BOHDAN TOMASZEWSKI 
ROMANTYCZNE 
MECZE 
Copyright by Bohdan Tomaszewski 
Wydawnictwo „Tower Press” 
Gdańsk 2001

 
Tower Press 2000 
Copyright by B. Tomaszewski

 
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO 
Życzliwy autorowi Czytelnik, kiedy zechce wziąć do ręki tę książkę, niechaj nie spodziewa 
się, że znajdzie to, co jest w sporcie najbardziej emocjonujące: przebieg walki i wynik. Odłożyłem 
to rozmyślnie na bok, pragnąc zatrzymać uwagę Czytelnika na sprawach może nie tak 
barwnych, lecz, jak wydaje mi się, dosyć istotnych. 
Sport – będący jedną z ulubionych form, rozrywki milionów ludzi i stanowiący przedmiot 
ich codziennego zainteresowania – spełnia przez to zapewne dosyć ważną rolę. 
W dobie mechanizacji, pośpiechu i wytężonej pracy każdy z nas krótką chwilę odpoczynku 
poświęca chętnie prostej i łatwej rozrywce. Rola popularnych widowisk, jakimi stały się 
także zawody sportowe, jest więc niemała. Kształtują one do pewnego stopnia nasze gusta, 
styl bycia, a może i nawet sposób postępowania. 
Ale że dzisiejszy sport, jak mówią, biegnie ramię w ramię z dzisiejszym życiem i także stał 
się twardy i bardziej prozaiczny niż kiedyś – więc proponuję trochę oddechu. 
Dlatego taki tytuł: „Romantyczne mecze”. Coś naiwnego i nie z dzisiejszych czasów. 
Czy tak jest naprawdę? 
B. T.

5 
WSTĘP DO WYDANIA DRUGIEGO 
„...w zakresie czynu Niepodobieństwo nie 
istnieje dla nieugiętego ludzkiego ducha, 
natomiast w zakresie analizy stajemy 
wcześniej czy później wobec Niepodobieństwa...” 
Jaka szkoda, że Conrad nie napisał choć jednej książki o sporcie. Kiedy zaczytywałem się 
nim w młodości, a i później odnosiłem to samo wrażenie, że właśnie On, wielki Conrad, tworząc 
swoje arcypowieści jakby zupełnie niechcący, na uboczu głównego nurtu, którym był 
pochłonięty, trafiał w sedno tego co określaliśmy zawsze słowem: sport. Rzec by można odkrywał 
„jądro jasności”, rozświetlał tajemne pobudki, które podrywały ludzi do działania 
wbrew lękom i pokusom. Zmagają się z żywiołem i przeciwnościami losu, próbują dokonać 
wyboru między szlachetnością a małością. Słowem toczą nieustanną walkę również z samym 
sobą o zachowanie wierności temu, co uznali za sprawiedliwe, a więc słuszne. Przecież to 
wszystko odnajdujemy w rywalizacji sportowej. 
Kiedyś próbowałem określić tę najciekawszą według mnie warstwę sportu jako wybieranie 
najtrudniejszej drogi w dążeniu do osiągnięcia celu. W sporcie celem tym, zdawać by się mogło, 
jest – zwycięstwo. Czy jednak czasem nie jest większym osiągnięciem miejsce odległe, 
aniżeli pierwsze? Trzeba by znać do końca wysiłek i wolę walki włożone przez zwycięzcę i 
pokonanego, a także ich wierność pisanym oraz niepisanym regułom sportu. Jakie to dalekie 
od tego sportu będącego chlebem powszednim milionów ludzi na całym świecie! 
Ten sam Conrad powiedział również, że „nie potrzebujemy w zasadzie Silnego bodźca aby 
mówić o sobie...” i spostrzeżenie to odnosi się zapewne do większości z nas. Niechaj więc 
Czytelnik będzie wyrozumiały dla autora, że pisząc ten wstęp do II Wydania „Romantycznych 
meczów” odważy się na niejedno osobiste wyznanie. Otóż przyjąłem decyzję wznowienia 
tej książki z ogromną wdzięcznością, jako cenny upominek, od Czytelników, a pewnie i 
niektórych Słuchaczy. Byt tym milszy, że akurat zbliżała się Gwiazdka. Boże Narodzenie 
1982 roku bez śniegu i mrozu przebiegało smętnie i tylko ze względu na niezmienną atmosferę 
tych Świąt dawało równowagę ducha dzięki wspomnieniom zarówno pogodnym jak i 
gorzkim. Te drugie zawsze upiększa dystans czasu. 
Ów podarunek gwiazdkowy na przełomie lat 1982-1983 to było wygranie „Romantycznych 
meczów” w Plebiscycie czytelników „Przeglądu Sportowego”. Okazało się, że jest to 
ich ulubiona książka sportowa powojennych lat. Satysfakcja była tym większa, że książkę 
wyróżnili właśnie Czytelnicy, a nie jakieś ciało instytucjonalne. Opinia miłośników sportu 
jest dla reportera najważniejsza. Krótka rozmowa z „Przeglądem Sportowym” była wtedy 
moją pierwszą publiczną wypowiedzią od schyłku 1981 roku. 
Ale dlaczego wyróżniono właśnie tę książkę? Czy po prostu dlatego, że mecze w niej opisane 
to w przygniatającej większości zmagania przegrane, ale uczciwe? Niekiedy mecze, w 
ogóle sprawy przegrane, mogą okazać się w przyszłości zwycięskie. Nawet najwięksi realiści 
chodzący twardo po ziemi muszą brać pod uwagę, że wokół jest jednak sporo ludzi potrzebujących, 
jak powietrza, sprawdzenia siebie nie korzystając ze sprzyjających okoliczności albo 
koniunktury. Oni nie sprzedadzą się za medal, pieniądze, zaszczyty, awanse. Nie sprzeniewierzą 
się. Tak, sprawy przegrane niekiedy są zwycięskie. Narciarz, który w czasie slalomu ominął 
bramkę, a nie zauważono tego – i wygrał ale sam przyznał się do błędu, zostaje zdyskwa

6 
lifikowany. Traci złoty medal lecz osiąga coś cenniejszego – satysfakcję, że pozostał wierny 
zwykłej uczciwości. To da mu dodatkową siłę w dalszych startach, a pewnie i w życiu. 
– Głupio zrobiłeś! Trzeba było nie przyznawać się i brać medal – powiedziałby na to niejeden 
działacz. 
A jaka byłaby reakcja wielu kibiców? 
To są dwie postawy. Ścierają się nieustannie, która bierze górę? To co normalne, choć zapewne 
niełatwe, wielu określa ironicznie: romantyzmem albo pięknoduchostwem. 
Nie występuję przeciwko rozsądkowi. Czym byłby jednak człowiek, jeśliby na wszystkich 
obszarach swej działalności kierował się jedynie chłodnym rozumem, chytrością i wyrachowaniem. 
Czym stałby się sport? Czym już się stał? 
Zdaję sobie sprawę, że wszystko w nim komplikuje się coraz bardziej. Sport podlega coraz 
potężniejszym naciskom ze strony nauki, polityki i biznesu. Bywa wykorzystywany do wywoływania 
szowinistycznych nastrojów. Precyzyjne zdefiniowanie co to jest sport stało się 
prawie niemożliwe wobec zachodzących przeobrażeń. Obszary tego co określamy jako sport 
niepomiernie się rozrosty. Uprawia go dziecko w przedszkolu w formie zabawy, ale uprawia 
go także dziecko w szkółce sportowej sposobione na przyszłego rekordzistę. Uprawiają sport 
ludzie mający 70 lat szukający w nim ratunku dla słabnącego zdrowia, a także – arcychampioni 
boksu, tenisa, futbolu, kolarstwa i innych dyscyplin otrzymujący zawrotne sumy pieniężne 
za każdy start. Zarabia „na sporcie” również zawodnik III ligi piłkarskiej, tylko że zapłata 
jest wielokrotnie mniejsza. Nawet Międzynarodowy Komitet Olimpijski nie od dziś stoi 
w obliczu ostatecznej kapitulacji godząc się na kolejne, coraz większe kompromisy. Dopuszcza 
do sportu w Igrzyskach coraz większe zastępy zawodników zarabiających dzięki sportowi 
poważne kwoty i być może w przyszłości w Igrzyskach Olimpijskich będą brali udział oficjalnie 
sami zawodowcy. Byłby to jakiś kres epoki. Nie można wykluczyć, że w końcu nastąpi 
zmierzch Igrzysk w ich dawnej, coubertinowskiej formie. 
Jedno nie zmieniło się na przestrzeni kilkunastu lat od napisania tej książki: obyczajowość 
sportowa pozostała ta sama, myślę rzecz prosta o jej normach pozytywnych. Norm tych nikt 
do tej pory nie ośmielił się podważyć. Uprawianie sportu za pieniądze wcale zresztą nie wyklucza 
przekreślenia zasad fair play. 
Tak czy inaczej wszystko w sporcie komplikuje się coraz bardziej. Dokładna analiza zachodzących 
zjawisk stała się niezmiernie trudna. Dokonanie jej nie jest może „Niepodobieństwem” 
lecz przekracza me możliwości. Dlatego zajmuje się tym, co w sporcie, choć pozornie 
przegrywa – mam nadzieję – nigdy nie zostanie pokonane. Zresztą obserwując przez lata 
młodych ludzi, którzy podejmowali walkę na boisku odnosiłem wrażenie, że wielu z nich 
dobrze rozumiało jej najważniejszy sens. Bo czy te wszystkie porywy i poszukiwanie trudniejszej 
drogi nie wywodzą, się właśnie z lat naszej wczesnej młodości? W największych zawodach 
zwykle zwyciężali ci, którzy byli odważni i nie bali się ani siły rywala, ani własnej 
słabości. Taka postawa daje równowagę wewnętrzną oraz poczucie wspólnoty z tymi, którzy 
poszli tą samą drogą odrzucając sukces zdobyty za wszelką cenę. 
Od napisania tej książki minęło kilkanaście lat. Sport zmienił się, bo i świat się zmienił. 
Conrad napisał, że: „Świat, doczesny świat spoczywa na paru prostych wyobrażeniach, tak 
prostych, że muszą być prastare. A między innymi spoczywa na pojęciu Wierności...” 
Drugie wydanie tej książki poszerzone jest o te parę stronnic. Rozmyślnie pozostawiłem 
poprzednie krótkie słowo wstępne. Dodałem na końcu, trzy „Miniaturki sportowe” napisane 
w latach 1980-1981, jest wreszcie parę małych zmian w tekście. Ponadto niektóre rozdziały 
uznałem za stosowne uzupełnić odsyłaczami zamieszczonymi na ich końcu, bądź co bądź od 
napisania ich minęło sporo lat. Informuje młodszego Czytelnika o sławnych kiedyś postaciach, 
a także zdarzeniach sportowych jakie rozgrywały się nie wczoraj, lecz przedwczoraj 
lub jeszcze wcześniej.

7 
l jeszcze jedno wyznanie na koniec. Przez wiele lat pisania tej i innych książek było raczej 
moim ubocznym zajęciem. Na pierwszym planie był mikrofon. Zawsze wydawało mi się i 
nadal wydaje, że to wszystko było jednak dość odległe od tego co było w pierwotnym zamyśle. 
Po prostu gorsze, nie pogłębione w treści i nie dość uładzone w formie. Sportowiec, a 
czuję się sportowcem, dobrze zna uczucie, że mógł urwać jeszcze ułamek sekundy, dorzucić 
centymetr, strzelić nie w aut, lecz w róg bramki, kiedy rozpamiętuję wysiłek włożony w walkę 
podjętą dobrowolnie. Tak zapewne jest z każdym działaniem, nie tylko w sporcie. Uczucie 
niedosytu kiedy zakończyło się mecz, transmisję, książkę lub cokolwiek innego w zależności 
od zamiłowania i wiary w to co się czyni. 
Uleciały w eter zdyszane zdania, chropowate, często niedokończone. Gdzieś może leży 
kilka zwitków taśmy. To wszystko co pozostaje po mikrofonowym sprawozdawcy. No i te 
stronice pisane zawsze od lat w nieustannym pośpiechu. 
B.T. 
Warszawa, w 1983 r.

8 
KORT ZA TOPOLAMI 
Jeśli pisze się o kimś szanowanym i sławnym, do kogo jest się przy tym przywiązanym, 
trzeba chyba znaleźć jakąś osobistą, serdeczną nutę. I tak właśnie będzie. 
Pierwszy mecz, jaki oglądałem w życiu, to był mecz piłkarski drużyny WKS Legia. W 
ogóle pierwszy raz zobaczyłem wtedy sport na własne oczy. 
Była niedziela, wczesne popołudnie. Starsi bracia – Wiesław i Janusz – jakoś szybko i 
nerwowo jedli tego dnia obiad. Kiedy wszystko już połknęli przy wzdychaniach Mamy: „Oj, 
chłopcy, chłopcy, przecież to niezdrowo!” – zerwali się z krzeseł i pobiegli do przedpokoju. 
Szeptali tam, a potem Wiesław wrócił i powiedział do mnie sucho: „Nie guzdraj się. Czekamy 
dwie minuty”. I zaraz zadudniło po schodach. 
Dogoniłem ich przed bramą. A potem prowadzili mnie z placu przed Politechniką, ulicą 
Śniadeckich; szliśmy kawałek Marszałkowską, potem Piękną, przecięliśmy Ujazdowskie i w 
dół, w dół, łagodnym zakrętem ulicy, gdzie po jednej stronie zza sztachet wyglądały zielone 
drzewa, a po drugiej nieduże domki. Szliśmy w gęstniejącym tłumie ludzi. Szliśmy szybko, 
prawie biegnąc i zręcznie wymijając starszych. Przebiegaliśmy całe odcinki drogi brzegiem 
jezdni, nie bojąc się trolejbusów... bo ich wtedy nie było. Tylko nieliczne taksówki zjeżdżały 
wolno, ostrożnie przepychając się między ludźmi. Przeważały „cytrynki”, czyli Citroeny, 
Renaulty i wreszcie Fordy – pękate, kwadratowe, czarne jak smoła, z pouchylanymi budami. 
Klekotały także dorożki. 
Wreszcie na rogu Myśliwieckiej i Łazienkowskiej zobaczyłem wielką, drewnianą bramę. 
Otwierała swe podwoje w tym samym miejscu, gdzie stoi dziś Dom Harcerza. W drewnianej 
budce z niezgrabnym napisem „Kasa” zapłaciliśmy po 50 groszy za bilet i byliśmy po drugiej 
stronie – „na meczu”, jak powiedział Janusz, zdenerwowany, z wypiekami na twarzy, „bo już 
jest po gwizdku i pewnie oni prowadzą 1:0, a my spóźniliśmy się przez ciebie, bo jesteś mały 
i nie umiesz szybko chodzić...”. I tu obaj spojrzeli na mnie z wyraźnym wyrzutem, a może i 
pogardą, tego nie pamiętam. 
Zapamiętałem drewniane ławki, to była główna trybuna. W oddali rysował się kontur dużego 
domu, co w jakiś czas później miał przemienić się w główną trybunę warszawskiego 
reprezentacyjnego stadionu. Dzisiejsza Legia otworzy swoje bramy dopiero później. Będzie 
tam piękne boisko, a wokół betonowy tor dla motocyklistów i kolarzy (niedługo trwał żywot 
tego toru. Chyba źle go skonstruowano, pękał szybko i potem uległ likwidacji. Sprawę tę 
przypominam tylko nawiasem, gdyż mało kto o niej pamięta...). 
Stanęliśmy z braćmi tuż obok wykredowanej białej linii, oddzielającej ówczesne główne 
boisko od miejsc dla widzów. Tak, to przede wszystkim zapamiętałem: ogromna przestrzeń 
trawnika. Jeśli ma się nos nie wyżej niż metr ponad ziemią, z takiego punktu widzenia boisko 
piłkarskie wydaje się wielkie, bezkresne jak ocean. Zielony ocean. Biegali po nim kolorowo 
ubrani panowie, gonili piłkę, a w pewnym momencie jeden, wysoki, czarny kopnął ją przed 
siebie, dogonił, znów kopnął, i biegł w kierunku chorągiewki na drewnianym paliku wetkniętym 
w ziemię. Wtedy Wiesław zawołał: „Uważaj, zaraz „Kicia” scentruje!!”. 
Piłka poleciała wysoko, ktoś dostał nią w głowę, odbiła się, wpadła w siatkę i zrobił się 
straszny hałas. 
Był to goal! Pierwszy goal, jakiego widziałem w życiu!

9 
Scentrował Wypijewski, a główką zagrał rudy Nawrot. Legia wygrała wtedy z Warszawianką 
6:1. Był to początek lat trzydziestych. Ten mecz przesądził, że choć jestem warszawiakiem, 
nigdy nie byłam za tak kochaną przez stolicę Polonią, nie za Warszawianką „Kusego”, 
nie za Marymontem ani Skrą, ani żadnym innym klubem warszawskim – ale właśnie 
za Legią. Ba, potem miałem nawet dostąpić zaszczytu i wstąpić do tego klubu, co prawda nie 
do piłkarskiej sekcji, ale to już późniejsza historia. 
Tak czy owak – zaczęło się. Zostałem namiętnym kibicem futbolowym właśnie tej drużyny. 
Różne były przyczyny – ale ta najważniejsza: pierwszy mecz, pierwszy goal. 
Przedwojenna drużyna piłkarska Legii nigdy nie zdobyła mistrzostwa ligi, ale przez dłuższy 
czas niemal zawsze była w czołówce. Grała ładnie, stylowo. Najładniej Cracovia – ale 
zaraz po niej moja Legia. 
W bramce występował wówczas Skwarczyński. Ledwie już pamiętam jego twarz, gdyż 
tylko raz widziałem go z bliska – i to później, na jakimś innym meczu. Usadowiłem się tuż za 
bramką, by zobaczyć z bliska jak robinsonuje. 
Był. to czas, kiedy sam już kopałem piłkę, a właściwie usiłowałem ją łapać w ręce, gdy 
koledzy strzelali na „budę”, czyli na mnie, albo obok mnie. Nasza „buda” wyglądała inaczej 
niż Skwarczyńskiego. Po prostu z jednej strony leżała czapka, a o przepisowe 7 kroków, wymierzonych 
naszymi krótkimi nogami, rzucaliśmy marynarkę albo koszulę. 
Czarno ubrany pan – z białymi nakolannikami (nakolanniki, to był przedmiot naszych 
westchnień!) ponad czernią obcisłych, wełnianych skarpet – kręcił się niespokojnie pomiędzy 
dwoma słupkami, podpierającymi długą poprzeczkę, a za plecami miał kwadraty sznurkowej 
siatki. Kręcił się, podskakiwał w miejscu, czasem nieruchomiał, gdy w dalekiej perspektywie 
atak jego drużyny przeprowadzał akcje. Sprężał się znowu, kiedy piłka przechodziła pod nogi 
przeciwników i nadciągała nawałnica ofensywy, skierowanej wprost na niego. Czasem krzyczał: 
„Heniu, uważaj na prawo!” (to było do słynnego beka, Martyny). Albo: „Przepuść! 
Przepuść, ja łapię!” – i wybiegał z bramki, chwytał piłkę, potem kozłował i dalekim wykopem 
odsyłał ją z powrotem w pole. 
Boże, jakże wielka wydawała się bramka! Dopiero z bliska można było przekonać się, jak 
trudne są te wszystkie robinsonady, piąstkowania, wybiegi, skoki po piłkę w gęstwinę nóg... 
To była twarda walka. Wychwytać, odebrać, posiąść na kilka sekund, przejąć piłkę sponad 
głów. Krótkie, zduszone okrzyki, zmierzwione włosy, spocone twarze, brudne buty. A trawa 
wcale nie taka zielona, jak wydaje się z odległej trybuny. Bura łysina przed bramką – wydeptana 
butami jego i tylu innych bramkarzy najrozmaitszych drużyn, które także grywały na tym 
samym boisku. 
Kiedy piłka, kopnięta niecelnie, wylatywała ponad bramką albo obok słupków, biegliśmy 
po nią, by jak najszybciej odrzucić z powrotem do rąk Skwarczyńskiego. Jakże była wielka i 
twarda! Kopnąłeś ją i trzy następne kroki – kuśtyk, kuśtyk. Tak bolała stopa. 
Obrońcy Legii, Martyna i Ziemian, należeli do najlepszych w kraju. Martyna miał słynny, 
oswobadzający wykop oraz potężne rzuty karne i wolne (pamiętam, jak raz na meczu z austriackim 
Rapidem strzelił wolnego niemal ze środka boiska i trafił w... poprzeczkę. Gdzie te 
czasy?!). 
Dwa razy w tamtych latach oglądałem słynnych bramkarzy zagranicznych właśnie w meczach 
z Legią. Jeden Austriak – nazywał się Hiden. Był tak sławny, że przed meczem kierownictwo 
Legii obiecało swym graczom, iż ten, kto Hidenowi strzeli bramkę, otrzyma specjalny, 
pamiątkowy żeton! Jedną strzelił wówczas Nawrot, drugą już nie pamiętam kto... Ale 
grali solidarnie, nie widziało się indywidualnych rajdów na bramkę „wiedeńskiej pantery”. 
Był to dobry okres dla Legii. W tym samym okresie. zmierzyli się z paryskim Racing Ciubem, 
który posiadał w swej bramce także wielką sławę. Wysoki Piątko w białym swetrze pod 
szyję i w rękawiczkach. Ale też mu kilka goali wbili.

10 
Partnerem Martyny był Ziemian, ofiarny, kąśliwy gracz, niekiedy trochę za ostry. Dalej 
równa linia pomocy: Nowakowski, Cebulak i Szaller. Nie zasilali, co prawda, reprezentacji 
narodowej, gdyż była jeszcze lepsza trójka, krakowska: bracia Kotlarczykowie z Wisły i Mysiak 
z Cracovii. Ale trójka „legionistów” liczyła się i była ceniona. Na skrzydle występował 
„zwariowany” Rajdek. Ten zapędzał się z piłką, czasem sam nie wiedział gdzie, kiksował, siał 
zamęt w szeregach drużyny przeciwnej, niekiedy i własnej, ale bywało, że nagle strzelił celnie 
w samo okienko. Na drugiej flance – ów „Kicia”, czyli Wypijewski. Był to bardzo szybki 
skrzydłowy, mówiono, że prześciga go tylko piłkarz-sprinter Balcer z Wisły, który biegał 100 
m w ok. 11 sekund. Wielce interesująca trójka środkowa, sami technicy: Ciszewski, Lanko i 
mój ukochany Nawrot. Ten był rudy, niezgrabnie biegał na krzywawych nogach, w przydługich 
spodenkach, w wiecznie wyłażącej koszulce. Ale jak on dryblował, jak strzelał głową! 
Ludzie na trybunach jęczeli z zachwytu. Czasem miewał jednak okropne dni, fatalnej, leniwej 
gry bez formy. 
Rozgrywali pitkę niezbyt szybko, przeważnie dołem. Jak mieli dzień – chodziła od nogi do 
nogi i „w uliczkę! w uliczkę!” – wołali kibice Legii. Wykopom Martyny towarzyszło chóralne: 
„Buuch!” – widowni. 
Chodziło się stale na ich mecze i taka już kolej rzeczy, że kiedy nadszedł starszy wiek i 
miało się te 12 lat, człowiek sam zaczął kopać. Na Polu Mokotowskim, na terenie ówczesnych 
Wyścigów, w niedużym ogrodzie zawiązaliśmy klub sportowy pod nazwą KS Wyścig. 
Należało do niego kilkudziesięciu uczniaków z gimnazjum Staszica, z „Przyszłości”, gdzie 
przede wszystkim królował hokej, od Ronthalera, z kilku innych znajdujących się w tej dzielnicy 
miasta szkół. 
U nas królowała niepodzielnie piłka nożna i rychło zaczęliśmy grać mecze z juniorami 
warszawskich klubów. Wbiliśmy raz chłopcom z Warszawianki 6:l, z juniorami Legii także 
wygraliśmy 4:0. Spotkania odbywały się „na Inżynierii” – czyli na boisku wojskowym, znajdującym 
się na terenie Podchorążówki, tuż koło narożnika dzisiejszej al. Niepodległości, Suchej 
i Nowowiejskiej. 
Chłopcy z Legii poprosili o rewanż, do siebie – właśnie na to samo boisko, na którym po 
raz pierwszy zobaczyłem mecz. Sędziował nam pan Wacław Przeździecki, łącznik ligowej 
Legii. Przegraliśmy l:2. Można było wyrównać na 3 minuty przed końcem, ale nasz świetny 
skrzydłowy, Dolecki, późniejszy reprezentant Polski w hokeju, a później trener, fatalnie spudłował, 
stojąc sam na sam z ich bramkarzem. 
Wtedy nie byłem już bramkarzem Wyścigu, przeniosłem się na lewego łącznika. Ach te 
chłopięce poszukiwania jednego, jedynego miejsca na boisku, które będzie właśnie tym miejscem, 
co przyniesie światową karierę!... 
* 
Parę lat później grałem w tenisa jako junior na kortach Legii. Ten sam, co dziś, płytki kanał, 
łączący ulicę Myśliwiecką z Czerniakowską, to samo ogrodzenie z siatki i te same topole, 
tyle że dużo, dużo niższe. I zaraz opodal boisko piłkarskie, gdzie wtedy centrował „Kicia”. 
Zachęcali mnie do gry chłopcy z Czerniakowa. Mieszkali na Czerniakowie, ale zarabiali pieniądze 
na Legii, gdzie podawali piłki Tłoczyńskiemu, Jędrzejowskiej i Hebdzie. Poznaliśmy 
się na skromnym korcie spółdzielni mieszkaniowej w okolicach ulicy Podchorążych, gdzie 
wtedy mieszkałem. Graliśmy tam najpierw drewnianymi packami, potem prawdziwą rakietą, 
która miała struny. Lubiliśmy się, zachęcali, dodawali otuchy: „Przyjdź na Legię, może cię 
przyjmą”. 
Aż wstyd przyznać się: na kort zaprowadziła mnie matka. Ale uprosiłem, żeby nie wchodziła 
do środka. Została na zewnątrz i przez dwie godziny spacerowała nad brzegiem kanału.

11 
W klubie przeegzaminowała mnie Helena Łuniewska, ówczesna wicemistrzyni Polski. 
Widziała mój zapał i tremę, była życzliwa, widać komuś szepnęła potem: „Weźcie go, może 
coś z niego będzie...” 
I tak zostałem członkiem WKS Legia. Poznałem osobiście Ignacego Tłoczyńskiego i Józefa 
Hebdę. Potem nawet samą panią Jadwigę Jędrzejowską. 
Moje poznanie z Tłoczyńskim wypadło nad wyraz niefortunnie. Grałem z jakimś kolegą na 
korcie nr 6 położonym tuż koło drewnianego domku, gdzie znajdował się magazyn na siatki. 
Skończyliśmy grać i rozmawialiśmy o meczu z Austrią, który akurat skończył się dwa dni 
wcześniej w Wiedniu. Tłoczyński zagrał tam słabo i przegrał oba single. 
– Nie, on już się kończy – mówiłem kategorycznie. – Hebda jest dużo lepszy. Trzeba w 
ogóle zastanowić się, kto powinien teraz grać w reprezentacji obok Hebdy. W każdym razie 
nie Tłoczyński... 
Byłem początkującym juniorem, w ogóle był to sam początek. Często, kiedy się jest nazbyt 
młodym, wypowiada się takie opinie. Najgorsze, że pan Ignacy siedział na leżaku za owym 
domkiem i wszystko słyszał. W 15 minut później przypadek zrządził, że przedstawiano mu 
juniorów dopiero co przyjętych do klubu. Spojrzał na mnie jak gdyby nic. Tak, słyszał 
wszystko – w kilka lat później, już w czasie okupacji, nacisnąłem go i przyznał się, że słyszał. 
– Byłeś, bracie, strasznie pewny siebie, byłeś ostry... Dlatego tak mocno wziąłem cię w obroty. 
Istotnie, Ignacy Tłoczyński wiele ze mną trenował, męczył, gonił po korcie, ogrywał do 
zera, nie popuszczał ani jednej piłki. Wiele mu zawdzięczam. 
W tamtych latach było nas w Legii tylko kilku juniorów, nie to co dziś. Ale grywaliśmy 
dużo, codziennie, po kilka godzin, co oczywiście niefortunnie odbijało się na mojej nauce w 
szkole. Ojciec gniewał się. Dopiero w dwa lata później, kiedy przeczytał w niedzielnym „Kurierze 
Warszawskim”, że synalek zdobył mistrzostwo Polski młodzików na kortach łódzkiej 
Wimy i „zapowiada się” – pogodził się ostatecznie z trójkami z minusem na szkolnej cenzurze. 
Ale do pierwszej pochlebnej recenzji szło się w trudzie i znoju. Pierwszy start w ogólnopolskim 
turnieju dla chłopców, zorganizowanym właśnie przez łódzką Wimę, zakończył się 
dla mnie całkowitą klęską. Wyszedłem na kort w nowym, białym swetrze, ale przegrałem od 
razu w I rundzie z juniorem z prowincji. Był co prawda tenisową nadzieją Grudziądza, ale 
gdzie Grudziądzowi do Legii! Kiedy dowiedziałem się przed meczem, że mój przeciwnik 
trenuje w jakimś tam małym klubie, wyszedłem do gry z lekkim sercem. Myśl błąkała się już 
przy następnym przeciwniku. Jak z tym następnym będę grać?... 
Myślałem... myślałem i przegrałem 3:6, 4:6. To było pierwsze ostrzeżenie, jak zgubna bywa 
zbytnia pewność siebie. Dodam, że mój zwycięzca także nie został mistrzem Wimbledonu, 
ale jest za to świetnym pisarzem: Witold Zalewski, autor m.in. „Pruskiego muru”. 
W rok później pojechałem do Łodzi w roli jagnięcia. Byle przejść jedną, no, dwie rundy! 
Ale jakoś grało się i doszedłem dalej. A potem aż do finałowej puli, gdzie systemem „każdy z 
każdym” grało nas czterech: Henryk Skonecki, młodszy brat Władysława, Banasiak – dziś 
łódzki trener, i mój kolega z Legii – Andrzej Jurasz. On właśnie był bezkonkurencyjnym faworytem. 
Wysoki, wytworny chłopiec bił mnie w klubie na treningach bez utraty seta. Stale 
był lepszy. Lecz teraz on powtórzył mój błąd. Już na początku turnieju zaprowadził mnie 
przed tablicę z rozlosowanymi grami i tak mówił: „Patrz, uważaj... Tu moje nazwisko. Pierwszą 
rundę gram z tym i wygram. Drugą... tu, widzisz. Też nie mogę przegrać. W trzeciej spotkam 
się prawdopodobnie z tym niskim z Krakowa. Nie ma serwisu. Ćwierćfinał... Banasiak 
albo Sioda. Jeden i drugi gorsi ode mnie. No, a potem z tobą i z Heniem. Sam rozumiesz... 
Finał i puchar dla mnie”. 
Rozpoczęliśmy grę każdy z każdym. Obaj z Juraszem pokonaliśmy Henia Skoneckiego i 
Banasiaka, i wreszcie wyszliśmy ramię w ramię na kort do gry. Byłem ofiarą skazaną na pożarcie. 
Ach, jaki on był pewien swego! Może to właśnie mnie zdopingowało? Był upał, ale

12 
grał przez dwa sety w pięknym, wełnianym swetrze. Rozglądał się po widowni, wreszcie 
znalazł ładną panienkę, krygował się, przeginał pięknie przy serwisie i... tak niespodziewanie 
dla niego, a chyba bardziej dla mnie, zszedł z kortu pokonany po zażartej walce. Był wściekły. 
Ściskałem w rękach spory, srebrny puchar. Nie wierzyłem oczom: więc to moje? 
Andrzeja Jurasza zawierucha wojenna wywiała gdzieś w szeroki świat i ślad po nim zaginął. 
Był dużym talentem, ale nie miał odporności. 
Do Warszawy przywiozłem puchar i tytuł. W klubie przywitano mnie zwyczajnie, jak każdego 
dnia, kiedy przychodziłem na trening. 
– Musiałeś nieźle grać – powiedział Jurek Gottschalk. 
Tłoczyński klepnął po ramieniu. Ktoś inny pytał, dlaczego przegrał Jurasz? I to było 
wszystko. Żadnej pochwały. Dopiero następnego dnia w domku, tym samym, który stoi do 
dziś, kiedy nikogo nie było, podszedł Ignacy Tłoczyński i bez słowa położył na stoliku, przy 
którym piłem herbatę, maleńki, metalowy krążek. Białozielona tarcza z czarnym pasem, a u 
góry z boku literka „L” w kółku. Pobiegłem na górę do szatni. Krócej niż zwykle brałem 
prysznic, byle tylko ubrać się i włożyć marynarkę. A potem już na ulicy przykręciłem go do 
klapy. I tak paradowałem z tym metalowym znaczkiem, aż przepadł na zawsze wraz z wieloma 
innymi pamiątkami w czasie Powstania. 
Ignacy Tłoczyński był rodem z Poznania. Całą karierę zawdzięczał sobie, no i Legii. Na jej 
kortach doszedł do dużej klasy, choć, jak mówili niektórzy, wielkim talentem tenisowym nie 
był. Był za to fantastycznie zacięty w grze na korcie. Forhend uderzał trochę jak pejczem, nie 
bardzo stylowo, bekhend miał niezgorszy, a mimo stosunkowo niskiego wzrostu walił mocny 
pierwszy serwis, przy drugim piłkę podcinał. Jak już wspomniałem, kiedy wstąpiłem do klubu, 
Tłoczyński przeżywał właśnie kryzys formy. Na czoło wysunęli się Hebda i Tarłowski, a 
wkrótce i Baworowski, o którym jeszcze opowiem. Byli prorocy, którzy twierdzili: „Ignac już 
skończył się”. Nikt nie przypuszczał, że wcale już wtedy niemłody tenisista przełamie się i 
jeszcze raz zerwie do walki dzięki wyjątkowej pracowitości i ambicji. Pamiętam. jak brał 
mnie na kort, stawiał po drugiej stronie siatki i kazał odbijać serwisy. Starał się trafiać piłką 
przez kwadrans stale w jedno miejsce. Potem zmieniał pole obstrzału. A na zakończenie długiego 
i, trzeba przyznać, nudnego treningu nagroda dla mnie: 20 minut gry na liczenie! 
W 1939 roku na centralnym korcie Legii w pamiętnym meczu o Puchar Davisa z Niemcami 
odniósł życiowy sukces, zwyciężając najpierw Henkla, a potem Menzia, należących do 
pierwszej dziesiątki światowej. W parę tygodni później doszedł aż do ćwierćfinału w międzynarodowych 
mistrzostwach Francji w Paryżu, przegrywając po dramatycznej i wyrównanej 
walce z ówczesną pierwszą rakietą świata, Amerykaninem Riggsem. Osiągnął szczyt klasy 
dopiero pod koniec kariery, dźwigając się z paroletniego, głębokiego upadku formy. Ostatnie 
przed wojną mistrzostwa Polski wygrał w zdecydowanym stylu, zwyciężając zarówno Baworowskiego, 
jak i Hebdę. Turniej ten odbywał się w jego rodzinnym Poznaniu. 
Najlepszy mecz w mojej skromnej karierze tenisisty rozegrałem właśnie z Tłoczyńskim, 
ale już parę lat później w czasie okupacji. Nasza paczka z Legii trenowała cichaczem na kortach 
Głuchoniemych w Warszawie, ukrytych głęboko na tyłach budynku Instytutu, stojącego 
frontem do Placu Trzech Krzyży. Wchodziło się przez główną bramę, a potem w głąb i w 
głąb zapuszczonego ogrodu, a potem w dół poza skarpę, gdzie znajdowały się korty. Z jednej 
strony od świata odgradzała je ta skarpa, z drugiej drewniany parkan wychodzący na ul. Książęcą. 
W ogóle mało kto tu zaglądał. Zaszyliśmy się. Treningi szły ostro, stałymi bywalcami 
byli bracia Tłoczyńscy, Spychała, Gottschalk i kilku jeszcze kolegów. Po pewnym czasie zaczęliśmy 
nawet wyjeżdżać „na tournée” najczęściej do Konstancina, gdzie na terenie posesji 
cenionego warszawskiego cukiernika Pomianowskiego znajdował się wcale dobry kort. Zapraszano 
nas tam w niedzielę na mecze pokazowe. Przychodziło nawet sporo publiczności. 
Pewnego razu przybiegł ktoś z alarmem, że do Konstancina zajechały budy – żandarmi prze

13 
prowadzają łapankę. Nie było wyjścia, trzeba było dalej grać, tylko poprosiliśmy publiczność, 
żeby nie klaskała. I tak w zupełnej ciszy toczył się mecz. 
Właśnie w Konstancinie spotkałem się raz w takiej pokazówce z Ignacym Tłoczyńskim. 
Stawiłem opór, piłka chodziła długo nad siatką, dawałem z siebie wszystko. Zapamiętałem te 
pół godziny gry! I dziś, kiedy wezmę rakietę do ręki – jakbym czuł na jej strunach siłę piłki 
uderzonej przez Tłoczyńskiego. Półtorej godziny gry, w której dałem sławnemu przeciwnikowi 
i przyjacielowi to wszystko, czego zdołałem nauczyć się przez lata. 
Ale pan Ignacy był jak zawsze surowy i ograł mnie 6:1, 6:0. 
Bardzo zmartwiony, ze spuszczoną głową biegłem do siatki by podziękować Tłoczyńskiemu 
za mecz. Spojrzał na mnie i powiedział tak, że nikt nie słyszał: „Co się martwisz? 
Chciałem cię puścić na kółku i nie udało się. Wygrałeś gema. Nieźle grasz, tylko ja trochę 
lepiej”. 
W języku tenisistów „puścić na kółku” oznacza zwyciężyć 8:0, 6:0 . 
On i Józef Hebda, Andrzej Majewski – późniejszy wiceprezes PZT, Adam Baworowski, 
Ksawery Tłoczyński, Łuniewska, Lillpopówna, Neumanówna, Jurek Gottschlak, Janek 
Strzelecki i inni, wielu innych, a wśród nich nasza królowa tenisa – Jadwiga Jędrzejowska, 
byli wówczas moimi starszymi i bardzo dobrymi kolegami. Serdecznie zapamiętałem to koleżeństwo. 
Niektórych spotkasz i dziś na kortach za topolami albo na meczu o Puchar Davisa. 
Poświęcę więc i im dalej kilka słów. 
A więc Jurek Gottschlak. Zaczął od pingponga, jak nazywaliśmy wówczas tenis stołowy. 
Ale przy stole i na sali było mu ciasno, ciągnęła go przestrzeń kortu, a ponieważ posiadał 
znakomite wyczucie odbicia małej piłki, więc rychło dawał sobie doskonale radę i z większą, 
a potem znalazł się w czołówce tenisowych juniorów. Zdobył dwukrotnie Puchar Młodych, 
rozgrywany na kortach Agrykoli, zwyciężając Ksawerego Tłoczyńskiego, młodszego brata 
mistrza. Kiedy wstąpiłem do Legii, Jurek kończył już karierę juniora i wraz z Ksawerym 
utworzył polskiego debla przyszłości, zaskakując krajowe pary rozumną grą z półkortu i przy 
siatce. Nie mieli dynamicznych uderzeń, ale byli zgrani. Krótko przed wojną weszli do ścisłej 
czołówki kraju i zdawało się, że bliski jest już czas, kiedy nie będziemy tracić punktów w 
międzypaństwowych meczach w grze podwójnej. Niestety, marzenia te nie miały się ziścić. 
Przyszła wojna. 
Jerzy Gottschlak zginął w czasie Powstania jako żołnierz AK. W tym samym rejonie 
Śródmieścia walczyli bracia Tłoczyńscy i Spychała. 
O Józefie Hebdzie pisałem dość szeroko przed kilku laty w „Milczących stadionach”. 
Trochę wspomnień poświęcę Adamowi Baworowskiemu, którego kariera sportowa i niesportowa 
potoczyły się zgoła inaczej. Pochodził z arystokratycznej polskiej rodziny, ale wychowywał 
się w Wiedniu. Na kortach wiedeńskich doszedł do dużej klasy, zdobył miejsce w 
reprezentacji pucharowej tego kraju i parokrotnie nawet zmierzył się z reprezentacją Polski. 
Słyszało się o nim wiele, czytało w gazetach. Młody przystojny blondyn, o ładnej sylwetce i 
estetycznym stylu gry. Był żywiołowy i nerwowy na korcie. Typ mężczyzny, który zawsze 
pozostaje chłopcem. 
W 1938 roku, zaraz po hitlerowskim Anschlussie, Baworowski opuścił Austrię i przeniósł 
się do Polski, gdzie, trzeba przyznać, przyjęto go z otwartymi ramionami, jako świetnego gracza, 
choć początkowo nie bez pewnej rezerwy. Pamiętam doskonale jak tego samego dnia, w 
którym przyleciał do Polski, przyszedł na kort Legii z pękiem rakiet, elegancko ubrany i 
uśmiechnięty. Tym uśmiechem pewnie nadrabiał niepokój, jak go też przyjmą. Szybko rozebrał 
się w szatni i pobiegł na kort. Czekało tam już kilku dziennikarzy i fotoreporterzy. Zrobiono 
fotografię. Siedzi na drewnianej balustradce przy korcie nr 2 w granatowym swetrze i 
trzyma pod pachą trzy nowiutkie Max Playe (to zdjęcie znalazło się w kilka dni później na 
okładce ilustrowanego tygodnika sportowego „Raz, Dwa, Trzy”, wydawanego w Krakowie). 
A potem rozpoczął trening. Tak, umiał trenować. 20 minut tylko serwis... Pół godziny ude

14 
rzeń z woleja przy siatce. A potem gra na liczenie. Godzina... dwie godziny... trzy. Wszyscy 
byli zaszokowani. To on tyle gra? 
Ciągle grał, cały dzień siedział na korcie. Szukał partnerów w lada kim. Kiedy rano nikogo 
nie było, brał zupełnego patałacha, ciągnął na kort i trenował. Zauważyłem to i... przestałem 
chodzić do szkoły. Przez cały czerwiec graliśmy codziennie wczesnym rankiem po 3, 4 godziny. 
Szukał emocji. Umyślnie psuł piłki, doprowadzał do jakichś horrendalnych wyników 
na swoją niekorzyść. 
Pamiętam jak dziś. Bije serwis z całej siły, pierwszy – niecelny, bije drugi – jeszcze mocniej. 
Znów aut. Zagrywam mu ostro na bekhend, a on w trudnej sytuacji próbuje odpowiedzieć 
na samą linię. Minimalny aut. Kiedy prowadziłem 4:3 albo 4:0 – bo i tak się zdarzało – 
Adam dopiero zaczynał grać poważnie. Szukał niebezpiecznych sytuacji. Trudności zdwajały 
siły, uskrzydlały jego grę. Pach! Pach! – i 30 minut później schodziłem zmiażdżony. Denerwowały 
mnie te manewry, ale gra z tak świetnym zawodnikiem dawała ogromną korzyść. 
Niewątpliwie zaprzyjaźniliśmy się. 
Czasem graliśmy debla przeciwko jakiejś tam parze. Pierwszy występ obok Baworowskiego 
był ogromnie peszący. Nie mogłem trafić w piłkę, przede wszystkim psułem smecze, które 
nigdy nie były moją mocną stroną. Nie złościł się, był życzliwy. 
Szybko wszyscy bardzo go polubili, choć okazało się, że nie będzie tak mocną podporą 
polskiego tenisa, jak początkowo przypuszczano, gdyż powrót Baworowskiego zbiegł się ze 
zwyżką formy Ignacego Tłoczyńskiego. Zresztą i Józef Hebda miał wtedy dobre sezony. 
Polski Austriak czy też austriacki Polak wniósł jednak na nasze korty wiele elementów 
tzw. nowoczesnego tenisa. Grał świetnie przy siatce, był urodzonym deblistą, jak mówiono. I 
wraz z Tłoczyńskim latem 1939 roku doszedł na mistrzostwach Francji w grze podwójnej aż 
do półfinału, co było pierwszym poważnym sukcesem polskiego tenisa w tej konkurencji. Ale 
w Poznaniu Tłoczyński go rozniósł. 
Miał ładny styl. Od dziecka ćwiczył z najlepszymi trenerami. Bardzo nerwowy, nieodporny. 
Obdarzony dużym wdziękiem osobistym trenował na kortach Legii aż do dnia poprzedzającego 
wybuch wojny. Ostatni raz spotkałem go w październniku w okupowanej Warszawie. 
Stał w kolejce po chleb przed sklepem przy ul. Kopernika. Mizerny, w wyszarzałym paletku, 
nie przypominał niczym eleganckiego i pogodnego młodzieńca, do którego wzdychały 
panie z trybun, kiedy rozgrywał partię. Był ogromnie przybity. Wciąż słabo mówił po polsku. 
– Co to będzie?' Co dalej będzie? – pytał mnie bezradnie. 
Drogi nasze nagle rozeszły się. My wiedzieliśmy, co dalej będzie. Nikt nie miał wahań. 
Przetrwać! 
W jakiś czas później Baworowski opuścił Polskę. Słuch o nim zaginął. Dopiero po kilku 
latach dowiedzieliśmy się, że poległ w mundurze Wehrmachtu. Pod Stalingradem. Przypadek 
sprawił, że w tej samej bitwie zginął austriacki Grek, George Metaxa, świetny europejski 
gracz, z którym Baworowski, zanim opuścił Austrię, tworzył znakomitego debla. Tak podobnie 
zakończyły się te oba życia i obie tenisowe kariery.1 
Korty Legii. Właściwie te same, co dziś. Tylko drzewa, odgradzające teren gier z jednej 
strony od treningowych boisk piłkarskich, a z drugiej od kanału, były wtedy nie tak wysokie... 
Te drzewa są miarą czasu, jaki upłynął od tamtych dni, kiedy połknąwszy obiad biegło się z 
rakietą na Legię. Grało się do późnego zmierzchu. Potem herbatka i rozmowy: 
– Żebym nie zagrał crossem, ale wzdłuż linii, byłoby 40:30 dla mnie, a nie dla ciebie. I nie 
wypuściłbym już seta. 
– Co tam, zagrałbyś po linii!... A ja byłem już na sieci. Zabiłbym piłkę. 
I tak jeszcze przez godzinę o tym, co było na korcie. Za oknami ciemno. Pan Szerszeń, rudy, 
piegowaty, o pomarszczonej twarzy, ówczesny gospodarz klubu, zagląda co chwilę do 
kawiarenki. Dzwoni kluczami od szatni, jak kościelny. 
– Panowie, już późno. Jutro będzie znowu dzień. Nagracie się.

15 
W kącie cztery zastygłe w napięciu twarze. Zielone sukno brydżowego stolika. Tym dawał 
spokój. Grają i grać będą długo. Radca Olchowicz – kapitan sportowy PZT, po wojnie pierwszy 
prezes Związku, pan pułkownik X, mecenas Y i wiecznie roześmiana mistrzyni rakiety. 
– Piki... Pas... Dwa kiery... Pas... Pięć kierów. Kontra. 
Wąskim betonowym chodnikiem idę do furtki. Obok mnie Jurek Gottschlak. Ciche 
skrzypnięcie i jesteśmy na ulicy. 
– Serwus! Jutro o piątej. 
* 
Kiedy na serdecznym wieczorze jubileuszowym Legii, jaki odbył się z okazji 50-lecia 
Klubu w warszawskim Klubie Olimpijczyka, dostałem od młodego porucznika prezent w 
postaci małego metalowego znaczka z literką „L”, poczułem się przez chwilę o wiele lat 
młodszy. Znaczek był przecież taki sam, jak ten, który kiedyś dał mi Ignacy Tłoczyński. I też 
wpiąłem go w klapę marynarki, kiedy wyszedłem na ulicę.

16 
JEŹDŹCY I KONIE 
Jeśli miałbym odpowiedzieć na pytanie, który ze sportów posiada w Polsce najstarsze tradycje, 
a jednocześnie najbardziej ścisłe związki z historią, literaturą czy malarstwem, bez 
chwili wahania odpowiedziałbym – jeździectwo. 
To są bardzo stare sentymenty. Polska kawaleria! Polska jazda! Niemało o niej w naszej 
literaturze i malarstwie. W ostatnich latach także dosyć często pojawiają się konie i jeźdźcy w 
naszych filmach. Spośród mniej lub bardziej udanych „ruchomych obrazów'' galopujących 
koni na ekranie wyjąłbym przede wszystkim jeden i postawił na honorowym miejscu. Choć 
należę do tych, którym wajdowska wersja „Popiołów” wyraźnie nie przypadła do gustu, jednak 
i ja byłem porwany poetycką sekwencją legendarnej szarży polskich szwoleżerów w 
hiszpańskim Wąwozie Somosierra. A ponieważ tak się złożyło, że film ten powiązał się niezmiernie 
dramatycznie z postacią jednego z najwspanialszych polskich jeźdźców, a najrozmaitsze 
przypadki sprawiły, że jeźdźca tego miałem zaszczyt znać osobiście, więc w dalszym 
ciągu narrator (tu mam na myśli siebie) nie powstrzyma się i przedstawi czytelnikowi niektóre 
wydarzenia tej głośnej w swoim czasie, pięknej, a zarazem smutnej sprawy, co i tak będzie na 
pewno tylko jakąś cząstką pełnej prawdy. 
A powracając jeszcze od owych tradycji polskiego jeździectwa, powiedzmy sobie, że szarża 
w Wąwozie Somosierra została wreszcie – na szczęście – należycie przedstawiona szerszemu 
ogółowi. Do tej dawnej bitwy nie raz powracali historycy i publicyści znający dobrze 
historię, co w efekcie dało nam pełniejszy obraz znaczenia sławnego ataku polskich szwoleżerów 
dla dalszych losów hiszpańskiej kampanii. Dziś już tylko ci, którzy nie czytali tych prac, 
którzy nie interesują się dawnymi epopejami, pod określenie „Somosierra” podkładają jedynie 
akt nierozsądnego szaleństwa.2 
Tak czy inaczej szarża owa pozostała nadal symbolem długiej, wspaniałej historii dziejów 
polskiej kawalerii, której początki sięgają niemal zarania naszej państwowości. Jak słupy milowe 
wyznaczają dzieje naszej jazdy Wielkie Victorie: Płowce, Grunwald, Kircholm, Chocim, 
Odsiecz Wiedeńska, Somosierra, Stoczek – aż do bitew Tragicznego Września, kawaleryjskich 
ataków największego poświęcenia i odwagi. Były to ostatnie szarże jazdy w historii 
Polski i zarazem w dziejach wszystkich wojen. 
Lecz mamy mówić o sporcie. Oddźwięk tych wszystkich dawnych spraw nie związanych 
bezpośrednio z jeździectwem, lecz z historią naszych wojen, obyczajów i tradycji – znajdujemy 
już w początkach polskiego sportu, a więc w latach dwudziestych, kiedy Polacy zaczęli 
odnosić piękne sukcesy na najrozmaitszych hippodromach w kraju i za granicą. Wtedy, i w 
latach późniejszych, głośne były nazwiska: Szosland i Królikiewicz, Rómmel, Gutowski, 
Kulesza, Roycewicz – zresztą wymienić można by jeszcze wielu.3 Mieliśmy całą plejadę znakomitych 
zawodników, świetne konie, tu trzeba obiektywnie dodać, że irlandzkiego a nie polskiego 
chowu, mieliśmy wreszcie tor w warszawskim Parku Łazienkowskim, który należał do 
najbardziej modnych w jeździeckim świecie. 
Pragnę właśnie zacząć od pewnego wspomnienia związanego jak najściślej z tym stadionem. 
Utrwaliło się ono wyjątkowo mocno w mojej pamięci. 
A więc Łazienki, koniec lat trzydziestych. Odbywa się wielki, międzynarodowy konkurs o 
Puchar Narodów.

17 
O pierwsze miejsce walczy już tylko kilka najlepszych ekip, wśród nich i polska. Nasi 
prowadzą różnicą 4 pkt., do końca konkursu pozostaje już tylko jeden, ostatni parcours – rozstrzygający. 
Jeśli polski jeździec zdoła pokonać go bez punktów karnych, Puchar Narodów 
zostanie w Warszawie. Jedna zrzutka przeszkody, a więc 4 pkt. karne, zmusi nas do podjęcia 
dodatkowej rozgrywki. Dwie zrzutki – zwyciężą świetni Francuzi, może Niemcy, może Włosi... 
Tak, o ile pamiętam, taki był mniej więcej układ sił. 
Napięcie niebywałe. 
Oto na tor wjeżdża polski rotmistrz na pięknej klaczy „Kikimora”. To jeden z najlepszych 
koni. Słynie jednak z nerwowości. Tańczy, szarpie łbem. Zrywa się burza oklasków. „Kikimora” 
– rasowa sportsmenka – natychmiast uspokaja się. Nieruchomieje sylwetka jeźdźca i 
konia. Robi się cicho. Wreszcie przeciągły sygnał do rozpoczęcia decydującego przejazdu. 
Słychać tętent kopyt. Już pędzi płynnym kłusem i najeżdża na pierwszą przeszkodę. Jęk 
rozpaczy! Tylnym kopytem zrzuca niską barierę. Pierwsza przeszkoda i od razu 4 pkt. karne. 
A więc jest już remis. Remis – ale są jeszcze nikłe szansę zwycięstwa. Przy równej ilości 
punktów polska ekipa może zdobyć Puchar, może zdobyć, jeśli tylko pokona rywali w dodatkowej 
rozgrywce. A więc są jeszcze nadzieje... Jazda dalej! „Kikimora” i jeździec w polskim 
mundurze przechodzą płynnie drugą przeszkodę, zataczają łuk i atakują potrójny zestaw barier. 
Hop! Hop! Hop! – na trybunach cisza jak makiem siał. 
Czwarta przeszkoda. Wzięta. Piąta – wzięta. Ktoś nie wytrzymuje, zaczyna bić brawo. 
Ktoś nerwowo kaszle. Znów zapada głęboka cisza, znów słychać tylko tętent konia zbliżającego 
się do czerwonego muru. Hop! W idealnym rytmie i współdziałaniu przed oczami tysięcy 
ludzi przesuwa się na torze koń i jeździec, dążąc sekunda po sekundzie do upragnionej 
mety. Ósma przeszkoda – wzięta. Dziewiąta – wzięta. Już nikt nie klaszcze. Wszyscy 
wstrzymują oddech. Jeszcze siedem przeszkód do końca. „Kikimora” szarpie głową, ale na 
ostatnich metrach przed skokiem uspakaja się i płynnym kłusem przeskakuje na drugą stronę. 
Jeszcze sześć przeszkód. Jeszcze pięć. Jeszcze cztery. Jeszcze trzy przeszkody do końca. Zupełnie 
cicho. Jeszcze dwie. Znów ktoś zaczyna bić brawo – raptem przerywa. Cisza. Głęboka 
cisza. Tylko tętent konia. 
Przedostatnia przeszkoda: rów z wodą. Kłus przechodzi w galop. Biorą rozpęd, hop! – są 
już na drugiej stronie. Kilkadziesiąt metrów do końca. Już tylko jedna przeszkoda. Niski płot. 
Zbliżają się, koń się wspina i już... już przechodzi na drugą stronę, gdy nagle jęk wydziera się 
z ust ludzi. Tylnym kopytem zrzuciła przeszkodę. Zawód, rozpacz! Koniec. Przegrywamy 
Puchar Narodów. 
Proszę wybaczyć. Jest to historia bez happy endu. Czasem właśnie porażki pamięta się 
najdłużej. Po raz pierwszy wówczas, jako chłopiec, przeżyłem dramatyczną sportową chwilę, 
zetknąłem się z nastrojem specyficznego napięcia, pięknego i groźnego zarazem, które potem 
tylekroć czułem na najrozmaitszych stadionach świata. Ogrom oczekiwania i ciężar klęski. 
Jednym z najsłynniejszych polskich jeźdźców tamtych, czy może trochę wcześniejszych 
lat był Adam Królikiewicz. Na arcysławnych hippodromach Włoch, Francji, Ameryki i innych 
krajów, na dwóch koniach „Jaśku” i „Picadorze” zdobywał dla nas szarfy i puchary. 
Napisał o swych wierzchowcach piękną książkę, pragnąc utrwalić obraz wybitnych przecie 
„wyczynowców” polskiego sportu. 
Oto charakterystyka „Jaśka”: Zanim rozpaczał swą błyskotliwą karierę, zdał egzamin nie 
tylko w czasie pokoju, ale również niejeden raz krew wąchał i bagnety. Karta jego służby, to 
piękne, rzetelne świadectwo żołnierskiego trudu, dowód ogromnego zdrowia, potwierdzenie 
płynącej w jego żyłach szlachetnej krwi i dobrego rodu... Jasnogniadej maści był, wzrostu 
średniego... Fantazyjna osada ogona, zdobna gwiazdka na czole i biała kokieteryjna chrapka – 
dopełniały zewnętrznych cech zgrabnego, lecz raczej zdawałoby się damskiego, delikatnego 
konika...

18 
Autor opisał także „wnętrze” „Jaśka”: Był rozważny, o łagodnym charakterze, wesoły, 
łatwo dający się ująć w karby dyscypliny, ambitny i normalnie wrażliwy. 
O „Picadorze” pisał także z równą miłością, jak o bliskim człowieku. Książka, będąca w 
zasadzie tylko wspomnieniami dawnych parcoursów, budzi jednocześnie sympatię i podziw 
dla zwierząt – wydana jeszcze w 1958 r. przez „Sport i Turystykę”. Na szczęście posiadam ją 
w bibliotece, toteż na wieść o fatalnym zdarzeniu, pamiętam, wieczorem raz jeszcze sięgnąłem 
po nią i zagłębiłem się w niektóre fragmenty. 
Był to okres, kiedy realizowano akurat owe filmowe „Popioły”. Ogromne publicity miał 
zresztą ten film, jeszcze na długo zanim wszedł na ekrany. Wszyscy wiedzieli, że będzie to 
obraz dwuseryjny na ekranie szerokim, a ponieważ miał przenieść jedno z najwybitniejszych 
dzieł polskiego pisarza i opowiadać o dawnych heroicznych dziejach wojny i miłości, o narodzinach 
jednej epoki i zmierzchu poprzedniej, o dobroci i podłości człowieka, o jego dzielności 
i rozumie – więc zainteresowanie w społeczeństwie od razu było olbrzymie. Wszystko 
miało dziać się przy tym na tle piękna polskiej ziemi. Nierzadko przy akompaniamencie armatnich 
salw i tętentu szwoleżerskich szwadronów. Potrzebni byli więc nie tylko aktorzy, 
lecz i statyści – tędzy jeźdźcy o marsowych twarzach i przepysznych żołnierskich sylwetkach. 
Reżyser postanowił wprowadzić do napisanego kiedyś dzieła szarżę nad szarżami! Ach, jak 
ludzie cieszyli się, że przeżyją wreszcie tę filmową Somosierrę! 
W filmie role głównych bohaterów odtwarzali dwaj zupełnie młodzi chłopcy, studenci 
szkoły teatralnej. Dołączamy do pary gołowąsów jeszcze jedną postać... Oto na planie pojawił 
się niezrównany jeździec. 
O tragicznych skutkach upadku Adama Królikiewicza w czasie zdjęć plenerowych opowiadał 
mi Rafał Olbromski, czyli Daniel Olbrychski, młody adept sztuki aktorskiej odtwarzający 
główną postać. Otóż stary jeździec nie czuł się tego dnia najlepiej. Lecz gdy zobaczył 
konie i szwoleżerskie mundury, i czaka na głowach statystów, także dosiadł konia. Tego dnia 
nie kręcono zdjęć. Była zwykła przymiarka. Adam Królikiewicz puścił się wspaniałym galopem 
i pędził aż ziemia dudniła, a dech zaparło w piersiach patrzących. 
– Jechał tak, jakby czuł, że to jego ostatni galop! – opowiadał z wypiekami na policzkach 
młody aktor. – Gdy wtem koń zachwiał się na grząskim gruncie i zwalił wraz z tym, który go 
dosiadał. Biegłem pierwszy – mówił młodzieniec – najpierw dziwiąc się, a potem niepokojąc 
dlaczego pan major tak długo nie wstaje. Wnet wiedzieliśmy wszystko. Kontuzja kręgosłupa. 
Dosłownie parę dni wcześniej rozmawialiśmy z nim na temat ryzyka. Mówił, że za bardzo 
ryzykować w życiu nie wolno, widząc, że tak właśnie czynię podczas jazdy, którą opanowałem 
od niedawna. Lecz kiedyś wyrwało mu się, gdy mówił o sobie: zawsze ryzykowałem w 
życiu i będę ryzykował do końca. 
Odwiedzałem potem parokrotnie majora Królikiewicza w szpitalu, kiedy już przebywał w 
klinice rehabilitacji Akademii Medycznej w Konstancinie. Raz zastałem go w wózku na sali, 
kiedy przyglądał się ćwiczącym kolegom – towarzyszom niedoli. Drugim razem kiedy wszedłem 
do jego pokoju, pan major właśnie golił się, lecz szło mu dosyć kiepsko. 
Oczywiście wiedział, że jego kontuzja jest bardzo poważna. Mówił, że chciałby wyleczyć 
się na tyle, by móc tylko chodzić – to było w czasie pierwszej wizyty – ale zaraz dodał, że 
niczego nie żałuje, przeciwnie – cieszy się, iż ostatni raz siedział na koniu właśnie w starym 
szwoleżerskim mundurze. 
W czasie szarży somosierskiej występował w roli starego wachmistrza. Niestety, tak złożyło 
się, że nie nakręcono jego zbliżenia na ekranie. Tylko ten, kto go dobrze znał i pamiętał 
jak trzymał się w siodle, mógł rozpoznać jeźdźca w atakujących wylot Wąwozu szeregach 
szwoleżerów. 
W nieco więcej niż rok po ostatniej wizycie świetny kawalerzysta zmarł wskutek choroby 
spowodowanej wypadkiem. Walczył do końca. Najtrudniejsza walka polega chyba przede 
wszystkim na próbach przezwyciężenia własnych załamań.

19 
W ostatnich dniach przed końcem zetknąłem się zresztą z niezwykłym wprost zjawiskiem 
wielkiego przywiązania i szacunku dla zasłużonego jeźdźca, jakie wykazali wobec niego 
przedstawiciele najrozmaitszych środowisk. Jeden ze śpiewaków Opery Warszawskiej zebrał 
szereg podpisów, składali je wybitni lekarze. pisarze, artyści – często stojący z dala od sportu. 
Na wielkim, zapisanym zdobionymi literami arkuszu widniały zamaszyste podpisy wielu głośnych 
ludzi. Przesyłali wyrazy pamięci Adamowi Królikiewiczowi, wyrażali wiarę w jego 
dzielność i hart ducha, które zawsze wykazywał... 
Ten zbiorowy list był czymś jedynym w swoim rodzaju. Nawet wydało mi się, że jakoś nie 
pasuje do dzisiejszych twardych i pozbawionych sentymentu czasów. Był w istocie rzeczy 
naiwny, choć szlachetny, gdyż diagnozy lekarzy, co prawda nieoficjalne, mówiły o nieuchronnym 
i bliskim końcu. 
Oto wspomnienie o dawnym kawalerzyście, niechaj będzie kilka słów i o najmłodszym. 
Otóż Daniel Olbrychski, który z racji znakomitych warunków fizycznych kreuje na ekranie 
role zawodników („Bokser” i „Disneyland”), zaczął uczyć się jeździć konno, dopiero kiedy 
zaangażowano go do roli Rafała. Przeszedł niezwykle ostry trening i zapowiadał się na tęgiego 
jeźdźca. Dodam, że jeździ w tzw. pełnym siadzie, tak jak za napoleońskich czasów, co 
było konieczne w „Popiołach”. Trudno mu odzwyczaić się od takiej pozycji w kułbace i w 
jego sylwetce zapewne już na zawsze coś staroświeckiego pozostanie. Można by go więc nazwać 
„najmłodszym z ostatnich szwoleżerów”. 
W treningu jeździeckim wielce pomogło mu uprawianie sportu. Jako sztubak grał w kosza, 
biegał i skakał, poznał podstawy judo. Potem, kiedy przystąpił do gry w filmie „Bokser”, dostał 
się w ręce Feliksa Stamma i forsownie trenował. Musiał stoczyć kilkadziesiąt rund, by 
reżyser mógł wybrać najlepsze fragmenty, które złożyły się na stosunkowo krótką finałową 
sekwencję tego obrazu. Oczywiście stanowiła ją rozstrzygająca o losach bohatera walka – 
jakże może być inaczej w sportowym filmie? 
Daniel Olbrychski jest gibki i szczupły, obdarzony ładnym gestem i eleganckim wyrazem 
w każdym ruchu. Filmowy Krzysztof Cedro, czyli Bogusław Kierc – też młody aktor, kiedy 
kręcił „Popioły”, miał dopiero 20 lat. Obydwóch uczyli jeździć konno mjr Królikiewicz i rotmistrz 
Olecki – trener warszawskiej Legii, a kiedyś wybitny wyczynowiec. Para młodych 
aktorów, to dobrzy koledzy, podobnie jak kolegami z dawnych mistrzowskich parcoursów 
byli obaj trenerzy. Ci starsi przez całe życie jeździli konno. Kiedy słuchałem młodego aktora 
opowiadającego o kręceniu „Popiołów”, o szarżach i inscenizowanych bitwach, o swoich mistrzach 
jazdy – nabrałem pewności, że piękna pasja do tego sportu zamieni się w trwałą miłość. 
Poza sławą, czy popularnością, z racji jednego filmu otrzymał więc od losu dużo trwalszy 
podarunek. 
Rzuciłem tu sporo nazwisk dawnych zawodników, słynnych nazwisk, związanych z przeszłością. 
W ostatnich latach wśród najlepszych polskich jeźdźców wyróżniali się przede 
wszystkim Byszewski, wielokrotny mistrz Polski – i Babirecki, który w 1965 r. osiągnął największy 
sukces dla polskiej hippiki na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza, zdobywając mistrzostwo 
Europy na torze moskiewskim we Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego. 
Wysunął się na czoło także nieco młodszy od nich Kowalczyk, którego dobrze zapamiętałem 
z pewnego konkursu w Olsztynie – corocznej międzynarodowej imprezy. Startowali, 
między innymi, znakomici Włosi. Jeden z nich, wyborny jeździec, przejechał cały parcours 
nie tylko nie zrzucając ani jednej przeszkody, ale w iście zawrotnym tempie: uzyskał czas 
lepszy od wszystkich rywali o 20 sekund. 
„Na Włocha nie ma już siły” – mówiono na trybunach. 
Ale podobno nigdy nie trzeba tracić nadziei. Tak właśnie pomyślał Kowalczyk i w jednym 
z ostatnich przejazdów popędził na swojej „Drobnicy” w jeszcze szybszym tempie niż Włoch.

20 
„Skakał na ukos”, aby nie tracić czasu na atakowanie przeszkód od czoła. Byle tylko szybciej! 
Parcours miał czysty jak Włoch, ale szybszy, i to o 11 sekund. 
Kowalczyk wygrał już niejeden konkurs, raz – jak mi mówiono – zwyciężył za granicą 
nawet legendarnego Włocha, Raymondo d’Inzeo, którego widziałem w najtrudniejszej próbie: 
na Igrzyskach Olimpijskich w Rzymie. Fenomenalny jeździec. 
Kowalczykowi niektórzy zarzucają, że „jeździ bez łydki” (określenie swoistości stylu). Ale 
jeździ ładnie, a przede wszystkim skutecznie. „Konie mu skaczą”, posiada bowiem instynktowne 
wyczucie odległości od przeszkody. Oblicza błyskawicznie, ile „fuli” dzieli go od momentu 
odbicia. Pod tym względem, według opinii znawców, przypomina trochę Roi de selle – 
„Króla siodła” – jak nazywali kiedyś Francuzi Karola Rómmla, weterana polskiego jeździectwa, 
którego dzisiaj młodzi ludzie mogą podziwiać już tylko jako zadzierżystego księdza-
jeźdźca w filmie „Lotna” Andrzeja Wajdy. 
Nie mogę tu powstrzymać się od podania pewnej anegdoty. Otóż znakomity jeździec, Karol 
Rómmel, miał przyjaciela i antagonistę w jednej osobie, w nieżyjącym już także majorze 
Konie – najsłynniejszym, wieloletnim trenerze polskiej kadry. To też była wielka postać. 
Major Koń, kiedy chciał dokuczyć koledze, powiadał: „Jaki on kawalerzysta? Nowicjusz! 
Przecież wśliznął się do kawalerii dopiero na krótko przed... I wojną światową”. 
Tak, ci ludzie tworzą świat zamkniętej tradycji. Pewien wpływ ma tu chyba i to, że ich bożyszcze 
– koń, to w jakimś sensie relikt przeszłości. 
Nie będę podkreślał, jak zwierzę to lubiane jest w naszym kraju. Są ludzie, którzy nigdy na 
koniu nie siedzieli, a konie lubią i, nie wiedzieć czemu, szanują. Jeźdźców także, tak jak 
wspomnienia szaleńczych szarż i dawnych epopei związanych z koniem, ułanką, szablą i lancą.
W gronie jeźdźców słyszałem kiedyś opowiadanie o losach koni – sławnych polskich wyczynowców, 
które pospołu ze swymi panami wywalczały dla nas sukcesy. W czasie kampanii 
wrześniowej wiele z nich prowadzono z ośrodka w Grudziądzu wielkim tabunem wzdłuż Wisły. 
Jeszcze jeden fragment tragicznego odwrotu. W okolicach Góry Kalwarii, kiedy wymęczone 
i zdenerwowane hukiem bomb wierzchowce znalazły się na wschodnim brzegu Wisły, 
nagle dostały się w huraganowy ogień niemieckiej artylerii. Tak zginęły na polu bitwy. Padł 
tam także sławny „Zbieg”, jeden z najlepszych koni. Jeździł często pod rotmistrzem Komorowskim 
(proszę nie mylić z generałem Borem, gdyż ten startował dużo wcześniej i nie osiągał 
równie wielkich sukcesów). 
O ile sobie dobrze przypominam „Zbieg” był dereszowaty i najpierw, jak mi opowiadano, 
chodził w taborze. Raz wyrwał się z zaprzęgu i nie mogli go złapać. W końcu zapędzili go w 
kąt dziedzińca i zastawili wielkim wozem. Wtedy „Zbieg” wykonał swój pierwszy wielki 
skok i umknął pogoni. Nikt nie miał już wątpliwości, że jego miejsce jest nie przy taborze, 
lecz na parcourze. Podobną anegdotę słyszałem o „Picadorze” – ukochanym wierzchowcu 
Adama Królikiewicza. A może obie są prawdziwe? Polskie konie zawsze miały sportowego 
ducha. 
Poza sławną „Kikimorą”, która tak zdenerwowała się w czasie opisanego przez mnie Pucharu 
Narodów w Łazienkach, wyróżniały się m. in. „Dunkan”, „Traviata”, „Warszawianka”, 
„Ariekin”, „Sahara” – na której Rómmel ustanawiał rekordy wysokości. 
Rozpierzchły się te wszystkie sławne konie, poginęły w czasie wojny. Służyły wiernie polskim 
jeźdźcom do ostatka, więc przypominam je dla wdzięcznej pamięci. 
Mamy teraz inne konie, jak owa „Drobnica” Kowalczyka, „Roncewal”, „Wewenda”, „Besson” 
i chyba najsławniejszy z naszych powojennych wierzchowców „Volt”, który zajął VIII 
miejsce pod Babireckim na Olimpiadzie w Rzymie, a potem wraz z p. Marianem został mistrzem 
Europy w Moskwie. Czcigodny „Volt” oślepł na jedno oko. Co gorsza zaczął tracić 
wzrok i w drugim. I wtedy ktoś wydał okrutną decyzję: trzeba go do rzeźni! Szczęśliwie 
„Volt” zdążył dostać się w ręce lekarza, a ten w ostatniej chwili podleczył mu wzrok. W ten

21 
sposób wierzchowiec uniknął egzekucji. Brr! Jeśli ktoś naprawdę lubi konie, musi wzdrygnąć 
się na myśl o takiej formie pożegnania z zasłużonym i wiernym wierzchowcem. 
Wydaje mi się, że konie wyczynowe zasługują na łaskawy chleb, gdy przyjdzie starość. 
Wystarczy im 4 kg owsa dziennie, a kilogram kosztuje niewiele. Nie przesadzajmy zatem z 
oszczędnością. Ważniejsza jest chyba wierność... człowieka. 
I jeszcze opowiastka o jednym koniu sprzed lat, który był bardzo sympatyczny, więc tak 
go nazwano. Służył swemu panu długo, brał często udział w zawodach, aż nadeszły dlań lata 
starości. Zapewniono mu więc te lata spokojne. 
Mijał czas. „Sympatyczny” był już bardzo stary. Któregoś ranka, jak zawsze, wyprowadzono 
sędziwego konia na trawkę, by sobie połaził i poskubał trochę. Akurat opodal pozostał 
z poprzedniego dnia cały zestaw przeszkód po jakimś treningowym parcourze. Staruszek spacerował 
i wygrzewał się na słońcu. Ale coraz częściej odwracał łeb w stronę przeszkód. 
Wreszcie nie wytrzymał i ruszył. Najechał na pierwszą przeszkodę: hop! wziął jednym susem. 
Potem wziął drugą, trzecią, czwartą... 
Na odgłos tętentu kopyt wszyscy wybiegli przed dom i patrzyli na ostatni galop konia, który 
odmłodniał na chwilę, jak starzec na dźwięk miłej sercu dawnej melodii. 
Zbliża się Olimpiada w Meksyku. Chyba każdy z nas pragnąłby z całego serca, aby startowali 
tam także polscy jeźdźcy, aby im się powiodło... Na szczęście powoli, ale systematycznie, 
poprawia się u nas poziom tej gałęzi sportu. Mówią o tym pierwsze sukcesy, o których 
nieco wspomniałem. Coraz więcej młodych jeźdźców pojawia się w krajowej rywalizacji.4 
Mamy coraz lepsze konie. Posiadamy wysoki stopień hodowli. Ba, eksportujemy wierzchowce 
do różnych krajów, gdyż jest na nie coraz większy popyt. 
Główne ogniska polskiej hippiki – to Państwowe Stadniny: Legia, Gwardia oraz Ludowe 
Zespoły Sportowe. Raz złożyłem wizytę w ośrodku treningowym w Kwidzyniu. 
W mieszkaniu jeźdźca i trenera Andrzeja Orłosia wisi sztych, będący pamiątką ze startu 
polskich zawodników w Harewood, gdzie w swoim czasie odnieśli sukcesy. Sztych przedstawia 
karkołomny skok jeźdźca i konia ponad przeszkodą. Wysoka stacjonata, czyli kilka belek 
wzniesionych na wysokość półtora metra. Groza zaczyna się dopiero po przejściu przeszkody. 
Oto ledwie koń przesadził ją – nagle rozpościera się przepaść, bowiem przeszkoda jest ustawiona 
na skraju urwiska. Koń i jeździec rzucą się teraz w dół po stromej ścianie na dno jaru. 
Steeple, to jedna z najtrudniejszych konkurencji w jeździectwie. Taką trasę oglądałem właśnie 
w Kwidzyniu. Dopiero tam przekonałem się na własne oczy, jakiej sztuki dokonują zawodnicy 
i konie w szaleńczej jeździe po niezwykle trudnym i urozmaiconym terenie. 
Oczywiście w sporcie jeździeckim wypadków śmiertelnych zdarza się mniej niż np. w automobilizmie. 
Ciekawe jednak będzie zdać sobie sprawę, że jeźdźcy mają do czynienia nie z 
martwą maszyną, lecz z żywym stworzeniem. Jest to specjalna, jedyna w swoim rodzaju cecha 
wyróżniająca hippikę spośród sportów. 
Zwierzę i człowiek stają na arenie do rozgrywki. Charakter zawodnika, jego predyspozycje, 
wady i zalety splecione są nierozerwalnie, związane z odruchami konia, zwierzęcia przecie 
nie tak mądrego, jak na przykład pies. Konie mają kaprysy, dobre i złe dni, posiadają narowy, 
przeżywają histerie. Jeździec nie zawsze może być pewny swego. Automobilista może 
być pewny maszyny. Sprawdzona po stokroć przez mechanika, skontrolowana na koniec 
przez kierowcę, daje jednak pewną gwarancję, że nie zawiedzie – przynajmniej w 90 procentach. 
Właśnie dlatego, że jest martwa. 
Jeździec na sygnał wjeżdża na parcours. Wokół szumi wielki stadion. Znieruchomiała sylwetka 
jeźdźca i konia. Patrzą przed siebie. Kilkanaście wysokich przeszkód. Stacjonaty i bankiety, 
oxery, triple bary, rowy z murami czerwieniejącej cegły, szeregi przeszkód, które koń i 
jeździec tylko wtedy pokonają, jeśli zdołają zespolić się w jeden, jedyny, nieomylny rytm. 
Sygnał! W przenikliwej ciszy zaczynają głucho dudnić kopyta...

22 
Mimo niebywałego rozwoju techniki, mechaniki, środków komunikacji – jazda konna nie 
umiera i pięknie rozwija się na całym świecie. Konie i jeźdźcy także poprawiają stale swoje 
rekordy. Rekord świata w skoku wzwyż – 2,47 m – nie pobity od kilkunastu lat, wciąż należy 
do chilijskiego konia „Huaso” pod jeźdźcom Moralesem. Rekord skoku w dal – 8.30. Rekord 
szybkości – mila w 1.54,6 min., konia z USA – „Adios Butler”. Rekord wytrzymałości w 24- 
godzinnej jeździe – radziecki „Zenit” przegalopował w ciągu doby ponad 270 km! 
Kiedy w Kwidzyniu ładowano do pociągu konie olimpijskiej kadry wyruszającej na Igrzyska 
do Rzymu, znany nam już „Volt” oraz „Klarys” i „Krokosz” nie wchodziły po pomoście 
do wagonu, lecz po prostu wskakiwały do środka. Zgromadzeni ludzie uznali to za dobry 
omen i bili koniom brawo, jakby już na czysto tu, na dworcu w Kwidzyniu, pokonały rzymski 
parcours. Potem przyszły wieści z Olimpiady, że start nie był tak udany; wszyscy w Kwidzyniu, 
i nie tylko w Kwidzyniu, byli jakiś czas mocno zmartwieni. 
Wiarę w lepsze wyniki polskiej hippiki czerpano wówczas tylko z takich drobnych zdarzeń. 
Konie zgrabnie wskoczyły do wagonu... Ale, bądź co bądź, było to dosyć dawno. 
Teraz są już oznaki poprawy. 
A klimat dla hippiki był w Polsce zawsze znakomity. Głęboko zakorzeniona sympatia do 
konia, podziw i szacunek dla jeźdźca.

23 
PIŁKA W TELEWIZORZE 
Ludzie przeżywali te mecze, jakby grały ich własne drużyny. 
Mistrzostwa świata! Futbol! Król gier! 
Piłka nożna ma największe stadiony, najliczniejsze rzesze kibiców, najgęstsze szeregi 
uprawiających ten sport. Odbywają się mecze „dzikich drużyn”: zacięte walki małych brzdąców 
w parkach, ogrodach, na skwerach, podwórkach, nawet – ulicach. Rozgrywają spotkania 
drużyny dorosłych – zmagają się o punkty, o mistrzostwo A klasy, B klasy, C... Wciąż kołuje 
ogromna karuzela piłkarska. Piłka toczy się po dziesiątkach, setkach, tysiącach boisk we 
wszystkich krajach świata. Pierwsza liga, druga liga! Mecze międzypaństwowe, rozgrywki o 
Puchar Zwycięzców Pucharów, i wreszcie te najważniejsze, najbardziej pasjonujące, na najwyższym 
szczeblu. 
Oto stoi za szkłem wystawiony na pokaz publiczny niewielki, ale dla każdego piłkarza 
bezcenny, Puchar Rimeta: złoty posążek Nike – bogini zwycięstwa. Ile to było wrzawy wokół 
niego! Najpierw, kiedy go ukradli w Anglii i mądry pies odnalazł zgubę... A potem, kiedy 
najlepsze drużyny do ostatniego tchu, wytężając nogi i głowy, walczyły o sukces na boiskach 
brytyjskich w ramach kolejnych mistrzostw świata. 
Było rekordowe zainteresowanie, jeszcze większe niż na poprzednich mistrzostwach w 
Chile. Pełne komplety widzów na wszystkich stadionach. Tłok przy telewizorach, miliony 
ludzi oglądało najważniejsze mecze. 
Piłka nożna nie może się znudzić. Ani kiedy się w nią gra, ani kiedy się ją ogląda. Oczywiście 
mecz musi być na wystarczająco dobrym poziomie. Ale ostatecznie tak jest już niemal ze 
wszystkim. Każdy woli świetny teatr od złego, pasjonujący film od nudnego. Lecz piłka nożna 
ma również to do siebie, że nawet kiepskie, bardzo słabe mecze niekiedy elektryzują widzów. 
Oto spotkanie dwóch mało znanych drużyn z sąsiadujących ze sobą miasteczek. Niemal 
na każdej szerokości geograficznej odbywają się takie derby i zamieniają się w święto na 
kształt festynu ludowego. Jedno miasteczko chce wygrać – i drugie także. Ogromne namiętności! 
Na boisku źle kopią, lecz na trybunach każdy z zapartym tchem śledzi wędrówkę piłki 
po murawie. 
I tak już od przeszło stu lat. Piłka nożna należy do starszych sportów naszej współczesnej 
ery. Zaczęło się wszystko na Wyspie Brytyjskiej równo przed wiekiem. Proszę nie przerażać 
się, nie będę kreślił szkicu historycznego i sięgał do bardzo dawnych epok, cofał się o tysiące 
lat... bo i wtedy ludzie kopali piłkę, tyle że reguły gry były prostsze. Ale zawsze piłka przyciągała 
ludzi. Taki już ma czar. Jest jak magnes. 
W miarę nieustannych przeobrażeń, jakie przechodził ten sport w ciągu ostatnich dziesiątków 
lat, piłka nożna obecnie jest, jak się mówi, brzydsza dla oka. Można powiedzieć inaczej: 
jest trudniejsza w odbiorze. Defensywa doprowadzona została niemal do perfekcji. Wszystko 
uczynić, aby nie dać sobie wbić bramki! Wyczekuje się przede wszystkim na błąd strony 
przeciwnej. Można porównać taką piłkę nożną do gry w szachy: zimna, wyrachowana, mądra. 
Rozum góruje nad uczuciem, temperamentem i porywem, a może nawet i nad polotem. No, 
byłbym tu ostrożny, choć z drugiej strony wyniki ostatnich Najwspanialszych Mistrzostw 
Świata zdają się przemawiać za tym twierdzeniem. Lecz o tym będzie dalej.

24 
Porównajmy jeszcze współczesną, „brzydką”, lecz nadal bałwochwalczo ubóstwianą, piłkę 
nożną – z tą dawną, piękną dla oka. Koronkowa gra. Piłka chodzi od nogi do nogi, lecz 
wszystko porusza się jak w zwolnionym filmie. Nie ma oszałamiającego tempa, rzadko dostrzeżesz 
przerzut, cross, będący raz uwolnieniem się przed groźnym atakiem przeciwnika, a 
raz formą własnej akcji zaczepnej. Piłkę „gasi się”, czyli stopuje, potem, podciąga z nią kilka 
metrów. Rozglądasz się, gdzie podać, i oto widzisz lukę. Podania są celne, a tor piłki niski. 
Albo toczy się po trawie, albo przemknie o kilka centymetrów ponad ziemią. 
Bardzo wiele osób woli tę dawną piłkę. To chyba trochę tak jak ze starą piosenką: jest 
melodyjna, naiwna, chwytająca za serce. Pamiętamy ją i często nucimy, mamy do niej sentyment, 
gdyż budzi wspomnienia. Ale to już przeszłość, tak jak i ten stary futbol, kiedy wszystko 
w nim było płynne i przejrzyste, rozlewne i łatwo wpadające w... oko. 
Obecnie przygniatająca ilość graczy broni się, a nie atakuje. Wszyscy siedzą sobie nawzajem 
na karku. Akcje rwą się nawet wtedy, jeśli grają wytrawne drużyny. Rzadko piłka wędruje 
od gracza do gracza tych samych barw więcej niż 4–5 razy... 
Wszystko, co powiedziało się do tej pory o charakterystycznych cechach współczesnej piłki, 
znalazło pełne potwierdzenie w Największej Grze, jaką były Mistrzostwa Świata w Wielkiej 
Brytanii w 1966 roku. Zwyciężyli gospodarze. 
Brytyjski futbol jest nowoczesny, a więc nieefektowny, raczej efektywny, skuteczny, raczej 
brzydki, a na pewno trudny dla oka. Pozornie wszystko polega na sile, kondycji, szybkości 
i wyrachowaniu, lecz elementy te związane są w całość znakomitym wyszkoleniem indywidualnym 
gracza. Na kilku metrach kwadratowych Anglik umie wyminąć kilku znakomitych 
przeciwników. Warto zapamiętać ich szybkie, zaskakujące podania i wiązanie akcji nie 
według schematu. Albo szybkie zrywy jakimi zawodnik brytyjski biega z piłką, pojawia się 
raptem naprzeciw napastnika lub niespodziewanie wybiega na dogodną pozycję. Drybling, 
czyli „kiwanie'' (wciąż nie można znaleźć należytego polskiego określenia dla tej czynności), 
zadziwiająco zręczny! Brytyjczycy umieją także w mistrzowski sposób, jakby przyspieszać 
spacer wskazówki boiskowego zegara, kiedy jest im to potrzebne. Nie wybijają piłki na aut, 
jak czyni to fuszer. Po prostu rozgrywają ją między sobą, zwalniają wtedy tempo, pilnie jej 
strzegą – niechaj przeciwnik męczy się i walczy do upadłego o przejęcie piłki. I walka trwa, a 
cenny czas płynie. 
Pewne kontrowersje może wzbudzić jedynie stopień ostrości, z jaką Anglicy zwykli walczyć 
na boisku. Na pewno nie są delikatni w futbolu. Ale o tym każdy wie. Tak gra się na 
Wyspie od stu lat. 
– Ale przecież są zawodowcami! Noga reprezentanta Anglii to majątek, a jednocześnie 
warsztat pracy, źródło egzystencji. Dlaczego więc nie boją się i grają tak ostro? – może zapytać 
czytelnik. 
Oczywiście i u nich zdarzają się czasem „wypadki przy pracy”. Nie ma ich jednak zbyt 
wiele, gdyż ochroną jest znakomita technika, wyszkolenie ogólne, a niekiedy – dodajmy – i 
umiejętność faulowania. W wysokim stopniu wyszkolony piłkarz może sobie pozwolić na 
ostre zderzenie, jeśli posiada tak znakomitą technikę i tak znakomite warunki fizyczne jak 
Anglicy: wzrost, wagę, gibkość, szybkość. 
Po Mistrzostwach Świata w 1966 roku wielu fachowców, nie tylko zwykłych widzów, powiedziało, 
że czarny piłkarz grający w barwach Portugalii, Eusebio, był najlepszym zawodnikiem 
turnieju. Czy tak? Na pewno był piłkarzem grającym najefektowniej. Kiedy coś w sporcie 
jest niewypracowane, nieprzetrawione przez myśl i przez żmudny trening, a wypływa po 
prostu z talentu – olśniewa, najłatwiej rzuca się w oczy, najmocniej wzrusza. Przy tym Eusebio 
jest cały czas na boisku rozluźniony, porusza się z niedościgłą nonszalancją. Dopiero 
jak kopnie, piłka leci niby pocisk.

25 
Najefektowniej grał i chyba najbardziej umiał się cieszyć! Ach, ta jego niewysłowiona radość 
na twarzy, uśmiech szczęścia, wyrzut ręki w górę na znak zwycięstwa: znów strzelił 
piękną bramkę. 
Stawiam jednak pytanie, czy Anglik Robert Chariton był mniejszym niż Eusebio piłkarzem? 
Cała drużyna Portugalii grała dla Eusebio, gdyż w nim ogniskowała się siła tego zespołu. 
Bobby Chariton grał jedynie i wyłącznie dla drużyny, grał, by jej pomóc. Z jego wielkich 
umiejętności zespół czerpał dodatkowe siły. Za każdym zagraniem Charitona kryła się 
strategiczna myśl. To też artysta, tylko innego rodzaju. Nie, nie można było tak łatwo zepchnąć 
na drugi plan sportowca, który był najmądrzejszy ze wszystkich piłkarzy, i osobiście 
na pierwszym miejscu ośmieliłem się wówczas postawić Charitona... 
Zresztą drużyna brytyjska zwyciężyła zasłużenie. Grała także najinteligentniej ze wszystkich 
zespołów. A więc w Mistrzostwach Świata anno 1966 notowaliśmy triumf myśli, strategii 
i taktyki, gdyż ambicję, wolę zwycięstwa i najwyższy stopień wytrenowania znaleźć można 
w wielu innych reprezentacjach. 
A więc nieomylne rozumienie się graczy. Obrony, które niemal nie popełniają błędów. Nie 
byle jakie ataki! Mocne, dalekie strzały, precyzyjne centry, szybkie przedzieranie się z piłką – 
albo w formie krótkiego, indywidualnego przeboju, albo za pomocą pomysłowego, długiego 
przerzutu. A dalej – gra głową! Niespożyta kondycja. Biegają pozornie bezładną ławą, która 
jest jednak dobrze przemyślanym szykiem, spod własnej bramki pod cudzą, a kiedy powstaje 
niebezpieczeństwo, natychmiast są znów z powrotem. 
Ile kilometrów przebywa piłkarz w tym najnowocześniejszym futbolu? Może gdzieś już to 
obliczyli skrupulatni i lubiący wszystko obrachować statystycy. Nie tak dawno temu, kiedy 
grywało się innym systemem (ustawienie graczy przypominało wówczas wielkie litery WM) 
– ci, którzy harowali najwięcej, a więc łącznicy i pomocnicy, przebiegali w ciągu 90 minut 
meczu około 10 km, stoper zaś jeszcze więcej. Teraz wszyscy dużo biegają. Nawet bramkarze. 
Często interweniują na przedpolu. 
W 1966 r. definitywnie zakończyła się pewna epoka w światowym futbolu. Jej kres wyznaczyła 
klęska Brazylii. Futbol w tym kraju stał się bowiem niejako sztuką dla sztuki i przegrał 
w bezpośredniej konfrontacji z futbolem nie tak pięknym, ale bardziej skutecznym. Brazylijska 
piłka – to efektowne, ale często bezproduktywne, zrywy i dryblingi, techniczne 
sztuczki, które w istocie niewiele dają. 
I wreszcie legendarny Pele już nie taki... 
Dramatyczny był jego udział w owych mistrzostwach! Oto słynny aktor, na którego s i ę c 
h o d z i, poślizgnął się na scenie w czasie wielkiego Festiwalu najlepszych zespołów świata i 
dalej już nie gra! Ci, którzy kochają sztukę – ale nie teatralną, lecz piłkarską, mówili po klęsce 
Brazylii w meczu z Portugalią, że już do końca turnieju pozostanie uczucie niedosytu. 
Ćwierćfinały bez Pelego! Piłkarze Brazylii nie zajmą nawet VIII miejsca! 
Nazywa się Edson Arantes do Nascimento. Dla wszystkich po prostu: Pele. Kiedy przeżywał 
swą tragedię w Anglii, miał niespełna 26 lat. Wygląda raczej sympatycznie. Nie jest specjalnie 
zgrabny. Dopiero gdy ma piłkę przy bucie! Ach, jak ona go słucha! Sprawia wrażenie, 
że chce graczowi pomóc. Przylepia się do buta, owija się koło nóg, nagle kopnięta mocno, 
lecz jakby od niechcenia, wędruje w przestrzeń boiska i znów następny brazylijski but ściąga 
ją do siebie. Przedziwne sztuczki, zaskakujące podania i rozwiązania taktyczne. 
Niekiedy nazbyt ostro atakowano Pelego. Biedak! Jakże na niego polowano zaraz po 
pierwszym gwizdku sędziego. Najsłynniejszy wówczas piłkarz świata najwięcej cierpiał. 
Gąszcz nóg, wielkie numery na ciemnych od potu koszulkach. A on w tym gąszczu leży na 
trawie. Pochylony lekarz lub trener. Stadion szumi. Wreszcie Pele wstaje, kuśtyk... kuśtyk. 
Już nawet nie robi gestu złości. Przyzwyczaił się. Ktoś go przeprasza. Półśmiech. – Dobrze, 
już dobrze, ale dlaczego tak często?...5

26 
Niektóre mecze przypominały trochę teatr. Największe asy czuły na swoich twarzach i 
plecach, na swych zręcznych i ogromnie kosztownych nogach kamery telewizyjne. Świat 
wytrzeszcza oczy. Patrzy na boisko, delektuje się, czasem... tylko zżyma, ale góruje emocja. 
A oni spieszą się w pogoni za piłką, kopią, główkują, przewracają, zderzają, wiją się z bólu. 
Walka jest bowiem ostra. I g r a j ą – ale nie tylko w piłkę. Te gesty, rozkładanie rąk, jeśli coś 
nie udało się, te poklepywania po ramionach, wzajemne przeproszenia! Czasem jak koguty 
podskoczą sobie do oczu. Ale stop! Już poczuli, że kamery zajrzały im w twarze. Już wyrósł 
pan ubrany czarno. Znakomicie sędziują ci czarni panowie! Są surowi, lecz życzliwi dla zawodników. 
Wkraczają zdecydowanie, ale taktownie. Trzeba to wszystko trzymać w ryzach, 
gdyż wokół ogromne namiętności. Autorytet sędziego przenosi się z boiska na widownię. Z 
kolei z trybun idzie dobry fluid. I tak szczelnie zamyka się koło nastroju. 
Powtórzę: futbol brazylijski stał się sztuką dla sztuki, a chyba i gracze tego kraju byli trochę 
zbyt pewni siebie. Tym większa była po klęsce tragedia. 
Kiedy Brazylia odpadła z rozgrywek, w Rio de Janeiro i Sao Paulo wybuchły rozruchy. 
Żałoba narodowa przybrała więc oryginalny obrót. Nie cisza grobowa i kir – lecz wrzawa, 
fajerwerki petard, płomienie pożarów, łomot demolowanych sklepów... portugalskich. Proszę 
wyobrazić sobie, co przeżywał radiowy sprawozdawca Brazylii prowadzący ostatni meczgrób 
z Portugalią! Miał przerażającą świadomość, że każde jego słowo, każda dramatyczna 
fraza to dynamit. Iskry padające na potężną beczkę prochu. 
Klęska Włochów (bo im też nie powiodło się, jako że obniżyli poziom) zajął się po mistrzostwach 
świata włoski Parlament. 
Najpiękniejszym meczem w dotychczasowej historii światowego futbolu było chyba półfinałowe 
spotkanie Anglii z Portugalią. Piłka prawie nie wychodziła na aut. Oto najprostsza 
miara piłkarskiego kunsztu obu drużyn. Ostro – ale czysto, z elegancją, powiedziałbym nawet 
z kurtuazją wobec nacierającego przeciwnika. Tylko kilka rzutów wolnych podyktował sędzia 
w ciągu całego spotkania (!). To warto przenieść do kronik. 
Portugalczycy grają pięknie, ale nie posiadają szybkości i kondycji Anglików czy Niemców. 
Po jednym z meczów byli tak zmachani, że nawet już nie mieli siły cieszyć się. Dziękowali 
rywalom za grę i za gratulacje, ale ręce ledwie podnosiły się do uścisku. Potem przegrali 
ów przepiękny półfinał z Anglią i w finale spotkały się istotnie dwa najlepsze zespoły. Nikt 
więc nie został tym razem pokrzywdzony przez przypadek albo nieszczęśliwe losowanie, co 
zdarzało się niejednokrotnie poprzednio: choćby zaskakująca obecność pracowitych Czechosłowaków 
w finale turnieju w Chile. 
Spotkanie Anglia – RFN było największym w dziejach świata publicznym widowiskiem 
dzięki temu, że stadion Wembley połączył się tego popołudnia z rekordową ilością sieci telewizyjnych. 
Lecz o telewizji za chwilę. 
Anglia mogła zdobyć Złotą Nike o pół godziny wcześniej. I co ciekawsze i warte zanotowania, 
Anglicy nie popełnili błędu. Prowadząc 2:l właśnie atakowali i stosując starą metodę – 
najlepszą obroną jest atak – szybciej „posuwali” wskazówki zegara, niż gdyby zaczynali rozmyślnie 
grać „po autach”. Młodszy brat znakomitego Charitona zapomniał tylko o jednym: w 
takiej chwili trzeba szczególnie wystrzegać się okazji do nawet najdrobniejszego faula, a on 
właśnie wyskoczył do piłki. Tymczasem z trybun szedł nieodparty fluid pewności zwycięstwa. 
Tłum już zaczerpnął oddech, by ryknąć z radości i zagłuszyć końcowy gwizdek. Ostatnie 
chwile meczu. I nagle 2:2. Zdążono jeszcze przejechać kamerą TV po zbierającej się na 
środku pola brytyjskiej drużynie. Sprawiała wrażenie załamanej. Przerwa przed nieoczekiwaną 
dogrywką była więc dla niej zbawienna. Brytyjczycy szybko doszli do siebie, by w kilka 
minut później ze zdwojoną wolą zwycięstwa rozpocząć dalszą walkę. 
4:2 dla Wielkiej Brytanii. Czwarta bramka była podwójnie cenna, gdyż trzecia mogła 
wzbudzić dyskusję, choć osobiście nie miałem wątpliwości, że piłka była wbita. Ale co mówiliby 
po meczu gracze niemieccy, gdyby wynik 3:2 utrzymał się do końca?

27 
Wkrótce później Bobby Moore, kapitan zwycięzców, pocałował złoty posążek. Trener Anglików 
Ramsey na początku turnieju oznajmił, że jego drużyna zwycięży. W połowie rozgrywek 
dał drugą wypowiedź: „W prasie ukazały się wiadomości, że ja mam nadzieję, iż wygra 
Anglia. Dementuję to. Ja nie mam nadziei, ja mam pewność!”6 
Anglicy zdobyli mistrzostwo świata, ale pół roku wcześniej nasza reprezentacja zremisowała 
z nimi w Liverpoolu, a dosłownie na kilka dni przed rozpoczęciem turnieju na Wyspie 
przegraliśmy z Wielką Brytanią różnicą zaledwie jednej bramki. A więc graliśmy wtedy w 
piłkę nożną niemal tak samo jak mistrzowie świata? Nie, to bez złośliwości, lecz z serdeczną i 
naiwną nadzieją, że może kiedyś tak będzie jeszcze za naszego życia. 
Wypadałoby więc wreszcie napisać coś o polskim futbolu, choć wciąż nie jest to temat wesoły. 
Jak stara jest polska piłka nożna, tak stare z nią kłopoty i zmartwienia. Co prawda przed 
wojną wygrywało się wysoko z Irlandią i Jugosławią, a nawet z Węgrami, lecz i tamtym piłkarzom, 
do których niejeden dzisiejszy kibic wzdycha, zdarzały się potknięcia. Oczywiście 
trudno porównywać dawne reprezentacje z obecnymi w świetle ogromnych przemian, jakie 
zaszły w tym sporcie. Nie tyle jednak idzie o porównywanie bezwzględnego poziomu gry 
dawnych polskich piłkarzy z obecnymi, ile o dzisiejszą naszą pozycję w piłkarskim świecie. 
Przed laty pozycję mieliśmy, jeśli nie lepszą, to na pewno nie gorszą. 
Tak. zdarzają się czasem i w obecnej dobie świetne mecze polskiej drużynie. Wygraliśmy 
z mocną reprezentacją ZSRR w Chorzowie. Innym razem pokonaliśmy groźnych Szkotów w 
Glasgow. Zdarzył się niekiedy zaszczytny remis z dużą potęgą, choćby ten wywalczony w 
Liverpoolu. 
W meczach, o których mowa, jak również w innych spotkaniach, niby w soczewce skupiało 
się zawsze to, co jest dla naszego futbolu najbardziej charakterystyczne: wiele ambicji i 
mało precyzji. A przede wszystkim gra „na fali powodzenia”. Jeśli spojrzeć wnikliwie na nasz 
futbol, nie widać ugruntowanych umiejętności. Większość składnych akcji rodzi się wciąż z 
żywiołowej improwizacji. To nie jest jeszcze „gra na pamięć”. Powiedzieliśmy, że nowoczesny 
futbol wysokiej klasy, to – mimo wszystko – kunsztowne opanowanie szablonów. Oczywiście 
szablonów tych powinno być jak najwięcej. 
Mamy wiele drużyn, wielu trenerów, duże zainteresowanie, ogromny zapał i jeszcze większe 
aspiracje. Ale wolno dźwigamy się w górę, z największym trudem zachowując spory dystans 
dzielący nas od ekstraklasy światowej. Kiedy skrócimy ten dystans? 
Niestety z całym spokojem mogę przytoczyć to, co pisałem przed kilku laty w „Spotkaniach 
ze sportem”: „Jaka jest właściwie ta polska piłka? Tajemnicza, nieobliczalna? Na pewno. 
Żywiołowa? Tak. Sukces rodzi się z ambicji, choć niewątpliwie w ostatnim czasie nasi 
piłkarze podciągnęli swoją technikę i poprawili się nieco pod względem taktycznym. Niewątpliwie 
nie są już surowymi piłkarzami, ale mają zbyt często długie momenty kurczowej gry. 
Wytrawna drużyna przeprowadza akcje luźno, swobodnie, na pozór od niechcenia. Jest to 
szybki, płynny futbol, przypominający jednak trochę... szachy. Strefy, krycie, przezorność... 
przewidywanie – co może zdarzyć się za chwilę. Nasza piłka to nazbyt często kawaleryjska 
szarża. Kiedy dodamy do żywiołowości nieco rozwagi, wypracowanej techniki, wyrachowania, 
a przede wszystkim systematyczności w pracy piłkarzy i trenerów – nieobliczalność 
przemieni się wreszcie w trwałą siłę...” 
Cytat ten jest chyba i obecnie aktualny. A przecież mijają lata.7 
Od dłuższego czasu zachęcają mnie z najrozmaitszych stron, abym zabrał głos na temat 
sportu w telewizji. Jeszcze nie czuję się na siłach, aby podjąć ten temat wszechstronnie. Pisząc 
jednak w tym miejscu o sporcie piłkarskim, nie można pominąć ogromnej roli XI Muzy, 
jaką odgrywa w pogłębianiu wiedzy i o tym sporcie. Na pewno Mistrzostwa Świata w 1966 
roku były wspaniałą lekcją piłki nożnej dla milionów. Zetknęliśmy się przy tym z niezwykłym 
zjawiskiem. Choć w turnieju nie startowali Polacy, wzbudził on fantastyczne zainteresowanie. 
Na ekranie nie było Kirszenstein, był Pele. Nie pojawiał się Szmidt, zastępowali go

28 
Eusebio i Chariton. Tym razem nie szukaliśmy zaspokojenia własnych, najgorętszych życzeń. 
Nikt nie szukał, gdyż nie mógł znaleźć zaspokojenia narodowej ambicji. A mimo to byliśmy 
ogromnie zaangażowani. Czyżby w sporcie już nie tak zupełnie nieodzowna była świadomość, 
że „grają nasi”? Mogą grać i nie nasi, a emocja może być równie wielka. 
Mecze w telewizji. „Lepiej widać na ekranie, niż kiedy siedzi się na trybunach” – mówią 
niektórzy. Lepiej, ale czy pełniej? Oczywiście telewizja jest cudownym wynalazkiem w przybliżeniu 
każdego widowiska, nie trzeba chyba raz jeszcze podkreślać jej roli w popularyzowaniu 
sportu. Właśnie w sporcie jej zadanie szczególnie rośnie, gdyż sport to teatr naprawdę 
ogromny... Sto tysięcy miejsc na widowni, lecz o ile więcej w domach prywatnych, świetlicach, 
przed witrynami, gdzie każdy może także patrzeć na mecz! 
Widzów na trybunie dzielą od graczy dziesiątki, a nawet setki metrów. A my chcemy śledzić 
czasem nie tylko akcje, ale widzieć dokładnie twarze. Z twarzy zawodników niekiedy 
można wyczytać to, co dopiero nastąpi. Zmęczenie albo rezygnacja zapowiadają nieuchronną 
porażkę. Zaciętość i skupienie wróżą nadzieję. A poza tym ciekawi nas jak oni wyglądają w 
walce. Lornetka skacze na nosie, kiedy gonimy wzrokiem piłkę podbijaną raz po raz czubkiem 
innego buta. Odkładamy lornetkę zniecierpliwieni. 
Telewizja daje nam ogromne p o w i ę k s z e n i e piłki. 
Ten, kto siedzi w domu i ogląda lekką atletykę, zobaczy więcej w ostatnim momencie poprzedzającym 
start sprinterów, niż gdyby siedział na trybunie. Ten, co siedzi w domu i obserwuje 
boks, czasem tuż przed rozstrzygającym ciosem przeczuje nieuchronny koniec słabnącego 
pięściarza. Ekran zbliża jego twarz: mętne oczy, usta z trudem łapiące powietrze. Trafi 
go i będzie koniec! 
I właśnie zaraz następuje ten cios. 
Z piłką nożną jest trochę inaczej. Owo „lepsze widzenie” jest trochę problematyczne. Widz 
na trybunach wędruje wzrokiem za piłką, ale jednocześnie obejmuje całą panoramę boiska. 
Nikt nie patrzy wycinkowo. Oddalenie piłki od bramki przeciwnej jest przecież rzeczą istotną. 
Podobnie jak szyk w jakim obie formacje rozgrywają spotkanie. „Cudowny przybliżacz” – 
czyli zestaw kamer spozierających na arenę gry – pokazuje niby dokładniej, ale jednocześnie 
właśnie przez swe natręctwo bardziej wycinkowo. Oto jakiś fragment boiska i grupa graczy 
uwijających się za piłką. Gdzie są? Przecież ma to znaczenie strategiczne. Niektórzy, nieco 
lepsi, sprawozdawcy usiłują tę rzecz wyjaśniać, lecz kiedy już widzimy wszystko na własne 
oczy w telewizji, wówczas nie zawsze słuchamy uważnie tego, który snuje własny komentarz 
o grze. Widzimy – a więc tworzymy świadomie lub podświadomie komentarz własny. Chcemy 
widzieć wszystko, a widzimy fragment. Dokładniej, ale mniej pełnie. 
Przynajmniej w naszej telewizji. Kiedyś obserwowałem międzypaństwowe spotkanie w 
towarzystwie kilkudziesięciu osób i wszyscy odnieśliśmy to samo wrażenie. Przeciwnicy nie 
umieją strzelać. W polu – owszem, dobra drużyna, lepsza niż nasza, lecz na polu karnym znakomici 
goście albo tracili piłkę, albo zwlekali ze strzałem, wdając się w zbyt skomplikowane i 
bezproduktywne kombinacje. 
Dopiero później dowiedziałem się od widzów, a nie telewidzów, że nasze wrażenia były 
mylne. Goście tak rzadko strzelali, gdyż po prostu polscy obrońcy utworzyli bardzo szczelny 
mur zasłaniający pole bramki. Nie było sposobu strzelec! Nasi nie tyle dobrze kryli lub, używając 
włoskiego terminu o znaczeniu szerszym, stosowali słynne „cateneccio”, lecz po prostu 
zasłaniali własnymi ciałami bramkę. Dlatego goście tak męczyli się, mozolnie szukając luki. 
Lecz tego telewizja już nie pokazała. Kamerę przyciąga piłka. Dlatego ucieka obraz rozstawienia 
zespołów i cała nowa specyfika szyku, w jakim ustawiają się gracze. Sens współczesnego 
futbolu staje się dla przeciętnego odbiorcy nie dość jasny. 
Ktoś, kto naprawdę lubi sport i zna się trochę na nim, jeśli wielka impreza odbywa się w 
jego mieście, na pewno woli moknąć na deszczu i siedzieć wysoko na dalekim od boiska

29 
miejscu, niż tkwić o trzy kroki przed telewizorem. Idzie o współuczestniczenie, o wtopienie 
się w atmosferę, jaka panuje na stadionie. 
Nie będę analizował i oceniał jakości narracji słownej sprawozdawców występujących w 
naszej telewizji. Pozostawiam całkowicie na uboczu tzw. fonię, by zająć się wyłącznie tym, 
co widzimy na ekranie, czyli pomówimy o tzw. wizji. 
Siedzimy w wygodnym fotelu we własnym mieszkaniu, albo na brzeżku krzesła w zatłoczonej 
świetlicy, i pożeramy wzrokiem szklany prostokąt wbudowany w drewnianą skrzynię. 
Szukamy emocji, sprawdzając jednocześnie własną wiedzę z zakresu futbolu, a ponieważ 
telewizja stała się już czymś nad wyraz powszechnym, nikt nie zastanawia się nad jej cudotwórstwem. 
W miarę rozwoju akcji na boisku, w miarę jak staje się coraz bardziej ciekawa – 
zaczynamy również zapominać o tym, jak ją nam niewidzialny, ale przecież życzliwy, starający 
się realizator pokazuje. Bowiem im lepsza praca kamer, im lepiej wszystko widzimy i 
rozumiemy – tym mniej zastanawiamy się nad rzemiosłem realizacji. Zwracamy nań dopiero 
wtedy uwagę, gdy mankamenty realizacji zaczynają nam dokuczać. Oto poszedł niespodziewany, 
szybki strzał na bramkę – i kamera nie nadążyła. Nie widzieliśmy parady bramkarza. 
Piłka spływa po siatce na ziemię. Już po wszystkim. 
W takim wypadku ktoś jeszcze, poza bramkarzem (jeśli strzał był do obrony) – także popełnił 
błąd, realizator. Nie przekazał bowiem ważnego szczegółu widowiska. 
Innym razem kamery gonią za graczami prowadzącymi piłkę. Mamy akurat fragment gry 
nieco poszarpanej – i w rezultacie na ekranie panuje jeszcze większy chaos niż na boisku. Nie 
wiemy, w jakim miejscu toczy się akcja, jak daleko znajduje się piłka od bramki. Widzimy za 
to tylko twarze albo plecy graczy, skrawek boiska, jakiś fragment trybun, lecz w istocie rzeczy 
nie daje nam to nic. 
Chyba najbardziej denerwujące dla widza jest tzw. piękne kadrowanie. Realizator zapomina, 
że jest przede wszystkim reporterem, mającym obowiązek wiernie przekazywać wydarzenia 
piłkarskie p o p r o s t u, bez żadnych upiększeń. Te wszystkie zaglądania w plecy 
bramkarza spoza białych kratek siatki są nam na dobrą sprawę niepotrzebne. Telewidz chce 
patrzeć na mecz tak, jakby siedział w dobrym miejscu na trybunie. Ostatecznie, gdy patrzymy 
na piłkę nożną będąc na stadionie, a nie w domu, nasz punkt widzenia na boisko jest tylko 
jeden i wciąż taki sam. Telewizja nie może tego psuć. Powinna nam za to pomagać i zastępować 
najznakomitszą lornetkę. Przecież przybliża nam w niezrównany sposób aktorów widowiska. 
Rzecz w tym, aby robiła to tylko wtedy, kiedy jest to naprawdę potrzebne. 
Sądzę, że właśnie latem 1966 roku realizatorzy brytyjscy dali w czasie piłkarskich mistrzostw 
znakomity pokaz w pełni świadomego rzemiosła. Podstawą obrazu był jednak plan 
daleki. Gospodarze nie martwili się, że sylwetki grających są maleńkie, a piłka niczym punkcik. 
W dalekim planie toczyły się te wszystkie piękne mecze. Nasz wzrok obejmował całą 
szachownicę. I tak już wystarczająco zagmatwany szyk bojowy, w jakim walczy współczesna 
drużyna, właśnie dopiero z dalekiej perspektywy stawał się dla odbiorcy bardziej przejrzysty. 
Były to widowiska przedstawione rzetelnie, bez upiększeń, w całym tego słowa znaczeniu, 
jeśli tak można wyrazić się: „funkcjonalne”, znaczy służące przede wszystkim p o z n a n i u, 
a potem dopiero estetycznym doznaniom. 
To trochę przypominało film angielski – budowany na ogół prosto i konsekwentnie. Fotografowany 
z pewną dozą surowości, lecz bez maniery na prymitywizm. Realistycznie, ale i z 
jakimś marginesem dla osobistych skojarzeń. Kamery nacelowane na główne ognisko walki. 
Wokół przestrzeń boiska i zmagające się drużyny. Dopiero kiedy z chaosu albo porządku gry 
wyłonił się mocny istotny akcent, wówczas kamera podkreślała go szybko i wyraziście. Ktoś 
strzelił na bramkę – już dają duże zbliżenie bohatera chwili! Ktoś sfaulował albo wygrał pojedynek 
o piłkę, ucieszył się lub rozzłościł – znów aparatura natychmiast przybliżała nam tę

30 
postać do oczu. Na taką chwilę jaka była potrzebna. Bez dłużyzn. Zobaczyliście go? wystarczy. 
My musimy się spieszyć! Tempo! Każda sekunda droga' Wszak oni walczą o mistrzostwo 
świata! 
Telewizja brytyjska jest przy tym dyskretna. Nie pokazuje w istocie rzeczy pociesznych 
przecież twarzy widzów z rozwartymi do wrzasku ustami. Stara się przekazywać wzruszenia 
tłumu przeważnie jako zbitej masy. Czasem tylko widzieliśmy krótki przejazd po wojowniczych 
transparentach, po flagach powiewających nad sektorami trybun. Realizatorzy wybierają 
trudny „leitmotiv” jako podkład dla gry, jako charakterystykę nastroju... Kiedy grała drużyna 
Pelego, często pojawiał się na ekranie młody człowiek wystukujący radosny albo dramatyczny 
rytm na bębnie. W zależności jak jego zespołowi się wiedzie. Potem młodzieniec 
znikł. Brazylia także przestała grać. 
Przyznam, że tylko raz jeden odczułem brak pewnej przebitki trybun, która byłaby oczywiście 
nad wyraz nietaktowna. Cóż, ciekawość – ludzka rzecz. Gdy w ostatnich sekundach finału 
Niemcy wbili Anglikom wyrównującego goala, przez krótką chwilę byłem ogromnie 
ciekawy (a chyba nie tylko ja?) zobaczyć królową Elżbietę. Już w samej tej chęci krył się na 
pewno okropny shoking. Ja go popełniłem, ale realizatorzy oczywiście nie. Tylko wyobraźnia 
mogła podsunąć obraz spokojnie siedzącej kobiety, niezmiennie lekko uśmiechniętej, z zainteresowaniem 
takim – na jakie mecz piłkarski zasługuje. Chyba tak to wyglądało. Ciekawość 
moja była więc zbyteczna. 
Niektóre kadry wielkiego teatru sportowego w TV same, niejako bez intencji realizatorów, 
zmieniają się w sekwencje pełne patosu. Zażarta, ale i dostojna, walka radzieckiego bramkarza 
o piłkę w gąszczu nóg i ciał. Szalone, pełne euforii gesty czarnego piłkarza, kiedy zdobywał 
goala. W jego ruchach kryło się coś chłopięcego i dzikiego zarazem. 
Wreszcie epilog dramatu. Chyba pamiętamy? Do loży królewskiej wstępują obie drużyny. 
Etykieta dworska była w tym wypadku złamana. Przyszli do królowej brudni i spoceni. Słaniali 
się, gdyż byli już na wpół przytomni z wyczerpania. Gięły się pod nimi kolana, choć szli 
z dumą. 
Scena, gdy królowa dziękowała mokrym od potu młodzieńcom, mogła skojarzyć się z 
czymś już odległym i dawno przebrzmiałym. Szranki rycerskie na podwórcu. Wtedy także po 
walce przychodzili do królów śmiertelnie zmęczeni, okryci pyłem i... krwią. 
Gigantyczny festiwal telewizyjno-piłkarski latem 1966 roku poza doznaniami natury 
sportowej i hazardowej, poza wzruszeniami estetycznymi, poza wreszcie wielką lekcją dla 
milionów jak gra się w piłkę, był także wzorem jak pokazywać sport w TV. Oczywiście była 
to lekcja zawężona tylko do jednej gałęzi sportu – i może zaskoczę czytelnika po tylu pochwałach 
– gałęzi stosunkowo łatwej dla pracy wizji i fonii. Są inne sporty trudniejsze do 
pokazywania i przekazywania za pośrednictwem narracji i obrazu. To osobny temat. Zastrzegłem 
się wszakże, że nie czuję się jeszcze na sitach, by temat podejmować w całej jego pełni. 
Nie wystarczy chodzić na każdy mecz, znać nazwiska i sylwety graczy, składy drużyn, i 
wiedzieć, co to jest spalony. Trzeba jeszcze umieć patrzeć na sport. Nie tylko idzie o dostrzeganie 
w nim innych wartości niż wynik. Ważna jest umiejętność wyczuwania tego, co naprawdę 
dzieje się na boisku, co może stać się. To już sfera niemal irracjonalnych przeczuć. 
Odbywają się zawody. Raptem gorszy zaczyna wygrywać! Dlaczego? Innym razem dokonuje 
się jakaś dziwna przemiana w rozwoju dramaturgii... Tajemnicze fluidy jakby krążyły na 
stadionie, tam w dole. To jest źródło niespodzianek, sensacyjnych zwycięstw, nieoczekiwanych 
porażek. Znam ludzi, którzy umieją takie wypadki, zapewne najciekawsze w całym sporcie, 
nieomylnie dostrzegać czy raczej przeczuwać. Takich ludzi najchętniej słucham, kiedy 
mowa jest o sporcie. To są prawdziwi znawcy dziedziny szerokiej i wcale nie tak uchwytnej, 
mimo że rządzi nią jeden bóg – wynik.8

31 
NORWESKA ZIMA 
Zaskakuje w pierwszych dniach swoją surowością, ale potem już tylko zachwyca, uspokaja. 
Wokół nie widzisz białych, monotonnych płaszczyzn, jak w Szwecji, Finlandii, Rosji, Polsce, 
gdzie zimy także są piękne. Tu krajobraz jest urozmaicony: pagórki, kotliny, wąwozy – 
wszystko pod dwumetrowym kożuchem śniegu, którego biel i konsystencja jest jakby inna. 
Jeszcze bielszy śnieg niż u nas, jakiś zwarty, jakby nie było w nim wody, lecz w żadnym wypadku 
norweski śnieg nie przypomina waty. 
– Biega się na nim niby lepiej – mówią polscy narciarze. – Ale my wolimy nasz. Jesteśmy 
przyzwyczajeni do tatrzańskiej papki. Dlatego w Norwegii zwykle mamy gorsze wyniki na 
dobrym śniegu niż w Zakopanem na złym... 
Słuchałem tego, co mówili, przytakiwałem. Tak... Słusznie... a w duchu myślałem: niechaj 
wam będzie. 
Zetknąłem się wtedy z jeszcze jednym wytłumaczeniem niezadowalającego poziomu polskiego 
narciarstwa; przysłało na mistrzostwa świata jeszcze raz swoich najlepszych reprezentantów 
– i znów poniosło klęskę. 
Dobry śnieg, który jest właściwie zły? To, co mówili, brzmiało zabawnie, a jednocześnie 
wyrażało rozbrajającą bezradność. 
Oto Oslo ciche i senne. Przy pierwszym zetknięciu przypomina raczej sporą stację klimatyczną 
aniżeli, bądź co bądź, metropolię. Jechałem z lotniska lśniącym Volvo naszej ambasady, 
obok siedział jej bardzo uprzejmy przedstawiciel, samochód sunął równo, nie ślizgał się, 
gdyż jak wszystkie auta w Skandynawii miał na oponach stalowe kolce. Rozglądałem się i 
nagle wyrwało mi się po kilku kilometrach jazdy: 
– Duża wieś z neonami! 
Mój sąsiad nic na to nie odpowiedział. Lecz nie obruszył się. Był młodym dyplomatą, a tacy 
szczególnie przestrzegają zasad wymaganych w tym zawodzie: obowiązek grzeczności i 
pohamowanie własnych uczuć; nie wolno pozwolić odczuć nikomu, że powiedział coś pochopnego 
albo zgoła niesprawiedliwego. 
Wiedziałem, że ów młody pan mieszka tu kilka lat, będąc na placówce, więc rozumiałem, 
że musiał wytworzyć się w nim specyficzny, lokalny patriotyzm. Toteż po chwili dodałem: 
– Ale jest pięknie. Bardzo pięknie! Pomieszkałoby się tu trochę... 
Duża wieś z neonami, określenie to wypowiedziane na samym wstępie pobytu i potem 
wydawało mi się trafne. Oslo ma niewielkie śródmieście i już z centrum można dostrzec przerwy 
między domami, jakby zaraz zaczynał się tam kres miasta. Biała płaszczyzna obok portu, 
to rozlewisko przymarzłej wody. W jednym miejscu rozciągają się małe domki, jeszcze bielsze 
niż śnieg, pokrywający dachy. Na froncie każdego domku ganek i ogródek, który zimą 
jest jedną, wielką zaspą. 
Dopiero z biegiem dni zaczęła wyglądać z tych ulic-wąwozów obramowanych śnieżnymi 
bandami i z domów strojnych w ogromne czapy jakaś specyficzna wielkomiejskość, choć nie 
tak efektowna, jak w innych stolicach Europy. Ale czy i Warszawa nie posiada owej uroczej 
cechy? Lekki nalot prowincjonalizmu na bujnej żywiołowości i rozmachu, z którego słynie 
ponoć nasza stolica, nie mówiąc już o wdzięku, którego Warszawie nie odmówi żaden cudzoziemiec. 
Oslo ma właśnie nieco podobny prowincjonalny charakter, tyle że nie posiada dynamiki 
Warszawy. A wdzięk? To jest rzecz nieuchwytna. Nie zawsze od razu można go dostrzec 
albo wyczuć.

32 
Miasto nade wszystko wydało mi się senne, nieco za spokojne. Po kilku dniach przestałem 
już tak bacznie mu się przyglądać i raczej zacząłem obserwować ludzi. 
Norweska zima. Na jej tle śledziłem narodowy ruch, powszechny obyczaj, czy zjawisko, 
że wszyscy tu jeżdżą na nartach. 
Ponad 100 tysięcy widzów zebrało się na trasie biegu sztafetowego w czasie mistrzostw 
świata w Holmenkollen. Jest to miejscowość położona poza obrębem Oslo, choć z przedmieścia, 
gdzie stoi ogromny budynek norweskiego radia, widać w bardzo dalekiej perspektywie 
mikroskopijnie mały, ale wyraźnie zarysowany, kształt słynnej skoczni. Do Holmenkollen 
trzeba wybrać się kolejką albo autobusem. Jedzie się w ogromnym tłoku, czekając w kolejce 
na dworcu głównym. 90 procent pasażerów to narciarze. Przyjeżdżają na miejsce zawodów, 
przypinają narty i idą na trasę. Starzy, dorośli i dzieci pospołu. Dziecko zaczyna tu chodzić 
nieomal jednocześnie na nogach i... na nartach. Początek kariery narciarskiej przypada więc 
często na drugi rok życia. Deski nie są tu sportowym sprzętem, są jakby „dodatkową parą 
butów”, środkiem najbardziej elementarnej komunikacji. Przypina się je przed domem i jedzie 
do szkoły, do biura lub na spacer. Choć znane są te prawdy i słyszałem o nich przed przybyciem 
do Norwegii, mimo to niebywała popularność nart uderzyła mnie w dwójnasób, kiedy 
zobaczyłem ją na własne oczy. Jeszcze więcej narciarzy, niż można było przypuszczać! 
Narty wytworzyły specyficzną demokrację. 
Król chodzi na co dzień w zwyczajnej wiatrówce, w pumpach i ciężkich butach, głowę 
króla przykrywa zwyczajna, granatowa narciarska czapeczka. Najłatwiejszym sposobem nawiązania 
pierwszych kontaktów towarzyskich i dyplomatycznych, jak słyszałem od osób z 
kraju mieszkających tu na placówkach, a więc dobrze poinformowanych– jest rozmowa o 
narciarstwie. 
– Gdzie Jego Ekscelencja w niedzielę jeździła? 
– Druga stacja za Holmenkollen. Tam są niezłe górki. A pan? 
– Ja w Kongsbergu, tam są lepsze. 
– Niosło Sir? 
– Oh, yes! 
W czasie pobytu na mistrzostwach świata oczywiście nawiązałem sporo znajomości. Norwegowie 
są energiczni, a nie gwałtowni, prości – a nie senni, pogodni – a nie smutnawi. Są 
wyraźnie inni niż Szwedzi albo Finowie. Mówią w tym kraju, że Szwedów popsuł dobrobyt, a 
Finowie? 
– Tak, bardzo ich lubimy, ale przecież oni nie są Skandynawami... – odpowiadają Norwegowie. 
W czasie mistrzostw narciarskich wiele godzin spędza się na mrozie, resztę czasu zabiera 
przebywanie w centrach prasowych, w barach, restauracjach, na przyjęciach i najrozmaitszych 
recepcjach. A więc mogłem tam obserwować np. czy ludzie tu piją dużo. W Skandynawii 
na ogół sporo się pije, wiedziałem o tym z kilkakrotnych pobytów w Szwecji i Finlandii. 
W Norwegii jednak mniej piją. Powtarzam, Norwegowie są spokojni, ale pogodni, umieją 
się bawić, nie muszą ekscytować się alkoholem. 
Coś chyba już za dużo na ten temat, lepiej opowiem o nartach, czy raczej o ich znaczeniu, 
o roli jaką nadaje się im w tym kraju. Narty i okręt – to są niemal symbole. Wszystko, co pomagało 
człowiekowi od wieków w przebywaniu ogromnych przestrzeni lądem albo morzem, 
zaspokajało jego nieodpartą chęć, by pływać i walczyć, albo w samotności próbować własnych 
sił w walce z przestrzenią i przyrodą – jest w Norwegii otoczone najgłębszym szacunkiem. 
Muzeum Nart w Holmenkollen, Muzeum Kon-Tiki, „Fram” wielkiego Nansena: oto 
trzy miejsca-świętości. 
„Fram” znalazł swój ostatni port jakby w kościele. Postawiono go w oryginalnym budynku 
o wysokiej wieży, smukłym, dostojnym jak świątynia.

33 
Muzeum w Holmenkollen. Jest to jedno z najmniejszych muzeów, jakie można sobie wyobrazić. 
Mieści się w kilku niewielkich salkach, a znalazło pomieszczenie we wnętrzu... progu 
narciarskiej skoczni. Ale ponieważ jest to muzeum norweskie, więc od razu całkowicie 
akceptuje się taką lokalizację. Zaraz wokół rozpościerają się tereny narciarskie. Zachwycałem 
się otoczeniem, a gospodarze mówili: 
– Wiosną i latem jeszcze tu piękniej. Kiedy nie ma śniegu, odkrywają się zielone doliny, 
wyłaniają się lasy pokrywające pagórki, a z najwyższego wzgórza, kiedy jest pogoda, na horyzoncie 
zobaczyłby pan dachy Oslo. 
Muzeum w Holmenkollen. A więc stare obrazy przedstawiające Wikingów w pełnym 
rynsztunku bojowym. Patrol w zadymce. Narty są ogromne, z potężnym, zakrzywionym 
dziobem. Kij jeszcze większy niż włócznia, którą brodaty wojownik trzyma w dłoni. Na ścianach 
porozwieszane autentyczne rodzaje najrozmaitszych dawnych nart i rakiet śnieżnych, a 
naprzeciw – współczesne, na których biegali i skakali mistrzowie minionych FIS-ów i Olimpiad. 
W gablotach pamiątkowe medale. Na honorowym miejscu dwie fotografie. Na jednej 
paroletni chłopczyna, w śmiesznej, staromodnej czapeczce, próbuje pierwszych kroków na 
deskach. Zaraz obok młodzieniec szybuje wysoko ponad progiem tej samej skoczni, wewnątrz 
której znajduje się muzeum. 
Oto dwie fotografie jednego człowieka. Pierwsza z początku bieżącego stulecia, kiedy był 
dzieckiem, druga – z 1923 roku, gdy wyrósł już na odważnego i mocnego młodzieńca. Oto 
skrót sportowej kariery ówczesnego Kronprinza, a dzisiejszego króla Norwegii, Olafa V. I on 
startował w Holmenkollen, tak jak obecni mistrzowie: Wirkola, Neuendorf, Sjoeberg, Witke... 
Codziennie wizyty króla na FIS-ie, który obserwował z ogromną uwagą, nosiły więc charakter 
nie tylko oficjalny. Po prostu zasłużony weteran przychodził popatrzeć, jak biegają i skaczą 
dzisiaj jego młodsi koledzy. 
Lecz najdłużej zatrzymałem się w dwóch ostatnich salkach. Zebrano i złożono tam pieczołowicie 
sławne symbole i bezcenne dokumenty nie tylko sportu. A więc stara, ledwie 
trzymająca się, połatana opończa z kapturem Nansena. Jego narty, rakiety, czapka futrzana i 
rękawice. Dwie dziwne latarnie pod ścianą, a pośrodku kajak, który w czasie ataku na Biegun 
spuszczono przed 70 laty z pokładu najbardziej upartego ze wszystkich statków. Ów statek 
nazywa się „Fram”. 
Pośrodku na ścianie wisi flaga Norwegii, ta sama, którą nieśli ze sobą, a potem zatknęli w 
pustkowiu na znak triumfu. Norwegowie patrzą na nią tak, jak my na wypłowiały mundur 
Czwartaka z Olszynki Grochowskiej albo zbroję rycerską spod Grunwaldu... 
Parę kroków dalej sanie Amundsena, jego fotografia, staromodny aparat fotograficzny i 
wreszcie maleńki namiot, pod którym podróżnik spał. Obok wypchany pies – wierny towarzysz 
wyprawy. 
Proszę nie dziwić się, że piszę tyle o muzeum, a nie o starcie Polaków na norweskim FISie. 
Nasza porażka w 1966 r. żywo przypominała porażkę poniesioną kilka lat wcześniej na 
Zimowej Olimpiadzie w Innsbrucku. 
Osiągnięcie odpowiedniej formy zawodnika na z góry określony czas jest jednym z najtrudniejszych 
problemów do rozwiązania we współczesnym sporcie. Ale przyznajmy, w 
wielu innych gałęziach umiemy już wykonywać te zadania. W narciarstwie – wciąż nie. Odnoszę 
wrażenie, że to ambitne i cieszące się sympatią społeczeństwa grono biegaczek i biegaczy 
narciarskich z Tatr nie umie dotychczas poznać własnych organizmów i możliwości 
sportowych, nie jest w stanie przeniknąć kilku tajemnic, np. jaka jest własna wytrzymałość i 
jak trzeba trenować. W niektórych innych dziedzinach sportu nasi zawodnicy i trenerzy posiedli 
tę sztukę, i to niejednokrotnie w zadziwiająco dużym stopniu. A przecież nasi narciarze 
wyrośli w Tatrach z dala od miast, są zżyci z górami i nartami, góry kochają, a narty lubią. 
Lecz dzisiejszy wyczynowy sport, z którym zetknąłem się na FIS-ie w Holmenkollen, rządzi 
się już nowymi prawami: wymiana trenerów, nowoczesny trening, bezustanne starty, współ

34 
praca ze światem nauki, pełna znajomość sił własnych i rywali. Wyczynowiec narciarski ze 
Skandynawii nie przedstawia już typu prymitywnego i mocnego drwala z dalekiej północy. 
Tak było w przeszłości. Przeobraził ich sport. Nie stracili sił, lecz pomnożyli je poprzez naukowe 
metody treningu. Umieją przygotowywać formę; są zawodnikami w pełni świadomymi.
Nasze wielkie rody góralskie z podziwu godną żywotnością przez tyle lat dawały Polsce 
świetnych narciarzy. Jak długo jeszcze?... Wciąż kilka czy kilkanaście wiosek z niewielkiego 
obszaru gór ma nadal dostarczać nam kadrę mistrzów? Przecież jest to na przekór naturalnym 
prawom rozwoju sportu. Co pewien czas na niewielkim, zamkniętym obszarze oczywiście 
może narodzić się wielki talent, ale prawdopodobieństwo, że rodzić się będzie często, jest 
coraz mniejsze i chyba nie warto na to liczyć.9 
Sama miłość do nart już nie wystarcza, aby osiągnąć światowy poziom. Dawno minęły 
czasy, gdy w sporcie można było do czegoś dojść tylko dzięki zapałowi i dobrej woli. Dziś w 
każdej dziedzinie, poza zapałem, potrzebna jest metoda i gruntowna wiedza. 
Norwegowie mają doskonale warunki do uprawiania narciarstwa, oczywiście, znacznie 
lepsze niż my, ale nie pieszczą się. 
Ktoś w naszej gościnnej ambasadzie w Oslo mówił mi: 
– Przyjechałem do Norwegii, więc trzeba jeździć na nartach. 
Idę do sklepu po sprzęt. Pytam o coś niezłego. A ten daje mi zwyczajne narty bez kantów. 
– Na czymś takim mam jeździć? – mówię zdziwiony. 
– Właśnie na takim trzeba zacząć. Żeby było trudniej – odpowiedział sprzedawca. 
W Polsce kupują cuda z plastiku, z epoxi, i zaraz na Kasprowy. Przez dwa tygodnie w roku 
tam i z powrotem. A potem do domu albo... do szpitala. Nikt nie prowadzi żadnej wstępnej 
zaprawy. To jest niepoważne traktowanie nart. W Norwegii traktuje się je poważnie. 
Następnego dnia, już po FIS-ie, pojechaliśmy z Oslo do Kongsbergu. Jest to niewielkie 
miasteczko, położone w górach, o dwie godziny jazdy koleją od stolicy Norwegii. 
– To tu jest prawdziwa kolebka współczesnego narciarstwa – powiedzieli na wstępie gospodarze. 
– Nie w żadnym Holmenkollen. Z Kongsbergu wywodzą się wszyscy nasi najsławniejsi 
mistrzowie. Nawisko Ruud zna pan, prawda? Trzej legendarni bracia: Birger, Sigmund i 
Asbjorn, urodzili się właśnie tu. I jeszcze Myhra, i Hugsted, a Kongsgard także wywodzi się 
stąd. To są nazwiska, które w sporcie narciarskim tyle ważą, ile w lekkiej atletyce Nurmi, 
Owens i Zatopek. 
Właśnie żeby zobaczyć z bliska te sławy, a może i porozmawiać z nimi, pojechałem do 
Kongsbergu. 
Stanowiliśmy sporą grupę, chętnych było wielu, przeważali dziennikarze przybyli do Oslo 
na FIS. 
Gospodarze zaprowadzili nas wpierw do sali miejscowego kina. 
Czekamy niecierpliwie na ukazanie się największych mistrzów nart. Wreszcie są, idą, stawiają 
kroki aż dudni. Jeden powłóczy trochę nogą, bo jest już stary. Inny – garbi się, także już 
dawno po 50-tce. Zasiedli za stołem, ustawionym na podium. Wyglądają jak spracowani 
chłopi, siwe głowy, na twarzach bruzdy, ręce jak konary. Znałem te twarze, kiedy były jeszcze 
młodzieńcze. Tak, niektóre rozpoznaję, natychmiast przypominają się z dawno oglądanych 
fotografii, zamieszczanych w przedwojennym „Przeglądzie Sportowym”. 
A więc istnieli naprawdę! Widzę ich przecież na własne oczy. Są – tyle że już starzy. Na 
fotografiach w „Przeglądzie Sportowym” uśmiechnięci pozowali do zdjęć z nartami w ręku 
po zwycięstwie. Albo ich twarze były napięte, kiedy fotoreporter uchwycił je w czasie lotu 
nad skocznią. Teraz są pomarszczone, czerstwe, kamiennie spokojne. 
Mówią o narciarstwie, odpowiadają na pytania. Ktoś porusza modny problem: spadek zainteresowania 
sportem wśród młodzieży. 
– Panie Birger Ruud, pan rozumie... Big-beat, a nie lekka atletyka, gitara – a nie narty.

35 
Słucha uważnie, czeka aż dziennikarz skończy. Mówi: 
– Wiem, o co chodzi. I w Norwegii wielu młodych chłopców nosi teraz długie włosy, jak 
panny. My byliśmy inni. Nie mieliśmy takich warunków, jakie ma dzisiaj młodzież do uprawiania 
sportu. Narciarstwo było jedynym naszym hobby. 
A więc to samo w Norwegii, to samo w Polsce, to samo niemal wszędzie! Problemy 
współczesnego sportu kształtują się widać podobnie. 
Mówi młodszy Ruud, imieniem Sigmund: 
– Ostatnie statystyki wykazują, że w Norwegii narciarstwo uprawia czynnie zaledwie 54,7 
procent obywateli. To bardzo mało. Jest źle! – mówi surowo. 
Siedzący obok dziennikarz norweski pochyla się i szepce mi do ucha: 
– Ma rację. Wołamy w prasie na alarm. SOS! Kryzys. Upada nasze narciarstwo... 
– Ejże – mówię – Jak to! Oslo posiada niespełna 500 tysięcy mieszkańców, a w każdą niedzielę, 
jak czytałem w jednej z waszych gazet, 125 tysięcy osób jeździ na deskach! Jeszcze 
wam mało? 
Idziemy na małą skocznię w Kongsbergu. Będzie pokaz. Wraz z nami ciągną tysiące dzieci 
na nartach. Przyjechały tu całe szkoły z nauczycielami. Słońce, siarczysty mróz. Stoimy z 
zadartymi głowami. 
Z góry pędzi wielka baba w szerokiej spódnicy, głowa opatulona chustką. Hop! Wybija się 
z progu i ląduje na którymś tam metrze. Skacze średniowieczny Wiking, a po nim żołnierz 
norweski w historycznym mundurze, a zaraz elf, gnom. Znów niezgrabna baba. Zsuwają się w 
dół w parosekundowych odstępach, lecą w powietrzu, lądują. Pisk zachwytu dzieciarni, salwy 
śmiechu, kiedy baba przewraca się na zeskoku i fika 5 koziołków, a Wiking gubi w powietrzu 
jedną nartę. Najwięksi mistrzowie skoków poprzebierali się dla zabawy w te kostiumy. Wybijają 
się z progu mocno, ale przewracają się umyślnie. Widowisko nosi charakter ludowej 
zabawy. Przygrywa muzyka. Mróz, słońce. Trzeba sprawdzić butem czy śnieg jest wystarczająco 
ubity. Nie sprawdzisz, staniesz na pulchnej warstwie i natychmiast wpadniesz w biały 
puch po pas. Wszyscy wtedy pomagają i śmieją się. 
Jeszcze nie koniec. Nadchodzi główny punkt programu. Trzej bracia Ruudowie zjeżdżają 
teraz kolejno z innego pagórka wprost na wysoki garb śniegu. Narty lekko przytwierdzone do 
butów. Dzioby wbijają się raptem w śnieg i siła rozpędu wyrzuca Ruudów w górę. Wywijają 
w powietrzu potężne salta. Walą się potem w śnieg, aż dudni. 
– Hop! Birger – woła speaker –Hop! Sigmund! Asbjorn – hop! 
Seria salt. Kto zręczniej? Mają pod 60-tkę. Jak wytrzymują ich nogi, ramiona, stawy?! 
Wstają, otrzepują się ze śniegu. Są uszczęśliwieni wesołością, jaką wzbudzili. 
– Birger, hop! – woła dzieciarnia, jak do kolegi. 
Stary słucha, bierze narty i znów wdrapuje się pod górę. Są bohaterami tego narodu, cieszą 
się ogromnym szacunkiem, ale to nie przeszkadza im fikać kozłów na oczach rozbawionych 
dzieci. 
– Birger, hop! 
Jeszcze o królu. Otwarcie FIS-u w Oslo było inne niż zwykle. Odbywało się nie na stadionie, 
a w Starym Teatrze. Późny wieczór, trzaskający mróz. Przed wejściem kilometrowy 
szpaler małych chłopców i dziewcząt w narciarskich strojach i z pochodniami w rękach. Na 
tle tych zasp wyglądali jak skandynawskie elfy z bajki. Środek miasta jarzącego się neonami, 
ale wydaje się, że raptem jesteśmy na dalekiej północy. Biała cisza. Słychać tylko trzask pochodni. 
A potem w teatrze krótkie, oficjalne przemówienia, koncert Griega i taniec-pantomima 
narciarzy. Król, Grieg i narty. 
Do dziś po kraju tym krąży następująca anegdota. Poprzedni król Haakon podobno tylko 
dwa razy sprzeciwił się parlamentowi. Pierwszy raz w czasie wojny, kiedy jacyś posłowie 
namawiali go do współpracy z Niemcami. Drugi raz, kiedy już wielu posłów, a nie tych tam

36 
paru, domagało się, aby ówczesny Kronprinz Olaf (ten sam tęgi mężczyzna w zwyczajnej 
wiatrówce i granatowej czapeczce, którego widziałem co dzień na FIS-ie) nie ryzykował 
zdrowiem i przestał skakać w Holmenkollen.

37 
TRZY POKOLENIA NA BOISKU 
Znam pewnego starszego pana, znam go od 25 lat. Oczywiście zmienił się przez te ćwierć 
wieku: ubyło włosów, przybyło tuszy i zmarszczek na twarzy. Pod jednym tylko względem 
nie zmienił się. Ma ten sam klasyczny, szybki, plasowany bekhend. Gdybym znalazł się pośród 
kilkunastu kortów, na których uwija się kilkudziesięciu tenistów, a on grałby gdzieś na 
ostatnim – z daleka natychmiast bym go poznał. Właśnie po ruchach i po sposobie trzymania 
rakiety. 
Ów pan jest wiernym wyznawcą tenisa. Sporo jeszcze takich. Napotkać ich można w każdym 
klubie tenisowym Warszawy, Poznania, Łodzi, Sopotu czy innych większych miast. Nazywają 
ich oldboys – „starzy chłopcy” – ładna nazwa, wymyślił ją sport. 
Tenis należy do nielicznych dyscyplin sportowych pozwalających na wyjątkowo długą penetrację 
ludzi starszych wiekiem i obojga płci. Jakie licho kryje się w tej grze? Magnes, który 
złapie i nie puści. Są takie sporty: taternictwo, żeglarstwo, jeździectwo, wioślarstwo, łyżwiarstwo, 
chyba i narciarstwo, a na pewno tenis. Jednak nie boks czy piłka nożna, albo tak ceniona 
i lubiana przez wszystkich lekka atletyka. Czy tylko ze względu na to, że na przykład dosyć 
trudno mając 48 czy 55 lat nakładać rękawice i bić się z takim samym oldboyem? Nagle 
okazuje się, że człowiek nie jest już młodzieńcem. Urok boksu pryska. Gdyby nawet miało się 
jeszcze młodzieńczą kondycję, osłabną atrakcje sportu pięściarskiego. Pozostanie tylko zdziwienie: 
po jakiego licha miałbym bić rękawicą po buzi tego sympatycznego kogoś, kto stoi 
naprzeciw? Po cóż mam sam „inkasować haka” w żołądek? 
Z piłką nożną jest nieco inna sprawa. Starszawy pan, który kiedyś kopał, i dziś z przyjemnością 
podbije czubkiem buta raz i drugi piłkę, ale tylko wtedy, kiedy przetnie mu drogę. Tej 
satysfakcji sobie nie odmówi. Lecz sam na boisko piłkarskie raczej już nie przyjdzie. Wraz z 
takimi jak on oldboyami zapełni za to w każdą niedzielę ogromny sektor trybun na stadionie. 
Piłka nożna to młodzieżowy sport, choć zdarzały się wyjątki, choćby legendarny Anglik 
Matthews, który grał w lidze będąc dawno po 40-ce. Lecz nie każdy jest Matthewsem. 
Dla konkurencji lekkoatletycznych, a więc dla biegania, skakania i rzucania starsi panowie 
mają szacunek. Chodzą na lekką atletykę, ale sami niezmiernie rzadko wkładają kolce, choć 
zdarzają się chlubne wyjątki. 
Hippika, taternictwo, żeglarstwo, łyżwiarstwo figurowe, tenis, narciarstwo, pływanie – to 
piękne sporty dla wszystkich. W wielu krajach paroletnie dzieci uczą się pływać, kilkoletnie 
dosiadają wierzchowca, przypinają deski i łyżwy. Wioślarstwo, żeglarstwo, czy taternictwo 
zaleca się uprawiać trochę później, już po wyjściu z pieluszek. Ale można zakończyć znajomość 
z tymi sportami bardzo późno, niedługo przed wejściem... przepraszam.. do trumny. 
Ktoś powie: no tak, to są sporty bardzo ładne, ale łagodne, nie wymagające żelaznej kondycji. 
O, to duża przesada! Nie tylko pięściarze zlewają się potem w III rundzie, nie tylko 
długodystansowcy słaniają się na ostatnich metrach, a piłkarze ciężko dyszą przed końcowym 
gwizdkiem sędziego. Jeśli ktoś zechce sprawdzić swą kondycję, niechaj spróbuje pojeździć 
konno, powiosłować trochę, pograć w tenisa... Tenis już od kilkunastu lat stał się atletycznym 
sportem. Trzygodzinne, pięciosetowe walki. Podskoki, skoki, głębokie wypady, biegi spoza 
końcowej linii do siatki, aby wyłowić złośliwego dropszota, nim piłka, niemal nie odbijając 
się, wsiąknie w kort jak kropla! Proszę ją złapać, kiedy się było przed sekundą w głębi kortu, 
odbijając piłkę z lewego rogu!

38 
Fachowcy mówią, że tenisista w długim, pięciosetowym meczu, trwającym trzy godziny, 
przebiega tyle, co maratończyk – albo jeszcze więcej. I do tego wysiłek na korcie jest arytmiczny: 
składają się nań raptowne zrywy do siatki, pościgi za uciekającą piłką, mocne wymachy 
ramienia przy serwisach i smeczach, podskoki. Maratończyk w zasadzie przemierza swój 
dystans w równym tempie, nie potrzebuje wykonywać gwałtownych ruchów, a jego płuca i 
serce pracują równomiernie. 
W tenisa można grać w podeszłym wieku, oczywiście z odpowiednim partnerem, który nie 
narzuci zbyt silnego tempa, zresztą oldboye bardzo rzadko rozgrywają pięciosetówki. Zagrają 
secika albo dwa – i koniec, dziękują sobie pięknie i rozchodzą się do domu. 
Wierność dla tenisa wynika z niezwykłego uroku tej gry. Poza samą przyjemnością płynącą 
z celnego odbijania piłki rakietą, człowiek na korcie sprawdza własną pomysłowość, odporność 
nerwową, cierpliwość, inteligencję. Zmienne koleje gry, wynikające z niezwykle 
interesującego sposobu liczenia punktów, dopełniają reszty. Proszę zwrócić uwagę, że jest to 
gra, w której zwycięzca może zdobyć mniej punktów niż pokonany! Bowiem w tenisie trzeba 
zdobywać przede wszystkim punkty ważne w przełomowych momentach walki, zatem umiejętność 
koncentracji staje się najważniejszym przymiotem. 
Nie darmo wielu rozumnych ludzi, wykonujących trudne i odpowiedzialne zawody, szuka 
w tenisie odpoczynku i odprężenia. Tenis absorbuje, a jednocześnie daje relaks. Starsi tenisiści 
przedłużają w ten sposób swoją drugą albo trzecią młodość. 
Pewien starszy pan opowiadał mi niedawno: 
– Po paroletniej przerwie zacząłem znów grać w tenisa. Przestałem grać, gdyż dolegała mi 
wątroba. Na kort wróciłem ze złości. Wolę tu umrzeć niż w szpitalu. I wie pan, jak ręką odjął! 
Pobiegłem do lekarza. Co to jest, że nagle dobrze się czuję? A lekarz dobrotliwie uśmiecha 
się: „Właśnie dlatego dobrze się pan czuje, że zażywa pan systematycznie ruchu. Co ja będę 
wiele mówił. Przemiana materii się poprawiła”. 
Niejeden czytelnik pewnie czeka, że pisząc o tenisie spróbuję odpowiedzieć, dlaczego tenis 
polski przeżywa kryzys. Otóż, nie odpowiem. Najważniejsi w tym miejscu są oldboye, i to 
nie tylko tenisowi. Ale o młodych też pomówimy. 
Tyle się pisze o umasowieniu kultury fizycznej, o sporcie studenckim i szkolnym! Tematy 
te stale są przedmiotem zainteresowania władz sportowych, stowarzyszeń i klubów. Kultura 
fizyczna i jej umasowienie nie jest jednak tylko sprawą młodych. Cóż z tego, że starsi już się 
kiedyś wysportowali? Czy dlatego boiska mają być otwarte przede wszystkim dla młodych? 
Nie, sport jest nie tylko sprawą młodych. 
Co by się nie powiedziało o braku autorytetu dorosłych w dzisiejszej dobie, to jednak pamiętajmy, 
że ta „nieznośna i trudna młodzież” na pewno ukradkiem podpatruje nas, dorosłych, 
i czasem bierze z nas przykład. O dziwo! bierze niekiedy dobry przykład! Niechaj więc 
widzi, że nie dajemy się i nie schodzimy z boiska. Idzie więc o to, aby nas, oldboyów, było 
jak najwięcej. Przy okazji zaś warto, abyśmy pamiętali o bądź co bądź niebagatelnej dla nas 
sprawie, owej wątroby i jej cudownego czy raczej „tenisowego” wyleczenia. 
A teraz zajmiemy się młodszym pokoleniem na boisku. Rozpocznę od Akademickiego 
Zrzeszenia Sportowego – organizacji stworzonej przez studentów i dla studentów. AZS nie 
jest potęgą sportową, daleko mu do siły Legii albo Gwardii, czy innych naszych sportowych 
potentatów. Owszem, studenci-sportowcy przybrani w biało-zielone barwy mają na swym 
koncie duże sukcesy, a w niektórych dziedzinach posiadają nawet prymat w kraju. Choćby w 
grach sportowych, judo, wioślarstwie, no i w rugby. Wybrali więc niby tzw. uniwersyteckie 
sporty, ale do nich należy także lekka atletyka, pływanie, a te, choć w AZS-ie niezłe, w innych 
klubach znajdują większą siłę. 
Jedni wzdychają z żalem, że akademicy grają gorzej w piłkę nożną niż górnicy, albo nie 
tak mocno boksują jak Nowa Huta, czy Legia. Niektórzy chcieliby stworzenia szeroko 
ugruntowanej hegemonii AZS-u w sporcie wyczynowym. Tymczasem AZS zaczyna co praw

39 
da myśleć o wzmocnieniu swojego wyczynu, ale jednocześnie zajmuje się chyba czymś ważniejszym. 
Myślę o popularyzacji rozgrywek sportowych wśród najszerszych rzesz studenckich. 
Wiadomo, aby studiować i uczyć się trudnych i mądrych rzeczy na Wysokich Uczelniach, 
trzeba poświęcić przeważającą część czasu na studia. A że dzisiejszy sport wyczynowy 
jest ogromnie absorbujący, więc pozostaje sport dla zdrowia i przyjemności. 
I oto w Warszawie odbywa się od niedawna doroczna impreza pod nazwą Varsoviada, która 
jest właśnie wyrazem dążności AZS-u do zapoznania ze sportem możliwie jak największej 
liczby studentów. Nie chodzi więc o rekordy, choć zwycięzcom Varsoviady wręcza się medale 
– tyle że nie z cennego kruszcu, lecz z blaszki. Ale ostatecznie każdy zdobyty w walce 
medal jest cenny. 
Na arenę studenckich zawodów wybrano warszawski Szkolny Park Agrykola. Znam wiele 
osób, dla których cały sport związany jest przede wszystkim z tym starym parkiem. Kiedyś, 
jako sztubacy, przychodzili tu na gimnastykę, grali w piłkę. Później przychodzili oglądać 
wielkie, reprezentacyjne imprezy. Nie biegał tu co prawda Nurmi z Petkiewiczem, jak głosi 
przez pomyłkę fama, gdyż ten pamiętny bieg odbył się w Parku Paderewskiego (a może teraz 
znowu nazywa się Skaryszewski?). Owa sensacja sportowa miała tak mało świadków, że zapewne 
dlatego powstała ta nieścisłość. Petkiewicz wygrał z Nurmim, to każdy pamięta. Ale 
gdzie? Na jakim stadionie? To już się myli. A ponieważ cały dawny sport „z myszką” związany 
jest przede wszystkim z poczciwą Agrykolą, więc i tamto wydarzenie z przełomu lat 
dwudziestych i trzydziestych, o ile się nie mylę, związano z tamtejszym stadionem. 
Za to na pewno w Agrykoli odbył się mecz piłkarski Polska – USA, bo i takie było kiedyś 
spotkanie. Zakończyło się ono, jak wiem od najrzetelniejszych kronikarzy i naocznych świadków, 
remisem 3:3. Było to bodaj w 1924 roku, krótko po Paryskiej Olimpiadzie. Piłkarze 
amerykańscy znaleźli się w Europie, więc wyruszyli na torunée po różnych krajach. I dotarli 
do nas. 
Lecz sprawdzonym faktom zawsze towarzyszy jakaś legenda. To ponoć w tym meczu nasz 
napastnik, Steuerman, miał tak mocno walnąć z karnego w słupek, że zawaliła się bramka. 
Nie wiem, nie byłem przy tym i Steuermana nigdy nie widziałem. 
Te stare wspomnienia nasunęły się same, kiedy pewnego razu przyszedłem na Varsoviadę 
studentów do Agrykoli. 
Impreza nie zaczęła się od przemówień. Zaczęła się od Mercedesa i Dekawki. Mercedes 
byt z 1933 roku, a Dekawka z 1939. Tymi to archaicznymi pojazdami przedstawiciele AZS-u, 
dzisiejszego i tego starego sprzed paru dziesiątek lat, przyjechali do Agrykoli, zatoczyli koło 
przed trybuną, na której siedzieli rektorzy, profesorowie, działacze i studenci. I gdy tak patrzyliśmy 
na te dwa stare samochody, gdy słuchaliśmy przemówienia pierwszego zwycięzcy 
zawodów lekkoatletycznych sprzed 50 lat, mogliśmy sobie wyobrazić, ile to czasu upłynęło 
AZS-owi w służbie polskiego sportu... – zapisał ładnie kronikarz „Kuriera Polskiego”, współorganizatora 
zawodów. 
Na tym samym stadionie, gdzie Steuerman „przewracał bramki”, gdzie rzucała dyskiem i 
ustanawiała rekordy Halina Konopacka, teraz walczyli o „blaszki” studenci, a obok nich rektorzy 
i profesorowie. Już nie wiadomo było, kto jest młody, a kto stary. Odniosłem nawet 
wrażenie, że oldboye są młodsi... Niektóre konkurencje były przy tym dziwne i zabawne. A 
więc przeciąganie liny, które stało się znów modne dzięki Konkursom Miast rozgrywanym w 
największym teatrze, jakim jest Telewizja. A więc rzut piłką do kosza od śmieci (tu bezkonkurencyjnie 
zwyciężył jeden z profesorów, który podobno po raz pierwszy w życiu miał w 
ręku piłkę). Odbywał się także marsz sportowy, który był właściwie biegiem, lecz nikogo nie 
zdyskwalifikowano, pewnie dlatego, że była piękna pogoda. Wreszcie rozegrano skok w dal z 
miejsca z hantlami w ręku, rzut dyskiem z beczki, a ponadto normalne sprinty, sztafety, tenis i 
różne inne gry.

40 
Ogromna obecnie moda na tego rodzaju zabawy. Stale wymyślamy coś nowego. Choć z 
drugiej strony tego rodzaju festyny są czymś bardzo starym. Przecież na początku stulecia, o 
parę kroków od Agrykoli, na Ujazdowie – każdej niedzieli, jak słyszałem od starego warszawiaka; 
odbywały się podobne imprezy, ale nie tylko dla studentów. Było jeszcze włażenie na 
słup posmarowany jakimś tłuszczem. Coś tam z góry zdejmowało się i wszyscy bawili się 
wybornie. 
Spróbujmy wprowadzić i tę konkurencję do coraz modniejszych publicznych zabaw sportowych. 
Jak powracać do dobrych tradycji, to na całego! 
Nie będę już podkreślał zrozumiałej wagi, jaką dla braci akademickiej miał fakt, że studenci 
I roku, a więc nowicjusze, jeśli wygrywają konkurencje na Varsoviadzie, zostają przedstawieni 
swym rektorom. Taka bezpośrednia znajomość może się przydać. Wolę skreślić pokrótce 
sylwetkę pewnego zawodnika, nie studenta. Ten wysoki, mocno zbudowany pan brał 
udział dosłownie we wszystkich konkurencjach, zresztą z powodzeniem. Kiedy przyszła 
chwila startu do biegu na 60 metrów, przebrał się z czarnego garnituru w dress i kolce. Pół 
godziny czekał zanim zebrało się jeszcze dwóch rywali. Wreszcie doczekał się i pomknął ze 
startu. Niestety, pistolet nie wystrzelił, ale on przebiegł cały dystans na wszelki wypadek, 
gdyż jako stary sportowiec dobrze wiedział, że pozostanie w blokach jest klęską. Kiedy więc 
stanął po raz drugi, był bardziej zmęczony niż przeciwnicy. Biegł jednak mimo wagi ok. 100 
kilogramów miękko i płynnie. Ale przybył drugi, gdyż przeciwnik był dużo młodszy. 
Szedł do szatni z synkiem, trzymając go za rękę, i widziałem, że mistrzowi Polski na 100 
m z roku 1946 było trochę przykro. Podszedłem więc, by przeprowadzić wywiad: „Jak panu 
się biegło, co pan myślał przed startem” – i takie inne reporterskie banały. 
– Myślałem oczywiście o tym, żeby wygrać. Nie udało się. Jutro będzie mnie wszystko 
boleć, a to dlatego, że nie trenowałem przed startem. To był błąd. Ale przeciwnik był lepszy... 
– odpowiedział wiceminister naszego sportu (bo tak chyba można czasem nazwać wiceprzewodniczącego 
GKKFiT), Józef Rutkowski, najbardziej zapalony zawodnik tej niedzielnej 
sportowej zabawy. 
I tak nagle wyczyn i masowość uosobiły się w tej jednej postaci. 
Najwyższa pora zająć się trzecim, najmłodszym pokoleniem odwiedzającym boiska. Trzeba 
się spieszyć, żeby nam się nie postarzało. Zacznę od pewnej krótkiej rozmowy. Przeprowadziłem 
ją następnego dnia po którymś lekkoatletycznym Memoriale Kusocińskiego w 
Warszawie. Mój rozmówca był oburzony. 
– Zupełnie tego nie rozumiem! Proszę mi wytłumaczyć... Tyle pustych miejsc na takiej 
ładnej imprezie. Marnotrawstwo! Po co ten stadion zbudowano? 
Istotnie, Stadion 10-lecia był zapełniony w czasie Memoriału zaledwie w jednej trzeciej, 
obliczono, że jednak każdego dnia na zawody przyszło ok. 30 tysięcy osób. Nawet sporo, jeśli 
zważy się, że była fatalna pogoda: chłód i deszcz. Drugiego dnia aura poprawiła się nieco, 
lecz i tak z wielu sektorów wiało pustką. I to właśnie dostrzegł mój zagniewany rozmówca. 
Chciał widzieć, zamiast pustych miejsc, tysiące uczniów i uczennic. 
– Dlaczego nie rozdaje się bezpłatnych biletów w szkołach na tego rodzaju imprezy? Byłby 
to pożyteczny podarunek dla naszej młodzieży. Przecież zawody o tak szlachetnym charakterze, 
jak Memoriał Kusocińskiego, nie są jedynie widowiskiem mającym dostarczyć 
emocji, lecz jednocześnie powinny spełniać funkcje społeczne, czy też wychowawcze. Zmarnowaliśmy 
okazję! 
Można doszukać się sporo słuszności w tym oburzeniu. Funkcje sportu są rozległe i różnorodne. 
Forma oglądania zawodów, to zachęta dla młodych, aby sami popróbowali treningu. 
Niekiedy poprzez dramatyczne spięcia na boisku, którym towarzyszą nierzadko ładne gesty 
sportowców, można także w niedostrzeżony sposób uczyć młodzież należytego zachowania, 
rycerskiej postawy wobec rywali i umiejętności godnego znoszenia porażki lub zwyciężania 
bez pychy...

41 
Wydaje się jednak, że forma widowiska jest tylko jednym ze sposobów krzewienia zamiłowania 
do sportu wśród przedstawicieli naszego „wyżu demograficznego”. Najcenniejsze 
byłoby, aby młodzież gremialnie, a co także ważne – z ochotą, uprawiała sport, wtedy ćwiczenia 
cielesne wykształcą ją wszechstronnie: wzmocnią mięśnie i charakter. 
Ktoś powie, że młodzież i tak wystarczająco sportem się interesuje, że zamiłowania te są 
często przesadne i odciągają od książki. Otóż wydaje mi się, że sprawa jest nieco bardziej 
skomplikowana. Osobiście odnoszę wrażenie, że przesadzamy trochę z owym nadmiernym 
zainteresowaniem naszej młodzieży dla sportu. Śledzę te sprawy systematycznie od dosyć 
dawna, a obserwacje skłaniają do nieco innych wniosków. Jedni będą się pewnie cieszyć, a 
inni martwić, lecz według mnie istnieje zjawisko systematycznego spadku zainteresowań 
sportowych wśród naszej młodzieży. Kręgi maniaków są oczywiście nadal dosyć szerokie, 
lecz frekwencja w zawodach szkolnych i międzyszkolnych, przypływ do klubów, wreszcie 
udział w roli widzów na imprezach wcale nie są takie duże, jakby się zdawało. Młodzież jakby 
trochę się zmieniła. Jej pasje i hobby – to nie tylko sport, powiem więcej: coraz rzadziej 
sport. Najmodniejsza jest lekka muzyka i big-beat. Festiwale piosenki i konkursy zespołów 
gitarowych zaczynają usuwać na drugi plan Memoriały i Olimpiady. Woźniakowski i Sobczyk 
– a nie Maniak i Kirszenstein. Nie „Rycerze Wiosny” – lecz „Czerwono-Czarni”! Marzenia 
o publicznych występach, oklaskach i autografach, własnych fotosach w „Przekroju” 
albo lepiej w „Ekranie” i „Filmie”, a nie w jakimś tam „Przeglądzie Sportowym”. Występ nie 
na stadionie przemienionym w błoto, lecz na wielkiej estradzie przed kamerami telewizji. 
Marzenia o bisach! W sporcie nie ma bisów. Startu w finale powtórzyć nie można. Udał się 
albo nie. 
Jest to zjawisko może nie wszędzie występujące, nie wszędzie dostrzegane, lecz istnieje, 
coś w nim jest. Dlatego powtarzam te uwagi, rozwijam to, co kiedyś już raz w innym miejscu 
sygnalizowałem. 
Słyszałem od wielu osób zdanie, że po pierwsze: sport w dzisiejszych, niestety tak skomplikowanych 
czasach wydaje się niektórym odłamom młodzieży sprawą niepoważną i błahą. 
Po drugie zaś – niektórych młodych ludzi odstrasza żmudny wysiłek, systematyczny i ciągły, 
będący obowiązkiem współczesnego wyczynowca, jeśli chce naprawdę zajść wysoko. Na 
jednym festiwalu w Opolu piosenkarz albo piosenkarka może „zrobić sobie nazwisko”. W 
sporcie zawodnik albo zawodniczka na dobre imię pracuje nieraz lata, a przykłady Jana Wernera 
i Kirszenstein są najzupełnie nietypowe, w pewnym sensie fenomenalne i tylko potwierdzają 
regułę. 
Wydaje mi się, że jeśli stawiamy przed sportem tak szerokie i szczytne cele, należy poruszone 
zjawisko bacznie obserwować. Chyba że my, dorośli, widzimy w sporcie tylko wynik i 
rozgrywkę, wyrabianie mięśni – ale tak chyba nie jest. 
Trzeba przywiązywać dużą wagę do imprez dla dzieci i młodzieży, które z wolna, lecz coraz 
śmielej, zaczynają niektóre kluby i gazety organizować. Odwiedzam często te zawody: 
lekkoatletyczne, narciarskie, tenisowe, łyżwiarskie – i zawsze coś ciekawego zobaczę albo 
usłyszę. 
Zawody skończone. Dzieci ubierają się w szatni. Rodzice czekają i rozmawiają między sobą.
– ...był nieznośny, ponury, złośliwy, leniwy. Odkąd zaczął grać, zmienił się. Tenis nauczył 
go cierpliwości, a jednocześnie ożywił wewnętrznie – mówi jedna z matek. 
– Sport w ogóle go nie interesował – słyszę głos ojca. – Nauka też. Nie wiedziałem, co z 
nim robić? Nie chciał przyjść na zawody, wreszcie dał się ubłagać. Pobiegł... i nie chciał opuścić 
boiska. Nawet kino go nie kusiło – tylko dalej startować, choć było ciemno. 
– Byłam zdziwiona jego skupieniem na korcie – opowiada babcia o wnuczku. – Wieczorem 
wesoły i pogodny, chociaż przegrał. „Umówiłem się z Józiem za tydzień na rewanż”. 
Chce wygrać, myśli, medytuje.

42 
– Nareszcie zaczął jeść. Po pierwszym dniu zawodów nabrał takiego apetytu! Przedtem 
wmuszałam – mówi inna matka. 
Proszę oldboyów – prowadźmy nasze dzieci na boiska!10

43 
WIOSNA W PELETONIE 
Przez 20 lat uczyliśmy się kolarstwa, i nauczyliśmy się. Lekcje co prawda odbywają się raz 
do roku, ale dawki są mocne, codzienne i trwają przez 3 tygodnie maja. Teraz już i pewna 
starsza dama, która jest moją kochaną ciocią, wie, nie tylko co to jest peleton, ale umie scharakteryzować 
kolarskie wady i zalety Kudry albo Zielińskiego, zna historię kariery Schura – i 
bodaj właśnie ona pierwsza, przed sprawozdawcą, nazwała kilka lat temu Gawliczka „Królem 
Gór” : „Przecież stale zdobywał te wasze górskie premie!” 
Wszyscy wszystko wiedzą. Jedna tylko rzecz wydaje się nie dość jasna. Najczęściej słyszę 
pytanie: „Jak powstaje ucieczka? Przecież przynajmniej 50 kolarzy posiada wyrównany poziom, 
a każdemu się spieszy. I nagle, trach! Tworzy się czołówka! Jak to się dzieje?” 
Bo ja wiem? Są różne rodzaje ucieczek. Większość – to nieudane. Kolarz kręci szybko, 
lecz ogromny peleton z łatwością podąża za nim. W peletonie co chwila kto inny wychodzi na 
prowadzenie. A tu męcz się sam albo we dwóch, we trzech... 
Często atak rozpoczynają outsiderzy – tacy, którzy nie mają już żadnych szans ani na żółtą 
koszulkę, ani na niebieskie. Ruszają do przodu i nikomu nie chce się gonić. Niech jadą! I tak 
nie wytrzymają do końca. A jeśli nawet wytrzymują, to najwyżej zabiorą kilka nagród na mecie 
i lotne premie. Ale koszulek nie zabiorą. 
Uciekają jednak i asy. Przeważnie wskutek zaskoczenia. Oto małe miasteczko o wąskich, 
krętych uliczkach. Wąż jadących wydłuża się. Zakręty, szpalery, zakręty. Widoczność słaba. 
Oderwie się tych paru i, zanim peleton dostrzeże, przewaga rośnie do 500 metrów. 
Opłaca się atakować i uciekać także na falistym terenie. W górę, w dół, znów po zakrętach. 
Wąż wtedy jest długi, gdyż na takich odcinkach trasy nie sposób jechać ciasno, sam teren 
dzieli go na człony. 
Najtrudniejszą ucieczką, znamionującą klasę, jest atak krótki, przeprowadzony na przedpolu 
mety. Wysiłek zawodnika jest wtedy ogromny, ale krótkotrwały. Zarobić może przy tym 
sporo czasu: kilkadziesiąt sekund plus minutę bonifikaty.11 Krótki wysiłek, a zysk – spory. 
Tak atakuje kolarz szybki i mądry – dokładny rachmistrz własnych sił i cudzych sekund. 
Często spotykam również i takie pytanie: 
– Jaka panuje między nimi atmosfera? Ale niech pan powie tak naprawdę, bez upiększeń... 
Dobrze, będzie bez upiększeń. Na jedno wychodzi. Atmosfera między kolarzami na ogół 
jest dobra i koleżeńska. W tego rodzaju sportach musi istnieć szacunek nie tylko dla własnego 
sukcesu i własnego zmęczenia, lecz dla cudzego także. Zbyt dobrze znają mękę drogi przebywanej 
razem. Oczywiście musiały wytworzyć się pewne nie pisane zwyczaje. Tak powstała 
zasada, że leader „nie chodzi na premie”. Odrzucając żargon kolarski oznacza to, iż leader 
rezygnuje dobrowolnie ze zdobywania punktów i nagród za tzw. lotne finisze. Leaderowi nie 
wypada. Jeśli ma dużą przewagę w minutach, również nie powinien za wszelką cenę dążyć do 
wygrywania etapów. Zbyt łakomy leader nieraz gorzko żałuje, jeśli nie stosował się do tej 
reguły. Raz na Wyścigu Dookoła Polski zdecydowanie prowadził pewien słynny kolarz i tak 
się rozochocił, iż zaczął wygrywać po kolei etapy i lotne finisze. Wreszcie wieczorem przyszli 
do niego koledzy. „Stary, uważaj! Zapomniałeś co obowiązuje?” Tłumaczył się, ale nie za 
bardzo. Następnego dnia znów coś tam wygrał. Już nikt nie przyszedł wieczorem. Został sam. 
Na szosie także. Wszystkie asy, wspólnie z outsiderami, jechały przeciwko niemu. Zaczął

44 
przegrywać. Po kilku dniach pobiegł do kolegów: „Zrozumcie... Nie gniewajcie się. Grabula?” 
Podali sobie ręce, ale tamci byli trochę namarszczeni. 
W innym wyścigu dwóch zagranicznych uciekło peletonowi. Jeden z nich więcej prowadził... 
A drugi wygrał lotny finisz. Pokonany tylko pogroził palcem rywalowi, kiedy minęli 
linię mety: „Popamiętasz!” 
Zła opinia rozchodzi się natychmiast wśród wszystkich drużyn. Rozmawiają ze sobą na 
migi. Skąd Duńczyk ma znać węgierski, albo Libańczyk – fiński? Jeden krótki gest tuż przed 
startem albo wieczorem na hotelowym korytarzu – gestykulacja, półuśmiech, albo wreszcie 
już w czasie jazdy, w gęstym peletonie, mrugnięcie okiem na znak: „Uciekamy za 10 km. Ja 
cię podciągnę, ale pamiętaj...”. 
Innym razem kilku uciekło, a wśród nich kolarz ubrany w żółtą koszulkę. Był w wielkiej 
formie i wiadomo było, że ma najlepszy finisz, lecz po dżentelmeńsku wychodzi co pewien 
czas na prowadzenie, nie zakłócając rytmu zmian w wachlarzu. Najwięcej jednak pracował 
inny zawodnik, więc na 3 km przed stadionem leader wykonał elegancki gest zapraszając do 
podjęcia ataku. I ten, który najbardziej naharował się, zwyciężył. 
Czy to było fair play, czy nie? Czy to jest zgodne z regulaminem? Czy ja wiem? Na pewno 
można by wysunąć zastrzeżenia. Lecz miałem podać obiektywną prawdę o niektórych obyczajach 
panujących w czasie kolarskiej walki na szosie... Jeśli ktoś powie, że wszystko jest z 
góry ukartowane – da dowód, że nie rozumie ani sportu kolarskiego, ani psychiki tych ludzi. 
W wyścigach szosowych wytwarza się bowiem specyficzne koleżeństwo, szczególna moralność 
i prawda wartościujące postępki na uczciwe i nieuczciwe. Podobne zjawiska występują, 
zdaje się, w wielu innych środowiskach. 
Komu zaś to wszystko, co pozwoliłem sobie napisać, nie podoba się, niech sam wsiądzie 
na rower i powalczy przez kilkanaście dni w słońcu i deszczu. Wartość nagród od razu się 
zmniejszy. Pozostanie zaś przede wszystkim uczucie ogromnego zmęczenia i tylko gdzieś na 
dnie świadomości ślad satysfakcji, jeśli zachowało się szacunek równie ciężko walczących 
kolegów. Bywa on tak mały, że czasem wśród wiwatujących tłumów kolarz już tej satysfakcji 
nie czuje. 
W ostatnich latach wyścig był mniej ciekawy. Stale jechali razem, nikt nie ryzykował i nie 
było zmian w tabeli. Kto prowadził w klasyfikacji – niemal bez zmian dojeżdżał pierwszy do 
końcowej mety. Zaczęło być nudnawo. Tym bardziej, że Polacy nie wygrywali. 
Organizatorzy więc wprowadzili sporo zmian do regulaminu. Czas kolarzy zaczęto mierzyć 
w bramie stadionu, a nie na mecie, by nie bali się upadku w czasie szaleńczej jazdy po 
bieżni. Postanowiono także punktować udane ucieczki na trasie i zachęcać do walki, premiować 
zrywy, byle było więcej emocji. 
Zmiany te przysparzają wyścigowi atrakcji, lecz budzą jednocześnie refleksje. Kolarstwu 
potrzebne są widać wciąż nowe bodźce. Piłka nożna, lekka atletyka czy narciarstwo nadal 
rządzą się starymi prawami i nie szukają nowinek. Bieg na 5 km w dobrej obsadzie sam w 
sobie jest interesujący, czy ktoś ucieka, czy nie. Ba, nawet wolimy, jeśli czołówka razem dąży 
do mety. Gwarantuje to atrakcyjny finisz. 
Obserwujemy finisz na ekranie telewizora. Radzę patrzeć przede wszystkim na tego kolarza, 
który, choć jedzie wolniej, trzyma się blisko krawężnika boiska, pędząc po tzw. wewnętrznej 
toru. Ci dwaj albo trzej, którzy go wyprzedzili, mogą właśnie przegrać, gdyż rozwinęli 
zbyt duże tempo przy wjeździe na wiraż i rozpęd może ich wynieść na środek ostatniej 
prostej. Nagle okazuje się, że czwarty jest już pierwszy, choć finiszował wolniej. Znów zwyciężyły 
rozsądek kolarza i przewaga techniki jazdy. Tak wygrywał kiedyś Czechosłowak Vesely, 
taktykę tę udoskonalił Niemiec Schur, a czasem i Polakowi udało się zwyciężyć w podobnym 
stylu.

45 
Choć znamy się na kolarstwie dobrze, starajmy się jeszcze wnikliwiej patrzeć na ten sport 
w telewizji. Sami uprzedzajmy wypadki i zwracajmy uwagę na niuanse. Wtedy zobaczymy 
to, czego obraz nie pokazał albo sprawozdawca nie dostrzegł i nie podsunął. 
20 lat Wyścigu Pokoju. Wysoka klasa obowiązuje już wszystkich. 
I mnie zdawało się w swoim czasie, że znam tę imprezę na wskroś, gdy nagle doszło do 
nieco innego spotkania i raptem pokazał się z zupełnie innej strony. Słowem, było to spotkanie 
odkrywcze, jak najbardziej pozytywne i orzeźwiające, gdyż wyznam, że impreza opatrzyła 
mi się już ogromnie na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. 
To inne spotkanie z Wyścigiem nastąpiło po prostu w sali kinowej. 
Aż jęknąłem, kiedy na ekranie ukazali się nagle... kolarze. O Boże, znowu Wyścig! Jeszcze 
jedna wersja tego, co zna się na pamięć, co jest wyciśnięte jak cytryna, sfotografowane ze 
wszystkich stron, powielane od tylu lat – i co wreszcie dla sprawozdawcy pozostanie jedynie 
wersją upiększoną albo pobrzydzoną w porównaniu z prawdą walki szosowej, jaką ogląda się 
na własne oczy. Zacząłem więc oglądać ów film, zresztą krótkometrażowy, ze znużeniem, a 
może raczej lękiem przed nudą – na jedno wychodzi. Nie zdziwiłem się, że siedzący opodal 
głośny krytyk filmowy ułożył się wygodnie w fotelu do drzemki. 
No i zaczęło się. 
Niechaj wpierw wyjaśnię, dlaczego podejmuję ten temat. Otóż w ostatnich latach zaczęły 
pojawiać się na naszych ekranach polskie filmy o tematyce sportowej, i nie jest ważne w tym 
miejscu, że „Święta wojna” była dużo lepsza od „Zawsze w niedzielę”, a właśnie „Jutro Meksyk” 
wzbudził najwięcej sporów, prowokując do rozważań filozoficznych, choć zdarzały się 
także komiczne: pewien dziennikarz sportowy znokautował ten film za karę, że niepochlebnie 
przedstawił na ekranie sportowego dziennikarza. 
Wydaje mi się, że zaznaczają się jakby dwa kierunki w podejściu do tematu, jeśli idzie o 
twórców. Jedni kreślą środowisko, załatwiają sprawy bieżące i krytykują zjawiska występujące 
w naszym sporcie. Ten kierunek nazwałbym „fabularną publicystyką”. Kto inny zaś stara 
się drążyć psychologię, komponuje postacie i sytuacje, bada motywy postępowania człowieka, 
kiedy ten znalazł się na boisku. 
Wszystko to udaje się bardziej lub mniej. W kraju posiadającym ambitną kinematografię, a 
jednocześnie wyjątkowo przyjazny klimat dla kina i sportu – wciąż nie bardzo udaje nam się 
stworzyć w pełni prawdziwy obraz o tej tematyce. Dlaczego tak dzieje się, odpowiada, zresztą 
w sposób pośredni, ów krótkometrażowy film francuski o kolarzach, który zobaczyłem pewnego 
dnia na ekranie. Nosił szalenie banalny tytuł: „Pour un mailot jaune”, czyli w dowolnym 
tłumaczeniu: „O żółtą koszulkę leadera”. Mieliśmy i my swoje żółte koszulki filmowe, lepsze 
i gorsze, ale zawsze stereotypowe. Ta jest przepyszna, godna kraju, który wydał tylu cudownych 
kolarzy szosowych. 
Twórca opowiada o wyścigu wieloetapowym. Akcja jest jednym wielkim stereotypem. 
Starty i etapy jednostajnie rozwijają się jeden za drugim. Następują krótkie przerwy – wówczas 
zaglądamy za kulisy. Znów są na szosie. Finisze, mety, kulisy. Znów jadą. Wreszcie 
ostatnia meta i kogoś ubierają w żółtą koszulkę. Podium, brawa i koniec. 
Okropne, zdawałoby się, prawda? Otóż nie. To jest piękny film! Raz jeszcze okazało się, 
że nie trzeba nic wymyślać, nie trzeba stawiać sportu na głowie, by rzecz starą pokazać na 
nowo. Idzie o to, by nie wysilać się i nie szukać prawdy tam, gdzie nie trzeba. Prawda jest na 
wierzchu. 
Kamerę jakby prowadziła ręka kibica. Zna to wszystko. Oglądał takie wyścigi wiele razy, 
lecz zawsze przychodził na nie, coś go ciągnęło. 
Start. Dwie dziewczynki rozciągają białą taśmę. Orkiestra gra „Marsyliankę”. Kolarze już 
na siodełkach. Jakiś pan, działacz z nożycami w ręku, oficjalny, ale podniecony. Kiedy ciachnąć? 
Już. Nie, jeszcze nie skończyli grać, jeszcze peleton nie ustawiony. Już? Tak, tnij! Taśma 
opada. Ruszają.

46 
Jak to jest wszystko sfilmowane! Jadą wokół Francji. To nie pocztówki, to szybko zmieniające 
się klisze, te same obrazy, które uczestnik każdego wyścigu utrwala na jakiś ułamek 
sekundy we własnej wyobraźni w czasie jazdy, a teraz ma to znowu przed oczami. Dziwi się: 
A więc to właśnie tak wygląda? 
Ani słowa komentarza kogoś, kto czyta ze studia tekst napisany już długo po zakończeniu 
walki, wygładzony, upiększony tekst... Nie, nie ma szelestu papieru. Nie ma muzyki. Jest za 
to nerwowy, jednostajny klakson samochodów, zdeformowany i chrypliwy, jakby i auto 
miało zadyszkę ze zmęczenia, jakby ten klakson podniecał kolarzy do wysiłku. W tle brzęczą 
nieczytelne głosy: ludzi na trasie: speakera w megafonie, relacje sprawozdawców radiowych. 
Nie słyszymy, co mówią, jak opisują – a jednocześnie wiemy. Synteza zdarzeń i nastrojów. 
Niezwykła sekwencja wspinaczki górskiej w Alpach czy Pirenejach. Nagle wszystko traci 
kolor, jest biało-czarne, lekko rozświetlone – i w zupełnej ciszy. Więc oni aż tak się męczą? 
Kolarstwo ukazuje się jako piękne cierpienie. Znaleźli się u szczytu. Zjeżdżają w dół po serpentynach. 
Znów kolor i klakson. 
Zbliżają się do mety. Coraz bardziej wypełniają ekran, jakby mieli za chwilę wjechać do kina. 
Tylekroć usiłowałem opisać finisz kolarzy. Nie, nie tak! Kiedy zjeżdżają w dół po zakrętach, 
przypominają dziwne ptaki. Kiedy walczą przed metą, wyglądają jak charty. Już nie 
widać rowerów, tylko podnoszące się i opadające miarowo głowy i plecy. Nadciąga burzliwa 
fala. Są wysmukli, delikatni – jak rasowe zwierzęta. 
Kulisy wyścigu. Nie ma ciekawostek, dowcipów. Motel na jakiejś mecie. Do wanny 
wchodzi wychudły, niemłody mężczyzna, łysawy, ze zmęczenia senny. Gigant szosy wygląda 
jak urzędnik, który po nadliczbowych godzinach wrócił wreszcie do domu. 
Czy każdy kolarz wygląda jak atleta? Przyjrzyjmy im się w maju. 
Scena masażu. Przyglądaliśmy się teraz z bliska nogom, które nie są wcale takie silne. 
Więc dlaczego wytrzymują tyle? „Pour un maillot jaune”? Dla żółtej koszulki? A może dlatego, 
że każdy może ją zdobyć? 
Obiektywne spojrzenia artysty na człowieka, kiedy człowiek bawi się. Człowiek wymyślił 
zabawę w sport i traktuje ją bardzo poważnie. Artysta jest taktowny, nie mruży filuternie oka, 
nie kpi, nie odbrązawia, nawet nie pyta, po co to wszystko? Pokazuje nam – i mówi: „Tacy 
jesteśmy, gdy ścigamy się na rowerach”. 
Więc jacy? 
Renę Vietto miał 18 lat i ogromny talent sportowy. Zapowiadał się na mistrza, lecz jadąc w 
Tour de France w ekipie, którą wiódł sławny Antonio Magni, musiał wpierw spełniać wszystkie 
obowiązki i walczyć przede wszystkim o żółtą koszulkę dla Antonio. Kiedy Magni miał 
defekt, Vietto oddał mu swój rower i nie doścignął już czołówki. Stracił 17 minut na jednym 
etapie, a jak się potem okazało jechał znakomicie i ta jedna, jedyna strata wskutek pecha nie 
jego, lecz kolegi, kosztowała go utratę czołowego miejsca. 
Nie załamał się, walczył dalej wspinając się mozolnie na szczyt kariery. Po 12 latach doprowadził 
formę do perfekcji – i oto znów Tour de France! Jedzie na czele, pokonuje 18 etapów, 
gdy wtem powala go choroba. Wszyscy tłumaczą: „Nie jedź dalej”! 
– Wolę umrzeć, niż stracić szansę wygrania Tour de France – odpowiada patetycznie kolarz. 
Jedzie dalej resztkami sił i przegrywa w rozstrzygającej fazie wyścigu na rzecz Robica. 
Nie dźwignie się potem już nigdy. 
Jest to rzadki wypadek niespełnienia marzeń o pierwszeństwie w sporcie, mimo że ów heroiczny 
marzyciel miał talent i poparł go długoletnią pracą, a przy tym opętany był przez 
fantastyczny upór. Między tym pierwszym wyścigiem, w którym przez solidarność oddał maszynę, 
a tym ostatnim, w którym przegrał przez chorobę, brał udział w niezliczonej ilości imprez. 
Stale bez powodzenia. Ciągłe kraksy. Był bohaterski, lecz często nie mógł ukończyć 
wyścigu.

47 
Jego postać trochę kojarzy się z naszym dobrym znajomym, radzieckim kolarzem Pietrowem, 
choć losy Rosjanina są mniej dramatyczne. Tyle że Pietrow też ma pecha. Nie tylko 
zabrakło mu szczęścia w jednym z Wyścigów Pokoju, kiedy był najlepszy, a przegrał przez 
chorobę. Raz nie ukończył nawet stosunkowo łatwego wyścigu imienia Skopenki, który wiedzie 
nie przez Brno i Meerane, nie przez Tatry, lecz po prostu przez Sandomierz i Kielce. 
Kiedyś znowu, bodaj na jednej z Olimpiad, Pietrow przewrócił się niedaleko mety, a miał 
szansę zdobyć medal. 
Takie niepowodzenia czasem tylko potęgują wysiłki, zachęcając do przedłużenia kariery. 
Marzenia zawodnika są coraz silniejsze – im dalej do ich spełnienia, tym większa wola walki. 
Coblet w początkach lat pięćdziesiątych był najsławniejszy wśród najsławniejszych zawodowych 
kolarzy. Oczywiście w następstwie zwycięstw dorobił się ogromnych pieniędzy. Posiadał 
znaczną ilość stacji benzynowych, rozsianych wzdłuż szos Szwajcarii. Szczęście 
uśmiechnęło się do niego. Wtem dowiedział się o wiarołomstwie żony. Wsiadł w wyścigowy 
samochód i pojechał na górskie serpentyny. Dodał gazu i wyrżnął w drzewo. Umierał przytomnie: 
„Mam wszystkiego dość” – powiedział na pożegnanie. 
Albo Bartalli. Chciał zostać księdzem, a został fenomenalnym kolarzem. Zwano go „Latającym 
Mnichem”. Pędził po najrozmaitszych szosach, budząc fantastyczny entuzjazm i podziw. 
Kiedy zdobywał wieńce, wprost ze stadionu jechał na rowerze do najbliższego kościoła 
i tam przed ołtarzem składał kwiaty. 
Gdy był w zenicie kariery, pojawiła się nagle nowa wielkość: Fausto Coppi. Italia miała teraz 
dwóch gigantów szos. Italia podzieliła się na połowy. Jedni wołali: „Eviva Bartalli!”, drudzy: 
„Eviva Coppi!”. Szał i antagonizmy natychmiast wykorzystują fabrykanci. Jeden wypuszcza 
na rynek żyletki droższe niż konkurenci. Nadpłata idzie na fundację im. Coppiego. 
Miliony Włochów kupują właśnie te droższe żyletki. Następuje natychmiastowa riposta drugiej 
fabryki. Oto jest już fundacja im. Bartalli. Żyletki idą w górę. 
Nie kochali się zbytnio, lecz zawsze byli lojalni. Nigdy jeden na drugiego nie powiedział 
złego słowa. Lecz fotografie utrwaliły pewien szczegół. Przerzucisz dziesiątki, setki zdjęć – 
na każdym, kiedy Coppi i Bartalli stoją koło siebie, nigdy nie patrzą sobie w oczy: ten tu, a 
ten tam... 
Pokonali tysiące kilometrów, najwyższe szczyty Pirenejów i Alp. Wspinali się tam, gdzie 
ustaje samochód. Byli obsypywani kwiatami i noszeni na rękach. Zdobywali sławę i majątek. 
Coblet – owe stacje benzynowe, Coppi – ileś tam luksusowych hoteli. Bobet – nie tylko hotele, 
ale i własne koleje linowe, narciarskie wyciągi w najelegantszych zimowiskach alpejskich. 
Van Loy – znów tam coś innego, co przynosiło miliony franków. Gdy Francuzi szli na 
skraj szosy, aby go zobaczyć jak pędzi, mówili: „Nieciekawi nas, jak on kręci nogami, ale 
chcemy zobaczyć człowieka, który dzięki nogom doszedł do milionów”. 
Coppi zgromadził 7 min dolarów. Inni – mniej, lecz łączy ich jedna charakterystyczna 
sprawa. Mimo ogromnego majątku nie przerywali kariery. Męczyli się dalej, pocili, ryzykowali 
złamaniem karku. Kolarstwo było bowiem ich powołaniem. Oczywiście w jakimś okresie 
siłą napędową czy magnesem była chęć dorobienia się. Lecz w ostatecznym rozrachunku 
pozostawali wierni szosie, dopóki starczało im sił. 
Jeśli ktoś posądzi mnie o pochwałę zawodowego sportu, pomyli się, gdyż jestem za amatorskim. 
Rejestruję jedynie gwoli sprawiedliwości pewne zjawiska i postawy mówiące o 
przywiązaniu do sportu, jakie dostrzec można nawet wśród profesjonałów. Jest to więc; pochwała 
sportu, a nie zawodowstwa. Pomijam przy tym rozmyślnie całą otoczkę zawodowego 
kolarstwa, jego ścisłe powiązanie z przemysłem, nie tylko rowerowym. Postacie z szosy nic 
na tym nie tracą. Pozostają wielkie przez swoją barwność i heroizm. 
Wyścig szosowy. Tragedie i radości. Wiwaty na stadionach lub gwizdy. 
Wyścig dzień po dniu jedzie dalej. W zimnie i gorącu, w słońcu i deszczu. Topnieje peleton, 
kolumna aut wciąż okazała i duża.

48 
Pamiętam, że najprzyjemniejsze chwile są rankiem, zaraz po honorowym starcie. Już nas 
pożegnali. Miasto w tyle, nareszcie trochę ciszy i otwarta przestrzeń. Pełna wiosna. Kolarze 
jeszcze nie zmęczeni, uśmiechają się, poprawiają na siodełkach. Z okien aut wyglądają przyjazne 
twarze. Kierowca francuskiego wozu jedzie dziś z ogromnym misiem, posadził go na 
kierownicy. Operator naszej Kroniki włożył kapelusz kominiarza. Trener włoski śpiewa. Nawet 
zawsze surowy i zawsze posępny Niemiec, kierownik ogromnej kolumny aut, poczuł maj. 
Wsiadł na tylne siodełko motocykla i macha rękami naśladując skowronka, który zawieszony 
nad głowami peletonu śpiewa, tylko że go nie słychać, gdyż w kolumnie jedzie 70 aut i warkot 
jest ogromny.

49 
ZNICZ NA EKRANIE 
Sportowy film dokumentalny, jeśli porówna się go ze sportową fabułą, jest rzeczą w zasadzie 
nieskomplikowaną. Nie trzeba przecież nic wymyślać, w pewnym sensie wystarczy dobrze 
nacelować kamery i łapać na gorąco to, co w danej chwili najciekawsze na stadionie. 
Zresztą w tej dziedzinie tradycje są dosyć stare i bogate. Od ćwierć wieku różne kraje, przeważnie 
filmowe potęgi, nakręcają długometrażowe filmy o Olimpiadach lub innych Wielkich 
Igrzyskach. 
Osobiście pamiętam, choć nie za dobrze, wybitnie propagandowy film o Igrzyskach w 
Berlinie w 1936 roku, zrealizowany przez pupilkę Hitlera i Goeringa, kobietę-reżysera, Leni 
Reifenstahl. Był to wielki pean na cześć hitlerowskich Niemiec i ich führera. Z ekranu nawet 
dość często wyzierała twarz z wąsikiem. Hitler cieszył się, kiedy jego zawodnicy zwyciężali, i 
to zarejestrowano ze starannością i pietyzmem, ale ponieważ zdarzały się Niemcom również 
porażki – bodaj raz pokazano również zdenerwowanie boga faszyzmu. Oczywiście, nie po to, 
by odkryć jego słabość, ale żeby pokazać światu jaki to on jest ludzki. 
Lecz film ten miał kilka doprawdy pięknych fragmentów tam, gdzie sport okazał się silniejszy 
niż propaganda i wyzwalał się spod ucisku twórczyni filmu... 
Oto wioska olimpijska budząca się o wczesnym świcie. Skok żaby w taflę jeziora – i nagłe 
przejście na treningowy start młodziutkiej pływaczki. Jeszcze nie rozwidniło się, a sportsmenka, 
nie mogąc doczekać się dnia, trenuje samotnie wśród ciszy i budzącej się natury. 
Albo konkurs skoku o tyczce lub bezprzykładny triumf Jesse Owensa. Czarny zawodnik zwyciężał 
jakby na przekór gospodarzom i ich ideologu o wyższości jednej rasy nad drugą. 
Oczywiście znacznie lepiej pamiętam kolorowy film o Olimpiadzie w Melbourne. W tym 
na ogół konwencjonalnym obrazie udał się nade wszystko końcowy akt: bieg maratoński zakończony 
wielkim zwycięstwem Mimouna. Francuski producent, jakby przeczuwał, że Mimoun 
zwycięży. Nakręcił pięknie niemal cały maraton, wybierając potem najwspanialsze 
fragmenty. Głównym jednak walorem była kapitalna oprawa muzyczna. Algierczyk Alain 
Mimoun biegł krótkim, rytmicznym krokiem, jakby w takt arabskiego bębenka, który wystukiwał 
jakiś niepokojący rytm. 
W 4 lata później świat przeżywał nową Olimpiadę, a wkrótce po niej mógł oglądać kolejny 
film, tym razem w realizacji Włochów, którzy z ogromnym pietyzmem nakręcili opowieść o 
„Najpiękniejszej z Olimpiad''. 
A więc Rzym, rok 1960... 
Niewątpliwie był to film bardziej udany. Wielce utalentowani twórcy włoscy, a mam na 
myśli nie tylko reżysera, ale cały zespół – począwszy od operatorów, skończywszy na kompozytorze, 
dali nam wówczas coś nowego w gatunku filmowego dokumentu wielkiej sportowej 
imprezy. Realizatorzy jednak nie zdołali odrzucić pewnego schematu. Film zaczynał się, 
tak jak inne filmy tego rodzaju: a więc wędrówka znicza z Grecji, a więc przyloty ekip, defilada, 
potem krótkie spojrzenie na wioskę i wreszcie sport na ekranie, zakończony ceremonią 
zamknięcia Olimpiady. 
Daje się wszakże wyraźnie zaobserwować poszukiwanie nowej formy. Znaleziono ją dzięki 
dostrzegalnemu odejściu od dokumentalnego stylu w niektórych partiach. Tu realizatorzy 
unikają rejestracji pewnych, nawet dość istotnych faktów. Taśma nie notuje wszystkich waż

50 
nych konkurencji, w niektórych zaś dziedzinach wszystko ograniczone jest do skrótu. Weźmy 
choćby pięknie sfilmowaną gimnastykę olimpijską albo igrzyska pływackie, czy wreszcie 
podnoszenie ciężarów. Niejednokrotnie nie zobaczyliśmy na ekranie mistrzów olimpijskich 
ani nie zorientowaliśmy się, jaka była kolejność czołówki. Nie, te rzeczy zostały uznane przez 
realizatorów za drugorzędne. Ważniejsze było piękno danej dyscypliny, jej synteza. A więc 
gimnastyka – to przecież zręczność i gracja ruchów. Zamiast stereotypowego przebiegu walki 
otrzymujemy na ekranie jakby cudowną pantomimę, jeden wielki taniec wykonywany przez 
niejako anonimowe mistrzynie i mistrzów gimnastycznej areny. 
W sekwencji dotyczącej podnoszenia ciężarów twórcy starali się zilustrować temat uchwyceniem 
jednego dramatycznego akcentu. Potężny grubas o sile Goliata upuszcza sztangę. Nie 
dał rady! Grymas rozpaczy na twarzy egzotycznego zawodnika jest wstrząsający, a jednocześnie 
niemal śmieszny. Taka ogromna rozpacz, że nie udało się dźwignąć iluś tam kilogramów! 
Na ekranie potężne ramiona, torsy, bicepsy i nogi. 
Wydaje mi się, że gdyby cały film dotyczący partii ściśle sportowej utrzymany był w tym 
tonie, otrzymalibyśmy już w początkach lat 60-tych dzieło najzupełniej doskonałe. Niestety, 
w niektórych fragmentach zaciążył fakt, że... Włosi zbyt dobrze spisywali się na Swojej 
Olimpiadzie. Realizatorzy pragnęli więc sukcesy swoich rodaków odpowiednio mocno podkreślić 
i uwypuklić; czuło się nutę tendencji. Chęć pochwalenia się... I oto od razu partia bokserska 
nie udała się, była chaotyczna i nie wnosiła niczego nowego. 
Były jednak niezapomniane fragmenty. W filmie tym, który miał być przecież opowieścią 
o sprawności ludzkiego ciała, jakby zupełnie niechcący najbardziej przykuwały wzrok właśnie 
ludzkie twarze. Zwolnione zdjęcie twarzy skażonych wysiłkiem. Niektóre zacięte, inne 
uduchowione. 
Za to bez porównania mniej powiodło się twórcom, kiedy szukali zwyczajnych reporterskich 
zdjęć z życia uchwyconego na gorąco. Lecz i tu natrafić było można na coś znakomitego. 
Na przykład szosowy wyścig kolarski, a raczej krótki fragmencik już po zakończeniu 
walki: uszczęśliwiony mistrz, Rosjanin Kapitonow, niesiony na rękach widzów. A zaraz krótka 
przebitka na twarz tragikomicznie zazdrosnego o laur – Włocha Trappe. Ta scenka więcej 
powiedziała o dramatycznym wyścigu, niż gdyby kilometr po kilometrze pokazywano cały 
jego przebieg. 
Rozczarował mnie za to filmowy maraton w Rzymie. Wolę bieg Mimouna w Australii. 
Gdyby nie przepyszna sceneria: noc i tło Wiecznego Miasta, byłaby to sekwencja zgoła nieudana. 
Rozmyślnie pomijam sprawę roli polskich sportowców, która na Olimpiadzie w Rzymie 
była przecież duża, a w filmie tym – mała. To osobny temat, wynikający trochę i z przypadku, 
a w większej mierze związany ze sprawami nie mającymi już nic wspólnego ze sportem, lecz 
z wymianą handlową, a pewnie i brakiem dewiz, których, o czym każdy wie, nadal nie mamy 
za wiele. Gospodarz Olimpiady zwykł kręcić kilka wersji filmu. Potem każdy kraj może 
otrzymać wszystkie występy swoich zawodników, jeśli fragmenty te zawczasu zamówi się u 
producenta, no i odpowiednio słono za nie zapłaci. 
Pamiętam doskonale, że po obejrzeniu filmu włoskiego, kiedy wiadome było już, że następne 
igrzyska odbędą się w Tokio, zastanawiałem się, jaką wizję filmową kolejnej Olimpiady 
ofiarują nam za 4 lata Japończycy. Wówczas jeszcze mówiło się, że słynny Kurosawa, 
twórca takich dzieł, jak: „Tron we krwi”, „Rashomon”, „Siedmiu samurajów” „Rudobrody”, 
weźmie się za to dzieło. Ten może pobić nawet włoskich mistrzów! A nuż odrzuci zupełnie 
chronologię wydarzeń? Przebieg Olimpiady i tak sam wyjrzy na ekran, a głównym tematem 
pozostanie sport. Nie tylko jego piękno, ale i brzydota. Przerażający wysiłek lub rozpacz z 
powodu porażki. Siła, pot, chrapliwe oddechy, zaciekłe dążenie do zwycięstwa.

51 
To wszystko jest także we współczesnym sporcie: coraz większe rekordy, a więc coraz 
większy wysiłek. Jeżeli w przyszłości ktoś przedstawi nie tylko piękno i estetykę ruchu – dopiero 
wówczas złoży prawdziwy dokument. Posługując się skrótem, jak to po raz pierwszy 
uczynili Włosi, i uciekając całkowicie od konwencjonalnej relacji, a przede wszystkim kierując 
się obiektywnym spojrzeniem na starty własnych rodaków – taki twórca osiągnie cel: da 
pełny film o olimpijczykach. 
Kiedy zapowiedziano, że wielki Kurosawa będzie reżyserem następnego filmu, nasunęły 
się właśnie takie przeczucia. Ze wszystko to będzie nie tylko piękne i mądre, ale i gwałtowne, 
namiętne, całkowicie obiektywne – jak każda ekranowa wizja tego arcymistrza. A więc nie 
tylko estetyka sportu i jego proste treści, ale także potworny wysiłek i nieludzkie zmęczenie 
człowieka, który pada i zrywa się do walki, zwycięża – czasem przegrywa, lecz tylko na pozór, 
bo kto może wiedzieć naprawdę, co dzieje się w umęczonym ciele i duszy zawodnika? 
Ale film o Olimpiadzie w Tokio zrealizował ostatecznie zupełnie kto inny, zresztą twórca 
dość głośny i laureat niejednego międzynarodowego festiwalu. Nazywa się Kon Ihikawa. O 
tej zamianie, arcymistrza filmu – na mistrza, dowiedziałem się nie z gazet, lecz będąc w Japonii. 
Na kilka dni przed otwarciem Olimpiady w Tokio ktoś pomógł mi nawiązać przelotny 
kontakt z Kurosawą. I ten wówczas oświadczył, że realizacja filmowego dokumentu po prostu 
go nie interesuje. Trudno było pytać o przyczyny. Z innych źródeł dowiedziałem się rychło, 
że artysta postawił zbyt wygórowane warunki finansowe. Przyczyna była więc ważka, ale nad 
wyraz prozaiczna. 
Potem każdy obserwator Japońskiej Olimpiady, całkowicie zaprzątnięty wspaniałością 
wydarzeń rozgrywających się na stadionach, tylko niekiedy dostrzegał członków ogromnie 
licznej armii operatorów kręcących olimpijskie walki. Lecz któż patrzy długo na człowieka z 
kamerą, kiedy akurat odbywa się wielki bieg, mecz albo walka bokserska. Niemniej wyczuwało 
się ogromną machinę filmową pracującą przez całą olimpiadę, choć, trzeba przyznać, 
realizacja prowadzona była nad wyraz dyskretnie. Jeśli ktoś chciał, łatwo mógł dowiedzieć się 
w Tokio o środkach, jakie oddano do dyspozycji Ihikawie i jego sztabowi. Najznakomitsze 
kamery, najlepsze obiektywy, oczywiście kolor i oczywiście panorama. Cóż, Japończycy 
osiągnęli mistrzostwo w optyce. Nakręcono tysiące kilometrów taśmy, by potem mozolnie 
wybierać, przeglądać, jeszcze raz dokonywać selekcji, z dokładnością jaka cechuje Japończyków. 
Nie można dziwić się, że potem cały świat z wyjątkowo dużym napięciem oczekiwał na 
następną wizję Olimpiady? 
Wreszcie nadeszła pierwsza kopia do Warszawy i miałem okazję obejrzeć ją stosunkowo 
wcześnie, gdyż zaproponowano mi napisanie komentarza do obrazu. Ale o tym za chwilę, 
wolę podzielić się pierwszym wrażeniem. Byłem nie tylko zachwycony, ale i przerażony. 
Jakże! Olimpiada w Tokio na polskich ekranach – i bez Józefa Szmitda! Nie ma walk bokserskich! 
Kirszenstein nieobecna. Kłobukowska jedynie w szwenku budującym rapid-montaż – 
zapowiedź długiej i wspaniałej sekwencji lekkiej atletyki. Jak przyjmie taki film polski kibic 
sportowy? Ten, dla którego wspomnienia olimpijskie związane są przede wszystkim z sukcesami 
jego rodaków, dla którego sport jest jedynie pretekstem do zaspokojenia narodowej ambicji, 
a najważniejszą sprawą są osiągnięte rezultaty i wywalczone medale. Takich ludzi w 
Polsce jest nadal sporo. A tu nie artystyczna rejestracja minionych faktów, nie wielki dokument, 
lecz niemal luźny zbiór etiud o sporcie, czy raczej o ludziach sportu potraktowanych 
prawie anonimowo, z odrzuceniem cyfr rekordów i chronologii wydarzeń. Spojrzenie na areny 
olimpijskie jakby z oddali, choć widzenie twórcy niezmiernie czujne i bliskie dzięki fenomenalnym 
aparaturom. 
Zagląda olimpijczykom prosto w oczy, pokazuje na ich twarzach ślady zmęczenia, przebłyski 
nadziei, oznaki rezygnacji.

52 
Tak, Ihikawa patrzył na Olimpiadę z bardzo bliska, przyglądał się jej jeszcze dokładniej 
niż przed czterema laty Włosi – lecz nie było to spojrzenie natrętne. 
Wydało mi się, że film ten trzeba przyjąć jako film o każdym z olimpijczyków, jako opowieść 
o ich wysiłku i „samotności pośród milionów ludzi”. A więc przyniósł on i dodatkowe 
wartości. Był w stanie dokonać ważnego przełomu w świadomości niemałego odłamu kibiców 
jako Wielka Zachęta do szukania w sporcie widowiskowym nie tylko wyników, ale i 
ludzkich przeżyć. 
Bieg maratoński jest tematem tak dramatycznym, tworzy od razu fabułę i napięcie, że nie 
wydaje mi się, by partia końcowa dzieła Ihikawy, mimo podziwu, jaki wzbudziła, wnosiła 
wiele nowego w to, co już w innych filmach zostało dokonane, i o czym mówiłem na wstępie 
tego rozdziału. Ihikawa jednak szukał spraw trudniejszych, choć w zasadzie posłużył się 
konwencjonalnością i wypróbowaną konstrukcją całości: znów bohaterem wstępu jest znicz 
olimpijski, a akcją – jego wędrówka z Grecji do urny stojącej na koronie głównego stadionu. 
Potem kalejdoskop poszczególnych konkurencji i dwa epilogi: maraton i ceremonia zamknięcia.
Jak jednak twórca skonstruował poszczególne fragmenty? Weźmy finał biegu na 100 m 
mężczyzn. Temat piękny, ale i sfilmowany po stokroć ze wszystkich stron. Mając do dyspozycji 
najwspanialsze urządzenia, Ihikawa wykorzystał technikę bez reszty, nie roniąc nic z 
możliwości, jakie dają artyście najnowocześniejsze kamery i obiektywy. Maluje portrety 
olimpijskich sprinterów. Ogromne zbliżenia, większe, bardziej wyraziste niż przedstawili nam 
wcześniej Włosi. Zarysowuje niezwykle wyraźnie przeżycia malujące się na twarzy poprzez 
zwolnione ujęcia. Człowiek, gotujący się do sportowej walki, staje się wtedy jakby odrealniony, 
urasta do rozmiarów herosa. Lecz za chwilę jakiś gest, odruch lęku czy tremy, przywraca 
bogom sportu cechy zwykłych ludzi. Ihikawa niekiedy wyeliminował dźwięk, a cisza, którą 
stworzył, budziła tym większy rezonans. Była to potężna cisza. 
Nagle, na ekranie pojawiają się czarne ręce, wbijające w bieżnię startowe bloki. Po chwili 
wchodzi dźwięk stuprocentowy, także zdeformowany jak i ruch, gdyż obie taśmy: filmowa i 
dźwiękowa, są jednakowo zwolnione. 
Głuchy odgłos młotka wbijającego bloki rozlega się echem. Kamera zaczyna krążyć po 
twarzach. Jak byśmy szli wzdłuż galerii o ścianach obwieszonych olimpijskimi portretami. 
Chwile przed startem trwają niezmiernie długo, lecz całkowicie zapominamy o inscenizacji 
nastroju. Zapominamy nawet, że i Polak uczestniczy w tym wielkim finale. Staje się nieważne 
kto, z tych klęczących na starcie, jakie barwy nosi. Po prostu Olimpijczycy. Niech 
zwycięży kto najszybszy! Już go widzimy, choć bieg nie rozpoczęty. Ekran wypełnia twarz 
Murzyna. Jeszcze raz ujęcie wszystkich uczestników na starcie. Pistolet idzie w górę. Komenda 
startera brzmi dostojnie, jakby kapłan asystował obrządkowi. Wreszcie strzał! Łomot 
bloków startowych odepchniętych nogami. Już mkną! Lecz kamera zostawia wszystkich i 
kieruje się na tor, po którym biegnie przyszły zwycięzca. Przeraźliwie długie, zwolnione ujęcie.
Widziałem wiele 100-metrówek na ekranie i na stadionie. Zdawało mi się, że wiem, jak to 
wszystko wygląda. Nie! Dzięki Ihikawie zobaczyłem, jak naprawdę biega najszybszy człowiek 
świata. Potworna siła i swoboda. Nie do opisania. 
Kamera prowadzi go dalej, choć przerwał już taśmę. Zwycięzca biegnie i biegnie. Dopiero 
w połowie wirażu wytraca szybkość. Zatrzymuje się wtedy, kiedy dociera do jego świadomości, 
że bieg już skończony i pewnie wygrał. Wtedy odwraca się – i nagle ma przed sobą pokonanych 
rywali. Idą z wyciągniętymi rękami, więc zwycięzca także podaje swoją. Potem sakramentalna 
formuła speakera na stadionie, kto zwyciężył i jaki osiągnął czas. Przebitka kilku 
twarzy widzów. Jakiś dorodny biały młodzieniec, jakiś pomarszczony japoński starzec. Na 
obu twarzach przebłysk szacunku i podziwu, że oto tak szybko biega człowiek.

53 
Ihikawa fantastycznie pokazał jedną z najnudniejszych konkurencji, jaką zazwyczaj jest 
bieg na 800 m kobiet. Tu oczywiście wielce pomogła mu Angielka Ann Packer, która zwyciężyła. 
Lecz twórca znów dał coś nowego, używając przy tym prostych sposobów. Niemal 
natychmiast po relacji z biegu daje przejmującą retrospekcję z finiszu. Najpierw, dosyć stereotypowo, 
tylko biegnące nogi. Znów w ciszy. Lecz raptem daje się słyszeć niezwykła warstwa 
dźwiękowa: szmer kolców i oddechy biegnących zawodniczek. Kiedy Angielka zbliża 
się do taśmy, obserwujemy na jej twarzy najpiękniejsze wzruszenie, jakie widzieliśmy do tej 
pory w sportowym filmie. Uśmiech wyrażający szczęście bez granic i... ulgę, że wszystko tak 
pięknie się skończyło. I Ann Packer już szuka wzrokiem stojącego zaraz za metą narzeczonego. 
Zwyciężyła, a on był świadkiem tego. 
Olimpiada tokijska nie jest okrutna, co przewidywaliśmy, a przedstawiony w niej sport nie 
został „pobrudzony”, jak zapewne uczyniłby nieokiełznany Kurosawa. Kon Ihikawa dał nam 
olimpiadę monumentalną, zbudowaną przy pomocy najnowocześniejszej techniki i prostoty 
płynącej z takiej, a nie innej wizji sportu. Ihikawa nie byłby jednak Japończykiem, gdyby w 
niektórych momentach nie potęgował nastroju, nie tylko poprzez szczere wzruszenie, ale i 
dzięki mechanicznym czynnościom: a więc chwilami zastosował bardzo dramatyczny montaż 
– niekiedy rwany, wywołujący raptowne zderzenia. 
Jako autor tekstu polskiego i narrator tego obrazu, starałem się dać możliwie pełny, a jednocześnie 
osobisty szkic o filmowych wersjach Olimpiad, nie mogę więc powstrzymać się od 
intymnej uwagi: otóż praca przy tym filmie była wyjątkowo pasjonująca, a jednocześnie trudna. 
Tekst pisałem oglądając, niestety, nie barwną, lecz biało-czarną kopię, gdyż barwna wówczas 
nie przyszła jeszcze do kraju. To była pierwsza trudność. Miałem bowiem mówić niemal 
jak ślepy o kolorach. Ale ponad wszystkim górował lęk, aby nie zabić, wypowiadanym słowem 
– treści. „Nie zagadać” obrazu. Nie zatokować się z zachwytów na widok wspaniałej 
walki. W tym wypadku powściągliwość nie była już zaleceniem, ale kardynalnym obowiązkiem. 
Była to praca polegająca na powstrzymywaniu uczuć. 
Kiedy w jakiś czas później, jako zwyczajny widz, obejrzałem film po raz drugi w warszawskim 
kinie „Wars”, zdałem sobie sprawę z niedoskonałości swej pracy. Wydaje mi się, 
że główny błąd, jaki popełniłem, polegał na zbyt mocnym podkreśleniu osiągnięć polskich 
sportowców, których na ekranie niestety nie uwidoczniono. Trzy razy w czasie projekcji zabrałem 
głos na ich temat. O dwa razy za dużo... Ta danina na rzecz kibiców sportowych była 
niepotrzebna. Nie jest to jednak na tyle istotne w zestawieniu z rezonansem, jaki wywołał 
film w najrozmaitszych środowiskach. Szkic powyższy nie byłby kompletny, gdybym nie 
poświęcił osobnej uwagi głosowi Stanisława Dygała, który wśród wielu krytyków także wypowiedział 
się na temat tego filmu. Dygat jest zresztą znany z najserdeczniejszej życzliwości 
dla sportu. Pisarz (tu nie mogę powstrzymać się od dodania, że ongiś był wielce utalentowanym 
tenisistą) napisał ogromnie interesującą rzecz o tym właśnie filmie i opatrzył ją wielkim, 
czerwonym tytułem: „Rozczarowanie”. Tu wspomnę, że recenzję jego przeczytałem już po 
zapoznaniu się z filmem, który mnie przecież głęboko przejął, więc nie można dziwić się, że 
w pierwszej chwili żachnąłem się. Ale proza Dygała ma chyba i to do siebie, że jeśli wywoła 
sprzeciw, zaczyna dręczyć i drążyć świadomość. Jej lekkość i czytelność są tylko pozorem, 
zawsze budzi jakąś rozterkę i niepokój. 
I tak też było w przypadku tych kilku szpalt, będących jedynie notatkami pisarza, który był 
na filmie i potem o nim pisze. 
W rezultacie pobiegłem po raz trzeci na „Olimpiadę w Tokio”, chcąc zapewne znaleźć 
potwierdzenie dla... własnego sprzeciwu wobec opinii autora „Jeziora Bodeńskiego”. 
Znane jest zjawisko, że nawet najwybitniejszy film zaczyna blednąc w miarę częstotliwości 
oglądania. Więc i na mnie zrobił jakby mniejsze wrażenie. No, ale jest to może moja wina.

54 
Zapalam się pewnie łatwo i jeszcze szybciej stygnę. Lecz ważniejsze wydało mi się zupełnie 
co innego. Idzie mi o „Rozczarowanie” Dygata. Powiedział on: 
...Myślałam więc, że nikt lepiej od Japończyków nie potrafi uchwycić rzeczy tak elementarnych, 
w ludzkim życiu, jak zasada walki. Że nikt nie potrafi lepiej na terenie portretującym 
uniwersalność ludzkich idei pokazać twarz człowieka... Może dlatego, że tak bardzo tego 
oczekiwałem – film mnie rozczarował. 
A dalej porównywał film japoński z krótkometrażowym filmem polskim pt. „Pojedynek”, 
w reżyserii Janusza Majewskiego, i postawił dzieło Majewskiego wyżej niż Ihikawy. 
Tak, „Pojedynek” był znakomity, tylko że nasz twórca wystąpił na krótkim dystansie, pokonując 
go zresztą w mistrzowski sposób. Twórca japoński zaś przyjął dystans maratoński. 
Choć „Olimpiada” jest czymś bez porównania ciekawszym niż spotkanie meczowe dwóch 
miotaczy, co opiewał Majewski, to jednak sama długotrwałość projekcji ogromnego filmu 
dokumentalnego siłą rzeczy musi stwarzać specyficzne niebezpieczeństwo. Bądź co bądź, 
temat jest ograniczony, w pewnym sensie monotonny, i całkowicie odpada moment emocji, 
kto zwycięży, gdyż wyniki igrzysk znane są wszystkim wystarczająco dobrze, zanim film 
ukaże się na ekranach. Twórcy pozostało więc zadanie, by w takiej maratońskiej formie starać 
się przekazać właśnie owe portrety zmagających się na boisku ludzi i w artystycznej formie 
nakreślić przeżycia człowieka walczącego. 
Jest to zadanie, ośmielę się powiedzieć, niemal ponadludzkie. Łatwiej jest bowiem stworzyć 
krótką etiudę na ten temat niż pełny Film, trwający parę godzin, właśnie wobec kruchości 
filozofii sportu. 
Staram się, aby szkic powyższy był możliwie wszechstronny. Słuszne więc chyba będzie 
przekazać na chwilę głos samemu Ihikawie. Czym jest sport w mniemaniu twórcy? Otóż powiada 
on: 
Sport jest czymś bardzo prostym, co samo w sobie nie posiada wielkiej wartości... Nie jest 
niczym więcej, jak tylko walką i ruchem ciał. Wartość polega na ludzkiej mądrości, która 
stworzyła te Igrzyska w nadziei, że przyczynią się do światowego pokoju. Chciałem pokazać 
to, co jest najważniejsze i dotychczas najbardziej pogardzane: życie. Dla mnie film ten jest 
przede wszystkim ukłonem w stronę ludzkiego życia. 
Jak ciekawie komponują się, a jednocześnie zderzają, dwie opinie: japońskiego twórcy i 
polskiego pisarza. Przecież największym rozczarowaniem Dygata było właśnie to, że epilog 
filmu: zamknięcie olimpiady, wypadł raczej blado. Chwila, w której po oficjalnym zakończeniu 
Igrzysk wpadają na stadion zawodnicy wszystkich krajów zbratani ze sobą, jakimś dzikim 
czystym szałem radości życia... – mówi Dygat. A dalej :... Bezładnie na pozór, a przecież zorganizowani 
absolutną solidarnością młodych istot, których jedyną przynależnością wydaje się 
przynależność do ludzkiej rodziny. Bez propagandowych haseł wznieśli się przez moment 
ponad wszystko co dzieli dziś narody i rasy. To była reprezentacja – najlepsza i najpiękniejsza 
reprezentacja istot zamieszkujących ziemię. 
Tak, patrząc w telewizję, przeżył Dygat zamknięcie Japońskiej Olimpiady. Film już mu tego 
nie dał, bowiem uzupełnia dalej: I ten moment uszedł niemal uwagi japońskich realizatorów... 
Kończy zaś pisarz czymś najważniejszym, jakże pięknym, bez swojego przekornego 
sceptycyzmu: 
Nie chcemy już iść na wojnę. Nienawidzimy wojny i brzydzimy się wojną. Ale jeśli ktoś z 
zewnątrz, z Kosmosu, zaatakowałby Ziemię, pierwsi zgłosimy się na ochotnika. 
Oto wyłania się, sądzę, zadziwiająca rzecz: przecież Ihikawa i całe jego bataliony realizatorów 
byli na stadionie w chwilach cudownego olimpijskiego finału. Byli gotowi i nacelowali 
kamery. A jednak to, co stworzyli, okazało się czymś mniejszym niż to, co zdołała wyłapać i 
przekazać na cały świat japońska TV pracująca przecież w pośpiechu, gorączkowo, bez

55 
montażu i nie w kolorze. Oto jedna z tajemnic sportu, kiedy odbieramy go wprost, takim jaki 
jest naprawdę, i kiedy odbieramy go w formie przetworzonej, jako dzieło sztuki. 
Zacząłem wówczas rozumieć lepiej „Rozczarowanie” Dygata, a jednocześnie jeszcze 
mocniej utwierdzać się w przekonaniu, jak trudnym tworzywem dla artysty jest sport. 
Jeśli oglądamy na własne oczy cudowny bieg Ireny Kirszenstein, heroiczny finisz Millsa 
na 10 km, albo niezwykłą chwilę wbiegnięcia maratończyka na olimpijski stadion, wówczas 
gdy zobaczymy to raz jeszcze na ekranie, zawsze odczujemy jakby pewien niedosyt. To powtórzenie 
bowiem nie będzie idealnie przylegać do tego, co przeżywaliśmy wpierw. Istnieje 
szeroki margines naszej osobistej wyobraźni. To ona upiększa nam sport i w zażartej walce 
spoconych i wykrzywionych ludzi pozwala znajdować humanistyczne treści. 
Patrząc na ekran, na którym przesuwała się mikroskopijnie mała sylwetka biegacza z 
ogromnym, białym pióropuszem dymu, unoszącym się nad zapałeczką olimpijskiej pochodni, 
byłem mniej wzruszony niż wtedy, kiedy żywy biegacz wbiegł na stadion, na którym siedziałem 
wysoko i daleko z mikrofonem w dłoni. 
Ihikawa kręcił, kręcił i jednak nie mógł nakręcić wszystkiego. Szedł na syntezy, skróty, 
etiudy – lecz gdy dawał światu swe dzieło, margines naszej osobistej wyobraźni o olimpiadzie 
był już tak wielki, że żadne dzieło nie mogło wypełnić go wzruszeniem nowym. 
Filmy o zniczu olimpijskim są bowiem wciąż niczym więcej jak tylko opowieściami „o 
walce i ruchu ciał, a więc o czymś bardzo prostym...” 
Za to wszystkie akty solidarności i przyjaźni walczącej zażarcie ze sobą młodzieży z różnych 
krajów, o których przypomina Dygat, są jednak, na szczęście, widać w nas wszystkich 
żywe i nie wyblakłe. Artyści sprawy te w nas podsycają. Jednym udaje się to lepiej, innym 
gorzej. Jest to bowiem temat szlachetny i prosty, a przez to bardzo trudny. Japoński twórca 
próbował dokonać tego jedynie za pośrednictwem „błahego sportu”, czy mógł więc rzecz całą 
doprowadzić do samego końca?12

56 
CZEKAMY NA PIEWCÓW 
Problem ten nie jest nowy i co pewien czas powraca jak fala. Co jednak napotkasz nowego 
na tym najlepszym ze światów? Wszystko już było. W sporcie – także. 
Kiedy sport przeżywa momenty szczególnie trudne i nie może dać sobie rady w rozwikłaniu 
nurtujących go kłopotów, zaczyna słać zaproszenia i wezwania do ludzi sztuki, a ściśle 
mówiąc, literatury: „Zbliżcie się do nas, zajmijcie się trochę naszymi sprawami! Pomóżcie 
nam!” – wołają ludzie sportu do pisarzy. 
Niewątpliwie dziedzina, której poświęcona jest niniejsza książka, potrzebuje swoich piewców. 
Oczywiście prawdziwych artystów, którzy chcieliby i umieli w swej twórczości nadać 
tematowi sportu piękną formę i mądre, uogólniające treści. Choć nie jest on w istocie tematem 
pierwszej wagi, lecz zapewne jednym z marginesów naszego życia, nie wolno marginesu 
tego nie brać zupełnie pod uwagę. W sporcie dokonują się także interesujące przeobrażenia i 
toczy się jakaś walka postaw ludzkich, zarysowuje się rozwój i postęp. 
I dlatego sport potrzebuje swoich piewców, swoich moralizatorów oraz, co jest może równie 
ważne, potrzebuje pomocy w rozwikłaniu najrozmaitszych skomplikowanych zagadnień 
dużo szerszej natury niż trening i przygotowanie formy zawodników albo wytyczanie nowych 
kierunków organizacyjnych. Tym ostatnim przecież zajmują się działacze i trenerzy, czynią to 
wcale dobrze, więc o dalszy wzrost poziomu i dalszy rozwój maszynerii organizacyjnej i administracyjnej 
możemy być raczej spokojni. Budowla rośnie i rośnie, wzmacniają się fundamenty, 
a wierzchołek jest coraz wyższy. 
Lecz co znajduje się w środku gigantycznego gmachu o efektownej fasadzie? Co kryje się 
wewnątrz? Ile pozostało z dawnych haseł w ideologii współczesnego sportu, którą na dobrą 
sprawę stworzył, czy może dał jej tylko początek, ktoś, kto żył dość dawno i należy do minionej 
epoki – twórca nowożytnych olimpiad, Francuz Pierre de Coubertin. Nikt ani nie umniejsza 
jego wielkich zasług, ani nie podważa jego szlachetnej idei, przynajmniej w p r o s t. 
Lecz coraz więcej ludzi uważa, że idee Pierre de Coubertina – choć piękne i czyste – niestety 
przeżyły się i nie wytrzymują próby czasu. Liczne sztaby ludzi z najrozmaitszych organizacji 
sportowych, z najrozmaitszych krajów starają się dopasować tę starą „utopię barona” do dzisiejszych, 
trzeba sobie powiedzieć otwarcie, jakże praktycznych i prozaicznych czasów. W 
dzisiejszych „jakże praktycznych czasach'' coraz więcej ludzi pogodziło się z pewnymi zjawiskami, 
które jeszcze nie tak dawno uważane były za grzechy główne. A więc, na przykład, 
wynoszenie się zwycięzcy ponad zwyciężonego. Zjawisko to wynika chyba z przeceniania 
wagi sukcesu odniesionego na boisku i przenoszenia jego znaczenia na obszary nie mające już 
wiele wspólnego ze sportem. I jeśli powiedzmy klub X pokonał klub Y, kibice klubu X natychmiast 
uważają się za coś lepszego. Zjawisko to można odnieść nie tylko do rywalizacji 
pomiędzy klubami, lecz także do rywalizacji miast, a nawet państw. 
Obserwujemy w sporcie rekordomanię, którą nazywać by można pościgiem za formą, a nie 
treścią. Tylko wynik stał się ważny! Cel zaczyna uświęcać środki. Celem jest przede wszystkim 
wynik. Nieważne staje się zdrowie sportowca. Byle dopiąć swego! Byle zwyciężyć! 
Nieważne staje się zdrowie fizyczne i moralne. W kąt idą elementarne zasady czystej gry. A 
przecież zwycięstwo posiada chyba największą wartość wówczas, kiedy wywalczyło się je 
właśnie w najmniej sprzyjających okolicznościach, z odrzuceniem ułatwień i przy wyborze

57 
drogi trudniejszej. Ułatwieniem zaś będzie zawsze, np. odrzucenie reguły równych szans. Ilu 
zawodników zastanawia się dziś nad tym? Ilu działaczy? 
– Chcę wygrać! Muszę wygrać! Sędzia mi pomógł – doskonale! To nie moja wina, że zagapił 
się albo wolał, bym ja zwyciężył, a nie mój rywal. Niechaj sędzia bierze swą stronniczość 
na własne sumienie. Ja staję na starcie, a przedtem męczyłem się dość w czasie treningu. 
Moim głównym zadaniem jest bezkompromisowa walka o sukces! – tak myśli wielu zawodników. 
Podobne pojmowanie sportu jest, niestety, zjawiskiem coraz bardziej nagminnym. Co gorsza, 
występuje częściej u działaczy i widzów obserwujących walkę z trybun niż u zawodników. 
O ideach barona tacy działacze i widzowie mówią z pobłażaniem – tylko czasem z żalem, 
że wyblakły i nie wytrzymały próby czasu. 
Trzeba zdać sobie sprawę, że machina sportowa rozrasta się, a sport staje się w pewnym 
sensie jednym z członów „przemysłu rozrywkowego”. Stale więc muszą być ulepszane metody 
treningu, rośnie wynalazczość w dziedzinie udoskonalenia sprzętu i stopień organizacji 
widowiskowych imprez. Doprowadzono także niemal do perfekcji metody opracowywania 
planów akcji mających zachęcać do przyjścia na boiska młodzież, a także ludzi starszych. 
Obiektywnie trzeba stwierdzić, że to ostatnie jest niewątpliwym osiągnięciem współczesnego 
sportu, gdyż statystyki na całym świecie wykazują wzrost tzw. masowości. W następstwie 
tego administracja sportowa jest – i będzie chyba coraz bardziej – zajęta wzrastającymi zadaniami. 
Czy zatem można tak bardzo dziwić się, że administracja czasem zapomina o „źródle” – o 
tym, że sport nie powstał przecież po to, aby dawać jedynie zdrowie i rozrywkę, że powinien 
także kształtować charakter i formować postawy moralne. 
Cóż, nie ma rady, żyjemy w burzliwej epoce. Charakteryzują tę epokę rewolucyjne przemiany 
społeczne, żywiołowy postęp cywilizacji, techniki, ekonomii. Rozwój mechanizacji 
pracy i środków lokomocji, ogromne zmiany w stylu życia. Następstwem jest nieustannie 
występujące ograniczenie r u c h o w e j a k t y w n o ś c i człowieka. Jednocześnie zaś zaznacza 
się niebywały wzrost popularności sportu, ale i coraz ostrzej zarysowujące się w nim 
konflikty natury „ideowo-etycznej”. 
Oddajemy niby należny hołd idei sportu, która jest uniwersalna. Ale każdy, kto patrzy na 
sport nie tylko od strony wyniku, lecz szuka w nim głębszych wartości – może odczuwać niepokój 
o dalszy bieg wydarzeń. Nie darmo bowiem obserwujemy wyraźne objawy dehumanizacji 
sportu. Ulega on przecież wielu wynaturzeniom, rozbudza szowinizmy, bywa, że nie 
służy zdrowiu, lecz niszczy je, ponadto nie zawsze w odpowiedni sposób kształtuje wartości 
moralne. Przenikają do niego często źli wychowawcy. Nie wszystkie prawa są przestrzegane. 
Zarysowuje się wielka hipokryzja. Sport staje się często odskocznią do zbyt wielkich karier. 
Jednostki fenomenalnie zdrowe fizycznie osiągają fenomenalną sławę, często znaczny majątek. 
Czy sport to tylko kariera? 
Miliony ludzi na trybunach, przy radioodbiornikach, telewizorach, miliony par oczu 
utkwione w gazety sportowe. Trzy czwarte świata stało się jedynie biernym, choć namiętnym, 
odbiorcą sportu. Przy tym wzruszenia te nie zawsze są podniosłe. 
Te wszystkie zjawiska przybierają na sile, należy się z nimi liczyć. Żywiołowe zainteresowanie 
mas sportem jest ogromną energią, którą należałoby kierować. 
Wydaje mi się, że kierowanie współczesnym sportem w dużej mierze polega wciąż na administrowaniu, 
tworzeniu ram organizacyjnych, wymyślaniu regulaminów, układaniu tabel 
rekordów i składów reprezentacji, oraz wreszcie wydawaniu poważnych kwot na cele sportu. 
Czy tylko do tego ma ograniczać się kierowanie ruchem sportowym na świecie? 
I oto co pewien czas sport, zmęczony i skołatany tym wszystkim, zwraca się do pisarzy z 
prośbą o pomoc. Nieraz uczestniczyłem w tego rodzaju spotkaniach i rozmowach. Nie było 
wypadku, aby pisarze odmówili pomocy. Tak, można na nią liczyć, lecz pamiętajmy, że nie

58 
może ona być natychmiastowa. Nikt nie stworzy dzieła na poczekaniu, tym bardziej że sami 
twórcy otwarcie przyznają, iż sport jest tematem trudnym i niewdzięcznym ze względu na 
swoją ograniczoność. Oczekując więc na wsparcie ze strony literatury, która może „poruszyć 
serca i umysły”, a z kolei wpłynąć na wcielanie w życie zapomnianych ideałów – sport musi 
na razie sam podjąć to trudne dzieło, a im szybciej to uczyni, tym lepiej. 
Szkic niniejszy byłby niekompletny, gdybym nie spróbował przekazać niektórych wypowiedzi 
pisarzy na poruszony temat. Postaram się to uczynić syntetycznie. Otóż mówili oni, że 
chcąc pisać o sporcie, trzeba go dobrze poznać i śledzić stale jego aktualne przejawy. A więc 
pragnęliby, aby im, pisarzom, zapewnić dobre miejsca na trybunach w czasie ciekawych imprez 
albo zapraszać na obozy treningowe kadry i na spotkania z wybitnymi zawodnikami. 
– Wtedy będziemy mogli dowiedzieć się czegoś nowego i dostrzec to, czego nie widzi się 
z trybun albo daremnie szuka w gazetach sportowych – powiedział jeden z pisarzy. 
Słusznie. Organizatorzy sportu muszą to pisarzom ułatwiać i zachęcać ich w ten sposób do 
stałych i bliskich kontaktów, a zapewne i tak tylko niektórzy pisarze zdołają wykroić trochę 
czasu na sport ze swego wypełnionego pracą twórczą życia. Będzie to wystarczająco cenne. 
Nie chciałbym, aby czytelnik zachował mniemanie, że wśród naszych pisarzy niewielu 
znajdzie się takich, których związki ze sportem są ścisłe. Jest przeciwnie. Mówił o tym Jerzy 
Putrament w czasie pewnego spotkania. 
– I my mamy wypróbowaną kadrę sportową. Uprawialiśmy sport w młodości, lubiliśmy 
go, a i potem, kiedy staliśmy się pisarzami, gdy nadarzyła się tylko okazja, wkładaliśmy buty 
piłkarskie i wychodziliśmy na boisko, by strzelać i tracić bramki. 
Opowiedział przy tym piękne, a zarazem zabawne wspomnienie o jakimś dawnym futbolowym 
meczu „Pisarze kontra Aktorzy”. Odbył się on jeszcze w latach czterdziestych. 
– Tak, pamiętam doskonale – wspominał Putrament. – Walka była zażarta... Wszyscy byli 
po meczu bardzo zadowoleni, ale jeden aktor tak zmęczył się, że... umarł. 
Włóżmy to jednak między makabryczne anegdotki. Przytoczmy opinię Jerzego Putramenta 
o roli sportu, widzianej oczami pisarza: 
– Jest on bardziej potrzebny człowiekowi właśnie w drugiej części życia, jako jedyny w 
swoim rodzaju znakomity konserwator zdrowia fizycznego i psychicznego. 
I zaraz padło zdanie o najważniejszej funkcji sportu, którą staram się, jak umiem, podkreślać 
mocno na tych kartkach, choć czynię to pewnie nie zawsze w sposób zręczny. Otóż Putrament 
mówił dalej: 
– Sport uczy i zmusza do postępowania według zdrowych moralnie reguł. Idzie o to, aby 
jak najwięcej ludzi starało się postępować w życiu „po sportowemu”; wyraża się to szacunkiem 
dla przeciwnika, zachowaniem spokoju i godności przy przegraniu sprawy. Kto stosuje 
sportowe zasady w życiu, nigdy nie będzie się wywyższał, kiedy ma nad kimś przewagę.13 
Uwagi innego pisarza: 
– W swojej twórczości pozasportowej używam sportowej metaforyki – mówił Józef Hen. – 
Często się na tym łapię. Czynię to zapewne bezwiednie, gdyż moje związki ze sportem datują 
się od dzieciństwa, weszły mi więc niejako w krew. Niekiedy buduję konstrukcję fabuły, jakby 
wzdłuż linii wytyczającej dramaturgię klasycznego sportowego wydarzenia. W pewnym 
sensie więc znajomość „duszy sportu” może nawet pomóc pisarzowi w twórczości. 
Ktoś mówił: 
– Trzeba przywrócić w środowiskach młodzieży modę na sport, gdyż ona zanika. Młodzież 
przesadnie mocno pasjonuje się hałaśliwym big-beatem. Młodzi mężczyźni (albo kandydaci 
na mężczyzn) zatracają męskie cechy. Wielu młodzieńców niewieścieje, obce są dla nich proste 
atrakcje sportu, wikłają się za to w problemy przewyższające ich umysły i doświadczenia. 
Niektórzy, nie mogąc im podołać, żyją w ogóle bezproblemowo. 
Tu pozwolę sobie wtrącić do wypowiedzi pisarzy sprawę może marginesową, mającą jednak 
chyba pewien związek z psychiką bardzo młodego człowieka. Nasza młodzież ma na

59 
ogół dobre warunki do uprawiania sportu, korzysta z pierwszeństwa startu (niekiedy krzywo 
patrzymy na starszego sportowca, gdyż wszyscy zwróceni jesteśmy frontem do młodych). 
Daje się sprzęt, urządzenia, trenerów, właściwie prosi się młodych: „Bądźcie łaskawi przyjść 
na boisko!” 
Jeśli starsi do czegoś tak namawiają, młodzi przeważnie to lekceważą. 
Na innym spotkaniu z pisarzami posłyszałem uwagę ciekawą i trochę szokującą. Rzucił ją 
pisarz i socjolog w jednej osobie: 
– Niektóre badania naukowe wykazały ujemne cechy sportu jako widowiska. Z badań tych 
wynika, że w ośrodkach, gdzie odbywa się wiele imprez sportowych, a frekwencja widzów 
jest bardzo duża, spada zainteresowanie imprezami kulturalnymi. Oto problem – mówił i patrzał 
surowo, nie wiedzieć czemu, w moją stronę. 
Po jakimś czasie zdobyłem się na nieśmiałą replikę: 
– To ciekawe, co pan powiedział... Zmartwiłem się... Ale przecież są i takie ośrodki albo 
skupiska ludzkie, gdzie w ogóle nie ma imprez i zainteresowań sportowych – i tam także nikt 
nie interesuje się życiem kulturalnym. Za to nieustannie wzrasta spożycie wódki – dodałem 
ciszej. 
Innym razem w warszawskim Klubie Olimpijczyka w czasie cotygodniowego Czwartku 
przy udziale kilkudziesięciu osób toczyła się dyskusja na temat związku sztuki ze sportem – i 
pomocy (znów mówiło się o pomocy!) jaką mogą dać sportowi artyści i intelektualiści. Poziom 
dyskusji był oczywiście wysoki, gdyż nie tylko działacze sportowi w niej uczestniczyli, 
jako że zjawiło się także kilku pisarzy, socjologów, naukowców i artystów. 
Punktem wyjścia była sprawa w zasadzie peryferyjna. Czy przywrócić do programu 
Igrzysk Olimpijskich konkursy sztuki, zaniechane na ostatnich Olimpiadach. Niektórzy uważali, 
że konkursy te poprzez zacieśnienie więzi dwóch światów: kultury i sportu – zatrzymają 
ów niepokojący proces dehumanizacji, o czym była mowa na wstępie. 
Czasem można odnieść wrażenie, że nawet Olimpiady, będące największym świętem 
świata sportu, czymś w zasadzie najszlachetniejszym, stają się już jedynie popisami samej 
siły i sprawności, zmaganiami tytanów, którzy są już tak wyćwiczeni i tak zajęci treningiem 
oraz chęcią wykazania swej fizycznej sprawności, że nieledwie zapomnieli, co sprowadziło 
ich kiedyś na pierwszy w życiu start... Pchało ich na boisko pragnienie zaznania czystej satysfakcji, 
jaką daje współzawodnictwo w walce posiadającej jednakowy dla wszystkich regulamin. 
Olimpiady nie mogą być jedynie arenami walki. Byłyby to igrzyska pozbawione najważniejszych 
treści i celów, które mają spełnić. 
Arena olimpijska nie może służyć jedynie temu, aby wykazać własną wyższość nad innymi 
ekipami. Demonstracja dzielności i sprawności powinna być niejako dopiero następstwem 
samego udziału powinna wynikać z pięknego faktu, że młodzież zjeżdża z całego świata do 
jednego miasta po to, by poznać się, zbliżyć i zaprzyjaźnić. 
To jest najważniejszym celem Olimpiady. Rekordy i zmagania są dopiero następstwem tego 
wielkiego spotkania... Nie darmo twórca Igrzysk Olimpijskich powiedział niegdyś, że 
udział jest ważniejszy niż zwycięstwo. 
Konkludując, sport pozbawiony kontaktu ze sztuką stałby się w końcu czymś bezdusznym. 
Przecież ma służyć pełnemu rozwojowi człowieka, świadczyć o jego dzielności, sile fizycznej 
i moralnej, w prostej formie ma wyrażać tęsknotę człowieka zarówno do rozrywki, jak i do 
podjęcia szlachetnej walki. Pozbawiony zaś treści humanistycznych wynaturzałby się i wiądł, 
mimo pozorów wzrostu. Rekordy przemijają, są jedynie kruchym, zewnętrznym wyrazem 
ogromu woli, pracy i napięć będących udziałem zawodnika. 
Tylko artyści mogą uczynić sport „nieśmiertelnym”. Sport musi przybliżać się do najważniejszych 
rejonów życia, a nie zasklepiać się coraz bardziej sam w sobie. 
Cóż, można organizować te konkursy, można ich nie organizować. Nie sądzę jednak, aby j 
e d y n i e one mogły uratować współczesny sport – w czasie dyskusji padły i takie uwagi.

60 
Ktoś mówił wtedy w Klubie Olimpijczyka: 
– Pod każdy utwór muzyczny w istocie można podłożyć sportowe treści. Z malarstwem 
abstrakcyjnym rzecz ma się podobnie. A współczesna poezja? – padło pytanie. – Jak klasyfikować, 
komu przyznawać zwycięstwo? 
Ktoś zażartował: 
– Większa różnica formy istnieje pomiędzy poezją współczesną a poezją Wierzyńskiego, 
naszego laureata olimpijskiego, niż pomiędzy Wierzyńskim i Pindarem. Jak klasyfikować 
sztukę, gdy staje w szranki sportowe? 
Znany malarz powiedział: 
– Nie wiem, czy panowie słyszeli o tym zdarzeniu? Otóż pewnego razu postawiono trzech 
polskich wybitnych malarzy przy sztalugach na brzegu jeziora w Suwałkach. Mieli akurat 
wschód słońca, a w tle piękną dziewczynę. – Macie równy start; Uwaga... hop! A teraz malujcie! 
Zobaczymy kto wygra? – Proszę panów – zakończył malarz – konkurs ten jest autentyczny.
Wszyscy śmiali się przez chwilę, a potem padła uwaga: 
– No tak, w konkursie tym tkwiły niewątpliwie pierwiastki rywalizacji sportowej, bo szansę 
i warunki udziału były niby równe. Czy jednak takim sposobem zacieśnimy więź pomiędzy 
współczesnym, coraz bardziej „brudnym” sportem (to zaakcentował) a szlachetną sztuką? 
Wróciwszy do domu, pamiętam, zanotowałem w notatniku: 
„Powrót do pełnej humanizacji tego ruchu zależy przede wszystkim od jego czynnych 
uczestników – od zawodników, działaczy i kibiców, a nie od szczupłego grona artystów. Problem 
jest więc dużo trudniejszy. Nie jedno wielkie dzieło sztuki, lecz codzienna praca nad 
kształtowaniem charakteru i pełnym zrozumieniem sensu sportu prowadzona przez wiele jednostek 
może przywrócić tej idei pełną treść i wcielić ją w życie”. 
Wypadałoby na zakończenie wypowiedzieć wreszcie kilka uwag uogólniających o wybitnych 
dziełach literackich o tematyce sportowej, na które czekamy. Otóż z postacią powstałą z 
fikcji pisarskiej chyba łatwiej młodemu czytelnikowi jest utożsamić się aniżeli z bardzo budującym 
wzorcem bohatera sportu, który istnieje naprawdę. To jest właśnie ta jeszcze jedna, 
ogromna przewaga literatury nad reportażem i dokumentem. 
Osobiście nie wydaje mi się, aby rychło miało powstać jakieś wybitne dzieło o tej tematyce. 
Moja ostrożność wynika z dotychczasowych doświadczeń. Spójrzmy i poza granice naszego 
kraju. Tam też niełatwo znajdziemy wielką książkę o sporcie. 
– Sport jest tematem zamkniętym, ograniczonym, jako tworzywo nazbyt ubogim – mówią 
niektórzy ludzie sztuki. Inni milczą. Inni dają nadzieję, że może w przyszłości. 
Nasz znakomity sprinter Wiesław Maniak14 opowiadał mi kiedyś swoje przeżycia, kiedy 
wraz z siedmioma rywalami wyprowadzono go na arenę olimpijską w Tokio do finałowego 
biegu na 100 m. Szli jeden za drugim długim, wąskim tunelem, biegnącym pod płytą boiska. 
Zimny, jasno oświetlony korytarz. Idzie Maniak, a przed nim Bob Hayes – czarny posąg. Polak 
widzi krople potu na plecach wielkiego rywala. Dostrzega pobladłą ze wzruszenia twarz 
Niemca Schumanna i poruszające się jak w modlitwie wargi Kanadyjczyka Jerome. Afrykanin 
Kone idzie jak we śnie. W tunelu jest cicho, z oddali dochodzi tylko niespokojny szum 
100 tysięcy czekających ludzi. Prowadzą ich jak lwy na arenę. A oni w istocie są roztrzęsieni 
do ostatnich granic. Wydaje się, jakby ich mocne ciała składały się nie ze stalowych mięśni, 
lecz z samych nerwów. 
– Wtedy nasze myśli są dziwne – mówił Maniak. – Jakieś zaskakujące skojarzenia, wybieganie 
w przyszłość, snucie marzeń, podsumowywanie całego życia i nieodparte pytanie: co 
jest jego sensem? Czy warto było tak męczyć się i teraz przeżywać katusze napięcia tylko po 
to, by dobiec do mety, nie mając żadnych gwarancji, że będzie się pierwszym. 
Czy nie jest to temat godny pisarza?

61 
KOMENDA: BOKS 
„Cóż to jest sport? Sto metrów w ileś tam sekund – i nie ma żadnego problemu: wiadomo 
stoper. Nie ma wątpliwości, kto zwyciężył na mecie, bo jeśli nie widać gołym okiem, zaraz 
pomoże fotokomórka. A u nas? Brak wymierności. Stawka na wrażeniowość... Rozumie pan”. 
Nieraz słyszę tego rodzaju wypowiedzi przedstawicieli świata kultury. 
Czasem nie kryją zazdrości. „Ci w sporcie to mają dobrze! Jeśli kto wygra, nie ma wątpliwości, 
że jest najlepszy. Są jasno sprecyzowane kryteria. W sztuce – nie. Istnieje bowiem 
dyskusyjność oceny. Raz będzie szło o nagrodzenie filmu, innym razem sztuki teatralnej albo 
kreacji aktorskiej, a jeśli wkroczymy w dziedzinę, na przykład, muzyki albo plastyki – sprawy 
pogmatwać się mogą jeszcze bardziej”. 
Wypowiedzi te stanowią dość symptomatyczne zjawisko, wyrosłe stosunkowo od niedawna. 
Trudno mi wymienić wszystkie przyczyny powodujące tę chęć wprowadzenia, przez niektórych 
przedstawicieli świata kultury, jakiejś klasyfikacji działalności artystycznej. Jedną z 
przyczyn będzie zapewne znaczny przyrost wszelkiego rodzaju konkursów i festiwali, jakie 
notujemy w ostatnich latach na tej niwie. Druga przyczyna to być może wzrost popularności 
sportu, który przenika coraz bardziej w całe nasze życie, staje się wszędobylski, narzuca się 
naszym oczom. 
Mylą się jednak ci, którzy uważają, że kryteria oceny w sporcie są całkowicie jasno sprecyzowane. 
Zależy w jakim sporcie? W lekkiej atletyce – na pewno tak. W grach, gdzie wbija 
się goale lub zdobywa punkty – tak samo. Lecz współczesny sport jest jak rozłożyste drzewo 
o ogromnej ilości gałęzi. Gdzie te niewzruszone kryteria oceny znajdziesz, na przykład, w 
szermierce? W występach gimnastycznych? W jeździe figurowej na lodzie? W skokach do 
wody albo w skokach narciarskich? 
Jest wreszcie jeszcze jedna gałąź sportu, wybrana w tym miejscu jako temat główny. Werdykt 
na tej arenie jest już nazbyt często dyskusyjny i, co gorsze, w niektórych przypadkach 
niemal skompromitowany. Cóż z tego, że mylna ocena przypada tylko raz na dziesięć czy na 
sto walk? Sam fakt, że sposób oceny jest niedoskonały, podważa ogólną zasadę, jakoby jedynie 
w sporcie istniała pełna jasność w tej materii. 
Oto boks! 
Nie będę rozpatrywał znanego zjawiska, że niektórzy sędziowie bokserscy po prostu oszukują. 
Mówiąc delikatniej: mylą się, tyle że zawsze na korzyść własnego zawodnika. To wkracza 
już jednak w sferę postawy moralnej, a nie dyskusyjności ocen. 
Ring otoczony jest spektatorami. Oczywiste, że kto siedzi z lewej strony, widzi inaczej niż 
ten, co zasiadł po prawej. Ciosy i akcje obronne to szybki kalejdoskop zdarzeń. Oko ludzkie 
nie może wszystkiego zarejestrować, a przy tym rejestracja ta nie jest dokładnie taka sama u 
każdego widza. Jeden zobaczy krótki cios, drugi go w ogóle nie dojrzy. Za to spostrzeże błyskawiczną 
zasłonę albo nieprawidłowy cios, co z kolei mogło ujść uwadze innego obserwatora. 
Zdawałoby się więc, że opinia pięciu sędziów punktowych będzie sprawiedliwą wypadkową. 
Lecz właśnie ta wypadkowa jest niekiedy największą pomyłką. Przegłosowano tego 
lub tych, którzy najlepiej widzieli albo byli najbliżsi obiektywnej prawdy.

62 
Widownie bokserskie także dzielą się po zakończonej walce na dwie, czasem na trzy grupy. 
Jedni są za tym zawodnikiem, inni za tamtym, a znaleźć można grono, które uzna, że najsłuszniejszy 
byłby remis. Remisy w boksie wyłaniają zresztą dodatkowy problem. Na olimpiadach 
i w turniejach o mistrzostwo Europy nie ma werdyktów remisowych. Samo założenie 
jest więc dosyć dziwne. Czy można z góry przewidzieć, że na pewno nie będzie walki całkowicie 
równej? Istnieją walki nierozstrzygnięte. A tu, zanim padnie gong, od razu powiada się, 
że remisu nie będzie! 
Właśnie ocena walki bokserskiej jest jedną z bardziej dyskusyjnych w sporcie. Jak punktować? 
Kiedyś przed wojną był głośny sędzia i działacz węgierski, Kankovsky. Wynalazł on 
przedziwny sposób punktowania walki. Trzymał w rękach dwie maszynki: w lewej – licznik 
ciosów otrzymanych przez zawodnika z lewego narożnika, w prawej ręce – ruszającego do 
walki z narożnika prawego. Naciskał, a potem śledził walkę. Padał gong, a on spoglądał na 
maszynki i... ogłaszał swój werdykt. Wydawał fatalne oceny. Wprowadzenie mechanizmu, 
uruchomionego przez człowieka o niedoskonałym przecież refleksie, musiało dać niedobry 
efekt. Wynalazek nie przyjął się. I tak pozostało oko, znajomość boksu oraz obiektywizm. 
Wystarczająca ilość elementów, aby czasem... pomylić się. Najtrudniej chyba z tym obiektywizmem... 
A może filmować walkę w zwolnionym tempie z czterech stron, a potem błyskawicznie 
wyświetlać film przed sędziami, którzy dopiero po takim seansie uzgadnialiby między sobą 
ostateczny werdykt? Nie, to chyba niezbyt praktyczne. Trwałoby za długo choćby ze względów 
technicznych. Sędziowie ferują wyrok oddzielnie i w czasie walki nie mają ze sobą kontaktu. 
Izolacja powstała po to, żeby było sprawiedliwiej. Kto wie, może ta izolacja jest właśnie 
zła i lepiej byłoby zarządzić krótką przerwę po walce, by „Pięciu Gniewnych i Białych” 
mogło wpierw przedyskutować swe oceny, a potem dopiero wydać jednobrzmiący wyrok. To 
też chyba utopia. Nie ma czarnego i białego nawet w sporcie. Niechaj pocieszą się ci przedstawiciele 
sztuki, którzy chcieliby wszystko widzieć na pewno. 
To, co poruszyłem, jest jednak tylko wstępem do zasadniczego tematu. Boks! Sport stary 
niemal jak świat i budzący od lat tyle protestów, a mimo to istniejący nadal. 
Proszę pozwolić, bym przypomniał pewne zdarzenie z prasy codziennej, zresztą nie polskiej, 
lecz angielskiej. Sądzę, że jest to tylko ciekawostką. Wydaje mi się, że zdarzenie to 
rysuje pewien problemik, coraz bardziej aktualny: 
Zawodowy bokser wagi ciężkiej Joe F. miał kłopoty ze znalezieniem sparring-partnerów 
przed walką z Eddie M. Joe ofiarowywał 5 dolarów za rundę temu, kto zechce z nim trenować. 
Lecz nie znalazł chętnych. Joe F. znany był bowiem z tego, że zapalał się w czasie sparringu. 
Jednego z partnerów znokautował już w pierwszej rundzie, drugiego po krótkim treningu 
odwieziono do szpitala. 
Pamiętam, że gdy przeczytaliśmy tę wzmiankę, pewien znajomy, stary bokser, powiedział. 
„Już nie ma odważnych chłopaków! Dawniej to by i bez dolarów szli na największego kozaka. 
Gdzie te czasy?” 
Siedzieliśmy we trójkę. Ten trzeci odpowiedział na to: „Nie idzie o odwagę, odważnych i 
teraz nie brakuje. Tylko komu się chce nadstawiać do bicia za, bądź co bądź, nieduże pieniądze? 
Młodzież niemal wszędzie ma teraz inne możliwości. A poza tym-nareszcie trochę humanizujemy 
się”. 
Istotnie, od pewnego czasu ze świata bokserskiego przesączają się wiadomości, że w wielu 
krajach coraz mniej młodych ludzi zgłasza się do sal bokserskich i tzw. narybek jest coraz 
mniej liczny. 
Zestawię ten fakt z drugim, już na pewno nie tak odosobnionym, jak w przypadku Joe F., 
zbyt zapalającego się w czasie zaprawy. To, co teraz powiem, jest zjawiskiem powszechnie 
znanym. Chodzi mi po prostu o wciąż ogromne zainteresowanie, jakie wzbudzają u nas mecze 
bokserskie. W czasie dużej międzypaństwowej imprezy ulice większych, a na pewno i mniej

63 
szych miast wyludniają się. Za to hala bokserska jest zwykle wypełniona do ostatniego miejsca. 
Wielu pobiegło do domu albo do znajomych, aby oglądać imprezę w TV lub słuchać jej 
przez radio. 
Widownie bokserskie, przynajmniej u nas, w kraju, są nadal bardzo obsadzane, głośne, 
namiętne, żądne niebywałych emocji. 
Czy to się komu podoba, czy nie, niewątpliwie nadal istnieje – przynajmniej w pewnych 
szerokich kołach – zapotrzebowanie na boks. które można by nazwać „zapotrzebowaniem 
społecznym”. Kto zdołałby wytłumaczyć tym ludziom, że na boks nie wypada chodzić, albo 
w ogóle zabronić organizowania tych imprez? To niemożliwe! 
Problem: czy boks jest sportem zdrowym czy nie – albo, dalej idąc, czy należy go w ogóle 
kultywować, czy raczej zmierzać ku jego likwidacji – nie jest problemem nowym. Od lat co 
pewien czas podnoszą się głosy najrozmaitszych przeciwników boksu, pojawiają się także, z 
mniejszym lub większym ociągiem, repliki zwolenników pięściarstwa. Sprawa nabrzmiewa, 
kiedy wydarzy się nieszczęście: śmierć boksera w ringu albo, ściślej mówiąc, w jakiś czas po 
walce. Jest to tragiczny argument przeciwko boksowi, który trudno odeprzeć, choć przecież i 
w innych sportach także można postradać życie. Tyle że w boksie z nieszczęśliwym wypadkiem 
jednego boksera związany jest bezpośrednio drugi zawodnik. Lecz zawsze staje się 
„winnym” bez winy. 
Pewnego razu byłem świadkiem rozmowy pomiędzy dworna osobami, w których towarzystwie 
opuszczałem halę po imprezie bokserskiej. Oto fragment dialogu: 
– Ile razy pięściarz walczy w ciągu roku? 
– Sporo. W Polsce, zgodnie z obowiązującymi przepisami, ma prawo stoczyć najwyżej 25 
walk w roku. 
– Czy zawsze jest to przestrzegane? 
– Nie ma reguły bez wyjątku i, niestety, wciąż nie ma prawa, którego by ktoś nieuczciwy 
nie omijał. 
– Dobrze, niechaj będzie 25 walk. A teraz proszę powiedzieć ile zawodnik otrzymuje ciosów 
w ciągu 3-rundowego pojedynku! 
– Zależy. Trudno powiedzieć, gdyż w ogóle trudno obliczyć ciosy. Zależy od kategorii. 
„Muchy” trafiają się wzajemnie częściej niż pięściarze cięższych wag. Są przy tym pojedynki 
prowadzone na wymianę ciosów, lecz nie brak i takich, w których sędzia musi często wołać: 
„Boks! Boks!” – bo zawodnicy zwlekają z podjęciem ataku. Ale niech panu będzie! Bokser 
inkasuje w ciągu standardowej walki, powiedzmy, kilkanaście ciosów. Pewnie chce pan teraz 
to przemnożyć? 
– Oczywiście. Wyjdzie przerażająca ilość kilkuset otrzymanych uderzeń w głowę, serce, 
wątrobę, czasem w tył głowy albo poniżej pasa. I wszystko w ciągu jednego roku! Czy zna 
pan wielu pięściarzy, którzy po dwóch, trzech latach mówią sobie: „Dość! Kończę tę zabawę. 
Lepiej dalej nie...”. 
– Zdarzają się tacy, ale, przyznam, raczej rzadko. 
– Walczą rok, dwa, pięć lat, niektórzy jeszcze dłużej. Niech pan to przemnoży teraz sam. 
– ? 
– Idzie o to, że młody człowiek (co prawda zdrowy, z natury odporny, a odporność ta, 
przyznaję, spotęgowana jest jeszcze przez systematyczny trening) otrzymuje horrendalnie 
dużą ilość razów, przepraszam... ciosów – i kto może powiedzieć, że jest to dla organizmu 
zdrowe? 
Potem obaj rozmówcy zaperzyli się, bo jeden boksu nienawidził, a drugi kochał, więc 
przysłuchiwanie się dialogowi było bez sensu. Próbowałem wkroczyć jako rozjemca, ale daremnie. 
Rozeszliśmy się. 
Wielu z nas chyba nieraz brało udział w tego rodzaju dyskusjach. Ataki na boks, przynajmniej 
w prywatnych rozmowach, są bardzo częste w ostatnich latach może i z tej przyczy

64 
ny, że amatorski boks obniżył nieco swój poziom, a chyba i nasi zawodnicy po igrzyskach w 
Tokio nieco słabiej walczą, mimo zwycięstw na mistrzostwach Europy w 1967 roku15. Pewne 
objawy niechęci do boksu, jakie zaobserwować można u wielu ludzi, można by uznać zatem 
za bardzo naturalną reakcję. Wielu ludzi, choć boksu nie lubiło, miało jednak dzięki niemu 
pewną satysfakcję. – Cóż, lekka atletyka czy pływanie na pewno są bardziej estetyczne niż 
pięściarstwo, ale trzeba przyznać, nasi bokserzy przynajmniej biją mocno i celnie. Tak jest, 
mamy dzielnych chłopaków! 
Teraz inni biją równie mocno i celnie. Satysfakcja więc odpadła. 
Wypada mi wyznać, abyśmy się całkowicie zrozumieli, że osobiście nie jestem przeciwnikiem 
boksu. Intryguje mnie tylko problem „za i przeciw”, pasjonują perypetie tego sportu, 
jego rozwój, kryzysy, wzloty i upadki. Wszakże to cząstka dziejów sportu, a co ważniejsze na 
przykładzie boksu możemy w jakimś stopniu obserwować ścieranie się poglądów współczesnego 
człowieka dotyczących problematyki wykraczającej już poza sport, a zazębiającej się o 
sferę estetyki, etyki, nawet norm prawnych. 
Antagonistom boksu przypomnę, że u nas, w Polsce, występuje wyjątkowa dbałość o bezpieczeństwo 
pięściarzy, przynajmniej na tym najważniejszym szczeblu; wielkich klubów, 
kadry reprezentacyjnej. Wyprzedziliśmy pod tym względem wiele innych państw wprowadzając 
na swoje ringi pewne zabezpieczenia i przepisy, których jest na tyle wiele, że już nie 
będę ich wyliczał. Po drugie, zaprawa bokserska w zasadzie jest zdrowa i korzystnie rozwija 
organizm (te wszystkie skakanki, footingi na otwartym terenie, sparringi w ochronnych kaskach, 
rygory, przepisy). 
Po trzecie: boks, choć bardziej niebezpieczny dla zdrowia niż wiele innych sportów, ma 
jednak pewien szczególnie cenny walor, nie związany ze stroną fizyczną, ale właśnie „duchową” 
czy raczej, można powiedzieć „charakterotwórczą”. Otóż oni walczą w najbardziej 
bezpośredni sposób, w jaki można walczyć. Walczą wręcz, zadają i otrzymują ciosy, a te są 
niekiedy bolesne. Stwarza to sposobność do wytworzenia wyjątkowej zaciekłości, która mogłaby 
przerodzić się we wzajemną nienawiść pięściarzy, przynajmniej w czasie walki. Lecz 
niełatwo znajdziemy boksera, który by nienawidził swojego przeciwnika. Odczuwają wobec 
siebie w ringu pewien specjalny rodzaj szacunku i zrozumienia dla położonego wysiłku i ryzyka. 
Ich uściski i gratulacje po walce tylko w zewnętrznym wyrazie przyjąć możemy jako 
gesty „pod widownię”. „Wewnątrz” także odczuwają uznanie dla rywala, że był zręczniejszy 
albo mądrzejszy, albo tak bardzo odporny, choć przegrał. W boksie nie znajdujemy brutalnych 
fauli dokonywanych z całkowitą premedytacją, nie ma aktów wrogości... Nie było wypadku, 
żeby bokserzy pobili się „poza gongiem” ze złości, niejako nadprogramowo, jak to 
niestety ma nieraz miejsce wśród zawodników na boisku piłkarskim czy hokejowym. A czy w 
naszym życiu sportowym, i nie tylko sportowym, toczymy walki zawsze w rękawiczkach? 
Cokolwiek by się powiedziało złego o boksie, nie można przekreślić jednego: jest zaciekłą 
walką wręcz, niemal z reguły toczoną nie dla zemsty, nie z utajonej nienawiści, lecz dobrowolnie, 
jak to się potocznie mówi: dla sportu. 
Lecz pięściarstwo niesie ze sobą jeszcze jeden dodatni walor. 
Pewnego razu jechaliśmy pociągiem po jakimś meczu wraz z zasłużonymi wodzami polskiego 
boksu, Stammem i Cendrowskim. Rozmowa toczyła się oczywiście na temat boksu. 
Obaj są ludźmi, którzy znają na wskroś boksującą młodzież, zajmują się przecież nie tylko jej 
sportowym wyszkoleniem, ale i wychowywaniem. Jeden z panów opowiadał: 
– Pamiętam Heńka sprzed sześciu lat. Ulicznik, patentowany ulicznik! Ciągnęła go wódka, 
zainteresowania sportowe wyrażały się jedynie tym, że lubił się bić, oczywiście bez rękawic i 
nie w ringu. Wreszcie przyszedł do nas i zaczął trenować. Nie będę już opowiadał, ile mieliśmy 
z nim kłopotów. Od razu przejdę do zakończenia. Niedawno podejmowałem u siebie 
kilka osób i raptem Henio zatelefonował do mnie w jakiejś sportowej sprawie. Bodaj zaczynał 
się obóz kadry reprezentacyjnej przed międzypaństwowym meczem, więc szło mu o termin

65 
przyjazdu: czy może się jeden dzień spóźnić, coś takiego... już nie pamiętam. Spytałem, czy 
ma czas, a kiedy przytaknął, powiedziałem: Wpadnij do mnie, właśnie jest kilka osób. 
Przyszedł i siedział do wieczora. Wyszedł, zanim goście rozeszli się. Było dwóch inżynierów, 
adwokat, lekarz i plastyk. 
– Któż to był ten sympatyczny i dobrze ułożony młody człowiek? – spytano po jego wyjściu. 
– Ma szerokie zainteresowania i jest bardzo dobrze wychowany. Rzadkie to, niestety, 
wśród dzisiejszej młodzieży. 
– Znany bokser – odpowiedziałem. Goście wybuchnęli śmiechem przyjmując to za dowcip.
Wyjątek w regule? – zapytam z kolei czytelnika. A może właśnie inaczej? Oczywiście, 
boks ma i ciemne strony. Jeśli jednak istnieje, starajmy się, by oddziaływał dodatnio, jeśli już 
nie na zdrowie, to chociażby na charakter. A istnieją czynniki demoralizujące bokserów i wypaczające 
w istocie zdrową, bo prostą, zasadę, na jakiej boks się opiera: kto zręczniejszy, silniejszy, 
bardziej odporny? Regulaminy i przepisy obowiązują nas w jednakowym stopniu! 
Jesteśmy młodzi i zdrowi. A teraz – boks! 
Czynnikami, które przede wszystkim źle oddziałują na atmosferę wokół tego sportu, są: 
widownia i sędziowie. Oczywiście nie wszystkie widownie i nie wszyscy sędziowie. 
Ile razy jednak bardzo brzydko, a nawet dziko zachowuje się widownia. Czasem karygodny 
przykład dają sędziowie bokserscy – przedstawiciele sportowej sprawiedliwości. 
Pięciu panów siedzi obok ringu i feruje wyroki. Ile to razy sędzia z reguły przyznaje zwycięstwo 
swojemu zawodnikowi, choć był o klasę gorszy niż zawodnik boksujący w barwach 
obcych. Źle sędziuje? Gorzej niż źle – fałszywie! Karzemy zawodników za niesportowe zachowanie 
i ogłaszamy te kary publicznie. Nie karzemy sędziów za fałszywe sędziowanie, za 
cyniczne oszustwa. 
A ja bym takiego sędziego zdyskwalifikował przynajmniej na 50 lat. Łatwiej to uczynić, 
niż zdyskwalifikować dożywotnio kilka setek zdziczałych widzów.

66 
AUTOMOBILOWA RULETKA 
Styczeń tej zimy był wyjątkowo mroźny i śnieżny. Kiedy opuszczaliśmy o świcie Cieszyn, 
wszystko zasypane było śniegiem, wszystko było białe – ziemia i powietrze. Ulice przypominały 
głębokie tunele, a pod mostem granicznym rozpościerała się sino-biała tafla Olzy, zupełnie 
zastygłej pod tchnieniem mrozu. Po dwudziestu kilometrach jazdy zaczął padać śnieg, po 
stu ustał, ale chyba ociepliło się, gdyż nagle z niewidocznego nieba zaczęła opadać gęsta 
mgła. Mimo to ruch był spory, trzeba było stale wyprzedzać ogromne ciężarówki, zostawiając 
za sobą czarne chmury spalin. 
Ciężko jechało się tego dnia przez Czechosłowację. Szosa była śliska, pełna kolein, pośrodku 
przysypana warstwą zmrożonego śniegu, ale po brzegach miała kolor jasnoseledynowy. 
Rozciągały się tam wąskie pasy lodu. Samochód toczył się lekko i chybotliwie. 
Trzeba wtedy lekko, ale z wyczuciem, trzymać kierownicę. Najmniejszy podskok to zapowiedź 
niebezpieczeństwa, jakim jest początek poślizgu. Lekki ruch kierownicą albo delikatne 
naciśnięcie gazu i dalej, dalej – wolno, ostrożnie poprzez białe płaszczyzny. 
Przyznam, że pierwsze godziny jazdy sporo mnie kosztowały. Widziałem po drodze trzy 
samochody: jedną ciężarówkę i dwie Skody, leżące w rowie. 
Jechaliśmy we dwójkę, więc obok miałem towarzysza, ale nie prowadził, zresztą chciałem 
przejechać całą trasę przy kierownicy bez niczyjej pomocy. Po raz pierwszy jechałem na Rajd 
Monte Carlo. Miałem zobaczyć jeszcze jedną, wielką imprezę międzynarodową. Wyjechałem 
wcześniej niż zawodnicy, lecz i ja musiałem dojechać na czas, by nie spóźnić się na ich przyjazd. 
Moja droga także była śliska i kręta, a z Warszawy do Monaco, bądź co bądź jest ponad 
2,5 tysiąca kilometrów. Zawodnicy mieli swój rozkład jazdy, a ja swój, tyle że ich był bez 
porównania trudniejszy. Oni jechali po lodzie z szybkością 100 km/godz. – ja najwyżej 70- 
tką. Tak czy inaczej dzięki Rajdowi miałem okazję zabawić się w swój własny sport. To jest 
pożyteczne dla dziennikarza. Od czasu do czasu powinien sprawdzić siebie i stanąć w szranki, 
by podjąć rywalizację w walce sportowej, szukając przeciwnika choćby w samym sobie. 
Krótki, zimowy dzień, a potem długi wieczór. Monotonna jazda do Wiednia. Przyjechaliśmy 
tam późnym wieczorem i byłem z naszej grupy ostatni. I tak już aż do końca trasy. Jechaliśmy 
w kilka aut, a moi nowi koledzy byli świetnymi kierowcami. Brali udział w wyprawie 
jako obserwatorzy, aby podpatrywać i uczyć się mistrzowsko prowadzić samochód, jak 
czynią to Zasada, Bielak, Ruciński albo Sobański. 
Towarzystwo było sympatyczne, ale ich klasa jazdy deprymowała mnie ogromnie. W 
Wiedniu stawiłem się w kilka godzin za nimi, następnego dnia w Mediolanie znów znalazłem 
się na szarym końcu... 
– Jednak turla się ten nasz dziennikarz – usłyszałem trzeciego ranka przez drzwi łazienki w 
hotelu, gdzie wszyscy mieszkaliśmy. 
Byłem zły, a jednocześnie zadowolony. Trochę wcześniej przeszedłem ostry chrzest. Zaraz 
pierwszego wieczora w Wiedniu, po kolacji. Na drugim krańcu miasta grał w kinie James 
Bond. Wśród automobilistów był także jeden zupełnie młody kierowca, miał najwyżej 20 lat, 
wyglądał na chłopaczka. 
– Jedziemy, proszę pana? 
– Jedziemy.

67 
– Niech pan zostawi wóz, zabiorę pana swoim. 
Jedziemy. Nie, to nie jest jazda, lecz szaleństwo! Setką po oblodzonych i kompletnie nieuprzątniętych 
ulicach Wiednia. Chłopak wiezie dziennikarza, więc wreszcie ma okazję, by 
pokazać, co potrafi – i nie przepuści jej! Za rok wygra jakiś rajd, więc chce, żeby już teraz o 
nim wiedzieli. – „A może napisze coś o mnie?” 
Setką, stale setka, a wokół pędzące Mercedesy, Ople, Peugeoty, wszystkie zostają w tyle. – 
„Przestraszę go, to mnie zapamięta!” Migają światła na skrzyżowaniach, niemal nic nie widać 
przez oblodzone szyby. Rozmyślnie wpada w poślizg. Suniemy bokiem na przestrzeni 150 
metrów. Mercedes już za nami, wyrasta Volvo. Błyskawiczny skręt, kontruje kierownicą, 
wrzuca bieg, wszystko wyje, zatacza się, miga przed oczami. O milimetry stale ociera się o 
coś. „Gdzie ulica, gdzie kino?” – myślę i mówię: 
– Świetnie pan jedzie. Może trochę wolniej. 
Śmieje się, dodaje gazu, znów poślizg, jeszcze dłuższy, ocieramy się o boki samochodów, 
o krawężniki. Całe szczęście, że jedzie przez zielone światła. Jednak uważa. Żartuje, gada, 
skoncentrowany, skupiony jak kot, napięty i luźny. Wąska uliczka, lód, wpadamy w nią, zawadzając 
niemal o róg. Błysk neonu: „James Bond”. To tu! Nareszcie! Uczucie ulgi, ale jemu 
jeszcze mało. Na pełnych obrotach tuż przed kinem pociąga raptownie za ręczny hamulec. 
Fenomenalna kristiania. Obraca nas o 180° w wąskim zaułku i zatrzymuje się elegancko i 
miękko przed oświetlonym wejściem. Artysta! No tak, ale film skończy się za 3 godziny i 
trzeba będzie znowu z tym wariatem wracać. 
Następnego dnia rankiem przy wyjeździe z Wiednia pogoda pogorszyła się i wpadliśmy w 
burzę śnieżną, która przeszła dopiero po osiągnięciu wzniesienia w Semmeringu. Wiatr rozwiewał 
śnieg po szosie, układał w fantastyczne wiry i dymiące pióropusze, zdmuchiwał potężnym 
tchnieniem, odsłaniając nagi asfalt, to znów jakby ogromnym ramieniem zagarniał go, 
budując małe zaspy, które rosły z błyskawiczną szybkością. Raptem znów potężny podmuch 
– i odkrywała się pokrywa lodowa, przymarzająca do nawierzchni szosy. 
W okolicach Klagenfurthu i Villach było przez parę godzin spokojnie, kiedy osiągnęliśmy 
granicę włoską w Tarvizio i wziął tęgi mróz, niebo było czyste i jasne, ale serpentyny, na 
przepysznym odcinku do Udine, oblodzone okropnie. W Mediolanie – mróz, w Genui – tak 
samo. Na placu, gdzie stoi pomnik Krzysztofa Kolumba, hulał wiatr; liście drzew palmowych 
drżały z zimna, na ulicach było pustawo, każdy kulił się i biegł do ciepłego pomieszczenia. 
Cudne miasto, które zobaczyłem po raz pierwszy, przeżywało tego dnia silny atak zimy, jakiej 
nie pamiętano tu od lat. Dopiero na autostradzie wiodącej w stronę granicy francuskiej 
zaczęło robić się cieplej i wreszcie zima ustąpiła. Wjechaliśmy w inny świat – z jednej strony 
góry, z drugiej – morze; padał ciepły deszcz i tak powitała nas Riviera. 
Do Monte Carlo wjechałem krótko po północy, znów tracąc wiele godzin do mych towarzyszy 
wyprawy, którzy już byli dawno po kolacji, kiedy ja zajechałem, więcej dumny aniżeli 
zmęczony, przed fronton hotelu „L’Europe”. Byli ożywieni, pełni wrażeń, słyszałem rozmowy 
o pojedynkach szybkości, jakie toczyli między sobą i z maszynami nieznajomych osób 
gdzieś za Tarvizio, na autostradzie pod Weroną albo już tu, niedaleko, w okolicach Cuneo i 
San Remo. 
Na trasie pomiędzy austriackim Klagenfurthem a włoską granicą przekonałem się jak jeżdżą. 
Może nie tak ryzykancko, jak ten młodzik – ale równie szybko, pewnie, solidnie. Wyprzedzali 
w drodze niemal wszystkie zagraniczne samochody z literami A, I, D, GB – duże 
auta, średnie i małe. Jeden z nich jechał na Wartburgu, drugi na Zastawie, mimo to zostawiali 
bez wysiłku Fiaty, Austiny i Volkswageny. 
Jeżdżą szaleńczo szybko, ale respektują przepisy. Jeśli czasem płacą mandaty, to tylko za 
złe parkowanie, za jakieś drobiazgi. Ci, co jechali w Rajdzie, prowadzą jeszcze lepiej samochód. 
Lepiej – ale i trochę ostrożniej.

68 
– Ten chłopiec wyszumi się – powiedział Sobiesław Zasada przy pierwszej wspólnej kolacji 
w Monte Carlo, kiedy witaliśmy ich po zakończeniu gwiaździstej jazdy. – Wyszumi się, 
poszaleje i uspokoi. A tak przewiózł pana w Wiedniu i wie, że ma już pierwsze publicity. 
Zasadę, Wędrychowskiego, Bielaka i innych asów kierownicy poznałem nieco wcześniej, 
na kilka dni przed rozpoczęciem Rajdu. Siedzieli za stołem w sali konferencyjnej Warszawskiego 
Automobilklubu, było ich ośmiu czy dziesięciu i, wyznam ze wstydem, widziałem ich 
po raz pierwszy w życiu. Oto dowód, jak daleko byłem od ich sportu. Można być daleko, ale 
można jednocześnie odczuwać zawsze szacunek i zainteresowanie. Rajd Monte Carlo to tradycyjna, 
wielka impreza, w której bierze udział wiele państw i najznakomitsi kierowcy. Spełnia 
ona oczywiście dużą rolę w reklamie samochodowych fabryk, lecz byłoby krzywdą dla 
Rajdu uważać go jedynie za business. Kiedy zawarczą motory, rozpoczyna się prawdziwy 
sport. Zanim zawarczą – rozgrywają się również ciekawe sprawy. Oto załogi przygotowują 
się do drogi. Trasa z Warszawy do Monte Carlo wynosiła 2810 km. Przejechali ją w pięćdziesiąt 
kilka godzin, gdyż jazda gwiaździsta nie ma nic wspólnego z wyścigiem. 
Pan Zabokrzecki z Automobilklubu – jeden z najbardziej ofiarnych organizatorów polskiego 
odcinka Rajdu, pokazał mi opracowany Itinéraire, czyli rozkład jazdy16. 
Patrzę, a on tłumaczy, pokazuje cyferki, wyłuskuje jakieś ważne szczegóły z poszczególnych 
rubryk, których jest bez liku, wszystko dla niego jasne, mnie mąci się w głowie. 
– Tu ma pan czas, godzina 0.00, tak oznaczamy punkt wyjściowy z Warszawy. Właściwie 
będzie godzina 15.02. W Pułtusku będą po godzinie, w Olsztynie – po czterech godzinach i 
14 minutach; a potem Gdańsk, Poznań,. Wrocław, Kudowa i Słone. Przejadą przez Hradec 
Kralove, Pragę i Brno – na Wiedeń i Graz – do Ljubljany. Tam będą mieli bez przerwy góry. 
Potem Udine, Padova i Cremona. Wreszcie Piazenza i w dół, na Cuneo. Jeszcze jedna granica, 
skończą się Włochy i wreszcie Księstwo Monaco. Są już w domu. 
– To wszystko pokonują w zasadzie wolno, szybkość przeciętna wynosi zaledwie pięćdziesiąt 
kilka kilometrów na godzinę – mówi p. Zabokrzecki. – Łatwe i niełatwe. Przekona się 
pan na własnej skórze. 
Do gwiaździstej jazdy z Warszawy lub innych punktów startowych, a tego roku prowadziły 
one ponadto z Lizbony, Londynu, Bad Hohbourg, Reims, Oslo, z Mińska i Aten – łącznie 
zgłoszono tego roku 245 maszyn. 
Dopiero kiedy zjadą się w Monte Carlo, czeka ich noc snu, ale następnego dnia znów ruszają 
w drogę. Pierwszy etap nazywają kierowcy etapem zmęczenia, drugi – etapem ostrej 
jazdy. Będzie jeszcze trzeci: wyłącznie nocny, non-stop, po górach i najgorszych drogach na 
przestrzeni setek kilometrów. 
Kierowca wyznaczony do startu nigdy nie wie, co go czeka na trasie. Kto ma wątpliwości 
co do własnej maszyny, nie dojedzie do celu. Dlatego nasze znakomite auta pieszczone są 
przed startem w niebywały sposób – mówił jeden z kierowców. 
Jest drugi problem: jak urządzić sobie ruchome mieszkanie, w którym przebywać się będzie 
w czasie jazdy niemal bez przerwy? Przede wszystkim rozpoczyna się walka o każdy 
gram. Nie wolno zabierać rzeczy niepotrzebnych. A i tak, kiedy rusza się na etap drugi, 
ostrzejszej jazdy, niejedną rzecz , niezbędną przy odjeździe z Warszawy – teraz kierowca wyrzuci, 
jako bezużyteczny przedmiot. W aucie wszystko musi być pod ręką. Wystarczy sięgnąć, 
nie patrząc nawet, w wiadome miejsce, by znaleźć odpowiednie narzędzie, termos z 
kawą, kanapkę z szynką. Udział w Rajdzie uczy niesłychanej pedanterii. 
Samochód prowadzi na zmianę dwóch kierowców, stanowiących załogę. Jeden kieruje, 
drugi cały czas gada... Ma przed sobą szczegółowo opracowany plan trasy. Opis z dokładnością 
do pół kilometra. „Teraz skrzyżowanie... Potem kapliczka i lekki wiraż w prawo... Znak 
drogowy, a zaraz restauracja. Szlaban, po 17 kilometrach wzniesienie. Miasto F., trzy skręty 
w lewo i rynek, z którego jedzie się w prawo, mając po lewej ręce kościół...”.

69 
Dodajmy, że Rajd dąży przez szosy wielu krajów, na których ruch odbywa się normalnie. 
Ten, co siedzi obok kierowcy i dyktuje, spełnia niezmiernie ważną funkcję. W swoim czasie 
próbowano dać mu odpocząć i zainstalowano magnetofon. Były takie próby. „Mechaniczny 
rajdowiec” nie zdał jednak egzaminu. Kierowca spóźnił się albo pospieszył o kilka sekund i 
magnetofon od razu podawał informacje albo za wcześnie, albo za późno. I w tym wypadku 
człowiek okazał się nie do zastąpienia przez maszynę. 
Sport ten ma to do siebie, że jest bardziej niebezpieczny niż inne. Koncentracja i jasność 
myśli muszą być wyjątkowo duże. Jak zachować te walory, jeśli jedzie się dniem i nocą? 
Można przed Rajdem „trenować bezsenność”, lecz z drugiej strony konieczne jest, by stanąć 
na starcie całkowicie wypoczętym. Sytuacja trudna, ale jest wyjście. Środki pobudzające. Nie 
ma oczywiście mowy o żadnym sztucznym dopingu, który narobił tyle nieszczęść w niektórych 
innych sportach. Do współpracy zapraszają więc automobiliści lekarzy – specjalistów 
medycyny lotniczej. I oni jednak nie sprawią cudu. Najlepszym sposobem wyrobienia wytrzymałości 
jest po prostu trening. 
Wyłania się jeszcze jedna sprawa, ważna i piękna: zaufanie wzajemne obu członków załogi. 
Jeden przejmuje kierownicę, a oto zbliża się bardzo trudny odcinek. 
– Prześpij się teraz 15 minut! – I ten drugi spokojnie zasypia. 
To są właśnie tacy ludzie, którzy umieją nie spać, kiedy trzeba – i umieją natychmiast zasnąć, 
kiedy można. Trochę tak, jak na wojnie. 
– Proszę pana – mówiłem wtedy w Warszawie do p. Zabokrzeckiego. – Istotnie, te pięćdziesiąt 
parę kilometrów na godzinę, to raczej wolno... 
– Zobaczy pan, powtarzam, przekona się pan na własnej skórze. To nie jest jazda z Warszawy 
do Zakopanego na urlop. To jest międzynarodowy rajd! – tłumaczył pobłażliwie. – 
Poszczególne punkty na trasie trzeba osiągnąć koniecznie o ściśle wyznaczonej porze. W 
praktyce oznacza to forsowną, chwilami karkołomną jazdę 100 km na godzinę przez 3 dni i 2 
noce. A wszystko w styczniu... O tej porze szosy europejskie bywają raczej śliskie, zasnute 
mgłami... A to zaledwie wstęp. Właściwie dopiero jedzie się na Rajd. W Monte Carlo zacznie 
się samochodowa ruletka... 
Monte Carlo. Bulwar nad zatoką. Późny wieczór. Mży deszcz. Z wysokich wzgórz padają 
światła na mokry asfalt, długie, białe pasy poruszają się niespokojnie, gdyż jest wiatr. Białe 
pasy światła przecinają ciemną taflę zatoki. Ogłuszający warkot, bełkot megafonów. Start do 
Chambery. Mają już za sobą gwiaździstą jazdę. Oto drugi etap: 24 godziny non-stop przez 
noc i dzień, ponad półtora tysiąca kilometrów. Najpierw przejazd przez ruchliwe ulice Monte 
Carlo, gdzie krążą takie same wozy, tyle że bez numerów startowych. Ludzie jadący na spacer, 
do domu, do kasyna, na randez-vous... Mieszają się warkoty rajdowych aut i prywatnych. 
Ci w jedną, ci w drugą stronę. Przez szybę czarnej Simci elegancko ubrana pani odprowadza 
wzrokiem rajdowego Mustanga, w którym za kierownicą siedzi młodziutka dziewczyna ze 
Skandynawii. Elegancka pani westchnie, a obok siedzący pan w wieczorowym garniturze 
raptem doda gazu. Przez chwilę też będzie pędzić jak opętany przez ulice miasta. Ale już rychło 
podjazd i parking przed kasynem gry. Wyjdzie, trzaśnie drzwiami. Dopiero na sali, przy 
stole nakrytym zielonym suknem, natychmiast zapomni o dziewczynie zza kierownicy Mustanga 
i jej numerze rajdowym „36”. Patrzy teraz na kuleczkę, która toczy się z cichym brzękiem, 
zanim wpadnie nie w ten numer, na który postawił 100 franków. 
A oni przejadą przez Monte Carlo i zaczną wspinać się coraz węższymi serpentynami. 
Ogarnie ich ciemność. Wyżej i wyżej? Dziesiątki wiraży na przestrzeni każdego kilometra. 
Oblodzone koleiny. Z lewej strony otwierają się przeraźliwe przepaście, z prawej – wysokie 
ściany. Pędzą jak szaleni. Kiedy stoisz na zakręcie z mikrofonem w dłoni, zdaje się, tylko cud 
sprawia, że jedna maszyna za drugą nie rozstrzaskuje się o bloki skalne. Przecież tańczą, zataczają 
się, co chwila wpadają w poślizg. Żadna nie idzie przodem. Atakują zakręt lewymi

70 
drzwiami, po sekundzie prawy bok na przedzie. Za szybą napięte, ale spokojne, twarze. Jeden 
prowadzi, a drugi dyktuje: „Jeszcze 100 m... kąt 95.... Teraz będziesz miał podjazd. Uważaj, 7 
km do OS!” 
Na bulwarze wsiadają do maszyn następne załogi. Ochronne kaski, kombinezony, często 
dostrzeżesz apaszkę fantazyjnie zawiązaną na szyi. Panie-automobilistki w normalnym makijażu. 
Umalowane rzęsy, przez otwarte okna ich aut czujesz zapach perfum. Warkot i zgiełk. 
Najwięcej zdenerwowani są widzowie, Gestykulują, krzyczą. Ci w autach odmierzają każdy 
ruch, kontrolują każdy gest. Uśmiechają się niedbale i sztucznie. Niektóre maszyny już poobdrapywane. 
Ta ma wgięte drzwi, w innej wyziera szpara w bagażniku. Jakaś szyba zaklejona 
plastrem. Małe, kwadratowe Coopery, zwane „angielskimi pudełkami do mydła”. Szerokie 
Citroeny przypominające łódź albo rozwartą paszczę wielkiej żaby. Kanciaste Renaulty. Porsche 
o opływowej linii, smukłe Lancie. Brzydkie, lecz wzbudzające zaufanie, Volvo. Zupełne 
maleństwa – Steyer-Puchy. A wśród kawalkady drgających, przejeżdżających, cofających się, 
szykujących do skoku aut – kilka eleganckich Roverów. Kierowcy wyglądają jak kosmonauci 
w swych kaskach, gdy zasiadają głęboko w fotelach. 
Wycie silników. Ryczą, krztuszą się, a potem kiedy widzisz już tylko dwa czerwone światła 
na tyle maszyny, rozlega się twardy, przeraźliwy grzechot. Świadczy o niespożytym zdrowiu 
i sprawności tych wszystkich tłoków, śrub, rur i spoideł tworzących całość konstrukcji. 
Jakby kto w wielkim garnku potrząsał ze złością kamieniami. 
My, którzy zostaliśmy na dole, w rozświetlonym i późno zasypiającym Monte Carlo, przeżyliśmy 
tego wieczora i w ciągu całej nocy ciężkie godziny. Jedna z polskich załóg, składająca 
się z panów Zasady i Wędrychowskiego, zaginęła na trasie. Przestały o niej nadchodzić 
meldunki do centrum prasowego, więc niepokój nasz wzrastał. Siedzieliśmy na kanapce w 
hallu wraz z żoną kierowcy i prezesem Pijanowskim, i co chwila zrywaliśmy się, by biec do 
informatorów, ale wiadomości były albo żadne, albo sprzeczne. Tylko żona automobilisty 
siedziała nieruchomo. 
– Niech panowie nie denerwują się. Na pewno nic złego im się nie stało. 
– Ależ oczywiście! – mówiłem. – Ale wie pani... 
– Słucham? – i patrzyła pełnymi niepokoju oczami. Tylko w jej wzroku czaił się lęk. Każdy 
ruch, każdy gest mówił o narzuconej dyscyplinie. 
Nie będę opisywał głośnej w swoim czasie historii pomylenia numerów polskiej załogi z 
jakąś inną. Nasi jechali z numerem 217, tamci – jako 172. Rozbili się i utknęli w drodze, samochody 
były brudne, zakurzone; i tak sędziowie pomylili się. Ale rzecz wyszła na jaw dopiero 
później. 
O samym świcie pojechałem także w góry na ostatni odcinek trasy, by sprawdzić na własne 
oczy, czy nasi jadą, czy rozbili się. Pośród wysokich wzgórz porośniętych drzewami zapanował 
mróz. Tu i ówdzie ponad wirażami stały zastygłe w oczekiwaniu grupki widzów. Z 
dołu, spoza garbów, z niewidocznych serpentyn od czasu do czasu dochodziły pomruki motorów. 
Przybierały na sile, dudniły, kiedy maszyna wspinała się. W odległości paruset metrów 
zaczęła wreszcie migać pomiędzy drzewami. Znów znikała, ale warkot przypominał, że pędzi 
i za chwilę ukaże się spoza zakrętu. Szybko robił się dzień, ale mróz trzymał. Co kilkadziesiąt 
sekund, czasem co parę minut, z wyciem silników przelatywał samochód. Ale ich wciąż nie 
było. Wreszcie!... 
– Są! Jadą! – wołam do mikrofonu. 
W odległości kilkuset metrów poniżej skalnej skarpy ukazał się zabłocony Rover. Tylko 
wielkie „2” było czytelne, dwie dalsze cyfry „1” i „7” przysłonięte warstwą kurzu i błota. Szli 
ostro, przy kierownicy siedział pan Sobiesław. Miał kask na głowie, ledwie dojrzałem siedzącego 
obok pana Adama. Akurat poprawiał okulary na nosie; gestykulacja rąk, błysk uśmiechu. 
– Może akurat żartowali ze sobą?

71 
Witaliśmy ich na dole z niesłychaną radością. Byli zdziwieni naszym niepokojem, oczywiście 
nic nie wiedzieli o pomyłce i zanotowaniu numerów na punktach kontrolnych. 
Był potem bardzo elegancki obiad, wypiliśmy nawet po kieliszku wina. Byli zmęczeni, ale 
rozmawiali chętnie. Wtedy właśnie przeprowadziłem dłuższą rozmowę na temat kontrolowanego 
poślizgu. Oto mknie samochód zataczając się, tańcząc to w lewo, to w prawo. Raz po 
raz naciśnięcie pedału gazu wyciąga wóz z opresji. Ktoś, patrzący z boku zamyka oczy z 
przerażenia. Otwiera je, a on pędzi dalej. Znów poślizg, znów ryk silnika. Po samym skraju 
szosy tańczy... zatacza się. 
Tak wygląda kontrolowany poślizg – umiejętność elementarna w tego rodzaju konkurencji. 
Osobiście porównałbym to wszystko z jazdą na nartach. Ślizg w metalowym pudle na oponach 
zabezpieczonych tak jak deski – żelazem – tyle że kolcami, a nie wąską listwą. 
– Panie Sobiesławie – mówię do Zasady – byłem kilka razy w poślizgu. To nieprzyjemne, 
na dobrą sprawę nie wiadomo co czynić. 
Automobilista zachowuje powagę: 
– Poślizg samochodu wtedy nie jest katastrofalny, jeśli jest zamierzony. I my mamy kłopoty, 
gdy poślizg zdarzy się nam niechcący. Ale my zapewne z mniejszym trudem, niż zwykły 
kierowca, wyjdziemy z niebezpieczeństwa. Wy macie szansę jeden do dziesięciu, my jeden 
do trzech. 
Siedzieliśmy przy dużym stole w hotelowej restauracji. Był tłok, wokół szmer różnojęzycznych 
rozmów. 
– Aby dojść do tych wszystkich kontrolowanych poślizgów, nieomylnego forsowania Alp 
we mgle i po lodzie, wyciągania ogromnych przeciętnych szybkości, trzeba zapewne niemal 
od dziecka prowadzić samochód, prawda? 
– Niekoniecznie – odpowiedział kierowca. – Niektórzy z nas prowadzą od dziecka, inni są 
kierowcami stosunkowo od niedawna. 
– To jest sprawa talentu – powiedział ktoś z siedzących przy stole. – Taksówkarz może 
prowadzić od 40 lat i będzie tzw. nogą. 
– Na wysoką klasę jazdy składają się trzy czynniki: 20 procent – to talent, 30 procent – to 
jakość samochodu, reszta – praca – mówił Zasada. 
– A szczęście? – ktoś wtrącił. 
Pytam dalej: 
– Jaką rolę odgrywa jakość maszyny w waszym sporcie? Są tacy, którzy twierdzą, że maszyna 
jest ważniejsza niż kierowca. 
Teraz wszyscy śmieją się. 
– Gdyby tak było, automobilizm przestałby być sportem – mówi ktoś. – Samochód odgrywa 
jednak sporą rolę. Sobiesław powiedział, że 30 procent. 
– Te trzydzieści procent jest ruchome – uzupełnia pan Wędrychowski – zależne od warunków 
atmosferycznych. Przy idealnej pogodzie, na idealnej szosie, jakość samochodu znaczy 
więcej niż jedna trzecia. Ale my często jeździmy w złą pogodę. Wtedy dopiero widzi się, kto 
umie prowadzić. Ten dobry w małym Fiacie weźmie Mercedesa. 
– Proszę panów – mówię – rajd rajdem, ale kto właściwie najlepiej prowadzi samochód? 
Na wyobraźnię naszą, zwyczajnych śmiertelników, ogromnie oddziałują legendy o wyścigach 
na różnych sławnych torach, Słonych Jeziorach. Czy tamci, to coś jeszcze więcej niż wy? 
Znów uśmiechają się. Patrzą na siebie. Są trochę zakłopotani. Wreszcie jeden tłumaczy: 
– To zupełnie coś innego, inna konkurencja. Niemal tak, jakby porównać futbol z koszykówką, 
albo bieg na 10 km z biegiem przez płotki. Nie, tego nie można porównywać, rozumie 
pan? 
– Rozumiem – mówię i powtarzam jeszcze raz pytanie.

72 
– No, więc tam u nich, oczywiście, podziw budzi brawura, opanowanie nerwów, refleks i 
te wszystkie aerodynamiczne cygara, istne cuda techniki. Ale... widzi pan... – i automobilista 
zwleka z dokończeniem zdania. 
Ktoś inny więc pali prosto z mostu: 
– Kilka lat temu w Rajdzie Monte Carlo startował legendarny Stirling Moss... 
– I co? 
– Nic. Nie dojechał. Kierowcy wyścigowi nigdy nie dokonali niczego wielkiego w naszym 
rajdzie. Gromadzi on zresztą naprawdę świetnych jeźdźców. Nie zapominajmy o dużej roli, 
jaką rajd spełnia w reklamie najsłynniejszych marek samochodowych. Nietrudno domyślić 
się, że kiedy idzie o tak ważną sprawę, jaką jest reklama, angażuje się w nią i pieniądze, i 
najlepsze siły. Ale w ogóle to są dwie różne konkurencje – rajdy i wyścigi. 
Ortodoksi, myślałem wtedy, mogą kwestionować czystość automobilizmu jako sportu. Już 
nie idzie nawet o reklamę, o business... Jaki to sport, jeśli tak dużą rolę odgrywa maszyna, a 
nie człowiek?! Ale oni przecież powiedzieli przed chwilą co innego. Dużo zależy od kierowcy, 
a chyba jeszcze i od jednej osoby... Mechanik! Wierny partner automobilistów. Będzie 
pracował całą noc przy śrubkach, przejrzy po raz dziesiąty maszynę, zanim dadzą sygnał, że 
czas zapalić silniki i ruszać na linię startu. Słynni automobiliści Stirling Moss, o którym była 
mowa przed chwilą, Hill, tragiczna ofiara wypadku szosowego – znakomity Hawthorn i inni 
mniej lub bardziej sławni kierowcy wyścigowi nie wychodzili do uroczystej dekoracji bez 
swych mechaników. Jury nakłada wieniec na ramiona zwycięzców wyścigu. Zwycięzca 
wzbrania się, rozgląda na wszystkie strony, szuka w tłumie czyjejś twarzy. Wreszcie znalazł... 
Woła najwierniejszego przyjaciela i niemal siłą wpycha jego głowę w otwór wieńca. 
Dwie umorusane, uszczęśliwione twarze w wieńcu: kierowca i jego mechanik. 
O opiekunach tych wszystkich niedościgłych samochodów, istnych cudów techniki, marki 
Ferrari, Vanwall, Maseratti, Bugatti automobiliści mówią, jako o maniakach i romantykach, 
którzy nieomylnie wyczuwają „każde uderzenie serca maszyny”. Są i tacy wśród mechaników, 
którzy na widok porażki znakomitego kierowcy, wskutek defektu, dostają ataku serca. 
Dosłownie. Wyobraźmy sobie uczucie mechanika w t a k i e j chwili: czegoś widać nie dopatrzył, 
zawiódł zaufanie kierowcy, naraził na szwank jego sławne nazwisko. A wszystko 
przez „niedokręconą na odpowiedni ułamek milimetra śrubkę”. Maszyna burczy, strzela, 
wreszcie traci szybkość i staje bezwładnie pod bandą, niczym gruchot niepotrzebny nikomu. 
Obok przelatują z wyciem motorów automobile. W ułamku sekundy mijają nieszczęsny wrak. 
Nadużycie zaufania! 
Może z tych względów, a może z innych, najlepsi kierowcy starają się być jednocześnie 
mechanikami własnej maszyny. Legendarny as automobilizmu, Argentyńczyk Juan Manuel 
Fangio, powiedział raz: „Żeby zwyciężać w wielkich wyścigach, trzeba być wielkim mechanikiem”. 
Pewien młody Australijczyk, zgodnie z życzeniem ojca, przygotowywał się do zawodu buchaltera. 
Ojciec był właścicielem małego warsztatu samochodowego, więc nie tylko przypadek 
sprawił, że syn odkrył w sobie smykałkę do majsterkowania. Z tą samą cierpliwością i 
dokładnością, z jaką ślęcząc po nocach sporządzał próbne bilanse – ten mól książkowy pracował 
podczas dnia w warsztacie swego ojca. Niepozorny i flegmatyczny, typ safanduły. Koledzy 
go lubili, choć nie wzbudzał oczywiście ich podziwu. Gdzież było mu równać się z nimi?! 
Zajeżdżali z piskiem opon na podwórko warsztatu: „Sprawdź gaźnik, Jackie! Tylko 
prędko, bo mi się spieszy”. 
A po reperacji odjeżdżali, startując z miejsca na dużej szybkości. 
Kiedy roboty przy motorze było więcej, skracali sobie czas opowiadaniami o startach w 
wyścigach i rajdach. Młody buchalter słuchał jednym uchem, pochylony nad otwartą maską. 
Aż raz...

73 
Właśnie przygotowywał samochód dla jednego kolegi wyróżniającego się spośród młodych 
gwiazd automblizmu, gdy ten nagle zachorował. W naszym buchalterze obudziła się 
dusza ryzykanta i demon szybkości. Siadł na maszynę i pojechał na wyścig. Nieważne – które 
zajął wtedy miejsce. Ważniejsze jest to, że został potem mistrzem świata! Pochylony nad kierownicą, 
jak kiedyś nad buchalteryjnymi księgami, brał z niesłychaną precyzją wiraże. Zupełna 
przemiana psychiki. Wielki ryzykant kładący życie na szalę zwycięstwa. Jeszcze jeden 
przykład potęgi czaru czterech kół. Ten młody Australijczyk to słynny Jackie Brabham. 
Istnieje chyba atawistyczny pęd człowieka do osiągania zawrotnych szybkości. Strach 
przemieszany z upojeniem. Odczuwamy to już jako dzieci. Dlatego lubiliśmy kiedyś, a nasze 
dzieci lubią dziś, kręcić się na karuzeli. Piski przestrachu i zachwytu. Rozkosz przejażdżki na 
kole diabelskim albo na napowietrznej kolejce. Niewysłowione uczucie grozy i radości, gdy 
pędzi się z wagonikiem po stromej ścianie... 
Przy stole siedziała pani Zasadowa. Mało mówiła, ale uśmiechała się często. Nie widać na 
niej żadnych śladów przeżyć minionej nocy. Co one muszą przeżywać, kiedy mąż siada za 
kierownicą i rusza w karkołomną drogę?! 
Start do wyścigu albo rajdu. Zastygły w napięciu tłum. Żona stoi za siatką odgradzającą 
maszyny od widzów. Ogłuszona warkotem motorów nie słyszy własnego okrzyku: „Kochany, 
uważaj!” Widzi tylko skupioną twarz męża, który zapomniał o świecie i o niej. 
Żony niemal wszystkich sławnych automobilowych asów zawsze zajmują miejsca na starcie, 
w czasie rajdu wyjeżdżają często na trasę, aby na najniebezpieczniejszym odcinku śledzić 
ze wzruszeniem, lękiem, a nade wszystko z wiarą walkę męża. Wolą już patrzeć na wszystko, 
niż przeżywać to oczami wyobraźni. 
Nierzadko dochodzi do rozwodów. Niektóre żony po prostu łamie nieustanny strach. Kto 
wie, może łatwiej być żoną sławnego kosmonauty niż mistrza kierownicy, który kilkadziesiąt 
razy w roku naraża życie dla sławy, wieńca i pieniędzy. 
Najgroźniejszy sport ze wszystkich! Oni twierdzą, że – najwspanialszy. 
Start do wyścigu automobilowego. Jakieś małe analogie ze startem biegaczy. Zaraz będzie 
tłok. Każdy zechce zająć dogodną pozycję dla podjęcia ataku. Ostatnie chwile przed startem. 
Wtedy starają się wyizolować całkowicie z otaczającego świata. Narzucają sobie konkurencję. 
Nie myśleć o niczym innym! No, zaczynać... 
A potem jadą. Mikroskopijny ruch kierownicą może zadecydować o zwycięstwie albo 
śmierci. Nakaz tzw. zimnej odwagi. Wyścig albo rajd, to nie kawaleryjska szarża. Przypływ 
animuszu, to błąd, jeśli w ułamku sekundy nie obrachował wszystkiego za i przeciw. A przy 
tym pełna świadomość, że jeden z nich może nie osiągnąć mety. 
My tu siedzimy sobie przy obiedzie. Przedwczoraj w drodze do Monte Carlo zabiła się 
załoga hiszpańska. Najwspanialszy sport czy makabra? Wszyscy są odważni. Wszyscy świetnie 
prowadzą samochód. Taktyka. Szybkość decyzji: „Pomyśl rozsądnie i szybko. Działaj 
jeszcze szybciej”. 
– Kiedyś ścigali się na torze Moss i Fangio. Prowadzi Anglik. Argentyńczyk trzyma się 
wciąż lewej strony. (W wyścigu wyprzedzać można z każdej strony, ale raczej nie stosujmy 
tego na Nowym Świecie – żartuje Zasada). Fangio markuje ataki. Moss zerka co chwilę w 
lewą stronę. Jest! Stale jest. Tuż za tyłem maszyny. Moss wreszcie zjeżdża trochę w lewą 
stronę, żeby zabezpieczyć się przed zaskakującym atakiem. I właśnie w tym ułamku sekundy 
Fangio rusza gwałtownie w prawo wykorzystując ostatni zapas gazu pod nogą, przygotowany 
na rozstrzygającą chwilę. Skok w ułamku sekundy. Moss patrzy w lewo. Nie ma Fangia! Błyskawiczne 
spojrzenie w prawo. Gdzie podział się u licha! Fangio jest już w przodzie. Ucieka 
do mety. 
Argetyńczyk łączył odwagę z zimnym wyrachowaniem. Był wielkim taktykiem. Błyskawicznie 
oceniał sytuację i wyciągał jedyny, właściwy wniosek. Miał kilka wypadków, ale

74 
nigdy w czasie wyścigu. Jego żona podobno najwięcej denerwowała się, gdy jechali na spacer 
z szybkością 70 km na godzinę. 
Stirling Moss to „automobilowy Walasek”17. Zawsze drugi. Wybredni fachowcy mówią, 
że ten znakomity as jest na torze trochę gapiowaty. Sformułujmy rzecz delikatniej: Mossowi 
brak wykończenia akcji, czasem traci nerwy. 
W elicie asów nie brak jednorękiego kaleki, to Włoch Alberto Ascari, wielki automobilista 
o wyjątkowo subtelnym wyczuciu kierowcy. Inna postać: Anglik Campbell. Nieraz poprawiał 
swój rekord bezwzględnej samochodowej szybkości i doprowadził go do ponad 600 km na 
godzinę. Wszystko odbywało się na Słonym Jeziorze. Srebrzyste prześcieradło ubitego piasku 
w stanie Utah otoczone górami. Raz Campbellowi urwały się koła w czasie jazdy, ale samochód 
po prostu wniósł się w powietrze, gdyż rozwijał tak wielką szybkość, i wylądował bez 
szwanku. Próba kosztowała fabrykę milion funtów. Podobno wszystko to opłaca się. Potęga 
eksperymentu i reklamy! 
Wytrawni specjaliści reklamy opublikowali w swoim czasie fotografię Fangio klęczącego 
w pustym kościele. Słynny automobilista modli się za dusze tragicznie zabitych kolegów. 
Patrząc na to piękne zdjęcie zapomina się o tricku reklamowym. Powstaje zaduma nad tym 
wspaniałym sportem. 
Mówi się szeroko o niebezpieczeństwie płynącym z uprawiania boksu. Jakie porównanie z 
automobilizmem? Czy automobilizm ma sens? Może i nie ma, lecz dodam, że daremnie będziemy 
szukać w innych sportach tak budujących przykładów solidarności rywali, jaka występuje 
w automobilizmie. Łączy ich mocne poczucie jednakowego niebezpieczeństwa. W 
tym szalonym sporcie tkwią na pewno pierwiastki humanistyczne. 
Fangio prowadzi przed Hillem wyścig o mistrzostwo świata. Jest już nie zagrożony. Ostatnie 
okrążenie. Nagle Fangio zjeżdża na bok i zatrzymuje się. Rozpaczliwie macha ręką, daje 
znać mechanikowi, że defekt maszyny. Nadjeżdża Hill i zatrzymuje się. Wyskakuje z samochodu. 
Woła: „Wsiadaj w mój! Jedź dalej!”. 
Fangio nie mógł przyjąć t a k i e j ofiary, wskoczył w maszynę Hilla i tak zdobył mistrzostwo 
świata. 
Lubią się, niekiedy przyjaźnią, na pewno odczuwają wzajemny szacunek. Rywalizują zażarcie. 
Czasem są trochę złośliwi. Krótka przerwa na trasie Warszawa – Monte Carlo, w jakimś 
mieście we Włoszech. Zasada i Austriak Schorn nadrobili trochę czasu, więc mogą zatrzymać 
się na pół godziny w hotelu, wypić kawę, ogolić się i rozprostować nogi. Dali im 
wspólną łazienkę, golą się obok siebie. 
– Zmęczony jesteś? 
– Chyba żartujesz – odpowiada rywal rywalowi. 
– Słuchaj – mówi Schorn do Polaka. – Masz numer przede mną. Idę bardzo ostro. Zobaczysz 
mnie w lusterku, daj drogę. 
– Chętnie, ale czy masz mocny sygnał? 
Schron śmieje się: 
– Mam. Nowa włoska syrena. Zagram, to usłyszysz. 
A potem, na trasie, Zasada już nie widział w lusterku maszyny Austriaka. Także poszedł 
ostro. W Monte Carlo przyszedł do Schorna i powiedział: 
– Pozwól zatrąbić. Niech usłyszę wreszcie ten swój włoski sygnał . 
Walczą w różnych rajdach, „prują się”, docinają, szanują. Sobiesław Zasada jest energiczny, 
zdecydowany w ruchach, natychmiast wzbudza zaufanie, gdy siada za kierownicą. Ale 
jest przy tym ostrożny w stawianiu horoskopów. Raczej sceptyk, zdający sobie sprawę z trudności, 
jakie go czekają. 
Po obiedzie, który nie mógł przecież ciągnąć się za długo, gdyż następnego dnia czekał ich 
ostatni rozstrzygający etap nocnej jazdy, rozjechaliśmy się do swoich kwater. Było mi bardzo 
przyjemnie, a jednocześnie miałem ogromną tremę, kiedy odwoziłem Zasadę swoim wozem.

75 
Wydawało mi się, że podpatruje każdy mój ruch, natychmiast widzi jakieś błędy przy zmienianiu 
sprzęgła, braniu wiraży albo wyprzedzaniu innych aut na ruchliwych ulicach dziwnej 
stolicy jeszcze dziwniejszego państwa, jakim jest Księstwo Monaco. Ruch oczywiście był 
olbrzymi, a ulice raczej wąskie, kręte, o ciągłych różnicach poziomu. Podjazdy, zjazdy; skręca 
się często pod bardzo ostrym kątem. Ale mój sławny pasażer w ogóle nie zwracał uwagi na 
to, jak jadę. Przynajmniej nie dał tego odczuć. Tu warto dodać, że kiedy siada się do samochodu 
tego asa i on jest za kierownicą – daremnie będziesz czekał na pokazy karkołomnej 
jazdy w czasie spaceru po mieście. Rasowy kierowca nigdy nie popisuje się. Jedzie spokojnie 
i nie za szybko, chyba że naprawdę spieszy się. Lecz wyczuwa się jakąś niezwykłą pewność 
każdego ruchu kierownicą. Jakby automobilista wraz z całym samochodem tworzył niepodzielny 
organizm. 
Tak właśnie oni prowadzą samochód – Zasada, Wędrychowski, inni. 
Adam Wędrychowski jest szczupłym panem w okularach i nie wygląda na lwa alpejskich 
tras. Kiedy zobaczysz go w kawiarni albo na ulicy – nie pomyślisz, że to wybitny sportowiec. 
Sprawia wrażenie raczej nieśmiałego, ma łagodny uśmiech, trochę jakby roztargniony. I właśnie 
jest pedantem o żelaznej wytrzymałości. Nie zrażają go żadne przeciwności. Siłę czerpie 
z optymizmu. 
Jest rajdowcem, kilkakrotnym mistrzem Polski, zdobył do tej pory 10 szarf. Oczywiście 
nie obruszył się, kiedy powiedziałem wprost, że nie wygląda na wyczynowca. 
– W naszym sporcie szczyt klasy osiąga się najwcześniej po ukończeniu 30 lat. Bardzo 
często dopiero po czterdziestce – powiedział. – Lubi się wtedy usiąść wygodnie w miękkim 
fotelu, ręce oprzeć na kierownicy i wyciągnąć nogi. I jedzie się. Tyle że dość szybko i długo. 
W jeździe rajdowej wysiłek jest istotnie długotrwały. Trzeba rozłożyć energię psychiczną i 
fizyczną na dystansie czasu. Zaleta dojrzałości. Młodzieniec, taki jak ten mój z Wiednia, łatwiej 
zdobędzie się na zryw, na koncentrację dużą – lecz krótkotrwałą. W wyjątkowo niebezpiecznych 
okolicznościach wykaże się na pewno zaskakującym refleksem, może i brawurą. 
Tu dochodzimy do jednej ze specyficznych cech automobilizmu rajdowego. Cóż z tego, że 
nagle wykaże zimną krew, zręczność albo odwagę – raz... drugi raz... trzeci. Pomiędzy przebłyskami 
kapitalnej inicjatywy może ogarnąć go dla odmiany raptowne zmęczenie. Widać 
szybko spalił się nerwowo. Jakaś mała lekkomyślność, szczyptę brawury za wiele albo, w 
momencie odprężenia – za mało, i koniec. Rajd to kilkudniowy równo odmierzony zryw. 
Dawanie energii jednakowo dużej od pierwszego przekręcenia kluczyka w starterze aż do 
końca, kiedy już zatrzyma się na parkingu w Monte Carlo po ostatniej próbie: zawrotnym 
nocnym wyścigu, mając za sobą dwie poprzednie próby i kilka tysięcy kilometrów. 
Wszelkie działanie kierowcy musi osiągnąć przeciętnie wysoki poziom. Ta przeciętna jest 
oczywiście bardzo wysoka. 
Adam Wędrychowski interesująco porównuje wysiłek automobilisty z wysiłkiem gracza 
tenisowego. Tu natychmiast zrozumieliśmy się, gdyż i on grywa. Tenis, jak wiadomo, należy 
do najbardziej wyczerpujących sportów. Gra się 3, nawet 4 godziny z 5-minutową przerwą na 
łyk herbaty i zmianę mokrej koszulki. Nawet w maratonie walczy się krócej. 
– Tenis nauczył mnie uporu i dał wytrzymałość – powiedział Wędrychowski. 
Ale oprócz analogii ze względu na długotrwałość wysiłku i tu jest pewna zasadnicza różnica. 
W tenisie można sobie pozwolić na moment załamania, na krótki kryzys psychiczny, i nie 
idzie nawet o to, że na korcie trudno jest zabić się, a na trasie automobilowej – łatwo. W tenisie 
można „puścić” kilka gemów, nawet seta, aby odpocząć lub wytracić z gry przeciwnika. 
Taki luz może czasem pomóc nam w zwycięstwie. W jeździe rajdowej nie wolno „puścić” ani 
jednego kilometra. Każdy jest ważny, choć oczywiście są odcinki łatwiejsze i trudniejsze. Na 
łatwiejszych – oni nie myślą jednak o „zielonych migdałach”, czasami... czasami, kiedy tak 
jadą we dwóch nocą, a trasa jest łatwiejsza, rozmawiają ze sobą o różnych – jak powiedział

76 
pan Adam – dziwnych rzeczach. Są to na pewno intymne rozmowy, a może wyznania, których 
drugi raz w życiu już się nie wypowie. 
Kiedy mówiliśmy z kierowcą o dojrzałości automobilistów, skojarzyło mi się to natychmiast 
z... kosmonautami. Ci wyczynowcy najwyższego lotu na ogół także nie są zupełnie 
młodymi mężczyznami. Ich wiek waha się w granicach czterdziestki albo ją przekracza. 
– Najważniejszą dla kierowcy cechą jest szybkość – mówił Wędrychowski. – Nie można 
sobie wyobrazić kierowcy wyczynowego, który byłby ślamazarny, flegmatyczny. Unerwienie 
połączone z umiejętnością niebywałej koncentracji. Tak bym to określił... 
Zaczął prowadzić samochód stosunkowo późno, miał już 24 lata. Jeździł dla własnej przyjemności, 
potem była przerwa wojenna, a potem znów wrócił za kierownicę. Lecz była to 
„niedzielna jazda”. Któregoś dnia zdał sobie sprawę, że nie wystarczy siedzieć i kręcić prawidłowo 
sterem. Jakieś raptowne postanowienie. Któż z nas nie zna takiej chwili? Nie traktować 
maszyny jedynie jako środka transportu, lecz wykrzesać z niej i z siebie coś więcej. Wziął 
udział w tzw. jednodniowej jeździe Automobilklubu Polski w Warszawie, traktując start, tak 
wyraził się, jak zabawę harcerską. Zabawił się, ale sukcesu nie osiągnął. I potem znów była 
przerwa. Wreszcie w 1953 roku zaczął startować ostrzej i częściej, by po 4 latach zdobyć rajdowe 
mistrzostwo kraju. Chyba nie był to przypadek. Nagromadził w sobie jakiś zapas przez 
te lata, wykazał wiele konsekwentnego uporu, a przy tym rozwinął zmysł rasowego kierowcy. 
Były i rozczarowania. Zaraz po zdobyciu tytułu nastąpiła kompletna klęska w międzynarodowym 
rajdzie Wartburga. To, co umiał wtedy, było jeszcze niczym. Lecz polski autormobilizm 
już piął się w górę. I tak w początkach stycznia wystartował wraz z najlepszym polskim 
kierowcą „wszechczasów” do Rajdu Monte Carlo. 
– Jaki jest ten Zasada? – zapytałem. – Tak go wszyscy chwalą... 
Odpowiedział natychmiast, choć bardzo krótko: 
– Jest piekielnie szybki. Łączy dwie podstawowe cechy: umiejętność szybkiej jazdy i jazdy 
mądrej. 
Nietrudno domyślić się, że w czasie Rajdu, korzystając z wyjątkowej okazji stałego kontaktu 
z najznakomitszymi kierowcami, próbowałem dowiedzieć się również czegoś dla siebie, 
jako kierowcy, co czynić, aby poprawić własną umiejętność jazdy. Słowem doszło do bezpośrednich 
porównań między jazdą naszą, zwykłych kierowców – a ich. Posłuchajmy więc, co o 
nas myślą. 
Otóż doskonale widzą, jak u nas miernie jeździ się po ulicach miast i po szosach. Za wolno, 
gdzie nie trzeba; za szybko, gdzie nie... wolno. Poza tym większość naszych kierowców 
nie daje sobie rady z raptownymi zmianami warunków atmosferycznych: z lodem, z mgłą. W 
wielu krajach istnieją specjalne szkoły samochodowe dla kierowców już zaawansowanych. 
Tam dopiero uczą się! Boisz się poślizgu? – Nic dziwnego, bo unikasz go jak ognia... Polewa 
się otwarte płaszczyzny wodą w czasie mrozu i – jazda po nich! Trening poślizgu. Jak ratować, 
się? Wtedy dopiero można się czegoś nauczyć. Wędrychowski właśnie tak kiedyś trenował. 
Wyobrażał sobie, że tu rożnie drzewo, albo robił ze śniegu bałwany. I na lód w samochodzie! 
Starał się w fatalnych warunkach wymijać urojone drzewa i śnieżne bałwany. 
– Dziękuję za ciekawą rozmowę – mówiłem do kierowców. – Musicie trochę odpocząć. 
Wieczorem ruszacie znowu... 
Ostatnia noc jazdy: zakończenie Rajdu! 
Znów ten sam bulwar nad zatoka. Sceneria tą sama, tak samo mży deszcz, ale na dole jest 
ciepławe. 
Startują do nocnej jazdy, rozstrzygającej próby. Opieram się o uchylone drzwi ich Rovera i 
mówię przez szybę: 
– Podobno znów okropny lód na trasie... W górze mróz. 
Pan Adam uszczęśliwiony: 
– Doskonale! Teraz dopiero wyjdzie na wierzch kto ma technikę jazdy – zerka na Zasadę.

77 
A ten z rozdrażnieniem: 
– Uspokój się Adam! Znów ten twój optymizm. Cholera mnie bierze! 
W odstępach kilkudziesięciu sekund pędzą w ostatnią noc rajdu; oddalając się kilometr po 
kilometrze od Monte Carlo jadą przez góry. My jesteśmy już trochę zmęczeni ich zmęczeniem, 
ich napięciem nerwów. Relaks! Konieczne odprężenie! Zmiana otoczenia i nastroju. 
Jesteśmy w Monte Carlo. A więc kasyno gry! Załamałem się i wchodzę na wielką salę ściskając 
w garści odłożone na wiadomy cel 20 franków. Jakże! „Być w Paryżu i nie zobaczyć 
wieży Eiffla?”. 
Wielkie sale rzęsiście oświetlone. Ale jedyni panowie we frakach to portierzy. Przy stołach 
ludzie wpatrzeni w czarne koło ruletki. Senne głosy krupierów. Wszystko wygląda bez porównania 
mniej ciekawie i elegancko niż w filmie. 
Stoję przy stole i medytuję. – 20 franków, czyli 4 szanse. Dużo i mało. Rouge... Noir? Manque... 
Passe? Nie, na ulubioną siódemkę nie postawię. I tak czekam. Nagle obok zapach znakomitych 
perfum. Proszę wierzyć, nie koloryzuję. Odwracam się. Obok stoi starsza dama. 
Wieczorowa toaleta. Na ramiona narzucone niedbale futro, w uszach brylanty. Zaczyna 
zdawkową rozmowę. Mówi wszystkimi językami, w akcencie jednak coś znajomego... Lekki 
zapach koniaku. 
– Pan nie gra? 
– Nie... Gram... Właściwie jeszcze czekam. 
Raptem czuję jej rękę w swojej dłoni. 
– Bubbi! Postaw na dziewiętnastkę! – woła z czarującym uśmiechem do krupiera. 
Patrzę, brak mi w ręku 5 franków. Rzuciła niedbale mój szton. Kulka warczy, warczy cichutko 
i wpada w dwa. 
– Oh! – zmartwiła się starsza dama. – Bubbi! dziewiętnaście! 
Ani obejrzałem się, znów szton znikł mi z ręki. Rzuciła go z wdziękiem na zielone sukno. 
Kilka sekund oczekiwania. Nad stołem zupełna cisza, tylko ten cichy brzęk. Potem szmer i 
głos krupiera: 
– Trzydzieści jeden. 
– I am sory – mówi z żalem. 
Jest czarująca, wygląda na 50 lat. Znów sięga po moje, jak po swoje. 
– Bubbi! – ze zniecierpliwieniem. – Dziewiętnaście! 
W ręku mam już ostatni szton, ale jestem zafascynowany. Gram! Teraz wyjdzie! Ona wie, 
co robi! Z Bubbim jest na ty! Za chwilę jestem wściekły, bo wyszło jedenaście. Idiotka! Ale 
jest urocza, pociesza mnie. 
– Bubbi! 
W ręku już nic nie mam. 
I jest dziewiętnaście! Przecieram oczy. Krupier ustawia sztony w słupek i podsuwa w naszą 
stronę. Błyskawiczny ruch starszej damy i sztony znikają w jej ręku. Odwraca się do 
mnie. Teraz widzę jedynie starą twarz. Wypieki i zmarszczki. Nagle zdaję sobie sprawę, że to 
pewnie jej ostatnie futro, a brylanty są fałszywe. Zaświeciły teraz jak szkiełka. Widzę proszący 
uśmiech i błagalny szept: 
– Ale połowa dla mnie, prawda? – I chowa sztony do torebki. 
A potem wolno, centymetr po centymetrze odsuwa się, jest już za czyimiś plecami, potem 
dalej i dalej. Wkrótce widzę ją po przeciwległej stronie stołu. Znów bryluje, rozmawia z kimś 
innym, tak jak przed chwilą ze mną. 
Gdy wychodziłem w 10 minut później krupier, który wyszedł na papierosa, dyskretnie powiedział 
mi: 
– Ta pani odwiedza nas od 40 lat. Przyjechała tu z Rosji w 1918 roku jako bardzo bogata 
panienka.

78 
Przespałem się kilka godzin i wczesnym rankiem, kiedy było jeszcze ciemno, wsiadłem w 
samochód i do nich, na trasę! O tej porze ulice Monte Carlo były puste, na autostradzie łączącej 
miasto z Cannes także nie było jeszcze ruchu. Potem trzeba skręcić w prawo i oddalić się 
od zatoki. Szosa, prosta jak strzelił, prowadziła wprost w góry. Ledwie było je widać – ciemne, 
niewyraźne kontury na tle nieco jaśniejszego nieba. 
Noc udręki dla nich skończona. Długie godziny jazdy mają już za sobą. Forsują wzgórza i 
wiraże, dorzynają ostatnie opony, wypijają ostatnie litry benzyny przeznaczone na pokonanie 
końcowego odcinka trasy. 
Miejsce, gdzie zmieniają koła i poją ich samochody, przypomina piekło. Oto kawałek prostej 
szosy w górach. Ciemność rozświetlona smugami reflektorów. Czyjeś ręce zrywają koła, 
nakładają nowe. Wlewają galony benzyny. Ktoś wali dłonią w maskę: „Już! Jedź dalej!''. 
Pędzą. W ostatniej chwili mechanik wpycha korek zamykający bak. Nie zdążył. Korek toczy 
się po śniegu. 
– Wszystkiego nie wychlapią do następnego punktu – mówi mechanik, ocierając twarz. 
Zmiana 4 kół i zatankowanie benzyny w Roverze Polaków trwało 3 minuty i 15 sekund. 
Równe 4 minuty uważane jest w tym świecie za wynik dobry. 
Musieli spieszyć się, gdyż byli spóźnieni. Wypadając zza bardzo ostrego wirażu omal nie 
wpadli na maszynę, która miała defekt i stała przy załomie skalnym. Mistrzowski skręt kierownicy, 
wycie silnika, śpiew opon. Uratowali ich i siebie – ale zawadzili lewym bokiem o 
ścianę, rozbili błotnik, zmiażdżyli lampę. Na reperację stracili nazbyt wiele czasu. Nie mogli 
już wygrać Rajdu. Walczyli dalej tylko o to, aby go z honorem ukończyć. Ostatnie porywy 
ambicji i odwagi. 
Kiedy ukończyli Rajd, ich Rover był wrakiem. Rozbity prawy błotnik, cały pogięty, zgasło 
mu jedno ślepie. Tylko wnętrze było czyste i eleganckie. Ciemna, miękka skóra pokrywająca 
siedzenia. I piękna kierownica – umieszczona „po angielsku”, czyli z prawej strony. 
Nie narzekali na swój samochód, choć Rover nie jest jeszcze rajdowcem o pełnych kwalifikacjach. 
Jego szybkość maksymalna wynosi 160 kilometrów na godzinę. Ale ważniejsze jest 
przyspieszenie. Aby dojść do prędkości ok. 100 kilometrów, począwszy od zera, Rover potrzebuje 
17 sekund. Nasza poczciwa i wytrzymała Warszawa zużywa na to, co prawda, 27 
sekund, lecz przecież na rajdy nie jeździ, za ta BMC, na przykład, ma rezultat zaledwie 13,5 
sek., a Ford „Cortina Lotus” – 10 sekund. A walor przyspieszenia jest wyjątkowo ważny w 
rajdzie. Producent brytyjski, zachwycony pełną rozmachu i ambicji jazdą Polaków, natychmiast 
ponowił propozycję, by Zasada i Wędrychowski nie wysiadali już z Rovera. 
– Zastanowimy się – odpowiedział uprzejmie Zasada. 
Lecz, poza tymi sprawami, wokół tych wszystkich postaci rozpościera się jeszcze ogrom 
organizacji, wszechwładnej techniki i taktyki Rajdu. Przygniatająca większość rywali 4 polskich 
załóg miała do dyspozycji bez porównania lepsze warunki, aby zwyciężyć. Specjalne 
ekipy mechaników, skrzynie zamiennych części, sterty nowych opon, bazy oleju i benzyny, 
punkt aprowizacji. Znajomy nam Schorn, kiedy miał kłopoty z prądnicą, natychmiast otrzymał 
fantastyczne wsparcie. Jego fabryka przesłała specjalnym helikopterem 10 akumulatorów 
na trasę. Lecz biedny Schorn już tam nie dojechał. 
Obserwując niebywałą opiekę, z jakiej korzystają niektórzy kierowcy, odniosłem wrażenie, 
że nieprędko jeszcze polski automobilista zdoła zwyciężyć w tej wielkiej imprezie. Po co 
więc jadą? – może ktoś zapytać. Po co? Odpowiadam tak: Jeśli uważamy Raillye za imprezę 
sportową, wówczas takie pytanie będzie nie na miejscu: Poza tym istnieje jeszcze jeden fakt: 
rola czy raczej pozycja samochodu we współczesnym życiu. Tej roli nikt ani nic umniejszyć 
nie zdoła. Samochód, co prawda, nie jest wynalazkiem nowym, ale ma tę dziwną właściwość, 
że wciąż jest jakby nowością, która ciągnie każdego jak magnes. I zawsze chyba będzie maszyną, 
której idealne funkcjonowanie zależeć będzie przede wszystkim od indywidualnych 
właściwości człowieka.

79 
Najlepszym kierowcą tego roku był bez wątpienia Fin Makkinen, a najlepiej spisywały się 
kanciaste brytyjskie Coopery. Poznałem Makkinena w dniu zakończenia Rajdu o godz. 16.15 
na konferencji prasowej w jednym z hoteli. Krótka, przyjazna rozmowa. 
– Jak trenuję? Właściwie wcale nie trenuję. Przez cały czas jeżdżę, nie wychodzę z samochodu. 
O tak, jestem bardzo dumny, że wygrałem Rajd. 
Dość wysoki, szeroki w ramionach, jasny blondyn o zdecydowanych rysach twarzy. 
Godzina 17.03. Spotykam go w innym hotelu, gdzie znajdowało się biuro prasowe. 200 
dziennikarzy szturmuje ladę, na której rozkładano oficjalne wyniki. 
– Skandal! Słusznie! Niesłusznie! Niesłychane! Ale sensacja! Wtedy dowiedzieliśmy się o 
dyskwalifikacji całej czołówki, która zwyciężyła na maszynach zaopatrzonych w nieprzepisowe 
światła. Zastosowały je załogi Cooperów, reflektory były znakomite, ale wynalazek ten 
nie został jeszcze użyty przy produkcji samochodów standardowych. 
– Złamali regulamin – orzekła komisja sędziowska. 
I w taki oto sposób wygrał Citroen. 
Drugie spotkanie z Makkinenem. Już wie, że został zdyskwalifikowany. Niezmiennie spokojny, 
pewny swego. 
– Ale byłem najlepszy. Trudno... 
Przyszło mi wówczas do głowy, że cała ta walka fabryk o zwycięstwo w Rajdzie, czy o 
zwycięstwo reklamowe, w istocie rzeczy nie ma większego sensu. Dyskwalifikacja Cooperów, 
chcąc nie chcąc, zrobiła im niebywałą reklamę. A że Citroen robi świetne samochody i 
tak każdy wie. 
W ogóle trudno w tym wszystkim połapać się. Na pewno istnieją dwie wersje Rajdu. Jedna 
trasa prowadzi maszyny do rynków zbytu, druga – do laurów sportowych. Lecz co by nie powiedziało 
się złego o tego rodzaju zawodach, bez względu na głośną opinię, że Rajd to przede 
wszystkim rywalizacja fabryk, a więc kont bankowych, wyznam, że obserwując walkę kierowców 
zapomniałem o tych sprawach widząc przede wszystkim sport i tylko sport, a więc 
walkę zawodników ze zmęczeniem i lękiem o własny kark, ich ambicje i wolę zwycięstwa – 
wszakże każdy chce wykazać, że jest najlepszy. Trudno uwierzyć, aby rajdowiec mógł myśleć 
przez cały czas jedynie o korzyściach firmy, której samochód prowadzi. Manager został daleko, 
w Monte Carlo... W aucie jest ich dwóch; tworzą załogę. Chcą zwyciężyć. Muszą być 
opanowani i odważni, solidarni, a nade wszystko muszą posiadać do siebie bezgraniczne zaufanie. 
Najmniejszy błąd pilota może spowodować masakrę. Jazda pod dyktando, a jednocześnie 
jazda dyktowana intuicją. 
Są jeszcze na trasie. Nagroda daleko. Podjęli wzajemne, dobrowolnie przyjęte ryzyko. 
To jest cieniutka, ale chyba najpiękniejsza warstwa tego Rajdu, o którym niektórzy mówią, 
że jest bezsensowny.

80 
ODWAGA 
Spotkałem się z pewnym skoczkiem spadochronowym na kawie. Ogromnie interesująca 
dla mnie rozmowa. Mało wiemy o tym, jak to wszystko odbywa się. Więcej wiemy o lotnictwie, 
a nawet o lotach kosmonautów. Wszelkie nowinki z zakresu Wielkiej Techniki jakoś 
łatwiej docierają do naszych głów. Stary spadochron, wiemy towarzysz dawnych wzlotów 
prymitywnego aeroplanu, jest tak oczywistym rekwizytem, że kto by się już zastanawiał nad 
przebiegiem akcji człowieka, który skacze w otchłań i po kilkudziesięciu sekundach ląduje na 
ziemi. Wszystko jest przerażająco proste i nie pasuje już do ogromu techniki współczesnego 
lotnictwa. Cudowne, gigantycznie ciężkie fruwające maszyny, poruszane nad wyraz skomplikowanymi 
aparaturami, a na pokładzie skoczek zaopatrzony w tłumok delikatnej, niemal jak 
pajęczyna, materii. Choć istnieje szeroka wiedza teoretyczna z zakresu spadochroniarstwa, nic 
nie osłabi surowego faktu: skacze się w dół samemu, na własną odpowiedzialność, a całe 
działanie opiera się na osobistej sprawności i odwadze. 
Oczywiście przechodzą przez najbardziej drobiazgową selekcję, a potem skomplikowane 
szkolenie. Nauka teorii i przygotowanie sprzętu, ćwiczenia wyrabiające sprawność ogólną i 
umiejętność sterowania spadochronem (nie wiedziałem przed tą rozmową, że spadochron 
widnieje w rejestrze statków napowietrznych!). Zaprawa czysto sportowa jest prosta i twarda. 
Marszobiegi i gimnastyka – ta jednak nieco inna od stosowanej w pozostałych sportach. Na 
przykład oszałamiające i wyczerpujące ćwiczenia na tzw. loopingu – służącym również 
szkoleniu pilotów odrzutowych i kosmonautów. Jest to wirowanie we wszystkich kierunkach 
z zawrotną szybkością. 
Pierwszy skok. Spadochron będzie jeszcze otwierać lina. Instruktor sprawdza sprzęt, a oni 
zajmują miejsca w samolocie. Ustawia się ich w kolejności według wagi ciała: ciężsi na początek. 
Samolot osiąga odpowiednią wysokość, warczy, kołysze się, wchodzi na wyznaczony 
kurs. Wtedy pada komenda: „Powstań!”. Instruktor otwiera drzwi. Jeszcze raz sprawdza czy 
wszystko w porządku. Druga komenda jest już ostatnią dla akcji. Po prostu instruktor mówi: 
„Skok!”. 
Do ziemi 700 metrów. Ręce trzeba trzymać na zapasowym spadochronie, a skakać w kierunku 
ogona maszyny. Pozycja przypomina żabę. No i teraz bracie licz: sto dwadzieścia jeden... 
sto dwadzieścia dwa... sto dwadzieścia trzy... 
Powinien teraz otworzyć się. Jeśli się nie otwiera, to licz dalej: sto dwadzieścia cztery... sto 
dwadzieścia pięć... Nie otworzył się, znak, że jest źle. Ale masz jeszcze zapasowy. Tego już 
nie uruchomi lina, musisz otworzyć go sam. 
Skoczek dynda przez około dziewięćdziesiąt sekund, zanim dotknie nogami ziemi. Najpierw 
leci jak kamień z szybkością 52-60 metrów na sekundę. Kiedy otworzy się czasza spadochronu 
– szybkość lotu wynosi 5-7 m na sekundę. 
– Zawsze odczuwa się pewien strach – mówi mój spadochroniarz. – Ostatecznie działa u 
każdego instynkt samozachowawczy. Z czasem człowiek przyzwyczaja się do emocji, jakie 
daje skok, ale trema nie mija nigdy. Atakuje w drodze na lotnisko albo później, kiedy wchodzi 
się do samolotu, przybiera na sile tam w górze. Dopiero w momencie skoku następuje 
rozładowanie. Nie ma czasu bać się. Myśli się przede wszystkim o wykonaniu koniecznych 
czynności.

81 
– Pyta pan – ciągnął – czy niektórzy nowicjusze nie załamują się ostatecznie tuż przed 
skokiem? Są tacy. Staramy się wtedy pomóc im opuścić pokład maszyny. Są różne rodzaje 
pomocy, począwszy od przyjacielskich perswazji... Lecz z reguły koledzy są potem wdzięczni: 
„Dziękuję ci, żeś mi trochę pomógł. Gdybym wrócił na ziemię w samolocie, nigdy bym 
już nie odważył się na skok”. 
Wytrawny skoczek umie wykonywać najrozmaitsze manewry. Kierunek lotu zależy od 
ustawienia ciała. Niewielki ruch – i wchodzi w zakręt. To jest ta wyższa szkoła jazdy. Lecąc 
już pod otwartym spadochronem też można sterować. 
Czasza spadochronu wygląda pięknie i dostojnie, kiedy obserwujemy łagodny lot skoczka 
w powietrzu. Ale jak się źle rozwinie?! Wskutek fatalnego rozłożenia liny czasza może przybrać 
kształt nieforemny. Skoczek patrzy w górę i nagłe skojarzenie: „O rany! wygląda jak 
kalafior!” Jest bardzo źle. Opada coraz szybciej i może rozbić się o ziemię. Innym razem lina 
zaczepi się o statecznik samolotu. Są to straszliwe chwile dla skoczka i instruktora. Pozostaje 
około 90 sekund na ratunek, jak obliczono. Dłużej nie wytrzyma, straci przytomność wskutek 
niebywałego pędu. Błyskawiczna sygnalizacja chorągiewkami: „Już ci pomagamy!” Czasem 
trzeba rąbać siekierą ścianę maszyny, by dotrzeć do statecznika i wciągać spadochroniarza z 
powrotem do wnętrza. Inna chorągiewka to komenda: „Odcinaj się nożem!” Jak uda mu się, 
ma jeszcze spadochron zapasowy. Jest wreszcie chorągiewka sygnalizacyjna: „Ratuj się 
sam!”. 
Największymi potęgami obecnej doby w sporcie spadochronowym są zawodnicy ZSRR, 
USA i Francji. Ci pierwsi celują w skokach z opóźnieniem, wykonywanych z zawrotnej wysokości. 
Pewnego razu trzech skoczków USA wykonało następującą ewolucję; jeden wyskoczył ze 
spadochronem i kamerą filmową, drugi z dwoma spadochronami, a trzeci w ogóle bez spadochronu! 
I jeden filmował przebieg ewolucji, a drugi – podał koledze w powietrzu zapasowy 
spadochron jak pałeczkę sztafetowa. 
Śmiałek, który wyskoczył bez spadochronu, kiedy znalazł się na ziemi powiedział: „To 
jednak dosyć nieprzyjemna historia. Drugi raz chyba bym nie zdecydował się na coś podobnego”. 
Mówi się, że sport, prócz wielu funkcji „charakterotwórczych”, wyrabia także odwagę. 
Zapewne tak jest choć wydaje mi się, że cechę tę w ogóle trudno jest wykształcić w sobie. 
Odwaga wyrasta raczej z innych źródeł niż np. pracowitość, uczciwość lub pozostałe z zespołu 
cnót, które można zdobyć długotrwałą pracą nad sobą. Niektórzy mówią, że odwaga 
wyrasta z... tchórzostwa. Istotnie, akt odwagi dopiero wtedy może wystąpić, jeśli poprzedziła 
go walka z lękiem. Jeśli ktoś dokonuje bohaterskiego czyn i naraża siebie, a jednocześnie w 
ogóle nie odczuwa strachu, czy w istocie dał świadectwo własnej odwagi? 
Chyba nie we wszystkich gałęziach sportu są częste okazje (a niekiedy w ogóle nie ma ich 
prawie) do wykazania odwagi. Sięgnę zresztą po jej rodzaj najbardziej prosty: przypadki, w 
których można postradać życie albo zdrowie, a odrzucam tu okoliczności, w których zawodnik 
startujący do jakiejś próby musi przełamywać opory psychologicznie bardziej skomplikowane. 
Na przykład nie z własnej winy znalazł się na starcie źle przygotowany i boi się 
przegrać, gdyż konsekwencje klęski będą duże, mimo to startuje. Nie chce ustąpić z pola i 
gardzi słowem: walkower. To także będzie jakimś aktem odwagi. I nieważne jest w tym wypadku, 
czy zwyciężył potem, czy przegrał. Mniej istotna staje się także ocena czy postąpił 
rozsądnie, czy nierozsądnie. 
Lecz powróćmy do odwagi, którą nazwałem prostą. 
A więc skoki narciarskie. W Holmenkollen na mistrzostwach świata jeden z czechosłowackich 
dziennikarzy przeprowadził wśród sprawozdawców interesującą, a zarazem zabawną 
ankietę. Postawił trzy pytania, na które trzeba było odpowiedzieć.

82 
Czego najwięcej byś się bał: l) Stanąć oko w oko naprzeciw rozwścieczonego tygrysa? 2) 
Znaleźć się bezbronny wobec akurat bardzo głodnych ludożerców? 3) Przypiąć narty i zeskoczyć 
ze skoczni? 
Większość uczestników ankiety odpowiedziała bez wahania: „Wolę tygrysa i ludożerców 
niż skok narciarski!” 
Dodatkową miarę odwagi, jaką wykazują ci wszyscy Wirkole i Przybyłowie18 a chyba 
przede wszystkim właśnie najsłabsi skoczkowie, wykreślają trudne warunki atmosferyczne. 
Niejednokrotnie obserwowałem zawodników w szatni przed konkursem skoków. 
Pobladłe twarze. Niejednemu trzęsły się ręce przy smarowaniu nart. Byli już w górze, na 
samym szczycie. Ukradkiem patrzyli w dół, lecz tego dnia nie mogli dostrzec rozlewiska 
głów ludzkich zakrywających całkowicie owal trybun. Była gęsta mgła i szalał wiatr. Każdy 
skok w takich warunkach stawał się podwójnym ryzykiem. Lecz nie widziałem, by kiedykolwiek 
któryś z nich wycofał się z rozbiegu. Najgorzej zapewne czuli się ci, którzy musieli czekać 
dodatkowo, kiedy wygładzano zeskok po upadku poprzedniego zawodnika. „Widzisz, 
przewrócił się! Zwożą go na toboganie. A teraz ty!... Ale nikt cię nie zmusza! Możesz wycofać 
się. Wytłumaczysz się kontuzją... Każdy z was ma jakąś kontuzję albo miał... Mogła ci się 
odnowić...” 
Patrząc na rozmaite sporty jedynie pod kątem odwagi nie sposób porównywać skoki narciarskie 
z występem w meczu siatkówki, tenisa albo nawet piłki nożnej. Nie idzie zresztą o 
klasyfikację sportów na ryzykowne i nieryzykowne. Każdy wie, które sporty są niebezpieczne. 
Automobilizm, spadochroniarstwo, alpinizm, może boks, choć ten jest niezbyt zdrowy 
raczej przy wieloletnim i zbyt częstym występowaniu w ringu aniżeli niebezpieczny d o r a ź 
n i e. 
Jest to w ogóle szerokie zagadnienie. Najbardziej interesujące wydaje mi się jednak porównywanie 
stopnia odwagi w sporcie, inaczej mówiąc stopnia natężenia osobistej walki z 
lękiem. Nieraz prowadziłem dyskusję na temat dramatycznych przygód amerykańskich kosmonautów, 
którzy w swoim czasie przez parę godzin koziołkowali wraz z fenomenalnie 
sprawną, zdawałoby się, rakietą. Kosmonauci stali się obecnie jedynym w swoim rodzaju 
symbolem ludzkiej odwagi. Istotnie, ryzyko jest duże. Nie tylko można postradać życie, ale 
zanim by to nastąpiło, istnieje perspektywa niepowrócenia w ogóle na ziemię. Śmierć, jakiej 
nikt nigdy przedtem nie poniósł. Wstrząsający dramat w największej samotności, jaką można 
sobie wyobrazić. 
Lecz rozmawiając wielokrotnie o ich odwadze, stawiałem dyskusyjne pytanie: Czy kosmonauta 
jest odważniejszy od zwyczajnego śmiertelnika, który na przykład słabo pływając, 
skacze do wezbranej rzeki, by ratować obcego człowieka? Albo rzuca się pomiędzy niedźwiedzie 
w ZOO, by ocalić spod pazurów dziecko, lub przed pędzący pociąg, gdy ktoś leży na 
szynach? 
Takie „zwyczajne” czyny najzwyczajniejszych ludzi kwitowane są potem pochlebną, ale 
skąpą, wzmianką w gazecie. Kosmonauta lecąc w daleką przestrzeń ma przynajmniej tę świadomość, 
że wraz z odpaleniem rakiety zyskuje niebywałą sławę i szacunek całego świata. 
Przedtem był poddawany długiemu i niesłychanie dokładnemu treningowi. Jest naukowo 
przygotowywany do aktu odwagi, który ma złożyć. Wie, że stoi za nim ogromny sztab ludzi i 
cuda techniki – wszystko gotowe do natychmiastowej pomocy. 
Tamci, zwykli – stają wobec próby bez najmniejszego treningu. Zapewne niekiedy działają 
pod wpływem impulsu. W chwili grozy myśli się jednak z szybkością „startującej rakiety”. 
Pewien pan, którzy szedł raz nad Wisłą i raptem skoczył w wir, by ratować tonącego chłopca, 
powiedział: 
– Były to sekundy, lecz zdążyłem sto razy bać się i sto jeden razy podejmować decyzję: 
zaryzykuję! 
Udało się. Wyciągnął chłopca i wylazł na brzeg.

83 
– Zebrani ludzie patrzyli na mnie jakoś niechętnie. Ojciec nie powiedział: dziękuję. Nikt z 
widzów nie poklepał mnie nawet po ramieniu. Zdeptali mi tylko okulary, ktoś ukradł buty, 
które w ostatniej chwili zrzuciłem. 
– Stał się pan dla nich przez chwilę obcy, gdyż zrobił pan to, czego oni nie zrobili – powiedziałem 
tonem pocieszenia. – No, dobrze, ale miał pan na pewno satysfakcję. Może tym 
większą, że właśnie tak pana potraktowali? 
– Czy ja wiem? Jedyna korzyść, to chyba to, że teraz kiedy czegoś się boję, łatwiej mi się 
przełamać – odpowiedział ów pan, który, nawiasem mówiąc, najwięcej z naszego grona rozpływał 
się nad fenomenalną odwagą największych bohaterów współczesnych – kosmonautów.

84 
ZWYCIĘZCY 
Wypadek na budowie. Albo katastrofa. W następstwie ciężkie kalectwo i załamanie psychiczne: 
„Nie mam nogi, nigdy nie będę normalnie chodził...” 
I taki człowiek może stać się sportowcem – a co ciekawsze, może się nim stać, mimo że 
nigdy przedtem nie uprawiał sportu. Dopiero właśnie teraz!... Jak to jest możliwe? 
W klinice rehabilitacyjnej Akademii Medycznej w Konstancinie pod Warszawą dyrektorem 
był docent Marian Weiss. Zdał maturę jako szesnastolatek, potem studia medyczne i dyplom. 
Był uczniem legendarnego profesora Grucy. A poza tym doktor Weiss był typem sportowca, 
wierzył w sport. 
Siedzieliśmy w jego gabinecie, przez okna zaglądały wiosenne drzewa. Nie byłem tu po 
raz pierwszy, znałem ten szpital z poprzednich odwiedzin; wizyty w klinice konstancińskiej 
nazbyt dobrze kojarzyły mi się z narciarzem Zdzisławom Hryniewieckim albo jeźdźcem 
Adamem Królikiewiczem. Powiedziałem doktorowi, że nie lubię szpitali, że źle się w nich 
czuję jako gość... 
– Od razu coś mnie boli – próbowałem zażartować. 
– Kto lubi szpital? – odpowiedział. – Pan wspomniał kiedyś, że ja wierzę w sport. Widzi 
pan, energia, wiara w powodzenie, udział we współzawodnictwie potrzebne są każdemu 
człowiekowi. Dlatego i u nas istnieje sport. Zaraz wszystko pokażę. 
Szliśmy przez sale, zaglądaliśmy do tej i innej. 
– U nas nie leży się w łóżku – mówił doktor. – U nas leży się na łóżku. 
Były bez pościeli, przykryte jakąś materią. Jakby kładli się tylko po to, by wypocząć po 
obiedzie, poczytać trochę. 
Przez ostatnie lata rozrósł się ten szpital, unowocześnił, stale coś w nim budowali, zwieźli 
najwspanialsze urządzenia, jakie można sobie wyobrazić. Wszystko po to, by ratować ciężko 
poszkodowanych ludzi, leczyć i przygotowywać do nowego życia. To jest właśnie ta ich rehabilitacja. 
Tego dnia poznałem nowy termin: paraplegia, czyli porażenie kończyn dolnych i tułowia. I 
otóż ci ciężko poszkodowani pacjenci uprawiają sporty, mało – przygotowywali się właśnie 
do międzynarodowych igrzysk, które gromadzą takich jak oni przedstawicieli wielu krajów, 
zawsze w połowie lipca w Stoke Mandeville. 
Niedaleko Londynu znajduje się ów słynny szpital, powstały zaraz po wojnie, i raz do roku 
zamienia się w wioskę olimpijską, a kiedy skończą się treningi – w arenę sportową, gdzie i ci 
na wózkach przystępują do zawodów szermierczych, ciężarowych, lekkoatletycznych, grają w 
koszykówkę, biorą udział w zawodach łuczniczych i pływackich. Igrzyska poprzedza defilada 
wszystkich reprezentacji, po każdej konkurencji wręcza się zwycięzcom medale i gra się ich 
hymn. 
Tak jak na normalnych wielkich zawodach, tylko te wózki... 
Doktor Weiss prowadził mnie dalej. Pokazywał gabinety i sale, zawiódł na jeden z placów, 
gdzie kończono budowę wspaniałego basenu. 
– Robota się wlokła, ale teraz idzie w rekordowym tempie. Sam premier przynaglił – powiedział 
doktor. – Będą pływać.

85 
Mówił o wyjątkowej wartości jaką dla dotkniętych paraplegią posiada sport. Nie idzie jedynie 
o stronę psychiczną. Ruch i emocja podczas ćwiczeń pobudzają organizm, powiedzmy, 
tak najogólniej, pomagają układowi krążenia. Dla nich sport jest rzeczywiście zabiegiem 
leczniczym, a nie tylko przyjemnością, choć daje przyjemność, nieraz po prostu – ratunkiem. 
W głównym gmachu znajduje się sala treningowa. Wysoko umieszczone okno łączy się z 
gabinetem dyrektora. 
– Gdy w sali jest cicho, zrywam się od biurka. Dlaczego nie ćwiczą? Panowie, na trening! 
Akurat odbywały się ćwiczenia za sztangą. Trenowała kadra wybierająca się niebawem do 
Stoke Mandeville. Jeden z reprezentantów, potężnie zbudowany blondyn, leżał na macie i w 
tej pozycji dźwigał ciężar. Skupiona twarz, oczy utkwione w stalowy pręt, na którym wiszą 
dwa ciężkie koła. Tylko nogi bezwładne. Kiedyś zakładał instalacje na wysokich słupach i 
spadł. Nie uprawiał nigdy sportu, dopiero teraz... Jego rekord wynosi 155 kg. Konsultantem 
treningów jest mistrz olimpijski Waldemar Baszanowski. 
Przez szybę widzę jak zajeżdża samochód i wysiada inżynier Wojciech Zabłocki. Za 
chwilę wchodzi do sali w białym szermierczym stroju z szablą w dłoni. Wita się z grupą zawodników 
siedzących w fotelach na kółkach. Błysk kling, powitanie przed pojedynkiem. 
Szable krzyżują się. 
Wózki stoją nieco ukośnie, dozwolone są tylko nieznaczne przesunięcia. Odległość – na 
wyciągniętą rękę z szablą i na wychylenie tułowia. Jedna dłoń uzbrojona, druga manewruje 
wózkiem. 
– Tak, dobrze! – woła Zabłocki. 
Za chwilę poprawia paradę-ripostę. 
– Nie, nie tak. Niech pan obróci trochę fotel w bok, za bardzo pan się odsłania. 
Tłumaczy szczegółowo, jest skupiony i surowy. 
Pytam kogoś o szczegóły igrzysk w Stoke Mandeville, o ich rekordy. Akurat trafiłem na 
oszczepnika. Rzucają takim samym sprzętem jak Sidło,19 tylko rekordy mają mniejsze – 
około 25 metrów. Bardzo lubią grać w koszkówkę. 
Oglądałem trening naszej drużyny w Konstancinie. Tablice z koszami zawieszono na normalnej 
wysokości. Po każdej stronie pięciu zawodników. Dość szybko i wcale zręcznie jeżdżą 
na wózkach, podają sobie piłkę, rozwijają ataki na kosz przeciwnika... Grają, uwijają się na 
swych fotelach. 
Na miejscach dla widzów coraz więcej foteli. Odgłosy treningu przyciągają ciekawych. 
Po grze ktoś mówi: 
– Trzeba będzie chyba zmienić koła. W Mandeville będziemy grać nie na parkiecie, lecz 
zapewne na trawie. Za wąskie są te nasze gumy. 
A potem jeden z absolwentów AWF pracujący w szpitalu pokazał w sali projekcyjnej film, 
który sam nakręcił i zatytułował „Zwycięzcy”. Był to reportaż z zawodów dziecięcych, jakie 
odbywają się co roku na terenie szpitala w Konstancinie. Mali chłopcy w gipsowych gorsetach 
wspinają się po linie, pływają, finiszują na rowerach. Widownię stanowią koledzy. 
Wrzask, doping, hałaśliwe owacje. A potem uściski dłoni i podium zwycięzców. 
Nie tylko w Konstancinie można zetknąć się z tymi zawodnikami. Stanowią niejako odrębny 
świat i wcale nie jest ich mało. Organizują imprezy wyczynowe, parokrotnie przeprowadzili 
Ogólnopolskie Igrzyska, które nazywają Festynami; posiadają swoje rekordy i tabele. 
Są to piękne rekordy – przede wszystkim woli. Nie one są jednak głównym celem tych trudnych, 
prowadzonych z wyjątkowym samozaparciem ćwiczeń. Najważniejsze jest samo u c z 
e s t n i c t w o. Wszyscy z tego kręgu podkreślają dobitnie: „Nie idzie nam o zwycięstwo, 
lecz o udział we współzawodnictwie”. 
Przynajmniej tu idea olimpijska wcielana jest w życie. Hasło rzucone na schyłku ubiegłego 
stulecia, od którego tak oddala się współczesny sport, podtrzymują na pewno zawodnicy, o 
których w tym miejscu jest mowa.

86 
Jerzy Hajduk był pilotem we wrześniu 1939 roku, lecz już w pierwszych dniach wojny zabrakło 
dla niego maszyny, więc walczył z Niemcami w szeregach piechoty. Pod Wieluniem, 
tam gdzie wdarł się jeden z pierwszych żelaznych klinów pancernych nieprzyjaciela – został 
ciężko ranny. Takich jak on jest wielu wśród inwalidów-sportsmenów. Niektórzy uprawiają 
sport dla podtrzymania zdrowia, dla równowagi psychicznej, inni są działaczami, organizatorami 
albo po prostu kibicami tych imprez – jedynych w swoim rodzaju, gdyż oglądanych nie 
z lekkim sercem. 
Po pewnym czasie przykre uczucie jednak mija. Na bieżni i rzutni, na torze łuczniczym lub 
kajakowym widzi się twarze uśmiechnięte. To nie są boiska smutne. Świadomość, że siłą 
własnej woli przezwyciężają niezawinione kalectwo ciała, budzi ich satysfakcję. Rola sportu 
nabiera szczególnego znaczenia i wielkiej wagi. Sport podnosi ich na duchu, ułatwia proces 
integracji... 
Jerzy Hajduk opowiadał mi o meczu siatkówki drużyn inwalidzkich. Zna się na sporcie, 
więc patrzył na mecz od strony fachowej. Raptowne wyskoki, zręczne podania piłki i mocne 
ścięcia... A przecież na boisku uwijają się ludzie bezpowrotnie pozbawieni podstawowej 
sprawności ruchu. Przyszli na mecz o kuli albo lasce. 
Inni specjalizują się w piłce wodnej, pływają jak ryby, celnie strzelają na bramkę i zręcznie 
jej bronią. Dzięki postępom ortopedii mogą wiosłować na kajakach. Skaczą nawet w dal i 
odbywają biegi sprinterskie. 
Niewidomi też biorą udział w wyścigach – prowadzeni po bieżni nie białą wstęgą linii, 
lecz sygnałem akustycznym. 
Są to przejmujące zawody. Więcej mówią o duchowych walorach człowieka niż najwspanialsze 
Olimpiady. 
Ktoś inny z tego kręgu opowiadał mi o narciarstwie wśród inwalidów. 
– Kiedy pokazaliśmy się po raz pierwszy na trasie ze sprzętem, górale otwierali usta z podziwu: 
„Co teraz będzie?” Lody pękły od razu, kiedy pierwszy z nas zjechał w dół wykonując 
wcale nieźle ewolucje. 
Powstała jakby polska szkoła jazdy na nartach wśród inwalidów. Podyktowało ją inne, niż 
za granicą, ustawienie i przymocowanie protezy do nart. Umieszcza się ją bliżej dziobu, 
zmieniając trochę punkt ciężkości, co podobno bardzo pomysłowo rozwiązano. 
Ktoś inny mówił: 
– Jesteśmy krajem, który z wiadomych względów posiada dużą ilość inwalidów. Umieliśmy 
wpierw stworzyć im warunki pracy i dać opiekę. Lecz uśmiech i radość życia ofiarował 
inwalidom dopiero sport. 
Znamienne jest to podkreślanie znaczenia sportu. Zetknięcie się ze sztuką, muzyką, teatrem 
daje im przeżycia intelektualne, lecz te przecież nie zawsze przywrócą wiarę we własne 
siły. Uprawianie sportu, choć jedynie w formie dla inwalidów dostępnej, a i tak zdumiewająco 
szerokiej, musi powodować coś więcej – radość: „Nie tylko chodzę, ale i biegam. Nie tylko 
oglądam zawody, lecz sam biorę w nich udział. W ubiegłym roku przebyłem setkę wolniej 
niż dzisiaj. Jestem zatem coraz bardziej sprawny!” 
Oczywiście mniej ważny, niż te bezcenne ludzkie satysfakcje, wydaje się fakt, że w inwalidzkich 
spółdzielniach pracy, w których sport zatoczył kręgi, wydatnie wzrosła produkcja. 
Czy istnieje kontakt pomiędzy tym bohaterskim sportem, a tym wielkim i efektownym 
światem Badeńskich, Kulejów i Zasadów? Kiedyś kontakty te były nazbyt luźne, choć zdarzały 
się chlubne wyjątki: Cracovia, Calisia, Starty z Bydgoszczy i Łodzi, Warszawianka służyły 
pomocą swym mniej szczęśliwym kolegom. Z czasem kontakty stały się coraz szersze. 
Absolwenci AWF i innych uczelni tego typu nieraz prowadzą gimnastykę rekreacyjną w zakładach 
pracy dla wielu inwalidów. I choćby te wizyty w Konstancinie Baszanowskiego, Zabłockiego...

87 
Smutne i piękne. Smutne – gdyż kalectwo wielu tych dzielnych ludzi przypomina koszmar 
wojny albo niespodziewane tragedie ludzkie. Piękne – gdyż zainteresowanie jednego człowieka 
losem drugiego jest wyrazem braterstwa. 
Ale najpiękniejsza jest chyba dzielność tych sportowców.

88 
A KIEDY NA ANTARKTYDZIE? 
Mniej więcej w rok po Olimpiadzie w Tokio świat sportu przeżył tydzień wyjątkowych 
emocji. Jakby Igrzyska Olimpijskie odbywały się już nie co cztery lata, ale co roku... Meksyk 
zorganizował pierwsze przedolimpijskie zawody na swych stadionach. Odbyły się jesienią, a 
więc o tej samej porze, w której w 1968 roku rozpoczną się oficjalne igrzyska. 
Ta pierwsza próba sił wzbudziła niezwykłe zainteresowanie. Jak tam się biega? jak boksuje? 
jak pływa? Czy w ogóle w Meksyku można znieść długotrwały wysiłek? Bądź co bądź, 
areny walk znajdują się ponad wysokością dwóch tysięcy metrów! Problem aklimatyzacji – 
podnoszony przed każdą egzotyczną olimpiadą, tym razem urósł do niebywale wielkich rozmiarów. 
Już wcześniej zaczęły dochodzić przerażające wieści z Meksyku. Specjalni wysłannicy 
najrozmaitszych gazet grzmieli, rozpisywali się... Zawodnicy niemeksykańscy, a więc nie 
przywykli do tak wysoko położonych boisk, po ukończeniu konkurencji zdradzali nadmierne 
oznaki zmęczenia. Mnożyły się pogłoski o często występujących objawach zemdlenia, o raptownych 
zakłóceniach funkcjonowania organizmu. 
I wreszcie odbyły się pierwsze zawody, mające charakter wstępnej przedolimpijskiej próby 
sił, i znów kronikarze zanotowali niejedną sensację w postaci załamania formy największych 
faworytów. Opisy sprawozdawców były barwne, czasem dramatyczne, niekiedy – trzeba 
przyznać – dowcipne. Np. w „Sports Illustrated” ktoś pisał:... W parku Chapultepec, gdzie 
znakomicie Mills i Mulder (tę młodziutką dziewczynę amerykańską zapewne pamiętamy z jej 
występu na 800 m w jednym z meczów warszawskich z USA) biegali na tle posągów i powozów, 
a za każdym niemal drzewem, za każdym krzakiem stał doktor uzbrojony w strzykawkę... 
Pewien lekarz brytyjski oświadczył wówczas po powrocie z Meksyku: „Poddaliśmy nasze 
owieczki najrozmaitszym zwariowanym próbom. Doprowadziliśmy je do stanu wyczerpania i 
pobraliśmy krew jak od umysłowo chorych, a oni ciągnęli nas za rękaw, chcąc dowiedzieć się 
od razu co się z nimi dzieje...” 
Polscy zawodnicy, którzy brali udział w tych pierwszych zawodach, opowiadali także o 
niezwykłej atmosferze, jaka wtedy panowała: „Na każdym kroku biały kitel, aparatury lekarskie, 
co chwila badania”. 
I tak rozpoczęła się gorączka przedolimpijska. Francuzi wszczęli cykl eksperymentów w 
swym sporcie wyczynowym, pragnąc stwierdzić w jakim stopniu położenie stadionu (czyli 
wysokość nad poziomem morza) wpływa na osiągane wyniki. Sześciu długodystansowców 
spośród czołówki francuskiej poddano, celem eksperymentu, specjalnemu szkoleniu w warunkach 
klimatycznych Alp. 
Najistotniejsza stała się sprawa reakcji organizmu zawodnika na wysiłek w wysokogórskich 
warunkach. Pierwszy raz w historii nowożytnego sportu wyłoniło się nieubłaganie nowe 
zagadnienie. Począwszy od pierwszych igrzysk w Atenach, poprzez wszystkie późniejsze, aż 
po amerykańskie olimpiady, australijską włoską i japońską – wszystkie areny igrzysk znajdowały 
się w miastach położonych niewiele wyżej niż wody mórz i oceanów. Meksyk to potężne 
masywy gór. sięgające wysokości ponad pięć tysięcy metrów. Niektóre obiekty olimpijskie 
znajdują się nawet na wysokości 2400 m. Klimat jest tam suchy, kontynentalny, gdyż

89 
góry zatrzymują napływ wilgotnego powietrza oceanicznego. Latem temperatura dochodzi do 
powyżej czterdziestu stopni, jednak na wyżynach pojawiają się nocą przymrozki. Występują 
duże wahania temperatury. Zupełnie specjalny wariant warunków klimatycznych. Sąsiedztwo 
oceanu i ostry klimat kontynentalny, wreszcie wysokogórskie położenie „większej połowy” 
powierzchni całego kraju. W mieście Meksyk, jak słyszałem wówczas, w niektórych lokalach 
rozrywkowych, gdzie się tańczy, można napotkać specjalne namioty tlenowe, aby w razie 
czego mogli schronić się w nich zmęczeni tancerze, szukając ratunku przed raptownym 
omdleniem. Dodajmy też, że w Mexico znajduje się bodaj największy w świecie instytut kardiologiczny. 
Gospodarze nie bez przyczyny interesują się tak bardzo zakłóceniami działalności 
serca i układu krążenia. Wskazywałoby na to, wywodzono wówczas, że nawet tuziemcy 
mają w tym względzie niekiedy kłopoty. A co dopiero przybysze? A co wyczynowcy? 
Nastrój grozy potęgowały fakty z przeszłości, które panikarze natychmiast wyciągnęli. 
Otóż na kilkanaście lat przed mającą odbyć się w Meksyku Olimpiadą, odbyły się tam Igrzyska 
Panamerykańskie. Padły wówczas znakomite rezultaty, ale tylko w konkurencjach wymagających 
krótkotrwałego wysiłku, a więc w sprintach, skokach, w niektórych rzutach. Za to 
słabo wypadli długodystansowcy. Przypomniano więc przede wszystkim ich występy. 
We francuskiej „L’Equipe” pisano, że wraz ze wzrostem wysokości oraz spadkiem ciśnienia 
powietrza zmniejsza się – jeśli tak można ująć – jego „przeciwdziałanie”. W warunkach meksykańskich 
obniżenie ciśnienia zmniejsza chyba opór powietrza, podobno niemal na tyle jakby biegaczowi 
od razu pomagał „niby-wiatr” wiejący w plecy z szybkością około metra na sekundę. 
Po pierwszych zawodach przedolimpijskich większość obserwatorów i niemal cała prasa 
zachodnia widziała same tylko niebezpieczeństwa. Ukuto nowy termin, brzmiący dosyć groźnie: 
„Diabeł z Mexico!” Siedzi w tym mieście, śmieje się w kułak i tylko czeka na Olimpiadę 
i sportowców... 
Prasa najrozmaitszych krajów rychło zaczęła rozwodzić się na temat niefortunnego pomysłu 
z organizacją Olimpiady w Meksyku. Sensacja goniła sensację. „Sportowcy przemienieni 
w króliki doświadczalne! Zobaczycie co będzie się działo!” Malowano ostrymi barwami niezwykłe 
sceny załamywania się najodporniejszych i najwytrzymalszych ludzi świata. 
„Będzie to olimpiada największych sensacji!” – można było czytać takie tytuły. 
Stopniowo zaczęły jednak wyłaniać się nowe zagadnienia. Po pierwsze, gdyby warunki 
meksykańskie miały być istotnie tak niezwykłe i tak zasadniczo miałyby wpływać na formę 
przybyszów z ogromnej większości krajów położonych dużo niżej, wówczas gospodarze czyli 
Meksykanie i zapewne zawodnicy z innych górzystych krajów musieliby zdobyć niemal 
wszystkie złote medale. Ta w istocie zupełnie nienaukowa hipoteza, aż zabawne – wpłynęła 
trochę na uspokojenie wzburzonych umysłów. Meksyk, Etiopia, Peru, Chile, a może Szwajcaria 
– na czele klasyfikacji igrzysk! Nie, to niemożliwe! 
Potem z kolei pojawiły się pierwsze wypowiedzi sławnych zawodników. Clark, Mills i 
jeszcze kilku innych asów, kiedy przeszedł pierwszy szok po próbnych startach, mówili: „A 
jednak w Meksyku chyba zwyciężać będą najlepsi. Najlepsi – nie tylko na wyżynnych stadionach, 
ale i na tych normalnych, położonych gdzie bądź... Po prostu medale będą mogli zdobyć 
ci, którzy najlepiej przygotują się do Olimpiady. Trening i tym razem będzie decydował”. 
Z wolna zaczęły pojawiać się inne uspokajające argumenty. Podniesiono sprawę różnicy godzin 
snu, posiłków i startów w porównaniu z czasem europejskim albo azjatyckim. Wszakże 
różnica ta nie jest czymś nowym dla olimpijczyków. Na przestrzeni lat 1956-1968 z czterech 
olimpiad aż trzy dla Europy to olimpiady zaoceaniczne, Igrzyska Rzymskie zaś dla pozostałych 
kontynentów były olimpiadą także daleką. Długa podróż, wzruszenia i napięcia związane z 
olimpijską wyprawą, zdaniem wielu zawodników i trenerów, w pewnym sensie jakby pomagają 
w szybszym przestawieniu się na odmienne pory snu, jedzenia i startów. Nie zapomniałem do 
tej pory słów doświadczonego przecież specjalisty, Witolda Gerutto, jakie wypowiedział w Tokio, 
kiedy spotkaliśmy się tam po raz pierwszy po przyjeździe w wiosce olimpijskiej.

90 
– Jak się śpi? A tak jak w Warszawie. Normalny człowiek, kiedy jest dookoła noc, ma 
ochotę położyć się do łóżka, a oni są przecież młodzi i zdrowi. Nie, różnica czasu nie jest 
jakimś zasadniczym problemem, Miał rację. Przekonałem się o tym z własnego doświadczenia. 
Też zasypiałem w Tokio jak suseł, a większość osób towarzyszących ekipie albo zaraz, 
albo bardzo szybko przystosowała się do zmiany zegarka i kalendarza. 
Fachowy miesięcznik „Lekka Atletyka”, publikujący materiały jak najbardziej źródłowe, 
wysunął z kolei tezę, że „meksykańskie niebezpieczeństwo” jest jednak mniej groźne, niż 
pierwotnie sądzono. Oparł się na wielu naukowych autorytetach i rozwijał myśl iż... z drugiej 
strony właściwość powietrza meksykańskiego zmniejsza znacznie jego opór, odgrywający tak 
duże znaczenie w sportowych zmaganiach. Seria przedolimpijskich zawodów w Meksyku 
dowiodła nadto, że skutki, w sensie ujemnym, tamtejszych startów mają w ogóle nieco odmienny 
charakter, niż poprzednio sądzono i pisano. Wytworzyła się bowiem opinia, że warunki 
klimatyczne panujące na tych wysokościach powodować będą objawy duszenia się, 
braku powietrza i pewne zaburzenia aparatu oddechowego. Próba sił przeprowadzona w wielu 
konkurencjach oraz dokonane badania wykazały jednak, że wpływ klimatu nie jest wcale tak 
duży. Niejedną sensację zaobserwowaną w organizmach zawodników należało położyć na 
karb... zwykłego lęku, wytworzyły się bowiem kompleksy. 
I tak mieszały się głosy i opinie groźne z uspokajającymi – złowieszcze z pełnymi optymizmu. 
A jesienią 1966 r. odbyły się przedostatnie przedolimpijskie igrzyska w Meksyku. Po powrocie 
naszej szczupłej, ale rozsądnie dobranej ekipy zanotowałem niektóre wypowiedzi: 
Feliks Stamm – nie tylko wielki trener boksu, ale człowiek, który był już niemal wszędzie, 
pamięta większość ostatnich olimpiad, zna na wylot samopoczucie zawodnika czekającego na 
walkę, czy ma ona odbyć się w Australii, Japonii, USA, czy gdzieś w Europie, znający nawet 
sny bokserów, ich apetyty i charaktery – powiedział: 
– Klimat nie stanowi podstawowego problemu. Decyduje forma przygotowana wcześniej. 
Najlepszym przykładem był Kulej, który stoczył cięższy turniej niż w Tokio i znów wygrał. 
W ogóle cała nasza grupa dobrze zniosła start, zarówno pod względem kondycyjnym jak psychicznym.
20 
– Dobrzy zawodnicy będą mieli w Meksyku dobre wyniki – stwierdził inny autorytet, Jan 
Mulak. – Oczywiście z długodystansowcami sprawa będzie bardziej skomplikowana, podobnie 
jak z przedstawicielami wszystkich konkurencji wytrzymałościowych... 
Na marginesie powiedzmy sobie, że chyba już nie zdążymy wyszkolić długodystansowca 
takiej klasy, by mógł na Olimpiadzie biec ramię w ramię do ostatniego okrążenia z Clarkiem, 
Keino czy Gamoudim. W tym wypadku więc sprawa aklimatyzacji nie jest już tak pierwszoplanowa, 
choć kto wie... a nuż jeszcze pojawi się jakiś fenomen na długim dystansie? 
Powtórzmy sobie więc jeszcze raz, że wobec specyficznych warunków górskiego klimatu 
istotnie największe kłopoty z asymilacją będą mieli przedstawiciele konkurencji wytrzymałościowych, 
a więc np. długodystansowcy, pływacy niektórych specjalności, pięściarze – oczywiście 
ci, którzy dochodzić będą walka po walce aż do finału. Lecz przeczytaliśmy przed 
chwilą uspokajającą wypowiedź trenera bokserów. Jeśli zaś idzie o pływaków, to ostatnie 
zawody meksykańskie obserwowała rekordowa liczba lekarzy. Nie stwierdzili oni u zawodników 
żadnych odchyleń od norm i wydali opinie, że niebezpieczeństwa czyhające na sportowców 
w Meksyku były mocno przesadzone. 
– Nie stwarzajmy kosmicznego problemu – oświadczył Andrzej Piotrowski (znów sięgam 
po ważną postać ze sportu, gdyż był on trenerem Kirszensteinówny i Kłobukowskiej). 
Już nie będę przypominał wypowiedzi Kuleją, Pawłowskiego, Nikiciuka. Pawłowski tylko 
czwartego dnia przeżywał osłabienie, ale potem wrócił do formy. 
A więc, na szczęście, nie będziemy wyprowadzać Olimpiady z Meksyku ani jej odwoływać. 
Odbędzie się tam.

91 
Oczywiście nikt z osób przygotowujących się do startu ani nikt z czuwających nad przygotowaniami 
w Polsce, a na pewno i we wszystkich innych krajach, nie zwolni tempa treningu, 
systematyczności czy wreszcie nie zrezygnuje z dokładnego przeanalizowania zebranych 
doświadczeń. To oczywiście trzeba czynić z całą skrupulatnością. Lecz bardzo dobrze, że 
nastrój histerii opada. Teraz potrzebny jest spokój. Już nie wsłuchujmy się w pogłoski i sensacje, 
jak to lekarz w białym kitlu ze strzykawką w dłoni albo aparatem tlenowym gonił zawodnika 
po meksykańskim stadionie. Każdy lekarz nie lubi tego rodzaju sensacji. Lubią oni 
rzeczowość, spokój – bo ich praca długotrwała i mozolna właśnie tego wymaga. Trzech polskich 
lekarzy, którzy byli ostatnio w Meksyku: dr Krzepkowski, Malarecki i Szajewski wykonali 
przed ostatnią wyprawą wielką pracę, badając wyznaczonych zawodników. W Meksyku 
badania te były jeszcze bardziej częstotliwe. Przygotowali wnioski, które – miejmy nadzieję 
– będą konsekwentnie realizowane. 
Zarysowują się także koncepcje terminu, w jakim najlepiej byłoby przyjechać do Meksyku 
przed igrzyskami. Za późno niedobrze, ale za wcześnie także niebezpiecznie... 
Olimpiada dramatycznych załamań? – chyba nie. Raczej olimpiada zmuszająca sport do 
wyjątkowo starannego przygotowania. 
Przypomniały mi się słowa prof. Jerzego Hryniewieckiego, który zna Meksyk, na dyskusyjnym 
wieczorze w Klubie Olimpijczyka. Jedni mówili wtedy tak, inni inaczej. A architekt i 
doświadczony sportowiec, w jednej osobie, po prostu: 
– Proszę panów, przecież w Meksyku ludzie żyją, pracują, niekiedy ciężko, uprawiają 
sport i, trzeba przyznać, życie toczy się tam najzupełniej normalnie, a liczni przybysze także 
wcale nieźle tam się czują. Ponadto olimpijczycy to chyba ci najwytrzymalsi, najbardziej odporni, 
najdzielniejsi z całej młodzieży świata, a my chcemy z nich na siłę zrobić rozhisteryzowanych 
chuchraków. 
Niemniej sport staje się coraz bardziej skomplikowany. Droga do rekordu, a więc: metody 
treningu, tryb życia, sposób odżywiania – aż do całego aparatu nauki medycznej. Jak się w 
tym wszystkim połapać? 
Dlatego systematycznie co pewien czas szukam kontaktu z lekarzem sportowym. Mają 
bowiem inne spojrzenie na wiele zjawisk. „Wsłuchują się w bicie serca zawodników”. Znają 
ich oddech i stopień tremy, z jaką sportowcy przychodzą na start. Wiedzą, jak wyczynowcy 
śpią. Może znają nawet sny tych bogów? 
Niedawno zawarłem nową znajomość z kimś ze świata lekarzy sportowych. Ów pan 
zresztą specjalizację sportową traktuje raczej jako hobby – okazję do zacieśnienia kontaktu z 
dziedziną, którą bardzo lubi. Od razu zaskoczył mnie pierwszą odpowiedzią. Mówiłem coś o 
szlachetnej, bo wychowawczej roli sportu, a on na to: 
– Sport nie jest szlachetny. Jest po prostu nieodzowny człowiekowi. Przynajmniej ja tak go 
widzę. 
I zaraz nastąpiła druga uwaga. 
– Wciąż mówi się i pisze o konieczności uprawiania sportu przede wszystkim przez młodych. 
Niemal wyłącznie o nich... Żeby uprawiali sport, bo daje zdrowie. Młody człowiek 
prowadzi przeważnie tak ruchliwy tryb życia, że jego organizm sam przez się otrzymuje odpowiednią 
dawkę przydatną zdrowiu. Kiedy idę z synem na Halę Kondratową, on przebywa 
przestrzeń pięciokrotnie większą niż ja. Nie idzie szlakiem, ciągle skręca, podbiega, wraca, 
znów gdzieś go niesie. Młode nogi nie są spokojne, a młoda głowa nie zastanawia się, że ów 
dodatkowy ruch i szukanie zmęczenia jest w tym wieku po prostu instynktowne. Oczywiście 
sport jest im jak najbardziej potrzebny, ale o prawdziwie nieodzownej potrzebie sportu trzeba 
mówić przede wszystkim w odniesieniu do dorosłych i starszych. Tam dopiero zaczynają się 
problemy. Organizm spracowany potrzebuje pomocy ze strony sportu, niemal ratunku... 
Inny fragment rozmowy:

92 
– W dzisiejszych czasach człowiek żyje jakby w inkubatorze. Nie zastanawia się już, że 
wszystko mu pomaga, zabezpiecza przed zimnem albo gorącem, zwalnia od wielu wysiłków. 
Ma do dyspozycji np. komunikację – lepszą albo gorszą, lecz w istocie nieporównywalnie 
wygodniejszą niż dawniej. Nie śpi w zimnie. Odzież jest przystosowana do warunków klimatycznych. 
Mamy środki uspakajające, medykamenty, zasady higieny – można to wszystko 
mnożyć. Człowiek pierwotny nie uprawiał sportu. Nie był mu potrzebny. Stale walczył, naokoło 
same przeciwności. Oczywiście hartowało go to. Dopiero z biegiem wieków, z postępem 
cywilizacji wymyślono tę pożyteczną, mądrą zabawę i zaczęto ją coraz bardziej udoskonalać. 
Dobrowolne wyszukiwanie sobie przeciwności i przeszkód. To też chyba jakaś geneza 
sportu... 
Przeszliśmy na temat wyczynu. Mówił: 
– W dzisiejszym sporcie największe niebezpieczeństwo, jakie czyha na zawodnika, to nie 
obciążenie pracy serca i płuc. Najgroźniejszy wróg to kontuzje i schorzenia stawów, wiązadeł; 
przede wszystkim „kości już nie wytrzymują”... Mięśnie potrafiliśmy wyćwiczyć niemal 
do granic ludzkiej wytrzymałości, kości – nie. 
– Panie doktorze, mówią, że uprawianie sportu wyczynowego jest niezdrowe. 
– Nie wiadomo czy jest niezdrowe. Ale wiadomo, że nasze dzieci są wyższe niż my. A np. 
dzieci szwedzkie albo amerykańskie są znowu wyższe od naszych dzieci. Pewnie sport trochę 
temu pomógł (na pewno nie tylko sport). Widzi pan, ostatecznie nikt nie mdleje po każdym 
starcie. Organizmy zawodników same regulują dozę wysiłku. A młode panienki jeszcze częściej 
mdleją – i żyją. 
Rozmawialiśmy także o talencie w sporcie. To się szybko dostrzega. Kirszenstein, Badeński, 
Keino – tak, to są wyjątki. Zaprzeczają niejako rozstrzygającej roli treningu i naukowych 
metod. Cóż, wiedza tylko pomaga w szybkim rozwoju. Może przenieść dalej granicę możliwości 
sportowca. Wśród trenerów są także talenty. Ci kierują się często własnym instynktem. 
– Panie doktorze, jak w tej chwili daleko sięga wasza wiedza w dziedzinie sportowego wyczynu? 
– Nie, nie odpowiemy jeszcze z całą pewnością, czy w danym dniu o danej godzinie zawodnik 
na pewno osiągnie szczytową formę. Na razie stwierdzamy tylko zachodzące fakty, 
wytyczamy także kierunki działania. Jeden powie, że to jeszcze mało. Inny nas pochwali. Ale 
to nie ma decydującego znaczenia dla naszej pracy. Idzie ona naprzód, wciąż postępuje, tyle 
że rekordy padają szybciej. Rekordy są efektowne i przemawiają do wyobraźni. Nasza praca – 
to żmudne, codzienne, wścibskie i drobiazgowe zajęcie. 
A już pod sam koniec rozmowy rzucił pół żartem, pół serio: 
– Ja osobiście najchętniej chciałbym, aby następna Olimpiada po Meksyku odbyła się na... 
Antarktydzie. Nowe warunki klimatyczne, nowa okazja dla doświadczeń naukowych.

93 
INTYMNE ROZMOWY 
Słyszę często uwagi, niekiedy złośliwe, że zainteresowania naszych sportowców są niebywale 
zawężone. Trening i wynik. Na więcej nie mają czasu lub... ochoty. 
Niektórzy zawodnicy nie biorą zbytnio do serca tych opinii. Słyszałem, jak raz pewien piłkarz 
z III-ligowej drużyny niezadowolony z gry kolegów burczał w szatni po meczu: „Kopaliście, 
bez głowy. Futbol nie uniwersytet. Na boisku trzeba myśleć”. 
Inni nie złoszczą się – lecz uczą, studiują, wykonują najrozmaitsze pożyteczne zawody. 
Nie idzie jednak o obronę czy oskarżenie poziomu wykształcenia, kierunków zainteresowań 
albo postaw życiowych naszych wyczynowców. Nie czuję się na siłach, by dawać jakiekolwiek 
uogólnienia w tym względzie. Trzeba by długo i systematycznie prowadzić badania, 
zestawiać statystyki. Kto jednak to czyni? A jeśli już są tego rodzaju prace, ile osób je zna, 
czyta? Na przestrzeni ostatnich paru lat oczywiście przeprowadziłem wiele rozmów z zawodnikami. 
Niektóre zapisywałem, inne pozostały w pamięci jedynie w formie miłego wspomnienia, 
gdyż trzeba przyznać, zawodnicy są na ogół sympatycznymi ludźmi. 
Znamy ich z boisk, telewizji, fotografii, wywiadów radiowych – ale wtedy mówią niemal 
wyłącznie o sporcie. Fragmenty rozmów, które tu przekazuję, może w jakimś stopniu, choć na 
pewno małym, przybliżą ich do czytelnika i może trochę ułatwią odpowiedź na pytanie, jakimi 
są naprawdę? 
Są wśród nich zawodnicy bardzo sławni, o imionach głośnych w kraju i za granicą. Niektórzy 
nie zdobyli jeszcze wielkiej popularności, znają ich jedynie stali bywalcy stadionów. 
Leszka Butschera poznałem nieco lepiej w czasie podróży do Mińska na mecz lekkoatletyczny 
z reprezentacją Związku Radzieckiego. Jest studentem AWF, reprezentuje Polskę w 
skoku o tyczce. Wydał mi się raczej zamknięty w sobie, a od jego kolegów słyszałem, że 
„Butscher bywa dziwny”. 
Wracaliśmy już z meczu, który udał się drużynie, gdyż znów wykazała bojowość. Dojeżdżamy 
pociągiem do Warszawy. Dudnił już po wysokim moście łączącym brzeg praski z 
warszawskim. Z tego miejsca rozpościera się jeden z piękniejszych widoków na miasto. Był 
ranek, pełnia lata. Na pierwszym planie Wisła i brzeg – jasny pas bulwaru, trochę dalej spiętrzone 
dachy Starego Miasta, a jeszcze dalej biel domów, zieleń drzew i rysujące się na tle 
nieba wieżowce. 
Leszek Butscher mówił: 
– Uczę się, aby zostać nauczycielem i uczyć innych. Tak, oczywiście AWF skończę, bo jak 
coś zacznie się... Lecz zamierzam potem studiować na Politechnice. Proszę nie myśleć, że 
jestem taki pracuś – nie, studia mnie czasem męczą, nużą – ale staram się planować przyszłość 
rozsądnie, zdobywam się na rozsądek, przełamywanie słabości własnej woli – to jest 
trudne, ale interesujące. 
...Pyta pan, co czytam? Nic! Proszę się nie przerażać. Nie czytam tylko po polsku. Systematycznie 
studiuję literaturę angielską w języku angielskim. 
Wydał mi się jakiś oddalony od sportu. Chciałem, żeby ożywił się, więc rzuciłem pytanie 
nad wyraz banalne, trochę na próbę, może i na ten temat zawiąże się rozmowa? 
– Pyta pan, jakie wydarzenie roku, jaki mecz zrobił na mnie największe wrażenie? Wie 
pan, jestem zakłopotany. Chcę być szczery. Nie interesowały mnie głośne wydarzenia, ani

94 
sportowe, ani jakieś inne. Wszystko to wydaje mi się jakby mało związane z moim światem 
wewnętrznym – powiedział. A po chwili: – No, oczywiście, jeśli już startuję i rozpoczyna się 
walka, wówczas jestem nią całkowicie pochłonięty. Wtedy umiejętność skakania o tyczce 
staje się najważniejsza. Chcę wygrać. A jest to ważne tylko w czasie trwania konkursu. 
Oczywiście, potem pozostają jakieś wspomnienia, uczucia przyjemne albo nie... w zależności 
od postawy jaką wykazałem. Te refleksje właśnie są dla mnie najciekawsze w sporcie, który 
bardzo lubię, ale którego wartości nie przeceniam. 
Innym razem, trochę wcześniej, miałem okazję porozmawiać ze Stanisławom Swatowskim. 
Jest to 400-metrowiec, jeden z większych talentów, jaki mieliśmy w biegach. Mówiono 
jednak, że za mało przykładał się do treningu. 
W 1957 roku na meczu z reprezentacją NRF w Stuttgarcie Swatowski stoczył dramatyczną 
walkę na dystansie 400 m ze słynnym Niemcem Haasem, srebrnym medalistą Igrzysk w Melbourne. 
Niemiec narzucił ogromne tempo pragnąc od razu oderwać się od Polaka i załamać 
go w ten sposób psychicznie. Ale Swatowski nie załamał się! Biegł ramię w ramię z Haasem i 
odpierał wszystkie ataki. Przeciwległa prosta – razem! Wiraż – wciąż razem! Wreszcie ostatnia 
prosta... Kiedy zdawało się, że Polak wreszcie osłabnie, raptem rozpoczął wspaniały finisz. 
Wygrał zdecydowanie. Haas ukończył bieg kompletnie wyczerpany i oszołomiony niespodziewaną 
porażką. 
Był to najlepszy występ w długiej karierze Swatowskiego. Startował na Igrzyskach w 
Rzymie i w Tokio, ale rychło jego miejsce w reprezentacji zaczęli zajmować młodsi koledzy. 
Rozmowa nasza wypadła więc dla zawodnika w momencie tzw. ciężkim. Pamiętam, zadałem 
Swatowskiemu wówczas pytanie: 
– Co panu dał sport? I w czym pana zawiódł? 
– Wolę powiedzieć inaczej – odpowiedział biegacz. – Gdybym jeszcze raz zaczął od początku, 
starałbym się za wszelką cenę uprawiać sport i jednocześnie studiować. Mówią o 
mnie, że bywałem lekkomyślny, może więc zaskoczy pana to, co powiem. Obserwując jednak 
nasze środowisko doszedłem niedawno do wniosku, że ci, którzy trenują, a jednocześnie uczą 
się – na ogół osiągają w sporcie więcej. A na pewno więcej wynoszą ze sportu. Są szczęśliwi. 
Bo przecież nie ma takiego wśród nas, który by czasem nie pomyślał: „Rany boskie! Tylko 
sport? I to ma być całe moje życie?”. 
Opowiem teraz o innym sportowcu, z którym przeprowadziłem niezliczoną ilość rozmów, 
gdyż poznaliśmy się jeszcze w końcu lat trzydziestych, jako młodzi chłopcy. Zanim jednak 
przytoczę jego słowa, nakreślę jego sylwetkę, po prostu opowiem o nim. A zacznę od końca, 
od jego zejścia z areny przed paru laty. 
Widzieliśmy już większe i bardziej okazałe pożegnania. Oto znany sportowiec wycofuje 
się z boiska. Czuje się już trochę za stary. Nadchodzi właśnie jakaś wielka impreza, przeważnie 
międzynarodowa, i działacze zwiększają program o jeszcze jeden punkt. Ktoś przemawia 
przez mikrofon, podkreśla zasługi zawodnika, inny wręcza kwiaty, a jeszcze inny – pamiątkowy 
upominek. Publiczność wstaje i bije brawo. 
Ładny zwyczaj, przyjęty zresztą nie tylko w sporcie. Ostatecznie wypada serdecznie podziękować 
za czyjąś wieloletnią pracę albo – jak w przypadku sportu – za wysiłek i zwycięstwa, 
za „nerwy” i gorycz porażek, za poniesione kontuzje... Słowem, za to wszystko co nierozerwalnie 
związane jest z publicznymi występami na stadionie. 
Pożegnanie głośnego tenisisty Władysława Skoneckiego nie miało wspaniałej oprawy. 
Nasz tenis stracił wówczas wiele na popularności, jak zawsze bywa, kiedy wyniki są niezadowalające. 
W Hali Gwardii, gdzie tego dnia graliśmy w Zimowym Pucharze o Puchar Króla 
Szwedzkiego z Anglikami, zebrało się jednak sporo widzów. Wydawało mi się, że 99 procent 
tych, którzy przyszli, ściągnęła właśnie wiadomość o rezygnacji Skoneckiego z dalszych występów 
w reprezentacji. A więc już... definitywnie koniec? Tego dnia widzowie pamiętali

95 
tylko to, co było dobre. A więc stawili się w podzięce za Davidsona i Ayalę, za Contrerasa i 
Huberta, za wiele innych świetnych spotkań na polskich i nie tylko polskich kortach. Niektórzy 
przyszli, by podziękować „staremu” mistrzowi za jeszcze jedną bardzo dawną grę: za 
Burtona. 
Rok 1947. Centralny kort Legii w Warszawie. Pierwszy po 8-letniej przerwie mecz polskich 
tenisistów w tradycyjnym Pucharze Davisa. Słoneczna pogoda, na trybunach wytrawni 
fachowcy, stali bywalcy tenisa i – snobi. Bardzo jeszcze świeże wspomnienia Ignacego Tłoczyńskiego, 
Spychały, Hebdy. Hebdy ludzie nie muszą wspominać, gdyż pan Józef jeszcze 
gra przeciwko Anglikom. A obok niego młodziutki debiutant – Skonecki. Nieufnie patrzono 
wówczas na jego ładne, stylowe uderzenia. Czy będzie z niego gracz? Ale od razu pierwszego 
dnia wygrał z rutynowanym Burtonem i lody zostały przełamane, choć w dalszej karierze 
tenisista bywał nieraz na bakier z publicznością. Jednak debiut udał się znakomicie. 
Pięknie grał. To przede wszystkim rzucało się w oczy. Nie tu miejsce, aby fachowo analizować 
specyfikę jego tenisa, zresztą może ciekawsze jest co innego: przedstawiał na korcie 
wielce interesującą sylwetkę. Nie tyle myślę o stylu gry, ile o osobowości pełnej przeciwieństw, 
o rodzaju „aktorstwa”, bo przecież i tak czasem można patrzeć na występującego 
publicznie zawodnika. Nie myślę o „zgrywaniu się”, lecz właśnie o grze, o tym wszystkim, co 
otacza tę grę, o gestach, sposobie reagowania na powodzenie i niepowodzenie. Chodzi po 
prostu o sposób przeżywania własnej walki. 
Pod tym względem Skonecki był arcyciekawą sylwetką, choć nie zawsze wzorową i godną 
naśladowania. Miewał świetne dni, miewał i złe. Czasami zwyciężał w najlepszym stylu, innym 
razem przegrywał i denerwował wszystkich. Zżymał się na sędziów, na widzów, na siebie. 
Ten nerwowiec bywał czasem niesympatyczny, lecz przeżycia i burzliwa kariera sprawiły, 
że u schyłku jej dojrzał. Miał trudny charakter – na pewno, lecz ten sam Skonecki, którego 
tyle razy ganiliśmy, umiał w ostatnim okresie, przed pożegnaniem z karierą, zapamiętale trenować 
i uczyć tenisa naszych najbardziej uzdolnionych juniorów. Raptem zdradził walory 
wychowawcze. Skonecki – wychowawcą! Ten sam zawodnik, którego działaczom i publiczności 
tak trudno było wychować! 
Skonecki był p r z e z r o c z y s t y na korcie. Patrząc na jego grę nietrudno było uchwycić 
moment, w którym załamywał się lub odradzał. Czasem powodowała to jedna nieudana 
piłka, błąd sędziego, nieopatrzny okrzyk widza, brawa w nieodpowiednim momencie albo 
raptowny wiaterek zmieniający lot piłki. Powodzenie jednak rozgrzewało go. Bywało także, 
że zrywał się do walki właśnie w najtrudniejszym momencie. „Władziu ratuj!” Skąd wziął się 
ten okrzyk sportowej Warszawy? Prowadzili w Pucharze Anglicy i Chilijczycy, Francuzi albo 
Brazylijczycy – i wychodziła ostatnia para tenisistów do rozstrzygającej rozgrywki Ludzie 
drżeli o końcowy wynik. Na kort wychodził Skonecki. Wtedy zawsze następowało pojednanie 
widowni z krnąbrnym graczem: „Władziu, ratuj!” W miarę przybywania lat coraz trudniej 
było mu nie tylko odbijać piłkę i biegać przez kilka godzin po korcie, ale już mniej posiadał 
środków by porywać widownię. Wszedł zatem w najtrudniejszy okres. I właśnie z tego okresu 
przekazuję fragment rozmowy... Była ona intymna i posępna. 
– Niemal zawsze w życiu miewałem nieporozumienia i konflikty z ludźmi – mówił Skonecki. 
– Trudno dogadać się; zawsze wszyscy przeciwko mnie! Ja pecha dobrze znam: sędziowie 
liniowi stale mnie krzywdzili, nawet kiedy „byli za mną”. Słuchaj! Ja przegrywałem 
wygrane mecze... 
– Wojna wypadła w momencie, kiedy byłem bardzo młody – ciągnął dalej. – Taki chłopak 
potrzebuje wyjeżdżać, rozumiesz, zagrać tu, tam. Dostać baty od jakiegoś „asiora”, wygrać z 
drugim. A tu ani piłek, ani rakiet. Oczywiście w czasie wojny były większe tragedie i nawet 
do tenisa tak nie ciągnęło, ale w ogóle to nie za dobrze wszystko mi się układało. Jak myślę o 
tzw. karierze sportowej, trudno mi podzielać entuzjazm niektórych wyczynowców. Sport to 
ciężka rzecz... Szarpie nerwy.

96 
I nie dopowiedział do końca wszystkich swoich wątpliwości i dramatów. Ten zbliżający 
się do pięćdziesiątki gracz rychło potem został trenerem, zresztą za granicą. 
Stanisław Swatowski, jak sobie przypominamy, poszedł dalej w swych wnioskach, rozpamiętując 
własną karierę sportową. Czy jednak rozgoryczony człowiek, tak skłócony ze sobą i 
z otaczającym światem, jak nasz mistrz rakiety, był w stanie wyrazić jasno myśli, które go 
nurtowały, a pewnie i dziś nurtują? 
Nie można wszystkiego opierać na umiejętnościach szybkiego biegania, mocnego bicia rękawicą, 
celnego posyłania piłki rakietą. W jakimś punkcie kariery trzeba zastanowić się: co 
będzie potem? A reszta zależy już od charakteru, rozsądku, inteligencji, niekiedy również od 
przypadku... Jeden ma szczęście, drugi nie ma.21 
Szpital warszawski. Czyste korytarze, specyficzny zapach i cisza. W małym pokoiku naprzeciw 
mnie siedzi wysoka i bardzo przystojna pani doktor, która kiedyś była wieloletnią 
mistrzynią Polski w wioślarstwie. 
Pani wycofała się z areny jeszcze przed tzw. szczytem kariery. Zaraz po ukończeniu studiów 
medycznych. Czy pani teraz tego nie żałuje? – pytałem dr Iwonę Jezierską-Andrzejczyk. 
– Trochę żałuję. Okres, w którym uprawiałam sport wyczynowy, należy do najprzyjemniejszych 
w moim życiu. Wyboru dokonałam jednak świadomie. Postanowiłam poświęcić się 
pracy zawodowej, z czegoś więc musiałam zrezygnować. Wyznam także, że wolałam wycofać 
się w momencie, kiedy byłam najlepszą wioślarką w kraju. To są te ambicyjki... Zejść 
niepokonana! 
– Zawód chirurga daje mi oczywiście inne satysfakcje niż sport, zapewne nie mniejsze. 
Dlaczego wybrałam chirurgię? Chirurg pomaga choremu w pewnym sensie natychmiast, konkretnie... 
Często, niestety, poprzez cierpienie przychodzi dopiero ulga albo ratunek – ale na 
pewno jest to pomoc konkretna. 
– Czy pani lubi operować? 
– Lubię. 
– Ale czy dlatego, że niesie pani pomoc choremu, czy w ogóle lubi pani tę robotę? 
– Tego się nie da rozdzielić. 
– Gdyby pani miała operować kogoś bliskiego... 
– Już wiem o co panu idzie. Nie, nie robi się tego. Lekarze nie operują swych bliskich. 
Trzeba unikać jakichkolwiek dodatkowych emocji czy, inaczej mówiąc, emocji osobistych. 
– Jakie najczęstsze wypadki zdarzają się w pani praktyce szpitalnej? 
– W ciągu dnia nieszczęśliwe obrażenia przy pracy. Pod wieczór klienci zmieniają się. 
Większość pacjentów to pijacy, ofiary najrozmaitszych wypadków spowodowanych przeważnie 
z własnej winy. 
– Wycofała się pani ze sportu w połowie lat pięćdziesiątych. Ale, o ile wiem, nie straciła 
pani z nim kontaktu. Uprawia pani sport dla przyjemności, często odwiedza stadiony. Czy 
przez te lata sport wyczynowy zmienił się, zdaniem pani? 
– Chyba zmienił się. Obecnie sportowcy mają większe wymagania. Niektórzy uprawiają 
sport nie tylko dla sportu. Dla mnie kiedyś sam wyjazd za granicę był wystarczającą nagrodą. 
Nigdy nie zabiegałam o dodatkowe ekwiwalenty... 
Wyczuwałem, że pani doktor chętnie rozmawia o tych sprawach, ale jednocześnie trochę 
się niecierpliwi. Był wieczór i jej dyżur. Przez drzwi już dwukrotnie zaglądała pielęgniarka, 
ale z dyskretnym „przepraszam” wycofywała się. W szpitalu widać nie stało się nic alarmującego, 
lecz siedziałem już trochę za długo. Więc jeszcze na zakończenie zapytałem: 
– Czy sport wyczynowy będzie stawał się bardziej profesjonalny? „Startuję i trenuję, ale 
chcę mieć z tego konkretne korzyści”. Rozumie pani, o co mi idzie?

97 
– Rozumiem i niestety chyba tak będzie, jak pan powiedział, choćby z tego względu, że 
poziom jest coraz wyższy, a wyniki coraz bardziej wyśrubowane. Większy wkład pracy i czasu, 
a więc i chęć wyciągnięcia jak największych korzyści. 
Inny dzień, inna pora roku, inne miejsce spotkania. Z Marianem Zielińskim, parokrotnym 
mistrzem świata, rekordzistą świata i medalistą olimpijskim w podnoszeniu ciężarów zetknąłem 
się pewnego razu na tzw. spotkaniu ludzi sportu z kibicami i słuchaczami Polskiego Radia. 
Występowaliśmy w drugiej części wieczoru, więc był czas na pogawędkę. 
– Czy lubi pan duże miasta, jak np. Warszawa, w której pan mieszka? 
– Nie. Wolę małe, takie jak mój Chełm Lubelski. Duże miasto mnie przytłacza. 
– Co się pan podoba w Chełmie? 
Uśmiechnął się. Spojrzał na mnie niepewnie. Po chwili odpowiedział: 
– Dawno stamtąd wyjechałem. Czy ja wiem? To jest małe miasteczko. Rynek, wąskie 
uliczki, przepływa rzeczka, kościół na górze. 
– A który fragment Warszawy najlepiej pan lubi, panie Marianie? 
– Okolice stadionu Legii. To są teraz moje kąty. 
– Czy pańska ogromna siła przydaje się panu w życiu, tak na co dzień? 
Długo się zastanawiał. Był zaskoczony. 
– Nigdy nie myślałem o tym. Chyba się jednak przydaje. Jak jadę z rodziną na wakacje i 
trzeba zająć miejsce w pociągu, poukładać walizki... Tak, wtedy siła się przydaje. Niby powinienem 
dawać sobie radę w życiu, bo mam silne łokcie. Ale bo ja wiem? Życie nie składa się 
z wyjazdów na urlop. Każdy ma jakieś kłopoty. Każdy chce sobie energicznie wyrabiać pozycję. 
Ale ja nie jestem specjalnie zaradny. 
– Co pan czyta najchętniej? 
– Gazety sportowe, „expresiaka”. 
Reflektuje się natychmiast. Nieśmiało, ale szczerze, tłumaczy: 
– Ja dużo przebywam na obozach, najczęściej w OPO na Bielanach. Czy tam są warunki 
do czytania, skupienia się? Niby są świetlice dla zawodników. A w praktyce?... Raz jedną 
zabrali na biura, w drugiej ciągle jakieś konferencje naukowe. 
– Dużo pan podróżuje. Był pan np. w Teheranie. Co pan tam widział ciekawego? 
– Właściwie nic. Zwiedziliśmy tylko Mauzoleum Szacha. A tak, to siedzieliśmy cały czas 
na kwaterach. Trening i czekanie na start. Nikt nie chciał chodzić i zwiedzać. Ciężarowiec nie 
powinien męczyć nóg przed startem. 
Jest małomówny, zdecydowanie nieśmiały, sympatycznie zażenowany rozmową. Ogromnie 
był przy tym przejęty występem przed publicznością, który go za chwilę czekał. Wzbudzający 
zaufanie, solidny człowiek, który ciężką pracą, dosłownie ciężką, jako że przez wiele 
lat podnosił ciężary, doszedł do sławy, tytułów mistrza. Zapewne, kiedy to wszystko minie i 
trzeba będzie żyć zwykłym życiem, niczego nie będzie żałował i powie: „Cóż, skończyło się. 
A teraz trzeba zająć się inną robotą”. 
W Studenckim Klubie „Relaks” w warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego poznałem 
kiedyś pannę Grażynę Mioduszewską, słuchaczkę tej uczelni, byłą lekkoatletkę. Było 
to w okresie, kiedy uczęszczała na wykłady uniwersyteckie z zakresu psychologii. Uprawiała 
także sport jako zawodniczka, ale bez wybitnych osiągnięć. Ma świetne warunki fizyczne – 
wysoka, mocna, długie nogi. Zaciekawiło mnie jednak nade wszystko, że panna Grażyna interesuje 
się psychologią – i to psychologią sportowców. 
– Dlaczego panią więcej interesuje psychologia sportowców niż sam sport? 
Siedzieliśmy w kawiarence, był normalny ruch i gwar, jak zwykle w tego rodzaju klubach 
studenckich w porze popołudniowej, kiedy zajęcia skończone. 
Śmiała się, była szczera, jak inni rozmówcy.

98 
– Jestem może mało pracowita i nie mogę zdobyć się na systematyczny trening. A może 
zresztą wolę poświęcić energię na przygotowanie się do pracy naukowej. Kiedy byłam dzieckiem, 
ojciec zabrał mnie na zawody. Patrzyłam na zawodników z trybun. Strasznie mi imponowali. 
Wydawali się wspaniali i niedostępni. Co oni myślą, jakie mają przeżycia? Już wtedy 
więcej mnie to interesowało niż osiągane przez nich wyniki. Wyczynowcy są sławni, popularni 
– niejednokrotnie bardziej niż naukowcy i artyści. To musi ich jakoś kształtować. Zaczęłam 
zajmować się na studiach psychologią sportu, może i dlatego, że... tak niewielu nią się 
zajmuje. 
– Ho, ho! – żartowałem. – Chce pani, zdaje się, zapędzić wszystkich w kozi róg na tym 
polu. 
Uśmiechnęła się, ale nie odpowiedziała żartem. 
– Staram się sporo pracować. 
– Obiektem pani szczególnych zainteresowań, myślę o pracy zatytułowanej, zdaje się, 
„Profile osobowości”, jest m. in. Irena Kirszenstein. Co pani może o niej nowego powiedzieć? 
– Twierdzi się, że my, kobiety, nigdy nie mówimy dobrze jedna o drugiej. Powtórzę więc 
to, co mówił o Irenie jeden z jej wykładowców: „Kirszenstein! Już dawno nie mieliśmy takiej 
dobrej studentki! Jak ma opuścić jakieś wykłady, zawsze przedtem przyjdzie i zapyta, czy 
może. Jak jest na meczu, a nie na Uniwersytecie – zawsze się później wytłumaczy z nieobecności. 
A poza tym wszystko dobrze zdaje”. 
– Czy mogłaby Pani użyczyć mi trochę materiału, jaki zbiera do swojej pracy. Interesują 
mnie np. „osobowości” Kirszenstein i Kłobukowskiej. 
– Dobrze, dam za kilka dni. Muszę przygotować. Będzie to na podstawie tzw. testu Catella. 
W kilka dni później rozkładam przed sobą plik papierów. Drukowane formularze. Łapię 
się za głowę. 240 pytań drobnym maczkiem. Odpowiedzi: „tak” albo „nie”. 
Czytam : Czy zdarza ci się mówić przez sen? 
Kirszenstein: Nie! Kłobukowska: Nie! Na razie jednakowo. Test nie pozwala zastanawiać 
się dłużej niż 10 sekund. Dla nich to sporo. Zdążą przebiec niemal 100 metrów. 
Czy bardziej może cię zainteresować mecz, czy odczyt, na jakiś poważny temat? 
Kłobukowska woli mecz. Kirszenstein – i to i to. Obie są zgodne w odpowiedzi na pytanie: 
Czy kontrola urodzeń może przyczynić się do wzrostu dobrobytu i do zapewnienia pokoju? 
Odpowiadają: Tak! Tak! 
Pytanie trochę związane z walką sportową: 
Czy uważasz, że warto czasem ryzykować, nawet wtedy, gdy prawie wszystko wróży niepowodzenie? 
Ewa dzielnie: Tak! (Wypełnia ten test na blisko rok przed jej fenomenalnym pościgiem na 
ostatniej zmianie w sztafecie: Budapeszt 1966, mistrzostwa Europy. Niemka i Rosjanka o 
wiele metrów przed Polką. Jedyny w swoim rodzaju bieg zakończony zwycięstwem Polski. 
Pozwolę sobie wtrącić, że wyczyn Kłobukowskiej uważam za największy ze wszystkich 
sportowych wyczynów 1966 r.). 
Irena przy tym samym pytaniu była ostrożna i odpowiedziała Nie! 
Czy onieśmielają cię lub krępują osoby wyżej postawione lub przewyższające cię pod jakimś 
względem? Teraz Ewa jest mniej, dzielna i nieśmiało mówi: – Tak! Za to Irena: Nie! 
Okazuje się, że nasze bohaterki olimpijskie są racjonalistkami. Czy sądzisz, że w życiu 
społecznym należy kierować się bardziej rozumem, czy uczuciem? Rozumem! Rozumem! 
Czy czasem litujesz się nad sobą? Tak! Oczywiście! – odpowiadają najbardziej wysportowane 
kobiety świata. 
Nie są pozbawione zwykłego, „babskiego” strachu. Przyznały się, że bałyby się chodzić w 
nocy same po cmentarzu.

99 
Inne pytanie: Czy sądzisz, że większość ludzi ma lekkiego „chyzia”? Ewa: Tak! Irena: Nie! 
Są energiczne: Czy próbowałaś kiedyś dostać się podstępem lub przemocą dokąd nie 
chciano cię wpuścić? Tak! Tak! 
Czy wolałabyś odosobnioną pracę artysty-malrza, czy ożywioną pracę sekretarza dużej instytucji? 
Żadne malarstwo! Obie wolą być sekretarzem dużej instytucji. 
Jeszcze dwa pytania wyławiam spośród wielu: Czy w sztuce, muzyce i literaturze należy 
unikać wszelkiej dziwaczności, niezwykłości? Nie! Nie należy unikać – odpowiadają zgodnie. 
W ostatnim pytaniu różnica zdań dość zasadnicza: Czy sądzisz, że pochodzenie człowieka 
od zwierząt jest faktem bezspornym? Kłobukowska: Nie! Kirszenstein: Tak!22 
To była lektura zaspokajająca jedynie naszą ciekawość, ale jakie ogólne wnioski wyciąga 
nasz naukowiec in spe. Otóż według panny Mioduszewskiej Kłobukowska jest „współdziałająca” 
– serdeczna, inteligentna, łatwowierna, trochę trzyma się na uboczu. Kirszenstein zaś – 
refleksyjna, błyskotliwa, trochę niespokojna, niecierpliwa, ale również pełna rezerwy. 
Inna sylwetka, inny fragment rozmowy. 
Zapewne wszyscy znają nazwisko Janusz Różycki? Szermierz, florecista, nie tak sławny, 
jak Parulski, Woyda albo mistrz olimpijski Egon Frankę – ale członek właśnie tego zespołu, 
który zdobył srebrny medal na Igrzyskach w Tokio. Różycki uprawia szermierkę i jest malarzem. 
Na parę dni przed otwarciem swego pierwszego wernisażu mówił mi: 
– Przed kilku laty skończyłem Wydział Architektury Wnętrz Akademii Sztuk Pięknych w 
Warszawie. Prowadziłem jednocześnie bardzo ruchliwe życie. Ciągłe starty, wyjazdy. Bałem 
się, że przez sport stracę kontakt ze sztuką. Każdą wolną chwilę od występów na planszy poświęcałem 
malowaniu. I oto teraz mój pierwszy wernisaż... Mam oczywiście ogromną tremę, 
ale nie dlatego, że wystawa może być zła. Najwięcej boję się o to, że wielu jeszcze przed odwiedzeniem 
wystawy machnie ręką: „Co to za pędzel! Niech już trzyma lepiej ten swój floret 
w ręku”. Sukcesy sportowe dla malarza są z jednej strony reklamą, a z drugiej – skłaniają do 
sceptycyzmu. O sportowcach krążą przecież najrozmaitsze opinie. 
– Co maluję obecnie? Najwięcej pejzaży. Nie jest to jednak w całym tego słowa znaczeniu 
malarstwo przedstawiające, ale moje własne odczucie i widzenie. Mam kilka prac o temacie 
sportowym i przedstawię je z dużym niepokojem. Sport jest nazbyt trudny do malowania. Za 
bardzo go znam, nie kryje w sobie większych tajemnic. Sport jest zbyt określony. 
...Malowanie męczy mnie niepomiernie, choć zwykle pracuję krótko. Pocę się, jak na planszy... 
...Obecnie wciąż odkrywa się takich nowych malarzy, którzy potrafią z dużego tematu wybrać 
małe poletko i drążyć w głąb. Specjalizacja. Nie ma Leonardów da Vinci... Ale jest wielkie 
malarstwo, szukanie szczegółów, powtarzam, specjalizowanie się w jakimś kierunku. Pod 
tym względem dziedzina ta jest jak najbardziej związana ze współczesnością. Ale jednocześnie 
plastyk robi dzisiaj wszystko: służy przemysłowi, architekturze, handlowi. 
Na koniec jeszcze fragment rozmowy z panią Marią Golimowską, siatkarką i reprezentantką 
Polski na Olimpiadzie w Tokio, gdzie wraz z koleżankami zdobyła brązowy medal. 
Spotkaliśmy się przypadkiem, akurat była pora przedświąteczna. Mówiła więc o swoim 
domu. 
– Jestem żoną i matką, prowadzę dom. Mam 8-letnią córkę. Problemy wychowania są dzisiaj 
tak skomplikowane, że niepokoją rodziców. Przecież słyszymy o niebywałych wybrykach 
młodych panien, o skandalicznym prowadzeniu się „nastolatek”. Jest chyba gorzej, niż było 
za moich czasów, kiedy miałam kilkanaście lat. Uprawiałyśmy sport z pasją, byłyśmy zdyscyplinowane, 
odczuwałyśmy przywiązanie do klubu i szacunek dla trenera. Dziś wolą chodzić 
z chłopcami. Sport nie ciągnie młodej dziewczyny. Swoją małą staram się wychować 
surowo i – serdecznie. Wyznam, że jestem zwolenniczką bicia w skórę. Dziecko, niestety,

100 
musi być czasem ukarane właśnie tak. To jest ofiara, którą składa matka dla dobra dziecka. 
Bicie w skórę jest na pewno boleśniejsze dla matki. 
...Święta przygotowuję sama. Moją specjalnością jest sernik wiedeński. Mąka, cukier, masło, 
ser, trochę śmietanki... kręci się godzinami. Rodzynki, daktyle, orzechy. Godzinka pieczenia 
i je się...23

101 
MECZ 
Na występy Marcela Renarda przychodziły tłumy ludzi. Grał efektownie i ofensywnie, porywał 
publiczność. Już z chwilą kiedy ukazywał się na korcie obok swojego przeciwnika, tak 
samo jak Marcel ubranego biało, zrywały się frenetyczne oklaski. Szła od tej sylwetki jakaś 
iskra, która rozpalała widownię. Był wysoki, zgrabny, elegancki. Kiedy losował kolejność 
serwisu, jego wyrzut rakiety w górę miał coś z gestu dobrego aktora, który gra – ale czyni to z 
ogromną dozą powściągliwości. Zręczny, niedostrzegalny ruch wprowadzający rakietę w błyskawiczne 
obroty. Wzlatuje w górę i płasko pada na kort. Potem Marcel schyla się po nią, 
jakby kłaniał się publiczności. 
Kiedy przegrywał losowanie i tracił prawo pierwszeństwa serwisu, zwykle uśmiechał się 
do przeciwnika, po czym elastycznie szedł na swoją stronę. Czuło się, że ma ochotę grać. Nie 
lubił długich wymian z głębi kortu. Był klasycznym przedstawicielem nowoczesnego tenisa. 
Miał mocny serwis: pierwszy z lekkim fałszem, który nadawał najrozmaitszą rotację piłce, 
drugi za to, jak mówiono, był typowo deblowy. Rotacja jeszcze mocniejsza, jeszcze bardziej 
złośliwa – ale lot piłki stosunkowo wolny, co czynił rozmyślnie, aby zyskać jeszcze ułamek 
sekundy i wykorzystać go na jak najszybsze dobiegnięcie do siatki. Tam minąć go można 
było najlepiej miękkim passingszotem. Lecz musiało to być bardzo, a bardzo precyzyjne zagranie. 
Marcel był szybki i miał intuicję, nazbyt często wyczuwał, gdzie przeciwnik skieruje 
piłkę, i natychmiast tam był. Jakby czekał, aż zagra mu wprost na rakietę. 
Był silny, miał dobrą kondycję. Kiedy natrafiał na równie mocnego gracza – albo jeszcze 
lepszego (bo i tacy zdarzali się, jako że coraz to pojawia się nowy mistrz rakiety) – i walka 
przeciągała się na godziny, Marcel nie niecierpliwił się, choć i na niego przychodziły kryzysy. 
Ale ostatni kwadrans walki zwykle należał do Renarda. Wymęczony do ostatnich granic, jak i 
rywal po drugiej stronie siatki, nagle zwykł wykonywać mocne wymachy ramion przed każdym 
serwisem. Czasem przepraszał rywala i sędziego krótkim uniesieniem otwartej dłoni i 
szedł do stolika, aby napić się łyk herbaty. Nie, właściwie nie pił, tylko zwilżał wargi. Poprawiał 
włosy i znów szedł wyprostowany na kort. Teraz następował znak dłonią jako gest podziękowania 
za krótką przerwę, która zresztą nie była naruszeniem regulaminu. 
To były wszystko jednak tylko pozory wynikające z zachowywania zewnętrznych form. W 
istocie Marcel był twardy dla przeciwnika i nie znał litości. Kiedy miał swój dzień i wszystko 
udawało mu się, natychmiast zwiększał tempo, dążąc do błyskawicznego zwycięstwa. Po co 
marnować czas? Nie przedłużać agonii! Dobić! – I do szatni. 
Nie wszyscy go lubili. Szczególnie sędziowie liniowi patrzyli nań krzywo i bali się go. Nie 
złościł się, kiedy który pomylił się na jego niekorzyść, nie robił gestów zniecierpliwienia. 
Opuszczał rakietę i tylko patrzył na linesmana. Było to spojrzenie zimne i zaprawione domieszką 
pogardy. Nie dopatrywał się bowiem złej woli. tylko nieumiejętności, fuszerstwa, 
braku refleksu. Takie zachowanie – spokojne i pogardliwe – wywoływało tym żywszą reakcję 
publiczności. Zrywały się gwizdy i pojedyncze okrzyki: „Zmienić sędziego! To był aut!” Albo: 
„Dobra piłka! Zmienić go!” 
Na chwilę pryskało skupienie na korcie i widowni. Sędzia główny, chcąc nie chcąc, dyskretnie 
interweniował u gospodarzy, a ci natychmiast wymieniali liniowego na innego, który 
wydawało się, będzie lepszy.

102 
Marcel Renard przez 7 lat utrzymywał się w czołówce światowej. W Wimbledonie niemal 
z reguły dochodził do ćwierćfinału, dwukrotnie zakwalifikował się nawet do półfinału – ale 
tam pokonał go raz Australijczyk, a raz Amerykanin. Wygrywał za to wiele mniejszych turniejów. 
Był podporą reprezentacji pucharowej swego kraju, która za jego najlepszych czasów 
zawsze wywalczała wysokie miejsca w europejskiej strefie. 
Mijały lata i Marcel wciąż czynił postępy. Były one już nie tak błyskotliwe, jak w początkach 
kariery, już nie tak szybkie, lecz systematyczne – wciąż dostrzegalne dla dobrych znawców. 
Trochę wzmocnił serwis i urozmaicił return. Wchodził na piłkę jeszcze szybciej, skracał 
uderzenie – wszystko teraz zmierzało do jednego celu: uwolnić się z końcowej linii. Na półkort! 
Do siatki! Tam dopiero czuł się jak u siebie. 
W noworocznym obszernym wydaniu „Magazin des Sports”, w trzy dni po ślubie ze znaną 
aktorką filmową, wyznał dziennikarzowi ze swobodną szczerością, że obecnie jego największym 
pragnieniem jest wygranie za pół roku międzynarodowego turnieju, który rozgrywany 
był tradycyjnie na kortach klubu, gdzie stawiał pierwsze kroki. To był duży, głośny turniej, 
drugi pod względem wagi po Wimbledonie. Renard miał pecha ilekroć startował w tej imprezie. 
Raz zachorował w dniu półfinałów, a był akurat w życiowej formie. W następnym zaś 
roku w ogóle nie mógł wziąć udziału, gdyż mocno potłukł prawą rękę w niegroźnej zresztą 
kraksie samochodowej. Miał już 33 lata i 7 miesięcy, kiedy ukazał się numer z owym wywiadem. 
Potem była zima, akurat przypadł rok Zimowych Igrzysk Olimpijskich i świat sportu 
zafrapowany był najpierw przygotowaniami narciarzy i hokeistów, a potem emocjonował się 
przebiegiem ich walk. Dopiero wiosną ktoś przypomniał jego słowa. Ale już bez wiary w 
Marcela. Dziennikarz pozwolił sobie nawet na szczyptę złośliwości, a kilku innych to podchwyciło. 
Ukazało się parę sarkastycznych komentarzy, a właśnie turniej zbliżał się. 
Dziennikarze w ogóle go nie lubili. Był wobec nich wyniosły, nawet lekceważący. Kiedy 
rozegrał słabszy mecz, krytyka prasowa nie była jednak zbyt ostra. Liczono się z nim, gdyż 
publiczność go lubiła, czy raczej lubiła jego tenis z racji dużej widowiskowości. 
Który dziennikarz napisze surowo albo wręcz źle o głośnym i bardzo popularnym zawodniku?! 
Jeśli już chce szukać sensacji i wykazać odrębność swego stanowiska, będzie penetrował 
inne rejony. Wynajdzie aferę przekupstwa, wyceluje w złego albo niesumiennego trenera, 
odsłoni brudne kulisy, no... czy ja wiem... roztrąbi tragiczną sprawę śmierci boksera w ringu; 
można wreszcie zaatakować tryb pracy Federacji Piłkarskiej albo śmiało zawadzić nawet o 
Komitet Olimpijski... Takich sensacji wciąż nie brakuje w sporcie. Nie, nie atakuje się sławnego 
zawodnika, który jest stale w dobrej formie, nie pije, na boisku zachowuje się jak należy, 
a w dodatku jest sportowcem ściągającym na widownię tłumy. 
Renarda poznałem osobiście w wiele lat po zdarzeniu, które będzie tu opisane. Był raz 
również w Polsce i grał w towarzyskim meczu przeciwko naszej reprezentacji. Pierwsze spotkanie 
wygrał łatwo z wicemistrzem Polski, a ostatniego dnia meczu, kiedy jego drużyna już 
zapewniła sobie zwycięstwo prowadząc do zera, pozwolił sobie na niedbały występ przeciwko 
jednemu z weteranów naszego tenisa. Omal nie zakończyło się wszystko ogromną sensacją, 
gdyż weteran odmłodniał tego dnia (może już po raz ostatni?) – zagrał świetnie i miał 
nawet jednego meczbola, tylko pech czy raczej nieuważny sędzia liniowy, albo sędzia zbytnio 
nerwowy zmienił kolej wypadków. Pomylił się po prostu w rozstrzygającym momencie i nie 
krzyknął: „aut!” – choć Renard broniąc meczbola ryzykownym smeczem wyrzucił piłkę o 
parę centymetrów za linię. Gra potoczyła się dalej, a drugi smecz Renarda był już celny. Zdobył 
więc równowagę i zaraz przeszedł do generalnego natarcia, a weteran załamał się. Dalej 
mecz trwał krótko i po dziesięciu minutach ściskali sobie dłonie nad siatką. 
Nasza publiczność była srodze zawiedziona. „Jakże, taką okazję zmarnować!” 
Sędziego oczywiście wygwizdano, a z kolei wyszydzono w prasie. Biedak tłumaczył się, 
jak mógł, ale daremnie, takiej rzeczy nie przebacza się łatwo. Myślał, że pretensje w końcu 
miną. Gdzie tam! Nieszczęsna pomyłka z biegiem czasu nabrała posmaku legendy. Mówiono

103 
że aut był nie centymetrowy, ale półmetrowy, a potem, że Renard w ogóle zasmeczował poza 
korytarz; ktoś nawet przysięgał, że piłka poleciała wprost w trybuny. 
Tak czy inaczej sprawa była głośna i przysporzyła autorowi pomyłki tyle popularności, że 
po paru latach inni sędziowie zaczęli się przyznawać... 
– To ja siedziałem wtedy na linii. Wyznam panu szczerze, że spojrzałem akurat na pewną 
panią siedzącą w łoży – mówił jeden. 
A inny: 
– Cóż, zdarza się, pomyliłem się. Pan rozumie, taki smecz! Siedzę na linii, a tu Renard 
przegrywa! Własnym oczom nie wierzyłem. 
Niejeden weźmie na siebie każdy ciężar, byle tylko o nim mówiono... Byle wyróżnić się z 
tłumu. 
Renarda zobaczyłem po raz drugi dopiero wiele lat później. Już dawno zakończył karierę 
tenisisty. Prowadził interes handlowy; oczywiście związany był ze znaną firmą rakiet i piłek – 
miał jej przedstawicielstwo na Skandynawię. Jadąc do Bukaresztu zatrzymał się na parę dni w 
Polsce. Ukazały się o nim wtedy już tylko małe wzmianki w gazetach, których zresztą nie 
czytałem, gdyż akurat siedziałem na parotygodniowym urlopie w górach. Wracając z Zakopanego 
zatrzymałem się w Krakowie, a ponieważ jechał ze mną pewien bardzo młody pasażer, 
który nigdy w Krakowie nie był, więc chciałem pokazać mu Wawel, katedrę i groby 
królów. 
I właśnie przy trumnie kryjącej zwłoki księcia Pepi, mimo półmroku, jaki panował w 
krypcie, od razu zauważyłem Renarda. Nawet niewiele zmienił się. Też zwiedzał Wawel w 
jakiejś grupie cudzoziemskich gości. Nasze spotkanie było więc najzwyklejszym przypadkiem. 
Kiedy wyszliśmy na górę, przypomniałem się. Pamiętał, albo udał, że pamięta. Oczywiście 
nie powstrzymałem się, i chcąc go ubawić, opowiedziałem całą historię o meczbolu, 
nieszczęsnym arbitrze i innych sędziach, no, w ogóle jak głośna stała się ta sprawa. Początkowo 
zdawał się nic nie rozumieć. Uśmiechał się, ale przez grzeczność. Był jak zwykle wytworny, 
ale trochę denerwująca była jego nonszalancja, zdawkowość, wyniosłość – nie wiem 
jak to określić. Wolę przytoczyć co Renard wtedy powiedział. 
– Tak, tak to zabawne, ale co ja mam z tym wspólnego? 
– No, przecież wygrał pan po meczbolu... nie swoim. My to świetnie do dziś pamiętamy. 
On miał 5:3 i 40:30 w piątym secie. Bił pan łatwego smecza. W aut! – a sędzia nie krzyknął... 
I niech pan sobie wyobrazi – ciągnąłem, ale już bez zapału, czując, że w ogóle niepotrzebnie 
to wszystko wyciągam – znam pięć osób, które twierdzą, że to one pomyliły się wtedy... 
Był grzeczny, ale nadal chłodny. 
– Bardzo możliwe – brzmiało to nieszczerze. – A może to w ogóle nie ja, lecz kto inny grał 
wtedy w Warszawie? 
Chciałem oponować, lecz widząc jego kamiennie ugrzecznioną twarz i spokojny głos, nie 
zdradzający żadnego podniecenia, zacząłem delikatnie wycofywać się. Gdy wyczuł to, postanowił, 
jak zwykle czynił na korcie, dobić mnie. Uśmiechnął się uprzejmie i powiedział: 
– Nie mogę wszystkiego pamiętać. Grywałem sporo, rozegrałem na pewno kilka tysięcy 
meczów. Ale tego spotkania nie przypominam sobie. Pan jest dziennikarzem, więc pan wie 
dobrze, że nieraz wyolbrzymiacie fakty, tworzycie półprawdy – poprawił się: – legendy. 
Ubarwiacie pewne zdarzenia. Nie mówię, że pan to teraz robi... Widzi pan, o mnie często pisano 
najrozmaitsze rzeczy. Kiedyś wmawiano, że umyślnie przegrałem mecz. 
Od razu wiedziałem, co miał na myśli. Natychmiast ożywiłem się. 
– Bardzo przepraszam, ale chyba nie powie pan, że pański pojedynek z Yodą nie był 
czymś wspaniałym, jedynym w swoim rodzaju... 
Spojrzał na mnie znów lodowato: 
– Był pan wtedy w Paryżu? 
Zabrzmiało to nie jak pytanie, ale jak twierdzenie, że nie byłem.

104 
Zaskoczył mnie zupełnie. 
– Nie, nie byłem – odpowiedziałem. 
Patrzył z lekką ironią i widać było, że definitywnie uważa temat za zakończony. Nie powiedziałem 
więc, że znam każdy szczegół meczu z Yodą, że wiele razy czytałem obszerny 
reportaż z tej walki, że wreszcie pewna osoba, bardzo ze mną zaprzyjaźniona, oglądała ją na 
własne oczy. Miałem więc wystarczające źródła dla poznania prawdy. Wiedziałem jednak i o 
tym, że po meczu Renard udzielił głośnego w swoim czasie wywiadu zaprzeczając faktom. 
To był niesłychany interview! Obraził nawet kilka osób, wśród nich sprawozdawcę, w czasie 
rozmowy przeprowadzonej natychmiast po meczu w szatni. 
– Co pan mówi za bzdury? Tak! To są bzdury – i niech pan to wydrukuje! – wołał wściekle. 
– Mówi pan o moim błędzie taktycznym, o litości dla przeciwnika! Proszę nie dorabiać 
legendy do najzwyklejszego meczu! To była równa walka, mógł wygrać on, mogłem i ja wygrać. 
Ale przegrałem. Panie, ja mam prawie 35 lat! A Japończyk 22. Mogę raz zmęczyć się? 
Mogę! A teraz proszę wyjść i dać mi spokój. Tylko niech pan napisze to, co powiedziałem! 
Au revoir! 
I zatrzasnął drzwi przed nosem dziennikarza. W pięć minut później wywołał awanturę z 
prezesem swojej federacji. 
Wywiad ukazał się, dokładnie przekazując każde słowo rozwścieczonego tenisisty. Napisali 
także, że połamał w drzazgi rakietę, która grał i przegrał. Czy to było prawdą, już nie 
wiem. W każdym razie po raz pierwszy „stracił nerwy”. Prysła jego wytworność i opanowanie. 
„Miał rozpacz w oczach, był cały roztrzęsiony... Rozegrał dramatyczny mecz, ale po meczu 
okazało się, że już nie ma nerwów, że jest już za stary...” 
Dziennikarz, któremu zatrzasnął drzwi przed nosem, jak widać, przytaczał fakty, kreślił 
sylwetkę psychiczną gracza, ale wsadził mu także kilka ostrych szpil. Nie wiem, jak postąpiłbym 
w jego sytuacji, gdyby wobec mnie tak niegrzecznie zachował się któryś z zawodników. 
W każdym razie on położył główny nacisk nie na to, co działo się na korcie, ale na to co zdarzyło 
się w szatni. A zakończył bardzo złośliwie; ubrał wszystko w słowa pełne wyrozumiałości, 
serdeczności i szacunku, ale tak, że gracz mógł zatrząść się ze złości. 
„Renard ma tyle zasług dla naszego tenisa, że chyba każdy musi mu wybaczyć histeryczne 
zachowanie po przegranym meczu”. 
Inni sprawozdawcy, właściwie cała prasa, oczywiście podjęli i wałkowali przez pewien 
czas tę sprawę, ale wysunęli ważniejszy problem niż wybuch tenisisty, już nie stosując wycieczek 
osobistych, jak tamten dziennikarz. 
„Czy Renard miał prawo tak postąpić? Co jest ważniejsze: efektowny gest, czy zwycięstwo 
własnej drużyny?” – roztrząsano w wielu gazetach. Wniosek nasuwał się niby sam, bo 
przecież, gdyby grał na własne konto, jego postępek byłby godny uznania. Ale wszakże był to 
Puchar Davisa, a nie turniej indywidualny; walka zespołu, którego Renard był członkiem. 
I niemal wszyscy byli zdania, że jednak zachował się nie tak, jak powinien. Jakby można 
było przykładać dwie różne miary do tego samego czynu. Jedną – jeśli zawodnik występuje w 
swoim tylko imieniu, a drugą – kiedy broni barw reprezentacji. Przecież barwy, które zawodnik 
nosi, zawsze są te same – bez względu czy występuje w drużynie narodowej, czy walczy 
sam. Zarówno indywidualny sukces, jak i zespołowy dają dużą satysfakcję rodakom sportowca. 
Więc jakże ustosunkować się do całej sprawy? 
Lecz piszę to już po wielu latach, ze sporej perspektywy. Cofnijmy się więc znów w pobliże 
owego zdarzenia. Roztrząsano by je dużo dłużej, gdyby nie to, że wkrótce rozpoczęła się 
letnia Olimpiada, która wyparła ze szpalt nie tylko Renarda, ale i wydarzenia dużo większej 
wagi. Jak zwykle w czasie igrzysk olimpijskich świat bawi się przez dwa tygodnie jak dziecko, 
które dostało nową książkę z kolorowymi obrazkami, zakończoną bardzo pouczającym 
morałem: wszyscy ludzie są dobrzy i świat od jutra będzie piękny, bo zły czarownik zginął w 
płomieniu Świętego Ognia z Olimpu.

105 
Ale Renard wziął sobie mocno do serca to, co zdążono o nim napisać. Po prostu przestał 
grać i wkrótce wyjechał do USA wraz z żoną, która akurat otrzymała engagement do Hollywood. 
Wrócił dopiero po dwóch latach, z kolei został trenerem w Skandynawii, lecz nie bawiło 
go to długo. Miał pieniądze, żona miała duże pieniądze. Ale chciał coś robić. Wkrótce 
został przedstawicielem owej firmy produkującej rakiety i piłki, i powodziło mu się doskonale. 
Wróćmy jednak do mojej rozmowy. Staliśmy więc z Renardem przed wejściem do katedry. 
Miał niedbale nastawiony kołnierz ciemnoszarej jesionki, był bez kapelusza, mimo mrozu. 
Wymieniał z nami kurtuazyjne uwagi na temat Wawelu, jego architektury i pietyzmu jakim 
otaczamy nasze zabytki. 
– Podoba mi się sarkofag tego króla, co leży w zbroi ze skrzyżowanymi na piersiach rękami, 
a w nogach pies. 
– Władysław Wareńczyk. 
– Ladislaw... Arnenczyk – szybko powtórzył, nie trafiając oczywiście w akcent. 
W pięć minut później wraz ze swoimi towarzyszami podróży wsiadł do autokaru. Mieli, 
jak mówił, jeszcze tego popołudnia pojechać na zwiedzanie Oświęcimia. Pożegnaliśmy się w 
zupełnym pośpiechu, bardzo zdawkowo. 
Niewątpliwie ta krótka i niezbyt przyjemna rozmowa była dla mnie dalszym uzupełnieniem 
jego charakterystyki. Zachował się konsekwentnie, nie chciał przyznać się do prawdziwych 
pobudek, jakimi kierował się wtedy. Nie chciał przyznać się nawet wobec kogoś zupełnie 
obcego, którego miał drugi raz w życiu już nie spotkać. Taki konsekwentny upór po tylu 
latach... Mecz z Yodą z biegiem czasu musiał stać się dla wszystkich nieco wyblakłym 
wspomnieniem! 
To pewne, nie był człowiekiem tak silnym, jak udawał. I dlatego taką wagę przykładał do 
zachowania pozorów konsekwencji w swoim postępowaniu, a jednocześnie konsekwentny 
przecież nie był, czego dał dowód swoim gwałtownym zachowaniem w szatni. Przedtem zdobył 
się na trudny gest i nie wytrzymał do końca. W obliczu tłumu łatwiej było mu odegrać tę 
rolę; kiedy znalazł się w szatni sam, ogarnęła go rozpacz; kiedy znalazło się w niej kilku 
świadków – dał się ponieść wściekłości. Można zrozumieć, mimo wszystko, taką właśnie 
reakcję. To, co nagromadziło się w nim pod koniec meczu, kiedy był już całkowicie bezradny, 
kiedy chciał wygrać, a nie mógł – zdołał opanować tylko przez chwilę, która dzieli gracza 
od uścisku dłoni rywala do momentu, kiedy znajdzie się w szatni. Schodząc z kortu jeszcze 
opanowywał się. Potem nastąpiło potężne rozładowanie. 
I tak prysł mit o wytworności i niedościgłych manierach tenisisty. Dziennikarze odsłonili 
go bezlitośnie, wystawili cały jego dramat na widok publiczny. Co musiał potem przeżywać, 
on tak czuły na atmosferę podziwu i szacunku?! 
W dużym stopniu musiała odgrywać rolę jego nadmiernie wybujała ambicja i miłość własna, 
a nawet pozerstwo. Przez całą karierę szukał odpowiedniego modelu dla siebie. Nie był 
do końca przekonany, jaki chce być naprawdę. Chciał być inny. Ale nie umiał... Dlatego ubierał 
się w zewnętrzne formy chłodnej elegancji i wytworności, i taki występował na korcie. 
Lecz znowu w bezlitosnym zwyciężaniu słabszych niż on tenisistów kryła się jakaś gwałtowność, 
którą też można odnaleźć w jego charakterystyce. Kiedy kogoś rozniósł, zdeklasował 
– uprzejmość, jaką wykazywał czy raczej demonstrował, była dla bardziej czujnego przeciwnika 
niemal obraźliwa. 
Nie, na pewno nie było w nim prostoty. Każdy gest musiał czemuś służyć. Było to gorączkowe 
poszukiwanie jakiejś postawy, jedynej – zupełnie wyjątkowej, która by go raz na zawsze 
wyróżniała spośród znacznej ilości sławnych i bardzo sławnych wyczynowców. 
W końcu wiedział, zdał sobie sprawę, że nigdy nie zostanie mistrzem Wimbledonu. Tamten 
sezon był już dla niego ostatni, może przedostatni wielki sezon... A więc przygotowywał

106 
się starannie i dzięki ogromnej koncentracji osiągnął szczyt formy akurat na ten turniej, rozgrywany 
na jego kortach, przed oczami własnej publiczności, która go zawsze tak podziwiała. 
Lecz trafił wtedy w półfinale na jeszcze lepszego od siebie gracza. Czy to jego wina, że po 
kilku latach, w ciągu których nie było żadnego fenomenalnego asa, raptem taki as pojawił 
się? 21-letni Brazylijczyk Peréz natchniony wirtuoz tenisa. Każdy musiał ugiąć się przed nim, 
więc Renard także przegrał. 
Nikt nie miał zresztą o to do niego pretensji. Ale on zaciął się, podtrzymał formę, grał 
nadal świetnie, czekając teraz już tylko na mecz pucharowy. W okresie tym wystąpił w kilku 
mniejszych turniejach. Znów kilku tam zmiażdżył... Znowu to grzeczne, nazbyt uprzejme 
traktowanie pokonanych rywali. Wytworny uścisk dłoni nad siatką, poklepywanie po ramieniu. 
Certowanie się przy wyjściu z placu gry – kto pierwszy... Kamienna twarz, ciągle ten sam 
uśmiech. Ale jednocześnie bacznie obserwuje, słucha, czy oklaski widowni są równie gorące 
jak zwykle. A może słabiej biją brawo? Nie. Aplauz jest mocny, długotrwały. Zaraz, może 
dlatego tak ciepło go żegnają, bo już wkrótce nadejdzie ostateczny kres kariery? Ile tych meczów 
jeszcze mu pozostało? Czyżby lepiej wiedzieli niż on? Do licha, czyżby nie zdawał sobie 
sprawy, że to jego ostatni wielki sezon? A oni już wiedzą! Dlatego są tacy sympatyczni. 
Dlatego tak mocno biją brawo. I męczył się. Im więcej męczył się – tym szlachetniejsza była 
maska, którą wkładał na twarz. 
Jaki był naprawdę? Czy my, sprawozdawcy, albo widzowie w istocie znamy do głębi zawodników, 
o których piszemy lub oglądamy w walce? Czy w jego szalonym czynie można 
dopatrzyć się tylko rozpaczliwego gestu? 
Tak, zwykle miażdżył słabszych przeciwników. Ale jeśli byli w pełni sil? O, wtedy sytuacja 
była zupełnie inna! W jakimś momencie przyszła myśl, a potem decyzja. Niełatwa i ryzykowna. 
A może sam nie wiedział co go podkusiło? W każdym człowieku tkwi coś takiego... 
Czy ja wiem, jak to nazwać? Rzucenie wyzwania... komuś... albo czemuś. Dzisiaj nazywają 
to modnie: protestem. Ale wiąże się to z bardzo młodymi ludźmi, nastolatkami, a on był 
dobrze po trzydziestce. 
W każdym razie obiektywnie podkreślamy, że ani zaraz po meczu, ani nigdy potem nie 
tłumaczył się ze swego postępku, na nic nie powoływał się. Przybrał postawę szorstką, postanawiając 
sprawę rozegrać wyłącznie ze sobą. 
Lecz najlepiej uczynię, jeśli wreszcie oddam głos komu innemu. 
Przekazuję relację naocznego świadka, mego bliskiego znajomego, o którym wspomniałem. 
Zna się na tenisie dobrze, sam grywał, choć nigdy nie był wybitnym zawodnikiem. Akurat 
przebywał w delegacji służbowej za granicą i nie mógł nie wykorzystać okazji zobaczenia 
takiego meczu. 
Paryski stadion jest ogromny, ale widać z każdego miejsca doskonale. Wysoki, bardzo 
stromy amfiteatr. Kiedy siedzi się na samym szczycie, gracze wyglądają jak białe figurki, 
piłka jest punkcikiem. Uderzona rakietą wydaje charakterystyczny odgłos, ponieważ w czasie 
gry zwykle jest cicho, więc nawet na samym szczycie amfiteatru słychać doskonale każde 
uderzenie. 
Mój znajomy siedział nisko, jak opowiada, w czwartym rzędzie po prawej stronie, mniej 
więcej na wysokości półkortu. 
– Była piękna pogoda, ogromny upał, ani chmurki na niebie, ani śladu wiatru. Kiedy Renard 
wyszedł na centralny kort wraz z Japończykiem Yoda, była godzina 16 minut 10. Poprzednie 
spotkanie, w którym Matsubasi pokonał Gelina w trzech setach, trwało krócej niż 
przypuszczano – niewiele ponad 50 minut? Japończycy wyrównali na 2:2, więc losy meczu 
dopiero teraz miały się rozstrzygnąć. Ostatecznie nie jest rzadkością, że w pucharowym spotkaniu 
przy stanie remisowym wychodzą do walki dwaj najlepsi zawodnicy obu drużyn. Takich 
spotkań kroniki Pucharu zanotowały bez liku.

107 
– Jak grał ten Yoda? Jak wyglądał? Niech mi pan dokładnie opisze – prosiłem znajomego, 
przerywając mu już na samym początku opowieści. 
– Niczym specjalnie nie wyróżniał się. Był taki jak większość Japończyków: nieduży, 
szczupły, ale umięśniony. Gładko przyuczane czarne włosy, no i jeszcze jedno – nosił okulary. 
Wyglądał na więcej lat, niż miał w istocie, może właśnie przez te okulary. Na 25 albo nawet 
26, a miał 22 lata. Grał białym Slazengerem. Spotkały się dwie zupełnie odmienne rakiety 
– mój rozmówca niechcący użył przenośni. 
Zorientowałem się i wtrąciłem: 
– Renard grał Max Playem, jak zawsze? 
– Ano tak. Ten Slazengerem, a ten Max Playem. Ale myślałem o ich odmiennym stylu gry. 
Renarda pan zna: nieustanna ofensywa. Szybkość i dynamika, ale wiele elementów finezji. 
Yoda za to reprezentował matematyczny tenis: niezwykła regularność i dokładność każdego 
uderzenia. Też był szybki, ale przy siatce pojawiał się raczej rzadko, kiedy Renard za bardzo 
go przydusił. Wtedy Japończyk natychmiast także wzmacniał grę. Biegł do siatki nawet po 
nieprzygotowanej akcji, atakował byle jak. Chodziło mu o to, by wybić przeciwnika z rytmu 
gry. Udawało mu się to, ale nie za bardzo. 
– Zaraz, niech pan mówi po kolei. A więc wyszli na kort... 
– Wyszli. Była oczywiście burza braw dla jednego i drugiego. Yoda bardzo podobał się w 
poprzednim występie przeciwko Gelinowi, którego zwyciężył w 4 setach. W deblu także wypadł 
świetnie, choć Japończycy przegrali. Nie pokazał oczywiście tak mocnego serwisu i 
smecza, jak Renard – ale jego return!... Rzadko widzi się coś podobnego. Piłka szła jak po 
sznurku. Przeważnie mocno liftowany i bardzo głęboki cross, przechodzący nad samą siatką. 
Nie wiadomo co z tym robić? Ten, co biegł po serwisie, musiał wyciągać się, wyłapywać piłkę 
niemal wpadając głową w trybuny. Co można zrobić z takiego returnu? Zagrać też miękko. 
Nie ma mowy o uderzeniu z woleja. No, można jeszcze zagrać lobem – ale to też piekielnie 
trudne. Właśnie Yoda miał znakomitego loba! Niespodziewanie, jakimś niedostrzegalnym 
skrętem rakiety, kierował piłkę w górę, przerzucając nad atakującymi przy siatce przeciwnikami. 
Piłka, mocno liftowana, padała niemal z reguły na końcową linię. I co wtedy? Trzeba 
się cofać, wyłapywać i oddać albo też lobem, albo zaryzykować – i grać w środek. 
– Dobrze, więc bili im brawo. Czy Renard był, jak zawsze spokojny? 
– Tak. Był taki, jak zawsze. Nie można było dopatrzyć się czegoś niepokojącego. Tylko 
pod koniec pierwszego seta poprosił o zmianę liniowego. Nie popatrzył na niego ironicznie, 
jak zwykle to czynił, tylko po prostu przerwał grę i podszedł do sędziego głównego. A potem 
zapytał Japończyka, czy nie ma nic przeciwko jego prośbie. Końcowy akcent incydentu był 
więc typowo renardowski: przeprowadza to, co chce, jest stanowczy, ale wszystko ubiera w 
formę kurtuazyjnej uprzejmości. 
– Kiedy zmienili liniowego, Japończyk prowadził? 
– Tak, 5:4. Ale zaraz, niech już pan pozwoli, że zacznę od początku. Rozgrzewali się bardzo 
długo. Chyba ponad 10 minut. Publiczność 3-krotnie zaczęła klaskać. Widownia pierwsza 
nie wytrzymała nerwowo. Japończyk chciał już zacząć, ale Renard poprosił go o przedłużenie 
treningu. Serwował i serwował, chyba ze 20 razy próbował pierwszego podania. Już w czasie 
rozgrzewki przyspieszał grę, wchodził strasznie wcześnie na każdą piłkę Yody. Widać było, 
że przygotowuje plan batalii w najdrobniejszym szczególe. W końcu sędzia główny powiedział 
ze swojego stołka: „Mister Renard, first service!” – i od razu zrobiło się cicho. 
Zaczął od swojego podania i szybko przegrał gema. Zrobił dwa błędy serwisowe. Dwukrotnie 
pospieszył się z atakiem – raz wyrzucił piłkę na aut, a raz posłał w siatkę. Po tym podawał 
Yoda i po długiej walce znowu wygrał gema. 2:0. Renard w ataku, lecz nie trafia w 
kort, robi często auty. Bije mocno, wstrzeliwuje się dopiero. 3:0. Wreszcie Renard odnajduje 
uderzenie. Zaczyna cisnąć. Ach, to jego raptowne przejście z obrony do ataku! Cudownie 
biegał. Broniąc się przed płaskim zagraniem, uderzał rakietą z całej siły i nagle pojawiał się

108 
przy siatce. Niby idzie na samą siatkę, ale już czuje, że pójdzie lob, więc cofa się do tyłu. 
Smeczuje z półkortu. Wyczuwa lot piłki przeciwnika. Tempo! Tempo! 1:3, 2:3, 3:3. Rozpoczyna 
się ofensywa. Yoda nareszcie zorientował się. Bije return krótko, podchodząc blisko 
linii serwisowej. Teraz on w ataku. Renard chwilami musi się bronić. Japończyk obejmuje 
prowadzenie 4:3, a potem 5:3. Lecz nie może powstrzymać naporu Renarda. Przegrywa gema: 
5:4 i 30:30. Wtedy właśnie sędzia liniowy pomylił się i skrzywdził swojego gracza. Renard 
poprosił o zmianę, ale widać zdenerwował się trochę, gdyż zaraz przyspieszył za bardzo 
po pierwszym, mocno podciętym, serwisie Japończyka i wysłał piłkę w aut. Pierwszego seta 
wygrał Yoda 6:4. 
Było dużo braw, ludzie poprawiali się na swoich miejscach. Każdy wiedział, że Renard 
jeszcze nie jest całkowicie rozegrany. Japończyk za to zgrzany był już mocno i długo wycierał 
się ręcznikiem. Renard stał przy linii i rakietą kozłował piłkę. Patrzył na Yodę, jakby 
chciał go ściągnąć wzrokiem i ustawić w tym miejscu, gdzie przyjmuje się serwis. Ale Yoda 
nie widział tego. Stał tyłem, mały i niepozorny, zdjął okulary i uważnie położył na stoliku. 
Potem sięgnął znów po szklankę z herbatą. Wreszcie wrócił na kort. 
Od pierwszych chwili huraganowe ataki Renarda. Wszystko mu wychodzi. Próbuje najtrudniejszych 
uderzeń. Mocny serwis, przeważnie pierwszy od razu jest celny. Płaska, dokładna 
odpowiedź Japończyka. Stara się wydłużyć grę i trzymać za wszelką cenę przeciwnika 
w głębi kortu. Ale Renard zagrywa wszystko niemal z półwoleja. Czeka najdłużej 2-3 wymiany 
i już jest przy siatce! Miękki, coraz bardziej rozluźniony, wpada w rytm gry. Co chwila 
zmienia szablon. Długa piłka w prawy róg i jeszcze raz długa w to samo miejsce. A potem 
raptowny cross w lewo po ostrej przekątnej. Yoda wyciąga krótkie nogi. Wyłapuje piłkę z 
bekhendu. Renard zakrył całą siatkę. Już czeka. Yoda odpowiada równie ostrym crossem. 
Renard już tam jest. Łapie na rakietę i zabija bez litości. Yoda próbuje minąć go wysokim 
przerzutem, kilkakrotnie mu się to udało! Renard puszczał wtedy piłkę, nawet nie wyskakiwał 
do góry i nie cofał się. Wołał: good shot! – i podnosił rękę na znak uznania. Rozkładał siły. 
Rzucał je wtedy, kiedy był pewny swego. Zresztą czy warto wracać się po „uciekającego” 
loba, kiedy prowadzi się w gemie 40:0? 
Drugiego seta Renard wygrał 6:2. Była ogromna, przeciągła burza braw. 
Grają dalej, oczywiście bez przerwy. Renard zwiększa tempo. Nawołuje chłopców, by 
szybciej rzucali mu piłki. Stadion widzi, czuje, że wielka passa trwa. Patrzyłem już na zegarek 
– w ile to minut Renard go wykończy. Dwa sety trwały, co prawda, godzinę i 16 minut, 
ale gemy teraz biegły szybciej. Atak za atakiem. 2:0 dla Renarda. Przy zmianie stron kortu 
Yoda rozmawiał przez minutę ze swym kapitanem. To też był taki mały, czarny Japończyk w 
okularach, o wyglądzie ofermy. Coś mu szeptał na ucho. Zaraz przekonaliśmy się, co to były 
za rady. 
Yoda zaczyna grać teraz wprost na Renarda, kiedy ten jest przy siatce. Strzela w Renarda. 
Trochę zaskoczył go i wygrał gema. 2:1. Kiedy przeciwnik już go wyczuł i dawał sobie radę z 
tymi drivami, Japończyk zaczął ciąć piłkę – w lewo, w prawo, demonstrował jakieś sztuczki. 
Kilka razy nie udało mu się to, ale i Renard zrobił kilka błędów. Gra trochę poszarpała się. 
– Renard do ataku! – woła ktoś z trybun. Okrzyk zagłuszają oklaski. Ważny moment, gdyż 
Japończyk nie kapituluje. Publiczność natychmiast wspiera swego gracza. Wie, że Renard 
lubi owacje „przy otwartej kurtynie”. 
Przy stanie 2:l wygrywa natychmiast gema ze swego serwisu na sucho. Posyła dwa asy nie 
do odbicia, a potem dwa ataki zakończone potężnym wolejem. 3:l. 
Następny gem trwał bardzo długo. Yoda znów stara się przejść sam do ofensywy, ale po 
przygotowanym i dobrym ataku. Wie pan, że Renard jest najsłabszy, kiedy zaatakuje się go 
długą i miękką piłką. Po lekkiej piłce nigdy zbyt dobrze nie mijał atakującego przy siatce 
przeciwnika. Odpowiada wtedy niezbyt celnie i potem męczy się w obronie, biegając z jednego 
rogu w drugi. Aż wreszcie znajdzie moment i wyrżnie piłkę z całej mocy. Wtedy od razu

109 
obraz gry zmienia się. W ułamku sekundy. Jak kot – już przy siatce. Wymiana wolei... Jeden... 
drugi... trzeci... i brawa. Renard znalazł jakąś lukę, był jeszcze szybszy! 
Dopiero po 15 minutach uciekł Japończykowi na 4:1. Grali już godzinę i 49 minut. Dopiero 
końcówka trzeciego seta. 
„Tak, załatwi go w dwie godziny i kwadrans, nie licząc 10-minutowej przerwy. Przecież 
ten Yoda już ledwo dyszy” – mówił mój sąsiad z trybuny. 
Dwa ostatnie gemy trwały trochę krócej. Japończykowi ręka kilkakrotnie odmówiła posłuszeństwa. 
Dwa razy zrobił ogromne auty. Rozłożył ręce bezradnie i spojrzał na swego kapitana. 
Ten patrzył w zupełnie inną stronę, jakby dostrzegał kogoś dawno nie widzianego na trybunie. 
Uśmiechał się do siebie i poruszał wargami. Zachowywał się tak, jakby siedział na 
leżaku i odpoczywał po dobrym obiedzie. A tu, ten Yoda! Spocony, wymęczony, z coraz 
większą bezradnością patrzący to na Renarda, to na małego czarnego kapitana. 5:1. 
Grali już godzinę i 58 minut. Serwis Renarda. Za każdym razem Yoda odpowiada wysokim 
lobem. Chce zyskać trochę czasu i zwalnia tempo gry stale teraz przybierające na sile. 
Renard smeczuje z głębi kortu, mocno i pewnie. Yoda broni pierwszego setbola zupełnie zaskakującym 
skrótem. Znów setbol dla Renarda! Serwuje. Wszyscy czekają teraz na loba ze 
strony Japończyka, a tu raptem znów skrót. Równowaga. Teraz Renard serwuje ze zdwojoną 
siłą. W samą linię. Trzeci setbol. Podrzuca piłkę do góry i potężny, szybki młynek rakietą. 
Trafił piłką dosłownie w przecięcie poprzecznej i podłużnej linii serwisowej, w sam rożek. 
Nie można wyobrazić sobie bardziej efektownego zakończenia seta. 4:6, 6:2, 6:1, po 2 godzinach 
i 7 minutach gry. Prawie koniec! Japończyk pochyla nisko głowę i lekkim truchtem, w 
którym wyczuwa się ogromne zmęczenie, podbiega do stolika swego kapitana. Ten wolno 
wstaje, bierze sweter i okrywa nim ramiona gracza. Idzie pierwszy w stronę wyjścia, za nim 
wolno drepcze Yoda. Do szatni. Jak najszybciej do szatni! 10 minut przerwy. Wszyscy wstają 
z miejsc, poprawiają się, a potem składają ręce do oklasku, bo oto Japończyk już zaraz zniknie 
z kortu. Podziękowanie za wspaniałą walkę, która jest jeszcze nie skończona. Huragan 
braw przybiera na sile, kiedy Renard z narzuconym na szyję ręcznikiem kieruje swe kroki do 
wyjścia. Chłopcy zamiatają kort, poprawiają zamazane linie. Sędzia wolno złazi ze swego 
stołka. W megafonach słychać Aznavoura. 
„10 minut przerwy. – Nie, jeszcze dziewięć i pół – mówi mój sąsiad, patrząc na zegarek. – 
Japończyk jest już piekielnie zmęczony. Szkoda, że wszystko nie potrwa długo”. 
„Ale przygotował się do tego meczu!” – wtrąca inny widz. (Jak to w przerwie, gada się). 
„Najlepiej grał w końcówce drugiego seta. Nie, cały trzeci był znakomity. Renard zrobił 
tylko 11 błędów. Liczyłem. Wszystkie wtedy, kiedy albo spieszył się, albo otrzymywał miękką 
i podciętą piłkę”. 
Aznovoura zmienia Dany Kay. Linie na korcie znów ciągłe i świeże, ukazuje się sędzia 
główny. Na krzesełkach liniowych widać już także kilka sylwetek. 
„Jeszcze 3 minuty” – mówił skrupulatny sąsiad, stale patrzący na zegarek. Widać było, że 
kocha tenis i uwielbia grę Renarda. 
„Pograją najwyżej 20 minut” – powiedział. Ale widać było, że chciałby, abym zaprzeczył. 
Nic nie powiedziałem, a on dalej: „Szkoda. Na grę Renarda mogę patrzeć godzinami. Kiedy 
gra tak, jak dziś”. 
Najpierw pojedyncze oklaski, a potem długi, przeciągły szum. Wyszli. 
Ludzie usadawiają się z powrotem na swoich miejscach. Szmer z wolna cichnie, gdyż Renard 
już pochylił się nisko, a naprzeciw Japończyk wyprężył się przy pierwszym serwisie. 
Podcięte uderzenie na bekhend. Szybka odpowiedź. Japończyk znów tnie; Renard rozpoczyna 
atak krótkim forhendem i sunie długimi susami na połowę kortu. Zabił piłkę bekhendwolejem 
w pięknym podskoku. Doskonale pamiętam! Tak zaczął się czwarty set. 
Przy stanie 2:0 dla Renarda Japończyk odbijając piłkę w lewym rogu nagle potknął się i 
przewrócił. Wstawał z wolna. Umazał sobie całą rękę czerwoną nawierzchnią, a chyba i tro

110 
chę pokaleczył, gdyż, kiedy znalazł się koło swego kapitana, ten wyjął z torby plaster i zaczął 
zalepiać mu łokieć. Renard na chwilę podbiegł do stolika, a kiedy przekonał się, że nie stało 
się nic poważniejszego, wrócił na kort i czekał. 
Tymczasem Yoda pokazywał na rękę, był skrzywiony, gestykulował i wyraźnie ociągał się 
z podjęciem gry. Kiedy szedł wreszcie z powrotem, widać było wyraźnie, że utyka na nogę. 
Zaraz podjął walkę na nowo. Zaserwował, ale niecelnie. Drugi serwis za to był dobry. Renard 
odbijał piłki mocno, Yoda tylko bronił się. Rychło było już 3:0. Nagle w momencie kiedy 
Marcel zagrał mocnego crossa, a potem, by zmylić przeciwnika, powtórzył zagranie w to samo 
miejsce, gdzie akurat znajdował się Japończyk, Yoda nie odbił piłki. Ruszył i w połowie 
drogi zatrzymał się. 
Lecz za chwilę znów skoncentrował się, przyczajony jak kot, ze wzrokiem utkwionym w 
piłce. Tak, teraz wyraźnie zwalniał grę, stosował półloby – i znów Renard był przez chwilę w 
kłopocie. Spróbował zagrać mocniej, ale wyrzucił piłkę na aut. W chwilę później jednak podbiegł 
bliżej siatki i mocnym wolejem zmusił Japończyka do kapitulacji. 3:0. Serwuje Renard. 
Pierwsza piłka niedobra, druga – w korcie. Yoda odbija ją, a kiedy piłka znów wraca do niego, 
biegnie z wyraźnym trudem i z łatwej pozycji posyła piłkę w siatkę. Był źle ustawiony, 
wyraźnie tracił z każdą sekundą szybkość i miękkość ruchów. Zwykle cudownie ustawiony 
do piłki (zwracała uwagę jego kapitalna praca nóg!), teraz był jakiś ociężały. 
Renard przygotowuje atak, zagrywa o dwa metry od Yody. Ten przechyla ciało w tę stronę, 
czyni ruch, jakby chciał podbiec, i nagle znów zatrzymuje się. Piłka przelatuje tuż obok 
jego rakiety. 
Coś się z nim dzieje, ale co? Renard po drugiej stronie siatki gotuje się do wznowienia gry, 
ale Japończyk nie jest przygotowany. Nawet nie podniósł ręki, aby przeprosić za zwłokę. Stoi 
w miejscu, schylił się i ujął za nogę. Potem położył rakietę na ziemi, przykląkł. Masuje łydkę. 
Zrobiło się cicho na stadionie. Wie pan, czasami takie rzeczy stają się nagle, właśnie po przerwie, 
kiedy zdawałoby się, że zawodnik odpoczął. Musiał walczyć z bólem na pewno od dobrych 
kilku minut. To nie był przypadek, że wtedy wywrócił się do tego strzału Renarda w 
lewy róg. To był już pierwszy znak... 
Masował tę swoją szczupłą nogę chyba przeszło minutę. Jego kapitan nie drgnął. Już 
wcześniej wiedział, co się dzieje. Renard cierpliwie czekał. Znów kozłował piłkę i łapał 
zręcznie. Potem przerwał. Patrzył na Yodę. Trudno było domyślić się z jego twarzy, co myśli. 
Żadnego wyrazu nie można było z niej odczytać. Zrobił tylko krótki niecierpliwy ruch rakietą, 
kiedy dobiegała minuta przerwy. Yoda wstał i kuśtykając skierował się do kapitana. Kiedy już 
dochodził, odwrócił się wreszcie do przeciwnika. Uśmiechnął się. Ruch ręką, że przeprasza – 
i zaraz drugi gest, że nie jest z nim źle i będą zaraz grać. Renard nie drgnął. Usiadł teraz na 
rakiecie. Wyciągnął nogi, opierał się lekko i rozglądał się po trybunach. Kapitan pochylił się 
nad Yodą. Masował mu nogę. Szmer na widowni, ludzie już nie wytrzymywali napięcia. 
Znów cicho. Słychać tylko to klepanie. – Skreczuje czy wróci na kort? Aha, wraca. Nawet 
mniej kuleje. Ten kapitan musiał na pewno znać się na masażu. Jak długo będzie mógł biegać? 
Takie kurcze nie mijają prędko. 
Serwis Renarda. Yoda kuśtyk, kuśtyk – gdzie tam, za późno! Nieprzyjemny widok. Tak 
ładnie grali: ten wspaniale atakował, a ten mądrze bronił się. A teraz jatki... Kto to lubi?... 
Renard serwuje znów, ale trafia w siatkę. Posyła drugi serwis – ten podcięty – biegnie do 
siatki, gdyż Yoda odbił wcale nieźle. Renard musi skakać w bok, przerzuca wolejem na drugą 
stronę. Japończyk kuśtyk, kuśtyk i loba!... Renard wraca, smeczuje z podskoku – niecelnie. 
No, ale nie był to łatwy smecz, taki z półobrotu, wie pan?... Znów pierwszy serwis nie udał 
mu się. Piłka w grze, strzał Renarda – autowy. Równowaga. Jakby coś nagle zacięło się w 
doskonale funkcjonującej maszynie, która przed chwilą jeszcze niszczyła, miażdżyła, prze

111 
jeżdżała się po Japończyku. Te przerwy może zdekoncentrowały Renarda, wytrąciły z 
równowagi, grał przecież jak w transie. A tu ten schodzi mu z kortu, wraca... Łapie się za nogę, 
klęka, masaż... Znów przerwa. 
Piłka w grze. Renard gra teraz ostrożniej, pewnie chce znów wejść w uderzenie, nie ryzykuje 
ataku, jakby bał się grać po liniach. Kieruje piłkę o metr, półtora przed końcem kortu. 
Oglądamy długie wymiany. Japończyk doskonale ustawia się, nie potrzebuje zresztą wiele 
biegać. Dwa razy podciął, to były straszne lifty. Renard źle obliczył rotacje i wyrzucił dwukrotnie 
piłkę na aut. Niespodziewanie gem dla Japończyka. 3:1. Nie potrzeba zmieniać stron 
kortu. Ale Yoda idzie na chwilę do kapitana. Krótki, błyskawiczny masaż łydki. Kapitan zdjął 
marynarkę z emblematem, miętosi nogę, klepie – aż słychać w naszych rzędach. Zupełna cisza. 
Japończyk wraca, nadal kuleje. Grają. Renard nie atakuje. Parę razy, co prawda, próbował, 
ale powtarzały się wciąż błędy, przyznam niewielkie. Raz zagrał wzdłuż linii i wyrzucił 
najwyżej o dwa centymetry. Trudnego smecza mocno uderzył – sam nie wiem, czy piłka była 
dobra, czy nie. Tylko mignęła, a sędzia krzyknął: „aut!”. Renard spojrzał na niego, ale tym 
razem krótko i bez ironii. Jakby pohamował się. Grali miękko i wolno. Długie przerzuty. Bardzo 
ostrożne, jak wtedy, kiedy spotka się dwóch tenisistów w takiej rozstrzygającej sytuacji 
jak oni, a skoro jest, powiedzmy 6:5 dla jednego i – równowaga. Ale tu przecież on miał dwa 
sety wygrane zdecydowanie, prowadził 3:1, a przeciwnik okulał! Po co więc taka ostrożność 
w grze? Co się za tym kryje? Jeszcze nikt nie denerwował się na trybunach. Była tylko jakaś 
niesamowita atmosfera, coś się działo, ale właściwie nikt nie umiał powiedzieć co. Przecież 
Yoda zaraz przewróci się albo znów złapie za nogę. Biega z trudem, ale biega. Dokładnie 
plasuje piłkę, ale też z ostrożnością. 
Niech pan wyobrazi sobie, że potem było 3:2, a po kilku minutach 3:3. 
„Renard do ataku”! – rozległ się raptem pojedynczy głos z widowni. To chyba był ten kibic, 
który pierwszy przeczuł co nastąpi. 
Renard usłuchał, zagrał raz mocniej, a potem strzelił – ale nie w róg, lecz w sam środek 
kortu. A tam stał ten mały, uparty Japończyk i odbijał wszystko, po swojemu – dokładnie – 
wciąż na tę samą odległość z lekkim liftem, nie za wysoko ponad siatką. 
4:3 dla Yody. Zmieniają strony. Renard pije herbatę, kamienna twarz, nie wiadomo co tam 
w nim siedzi. Kapitan masuje Yodę. Przeciwnicy nie patrzą na siebie. Gwar na trybunach. 
Renard stracił uderzenie, czy bawi się jak kot z myszką? Zaraz przejdzie do ofensywy. Okrucieństwo, 
czy chwila litości? 
Opowiadający umilkł na chwilę. Po pauzie powiedział: 
– Dopiero później domyśliłem się, że on oszczędzał Japończyka, nie chciał miażdżyć takiego 
kulejącego... A potem sam się rozkleił i już nie mógł. Niech pan słucha dalej. Grają. 
Raptowny mocny serwis Japończyka. Takie bomby posyłał tylko w pierwszym secie. 15:0. 
Teraz miękki serwis, szybka odpowiedź Renarda, który pędzi do siatki – ale Yoda strzela mu 
wprost w piersi. Nieprzyjemne zagranie. 30:0. Znów wymiana piłek. Yoda biega z trudem, ale 
trochę płynniej, świetnie doszedł do crossa i odpowiedział takim samym. Renard wyciągnął 
się, ale już nie zdążył. 
„Renard atakuj!” 
Przecież atakuje, tylko za mało. Jakby stracił kontenans. Pędzi do siatki po akcji nieprzygotowanej. 
5:3 dla Yody. Ogromne brawa dla kulejącego tenisisty. Renard po raz pierwszy 
denerwuje się. Zacisnął mocno dłoń na trzonku rakiety. Wyrzuca piłkę, uderza – ale Yoda 
odbił. Renard zagrywa stopwoleja, Yoda dobiegł. Spięcie przy siatce. Cała seria krótkich 
wolei. Burza braw. Yoda wygrał punkt. Jak kot wyskoczył w prawo. Skrzywił się potem i 
klepnął po łydce, ale raźno stanął do przyjęcia następnej piłki. Tak, już wyraźnie mniej kulał. 
Zupełnie niespodziewanie czwarty set zakończył się jego zwycięstwem 6:3. Wygrał sześć 
gemów z rzędu!

112 
„Renard do ataku!” Znów odezwał się ten kibic, ale zabrzmiało to ironicznie. Zresztą zaraz 
ktoś wrzasnął co innego: „Renard broń się! Graj na przerzut!” Szmer wesołości przeszedł 
przez tę część trybun. Zaraz jednak ludzie zaczęli psykać i znów uciszyło się. 
Do rozpoczęcia piątego seta pierwszy był gotów Japończyk. Kapitan już go nie masował. 
Noga była w porządku. Kurcze jak szybko przyszły, tak szybko minęły. Tyle że całkowicie 
zmienił się obraz gry. Renard próbował wszystkiego. Atakował, lobował, bił mocno albo 
podcinał serwisy, próbował wzmocnić uderzenie, to znów podejmował grę na przerzut. Błędy, 
całe serie błędów, prostych, denerwujących! A żółty malec grał jak maszyna. Nie, nie jestem 
w stanie powiedzieć panu, jak to wszystko kończyło się. Przykry widok. Przy stanie 4:0 dla 
Yody Renard zdobył gema z kilku rozpaczliwych wypadów do siatki. Ale to już była gra na 
siłę, nie było w niej żadnej dokładności ani finezji. Tylko rozpacz. 
Japończyk odpowiedział zaraz wielką ofensywą. Zaczął stosować teraz jakiś zupełnie inny 
serwis. Szalenie silny, ze stałą zmianą rotacji. Piłka odbijała się to w lewą, to w prawą stronę. 
Przeważnie kierował ją jednak na bekhend. A potem on szedł do siatki. Przy stanie 4:1 dla 
Yody gra toczyła się w oszałamiającym tumulcie. Ludzie gwizdali, padały najbardziej złośliwe 
okrzyki. Zapewne większa część widowni chciała jeszcze walki, psykała, usiłowała uciszyć 
rozzłoszczonych kibiców. Wiemy, jak to jest na stadionie. Bardzo często mniejszość jest 
w przewadze. Wystarczy, że znajdzie się setka awanturników – zagłusza resztę. Wybuchło 
kilka awantur, kilka osób pobiło się na trybunie. A tam w dole na czerwonym placu uwijały 
się dwie białe sylwetki: wysoki, zgrabny Francuz – i mały Japończyk. Cóż, przez całego piątego 
seta prawie w każdej wymianie o jeden raz więcej Yoda przerzucał piłkę. A o co innego 
chodzi w tenisie? 
Przy stanie 5:l Renard po raz ostatni zerwał się do walki. Wygrał nawet gema, w następnym 
prowadził 30:0. Teraz słychać było ogromne brawa. Jeszcze jest nadzieja. „Trzymaj się 
Renard!” Ale już było za późno. Nastąpiła nagła seria prostych błędów. Przegrał za pierwszym 
meczbolem. Kiedy zaczynał serwować, miał taką minę, jakby w ogóle chciał zejść z 
kortu. Pohamował się. Wyszedł mu serwis – biegnie do siatki, Yoda mija go płasko. Renard 
skacze. Wyłapał. Ale Japończyk zagarnął piłkę rakietą i wyrżnął z całej siły wprost w linię! 
Zwiesił głowę i truchtem do siatki. Zawisła jego ręka na chwilę w powietrzu. Renard był jeszcze 
w wysokoku. Opadł na ziemię. Teraz on się potknął i przejechał kolanem po czerwieni 
kortu. Wyglądało to niezmiernie dramatycznie. Ten z wyciągniętą ręką, a tamten klęczy – 
pokonany. 
Wyprostował się szybko i spokojnym krokiem szedł do siatki. Oo... teraz widać było, że 
chyba myślał przez całego piątego seta o tej właśnie chwili, jak trzeba będzie iść i wyciągnąć 
dłoń do Japończyka!... Wszystko było już obliczone wcześniej. Lekko uśmiechnął się... On 
miał już wyuczony ten uśmiech. Zawsze miał taką twarz, kiedy kończył zwycięsko partie. 
Więc teraz chciał tak samo. 
Najpierw brawa mieszały się z okrzykami. Potem wibrująca fala gwizdów. A jeszcze później 
już tylko brawa – dla Yody, kiedy schodził pierwszy z kortu. Nie za dużo, bo jednak 
większość widzów była strasznie zmartwiona. 3:2 dla Japonii. 
Było zupełnie cicho, kiedy Renard z pękiem rakiet i ze swoim biało-granatowym, zdobnym 
w czerwony szlaczek, ręcznikiem na szyi opuszczał kort. Cisza zaprowadziła go niemal 
do samego wyjścia. Szedł wyprostowany. Gdy nagle zerwało się trochę oklasków, tylko trochę, 
jakby biło brawo piętnaście, najwyżej dwadzieścia osób. Skąpe brawa, a w tle pojedynczy 
okrzyk: „Grand selgneur! Wielki pan!” 
Odwrócił głowę i spojrzał w tamtą stronę. Lecz w tym momencie ktoś inny podbiegł do 
samej bandy oddzielającej kort od widowni i wrzasnął: „Idiot!”. 
Renard uśmiechnął się teraz. 
Okrzyk był tak głośny i wyraźny, że uciął gwar trybun. Pokonany tenisista szedł dalej i 
dotarł do wyjścia w zupełnej ciszy.

113 
Grali trzy godziny i siedem minut. Wynik 6:4, 2:6, l:6, 6:3, 6:1 dla Yody. 
Jakoś przecisnąłem się do domku klubowego i po schodach na piętro tam, gdzie szatnie... 
Nawet byłem tam wcześniej. Jeden z pierwszych. Porządkowy grzecznie zawrócił mnie z 
powrotem, kiedy dotarłem do zamkniętych drzwi szatni. Panowała tam absolutna cisza. Pewnie 
usiadł na krześle i tak siedział. 
Dopiero w chwilę później zadudniło po schodach. To biegł ten dziennikarz do Renarda. I 
zaraz potem zaczęło się!...24

114 
MINIATURKI SPORTOWE 
STADION 
To jest teatr młody, ale ogromny. 
Tu otwieraliśmy Festiwal Młodzieży w 1955 r., tu biegała wtedy Australijka Strickland 
ustanawiając rekord świata na 100 m (11,3), wszystkie ważniejsze mecze piłkarskie rozgrywane 
były na tej właśnie murawie (czasem na bliźniaku naszego jubilata – Stadionie Śląskim). 
Mecze lekkoatletyczne z USA, Anglikami, innymi potęgami europejskimi, 80-metrowe 
rzuty Sidły, sprinty Foika, rekordowe rajdy Krzyszkowiaka i Chromika, niezapomniane występy 
Kirszenstein, Kłobukowskiej i Badeńskiego... Wszystko tu. A gdzie rekord świata w 
dysku ustanowił Piątkowski? Jakże, znów ta sama arena! Ligowe i międzypaństwowe mecze, 
zawody młodzieży i mityngi asów. Nawet korowody dożynkowe maszerowały po tej samej 
bieżni. Pokazy gimnastyczne wreszcie. A wszystko w ciągu ostatnich kilkunastu lat. 
Wybudowano go w rekordowym tempie. Uchwała o budowie Stadionu zapadła w początkach 
sierpnia 1954, zaczęto go budować przecież nie nazajutrz, a i tak zdążono, by w Święto 
Lipcowe przyjmować młodych gości z całego świata, którzy zjechali do Warszawy w rok 
później. 
Jest to stadion ziemny. Roboty były mordęgą. Trzeba było się przebić przez surowe miesiące 
zimy, kiedy ziemia stwardniała od mrozu. Obliczają, że de facto budowano go zaledwie 
7 miesięcy. Był to pierwszy rekord, że użyję tego określenia: rekord ofiarności. Tysiące 
mieszkańców Warszawy przyczyniły się do tego, by powstał. Pracowali młodzi i starzy. Jeszcze 
go nie było, jeszcze nie rysowały się w naszej wyobraźni jego przyszłe kontury, wszystko 
było niezgrabną masą, wąwozem, który przerył ziemię – ale już warszawiacy go lubili. Jest w 
nim kawał wspólnej pracy. 
Jego twórca, prof. Jerzy Hryniewiecki jest, co warto podkreślić, starym sportowcem (wiosłował 
w AZS-ie). Powstała koncepcja czegoś ogromnego, a jednocześnie lekkiego, łagodnego. 
Kiedy wejdziesz na koronę – stoisz jakby na wąziutkim brzeżku gigantycznej amfory. Ani 
śladu uczucia przytłoczenia, z czym spotykamy się często na innych wspaniałych stadionach. 
Przestrzeń, szeroki oddech. Kiedy zasiądziesz samotnie – wokół biel, a w dole prostokąt zieleni 
okolony czerwonawym pasem bieżni. Powieje wiatr od Wisły, czujesz zapach wody. 
Niektórzy chętnie chodzą na spacer, nie tylko we dwoje, niekiedy właśnie samotnie, by z 
wielkomiejskiego zgiełku wyrwać chwilę relaksu. 
Mecze piłkarskie, wydaje mi się, najlepiej oglądać z miejsc znajdujących się wysoko. Gracze 
wyglądają, co prawda, jak figurynki i nie rozpoznasz ich twarzy, za to jak z lotu ptaka 
śledzisz strategię drużyn, sposób, w jaki rozwijają akcję, borykają się, budują ofensywę, 
montują obronę. 
Lekką atletykę ogląda się na tym stadionie nieco gorzej. Aktorzy od widowni już za daleko. 
Biegi, skoki i rzuty jakby odrealnione. Ciężka kula zda się wtedy piłeczką, oszczep patyczkiem, 
a młot, kiedy leci ponad murawą, czasem ginie nam z oczu na tle siedzących po 
drugiej stronie. Sprinterzy biegną na pozór wolno w dalekiej perspektywie. Wrzask stadionu 
nigdy nie jest tu ogłuszający. Ulatuje pod niebo, rozpływa się w przestrzeni. Na Legii, na

115 
Konwiktorskiej, na wrocławskim, krakowskim czy łódzkim stadionie wszystko dudni, kiedy 
Polak wbije bramkę, wygra bieg albo wyścig kolarski czy żużlowy. Spod dachów trybun idzie 
mocny rezonans. Owal widowni ciaśniej otacza boisko. Jest akustyka. 
Arena triumfów, czasem klęsk. To właśnie wiąże ją z milionami ludzi. Miejsce mocnych 
przeżyć. Tu przegraliśmy ostatni etap i cały wyścig z kolarzami NRD w 1959 roku. Ale tu 
także wygrywał Królak. 
Tu grzmocili nas lepsi niż my piłkarze. Ale czasem wygrywało się i z mocnymi. „Każdy 
ma z tego stadionu własną chwilę wspomnień. Przychodzisz, zajmujesz miejsce i czekasz na 
coś. A potem zmęczony i oszołomiony wracasz przez Most Poniatowskiego. 
Czy pamiętasz rozmowy w tłumie? „Ale był mecz!” A innym razem: „Chała! Więcej nie 
przyjdę”. 
Przyjdzie. 
Bieżnia jest szybka. Potwierdzają to stale rekordy osiągane przez lekkoatletów. Szmidt i 
Brumel, Sidło i Boston nie narzekali także na urządzenia. Jedni mówią, że jednak na Legii 
bieżnia szybsza. Drudzy na to: „Panie, co za mowa, jak biegać to tylko na Dziesięcioleciu”. 
I tu i tam jest „szybko”. Pewnie, nie są to tak fenomenalne torowiska jak w Helsinkach, 
Turku, Kolonii i Zurychu – lecz tamte areny to już istne cuda i nie masz lepszych na świecie. 
W najbliższych latach otoczenie rozbuduje się i ponoć jeszcze wypięknieje. Praga bowiem 
zbliża się wreszcie coraz bardziej do Wisły. Mają tu być wieżowce, a wokół jeszcze więcej 
zieleni. Hotel sportowy, głęboko ukryte magazyny sprzętu, a tam gdzie niezbyt fortunna 
przybudówka kabin dla sprawozdawców, której nikt nie używa – taras i kawiarnia z parasolami. 
Przed laty usypisko śmieci. Oglądaliśmy tę „dżunglę” z okien elektrycznej kolei. Pędziła 
jakby umyślnie szybko, byle okropny widok uciekł oczom pasażerów. A teraz nawet przystaje: 
„Przystanek Stadion”. 
73 tysiące wygodnych miejsc dla widzów. Kiedy jest nam ciasno i zasłaniają stojący w 
przejściu – znaczy, że jest nas tu 100 tysięcy. 
Aż przyszedł dzień, kiedy było nas tam tyle – tyle, że nikt nie zdołał zliczyć. Dzień 17 
czerwca 1983 roku stał się dla tego stadionu, leżącego po praskiej stronie Wisły, czymś zupełnie 
niepowtarzalnym. Kto mógł przewidzieć, w najskrytszych marzeniach, że gościem 
Praskiego Stadionu będzie Papież, nasz Rodak! 
Nieprzebrany tłum wypełnił do ostatniego centymetra nie tylko amfiteatr trybun, nie tylko 
wszystkie przejścia, koronę ale i cały obszar boiska. Nikt nie ogarnął wzrokiem morza głów, 
jakie rozlało się wokół stadionu na Pradze. 
Nie czuję się na siłach, by oddać nastrój jaki wtedy panował. Podzielę się jedynie raptownym 
skojarzeniem jakie w pewnej chwili nasunęło mi się. Stoję wśród paru tysięcy ludzi na 
dziedzińcu Castel Gandolfo. Słoneczny dzień września 1981 roku. Ostatni dzień lekkoatletycznego 
Pucharu Świata w Rzymie. Przed zawodami pojechałem do Castel Gandolfo. Raptowny, 
jednoczesny, wzajemny przypływ zbiorowej przyjaźni i solidarnego jednakowego 
wzruszenia podczas oczekiwania na pojawienie się w oknie Papieża. Miałem wtedy uczucie, 
że stojąca opodal Japonka pochodzi z Łowicza, tamten Brazylijczyk urodził się w Suwałkach, 
a grupa rozśpiewanych Włochów jakby przyjechała wprost z Krakowa, jak stojąca obok 
grupka polskiej młodzieży, która spod Krakowa przybyła do Castel Gandolfo naprawdę. I 
pewnie każdy z zebranych myślał wtedy, że możliwa jest taka przyjaźń między obcymi ludźmi, 
taka życzliwość, nawet na codzień. 
Kilka godzin w Castel Gandolfo, a potem kilka godzin na stadionie olimpijskim w Rzymie 
już przy mikrofonie podczas zmagań najlepszych lekkoatletów świata. Tak się złożyło, że 
była to ostatnia moja wyprawa na daleki stadion, by pełnić sprawozdawczą służbę.

116 
W NAJWIĘKSZYM TEATRZE 
Mecz, o którym będzie tu mowa, nie był rozgrywany w ramach żadnych rozgrywek ligowych. 
W ogóle raczej wiąże się z imprezą... kolarską. VIII etap Wyścigu Pokoju to była jazda 
„wokół Warszawy”, czyli po pętli na praskiej stronie. Startowali na Stadionie Dziesięciolecia 
i trzeba było potem czekać parę godzin. zanim wpadną, by po raz ostatni finiszować. Organizator 
wyścigu – stale pełen nowych pomysłów, przygotował zatem dla publiczności sporo 
tzw. atrakcji. Główną miały być i chyba były, mecze piłkarskie trzech drużyn: Aktorów, Oldboyów 
i Czytelników „Expresu Wieczornego”, jako że właśnie ta gazeta podrzuciła organizatorom 
Wyścigu pomysł przeprowadzenia takiego błyskawicznego i istotnie oryginalnego 
turnieju. 
To się wszystko nawet dosyć udało, choć siły były nierówne. Aktorzy, czy raczej Artyści, 
nie zdołali wbić przeciwnikom nawet jednej bramki i zajęli przekonywająco ostatnie miejsce, 
co brzmi przykro. Żeby więc było przyjemniej, powiedzmy, że Artyści zajęli zaszczytne trzecie 
miejsce, jak to się mówi, zdobyli medal brązowy. 
A ponieważ sprawozdawca powinien zajmować się nie tylko zwycięzcami, ale i pokonanymi, 
więc właśnie niniejsze notatki dedykuję kilkunastu panom, których znamy nie z boiska, 
lecz ze sceny, estrady albo telewizyjnego ekranu. 
Przed meczem nawiązałem kontakt z tą grupą, gotującą się do meczu. A więc wpierw trochę 
niedyskrecji. 
Pianista Kędra co kilka dni telefonował z Poznania do kapitana drużyny Mariana Łącza. 
– Gdyby koncertował w Nowym Jorku, też dzwoniłby tak często. Ogromnie był przejęty – 
opowiadał Łącz. – Pytał, a to o której godzinę będzie mecz, a kiedy trzeba stawić się w szatni 
i na jakiej wystąpi pozycji. Ale najczęściej powtarzał: „W jakich będziemy grać spodenkach? 
Czy nie w radzieckich?” 
(Radzieckie spodenki są długie, do połowy kolana. Dla ścisłości wyjaśniamy, że używają 
ich nie tylko piłkarze ZSRR, ale również W. Brytanii). 
Kędra grał, lecz nie strzelił bramki. Otrzymał szczególnie dużą porcję braw przed gwizdkiem 
sędziego. Aktorów kibice oglądali już w takich meczach, pianistów – nie. Sala koncertowa, 
fraki, toalety, Chopin, Bach. Ten świat jakby leżał jeszcze dalej od piłkarskiego boiska 
niż scena Wielkiego Teatru. 
Pertraktowano także ze śpiewakiem Ładyszem, który miał wielką ochotę pokopać piłkę. 
– Dzwonię do niego – opowiada Łącz. – Zaraz „hallo”, ale takie inne, tam u niego zdaje się 
wszyscy już przeciągają po kresowemu. Ciągle wrzeszczało dziecko jak rozmawiałem. Chyba 
nie rozstaje się z nim ani na chwilę, stale na rękach. Ja go nie słyszałem, on mnie także nie. I 
nie dogadaliśmy się. 
Łącz dwoił się i troił, starannie dobierał skład, szukał nie tylko głośnych nazwisk, był także 
najbardziej surowym „selekcjonerem”. 
Inna jego rozmowa z innym artystą, popularnym aktorem-komikiem. Aktor ten jest mocno 
zbudowany, barczysty, przyciężkawy i, zdaniem Łącza, mógł nadawać się jedynie jako jeden 
z filarów obrony. „Czy tylko nie za mało zwrotny” – zastanawiał się kapitan. A tamten palił 
się do meczu, a jednocześnie wahał się, bał się czy nie wzbudzi zbyt żywiołowej wesołości 
swoją otyłością. Oto paradoks! Do czego doszło: komik bał się, że rozśmieszy 100 tysięcy 
ludzi. 
Okazuje się, że wszyscy brali mecz niezmiernie poważnie. 
Komika trzeba było więc wziąć trochę pod włos. 
– Masz nazwisko, jesteś wysportowany. Zagraj! Kręcił się niespokojnie, nie patrzył w 
oczy.

117 
– Tak, gimnastykuję się codziennie, chodzę na basen, jestem diabelnie szybki – i wciągał 
brzuch, starał się stać nie bokiem, lecz przodem. 
– Oj, coś za bardzo się chwali – pomyślał kapitan – niedobrze, nawali. I nie wziął go do 
drużyny. 
Dymszy także nie wziął, gdyż bał się, że pan Adolf nie będzie chciał zejść z boiska. Już raz 
tak było, kiedy grali bodaj na odbudowę Warszawy. 
– Panie Dodku, proszę pamiętać, zmieniamy się co 5 minut, żeby wszyscy mogli zagrać. 
– Dobrze, dobrze, 5 minut to i tak za dużo. Już nie to zdrowie. 
Ale przed meczem, kiedy włożyli dresy i zawiązali buty, podszedł i powiedział Łączowi na 
ucho: 
– Niech pan mnie nie zmienia. Będę grał do końca. 
Ogromnie przeżywali swój występ ci przecież bardzo popularni i lubiani ludzie, przywykli 
do oklasków, wywiadów, własnych nazwisk w nagłówkach gazet. 
Skąd ten zapał? No, oczywiście każdy z nich kiedyś grał w piłkę i dziś chodzi na mecze. 
O, niewysłowiona chwilo, kiedy po latach znów rozbierasz się w szatni! Ręce drżą przy sznurowaniu 
buta. Naciągasz przez głowę szorstką koszulkę. Pachnie kimś obcym. ale teraz jest 
twoja. A potem, kiedy nikt nie widzi, dyskretnie podejdziesz do lustra, zerkniesz, czy jest ci 
do twarzy. Skarpetki pod kolana, krótkie spodenki – strój chłopca. I nagle niemłody człowiek 
w odbiciu lustra widzi twarz. Moja, czy nie moja? Piłkarski strój odmładza, a jednocześnie, 
kiedy dokładnie przyjrzysz się, akcentuje lata, które tak szybko przeleciały. 
Ale ponad wszystkim górowała ochota, żeby z a g r a ć. Nie w sali teatralnej lub koncertowej 
przed kilkuset czy paru tysiącami ludzi – ale na oczach blisko stu tysięcy. Nie mają tak 
wielkiej widowni, jak sportowcy. Kędra pobił Rubinsteina. Rubinstein nigdy nie występował 
przed takimi tłumami. 
W tej pasji było coś niezmiernie sympatycznego. Ludzka rzecz. Wyrwać się choć raz poza 
ściany sali widowiskowej, pójść w szeroki plener pomiędzy hałaśliwy tłum, posłyszeć burzę 
oklasków, ryk. A nuż strzelę bramkę?! 
Nie strzelili. 
W drużynie Oldboyów na krótko pojawił się w bramce Borucz, bożyszcze warszawskich 
boisk sprzed lat dziesięciu. Szczupły niepozorny, szybki, ofiarny. Kiedy przestał już grać w 
bramce Polonii, zawsze słychać było okrzyk z trybun: „Brawo Borucz!”. I tak jeszcze przez 
długie miesiące, choć Borucza już na boisku nie było. 
I charakterystyczne, kiedy speaker ogłosił na stadionie, że w bramce staje znów Borucz, 
zerwało się nawet mało braw. Jakże szybko kibice zapominają! Niechaj artyści, których tak 
lubimy i szanujemy, pamiętają, że ich sława trwa bez porównania dłużej. Wszystko jest nietrwałe, 
lecz popularność w sporcie to coś tak błyskawicznie przemijające, jak wiosna.

118 
W FILHARMONII 
Proszę nie szydzić i pozwolić, że teraz napiszę o... muzyce. Ściśle o pięknym naszym 
Konkursie Szopenowskim. Usłyszałem kilka wypowiedzi osób będących autorytetami w 
świecie muzyki i właśnie te wypowiedzi upoważniły mnie w jakimś małym stopniu do podjęcia 
tego tematu. Otóż niektórzy Wysocy Przedstawiciele Świata Muzyki mówiąc o Konkursie 
Szopenowskim użyli słowa: sport... że Konkurs istotnie zawiera pewne cechy współzawodnictwa 
sportowego i, co ważniejsze, dodali, że pierwiastki te – czy mówiąc dobitniej zacięta 
rywalizacja w pośrednich, co prawda, pojedynkach na klawiaturze o palmę pierwszeństwa – 
wcale nie są czymś pożałowania godnym, lecz przeciwnie, czymś, co przydaje jeszcze atrakcyjności 
imprezie. Tak można by ogólnie streścić ton niektórych bardzo interesujących wypowiedzi. 
Jest to w zasadzie sprawa zresztą nienowa, gdyż każdy konkurs w każdej dziedzinie życia, 
chcąc nie chcąc, musi zawierać przecież element współzawodnictwa. Nowe wydaje mi się 
tylko to, że coraz więcej przedstawicieli świata muzyki nie występuje przeciwko tym przejawom 
„sportu” w Filharmonii, kiedy odbywają się w niej co kilka lat szopenowskie konkursy. 
Idzie bowiem o popularyzację muzyki, a bardzo wiele osób ściąga do Filharmonii właśnie to 
współzawodnictwo, walka o nagrody, oczekiwanie czy „nasi wygrają”, a nie sama muzyka. 
Lecz zbliżają się do niej, mogą ją, dzięki emocjom konkursów, polubić. Niektórzy może sami 
zaczną grać, jak to się mówi, dla siebie. 
Oto pierwsza analogia pomiędzy sportem a sztuką – w danym wypadku muzyką Szopena. 
Jedną z głównych wartości igrzysk sportowych jest przecież i to, że zachęcają tych, co siedzą 
na trybunach, do uprawiania sportu. Dziś patrzą na mistrzów, jutro może sami spróbują swych 
sił.
Lecz wróćmy do muzyki, a najlepiej wejdźmy do Filharmonii. Właściwie nie na salę, lecz 
wpierw do pokoju, gdzie mieści się sekretariat Konkursu i urzęduje uprzejma pani, która 
przyjęła dziennikarza sportowego jakby był cenionym krytykiem muzycznym. Potem zajrzyjmy 
na chwalę za kulisy. Siedzieć będziemy na brzeżku krzesła w wąskim przejściu obok 
kręconych schodków, skąd przez szczelinę zobaczymy jak artysta gra. 
Trzeba przyznać, że miałem wtedy szczęście! Kiedy znalazłem się w sekretariacie, dosłownie 
w chwilę później wszedł pewien pianista, który za pół godziny miał występować. Nie 
byle kto: jeden z faworytów! Średniego wzrostu, lekko przygarbiony. Blada twarz, tylko na 
policzkach purpurowe rumieńce. Rozwichrzona czupryna, piękne ręce. Nieśmiałość w każdym 
ruchu, a jednocześnie ogromna nerwowość. Tak właśnie musi wyglądać młodziutki, 
utalentowany wirtuoz. Czy raczej takim mają go w wyobraźni ludzie stojący z dala od świata 
muzyki. Właśnie tak wyglądał. Ale był i ogromny wdzięk w zachowaniu tego młodzieńca. Od 
razu poczułem, że jestem za nim, choć nie Polak, i będę mu życzył by pięknie dziś zagrał! 
Znikł na pół godziny w sąsiedniej salce, skąd zaraz podniosły się dźwięki muzyki Szopena. 
Przemieszały się z drugą muzyką dochodzą z pobliskiej wielkiej sali. Tam odbywał się koncert, 
tu – trening. 
A potem pozwolono mi pójść na te kręte, wąskie schodki razem z artystą. Stałem tuż koło 
niego w oczekiwaniu aż zostanie zapowiedziany. Ostatnie chwile przed startem. Od estrady 
dzieliły go cienka ściana i kilka kroków. Sala szumiała, cichła, ale wyczuwało się wielkie 
napięcie. Oparł głowę o ścianę i oddychał szybko. Starał się uspokoić, nabierał więc głęboko 
powietrza w płuca. Lekko poruszał długimi palcami, jakby chcąc rozluźnić każdy mięsień, 
każde włókno. Ale ręce lekko mu drżały, widział to, więc podniósł dłonie i przeciągnął po 
zwichrzonych włosach. Przymykał oczy. Było coś przejmującego w tej pięknej, trudnej walce 
z gwałtownym napływem tremy.

119 
Tokio. W bloku startowym klęka pięknie zbudowany sprinter. Zanim wyskoczy, będzie 
długo układał swe ciało, przymierzał stopy i delikatnie stawiał palce każdej dłoni, na których 
opiera się przybrawszy pozycję startową. Porusza palcami. Ruchy palców przypominają grę 
na fortepianie. Twarz blednie, przebiegają przez nią krótkie fale wzruszenia. Oto sprinter, 
zdenerwowany i natchniony, walczący rozpaczliwie z ogarniającym go napięciem nerwów. 
Wreszcie nieruchomieje. Za chwilę zerwie się tak szybko, jak przy podmuchu potężnego 
wiatru. 
Filharmonia. Pianista walczył i ginął już teraz, zanim wyszedł na estradę. Wreszcie spiker 
zapowiedział w sali jego występ, więc drgnął i raptownym krokiem wysunął się na estradę. 
Zdawało mi się, kiedy usiadł przy fortepianie, że wszystko co złe opadło z niego i będę 
świadkiem dramatycznej walki, która zakończy się pełnym zwycięstwem. Niestety! Trema 
dobiła go ostatecznie w czasie koncertu. Borykał się, zrywał – wtedy ogarniał go duch dobroczynnego 
natchnienia... Tylko na chwilę! 
Pożegnały go oklaski życzliwe, ale nie spontaniczne. Jakby miały wynagrodzić zawód, jaki 
go spotkał. Kiedy się kłaniał – zdobywał się na uśmiech przeproszenia i podzięki. Kiedy wracał 
za kulisy, opuścił głowę; wiedział, że występ zakończył się porażką. 
I tak przepadł jeden z faworytów. Zgubiły go nerwy. W kuluarach Filharmonii krążyły 
wieści o niekiedy wprost nadmiernym, a nie twórczym zdenerwowaniu większości uczestników 
Konkursu. Interesujące wydały mi się porównania kulis sztuki i sportu. Tu nastrój napięcia 
wyrażony wprost za pośrednictwem gestów zniecierpliwienia, odruchów głęboko ludzkich, 
czasem przekraczających surowe ramy męskiej dyscypliny. W szatniach sportowych 
atmosfera, rzec można, londonowska. Zawodnicy wkładają maski mocnych jak stal ludzi. 
Cóż, talenty pianistów wyrastają właśnie z nieprzeciętnej wrażliwości, czasem delikatności. 
Talent sportowy wyraża się po prostu siłą i odpornością. 
Wanda Wiłkomirska w jednym wywiadzie telewizyjnym, jak słyszałem, wyraziła opinię, 
że konkursy muzyczną mogą ujemnie wpłynąć na sztukę. Zapewne idzie o to, o czym słyszałem 
bezpośrednio od innych muzyków, że zwykle artysta lepiej gra na koncercie niż w czasie 
konkursu. 
W żadnym wypadku nie czuję się powołany, by wyrażać własny sąd: za konkursami muzycznymi, 
czy też przeciw nim. Mogę tylko zdobyć się na ogólną uwagę, że jeśli tak jest w 
istocie – i my, odbiorcy muzyki, otrzymujemy nieco uszczuploną wartość umiejętności artysty, 
to wówczas istotnie sprawa jest mocno skomplikowana. A więc, jako entuzjasta sportu, 
mógłbym nieoczekiwanie znaleźć się właśnie wśród tych osób, które nie bez zastrzeżeń witają 
wkroczenie owych pierwiastków sportowej rywalizacji do świata muzyki. 
Takie stanowisko może wydać się nieoczekiwane. 
Inna sprawa, że zawsze chyba jakieś pierwiastki sportowe przenikać będą do świadomości 
tych, którzy oddają się muzyce. Od wytrawnego pedagoga, uczącego dzieci i młodzież gry na 
fortepianie, dowiedziałem się o ciekawej metodzie stosowanej w początkach nauki. Wpajanie 
w dzieci, by siadając do gry rozluźniły całkowicie mięśnie. – Luźno i na pozór od niechcenia, 
a jednocześnie w poczuciu ogromnej koncentracji i odpowiedzialności za każdą myśl i każdy 
ruch. 
To samo zalecane jest i w nauce sportu. 
I wreszcie ostatnia uwaga. Jeśli tyle autorytetów godzi się z coraz bardziej zdecydowanym 
wkraczaniem elementów współzawodnictwa sportowego do konkursów sztuki, skąd biorą się 
ostre ataki na sport za to, że staje się on Wielką Grą, Gigantycznymi Igrzyskami? Współzawodnictwo 
jest treścią sportu. Reszty dokonuje ambicja człowieka.

120 
BALONIKI 
Chociaż walka sportowa nie powinna mieć i nie ma nic wspólnego z „prawdziwą bitwą na 
śmierć i życie”, to jednak niewątpliwie niektóre gałęzie sportu wyrosły z żołnierskiego rzemiosła. 
Tyle że z biegiem lat przestano zwracać na to uwagę, zapomniano o „praźródłach”. 
Przecież nawet szlachetny, jak się mówi, rzut oszczepem należący do najbardziej czystej 
dziedziny sportu, za jaką uważa się lekką atletykę – nie został wymyślony ot tak z przypadku. 
Najpierw człowiek starał się trafić grotem zwierza w czasie polowania albo drugiego człowieka 
w czasie bezpardonowej walki na śmierć i życie. Słowem, kiedyś oszczep służył li tylko 
do rozlewu krwi. 
Weźmy szermierkę. Tu już związki z dawnymi tradycjami wojen, a potem obyczajów są 
jeszcze bardziej widoczne. Można by dać inne przykłady. 
Oczywiście znaczną ilość konkurencji sportowych wymyśliła dopiero nowożytna epoka. 
Jedne powstały jeszcze w drugiej połowie XIX wieku, inne dopiero w początkach obecnego 
stulecia. Ale i obecne czasy przynoszą nam nieustannie najrozmaitsze nowinki. Asortyment 
sportów szalenie wzbogaca się. Ich regulaminy ulegają przy tym stałym modyfikacjom. Jest 
w czym wybierać. Od boksu, wioślarstwa, futbolu, tenisa, posiadających dawne tradycje – do 
szybownictwa i lotnictwa, badmintona. 
I oto pierwszy wywód jakby zakończony. Szło o istniejące powiązania niektórych sportów 
z tradycją militarną – oraz o wyraźnie zaznaczającą się tendencję do tworzenia nowych konkurencji, 
wciąż nowych. 
Potrzebne było to, aby przedstawić dzisiaj pewien oryginalny sport, który nazywa się biathlonem, 
inaczej dwubojem zimowym. Bieg na deskach przerywany palbą z karabinu. O, to 
nam się bardzo spodobało! Od 1966 r., kiedy Sobczak zdobył wicemistrzostwo świata w 
Garmisch Partenkirchen. W kilkadziesiąt godzin później zdobyliśmy jeszcze jeden srebrny 
medal w tym samym biathlonie. Nasza sztafeta pokonała wszystkich, z wyjątkiem sławnych 
Norwegów. 
Ta strzelająca sztafeta kojarzy się przecież z wojskowymi patrolami narciarskimi, bo kiedyś 
i taką konkurencję wydał współczesny sport. Tylko że Sobczak, Rubiś, Łukarczyk i 
Szczepaniak nie biegli w żołnierskich mundurach, lecz w sportowych strojach, z karabinkiem 
przewieszonym przez plecy. 
Trochę inaczej biega się w biathlonie na własny rachunek czyli, jak mówi się w sportowym 
języku: indywidualnie, a trochę inaczej na rachunek wspólny – czyli w zespole. W biegu 
indywidualnym cała trasa wynosi 20 km, a każdy zawodnik przerywa cztery razy bieg, by 
oddać kilka strzałów do tarczy. Za każde „pudło” otrzymuje 2 minuty karne, które dodaje się 
do czasu zużytego na pokonanie całej trasy. W sztafecie używa się kolorowych baloników. 
Łączny dystans 30 km podzielony jest na 4 odcinki wymierzające trud każdego członka zespołu. 
Dwukrotnie przemienia się on w strzelca. Pierwsza strzelnica po 2,5 km, druga po 5 
km. Wpierw mierzy się z odległości 150 m do balonika o średnicy 12,5 cm, ale przyjmuje się 
pozycję leżącą, żeby było trochę łatwiej. Za drugim razem balonik jest dwukrotnie większy, 
ale dla utrudnienia strzela się już z pozycji stojącej. Wreszcie, aby wyczerpać te informacje – 
w sztafecie za chybienie dolicza się nie karne minuty, lecz każe się zawodnikowi przebiec 
dodatkowo odcinek 200 m. To wydaje się bardziej sprawiedliwe, gdyż mniej mechaniczne. 
Te fruwające baloniki, raz pękające jakby je kto przebił długą igłą, raz szybujące beztrosko 
wyżej i wyżej – kiedy zawiedzie oko i ręka narciarza-strzelca, są niewątpliwie czymś oryginalnym 
jakby nawet nie pasującym do tego surowego sportu. Bieg narciarski to mordęga. 
Każda kanonada zaś brzmi groźnie. To nie karnawałowe petardy, ale suchy odgłos tyraliery 
strzeleckiej.

121 
Współczesny sport wciąż szuka nowych rekwizytów. Tyczka ze szkła, futbolówka łaciata 
jak krowa, lotka badmintona – pierzasta kulka z „etażerki w pokoju dziecinnym, a teraz baloniki...
25

122 
„WARCZĄCE DIABŁY” 
Jak powiedział ktoś lubiący przesadne, ale ładne, określenia: trochę przypominają szarżujących 
husarzy. Na głowach hełmy. Pędzą w łoskocie jak burza. 
Są przedstawicielami sportu, który na dobrą sprawę zrobił w Polsce karierę dopiero w latach 
pięćdziesiątych. Pierwszym naszym sławnym mistrzem był niezapomniany Smoczyk. A 
więc już wiadomo, o czym mowa. Wyścigi na torze żużlowym. 
Nasze reprezentacje odnoszą ostatnio duże sukcesy, zdobywają tytuły drużynowych mistrzów 
świata. Zbierają wtedy tyle zasłużonych gratulacji, że „trudno docisnąć się”... A 
wszystko zaczęło się właściwie od Leszna i Smoczyka. Dopiero potem żużel zaczął rozprzestrzeniać 
się na cały kraj i dziś gromadzi tysiące widzów na trybunach. 
Alfred Smoczyk, kiedy żużel zaczynał być u nas modny, przerastał wszystkich umiejętnością 
jazdy i talentem. Zakochani w tym sporcie mówili, że Smoczyk jest zjawiskiem. Uznać 
by można, że nie tylko zachęcił innych młodych, odważnych ludzi do zajęcia miejsca na siodełku 
pędzącej maszyny, ale również „wyprzedził swoją epokę”. Górował zbyt wyraźnie nad 
krajowymi rywalami. Jeździł dużo lepiej, niż pozwalały ówczesne warunki. 
Nie zdążył osiągnąć prawdziwie wielkiej, międzynarodowej kariery. Zabił się na szosie. 
Na motocyklu. Nie prowadził sam, lecz siedział wtedy na tylnym siodełku. 
Opowiadano mi, że w Lesznie Wielkopolskim był, a pewnie i jest, zakład fotograficzny, w 
którym pragnący pochwalić się przed swoją panną nie fotografowali się w papierowym samolocie 
wystawiając głowę przez dziurę, lecz wkładali skórzany kostium i hełm żużlowca, 
które wypożycza znający potrzeby rynku właściciel zakładu. To dopiero jest fason! 
Teraz już nie tylko w Lesznie obserwujemy kult, szacunek, pasję... W swoim czasie we 
Wrocławiu miały odbyć się na tamtejszym stadionie wyścigi przy prowizorycznie zainstalowanym 
świetle. Żeby było odpowiednio mocne, zaszła potrzeba wyłączenia elektryczności w 
całej dzielnicy, co też uczyniono. Mieszkańcy nie powiedzieli złego słowa. Wszystko dla 
żużla! 
Innym razem w tym samym Wrocławiu tysiące ludzi czeka na rozpoczęcie międzynarodowych 
zawodów. Oczekiwanie przedłuża się, gdyż samolot wiozący zagraniczną ekipę na 
miejsce startu opóźnił się. Ogromny tłok na trybunach, a upał potworny. Wreszcie są. Zawody 
mogą się rozpocząć. W historii tej nie ma niby nic dziwnego, tyle że w czasie oczekiwania w 
zgoła niecodzienny sposób widownia nagle powiększyła się o jednego maleńkiego widza... 
Wtedy właśnie na trybunach urodziło się dziecko. Oczywiście nowy „widz” rychło otrzymał 
honorową kartę wstępu na wszystkie zawody żużlowe, ważną do końca życia. 
Anglosasi kochają żużel od dawna. Mają oczywiście znakomitych zawodników i dużo 
starsze tradycje niż nasze. Już w początkach lat trzydziestych odbywały się w Anglii regularnie 
wyścigi ligowe. Zawsze w poniedziałek. Początek – godzina 19.45. Nie potrzeba reklamy. 
Nie ma afiszy. I tak każdy wie, i tysiące ludzi przyjdzie. Są tam maniacy żużla przypominający 
narkomanów. Upaja ich zapach spalin, warkot silników. Przychodzą na wszystkie zawody 
od kilkudziesięciu lat. Anglicy lubią stabilizację, więc stale zajmują to samo miejsce na trybunach. 
17 rząd, sektor CD, 15 metrów na lewo od wjazdu na pierwszy wiraż. Całe grupy 
sędziwych dam. Wysepki starości na stadionie. Siadają razem. Emocjonują się. Ubrane w 
kolory ulubionego klubu. Na stadionie w Oxfordzie zobaczysz damy ubrane żółto-niebieskoszaro. 
W Londynie czapeczki niebiesko-zielone. W Liverpoolu – znów inne barwy. Lecz 
zawsze te same, jakie nosi najlepszy klub w mieście. 
Widowisko to jest jakby czterowymiarowe, inaczej mówiąc angażuje aż cztery zmysły. 
Kibic nie tylko widzi – ale i słyszy, czuje zapach spalonego metanolu. Niektórzy chcą wrażeń 
dosłownie dotykalnych i specjalnie wybierają sobie punkt obserwacyjny nisko opodal wirażu,

123 
aby być w zasięgu „szprycy”, jaka strzela spod kół czarnym, ostrym pyłem. Zasłaniają twarze. 
Otrzepują ubrania. Wyją z zachwytu. 
Jazda na torze jest oczywiście niebezpieczna, choć na szczęście rzadko zdarzają się tragiczne 
wypadki. Ale mogą się zdarzyć. Odwieczne zjawisko: nieodparta chęć zwykłego „zjadacza 
chleba” zobaczyć z bliska odważnych jak diabły, zręcznych, opanowanych, umiejących 
powziąć jedyną – nieomylną – decyzję, w ułamku sekundy: „Warczące Diabły!”. 
Poza odwagą i techniką jazdy potrzebna jest kondycja i siła. Motor maszyny ma moc 50 
koni. Jaką trzeba mieć sprawność, aby ujarzmić tę moc balansem własnego ciała, niedostrzegalnym 
ruchem dłoni! Koordynacja sprawności fizycznej z odwagą i jasnością umysłu. 
Jednym z największych żużlowców jest bez wątpienia Szwed Ove Fundin, wielokrotny 
mistrz świata. Ten dopiero jeździ! Kiedyś w Wembley zdobył mistrzostwo dopiero w dodatkowym 
wyścigu, o włos, w toku wielogodzinnego oczekiwania przeplatanego brawurowymi 
występami. Wygrał wreszcie i wrócił na parking. Wtedy dopiero dostał torsji. Załamał się, 
kiedy było mu już wolno. 
Są na ogół przesądni. Cichaczem odpukują, żegnają się znakiem krzyża, inni wierzą w maskotki. 
Odważni, wytrenowani, żądni sławy i nagród. A poza tym normalni ludzie, czuli mężowie 
i synowie. Wiedzą, że w czasie ich startów najbliżsi strasznie się denerwują. Znakomity 
Szkot McKinley telefonuje zaraz po zawodach do matki. Czy jest w Melbourne, czy w 
Warszawie, zawsze o wiadomej porze zadzwoni telefon u matki.

124 
STÓJKA NA BIURKU 
Radio zachęca nas do uprawiania porannej gimnastyki dla zdrowia. Skutki? – raczej niewielkie. 
Proszę zapytać swych znajomych – kto naprawdę gimnastykuje się codziennie rano. 
Gimnastyka jako sport także nie jest u nas sportem masowym. Sukcesy na polu międzynarodowym 
– takie sobie. W roku 1950 mistrzostwo świata zdobyła Helena Rakoczy (dziś jest 
trenerem). W 1952 r. Jokiel zdobył srebrny medal na Olimpiadzie w Helsinkach. Kotówna w 
kilka lat później wywalczyła mistrzostwo Europy. To, co zdarzyło się w ciągu ostatnich lat, 
poza tymi trzema wyczynami, jest co najwyżej przeciętnością w porównaniu z tym, czego 
dokonują lekkoatleci, bokserzy albo siłacze podnoszący sztangi. Dopiero od niedawna zaczynają 
wyróżniać się dwaj zawodnicy, bracia Kubicowie: Wilhelm i Mikołaj. Są rodem ze Śląska, 
pochodzą z rodziny górniczej. Ojciec ich w latach 20-tych gimnastykował się trochę i z 
dużą sympatią opowiadają, że i dziś czasem „nasz stary zrywa się z łóżka, robi przysiady, 
wymachy, skłony, bo to – pierunie – jest zdrowo”. 
Jest to sport, który wciąga. Zaczniesz go uprawiać – nie przestaniesz. Jokiel, kiedy był już 
po czterdziestce, startował na mistrzostwach Polski i doskonale wypadł w ćwiczeniach wolnych. 
Sport, który zmusza do piekielnej pracy. Rosjanie i Japończycy, którzy są najlepsi na świecie, 
trenują 6 razy w tygodniu po 6 godzin dziennie! Mordęga, mozół, do siódmego potu! A 
potem start – sędziowie odkrywają noty i... skąpe brawa garstki widzów. Każdy mówi o gimnastyce 
sportowej: „Jakie to piękne!”. Ale prawie nikt na zawody nie przychodzi. Trzeba 
mieć dużo dobrej woli, będąc młodym, by poświęcić tyle dla... tak małej sławy i popularności.
Rozmawiałem raz z trenerem Barbarą Ślizowską. 
– Nie możemy wejść do czołówki światowej z kilku przyczyn. Jedna z ważniejszych to 
chyba ta, że nasi sędziowie oceniają ćwiczenia zbyt łagodnie. Stosują zbyt niskie współczynniki 
trudności. Potem przychodzą międzynarodowe zawody i spotykamy się z surowymi ocenami, 
które spychają nas na dalsze miejsca. 
– Niedawno powstała nowa dyscyplina: akrobatyka sportowa – mówię. – Te wszystkie piramidy, 
salta, niebywałe „wygibasy”. Nowy teren pracowitości człowieka, jego zręczności, 
pragnienia, by dojść do perfekcji. Ale czy ta akrobatyka jest sportem? 
– My także patrzymy na akrobatykę sportową z przymrużeniem oka – mówi pani trener. – 
To jest jeszcze bardzo młode, niesprecyzowane, ale chyba pożyteczne. Gimnastycy-akrobaci 
solidnie ćwiczą, ciężko pracują, wierzą w swoje hobby i wiara ta jest ładna. 
– A gdyby przyszli na waszą salę i zaczęli z wami rywalizować, wygrają, czy przegrają? 
– Nie wygrają. My z nimi wygrywamy. Gimnastycy czasem startują w akrobatyce i wykazują 
przewagę. 
Wypada może powiedzieć kilka słów o najlepszych gimnastykach świata. Wśród kobiet 
górują wciąż Rosjanki, a Łatynina, choć już wycofała się z areny, nadal pozostała wielkością 
niepokonaną. To, co zademonstrowała w okresie Olimpiad w Melborune i Rzymie, jest nieprześcignione 
do dziś. Ogromne postępy poczyniły Czechosłowaczki. 
Wśród mężczyzn w ostatnich latach nastąpił raptowny wstrząs na „samym szczycie piramidy”. 
Japończycy zaczęli prześcigać Rosjan, choć wielu fachowców, kiedy zapytać, kto był 
największym gimnastykiem wszystkich czasów, odpowie: Szachlin. Wspaniała rywalizacja o 
pierwszeństwo Rosjan i Japończyków daje okazję do jakichś ogólnych sformułowań na temat 
dwóch kierunków gimnastycznej sztuki. Głównymi cechami mistrzostwa gimnastyków radzieckich 
są piękno i estetyka, klasyczna dokładność. Wyrosło to z wieloletniej tradycji cudownego 
baletu. Japończycy wprowadzili zupełnie nowe elementy: szybkość, niebywałą dynamikę, 
zaskakujące pointy w ewolucjach.

125 
Posiadają chyba jeszcze większą zręczność, na pracowitości zaś także im nie zbywa. W 
Tokio widziałem jak ćwiczył Endo. Nie wiem, nie znam się na tym. Patrzyłem i podziwiałem, 
nie umiałem zdobyć się na obiektywną analizę zjawiska, jakim jest Endo. Kiedy ćwiczył, wydało 
mi się, że nikt już nigdy potem nie będzie ćwiczył lepiej niż on. Ale podobne uczucie 
odniosłem, kiedy na poprzednich igrzyskach obserwowałem Szachlina. Dwa krótkie spotkania 
z najdoskonalszą perfekcją. 26 
Najwyższa nota, jaką może otrzymać gimnastyk, wynosi 10 punktów. Czasem, bardzo 
rzadko, otrzymują tę 10-tkę. Łamię sobie wtedy głowę. Czy 10-tka była zasłużona? Jest to 
jedyny w swoim rodzaju wypadek w sporcie, kiedy oficjalnie wymierza się granicę ludzkich 
możliwości. „Już lepiej przecież nie można”... Budzi się wtedy wahanie, nawet sprzeciw... 10 
– czy 9,9? 
Świat gimnastyków. Krótkie, autentyczne zdarzenie. Pewien stary pan po 70-tce, dawny 
gimnastyk, potem działacz, przyszedł do gabinetu dygnitarza prosić o pomoc finansową dla 
swego sportu. Przekonywał – i nie mógł przekonać. Pan za biurkiem był nieubłagany, bo nigdzie 
nie przelewa się. Staruszek w końcu zdenerwował się i raptem stanął na rękach, na biurku 
dygnitarza. Zeskoczył i powiedział ze złością, ale bez zadyszki: „Umie pan tak? Ma pan 40 
lat, a ja 70. Widzi pan, co to jest gimnastyka?” 
Stójka na biurku była argumentem nie do odparcia. Dygnitarz został pokonany.

126 
ASY I DAMY 
PZBS – jeszcze jeden skrót sportowy. Co oznacza: GKKFiT, PKOL, PZLA, PZPN – każdy 
wie. Ale te literki? Odsłońmy tajemnicę, a więc: Polski Związek Bridża Sportowego. Jeszcze 
jedna federacja. Jeszcze jeden sport. Aha, czy sport? 
Zanim przejdę do tej sprawy, pragnę dać kilka elementarnych informacji. Otóż PZBS istnieje 
już od dawna, a z okazji jubileuszu 10-lecia Europejska Liga Bridża Sportowego powierzyła 
Polsce organizację mistrzostw Europy, które odbyły się latem 1966 r. w Warszawie „na 
boisku” Pałacu Kultury. Jesteśmy nowicjuszami w tej konkurencji, choć ów bridż sportowy 
wcale nie jest taki młody. Powstał na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych w USA, a 
jego twórcą był legendarny Culbertson.27 
A więc i my licytujemy szlemy i szlemiki, impasujemy damy, kładziemy się jako dziadki 
na stole, wszystko traktując jak najbardziej sportowo. Mamy I ligę i II ligę rozgrywek, obszar 
kraju podzielono na 17 okręgów, są ligi okręgowe, klasy A i zdaje się – B, słowem zupełnie 
jak w piłce nożnej. Posiadamy także kadrę reprezentacyjną i już ciśnie się pytanie: „A może 
jest trener?”. 
– Nie, trenera nie ma, ale jest trzyosobowy kapitanat, który selekcjonuje i ustala reprezentacje. 
– A może organizujecie obozy treningowe? 
– Nie, niestety nie mamy takich obozów. 
– Ale treningi prowadzicie, pewnie nie tylko w tasowaniu i rozdawaniu kart? 
– Niestety, nasz trening jest tylko treningiem bridżowym, ćwiczymy technikę i taktykę gry, 
kondycji nie. 
– No, ale macie na pewno kostiumy reprezentacyjne, może nawet dresy z emblematami? 
– Nie! Nie! Nie stać nas na to. (Z odpowiedzi mogłoby wynikać, że kadry innych krajów 
mają już reprezentacyjne dresy). 
Nieco rozczarowany tym niemal całkowitym obdarciem bridża sportowego z wszystkich 
akcesoriów sportu, wołam więc z kolei ja zniecierpliwiony: 
– Jeśli tego wszystkiego nie ma, to gdzie dopatrzeć się w tej konkurencji elementów sportu?
Brydżyści odpowiadają: 
– I naszą grą rządzi, jak w każdym innym sporcie, prawo równych szans. Inaczej mówiąc 
wyeliminowany jest zupełnie przypadek, przysłowiowy łut szczęścia, z którym każdy się zetknął, 
kto choć raz grał w oko, pokera czy zwyczajnego bridża. Odpada sprawa: „Nam nie 
idzie karta, a im wali”. 
Wreszcie trzeba pokrótce przedstawić, jak wyglądają owe mecze bridża o mistrzostwo. 
Każda drużyna państwowa składa się sześciu zawodników, czyli trzech par, jedna jest rezerwowa. 
Mecz np. Polaków z bezkonkurencyjnymi od lat arcymistrzami z Włoch składa się z 
„kartograjstwa” odbywającego się jednocześnie przy dwóch stolikach. Przy jednym Polacy 
siedzą na linii NS, przeciwnicy zaś na WE, przy drugim stoliku – zasiadają odwrotnie. Obie 
pary „mają do pokonania” 40 rozdań. Rozdania są, co prawda, przypadkowe, ale kart nie 
zbiera się w lewy, rozkład z każdego rozdania jest zachowany i potem wędruje na stół nr 2. A 
więc idzie o to, jak licytować i rozgrywać będą przy tym samym rozkładzie jedne i drugie 
pary przeciwników. Przecież jeśli przy stole nr l Włochom szła karta na linii WE, to te cudowne 
szlemiki, całe stosy asów, królów i sekwensy nie do pokonania zawędrują z kolei do 
rąk Polaków siedzących przy drugim stole tak samo na linii WE. 
Wielu czytelników gra w bridża, niektórzy na pewno świetnie. Ale to, co dzieje się na tych 
sportowych stolikach polskich, nie mówiąc już o stolikach włoskich, podobno przechodzi

127 
ludzkie pojęcie! Jakby grały mózgi elektronowe. Fantastyczna perfekcja, refleks, wszystko 
oblicza się w ułamku sekundy. Są zawodnicy lepsi w licytacji niż w rozgrywce – i odwrotnie. 
– Czy impasuje się? Przecież to niesie ryzyko... 
Oczywiście impasują, bo z licytacji i zrzutek wiadomo, gdzie „siedzi niedobra dama”. Są 
na ty z teorią prawdopodobieństwa. Planowanie rozgrywki następuje w momencie, gdy 
kontrpartner wyjdzie, a dziadek leży na stole. Wszakże rozgrywający wtedy wie dokładnie, co 
ma w kartach, a czego mu brakuje. 
Nie zapuszczajmy się w gąszcz systemów licytacji. Powiedzmy krótko, że na zawodach 
każdy z grających musi rozumieć, co kryje się za każdą odzywką partnera i kontrpartnera. Ba, 
ma nawet obowiązek udzielenia odpowiedzi przeciwnikowi. 
– Proszę pana, jak pan rozumie te pięć kierów? 
– A tak i tak. 
Wszystko zmierza do całkowitego wyeliminowania utajonych szyfrów. Chyba jasne, że nie 
można modulować głosem. Żadne: „no, to ja powiem sobie karka...”. Takiego zawodnika 
natychmiast dyskwalifikuje się. Kadrowego nie odbiorą jednak, gdyż nasi wyczynowi bridżyści 
nie otrzymują kadrowego. (Choćby z tego powodu mam wątpliwości, czy są wobec tego 
sportowcami). 
Powróćmy do licytacji. Jest sucha, rzeczowa, prowadzona beznamiętnym tonem. Namyślać 
się można długo, ale pamiętajmy, że owe 40 rozdań musi być rozegrane w nieprzekraczalnym 
czasie 8 godzin. 
Podstawowy plan taktyczny przed startem do zawodów: „Nie my wygramy, ale zmusimy 
ich, by oni przegrali”. 
A więc polowanie z premedytacją na błąd przeciwnika, który trzeba wykorzystać natychmiast 
i bez litości. Natury bardziej wybujałe czasem odchodzą od takiego bridża. Znam kogoś, 
kto fenomenalnie grał i przestał grać. 
– W końcu znudziło mnie. Po pierwszym wyjściu wiedziałem, kto co ma, i jak wszystko 
się skończy. Przecież nikt w naszym towarzystwie nie robi błędów – tłumaczył. 
Równe szansę. Rywalizacja. Dyplomy. Reprezentacje. Mistrzostwa Europy. Ale nie sport. 
Mimo wszystko w uprawianiu sportu potrzeba trochę wysiłku mięśni, sprawności fizycznej. 
Nie dużo, ale trochę potrzeba. Mądra rozrywka. W dzisiejszym świecie, gdzie coraz mniej 
znaczy poryw, uczucie i przeczucie, a wagę ma zimna myśl – brydż staje się czymś, co ma 
ogromną przyszłość. Ale straszne byłoby, żeby cały świat grał tylko w bridża. Trenują 5-6 
godzin dziennie! Bierze przerażenie. Trzeba przecież spać, jeść, popracować. Kiedy więc czas 
na spacer, nie mówiąc już o odrobinie sportu, ale takiego nie przy zielonym stoliku.

128 
STAROŚWIECKIE HOBBY 
– A co to jest? 
– Grecja. 1896. Pierwsza nowożytna... 1250 punktów. 
– A to? 
– Los Angeles. Igrzyska 1932 roku. 
– Taka długa przerwa – mówię. – A gdzie Amsterdam z Konopacką, a te dawne Olimpiady 
jeszcze przed pierwszą wojną, kiedy nie braliśmy udziału. 
– Tego nie mam. Ale będę miał – mówi niechętnie, lecz tak stanowczo, że nagle wierzę, iż 
będzie miał i luka się zapełni. 
Przeglądam dalej album. Jest Berlin 1936, potem powojenne Olimpiady, od Londynu 
1948. Obrazek okolony ramką z mikroskopijnych ząbków jest bardzo mały, ale widzę wyraźnie 
trębaczy na niebieskim tle przeciętym w głębi białymi liniami zarysowującymi bieżnię. 
Anonimowy grafik pomysłowo użył je za pięciolinię muzyczną i narysował nuty małe jak 
łebek szpilki. 
– To jest znaczek wydany na pamiątkę sukcesu Zbigniewa Turskiego, który otrzymał 
pierwszą nagrodę na Igrzyskach w Londynie za utwór muzyczny – słyszę. 
Proszę sobie wyobrazić, że raz wpadłem w szpony zapamiętałego filatelisty. Nie, doprawdy 
nie mam z tym nic wspólnego i nigdy nie miałem, gdyż jako sztubak: należałem do wyjątków 
i znaczków nie zbierałem. Jeśli już coś wtedy się zbierało to najpierw „Anglasy”, a co to 
– już nawet nie będę tłumaczył młodszemu czytelnikowi, starszy i tak wie. Potem zaś kolekcjonowało 
się po prostu autografy Kusocińskiego, Walasiewiczówny, Królikiewicza, Jędrzejowskiej 
i innych dawnych sław sportu, wielce godnych poprzedników sław dzisiejszych. 
Znaczki mnie nie ciągnęły. Może właśnie dlatego spojrzałem na bogatą kolekcję znajomego 
świeżym okiem. Reszty dopełnił żar, z jakim mówił o swojej pasji. Tak nie rozmawia o swym 
hobby nawet fanatyk ligowej piłki, może nawet wędkarz albo stały bywalec wyścigowego 
toru. 
Filateliści! Jeszcze jeden zamknięty krąg ludzi, klan rządzący się własnymi prawami, potężny, 
niezwykle liczny klan najrozmaitszych ludzi, połączonych wspólnym marzeniem: mieć 
to, co brakuje do pełnej serii! 
Wymieniają, kupują, sprzedają, zazdroszczą, chwalą się – r y w a l i z u j ą. Niewątpliwie 
istnieje jakieś współzawodnictwo wśród filatelistów, a słowo to kojarzy się przecież ze sportem. 
Oczywiście filatelistyka nie jest żadnym sportem, tak jak nie są nim arcymądre szachy, 
czy roztropny bridż. Dziś taką pasję nazywamy hobby. Tyle że jest to hobby jakby trochę 
staroświeckie, mało współczesne, gdyż związane ze ślęczeniem, szperaniem, powolną dłubaniną. 
Współczesność – to tempo! tempo wypełnia dzisiejszy sport. Czy można wyobrazić 
sobie zbieracza znaczków pocztowych, który by pracował pospiesznie. To jest jakaś szkoła 
cierpliwości. Zadanie obliczone na lata. Nieraz na całe życie. Zajęcie modne przed kilkudziesięciu 
laty, co ciekawe, wcale nie wychodzi z mody. Podobno ruch filatelistyczny potężnieje, 
zatacza coraz szersze kręgi. Rosną szeregi zbieraczy, rozrasta się niesłychanie produkcja marek 
pocztowych. 
Już nie ma mowy o zbieraniu wszystkiego. Niedawno dzielono swoje zainteresowania na 
poszczególne działy, na przykład: części świata, albo dziedziny życia. Obecnie nawet same 
znaczki sportowe stały się zbyt obszerną dziedziną, aby można je wszystkie kolekcjonować. 
Na Olimpiadę w Tokio np. wypuszczono na całym świecie tyle znaczków, ile z okazji 
wszystkich poprzednich olimpiad! Poczty prześcigają się w pomysłach. Można zbierać już 
tylko, na przykład, kolarstwo albo piłkę nożną, albo tylko olimpiady. 
Przeglądam dalej album, przede wszystkim kartki sportowe. Oto FIS w Lahti, 1938 rok. 
Od razu skojarzenie z Marusarzem, który wtedy zdobył wicemistrzostwo świata. Wyścig Po

129 
koju 1956 – już widzę Królaka, jak pierwszy wjeżdża na Stadion. Mistrzostwa szermiercze w 
Gdańsku: Parulski kontra Magnan! Dla kogoś, kto siedzi w sporcie, przeglądanie tych znaczków 
kojarzy się z faktami, obrazami, przypomina jakieś dzieje. Filatelistyka jest specyficzną 
formą popularyzacji wiedzy. O czym? W danym wypadku o sporcie, w innym o geografii, 
muzyce, historii, bo ja wiem – chyba o wszystkim. Jest to hobby, a jednocześnie zajęcie to 
bywa nie najgorszym businessem, co wcale nie umniejsza szlachetności tej pasji. Jest to niezła 
lokata kapitału, który rośnie stale, tyle że trzeba czekać. 
Pierwszy polski znaczek pocztowy z 1860 roku za 10 kopiejek według katalogu Zumsteina 
posiada wartość 350 punktów, czyli około 15 tysięcy złotych.28 Któż to może mieć?! Służę 
łatwiejszym do posiadania eksponatem. Seria pierwszych powojennych polskich znaczków z 
1944 roku z Trauguttem, Kościuszką i Dąbrowskim kosztowała wtedy 1,75 zł, dziś – 400 zł. 
Niezły sport, prawda? 
Filateliści też mają swoje tabele punktowe. O, są rzadkie sztuki! Na przykład Modena, 
Parma, Toskana – znaczki z połowy ubiegłego stulecia oceniane po kilkanaście tysięcy 
punktów, a Toskana za 3 liry z 1860 roku ma aż 30 tysięcy punktów! Masę pieniędzy. 
Zbierają królowie i sztubacy. Kiedyś były seledynowe Tasmanie, dziś maluje się na małych 
kwadracikach i prostokątach kwiaty, ryby, narciarzy, okręty, bokserów, sputniki, gwiazdy 
filmowe, a nie tylko głowy państw lub wizerunki poetów, muzyków i bohaterów. 
Niezliczona ilość prawdziwych historii i anegdot o rzadkich znaczkach – istniejących – ale 
niemal niemożliwych do zdobycia. Znaczki z błędami, wycofywane potem z obiegu, znaczki 
wypuszczane przez Podziemie, znaczki jenieckie... Jest wreszcie legendarny Mauritius. Skrawek 
papieru wart miliony. 
Żeby ktoś napisał książkę o znaczku pocztowym, byłoby to wielotomowe dzieło, pasjonujące 
– ni to encyklopedia, ni to historia człowieka, jego namiętnści i dziecinnej ciekawości, 
czasem chciwej pasji, a czasem bezinteresownej, gdyż płynącej z chęci posiadania tylko „dla 
sportu”. Bywają i tacy, którzy zbierają przez lata z myślą, by w końcu wszystko sprzedać. Ale 
nie sprzedają, gdyż nie mogą się rozstać. Filatelista jest wtedy jeszcze jedną odmianą Wielkiego 
Skąpca. 
Bo ja wiem, pewnie to nie ma wiele wspólnego ze sportem, ale podam jeszcze dwa fakty: 
ten znaczek z I Nowożytnej Olimpiady w Atenach jest w ogóle pierwszym znaczkiem okolicznościowym 
jaki wypuszczono w dziejach. A drugi fakt: najwięcej listów, jakie przychodziły 
z kraju do olimpijczyków w Tokio, stanowiły listy od... filatelistów. Zamęczali i Kirszenstein, 
i Szmidta, i wielu innych, by przysłać choć jeden znaczek z Japonii. Mnogość listów. 
Było ich jeszcze więcej niż tych z gratulacjami. Pewnie będzie to samo w Meksyku.

130 
DOPING 
Doping w sporcie. Znamy, znamy... Kto nie słyszał radosnego wrzasku trybun! Doping narodził 
się zapewne wraz ze współczesnym sportem. Nie ma chyba zawodnika, który by nie 
przyznawał, że łatwiej startuje się na oczach własnej publiczności (choć wśród sportowców są 
także dusze przekorne...). 
Oczywiście dopingiem może być nie tylko okrzyk. To jest ta najbardziej mechaniczna 
forma pobudzenia organizmu zawodnika. Pomnażają swe siły fizyczne i psychiczne najrozmaitszymi 
sposobami i nie sposób je tu wyliczyć. Jednemu pomoże przed walką głębokie 
zaczerpnięcie powietrza, inny pomyśli o czymś przyjemnym albo mocnym, wzruszającym: że 
tam na drugim krańcu świata miliony wspórodaków czekają na jego zwycięstwo. Jeszcze inny 
spojrzy na przygotowującego się do startu rywala i pomyślni twardo: „Poczekaj! Już ja ci dziś 
pokażę...” 
Lecz są to wszystko bodźce wynikające z ambicji, patriotyzmu, szowinizmu, to jest ów 
klimat, w nad wyraz naturalny sposób wypełniający wszystkie zjawiska związane z rywalizacją 
sportową. 
Istnieje jednak jeszcze jedna forma dopingu, związana po prostu z... chemią. Doping chemiczny 
powstał w wyniku rozpasania, jakie można zaobserwować na wielu frontach współczesnego 
sportowego wyczynu, kiedy nieraz wynik staje się celem samym w sobie. I już nie 
tyle cel jest tu godny potępienia, ile właśnie środki prowadzące do niego. Zaprzeczają, po 
pierwsze – sensowi sportu, którego jedną z reguł jest prawo równych szans, a po drugie – co 
wkracza już w sferę nie tylko moralności – niszczą zdrowie. Mogą nawet zabić. Przykład 
pierwszy z brzegu zresztą głośny: śmierć kolarza duńskiego, na igrzyskach w Rzymie, wskutek 
zażycia środków dopingujących. 
Sprawa ta jest warta walki. Jest smutna, groźna, a przede wszystkim wciąż niejasna i przez 
to nie rozwiązana. 
Co prawda międzynarodowe grono lekarzy, prawników i działaczy obradowało nieraz na 
kongresach, a ton ich głosów był surowy i namiętny. Stwierdzono, że używanie dopingów jest 
faktem, a co gorsza zasięg tych praktyk rozszerza się, wykracza zdecydowanie poza świat 
zawodowców. Wciska się do coraz większej ilości gałęzi sportu, stosowany jest także przez 
środowiska młodych zawodników, nawet debiutujących. Zdobyto się na definicję: doping to 
zaaplikowanie zdrowemu osobnikowi substancji obcej dla organizmu, a wszystko w celu 
podwyższenia w sposób sztuczny, nielojalny wyników z okazji startu w zawodach... 
Rozumie się, że doping nie jest wynaleziony dopiero przez obecną generację. Nie zataczał 
on jednak tak szerokich kręgów. Lekarze na kongresie w Strassburgu wysunęli ogólną zasadę, 
że nie ma takiego środka medycznego podnoszącego sztucznie sprawność fizyczną, który by 
nie wywoływał szkodliwych dla organizmów skutków. Ponadto praktyki te są niebezpieczne 
również dlatego, że pozbawiając sportowca normalnej reakcji na zmęczenie, pchają go do 
nadmiernych wysiłków, zakłócają naturalną koordynację funkcji fizjologicznych i psychicznych, 
wreszcie doprowadzają do... nałogu. 
Nie tylko w boksie zawodowym, w ogóle wśród profesjonałów, nie tylko w kolarstwie, ale 
także w futbolu, pływaniu, a nawet w strzelectwie napotyka się czarne owce wśród zawodników, 
co gorsza trenerów, a nawet działaczy. Tyle że np. w strzelectwie środki są inne. Nie 
sztucznie pobudzić, ale sztucznie uspokoić, by ręka i oko były kamiennie nieruchome, wtedy 
cel podejdzie niechybnie pod muszkę. 
Już nie tylko strzykawka w zaciszu pustej garderoby, gdzie trener pochylił się nad swym 
zawodnikiem, nie maleńka buteleczka do powąchania... Wynalazczość i postęp w tej dziedzinie 
są coraz bardziej przemyślne; tajemnicze substancje ukrywane są w owocach, cukrach, 
ciastkach, płynach.

131 
Na oburzone głosy lekarzy równie gwałtownie odpowiedzieli niektórzy zawodnicy. Oto 
gromki protest słynnego Anquetila: „Czy nie przesada, czy nie mylenie opinii publicznej?! 
Obraza kolarstwa...!” Ale kolarz przyznaje, że jego koledzy „stosują w pewnych formach 
środki podniecające”. 
– Nie generalizować!... Gdybym ja stosował, doping – woła znakomity kolarz – w ciągu 
kilkunastu lat mojej kariery, nie byłbym zdolny stale do takich wyczynów. 
Michel Jazy powiedział kiedyś, że osobiście znał lekkoatletów, którzy zażyli przez ciekawość 
środki dopingujące: „Już nigdy więcej nie zobaczyłem ich na stadionie”. 
Sławy sportu oburzają się. Wszyscy są przeciw – ale „doping” nie słabnie. Dobrze, że 
sprowokowano najznakomitszych sportowców. Ich wypowiedzi to też walka, przestroga, są 
wszak autorytetami dla młodzieży. 
Lecz konkretnych praw, „skodyfikowanych sankcji”, wciąż w tej materii oficjalnie nie 
opracowano. 
W naszym sporcie problem chemicznego dopingu, na szczęście, nie przybrał groźnej formy, 
jesteśmy dalecy od niego. Jak długo? Bądź co bądź pewne fakty miały już miejsce: 
PZKol. natychmiast zdyskwalifikował na rok szosowca, który w wyścigu zagranicznym użył 
sztucznego dopingu. A więc na razie tylko mikroskopijna cząstka zarazka – raka, jak jeden z 
lekarzy nazwał to zjawisko. 
Dalszy bieg wypadków zależy już od odporności moralnej naszych zawodników na wpływ 
obcych środowisk nadżartych już niejednokrotnie chorobą. Zależy także od surowości sankcji 
wobec sportowców, a przede wszystkim ich opiekunów. 
W społeczeństwie, w którym mamy takie tradycje do wprowadzania się w stan upojenia za 
pośrednictwem wódki – wcale może nie być tak trudno o import pewnych środków, które 
zażyte, mogą pomóc jednorazowo w przejechaniu szosą 200 km w niebywałym tempie, w 
przebiegnięciu 100 m w 9 sek., albo znokautowaniu Claya, jeśliby ten najbardziej niepoważny 
z championów zechciał dla fanaberii stanąć w ringu naprzeciw polskiego poczciwcaamatora.
29

132 
W PORCIE 
W połowie czerwca odprowadzając kogoś, kto wyruszał na jednym z naszych statków 
handlowych w daleki rejs, znalazłem się w porcie szczecińskim, a nawet miałem okazję połazić 
po pokładzie, rozmawiać z marynarzami i popatrzyć jak gotują się do drogi. Marynarze to 
świat dla mnie daleki, ale nie przez brak serca – przeciwnie – po prostu tak okoliczności 
sprawiły... Nowe znajomości, jakie nawiązałem na tym czterotysięczniku płynącym do portów 
Afryki zachodniej, jak każde raptowne wejście w zupełnie odrębne środowisko nasunęły 
trochę obserwacji, rzecz prosta bardzo powierzchownej natury. Byli to matrosi, powiadam, ze 
statku handlowego. Nie paradują w granatowych mundurach ze spływającym aż na plecy kołnierzem. 
Każdy ubrany inaczej: fantazyjne czapeczki, zapewne jakieś pamiątki z dalekich 
portów, najrozmaitsze spodnie, obuwie i koszule. W ogóle przygotowując swój statek do drogi 
strój mieli na sobie raczej niedbały. Tylko „Pierwszy po Bogu”, czyli kapitan, paradował w 
przepysznym mundurze. 
Zwróciła uwagę, bo zwrócić musiała, tężyzna tych ludzi. Ani jednego chuderlaka. Ani jednego 
takiego „któremu łatwo byłoby w kaszę dmuchać”. Nie wszyscy na pewno takimi byli, 
kiedy zaciągnęli się w służbę. Twardość wyrabia po prostu uprawianie tego zawodu. Proces 
zachodzi chyba szybko, gdyż byli i tacy, którzy służą od niedawna. A co to były za tęgie miny! 
Niektórych tylko trochę przebrać: chustkę na głowę, opaskę na oko, kolczyk w ucho – i 
Czarny Pirat jak żywy! 
Może zbyt mocno zagrała wyobraźnia w czasie tego wieczoru, letniego i parnego, gdy 
stałem przy burcie obserwując krzątającą się załogę. Czyż jednak nie wolno czasem dorosłemu 
człowiekowi spojrzeć choć przez chwilę na świat oczami chłopca? 
Na razie wszystko to niewiele ma wspólnego ze sportem. Ale zaraz... Gdy zastanowię się, 
jakich wybitnych wyczynowców mieliśmy pośród marynarzy, nasuwają się przede wszystkim 
bokserzy. Tak, był niejeden dobry pięściarz, który pływał zawodowo. Choćby fantastycznie 
bojowy Węgrzyniak, jedyny polski bokser, który zdobył wicemistrzostwo Europy w... ciężkiej! 
Tenisistów, gimnastyków albo wioślarzy wśród marynarzy nie przypominam sobie. Na 
marginesie mogę rzucić, co prawda, nazwisko znanego lekkoatlety, gdyż, bądź co bądź, zdobył 
tytuł mistrza olimpijskiego w biegu na 10 km, który jest oficerem marynarki. Ale Billy 
Mills to nie Polak, lecz amerykański Indianin, a naszym bohaterem jest polski marynarz. Z 
wyczynem wśród tych wybitnie zdrowych, odważnych i odpornych ludzi zatem nie jest najlepiej. 
Jednak ciężko pracują. Gdzie czas na starty w zawodach? A trening? A zgrupowania? 
Nie, to byłoby nad wyraz trudne. 
Lecz człowiekowi zdrowemu potrzebny jest sport. I oto właśnie świat polskich marynarzy 
wymyślił oryginalną imprezę, która przybrała charakter międzynarodowy. Jest nią Puchar 
Bałtyku – długa, gdyż trwająca przez cały rok, rywalizacja załóg statków handlowych pływających 
pod najrozmaitszymi banderami. W każdym porcie... mecz. 
Oczywiście opracowano regulamin dla tych rozgrywek dość skomplikowany, bo inaczej 
być nie może. Konkurują przede wszystkim w piłce nożnej, odbywają się spotkania w szachach 
i bridżu, wędkarstwie, siatkówce, pingpongu... Kapitan Stefanowski ze statku „Gniezno” 
raz zagrożony ze swoją załogą w punktacji, wprowadził nową konkurencję do tej marynarskiej 
olimpiady: przeciąganie liny. Pewnie zobaczył to w TV w czasie turnieju miast. Najciekawsze, 
że marynarze z „Gniezna” przeciągali linę z reprezentacją celników w jakimś porcie 
i... przeciągnęli ich na swoją stronę. 
Podstawową ideą jest aktywność na polu sportowym. Ażeby po przybyciu do portu nie iść 
w miasto na jednego, żeby nie tylko bawić się przy barze, ale zabawić się na boisku. Tu nie

133 
ma z góry opracowanego kalendarza rozgrywek. Wszystko jest improwizowane i zależy od 
inwencji. Zawija statek do portu, a przy nabrzeżu stoi jakiś inny. Idzie delegacja załogi i rzuca 
wyzwanie: 
„To morrow, five o’clock”. I potem grają w piłkę albo w karty na bridżowym stoliku, przesuwają 
pionki i laufry, ciągną linę... Po meczu obie strony muszą podpisać wspólnie protokół, 
który jest oficjalną podstawą obliczenia punktów. Raz polski statek wygrał mecz z jakąś zagraniczną 
załogą, ale pokonani nie chcieli złożyć podpisu pod swoją porażką. Musiał interweniować 
kapitan. Złożył więc kurtuazyjną wizytę swemu zagranicznemu koledze. Rozmowa 
przeciągała się. Załogi czekały w napięciu. Wreszcie kapitan wyszedł. Dodajmy na lekko 
chwiejących nogach, ale w ręku miał protokół z podpisem. Popili, wypili „brudzia”, pogadali 
– i okrężną drogą przy pomocy whisky doszedł słusznych praw swej załogi. 
Preferuje się przede wszystkim liczebność udziału załogi w poszczególnych startach (za 
jednego zawodnika – jeden punkt). Oczywiście za wygraną więcej dostaje się punktów niż za 
porażkę. 
Już od kilku lat toczą się te spotkania. Najrozmaitsze boiska, przeciwnicy i widownie. 
Walczą w portach afrykańskich, bałtyckich, na Kubie, w Kanadzie. Pierwszym zdobywcą 
Pucharu był sam „Batory”. Było to w 1964 r. – pierwsza impreza, oddźwięk inicjatywy 
Związku Zawodowego Marynarzy i Portowców Polskich, energicznie propagowanej potem w 
programie PR, w audycjach „Dla tych co na morzu”. 
Kiedy zwyciężał „Batory”, w zawodach trwających rok wzięło udział 30 załóg pływających 
pod 7 banderami. W 1965 r. rywalizacja objęła już 83 statki 15-tu bander, wśród nich 23 
polskie, 12 ZSRR, 10 fińskich, 8 angielskich, były z Ghany, Brazylii, Libanu i innych krajów. 
Zwyciężyło wtedy „Gniezno”, „Batory” był trzeci, piąte miejsce zajął NRD-owski „Theodor 
Koerner”, siódma była brazylijska „Princesse Leopoldina”. 
Pierwszy mecz stoczyli marynarze z dwóch polskich statków w małym fińskim porcie 
Hanko. Zima była ostra, mróz, padał śnieg, od północy szły potężne wiatry. Grali więc w zacisznej 
mesie w bridża i szachy.

134 
POROZUMIENIE 
Uśmiechają się, ale milczą, czasem klepią po ramieniu, widać odczuwają sympatię. Jakiś 
zalany słońcem trawnik, w oddali treningowe boisko. Kolorowe dresy zmieszały się z „mundurowymi” 
marynarkami działaczy. Najrozmaitsze twarze, najrozmaitsze emblematy. Sportowa 
Wieża Babel. Jak trudno porozumieć się! Jak trudno wyrazić wzajemną sympatię! Jak 
często jedynym ratunkiem są... migi. 
Działacz przyjechał z ekipą do kraju X. Chce zapytać gospodarzy, gdzie jest boisko treningowe. 
Męczy się, gdyż nie zna obcego języka. Chce zamówić takie, a nie inne, jedzenie dla 
zawodników – kuchnia rzecz ważna. Jak ma to zrobić, kiedy znalazł się w kraju X i nie zna 
mowy, którą posługują się ludzie urodzeni i żyjący tutaj. 
Oto trudności działaczy, trenerów, zawodników; nie tylko w Japonii, gdzie raz zorganizowano 
Olimpiadę, ale i w Anglii, Algierii, Iranie, ale i we Francji... Oczywiście polskiemu 
przedstawicielowi sportu trochę łatwiej, kiedy znajdzie się na obszarach, gdzie nasz język i 
język gospodarzy są nieco podobne. Lecz międzynarodowe życie sportu jest coraz bardziej 
wędrowne i tempo to wzrastać będzie chyba nadal. Zastrzegam, że trzymać się będę kłopotów, 
jakie występują jedynie w świecie sportu. 
Choć znajomość obcych języków w środowiskach naszych działaczy i zawodników nieco 
poprawiła się, lecz na ogół sprawa ta nadal pozostawia wiele do życzenia. Znajomość angielskiego 
czy rosyjskiego nie rozwiązuje jej zresztą do końca. Zdarzyła się Olimpiada w Japonii 
(gdzie angielskim posługiwano się rzadziej i słabiej, niż można było oczekiwać), będzie 
Olimpiada w Meksyku, a w przyszłości na pewno w jeszcze bardziej egzotycznych dla nas 
krajach. Nie będę przytaczał przykładów nieporozumień językowych, niekiedy komicznych, 
niekiedy bardzo kłopotliwych, które powstawały i będą jeszcze nieraz powstawać w czasie 
zagranicznych wojaży naszych ekip sportowych. 
Znany mi jest list otwarty węgierskich sportowców do Międzynarodowego Komitetu 
Olimpijskiego. Uzasadniając wagę sportu dla zbliżenia pomiędzy narodami, zawodnicy węgierscy 
podkreślają trudności w porozumieniu się pomiędzy członkami wielkiej rodziny 
sportowców. Wysuwają propozycję, aby język esperanto został uznany za jeden z oficjalnych 
na międzynarodowym forum sportowym. Apel jest dosyć długi, ale logiczny, szlachetny w 
formie. A więc Węgrzy pierwsi chcą zrzucić ów ciężar... Im, bądź co bądź, jeszcze trudniej 
niż nam. Na dobrą sprawę któż w świecie zna język węgierski? 
Przypadkowo dowiedziałem się, że polscy esperantyści noszą się z zamiarem poparcia 
Węgrów. Pragną jednak rozpocząć akcję w sposób taktowny. Najpierw nawiązać dialog z 
polskim ruchem sportowym. Rozmowa ta będzie chyba przyjacielska, gdyż nasi esperantyści 
chcą tylko coś dać, otrzymując w zamian jedynie satysfakcję, że przyczynią się do pożytecznej 
sprawy. 
Nasi działacze sportowi to na ogół ludzie dorośli, zajęci pracą zawodową i społeczną. Nie 
zawsze mają czas, by zacząć naukę obcego języka z opóźnionym startem. Zawodnicy zaś jako 
ludzie młodzi nie zawsze mają na naukę dosyć siły woli. Oto skrót sytuacji z opuszczeniem 
chlubnych wyjątków. 
Esperanto jest językiem łatwym. W ciągu trzech miesięcy można nauczyć się nim władać. 
Rzecz prosta nie zagłębiam się w ciekawe, lecz trudne, zagadnienia językowe. Nie agituję za 
esperanto, bo nie mam o nim tzw. zielonego pojęcia, jedynie stawiam temat pod rozwagę. 
Zarzuca się, że esperanto nie jest językiem żywym. Ale używa go już z górą kilka milionów 
ludzi, a w Polsce kilkadziesiąt tysięcy. Jeśli „żywy język” ma oznaczać „język używany przez 
pewne zbiorowisko ludzkie”, to esperanto jest jednak językiem żywym. Łacina stała się językiem 
martwym, ale w długim okresie służyła z ogromnym pożytkiem jako międzynarodowa

135 
mowa na wielu znaczących obszarach nauki, dyplomacji i literatury, nie mówiąc już o Kościele. 
Zresztą uwagi powyższe kieruję jedynie do sportowców, stanowiących jedną z grup 
szturmowych „w przyjacielskim obalaniu granicznych barier”. Oczywiście nauczenie się angielskiego, 
rosyjskiego, francuskiego, niemieckiego, hiszpańskiego – nieważne są tu przykłady 
– daje bez porównania więcej niż umiejętność posługiwania się esperantem. Esperanto nie 
ofiaruje tyle, ale wymaga znacznie mniej wysiłku. Albo, albo... 
Jest jeszcze coś. Esperanto zawsze pozostanie językiem w pełni neutralnym dla wszystkich. 
Niesie więc dla ludzi najrozmaitszych ras i narodowości wielką szansę porozumienia się 
b e z k o m p l e k s ó w. W dzisiejszych czasach nie jest to bez znaczenia. 
Już od dawna czynione są wysiłki, by narodziło się takie porozumienie. Tworzono więc 
różne projekty uniwersalnego języka. Słyszałem, że takich prób było przeszło 700. Kiedyś 
wstępny sukces odniósł volapük wymyślony w 1879 r. W osiem lat później narodziło się 
esperanto w Polsce. I nie wypuściło już prymatu. Popierają je najwybitniejsze autorytety w 
wielu krajach. 80 lat życia i jak do tej pory spore, lecz nie olśniewające, sukcesy. Jest to ruch 
wzrastający z wolna, budowany z pasją i przy doskonałej organizacji. Podobno, gdzie pojedziesz, 
a masz adres – znajdziesz w bracie-esperantyście natychmiast opiekuna i przyjaciela. 
Wystarczy, że zatelefonujesz, już masz pomoc, przewodnika. Specyficzny rodzaj „masonerii”, 
która nie chce materialnie i duchowo zawładnąć światem. 
Trudności językowe ludzi, których taki czy inny przypadek rozrzuca po obcym świecie: 
ktoś znając angielski zapytał raz „Bobby” na Picadilly o ulicę, a elegancki policeman z niedościgłą 
grzecznością: „I am sorry. Nie rozumiem pana. Znam tylko angielski”. 
Czas szybko płynie. I oto np. polska ekipa olimpijska jest w Meksyku: „Sinjoro, kie estas 
trejnplaco por la legeratletoj?”. (Dosyć istotne pytanie dla trenera, działacza, zawodnika: 
„Proszę pana, gdzie jest boisko treningowe dla lekkoatletów?”) Albo inny kłopot: „Mi ne 
povas mangi porkviandon, mi petas bavojón”. (Sprawy żołądka: „Nie mogę jeść wieprzowiny, 
proszę o wołowinę”). Itd., itd. Dziesiątki, setki małych i jeszcze mniejszych spraw, które 
urastają do rozmiarów dużych, kiedy ktoś jest na drugim końcu świata, a chce żyć jak w domu 
i w dodatku zwyciężać wszystkich i zdobyć złoty medal.

136 
FLAGA NAD BRAMKĄ 
„Warczące Diabły, Czarne Koszule, Zieloni Kanonierzy, Rycerze Wiosny, Bombardierzy z 
Zabrza” oto nazwy i przydomki, szumne, pompatyczne, doskonale znane rzeszom miłośników 
sportu, uwielbiających te kluby, znających na pamięć nie tylko walory poszczególnych graczy, 
ale również ich życiorysy – często lepiej niż życiorysy Kościuszki albo Bolesława Chrobrego... 
A ponieważ nie każdy czytelnik tych kartek musi wiedzieć, kto to są Zieloni Kanonierzy, 
Rycerze Wiosny itp., więc wyjaśnię, że pierwsi to koszykarze czołowego klubu wojskowego 
Legia, drudzy – piłkarze Łódzkiego Klubu Sportowego, Bombardierzy z Zabrza, to 
oczywiście drużyna piłkarska Górnika. Czarne Koszule – nazwa zespołu wciąż nie wychodzącego 
z mody (mimo że obecnie słabo grająca drużyna, stale ma swoich wiernych kibiców: 
warszawska Polonia). Mniej lub bardziej sławne drużyny w tych czy innych dyscyplinach 
sportu. Zdobyły sławę dzięki umiejętnościom swych graczy. Wierzchołek wyczynowego 
sportu. Gdzieś w dole tworzą podstawę inne kluby i klubiki pracujące gorzej lub lepiej, ubożsi 
krewni bogatych i cieszących się znacznie większą popularnością sławnych braci. I właśnie 
chcę poświęcić słów parę jednemu z takich bardzo małych klubów sportowych. Jego historię 
poznałem tylko z opowiadań. Jest ona dosyć stara i zdarzyła się w rejonie, gdzie nigdy nie 
byłem. Dawne lata. Rok 1920. Wieś Dąbrówka położona na Ziemi Lubuskiej. W tamtych 
latach ta polska ziemia nie leżała jeszcze w Polsce, leżała opodal ówczesnej naszej granicy i 
tam właśnie przed blisko pół wiekiem powstał mały klubik sportowy, zorganizowany przez 
kilku Polaków, którzy z ogromnym nakładem już nie tyle energii, ile odwagi i. patriotyzmu 
zdołali przez jakiś czas utrzymać ten klub, zachęcając polską młodzież do uprawiania sportu. 
Twórcą placówki był Stanisław Mizerny, Polak, górnik znad Renu, który najprawdopodobniej 
wiosną 1920 roku wracał do rodziny zamieszkałej w okolicach Bugu i zatrzymał się 
we wsi Dąbrówka. Ludzie, którzy go pamiętają, mówią, że zatrzymał się w Dąbrówce, gdyż 
zabrakło mu pieniędzy na dalszą podróż. Mizerny zaczął pracować w gospodarstwie rolnika 
Michała Kleszki. Po krótkim czasie mieszkańcy wsi zauważyli, że przybysz, nawiasem mówiąc, 
wbrew swemu nazwisku – prawdziwy wielkolud, liczący blisko dwa metry wzrostu, w 
wolnych chwilach biega po polu, skacze i rzuca ciężkimi kamieniami z koła narysowanego na 
ziemi. Oryginałem najwięcej zainteresowała się oczywiście młodzież. Chłopcy wiejscy zaczęli 
obserwować praktyki Mizernego, a potem naśladować je. Wkrótce podwórko zagrody 
Michała Kleszki stało się pierwszym boiskiem we wsi, zaś Mizerny – pierwszym trenerem. 
Uczył ćwiczeń gimnastycznych i lekkoatletycznych. Tak się zaczęło. Bliższych szczegółów o 
innych kołach sportowych, jakie zapewne też powstały w tym regionie – nie znam, trzymam 
się tylko osoby pierwszego pioniera i jego następców. Sprzęt produkowali oczywiście sami. 
Plac pod boisko wydzielono z pola gospodarza. Zaczął się sport, wnet zaczęły się prześladowania 
ze strony Niemców. Zarzut był – jakże by inaczej – że klub jest organizacją paramilitarną. 
Najpierw posypały się kary pieniężne. Wieś wypłaciła się z nich za pomocą zbiórki 
zboża. Mizerny miał kilka rozpraw sądowych, bronił się, jak mógł. Na kilka lat musiano zawiesić 
działalność klubu; z największym poświęceniem reaktywowano go. Walka, prawdziwa 
walka, szła o zorganizowanie każdego meczu, zawodów lekkoatletycznych czy gimnastycznych. 
Wzywano na policję – grożono, szykanowano. 
Słyszałem głosy niektórych organizatorów polskiego sportu w Dąbrówce. Są utrwalone na 
taśmie magnetofonowej w archiwum Rozgłośni PR w Zielonej Górze. Pionierzy mówią językiem 
polskim, twardym i niezupełnie czystym: „Imprezę organizowaliśmy... My są Polakami... 
Polska flaga wisiała nad naszą bramką...”. 
Wreszcie działalność sportowa na tym terenie została brutalnie przerwana przez hitlerowców. 
Od Janusza Koniusza, który opracował zarys historii polskiego sportu na tej ziemi, do

137 
wiedziałem się, że do Dąbrówki przybyło gestapo, dokonało rewizji w domach działaczy i 
skonfiskowało akta wszystkich organizacji polskich. Czołowym działaczom kazano opuścić 
wieś w ciągu 48 godzin. Po pierwszym września 1939 r. dokonano masowych aresztowań i 
większość naszych bohaterów wtrącono do obozów koncentracyjnych. Niektórzy swoją działalność 
przypłacili życiem. 
Latem 1945 r. reaktywowano w Dąbrówce klub sportowy, któremu dano nazwę „Pogoń”. 
Rozpoczęli znów działalność dąbrowieccy piłkarze i lekkoatleci. Piłkarze brali udział w mistrzostwach 
B klasy. W latach 1955-1960 „Pogoń” rozegrała 104 spotkania, wygrywając 58, 
remisując 9 i odnosząc 37 porażek. Zorganizowano sekcję tenisa stołowego, próbowano nawet 
boksu i kolarstwa. Klub borykał się i zdaje się boryka z trudnościami finansowymi. Zimą 
1962 roku na uroczystym zebraniu postanowiono powrócić do pierwszej nazwy „Sokół”. 
Klub ma za sobą jubileusz, otrzymał nawet Złotą Odznakę Zielonogórskiego Związku Piłki 
Nożnej. Ale jubileusz minął i znów zupełnie cicho o tym małym i wielce zasłużonym klubie, 
który tak uparcie krzewił sport czerpiąc energię z dawnej, pięknej, bo patriotycznej tradycji. 
Jak umiem – powtarzam to wszystko, o czym dowiedziałem się od ludzi w Zielonej Górze. 
Przypominam dosyć starą historię i tę skromną, ale nieugiętą placówkę, chyba nie tylko 
sportu, na Ziemi Lubuskiej. 
Dobrze byłoby, gdyby nasza młodzież, wielbiąca Rycerzy Wiosny i Zielonych Kanonierów, 
pamiętała również i o takich małych klubikach jak ten z Dąbrówki.

138 
WESOŁE MIASTECZKO 
Magdeburg nie jest równie pięknie położony, jak Rio de Janeiro, nie posiada przyjemnego 
klimatu, jak np. Budapeszt, na próżno szukać atrakcyjnych miejsc do zwiedzania, nie znajdziesz 
starych dzielnic pełnych wąskich, malowniczych uliczek. Spore miasto pośród płaszczyzny, 
potężnie zniszczone w czasie wojny jednym dywanowym nalotem, dlatego tyle placów, 
otwartych miejsc, których nie zdążono jeszcze zabudować, choć buduje się sporo. Ruch 
jest niewielki, życie raczej senne. 
I oto w mieście tym przez kilka dni przebywała grupa młodych Polaków, zajmujących się 
uprawianiem sportu lekkoatletycznego. Przybyła na międzypaństwowy mecz z reprezentacją 
NRD, a ponieważ tego rodzaju imprezy trwają przez dwa dni, i trzeba przecież nieco wcześniej 
przyjechać, by choć raz potrenować, a po meczu trochę odpocząć – więc w sumie taki 
sportowy wojaż musi potrwać ze cztery dni. Gwoli prawdy wyjaśnię, iż bez względu na 
atrakcyjność i uroki miasta te sportowe pobyty w istocie są dosyć do siebie podobne. Podróż 
samolotem, potem autokarem do hotelu, rozdział pokoi, posiłek, pierwsza zapoznawcza wizyta 
na stadionie, gdzie przyjdzie walczyć – i krótki trening, a wieczorem spacer lub kino, 
jeśli idzie akurat western. Sportowcy, podobnie jak większość delegacji przebywających za 
granicą, lubią nade wszystko w obcym kinie westerny. Zmniejszają się wtedy trudności językowe, 
a strzelaniny, pościgi i trupy podobno dają najlepsze odprężenie i rozrywkę. 
Ale w Magdeburgu nie szedł ani jeden western, tylko odbywał się festiwal filmów CSRS. 
Sportowcy albo je widzieli, albo, przyznając lojalnie braciom z południa osiągnięcie szczytu 
formy w konkurencji filmów, jeszcze raz na „Miłość blondynki” nie mieli ochoty. Trzeba 
było jednak jakoś wieczór zapełnić. 
Nie wiem, kto pierwszy zrobił to odkrycie. W każdym bądź razie około godziny 19 trzy 
czwarte reprezentacji strzelało z wiatrówek do wiszących na sznurku butelek i papierowych 
kwiatków sterczących na drucie. Zjeżdżali po krętej rynnie z wysokości trzeciego piętra, wirowali 
na diabelskich młynach i kolejkach. Nie ominęli (odważni!) Labiryntu Grozy, podziwiali 
występy w Pawilonie Iluzji. Jak nie wejść do środka, jeśli przed drzwiami uśmiecha się 
do ciebie piękna dziewczyna schowana po szyję w beczce, a stojący obok konferansjer obiecuje, 
że „dieses schöne Mädchen” zamieni się w środku najpierw w pająka, a w sekundę później 
w bukiet kwiatów. 
Wesołe Miasteczko magdeburskie jest k o l o s s a l, ale na szczęście zachowuje urok, jest 
staroświeckie, naiwne, plebejskie. Cała dzielnica drewnianych bud pomalowanych na żółto i 
czerwono, rzęsiście oświetlona migającymi żarówkami, wypełniona cyrkową muzyczką, zatłoczona, 
pełna ścisku, gwaru i pisku dzieci. Zapach parówek i piwa. Starszych tyle co dzieci. 
Na czas pobytu wszyscy jakby zrównani pod względem wieku. Potęga Wesołego Miasteczka! 
Oto tor jazdy elektrycznych samochodzików. Warkot, szum. Nagle dźwięk syreny! Samochodziki 
zatrzymują się w pół drogi. Kolej na następnych pasażerów. Przez ogrodzenie gramoli 
się niezgrabnie, ale szybko, stary Niemiec z cybuchem w ustach. Upatrzył sobie auto 
czerwone, więc pędzi, przepycha się, potyka, byle zdążyć pierwszy, bo aut jest dwanaście, a 
chętnych stu. Wsiadł i rusza. Śmiesznie wygląda stary Niemiec z cybuchem, kiedy kieruje 
samochodzikiem, ale stojące za balustradą dzieci, którym zabrakło już fenigów, nie śmieją się 
na jego widok. Patrzą z powagą i zazdrością. 
Nasi zawodnicy najdłużej siedzieli na strzelnicy. Brylował tu Władysław Komar, głośny 
miotacz kulą – potężny i barczysty, o ruchach leniwego kota. Fuzyjka zginęła w jego ogromnych 
łapskach. Strzelał i przewracał kwiatki. Wyszukiwał coraz trudniejsze cele. Oto maleńkie 
kulki fruwające w górę pod ciśnieniem strugi wody. Seria strzałów i nie ma kulek. Po 
kwadransie stał się królem Wesołego Miasteczka. Do czego strzelać, kiedy wszystko takie

139 
łatwe? Więc Komar zaczął mierzyć bez podpórki, z wolnej ręki. Kwiatki padały znów pokotem, 
pękały sznurki i spadały butelki. Stawiał je obok na ziemi wołając do ludzi: „Nie tłoczcie 
się. bo mi potłuczecie!” Wreszcie cofnął się o metr, potem o dwa metry, byle utrudnić sobie 
strzał. Wszyscy musieli się rozstąpić. Czuł, że wzbudził podziw, więc był ogromnie zadowolony. 
W końcu wziął strzelbę do jednej ręki jak pistolet. Mierzył długo i wreszcie spudłował. 
Jeszcze raz strzelił i znów pudło. W ten sposób Władysław Komar wyznaczył w magdeburskim 
Wesołym Miasteczku własną granicę swych możliwości strzeleckich. „Chodźmy dalej” 
– i zagarnął kolegów. Zatrzymali się przy parówkach i zaczęli jeść. Wnet otoczyli ich mali 
chłopcy – łowcy autografów. 
Przy stoliku upstrzonym jaskrawymi bohomazami zauważyłem jakąś staruszkę. Odbywała 
się tu inna konkurencja. Ogromny stół zastawiony wazonikami, figurkami piesków, jeleni i 
gwiżdżących kogutków. Stały także butelki z najtańszym winem. Wzdłuż balustrady chodziły 
trzy dziewczyny z naręczami drewnianych kółek. Jedno kółko – 10 fenigów. Kupuje się i rzuca 
tak, aby opasało nie tylko fant, ale i kwadratową podstawkę. Piekielnie trudne, chytre i 
przez to intratne, gdyż kwadrat podstawki jest niemal tak duży jak średnica kółka, toteż za 
każdym razem obręcz zatrzymuje się na krawędzi. Ludzie wychylali się przez balustradę, 
wyciągali ręce, aby skrócić dystans. Daremnie! Po kilku rzutach załamywali się i szli dalej. 
Tylko walczyła wciąż owa stara dama niemiecka w kapeluszu, pewnie jeszcze z czasów Wilhelma. 
Zacięła się, była najbardziej zażarta w walce. Miała wypieki na twarzy i zaciśnięte 
usta. Kapelusz przekrzywił się jej na głowie. Dałbym jej 80 lat. Kupowała tuzin kółek za tuzinem 
– i ciągle nic. Stałem jak urzeczony. Straciła pewnie już z 10 marek, a wino warte było 
najwyżej półtorej. „Donnerwetter!'' – klęła cicho. Myślała, że nikt na nią nie patrzy. 
Kiedy w pół godziny później przechodziłem obok tego samego miejsca, idąc już do hotelu, 
stała wciąż przy balustradzie, a w ręku miała nową porcję kółek. Gotowała się do następnego 
rzutu. Była u kresu sił. Patrzyła w jasnoróżową butelkę stojącą najdalej. Ręka wykonywała 
jednostajny, wahadłowy ruch. Zwlekała, koncentrowała się. Wreszcie kółko poleciało i znów 
zatrzymało się na podstawce. Westchnęła i wzięła następne. Miała widać także duszę sportowca.

140 
TYCZKARZ 
Zajęcia sprawozdawcy uniemożliwiają mi oglądanie zawodów z boiska. Ostatnio dzięki 
tyczkarzowi, który najpierw pokonał rywali, a potem pozostał na skoczni, by atakować rekord 
świata – a działo się to w wiele minut po zakończeniu reportażu radiowego – mogłem pójść i 
popatrzeć z bliska na samotnie walczącego lekkoatletę. Wiodło mu się tego dnia. Pokonał 
wysokość 517 cm, postanowił więc dalej poprawiać rekord Europy. Gdy znalazłem się na 
boisku, gotował się do następnej próby. Wyleciał w górę. Za chwilę skąpe oklaski, jako że na 
trybunach pozostało najwyżej paręset osób, oznajmiały, że skok był znów udany. 
Powziął teraz bardzo ważną decyzję. Poprosił sędziów, by zawiesili poprzeczkę o l cm 
wyżej niż wynosi rekord świata. Najpierw na tablicy ukazały się cyfry: 535, potem sędziowie 
zaczęli się męczyć z zawieszeniem poprzeczki. Wspinali się, wyciągali ręce z bardzo długą 
żerdką zakończoną metalową podpórką, która umożliwia umieszczenie poprzeczki na dużych 
wysokościach. Ale poprzeczka ciągle spadała, gdyż sędziowie byli już zmęczeni. Konkurs 
ciągnął się czwartą godzinę, a tego dnia upał był tropikalny, nawet wieczorem. 
– Dobrze, że pan tu jest – powiedział sędzia. – Jest pan wysoki, to nam pomoże. 
Ująłem długi kij i zacząłem niezręcznie zawieszać poprzeczkę dla zawodnika, który za 
chwilę miał atakować rekord świata. Nareszcie na coś się przydałem. 
Tyczkarz leżał na trawie. W odległości kilku kroków kręcili się niespokojnie jego koledzy. 
Było cicho i tu, i na trybunie. Ciemniała niewyraźnie, tylko widać było czerwone punkciki 
żarzących się papierosów. 
Wstał i oglądał tyczkę. Wziął ją na ramię i podszedł do poprzeczki. Jeszcze raz sprawdził 
wysokość uchwytu. Wierzchołek tyczki znajdował się dużo niżej od zawieszonej poprzeczki. 
Wolno szedł na miejsce, skąd postanowił wziąć rozbieg. Przyjrzałem mu się dokładnie. Wysoki 
młodzieniec o szerokich barkach i chudych nogach. Na ramionach kropelki potu. Policzki 
zapadnięte, lecz zaróżowione. Co chwila zwilżał wargi językiem. Garbił się. Coś mówił do 
siebie, marszczył czoło. Chodził ciężko tam i z powrotem. Raptem prostował plecy i stawiał 
stopy miękkim, kocim ruchem. Odmieniał się w ułamku sekundy. Rozluźniał ramiona i patrzył 
na długie mięśnie, na palce. Przebierał nimi na tyczce opartej na ramieniu, zaciskał dłonie, 
jakby chciał ją zgnieść. 
Potem skrył go zmrok, postanowił wziąć jeszcze dłuższy rozbieg. Długa lanca tyczki raptownie 
pochyliła się i do uszu doszedł cichy stukot kolców. Biegł coraz szybciej i sapał. Najpierw 
patrzył przed siebie, tylko na ułamek sekundy przeniósł wzrok w górę, jakby chciał 
sprawdzić czy poprzeczka naprawdę wisi. Potem już całkowicie był zaprzątnięty myślą, by 
wbić koniec tyczki w zagłębienie. W jego biegu, w każdym ruchu była tylko gwałtowność. Z 
odległości dwóch metrów nie widziałem już żadnej harmonii ani piękna. Biegł do ataku jak 
żołnierz. Potem rozległo się ciche stuknięcie i poszybował w górę. Przez mgnienie oka wyglądał 
niezgrabnie, wspinając się rozpaczliwie po czymś co gnie się, niemal łamie, wreszcie 
katapulta wyrzuciła go w górę i – ciężko spadł wprost na poprzeczkę. 
Stęknął głośno, gdyż upadł z wysokości drugiego piętra. Gramolił się w gąbkach, czuł, że 
wygląda niezgrabnie, więc gdy stanął, zaraz ruszył lekkim truchtem. Teraz upiększał swój 
każdy ruch. Czuł spojrzenia niewidocznych ludzi. Nie wyglądał na zrezygnowanego. Nie położył 
się na trawie, gdy zawieszono poprzeczkę po raz drugi. Wyczuwało się, że teraz nie 
chce być sam. Podszedł do kolegów i poprosił o picie. Wypił mały łyk lemoniady z butelki, a 
potem tylko płukał usta i zwilżał wargi. Zbliżyłem się. Pierwszy uśmiechnął się. 
– To wcale nie tak wysoko – powiedziałem. – Dla pana... Niewiele brakowało – skłamałem.

141 
– Jeśli nie uda się za drugim razem, nie uda się w ogóle – odpowiedział. – Będę wdzięczny, 
jeśli zapalą te wysokie reflektory. Już prawie nie widać poprzeczki. 
Długie strugi światła skoncentrowały się na skrawku boiska. Podeszliśmy do sterty gąbek. 
Sprawdzał czy poprzeczka wisi równo. 
– Na pewno jest 535? – zapytał. 
– Niech pan mu powie, że jest. Mierzyliśmy pięć razy – powiedział cicho sędzia. 
Odwróciłem się do tyczkarza, ale już go nie było. Lekko truchtał w głębi boiska. Znów 
chciał być sam. Nagle zatrzymał się i odwrócił twarz. Wszystkie światła skierowane były na 
koniec rozbiegu i wąziutki pasek poprzeczki. 
Biegł jeszcze brzydziej. Z jeszcze większą energią. Omal nie potknął się, miał w oczach 
błysk, jakby chciał zatrzymać się i zacząć od początku. Ale biegł dalej. W twarzy krótki przebłysk 
nadziei. Wtedy był piękny. Ale potem widać było już tylko mechaniczny wysiłek, pracę 
mięśni. Wprowadzenie tyczki w zagłębienie. Odbicie nóg. Stęknięcie. Wszystko jest szarpaniną. 
Technika i odwaga usiłują ujarzmić ciało. Coś z rozpaczy. Tak musi wyglądać człowiek, 
który za wszelką cenę chce przeskoczyć bardzo wysoki mur – natychmiast, za wszelką cenę, 
gdyż grozi niebezpieczeństwo. 
Spadł w sam środek poprzeczki. Teraz nie przeskoczyłby nawet pięciu metrów. Nie chce 
się wierzyć, że pół godziny temu pokonał 517, potem 523. Jest nieludzko zmęczony. Na 
ciemnych trybunach jeszcze więcej żarzących się punkcików. Tyczkarz kręci się, jakby spieszył 
się, jakby krępowało go, że tak długo trzyma ludzi. 535 na białej tablicy. Poprzeczka 
znów w górze. Nauczyli się już zawieszać ją tak wysoko. 
Stukot kolców. Tak, to już po raz ostatni. Już nie ma zaciętości twarzy, błysku nadziei w 
oczach. Biegnie, gdyż nie chce wycofać się. Najgorszy skok. Ręce nie wytrzymały, odbicie 
też nie miało dynamiki. Przeleciał na drugą stronę pod poprzeczką. Wtedy zerwały się brawa. 
Siada na trawie. Nic nie mówi. Podchodzimy i otaczamy go, ale wszyscy także milczą. Ma 
brudne kolana, dopiero teraz widzę, że na prawym łokciu nosi gumowy ochraniacz. Pije długo 
lemoniadę z butelki. Wreszcie uśmiecha się. Wtedy uśmiechamy się i my. 
– Wstawaj, trawa mokra – mówi jeden z kolegów. 
Tyczkarz wyciąga rękę, a kolega pociąga go jak piórko. Idą razem w skos boiska. Zanim 
dojdą do trybun, będzie tam już zupełnie pusto, gdyż ludzie szybko wychodzą. Słychać łoskot 
butów, ktoś biegnie po ławce. Jakiś gwizd łobuziaka i pojedyncze oklaski. Ktoś nuci jakąś 
melodię. Ludzie zasiedzieli się i spieszą, by nie spóźnić się na kolację. 
Boisko ciemnieje. Najpierw gaśnie lampa wokół miejsc stojących, potem druga i trzecia.30

142 
NA SPACERZE 
Kiedy przejdą bramy stadionu i pojawią się na bieżni – opada natychmiast napięcie. Szmerek 
pobłażania przechodzi przez widownię. Czasem słychać nawet śmiechy. Jakby skończył 
się natychmiast prawdziwy sport w momencie, gdy biegacze, skoczkowie i miotacze ustąpili 
im pola, by mogli odbyć swą ostatnią rundę wokół bieżni. Epilog długiego spaceru. 50 kilometrów 
ulicami miasta. Czasem 10... I tak wystarczająco wolno. Chód jak u kaczki. Kolebią 
się niezgrabnie, dziwnie stawiają stopy, ręce, ugięte w łokciach, rytmicznie wybijają rytm na 
niewidzialnym werblu. Żylaste nogi. Na głowach śmieszne czapeczki. Czasem chustka przykrywa 
kark chroniąc od promieni słońca. To jedynie upodabnia ich do heroicznych i cieszących 
się powszechnym szacunkiem maratończyków. Reszta jest śmiesznością i niemal pogardą. 
Wytrwali, biedni piechurzy. Kauzyperda, a nie rycerz królowej sportu. „Skasować chody!” 
– ile razy słyszymy to na stadionie. 
Nie zabieram głosu w tej sprawie, choć i mnie zbyt nie porywa ta konkurencja. Wolę bieg 
na 1500 metrów, płotki, oszczep albo sztafetę. Trzeba jednak pamiętać, że przystępują do 
walki z taką samą ambicją i dobrą wolą, jak ów heroiczny maratończyk albo arystokrata 
wśród biegaczy: sprinter, średniodystansowiec. Lekceważony trud chodziarza jest okazją, by 
w ogóle pomówić o chodzeniu. Zwyczajny spacer jest u nas raczej w pogardzie. 
Pan B., mój miły kolega z Radia, pracujący zresztą nie w sportowej redakcji, opowiadał mi 
o pewnych zawodach, jakie obserwował w Finlandii przed laty. Zawody w marszu pomiędzy 
dwoma państwami. Niemłoda rywalizacja w sporcie Finlandia – Szwecja. Prawdziwy festyn 
ludowy. Dwa dystanse i kilka kategorii zawodników. Dla młodych i silnych trasa 10 km, a dla 
tych, co już wpadają w zadyszkę, tylko 5 km. Regulamin osobliwy: zwycięża to państwo, 
które ma na mecie większą ilość swoich zawodników. Przewagę oblicza się nie rekordami i 
wynikami w minutach i sekundach, lecz buchalteryjnie, statystycznie – w procentach. 
Całe rzesze na starcie. Przy okazji odbywa się rywalizacja pomiędzy miastami, wsiami, 
siołami. Ponieważ rzecz ma się w Skandynawii – organizacja jest wzorowa, a atmosfera zawodów 
– sportowa. 
Nie potrzeba przy tym zbyt mocnej propagandy imprezy, zachęcania do startu, kosztownych 
nagród. Bodźcem jest głęboko zakorzeniony nawyk Finów i Szwedów do uprawiania 
sportów dla rozrywki, a przy okazji dla zdrowia. Nawiasem mówiąc, nie tylko w takim zorganizowanym 
chodzeniu istnieją tam tradycje. Stare i modne w Skandynawii są również, jak to 
się u nas mówi – masowe zawody narciarskie i łyżwiarskie. 
Poszedłem wreszcie wczoraj na spacer. Sam, do jednego z parków. Przyznam, że decyzja 
ta kosztowała mnie wiele. Jakże trudno jest zmobilizować się normalnie zajętemu pracą człowiekowi, 
który, tak jak wielu z nas, ciągle spieszy się i spieszy. Wtedy wydaje się, że najlepszym 
odpoczynkiem i odprężeniem jest siedzenie w kawiarni, rozmowa z miłymi ludźmi, 
pójście do kina, czy wreszcie położenie się w domu i czytanie książki. Tak, to są istotnie 
przyjemne formy spędzania wolnego czasu. Przyjemne i nad wyraz często stosowane przez 
nas wszystkich. „Pójdę jutro na spacer! Pójdę!” – i znów nie poszedłem. Nie chce się. Ogarnia 
lenistwo. Myśl podsuwa i oszukuje: „Nie dziś, jutro... Już na pewno!” 
Lekarze twierdzą, że każdemu przeciętnie zdrowemu człowiekowi potrzebny jest codzienny 
2- 3-godzinny spacer. Strasznie długo. Aż tak długo? 
Są teorie lekarskie, że większość zawałów serca powoduje nie tyle wzrastające tempo naszego 
życia i w następstwie nasza własna nerwowość – ile brak ruchu. Nie idzie oczywiście o 
ten znany ogromnej większości wahadłowy spacer: do pracy i z pracy. Albo mordercza praca 
mięśni w zatłoczonym tramwaju. Nie, nie o taki ruch lekarzowi chodzi.

143 
Oczywiście dobrze jest, jeśli umiemy sobie własny czas tak zorganizować, że stać nas na 
przejście piechotą przestrzeni dzielącej dom od miejsca pracy. Lecz wtedy organizm nie wypoczywa 
w pełni. Idzie zaś o pełny wypoczynek. Myśl zaprzątnięta jest tym, co nas czeka w 
najbliższych ośmiu godzinach, a nie zawsze są to perspektywy wystarczająco atrakcyjne. 
Kiedy zaś skończymy zajęcia, spieszymy się do domu. I oto właśnie najtrudniejszy moment: 
mobilizacja, by wyjść na spacer po południu. Odrzucić wszystko i... wyjść. Jakże trudno jest 
nam tak trzeźwo i rozsądnie myśleć o własnym zdrowiu. Nasz egoizm wyrażamy niestety na 
ogół w zupełnie innej formie. Rzadko jesteśmy egoistami, jeśli idzie o własne zdrowie. 
A jednak każdy z nas zna to i lubi: zielona przestrzeń, jakiś park, trochę samotności. Już po 
pół godzinie jesteśmy odmienieni. Podobno istnieje cała technika wewnętrznego przeżywania 
spaceru, by dał nam jak najwięcej. Odrzucić wszelką emocję, nerwowe trudne myśli. Nawet 
nie wolno marzyć, bo w czasie spaceru jest to „zaśmiecanie umysłu”. Najlepiej myśleć o 
przyjemnych sprawach: przeczytana książka, obejrzany film, a jeszcze lepiej – abstrakcja. 
Łagodna i nie obciążająca nerwów. Słowem próba oderwania się od powszedniości i kłopotów. 
Mało spacerujemy. Takie tanie i takie... trudne. 
Że nie ma to nic wspólnego ze sportem? Ano, niby nie ma. Ale ma wiele wspólnego z naszym 
zdrowiem i z naszą psychiką. Tak jak sport. 
Nie potrzeba ani dresu, ani pantofli z kolcami, ani sędziów. Broń Boże – publiczności! 
Ciekawe, kiedy jesteśmy dziećmi, prowadzi się nas na spacer. Powstaje jakiś nawyk. Potem 
coraz więcej zajęci, im starsi – tym więcej zabiegani, tracimy ten nawyk, o którym przypomina 
nam dopiero widok szpaleru dzieci prowadzonych przez nauczycielkę alejką nad dobrze 
znanym stawem. Łabędzie na wodzie, liście pod nogami. Rzadkie konary drzew. 
Pojutrze znów przyjdę tu na spacer. Chociaż trzy razy w tygodniu...

144 
MEDAL OFICERSKI 
Kilka lat temu oglądałem w warszawskim Ośrodku Kultury Węgierskiej bardzo dziwny 
film. Nosił tytuł „Misja”. Dziwny, bo zrobiony z jakąś niezwykłą skromnością, cały długometrażowy 
film oparty na opowieści jednego człowieka. Biało-czarna taśma, a na ekranie 
prawie bez przerwy twarz narratora, czasem jakiś plener, fragment zawodów, przez całe kwadranse 
na pozór nic się nie dzieje. Sens i piękno tego antyfilmu mieści się w tym co mówi ów 
człowiek i jakim się okazuje. 
Kim jest? O czym opowiada? Mówi o sporcie pod pretekstem konkurencji zwanej pięciobojem 
nowoczesnym. Nazywa się Andras Balczo, jest Węgrem. Jeden z najsłynniejszych pięcioboistów 
świata. Mistrz Olimpijski z Monachium w 1972 roku, cztery lata wcześniej w 
Meksyku był wicemistrzem. Ponadto wygrywał wiele wielkich zawodów. Był bożyszczem w 
swojej ojczyźnie, ale przeżył niejedno rozczarowanie, bo z najrozmaitszych przyczyn niektórzy 
ludzie go krzywdzili. 
Sądzę, że ten film pasuje do niniejszego zbioru. Z długiej opowieści Węgra Balczo wybieram 
niektóre fragmenty, właściwie dowolnie, gdyż gdybym wybrał ich więcej usiłując komponować 
i szukać syntezy przybliżającej nam postać tego dziwnego człowieka – też by mi się 
to nie udało. Trzeba by zobaczyć dopiero, czy raczej „posłuchać” całego filmu. 
Węgier mówi: – „Jestem pięcioboistą, moje osiągnięcia dają się zmierzyć w punktach, wykluczone 
są niejasności i gdy ja nie wygram – moje poczucie sprawiedliwości nie zostaje urażone. 
Tyle osiągnąłem więc na tyle zasługuję. Nie wiem jak inni, ale dosyć rzadko spotykam 
się z tym, aby ta zasada obowiązywała w życiu. Dlatego pięciobój stanowi dla mnie ucieczkę. 
I tak nie miałem wielu możliwości wyboru, po maturze nie przyjęli mnie do Wyższej Szkoły 
Wychowania Fizycznego. Mogłem zostać urzędnikiem i całymi dniami ślinić akta. Nająłem 
się więc do pracy w Csepel, gdzie czyściłem dachy...” 
Potem ukazują się fragmenty filmowe przedstawiające, jak Balczo zdobywa tytuł mistrza 
świata. Rok 1969. Sławny sprawozdawca węgierski Szepesi z ogromnym żarem relacjonuje 
przebieg walki. Słyszymy głos Balczo. Mówi: „– Kiedy dobiegałem mety, zauważyłem, że po 
obu stronach toru wielu ludzie biegnie wraz ze mną. Mężczyźni, kobiety, starzy, młodzi. Zrozumiałem, 
że biegnę nie dla siebie, nie dla własnej korzyści. Jako nastolatek czytałem chyba 
właśnie u naszego Adyego, że my Węgrzy urodziliśmy się bośmy byli pokonywani. No, 
oczywiście sport jest tylko pewnego rodzaju grą i nie wpływa na bieg historii...” 
Węgier opowiada dalej: „– Pięciobój pochłania człowieka całego, był taki rok, że nie wypiłem 
ani jednej kawy, by nie zaszkodzić memu małżeństwu zawartemu z pięciobojem. Z 
dwudziestu czterech godzin na dobę nie mogłem już więcej wyrwać na treningi. Trzeba przecież 
też jeść i spać. Pozostała droga, aby czas przeznaczony na trening wypełnić jeszcze bardziej 
intensywną pracą. Wkładałem na siebie mały kaftanik, o ten, są w nim półkilogramowe 
kawałki ołowiu... Dwadzieścia kawałków ołowiu... Zawiązywałem go na sobie ale był problem. 
Nie mogłem sobie dać rady z tym, by w czasie biegu nie uderzał mnie po nerkach. Po 
kilku treningach pojawiła się w moczu krew. Nie można było tego kontynuować, choć sama 
koncepcja, przynajmniej według mnie, nie była zła. Wypróbowałem te oto kamasze. One 
mają po dwa kilogramy każdy. Zawiązywałem je, o tak, w ten sposób, ale nie mogłem dać 
rady, nie umiałem znaleźć sposobu, aby nie ścierały mi nóg. Kiedy pojawiały się rany, zaklejałem 
je plastrami, lecz i to nie pomagało”. 
Węgierski pięcioboistą w swej opowieści odbiega często od sportu. Mówi o dzieciństwie, o 
zwykłych ludziach, których spotykał, o literaturze, mówi z niespotykaną prostotą, ani cienia 
minoderii. Czasem cytuje kogoś: „Stoczyłem swą szlachetną walkę, bieg swój ukończyłem. 
Wiarę swą zachowałem”.

145 
Walczył nie tylko w sporcie, opierał się także nieuczciwym działaczom, występował przeciwko 
łamaniu sprawiedliwości. Był trudnym zawodnikiem. Nade wszystko trudnym dlatego, 
bo górował nad otoczeniem nie tylko klasą sportową, ale i intelektem. Najgorsi są idealiści 
uparci jak kozły, gdy znajdą się w środowisku ludzi czerpiących siłę z układów, powierzonych 
im odgórnie funkcji, uważających, że życie jest proste, byle walić najłatwiejszą drogą i 
mieć żelazne łokcie. 
Balczo wyjawia: – „Gdy byłem zawodnikiem, nie zawsze wypełniałem polecenia trenera. 
Na dobrą sprawę sam byłem swoim trenerem i kilku fachowców z mego otoczenia obraziło 
się. Gdy człowiek trafia w tak mgliste otoczenie, zaczyna się bać, że zatraci swe własne kolory”.
Ten pięcioboistą nowoczesny ogromnie dużo czytał, czytał także Biblię. Równym, beznamiętnym 
głosem przytacza jej fragmenty. Z ekranu dobiega monotonny głos: „Nie dla bojaźni, 
a dla siły, miłości, rozwagi otrzymaliśmy duszę. Zewsząd uciskani, nie jesteśmy jednak 
pognębieni. Zakłopotani, ale nie zrozpaczeni. Prześladowani, ale nie opuszczeni. Powaleni, 
ale nie pokonani”. 
Dziwny był to zawodnik. Oto jeszcze jedno jego zdanie: „W pięcioboju jak na małej wyspie 
można wypróbować do czego zdolny jest człowiek, kiedy jest pewien, że to, co robi oceniane 
jest sprawiedliwie”. 
Film kończy się następującym dialogiem reportera z zawodnikiem. 
Reporter: – Czytałem, że mianowano nowego kapitana kadry. 
Balczo: – Ja też czytałem o tym. 
Reporter: – A ty dlaczego w końcu nie zgodziłeś się? 
Pięcioboista: – Nawet nie zapytali. 
Reporter: – Jak to? 
Balczo: – Tak jak powiedziałem. Nawet nie spytali. 
Film nakręcony w końcu lat siedemdziesiątych cieszył się na Węgrzech ogromnym powodzeniem. 
Piszę o nim nie tylko dlatego, że Polak Peciak i jego koledzy zdobywali medale i 
mistrzostwa. Pięciobój nowoczesny to coś szczególnego. Chyba najcięższy sport. Może nie 
tak bardzo nowoczesny, bo człowiek jeździ konno, biega, pływa, walczy na szpady od wieków, 
a i proch wynaleziono dawno. Przed drugą wojną zwano go pięciobojem oficerskim, bo 
startowali wyłącznie wojskowi i to oficerowie. Już w roku 1912 na Igrzyskach Olimpijskich 
w Sztokholmie odbywał się ten pięciobój. Era Szwedów. Zdobyli wszystkie medale. Na piątym 
miejscu uplasował się wówczas młodziutki porucznik kawalerii, Amerykanin George 
Patton. To ten sam przebojowy generał z Drugiej Wojny, słynny z prowadzenia błyskawicznych, 
dalekich zagonów pancernych po inwazji na kontynent europejski. 
W Igrzyskach Olimpijskich długo wygrywali Szwedzi. Potem dochodzili do głosu Niemcy, 
znów Węgrzy, Finowie, reprezentanci ZSRR, znów Węgrzy i wreszcie gwoli ścisłości – Polacy.
Sport, który wyłania naprawdę prawdziwe indywidualności i mocne charaktery. 
Zacytujmy za Andreasem Balczo: – „Stoczyłem szlachetną walkę, bieg swój ukończyłem, 
wiarę swą zachowałem”.

146 
PRZEZ PRZESZKODY 
Jaki to jest bieg? Na każdym okrążeniu – przypomnę, tak jak to czyniłem do mikrofonu, 
kiedy Bronek stał na starcie – trzeba pokonać cztery przeszkody o wysokości 91,4 cm oraz 
rów z wodą szerokości 3,66 m przed którym stoi bariera. Łącznie na dystansie 3 km – 35 
przeszkód do pokonania. Jak gospodarować siłami w czasie walki? Biegacz musi równomiernie 
rozkładać energię, chociaż branie przeszkód zmusza do ciągłej zmiany tempa. Lekkie 
przyśpieszenie przed barierą celem nabrania rozpędu i... hop! Znów zatracenie rytmu biegu, 
odzyskuje go lecz oto zbliża się następna przeszkoda. Najgorszy jest rów z wodą. Nawet 
wśród asów nie brak takich, którzy by się czasem nie skąpali. Woda w pantoflach. Proszę biec 
tak parę kilometrów. Potem trzeba jeszcze zdobyć się na forsowny finisz. Większość zawodników 
boi się tego steeplu, ale biega go. Bronek się nie bał, dodajmy, że także świetnie biegał 
i na płaskich dystansach. 
Trzeciego dnia lekkoatletycznych Mistrzostw Europy w Helsinkach w 1971 roku po zakończonych 
konkurencjach opuszczałem w gęstym tłumie stadion. Natknąłem się na kolegę 
sprawozdawcę. Byłem rozogniony: – Ale to było świetne! – zaczepiłem go pewien, że napotkałem 
na taki sam zachwyt. 
– Ee, nie był to specjalnie ciekawy dzień zawodów – odpowiedział – choć istotnie ta Czeszka 
była dobra w skoku wzwyż. 
– Czeszka? – zdziwiłem się. – Najlepszy był ten młody, jakże mu tam, no... Malinowski na 
5 km. Nie umie jeszcze biegać, ale jakie serce do walki! 
– Ledwie wszedł do finału – powiedział kolega. 
– Ale wszedł. I najważniejsze, że nie boi się nikogo. Jeśli poprawi styl, straci ciężkawość, 
nauczy się taktyki, a nie straci dzielności, zajdzie wysoko. 
Więc piałem wtedy z zachwytu w Helsinkach do mikrofonu radiowego. W ciągu pierwszych 
dni tych mistrzostw nasi zawodnicy nie mieli pełnej bojowości, niektórzy nawet wykazywali 
pewien kompleks niższości. Nowy duch wstąpił w naszą drużynę, kiedy trzeciego dnia 
ruszył do walki w półfinale 5 km młody debiutant. Jakby nie zdawał sobie sprawy z kim biegnie. 
Atakował i wyprzedzał asów jakby nie byli słynnymi rekordzistami ale jego klubowymi 
rywalami z Grudziądza. Najmłodszy z ekipy dał przykład. Był moim zdaniem największą 
wtedy rewelacją, choć jeszcze nie umiał dopasować się do wspaniałego finału, w którym 
zwyciężył biegnący z zadziwiającą euforią Fin Vaetaeinen. Młodego Polaka wyróżniały trzy 
cechy: upór, brak doświadczenia i słaby styl. Stawiał kroki ciężko i nieekonomicznie. Poprzednia 
sława bieżni, Francuz polskiego pochodzenia Michel Jazy, wtedy już reporter radiowy, 
spec nad spece, powiedział mi wtedy w Helsinkach: – Ten mocny, ciemny chłopak to 
nieoszlifowany diament. 
Potem rok po roku systematycznie szlifował się sam, właśnie uporem i wiarą, że może być 
najlepszy na świecie. Stopniowo przemieniał się, nie tracąc tego co miał na samym początku 
kariery: ambicji i siły. Z każdego ruchu emanowała wola zwycięstwa. Stawiał mocno stopy na 
bieżni i sunął po niej jak po niewidzialnym pasie transmisyjnym. Z wolna zaczął przypominać 
sposobem biegania legendarnego Australijczyka Roso Clarka. On także uwielbiał Rono Clarka 
i zaczął go naśladować. Kiedy stał się już wielkim biegaczem często czekał na mecie na 
pozostawionych rywali i dziękował za walkę ściskając każdemu rękę. Tak, jak Clark. 
Jakieś szczególne więzi zawiązały się między nami właśnie wtedy, w Helsinkach. Tak 
zwykle bywa, kiedy jesteśmy świadkami samych początków czyjejś kariery. Byliśmy obecnie 
przy narodzinach. Tak było kiedyś ze Staszkiem Królakiem, kiedy po raz pierwszy błysnął w 
prowincjonalnym wyścigu, z Witkiem Woydą, kiedy wygrał I krok szermierczy w małej salce 
przy ul. Czerniakowskiej w Warszawie jako 15-letni chłopak, tak było i z Bronkiem Malinowskim.

147 
Czasami potrzeba serca zmuszała do pisania wspomnień o starych sportowcach, kiedy odchodzili. 
Nie przypuszczałem jednak, że będę musiał pisać o Malinowskim, tak jak o Kucharze, 
Jędrzejowskiej, Owensie czy Józku Hebdzie. I oto piszę o Bronku już w czasie przeszłym, 
o tak młodym człowieku! tak witalnym, dopiero układającym swe osobiste życiowe 
plany. 
Ach, te niezapomniane biegi późniejsze – w Rzymie i Pradze na mistrzostwach Europy, na 
igrzyskach w Montrealu i Moskwie. Ostra walka, tempo, energiczne i nienaganne, pod 
względem techniki pokonywanie przeszkód. To wychodzenie na prowadzenie pełne wiary, 
czasami niefortunne, kiedy jeszcze nie posiadał mocnego finiszu, te jego pościgi! Ten ostatni 
pościg na stadionie w Moskwie za uciekającym jak antylopa biegaczem z Afryki. Malinowski 
doścignął go zgodnie ze swym planem. Ten bieg był jedną z ładniejszych sportowych historii 
jaką widziałem w życiu. Zupełna odwrotność innego pamiętnego biegu z przeszkodami, którego 
także nigdy nie zapomnę. Myślę o pojedynku Chromik – Rżyszczin o mistrzostwo Europy 
w 1958 roku. Wtedy w Sztokholmie Rosjanin gonił Polaka i nie dogonił. Tanzańczyka 
doścignął. Znaliśmy Malinowskiego z uporu i odwagi, ale kto mógł przypuszczać, że jest także 
taki zimny, opanowany, że umie połączyć bojowość i temperament z wyrachowaniem i 
precyzją. Wszystko obliczył jak komputer. Zaoszczędził każdy ułamek sekundy, zużył tyle 
siły, ile było potrzeba do zwycięstwa. 
Czy opisywać jeszcze raz ten bieg? Inne biegi? Zarejestrowała je taśma. To już archiwum. 
Już nigdy żaden reporter ani zagraniczny, ani polski nie będzie krzyczał do mikrofonu, że 
Malinowski biegnie i zwycięża. 
Rok 1972. Igrzyska w Monachium. Gdyby tempo drugiego kilometra było szybsze, pewnie 
zdobyłby już wtedy brązowy medal. Trójka szybkich Kenijczyków, trójka świetnych Finów 
nie kwapiła się, by ostro poprowadzić. Biegli nie po rekord, ale po medale. Spostrzegł się i 
parokrotnie zaatakował ale musiał myśleć o zachowaniu sił na ostatnie okrążenie. Na podium 
nie wszedł. 
Rok 1976. Igrzyska w Montrealu. W eliminacjach ustanowił rekord olimpijski. Zademonstrował 
nieoczekiwanie długi i szybki finisz, który przedtem był jego najsłabszą stroną. Parę 
dni później stanął do finału i nie wierzyłem, że zdoła pokonać Szweda Gerderuda. Szwed 
biegał lżej. Zaatakował na początku ostatniego okrążenia i uciekał daleko. Pamiętna rozgrywka 
o srebrny medal pomiędzy Polakiem a Baumgartlem z NRD. Niemiec przewrócił się na 
ostatniej przeszkodzie. Słabnący Malinowski wykazał niebywały refleks, przeskoczył przez 
leżącego i po swojemu nie tracąc wiary ruszył jeszcze w pościg za Szwedem. Nie dał już rady.
Mistrzostwa Europy w Rzymie. Wtedy pokonał na finiszu Gerderuda. Odebrał złoty medal 
i prowadzili go wprost z podium na konferencję prasową. Wreszcie był pierwszy, więc promieniał 
radością. Nagle powiedział: – Nigdy tego sobie nie daruję. 
– Czego? – zapytałem zdumiony. 
– Mogłem pobić rekord świata. Pierwszy kilometr był za wolny. 
– Gdyby pan prowadził od początku pewnie by znowu pan nie wygrał. 
– Mogłem pobić rekord świata. 
– Człowieku, ciągłe panu mało. 
– Taki już jestem. 
Taki był. 
Podczas jego debiutu w Helsinkach wołałem do mikrofonu, kiedy walczył jak lew, że ojciec 
walczył jako żołnierz pod Monte Cassino, a jego matka jest Szkotką, że to świetne połączenie 
krwi: fantazja z uporem. Uleciały w eter te słowa. Archiwum. Zginął nagle, w ułamku 
sekundy. Nie zrobił błędu jako automobilista, nie mógł się już uratować, bo taki był tragiczny 
splot.

148 
O tym, że zginął dowiedziałem się jak wielu z nas słuchając radia. Siedziałem w mieszkaniu 
i słuchałem radia. Nagle ta wiadomość. Po pewnej chwili podszedłem do półki, gdzie leżą 
najrozmaitsze pamiątki pozbierane po świecie i wziąłem do ręki małą plakietkę poświęconą 
lekkoatletycznym mistrzostwom Europy, które miały odbyć się w roku następnym w Atenach. 
Dał mi ją w odruchu serca, kiedy przyszedł na rozmowę do kabiny radiowej na moskiewskich 
Łużnikach po swoim zwycięstwie. Rozmawialiśmy, a wokół cisnęli się reporterzy z wielu 
krajów i podstawiali swe mikrofony. Reporterka grecka ofiarowała wtedy Bronkowi tę plakietkę, 
„przecież przyjedzie pan do Aten i będzie tam biegał i zwyciężał”. Kiedy odeszła, 
Malinowski odczekał chwilę. Upewnił się, że oddaliła się i powiedział z uśmiechem: – „Niech 
pan to weźmie na pamiątkę naszego pierwszego spotkania w Helsinkach, kiedy debiutowałem”. 
Nasze ostatnie spotkanie. Na stadionie Skry, latem po półfinale pucharu Europy. Szedł z 
Władysławem Komarem. Byli luźni, uśmiechnięci. Jakieś żarty, wspomnienia. I o przyszłości: 
– „Trochę odpoczywam. Przyjdzie następne lato, no więc Grecja i start w Atenach”. 
Wybił się już po zagaśnięciu polskiego tzw. wunderteamu. Ale był chyba jednym z nich – 
tamtych wspaniałych chłopców. „Łokietek” czyli Sidło, Krzyszkowiak czyli „Krzyś”, Piątkowski 
– „Biały Anioł”, Foik – „Garbus”, „Szaman” – to Radziwonowicz, „Mahomet” czyli 
Makomaski, Rut – po prostu „Drut”. Grupa świetnych młodzieńców, którzy kiedyś ofiarowali 
nam tyle radości. W innych czasach, w szybko zmieniającym się sporcie przenosił na polską 
lekką atletykę i chyba na cały nasz sport ważne, coraz rzadsze wartości. Malinowski – czyli 
Bronek. Kochał walkę. Z tej miłości rodziły się zwycięstwa i warto żeby nie tylko kibice zapamiętali, 
iż można wygrać – mimo że wokół są i wyrastają w życiu coraz nowe i coraz trudniejsze 
przeszkody. W przenoszeniu prostych prawd sportowych na skomplikowane życie od 
dawna widzę jeden z głównych sensów sportu. Jego medale i to, że taki był na bieżni i poza 
bieżnią, kiedy przygotowywał się do walki – tyle nam pozostawił. 
Urodził się 4 czerwca 1951 roku. Prócz medali olimpijskich i mistrzostw Europy zdobył 
znaczną ilość mistrzostw Polski, której przez blisko 10 lat nie tylko z tytułu, że nosił nasz 
emblemat – był prawdziwym, najbardziej do tego powołanym reprezentantem.

149 
POŻEGNANIE Z BOISKIEM 
Na zakończenie niechaj będzie najpierw o publiczności. Proszę wybaczyć, że po raz setny 
czy tysięczny. Nasi kibice miewali na ogół złą opinię. Niektórzy dobrze sobie na to zasłużyli. 
Ale ta kilkutysięczna grupa, którą zapamiętałem latem 1980 roku podczas Igrzysk Moskiewskich 
była zupełnie inna, jakby odmieniona. Ani jednego grubiańskiego okrzyku, gorąca dla 
swoich, bezstronna wobec obcych. Powiewały biało-czerwone flagi, wznosiły się skandowane 
okrzyki, czasem rozlegał się harmonijny śpiew. Była mocną podporą dla polskich zawodników 
walczących przecież ze zmiennym szczęściem, przeto często potrzebowali wsparcia. 
Kiedy partner Wszoły, Trzepizór przygotowywał się do ostatniego skoku wołano mu 
przyjaźnie: – Janusz, Janusz, trzymaj się! – a gdy odpadł na niezbyt dużej jak dla niego wysokości, 
pocieszano go serdecznymi brawami, choć niczego wielkiego nie dokonał. 
W meczu hokeja na trawie, mimo że nasza drużyna raptem straciła, w parę minut, kilka 
bramek, nikt nie gwizdał, przeciwnie. doping się wzmógł. – Trzymajcie się, nie dajcie! – wołali 
Polacy z trybun. Zwykle załamującą się drużynę spotyka szyderczy gwizd. Nie ma litości 
dla przegrywającego w myśl niemądrego hasła, że kiedy nasz przegrywa, kompromituje nas. 
W Moskwie w najgorszych chwilach polscy zawodnicy otrzymywali natychmiast pomoc, 
co było nie tylko ładne ale i mądre, a więc zaskakujące, bo przedtem taka wielkoduszność i 
taki rozsądek naszych kibiców zdarzały się bardzo, a bardzo rzadko. A wtedy serdeczność 
dopingu a jednocześnie jakiś takt, a nawet dyskrecja wobec reszty publiczności, która przecież 
także miała swoich faworytów i także nie żałowała energii. 
Oby to utrwalało się i w domu, czyli na krajowych stadionach. Kiedy Irena Szewińska niepokojąco 
zwolniła na ostatnich metrach i przegrała potem swój udział w finale, w polskim 
sektorze zrobiło się cicho. Ciszą, pożegnano ostatni start w Igrzyskach słynnej biegaczki. Czy 
na „Skrze”, albo na innym krajowym stadionie także w takim momencie byłaby cisza? A może 
ktoś ośmieliłby się gwizdnąć? Na to nie otrzymamy już nigdy odpowiedzi. Szewińska 
startowała bardzo długo. Może nazbyt długo? Przypomina mi się wspaniałe zwycięstwo reprezentacji 
Europy, kiedy zdobyła Puchar Świata pod koniec lat siedemdziesiątych, a kapitanem 
tej reprezentacji była właśnie Polka. Może to był idealny moment by zejść z areny? 
Kiedy wycofać się? U szczytu sławy, na jej schyłku, czy jeszcze później? 
W najrozmaitszych okolicznościach i różnym czasie kończyły się w sporcie wielkie kariery. 
Paavo Nurmi, wielki fiński długodystansowiec nie wycofał się sam. Wycofano go, bo 
zdyskwalifikowano przed Igrzyskami w Los Angeles w 1932 roku stawiając zarzut, że złamał 
prawa amatora. Obecnie zarzuty te są niewiarygodnie śmieszne, bo od dawna inną miarę 
przykłada się do zawodnika, kiedy za wyczyny sportowe otrzymuje pieniądze. Jesse Owens 
wycofał się sam u szczytu i potem krótko trwał jego flirt z widowiskowymi występami za 
pieniądze. Rychło zszedł z tej drogi i został wielkiej klasy działaczem i ekspertem sportowym 
szanowanym przez cały świat do śmierci. Jadwiga Jędrzejowska i Stanisław Marusarz bardzo 
długo startowali odważnie wystawiając się na porażki. Długo widzieliśmy ich w walce na 
korcie i skoczni otwartych na ostrzał młodszych rywali, choć minął czas ich najwyższej formy 
i młodości. Świadomie tworzyli trudną barierę do pokonania, szczelną granicę, którą by 
przejść – następcy musieli zdobyć się na niemały wysiłek. To był mocny bodziec dla innych. 
Zresztą oboje należeli do tego typu ludzi, którzy naprawdę kochali sport i nie umieli łatwo z 
nim się rozstać. Inne to były czasy. 
Najszybsza kobieta świata w 1960 roku Amerykanka Wilma Rudolph wycofała się zaraz 
po Igrzyskach w Rzymie. Ta zgrabna Murzynka została modelką, a potem założyła rodzinę.

150 
Toni Sailer – największy fenomen narciarstwa alpejskiego drugiej połowy lat pięćdziesiątych 
także bardzo szybko zakończył karierę sportową, bo chciał zrobić inną – gwiazdora filmowego, 
co mu się nie udało. 
Można mnożyć różne przykłady, sięgać za granicę lub pozostawać w kraju, przebierać 
wśród różnych dziedzin sportu. Holenderski piłkarz Cruyff zszedł z boiska u szczytu. Pele 
grał bardzo długo. Niekiedy osobista tragedia, utrata zdrowia eliminowała zawodnika. Bolesne 
przykłady: pływak Marek Petrusewicz i skoczek narciarski Zdzisław Hryniewiecki. 
Nie, nie ma recepty, kiedy się wycofać. Jest to sprawa wyłącznie osobista. Są dwie wersje. 
Pierwsza: Gdzie można iść ze szczytu? – tylko w dół. Druga: jestem na szczycie. Idę na następny, 
więc nie schodzę. 
Wyczynowców nazywa się często aktorami, bo także tworzą widowisko. Aktor może występować 
do śmierci. „Drzewa umierają stojąc”. Jest jednak dosyć istotna różnica pomiędzy 
aktorem a zawodnikiem. W sporcie koniec wyznacza bezlitośnie wiek. Jest to więc zupełnie 
szczególny rodzaj zawodu. Na emeryturę idzie się wcześnie. Wreszcie nogi odmawiają posłuszeństwa. 
Piłka zaczyna wychodzić coraz częściej na aut lub grzęźnie w siatce, choć technika 
uderzenia rakietą pozostała niby ta sama. Oczy nie te. Osłabł refleks. 
Nadchodzi najtrudniejszy moment kariery, najcięższy moment walki: opierać się czy 
odejść? 
Pewnie w niejednym innym zawodzie ktoś miewa podobne rozterki. Chirurg czuje, że traci 
pewność ręki, śpiewak słyszy, że ma już niższe wysokie C. Niekiedy przeżywa podobne rozterki 
może i niejeden ślusarz, działacz, szewc, dyrektor, a także może i reporter gadający do 
mikrofonu. – Jeszcze bym przekrzyczał ale wokół sport już nie ten i obyczaje mocno się w 
nim zmieniły. Ludzie, inne są igrzyska, inny cały sens. Czy walczyć o odmianę, czy machnąć 
ręką i odejść od tego? 
Powracając zaś do sportowców, to w obecnych czasach coraz bardziej o całym tym wycofywaniu 
się decydują sprawy twarde i konkretne. Sprawy materialne. Skończyły się naiwne 
rojenia: wycofam się niepokonany. Sport przynosi zysk materialny. Trzeba żyć. Chce się żyć 
nie gorzej, niż w czasie najwyższej kariery. Dlatego na przykład grają dalej niektórzy starzejący 
się tenisiści, kolarze zawodowi kręcą na szosie, a bokserzy biją wciąż i wciąż przyjmują 
ciosy. A inni skaczą, biegają, kopią piłkę latami. 
Tylko ktoś „o dziewiętnastowiecznej duszy” zdobędzie się na naiwny akt. Osiągnął szczyt 
i wtedy zszedł uroczyście i nieodwołalnie. Czasem nieodwołalnie i dyskretnie. 
Za to wśród działaczy sportowych są i tacy, którzy nigdy nie osiągnęli szczytu i nigdy nie 
chcą odejść. 
Poza tym wszystkim istnieje oczywiście coś takiego jak zwykłe przywiązanie do boiska 
bez względu na to, czy samemu się biega lub skacze, czy tylko się o tym opowiada innym. 
Oto odezwał się stutysięczny tłum, bo ktoś osiągnął pierwszy metę. Ktoś zdobył zwycięską 
bramkę. Obronił siódmego meczbola. 
Przepiękny, niezapomniany do końca życia odgłos trybun czasem tak czysty jak brzęk najczystszej 
stali. 
Im dłużej człowiek w tym wszystkim uczestniczy tym pożegnać się trudniej. Nie każdy 
umie sobie przy tym odpowiedzieć na pytanie: Jestem temu wszystkiemu jeszcze potrzebny, 
czy już nie? 
Oczywiście czasami motywy decyzji są jak najbardziej osobiste i nikt nie powinien nagabywać 
o przyczynę. 
1982 
1 W 1977 roku byłem przez kilka tygodni w Maroku i tam poznałem wdowę po starszym bracie Adama Baworowskiego, 
Emilu. Dowiedziałem się od niej o nieznanych okolicznościach śmierci mego kolegi z kortu. Adam 
uznany za obywatela Rzeszy (Hitler wcielił Austrię do Rzeszy w 1938 roku) został zmuszony do wstąpienia w

151 
szeregi Wehrmachtu. Ranny w kotle stalingradzkim Baworowski zrezygnował z ewakuacji drogą powietrzną 
ustępując miejsca ciężej rannemu. 
2 Czytelnik łatwo teraz zrozumie dlaczego dałem tytuł książce o Igrzyskach Zimowych (Sapporo) i Letnich 
(Monachium) w 1972 roku – „Olimpijskie Somosierry”. Piękne porywy odwagi i wiary we własne siły dali wtedy 
liczni polscy sportowcy sięgając po najwyższe laury, których nikt się nie spodziewał, choćby Wojciech Fortuna 
albo Witold Woyda. 
3 Nieodzowne wydaje się kolejne uzupełnienie. Polscy sportowcy mieli czasu II wojny wspaniałą kartę na polach 
bitew. Spośród nich właśnie polscy jeźdźcy, nierzadko olimpijczycy, zajmują tu szczególną pozycję, jako że 
nasza kawaleria wielce zasłużyła się w kampanii wrześniowej w nierównych walkach przeciw Niemcom. Potem 
niektóre jej pułki, zamieniwszy konie na czołgi, toczyły zwycięskie walki na froncie zachodnim. Takie były losy 
wojenne choćby wspomnianego płk Michała Gutowskiego, zaś płk Henryk Roycewicz i mjr Stanisław Szosland 
byli żołnierzami AK. 
4 Od napisania tych słów jednak ciężko było odnieść nam poważniejsze sukcesy. Najgłośniejszy to I miejsce 
Jana Kowalczyka w Moskwie w 1980 r., ale pamiętajmy, że na starcie tych Igrzysk zabrakło najlepszych ekip. 
5 Pelego miałem szczęście poznać osobiście podczas Mundialu w Argentynie. Jako komentator zaprosił mnie do 
studia TV Wenezueli i przeprowadził wywiad przed półfinałowym meczem Polska – Brazylia. Spotkanie z najsłynniejszym 
piłkarzem wszystkich czasów potwierdziło wcześniejsze przypuszczenia o osobistym uroku Pelego. 
Opisałem to szerzej w książce pt. „Łączymy się ze stadionem” wydanej w 1979 roku. 
6 Nadal bardzo wysoko stawiam poziom jaki zaprezentowała Anglia w mistrzostwach świata w 1976 r. Tamte jej 
mecze nic nie straciły, według mnie, w porównaniu z klasą najlepszych drużyn późniejszych mistrzów świata, 
zarówno w 1974 r. w RFN i w 1978 r. w Argentynie, podczas których byłem komentatorem Radia i TV, ani w 
porównaniu z Mundialem 1982 r. w Hiszpanii. Grę piłkarzy RFN oraz Argentyny obok piłkarzy Anglii z roku 
1966 – wyznam – postawiłbym najwyżej. No i piękno futbolu Brazylii bez względu na niepowodzenia zawsze 
pozostaje w pamięci. 
7 Czy cytat ów mimo późniejszych sukcesów naszych piłkarzy jest nadal aktualny, pozostawiam do uznania 
Czytelników. 
8 Z biegiem lat poziom transmisji telewizyjnych ogromnie się podniósł i wyrównał, upierałbym się jednak przy 
swoim, że to właśnie Anglicy dali świetny początek. 
9 Istotnie, rzadko, nasze talenty narciarskie spełniały nadzieje osiągając wielkie wyniki. Skoczek Wojciech Fortuna 
i biegacz Józef Łuszczels (mistrz świata w 1976 r.) te dwa najbardziej pamiętne nasze triumfy. 
10 Tyle zmieniło się na świecie przez kilkanaście lat od skreślenia tych uwag, a niektóre problemy nadal są nie 
rozwiązane w naszym sporcie. Choćby wychowanie fizyczne młodzieży akademickiej i szkolnej. Co zadziwiające 
i cenne – właśnie starsi panowie, dzielni oldboye wywodzący się z najrozmaitszych środowisk dość licznie 
uprawiają wiele sportów jak np. narciarstwo, tenis czy żeglarstwo, nie wspominając już o najrozmaitszych formach 
turystyki 
11 Tak dużą bonifikatę dawano zwycięzcy etapowemu w dawnych wyścigach Pokoju. Opisano tu wiosnę Wyścigu, 
a nie jego jesień. Cóż, Wyścig ten sporo stracił na popularności, której zapewne już nie odzyska. Może miał 
zbyt intensywną młodość i dlatego w końcu się wypalił? Przyczyn na pewno jest więcej. Szkic ten to Po prostu 
ukłon złożony dawnym, często już zapomnianym kolarzom, a jednocześnie pożegnanie autora z imprezą, której 
towarzyszył z mikrofonem kilkanaście razy. 
12 Zaskakujące: mimo nieustannego rozwoju techniki filmowej i wzrostu poziomu sportowego wyczynu, z wolna 
zaczął się zaznaczać spadek jakości filmów olimpijskich oraz zainteresowania nimi. Zupełnie nie udał się dokumentalny 
film o Igrzyskach w Monachium, mimo że zrealizowali go wspólnie wybitni reżyserzy z kilku krajów, 
a wśród nich były takie stawy jak między innymi Lelouche, Penn czy Forman, autorzy tak znakomitych filmów 
fabularnych jak ,,Kobieta i mężczyzna”, „Bonnie and Clyde”, „Lot nad kukułczym gniazdem”. Wreszcie filmy o 
Igrzyskach w Montrealu i Igrzyskach w Moskwie jakby w ogóle nie wywołały głośniejszego echa, przynajmniej 
w Polsce nie ukazały się żadne recenzje. 
13 Zachowany fragment dawnej rozmowy z Putramentem i jego opinia o roli wychowawczej sportu zabawnie 
komponuje się z ostrym atakiem pisarza i działacza, jaki przypuścił na mnie wkrótce po tej rozmowie, bo latem 
1969 roku, z wysokiej trybuny jednej z centralnych gazet. Jerzy Putrament zarzucił mi tam zbytni obiektywizm 
w mych komentarzach o meczach piłkarskich rozgrywanych przez polskie zespoły z drużynami krajów zachodnich. 
Obiektywność w ocenie – grzechem? Przecież to kardynalny obowiązek przynajmniej w sporcie. Pisarz 
zachęcał, by reguły te rozszerzać nawet na wszystkie obszary życia. 
14 Wiesław Maniak zmarł w roku 1982. Na Igrzyskach w Tokio był czwarty. Przegrał jedynie z czarnoskórymi 
szybkobiegaczami. 
15 Na mistrzostwach Europy w 1969 roku w Bukareszcie nasi bokserzy ponieśli bardzo dotkliwe porażki i potem 
nasze pięściarstwo już nie odzyskało dawnej świetności. Były jedynie pojedyncze zrywy. Ostatnim naprawdę 
wielkim polskim bokserem z długiej plejady znakomitości był, według mnie, Jerzy Kulej, który na Igrzyskach w 
Meksyku zdobył po raz drugi złoty medal. Poza tym inne uwagi i spostrzeżenia na temat boksu w rozdziale tym

152 
zawarte nadal są przedmiotem interesujących i wciąż nierozstrzygniętych dyskusji. 
16 Rajd Monte Carlo był wtedy pewną nowością dla powojennego pokolenia kibiców, a i polscy dziennikarze 
dopiero zaczynali włączać się do tej imprezy. Sobiesław Zasada byt dopiero na początku swej wielkiej kariery 
rajdowej. 
17 Tadeusz Walasek, wicemistrz olimpijski w Igrzyskach Rzymskich w 1960 roku – w ogóle świetny bokser – 
niejednokrotnie musiał zadowalać się w dużych turniejach nie pierwszym, ale dalszym miejscem. 
18 Norweg Bjoern Wirkola to skoczek, bezsprzecznie najlepszy na świecie w latach sześćdziesiątych, a Polak 
Józef Przybyła to czołowy nasz skoczek w tych samych czasach. 
19 W niejednej rozmowie z młodymi ludźmi przekonałem się, że nowa generacja już nie wie kto to był Sidło. 
Kiedyś każde dziecko wiedziało, że Janusz Sidło to wielki oszczepnik. Bił rekordy świata, zdobywał mistrzostwa 
Europy, był wicemistrzem olimpijskim w 1956 roku, w ogóle jedną z najbardziej popularnych postaci nie 
tylko w świecie sportu. Był też kapitanem polskiej reprezentacji lekkoatletycznej w okresie jej największej 
świetności, a więc w latach 1956-1966. 
20 Trafność diagnoz nieżyjącego już, nieodżałowanej pamięci trenera Stamma potwierdziła się wtedy nie po raz 
pierwszy. Potwierdziły się również przepowiednie, że Igrzyska w Meksyku będą niezwykle. Padło kilka fenomenalnych 
rekordów świata, niektóre przetrwały lata. Nieraz zawodnicy istotnie mdleli na mecie. Były to dramatyczne, 
ale i bajecznie kolorowe igrzyska, opisywałem je w książce pt. ,,Do ostatniego tchu” wydanej w 1971 
roku. 
21 Władysław Skonecki u schyłku wiosny 1983 r. zmarł w Austrii, gdzie spędził ostatni okres życia. 
22 Ewa Kłobukowska –najszybsza Polka w biegu na 100 m w latach 1964-1967. Niestety, zakończyła wspaniałą 
karierę przedwcześnie. Od lat jest wysoko cenionym specjalistą ekonomii w przedsiębiorstwie „Energomontaż” 
w Warszawie. 
Irena Kirszenstein – po mężu Szewińska, to wielokrotna medalistka olimpijska i rekordzistka świata, która zeszła 
z bieżni dopiero w 1980 roku. Zimą 1982 r. ukazała się szerokiej widowni w zupełnie nowej roli: zobaczono 
ją na ekranach TV jako członkinie Tymczasowej Rady PRON podczas inauguracyjnego zebrania tejże Rady. 
23 Ile podobnych rozmów ze sportowcami miałem przyjemność przeprowadzić w następnych latach! Ale i te 
dawne, wydaje mi się, oddają w jakiejś mierze klimat naszego sportu nie tylko minionego czasu. 
24 Renard i Yoda to postacie wymyślone, wyjaśniam to po latach, gdyż otrzymałem wiele pytań od Czytelników: 
kiedy odbywało się to spotkanie Francja – Japonia w pucharze Davisa i jaka była dalsza kariera tenisowa Japończyka. 
„Mecz” to nowela, pierwsza jaką napisałem. Weszła do zbioru opowiadań pt. „Proszę o klucz” wydanego 
w 1976 i 1979 roku. 
25 Biathlon przestał być czymś nowym, rozrost się, poszerzyła się i wzrosła konkurencja, okrzepły przepisy. 
Zmieniła ale także nasza pozycja w biathlonie. Na dużo gorszą. 
26 A jednak w gimnastyce światowej układ sił nie zmienił się zasadniczo mimo upływu lat. Doszło oczywiście 
kilka nowych potęg ale Japończycy i zawodnicy ZSRR są wciąż w ściślej czołówce. 
27 Nasi brydżyści z biegiem lat zrobili duże postępy na arenie czy raczej stonkach międzynarodowych i zanotowali 
wiele sukcesów. Słowem nie są już Kopciuszkami. 
28 Obecnie rzadsze znaczki oczywiście kosztują dużo, dużo więcej, ze znanych przyczyn. 
29 Niestety, zażywanie sztucznego dopingu przybrało na sile i nie ominęło naszego sportu. Z czasem zgrzeszyli 
między innymi ci, którzy podnosili ciężary, znaleźli się również tacy w naszej rodzinie lekkoatletycznej... 
30 Czy ważne, że teraz rekordy są jeszcze wspanialsze, a w skoku o tyczce zbliżają się już do granicy 6 metrów? 
Konkurs tyczkarzy był i jest czymś wspaniałym. Tę Miniaturkę o tyczkarzu dedykuję po latach Władysławowi 
Kozakiewiczowi w podziękowaniu za jego triumf i postawę w roku 1986 na Łużnikach w Moskwie.