Wacław Korabiewicz 

Midimo

Romans afrykański
Czytelnik Warszawa 1983
SPOTKANIE
Zygmunt siedzi na kamiennej ławce, leniwie patrząc w otwartą przestrzeń Oceanu 
Indyjskiego, z 
którego lazurowej perspektywy wyłania się coraz realniej statek z czerwoną 
banderą sułtana 
Zanzibaru.
Uwierzyć trudno, że ziemia, którą w tej chwili depcze tak nonszalancko, to 
odległa o tysiące mil od 
Polski Afryka Wschodnia — zdawałoby się, nigdy nieosiągalne marzenie jego lat 
dziecięcych. 
Południowe morza, koralowe wyspy, ostrodziobe pirogi, orzechy kokosowe padające 
z hukiem na 
asfaltowy chodnik ulicy, to wszystko — takie niegdyś egzotyczne, niesamowicie 
romantyczne — 
dziś spowszedniało, stało się dotykalne i codzienne.
Na ławce, tuż obok, rozparł się wygodnie Murzyn. Zadarł wysoko nogi i jest 
niezmiernie dumny. 
Jeszcze tak niedawno podobne „poufalenie się” z wazungu, białym człowiekiem, 
byłoby nie do 
pomyślenia. Dzisiaj już nikt go stąd wyrzucić nie śmie. Tanganika to nie Afryka 
Południowa. Tu 
nie wieszają kartek z napisami: „Tylko dla Europejczyków”, ONZ kontroluje rządy 
kolonialne w 
mandatowych krajach.* Murzyn doskonale wie o tym, chociaż nie umie czytać, więc 
jeszcze wyżej 
zadziera swoje bose nogi.
Za plecami Zygmunta, w cieniu pierzastych kokosowych palm, stoją długim 
szeregiem 
makabryczne małe domki — hinduskie krematoria. Właśnie jeden z nich smoliście 
dymi. Na 
szczęście wiatr odwiewa zapach spalenizny. Tutaj ludzie nie czynią wielkich 
ceregieli z doczesnym 
przyodziewkiem nieśmiertelnej duszy. Wszelkie przelotne sentymenty likwiduje 
stos 
najzwyklejszego drzewa.
Na podwiniętych bosych piętach (pantofle stoją obok), w kolorowych turbanach, 
aksamitnych 
czarnych czapkach albo białych płóciennych furażerkach Ghandiego, siedzą sobie w 
kucki, milcząc, 
najbliżsi krewni i przyjaciele, spełniając przepisową powinność. Pilnują, aby 
złe duchy nie 
napastowały duszy, podczas gdy błądzi jeszcze biedaczka wkoło trupa, szukając 
reinkarnacyjnego 
przeznaczenia.
* W jedenaście lat później, w 1961 r , Tanganika odzyskała niepodległość, a w 
1962 r. proklamowała się republiką.
Kiedyś, podczas wędrówki przez Indie, widywał już Zygmunt ciałopalenia, nie 
interesował go więc 
teraz ten smolisty, drażniący nozdrza dym. Cóż nowego można zobaczyć w 
daressalaamskim 
krematorium? Zresztą kamienna ławka, na której siedzi, umieszczona jest w miłym 
cieniu 
kokosowej palmy, któż by więc chciał wyłazić teraz w pełnię tropikalnego upału.
Jakże zazdrości w tej chwili rybakowi, który stoi przed nim po pas w wodzie i 
raz po raz wyciąga z 
odpływowego błocka ślamazarnie poruszające się mątwy. Gdyby nie „autorytet” 
białego człowieka, 
zanurzyłby się sam chętnie. Ale wybrzeże przeznaczone jest tylko dla plebsu. 
Szanujący się bwana 
m’kubwa (wielki pan) musi iść do pływackiego klubu albo jechać kilka mil dalej, 
na wybrane, 
„szlachetniej urodzone” plaże.
Na wieży misyjnego kościoła bije godzina czwarta. Pora już iść do pracy. Ale się 
wyraził. Jakaż to 
tam praca! Muzeum jest dla niego tylko wytchnieniem, wielką przyjemnością. 
Wyżywa się w nim.
Gmach daressalaamskiego muzeum przypomina budowle południowej Hiszpanii albo 
Bagdadu; 
takie same kolorowe kafle, połyskujące lazurem i bielą, takież same kopułki i 
mauretańskie łuki.
Kiedy po chwili Zygmunt wchodził w główne drzwi, jeden z boyów, czyszcząc bogatą 
rzeźbę 
arabskiej framugi, pozdrowił go grzecznie:
— Szikamo* bwana m’kubwa! 
* Szikamo — tak pozdrawia się ludzi starszych i godniejszych (innych wita się 
zazwyczaj słowem „jambo”).
— Marchaba! — odpowiedział zażenowany, bo jakiż tam z niego bwana m’kubwa! Ot, 
hołodraniec 
uchodźczy, bezdomny włóczęga. Każdy obywatel tego kraju posiada własny samochód 
albo 
przynajmniej rozporządza maszyną służbową, on tymczasem ociekając potem chadza 
pieszo. 
Gdzież tam biednemu refugee* do normalnego obywatela tego kraju, do prawdziwego 
bwana 
m’kubwy!
Chłodna sień owiała go miłym seledynem kaflowego wnętrza. W porównaniu z żartem 
otwartej 
przestrzeni jest tu rześko. Olbrzymie dwa kły rekordowej wielkości słonia chylą 
ze ściany swe 
ostrza. Z portretu w głębi patrzy król Jerzy V — stryjeczny Mikołaja II, cara 
Wszechrosji. Bliź-
niacze podobieństwo tych dwóch twarzy nasuwa przykre reminiscencje.
Na duży stół czytelni muzealnej wyłożył Zygmunt stos książek i pism. Usiadł, 
wplótł palce w 
kędzierzawą czuprynę i zamyślił się nad mapą. Chciał wybrać najlepszą trasę dla 
swojej pierwszej 
odkrywczej eskapady.
— Już pan wrócił z przechadzki?
Masz babo placek! Ledwie usiadł, a znów mu przeszkadzają. To pani Smith, jego 
bezpośrednia 
zwierzchniczka, kuratorka muzeum. Lubił ją. Jej serce, zmiękczone angielskim 
zdawkowym 
uśmiechem, rokowało dobre warunki współpracy. Kiedyś, nie tak dawno, spędzili z 
sobą w jej 
prywatnym a nastrojowym saloniku bardzo miły wieczór. Pan Smith, o wybitnie 
ostrym wyrazie 
twarzy, patrzył fotografiami z każdego kąta i każda rozmowa schodziła jakoś 
niechcący na jego 
temat. Zginął pono w samolotowym wypadku przed paru laty. (Zresztą Zygmunt nie 
wiedział do-
kładnie, jak to było, a pytać nie chciał.) Był znanym uczonym, współtwórcą 
Tanganiki, ale 
podobnie jak i jego żona, nie był Anglikiem. Tym obcym pochodzeniem należało 
chyba tłumaczyć 
nieszablonowy charakter ich saloniku.
— Pan pozwoli, przejdziemy do sal muzealnych. Może się coś da zmienić w układzie 
eksponatów, 
zawszeć nowy pracownik, nowe idee... nowa miotła...
* Refugee — (ang.) uchodźca.
— Właściwie jak dotąd nie bardzo się orientuję, jakiej gałęzi wiedzy poświęcone 
jest to muzeum... 
— zaczął Zygmunt.
— Ba — uśmiechnęła się gorzko pani Smith — gdybym to ja wiedziała! Wszystko 
zależy od 
przypadku, a właściwie od tego, kto wejdzie w skład zarządu tak zwanego Komitetu 
Opieki. Ludzi 
tych przeważnie nie obchodzą sprawy muzealne. Do komitetu dają się wybierać z 
pobudek czysto 
snobistycznych. Jeśli znajdzie się wśród nich zoolog, wówczas głosują za 
powiększeniem ilości 
wypchanych zwierząt. Jeśli zjawi się historyk — każą skupować zbroje i miecze. W 
ogóle kto 
okaże jakąś inicjatywę, ten tu rządzi, cała reszta podnosi tylko, ziewając, ręce 
do głosowania.
— A jak z finansami?
— Mamy dość spory kapitał w banku. Szczytem honoru i ambicji jest jego 
nienaruszalność. 
Wydatki pokrywa się z bieżących ofiar i małego subsydium rządowego, musi tego 
wystarczyć na 
nasze pensje oraz sprzątanie. Wszystkie eksponaty, jakie pan tu widzi, 
przywędrowały w ciągu 
dziesięciu lat istnienia muzeum wyłącznie z łaskawych darów, dlatego panuje taki 
chaos.
— I nikt nie jeździł w teren? Nikt nie badał folkloru, nikt nie uzupełniał 
zbiorów? Jak to być może? 
Wszakże muzeum to placówka naukowa. Świat pierwotny ginie. Niedługo nie 
pozostanie po nim 
ani śladu. Wszystko zalewa europejska tandeta.
— Myśli pan, że tego nie rozumiem? Ale oni marnują pieniądze. Zresztą, powiem 
panu szczerze, 
nie było dotąd człowieka, który by się podjął podobnej roboty.
— Ależ pojadę w tej chwili — wyrwał się Zygmunt entuzjastycznie i zawstydził się 
zaraz swojej 
bezpośredniości. Może nie wypada tak się narzucać?
— Nie potrzeba mi wielkich środków. Obejdę się prawie niczym. Niech mi tylko 
pokryją koszty 
transportów — tłumaczył, jak gdyby usprawiedliwiając się przed zarzutem 
interesowności.
Pani Smith uśmiechnęła się dobrotliwie. Jej z natury poczciwe oczy wyrażały 
teraz matczyną 
troskliwość. Znikł gdzieś zdawkowy grymas podniesionych kącików warg.
— Mój mąż podobny był do pana. Taki sam zwariowany entuzjasta. Tak nie wolno, to 
spala 
człowieka. Przeciętność nie znosi zapału. Niech pan pamięta, że każde 
niedołęstwo rzuca kamienie 
pod nogi śpieszącym, a niedołęgów jest bardzo wielu, tych zaś, co mogliby do 
czegoś dojść, liczba 
znikoma. Boję się przykrych rozczarowań, ale niech się pan łatwo nie zraża. Ja 
panu we wszystkim 
pomogę.
Posuwali się wzdłuż gablotek czas jakiś milcząc, zajęci bardziej swoimi myślami 
aniżeli tym, co 
leżało pod szkłem.
— A to co za figurka? — spytał Zygmunt podchodząc do niskiej gablotki, gdzie 
wśród tykw 
obwieszonych paciorkami widniał komiczny drewniany wałek, z przedniej jego 
powierzchni 
sterczały dwa stożkowate pagórki, imitujące jak gdyby kobiece piersi, a nieco 
niżej, na samym 
środku — trzeci wzgórek, niczym wypuczony murzyński pępek. U szczytu walca 
tkwiła mała 
główka w olbrzymim, stożkowatym, napoleońskim kapeluszu. Poza tym ani nosa, ani 
oczu, ani 
żadnych rysów twarzy. Symbolika czy stylizacja?
— Niestety nie mogę panu udzielić żadnych informacji, bo nikt nie zna 
pochodzenia tego eksponatu 
— rzekła pani Smith. — Kiedyś próbowałam zidentyfikować go, ale na próżno 
przeglądałam 
katalogi. Nic. Ani śladu. Prawdopodobnie jest to akcesorium jakiegoś czarownika.
„...Akcesorium jakiegoś czarownika... Jak to brzmi zwyczajnie, powszednio” — 
pomyślał 
Zygmunt. Dla niego była to podniecająca, tajemnicza historia. Bodziec do 
energicznej akcji. Może 
tę małą figurkę dano komuś na szczęście, może przyniosła śmierć? Ileż to 
niesamowitych scen 
mogło towarzyszyć jej narodzinom: tańce w maskach, pierzaste stroje, zaklęcia i 
gwizdy, dzikie 
wycia przy ogniskach. Może ludożercze rytuały? Kto to wie? I gdzie szukać 
odpowiedzi? Gdzie ów 
czarownik, gdzie jego plemię?
— Kogo widzę! Mister Korewo! — przerwał mu rozmyślania znajomy głos pana 
Reymana, 
przewodniczącego Komitetu Opieki. Biegł poprzez salę z wyciągniętą dłonią, czym 
różnił się od 
przeciętnego Anglika, który z reguły wita się tylko swoim -,,how do you do?” bez 
podawania ręki. 
— Cudownie, że pana spotykam. Oto przyszła mi nowa myśl do głowy: musimy 
zorganizować w 
muzeum wielką wystawę pod tytułem „Wpływy Indonezji na Afrykę Wschodnią”. Zechce 
mi pan 
to wszystko przygotować.
— A któż wobec tego wybierze się w teren? — wybuchnął Zygmunt głosem tak 
szczerej rozpaczy i 
zawodu, że oboje słuchający parsknęli śmiechem.
— Niechże pan nie bierze tej sprawy tak tragicznie — uspokajał pan Reyman. — 
Wystawa nie 
potrwa długo. Pan tylko ją przygotuje i zaraz w drogę. Nie myślę pana 
zatrzymywać. Tu jednak 
chodzi o zainteresowanie szerszej publiczności. Pojedzie pan, pojedzie — 
zakończył jowialnie, 
poklepując Zygmunta po ramieniu,
„Chyba on nie jest czystej krwi Anglikiem — przemknęło przez myśl Zygmuntowi. — 
Anglicy 
nigdy się nie poklepują”.
Pan Reyman tymczasem biegał już nerwowo po sali, coś poprawiał, coś wykrzykiwał 
do boyów — 
i tyle go było widać. Gdy zniknął za drzwiami, pani Smith bezradnie rozłożyła 
ręce.
— Widzi pan? Taka to i robota. Dziś wystawa, jutro nowy jakiś bzik, żadnego 
planu. Będzie pan 
wyjątkowym szczęściarzem, jeżeli się panu uda wyruszyć kiedyś w teren.
— A jednak wyjadę, choćby się świat miał zawalić! — krzyknął na cały głos, 
trochę dla 
podkreślenia swego uporu i siły woli, a bardziej z powodu nie dającej się 
opanować wściekłości.
Po chwili śledził przez nie domknięte okno czytelni, jak mały samochodzik pani 
Smith zakręca 
dokoła klombii. Mimo że zaczynała już siódmy krzyżyk, prowadziła maszynę pewną 
ręką. 
Przypomniał sobie pewien obrazek sprzed lat, gdy, przejeżdżając przez Cape Town, 
zobaczył za 
drucianą siatką parkanu grono siwych staruszek grających w kręgle. Były ogromnie 
przejęte: śmiały 
się na głos, wykrzykiwały i podskakiwały z radości. Czyż do pomyślenia byłaby 
podobna zabawa w 
gronie naszych polskich sędziwych matron? Na szczęście są narody, które mogą 
sobie pozwolić na 
podobny spokój i równowagę ducha.
Opuścił głowę. Przed nim leżała mapa Afryki Wschodniej. Zaczął wodzić po niej 
palcem i czytać 
złożony obok tekst:
„...Mniej więcej tysiąc lat temu przybyli tu z dalekiego Celebesu i Moluków 
Indonezyjczycy i odtąd 
bardzo często już tędy pływali. Za dowód tych wizyt niech służą kwadratowe 
domki, których 
Murzyni przedtem nie znali, a także kokosowe palmy...”
„Co? — zdziwił się Zygmunt. — Kokosy nie są pochodzenia afrykańskiego? Chyba to 
nieprawda”. 
Ale było wyraźnie napisane; przywędrowały z wysp Moluków i zasiały się na 
podatnej glebie. „To 
tak, jak z daktylami w Indiach — pomyślał. — Tam również wyrosły palmy z pestek, 
które niegdyś 
wypluli żołdacy Aleksandra Macedońskiego”.
„Najciekawszym jednak i niczym nie zbitym dowodem wpływów indonezyjskich są 
rybackie łodzie 
z bocznymi pływakami, zwane mgalawa — czytał dalej. — Takich łodzi, jak Afryka 
szeroka i 
długa, nigdzie więcej się nie spotyka. Istnieją wyłącznie pomiędzy portugalskim 
Mozambikiem a 
Mombasą”.
Zygmunt był zły. Czemuż, u licha, tak się spóźnił przychodząc na ten głupi 
świat? Dziś wszystko 
już odkryte, opisane, zarejestrowane. Wszystko posegregowane i złożone do 
odpowiednich 
szufladek. Mozoli się oto nad papierami jakichś cudzych odkryć, podnieca się, 
entuzjazmuje, a cóż 
dopiero musieli przeżywać owi pionierzy idąc poprzez dziewicze puszcze i 
pustynie?
— No, ale na dzisiaj chyba dosyć — mruknął wstając od stołu i odkładając atlas. 
Wyciągnął 
ramiona i szeroko ziewnął. Był zmęczony.
Za oknem już pełna noc. Boye dawno odeszli. Drzwi i okna pozamykano na ciężkie 
rygle. Zygmunt 
pozostał sam w wielkim gmachu muzealnym. Przeszedł się po sali. Echo kroków 
niemile dudniło w 
pustce wysokich sufitów. Manekiny zanzibarskich szejków sztywno patrzyły nań z 
połyskujących 
szkłem gablotek. Pochylił się nad szafą czarodziejskich amuletów. Tajemnicza 
figurka przykuła 
jego wzrok.
„A jednak — pomyślał — praca muzealna ma w sobie dużo elementu twórczego. 
Wszakże tyle 
jeszcze nie rozwiązanych zagadek. Chociażby wyśledzić, skąd taka figurka 
pochodzi, określić jej 
znaczenie. Czy istnieją podobne?... Zaraz! — przypomniał sobie nagle. — 
Widziałem już prawie 
identyczną, tylko gdzie?” Wysilał pamięć. Przesuwał w wyobraźni wizytowane 
muzea. 
Chaotycznie poplątane fragmenty. British Muzeum!... Afryka Zachodnia?... Tak, 
zdaje się. Ale 
czyżby na dwóch przeciwległych krańcach mogły powstać identyczne zjawiska? Było 
to jeszcze 
bardziej intrygujące, jeszcze bardziej ciekawe.
Wrócił do biblioteki. Zapalił wszystkie światła. Rozglądał się po półkach. Znał 
je dokładnie: tu 
zoologia, tam botanika, na dole periodyki antropologiczne, na lewo 
językoznawstwo, a na wprost 
pamiętniki podróżników — dział najciekawszy. Porywające historie różnych 
Livingstone’ów, 
Stanleyów, Grantów, Cameronów, Rebmannów i Krapftów — dziś to tylko nazwiska, 
ale ileż pod 
nimi kryje się głębokich przeżyć i przygód! Właśnie ostatnio Zygmunt utonął po 
uszy w tych 
biografiach.
Ale co się mieści w najodleglejszym kącie pokoju? Stoi tam szafa, której dolna 
część nie jest 
oszklona. Nie zauważył też, aby pani Smith kiedykolwiek tam zaglądała.
Podszedł bliżej. Nachylił się. Przyklęknął — zamknięta. Wszystkie klucze na 
tablicy rozdzielczej w 
sekretariacie. Poszedł tam i przeszukał tablicę. Niestety, numer czternasty 
świecił pustką. 
Przypomniał sobie wówczas, że widział pęk jakichś kluczy w środkowej szufladzie 
biurka pani 
Smith, zajrzał więc tam. Kluczyk numer czternaście leżał oddzielnie, odsunięty 
na bok, między 
papiery, zardzewiały, jakby nigdy nie używany.
Spróbował klucz w zamku — nie chciał się obrócić. Dopiero po długich mozołach 
drzwiczki 
ustąpiły. Odsłoniło się ciemne wnętrze, pełne jakichś zakurzonych gratów. Czegóż 
tu nie było! 
Jakieś gliniane wazy, koszyki, potłuczone chińskie czerepy, masajskie tarcze, 
kolorowe naszyjniki, 
słowem wszystko, czego w muzeum za dużo, a wyrzucić szkoda. Zwykły śmietnik.
Wyjmował przedmiot za przedmiotem powoli i ostrożnie, kładąc obok siebie kolejno 
na podłodze. 
Wreszcie sięgnął głęboko w mrok szafy. Palcami wyczuł okrągły jakiś, zawinięty w 
gałgany kształt. 
Chwycił za najbliższy fałd i pociągnął ku światłu. Paczka była bardzo lekka. 
Zaczął rozwijać 
płachta po płachcie, a było ich kilka warstw. Nagle zadrżał. Odruchowo cofnął 
rękę. Oto spoza tych 
płacht wyjrzała nań murzyńska głowa. Spoza nie domkniętych powiek patrzyły 
martwe, matowe 
białka oczu. Gdyby nie lekkość — przedziwna, nieprawdopodobna wprost lekkość — 
byłby 
przekonany, że to rzeczywiście głowa człowieka. Nie ulegało jednak wątpliwości, 
że miał przed 
sobą doskonale zrobioną maskę: pusta w środku, wyrzeźbiona z jednego kawałka 
drewna, 
precyzyjnie naśladowała ludzką twarz. Było w jej rysach coś przykuwającego, nie 
wiedział, czy w 
oczach, czy w bolesnym wykrzywieniu warg, czy w spazmatycznym odrzucie głowy i 
śmiertelnym 
opadnięciu powiek. Wypukłe blizny na policzkach wzmagały jeszcze realność. Całą 
twarz 
pokrywał jakiś szczepowy tatuaż, co dodawało tragizmu i ponurości.
Podniósł maskę bliżej ku światłu. Z utajonym, nie określonym lękiem obracał ją 
na wszystkie boki. 
Nie spotkał dotąd podobnego okazu ani tu, ani w żadnym z muzeów europejskich. 
Bez wątpienia 
był to bardzo wartościowy egzemplarz. Ale czemu pani Smith nie wystawiła go 
dotychczas na 
pokaz? Czyżby nie wiedziała o jego istnieniu? A może zapomniała? Trzeba 
koniecznie sprawę 
wyjaśnić. To śmieszne wystawiać jakieś idiotyczne poniemieckie bizuny, podczas 
gdy tak ciekawy 
eksponat poniewiera się gdzieś w zakamarkach.
Pani Smith taka systematyczna i dokładna. Czyżby to był tylko przypadek? A może 
kryje się w tym 
jakaś tajemnica?
Ociągającym się ruchem odłożył maskę na dawne miejsce, zastawił jak przedtem 
gratami. Zamknął 
szafę i odniósł klucz na miejsce. Po czym, otrzepując kolana z kurzu, skierował 
kroki ku bocznym 
drzwiom. Dosyć miał na dzisiaj wrażeń.
Właściwie najwyższy czas, aby iść do domu, ale spać mu się nie chciało. Cóż to 
za „dom”? Barak 
uchodźczy bębniący echem sąsiedzkich patefonów, kłótniami małżeńskich par, 
duchotą rozpalonej 
blachy dachu i kawalkadą szczurów. Wolał powłóczyć się trochę po peryferiach 
miasta, aż do 
prawdziwego umęczenia, które przyniesie łatwy sen na powieki. Szedł bezmyślnie, 
coraz dalej od 
zgiełku samochodów i od neonowych lamp, aż skończył się beton chodnika i stopy 
zagłębiły się w 
gorącym, zaśmieconym piasku murzyńskiej dzielnicy. Imitujące Europę kamienice 
ustąpiły miejsca 
bezpretensjonalnym, z giętej blachy kleconym szałasom.
Krok jego, uzbrojony w skórzany obcas, przestał być nagle dumnym, rubasznie 
wystukującym 
tempo krokiem bwana m’kubwy. Nagle ścichł, stłamsił się w brudnym, 
proletariackim kurzu. 
Zatuszowała się oto różnica pomiędzy nim a zwykłą, bosą, czarną stopą. Śnieżna 
biel burżujskiej 
koszuli i wyprasowany kant szortów zatraciły w półmroku naftowych lamp swoją 
ważność. Nad 
ludźmi, co w tych chatach zamieszkują, miasto nie zapala swych pięknych łukowych 
lamp, więc 
obojętne, jaki nosisz strój i w ogóle czy masz tu coś na sobie. Jesteś w 
dzielnicy, gdzie ludzie cha-
dzają prawie nago. Każdy wkłada nie to, co modne, tylko to, co ma. Nie istnieją 
tu żadne 
towarzyskie nakazy.
Mrok gęstniał. Nawet księżyc zastrajkował. Tylko gwiazdy nie zeszły z 
tropikalnego posterunku i 
mleczem swoich dróg orientują biednych ludzi.
Miejska ciągłość zabudowań poprzerywała się pustkami zaśmieconych parceli. Coraz 
rzadziej, 
coraz mniej regularnie ustawiają się przygarbione, powykrzywiane domki, klecone 
z baniek po 
benzynie lub po samochodowych olejach. Płoty z takich samych baniek odgradzają 
cuchnące 
podwórka, gdzie przy ogniskach czarne kobiety warzą strawę. Żadnych urządzeń 
sanitarnych ani 
wodociągów tu nie ma. Wodę trzeba nosić z bardzo odległej studni. Kto by się tam 
troszczył o to! 
Mieszkają tutaj tylko boye — czyli służba domowa — albo urzędnicy najniższych 
szczebli, ot taki 
sobie, pomocniczy sztab białych wazungów.
Zygmunt zaglądał w otwarte wrota zagród, uśmiechał się przyjaźnie do umorusanych 
malców, 
których pętało się wszędzie bez liku, nędzę bowiem cechuje bogactwo ludzkiego 
przychowu, nędzy 
nie stać na świadome macierzyństwo.
Lecz co to?
Odgłos bębnów... Ach prawda! Przypomniał sobie nagle: „Dziś sobota. Dzień ngomy, 
czyli zabaw”.
Spoza chałup dolatuje rytmiczne dudnienie. Skierował krok w tamtą stronę. 
Zobaczy. Ma czas. Noc 
długa. Nikt go nigdzie nie czeka.
Kilka uliczek, kilka zakrętów i stanął przed barem. Podwórko trochę może większe 
od innych, 
otoczone kolczastym drutem, przy jedynej bramce Murzyn w białym płaszczu pobiera 
opłatę za 
wstęp. Ze środka klepiska sterczy w górę wysoka żerdź z uczepioną do niej 
naftową lampą. Zupeł-
nie zadymione, nigdy chyba nie czyszczone szkło rzuca na ziemię pomarańczowy 
krąg blasku, w 
którym setka ludzi wydreptuje zgodny takt. Tańczą, jak im każe ich rodzimy 
plemienny obyczaj. 
Błogo wywrócone białka oczu, bardzo niepewne już nogi. Doza wypitego pombe — 
miejscowego 
piwa — robi swoje. Każdy jest pochłonięty samym sobą. Zapomniał o bożym świecie, 
o troskach, o 
nędzy, o bwana m’kubwach i pracy dla nich, pozostał tylko ten wszechwładny rytm, 
co upaja silniej 
od pombe i samym nogom każe uciesznie podrygiwać, chociaż powodu do uciechy 
czasami nie ma 
ani za grosz.
Pod drucianym parkanem usiadły kołem gromadki czarnych i piją. Tłusty barman, 
właściciel 
interesu, obnosi duży dzban i dolewa. Nie słychać rozmów. Zagłusza je łomot 
bębnów. Siedzą na 
nich okrakiem mocno już podpici czarni młodzieńcy i tłuką zapamiętale, całym 
rozmachem wyprę-
żonych dłoni.
Nie chcąc płoszyć swojskiego nastroju Zygmunt stanął niewidzialny pod koroną 
najbliższego 
drzewa. Nieznaczne wzniesienie terenu umożliwia mu doskonałą obserwację. Swoją 
drogą ten 
uliczny taniec swahili ma w sobie dużo uroku. Kołyszący się razem z lampą 
pomarańczowy pół-
mrok dyskretnie tuszuje brud i nędzę. Zostały tylko bezimienne, elastycznie 
gnące się postacie, 
mało realne w swoich dzikich piruetach, jakby na nastrojowym, średniowieczem 
tchnącym, 
przyciemnionym już wiekami olejnym obrazie.
Wtem ktoś delikatnie trącił go ramieniem.
— Sorry! — usłyszał cichy szept. Spojrzał zdumiony. Obok stała wysmukła, zgrabna 
Europejka, a 
za nią siwy pan. Zdziwienie Zygmunta nie miało granic. Wszystkiego się mógł 
spodziewać, ale nie 
wytwornych Anglików tutaj i o tej porze.
Dziewczyna była młoda, najwyżej dwudziestoletnia, o kasztanowatej rozrzuconej 
czuprynie. 
Ubrana prosto, niewymyślnie. Snadź po raz pierwszy patrzyła na podobne 
widowisko, oczy jej 
bowiem błyszczały zachwytem.
— Wonderful! — usłyszał jej szept, raczej westchnienie niż szept.
— Jakim cudem pani tu trafiła? — nie mógł wstrzymać pytania.
— Przejeżdżaliśmy niedaleko szosą, bębny, pan rozumie...
Kątem oka śledził sąsiadkę, jej delikatny profil, w kącikach warg dziecinny 
uśmiech, wysokie 
czoło, które okalały miękkie, trochę zawadiacko zwichrzone pukle włosów. żadnych 
ozdób, prócz 
sznureczka drobnych perełek i małego ciemnokrwistego kwiatu przy ramiączku 
białej, powiewnej 
sukienki. Kolejno przeniósł wzrok na jej palce, chwytające rytm bębnów.
Dłonie Murzyna za kolczastym płotem klepały tymczasem po napiętej skórze. Raz 
pięścią, to znów 
dłonią. Drobne uderzenia kciukiem, to znowu palcami - jakby drewniane kulki 
sypały się po rybim 
pęcherzu, delikatne stuknięcie i znowu łomot głuchy, basowy, potężny.
Ręce sąsiadki przeczuwają rytm, uchwyciły go w lot.
— Wonderful — szepce. — Wonderful!
Musiała odczuć wzrok Zygmunta. Zwróciła ku niemu twarz.
— Podoba się pani? — spytał, byle coś mówić.
— Czy to często tak bywa? — odwzajemniła się pytaniem.
— O tak. Może to pani zobaczyć co sobotę na wszystkich krańca miasta.
Bębny zarechotały nagłym chichotem. Dźwięk ich rozprysł się jak grad, a za nim 
pośpieszyło 
ludzkie bose dreptanie, jakiś wariacki tumult. Wężowy rzut rozluźnionych mięśni 
rąk.
— Niech pani spojrzy!
Na klepisko wbiegły trzy tanecznice, owiane suchym szelestem sizalowych spódnic. 
Roślinne 
włókna bezładnie wiły się dokoła ich ud. Pęki piór chwiały się na głowach. 
Twarze umalowane w 
fioletowe maszkary. Wpadły, przystanęły, krytycznie zlustrowały pijaną 
publiczność. Rozkołysały 
biodra, szerokie, zachłannie lubieżne. Nie wytrzymali tancerze tej próby. 
Ruszyli rzędem. Pochylili 
się wpół i na zgiętych kolanach nuże podrygiwać. Poszła w krąg żywa obręcz.
— Wspaniałe, jestem wprost zachwycona! — powiedziała dziewczyna. I nagle 
zaniepokoiła się: 
może w tym coś złego? — A pan? — dorzuciła jeszcze.
— Dla mnie to już powszednia rzecz, przyzwyczaiłem się. Nie robi tego wrażenia 
co kiedyś, ale 
pociąga mnie zawsze. W tym pierwotnym tańcu tkwi jakaś potężna siła. Jakby duże 
kobry tańczyły 
przed fujarką zaklinacza. To oni właśnie potrafili narzucić swój szalony rytm 
naszym cywi-
lizowanym krajom. Już i my tańczymy dziś podobnie.
— Może podobnie, ale nigdy tak samo — szepnęła.
— O wszystkim tu decyduje nastrój.
— Gdy starty zostanie folklor tego kraju i taniec przestanie być tak 
interesujący, zmieni się jego 
charakter.
— To zależy, co kogo interesuje. Biznesmenów nie obchodzi folklor. Oni będą się 
cieszyć, kiedy 
ich tandeta towarowa prędzej zaleje tutejsze rynki, a patefony zastąpią 
murzyńskie śpiewy.
Grzmot bębnów zmienił znowu rytm. Kołyszą się wolniej trawiaste spódnice. Na 
rozkraczonych 
nogach balansują pośladki.
— Niech pani spojrzy.
Twarze tancerzy jakby zastygły w ekstazie rozkoszy. Powieki opadły, wargi się 
rozchyliły. Powaga 
kontemplacji, bezwolnego poddania się. Niewola rytmu.
Nagle umilkło łomotanie. Na klepisko podwórka opadła cisza. Na ciężkich 
ołowianych nogach 
wloką się Murzyni do swoich tykw z pombe. Zapłonęły ogniska. Muzykanci 
podstawiają bębny, 
grzejąc nad płomieniem ich powierzchnie. Co chwila próbują je palcami, podnoszą 
bliżej ucha. 
Dziwnie to wygląda.
— Po co oni to robią?
— Moja droga — wyjaśnił starszy pan, dotąd uporczywie milczący — oni w ten 
sposób dobierają 
ton do każdej melodii. Spójrz, jak w tej chwili kładą na skóry bębnów kawałki 
wosku. Im więcej 
wosku, tym wyższy ton. To nie byle sztuka tak bębnić, jak oni tutaj potrafią.
Za drutami czarny barman w białym płaszczu nie próżnuje. Pombe idzie w wielkich 
ilościach. 
Kurzy się na dobre we łbach. Rozanieliły się wyszczerzone gęby. Podśpiewują, 
wymachują rękami.
— Myślę, że pora już nam do domu, Margaret — zauważył starszy pan.
— Masz rację, wuju, ale szkoda — szepnęła z westchnieniem.
— Good night! — rzuciła w stronę Zygmunta. — Spotkamy się chyba gdzieś w 
mieście. Dar es-
Salaam jest taki mały.
Poprawiła kwiat i włosy, jakby dając mu czas do namysłu, z którego nie potrafił 
skorzystać. I to 
właśnie, niczym zresztą nie wytłumaczone safandulstwo wyrzucał sobie, kiedy za 
chwilę wracał do 
domu.
— Idiota jestem — mruknął soczyście. — A taka szampańska kobieta, taka wspaniała 
dziewczyna! 
Kiep ze mnie, osioł, prowincjonalna oferma! I gdzie jej teraz szukać? To się 
łatwo mówi: 
„Spotkamy się gdzieś w mieście”. Daar es-Salaam przecież nie jest aż taki 
mały...
NGALAWA
Swoją drogą ngalawa to wspaniała łódź! Co za fantastyczny kształt żagla! Pędzi 
przy tym jak 
zwariowany motyl. Zygmunt lubi przypatrywać się codziennym zawodom rybaków, gdy 
o świcie 
śpieszą na połów. Jeden żegluje, a drugi pełni rolę żywego balastu. Biegają tam 
i z powrotem po 
wygiętym w bok pręcie. Gdy wiatr silnie wygnie żagiel, wówczas ,,balast” 
przysiada na bocznym 
pływaku, kiedy wiatr słabnie, wraca do wnętrza łodzi. Istna akrobacja.
Przy biurku pani Smith zapadła decyzja: Zygmunt ma się wybrać do arabskiej wsi 
Msasani, aby 
zamówić tam model ngalawy. Pan Reyman chce go mieć na owej wystawie 
„indonezyjskich 
wpływów”. Kto by się śmiał przeciwstawić woli pana Reymana? A zresztą Zygmuntowi 
uśmiechał 
się podobny spacer. Pani Smith miała ich odwieźć swoim samochodem za miasto, 
skąd dalej pójdą 
już piechotą. „Ich” — to znaczy Zygmunta i Petra, sekretarza muzeum, Murzyna 
czystej krwi 
szczepu Wazigua.
Petro, o niskim czole, wyrazistych muskułach i wydętej mięsistej wardze, jest 
wcale inteligentnym 
człowiekiem, a nawet napisał, przy pomocy pani Smith, kilka niezłych fachowych 
artykułów do 
miejscowego miesięcznika antropologicznego. Poza tym Petro jest szczególnie 
życzliwy i może 
nawet nadskakujący dla Zygmunta. Na wieść o „wyprawie” nie tai swojej radości.
Tak więc wybrali się i jadą teraz szeroką asfaltową taśmą daressalaamskiego 
wybrzeża. Auto mija 
puste jakieś hangary, oszpecone szkaradnie karmelkowym malowidłem, triumfalne 
słupy, które 
łącznie z rozrzuconymi wokół kolorowymi śmieciami świadczą o odbytym niedawno 
festynie.
— Wesołe miasteczko? — zapytał Zygmunt.
— Nie. Są to tereny, na których odbywał się jubileusz Agi-Khana — odpowiedziała 
pani Smith. — 
Tu go sadzano na wagę, żeby odmierzyć jego ciężar diamentami. Nie wyobraża pan 
sobie, jakie 
tłumy zaległy wówczas Dar es-Salaam. A jakie stroje, jakie samochody, 
klejnoty...
— Jakąż ilość tych diamentów musieli zwalić na szalę, żeby przeważyć takiego 
grubasa! Wszakże 
najbardziej opasły Budda przy tym gastronomicznym świętoszku wygląda jak 
głodujący pustelnik.
— Rzeczywiście! — zaśmiała się pani Smith. — A jednak dali sobie z tym jakoś 
radę. Fanatyczne 
opętanie dużo potrafi zdziałać.
— Powiadają, że i dusza w nim była proporcjonalnie wielka! Mnie jakoś trudno w 
to uwierzyć.
— Czy ja wiem — odrzekła pani Smith przeciągając słowa z namysłem. — Ja także 
prędzej 
uwierzę w szkolenie ducha ascezą aniżeli gastronomią i ładnymi żonami. Mam 
wrażenie, że w 
procesie tycia nie tylko gruczoły odgrywają rolę, ale także i nastawienie 
psychiczne. Jakimś 
dziwnym zbiegiem okoliczności wśród moich znajomych przeważnie tylko sybaryci, 
filistrzy i 
karierowicze-oportuniści są opaśli i z podbródkami.
Przez dłuższą chwilę jechali w milczeniu. Z tyłu siedział Petro. Czuć było ostry 
zapach jego potu.
„Trzeba ich usprawiedliwić — pomyślał Zygmunt odwracając nos. — Nie mają 
łazienek i za każdy 
dzban wody muszą płacić wysokie, jak na nich, sumy pieniędzy. łatwo mówić o 
higienie i czystości 
nam, którzy mieszkamy we względnym komforcie!”
Ruch jego głowy był dyskretny, nikt tego na szczęście nie zauważył.
— Ale otyłość Agi-Khana wyszła na pożytek obywatelom — odezwał się milczący 
dotąd Petro. — 
Im więcej waży, tym więcej zbierają pieniędzy na szkoły, szpitale, czytelnie i 
temu podobne 
społeczne instytucje, Gdyby Murzyni mieli takiego proroka, znacznie więcej 
byłoby szkół w Tan-
ganice. Ale nasi prorocy są bardzo chudzi...
— No i zabrakłoby wam diamentów na wykupienie — dodał Zygmunt i zaraz się 
spostrzegł, jakie 
głupstwo strzelił. Wszakże największa kopalnia diamentów leży właśnie w 
Tanganice i jest 
prywatną własnością Anglika, doktora Williamsona.
— O tak! — westchnął Petro. — To tylko żart. Nie mamy diamentów.
Samochód trajkocze gumami po chropowatej równi. Bielą się raz po raz mijane 
piękne wille 
angielskich urzędników nowo budującej się, luksusowo pomyślanej dzielnicy Spoza 
strzyżonych 
trawników i piramidalnie ciętych żywo płotów mignie czasami złocąca się odbitym 
rannym 
słońcem taśma oceanu.
Auto zatrzymało się na skrzyżowaniu dróg. Jedna z nici wbiegała w bezkresną 
gęstwę pożółkłego 
już buszu. Droga skręcała między kokosowe palmy, prześwitując plamami 
niedalekich arabskich 
domków.
— A więc tutaj wysiadacie — oznajmiła pani Smith naciskając hamulec. — Przyjadę 
o siódmej 
wieczorem i będę na was czekała. Przed miasteczkiem, po lewej stroni znajdzie 
pan stare grobowce 
szirazyjskich szejków. Zresztą Petro panu wszystko pokaże i wytłumaczy.
Przeczekali chwilę, aż samochodzik całkowicie zniknął za tumanem czerwonego 
kurzu. Petro wciąż 
jeszcze miętosił w rękach swój mocno znoszony kapleusz. Wobec jednego 
autorytetu, który tak 
niedawno odjechał, i drugiego, który stał obok, nie wiedział, czy już wypada go 
nałożyć. Nawet 
kiedy ruszyli, jeszcze głowy nie nakrył, dopiero znacznie później, zerkając na 
Zygmunta z ukosa i 
niby otrzepując filc z kurzu, wsadził go z ostrożna. Prawdopodobnie wstydził się 
tej swojej pokory, 
buntował się przeciwko niej i zwalczał ten kompleks niższości.
— Czy pan już od dawna zna panią Smith? — zaczął Petro, aby coś wreszcie 
powiedzieć i przerwać 
denerwująca ciszę.
— Od czasu, jak u was pracuję.
— To bardzo dobra mem-sahib, zupełnie inna od reszty Angielek.
— To pani Smith jest Angielką?
— Właściwie nie wiem. Nam trudno się zorientować w europejskich kabila*. Tutaj w 
Tanganice 
odróżniamy tylko Ingilesi, Giriki i... Wahindi. Innych nie znamy. A pan, jeśli 
mogę zapytać, pan do 
jakiego kabila należy?
* Kabila — szczep
— Jestem Polakiem, wy nas nazywacie „Poland”. Słyszał pan o takich?
— Nie. Gdzież to jest? Daleko od Londynu?
— Obok Niemców. Chyba was uczono tego w szkole?
— Mam najwyższy stopień. Ale nas uczyli tylko map Anglii i historii Anglii, o 
reszcie Ulaya 
(Europy) nie mamy pojęcia. O Niemcach wiemy tyle, że są bardzo źli i podczas 
okupacji Tanganiki 
tylko brali, a nic nie dawali. Inaczej postępują Anglicy. Od nich przecie 
dostajemy książki do nauki, 
ołówki, lokomotywy, samochody i ubrania... jednym słowem wszystko, czego 
potrzebujemy. 
Chociaż nam, czarnym, ciężko jest żyć! — westchnął.
— Czemuż to tak ciężko? Pan na przykład pracuje w muzeum, zarabia nieźle. Inni 
też mogą 
pracować, jeżeli sobie tego życzą. Ziemi macie w bród. Mrozów nie ma. Opału nie 
trzeba. Ubrania 
prawie żadnego. Jedzenie? Kilka bananów wystarczy. Słowem: żyć nie umierać. To 
nie to, co w 
naszej ziemi Ulaya.
— Myli się pan. Ziemia sucha jak pieprz wymaga wielkich nakładów pracy i 
pieniędzy. Każdy 
produkt wymaga transportu. Jeśli tego transportu brak, trzeba sprzedawać za 
każdą ofiarowaną 
„łaskawie” cenę. Kupiec Hindus kupuje wszystko za bezcen. Za naukę trzeba 
płacić. Nawet w 
misjach trzeba odpracować na księżowskich polach te „darmowe” lekcje. A i po 
ukończeniu szkół 
wcale nie łatwiej: niskie płace nie pokrywają skali nowych zapotrzebowań.
— Ma pan żonę?
— Mam, ale siedzi na szambie (działka rolna).
— Czemuż nie sprowadzi jej pan do Dar es-Salaam?
— Nie starczy na dwoje. Mieszkania strasznie drogie, wody nie ma.
Kokosowy las tymczasem urwał się nad białą jak śnieg płaszczyzną.
— Co to? Wapno?
— Nie, to sól morska. Ludność zatrzymuje tutaj wodę podczas odpływu i poddaje ją 
działaniu 
upalnego słońca. W ten sposób płytka sadzawka wyparowuje zostawiając na dnie 
sól.
Zeszli bokiem solanki wprost ku bielejącym z daleka grobowcom. Słońce prażyło 
niemiłosiernie. 
Kokosowy pobrzeżny las zasłaniał dolinę przed morskim powiewem. Mdły zapach 
gnijących 
wodorostów nasycał powietrze trudną do wytrzymania dusznością.
Kiedy wyszli wreszcie na szeroką plażę i świeży, wilgotny, aromatyczny wiatr 
obrzucił ich ze 
wszystkich stron powiewem, Petro przemówił:
— Ja bardzo przepraszam bwana m’kubwę i proszę się nie gniewać, jeżeli powiem 
coś 
nieodpowiedniego, ale ja już wiele razy chciałem o to zapytać i zawsze mi brakło 
odwagi. Czy 
może mi bwana wyjaśnić, dlaczego skóra wazungów tak nieprzyjemnie pachnie?
Zygmunt wstrzymał wybuch serdecznego śmiechu.
— Nie wiedziałem o tym. Zawsze sądziłem, że to przeciwnie: wasza skóra pachnie. 
Może winne są 
nasze nosy, po prostu do czego innego są przyzwyczajone... bo ja wiem.
Petro głośno się roześmiał. Był ogromnie zadowolony Jego szerokie, kontrastowo 
białe zęby 
połyskiwały w słońc. niby jubilerska wystawa pereł na czerwonej podkładce. W tym 
momencie 
doleciał ich przytłumiony gwar rozlicznych głosów. Zwrócili głowy w tamtym 
kierunku. Pod 
rozłożystym baobabem na wzgórku odbywało się jakieś ze branie. Pełno tam było 
białych okryć i 
kolorowych kobiecych chust.
— Chyba pogrzeb? — po dłuższej chwili milczenia rzucił Zygmunt pytanie.
— Nie wiem. Podejdźmy bliżej.
Zygmunt wolał unikać bezpośredniego stykania się z tłumem. Ale tym razem Petro 
szedł pierwszy.
Dotarli na szczyt pagórka, gdzie na małym klepisku chuda, brudna, zupełnie naga 
kobieta, skulona 
w psiej pozycji, monotonnym ruchem dłoni gładziła ziemię. Przed nią, na 
wywróconej kłodzie, 
rozsiadł się opasły Murzyni, był obwieszony od pięt aż po czubek głowy 
brzękadłami, koralikami, 
kawałkami kości i innego śmiecia. Z gęstej, zmierzwionej czupryny sterczały mu 
niby skrzydła dwa 
ogromne strusie pióra. Brudny, wyprawiony na zamsz kawał skóry zwisał luźno z 
ramienia, 
odsłaniając wcale niedyskretnie gołe pośladki. Dookoła placu zalegał gęsty tłum 
gapiów.
Gruby Murzyn wyraźnie zaniepokoił się ich widokiem, Zerwał się ze swej kłody, 
przestępując w 
niepewności z nogi na nogę.
— Niech mu pan powie, Petro, żeby się nami nie krępował i dalej sobie czynił to, 
co przedtem. 
Powiedz mu, że jestem tu przygodnym gościem i chcę zobaczyć tylko, co się 
dzieje.
— Lepiej powiem mu, że jest pan doktorem. On leczy zdaje się tę wariatkę. 
Wypędza złego ducha.
Na to, co Europejczyk wyjaśni w pięć minut, Murzyn potrzebuje pół godziny. Więc 
i Petro w tej 
chwili peroruje kwieciście, coraz to wskazując palcem na Zygmunta. Za każdym 
jego gestem gruby 
Murzyn kłania się z szacunkiem. Nareszcie zrozumiał i wrócił do przerwanych 
czynności.
Przede wszystkim kilku wyrostków z tłumu, wyczyniając przekomiczne gesty, jęło 
podrygiwać 
dokoła chorej. Gruby Murzyn rozłożył się na kłodzie i konwulsyjnie wyrzucając 
ramiona wrzeszczy 
jak opętany. Dziki wibrujący krzyk, niesamowity taniec, piekielny żar, kurz i 
jakby za-
hipnotyzowany tłum, a ponad wszystkim nieustanny poszum wiatru w pierzastych 
konarach palm 
tworzyły chorobliwy nastrój.
— Kim jesteś, o Kinyamakwera? — wrzeszczał czarownik. — Czemu napastujesz biedną 
dziewczynę? Odejdź! Sczeźnij! Wzywam cię!
— Kwenda! Precz! Precz... — wtórowali tancerze, jelcze zajadlej drepcząc w 
kółko,
Przez ciało Murzynki przebiegł dreszcz. Usiadła. Na wargi wystąpiła piana. Łamie 
ręce, pręży nogi, 
wywraca białka oczu, histerycznie wyciąga szyję. Jej nieprzytomny dotychczas 
bełkot przechodzi w 
spazmatyczny ryk. Widok ten widocznie podniecił tańczących. Wpadli w jakiś szał. 
Krążą nad 
nieszczęsną, wymachując ramionami. Tupią, złorzeczą, grożą pięściami, a grubas 
charkocze na 
swoim pniu basowym rechotaniem żaby. Nagle, jak na komendę, wszystko ustaje. 
Następuje cisza. 
Przerażająca cisza. Zebrani nastawiają uszu. Kędyś, jakby spod ziemi, dochodzi 
słaby, mdlejący 
głos kobiety. Przywarła wargami do klepiska i bełkocze. Mczawi (czarownik) 
pochyla się nad nią:
— Kim jesteś? Z jakiego pochodzisz plemienia?
— Mimi Mkwebi (jestem Masajką) — pada cicha odpowiedź.
Wówczas czarodziej daje znak i przynoszą skądś koźlęcą skórę, jakiej używają 
Masajki do 
nakrywania ciała. Chora porywa skórę i wkłada na siebie. i
— Czego jeszcze pragnie twoje mzimu (duch)? — zapytuje czarodziej.
— Ngai inasada — co oznacza: domu i jedzenia. Natychmiast zjawiają się trzy 
gotowane 
kukurydze
i tykwa z kwaśnym mlekiem — ulubione pożywienie Masajów. W tym samym czasie 
kilku 
mężczyzn kleci prowizoryczny szałas. Trwa to dosłownie kilkanaście minut. Chora 
zjadła już swoją 
kukurydzę i popiła mlekiem. Wpełza teraz o własnych siłach do wnętrza budy. Jest 
spokojna, ale 
stan jej nie przypadł widocznie do gustu „lekarzowi”.
Znowu zaczyna coś nad nią wrzeszczeć. Nie daje biedaczce odpocząć, a Murzyni-
pomocnicy 
jeszcze zajadlej podrygują wkoło. Niesamowita kuracja odnosi pożądany skutek: 
pacjentka zrywa 
się, kwiczy, wyrywa włosy, rozdrapuje sobie skórę do krwi, wreszcie ostatecznie 
wyczerpana wali 
się na ziemię.
Tłum widzów aż faluje z wielkiego zachwytu. Istotni jest na co patrzyć.
Po chwili nieszczęśliwa unosi się jednak i wpełza do szałasu, skąd słychać jej 
żałosne skomlenia. 
Głos jej staje się coraz twardszy, nabiera pewności siebie, można wyłowić jakieś 
powtarzające się 
wciąż słowo.
— Ona żąda wystawienia tronu — szepcze mi na ucho podekscytowany Petro. — Ona 
myśli, że jest 
królową Masajów, cha, cha, cha!...
Paru mężczyzn rzuca się do lasu. Za chwilę wiążą z kijów coś w rodzaju małej 
platformy. Gdy tron 
już gotowy, czarownik tubalnym głosem wywołuje chorą z budy. Wychodzi stamtąd 
sztywnym, 
majestatycznym krokiem.
— Czego jeszcze chce twoje mzimu?
— Jeszcze jedzenia i mleka.
Znowu pałaszuje dwie kukurydzy i pełny bukłak mleka. Musiała być bardzo głodna! 
Po jedzeniu 
„królowa” kładzie się na ziemi obok swojego tronu i twardo zasypia. Gruby Murzyn 
coś jeszcze 
nad nią szepce, po czym troskliwie okrywa koźlą skórą.
— Zdrowa! Zdrowa! — z zadowoleniem powtarza rozchodzący się tłum.
— Co pan o tym sądzi? — zapytał Zygmunt Petra.
— Dla mnie nic nowego i nic dziwnego. Jeszcze przed dziesięciu laty spotykało 
się podobne 
widowiska na każdym kroku. Wśród naszych czarowników zdarzają się poważni i 
uczciwi, ale 
większość to szarlatani. Szczególnie złą sławą cieszą się ci z wyspy Pemba... 
pan wie?... obok 
Zanzibaru. Pan chyba słyszał o tym procesie, który odbył się w Dar es-Salaam 
przed kilku laty?
— Nie, nic nie słyszałem.
— Ośmioletnia dziewczynka zameldowała któregoś dnia policji, że jej matka 
odkopała na 
cmentarzu trupa, odcięła mu ucho i kazała córce zjeść.
— Coś obrzydliwego! Zjeść trupie ucho? Ależ po co?...
— Widocznie celem przekazania jej jakichś złych mocy.
— No i co, zjadła?
— Właśnie że nie. Uciekła i zadenuncjowała matkę w policji. Kobietę ujęto. Na 
sądzie przyznała 
się do wszystkiego, ale bynajmniej nie okazała skruchy. Wprost przeciwnie, 
zachowywana się 
impertynencko i butnie. Oznajmiła, że wazungowie nie mają prawa jej sądzić, bo 
to obyczaj ple-
mienny, i jeżeli córka nie zje ucha, utraci dziedziczne właściwości czarownicy.
— Był pan kiedy na tej Pembie?
— Nie byłem, ale dzisiaj podobno już się tam wiele zmieniło. Do niedawna w noce 
księżycowe 
słychać było chóralne wycia i zawodzenie członków rozmaitych sekt, a jedzenie 
nosów, uszu i 
organów płciowych nieboszczyków było zjawiskiem powszechnym. Szczególnym popytem 
cieszyli 
się wisielcy i pomordowani.
Tak rozmawiając doszli do szirazyjskich grobowców. Porozsiewały się one na 
pobrzeżnym piasku, 
niektóre zeszły aż do wody. Niedbałość, charakterystyczna dla wszystkich 
muzułmańskich 
cmentarzy: porozrzucane bloki cementu, poobtłukiwane obeliski, resztki 
rzeźbionych w kamieniu 
turbanów i gdzieniegdzie tylko lepiej zachowane tablice z zatartym napisem 
jakiegoś imienia. 
Takich cmentarzy, grobowców i obelisków napatrzył się już Zygmunt dość po 
różnych Stambułach, 
Bagdadach i Damaszkach.
— Widzi pan te okrągłe zagłębienia? — tłumaczył Petro. — To są ślady po 
wydłubanych 
porcelanowych miskach. Kilka najcenniejszych zdążyliśmy jeszcze zabrać do 
muzeum, ale reszta 
zginęła, skradziona przez rozmaitych turystów. Przeważnie była to stara chińska 
albo perska cera-
mika. Dalej, nad samym oceanem, pozostał jeden grobowiec nie tknięty. Tam może 
pan zobaczyć 
taką ogromną i ładną bukari (miskę lub garnek).
Nogi wlokły się po rozpalonym piachu coraz ciężej i leniwiej, co chwila trącali 
stopą brunatne, 
kędzierzawe głowy kokosowych łupin, a od czasu do czasu rozlegał się głuchy 
łoskot spadającego 
orzecha.
— Muszą chyba zdarzać się wypadki śmierci, gdy kokos spadnie komuś na głowę? 
Taki ciężar z 
wysokości czterdziestu metrów... to coś znaczy — zauważył Zygmunt.
— Nigdy o tym nie słyszałem. Przyznam się, pan mi pierwszy nasuwa podobną myśl, 
sam będę 
teraz w strachu. 
Stanęli przed innym arabskim grobowcem. Tu nie było obelisku, tylko wielki 
sarkofag o 
spadzistym kamiennym wieku. Na jego szczycie połyskiwał seledynową polewą 
okrągły niby 
głowa ludzka garnek.
— To właśnie bukari, o którym przed chwilą wspominałem — rzekł Petro, a Zygmunt 
włożył 
okulary i z miną profesora-archeologa jął krążyć dokoła.
Na równomiernie wypukłym garnku widniał z jednej strony ślad odbitego uszka. Nie 
było 
wątpliwości. Ta starożytna ozdoba — to familijny nocnik, najzwyklejszy 
porcelanowy nocnik, 
prawdopodobnie dany do użytku nieboszczykowi.
— No, ale musimy się śpieszyć, jak dotąd nie widziałem jeszcze ani jednej 
ngalawy! — zawołał 
Zygmunt.
— Proszę spojrzeć tam, w prawo. Właśnie rybacy wracają z połowu. Będzie pan miał 
do wyboru co 
najmniej ze trzydzieści takich łodzi.
Szli teraz krawędzią przybrzeżnych, najniższych grzywaczy, jakby zębatą koronką 
wyrzucaną na 
piasek. Małe różowe kraby umykały im spod stóp, kryjąc się pośpiesznie w 
norkach. Nowa fala 
zaleje te otwory, wyrówna, wygładzi i dalej przerzuci koronkę. Gdzieniegdzie 
jakby ruchoma bańka 
mieni się tęczą słońca, spazmatycznie pulsuje — to umierająca na piasku meduza.
Dwaj rybacy wyciągają właśnie wybrzuszoną sieć. Kolisko pływających korków 
zacieśnia się 
zdradziecko, powoli. Jeszcze któraś z najchytrzejszych ryb przesadza sznurkową 
zaporę. Rybak 
wolno rozluźnia pętlę. Sprawdza: miernota. Nic na sprzedaż. Starczy tego 
zaledwie na jeden 
wieczorny posiłek dla licznej rodziny.
Obok w płaskim koszu, na pokładzie z liści, niby oksydowana srebrna tarcza leży 
samotnie duża 
mątwa, widoczne z poprzedniego ułowu. Nawykła do łapania w sidła, sarna w nie 
wreszcie wpadła. 
Zygmunt sięgnął ciekawie ręką, chcąc dotknąć jej czarnego oka.
— Aj! — wrzasnął, nerwowo odskakując na bok... — Gryzie!
Istotnie, z ugryzionego palca spływała krew.
— Cha, cha, cha... — śmieje się rybak. — To szczęście, że palec został. Wazungu 
taki nieuważny. 
Można łatwo stracić palec.
— Ależ mątwa nie gryzie, ona nie ma zębów — bronił się Zygmunt zaciskając ranę.
— To nie mątwa, to rekin, Niech pan spojrzy, w tym koszu leży mały rekin.
Dziwny świat — dziwne obyczaje. Na każdym kroku niebezpieczeństwo. Kto by się 
mógł 
spodziewać w koszu rekina?
Oto szereg łodzi wpełza siłą kilkunastu ramion wioślarzy. Niby łabędzie 
pozadzierały wysoko 
swoje skrzydła, rozcapierzyły je na wiatr — są to boczne pływaki, skośne deski 
na wygiętych w 
kabłąk żerdkach. żagle — strzęp porwanych gałganów, znużone całodzienną pracą, 
opadły na dno.
— Petro, niech pan spojrzy tam! — zawołał Zygmunt wielkim głosem i już jak 
zwariowany pędzi 
ku morzu, za nim, zaskoczony tym nagłym entuzjazmem bwana m’kubwy, podąża i 
Petro.
— Co za kapitalne szczęście! Widzi pan tu, na dziobie tej ngalawy, wyrzeźbione i 
podmalowane 
oko ludzkie? Podobnego bluźnierstwa żaden szanujący się Arab nie popełni. 
Wszakże Mahomet 
zakazał wszelkich wizerunków ludzkiego ciała. Ci rybacy są przecież 
muzułmanami...
— A ręka Fatimy? Ja często widywałem taką rękę na drzwiach arabskich domów w 
Zanzibarze i w 
Bagamoyo.
— Tak. Ręka Fatimy to jedyny wyjątek. Ale to jest wysoka protekcja, od samego 
Mahometa ród 
wiodąca. Poza tą ręką żadnych podobnych wizerunków w sztuce arabskiej się nie 
znajdzie. A więc i 
tu, na tej ngalawie, rysunek oka musi mieć inne wytłumaczenie. Jest to tak zwane 
„oculum”, 
przyjęte dziś w całym marynarskim świecie jako symbol szczęścia. Rysują go od 
tysiąca lat na 
dziobach okrętów, na żaglach, na burtach jako specjalny znak, chroniący przed 
zatonięciem. To 
Indonezyjczycy przywieźli z sobą ten zwyczaj Rybacy bezmyślnie, wbrew swojemu 
Koranowi, 
rzeźbią i malują ten sam wzór. Czyż to nie wspaniałe, bezwiedne przechowywanie 
legend?...
W tym momencie spostrzegł, że Petro wcale nie dzieli i nim entuzjazmu, tylko 
patrzy, 
grzecznościowo uśmiechnięty, troszkę jak na starszego wiekiem wariata, któremu 
trzeba zejść z 
drogi.
— Do niedawna jeszcze minąłbym tę łódź najzupełniej
obojętnie, nawet nie zauważyłbym tego cudownego znaku. I co najważniejsze, nie 
odczułbym 
dzisiaj tej odkrywczej rozkoszy. Swoją drogą, nauka to wielka rzecz, Petro. Ona 
jedna zdolna jest 
przynieść nam szczęście. Ona daje nam cel w życiu...
Przez dłuższą chwilę trwał pochylony nad łodzią, wreszcie zapytał:
— A jak pan pojmuje szczęście, Petro? Czy w tenże sposób, co ja?
— Niezupełnie. U nas, Murzynów, szczęściem jest posiadanie wielkiej ilości 
dzieci, a szczególnie 
córek, bo córka, uważa pan, to majątek. Za nią można dostać kilka krów i nawet 
sporo pieniędzy...
— Halo, baba! — wrzasnął nagle Zygmunt do najbliższego rybaka, wiedząc już, że 
„baba” oznacza 
właśnie „dziada”.
— Wewe utaweza kutengeneza ngalawa, ndogo namna hii (czy potrafisz zrobić 
maleńką ngalawę, 
taką jak ta)? — spytał.
Rybak poskrobał się wymownie za uchem. „Swoją drogą ten gest jest międzynarodowy 
— 
pomyślał Zygmunt. — Nasz chłop nie inaczej mędrkuje”.
— Ndio, bwana m’kubwa, nimekwisza tangeneza moja namna hii kwa mtoto yango (tak, 
panie, 
właśnie zrobiłem niedawno jedną taką dla mego dzieciaka).
Zamówili więc model ngalawy i kazali go dostarczyć wprost do muzeum.
Droga powrotna minęła im niepostrzeżenie. Przyglądali się murzyńsko-arabskim 
straganom i 
obskurnym budom, szumnie zwanym hotelami, przed którymi na nie heblowanych 
ławach siedziały 
grupki oberwańców popijając czai. Różnego kalibru podrostki roznosiły w płaskich 
koszach ku-
kurydziane placki, przaśne i bez smaku, ale pięknie podrumienione w zjełczałym 
orzechowym 
tłuszczu. Pozapalano już olejne lampki i przy ich blasku łyskały tu i ówdzie 
wyszczerzone zęby lub 
białka ciekawie wytrzeszczonych oczu.
Nieco dalej, w świetle zawieszonej na gałęzi drzewa latarni, na podwiniętych 
piętach, na brudnym 
klepisku zebrali się gracze w bau, czyli popularną grę w kamyki. Stukoczą 
zapalczywie po 
drewnianych dołkach tablicy. Liczą ziarnka, dodają, odejmują, obojętni na 
otaczający ich świat, 
niczym karciani brydżyści. Nawet bwana m’kubwa i jego towarzysz nie ciekawią ich 
wcale.
Białe kozy, merdając ogonkami, wścibiają bezceremonialnie swoje mokre noski 
między głowy 
graczy, jakby sprawdzając, czy wśród kamyków nie zbłądził czasami smakowity jaki 
orzeszek. Nikt 
tu nie zwraca na nie uwagi. Murzyni przywykli traktować swoje domowe zwierzęta 
na równi z 
członkami rodziny.
Kiedy po godzinnym marszu Zygmunt wraz z towarzyszem znaleźli się na szerokiej 
szosie, małe 
czarne auto pani Smith już świeciło lampami.
— Znalazł pan? — spytała.
— O tak! — stwierdził entuzjastycznie. — Opowiem pani wszystko dopiero jutro. 
Dzisiaj chcę 
panią zapyta o coś zupełnie innego, o coś, co nie daje mi spokoju...
— Co się stało? — zaniepokoiła się.
— Czy pani wie, że nasze muzeum posiada w swych zbiorach rzadki okaz wspaniałej 
maski?
Na twarzy pani Smith pojawił się nagle jakby grymas fizycznego bólu. Czyżby 
popełnił jakiś 
nietakt? Ale już m mógł się wycofać. Zresztą cóż w tym pytaniu mogło b złego? 
Więc udając, że 
nic nie zauważył, ciągnął dalej:
— Znalazłem tę maskę w najciemniejszym zakątku biblioteki zawaloną różnymi 
rupieciami. 
Doskonała robota.
— Znam ją, ale pozwoli pan... porozmawiamy o tym jutro. To sprawa daleko 
bardziej 
skomplikowana, aniżeli na pozór wygląda. A zresztą — dodała po chwilowym namyśle 
— wiąże 
się z moim bardzo prywatnym życiem.
„Prywatnym życiem” — pomyślał i zrobiło mu się bardzo przykro, jakby się 
wdzierał bez pytania 
w cudze tajemnice. Pragnął przeprosić, wycofać się, zatuszować, ale nie 
wiedział, jak to zrobić.
Milczeli. Dalsza rozmowa już się nie kleiła. Droga dłużyła się. Chętnie by 
wysiadł i szedł piechotą.
— W którym miejscu pan tę maskę znalazł? — spytał nagle Petro.
— Pokażę panu jutro — mruknął Zygmunt. — To nieważne! — dodał szybko, aby urwać 
drażliwy 
temat.
— To dziwne... to bardzo dziwne... — powtarzał Petro. — Ja znam przecie 
wszystkie kąty 
bibliotecznych szaf.
Kolejowy szlaban zamknął się tuż przed samochodem i czarnoskośny kolejarz 
zamachał im 
czerwoną latarnią.
— No, teraz postoimy chyba z pół godziny. To skandal, żeby w sercu Dar es-Salaam 
krzyżowały 
się tory.
Zygmunt nie mógł zasnąć tej nocy. Duszno mu było. Szczury popiskując biegały po 
blaszanych 
przegrodach uchodźczego baraku, a mała jakaś myszka bezceremonialnie zjadała 
okruszyny na 
stole. Do późna w noc zwariowany hinduski głośnik wyjękiwał wschodnie duety, a 
ciężarowy 
samochód w sąsiednim garażu nie chciał ani rusz zapalić. Te wszystkie odgłosy 
należały do 
codziennych i bardzo powszednich. Inny więc był powód tej dzisiejszej 
bezsenności.
Dlaczego pani Smith tak dziwnie się zachowała?... Cóż jest w tym złego, że 
chciał tę zagadkę 
wyjaśnić?...
Pytania, pozornie błahe, nie dawały mu spokoju. Przewracał się z boku na bok, 
nawet księżyc 
drażnił go placami poświaty na kokosowych palmach. Odwrócił twarz od otwartych 
drzwi, szukając 
ukojenia w półmroku kątów.
Usnął w końcu z mocnym postanowieniem bezwzględnego wyświetlenia tajemnicy.
MAKEKE
Do gabinetu pani Smith wszedł krokiem zdecydowanym. Od progu powiedział:
— Obiecała mi pani wczoraj wyjaśnić historię tej maski.
— Ach, tak.
Znowu ten sam cień w oczach, to samo drgnienie warg,
— Tak, tak... — westchnęła — to bardzo dziwna i bardzo tajemnicza sprawa. Nikt o 
niej nie wie, 
ale skoro pan już o to pyta, muszę wszystko powiedzieć od początku.
Było to bardzo dawno, z górą trzydzieści lat temu. Zdaje się, że był to pierwszy 
rok naszego tutaj z 
mężem pobytu. Pracował on wówczas jako inżynier przy wytyczaniu drogi łączącej 
Lindi z Songeą. 
Jak większość ówczesnych przybyszów z Europy, mieszkaliśmy w namiocie. Ale na 
ogół wtedy 
było już dosyć bezpiecznie. Otaczające nas plemiona nie odznaczały się 
wojowniczością i z hasłem 
„szauri mungu” (wola boska) poddały się pokornie uchwałom niemieckiej 
administracji oraz 
moralnym nakazom mnożących się jak grzyby katolickich misji. Nie przypominam 
sobie ani jedne-
go wypadku zbrodni na Europejczyku. Jak panu wiadomo, prowincja Lindi sąsiaduje 
z 
portugalskim Mozambikiem, miejscem lądowania Vasco da Gamy. Tędy szła pierwsza 
fala 
nawracającej pogan tak zwanej „cywilizacji”. Jeśli kiedykolwiek rozgrywały się 
tu krwawe 
porachunki, to dawno już one przebrzmiały.
Rok prawie minął nam w ciszy i spokoju. Pod kierunkiem męża pracowało kilkuset 
Murzynów z 
najrozmaitszych szczepów. Nie zauważyłam między nimi żadnych kłótni, przeciwnie, 
co wieczór 
bawili się wspólnie, tańcząc i bijąc w bębny.
Usługiwał nam jeden szczególnie sympatyczny, starszy Murzyn imieniem Makeke, o 
szlachetnych, 
acz nieponętnych rysach twarzy. Przyszedł prosto z dżungli, a jednak w każdym 
calu, w każdym 
najmniejszym szczególe wykazywał tyle taktu i umiaru, tyle subtelnej 
delikatności, że doprawdy 
rzadko mi się trafiało spotkać równie idealnie wychowanego Europejczyka.
Makeke nie znał języka kiswahili. Nie potrafię już dzisiaj wytłumaczyć panu, 
jakim sposobem 
zdołaliśmy się z nim porozumiewać. Wiem jedno: pojmował w lot każdy mój rozkaz, 
zgadywał 
niemal każdą myśl. Oboje z mężem przywiązaliśmy się do niego, ale tak się jakoś 
dziwnie złożyło, 
że nie pytaliśmy nigdy o miejsce pochodzenia ani o jego plemię.
Którejś nocy obudził nas niesamowity jakiś pomruk, jakby tłum mężczyzn odmawiał 
zbiorową 
modlitwę. Ten pogwar dolatywał od strony robotniczych szałasów. Narzuciłam 
szybko szlafrok i 
wybiegłam przed namiot. Była północ. Może trochę po północy. Zazwyczaj o tej 
porze wszyscy 
dawno już spali. Jakież było moje zdumienie, gdy ujrzałam przed sobą mnóstwo 
ognisk, a dokoła 
nich gromadki ludzi. Nerwowo gestykulując rozprawiali o czymś w wielkim 
podnieceniu. Musiało 
się coś stać. Ale co? Wiedziałam, że do późnego wieczora praca szła normalnym 
trybem. Nawet 
lwy tej nocy zachowywały się spokojnie i nie usiłowały porywać obozowych dzieci. 
Słowem, nie 
było najmniejszego powodu do podniecenia. Jednocześnie wiedziałam, że lepiej nie 
pytać. Prawdy i 
tak nie powiedzą. Gdzieżby się nią dzielili z obcym dla nich wazungu! 
Postanowiłam zwrócić się 
do Makeke. Spał w prowizorycznie skleconej szopce opodal naszego namiotu. Tam 
się więc 
skierowałam. Jakież było moje zdziwienie, gdy zastałam szopkę pustą. Niebywała 
rzecz. Nie 
licowała jakoś z dotychczasowym trybem życia naszego poczciwego sługi. Czy to w 
dzień, czy w 
nocy, gotów był zawsze na nasze skinienie. Ale dałam spokój. Wszakże w ciemną 
noc nie mogłam 
go szukać. Sądziłam zresztą, że sprawa sama się wyjaśni. Obudziłam męża i 
opowiedziałam mu o 
tym. Zareagował jak wszyscy mężczyźni powiedział, że jestem głupia, że to 
nieuzasadnione 
podejrzenia, po czym odwrócił się na drugi bok i zachrapnął.
Nazajutrz robotnicy stawili się do pracy jakby nigdy nic. Do stołu nakrywał 
zawsze punktualny 
nasz Makeke. Żeby nie denerwować męża, nie zadawałam mu żadnych pytań. Dzień 
minął bez 
szczególnych wydarzeń.
Przy kolacji zauważyłam, że Makeke jest dziwnie podekscytowany: ręce mu drżą, a 
oczy biegają od 
okna do okna, jakby się czegoś obawiał. Po jedzeniu pośpiesznie zebrał naczynia 
i rzuciwszy 
sakramentalne „kwaheri” (do widzenia), odszedł w kierunku swojej chatki. Takie 
samo zdenerwo-
wanie dało się wkrótce zauważyć pośród reszty Murzynów. Skupiali się gromadnie 
koło ognisk, 
nadstawiali uszu na każdy odgłos, wyraźnie czekali na coś czy na kogoś.
Tymczasem powietrze, rozgrzane upalnym dniem, aż wibrowało głęboką, 
odpoczywającą ciszą. 
Taką ciszę zna tylko dziewiczy busz Afryki... Gdzież ją pan dziś spotka w 
Europie?
Usiadłam przy stoliku, usiłując czytać. Skądże! Czytanie mi nie szło. 
Chorobliwie napięta, jakaś 
naelektryzowana atmosfera wytrącała z równowagi. Nie wiedziałam, czego mi brak, 
i nie wiem, 
czemu ciągnęło mnie w stronę szopy Makeke. Ot, zwykła może kobieca ciekawość. Na 
palcach, 
żeby nie niepokoić męża, przemknęłam się ku drzwiom, a stamtąd na podwórze i ku 
szopce. 
Znalazłam ją pustą, jak w dniu wczorajszym. Znowu mój boy tajemniczo zniknął. A 
trzeba panu 
wiedzieć, że spacery o tak późnej porze w tamtej okolicy były wówczas nie do 
pomyślenia. Lwy i 
lamparty czyhały tylko na okazję. Nie było nocy bez ofiar. Więc dokądże mógł 
pójść Makeke?
Wywołałam skinieniem dłoni jednego z sympatyczniejszych nadzorców i spytałam, 
czy nie widział 
Makeke.
„Nie, mem-sahib!” — padła odpowiedź.
,,A wy dlaczego siedzicie tak przy ogniskach zamiast iść spać?” — spytałam.
„Oczekujemy habari (wiadomości)”.
„Któż ją wam przyniesie?”
„Mem-sahib jest wazungu i pisuje listy, te listy idą po drutach do Ulaya. My, 
szenzi (ludzie 
podlejsi), musimy także jakoś się porozumiewać. Nie umiemy pisać listów. Muszą 
więc być inne 
sposoby...” — uśmiechnął się.
Wiedziałam: nic więcej nie powie. Próżne są dalsze indagacje. Zresztą po co się 
gwałtem wdzierać 
w ich jakieś tam murzyńskie tajemnice. Czekają na wiadomość?... Cóż w tym złego? 
Niech sobie 
siedzą przy ogniskach, dokąd chcą - to wyłącznie ich rzecz, nie moja. Ale gdzie 
się zapodział 
Makeke?
Położyłam się spać. W powietrzu wciąż wibrował ten denerwujący, nieokreślony 
jakiś fluid. 
Miałam uczucie, jakby poprzez nie domknięte okno wpełzał wąż. Kilkakrotnie 
zapalałam świecę i 
zapinałam szczelnie wszystkie fałdy namiotu. Tylko mój mąż, niczym nie 
wzruszony, pochrapywał 
głośno. Około północy, kiedy zaczynałam już drzemać, zbudził mnie nagły, urywany 
grzechot 
małych bębenków. Tego głosu jeszcze nie znałam. Warkot trwał dobrą minutę, po 
czym zamilkł tak 
nagle, jak przyszedł. Cisza, która nastąpiła, wydała się jeszcze doskonalsza, w 
bębenkach moich 
uszu dzwoniło niby w muszli. Czułam, że to nie koniec, lecz początek czegoś, co 
ma za chwilę 
nastąpić. Siadłam na posłaniu. Wytężyłam słuch. Czekałam. Rzeczywiście po 
krótkiej chwili 
doleciał skądś, z bardzo daleka, basowy ton wielkiego bębna.
Nam, Europejczykom, trudno jest uwierzyć, jak daleki jest zasięg tych 
sygnalizacyjnych tam-
tamów. Wydaje się, ze są tuż, tuż, a tymczasem głos ich leci dziesiątki mil, 
przedziera się przez 
gąszcze, których żaden nóż nie przetnie, przepływa bajora z krokodylami, 
przesącza się poprzez 
pióra palm, opada z gór w doliny na śpiące wioski. Każdego oderwie z łóżka, 
każdemu wedrze się 
w uszy: łomocze, woła, krzyczy. Nic go nie powstrzyma, nic go nie pomniejszy. 
Obwieszcza 
śmierć. Ogłasza wesela. Niewinnie plotkuje albo złowieszczo kracze, poucza i 
grozi. Tam-tam 
wyróżnia się wśród wszystkich innych bębnów: jest wielki, długi, zawieszony na 
gałęzi drzewa, z 
dwu stron otwarty, z dwiema napiętymi skórami. Odmienny jest też jego rytm: nie 
taneczny, nie 
równy w odstępach, tylko szczekający zdenerwowaniem, jak telegraf Morse’a, albo 
monotonnie po-
ważny, flegmatyczny, skandujący swój tajemniczy wyraz nieubłaganie, jak żałobną 
modlitwę.
Telegraf Afryki zjawia się przed nocą lub w nocy, czasami przed samiutkim ranem, 
kiedy jeszcze 
żaden gwar nie mąci ciszy, kiedy się nawet ptaki nie pobudziły i żadne echo nie 
zmieni jego treści.
Murzyni doskonale wiedzą, kiedy i w którą stronę trzeba nadstawić ucha. Taka noc 
widocznie 
przyszła teraz i dlatego czekali.
Już nieraz próbowaliśmy z mężem dotrzeć do źródła tych dalekich odgłosów. 
Szliśmy czasem przez 
busz kilometrami cierpliwie i z uporem, ale tajemniczy bęben wciąż był przed 
nami, zawsze w tej 
samej odległości, zaczarowany, niedosiężny... przeklęty. Wprost niemożliwością 
jest określić 
przestrzeń, jaką przebywa jego głos.
W momencie, kiedy doleciał do mego ucha pierwszy głuchy, a tak dobrze znany 
łomot, 
przypomniałam sobie słowa starego Murzyna: „My nie umiemy pisać, więc mamy inne 
sposoby...” 
Ten ich „list” właśnie nadchodził i tłum go odczytywał. Tak więc jedną sprawę 
wyjaśniłam. Pozo-
stawało dowiedzieć się, gdzie ginie nocami nasz Makeke. I co ma wspólnego z tym 
bębnieniem?...
Takie napięcie nerwowe i niepokój trwały u nas przez wiele wieczorów i za każdym 
razem nasz 
sługa tajemniczo znikał. Nawet mąż zainteresował się dziwnym zachowaniem ludzi. 
Potrafił nawet 
od nich wydębić strzęp prawdy: oto jakiś nieznany a potężny czarownik 
telegrafował noc w noc do 
naszego obozu, ostrzegając tutejszych robotników przed łotrem i zdrajcą 
plemienia, który pono tutaj 
pracuje, a powinien być natychmiast wyrzucony i zabity. Ostrzegał, że będzie 
czekał dziesięć dni, 
później na cały obóz spadną klęski jako kara za przetrzymywanie przestępcy. 
Niepokój wśród ludzi 
rodził się stąd, że nie mogli się domyślić, o kogo chodzi i kogo należy ukarać.
Wówczas przyszła mi nagle pewna myśl. Zawołałam do siebie Makeke i jak 
najdelikatniej 
spytałam, czy nie słyszał czegoś o tym czarowniku. Na te słowa twarz Makeke 
stała się 
popielatoszara, jak twarz każdego chorego Murzyna. Drżąc na całym ciele runął na 
oba kolana i 
histerycznym głosem błagał o ratunek. To właśnie jemu grozi śmierć, ale on nie 
jest niczemu 
winien. Zły czarownik zawziął się i prześladuje go już od dawna. Dlatego Makeke 
musiał porzucić 
rodzinną wioskę w sąsiednim kraju i uciekać aż tu, za granicę. Uciekł kilka lat 
temu. Sądził, że 
zapomnieli o nim, aż oto teraz ten straszliwy telegraf... To okropny czarownik, 
który potrafi zabijać 
na odległość, potrafi nawet przeobrazić się w simbę (lwa). Tylko wazungu 
wszystko może i nie boi 
się mczawi, tylko wazungu, jeżeli zechce, potrafi go obronić. Makeke błaga o 
pomoc!
Łkając całował mi stopy, bił czołem o podłogę, wyłamywał rozpaczliwie palce — 
robił wrażenie na 
poły obłąkanego. Teraz dopiero spostrzegłam, jak strasznie wychudł. Na 
policzkach miał szare 
plamy, sucha, pomarszczona skóra obciągała wystające skuły. Tylko oczy, 
widocznie podniecone 
bezsenną wędrówką po lesie, pałały gorączką.
„Czemu nie odejdziesz od nas i nie skryjesz się gdzieś dalej?” — spytałam.
,,Tego tylko czeka mczawi. On się boi banduku (karabinu) bwana m’kubwy. Tylko 
banduku może 
mnie ocalić. Ja nigdzie stąd nie pójdę. Wszędzie jestem bezbronny. Tylko wazungu 
i mem-sahib są 
dla mnie rodzicami”.
Obiecałam mu interwencję u męża, będąc z góry pewna, że mnie wyśmieje i 
zbagatelizuje sprawę. 
Tak się też stało.
Tegoż wieczora, jak zwykle, Makeke zebrał naczynia i wyszedł. Położyłam się z 
książką w ręku, 
czekając pierwszego sygnału bębna...
W tej chwili zadzwonił telefon na biurku pani Smith.
— Halo... tak... dobrze, zaraz.
Powiesiła słuchawkę. Szybko wstała.
— Najmocniej pana przepraszam. Muszę natychmiast pędzić do syna. Synowa nagle 
zasłabła, a jest 
w poważnym stanie, więc bardzo się niepokoję. Pan będzie tak dobry zastąpić 
mnie, gdyby ktoś 
przyszedł.
Wybiegła potrącając w drzwiach jakiegoś klienta. Nie licowało to z jej angielską 
równowagą ducha. 
Za chwilę rozległ się warkot zapuszczonego motoru.
Wstając od biurka i przechodząc do sali, Zygmunt pomyślał zły: „Po co ona mi to 
opowiada? U 
pani Smith każda historia musi koniecznie zahaczyć o osobę jej męża. Jeżeli jej 
małżonek powiesił 
jakiś obrazek krzywo, musi on wisieć w ten sposób do końca świata. Biada 
śmiałkowi, który by 
próbował ten błąd naprawić. Ale jaką rolę może tu odgrywać drewniana murzyńska 
maska?” 
Zygmunt był naprawdę zaintrygowany.
Rzucił okiem w perspektywę sali muzealnej i zaklął. Do licha! Ostatniego jełopa 
trzeba, aby 
ustawić szafy tak, by jedna drugą zaciemniała. Światło szklanego sufitu nie 
dociera do ścian i 
gabloty toną w mroku. Dawno już chciał wszystko poprzestawiać. Ale może to 
jeszcze pomysł pana 
Smitha — nienaruszalne tabu? Postanowił działać energicznie.
Zawołał swoich boyów.
— Dalejże do roboty! Ty, Ali, ciągnij szafę tam. Ty, Waziri, pchaj tamtą szafę 
tu. Jusufu, przecieraj 
zakurzone szkła. Wszyscy razem jesteście śmierdzące lenie, mbofu kabisa. Zanim 
mem-sahib 
powróci, musi być wszystko skończone, zrozumieliście?
Niby to gderał, ale w gruncie rzeczy lubił swoich chłopców i przez nich był 
lubiany. żartował, 
pokpiwał, czasem nawet szturchnął, ale dobrze wiedzieli, że krzywdy im nie 
uczyni. Na początku 
próbowali tę miękkość wykorzystać. Okazał się wymagający i nie tolerował 
lenistwa. Był 
sprawiedliwy, a jest to najbardziej ceniona przez świat murzyński cecha 
wazungów.
— Bwana m’kubwa, nitapata baksziszi (czy aby otrzymam bakszysz)? — spytał któryś 
przechodząc.
— Napiwku nie dostaniesz, ale dam wam wszystkim papierosy.
Paru zwiedzających przystanęło na progu w zdumieniu. Co się dzieje? Bałagan, 
zgrzyt 
przesuwanych szaf, brzęk wywracanych przedmiotów, kurz, pokrzykiwania boyów...
Na szczęście tego dnia pani Smith w ogóle już nie przyszła. A muzeum 
przeobraziło się nie do 
poznania. Wysokie szafy stanęły pod ścianą, a niskie gabloty środkiem, dzięki 
czemu obie sale 
zyskały więcej światła. Zygmunt chodził dumnie, lustrując dokonane dzieło.
Kiedy wracał do domu, czuł się już zmęczony, więc zamiast iść doń prosto, wlókł 
się powoli, 
przystając przed każdą sklepową witryną. Najbardziej zaabsorbował go tak zwany 
,,Curiosity shop” 
(sklep nadzwyczajności). Orientalna wystawa wschodniego rękodzielnictwa. Czegóż 
tu nie było! 
Słoniowe kły rzeźbione misternie na modłę chińsko-indyjską, pięknie wypolerowane 
hebanowe 
słonie, puzderka koronkowe cięte w kości, stołki rzezane z jednego kawałka 
drzewa, chińskie 
piżamy, indyjskie wazy, japońska laka... wszystko, czego mało wymagająca dusza 
turysty po-
trzebuje. Ale co ten chaos ma wspólnego z Afryką Wschodnią?
Wygląda, jakby tutejsza ludność nie produkowała żadnych wyrobów, a tymczasem 
Zygmunt wie, 
że tak nie jest. Tylko dotychczas nikt się tym nie zainteresował. Hindusi — 
napływowy, 
pasożytniczy element najpodlejszego gatunku handlarzy — przywieźli ze sobą 
gotowe wzory i 
gwałtem je wszystkim narzucają. Jeszcze wczoraj widział Zygmunt na podwórku 
tegoż sklepu, w 
kąciku na ziemi, dwóch Murzynów-rzeźbiarzy. Dłubali kozikiem jakąś indyjską 
zabawkę. Tak im 
kazano. Dwóch uzdolnionych artystów afrykańskiej ziemi zasiadło do kopiowania 
indyjskich rzeźb. 
Po co? Dlaczego?
Taką maskę wystawić w tym sklepie! Dopieroż byłoby na co patrzyć. Ale może ona 
pochodzi 
właśnie z Indii... Ta niespodziana myśl zatruła go na długo.
UKŁAD
Miała na sobie podróżną sukienkę koloru piaskowego. Na obnażoną szyję falami 
opadały włosy. Na 
długim pasku krokodylowa torebka i takież pantofelki. Czarne, z chińska oprawne 
okulary zwodziły 
oko uniemożliwiając ocenę jej urody. Te właśnie okropne okulary okradały 
przynajmniej połowę 
twarzy, ba, więcej niż połowę, bo i jej oczy, które wyrażały wszystko: 
młodzieńczość, 
impulsywność, naiwność i bezpośredniość, słowem całą Margaret. Zygmunt 
dowiedział się o tym 
dopiero znacznie później, kiedy te okulary zdjęła.
W pierwszej chwili nie zauważył jej wcale, był zajęty przestawianiem jakichś 
eksponatów. Mój 
Boże! — alboż to jedna kobieta zaglądała do muzeum. Co prawda elegancka kobieta 
w Dar es-
Salaam to nadzwyczajna rzadkość. Może dlatego zwrócił na nią w końcu uwagę, gdy 
błądziła 
bezplanowo od szafy do szafy. Dystynkcja i swoboda ruchów, ładna linia bioder, a 
może znajomy 
przechył głowy — sam dobrze nie wiedział, co mu kazało przemówić:
— Mam chwilę czasu, mógłbym pani coś niecoś pokazać i objaśnić, pracuję tutaj.
Obróciła się ku niemu i jakby skamieniała. — No wie pan! Wspaniale! Tak chciałam 
pana jeszcze 
raz spotkać.
— Strasznie mi jest przykro, ale te... okulary...
— Ach, tak, wówczas słońca nie było. Ale nie zdejmę, dopóki pan mnie sobie nie 
przypomni! 
Przykra jest świadomość, że wspomnienie o kimś mogą przysłonić zwykłe... 
okulary.
— Niechże pani mi pomoże. Gdzieśmy się spotkali? W Dar es-Salaam? Czy może na 
terenie Afryki 
Południowej?...
Przyglądał jej się coraz uważniej i natarczywiej. Wydawało mu się, jakby ją już 
kiedyś widział, ale 
nie mógł sobie przypomnieć, gdzie.
— Usiądźmy na chwilę i niechże pani wreszcie zdejmie te okulary.
— Nie zdejmę, dopóki pan mnie nie pozna. Niech pan się jeszcze pomęczy.
— Już wiem! Już wiem! — krzyknął na całą salę, aż kilku zwiedzających obejrzało 
się w 
zdumieniu. — A widzi pani, że się nie męczyłem wcale: to ta noc, owe murzyńskie 
tańce na 
przedmieściu Dar es-Salaam. Proszę mi darować. Inny nastrój, inne oświetlenie i 
te... okulary. 
Przepraszam. Niechże mi pani poda dłoń na przebaczenie. Przynajmniej teraz się 
przedstawię. 
Nazywam się Zygmunt Korewo, jestem kustoszem tego muzeum i wojennym uchodźcą.
— Uchodźcą... Skąd?
— Z Polski.
— Nie znałam dotąd żadnego Polaka i jestem podwójnie rada z tej naszej 
znajomości.
— A ja czuję w tej chwili odpowiedzialność za cały mój naród, to ogromnie 
ciężkie brzemię. Nie 
wiem, czy podołam. Nie chciałbym, aby ktokolwiek budował swoją opinię na 
podstawie takiego 
duchowego chuderlaka, jakim jestem. Lepiej proszę mnie traktować prościej, bez 
żadnych 
narodowych obarczeń.
— Nazywam się Margaret Gili. Irlandka ze strony ojca i Angielka ze strony matki. 
Przybyłam do 
Afryki przed kilku dniami.
— To dobrze, to bardzo dobrze!
— Dlaczego dobrze? — zdziwiła się.
— Pani tutaj, w tym kraju, czuje się obco, będę miał pretekst do opieki, mogę 
dużo pokazać, dużo 
opowiedzieć... Z niezdecydowanych ruchów wywnioskowałem, że pani nie wie, co 
najpierw 
oglądać... Chciałbym pomóc—
— Dziękuję. ładnie to z pańskiej strony, ale wątpię, czy ktokolwiek potrafiłby 
wzbudzić w mym 
sercu iskierkę sentymentu dla tych brudnych szmat, łuków i dzid. Nigdy nie 
przepadałam za ideą 
tego rodzaju muzeów.
— Żeby interesować się jakąś dziedziną wiedzy, trzeba o nią... zahaczyć, to 
znaczy odrobinę głębiej 
poznać. Potem to już samo idzie. Im więcej studiujemy, tym bardziej nas to 
bierze.
— I pan w tych smrodach i brudach tkwi przez cały dzień?
— Gdybym mógł, tobym spał tutaj.
— Cha, cha, cha! — zaśmiała się serdecznie. — Najciekawszym, zdaje się, okazem w 
tym muzeum 
jest pan, bo wszystko tu pachnie myszką, a pan jest na wskroś młodzieńczy. Lubi 
pan może 
pływać?
— Oczywiście, któż by tego nie lubił.
— To doskonale. Możemy się częściej spotykać. Ja nie mam tu nikogo prócz 
staruszka wujka.
— Jedno mnie martwi.
— Co?
— Że pani pogardza etnograficznymi zbiorami. Ja tym żyję. To mój dzisiejszy 
świat. A mam taką 
głupią naturę, że pragnę narzucić swoje gusta wszystkim ludziom bliskim... to 
znaczy... — zawahał 
się w zażenowaniu — ludziom, do których poczułem sympatię.
— Chcąc pana pocieszyć, muszę wyjawić powód, dlaczego tutaj przyszłam. Otóż 
szukam 
murzyńskich masek, to jedno, co mnie frapuje.
— Ale pani trafiła. W Afryce Wschodniej, jak szeroka i długa, masek nie ma. 
Należało jechać do 
Nigerii, Konga Belgijskiego, ale i tam dzisiaj można zobaczyć tylko tandetne 
surogaty. Prawdziwa 
sztuka, dawne arcydzieła prymitywnej rzeźby zginęły bezpowrotnie. Znikły razem z 
kanibalizmem, 
czarownikami i tańcem rytualnym. Może najłatwiej jeszcze znaleźć coś ciekawego i 
oryginalnego 
w... no, niech pani zgadnie, gdzie?
— Pojęcia nie mam. Chyba w tej Nigerii albo w Kongo...
— W Londynie. Na tak zwanym Portobello albo na londyńskich licytacjach. Bieg 
rzeczy 
przedstawia się następująco: jakiś tam lord-podróżnik z czasów Kr?lowej Wiktorii 
przywiózł 
kolekcję murzyńskich cudów i powiesił na ścianie. Synowi już się mniej podobały, 
więc zdjął ze 
ściany i umieścił w składziku. Prawnuk, porządkując czy sprzedając swój zamek, 
natrafił na te 
,,śmiecie”, no i kazał służbie zanieść je do sal licytacyjnych albo na targ 
Portobello. Tym sposobem 
tak zwane ,,Curiosity shops” w Londynie zawalone są przedmiotami wielkiej 
wartości naukowej. 
Znajdzie tam pani okazy, o jakich dzisiejsza Afryka dawno już zapomniała. Tam 
też, w tych 
londyńskich sklepach, należy szukać starych i ciekawych masek.
— Więc tutaj, w Dar es-Salaam, nie znajdę ani jednej?
— Owszem, jest tutaj jedna maska, ale jeszcze schowana. Kiedyś może będą o niej 
coś wiedział, to 
i pani opowiem.
— A te wszystkie grzebienie, stołki, dzidy i tarcze jaką drogą tutaj trafiły? 
Czy to pan je może 
zbierał? — uśmiechnęła się filuternie.
— Jeszcze nie, i to jest powód mojego smutku. Z całej duszy wyrywam się w teren. 
Moje miejsce 
tam, nie tu. Świat prymitywnej kultury ginie, zacierają się jego ślady. Musimy 
się śpieszyć. 
Fotografować, notować, zbierać. Europejska tandeta zalewa rynki.
— Nie uważa pan, że zjawisko to jest naturalne? Cóż w tym złego, że zamiast 
śmierdzącej łojem 
skóry Murzyn dzisiejszy woli czystą europejską satynę? Należy się cieszyć, a nie 
smucić. Ja bym w 
swoim sercu nie potrafiła wykrzesać najmniejszego sentymentu dla tych muzealnych 
okropności. 
Proszę mi powiedzieć szczerze, co pan widzi ładnego w tym na przykład kawałku 
drewna na 
zjełczałym od brudu sznurku?
— Nic ładnego z punktu widzenia estetyki, ale jest to amulet o pewnym znaczeniu. 
Historia 
powstania takiego amuletu nasuwa często bardzo cenne wnioski. Dalej, możemy 
studiować 
ewolucyjny rozwój procesów cywilizacyjnych. Według pokrewieństwa kształtów lub 
techniki 
wyrobu możemy śledzić kierunek wędrówki danego przedmiotu a z nim razem całego 
plemienia. 
Odkrywać źródło pochodzenia. To nie tylko ciekawe, ale fascynujące!
Mówiąc to, zapalał się coraz bardziej. Odpowiadał raczej własnym myślom. 
Spostrzegł się dopiero, 
gdy zdjęła czarne okulary. Jej duże, zdziwione oczy wyrażały tyle dziecinnego 
zainteresowania i 
uwagi, że aż śmieszyły nadmiarem skupienia.
— No, nareszcie! Nareszcie mogę widzieć pani oczy, Okulary grają rolę 
karnawałowej maseczki, 
dlatego widocznie kobiety tak je sobie upodobały... Ale ja tu nudzę wciąż 
opowiadaniem o 
muzealnych pracach, zamiast zaproponować spacer. Co pani ma teraz lepszego do 
roboty? Jestem 
już wolny. Stąd bardzo blisko do wybrzeża. Pięknie jest tam wieczorem. Chodźmy!
Swobodnym ruchem ujęła go pod ramię.
— To samo chciałam panu zaproponować. Już się zaczynałam dusić w tych 
naftalinowych oparach.
Gdy stanęli na marmurowych schodach, w perspektywie szerokiej alei zamigotały 
pierwsze światła. 
Odurzeni świeżością morskiego powiewu i zapachem akacjowych kwiatów, jak na 
komendę 
głęboko odetchnęli i zaraz potem parsknęli śmiechem.
— Swoją drogą taki orzeźwiający podmuch po całodziennym upalnym skwerze to 
prawdziwa 
rozkosz...
— Której pani by nie oceniła właśnie bez tego „upalnego skwaru”. Życie składa 
się z kontrastów, 
nie istnieje piękno bez brzydoty. Stąd optymizm i pesymizm, zależnie od punktu 
widzenia.
Szli czas jakiś w milczeniu, przecinając na ukos botaniczny ogród. Pierwsza 
odezwała się Margaret:
— Pana entuzjazm dla prac muzealnych jest tak wielki, że gotowani jeszcze się 
zarazić. Kto wie? 
Może naprawdę pokocham te cuchnące amulety?
— Nie w nich sens, ale w szukaniu, w dociekaniu, w tropieniu... Marzę o swojej 
pierwszej 
wyprawie w teren.
Zobaczy pani, ile dokonam. Ja im otworzę oczy, zapalę, zachęcę...
— Komu „im”?
— No... tym mamutom z Komitetu Opieki, od których zależy wszystko: przyszłość 
muzeum i mój 
los.
— Aha. Rozumiem. Ale wracając do tej zaraźliwej choroby, to uważam, że jest pan 
szczęśliwym 
człowiekiem. Właśnie tego brak, tego... że tak powiem... hobby. Każdy człowiek 
musi być czymś 
przejęty, musi posiadać jakieś zamiłowanie, jakąś ideę przewodnią. Ja tego nie 
mam, dlatego czuję 
w krąg siebie pustkę i jest mi źle. Proszę pana, bardzo proszę, niech mi pan jak 
najwięcej opowiada 
o swoich projektach.
Szli teraz obok siebie wzdłuż szerokiej asfaltowej wstęgi wybrzeża, od czasu do 
czasu uderzani 
podmuchem pędzących samochodów. Jeszcze dzień był w pełni, a już za Honey-Moon 
Island 
zapalono latarnię. W regularnych odstępach czasu przeskakiwał nad powierzchnią 
morza figlarny 
zajączek światła. Kilka zakotwiczonych statków czekało na chwilę przypływu, aby 
móc prześliznąć 
się po płytkim dnie kanału. Wachlarzowo rozpryśnięte po horyzoncie białe plamki 
żagli ściągały do 
portu. To rybacy wracali z wieczornego połowu.
— Może pani myśli, że etnografia jest moją specjalnością? Nie, bynajmniej. 
Chwyciłem się jej, bo 
mi stanęła na drodze. Z wykształcenia jestem inżynierem leśnikiem. W każdej 
dziedzinie można 
znaleźć pionierskie tereny do eksploracji. W życiu moim tak się zawsze komicznie 
sprawy 
układały, że nigdy nie obejmowałem po kimś wakujących posad. Zawsze tworzyłem 
coś nowego, 
coś — co jeszcze kiełkowało i co należało pobudzić do pełnego życia. Najczęściej 
sam dyktowałem 
sobie przyszłe formy pracy. Tak było i ostatnio z tym muzeum. Nikt dotąd nie 
jeździł w teren, nie 
zbierał eksponatów, nie badał życia plemion. Potrzebę tego dopiero sugeruję 
swoim przełożonym, 
narzucam plan działania.
— Zazdroszczę panu właśnie tej dynamiki i pewności siebie.
— Zazdrościć można tylko rzeczy nieosiągalnych, do innych należy dążyć i 
osiągać.
Portowa zatoka zaiskrzyła się kolorowym wieńcem) świateł. Małe żuczki motorowych 
szalup raz 
po raz przecinały jasne snopy reflektorów. Wachtowe dzwonki na statkach, 
stukotanie młotków o 
zardzewiałe burty, tupotanie bosych stóp na drewnianych pokładach barek — 
wszystko to zlało się 
w jeden basowy, jednostajny, ściszony odległością pomruk.
— Pani zapewne głodna? Zapomniałem, że czasami człowiek musi coś zjeść. U mnie 
to zależy od 
nastroju.
— Możemy wstąpić do kawiarni na lody.
Ruszyli zwyczajem angielskim poprzez trawniki. Mijany rikszarz usłużnie 
podskoczył i nadstawił 
wózek:
— Karibu, bwana m’kubwa (proszę, mój panie)! Odmówili zgodnym ruchem głowy. Po 
co. 
Niedaleko. Usiedli na werandzie „Chez Clocue”, pod girlandami
wina. Przed nimi na okrągłym placu stał pomnik nieznanego murzyńskiego 
żołnierza, co padł 
gdzieś w obronie kolonialnych interesów któregoś z okupantów. Pomarańczowe 
kwiecie akacji 
zasłało dywanem zaszargany asfalt, powietrze parowało od wilgotnej duchoty.
— Może coś zjemy?
— Nie, dziękuję, tylko lody.
— Bardzo wątpię, czy dostaniemy. Dar es-Salaam to straszliwa dziura i nudna jak 
wszystkie 
brytyjskie porty, gdzie jedyną bodaj rozrywką są orkiestry Armii Zbawienia. Tu 
lody można dostać 
tylko u Hopena, ale tam straszliwie duszno.
— Macie lody? — zapytał boya.
— Hakuna, bwana — padła spodziewana odpowiedź.
— Nipe soda, bas (dawaj wodę sodową i basta)! Czy pani przyjechała tu na stałe? 
— zwrócił się do 
Margaret.
— Zaczynamy curriculum vitae?
— Czy sprawia to pani przykrość?
— Nie, tylko niepotrzebnie obciąża, bo w rubryce:
pleć” muszę odpowiedzieć: „żeńska”, co w tym przypadku jest mało korzystne.
— Nie bardzo rozumiem.
—Gdybym była chłopcem, wówczas mogłabym powiedzieć mniej więcej tak: kochany 
Zygmuncie, 
a cóż ty na to, gdybyśmy się wybrali w twój etnograficzny czy jakiś tam teren 
razem?
— Rzeczywiście... szkoda... — mruknął w zamyśleniu, trochę zaskoczony podobnym 
projektem.
— A co by pan powiedział na to, gdybym ja, osobnik pici żeńskiej, bez względu na 
ten przykry fakt 
zaproponowała nagle to samo?
— Nie lubię bujania w obłokach i rozmów na tematy nierealne.
— Jestem niezmiernie ciekawa pańskiego na to zapatrywania. Mianowicie, dlaczego 
uważa pan to 
za niemożliwe?
Zastanawiał się przez dłuższą chwilę, bo myśli dziwnie mu się plątały. 
Argumenty, jakie chciał 
przytoczyć, przeczyły jego zasadom. Konwenanse, uprzedzenia — sam nie wiedział, 
jak to 
wszystko uporządkować. Wreszcie powoli, z namysłem jął mówić:
— Primo: widziałem pani wujka i bardzo wątpię, czy puściłby panią samą z 
niedawno poznanym 
mężczyzną na taką eskapadę. Secundo: wyprawa eksploracyjna, nawet w czasach 
ułatwień 
transportowych, gotuje wiele niespodzianek. Tertio: niezależnie od naszego 
wzajemnego stosunku 
warunki takiej podróży nieraz wprowadzają w bardzo kłopotliwe sytuacje. Quarto: 
...quarto... Ale 
co tu gadać, to zupełnie niemożliwe!
Ostatnie słowo prawie krzyknął.
Patrzyła mu poważnie w oczy, oparta na obu łokciach, z palcami w rozwichrzonej 
czuprynie.
— Czy wszystko to mówi pan z przekonaniem?
— Chyba tak... a zresztą, czy ja wiem?
— Czy w Polsce panują dotąd takie obyczaje?
— Nie wiem, jak tam jest dzisiaj, dawniej, przed wojną, nie do pomyślenia było, 
aby młoda panna 
jeździła gdzieś z mało jej znanym, młodym człowiekiem.
— U nas pod tym względem panuje większa samodzielność. Jestem pełnoletnia. 
Zresztą mój wuj 
jest wyjątkowo postępowy i w niczym mnie nigdy nie krępuje. Po ukończeniu szkoły 
średniej 
wysłał mnie do Francji, gdzie zarabiałam na życie sprzątaniem sal szpitalnych w 
Paryżu. Mój wuj 
jest socjalistą i twierdzi, że prawdziwym człowiekiem może być tylko ten, kto 
przeszedł sam przez 
twardą szkołę życia.
— A więc myśli pani, że pozwoliłby na eskapadę w nieznane z nieznanym 
człowiekiem?
— To wyłącznie moja sprawa, mój drogi panie średniowieczny Polaku! Jestem 
dorosłym 
człowiekiem, a nie głupią, niezaradną kukłą. Mam swoje oczy i swoje uszy, a do 
tego jeszcze 
kobiecą intuicję, która często więcej mówi aniżeli wszystkie wasze 
moralizatorsko-klasztorne 
szkoły. Moja intuicja właśnie rzekła, że pan to wyjątkowy kompan. To mi 
wystarczy. Reszta ode 
mnie zależy. A więc pytam teraz otwarcie: chce mnie pan mieć za towarzysza? 
Umiem prać, 
gotować i szyć. Znam doskonale chwyty dżiu-dżitsu, jako że ukończyłam podczas 
wojny kurs 
policyjny, no i pierwszą pomoc w nagłych wypadkach. Mam za sobą dwuletnią 
praktykę jako 
szpitalna nurse. Czy tych kwalifikacji panu wystarczy?
— Ależ pani nie zna moich kwalifikacji jako współtowarzysza podróży. Jestem 
zrzęda, gbur, 
człowiek, dla którego jedzenie stanowi dodatek, dający się zastąpić... 
entuzjazmem. Zresztą, 
mówiąc poważnie, to niełatwa rzecz podróżować w takich prymitywnych, trudnych 
warunkach. 
Najlepsi przyjaciele nieraz muszą się ze sobą pożreć, a cóż dopiero słabowita, 
delikatna niewiasta z 
gburowatym mężczyzną. Mam bardzo przykre doświadczenia w tej dziedzinie z mojej 
sportowej 
przeszłości.
— Więc, nie rozwlekając i nie owijając w bawełnę, Pan odmawia.
— Ach, panno Margaret! Jaka pani jest niecierpliwa, w gorącej wodzie kąpana. 
Takich spraw nie 
należy tworzyć na chybcika. Samo się ułoży. Zaczekajmy. Jeżeli mam zastrzeżenia, 
to głównie ze 
względu na pani, a nie moje dobro. Po prostu boję się rozczarowań i jeszcze... 
boję się popsucia 
naszych tak świetnie zapowiadających się stosunków. Jeśli mamy być przyjaciółmi, 
Margaret, to 
unikajmy sposobności do zadrażnień. Wypróbujmy siebie. Nabierzmy wzajemnego 
zaufania. 
Ustabilizujmy to zaufanie.
— Zgoda. Może i racja. Ale niech pan pamięta o mojej propozycji.
— Jeszcze jedno. Chcę być szczery. Nie wyobrażam sobie pracy eksploracyjnej w 
terenie bez 
zainteresowania. Jakże pani będzie mogła czuć się dobrze, skoro jedyne, co pani 
dostrzega w tych 
bransoletach, to brud i smród, nic więcej. Wpierw trzeba nabrać przekonania, 
wiary i zapału, a 
dopiero potem wybierać się w świat... czy pani mnie rozumie?
— Nie mam w tej chwili nic do roboty i nie wiem, co robić z czasem. Jeżeli moje 
towarzystwo pana 
nie męczy, byłabym wdzięczna za wskazówki, co mam czytać i co zobaczyć. Może 
okażę się 
zdolną uczennicą?
— A więc będziemy pracowali razem. Jutro przyjdzie pani do muzeum. W czytelni 
mamy mnóstwo 
dobrych książek z dziedziny etnografii. Przygotujemy ciekawy teren na przyszłą 
wyprawę. To 
będzie nasza wielka zabawa. Ja w swoim życiu każdą pracę traktowałem jako 
zabawę. Powaga 
męczy. Jeżeli pracę traktować jako formę wyładowania naszych zainteresowań, 
wówczas zaczyna 
nas pasjonować. W najnudniejszej pozornie pracy można się doszukać stron 
ciekawszych. Nawet 
sprzedając znaczki na poczcie, możemy na przykład przeprowadzać studia 
fizjonomii klientów.
— Swoją drogą, pan jest interesującym człowiekiem. bobrze się z panem mówi. Mam 
prośbę na do 
widzenia.
— Słucham?
— W naszych wzajemnych stosunkach będzie obowiązywała bezwzględna szczerość. 
Zgoda?
— Zgoda,
— A więc umowa zawarta. Czas iść do domu. Niech mnie pan nie odprowadza, nie 
lubię tego.
— Nie będzie to odprowadzaniem, tylko dalszym spacerem. Nie mam w tej chwili nic 
lepszego do 
roboty. Skoro potrafiliśmy razem przyjść aż tutaj, czemuż mielibyśmy odchodzić 
osobno? Zresztą 
chcę pani zaproponować jeszcze jedną kawiarnię. Dopiero godzina siódma. Czy pani 
zna typowo 
hinduskie tawerny najpodlejszego gatunku? Warto zobaczyć. Mają swoisty nastrój.
— Chciałam wracać wyłącznie ze względu na pana. Bardzo chętnie powłóczę się 
dłużej.
Weszli w boczną ulicę. Patefony i radia zagłuszały się nawzajem hinduskim 
melancholijnym 
zawodzeniem. W otwartych oknach piętrowych kamieniczek wietrzyły się otyłe 
matrony z 
kolczykami w nozdrzach i niezliczoną ilością złotych bransolet na pulchnych 
przegubach. Na 
chodniku było coraz ciaśniej i coraz szwargotliwiej.
Przez boczne, w mur wciśnięte, jakby ukryte drzwi weszli na małe podwórko, a 
stamtąd pod 
zielony baldachim wiszącego ogrodu. Któż by się mógł spodziewać, że jeden krok 
od swarliwej 
uliczki leży rajski ogród wschodniego proroka, a może harem padyszacha albo 
mauretańska Al-
hambra.
Szpalery filarów owiniętych girlandami liści i kwiatów wchłonęły ich stolik. W 
perspektywie takich 
umajonych bram roiły się turbany i luźno rzucone, barwne zawoje orientalnych 
gości. Bosy chłopak 
w białym fartuchu podał im lemoniadę.
— Nie oczekiwałam takiego wschodniego nastroju. Nikt mnie tu dotąd nie 
przyprowadził.
Minął ich młodzieniec o orlim profilu, z włosami luźno opadającymi, w 
pomarańczowej tunice 
spiętej na ramieniu. Ruchy miał elastyczne, rzekłbyś, baletnicze, przy pasie 
mosiężną miskę.
— To jog, z miejscowej misji Rama Kriszny. Podziwiam tych ludzi za ich 
panteistyczny 
egocentryzm.
Nie potrafie jednak zgryźć tej idei, chociaż interesuje mnie ona od szczeniaka. 
Jakiś fatalistyczny 
egoizm... czy ja wiem... Ludzie, którzy mogli zdziałać dużo dobrego, ale wszelką 
akcję uważają za 
mało potrzebną. Ten przyjdzie, komu sądzone.
Oczy Margaret patrzyły gdzieś w ślad za jogiem, który dawno znikł za zielenią 
nawisłych liści. 
Parujące wilgocią powietrze pachniało kwiatami oleandrów i azalii. Sztuczna 
oranżeria pod 
prawdziwie tropikalnym niebem.
Czas jakiś siedzieli w milczeniu.
— Dobrze pan powiedział: „Ten przyjdzie, komu sądzone” — rzekła z namysłem, po 
czym wstała i 
podała mu dłoń. Wyszli.
TAJEMNICZA MASKA
Mogę zapytać, jak czuje się pani synowa? Czy wszystko w porządku? — spytał 
wchodząc do 
gabinetu pani Smith.
— Dziękuję. Na szczęście nic wielkiego. Pierwsze dziecko, brak doświadczenia. 
Ale chcę panu 
wyrazić swoje uznanie za pracę, jakiej pan wczoraj dokonał. Rzeczywiście, muzeum 
teraz wygląda 
zupełnie inaczej. A czy pan wie, że dla ,,fachowego” umeblowania sal 
sprowadzaliśmy aż z Lon-
dynu specjalistę płacąc samolot, hotele i diety. Pan to jednym pociągnięciem 
zrujnował. Jest 
znacznie lepiej. Porównać nie można. Więcej światła.
— Ja też tak myślę, bałem się tylko pani opinii. Dziękuję za pochwałę. A teraz 
stawiam się na 
dalszy ciąg opowieści o bębnach i o Makeke.
— Ach tak. No, dobrze, niech pan siada. Na czymże to skończyłam?
— Na tym, jak trzecią noc z kolei nasłuchiwała pani odgłosu tam-tamów.
— Otóż to... otóż to. Usnęłam z książką w ręku. Zbudził mnie ochrypły, dziki 
krzyk. Siadłam na 
posłaniu. W krąg panowała cisza. Nie było słychać ani pomruku siedzących przy 
ogniskach ludzi, 
ani trajkotania małych bębenków.
Jak dziś przypominam sobie ten moment. Boleśnie przykry moment. Pozostawił on 
piętno na całym 
moim późniejszym życiu.
Obejrzałam się bezradnie. Mąż spał. Na stoliku monotonnie cykał budzik.
Przez dłuższy czas nasłuchiwałam. Starałam się wmówić w siebie, że to urojenie. 
Jeszcze drżałam z 
przeżyte] emocji. Krzyk był straszny i przerażona wyczekiwałam, ze się może 
powtórzyć. Ale nie. 
Nic już więcej nie mąciło nocy.
Zapaliłam świecę, potem sztormową lampę i dopinając szlafrok, wysunęłam się 
ostrożnie z 
namiotu.
Bezgwiezdna noc, gęsta jak smoła, nie zachęcała do dalszych spacerów. Mimo to 
jakaś 
niewidzialna siła pchała mnie w stronę chatki Makeke. Byłam przekonana, że 
stamtąd właśnie 
doleciał ów straszny krzyk. Zresztą dzisiaj nie przypominam już sobie wszystkich 
logicznych 
refleksji, a raczej nabieram przekonania o istnieniu jakiejś magicznej siły, 
która kierowała moimi 
krokami. Skądże by taka odwaga? Szłam, bo musiałam iść...
Och, gdyby się pan wczuł w moje ówczesne położenie, w nastrój tej i tych kilku 
poprzedzających 
nocy, wówczas zrozumiałby pan w całej pełni to straszliwe przerażenie, tę 
przytłaczającą grozę na 
widok rozpostartego na ziemi trupa.
To musiał być Makeke — leżał przed progiem swej chaty z rozkrzyżowanymi 
ramionami, nie miał 
głowy, a z kikuta szyi spływały dwie strugi tętniącej krwi. Może pan sądzi, że 
krzyknęłam lub 
padłam zemdlona? Nie. Byłam jak zahipnotyzowana. Sama nie wiem, dlaczego — 
stałam w 
miejscu nie mogąc się poruszyć ani wydobyć głosu. Nie potrafię powiedzieć, jak 
długo to trwało. 
Dziś jestem przekonana, że ktoś patrzył wówczas na mnie. Niech się pan nie 
śmieje. Głęboko w to 
wierzę: ktoś trzymał mnie na uwięzi, ciążył na mnie czyjś okrutny wzrok.
Pani Smith przerwała opowieść i z ciężkim westchnieniem odwróciła głowę. Dłuższy 
czas siedziała 
tak wpatrzona gdzieś w przestrzeń, jakby goniąc za myślami. Zygmunt nie 
przerywał ciszy.
— Biedny Makeke! Najlepszy, najwierniejszy sługa, jakiego spotkałam w życiu. Pan 
się pewnie 
zastanawia, co on ma wspólnego z maską?... Od tamtego czasu minęło lat blisko 
trzydzieści. Mąż 
mój założył to muzeum. Pracowaliśmy razem. Sprawy układały się jak 
najpomyślniej. Czuliśmy się 
szczęśliwi i zdawało się, że nic nam tego szczęścia przyćmić nie zdoła. Aż oto, 
któregoś dnia... ach, 
wcale nie „któregoś”, tylko owego przeklętego 16 lipca, jak dziś ten dzień 
pamiętam, boy przyniósł 
z poczty okrągłą paczkę.
W rannych godzinach z reguły mąż mój przebywał jeszcze w domu, ale wtedy... 
właśnie wtedy, w 
momencie kiedy wniesiono paczkę, zjawił się w muzeum również i on. Oczywiście, 
pan wie: 
przypadek. Wszystkie najbardziej dziwne zjawiska zawsze tłumaczymy przypadkiem. 
To naj-
łatwiej. Pan wybaczy, wody sio tylko napiję... nie umiem o tym mówić ze 
spokojem...
Zygmunt chętnie by się wycofał. Jak mógł nie zauważyć, że ta rozmowa tyle panią 
Smith kosztuje? 
Zły był na siebie. Wydało mu się, że postarzała przez tych kilka ostatnich dni. 
Może, trawiąc w 
sobie koszmarne wspomnienia, nie mogła spać.
Gdy powolnym ruchem ręki odstawiła szklankę na blat biurka, w oczach miała łzy. 
Coś 
nadzwyczajnego: łzy w oczach Angielki, i to wobec obcego człowieka!
— Może lepiej... — zaczął w zażenowaniu — może lepiej niech pani da już temu 
spokój... Nie 
przypuszczałem, że ta maska pociągnie za sobą aż tak przykre dla pani 
wspomnienia. Bardzo 
przepraszam. Doprawdy nie wiedziałem.
W tym momencie, niby na odsiecz, wpadł jak bomba pan Reyman i już od progu wołał 
zdenerwowanym głosem:
— Panie Korewo! Na śmierć zapomniałem o artykule do prasy. Wszakże musimy naszą 
indonezyjską wystawę zapropagować. Miasto musi wiedzieć. Musimy napisać długi 
artykuł. Pan to 
napisze, co? Dobrze?... Oczywiście ja go podpiszę, bo pana tu nie znają. Dla 
sprawy lepiej, gdy się 
ukaże moje nazwisko. Tylko trzeba się z tym bardzo śpieszyć. Jutro piątek... W 
sobotę musi już być 
w druku. W niedzielę otwarcie wystawy. No co? Dobrze?
Cóż miał odpowiedzieć? Nowa robota. Na szczęście cały temat miał w małym palcu. 
Przetrawił go 
gruntownie.
Pan Reyman siadł w fotelu i przegadał z panią Smith resztę przedpołudnia. 
Zygmunt nawet się 
cieszył. Żal mu było staruszki. Może jakoś zapomni o swej tragicznej opowieści.
Czytelnia tego dnia była pusta, więc okupował cały prawie stół swymi 
szpargałami. Pisał ołówkiem 
na brudno ów zamówiony dla prasy artykuł. Nawet dobrze mu szło, miał wenę. Zły 
był tylko w 
duszy na ten zapowiedziany podpis. Swoją drogą świństwo. Adoptować cudzą pracę i 
jeszcze 
usprawiedliwiać się koniecznością.
Do obiadu miał już artykuł gotowy. Głowa go trochę bolała, pewnie z głodu. 
Zapomniał dzisiaj o 
śniadaniu. Wybiegł szybko, aby zdążyć na pierwszy autobus.
— Mister Zygmunt, podwiozę pana — zawołała pani Smith kierując kroki do auta.
Nie bardzo chciał iść na obiad do baraków uchodźców, tak mu już obmierzły 
kotłowe gulasze, ale 
czuł się zniewolony grzecznością staruszki.
Chwilę jechali milcząc. Pierwsza odezwała .się pani Smith.
— Musimy raz skończyć tę rozmowę. To także zaczyna wyglądać nienaturalnie. Jakby 
komuś 
zależało na jej przerwaniu. Muszę panu opowiedzieć tę historię do końca, tylko 
nie tu, nie w aucie. 
Wrócę z obiadu trochę wcześniej, niech się i pan pospieszy. Wtedy nie będzie 
nikogo. Nikt nam nie 
przeszkodzi. Będziemy mieli spokój.
Tak też się stało. Punktualnie o czwartej po południu siedzieli przy muzealnym 
biurku.
— Powiem panu szczerze: rada jestem zakończyć opowieść, bo to dziś rocznica 
śmierci mojego 
męża, a więc i rocznica pojawienia się na naszym pogodnym horyzoncie owego 
widma. Przerwano 
nam, zdaje się, w tym miejscu, gdy boy przyniósł z poczty paczkę, a jednocześnie 
ukazał się w 
drzwiach mój mąż. Przystąpiliśmy więc do jej rozwijania. Spod grubej warstwy 
papierów wyłoniła 
się... to okropne! Nawet po tylu latach nie mogę spokojnie o tym mówić. Przecież 
pan mnie już 
poznał, chyba nie jestem histeryczką? A jednak, kiedym wówczas po raz pierwszy 
ujrzała tę głowę, 
zemdlałam. Dopiero mąż mnie ocucił i wytłumaczył, że to tylko maska. Była 
doskonałą, 
artystycznie wyrzeźbioną kopią, straszliwym portretem odciętej głowy naszego 
biednego Makeke.
Przede wszystkim rzuciłam się, aby zobaczyć, kto jest nadawcą. Obojgu nam 
przyszła do głowy ta 
sama myśl; przesyłka jest złośliwym darem czarownika. Jakież jednak było nasze 
zdziwienie, 
kiedyśmy odczytali nazwisko księdza, misjonarza jednej z katolickich misji 
niedaleko od 
Bagamoyo. Od razu siadłam do pisania listu. Zapytałam, skąd ów ksiądz wziął 
maskę i czy 
mogłabym dostać adres poprzedniego jej właściciela. Niestety, list wrócił po 
kilku dniach, ale już 
nie miałam sił ani ochoty do dalszych dociekań, bo wypadki potoczyły się 
niespodziewanie szybko 
i przytłoczyły mnie swoim okrucieństwem. To, co nastąpiło nazajutrz, 
przekroczyło wszelką 
najbujniejszą wyobraźnię. Może pan wierzyć lub nie, ale powiem i powtórzę 
każdemu publicznie: 
wszystkiemu jest winna tylko maska. To ona przyniosła nam nieszczęście. To ona 
stanęła na drodze 
naszego życia. To nie zwykły martwy przedmiot, wydłubany w drzewie. To 
pośmiertna maska, z 
jakimś przekleństwem do niej przywiązanym... Ale prawda, pan wszakże nie wie, co 
się stało 
nazajutrz.
— Czy mam przyjemność mówić z panią Smith? Wysoki, suchy Anglik stanął w 
drzwiach biura.
— Czym mogę panu służyć?
Tym razem nawet wytworna i świetnie opanowana pani Smith nie umiała dostatecznie 
ukryć 
niezadowolenia.
— Przychodzę z Instytutu Kartograficznego. Mam przewertować stare poniemieckie 
mapy, które 
zalegają podobno masowo szafy muzealne. Czy mogłaby pani łaskawie mi je 
udostępnić?
— Bardzo pana przepraszam — zwróciła się pani Smith do Zygmunta — ale znowu 
musimy 
przerwać naszą rozmowę.
— I am sorry! — burknął Anglik z autorytatywnym uśmieszkiem, który wykluczał 
wszelkie 
ewentualne ustępstwa. Zygmunt wszedł do czytelni wściekły co się zowie, ale na 
widok Margaret 
humor od razu mu wrócił.
— Halo! Jak się mamy!
— Nie mogłam przyjść rano, więc się stawiam teraz. Nie przeszkodzę?
— W czymże? Możemy pracować razem. Pani mi nawet dopomoże. Chodźmy urządzić 
wystawę. 
Proszę... niech pani pozwoli ze mną do sali.
Na środku, pod portretem króla Jerzego V, na wprost głównych drzwi wejściowych 
ustawił już 
przedtem olbrzymią tablicę, po dwóch jej stronach - dwie mniejsze. Obok na stole 
leżały 
przygotowane wykresy i rysunki.
— Niech pani ulokuje na tle tej dużej tablicy model ngalawy, w najbardziej 
efektowny sposób, jak 
tylko pani potrafi. Ja tymczasem będę przypinał pineskami rysunki, w 
chronologicznym porządku, 
to znaczy według ewolucyjnego rozwoju indonezyjskiej żeglugi. O, widzi pani: tu 
mamy tratwę 
peruwiańską, na której przypuszczalnie mieszkańcy Ameryki przerzucili się kiedyś 
do Indo- i 
Mikronezji. Tu inna tratwa na wydmuchanych zwierzęcych skórach. Tu znowu takaż 
wydmuchana 
skóra już jako boczny, wzmacniający równowagę pływak przy zwykłym drewnianym 
kajaku 
tubylczym. A oto pierwsza piroga z odsadniami. Tak dochodzimy do naszej ngalawy. 
Pod spodem, 
gdzieś na podłodze, ulokujemy malowniczo orzech kokosowy. Od pani zdolności 
artystycznych 
zależeć będzie odpowiednie umieszczenie gitarki indonezyjskiego pochodzenia. To 
już chyba 
wszystko... Bierzemy się więc do pracy, ażeby dzisiaj to zakończyć, a jutro...
— Co jutro?
— O tym potem. Pogadamy wieczorem.
— Panie Korewo — odezwał się głos pani Smith. — Może pan pozwoli do mnie na 
chwileczkę.
Zygmunt nie zauważył, jak odszedł ów gość z Instytutu Kartograficznego. Gabinet 
był pusty. Pani 
Smith siedziała przy biurku.
— Może zechce pan przyjść dzisiaj wieczorem do mnie na herbatkę. W prywatnym 
domu chyba 
nikt nam już nie Przeszkodzi. Tutaj to niemożliwe.
— O której pani każe?
— Nie każę, tylko proszę na kolację. Kazałam kupić rybę, bo pan kiedyś mówił, że 
lubi. A więc o 
siódmej pana zobaczę?
— Tak jest. Bardzo dziękuję.
— Coś nowego? — spytała Margaret, gdy znowu stanął przed nią.
— Wciąż tylko idzie ku nowemu, ale dotąd nic konkretnego.
— Czy w sprawie safari?
— Nie, w sprawie... maski.
— O! To jakaś tajemnica?
— Dobrze byłoby, gdybym sam wiedział. Ale nie wiem. Zaczekajmy.
— A jak będzie z pańską wyprawą?
— Także... musimy zaczekać. Zależy ona od humoru pana Reymana, a humor pana 
Reymana od 
rezultatu wystawy indonezyjskiej. Tymczasem przyszedł mi inny projekt do głowy, 
chciałem 
wiedzieć, jak się nań pani zapatruje.
— A cóż ja mam do gadania? — przekrzywiła kokieteryjnie głowę i wyglądała 
szczególnie 
łobuzersko z puklami włosów opadających na ramię.
— Swoją drogą, z pani musi być morowy kolega.
— Skąd ten wniosek?
— Z pani bezpośredniości w stosunku do mojej osoby. Wszakże znamy się tak 
niewiele, a wydaje 
mi się, że jest mi pani siostrą, przyjaciółką... czy ja wiem?... Kimś bliskim i 
swoim. Dlatego właśnie 
przyszła mi ta nowa myśl... ten projekt.
— Anglicy są jednak bardziej bezpośredni. Niechże się wreszcie dowiem po tych 
wersalskich 
dygach, co to ma być za niespodzianka?
— A więc krótko i węzłowato: wybieram się na weekend ngalawą na wyspy i chcę tam 
popłynąć 
razem z panią, zgoda?
— Ależ wspaniale!
— To byłaby jakby próba na przyszłość, czy się nie pokłócimy, czy można 
ryzykować.
— Kiedyż startujemy?
— Jutro o świcie. Dlatego pragną zakończyć jeszcze dzisiaj wszystkie sprawy 
związane z wystawą. 
Pani mi dopomoże?
Uwijała się szybko i sprawnie, od czasu do czasu rzucając rozwianą czupryną. 
Miała zabawny 
nawyk ruszania nozdrzami, zwłaszcza w momencie lustrowania dokonanej pracy. 
Oglądała swe 
dzieło jak malarz swój obraz.
— Ale czy wuj panią puści? — wyrwało się nagle Zygmuntowi.
Wyprostowała się zdumiona. Oczy jej zapałały jakby złością, ale tylko na 
przelotną chwilkę. 
Spojrzała trochę niedowierzająco, trochę badawczo — czy to żart, czy kpiny? 
Wreszcie 
wykrztusiła:
— Czyżby u was w Polsce była jeszcze taka niewola? Ukończyłam swoje dwadzieścia 
jeden lat i 
mam pełne prawa dorosłego człowieka. Wuj jest jednym człowiekiem, a ja drugim 
człowiekiem. 
Każdy z nas może mieć swoiste, odmienne gusty.
— No tak, rozumiem, ale dopóki pani jeszcze nie wyfrunęła z gniazda, dopóty 
chyba opinia 
opiekuna coś waży.
— Nawet bardzo wiele. Szanuję jego poglądy, zwłaszcza że nie są nigdy głupie, 
ale zwracam się po 
radę, kiedy sama chcę. Nie zniosłabym wtrącania się, gdy o to nie proszę. W 
Anglii każdy pędzi 
życie samodzielnie.
— Tak, to wielka różnica. U nas, w Polsce, przerost miłości matczynej tak często 
łamie życie 
dzieciom. Nazwałbym to... despotyzmem serca.
— W naszym społeczeństwie, zwłaszcza w koloniach, zmuszeni jesteśmy do wczesnego 
oddawania 
dzieci pod opiekę szkół, dlatego nie ma hipertrofii sentymentalizmu.
— No, skończyliśmy. A więc jutro rano o siódmej spotykamy się przed kościołem. 
Nie za 
wcześnie?
— Broń Boże. Ale co mam wziąć na drogę? Jaki ekwipunek?
— Prowiant. Ja oczywiście też wezmę, ale jako samotnie żyjący mniej mam okazji 
do kucharzenia.
— W takim razie do jutra!
Gdy punktualnie o siódmej wieczorem wchodził na ganek willi pani Smith, 
wszystkie okna czerniły 
się pustką, ani jednego światła. Czyżby gospodyni jeszcze do domu nie przyszła? 
Było to jakoś nie 
w jej stylu.
Obszedł dom po cichu, kierując się w stronę kuchni. Mpiszi (kucharz) coś 
przyrządzał na stole.
— Mem-sahib iko? — krzyknął Zygmunt, aby zagłuszyć stukot drewnianego młotka na 
stole.
—Iko bwana m’kubwa, mem-sahib analala (tak jest, pani śpi).
Chwilę się wahał, co robić, ale przyjacielski i zawsze bezpośredni stosunek 
przełożonej ośmielił go 
i tym razem. Na palcach wszedł kuchennymi drzwiami, posuwając się wolno ku 
salonowi. 
Odczekał trochę na progu, żeby przyzwyczaić wzrok. Wreszcie rozpoznał znajome 
meble i w 
jednym z foteli skuloną postać pani Smith. Oddychała równo i spokojnie.
Co robić? Iść do domu czy obudzić ją?
Wybrał drogę pośrednią: zapalił lampę i szurnął nogami. Wyprostowała się, 
przetarła oczy.
— Czy to możliwe? Więc już siódma, a ja tak niegrzecznie śpię? Najmocniej 
przepraszam. 
Musiałam być strasznie zmęczona. Prosić gościa i spać. Kto to widział! Na pewno 
zahipnotyzował 
mnie ten czarownik-zbrodniarz. Czułam jego wzrok. Nie mogłam czytać gazety, 
przeszkadzał mi. 
To na pewno on. Gdzieżbym ja mogła wiedząc, że pan przyjdzie, zasnąć.
Uśmiechnął się dyskretnie. Wszakże gorąco Dar es-Salaam, sędziwy wiek i pora 
poobiednia swoje 
robią. On by też chętnie w tak wygodnym fotelu usnął, tylko że w uchodźczym 
baraku ani w 
muzeum takiego nie ma.
— Zanim kucharz przygotuje kolację, postaram się dokończyć moją smutną historię.
Natychmiast po rozpakowaniu tej okropnej paczki, bardziej odruchowo aniżeli z 
rozmysłem 
schowałam maskę głowy Makeke w głąb szafy, za rupiecie, jednym słowem w to samo 
miejsce, 
gdzie ją pan przed kilku dniami znalazł.
Mąż otrzymał wezwanie, aby natychmiast stawił się na konferencję do Moshi. 
Odleciał nazajutrz 
rano samolotem. Pożegnaliśmy się na lotnisku, jak się żegna dwoje bliskich sobie 
ludzi przed 
krótkotrwałym, nic nie znaczącym rozstaniem. W drodze powrotnej zmitrężyłam 
trochę czasu w 
mieście, po czym w dobrym humorze wróciłam do muzeum. Wyobraża pan sobie moje 
zdumienie, 
gdy wchodząc do gabinetu ujrzałam na biurku, tuż przed telefonem, tę przeklętą 
maskę. Kto ją tam 
położył? Po co?
— Prawdopodobnie w podnieceniu pani zapomniała.,. — wtrącił Zygmunt nieśmiało, 
mając już 
dosyć tych niesamowitości. Zaczynał podejrzewać panią Smith o pewnego rodzaju 
manię 
prześladowczą.
— Ależ nie, na pewno nie! Zresztą pytałam wszystkich boyów, oni także przedtem 
maski nie 
widzieli. Proszę posłuchać... proszę słuchać, co się stało dalej. W chwilę po 
moim wejściu 
zadzwonił telefon. Ze wstrętem odsuwając maskę, podniosłam słuchawkę. Suchy, 
oficjalny głos 
urzędnika linii lotniczych komunikował, że po wylądowaniu samolotu w Mashi 
znaleziono mojego 
męża nieżywego. Widocznie serce nie zniosło przelotu nad Kilimandżaro.
Nogi odmówiły mi posłuszeństwa. Usiadłam bezwolnie i do dziś pamiętam wejrzenie 
tych oczu, 
wytrzeszczonych martwo spod trupio opadłych powiek. To patrzyła na mnie twarzą w 
twarz maska 
Makeke. Jakże można nie powiązać z sobą tych dwóch niesamowitych wydarzeń? 
Przypuśćmy, że 
ktoś obcy wyciągnął maskę z ukrycia, ale jakiż mógł mieć cel w kładzeniu jej na 
moje biurko? Poza 
tym mój mąż znakomicie znosił wysokości, trzykrotnie zdobył szczyt Kilimandżaro.
Chyba po tym wszystkim usprawiedliwi mnie pan i zrozumie, dlaczego ta maska nie 
została 
dotychczas wystawiona na pokaz. Błagam, niech ją pan zabierze. Bardzo o to 
proszę. Panu chyba 
nie przyniesie, nieszczęścia, bo i dlaczego? Pan jest tu osobą trzecią, w nic 
nie zamieszaną.
— A nie próbowała pani wyjaśnić pochodzenia przesyłki pocztowej?
— Już mówiłam, że tego samego dnia, kiedy ją nadesłano, napisałam do 
ofiarodawcy, ale 
odpowiedzi nigdy nie otrzymałam. A może w straszliwych dla mnie dniach zaginęła. 
Wszystko być 
może. Adres mam gdzieś w teczkach.
— Czy nie będzie pani miała nic przeciwko temu, że przeszukam teczki i postaram 
się tajemnicę 
rozwikłać?
— Chętnie panu dopomogę. Dziś łatwiej mi to uczynić niżeli wówczas. Przed kilku 
miesiącami 
British Museum prosiło, abyśmy się postarali wynaleźć podobną maskę do tej, 
której fotografię 
załączyli. Była to bez wątpienia podobizna takiejż głowy, tylko o nieco innych 
rysach. Patrząc na 
zdjęcie, nietrudno się domyślić: obie maski musiały pochodzić z tego samego 
źródła.
— Najprawdopodobniej któryś ze szczepów murzyńskich, jeszcze w okresie handlu 
niewolnikami, 
kiedy panował ogólny chaos i rzezie, zaczął rzeźbić maski swoich pomordowanych 
nieprzyjaciół i 
ta czynność przeszła w tradycję. Głowa Makeke nie powinna stanowić wyjątku. 
Takich masek musi 
być znacznie więcej, a to, że nie możemy ich znaleźć na półkach żadnego z 
muzeów, świadczy o 
jakimś tabu strzegącym ich przed okiem intruza. Może tylko czarownicy plemienia 
znają tajemnicę 
tych masek. Kto wie? Wszystko przemawia za tym, że plemię, z którego maski 
pochodzą, 
zamieszkuje daleko od ośrodków cywilizacji i dróg komunikacyjnych, inaczej z 
pewnością 
wcześniej czy później sprawa by się wykryła. Mam nadzieję, że uda mi się to 
wszystko wyjaśnić. 
Stawiam to sobie jako pierwsze zadanie. Pani mi dopomoże. Przede wszystkim 
musimy przekonać 
naszych wielkich radców z Komitetu Opieki o potrzebie wypraw w głąb lądu. 
Niejedna podobna 
tajemnica czeka na rozwiązanie. Doprawdy szkoda każdej zmarnowanej tutaj chwili.
— Mem-sahib czakula tajari (jedzenie gotowe)! — zameldował mpiszi.
— A więc przejdźmy do stołowego spróbować ryby —
rzekła pani Smith, już z tym swoim banalnym uśmieszkiem angielskiej uprzejmości, 
którego 
Zygmunt nie znosił organicznie. — Mam nadzieję, że pan będzie pojutrze osobiście 
zbierał laury, 
oprowadzając publiczność po wystawie i tłumacząc znaczenie swoich wykresów, mimo 
że to 
niedziela.
— Rad jestem, że pani podjęła ten temat, bo nie wiedziałem, jak mam zacząć. Chcę 
prosić panią o 
dwa dni urlopu. Niech lepiej pan Reyman zbiera oklaski, jemu to sprawi 
przyjemność. Jestem 
trochę zmęczony ostatnią pracą, wybiorę się lepiej gdzieś na krótką safari. 
Jutro sobota, a więc 
zniknę z horyzontu. Powrócę w poniedziałek, gdy będzie już po wszystkim.
— Ci Słowianie to straszni ludzie. Siedzi w was jakiś niepokój, wieczna gonitwa 
za czymś nowym i 
nieokreślonym. Warzycie piwo, a potem go nie pijecie. Znałam paru Rosjan — tacy 
sami. Jakże 
można pracować prawie miesiąc nad przygotowaniem jakiegoś zadania, a potem 
czmychnąć przed 
jego uwieńczeniem?
— Dla mnie nagrodą i uwieńczeniem będzie zgoda „wielkiego komitetu” za moje 
odkrywczą safari. 
Tego tylko pragnę. A więc udzieli mi pani krótkiego urlopu?
— Cóż mam robić, choćbym nie pozwoliła, to pan i tak ucieknie. W was siedzi 
diabeł, a zresztą, 
mam ja, stara, jakieś podejrzenia, oj, mam!... — pogroziła dobrotliwie palcem. — 
Widziałam... 
widziałam, ta piękna pani także się pewno śpieszy. Młodość ma swoje prawa. Życzę 
powodzenia.
Pożegnali się serdecznie.
Zapach kwitnących akacji aż go oszołomił. Tropikalne gorąco rozluźniło mięśnie.
Lubił wracać wieczorami przez wyludnione miasto, gdy gwiazdy nieba mieszają się 
z gwiazdami 
świateł elektrycznych. Gromadki Hindusów wypoczywają na chodnikach, Murzyni śpią 
na 
występach domów, z zamkniętych podwórek dochodzą dźwięki patefonów, cichsze 
teraz i dalsze.
Miły jest nastrój tropikalnego miasta, gdy się układa do snu.
WYSPA ROBINSONA
Dalibóg, nie poznałbym pani! Całkowita przemiana.
— Może spodziewał się pan ujrzeć mnie w pantofelkach balowych?
— W każdym razie nie w szortach i nie z plecakiem. — Więc źle?
— Ależ wspaniale! Co pani dźwiga jeszcze w tym koszu?
— Prowiant na dwa dni.
— I wuj nie protestował?
— Ani mu się śniło. Był nawet rad, że się rozerwę.
— Strasznie mi się podobają wasze mądre swobodne obyczaje.
— Wcale nie „wasze”, tylko moje. Jest to wyłącznie moja zasługa. Potrafiłam 
ułożyć stosunki tak, 
aby zasłużyć na zaufanie. Niech mi pan teraz wyłoży cały plan, żebym się nie 
czuła w roli kota w 
worku.
— Pojedziemy taksówką do najbliższej wsi rybackiej, nad pełnym już oceanem. Tam 
wynajmiemy 
ngalawę i ona przewiezie nas na wyspę. Przenocujemy tam i zaraz rano popłyniemy 
na następną 
wyspę i tak dalej, mamy ich bowiem pięć do zwiedzenia. Z ostatniej ta sama 
ngalawa podwiezie nas 
pod dom pani wuja.
— Cudownie!
Załadowali bagaż na taksówkę i już za chwilę stali nad portowym kanałem, 
czekając w długiej 
kolejce samochodów, by ich przewieziono na drugą stronę. Motorowy prom zabiera 
tylko po dwa 
auta.
— Wstydziłaby się Tanganika takiego promu — zaczęła Margaret. — Mogliby zbudować 
przyzwoity zwodzony most.
— Podobno nie mogą zerwać kontraktu z pierwotnym właścicielem. Ważny jest na 
dwadzieścia 
pięć lat.
— Trudno uwierzyć, ażeby rząd nie potrafił takiej sprawy załatwić — zauważyła.
— Świadczy to raczej na korzyść demokratycznych wolności. Brak dyktatury, wstręt 
do przykrych 
rozkazów i wszelkiego przymusu, no i straszliwa powolność w organizacji.
Tu spostrzegł się, że mówi jak nie z Angielką, Stracił rezon. Zamilkł. 
Postanowił zaraz wyjaśnić 
sytuację.
— Właściwie jak mam panią traktować? Jako Angielkę czy jako Irlandkę?
— Rzeczywiście trudny problem. Jakoś nie czuję w sobie nacjonalistycznych 
powiązań. Widzę po 
obu stronach wady i plusy. Zasadniczo przemawia do mnie prawo wolności każdego 
narodu. 
Dlatego chyba jestem Irlandką. W każdym razie błagam pana o niekrępowanie się w 
swoich 
krytykach. Za nic się nie obrażam.
Kilkanaście pyknięć motoru i już stanęli po drugiej stronie wąskiego kanału. 
Złośliwość przymusu: 
czekać godzinę, żeby przeskoczyć dosłownie w pięć minut. Ale przeskok ten 
znaczył wiele, jakby z 
jednego w drugi świat: z miasta asfaltu i kamienic w dziki zupełnie busz.
Jadą oto piaszczystą drogą, wijącą się przez kokosowy las. Strzeliste pnie palm, 
podobne do 
telegraficznych słupów,, wybijają monotonny rytm na lazurowym niebie i na 
leżącym obok 
oceanie. Mijają duży, rozłożysty dom.
— Nikt tu nie mieszka — rzuca lakonicznie Zygmunt.
— Dlaczego?
— Podobno straszy.
— A może byśmy tutaj właśnie przenocowali! — roziskrzyły się oczy Margaret. — Od 
dawna 
szukam takiej sposobności.
— Odłóżmy to na kiedy indziej. Zresztą, jeżeli już szukać duchów, wolę 
przenocować w 
Zanzibarze, w pałacyku ostatniego z szirazyjskich władców. Niedawno o nim 
czytałem. Ten pan, 
zwany „Wielkim Lordem”, mordował swoich gości, a potem chował ich pod podłogą 
biesiadnej 
sali. Nazbierało się tego bractwa sporo, no i po śmierci gospodarza jęły się 
duchy odgrywać: rzucać 
garnkami, wyrywać krokwie, tłuc szkła. Nie ma takiego śmiałka, który by się tam 
odważył 
przespać. Skoro pani sobie tego życzy, możemy spróbować.
Na oślepionej słońcem, szerokiej plaży, na tle dwóch zlanych ze sobą lazurów 
nieba i morza zjawił 
się bukiet zielonej wyspy i rósł, a nad nim, niby palec przestrogi bożej, biała 
latarnia morska.
Wjechali w boczną, już najzupełniej polną ścieżkę, po której tylko dwa koła 
mogły się jako tako 
toczyć, reszta samochodu skakała i trzęsła się niemiłosiernie po korzeniach i 
kępkach trawy. 
Nawykły do afrykańskich warunków, szofer z akrobatyczną wprawą lawirował między 
prze-
szkodami, aż wjechał między ciżbę małych glinianych domków i zatrzymał się przed 
ścianą 
jednego z nich, w ślepo zamkniętym zaułku.
Gdyby nie czarne twarze otaczających ludzi, Zygmunt mógłby przysiąc, że trafił 
do tureckiej wsi, 
gdzieś w Małej Azji. Tak właśnie wyglądają schodzące ku Czarnemu Morzu lub morzu 
Marmara 
ciasne zaułki, z ich mdlącym zapachem ryb. Takie same kamienne ławy pod okapami 
dachów, a na 
nich bezczynnie siedzące tłuściochy obok kolorowych pantofli. Takie same fajki, 
korale, mosiężne 
miski, imbryki. Wszystko takie znajome z Izmiru, Aleppo, Damaszku...
— Właśnie tu, w tej wiosce, ma być pono najstarszy dom, całkowicie już 
pochłonięty przez 
zachłanną tropikalną roślinność. Opowiadają o nim istne cuda. Jeszcze go nie 
oglądałem.
— E, baba! Gdzie jest stary dom arabski? — zaczepił Zygmunt przechodnia.
— Karibu, bwana, hukuuuu (blisko, panie, o tam)!
Biały meczecik o pofalowanych ścianach, niczym gomółka sera, uwypuklił się 
amebowatą odnogą 
w górę, nieudolnie imitując bliski sercu Allacha kształt minaretu. W szerokich, 
rozwartych 
drzwiach meczetu widać kilka przykucniętych postaci, wybijających raz po raz 
pokłony.
— Nyumba za zamani ziko hapa (stary dom jest tutaj) — wskazał usłużnie ten sam 
przechodzień i 
oto spiętrzył się przed nimi biały mur, opleciony gęsto konarami figowca. Przez 
ciemne kwadraty 
poszczerbionych okien, niby przez czeluście czerepu, promieniście rozłaziły się 
guzowate gałęzie i 
w skurczonych skrętach, zda się czyhając na jakąś nową zdobycz, przywierały do 
chropowatej 
powierzchni ścian. Przez prostokątny otwór, który niegdyś był bramą pałacu 
szejka, weszli do 
większej izby. Sufit dawno się zawalił. Na murach zostały nieczytelne freski. I 
ta resztka ległaby w 
ruinie, gdyby nie rusztowanie ze splotu gałęzi. Cały dom wyglądał jak odrutowany 
garnek. Z każdej 
dziury, z każdej szpary, z każdego załomu wypełzały ramiona zachłannego drzewa. 
Żarłoczna, 
nieubłagalna ośmiornica objęła próchniejący szkielet i trzyma w swym pokracznym 
uścisku. 
Przykryła wszystko rozłożystym kapeluszem korony, niby kopułą świątyni. Symbol 
głodu słońca, 
symbol wiecznej walki o byt.
— Uciekajmy stąd! — szepnęła nagle Margaret przyciskając się do ramienia 
Zygmunta.
— Naprawdę chce pani uciekać? Tutaj tak pięknie.
— Dziwnie przytłaczająco i... niesamowicie. Tak będziemy wyglądali my sami po 
śmierci w 
uścisku traw i korzeni. Przygniecie nas cuchnący gorset ziemi, a czerwie będą 
wysysać soki. Czy 
nie to samo?... Wstrętne!
— Tu nie ma tego procesu. Tutaj raczej zdradzieckie omotanie, pułapka, matnia...
Kiedy wyszli, powieki mrużyły się od słońca. Dwa krańcowo różne światy. Tam 
chłód, wilgoć, 
oślizły, wężowy podstęp — tu wszechwładnie oślepiająca przestrzeń.
Nie tracąc ani chwili Zygmunt zamówił ngalawę. Szybko załadowali prowiant i 
dwóch silnych 
rybaków zepchnęło ich na wodę. Sunęli teraz wolno nad prześwitującą płycizną. 
Muszle i 
wodorosty muskały dno. Bezwietrzna pogoda gwarantowała nudne bezpieczeństwo. 
Oświetlona 
słońcem wyspa wyglądała tuż-tuż, ręką sięgnąć, ale nawykły do morskich 
przestrzeni Zygmunt 
wiedział doskonale, że wcale nie jest tak blisko. To tylko złudzenie optyczne 
spowodowane 
bocznym światłem, klarownością powietrza i otwartą, niczym nie zmąconą 
przestrzenią. Przed 
zachodem z pewnością nie dobiją, ale po co się śpieszyć? Prawdziwie beztroski, 
leniwy 
odpoczynek. Spojrzał na Margaret. Siedziała pochylona nad wodą, przelewając ją 
sobie przez palce.
— O czym to pani tak duma? Że krople padają, topią się, nikną jak przeżyte dni. 
Czy o tym pani, 
Margaret, myśli?
— Nie. Myślałam po prostu, że jest mi bardzo dobrze, a rzadko, niezmiernie 
rzadko człowiek 
uświadamia sobie podobną prawdę. Zazwyczaj czyni to poniewczasie.
Krzewy poplątanych korali narastały warstwami aż pod samo dno łodzi. Teraz oboje 
pochylali 
twarze, aby lepiej widzieć podwodne królestwo. Małe, fantastycznie upstrzone 
tropikalne rybki 
przemykały się korytarzami nawisłych arkad. Pomarańczowe kraby, niby ogromne, 
dekoracyjne 
brosze, spinały te arkady we wspólną, asymetrycznie poszarpaną, kolcami najeżoną 
scenę 
rusałczanego państwa.
— Czy na tych wyspach, dokąd płyniemy, mieszkają ludzie? — przerwała ciszę 
Margaret.
— Skądże by! Wszak tam nie ma ani kropelki wody.
— Śmiesznie to brzmi. Toniemy przecież w bezmiarach wody, jakże nie może być ani 
kropelki?
— Tak, słodkiej do picia.
— Rozumiem, ale to nie przestaje być śmieszne. Tyle wspaniałych wynalazków, a 
prostej rzeczy 
nie mogą skombinować: aparatu destylacyjnego na większą skalę. Wciąż im się to 
jakoś nie opłaca.
Płynęli długo w ciszy, mąconej tylko rytmicznym szelestem popychanej łodzi.
Nareszcie ngalawa miękko siadła na piasku.
— No, jesteśmy na miejscu. Teraz może pani ogłosić się królową tej bezludnej 
wyspy — 
zażartował Zygmunt.
Pod nawisłe gałęzie dziewiczego lasu wpełzała szeroka, nieskazitelnie czysta 
plaża. Jej 
czerwieniejący już od zachodu piasek oddzielał szmaragd puszczy od szafiru 
morza. Na dalekim 
widnokręgu zapalały się właśnie latarnie wybrzeża Dar es-Salaam.
Rybacy pośpiesznie wyładowali prowiant, dodali do niego glinianą butlę wody, po 
czym, 
wróciwszy do łodzi, bez słowa jęli odpychać ją na morze.
— Dokądże odpływacie? — spytał Zygmunt nie bez lęku w głosie.
— Niumbani, bwana (do domu, panie) — odpowiedzieli flegmatycznie, biorąc się do 
wioseł. — 
Nie bójcie się, jutro skoro świt przypłyniemy po was.
— Nie bójcie się! — wołali z daleka. — Na wyspie nie ma ani lwa, ani lamparta!
Przez dłuższą chwilę patrzyli w ślad za odpływającą ngalawą. Nagle Margaret 
wybuchnęła 
śmiechem.
— A tośmy wpadli — rzekła. — Teraz nasz los w ręku tych ludzi: jeśli zapomną, to 
sępy-
ścierwojady będą miały dobrą stypę.
— A ja się cieszę, że odpłynęli. Jesteśmy zupełnie sami. Nikt nas nie 
podpatruje, nikt nie 
podsłucha, nie naplotkuje. Wspaniałe, rzadkie uczucie. Na piasku nie widać ani 
jednego ludzkiego 
śladu. Chodźmy teraz na wywiad. Ta wyspa nie powinna być szeroka, spróbujemy ją 
przeciąć na 
przełaj.
Trzymając się za ręce, wbiegli na najbliższą ścieżkę, a raczej w wylot niskiego 
tunelu, który 
tajemniczo wkradał się pod dach liści i lian. Kto ją udeptał? Ludzie czy 
zwierzęta? Wije się bez 
sensu dokoła grubszych pni i znowu dalej biegnie, jakby się bawiła sama z sobą w 
ciuciubabkę. 
Wreszcie znikła, utknęła po prostu w zielonej, prostopadłej ścianie lasu. 
Dokądże teraz iść?
— Przedzierajmy się na wprost, innej rady nie ma. Wpełzli pod najbliższą 
płaszczyznę gałęzi, 
przedzierając
się przed siebie, ale nie było to zadanie łatwe. Po chwili już pot im spływał z 
czoła. Nie było tu 
chyba ani jednego liścia bez kolców. Jakaś szczególna złośliwość przyrody. 
Cienkie liany owijały 
się dokoła stóp, jakby z zazdrości o ten nie deptany jeszcze skarb natury.
— Mówimy sobie po imieniu, zgoda, Margaret? — zawołał Zygmunt, gdy wypadli 
wreszcie 
zziajani i straszliwie podrapani w złocistą przestrzeń przeciwległej plaży. 
Jaskrawy błękit otwartego 
oceanu oślepił ich na chwilę. — Zaraz słońce zajdzie, chodźmy się kąpać — 
zaproponował.
—i Ale kostium został po tamtej stronie lasu!
— Kogóż się mamy obawiać? Jeśli chcesz, kąp się nieco dalej. Tu przecież są 
rajskie warunki, 
żadna hipokryzja nie obowiązuje.
Spojrzała mu w oczy, jakby się nad czymś namyślając, po czym nagłym, 
zdecydowanym ruchem 
zerwała się i pobiegła przed siebie wzdłuż plaży. Długi język rozrzuconych 
koralowych skał zakrył 
ją wkrótce przed jego wzrokiem. Skorzystał z tego, zrzucając czym prędzej lepkie 
od potu ubranie. 
Szybkim rozbiegiem dał nura w nastroszoną falę. Klasyczną żabką posuwał się 
wolno, lecz pewnie, 
biorąc wszystkie grzywacze na siebie. Dawno nie strzyżone włosy opadały mu na 
oczy, więc 
energicznym wstrząsem głowy odrzucał je raz po raz, przygładzając dłonią. 
Podczas jednego z 
takich ruchów nagle spostrzegł obok siebie głowę Margaret. Szła pięknym, 
stylowym crawlem, 
prześcigając go z wielką łatwością. Popłynął prędzej, aby zrównać się z nią 
ramię w ramię. Spojrzał 
ukosem. Zaróżowiona od wysiłku, wyglądała jeszcze ładniej. Zaśmiała się. Bujna 
jej czupryna, nie 
krępowana żadnym czepkiem, swobodnie opływała obnażone plecy.
W dalszym ciągu patrzył tylko z ukosa, jakby się bał ją spłoszyć swoją 
obecnością. Ona tymczasem 
zdawała się nie robić żadnych ceregieli. Była swobodna i naturalna, bez odrobiny 
jakiejś kokieterii 
lub pozy. Zatrzymali się nad głębiną zmęczeni i zasapani. Margaret nagłym ruchem 
przerzuciła się 
na wznak i podkładając ramiona pod głowę, balansowała wolno nogami. Chwycił ją 
za rękę i 
pociągnął ku sobie. Zaśmiała się swobodnie, jakby nagość była dla niej 
nieodzowną potrzebą, 
spojeniem z naturą i dzikością otoczenia. Bawili się jak towarzysze lat 
dziecięcych,, łowiąc się 
wzajemnie, wywracając kozły, chwytając meduzy, wyłapując muszle, a ciała ich, 
opalone żarem 
dnia, złociły się pod zieloną łuską wody, ocierając się we wzajemnym mijaniu jak 
rozdokazywane 
delfiny.
— Odpływam! — zawołała nagłe wesoło i zniknęła chyżym nurkiem w głębinie. Przez 
chwilę 
szukał jej, ale mrok już zapadał nad wyspą, więc zawrócił ku brzegowi.
Ubierał się jeszcze, gdy nadbiegła.
— Ach, Zygmunt! Jak mi bajecznie dobrze!... Chyba nigdy, nigdy w życiu nie było 
lepiej! — 
wołała wyciskając wodę z pukli włosów.
— Masz rację, Margaret — odrzekł poważnie i zamilkł zdziwiony tym swoim zbyt 
poważnym 
tonem. Szedł potem w milczeniu, jakby się bał, żeby jakimś niestosownym żartem 
nie przerwać 
tego uroczystego nastroju.
Opodal znaleźli ścieżkę, krótszą i łatwiejszą od poprzedniej. Wkrótce dopadli 
swoich bagaży. Ale 
co teraz robić? Gdzie będą spać?
—i Tymczasem chodźmy wzdłuż brzegu, może się coś samo znajdzie — zdecydował 
Zygmunt.
Szli powoli i ciężko, z butami w ręku. Bose ich stopy grzęzły w sypkim piasku 
jak w smole. Gdzieś 
bardzo daleko latarnia zamrugała do nich białym, oślepiającym snopem, a obok, 
trochę w lewo, 
mrowie kolorowych mniejszych ogników. To Dar es-Salaam szkarłacił się portowymi 
światełkami. 
Nagle spoza zakrętu ukazała się czarna, ostra sylwetka strzępiastego dachu.
— Patrz, mamy szczęście: jakaś szopa! — zawołała Margaret.
Za chwilę stali już przed nią na wzgórku. Kilka glinianych czerepów, parę 
połamanych tykw na 
wodę, porozrzucane wiązki suchego siana, nie dopalone głownie wielkiego ogniska, 
a na palach 
resztki zbutwiałej już, zupełnie porwanej rybackiej sieci.
— Wypoczynkowy biwak rybaków, a może schronisko na wypadek sztormu. Dobry los 
przychodzi 
nam z pomocą. Śpiąc pod daszkiem, unikniemy porannej rosy, a przy tym będzie nam 
znacznie 
cieplej. Widzę poza tym sporo chrustu, nie trzeba łazić w głąb lasu. Lwów nie 
ma, ale węże są, i to 
pewnie dużo — ocenił sytuację Zygmunt.
— Brr! Nie znoszę węży!
— A kto je znosi? Zajmij się kucharzeniem, a ja rozpalę ognisko.
— Co chcesz na kolację? — spytała.
— Zrazy po nelsońsku, bigos po litewsku i sznycel po wiedeńsku.
— Nie żartuj, pytam zupełnie poważnie, czego sobie życzysz?
— Gorącej herbaty i chleba z sardynkami... Masz? Gorąca herbata stawała się 
coraz bardziej 
pożądana. Po
upale dnia, jak zwykle w tym kraju, szedł już na nich przejmujący ziąb. Włożyli 
swetry, narzucili 
na siebie koce, ale niewiele pomogło. Czekali na herbatę jak na ostateczne 
zbawienie. Podskakiwali 
w miejscu, dzwoniąc zębami.
— Albo będziemy przez całą noc tańczyli w kółko ten indiański taniec, albo 
położymy się obok 
siebie, otuleni kocami. Za tym krzakiem może będzie trochę cieplej.
— Jestem po raz pierwszy w takich prymitywnych warunkach. Zawsze korzystałam ze 
schronisk, 
namiotów, campingowych łóżek, gumowych materaców, no i służby. Pierwszy raz 
bawię się w 
Robinsona i mimo chłodu jest mi z tym bajecznie. Jestem ci naprawdę wdzięczna.
— Mnie męczy brak poduszki. Bez szemrania zniosę wszystkie niewygody, ale muszę 
mieć coś 
miękkiego pod uchem.
W milczeniu podłożyła mu ramię pod głowę. I to stało się chyba początkiem. Gdyby 
nie to ramię, 
nie potrzebowałaby przysuwać warg do jego czoła. Musnęła go pocałunkiem lekkim, 
subtelnym, 
ale gorącym. W odpowiedzi przygarnął ją mocno, jak najmocniej, i miał już 
pocałować w usta, gdy 
nagle coś wskoczyło mu na bosą stopę. Zerwał się z dzikim wrzaskiem. Były to 
myszy. Nie jedna, 
nie dwie i nie kilka, ale dziesiątki myszy biegały tam i z powrotem zbierając 
kruszyny po ich 
kolacji.
Nie było się nad czym zastanawiać. Chwyciwszy koce, bez słowa pobiegli jak 
najprędzej na otwartą 
plażę, ona tylko mogła im gwarantować jaki taki spokój.
— Co teraz będzie?
—i Ano, nie ma innej rady, jak spać tutaj i marznąć. Musimy się trochę 
zagrzebać. Piasek jeszcze 
nie zdążył ostygnąć, może ochroni nas przed zimnem.
Nie minął kwadrans, gdy ich równy oddech zlikwidował wszelkie troski.
Jak długo spali, żadne z nich nie wiedziało. Pierwszy zbudził się Zygmunt. 
Usiadł nagle, 
przerażony chłodem swych nóg. Sięgnął do kolan, żeby podciągnąć koc, ale trafił 
palcami w wodę. 
Zdradziecki przypływ oceanu przyszedł aż tutaj. Margaret mimo to spała twardo.
— Dziewczyno, bój się Boga! — wołał ciągnąc namokłe koce. — Wstawaj! Wstawaj, 
póki nas 
rekin nie chwyci!
Stali wpółprzytomni, przecierając oczy. Z szerokiej piaszczystej mierzei 
pozostał tylko wąziutki 
pasek. Stały ląd odsunął się gdzieś w ciemną głąb. Co teraz robić? Jest godzina 
trzecia nad ranem, a 
więc do słonecznego ciepła co najmniej pięć godzin.
— Przeziębimy się — rzuciła krótko Margaret.
— Rozpalę znowu ognisko i będziemy się suszyli. Lepsze są chyba myszy od tej 
przymusowej 
kąpieli.
Wyciśnięte z wody koce parowały teraz nad ogniem. Oni zaś pili gorącą herbatę, 
czekając 
upragnionego słońca. — Margaret!
— Co?
— Trwasz jeszcze przy zamiarze towarzyszenia mi w moich dalszych wariacjach?
— Ależ naturalnie! — odpowiedziała nadspodziewanie wesoło, dzwoniąc zębami.
Objął ją wpół i zaczęli się kręcić, biegać na rozgrzewkę.
Tłukł ją dłońmi po plecach, obracał dokoła siebie, aż cieplej się jakoś zrobiło 
obojgu, więc padli 
sobie w objęcia, zmęczeni do upadłego, zasapani i rozbawieni.
— Patrz, rybacy płyną! — zawołała Margaret wskazując jakiś daleki jeszcze punkt 
horyzontu.
— Tak — stwierdził smutno. — Szkoda naszej robinsonady.
START
Od momentu powrotu z wyspy sprawy muzealne potoczyły się w rekordowym tempie. 
Pan Reyman 
dotrzymał słowa i Komitet Opieki, ujęty powodzeniem wystawy indonezyjskiej, 
oficjalnie i 
jednogłośnie zaakceptował pierwszą eksploracyjną safari w głąb Afryki 
Wschodniej. Oczywiście, 
do takiego dzieła trzeba było wariata w rodzaju Zygmunta: żadnego bowiem 
ekwipunku, żadnej 
asysty, żadnych środków lokomocji, tylko... „łaskawe” zezwolenie, no i obietnica 
pokrycia kosztów 
przejazdu pociągiem. Któż by potrafił dojechać pociągiem do prymitywnego zakątka 
Afryki? A tam 
właśnie warto dotrzeć. Bo cóż można znaleźć w miasteczkach blisko stacji? Same 
tylko tandetne 
europejskie wyroby. Każdy Murzyn zamiast rzeźbionej glinianej fajki woli 
gotowego papierosa, 
zamiast rysowanej roślinną farbą skóry albo tłoczonej kory wkłada na siebie 
kolorowo drukowane 
perkaliki, a w zastępstwie muszli lub słoniowej kości wiesza na szyi swoich żon 
plastikowe ziarnka 
sztucznej biżuterii. Kto by tam dzisiaj chciał tracić czas na takie głupstwa, 
jak dłubanie kozikiem w 
drzewie. Zbyt wiele atrakcji przyniósł nowy świat wazungów.
Słonie, lwy i lamparty jeszcze nie tak dawno błądziły wszędzie, a dzisiaj? — 
odeszły, pochowały 
się w górach i pustyniach. To samo z ludźmi: ci dawni, w skórę odziani, 
strzelający z łuków, z 
kłódkami w wargach i uszach, piórami na głowach — zostali odsunięci w serca 
mateczników. 
Prowadzą do nich kręte, wąskie drożyny, kędy nie trafisz bez wtajemniczonych 
przewodników. 
Dotrzeć tam można nie pociągiem, nie samochodem, ale na piechotę, wertepami 
wyschłych błot, 
jarami przedpotopowych rozpęknięć, poprzez kolce cierniowych buszów, w upalne, 
ociekające po-
tem dni, bez słodkiej wody do picia, bez najprymitywniejszego pożywienia.
Zygmunt doskonale zdawał sobie sprawę z warunków, jakie go czekają, ale zaciął 
się w mocnym 
postanowieniu „dokazania cudu”. Próżno pani Smith wylewała nań kubły zimnej 
wody. Tyle lat 
spędziła z mężem w namiotach, wówczas jeszcze gdy pociągu nie było. Tysiące mil 
przebyła w 
lektykach, niesiona przez tragarzy. Zna szarańczę i mrówki, muchę tse-tse i 
komary, żółtą febrę i 
śpiączkę. Wszystko widziały jej oczy, dlatego sceptycznie zapatruje się na 
młodzieńcze projekty 
Zygmunta. Życzliwie ostrzega: Afryka wymaga starannych przygotowań. Biały 
człowiek nie może 
wybierać się w drogę bez służby i najniezbędniejszych urządzeń, potrzebnych do 
wygodnego 
campingowego życia.
— Jakże można wyruszać bez samochodu!
Tym ostatnim zdaniem pani Smith przejął się Zygmunt najdotkliwiej. Tak. To 
prawda. O tym wolał 
nawet nie myśleć. Pocieszał się beztroskim westchnieniem: „Jakoś tam będzie!”
Posępne myśli raz po raz niepokoiły go i tłumiły zapał. Właśnie parał się z nimi 
studiując mapę 
Tanganiki, gdy przyszła Margaret.
— Spotkała cię jakaś przykrość? Czemu siedzisz taki zatroskany?
— Ano, widzę, że łatwiej jest rzucać w przestrzeń nieoględne słowa aniżeli 
realizować je w 
praktycznym życiu. Miałem dokonywać cudów, a tu wszystkie projekty mogą się 
zawalić z powodu 
braku środka lokomocji. Jak wyruszę?... Piechotą, jak Livingstone czy inny 
Stanley? Tak, ale oni 
rozporządzali tysiącami funtów na opłacenie oślich czy wielbłądzich karawan. Ich 
bagaże nieśli 
niewolnicy, a ja?... Może wybiorę się na ośle? Ładnie będę wyglądał ze swoimi 
długimi nogami, 
istne pośmiewisko... A do Mandeiry pociąg nie idzie.
— Do jakiej Mandeiry?
— Jest to misja katolicka pomiędzy Handeni a Bagamoyo. Według wszelkiego 
prawdopodobieństwa stamtąd właśnie przywędrowała maska głowy biednego Makeke, o 
którym ci 
wczoraj opowiadałem. Więc Mandeira musi być punktem, od którego rozpoczniemy 
nasze 
poszukiwania.
— Masz cały plan przygotowany, więc nad czym się zastanawiasz?
— Nad tym, jak się tam dostać i jak dalej się posuwać. Piechotą?
— Jak to, więc nie mówiłam ci, że mam samochód?
— Samochód?! Ty?
— Cóż się tak dziwisz, czy wygląda to nieprawdopodobnie?
— Czemu nigdy go nie używasz? Nigdy nie widziałem cię w samochodzie, a zresztą 
tak niedawno 
jeszcze wynajmowaliśmy taksówkę...
— Bo samochód mam od wczoraj i nie własny. Mój wuj pojechał do Londynu na 
sześciomiesięczny urlop, no i zostawił mi go do dyspozycji, chcesz, obejrzyj, 
stoi przed muzeum.
Popielaty opel-olimpia, nowiutki jak z igły, stał na uboczu w cieniu akacji. Z 
wolna obchodzili go 
dokoła, oglądając uważnie wszystkie szczegóły i próbując karoserię.
— Siedzenie przednie da się wyjmować i przekręcać, w ten sposób uzyskuje się 
miejsce na 
materac. Można wygodnie spać. Materac też mam. Nie będą nam potrzebne hotele.
Jak ona swobodnie mówi o takich sprawach. „Nie będą nam potrzebne hotele”. To 
się u niej 
rozumie samo przez się, po sportowemu. Imponowała mu coraz bardziej. Lubił ten 
jej zamaszysty, 
trochę łobuzerski genre.
— A jednak, Margaret, to jest niemożliwe.
— Co niemożliwe?
— Ty chyba nie znasz dróg afrykańskich. Jakże można brać na siebie 
odpowiedzialność za cudze 
auto. Niech się, broń Boże, coś stanie... kto będzie płacił? Nie mam z czego, 
choćbym i chciał. Nie, 
Margaret, to byłoby nieuczciwe.
— Ty nie możesz, ale ja mogę. Po pierwsze, jest to mój rodzony wuj, po drugie, 
stać go na utratę 
samochodu, a po
trzecie... stać mnie na zapłacenie odszkodowania. Jednym słowem, co tu długo 
gadać, zwracam się 
w tej chwili do ciebie z konkretną propozycją: zawiera się oto umowę z pewną 
turystką, Irlandką z 
pochodzenia, lat dwadzieścia cztery, szatynką, niebrzydką, o charakterze 
łagodnym, bez szczegól-
nych znaków...
— Tego jeszcze nie sprawdziłem.
— Nie bądź świntuchem, bo to do ciebie nie pasuje. Otóż ta właśnie miss 
doskonale zna się na 
wszelkich reperacjach motoru i ma duże doświadczenie w szoferowaniu. Poszukuje 
właśnie 
przewodnika po egzotycznych zakątkach Afryki Wschodniej. Warunki: on daje opiekę 
i 
przewodnictwo, ona samochód i szoferowanie. Jak szanowny pan uważa, czy taka 
umowa może 
dojść do skutku bez dłuższych dyskusji? Daję ci dwie minuty do namysłu. Jeżeli 
nie, idę szukać 
kogoś energiczniejszego.
Oczywiście, na takie dictum nie było rady.
SAFARI
Dar es-Salaam zostało już za nimi. Jechali teraz jakby środkiem Marsowego Pola, 
przyjmując 
wielką defiladę wojsk. Po obu stronach ciągnęły się długie, nieskończenie 
długie, świetnie 
wyrównane szeregi. Maszerowały sztywno zielone agawy sizalu, a z każdej 
wystrzelała prostopadle 
w górę czterometrowa łodyga kwiatu. Cała plantacja, od horyzontu, wyglądała niby 
potężna 
średniowieczna armia rycerskiej konnicy. Nastroszyli kopie i suną szeregami, 
przedzieleni pasami 
morskiego piasku. Każdy z tych pasów to droga. Można nią trafić aż do oceanu. Od 
dłuższego 
czasu jadą środkiem tej kolczastej siwej zieleni i nie może się ona skończyć. 
Niebo w tym okresie 
roku nie zna chmur. Nie ma mowy o deszczu.
Wkrótce cichy dotychczas szum pędzącego samochodu przeszedł nagle w ostre 
trajkotanie. Po 
kilkunastu milach drogi się rozwidliły, szersza i lepsza zakręciła w lewo, 
gdzieś tam na Mombasę, a 
prawa, znacznie węższa, utonęła od razu w piasku. Nienawykły jeszcze do siły nie 
znanego mu 
auta, Zygmunt źle obliczył rozpęd, w porę nie dodał gazu i motor zgasł.
— A co, mówiłam, że będę szoferowała.
W Zygmunta jakby piorun trząsł. Wszystko mógł znieść, ale żeby kobieta 
naigrawała się z jego 
szoferskich kwalifikacji — tego za wiele.
— Nie przechwalaj się. Jeszcze będziemy mieli dużo okazji do wzajemnych kpinek.
— No, no... bez gniewów! Zaledwie ruszyliśmy, a już kwasy. Powiedziałam tak, bo 
znam lepiej ten 
samochód.
— Cóż w tym dziwnego? Wy, mężczyźni, wszyscy jesteście pasjonaci.
— Skąd to taka znajomość mężczyzn?
— Wolałbyś, abym była świętą Genowefą?
— Mniejsza z tym. Siadaj i bierz kierownicę. Wcale nie będę walczył o 
pierwszeństwo w tym 
fachu. Zły jestem z innego powodu.
— Mianowicie?
— Że nie przewidziałem tej szkaradnej drogi przez piaski. Mogliśmy do tej 
Mandeiry jechać przez 
Ngerengere, tam jest asfaltowa szosa.
— Pfi!... I to mówi eksplorator dzikich krajów, wielki badacz-podróżnik, 
włóczęga z ducha! Woli 
asfaltową nudę od tego złotego piasku, od tych cudownych jam i klawiszowych 
mostków. Ja 
nienawidzę szos, gdzie człowiek usypia od monotonii. Tu co krok niespodzianka, 
co krok ryzyko. 
Tu trzeba myśleć, kombinować, jak przejechać, jak ominąć, żeby nie złamać osi. 
To dopiero jazda, 
rozmaitość, życie!
— Jeżeli narzekałem, to tylko przez wzgląd na ciebie.
— Tere-fere... Już wykręt. Do licha! Kiedyż będziemy prawdziwymi przyjaciółmi i 
odrzucimy te 
grzecznościowe ramki.
— A więc dobrze się składa, że tędy jedziemy?
— Oczywiście.
— Dobrze, bo zwiedzimy Bagamoyo.
— Podobno straszna dziura.
— Margaret! I to ty mówisz? Ty... Angielka?!
— Jakaż różnica: Angielka czy Irlandka? Od razu mam być dumna ze znajomości 
wszystkich 
afrykańskich wiosek i miasteczek? Nie jestem atlasem geograficznym. Słyszałam o 
Bagamoyo, że 
dziura, i już. Nic więcej.
— Wszakże Bagamoyo to punkt strategiczny, od którego rozpoczynali swe odkrywcze 
eskapady 
prawie wszyscy wielcy podróżnicy świata. Każdy z nich, po załatwieniu 
zasadniczych formalności 
u sułtana Zanzibaru, przypływał tu, na afrykański brzeg, celem skompletowania 
karawany osłów i 
wynajęcia tragarzy. Gdy się weźmie w ręce któryś z ówczesnych pamiętników, z 
każdej niemal 
strony wyziera ku nam owa magiczna nazwa Bagamoyo. Tędy szedł prowiant i 
lekarstwa, tędy 
wędrowały listy do Europy z wieścią o epokowych odkryciach i tutaj w końcu 
przynieśli ciało 
zmarłego Livingstone’a, aby je oddać w ręce współziomków. Czyżbyś nic słyszała o 
tym, 
Margaret?
— Wiele rzeczy można się uczyć w szkole, ale są to tylko czcze i mało znaczące 
nazwy, dopóki nie 
zwiąże się ich praktycznie z jakimś przeżyciem własnym. Dlatego mniej trzeba 
szpikować młodzież 
teoriami. Tyle niepotrzebnego balastu mamy w programach naszych szkół. Podobno u 
was w 
Polsce z tym nie lepiej.
— O tak! My wciąż jeszcze za bardzo cenimy tak zwane wykształcenie ogólne.
— A co teraz będzie?
Z tym okrzykiem Margaret wstrzymała tak nagle auto, że biedny Zygmunt walnął 
głową o szybę, a 
z kosza z prowizją wysypało się kilka puszek.
Tuż przed kołami — wyrwa, jeszcze od ostatniego deszczu, to znaczy od dwóch 
miesięcy. Jeździ 
tędy niewiele ludzi, ale co najmniej jeden samochód dziennie. Któż by się 
fatygował taki dół 
zasypać? Od czegóż prywatna inicjatywa każdego kierowcy? Niech łamie łeb i niech 
jakoś prze-
jeżdża.
— Ominąć nie ma jak. Nie ma rady, Margaret, musimy wysiadać i kłaść faszynę. Już 
niejeden to 
robił, patrz, pełno połamanych krzaków.
Minęło pół godziny, zanim jako tako rów wypełnili.
— Jeżeli takich wyrw będzie więcej, niedaleko dziś zajedziemy — powiedział 
Zygmunt. — Na 
szczęście nie ma wysychających rzek, pora dobra, deszcz nie grozi. Nie wiem, 
czyś doznała kiedy 
przygód na takiej rzece?... Bywa często, że ulewne deszcze spadną gdzieś w 
górach, a rzeki w do-
linie są jeszcze suche. Naiwny i nie spodziewający się niczego podróżny 
przejeżdża przez łożysko 
samochodem. Piasek i żwir, badyle i kamienie. Zupełnie wygodnie i bezpiecznie. 
Aż tu nagle, 
dosłownie w kilka sekund, nadciąga korytem rzeki groźny wał wody. Takie właśnie 
przejście miał 
w ostatnim deszczowym sezonie mój znajomy, kierownik „Baty” w Dar es-Salaam. 
Przejeżdżał 
przez którąś z takich suchych rzek i na samym środku zalała go woda.
Szczęściem zdążył wpakować się na dach swojej limuzyny. Woda podeszła pod sam 
wierzch, a on 
pływać nie umie. Wyobrażasz sobie, jak się czuł, gdy jego auto zaczęło się 
przechylać, posuwając 
się z prądem. Wrzeszczał jak opętany, aż znaleźli się jacyś ludzie i wyciągnęli 
go przy pomocy liny 
z samochodu ciężarowego. To nie żarty, to... Afryka.
— Chyba tej wyrwy nic nam nie zaleje?
— Wyrwa to bagatela. Ja mówię o szerokich, żwirowych rzekach, jakich tu wszędzie 
pełno: cztery 
miesiące w roku potop, a osiem miesięcy ani kropli. Czasami w ciągu jednej nocy 
duża rzeka znika 
jak kamfora.
Ze zgrzytem hamulców, z wściekłym warkotem pierwszego biegu, przewalając się 
ciężko z boku na 
bok, przetoczyło się auto na przeciwległą stronę wyrwy.
Pojechali dalej. Sizalowe plantacje dawno się skończyły. Na ich miejsce 
przyszedł zwykły, 
monotonny afrykański busz: krzewiasta plątanina wysuszonych cierni, 
gdzieniegdzie tylko 
urozmaicona parasolem karłowatego drzewa.
Urokiem buszu jest jego okresowe kwitnienie. Każda pora roku ma swoje barwy. 
Można żyć bez 
kalendarza. Co dziś różowe, jutro żółte, a kiedyś, za kilka może tygodni, będzie 
fioletowe. Do 
buszu można się przywiązać, ba... pokochać nawet. Ci, co tęsknią za Afryką i 
marzą o powrocie do 
niej, wzdychają nie tylko do komfortu tamtejszego życia białego bwana m’kubwy, 
ale także do 
krajobrazu. Mimo pozornej monotonii, w buszu można się zatopić, całymi godzinami 
błądzić i 
nigdy się nie znudzić. A jaka rozmaitość kształtów: każdy sęk podobny do 
chińskiego smoka, 
powykręcany, uskrzydlony, drapieżny. Ziemia niby gładka, a ileż na niej kraterów 
i rozpadlin! 
Afrykański busz jest zaczajony, leniwie rozespany, przykurzony miałem ostatniej 
powietrznej 
trąby. Żółtoczerwony, srebrzystoszary, zakamuflował się plamami, że trudno 
odróżnić jego 
kształty. Ułamana sucha gałąź, zrzucona na ścieżkę, może się zwinąć nagle 
dookoła twojej stopy, a 
popielaty, włosem pokryty liść, po który sięgniesz ręką, zdradliwym ruchem wbije 
ci jadowite 
żądło. Mały, mikroskopijny prawie otwór w skalnej skorupie to sezam. Rozdłubiesz 
go nożem — 
tyle korytarzy, rozwidleń, sal, istne królestwo podziemne — świat termitów. 
Gdzie indziej gliniany 
obelisk wznosi się ponad krzewy i drzewa. Czy to pomnik poległych bohaterów? Czy 
kolumna 
upadłej świątyni? Gdzieś na horyzoncie sterczą jak palce przestrogi, jakby 
grobowce cyklopów. 
Nie, to także gniazda termitów — termitiery. Uwierzyć trudno: maleńkie 
stworzonka, niemrawe i 
do tego ślepe, potrafią wydźwignąć setki kilogramów gliny, ulepić z niej 
architektonicznie mądre 
plany, utrwalić śliną w tak mocny plastik, że nawet kilofem rozbić trudno.
Busz pokryty jest siecią naczyń krwionośnych, którymi krąży życie. Krzyżują się, 
plączą, opadają; 
to ścieżki deptane od wieków przez tysiące kopyt, nóg i łap. Kto pierwszy zaczął 
— nie wiadomo, 
bo wszystkie idą ślad w ślad. A skąd i dokąd? Obojętne. To tajemnica buszu. 
Chcesz wiedzieć? 
Pochyl głowę, wytęż wzrok i śledź, trop za tropem, cierpliwie, pomału. Zadanie 
trudne, wymaga 
wieloletnich studiów. Księga dżungli, jak Biblia, jest bezkresna.
Tylko współczesny człowiek, brutalny, bezwzględny, przestał się liczyć z dziką 
wolą ścieżek. Siłą 
stalowych blach toruje sobie drogę na wprost, na przełaj, poprzez oporny busz. 
Depcze kretowiska, 
miażdży kolumny mrówek, tuszuje od wieków nie zatarty ślad. Wije się oto 
podwójna wstęga 
rozdeptanej trawy, złamanych gałęzi, rozłupanych termitier. Minie kilka dni, 
przybędzie inny 
sapiący potwór na gumowych kołach, szukając toru poprzednika, i tak odwiecznym 
prawem, łapa w 
łapę, trop w trop, wyjeżdżą nową, już samochodową drogę poprzez odwieczny busz. 
Bezpańska jest 
ona, niczyja. Każdy korzeń, kamień czy wybój raz uwydatniony, zostanie już po 
wsze czasy. Każda 
pora deszczowa przeszkody te jeszcze umocni i podkreśli, otoczy wyrwą, urozmaici 
wywróconym 
drzewem, zasuszy ostrzem rozpękłej skorupy, aż dopnie wreszcie swego i kolejny 
samochód złamie 
oś, przedziurawi oponę, legnie na rozpłaszczonym brzuchu niby pokonany 
przedpotopowy jaszczur.
Taką to mniej więcej drogę przebywali teraz między Dar es-Salaam a Bagamoyo. 
Grzęźli co parę 
mil, wygrzebywali koła i znowu... grzęźli. Im bliżej było południa, tym goręcej. 
Kosmyki włosów 
lepiły się na czole, a kurz zmieszany z potem pokrył im wkrótce twarze. Kilka 
razy pomagali im 
przygodnie napotkani Murzyni. Przeważnie jednak sami musieli dawać sobie radę. 
Toteż gdy na 
horyzoncie ukazały się wreszcie domy Bagamoyo, westchnienie ulgi wyrwało im się 
spontanicznie. 
Przybywali zresztą w samą porę, bo pióra kokosowych palm straciły już zieloną 
barwę i niby 
sylwetki czarnych dekoracji udrapowały pomarańczową łunę zachodu.
— Dokąd się teraz udamy? — zastanawiał się Zygmunt.
Pytanie stereotypowe wszystkich niebogatych wędrowców, zwłaszcza tych, którzy 
nienawidzą 
hoteli i wszelkiego szablonu turystycznej organizacji.
— Mamy przecież samochód, a w nim sprężynowy materac — zauważyła Margaret. — Jak 
widzę, 
mój pan przewodnik ogląda się za komfortem.
— Materac jest dobry jako ostateczna ostateczność, ale w samochodzie jest 
duszno, znacznie lepiej 
mieć do rozporządzenia jakąś obszerniejszą izbę.
— Powinien tu być chyba rest house (dom wypoczynkowy, zajezdny).
— Przypuszczam, że jest nim właśnie tamta szopa, co widnieje nad brzegiem 
oceanu. Jako ludzie 
uprzywilejowani możemy z niej korzystać bez pytania.
— Na czym polega nasz przywilej?
— Nie wiesz? Na posiadaniu białej skóry. Skoro taką właśnie skórę mamy, rzecz 
jasna, nie 
możemy spać pospołu z Murzynami, a skoro hoteli europejskich tu nie ma, więc 
szanowne władze 
muszą się zatroszczyć o nasze wyjątkowe położenie. Jest późno. Władze już 
przestały urzędować. 
Któż by teraz śmiał niepokoić pana disi (district commissioner), musimy być 
samodzielni i zająć 
pierwszy lepszy lokal prawem kaduka.
Na szczęście domek nad oceanem okazał się rzeczywistości rest housem, a w 
dodatku wielce 
romantycznym, bo w otoczeniu palm i tuż nad samą plażą. Przed jego otwartymi na 
ścieżaj 
drzwiami stał stary Murzyn i kłaniał się usłużnie. Wietrzył już, szelma, dobry 
napiwek od rzadkich 
gości.
Prócz cementowej podłogi i takiejż kuchenki nie było tam żadnego umeblowania. 
Brytyjskie 
kolonialne domy zajezdne nie liczą na studencko-turystyczną klientelę, ale na 
urzędowe persony, a 
te z reguły jeżdżą samochodami, gdzie pełna ekipa różnych boyów — mpiszi, dobi 
(pracz), 
messenger (posłaniec) — czuwa nad kompletem umeblowania, łącznie z nieodzowną 
cynową 
wanną i brezentową umywalką. Murzyn bez słowa rozniecił ognisko i na dwóch 
płaskich 
kamieniach umieścił imbryk. Margaret zaś nakrywała już stół, czyli dwie 
zestawione z sobą bańki 
od benzyny.
— Zanim woda się zagotuje, skoczymy do morza. Spójrz tylko, jakie wspaniałe 
otoczenie — 
zaproponował Zygmunt.
— Banał z pocztówki z egzotycznych krajów. Jedna klatka z jakiegoś landrynkowego 
filmu — 
powiedziała przekornie.
— Czego ty chcesz, dziewczyno? Bezchmurne, głęboko szafirowe niebo, pełnia 
księżyca, 
świetliście poszarpany jego słup na srebrzącej się wodzie i fantastycznie 
lekkie, jakby ufryzowane 
sylwetki palmowych koron, wszystko to takie miłe, rozkosznie ciepłe, 
nastrojowe...
— To nie to, co nasza wyspa Robinsona, pamiętasz?
— Po co porównywać, jest to najkrótsza droga do rozczarowań.
— Bądź co bądź to nasz pierwszy nocleg w wielkiej safari.
— No widzisz. Ale śpieszmy się! Musimy zaraz pędzić do miasta. Chcę widzieć 
Bagamoyo w 
oświetleniu olejnych lampek, takie właśnie, jakie je widział Livingstone. Sądzę, 
że za parę lat i tego 
już nie będzie. Ach, Margaret, serce się tłucze; gdy uświadomię sobie, gdzie w 
tej chwili jesteśmy. 
Przymrużyć oczy i wyobrazić sobie ten gwar i ruch: Poganianie osłów, ryki bydła, 
zawodzące 
śpiewy... Lecz co to? Czy mnie słuch nie myli?... Margaret! Słuchaj uważnie!... 
Zdaje mi się, 
muezin śpiewa...
Nastawili uszu. Chwilę nic nie było słychać, aż oto gdzieś od strony dalekiego 
lądu rozległo się 
tęskne, chrapliwe nawoływanie.
— Tak, to muezin. Prędzej, prędzej! Zostawmy herbatę nie jestem głodny! Pędźmy 
na miasto, 
dopóki jeszcze nie usnęło, dopóki jego normalne, średniowieczne życie trwa
Wbiegli w nieznany mrok szerokiej ulicy. Kilka zakrętów, coraz więcej ludzi, 
coraz liczniejsze 
światła, ale, tak jak Zygmunt przypuszczał, nie było tu jeszcze nawet gazowych 
lamp. Miasto 
czysto arabskie, jakże odmienne od Zanzibaru, Bagdadu czy Aleppo. Nie ma tu 
wąskich zaułków, 
tylko szerokie, wioskowe, obrzeżone glinianymi chatami gościńce. Zresztą na 
całym wybrzeżu 
Afryki Wschodniej nie można spotkać innego pokrycia dachu, jak tylko, spleciony 
systemem 
warkocza w maty, liść palmy kokosowej. Przed każdą z chat kamienna ława, na 
której z reguły 
wpółleży siwobrody pater famiłiae i cmoka długą fajkę albo popija czaj.
Wszystko tonie w nastrojowym mroku. Olejne lampki oświetlają głębokie nisze 
sklepików, gdzie 
obok piramid czerwonego pieprzu, fasoli i mydła siedzą na skrzyżowanych piętach 
młodzi 
kupczykowie, jak gdyby sami siebie wystawili na sprzedaż.
Zygmunt i Margaret szli teraz powoli wzdłuż jednej z takich ulic, urzeczeni 
migotaniem ogników. 
W krąg panowała cisza. Nikt się nie śmiał, nie hałasował, nie biegał. Dzieci 
przywarły pewno do 
spódnic matek lub tkwiły przy garnkach w domu. Kobiety — czyżby zamknięte w 
haremach? Nie 
ma ich, wszędzie sami mężczyźni. Gwarzą półgłosem. Muezin za chwilę znowu 
zacznie zawodzić z 
wierzchołka pękatej a nieforemnej gomółki, która usiłuje udawać szlachetny 
minaret. Atmosfera 
leniwej kontemplacji. Nie ma tu jeszcze asfaltów ani płyt na chodnikach, ot, 
zwykła sobie wiejska, 
piaszczysta droga. Więc miękko, bezszelestnie stąpają stopy, jakby się wszyscy 
wzajemnie do 
siebie podkradali. Ani się spostrzeżesz, stanie ktoś za tobą, błysną białka oczu 
w pomarańczowym 
odblasku świateł. Wszystkie głowy wychylą się naraz, wydłużą się cieniem, śledzą 
ciekawie nowo 
przybyłych, odprowadzając ich do najbliższego zakrętu. Rzadka okazja. Temat do 
długotrwałych 
rozmów. Gdzieś tamburyno zabrzęczało na modłę arabską, nie małe, mauretańskie, 
ale niezdarne i 
duże, od afrykańskiego bębna ród swój wiodące. Skrzyżowanie się dwóch ras. 
Wiadomo: swahili.
W niektórych chałupach tkwią jeszcze stare drzwi, rzezane bogato w deskach 
hebanu. Niektóre 
nową modą kolorowo upstrzone. Ale na ogół życie Bagamoyo niedaleko odbiegało od 
liwingstońskich czasów. Jest może jeszcze bardziej senne, mniej przedsiębiorcze, 
bez rozmachu i 
bez tłoku niewolników smaganych batami.
Stołeczny Dar es-Salaam zakasował wszystkich rywali. Ze śmiercią oślich karawan 
nad wszystkim 
zatriumfował wszechpotężny pociąg.
Gdy wrócili do swego domku nad plażą, ognisko płonęło jak przedtem, a imbryk 
parował. Murzyn 
czuwał troskliwie.
— Nie zaszło dzisiaj nic nadzwyczajnego, a jednak ten wieczór będę pamiętał 
długo — odezwał się 
Zygmunt z nutą melancholii w głosie.
— Już ktoś mi kiedyś mówił, że wy, Słowianie, jesteście sentymentalni — odrzekła 
Margaret 
wesoło. — Wyobraziłeś sobie, że Bagamoyo to coś nadzwyczajnego, no i wchodziłeś 
w jego ulice 
na palcach, jak się wchodzi do kościoła albo do narodowego panteonu. Tymczasem 
jest to taka 
sama śmierdząca dziura jak wszystkie inne miasteczka Wschodu i radzę odjechać 
stąd jak 
najwcześniej rano, abyś się nie rozczarował, ujrzawszy swoje słowiańskie 
marzenie w pełnym 
blasku tropikalnego słońca. Ja trzeźwo Patrzę.
— Czy aby nie za trzeźwo? — spytał zjadliwie. — Myślę, że otaczający nas świat 
zależy przede 
wszystkim od naszego stanu duchowego. Dlatego im jesteśmy głębsi wewnętrznie, 
tym bogatszy 
jest świat, na który patrzymy.
— O nie! Chyba inaczej: nasze wzbogacenie wewnętrzne rozszerza wymagania, więc 
chcemy 
widzieć lepiej, piękniej, szlachetniej... Ale tym bardziej razi nas realizm 
otaczającego zła, tym 
większy jest kontrast.
— Można widzieć to, czego się pragnie. Można wypielęgnować w sobie jakiś obraz i 
ten obraz 
potem odtworzyć.., zrealizować na jawie.
— To byłaby histeria. Bujna imaginacja, a przede wszystkim... egzaltacja. No, 
ale chodźmy spać. 
Jestem skonana.
— Ja też. Więc dobranoc.
HIPOPOTAMY
Jeżeli przeprawa Dar es-Salaam — Bagamoyo wydała im się trudna, to teraz dopiero 
poznali, co to 
są afrykańskie drogi. Z powodu bliskości rzeki, a może z powodu zalegającego 
wszędzie cienia 
dużych drzew, błocko nie zdążyło tu zaschnąć, tworząc głębokie bajora. Nie było 
sposobu ich obje-
chać. Podkładali faszynę, budowali przed kołami groble, ale co parę mil musieli 
wysiadać i 
popychać wóz przy pomocy napotkanych Murzynów.
Wreszcie, po trudach i znojach, umorusani jak nieboskie stworzenia dotarli do 
rzeki.
— Nie ruszę dalej, dopóki nie odpoczniemy! — zawołał Zygmunt wyskakując.
— Co to za rzeka?
— Ruwu, owa słynna, największa przeszkoda na drodze naszych wielkich odkrywców. 
Dziś mamy 
przed sobą prom, ale dawniej trzeba było szukać brodu. A krokodyli i hipopotamów 
zatrzęsienie.
— Więc jakże mogli ją przebyć?
— Straż boczna, zanurzona po pas w wodzie, długimi kijami tłukła wodę, czyniąc 
tumult, środkiem 
zaś przenoszono bagaż i białych podróżnych. Czarny był w wodzie, a biały był 
w... strachu.
— Nie śmiej się z tego strachu, bo my mamy samochód, a jednak boję się promu. 
Spójrz no tylko, 
jaka to prymitywna tratwa, jak łatwo ześliznąć się z niej do wody.
— Jakbyś zgadła. To się właśnie niedawno przydarzyło pewnym misjonarzom. Ich 
ciężarowe auto 
odtrąciło źle przywiązany pomost, no i z całym ładunkiem bawełny znalazło się na 
dnie rzeki.
Ładna historia! A nie ma tu gdzie objazdu? — zaniepokoiła się.
Niestety. Albo wrócić do Dar es-Salaam, albo decydować się na samobójstwo, co 
wolisz? — 
patrzył zadowolony z efektu, jaki wywołał opowiadaniem. Zatriumfował wreszcie 
nad jej 
trzeźwością umysłu. Nad jej anglosaskim spokojem. ł
— Margaret! — zawołał nagle głośno i radośnie. — Patrz, tam, przy promie... 
uwiązana jest mała 
łódź, małe murzyńskie czółno. Do zachodu mamy jeszcze sporo czasu. Misja Madeira 
leży już 
niedaleko, więc tymczasem popływamy, zobaczysz, jak będzie przyjemnie. Ruwu jest 
piękna!
Nie czekając na jej zgodę, zbiegł stromym nabrzeżem ku wodzie. Odwiązał łyko i 
skoczył do 
czółna. Zachybotało się, podskoczyło, omal nie upadł jak długi. Margaret 
pobiegła za nim 
zdyszana.
Nie było tu ławek, więc musieli usiąść na mokrym dnie, podkładając wiązki 
narwanej trzciny.
— Siedząc na dziobie, dobrze uważaj! — wołał. — Ja mam słaby wzrok. Pamiętaj, że 
każda 
wystająca z wody gładka skała może okazać się grzbietem hipopotama.
— Ojoj, może lepiej nie płynąć?
— Boisz się? Czekają nas gorsze przygody. Ej, baba! Kiboko hapa iko (czy są tu 
hipopotamy)? — 
rzucił pytanie najbliższemu rybakowi.
— Mingi saana... Mingi kabisa (bardzo dużo)! — odpowiedział tamten szczerząc 
wesoło zęby.
Silny prąd poniósł ich szybko. Zygmunt trzymał się przybrzeżnych trzcin, w ten 
bowiem sposób 
łatwiej mógł trafić na jakąś ciekawą niespodziankę. Prawdziwy tropik zamieszkuje 
zawsze 
przybrzeżne gąszcze. Tu, nad rzeką, skupia się życie Afryki. Każde zwierzę dąży 
do wody. Roś-
linność pod wpływem wilgoci rozrasta się fantastycznie. Przeplata się wzajemnie 
w wyścigu do 
słońca, nachyla swe korony ku światłu rzeki, tworząc nad nią seledynowy parasol 
chlorofilu. 
Spodem, przy oślizłych pniach, wije się wężowym splotem czarnych korzeni, 
strzelając od czasu do 
czasu bukietem barwnych storczyków lub ananasowców. Na górze ptasi i małpi raj, 
wiecznie żywa 
ruchawka: świergotanie i szum skrzydeł, wesoła huśtawka na lianach, przerzuty i 
skoki. Dołem 
kontrast: świat wiecznie chłodnych paproci. Wymarzony teren dla płazów i gadów. 
Pod 
dwustronnie pochylonym ku sobie poddaszem połyskuje cieniami oksydowana rzeka, 
wije się, 
podsuwa pod nawisły brzeg, w tajemnicą ziejące groty, syczy złośliwie na 
opornych gałęziach i 
zdartych korzeniach umarłych już drzew. W najciemniejszych szczelinach, w 
przegniłych załomach 
i w dziuplach czyhają na zdobycz olbrzymie włochate pająki, a na zwalonych do 
wody kłodach, z 
otwartą paszczęką i rozkosznie szczerząc zęby, leżą krokodyle. Poddają się 
pieszczotom małych 
ptaszków, które wybierają im spomiędzy zębów nie dojedzone, nie strawione 
jeszcze ścierwo.
Gdzieniegdzie wymknie się chytrze spod zielonego płaszcza ostry, osłoneczniony 
ząb żółtego 
piasku i już po nim spacerują pelikany albo długonogie ibisy, czasami śmignie 
jaszczur lub jego 
brat — zębatogrzbietna iguana.
Woda w Afryce jest łącznikiem wszystkiego, co żyje, z człowiekiem na czele. Ona 
to spaja dwa 
krańcowo różne światy: kłujący, wyprażony słońcem busz z wełnisto miękkim lasem. 
Piekący 
skwar z wypoczynkowym chłodem. Oślepiający blask z kojącym mrokiem.
— Spójrz no, co tam takiego płynie?
Zygmunt przymruża oczy, zasłania je dłonią, wytęża wzrok — nie widzi nic. Woda 
lśni 
szmaragdem odbitych brzegów. Nagle uświadamia sobie, że ten zakrzywiony hak z 
białym 
czubkiem na samym środku wodnego nurtu to nie zwykła sobie gałąź, bo woda na nim 
nie 
bulgocze, nie zostawia za sobą trójkątnego śladu. Ten zakrzywiony hak wolno, 
lecz stale posuwa 
się w poprzek rzeki. Jak słusznie zauważyła Margaret, on płynie.
— To głowa pytona — mówi Zygmunt z udanym spokojem. Jednocześnie uderza wiosłem 
mocniej, 
a Margaret chwyta się burty łodzi. — Musi być, bestia, nadzwyczaj wielki, bo się 
nas nie boi, a 
może nie widzi, podobno węże mają krótki wzrok. Woda mętna, nie widać jego 
ruchów.
— Wiesz — mówi Margaret — raz na zawsze odbiegła mnie ochota do kąpieli w 
tutejszych 
rzekach.
— W Europie także bywają wodne węże.
— Chyba jest różnica pomiędzy zaskrońcem a pytonem.
— Oczywiście, ale do wszystkiego można się przyzwyczaić. Zresztą, kąpiele w 
afrykańskich 
rzekach są niebezpieczne nie tylko z powodu pytonów czy nawet krokodyli. 
Stokrotnie gorszą plagą 
jest bilharcja, maleńkie, mikroskopijne żyjątko, co przebija na wylot skórę i 
wwierca się w nasze 
ciało do naczyń krwionośnych.
Właśnie zbliżyli się do ostrego skrętu rzeki, prąd zniósł ich ku przeciwległemu 
brzegowi. 
Krokodyli, jak dotąd, ani śladu. Natomiast spoza występu zaczęły się wyłaniać, 
jeden po drugim, 
popielate bochenki hipopotamów. Naliczyli ich jedenaście. Niektóre tkwiły aż po 
łeb w wodzie, 
inne spacerowały po mieliźnie, zatarasowując sobą całą rzekę.
Zygmunt w gorączkowym pośpiechu pchał łódź na najbliższą kępę trawy. Szelest 
zwrócił uwagę 
kąpiących się zwierząt. Czyniąc niesamowity tumult, szybko zwróciły się pyskami 
ku nim. Te, co 
stały na brzegu, puściły się galopem do wody i dały nura. Kilka łbów wychynęło 
nad srebrzystą 
powierzchnię. Nerwowo obserwowały przybyszów.
— Nie ściskaj tak łodzi, bo ją przedziurawisz! — szepnął złośliwie Zygmunt, 
chociaż nie bardzo 
był pewien siebie w tym chybotliwym czółnie. Miał wielki sentyment dla 
hipopotamów, tyle się 
naczytał o ich łagodności, ale nigdy nie wiadomo, co się może stać. Tymczasem 
całe stado, za-
interesowane widocznie rzadkimi gośćmi, jęło prychać niecierpliwie wodą, 
podrzucać głowami, 
wciąż zbliżając się nieznacznie.
— Atakują nas! — szepnęła Margaret. Rzeczywiście na to wyglądało. Raz po raz 
wynurzały
się otwierając szeroko pyski i szczerząc kły, coraz bliżej i bliżej.
— Nic nam nie zrobią. Hipopotamy nie są agresywne. Nie słyszałem, żeby kogoś 
pierwsze 
zaatakowały. Siedźmy tylko cicho, to się uspokoją.
— Trzeba było wracać! Po cośmy się tu zatrzymali?
— Ho, ho, masz porządnego stracha — powiedział nie bez złośliwości. Ale widząc, 
że pobladła, 
dodał poważniej: — Biorę na siebie całą odpowiedzialność.
— I wyciągniesz mnie z ich brzucha?
— Patrz lepiej przed siebie i mniej gadaj. Już im się znudziło nas straszyć. 
Uspokoiły się.
To mówiąc, silnym ruchem odtrącił czółno od kępy. Jednak źle obliczył, prąd 
bowiem skręcił dziób 
i poniósł ich w sam środek stada hipopotamów. Z głośnym warknięciem gniewu jak 
na komendę 
znikły pod wodą, czółno zaś przemknęło ponad nimi.
— Uf! — westchnął z ulgą Zygmunt. — Teraz to byłem w strachu. Ulubionym sportem 
tych bydląt 
jest podłażenie pod łódkę i wywracanie jej. Taką właśnie przyjemność miał 
Stanley na rzece 
Kongo.
— Czy już na pewno po wszystkim? — zapytała Margaret oglądając się z 
nieufnością.
— Wiara moja w prawo dżungli jest niezachwiana. Kipling był dobrym, 
doświadczonym 
myśliwym. Twierdzi, że żadne zwierzę nie atakuje człowieka bez potrzeby, ma 
instynkt i 
znakomicie orientuje się, kto jest jego wrogiem, a kto przyjacielem.
— Może Kipling miał rację, ale na wszelki wypadek wolę trzymać się od tych 
bestii z dala. Zbyt 
szerokie mają pyski.
— Spójrz jeszcze poza siebie. O, ten stary wynurzył się za nami. Ileż poczciwego 
zdumienia w jego 
pyzatej twarzy! Jak zabawnie pochrząkuje. Patrz... patrz... wszystkie hipopotamy 
wyłażą już z 
wody. Jak się śpieszą, aby nas zobaczyć. Czyż nie przypominają ci łudząco 
naszych dostojnych 
dygnitarzy, panów dyrektorów, radców i biskupów? A ten stary to żywcem 
Churchill...
— Racja — przyznała Margaret — ale może któremuś z poczciwców wydać się, że go 
napadamy, 
zaatakuje wówczas nasze czółno, najniewinniej wywróci, a krokodyl dokona 
reszty... brrr! Wolę 
jednak każdą inną śmierć od tej w paszczy krokodyla.
— Dla mnie życie bez ryzyka i emocji jest psa warte. Wolę chyba zginąć w paszczy 
krokodyla niż 
przez całe życie nosić parasol i kalosze. To coś okropnego. Znam takich, co 
mieszkając 
dwadzieścia lat w Afryce kąpali się tylko w wannie.
Silny nurt rzeki odniósł ich już spory kawałek od promu, trzeba było teraz 
wracać powoli pod prąd, 
ocierając się o przybrzeżne trzciny i biorąc miejscami na pych.
Kiedy wsiadali do auta, słońce zachodziło. Ciężko postękując pierwszym biegiem, 
wdrapali się na 
stromy brzeg, skąd rozpościerał się daleki, niczym nie zakryty widok na falisty, 
pożółkły step. U 
jego kresu, już blisko horyzontu, wznosił się stożkowaty pagórek z kościelną 
wieżą na czubku. 
Katolickie misje wybierają z reguły najpiękniejsze, wysoko położone, górujące na 
okolicą miejsca. 
Wybór taki dyktują przede wszystkim komary.
VV niespełna pół godziny stanęli przed obszernym gankiem murowanej plebani. Na 
spotkanie im 
wyszedł siwobrody braciszek.
—Vous etes Polonais?! — zawołał entuzjastycznie. — Doskonale się składa, właśnie 
jezdem 
poznaniok.
Brat Ignacy spędził w tej misji sześćdziesiąt łat, a właściwie, mówiąc ściśle, 
całe swoje życie, bo 
zjawił się tutaj jako wyrostek. Inni zmieniali się, wyjeżdżali na urlopy i 
zdrowotne wypoczynki do 
chłodnych krajów, podczas gdy on trwał niezmiennie na posterunku.
— Ej — opowiadał nam po chwili — pamiętam, jak tu, na tym samym krześle siedział 
nasz Henryk 
Sienkiewicz, pan zna go pewnie? Pisarz.
— A jakże... trochę znam.
— Przybył tutaj karawaną z Bagamoyo, w zamiarze wędrowania dalej, ale wybuchły 
zamieszki w 
szczepie Wazigua, więc nie chcąc ryzykować, czekał. Siedział tu kilka tygodni, 
stracił wreszcie 
cierpliwość i ruszył z powrotem.
— Ale brat mówi po polsku zupełnie poprawnie. Tyle lat z obcymi i nie zapomnieć.
— Ja? Swój język miałbym zapomnieć? O, nie daj Bóg! Ostatnio przyjeżdżali tutaj 
kilkakrotnie 
uchodźcy z obozów, to się nieco przypomniało, a i ja był u nich.
— Razem z językiem przyszła pewno i tęsknota za krajem, co?
— Gdzieżby tam człek miał czas na takie sentymenta! Roboty tu zawsze dość. A 
człowiek wszędzie 
taki sam: czy czarny, czy biały, dusza taka sama. I grzechy takie same...
Siedzieli w trzcinowych fotelach, wkoło rozciągały się okoliczne stepy, 
zamknięte na horyzoncie 
czarnym murem galeriowego lasu nad rzeką Wami.
— Znajomość przedmiotu pogłębia zainteresowanie. Patrzyłbym na ten las zupełnie 
obojętnie, 
gdyby nie przeżycia dzisiejszego dnia. Teraz ta czarna linia drzew przedstawia 
dla mnie żywą 
wartość, widzę w niej to, czego bym nie mógł widzieć przedtem — rzekł Zygmunt 
pochylając się 
ku Margaret. — Swoją drogą taka wędrówka zastąpi najbogatszy film. Pomyśl: dwa 
dni tylko, a ile 
nowych, nie spotykanych dotąd przeżyć. Te borykania się z piaskiem, później z 
błotem, noc 
bagamoyska, hipopotamy, teraz misja... zmiany jak w kalejdoskopie. Cudownie. 
Takie życie 
kocham,
— A niebo jest wciąż to samo — zauważył z dobrotliwym uśmiechem brat.
— Tak, tak... stara prawda — potwierdził Zygmunt.
— Ja wolę życie spokojne, osiadłe. Więcej dobrego można ludziom zrobić. Co 
prawda Bóg jest 
wszędzie, ale podejść do niego trzeba, a to nie taka prosta rzecz, żeby drogę 
znaleźć, trzeba czasu. 
W podróżowaniu trudno... — staruszek zamyślił się. — Ojcowie zaraz przyjdą. 
Modlą się w 
kościele. Wkrótce kolacja.
Jakaś rozhisteryzowana cykada jęła się drzeć wniebogłosy, aż wibrowało w uszach.
— Ta misja jest drugą z kolei w Afryce Wschodniej — ciągnął brat Ignacy. — Ale 
świat się 
odmienił... oj, odmienił! Nic wspólnego pomiędzy dziś a wczoraj. Kiedy 
Sienkiewicz siedział tutaj, 
nie było jeszcze żadnych dróg, a zbuntowane plemiona wyrzynały białych. Widzi 
pan te kamienie 
dokoła? — wskazał ręką resztki obronnego muru. — Nasza misja wyglądała jak 
Częstochowa za 
Szwedów. A lwy... lamparty? Mój Boże, nie było prawie nocy bez ofiar. Z tej 
werandy to się ciągle 
słyszało ryki.
Wesołym pogwarem wypływała ku nim spoza węgła gromada księży. Szli zamaszyście, 
bez 
bogobojnych gestów, jak ludzie twardej rzeczywistości. Przywitali się mocnym, 
czerstwym 
uściskiem spracowanych dłoni. Mówili głośno, raczej za głośno, znać nawykli do 
przestrzeni i 
tłumów.
Działo się im niezgorzej. Bawełniane plantacje dawały dobry dochód, a przy tym 
fabryczka i młyn 
parowy. Toteż komfort życia misji, jej sute jedzenie, zakrapiane holenderskim 
piwem, różniły się 
bardzo od innych, ubogich, dalekich prowincjonalnych placówek.
Kiedy po dobrej kolacji zasiedli społem na tejże werandzie, Zygmunt wyjął 
fotografię maski 
Makeke.
— Czy widział który z ojców coś podobnego? Oglądali po kolei, kręcili przecząco 
głowami.
— Nie, z całą pewnością nie - stwierdził przeor.
— Ale może brat Ignacy? Brat wszakże tyle lat w jednym miejscu. Może dawniej?
— Nie, i ja nie widziałem. U nas tutaj żadnych masek nie wyrabiają.
— A jednak stąd właśnie ta maska przywędrowała. Niejaki ksiądz Konrad przysłał 
ją do naszego 
muzeum w Dar es-Salaam.
— Ksiądz Konrad umarł przed paru laty — powiedział przeor.
— Ale skąd mógł ją zdobyć, chyba gdzieś z okolicy?
— Z całą pewnością nie — zaprotestował brat Ignacy. — Tutaj prócz szpilek, które 
dziewczyny 
noszą czasem we włosach podczas ngomy, Murzyni nie wyrabiają dosłownie nic. 
Ojciec Konrad 
przybył do nas z Lindi, więc może stamtąd pochodzi ta maska.
— Czy mógłby mi brat pokazać jedną z tych szpilek?
— Nic ciekawego. Z całą pewnością nie będą się one nadawać do użytku dla 
pańskiej żony — brat 
Ignacy wskazał żartobliwie na Margaret.
„Już zaczynają nas swatać” — pomyślał Zygmunt. Dlaczego, u licha, skoro kobieta 
raz się 
przejedzie z mężczyzną w samochodzie, musi być koniecznie jego żoną? Cóż 
wreszcie komu do 
tego, jaki stosunek ich łączy. Wszakże to tylko i wyłącznie własna, osobista 
sprawa dwojga ludzi. 
Kiedyż wreszcie człowiek będzie mógł rozporządzać sam sobą?
Brat Ignacy wrócił ze swojej celi.
— Oto ten patyk, proszę.
— Ależ to wcale nie patyk, tylko pięknie wyrzeźbiona hebanowa szpilka! — Zygmunt 
podniósł ją 
bliżej ku światłu lampy, spojrzał i oniemiał. Dreszcz przebiegł mu skórę, a 
serce gwałtownie 
załomotało.
— Margaret, chodź bliżej i przyjrzyj się tej szpilce. Są tu dwie takie same małe 
figurki, jak tamta, 
którą pokazywałem ci w daressalaamskim muzeum, w gablotce czarodziejskich 
przyborów... 
pamiętasz?
Spojrzała uważnie, a po chwili twarz jej zarumieniła się, a oczy zapałały 
radością.
— Widzę, że ta mała szpilka dokonała cudu przemiany. Nareszcie twoje oczy 
zaświeciły 
zainteresowaniem. Nareszcie brudny murzyński przedmiot zasłużył na uwagę. Brawo, 
Margaret, 
zaczynamy robić postępy. Wydaje mi się, że jesteśmy na tropie. Niechcący, 
szukając maski, 
rozwiążemy może inną tajemnicę. Nie ulega bowiem wątpliwości, że te figurki i 
tamta w muzeum 
pochodzą z tego samego plemienia. Takie same symboliczne piersi i pępek, taki 
sam komiczny, 
jakby napoleoński kapelusz.
— To nie kapelusz — zaśmiał się brat Ignacy — to uczesanie dziewczyn plemienia 
Wamkwere. Co 
prawda dziś trudno już takie uczesanie spotkać, bo moda przyszła na inne, tak 
zwane swahili.
— A gdzie brat tę szpilkę znalazł?
— Za rzeką Wami, po stronie misji Lugoba, gdzie mieszka właśnie ten szczep, 
Wamkwere. Oni 
czasami coś dłubią w drzewie. Tutaj, w Mandeirze, nic takiego nie ma. 
Powinniście tam jechać. 
Może i maski tam robią, bo ja wiem.
— W tej okolicy muszą być chyba czarownicy? — spytała poważnie Margaret, a 
wszyscy księża, 
jakby się umówili, parsknęli chóralnym śmiechem:
— Ależ gdzie ich nie ma! Czarowników i komarów w Afryce nie zbraknie. Żadna woda 
święcona 
ich stąd nie wykurzy. No, ale już późno. Teraz pora na wieczorną modlitwę, a 
potem spać.
— Żona pańska uda się do pokojów sióstr zakonnych, a pan pójdzie za mną, wskażę 
mu pokój i 
pościel — dodał brat Ignacy.
Margaret miała nadąsany wyraz twarzy, ale siostry, z pokorną serdecznością 
ujmując ją pod ramię, 
uprowadziły w ciemność ogrodu.
Za chwilę księża klękali na wygodnych, aksamitnych poduszkach klęczników. Brat 
Ignacy 
prowadził litanię. Reszta odpowiadała mu basowym, niewyraźnym pomrukiem. 
Odmówili litanię 
po francusku i po łacinie.
Żółty blask naftowej latarni rzucał na białe ściany czarne sylwetki pochylonych 
nosów i 
trzepoczących się warg. Modlitwa trwała bardzo długo, aż do sennego zmęczenia.
Nareszcie się żegnają. Ach z jaką rozkoszą utonie Zygmunt w puchowym łożu! 
Przeznaczyli dla 
niego pokój biskupi. Dopieroż będzie miał wygodne spanie.
U CZAROWNIKA
Od strony kościoła ukazały się błękitne habity sióstr zakonnych. Prowadziły 
swoją przygodną 
owieczkę. Zygmunt już z daleka poznał, że Margaret jest zła. Rogata dusza nie 
mogła łatwo poddać 
się rygorowi przymusu.
— Oddajemy małżonkę całą i sytą — zapewniła siostra przełożona z typowym, 
modlitewnym 
przekrzywieniem głowy.
Trzeba było powiedzieć coś równie grzecznego. Szukał w myśli odpowiednich słów i 
nie mógł ich 
w pośpiechu znaleźć. Więc szurgając nogami wyszczerzył tylko zęby. Szczęściem 
siostry rade były 
jak najszybciej odejść.
W niespełna pół godziny siedzieli w samochodzie. Ledwie budynki misyjne zniknęły 
za gęstwą 
przyrzecznego buszu, Margaret wybuchnęła gniewem:
— Tak dalej być nie może. To obrzydliwe.
— Co obrzydliwe? — zdziwił się.
— Takie oszukiwanie i okłamywanie.
— Nie bardzo rozumiem, o co ci chodzi.
— No, to udawanie małżeństwa, po co to?
— A mówiłaś im, że jesteśmy małżeństwem? Pytały cię oto?
— No nie, ale wiem, że tak zrozumiały...
— Więc cóż z tego. Oni wyobrażają sobie życie w swoisty sposób, według swoich 
przepisów 
moralnych, ale nas to do niczego nie zobowiązuje. Nie przejmuj się tym, 
Margaret. Naprawdę 
szkoda słów i twoich nerwów. W Afryce jest rzeczą ogólnie przyjętą gościć 
przygodnych 
podróżnych.
Wciąż mijali grupki Murzynek niosących z rzeki wodę. Zdawałoby się, widok 
powszedni i 
nieciekawy, a jednak za każdym razem zwalniali biegu, żeby im się lepiej 
przypatrzyć. Ta gracja, ta 
wrodzona elastyczność chodu. Dzban pełen wody na głowie trzyma się niby 
urzeczony, a one 
gwarzą sobie wesoło, dłubią w nosach, poskrobują pośladki, są najzupełniej 
swobodne, 
rozdokazywane. Czasami niektóre z nich podkładają pod dzbany plecione z trawy 
krążki — 
większość jednak tego nie robi. Naczynia są odkryte, a na wierzchu pływają w 
nich kawałki 
drewna, mające zapobiec rozpryskiwaniu się wody.
Pogadując wdzięcznie, zbierając po drodze ploteczki, wędrują te kobiety 
kilometrami, czasem pół 
dnia i więcej.
— Wiesz — zaczęła nagle Margaret — to przekleństwo mojego życia!
— Co takiego?
— Że urodziłam się kobietą. Nie mam nic wspólnego z babami. Zawsze wolałam 
towarzystwo 
męskie...
— A to wspaniały argument! — zaśmiał się szczerze. — Przemawia raczej za twoją 
wybitną 
kobiecością. Ja także wolę towarzystwo kobiet, i to zupełnie naturalne... Ale 
patrz, oto i nasza nowa 
misja.
Na najwyższym schodku werandy stał chudy, wysoki ksiądz w sutannie, niegdyś 
białej, i 
zasłaniając dłonią oczy, śledził nadjeżdżających. Widocznie czekał samochodu z 
Mandeiry; 
ujrzawszy niepożądanych gości żachnął się i jakby rzucił do ucieczki, ale było 
za późno, więc 
zawrócił. Niezadowolenie nie ustąpiło mu z twarzy, kiedy niby serdecznie 
wyciągnął ku nim dłoń.
— Nasza misja bardzo uboga, nawet wody nie mamy pod dostatkiem — asekurował się 
na wszelki 
wypadek, ale Zygmunt uprzedził go, wyjmując z kieszeni czarodziejską szpilkę.
— Chcemy wyświetlić tę tajemnicę. Czy ksiądz dobrodziej widział już kiedy 
podobny przedmiot?
— Tak, i to nieraz. Podobne szpilki noszą dziewczęta we włosach. W tych sprawach 
jednak 
skontaktuję państwa z Józefem, on będzie wiedział najlepiej.
— Któż to taki ten Józef?
— Nasz najstarszy chrześcijanin. On tu jest od początku, podczas gdy ja tylko od 
lat pięciu. On o 
wszystkim wie.
Za chwilę stał już przed nami krępy, mały starzec. Murzyni bardzo rzadko 
dochodzą do sędziwych 
lat, ten był siwiuteńki. Jego chytre, wąskie oczka biegały podejrzliwie na 
strony, oczekując 
zaskoczenia. W dłoniach bezustannie ugniatał słomkowy kapelusz, a raczej jego 
smutne resztki. 
Denko się zgubiło, pozostał tylko otok. Patrząc spode łba na Zygmunta zapewne 
myślał: „Czego 
chce ten wazungu? Czy to czasami nie bwana szauri (zastępca starosty)? Może 
bwana nyama 
(weterynarz), a może bwana miti (leśniczy)? Każdy biały jest podejrzany. 
Najlepiej udawać 
głupiego, jest to przecież niezawodna i znana w świecie metoda”.
— Niech mu pan pokażę tę szpilkę — szepnął ksiądz.
Murzyn wziął szpilkę dwoma palcami i ostrożnie podniósł ku światłu. Obracał na 
wszystkie strony 
powoli i z namaszczeniem, jakby nigdy czegoś podobnego w życiu nie spotkał.
— Znasz tę szpilkę? Widziałeś już taką?
— Szpilkę?
— No tak. Przecież służy ona do włosów.
— Do włosów?
— Może nie? Ty wiesz to lepiej, boś z tych okolic, więc powiedz mi, do czego ona 
służy?
— Msamfulo?
— O, znasz nawet nazwę, czemu więc udajesz, jakbyś nigdy przedtem podobnej nie 
widział?
— Dzisiaj już msamfulo rzadko kto nosi, inne są uczesania.
— Wiem o tym, ale znajdziesz mi jeszcze kilka takich szpilek, dobrze?
— Czy takich drewnianych?
— Mogą być i z kości słoniowej, jeżeli takie istnieją!
— Czy takie ostre jak ta?
— Ależ tak., tak..
— Iz takim samym mananyanhiti na szczycie?
— A więc te drobne figurki noszą nazwę „mananyanhiti”? Ty je znasz, więc znajdź 
mi podobne, 
tylko znacznie większe.
Starzec wyraźnie się zmieszał. Sam się złapał w wazungowe sidła. Był zły. 
Wiadomo, wazungu jest 
gorszy od kameleona i potrafi każdego podstępnie podejść.
— Ja nie wiem. To bardzo dawno, kiedy mczawi dawał mananyanhiti młodej 
dziewczynie, gdy 
wychodziła za mąż. Bez tego nie można było urodzić dziecka.
— A więc szkoda słów, prowadź mnie zaraz do jakiegoś mczawi!
Józef przestępował z nogi na nogę, mnąc kapleusz. Oczy miał spuszczone i 
najwyraźniej zwlekał.
— On się boi — szepnął znowu ksiądz. — Niech mu pan do parę groszy, to go od 
razu obłaskawi.
Na widok pieniędzy starzec uśmiechnął się chytrze, przyjął datek, otaksował jego 
wartość, zawinął 
w brudną szmatę i zatknął za pas, ale z miejsca się nie ruszał.
— Pójdziesz ze mną wreszcie czy nie? — spytał Zygmunt tracąc już cierpliwość.
— Bwana m’kubwa chce mananyanhiti?
— Już ci mówiłem.
— Drewniane?
— Wacza maneno (przestań pleść banialuki)! Prowadź mnie natychmiast do jakiegoś 
mczawi.
Niechętnie i z ociąganiem począł Józef schodzić z werandy. Zadowolony z takiego 
obrotu sprawy 
ksiądz mrugnął znacząco okiem, znikając pospiesznie za progiem najbliższych 
drzwi.
Gdy wyszli poza obręb misji i zagłębili się w buszową ścieżynę, Zygmunt zaczął:
— Znasz jakiegoś mczawi?
— Czy tego, co uzdrawia chorych?
— Dobry i taki.
— Może takiego, co potrafi zapalić dom wroga swojego na odległość?
— Ano, dobrze.
— A może takiego, co potrafi zamienić się w simbę?
— Czy tego, co potrafi czytać przyszłość z wyplutych jelit ptaka?
Tu Zygmunt nie wytrzymał. Znudziła go nie kończąca się litania, więc wybuchnął.
— Wacza maneno! Każdy idiota, każdy najgorszy szenzi wie, kto to jest mczawi, a 
ty nawet tego 
nie wiesz?
— Ja nie znam żadnego mczawi, tu ich nie ma.
Szewska pasja ogarnęła Zygmunta. Ten Józef to prawdziwy okaz misyjnego 
świętoszka, co 
obłapuje księży pod kolana, a ci w naiwnej wierze dają mu nowe szatki. Szkoda 
trudu, ani rusz z 
nim nie poradzisz. Zawrócił więc na pięcie i szedł do misji.
— Proszę ojca! — wołał z daleka, widząc ginącą za jakimś składzikiem chudą 
postać misjonarza. 
— Proszę ojca, ten dureń w niczym mi nie pomoże. Proszę lepiej dać jakiegoś 
młodszego 
spryciarza.
— Boleslaus! — krzyknął zakonnik. — Bo-le-sla-us!.„
— Ależ to nasze polskie imię, skądżeście takiego Murzyna wytrzasnęli? — zdziwił 
się Zygmunt.
Ksiądz poczerwieniał, jakby go ktoś na gorącym uczynku przyłapał:
— Ano, bo... proszę pana... któż mógł przewidzieć, że wy, Polacy, przywędrujecie 
aż tutaj, do 
serca Afryki. Chrzcząc pogan, musimy im nadawać jakieś katolickie imiona, 
wybieramy więc z 
kalendarzy możliwie najrzadsze, aby żaden z białych nie obraził się. Tu, w tej 
misji, posługiwano 
się kalendarzem słowiańskim, dlatego mamy wielu Wacławów, Stanisławów, 
Bolesławów, 
Sławomirów.
Tymczasem Boleslaus już był przy nich. Trzepnął bosymi stopami o klepisko, 
przyłożył teatralnie 
usztywnioną dłoń do czoła i wytrzeszczając komicznie oczy wyrecytował jednym 
echem:
— Good morning, sir!
Margaret uśmiechnęła się z zadowoleniem. Przypadł jej od razu do gustu. To nie 
to, co tamten 
fajtłapa. Jasne, błyszczące ciekawością oczy patrzyły na nich szczerze i 
odważnie, a przy tym 
niedawno uprana, starannie wycerowana koszula także wystawiała mu dobre 
świadectwo.
— Zaprowadzisz nas zaraz do mczawi, znasz jakiegoś?
— Ależ naturalnie. Sam bym się nie odważył, ale z bwaną i mem-sahib pójdę z 
przyjemnością.
— Widziałeś kiedy taką szpilkę? — zapytał Zygmunt.
— Oczywiście. Któż by nie znał msamfulo! Chociaż przy obecnych uczesaniach już 
się nie nosi 
szpilek.
— A te małe figurki też widywałeś?
— Mananyanhiti? Ten stary mze-mczawi powinien je mieć, tylko nie wiem, czy 
zechce pokazać.
— No, to prowadź do niego szybko. Czy daleko?
— Dojdziemy, gdy słońce będzie tak — tu podniósł ramię skosem w bok, jak harcerz 
przy 
sygnalizowaniu Morse’em.
Podreptali gęsiego, patrząc uważnie pod stopy, aby nie nadepnąć na węża. W 
Afryce zawsze trzeba 
uważać. Nawet niewinnie wyglądające krzewy pełne są ciernistych kolców, o które 
łatwo zaczepić 
rękawem koszuli. Czasem zruszona przez termity ziemia nagle obsunie się pod 
nogą, tworząc 
sporej głębokości dół, gdzie indziej czarna wstęga wędrujących mrówek przetnie 
ci drogę i biada, 
jeśli nieopatrznie staniesz na nie stopą. Oblezą się w mig. Już gryzą w 
pachwinach, pod paskiem, na 
plecach. Aż pojąć trudno, jak są szybkie i sprawne.
Zamiast skakać poprzez czarną wstęgę ich pochodu, lepiej przykucnąć niewinnie 
obok i patrzeć. 
Wracają pewnie z jakiejś zwycięskiej rozprawy. Każda coś niesie: albo jajo, albo 
termita — białego 
tłuściocha. Zamiatają ich odwłokami ziemię, trudzą się, mozolą. Czasami źdźbło 
trawy stanie im w 
poprzek drogi, więc wdrapują się, zdobywając przeszkodę. Jedna drugiej pomaga: 
idą tłumnie, 
ramię przy ramieniu. A po bokach czuwa straż. Rycerze-milicjanci, obywatelskie 
pogotowie. 
Nastawili olbrzymie kleszcze, wyrównali szeregi niby kolczasty płot — zaporową 
barierę. Niektóre 
pochody unikają ścieżek. Znają ich niebezpieczeństwo. Zamiast kroczyć gładką i 
udeptaną 
powierzchnią wolą drążyć podziemny tunel. Czasami szczęśliwy los rzuci im gałąź 
do pomocy, 
więc maszerują łańcuchami, niby mostem dla pieszych, aż jakieś zwierzę jednym 
kopnięciem nogi 
załamie ten most.
— Ciężkie jest życie małego stworzonka — odezwała się nagle Margaret.
— Myślisz o mrówkach?
— Tak, o mrówkach, muszkach, termitach... o milionach tych drobniutkich istot, 
które nieoględnie 
depczemy butem. Jeden brutalny ruch może zmiażdżyć tyle żywych istot!
— Może wstąpimy do zakonu Dżainów?
— Cóż to za zakon?
— Z Indii. Pozostałość najczystszego, pierwotnego buddyzmu. Wędrowni żebracy o 
ascetycznych, 
bardzo srogich regułach. Ciekawi ludzie, chociaż najczęściej... analfabeci.
— Ale co oni mają wspólnego z rozdeptanymi mrówkami?
— To że chodzą uważnie, a gdy siadają, muszą zmieść ławkę, na ustach noszą 
muślin, aby broń 
Boże nie połknąć i nie zdusić jakiejś nieostrożnej muszki.
Godzinę już szli dobrym sportowym krokiem. Przed każdym rozgałęzieniem dróg 
Murzyn 
milczącym gestem wskazywał kierunek. Upał dawał się już na dobre we znaki. Od 
czasu do czasu 
wchodzili w strefę przejmującego, aż do mózgu świdrującego trelowania czarnych 
bąków. Zabawne 
te owady, przylepione do kory drzewnej, wydają przeraźliwie skrzeczący gwizd. Ma 
to być znak 
nadchodzących jeszcze gorszych upałów.
Wędrując przez afrykański busz, trzeba się przeobrazić w bezduszny automat, 
maszynę do 
podnoszenia i wyrzucania nóg równo, systematycznie a powoli, żeby się nie 
zasapać i nie spocić 
zbytnio. Nigdy nie wiadomo, jaka droga nas jeszcze czeka. Mapy? — mój Boże! — 
cóż za absur-
dalny pomysł. Najdokładniejsze z nich są kopiami wojskowych map niemieckich 
sprzed pierwszej 
wojny światowej. Informacje miejscowych Murzynów? Trzeba mieć ogromną wprawę w 
odczytywaniu ich gestów i rozumieniu słów. Na przykład gdy Murzyn wskaże 
ramieniem, mówiąc 
„karibu sana”, znaczy to „bardzo blisko”, mniej więcej mil pięć. Ale już „karibu 
saana”, z 
przeciągniętą samogłoską „a”, oznacza bliższy dystans, dajmy na to dwie mile. 
Jeżeli Murzyn 
zawoła „huku”, czyli w dosłownym tłumaczeniu: „tam”, należy myśleć, że to 
niedaleko. Ale niech 
nas dobry los strzeże przed okrzykiem: „hukuuuu”, wówczas nigdy się do celu nie 
dojdzie.
Byli już solidnie zmęczeni, kiedy spomiędzy krzewów i niskich, karłowatych drzew 
wyłonił się 
spiczasty dach starej, poczerniałej chaty.
— Hodi (czy można?) — wrzasnął dziarski przewodnik.
— Karibu, proszę! — doleciał zachrypnięty starczy głos, idący ku nim 
nieżyczliwie jakoś, jakby 
spod ziemi.
Znaleźli się na niewielkim kwadratowym podwórku, pełnym przeróżnego śmiecia. Na 
dwóch 
ogniskach grzały się ogromne garnki. Dokoła, na gałęziach drzew, na ostrzach 
krokwi, patyków i 
żerdek suszyły się rozmaite skóry, na drucie zaś, rozpiętym poprzez środek 
podwórka, wisiały 
cztery węże. Jeden jeszcze żył, bo falistym spazmem szły po nim pierścieniowate 
skurcze. We 
wszystkich kątach leżały stosy jakichś nieokreślonych bliżej, zapleśniałych 
odpadków kości, ziół i 
drzewa.
Z ciemnej czeluści chaty, mrużąc oczy przed słońcem, wychylił się chudy, 
osmolony łeb starca. 
Zlustrował przybyłych nieufnym, podejrzliwym okiem, jakby ociągając się przed 
wyjściem na 
świat. Wreszcie wyciągnął spoza siebie mały, z jednego pnia ciosany stołek i 
podsunął go Margaret.
— Karibu — rzekł oschle.
Bez dłuższych wstępów Zygmunt podał mu szpilkę. Niech obejrzy i sam powie.
Starzec długo obracał podany przedmiot w palcach i wąchał go, udając naiwnego.
— Nie. Nie widziałem tego nigdy — rzekł wreszcie z powagą, na co dzielny a 
energiczny Boleslaus 
podskoczył, przypadł do starca i z pałającym wzrokiem jął wrzeszczeć:
— Łżesz jak ostatni tchórz! Ty byś nie znał msamfulo, podczas gdy ja, mały 
chłopiec, znam je 
doskonale! Po co kłamiesz? Ten bwana żadnej ci krzywdy nie chce wyrządzić. Bwana 
m’kubwa 
dobrze płaci.
Czarownikowi zabiegały oczy. Zaciął wściekle wargi i spojrzał na chłopca spode 
łba. Ratując 
sytuację, Zygmunt jak najszybciej wtrącił:
— Ty się nie bój, nie jestem ani bwana miti, ani bwana szauri, ani bwana nyamya. 
Jestem 
zwyczajnym mganga (lekarzem) wazungów, jak ty jesteś mganga szenzi. Za wszystko, 
co mi dasz 
albo pokażesz, zapłacę ci bakszyszem.
— Bwana m’kubwa dobrze płaci — jeszcze raz potwierdził Boleslaus.
— Czegóż bwana m’kubwa chce ode mnie?
— Chcę dla tej oto mem-sahib mananyanhiti.
— Mananyanhiti? A czy ona idzie za mąż?
— Tak, wkrótce.
— Nie każde mananyanhiti przynosi szczęście.
— Mniejsza o to, chcę od ciebie dostać jedno albo dwa.
— To rzecz niełatwa. Dawniej bywało dużo. Dziś fundi (majstrowie) powymierali, 
nie ma komu 
rzeźbić. Może znajdę gdzie stare, porzucone mananyanhiti, ale to jest 
niebezpieczne, bo nikt nie 
wie, czy szczęście, czy zło niesie.
— Więc daj mi takie jedno.
— Nie wiem, gdzie jest, musiałbym zapytać koguta. Zygmunt spojrzał na Margaret, 
Margaret na 
Zygmunta.
— Co on mówi? — szepnęła.
— Kogo masz spytać? — zwrócił się Zygmunt do starca z niedowierzaniem.
— Koguta — odrzekł spokojnie.
— On mówi, że bwana ma przynieść koguta — wytłumaczył Boleslaus.
— Skądże mu wytrzasnę koguta?
— Niedaleko stąd jest wioska, ja skoczę migiem! — wyrwał się chłopak. — Jakiego 
chcesz 
koguta? — zwrócił się do starca.
— Tu chodzi o kobietę, więc kogut musi być biały.
Wieś naprawdę była niedaleko, bo ledwie pięty chłopca znikły w krzakach, już był 
z powrotem. 
Czarodziej w milczeniu przyjął ptaka, położył na dłoni, zajrzał mu pot skrzydła, 
chwilę poważył, po 
czym, mruknąwszy z uzna niem, jął oczyszczać przed sobą miejsce na ziemi.
— Boję się — szepnęła nagle Margaret przysuwając się nieco do Zygmunta. — Kto 
wie, co jest w 
środku tej tykwy.
— Czego się mamy bać? Jestem od niego silniejszy. Nic nam nie może zrobić.
— Ale on jest czarownikiem.
— Wierzysz w to? Spytaj go, czy umie czarować?
— Słuchaj, mze! — zwrócił się Zygmunt do starego. — Czy ty potrafisz 
przepowiadać przyszłość?
— Ludziom czarnym potrafię, ale wazungom nie próbowałem.
— Więc popróbuj teraz.
— To będzie kosztowało pięć szylingów — rzekł chytrze, przewidując zapewne, że 
taka 
wygórowana cena odstraszy klienta.
— Masz tu pieniądze i zabieraj się do dzieła.
Stary leniwym ruchem oddał kurę chłopcu, sam zaś zniknął w czeluściach 
tajemniczej chaty. Za 
chwilę wyszedł z niej, niosąc róg antylopy oraz drewniany trójnóg. Trójnóg 
ustawił na ziemi, w 
środek włożył róg otworem do góry, po czym zaczął się niepewnie rozglądać na 
wszystkie strony.
— Kogo jeszcze szukasz?
— Potrzebuję trochę masła.
— Zbierze, szelma, żywność na trzy dni — szepnął Zygmunt do Margaret, a głośno 
zauważył: — 
Skądże je teraz wziąć?
— Ja mam w chacie, ale będzie kosztowało dwa szylingi.
— Zwariowałeś? Dwa szylingi za odrobinę masła?
— Jak bwana sobie życzy, mogę nie wróżyć. Bez masła nic nie wyjdzie.
— Masz pieniądze i śpiesz się.
Teraz czarownik usiadł, zaczerpnął z miski garść topionego tłuszczu, zwanego 
tutaj masłem, i jął 
nim namaszczać antylopi róg. Tłuszcz, obficie przeciekając poprzez brudne palce, 
kapał na ziemię. 
Przez cały czas tego namaszczania stary mruczał coś pod nosem, w końcu wstał, 
wbił w ziemię 
kołek, przywiązał doń nogi ptaka, rozciągnął mu skrzydła lak u orła na herbie i 
rozkazał chłopcu 
trzymać go w tej pozycji. Sam odczekał chwilę, aż się kogut uspokoił, po czym 
błyskawicznym, 
wprawnym ruchem wbił mu ostrze noża pod żebrowy łuk i prowadząc okrężnie, 
wypatroszył 
wszystkie jelita na podstawioną dłoń. Ptak zacharczał boleśnie, ale tylko jeden 
jedyny raz, po czym 
zmrużywszy powieki, legł cicho, ledwo dysząc.
Czarownik, pochyliwszy nisko głowę, przypatrywał się uważnie perystaltycznym 
skurczom kiszek 
— zwijały się, to znów rozwijały splatając się w pętle, ósemki i spirale. W 
końcu stary podniósł 
zatroskaną twarz i jął cedzić szybkie, ciche słowa:
— Mem-sahib nie jest żoną bwana m’kubwy i nigdy nią nie będzie... Mem-sahib 
przyjechała z 
daleka, ale daleko nie odjedzie. Tu nie Ulaya... Tu trzeba słuchać świętych praw 
tabu. Te prawa idą 
ku nam od dziada-pradziada, trzeba ich słuchać... Nie wolno lekceważyć tabu... 
Tabu zabija...
— Co on mówi? — spytała Margaret tuląc się bojaźliwie do ramienia Zygmunta.
Monotonne, niezrozumiałe słowa, recytowane martwym, drewnianym głosem, przejęły 
ją 
nieokreślonym lękiem.
Starzec tymczasem podniósł w górę chudy palec i potrząsając nim w powietrzu, jął 
krzyczeć:
— Śmierć takiemu, co przekracza nakazy tabu! Mech się mem-sahib strzeże i nie 
ufa zbytnio 
swemu rozumowi!
Czarownik zamilkł, skulił się w sobie, przypadł nisko do ziemi, śledząc dalej 
omdlewające już 
jelita. Mdły ich zapach niemile raził powonienie. Margaret odwróciła głowę.
— Dość już tego, chodźmy stąd — poprosiła szeptem.
— Daj spokój. Musimy przecież znaleźć mananyanhiti.
— Czarna, zwęglona już chata... czerep umarłej... jama... szakale wykopują, 
pożerają resztki ciała... 
mananyan-hiti leży na dnie... Nie przyniesie szczęścia nikomu... A nieszczęście 
przyjdzie... śmierć 
czyha... Tabu jest bezwzględne...
— Co on plecie? Chodźmy, już mam dość tych komedii! — powiedziała Margaret, nie 
umiejąc 
opanować zdenerwowania.
— Ty drżysz cała?!
— To wszystko razem jest okropne — wybuchnęła.
— Nie poznają ciebie, Margaret. Ileż ludzi dałoby majątek, żeby być świadkami 
całej tej sceny. To 
przecież był twój pomysł z tą wróżbą. Zresztą świetny. Udało nam się. Dużo się 
włóczyłem po 
Afryce, ale po raz pierwszy dane mi jest coś podobnego widzieć. To bardzo 
ciekawe.
Stary tymczasem odwiązał już martwego ptaka i poniósł go do wnętrza swojej 
chaty, po chwili 
wypełzł stamtąd i rzekł krótko:
— Chodźcie, pokażę wam drogę do mananyanhiti. Poszli. Boleslaus za nimi.
Minęli kilka pólek kukurydzy, prosa i manioku, parę niewielkich bananowych 
lasków, aż po 
kwadransie marszu znaleźli się przed walącym się płotem, za którym stała, a 
właściwie prawie 
leżała już na ziemi strzecha nie dopalonej chaty. Musiały to być stare 
zgliszcza. Poprzez żałobę 
węgla wyzierały zewsząd wysokie kępy suchej trawy.
— Wchodźcie do środka, przekonacie się, czy jelita koguta mówią prawdę — rzekł 
mze.
— Ja nie wejdę za żadne skarby! — zaprotestowała Margaret.
— Widzę, że już masz dosyć przygód. Jak chcesz, ale potem nie zmuszaj mnie do 
opowiadania, co 
tam zobaczyłem.
Opanowała lęk, pochyliła głowę i prawie na czworakach wsunęła się do wnętrza. W 
pierwszej 
chwili ogarnęła ich tak kompletna ciemność, że trudno było rozróżnić znajdujące 
się tam 
przedmioty. Stopniowo wzrok się przyzwyczaił i z mroku wyłoniły się szczegóły. A 
więc przede 
wszystkim jama. Dwa wysokie wały odrzuconej gliny, a wkoło na klepisku rozbite 
czerepy 
garnków, połamane jakieś łyżki, kosze, pełno piszczeli ludzkich i zwierzęcych, 
tak splątanych, że 
nie poodnajdują się chyba na Sądzie Ostatecznym.
— Ktoś tutaj rył — powiedział Zygmunt wskazując palcem rozgrzebany dół.
— Pewno hiena zwęszyła trupa — odrzekł ponuro mczawi.
— Jakiego trupa?
— Tej kobiety, co zmarła w połogu.
— Jak to? Pogrzebano ją tak pośrodku chaty? — spytała szeptem Margaret.
— Wiele szczepów murzyńskich w ten sposób grzebie swych zmarłych — objaśnił 
Zygmunt.
— Więc dom staje się jednocześnie grobowcem?
— Bywa i tak, ale w tym wypadku nikt tu już widocznie nie zamieszkał i chata 
uległa zniszczeniu. 
Najwidoczniej śmierć tej kobiety złożono na karb szajtani (diabła).
Czarownik, jakby znudzony, pochylił się nad dołem i jął w nim grzebać 
znalezionym obok 
patykiem. Odrzucał raz po raz to kamień, to kość, to znów kukurydziany kaczan. 
Przebierał to 
wszystko, aż podniósł czarny podłużny przedmiot, oczyścił go z gliny i podał 
Zygmuntowi.
— Macie tu swoje mananyanhiti — rzekł flegmatycznie 
— ale radzę wyrzucić je precz. Nie przyniosło szczęścia tej kobiecie, co tu 
leży, nie przyniesie i 
wam.
— Teraz możemy już iść, Margaret. Zdobyliśmy to, czegośmy szukali, zrobimy pani 
Smith 
niespodziankę. Masz tu dwa szyligi za ten brudny kawał drzewa — zwrócił się 
Zygmunt do 
czarownika, podając mu pieniądz.
— Jeżeli on taki brudny, to czemu bwana m’kubwa go kupuje?
— Bo, uważasz, czasami nawet w brudzie wazungu znajduje piękno, ale ty, bracie, 
chociaż jesteś 
brudny, nie jesteś wcale piękny. Idź z Bogiem, jedz swojego koguta i zagryzaj 
obficie masłem, na 
zdrowie!
— Kwaheri, bwana! Niech mem-sahib strzeże się tabu!
NOCĄ PRZEZ LAS
Plebania w Lugobie wcale nie wygląda tak ubogo, jak o niej opowiadali w 
Mandeirze, ale jej 
gospodarz pasjami lubi pieniądze, więc każdego gościa szacuje według jego 
możliwości 
materialnych. Nie czyni tego, broń Boże, przez chciwość, ale z pobudek czysto 
idealistycznych. Z 
jakiej racji bowiem jacyś tam turyści mają uszczuplać ciężko zarobiony grosz 
misyjny. Tak się już 
utarło w biurach bwana disi czy pisi (provincial comissioner), że kłopotliwy 
gość jest z reguły 
spławiany pod opiekuńcze skrzydła księży katolickich, ci zaś, nie chcąc narażać 
się władzy, 
przyjmują każdego sercem i kolacją. Poza tym jest rzeczą znaną, że właśnie misje 
katolickie 
posiadają zawsze duże i wygodne budynki z gościnnymi pokojami.
Najtragiczniejszy problem Afryki to brak wody, gdyby nie to, nieurodzajne jej 
przestrzenie dawno 
by już kwitły zbożami. Dlatego też błogosławieństwem jest blaszany dach misji 
Lugoba, który 
podczas deszczowego sezonu przezornie łapie wodę zbierając ją rynnami do 
cementowego basenu 
pod ziemią. Tej wody starcza potem nie tylko na potrzeby misji, ale i dla 
wiernych. Najzagorzalsi 
poganie gotowi są wówczas przyjąć wiarę katolicką.
Prócz blaszanego dachu ksiądz proboszcz Lugoby ma spory składzik towarów 
bławatnych i 
kolonialnych, gdzie można dostać wszystko, czego nawet rozkapryszony Europejczyk 
zapragnie. 
Zygmunt nabył kilka puszek importowanego piwa. Nie skorzystali jednak z 
grzecznościowych 
zaprosin. Do wieczora było jeszcze daleko, więc przenocują gdzieś w polu.
W miarę jak oddalali się od misji, znikały resztki powierzchownej cywilizacji, a 
krajobraz stawał 
się coraz bardziej pierwotny i dziki.
W Tanganice, szczególnie w okolicy Lugoby, w przeciwieństwie do Konga 
Belgijskiego, dużo jest 
pojedynczych rozsianych tu i ówdzie chat.
— Stój! — zawołał nagle Zygmunt chwytając Margaret za rękę.
Zahamowała nagłym zgrzytem.
— Co takiego?
— Czy widzisz te dziewczyny przed chatą?
— Widzę, więc co?
— Jaki stąd wniosek?
— Jakiż może być wniosek? — ruszyła pogardliwie ramionami. — Alboż to jedną 
Murzynkę 
spotykaliśmy w drodze?
— Nie nadajesz się jeszcze do etnograficznych poszukiwań. Przypatrz się lepiej; 
uważniej... Jakim 
grzebieniem one się czeszą?
— Ach, rzeczywiście! Drewnianym. Zdaje się nawet, rzeźbiony...
— Otóż to. Chodźmy zobaczyć.
To mówiąc wyskoczył z auta, ale obie dziewczyny uciekły na jego widok, chowając 
się do wnętrza 
chaty.
Podszedł do wejściowego otworu i zawołał wesoło:
— Jalo, kidżana (halo, dziewczyny)! Jest tam jaki ojciec?
— Nie ma, poszedł do Mandeiry — odpowiedziały chórem piskliwe głosy.
— A wy czegoście się tak wazungu przestraszyły, czy on simba?
— Wcaleśmy się nie przestraszyły — odezwał się jeden głos już bliżej. — My 
tylko... tak sobie.
— No, to wyjdźcie teraz tak sobie na słońce, tu jest młoda mem-sahib, chce was 
zobaczyć.
W otworze ukazała się głowa z ogromną, kędzierzawą, rozdwojoną przedziałem 
czupryną. Całość 
tej ogromnej wiechy przypominała trochę napoleoński kapelusz.
— To uczesanie podobne jest do mananyanhiti, nieprawdaż? — zauważyła Margaret.
— Ależ oczywiście! — zawołał. — Dziewczynko droga — zwrócił się do Murzynki — 
pokaż no 
ten twój drewniany grzebień. Ja ci go nie zabiorę, tylko obejrzę i oddam. 
Zjawiła się druga głowa i 
obie poczęły ze sobą szeptać. Rzecz przybrała na wadze. Wazungu jest bardzo 
podejrzany. Na 
pewno chce ukraść przedmiot, któż go potem dopędzi? Lepiej być ostrożną.
— Macie tu bakszysz, nie bójcie się, nic wam złego nie uczynię.
Widok pieniądza poskutkował magicznie. Od razu wyciągnęła się ku nim dłoń z 
grzebieniem, ale 
jego właścicielka wolała w dalszym ciągu nie wychodzić z ukrycia. Grzebień 
okazał się pięknie 
rzeźbionym okazem. Zygmuntowi aż się oczy zaświeciły, chociaż doskonale 
wiedział, że nie po-
winien okazywać radości, bo cena przedmiotu natychmiast podskoczy.
— Ile chcesz za ten grzebień?
— Nie mogę sprzedać, bo on nie mój.
— Dam ci dwa szylingi, zgoda?
— Nie mogę. On nie mój.
— Więc dam ci trzy.
— Daj cztery i zabieraj, choć nie mój — odrzekła wesoło.
— To niepedagogicznie uczyć ich złodziejstwa — szepnęła Margaret zgorszona.
— Tak mówić potrafi tylko laik — obruszył się na nią. — Trzeba znać psychikę i 
obyczaje 
Murzynów. Oni nigdy nie odmówią nikomu, zwłaszcza białemu. Zaprzeczenie 
własności to 
najgrzeczniejsza forma odmowy. Dam sobie rękę uciąć, jeżeli ten grzebień nie 
jest jej.
Już jechali dalej, tym razem nie śpiesząc. Oglądali się bacznie za nowym 
podobnym łupem. 
Czasem zatrzymywali samochód i szli na piechotę. Wszędzie powtarzały się mniej 
więcej takie 
same rozmowy. Trzeba było dużej cierpliwości i dużego taktu, żeby w końcu 
przekonać, oswoić i 
skłonić właścicielki do sprzedaży.
Pielgrzymując tak od chaty do chaty, nazbierali kilkanaście różnorakich 
grzebieni, starych i 
nowych, połamanych całych, a każdy inaczej zdobiony, każdy z innego drzewa. 
Nawet kilka 
msamfulo wynaleźli wśród tego myszkowania, tylko mananyanhiti nie było.
Słońce tymczasem dawno już zaszło i zacierały się kontury drzew. A oni jeszcze 
nie chcieli 
zrezygnować i wciąż szperali po krętych ścieżkach, wypatrując nowych osiedli. 
Znalezione 
przedmioty układali na poduszce samochodowego siedzenia szeregami i przy świetle 
elektrycznej 
latarki porównywali piękno wzorów.
— Spójrz, każdy z nich jest inny, a mają wspólną jakąś nieuchwytną cechę.
— Właśnie i ja szukam tej cechy — mruknął Zygmunt. — Wspólnota cech jest 
przecież podstawą 
studiów I nad pochodzeniem szczepów oraz ich wędrówek... Na tym
opiera się cała etnografia. Już na podstawie tych kilkunastu grzebieni i szpilek 
potrafilibyśmy 
rozpoznać plemię Wamkwere. W ten sposób, drogą kolekcjonowania, można się stać 
ekspertem. No 
powiedz, Margaret, czy ta robota ciebie jeszcze nie wzięła?
Zamiast odpowiedzi zarzuciła mu nagle ręce na szyję. Ucałował ją głośno i 
serdecznie. Zrozumieli 
się.
— Ale pora myśleć o noclegu. Gdzie będziemy spali?
— W samochodzie.
— Mam inną myśl: jedźmy aż do zmęczenia. Tu się zaczynają wielkie, gęste lasy. 
Pełno 
najrozmaitszej zwierzyny. Droga dość dobra, możemy tak powoli jadąc natknąć się 
na wiele 
niespodzianek.
— Cudownie! — zawołała Margaret. — Zatrzymajmy się więc na chwilkę. Przygotuję 
kilka 
kanapek, zjemy na chybcika i jazda dalej.
Usiedli na skraju drogi. Gwiazdy już się zapaliły, nie było więc ciemno. To tu, 
to tam migotały 
szkarłatne ogniska — pora wieczornego posiłku. Atmosfera wiejskiego zacisza.
— Wolałabyś w tej chwili siedzieć przy stoliku Lyonsa na Oxford Street?
— Co za nonsens! Nie przypominaj! Wiem, chcesz, abym ci dziękowała.
— Chyba ja tobie za samochód. Zaśmiała się.
— Więc wypijmy herbatą zdrowie mego wujka, niech wypoczywa u Lyonsa. Gdyby nie 
on, nie 
mielibyśmy dzisiejszej nocy.
Znowu jechali. Tym razem powoli. Ze świetlistych kręgów reflektorów wyłaniała 
się bajka 
tropikalnego lasu. Już ostatnie domostwa zostały daleko za nimi. Czekała ich noc 
zupełnego 
odludzia.
— Swoją drogą ta jazda teraz to może... lekkomyślność — zaczął Zygmunt. — Niech 
się coś stanie 
z motorem, karburator nawali, to nawet wysiąść nie bardzo bezpiecznie. Mijamy 
teren lwów i 
lampartów. Powiadam ci, więcej tu ich niż w zoologicznym ogrodzie.
— Możemy nie wysiadać, nikt nam nie każe.
— A fizjologiczna potrzeba?
— Wybierzemy na to jakąś odkrytą polankę.
— Zazwyczaj ludzie postępują odwrotnie i wybierają w tym celu... krzaczki.
Śmiali się oboje swobodnie.
„Dobry z niej kumpel” — pomyślał Zygmunt.
„Aż dziwne, jak mało się go krępuję” — myślała Margaret.
W dalekiej perspektywie drogi zaświeciły nagle dwa fosforyzujące zielono punkty.
— Co to takiego? — spytała Margaret nieco zaniepokojona.
— Oczy, ale tym razem tylko ptasie. Będziemy tego mieli bez liku. Te głupie 
sójki, oślepione 
blaskiem reflektorów, czekają na środku drogi do ostatniego momentu, zrywając 
się do lotu 
najczęściej zbyt późno. Przeważnie giną od uderzenia o samochód.
Jakby dla demonstracji, właśnie w tym momencie jakiś mały popielaty ptak 
wyfrunął im tuż spod 
chłodnicy.
— O, znowu czyjeś oczy!
— Tam dalej inne!
— Patrz... ruszają się, odchodzą w lewo...
— Jakieś czworonożne bydlę, może szakal... zaraz zobaczymy.
— Ach nie! — wołała Margaret. — Całe mnóstwo oczu, patrz: jedna... dwie... trzy 
pary... co to?
Raptem w kręgu światła ukazała się tropikalna idylla. Liczna familia jakichś 
nieznanych gryzoniów 
czy drapieżników, podobnych do niedźwiadków. Upatrzyły sobie na zabawę sam 
środek drogi.
Zygmunt, żeby ich nie straszyć, zgasił motor, ale mało sobie robiły z obecności 
samochodu. Mrużąc 
ślipka, oglądały się ciekawie: dlaczego to dziwne słońce tak szybko wzeszło?
Około tuzina małych pękatych pędraków wywracało się wzajemnie pod kontrolą 
rodzicielskiego 
oka. Trącały się noskami, obejmowały łapkami, zupełnie jak oswojone szczenięta. 
Ta ich sielanka 
trwałaby może i dłużej, gdyby nie podejrzliwość matki. Nie podobało się jej to 
dziwaczne roz-
dwojone słońce. Raz po raz podbiega do samochodu i stając na dwóch łapkach, niby 
nasz polski 
chomik, strzygąc groźnie wąsami, przygląda się. Wreszcie dała znak i wszystkie 
pękate bachorki 
poderwały się bezładnym stadem do ucieczki.
Zygmunt wolniutko pojechał za nimi. Z ostro ściętej drogi nie można było zejść 
na bok, więc całe 
stadko pędziło przed siebie środkiem udeptanych kolein. Im dalej, tym większy 
lęk je ogarniał. 
Przyśpieszały biegu, plątały się niezdarnie. Wreszcie jakaś boczna ścieżyna 
przyszła na ratunek. 
Pakowały się w nią koziołkując jedno przez drugie, aż zniknęły w tajemniczym 
gąszczu.
— Lepsze od teatru — szepnęła Margaret z przejęciem.
— Oczywiście — potwierdził Zygmunt. — Stokrotnie wolę to od królewskiego baletu 
w Covent 
Garden. Tylko że tam można kupić bilety na oznaczony czas, a tutaj prawo wstępu 
daje tylko 
szczęśliwy przypadek.
— Tym cenniejsze.
— Gdzieś w pobliżu mieszka mój przyjaciel...
— Mówiłeś, że czeka nas kilkadziesiąt mil dzikiego lasu.
— No tak, ale cóż znaczy w Afryce jakieś tam kilkadziesiąt mil. Za parę godzin 
wyjedziemy na 
szeroki gościniec. Tam zapytamy o drogę.
— Kogóż w nocy zapytasz o drogę?
— Gościńcem ciągną ciężarowe samochody, a przyjaciela mego wszyscy szoferzy 
znają. On ich 
często ratuje w biedzie.
— Cóż to za przyjaciel?
— Właściwie przyjaciel i przyjaciółka, nieoficjalne małżeństwo. Moglibyśmy u 
nich zanocować, 
jeżeli znajdą wolny kawałek dachu nad głową.
— Taki mały dom?
— Tubylcza gliniana chatka, nic więcej, ale ludzie przemili, serdeczni i 
gościnni.
— Polacy?
— On Niemiec z Czech, a ona chyba Polka. W każdym razie oboje mówią po polsku. 
Ona 
doskonale, a on słabo.
Jechali tak gwarząc od niechcenia, z natężonym wzrokiem, usiłując przebić nim 
jeszcze nie 
oświetloną latarniami dal ciemnej nocy. Czekali, co im z nagła pod koła 
wyskoczy. Stopniowo 
przywykali do pustkowia i fantastycznie groźnych cieni drzew nawisłych nad 
drogą. Ocierali się 
prawie o bezwładne zwisy poplątanych lian, porosłych brodami różnych pasożytów. 
Monotonna 
huśtawka samochodu działała usypiająco. Głowa Margaret raz po raz opadała 
bezwładnie, aż 
ulokowała się na stałe w miękkim obramieniu skórzanej poduszki. Zielone słupy 
palm przestały 
wypadać z oświetlonych mroków i szeleścić liśćmi. Zaczarowany świat puszczy 
zawirował i legł 
pokonany snem.
Zygmunt odezwał się raz, drugi i trzeci — odpowiedzi nie było. Spojrzał z ukosa 
na rozchylone, 
rytmicznie poruszane oddechem wargi i uśmiechnął się dobrotliwie. Był także 
znużony, ale nie 
mógł ustąpić. Musieli przecież wybrnąć z tych najgorszych gąszczy. Przyśpieszył 
pędu i nagle, 
raczej podświadomie, nacisnął hamulec. Szarpnięta Margaret wypadła z siedzenia i 
uderzyła głową 
w szybę.
— Co to?... Co się stało?! — krzyknęła.
Milcząc wskazał palcem przed siebie. Przetarła zaspane oczy. Nie chciała jeszcze 
wierzyć — sen to 
czy jawa? Tuż-tuż, może dziesięć kroków przed nimi, stał w poprzek drogi 
olbrzymi lampart i 
najspokojniej patrzył na nią. Jego oczy fosforyzowały zielenią. Oślepiał go 
blask reflektorów, więc 
trochę ogłupiał, ale nienawykły do ucieczki, wyczekiwał. Podjechali bliżej, a 
wówczas kocim, 
powolnym krokiem ruszył przed siebie. Szedł leniwie, jakby celowo wydłużając 
krok. Dopiero na 
skraju drogi, flegmatycznie podwinąwszy ogon, usiadł.
Zygmunt nacisnął gaz i przemknął tuż koło jego pyska. Chwila niepokoju. Kto wie, 
a może 
oślepione zwierzę skoczy na nich, gdy wyzwoli się spod blasku reflektorów? Ale 
królewski 
majestat nie raczył się poruszyć. Siedział sobie niby duży oswojony pies.
— Bałaś się? — spytał Zygmunt po chwili.
— Trochę. Nie uświadomiłam sobie, że dzikie zwierzę na wolności i w klatce 
zoologicznego 
ogrodu to dwa zupełnie odmienne zjawiska. W zoo człowiek lituje się, a tu... tu 
czuje dla nich 
mimowolny respekt i podziw zmieszany z lękiem. Tu one królują nad nami. Wyczuwa 
się, że za ta-
kim potężnym, cudownym lampartem, wyłaniającym się nagle z dżungli, czają się 
inne lamparty, 
lwy, słonie, oceloty, że roi się od nich, że to ich świat, a my tylko od ich 
łaski zależymy.
— Nie jest tak znowu źle, jak to sobie wyobrażasz. Siedzę już w Afryce z górą 
pięć lat i dopiero po 
raz drugi widzę z bliska lamparta. To tylko w Europie wszystkim się wydaje, że 
tu co krok to lew, a 
co drugi — jadowita żmija. Mam wrażenie, że ci „królowie dżungli” bardziej się 
obawiają nas 
aniżeli my ich.
— Jak na dzisiaj, to niemało wrażeń! Ale, zdaje się, ktoś nas dopędza, migają 
światła za nami.
Zygmunt obejrzał się. Szybko zahamował. Wyskoczył z samochodu i stając pośrodku 
drogi, jął 
wymachiwać ręką. Ukazała się ciężarówka. Ze straszliwym zgrzytem łańcuchów, 
hamulców i blach 
stanęła o kilka metrów przed nimi.
— Jambo! Gdzie tu jest tartak?
— Karibu saana, bwana m’kubwa, mailos mbili, apana mingi (bardzo blisko, dwie 
mile stąd, 
niedużo).
— No — westchnął Zygmunt — może jakoś zajedziemy na czas, pośpieszmy się.
Pomknęli jak strzała.
Zatrzepotało coś w światłach latarni i mocno uderzyło o szybę. Miękki, bezwładny 
przedmiot 
potoczył się po masce i opadł na błotnik.
— Psiakrew! — zaklął Zygmunt po polsku.
— Co to było? — spytała przestraszona Margaret.
— To, co mówiłem. Zabity ptak.
— Ojej... szkoda...
— Przy takim pędzie rzecz nieunikniona. Niech, głupi, nie lezie!
— Gdyby tak tobie latarką poświecić w oczy, nie wiem, czy byłbyś mądrzejszy.
— Naumyślnie nie zabijam. Mnie także szkoda tego drobiazgu, który...
Nie dokończył zdania. Nastąpiło jeszcze mocniejsze uderzenie i drugi ptak 
zleciał gdzieś poza nimi.
— Chyba trzeba zwolnić, bo to czysta mordownia — rzekł Zygmunt.
— O!... Znowu omalże się nie zabił. Zwolnij... zwolnij... Trzepotały coraz to 
inne skrzydła. 
Odpadały górą ponad
dachem, to znów na boki. Wyrastały w blasku reflektorów i nikły. A na szybie 
krwawiły się plamy.
— Jest! — zawołał nagle.
— Co jest?
— Tabliczka z napisem „Kangata”. To tutaj.
Cofnął samochód i wjechał w wąziutką bocznicę. Znaleźli się na małym podwórku 
pośród 
bananowych liści. W olbrzymiej szopie-hangarze stały dwie zabłocone w 
niemiłosierny sposób 
dwunastotonowe platformy do wożenia bierwion. Opodal stał niewielki domek, pod 
jego strzechą, 
w małym okienku jeszcze się świeciło. Zygmunt zapukał.
Z naftową lampą w ręku ukazała się przystojna brunetka o bardzo czarnych, 
pięknie oprawnych 
oczach.
— A pan tu skąd? — zawołała przyjaźnie.
— Coś się stało?
— Tyle tylko, żem oszalał i w nocnej porze fatyguję państwa — odrzekł całując ją 
w rękę. — Niech 
mi pani powie zupełnie szczerze: znajdzie się u was jakiś kąt dla mnie i mojej 
towarzyszki?
— Oho!... „towarzyszki”? — szepnęła przekomarzająco. — Może się pan wreszcie 
ożenił?
— Czyżby i pani sądziła, że jedynie żona może podróżować z mężem, a nigdy 
przyjaciółka z 
przyjacielem?
— Żartuję. Powiedziałam, żeby się tylko pośmiać, pan mnie chyba zna. Daleka 
jestem od 
moralizatorstwa. Proszę do środka. Gdzież jest pańska towarzyszka?
— Jeszcze w samochodzie. Nie byliśmy pewni, czy nie śpicie.
— Walter przed chwilą dopiero wrócił z Korogwe, macie szczęście.
— Ale nie odpowiedziała mi pani jeszcze na pytanie. Macie miejsce czy nie?
— Ależ tak... tak... Niedawno firma nasza wykończyła gościnny domek, nikt 
jeszcze w nim nie 
spał, wy będziecie pierwsi.
Wnętrze domu Walterostwa było szczególnie miłe. Siedziba typowo pionierska. 
Tubylczą metodą 
lepione z gliny ściany, powykrzywiane i wybrzuszone, stół na krzyżakach, 
przykryty gustownie 
plecioną matą. Na ścianach barwne obrazki tańców Stryjeńskiej przedziwnie 
harmonizujące z tym 
afrykańskim prymitywem.
— Skądże tutaj Stryjeńska?? — zdziwił się Zygmunt.
— Powiększałam z pocztówek. Pasują do otoczenia, prawda?
— Nie wiedziałem, że obok innych uzdolnień jest pani również malarką.
— Jakież to inne uzdolnienia zdołał pan we mnie podpatrzyć?
— Nie trzeba aż podpatrywać, to rzuca się w oczy. Zdolność przeobrażania 
prymitywu w luksus 
najprostszą pomysłowością.
— Pan nie wiedział, że maluję, a ja nie wiedziałam, że pan umie tak prawić 
komplementy. Oboje 
jesteśmy zaskoczeni, nieprawdaż? — śmiała się obnażając śliczne białe zęby.
— Proszę, niech pani sama sobie jakoś radzi wśród tych naszych gratów — zwróciła 
się po chwili 
do Margaret, gdy ta stanęła w progu.
Walter, przystojny trzydziestoletni mężczyzna, zjawił się tuż za plecami 
Margaret. Milcząc 
przyglądał się nieoczekiwanym gościom. Zygmunt czuł do niego szczególną 
sympatię. Widywali 
się dość często i zawsze w oryginalnych okolicznościach. Ostatnio spotkał go na 
środku gościńca, 
podczas którejś z krajoznawczych wycieczek. Guma, zdaje się, nawaliła w 
autobusie, właśnie 
blisko Kangaty, no i Walter pomagał w reperacji.
„Dobrana z nich para — myślał Zygmunt. — Oboje małomówni, mało wylewni. Na 
pierwszy rzut 
oka raczej nieuprzejmi, a potem, po kilku słowach, stają się swojscy szczerą 
prostotą ludzi 
prawych”.
— Dobrzeście państwo trafili, właśnie przed chwilą wróciłem z Korogwe. Inaczej 
długo byście 
musieli stukać do drzwi, sypiam mocno — zauważył śmiejąc się Walter. — Piwo czy 
whisky?
— Chyba piwo — odrzekł Zygmunt. — Pani Margaret jest nowicjuszem w Afryce i 
jedzie ze mną 
na wielką, odkrywczą safari, może ma pan coś ciekawego do pokazania?
— Zdaje się, że mam, sam jeszcze muszę sprawdzić. Przed chwilą zameldowano mi, 
że w pobliżu 
stoi jakiś słoń i nie ucieka. Podobno daje się zupełnie blisko podejść. Jutro 
rano możemy się tam 
wszyscy wybrać.
— Może ranny?
— Nie wiem. Coś w tym musi być.
— Margaret, słyszysz? Jutro idziemy na słonia! — zawołał Zygmunt wesoło. — 
Miałem nosa 
zajeżdżając tutaj. Słoń, co nie ucieka! Coś jak „w pustyni i w puszczy”.
Gawędzili przy piwie, zagryzając kanapki, które pani Janina szykowała na 
poczekaniu.
— Państwo darują mi taką improwizowaną kolację, ale jutro postaram się krzywdę 
wynagrodzić 
zarzynając najtłustszą kaczkę — usprawiedliwiała się.
— Zapewniam panią, że najwyszukańsze danie nie mogłoby tak smakować w tym 
momencie jak te 
kanapki. Pani potrafi stworzyć atmosferę swobody i całkowitego nieskrępowania.
— Już pan zaczyna swoje komplementy?
Mimo woli prowadził za nią wzrokiem. Margaret straciła humor. Siedziała w 
kąciku, zasłonięta 
cieniem drewnianego słupa, sztywna, jakby połknęła kij. Zygmunt zauważył to. 
Znał kobiece 
zazdrostki o byle co i bez potrzeby.
Tymczasem Walter, biorąc sztormową latarnię, rzekł:
— Prosimy na nocleg, zaprowadzę i pokażę. Jutro wczesnym rankiem idziemy do tego 
słonia. 
Obudzę was.
Szli gęsiego udeptaną gładką ścieżyną, gdy nagle coś brzęknęło opodal. Jakieś 
stworzonko na 
łańcuszku rzuciło się im pod nogi, Margaret skoczyła w bok.
— Proszę się nie bać. Ona nic nie zrobi, tylko straszy. „Ona” to była małpka, 
już objęła 
Zygmuntowi nogę
i drapała się na nią. Margaret przysiadła obok, chcąc małpkę pogłaskać.
— Nie radzę — ostrzegł Walter. — Niki nie lubi kobiet i w ogóle z małpą trzeba 
uważać.
— Zwłaszcza gdy się ją trzyma na łańcuchu — rzekła Margaret zgryźliwie.
— Pani tak myśli? Szkoda, że jest noc. Nie mogę dać poglądowej lekcji, ale 
sposobność nadarzy się 
jutro.
— Tak niebezpieczna?
— Skądże by!... Ale pani chyba nigdy jeszcze nie hodowała małpy?
— W Londynie trochę trudno.
— Dlatego nie rozumiemy się. Ja ogromnie kocham zwierzęta i nie poluję. Ale 
proszę mi wierzyć, 
małpa nie da się długo utrzymać w niewoli. Przyjdzie taki dzień, kiedy oszaleje. 
To bardzo 
sympatyczne i bardzo rozumne stworzenia, ale psotne i złośliwe.
Tak gawędząc dotarli do drzwi nowiutkiego, pachnącego żywicą domu; świeże 
belkowanie jeszcze 
nie zdążyło obeschnąć.
— Dawno nie widziałem drewnianego domu. Czuję się tu jak w Kanadzie, a nie 
Afryce.
— Rzeczywiście to unikat, o drzewo tu łatwiej niż o cement czy piasek. Państwo 
darują brak 
elektryczności. Dynamo pracuje tylko do godziny jedenastej wieczór.
— A węży tu nie ma? — spytała Margaret.
— Prawdopodobnie nie, bo jeszcze nikt tutaj nie mieszkał. Radzę jednak dobrze 
się rozejrzeć. 
Życzę dobrej nocy. Jutro pewnie zbudzi państwa ryk tartaku.
— Ach, jak tutaj przyjemnie! — zawołała Margaret padając na łóżko. — Zupełnie 
inaczej niż w 
misji.
Zygmunt wziął wiadro wody, mydło, ręcznik i z tym wszystkim wyszedł na podwórze, 
mówiąc 
ściślej, do lasu, od razu bowiem znalazł się wśród starych pni.
Powietrze aż odurzało balsamem roślinnych zapachów. Po całodziennej duchocie 
gazów 
spalinowych upajał się tą leczniczą inhalacją natury. Ciemna perspektywa głębi 
leśnej nie zachęcała 
do dalszych spacerów, wolał więc przezornie trzymać się smugi świetlnej idącej 
od okna. W Afryce 
nikt nie przewidzi, co z mroku wyskoczy. Na to jest noc, aby czaić się na 
śpiących. Bydlę 
niesłusznie zwane „homo sapiens” należy do okazów dziennych, więc po co się 
jeszcze szwenda o 
tej porze?
Zrzucił ubranie na mech. Podniósł wiadro i od góry chlusnął wodę na głowę. 
Syknął z przerażenia, 
tak mu się wydała zimna. Nie przewidział kontrastu. Rozgrzane ciało zareagowało 
gęsią skórą, ale 
uparcie lał dalej, aż opróżnił całe wiadro. Poruszał się szybko. Jął 
przeskakiwać z nogi na nogę i 
tłuc ramionami o boki.
Gdy wrócił, Margaret leżała pod kołdrą.
— Czy gasić światło? — zapytał.
— Może tylko przyćmić, a nuż coś się stanie.
— Co może się stać?
— Wąż albo... skorpion...
— Ech, to tylko w egzotycznych filmach co krok coś przebiega i co krok 
przepełza. A zresztą 
przypełznie, to i odpełznie. Dobrej nocy, Margaret!
— Dobranoc.
Sen jednak nie przychodził łatwo. Świeżo przeżyte wrażenia stawały im obrazami 
przed oczy i nie 
było jak przed nimi uciec. Lampart stał na drodze, sójki się zabijały, czarownik 
zaglądał w okno.
— Zygmunt!... Śpisz?
— Nie, a co?
— Myślę, że to nie dwa łóżka stoją na straży moralności, tylko całkiem co 
innego.
— Mianowicie?
— Zmęczenie. Gdybym tak bardzo nie chciała spać jak w tej chwili, kto wie, 
czybym nie przyszła 
do ciebie.
— Może i racja — odmruknął — gdybym nie był tak straszliwie zmęczony, jak jestem 
w tej 
chwili, może bym i nie wyrzucił ciebie, gdybyś do mnie przyszła.
— Gbur!
— Dobranoc, Margaret. Nie zawracaj mnie i sobie głowy.
SZAJTANI
Ani trajkotanie tartaku, ani nawet promienie słońca padające przez okno nie 
potrafiły ich zbudzić. 
Trzeba było bardzo mocnego walenia pięścią w drzwi, żeby rozewrzeć stężałe 
powieki. 
Kryształowe, leśne powietrze, nasycone ozonem, znarkotyzowało ich kompletnie. Aż 
się 
zawstydzili słysząc za drzwiami głos Waltera:
— No co? Idziemy czy nie?
Idziemy?... Dokąd?... Po co?... W pierwszej chwili połapać się nie mogli, z 
trudem powracając do 
rzeczywistości. Ach tak, oczywiście, mają iść do słonia...
— Zaraz!... W pięć minut będę gotowa! — zawołała Margaret, opuszczając bose nogi 
na drewnianą 
podłogę. W nie dopiętej piżamie pobiegła do umywalki.
Rzeczywiście, dokładnie w pięć minut wybiegli na słońce. Walterowa gospodarka 
już pędziła na 
wszystkich czterech kołach. Przy huczącym tartaku uwijali się Murzyni, a przed 
domem 
mieszkalnym stały rzędem trzy ogromne, puste ciężarowe platformy gotowe do 
odjazdu.
— Musimy się bardzo śpieszyć, jest szalenie późno, te ciężarówki czekają na 
ładowanie. Mamy 
nimi podjechać część drogi — mówił Walter otwierając drzwi do pokoju.
Stół już stał nakryty, a kawa dymiła.
— Proszę łykać co się da i jak najprędzej! — wołała gospodyni spoza płóciennej 
zasłony. — Ja 
tylko nałożę spodnie i jestem gotowa.
Za chwilę siedzieli już w autach parami, Zygmunt z panią Janiną, a Walter z 
Margaret.
Zygmunt nigdy jeszcze nie jeździł takim ciężkim i niezdarnym kolosem. Czuł się 
jak w kabinie 
bombowca, zawieszony wysoko ponad ziemią. Toczyli się z hukiem, trzęsąc się 
niemiłosiernie. 
Resory, obliczone na dziesięć tysięcy kilo ładunku, nie reagowały wcale na ich 
piórkowy ciężar, 
odbijając każdy dołek twardością żelaza. Zamierzał prowadzić z towarzyszką 
rozmowę, a tu słowa 
nie mógł wydusić z trzęsącego się gardła, oczy wyłaziły mu z orbit i czuł w 
sobie wyraźnie 
skaczącą wątrobę. Dłużyła się ta droga w nieskończoność i modlił się już w duchu 
o rychły jej 
koniec.
— Prz....rz...yjemmmmm...a jazzzz...da — zdołał wymamrotać i to była cała ich 
ciekawa rozmowa 
na przestrzeni kilkunastu kilometrów. Z ulgą westchnął, gdy samochód, groźnie 
się przechylając, jął 
drapać się na boczny skos i jak gąsienica wcisnął się pomiędzy drzewa. Uciszyły 
się rytmiczne 
podskoki, tylko od czasu do czasu któreś koło wpadało na wystający korzeń, 
wyrzucając ich na pół 
metra w górę z mało sprężystych siedzeń. Jechali na przełaj, niewiele sobie 
robiąc z jakichś tam 
pni. Gruchotali to wszystko potężnym zderzakiem, gięli kolczaste krzewy, kładli 
soczyste agawy, 
wdeptywali gniazda termitów, zgładzając wszystko i miażdżąc w dwie wyraźne smugi 
szerokich 
kolein.
Swoją drogą ciekawa to była jazda, klucząca zygzakiem między grubymi pniami, 
zatracona jak 
gdyby w prymitywnej topieli wszechpanującej tu, wszechwładnej zieleni. Widocznie 
w każdym 
człowieku tkwi żyłka odkrywcy. Świadomość, że się jest pierwszym, emocjonuje. 
Taka jazda przez 
bezdroża stokrotnie milsza jest od utartych dróg.
Niepostrzeżenie minęło im parę godzin, aż pierwszy wóz stanął, a za nim 
następne. Pasażerowie jęli 
niezgrabnie spełzać z wysokości szoferskich budek. Walter wydał zarządzenia. 
Samochody 
pojechały dalej. Została tylko ich czwórka i tyluż Murzynów. Ustawili się 
gęsiego.
— A jakże wrócimy? — zaniepokoiła się Margaret.
— Naładują lory drzewem i wracając zabiorą nas — wyjaśnił Walter.
— Ale jak trafią, skoro nie ma drogi? Obaj mężczyźni zaśmieli się wesoło.
— Został ślad, wrócą tym samym torem.
— Prawda, zapomniałam — burknęła Margaret w zażenowaniu.
— Teraz musimy być bardzo cicho, bo słonie są ogromnie czujne — rzekł Walter.
— A gdzież jest pański karabin? — spytał Zygmunt.
— Mówiłem chyba panu, że nie poluję.
— Jeśli nas słonie zaatakują, to co wtedy?
— Wtedy i karabin mało pomoże, prędzej gąszcz i wysokie drzewa. Dlatego właśnie 
trzeba być 
ostrożnym.
Szli przez cały czas gęstym, starym lasem, tak mało typowym dla afrykańskiego 
płaskowyżu.
— Czy rąbiecie las planowo, jak u nas w Europie, przesiekami?
— Nie, bo nie są nam potrzebne wszystkie rodzaje rosnących tu drzew. Każda firma 
otrzymuje 
pozwolenie na pewien tylko, interesujący ją gatunek. Nasza firma eksploatuje 
heban, mningę i 
teak... nie wiem, jak to się nazywa po polsku. Idąc przez las, znaczymy swoje 
drzewa do wyrębu, a 
potem zbieramy je.
W tym momencie Murzyn-przewodnik nagle się zatrzymał dając znaki, jakby zobaczył 
coś 
niezwykłego. Wysoko unosząc kolana, żeby nie szeleścić trawą, Walter pobiegł do 
niego. Za chwilę 
cała gromadka zbiła się ciasno, wpatrując się we wskazany palcem punkt.
— Nyoka kubwa kabisa (bardzo wielki wąż) — szepnął z przejęciem Murzyn.
— Zdaje się, że duży pyton wisi na drzewie — potwierdził szeptem Walter, a z 
drżenia jego głosu 
widać było, że to gratka nie lada.
— Gdzie?... gdzie?... — pytali jeden przez drugiego.
— Chodźmy bliżej, on nie ucieknie tak prędko — rzekł Walter oglądając się na 
strony, jakby 
czegoś szukał.
— Laimoni, daj no mi swoją laskę — zwrócił się do jednego z Murzynów.
Nie była to właściwie laska, tylko jakby żelazna buława na długim kiju. Walter 
wyważał ją na 
dłoni, chcąc wypróbować widocznie jej bojową wartość, po czym ruszył naprzód, a 
wszyscy za 
nim. W miarę jak się zbliżali do celu, zwalniali kroku, przyginając się ku ziemi 
i kryjąc się za pnie 
drzew. Na twarzach znać było napięcie i mimowolny lęk, że to „coś” raptem 
skoczy.
Nikt jeszcze nie był pewien tego, co widzi, lecz według wszelkiego 
prawdopodobieństwa pomiędzy 
dwoma sąsiadującymi drzewami zwisała pętla grubego jak ludzkie ramię węża. Ale 
skąd taka 
dziwna pozycja? Dla wyjaśnienia tego zjawiska musieli się przybliżyć, tymczasem 
nikomu nie było 
spieszno. Obaj mężczyźni wiedzieli doskonale, że pyton nie należy do zwierząt 
atakujących 
człowieka, zwłaszcza na odległość, lecz obaj milcząco zgadzali się z odwieczną 
zasadą: 
„Strzeżonego Pan Bóg strzeże”. Po co pakować głowę pod topór, jeżeli można go 
uniknąć. Woleli 
przeto posuwać się jak najwolniej i na palcach, gotowi każdej chwili zerwać się 
do ucieczki.
Tak zbliżyli się wreszcie na odległość kilku zaledwie kroków. Widok nie był 
zwyczajny. Coś 
musiało się stać, skoro wąż wisi tak bezwładnie między jednym rozwidleniem 
gałęzi a drugim. Z 
całą pewnością żyje, skoro od czasu do czasu przebiega po nim pierścieniowaty 
skurcz mięśni.
Obeszli go kołem, przyglądając się z respektem i z daleka.
— Niesamowita rzecz — mruknął Walter z przejęciem. — Głowa mu wpadła w ostre 
rozszczepienie gałęzi i zacisnęła się tam ciężarem objedzonego ciała. Proszę 
zobaczyć, jaki on 
gruby. Widocznie połknął gazelę. Gdy za parę dni ją strawi, wyswobodzi się. 
Oczywiście jeżeli nie 
zdechnie przedtem uduszony. Ciekawy przypadek... bardzo ciekawy!
Murzyni także się zorientowali w bezbronnym położeniu pytona, bo nagle zaczęli 
wyć i skakać.
— Szajtani! Szajtani nakufa (diabeł zdechł)! Rzeczywiście można go było nazwać 
szatanem. Liczył
chyba ze dwanaście metrów. Okaz wprost muzealny. Jego trójkątny płaski łeb, z 
białym 
podgardlem, nieruchomo patrzył ze szczeliny gałęzi, wystrzelając od czasu do 
czasu wściekłym, 
rozdwojonym, syczącym językiem. Czarne węgielki oczu gotowe były przyciągnąć do 
siebie siłą 
ukrytego magnetyzmu. Zwisający z drugiego drzewa ogon tłukł się bezwładnie o 
pień.
— Brrrr! — szepnęła trwożnie Margaret — takiego to bym nie chciała spotkać na 
swej drodze.
— Najmniej szkodliwe i najmniej niebezpieczne bydlę — zauważył Zygmunt. — Tylko 
w 
opowiadaniach dla dzieci napada i dusi. Zazwyczaj na byle szelest ucieka, a gdy 
się naje, to śpi. 
Nadzwyczajna okazja, żeśmy go tutaj dopadli. Sam się złapał w pułapkę.
— Co z nim teraz robić? — spytał Walter.
— Najlepiej wyswobodzić z niewoli i puścić — poradziła Margaret.
— Zasadniczo jestem pewny bezpieczeństwa. Nic nam nie grozi, gdyby nawet go 
uwolnić, ale 
szczerze mówiąc, mam stracha. Ta potęga wstrętnego cielska sama sobą przeraża. A 
może pani 
chciałaby mieć jego skórę na pantofelki?
— Przyjemność posiadania pantofelków nie jest współmierna z przykrością 
mordowania 
bezbronnego stworzenia. To nawet nie po rycersku. Nie fair.
— Ale piękny okaz, dobry dla muzeum — rzucił Zygmunt.
— Skórę trzeba by było dobrze wyprawić, a tego nikt z nas tu nie potrafi. Trzeba 
posyłać do 
Nairobi. Specjalnie z tym jechać nie ma czasu.
— Okaz wspaniały — zachwycał się wciąż Zygmunt.
— A ja proszę was o niezabijanie — upierała się Margaret.
— Zgoda! — zawołał nagle Walter — ale pod warunkiem, że pani go wyswobodzi.
Przez twarz Margaret przeszedł cień wahania. W krąg zapanowała cisza. Wszyscy 
patrzyli na nią, 
czekając decyzji. Nawet Murzyni, jakby rozumiejąc zlecone zadanie, gapili się 
ciekawie i 
niedowierzająco.
— Nie mam pojęcia, jak się do tego zabrać — rzekła z prostotą.
— Daj! — padł nagle krótki rozkaz pani Janiny.
Stała z dłonią wyciągniętą w kierunku Waltera. Zrozumiał i milcząc podał swoją 
maczugowatą 
laskę. Zanim się kto spostrzegł, zanim można było zareagować, podeszła do 
drzewa, 
zdecydowanym ruchem wpakowała koniec kija w szczelinę gałęzi tuż pod głową węża 
i 
pochyliwszy laskę ruchem dźwigni ku dołowi, wyłuskała pytona z uwięzi. Opadając 
bezwładnie, 
ciężkie ciało gada głośno klapnęło o ziemię, błyskawicznie zwinęło się ku 
ogonowi i ściągając go, 
zniknęło w gąszczu. Cała ta akcja trwała najwyżej kilka sekund, po czym nastąpił 
chóralny pisk 
Murzynów.
Pierwszy ochłonął z wrażenia Zygmunt i wyciągając obie dłonie serdecznym ruchem, 
podszedł do 
pani Janiny.
— Brawo! Naprawdę zaimponowała mi pani. To było równie ładne, jak 
niespodziewane. 
Mistrzowski manewr, nie mówiąc już o odwadze. Brawo!
Oczy pani Janiny błyszczały przeżytą emocją. Widać, że decyzja kosztowała ją 
sporo. Walter nie 
powiedział nic, tylko mocno uścisnął jej rękę.
Przez dłuższy czas Murzyni nie mogli dojść do równowagi. W ich pojęciu nie było 
miejsca na litość 
dla takiego wstrętnego szajtani. Wpajana od kolebki nienawiść do wszelkiego 
rodzaju gadów i 
płazów burzyła się w nich przeciwko postępkowi białej mem-sahib. Dlaczego go 
uwolniła? Czy to 
jej przyjaciel? A może ona jest mczawi?... Szli teraz niepewnie, oglądając się 
poza siebie, czy aby 
ta wazungowa lady nie znikła razem ze swym faworytem. Nie lubili jej za ostrość 
i stanowczość, 
rozliczne wymagania stawiane służbie domowej, ale teraz nabrali specjalnej 
nieufności.
Znowu przewodnik podniósł ramię i wszyscy zamarli w bezruchu. Nasłuchiwali. 
Murzyn dał znak, 
żeby czekać. Skręcił w busz i wysoko podnosząc bose stopy, niby długonoga 
czapla, biegł ku 
czemuś niewidzialnemu. Wreszcie dał znak, żeby iść za nim.
W nastroju napiętego wyczekiwania, natężając słuch, wszyscy zmienili się w 
czaple. Podkradają się 
jak najciszej. Przodownik Murzyn staje się wyrocznią, na nim koncentruje się 
uwaga siedmiu 
pozostałych ludzi. Stanął... znowu idzie... schował się za drzewo... przygarbił 
się... Jak posłuszne 
automaty, pozostali wykonują te same czynności.
Oto przysiadł i przywołuje ich gestami. Przypadli doń całą czeredą. Patrzą 
poprzez liście na 
osłonecznioną polanę, gdzie na samym środku stoi wielki, stary słoń kiwając 
bezustannie na boki 
długą trąbą. Ma tylko jeden kieł, a i ten nadszczerbiony.
Walter pochylił się do ucha Zygmunta.
— Stoimy pod wiatr, więc nas nie czuje — szepnął jak najciszej. — Nie daj Bóg, 
żeby nas 
zwietrzył. W razie czego chować się za drzewa... Czy to ten sam tembo, którego 
spotkałeś wczoraj? 
— zwrócił się do jednego z czarnych.
— Ten sam, bwana, i w tym samym miejscu. Jak stał, tak stoi.
W tym momencie pękła z głośnym trzaskiem gałązka pod czyjąś stopą i słoń wyżej 
nastawił uszu, 
energiczniej zaczął kiwać trąbą, ale z miejsca się nie ruszył.
— Z całą pewnością słyszy nas, lecz nie atakuje. W tym coś jest, zupełnie jak z 
wężem. Coś go 
musi trzymać, ale co? — To mówiąc Walter nagle wstał i zaczął iść w kierunku 
polany. Serca 
wszystkim zamarły, a pani Janina wyskoczyła za nim, chwytając go za ramię.
— Zwariowałeś? Co tobie, Walter?
— Chcę go trochę sprowokować.
— Stój, to naprawdę nie ma sensu — powiedział cicho Zygmunt.
Walter zawahał się: — Macie rację. Gdybym miał strzelbę, ryzykowałbym podchód, 
ale tak nic 
nam nie pozostaje, jak powiadomić starostę, a tymczasem zawrócić. Nie dowiemy 
się teraz, 
dlaczego on tu tak stoi.
Ruszyli w drogę powrotną. Szli milcząc. Każdy był pochłonięty domysłami, co też 
słoniowi się 
stało.
— Ale pan nas zawiadomi kiedyś o losie tego słonia — poprosiła Margaret.
— Jeżeli sam się dowiem, bo kto wie, czy on będzie na tyle cierpliwy, żeby 
czekać na starościńskie 
zarządzenia. Jeżeli naprawdę jest tu w jakiś sposób uwięziony, to go Murzyni 
zabiją.
— No, ale można powiedzieć, Margaret, że stałaś oko w oko ze słoniem — dodał 
Zygmunt widząc 
jej nieco zawiedzioną minę.
Trzy platformy oczekiwały w tym samym dokładnie miejscu. Załadowane grubymi 
belami na 
wysokość kilku metrów, wyglądały z daleka jak przedpotopowe brontozaurusy. Tym 
razem, gdy 
jechali gościńcem, płynęli gładko — obciążone resory nie mogły podrzucać 
dziesięciotonowego 
ładunku.
Kiedy przed wieczorem dotarli do domu, zastali przed drzwiami Murzyna-sługę w 
wielkiej 
konsternacji. Stał zażenowany, skubiąc fałdy fartucha.
— Co się stało? — spytała zaniepokojona gospodyni.
— Niki amepasuka jotę (Niki połamała wszystko) — odpowiedział.
— No — zawołał Walter — teraz przynajmniej pani Margaret pozna, co to jest małpa 
w domu. — 
To mówiąc wpadł do pokoju, a za nim reszta towarzystwa. Zaiste, widok był wart 
opisu.
Na podłodze kilka zbitych wazonów i połamane kwiaty. Jakaś książka w strzępach, 
ubrania z szafy 
powyrzucane, a na tym stosie, na tym smutnym rumowisku siedzi małpiszon Niki i 
pije piwo ze 
szklanki. Gdy zobaczył wchodzących, rzucił szklankę i jednym wielkim susem 
znalazł się na 
parapecie okna, a stamtąd skoczył wysoko na przegrodę między pokojami. Próżne 
były usiłowania, 
aby go złapać. Skakał to tu, to tam, drażniąc się i kpiąc z niezdarności 
ludzkiej. Wreszcie dało się 
go jakoś osaczyć zbiorowym wysiłkiem.
— Pani sobie nawet wyobrazić nie potrafi, ile cennych przedmiotów zostało przez 
tę małpę 
zniszczonych. Ale Janka nie pozwala jej wypuścić ani oddać komuś. Zresztą i ja 
mam do niej 
sentyment. Cóż jest winna małpa, że w jej rodzinnym lesie nie ma ani doniczek z 
kwiatami, ani 
ubrań w szafie, ani żadnych rzeczy, którymi bawić się nie wolno.
— Dajmy spokój biednemu małpiszonowi i chodźmy jeść. Jestem wściekle głodna! — 
zawołała 
pani Janina. — Saidi, nipe czakula upesi (dawajcie szybko jedzenie)!
Zatupotały bose stopy po deskach werandy. Czarni chłopcy sprawnie podają 
szklanki do piwa. 
Gwarno się zrobiło w małym domku.
— Jakżeż tu miło i swojsko — powiedziała Margaret.
KOBRA PLUJĄCA
Posuwali się wolno, chociaż droga była doskonała, słońce bowiem uwzięło się od 
pół godziny 
świecąc im prosto w oczy, szosa, jak na złość, wyprostowała się i także 
oślepiała pomarańczowo 
lśniącym odbiciem asfaltu. Zygmunt próbował wystawiać głowę w bok poza szybę, 
ale i ta 
akrobacja mało pomagała.
— Może lepiej staniemy gdzieś i przeczekamy do zachodu — zaproponowała Margaret.
— Szkoda tracić czas. Przed nami jeszcze długa droga. Chcę zboczyć na farmę mego 
przyjaciela w 
górach Luszoto. Zresztą słońce zaraz zajdzie.
— Wielu masz tych przyjaciół?
— Jest tu trochę Polaków w tej Tanganice.
— Każdy Polak jest twoim przyjacielem?
— Każdy, nie każdy, ale wielu — zaśmiał się.
— Spójrz no, jakie dziwne drzewo! — wskazała palcem.
Na tle jarzącej się łuny zachodu czarno odbijała się sylwetka bezlistnego 
drzewa. Z jego gałęzi 
zwieszały się pęki ogromnych, podłużnych, drewnianych kłód. Wyglądały niby 
naręcza owoców 
jakiegoś Guliwera. Brak liści nie był zjawiskiem nadzwyczajnym, bo drzewa w 
tropikach także 
tracą liście — jedne stopniowo i nieznacznie, zastępując je nowymi, inne gubiąc 
wszystkie naraz, 
jak zimą w Europie. Te ostatnie przez kilka miesięcy świecą golizną swoich 
popielatych, jakby 
uschłych konarów. Ale te kłody? Kto je zawiesił i po co?
Zatrzymali auto i poszli na wywiad. Niestety nie można ich było dosięgnąć i 
obejrzeć z bliska.
— Chyba jakieś czarodziejskie fetysze — zauważyła Margaret.
— Nie sądzę — mruczał Zygmunt. — Jak dotąd, nie spotykałem czegoś takiego, ale 
myślę, że są to 
zwykłe, prymitywne ule pszczele. Podobne widywałem i w Polsce.
— Zamiast szyszek albo jabłek... ule, to wspaniałe.
— O!... przypatrz się tej najniższej kłodzie, ma dwa małe okrągłe otworki, tędy 
wchodzą i 
wychodzą pszczoły. Tak, to jest miejscowa pasieka. Lubisz miód? Możemy kupić.
— Wyobrażasz sobie, jaki on byłby czysty? Przelany przez nigdy nie myte, czarne 
palce... brrr! 
Wolę nie kosztować.
— Twoje uprzedzenia prędko wezmą w łeb. No, ale śpieszmy. Siedzisz? Zatrzaskuję 
drzwi.
— Skąd tutaj tyle drzew i w ogóle tyle świeżej, bujnej zieleni?
— Bo jedziemy w tej chwili wzdłuż jednej z większych rzek Tanganiki, słynnej z 
wielkiej ilości 
krokodyli. Nie widzisz jej, bo się schowała za krzakami, ale jest bliziutko, 
tuż-tuż. Za nią rozciągają 
się pustynne przestrzenie pastwisk masajskich. Dziesiątki i dziesiątki 
kilometrów bez jednej osady 
ludzkiej, tylko wędrowne obozowiska pastuchów.
— Jeżeli jest tyle krów, powinno być dużo mleka.
— Oczywiście, niemało, chociaż krowa masajska daje przeciętnie tylko pół litra 
dziennie. 
— A to czemu?
— Czy ja wiem. Nie znam się na tym, ale sądzę, że wiele czynników na to się 
składa. Przede 
wszystkim częste wędrowanie, nędzna gleba, żadnego dożywiania, no i 
nieracjonalny wydój.
— A jak oni organizują sprzedaż?
— Kobiety masajskie roznoszą mleko po jarmarkach i wioskach w podłużnych 
tykwach. Mleko jest 
doskonałe, pełnowartościowe i tłuste, ale... ale... — zająknął się.
— Ale co?
— Nie chciałbym pić tego mleka.
— A to dlaczego?
— Bo do mycia tych swoich tykw nie używają wcale wody.
— Nie myją? — zdziwiła się.
— Gorzej — uśmiechnął się. — Właśnie że myją.
— Więc jakże, nic nie rozumiem. Raz mówisz, że myją, drugi raz, że nie.
— Myją, ale nie wodą.
— Więc czym?
— Krowim moczem.
— Co mówisz? Jakże to? Chyba żartujesz?
— Cóż w tym dziwnego? Na dziesiątkach mil w tym stepie nie znajdziesz kropelki 
wody. Ceniona 
jest ona wyżej od złota. Mocz świetnie zastępuje wodę, nie trzeba go grzać, no i 
ma własności z 
lekka dezynfekujące, a także znakomicie wpływa na cerę. Masajki mają jedwabiście 
gładką skórę... 
No, Margaret, trzymaj się mocno. Jesteśmy w tej chwili na wysokości mniej więcej 
czterystu 
metrów nad poziomem morza. Musimy się teraz wdrapać na tysiąc pięćset metrów, a 
już zupełnie 
ciemno. Nic nie widać na kilka kroków. Droga wąska i kręta, bez żadnych 
zabezpieczeń — mówił 
dalej. — Wypadków mnóstwo. Trochę nieuwagi i człowiek, a raczej jego samochód 
zroluje po 
pochylni. Niedawno żona tego właśnie przyjaciela, do którego jedziemy, spadła z 
trzydziestu pięciu 
metrów w dół.
— I nic jej się nie stało?
— Nie, trochę się potłukła, ale na to nie licz.
— Nie liczę na szczęście, ale wierzę w ciebie jako kierowcę.
— Tutaj i praktyka szoferska mało pomoże. Przed rokiem doktor, znany 
automobilista, przez 
drobną tylko nieuwagę pogruchotał auto i zabił syna. Opuścił wzrok na mapę i to 
wystarczyło. 
Samochód potoczył się w przepaść. On był bliżej, zdążył wyskoczyć, a syn poszedł 
na sam dół.
— Czy umyślnie dobierasz takie historyjki, żeby mi dodać odwagi?
— Gdzież tam! A zresztą w nocy widać nadjeżdżające auta. Spójrz no w prawo i w 
górę. Widzisz 
ten rząd ruchomych światełek? To samochody. Między nimi a nami leży co najmniej 
trzydzieści 
serpentynowych warstwie. Za godzinę oni będą tutaj, a my tam. Sęk w tym, ażeby 
zza zakrętu nie 
wpakować się jeden na drugiego. W niektórych miejscach nie ma jak się wyminąć. 
Poza tym 
nierzadko jeżdżą tutaj w stanie nietrzeźwym.
W tym momencie rozległo się gdzieś przed nimi energiczne trąbienie. Tadeusz 
odpowiedział 
klaksonem i przezornie zjechał na bok. Prawie jednocześnie ukazał się przód 
maski jakiegoś 
samochodu. Przyhamowany w porę, stanął tuż przed nimi.
— Uf! — westchnęła Margaret z ulgą — tak łatwo o katastrofę!
Tymczasem pasażerowie tamtego auta wysiedli i stanęli w smudze światła.
— Halo! Jak się masz, stary! Jak się masz, kapitanie! — wrzasnął Zygmunt na cały 
głos, 
wyskakując z wozu.
— No wiesz! Z kim jak z kim, ale z tobą się zderzyć! Co robisz? Gdzie się 
ostatnio pętasz?
— Mówiąc szczerze, właśnie jedziemy do was, ale oczywiście mogę łatwo zawrócić.
— Nie tak łatwo, bo cię nie puścimy, pojedziemy razem do Arushy.
— Tam właśnie i my jedziemy, chcieliśmy tylko u was przenocować.
— Przenocujemy wszyscy w namiocie nad rzeką Pangani, podobno są tam słonie, więc 
jedziemy je 
zobaczyć z doktorem Gromnickim. Znasz Gromnickiego?
— Słyszałem o nim, ale nie znam osobiście.
W świetle samochodowych reflektorów zjawiła się grupa rozgadanych i roześmianych 
ludzi: dwie 
kobiety i jeden mężczyzna.
— Chodźcie, przedstawię wam Zygmunta Korewę, omal żeśmy go nie rozjechali! — 
zawołał 
kapitan do nadchodzących.
Kapitanową Zygmunt znał już przedtem: męski typ, z rękami zawsze w kieszeniach 
spodni i z 
nieodzownym papierosem w zębach. Pono literatka, bardzo swoiście pozująca na 
oryginalność. 
Drugą spotykał po raz pierwszy: mała, okrąglutka, bardzo kobieca, bez 
najmniejszych śladów ko-
kieterii lub sztuczności.
— Serwus! — rzekł doktor Gromnicki mocno ściskając dłoń Zygmunta. — Jechał pan 
do 
kapitanostwa?
— Ano, niby...
— Proszę więc zawracać. Pojedziemy wszyscy do nas.
— Najmocniej przepraszamy! — krzyknęli panowie jeden przez drugiego. — Nie 
widzieliśmy pani, 
tak się pani schowała w cieniu.
Margaret szybko wyskoczyła z auta. Wyciągając przyjaźnie dłoń, podeszła do 
kobiet. W tym 
momencie rozległy się gdzieś poza nimi liczne, zniecierpliwione klaksony.
— Musimy ruszać. Zakorkowaliśmy przejazd. Niech się pan cofnie do mijanki, panie 
Zygmuncie, i 
tam obróci.
Łatwo jest powiedzieć, ale jak to zrobić? Wąską, nie zabezpieczoną od strony 
urwiska serpentyną 
cofać się, i to w nocy. Kapitan co prawda oświetlał drogę kieszonkową latarką, 
ale cóż ona mogła 
znaczyć wobec niebezpieczeństwa przepaści?
Wreszcie, po trudach i niepokojach, znaleźli się wszyscy na dole, wśród 
bezkresnych przestrzeni 
sizalowych plantacji. Tu, na szerokim gościńcu, znowu się zatrzymali. Zdziwiony 
Zygmunt naliczył 
za sobą aż trzy samochody. Któż to może być w tym trzecim?
Podszedł do nich doktor Gromnicki.
— No jak? — zapytał. — Namyśliliście się nam towarzyszyć czy nie? Bardzo państwa 
prosimy. 
Nasz plan jest taki: kuligiem nad brzeg Pangani, gdzie rozbijemy namiot i 
przenocujemy, to 
niedaleko stąd. Jutro, jeżeli będzie ochota i okazja, kapitan z Wilsonem wybiorą 
się na polowanie. 
Ja nie poluję z zasady. Potem ruszymy wprost do nas pod Arushę, Wypoczną państwo 
nieco i jazda 
dalej. Obejrzy pan moją kolekcję murzyńskich cacek, mam ich sporo.
— Słyszałem, że pan doktor interesuje się etnografią.
— Owszem, nawet bardzo. To moje jedyne hobby. Pogadalibyśmy o tym jutro. A więc 
jedziecie do 
nas?
— Oczywiście! — wybuchnęła entuzjastycznie Margaret. — Jedna przygoda więcej. A 
kto to taki 
ten pan Wilson?
— Tak zwany White Hunter, zawodowy myśliwy i przewodnik różnych milionerów, 
pragnących 
bez ryzyka zapolować na słonie. On się przyjaźni z kapitanem, no i jutro mają 
coś tam razem 
wywęszyć.
Tak więc zjechali w bok od wytkniętej poprzednio trasy.
— Osobiście nic nie mam przeciwko temu odskokowi od naszego programu — zaczął 
Zygmunt 
biorąc za kierownicę. — Nawet cieszę się z okazji bliższego zetknięcia się z 
doktorem Gromnickim. 
Jest to amator-etnograf, który zna się na afrykańskiej sztuce z pewnością lepiej 
ode mnie. Może mi 
on nawet coś doradzi w sprawie maski.
Monotonia migających sizalowych agaw nużyła wzrok. Tak by się chciało wyrwać z 
tych 
uszeregowanych ręką ludzką zielonych niewolników, którzy corocznie z niemą 
biernością oddają 
liście do obcięcia, jakby ociekający białą krwią haracz. Wreszcie na dalekim 
horyzoncie zamrugały 
elektryczne światła, prawdopodobnie sizalowa farma.
— Patrz... patrz, cóż to za oślepiający reflektor wali na nas? — krzyknęła nagle 
Margaret.
Zygmunt momentalnie zahamował. Istotnie, omal się nie zagapił. To przejazd przez 
kolejowy tor i 
pociąg nadjeżdżał. Afrykańskie lokomotywy dźwigają przed kominem silne 
reflektory. Bez nich z 
pewnością rozbiłyby niejednego nosorożca.
Stanęli w samą porę tuż przed barierą.
— Dobrze, żeś zawołała, gotów byłem nie zauważyć. Za żywopłotem plantacji 
zjechali z drogi. 
Coraz zieleńszą i bujniejszą łąką zbliżali się ku rzece. Wreszcie zatrzymali się 
tuż nad jej 
połyskującym lustrem. Od krzyżujących się samochodowych świateł zrobiło się 
jasno jak w dzień. 
Niski, krępy Mr Wilson energicznym krokiem jął krążyć od drzewa do drzewa, 
zaglądając poza nie, 
jakby kogoś tam szukał.
— To jego mania — szepnął wesoło kapitan. — Niczego się nie boi, nawet lwa, a 
żyje pod 
pręgierzom wiecznego strachu przed plującą kobrą, od czasu gdy go zaatakowała.
Kapitanowa, owinięta w ciepły płaszcz, zapaliła papierosa i podczas gdy mąż jej 
biegał z 
pakunkami, dyrygował, rozkazywał, wrzeszczał i potrącał wszystkich, ona 
pozostawała 
niewzruszona i bezczynna.
Tanecznym krokiem, niby dla rozgrzewki, chodziła tam i z powrotem, nieustannie 
smokcząc 
papierosa.
Wreszcie namiot stanął. Miejsca w nim było sporo. Rozdzielono go manatkami na 
cztery pokoje dla 
czterech rodzin. Każdy był czymś zajęty, coś rozpakowywał, coś gotował lub 
rozpinał. Tylko żona 
kapitana siedziała bezczynnie, patrząc na mrówczo pracowitego męża. Ten 
rzeczywiście uwijał się 
za trzech; gdy skończył rozkładać polowe łóżka i nastawił rondelek z kaszą, 
wziął się do ubierania 
żony. Włożył jej nocne pantofle, naciągnął sweter i okutał płaszczem. Potem 
zaczął słać łóżka, a 
czynił wszystko z wprawą dobrej gospodyni.
— Ależ go wytresowała — szepnęła Margaret. — Nadawałaby się na poskramiaczkę 
dzikich 
zwierząt w cyrku.
— Tak tylko wygląda, w rzeczywistości łagodna z niej istota. Leń bo leń, ale 
wyrozumowany. 
Życie bierze z tej egoistycznie łatwiejszej strony, a że jemu sprawia 
przyjemność skakanie koło 
żony, więc mu w tym nie przeszkadza. Wcale morowa z niej kobieta.
— Zaczynam wierzyć, że każda napotkana kobieta jest dla ciebie „morowa”.
— Owszem, nie zaprzeczam, pasjami lubię ten gatunek ziemskich istot.
— Prosimy do wspólnego ogniska! — zawołał Mr Wilson. — Pogoda ładna, wieczór 
nastrojowy.
Miejsce na biwak obrano świetnie, jakby naumyślnie obwinięte rzeką. Półkole 
wielkich drzew 
chroniło przed wiatrem, a miękka, równa łąka zapraszała do siadania. Któż by się 
namyślał! Panie 
rozłożyły się w wygodnych pozach, oparte o kolana swoich panów. Dwaj Murzyni 
pilnowali 
ogniska, a wiecznie czynny i wiecznie ruchliwy kapitan czuwał nad nimi.
W krąg martwa cisza. Zwierzęta dawno już uszły do bezpieczniejszych zakątków, a 
biali ludzie 
usnęli na swoich farmach.
— Mister Wilson — odezwał się Zygmunt — czy mógłby pan coś opowiedzieć ze swoich 
przygód? 
Jakie, na przykład, zwierzę uważa pan za najbardziej kłopotliwe w pana 
myśliwskiej karierze?
— Kłopotliwe? Tak, bardzo mi się podoba to określenie. Właśnie, właśnie: 
kłopotliwe. Oczywiście, 
że najkłopotliwszym bydlęciem jest amerykański milioner. Nie potraficie 
wyobrazić sobie, co taki 
facet „nawymyśla” za swoje pieniądze. A jakie wymagania, jaki ton, jaka 
bezwzględność! Tak musi 
być, bo są pieniądze i... płacę. Otrzymuję na przykład rozkaz, warunek sine qua 
non: obóz ma być 
w okolicy całkowicie dzikiej i pełnej różnego zwierza, tak aby nie trzeba było 
daleko chodzić dla 
ustrzelenia słonia czy lwa. Przy tym temperatura powietrza ma być umiarkowana. 
Gorąca woda i 
wanna stałe do dyspozycji. Wszelkie napoje sodowe i alkoholowe zawsze w lodzie i 
na każde za-
wołanie. Oczywiście łóżka sprężynowe, no i spora biblioteczka, a także 
najświeższe pisma z 
Ameryki...
— Jakże pan daje temu radę?
— Daję, bo muszę, bo z tego żyję. Na przykład niedawno ulokowałem takich panów w 
sercu 
masajskiej równiny, w cieniu jedynego baobabu. Zwierzynę napędziłem sztucznie do 
najbliższych 
gąszczy i tam trzymałem łudzi do nagonki. Lodówkę i wszelkie meble, łącznie z 
fotelami, przy-
wiozłem z Moshi. Przyjąłem na siebie dostarczenie wszelkich środków lokomocji. 
Zastrzegłem 
tylko, żeby nie przywozili własnych samochodów, bo te nie nadają się do warunków 
buszowych. I 
co pan myśli? Przywieźli ze sobą najbardziej luksusowego cadillaca i domagali 
się, żeby jechać nim 
do samego obozowiska. Pan zna drogi afrykańskie? Bezdroża stepów, gdzie się 
jedzie setkami mil 
śladem jakiejś tam jednej koleiny? Po dołach i korzeniach, po termitierach i 
rowach, przez 
strumienie i rzeki wpław. Więc jakże tu w taką safari brać cadillaca?! Upierali 
się. Innym samo-
chodem nie przyzwyczajeni są jeździć, więc albo ten, albo żaden. Wziąłem 
cadillaca na wóz 
ciężarowy i zawiozłem do ich dyspozycji. Państwo rozumieją? Jeden wóz na drugi — 
to było 
bezpieczniej aniżeli ciągnąć go na sznurze z tyłu. No i w sercu dżungli mieli 
swego cadillaca. Stać 
ich na to, chociaż pożytku nie mieli z niego wiele. A co za miny, co za 
obyczaje! Nogi na stole... 
Powiadam państwu, niebezpieczne bydlęta.
— Ale za to dobrze płacą.
— Owszem, nie można narzekać. Jeden sezon, to znaczy trzy miesiące, zapewnia mi 
życie na resztę 
roku.
— No to musi pan dobrze znać tutejsze tereny.
— Tak, nawędrowałem się niemało.
— A może widział pan tu takie maski? — zapytał Zygmunt wyjmując z kieszeni 
fotografię.
— Co proszę?
— Maski, rzeźbione z drzewa, do rytualnych tańców. Mr Wilson wziął do ręki 
fotografię i 
popatrzył chwilę.
— Przyznam się, że nie zwracałem na to uwagi. Mnie te rzeczy mało interesują.
— Tutaj zamieszkują Masaje lub plemiona z nimi spokrewnione, pobratymcze — 
odezwał się 
doktor Gromnicki. — Żadne z tych plemion nie robi masek. Oni raczej malują sobie 
twarze.
— A gdzie pan spotkał maski? — indagował dalej Zygmunt.
— Na terenie Tanganiki nie widziałem ich wcale, tylko w Kongo Belgijskim, w 
Rodezji... Wątpię, 
czy tutaj pan coś podobnego znajdzie.
Doktorowa z Margaret nalewały herbatę w nadstawiane kubki. Kapitan krajał chleb 
i szykował 
kanapki. W najwygodniejszej pozie, obłożona poduszkami, czekała na poczęstunek 
jego żona.
— Mister Wilson — odezwał się doktor — chciałem zapytać kogoś kompetentnego w 
tych 
sprawach, ale jakoś zapomniałem: czy pan, jako myśliwy i zakorzeniony już 
Afrykańczyk, słyszał 
kiedykolwiek ryczącego krokodyla?
— Krokodyla?... Nie, nigdy.
— Ciekaw jestem, czyżby tylko brazylijskie kajmany i aligatory ryczały? Rzecz 
prawie nie do 
wiary. Sądzę, że te tu powinny także ryczeć.
— Słyszałem o pańskich przygodach z plującą kobrą, panie Wilson. Czy to prawda? 
Jakoś trudno 
mi uwierzyć w istnienie plujących węży — zagadnął Zygmunt.
— Nie życzę panu podobnych przeżyć. Niech mi pan wierzy, nie jestem tchórzem i 
nieraz byłem 
atakowany przez różne dzikie zwierzęta, z bawołem włącznie. Potrafię wytrzymać 
do ostatniego 
momentu i kładę je trupem na parę zaledwie kroków przed sobą, ale atak plującej 
kobry to koszmar, 
coś, czego niczyje nerwy nie zniosą. Proszę wyobrazić sobie gada pędzącego za 
panem 
błyskawicznie krok w krok, zabiegającego panu drogę, wspinającego się na 
ogonie... to obrzydliwe 
i straszne, powiadam panu.
— I plunęła w oczy?
— Zasłoniłem się rękawem, trafił jakiś nieznaczny tylko odprysk i tego 
wystarczyło, aby wywołać 
ostre zapalenie powiek. Leczyłem się przez kilka dni. Szalony ból.
— Ciekawe. I poza tym pluciem żadnej krzywdy nie czyni?
— Nie wiem, bo Murzyni ją wtedy zatłukli. Ale nie słyszałem, żeby kogo ukąsiła.
Kapitan przewracał ziemniaki w popiele, raz po raz karmiąc nimi żonę. Doktorowa 
z Margaret 
przysłuchiwały się rozmowie panów. Szkarłatne ogniki migotały na blachach 
otaczających ich 
samochodów. Ogień, podsycany murzyńską metodą, nie dawał wielkiego blasku, tląc 
się tylko pod 
nastawionym imbrykiem. Miło byłoby siedzieć, gdyby nie komary. Raz po raz ktoś 
uderzał się po 
łydce, to znów po ramieniu, a kapitan przy tym klął siarczyście.
— Widział pan tutejsze kolczyki plemienia Mbugu? — spytał Zygmunta doktor 
Gromnicki.
— Nie zdążyłem jeszcze nic zobaczyć, bośmy jechali w nocy. A cóż to za kolczyki?
— Coś wspaniałego. Ponieważ płatki najmocniejszych nawet uszu nie zdołają znieść 
takiego 
ciężaru, więc kolczyki te podtrzymywane są rzemykiem od góry, poprzez głowę. 
Ważą od 
jedenastu do piętnastu funtów i składają się z pęczka drucianych obręczy, na 
które nadziane są ko-
raliki. Im bogatsza niewiasta, tym więcej posiada takich koralikowych obręczy. 
Naliczyłem kiedyś 
siedemdziesiąt osiem, ale podobno bywa, że noszą jeszcze więcej.
— Musi to kolorowo i pięknie wyglądać — wtrąciła Margaret.
— Wyglądałoby, gdyby te kolory były widoczne, ale ich kolczyki są tak brudne, że 
nabierają barwy 
ziemi.
— Może z braku wody — zauważyła Margaret.
— Tak. Mbugu zamieszkują w okolicach, gdzie nie ma kropli wody. Kolczykowe 
ozdoby przestają 
być ozdobami na skutek tego szkaradnego brudu.
— Wielka szkoda, że nie mogę zatrzymać się na dłużej w tych stronach — rzekł 
Zygmunt — ale 
nasza safari poświęcona jest głównie tropieniu maski. Muszę wynaleźć źródło jej 
pochodzenia — 
wysunął przed siebie dłoń z fotografią. Doktor przyglądał się z uwagą.
— Owszem, kiedyś widziałem podobne w jakimś muzeum. Dokądże pan jedzie, jeśli 
można 
spytać?
— Dotychczasowe ślady prowadzą do pewnej katolickiej misji. Wśród księży 
misjonarzy można 
czasami zdobyć ogromnie ciekawe informacje.
— Jakaż to misja?
— Lindi, nad oceanem, w południowej prowincji.
— Więc jakżeż pan jedzie, dookoła świata?” Gdzież Arusha, a gdzie Lindi? — 
zdziwił się doktor.
— Oczywiście, mogłem jechać wprost przez Dodomę, ale droga podła. Wzdłuż oceanu 
w kierunku 
Kilimani jest zamknięta z powodu wylewu rzeki Rufiji. Wybrałem się więc tędy. 
Zresztą chciałem 
odwiedzić Arushę i odświeżyć dawne sentymenty.
— Może z osiedla Tengeru?
— Tak, mieszkałem tam czas dłuższy.
— Piękne miejsce. Możemy zajechać tam teraz i wykąpać się w jeziorze Daluti. Po 
drodze mamy 
bodaj najciekawsze tereny etnograficzne.
— Wiem, wiem. Parę, Kahe... — recytował Zygmunt.
— Ja tu plądrowałem przez szereg lat.
— Słyszałem. Pan doktor zbiera podobno eksponaty dla polskiego muzeum.
— Tak, trzeba przecież coś zrobić dla kraju.
— Ta sama idea przyświeca i mnie.
— A więc wspomagajmy się wzajemnie radami.
— Przepraszam, że się wtrącę — przerwała kapitanowa. — Czy mogą panowie 
wyjaśnić, jakim 
sposobem Murzyni rozszerzają sobie do tak potwornych rozmiarów otwór kolczykowy 
ucha?
— Najpierw zwykłym cierniem — odrzekł doktor.
— Potem drewnianymi kółeczkami różnej grubości — dodał Zygmunt.
— A w końcu zakładają sprężynkę ze skręconej bambusowej deszczułki. Ona prężąc 
się rozciąga 
płatek uszny. Mój rekord — mówił z uśmiechem doktor — jaki zdjąłem kiedyś z ucha 
Murzyna, nie 
Murzynki, miał dwanaście centymetrów średnicy. Czy pani sobie wyobraża okrągłą 
kłodę o takiej 
średnicy, jak mniej więcej obwód mojej dłoni?
— Widziałem kiedyś starego Murzyna z wyjętymi kłodami — wtrącił Zygmunt. — 
Wówczas 
rozciągnięte, a nie wypełnione wstęgi żywego ucha wisiały mu jak makarony. 
Okropny widok. 
Żeby się nie plątały, zaplatają oni ucho w obarzanek.
— Podobno rozerwanie takiego „obarzanka”, dajmy na to żony przez męża, pociąga 
za sobą karę 
grzywny w postaci dojnej krowy — powiedział doktor.
— W ogóle najbiedniejszym organem ciała jest ucho, tak się nad nim bezlitośnie 
znęcają — 
zauważył kapitan.
— Gdzież tam, z wargami robią to samo, tylko może nie tak powszechnie. 
Zniekształcone usta 
niektórych szczepów murzyńskich są potworne. A bransolety na szyi i ramionach? 
Ileż tego naraz. 
Właśnie będziemy jutro mijali góry Parę i szczep tejże nazwy. Jego kobiety 
nosiły za dawnych 
czasów naszyjniki z brązu, zwane kidisa. Są to obręcze kute przez kowali. Każda 
taka obręcz waży 
co najmniej trzy kilogramy. Panna młoda zakładała z reguły dwie obręcze, aby 
piękniej dzwoniły w 
tańcu. Sam widziałem od tego dzwonienia blizny na szyi.
— No, ale gadu-gadu i przegadamy tak do rana — zauważył kapitan. — Proponuję iść 
spać.
Mówiąc to, zaczął podnosić swoją leniwą małżonkę, poprawiając jej pantofle na 
nogach.
— Może na czas ogólnego rozbierania się wynieść latarnię z namiotu — proponowała 
doktorowa.
— A to po co? — zaoponowała kapitanowa. — Primo, mało kto będzie chciał się 
rozbierać przez 
wzgląd na komary, a secundo, wszyscy są dostatecznie dorośli, żeby się nie 
gorszyć.
— A więc na „raz-dwa-trzy” robimy w tył zwrot — zaśmiał się Zygmunt.
— Oby tylko przed tą komendą prawidłowo się ustawić!
— No, to dobrej nocy.
— Dobranoc.
Nagle skądsiś, jakby spod ziemi, rozległy się tony szopenowskiego walca. 
Wydłużyły się szyje. 
Radio! Mr Wilson wziął radio, a to ci niespodzianka! Ani Zygmunt, ani Margaret 
nie wiedzieli, co 
było po walcu. Spali jak zabici.
LEMUREK
Może zaczekać? Coś się im stało? — niepokoił się Zygmunt.
— Wszakże mówili o jakichś znajomych w Usa River, więc zajechali tam na chwilę. 
Nie ma sensu 
tu stać i czekać, lepiej zaczekamy nad tym twoim jeziorem, wiedzą, że tam 
jedziemy.
— Masz słuszność, tym bardziej że to już niedaleko. Poczekaj, Margaret, ile to 
już nocy 
spędziliśmy razem na safari, licz.
— Nad oceanem w Bagamoyo, to pierwsza. Misja w Mandeirze, druga. Kangata, trzy, 
cztery. W 
namiocie nad rzeką Pangani piątą noc. Wiesz, postanówmy sobie solennie z żadnych 
hoteli nie 
korzystać, to psuje charakter naszej wyprawy.
— Słusznie... Ale już dojeżdżamy. Serce mi tłucze z emocji. Pomyśl tylko, dwa 
długie lata 
przesiedzieć tutaj, w tym obozie, wśród łudzi przeważnie obcych z ducha. A ileż 
się człowiek 
namęczył, nawędrował samotnie. Bywały także momenty jasne i ludzie... jaśni. 
Wszędzie się ktoś 
znajdzie. I dziewczyny...
— O tak, coraz częściej o nich wspominasz. Wyobrażam sobie.
— Nic sobie nie wyobrażaj. Wyobraźnia jest niebezpieczna, bo psuje stosunki. O! 
Tutaj zjeżdżamy 
w bok, czytaj, wyraźnie napisane: „Tengeru”, a dawniej było: „Tengeru Polish 
Refugees Camp” 
(Tengeru, Polski Obóz Uchodźców). Tutaj stała budka strażnika i biało-czerwony 
szlaban.
— To was nie wypuszczano? Byliście jeńcami?
— Nie wyobrażasz sobie, co za zbieranina. Obok profesorów uniwersytetu miałaś tu 
zawodowych 
złodziejaszków. Powiadam ci, istna arka Noego. Nic więc dziwnego, że komendant 
obozu musiał 
stosować jakieś sankcje, odpowiadał za czyny tych ludzi.
— Ależ tu ślicznie! — zawołała Margaret na widok osłonecznionej doliny, 
ciągnącej się łąką od 
mostu przez strumyk do skraju tropikalnych gąszczy, poprzeplatanych lianami 
kwitnących 
storczyków.
— O, małpy! Patrz: jedna... druga... cała ich masa...
— Właśnie ten las nazywał się Małpim Gajem i tu zakochane pary szukały cienia. W 
tym 
murowanym domu opodal mieszkał sam król i władca: komendant.
— A to co takiego? Chmura czy góra?
— I jedno i drugie. Jest to ośnieżony szczyt Klimandżaro wśród białych obłoków. 
Najlepiej widać 
go wczesnym rankiem albo o zachodzie słońca, kiedy na tle szkarłatnej łuny 
szczególnie pięknie 
odbijają się lodowce.
— Dwadzieścia tysięcy stóp, zdaje się?
— Nigdy nie pamiętam, coś w tym rodzaju. A to obok, góra Meru. Wygląda na 
niewielką, ale nie 
wyobrażasz sobie nawet, ile przecudownych jezior, rzek i lasów leży na jej 
stokach. Jakie bogactwo 
zwierzyny. Właściwie cały kraj tropikalnego życia chowa się na stoki gór, bo tam 
bezpieczniej i 
wilgotniej. Ile się tutaj nawłóczyłem, ile ciekawych rzeczy nazbierałem dla 
muzeum!
W tym momencie wyłoniła się spoza krzewów połyskująca, jakby oksydowana srebrna 
tafla jeziora, 
obramowana ze wszech stron wałem soczystej zieleni. Niespodzianka była tak 
nagła, że Margaret 
zerwała się z siedzenia przypadając nosem do szyby.
— Jak tu cudownie!
— To perła Tanganiki. Jezioro niewielkie, ale bezdenne. Dawny krater. Woda 
klarowna, o 
dziwnym jakimś smaku, dlatego pewnie nie ma tu ryb.
— Ale kąpać się można?
— Po to jesteśmy tutaj. Korzystajmy.
Od brzegu prowadził niewielki pomost. Wyglądał jak lotniskowiec ponad morzem 
świeżej zieleni 
trzcin i ajerów. U jego wylotu świecił oczyszczony z trawy, naturalny basen, a 
dalej olbrzymie 
wyspy rozkwitłych kaczeńców. Po okrągłych liściach skakały długonogie ptaszki, 
raz po raz 
wyłapując tonące komary. To tu, to tam, po dwie, po trzy nurkowały szare, 
maleńkie dzikie 
kaczuszki, spokojne o swój los w tej pokojowej atmosferze wzajemnego zaufania.
— Ślicznie tu jest... — powtórzyła Margaret biorąc Zygmunta za rękę. — 
Ostrożnie, żmija! — 
krzyknęła nagle, zatrzymując go szarpnięciem.
Na drewnianej barierce okalającej pomost leżała jasnozielona, niewielka, 
najwyżej metrowa żmijka, 
przyglądając się im ciekawie.
— Jadowita? — spytała szeptem Margaret.
— Bo ja wiem? W Rodezji i Kongo takie same żmijki nazywają bananowymi, jako że 
najczęściej 
siedzą na drzewach bananowych. Tu, nad jeziorem Daluti, jest ich bez liku. Poza 
tym istnieje 
mnóstwo gatunków zielonych węży. Któż by potrafił je rozróżnić! Może dlatego 
Murzyni boją się 
wszystkich jednakowo, ja zaś wszystkich jednakowo się nie boję. Przyjrzyj się 
tylko, czyż taka 
mała, czyściutka zabawka z drgającym języczkiem może nam wyrządzić krzywdę? 
Zupełnie inaczej 
wyglądają te do ropuchy podobne, grube, ciemnoszare, pocętkowane, z wielkim 
trójkątnym łbem; 
są naprawdę wstrętne i groźne. Ale ta... — To mówiąc spokojnie przeszedł tuż 
obok żmijki, a 
Margaret za nim. Kiedy ją mijali, zwinnym ruchem ześliznęła się i plusnęła w 
wodę. Zieloną nitką 
przesunęła się przez ciemną głębię i znikła.
— Więc one pływają? Za nic nie wejdę do wody.
— Boisz się takiego maleństwa?
— Na pewno wrzeszczałbyś wniebogłosy, gdyby tak podczas pływania dotknęła ciebie 
śliskim 
ciałem.
— Oczywiście, wrzeszczałbym. Wcale się tego nie wypieram, ale po jakie licho 
mamy zaraz się 
dotykać. One są w większym strachu, niż sądzisz, i unikają nas starannie.
Zygmunt skoczył z tratwy pomiędzy liście nenufarów. Mdły, odurzający zapach 
przypominał mu 
małe, zarośnięte szuwarem polskie rzeczki. Dał głębokiego nurka, żeby jak 
najniżej chwycić łodygę 
lilii. Zerwał ją i ujął w zęby. Tym sposobem uzbierał spory pęk kwiatów i już 
sięgał po nowe, gdy 
uszu jego doleciał warkot motoru.
— Już jadą, wracaj! — zawołała Margaret.
Z żalem pożegnali cudowne jezioro. Wyjeżdżając z Tengeru coraz częściej mijali 
gromadki 
Masajów. Margaret nie widziała ich przedtem. Smukli, dobrze zbudowani, o rysach 
regularnych, 
czasem nawet ładnych, szli zawsze elastycznym krokiem, podskakując sprężyście na 
palcach stóp. 
Każdy miał dzidę albo prosty, jakby rzymski miecz w czerwonej pochwie. Włosy 
upięte w gruby 
warkocz, obficie oklejone cynobrową gliną, wyglądały jak czerwona peruka. 
Kobiety mniej 
zgrabne, owinięte kawałem skóry, z tykwami mleka na plecach lub głowie.
Droga do doktorskiej farmy prowadziła jak strzelił poprzez plantacje sizalu. 
Hen, na bardzo 
dalekim horyzoncie widać było budowle, to pewno tam.
— Patrz, przed nami strusie! O, jak dużo! — zawołała Margaret.
Rzeczywiście, stado złożone z kilkunastu ptaków rozproszyło się grupkami po 
równinie, szukając 
suchotniczej trawy. Po zbliżeniu się auta podniosły komicznie małe skrzydełka i 
rozkiwanym, 
sążnistym krokiem leciały na oślep przed siebie wzdłuż drogi. Wkrótce Zygmunt 
dopędził jedną 
taką wystraszoną parę. Strusie gnały coraz szybciej i szybciej, tłukąc 
skrzydłami powietrze. 
Dopiero gdy najeżdżał im na pięty, skręciły w bok, czmychając każdy w inną 
stronę.
— Swoją drogą, wspaniała jest taka przejażdżka. Stopniowo się oswajam z nowymi 
wrażeniami: tu 
pyton, tam lampart, tu żmija... tam struś.
— Hm. Oczywiście, trudniej byłoby spotkać w Afryce Wschodniej białego 
niedźwiedzia albo 
kangura.
— Niemądry jesteś.
— A oto i dom doktorostwa, wszyscy już czekają. Co za morze kwiatów!
Weszli pod niski, opleciony bluszczem dach werandy. Upał tutaj nie przenikał. 
Miły chłód ogarnął 
ich spotniałe ciała. Już Murzyn czekał z tacą pełną szklanek z chłodzonym piwem.
— U nas nie ma szyków, ale kocham ten stary domek — mówiła doktorowa. — Wolę go 
stokroć od 
nowych budynków. Proponowano nam kilkakrotnie inne, niby lepsze, aleśmy się 
zawsze 
wymawiali. Ten dom łudząco przypomina nasz polski dworek, oczywiście gdyby nie 
ta straszliwa 
duchota.
— Nie można narzekać, wcale nie jest tak źle — zaprzeczył Zygmunt.
— O tak. Teraz nie jest źle, bo mamy porę chłodniejszą, ale w czasie upałów 
trudno wytrzymać. 
Jedyny ratunek to sikawka. Polewamy się wzajemnie na trawniku przed gankiem.
— Przestrzeń wkoło otwarta, więc powinny być wiatry.
— Nie daj Boże! Nie wiem czemu, przychodzą tylko goręce, które jeszcze gorzej 
suszą, a 
najczęściej idą trąbami kurzu lub popiołu.
— Nigdy takiej trąby nie widziałam — westchnęła Margaret z żalem.
— Och! Nadarzy się jeszcze sposobność, u nas o to łatwo. Gdybyż to kręciło 
czystym piaskiem, jak 
na Saharze, ale tu kręci czerwonym miałem albo popiołem po spalonych trawach. 
Gdy taka trąba 
natrafi na dom mieszkalny, wszystko wewnątrz jest czerwone lub czarne, nie ma 
czym oddychać.
— Mimo tych plag wolę domek państwa od luksusowego mieszkania w Londynie — 
zauważyła z 
uśmiechem Margaret.
— Wszystko ma swoje plusy i swoje minusy. Dobre to na krótko... Ale kto wie, 
może pani ma 
rację, bo każdy, kto porzuci Afrykę, tęskni nawet za tym kurzem i upałem.
— A to co znowu za maleństwo!
Temu okrzykowi towarzyszyło błyskawiczne klęknięcie Margaret na podłodze obok 
fotela. Już obu 
dłońmi gładziła puszyste futerko jakiegoś nieznanego, biało-czarnego stworzonka.
— Wiewiórka?
— Dotąd nie wiemy. Najprawdopodobniej skunks. Przyjaciele nas straszą, że 
któregoś dnia 
wszystkich nas zasmrodzi. Żyjemy z nim jednak już kilka miesięcy i jakoś można 
wytrzymać.
— Patrz no! Patrz no! — wołała Margaret do wchodzącego Zygmunta.
— Rzeczywiście, takiego jeszcze nie widziałem! Co za wspaniały ogon!
— A jaki on oswojony — zachwycała się Margaret.
— Sypia z nami w łóżku, sam włazi pod kołdrę. Budzi nas rano, bo w nocy woli 
norę pod podłogą. 
Trochę się niepokoimy, żeby go węże nie zadusiły.
— Mój Boże! To pod podłogą są węże? — zawołała Margaret.
— W każdym prawie starym domu gnieżdżą się węże, a w naszym to chyba specjalnie. 
Termity 
powyjadały w ścianach tunele, więc wykorzystują je na mieszkanie. Gdy przyjdzie 
sezon 
wylęgania, nie ma dnia, żeby w którymś z pokojów nie zjawił się wąż. Trzeba 
bardzo uważać, żeby 
go nie nadepnąć. Całe szczęście, że posadzka jest wypolerowana i śliska, nie 
mogą po niej 
swobodnie się poruszać.
— I pani to tak wesoło opowiada? Ja bym umarła ze strachu — powiedziała 
Margaret.
— Czy one są jadowite? — pytał kapitan.
— Podobno są to czarne mamby, najgorsze ze złych. Czy ja wiem, nikogo z nas 
jeszcze nie ukąsiły.
— A czemuż państwo nie zalepią dziur? — zdziwił się Zygmunt.
— Bo cały dom trzeba byłoby oblepić — tłumaczyła się doktorowa. — Tutaj dziura 
dziurę pogania. 
Niedawno wchodzę sobie wieczorem do ubikacji i chcę zapalić światło. Sięgam do 
kontaktu, 
przekręcam go i widzę obok swego palca na białej ścianie czarny zygzak. Na 
szczęście szybko 
uświadomiłam sobie, co to jest. Mała żmijka wylazła środkiem ściany, jakimś 
termitowym tunelem, 
aż pod sam wyłącznik i teraz wisi głową w dół, z ogonem jeszcze tkwiącym w 
otworze.
— No i co pani zrobiła?
— A cóż miałam zrobić? Wzięłam patyk i wyrzuciłam gada na podwórze.
— Jak to, nie zabiła go pani?
— To już za mnie kto inny zrobi. Niech się pani nie obawia, żaden Murzyn nie 
daruje wężowi 
życia. Zatłuką go natychmiast.
— A gdzież pani znalazła to puszyste maleństwo?
— Mego Ryśka? O, to długa historia. Ale ja mam jeszcze jednego ananasa, zaraz 
państwu pokażę.
To mówiąc wybiegła z pokoju i już za chwilę wróciła z jakąś nieokreśloną w 
kształcie kulką. Na 
pierwszy rzut oka można było to coś określić jako kłębek brunatnej włóczki z 
dwoma czarnymi 
guzikami. Dopiero uważne spojrzenie mogło sprawę wyjaśnić i z trudem wyłowić z 
tej skołtunionej 
masy zarysy żywego pyszczka.
— To nasze busz-baby, czyli lemurek. Lemurki Afryki Wschodniej są chyba 
najmniejsze. On już 
więcej nie wyrośnie. A historia jego dość skomplikowana, zaraz ją opowiem.
Jest tu u nas taki starszy mechanik, imieniem Rikos. Pewny siebie, zadowolony, z 
godnością 
obnoszący swój ponad miarę wypuczony brzuszek, uśmiechający się zawsze łaskawie 
do 
napotykanych kobiet. Zarozumiałość promieniuje z niego wszechwładnie, nic więc 
dziwnego, że w 
swoim czasie czynił spustoszenia w stęsknionych sercach młodszych polskich 
uchodźczyń.
Dopiero lat parę minęło od chwili zlikwidowania Tengeru — jednego z największych 
naszych 
osiedli, gdzie na trzy tysiące uchodźców wojennych było około dwa tysiące 
kobiet, reszta to dzieci 
albo starcy. Nie potrzebuję chyba tłumaczyć, jaką wartość przedstawiał wówczas 
taki Rikos, który 
prócz swoich czarnych wąsików miał dobrą pozycję finansową, rozległy dom z 
niekrępującym 
wejściem, no i... samochód, którym można dyskretnie przyjechać i odjechać.
Kiedy w roku 1951 odszedł ostatni transport uchodźców, ślady dziewięcioletniego 
pobytu tutaj 
Polaków szybko się zatarły. Pozostał tylko niewielki miejscowy cmentarzyk.
Nawet najtrzeźwiej myślący typ lubi czasami potęsknić. Nawet inżynier Rikos 
ulegał słabostkom 
lirycznych wspomnień. Dlatego na pamiątkę owych polskich dziewic zostały w jego 
domu: czarna 
kotka, nazwana Wandą, i pawianica, zwana Stasia. Kotka, jak to kotka: potulna i 
cicha, nie potrafiła 
spopularyzować słowiańskiego imienia. Natomiast inaczej rzecz się miała ze 
Stasia. Ta każdemu 
zalała sadła za skórę. Któż by dziś nie znał Stasi?
Żyjąc na swobodzie, w towarzystwie setek czarnych robotników, wałęsała się od 
jednego warsztatu 
pracy do drugiego, studiując pilnie ludzkie obyczaje i ludzkie słabostki. Tym 
więc poglądowym 
sposobem dowiedziała się, że człowiek, mimo swej pozornej mądrości, nie potrafi 
dokonać wielu 
najprostszych rzeczy, które ona, Stasia, posiada w małym palcu.
Odtąd więc, wykorzystując dane jej przez naturę liczne przywileje, zaczęła się 
po swojemu bawić. 
Taką ulubioną zabawą stało się kradzenie spod rąk pracującym mechanikom 
najniezbędniejszych 
narzędzi pracy. Trzymając w zębach ukradziony przedmiot, małpa siadała tuż 
blisko, na którejś z 
belek, pod dachem, śledząc stamtąd komiczne a bezsilne podskoki poszkodowanych. 
Wkrótce 
nauczyła się rozpoznawać ważność kradzionych przedmiotów. Wiedziała na przykład, 
że obcęgi 
istnieją w kilku egzemplarzach, więc kradzież ich nie czyni wielkiego wrażenia. 
Nie opłaca się też 
ściągać młotka, natomiast ręczna piła albo borek wywołują najkomiczniejszy i 
najhałaśliwszy 
rwetes. Bezkonkurencyjne jednak miejsce na liście rzeczy pożądanych zajęły 
samochodowe dętki. 
Potrzeba ich reperacji zawsze jest rzeczą nagłą, nie cierpiącą zwłoki, bo 
samochód czeka. Dętki są 
miłe w dotyku i nie psują zębów. Stasia wynalazła swoiste metody ich 
przytrzymywania, po prostu 
opasywała sobie biodra raz albo i dwa razy. Prócz tego dętka dawała się łatwo 
zawiesić na każdej 
sterczącej z dachu krokwi i można się było na niej wspaniale bujać ponad głowami 
wrzeszczących 
ludzi. Jeszcze komiczniej wyglądało, gdy tłum robotników biegał za Stasia wkoło 
podwórka, a ona, 
niby nic, susami odskakiwała wciąż dalej i dalej, z dętką niewinnie uczepioną na 
ogonie.
Oczywiście cierpliwość ludzka ma swoje granice, ale i ją da się dowolnie 
rozciągać dzięki 
czynnikom łagodzącym. Do nich właśnie należała ważność stanowiska Rikosa. Któż 
by chciał z 
nim zadzierać? Wszakże względy okazywane Stasi wracały często łaskawą 
wdzięcznością jej 
właściciela. Wiedzieli o tym Murzyni. Na szczęście jednak, mimo swego iście 
ludzkiego rozumu, 
małpa nie potrafiła poznać ludzkiej mowy, dlatego gdy nikt tego nie widział, 
można ją było 
bezkarnie bić i szczypać. Stasia nie mogła się poskarżyć. Wiedząc o tym, sama 
regulowała długi, 
chwytając swoich wrogów za gołe łydki. Poza tym przyszedł na nią okres 
seksualnego podniecenia, 
tak niebezpieczny u wszystkich małp. Samca w okolicy nie było. Coraz więcej 
nadgryzionych 
łydek i coraz więcej płaczów i skarg. Raz i drugi sprawa oparła się o naczelnego 
dyrektora. 
Wreszcie biedny Rikos musiał zbudować dużą klatkę dla jeszcze biedniejszej małpy 
Stasi.
Nienawykła do niewoli, czuła się w tej klatce okropnie. Poznać to było można po 
zmętniałych 
smutkiem oczach i beznadziejnie monotonnym, zrezygnowanym krążeniu wokół 
odrutowanych 
ścian. Przez calutki dzień potrafiła tak chodzić z opuszczonym ku ziemi pyskiem, 
podpierając się 
przednimi, dwukrotnie dłuższymi rękami.
Dawniej, gdy zobaczyła z daleka swojego pana, biegła doń radośnie, wskakiwała mu 
na piersi i z 
czułym chrząkaniem całowała policzki. Teraz, jakby rozumiejąc zadaną jej 
krzywdę, na widok 
swego pana odwracała głowę i próżne były wołania, próżne czułości. Ani Stasia, 
ani Stasina, ani 
Stasinka nie chciały patrzeć na obrzydliwego Rikosa.
Aż któregoś dnia przypadek zrządził, że Stasia poczuła się nagle naprawdę 
szczęśliwa. Oczy jej 
zapałały pełnią zadowolenia i darowała wszystkim niezasłużone krzywdy.
Otóż jakiś Murzyn złapał nocą małego lemurka, a nie wiedząc, co z nim robić, 
podał go w ręce 
Stasi. Radość pawianicy nie dała się opisać. Skoczyła ku maleństwu, przytuliła 
je do piersi i nuże 
po swojemu całować i mruczeć pieszczotliwe słowa. Odtąd puszysta lemurkowa kulka 
nie zeszła z 
małpiej macierzyńskiej piersi. Może byłoby jej tu dobrze, w każdym razie ciepło 
i miękko, gdyby 
nie fakt, że te piersi, chociaż matczyne, nie posiadały w sobie ani kropeleczki 
mleka. Tej smutnej 
prawdy Stasia pojąć nie zdołała. Sama jedząc za trzech, małemu nie dawała nic, 
małe busz-baby 
było wciąż głodne.
Na drugi dzień zaniepokojono się stanem biedaka. Nie było innej rady, jak 
odebrać lemurka spod 
tej czułej a głupiej opieki. Stasia wyczuwając grożące jej niebezpieczeństwo ani 
na chwilę nie 
zwalniała uścisku. Chodziła po klatce na trzech łapach i próżno starano się 
kijami wyrwać od niej 
malca — za każdym razem tuląc się w kąt klatki podnosiła dziki wrzask.
Przywleczono wówczas gumowy wąż. Małpy nie lubią zimnej wody. Za pierwszą już 
strugą Stasia, 
oszalała z trwogi, jęła się tłuc od ściany do ściany, wydzierając się okropnym 
płaczem, ale malca 
nie puściła.
Jakim sposobem chytry Murzyn potrafił lemurka odebrać, tego nikt nie wie. Faktem 
jest, że 
wieczorem przyniósł go mojemu mężowi na dłoni. Niewiele mu brakowało do śmierci, 
nawet się 
nie odgryzał. Leżał skulony, niby kłębek włóczki. Wszystkie smoczki okazały się 
za duże, dopiero 
nadała się do tego celu gumka z kroplomierza do oczu. Po kilku niefortunnych 
próbach lemurek 
zaczął pić mleko. Dwa dni leżał bez ruchu, ale odżywiał się coraz lepiej, w 
końcu na trzeci dzień 
zrobił pierwszą kupkę i to była familijna radość w naszym domu. Odtąd futerko mu 
się wygładziło, 
nabrało połysku i zaczął spacerować po pokojach. Po tygodniu baraszkował w 
najlepsze, 
samodzielnie wdzierając się na fotel, a z fotela na biurko. Dziś lemurek jest 
pełnowartościowym 
obywatelem i członkiem rodziny, a jego ulubionym środkiem lokomocji jest 
przesuwający się 
wałek maszyny do pisania. Jeździ sobie tam i z powrotem, gdy mój mąż pisze.
— O, widzi pani — mówiła po chwili doktorowa prowadząc Margaret do 
przeznaczonego dla niej 
pokoju — te dwa otwory wyglądają bardzo niewinnie, jak mysie norki, tymczasem, 
jak dotąd, nie 
widziałam u nas ani jednej myszy, natomiast bardzo często wyłażą tędy czarne 
mamby. A oto 
wasze łóżka — zakończyła jakby nigdy nic, wskazując szerokim gestem zasłaną już 
pościel. — Nie 
grozi tu nic strasznego, trzeba tylko nieustannie uważać. W nocy, gdy się pani 
obudzi i zechce 
wstać, proszę koniecznie rzucić okiem na podłogę. Proszę też nie krzyczeć i nie 
robić zaraz alarmu, 
gdyby tam była żmija. Zapewniam panią, to wierutne głupstwo. Nie ma 
niebezpieczeństwa, nie 
zaatakuje, a także nie wlezie do łóżka.
„Jak ona łatwo o tym rozprawia — pomyślała Margaret po wyjściu gospodyni. — Jak 
to prosto i 
zwyczajnie brzmi: ona nie wlezie do łóżka”. Mimo woli nachyliła się, podniosła 
kapę i zajrzała pod 
nią. Następnie odsunęła nocną szafkę, zrewidowała po kolei wszystkie kąty i 
dopiero wówczas, 
uspokojona nieco, wzięła się do rozbierania.
— Wiesz — przywitała wchodzącego Zygmunta — te otworki w ścianie służą żmijom do 
nocnych 
spacerów, tak powiedziała mi przed chwilą doktorowa. Jak ci się to podoba?
— Ach! — odrzekł ze śmiechem — będę mógł wyrazić opinię, dopiero gdy ujrzę to na 
własne 
oczy.
Podszedł do niej, usiadł na skraju łóżka.
— A teraz powiedz mi: cieszy ciebie ta nasza safari? Dobrze ci jest ze mną?
— Bardzo — odpowiedziała z przejęciem, przyciskając jego dłoń do piersi.
Pochylił się, objął ją serdecznie, ucałował i pogładził czule po głowie, jak 
gładzi się małą 
dziewczynkę przed snem. Potem wstał i odszedł na palcach do swojego łóżka.
LOS MURZYNA
Po śniadaniu doktor zabrał Zygmunta, żeby mu pokazać nowy szpital. Rzeczywiście, 
budynek był 
solidny, przestronny i nawet niebrzydki, ale budowany bez najmniejszego sensu. 
Właściwie 
Zygmunt może by się nie poznał na jego defektach, gdyby nie uwagi samego 
doktora.
— Widzi pan — mówił — tu się wszystko robi na efekt, dla pucu. Ani właściciela, 
ani dyrektora, 
ani tym bardziej przedstawiciela rządu nic a nic nie obchodzi rzeczywiste dobro 
Murzyna. Pan 
może myśli, że wystawili ten szpital ze względów humanitarnych, aby polepszyć 
byt pracowników? 
Gdzież tam! Tu chodzi jedynie i wyłącznie o wykazanie się inwestycjami celem 
zmniejszenia 
państwowych podatków. Dlatego na wystawienie budynku nie będą żałowali tysięcy, 
natomiast gdy 
zaistnieje potrzeba kupna droższego lekarstwa lub lepszego mięsa dla robotnika, 
wówczas okaże 
się, że budżet jest przekroczony, bo to, uważa pan, żaden efekt, nikt tego nie 
widzi. A tu, niech pan 
tylko patrzy, jaka luksusowo elegancka sala operacyjna. Służy jedynie na pokaz, 
bo jakiż byłby 
sens męczyć się tu operacją, mając za asystę niewykwalifikowanego „boya”, gdy o 
dwadzieścia mil 
stąd leży świetnie zaopatrzony szpital rządowy. Każdego pacjenta można tam 
odwieźć. W rozu-
mieniu tych panów do przeprowadzenia operacji potrzebny jest jedynie stół i 
pokój, ale 
instrumentariuszka ani anestezjolog, ani asystent nie są potrzebni. To samo z 
akuszerką. Jest śliczne 
łóżko i porodowe narzędzia, ale na akuszerkę pieniędzy brak. Kandydatów na 
„sanitariuszy” 
wybiera się spośród robotników, bo wykwalifikowana siła nazbyt drogo kosztuje. 
Jakaż różnica, 
czy jegomość taki coś umie, czy nie. Chodzi o to, aby nosił biały fartuch i w 
razie wizytacji ładnie 
stanął w szeregu. „Oho! — powie na ich widok władza. — Oho, ilu pan doktor ma 
asystentów”. I 
doktor także mile się uśmiechnie. Tfu! niech to diabli porwą!
— A jak wygląda pomoc lekarska dla robotników? — zapytał Zygmunt ciekawie.
— Wcale nie wygląda. Jak pan sam widzi, ta sala operacyjna, łóżko akuszeryjne, 
budynek, przez 
którego drzwi żadne łóżko nie przechodzi, to wszystko bluff. Mówi się już nawet 
o koniecznym 
kupnie rentgena, bo to też inwestycja, ale robotnik nie może zachorować, bo w 
razie choroby nie 
otrzymuje żadnego zasiłku i jego żona zdycha z głodu. Tak się dzieje nawet w 
wypadku, jeżeli 
choroba spowodowana została pracą. Et, słów szkoda. Dużo dałoby się o tym 
powiedzieć.
— Jak wysoka jest przeciętna gaża robotnika?
— Dwadzieścia cztery do trzydziestu szylingów miesięcznie plus do tego tak zwane 
,,poszo”, czyli 
suchy prowiant na jedną osobę. Większość robotników to mężowie albo ojcowie 
licznej rodziny. 
Wielu z nich ma rodzinę tutaj, w miejscu pracy, więc jakże to wszystko utrzymać 
z jednej porcji? A 
przecież tych dwudziestu czterech szylingów nie wystarczy na jedną parę butów.
— W takim razie skąd się biorą chętni do pracy, skoro warunki są aż tak okropne?
— Skąd się biorą? Pan się pyta? Nie ma takich. W najbliższej okolicy nie 
znajdzie pan ich na 
lekarstwo, ale przywożą ciężarowymi samochodami z dalszych, biedniejszych 
prowincji, gdzie jest 
nędza, gdzie z powodu suszy rokrocznie umierają z głodu. Werbunkiem zajmują się 
agenci Zwią-
zku Sizalowców. Nie jest to socjalistyczny związek zawodowy, proszę się czasami 
nie pomylić. Jest 
to typowy związek kapitalistyczny. Otóż agenci tych panów wchodzą w dobre 
komitywy z 
miejscowymi kacykami, a ci, korzystając z nieograniczonych wpływów w plemieniu, 
dostarczają 
tyle niewolnika, ile trzeba.
— Jak to, więc królowie własnego plemienia pracują przeciwko swoim? v
— Nie zna pan takich metod? To zresztą nie są królowie dziedziczni lub 
wybieralni. Tych już 
dawno okupacyjne rządy zdegradowały. Na ich miejsce wstawili różnych 
skurczybyków, 
najgorszego gatunku, co dla pieniędzy duszę zaprzedają. Takie kreatury mają do 
pomocy 
werbunkowi agenci.
— Ależ to pachnie kryminałem!
— Nie pachnie już, tylko śmierdzi— zauważył doktor.
— Ale dlaczego w takim razie ci gwałtem zwerbowani ludzie nie uciekną już stąd, 
z pracy? 
Wszakże tu nie ma ani ich króla„ ani agenta?
— Dokąd uciekną? Ich plemię za lasami, za górami. Tenże król po „swojsku” by ich 
przyjął, lepiej 
nie próbować. Poza tym, dla zachowania pozorów, spisuje się legalne kontrakty. 
Murzyn, 
odbijający odcisk swego palca na papierze, zaprzedaje się „dobrowolnie” na 
minimum rok albo na 
trzy lata i przed terminem nie może pracy rzucić. Dalej, żeby uciec, trzeba mieć 
pieniądze na 
transport, piechotą tu w Afryce daleko się nie zajedzie. Kompania nie jest 
głupia i nigdy nie 
wypłaca całej należności, tylko tak zwane zaliczki. Całą resztę zarobku odkłada 
się jako 
przymusowe oszczędności, wypłacane robotnikowi w dniu rozliczenia ostatecznego.
— No, to wcale nawet nieźle — zauważył Zygmunt. — To uczy oszczędności. Kapitał 
przy tym 
procentuje, więc...
— Tak, procentuje, tylko że ten procent od wszystkich leżących pieniędzy idzie 
do kasy kapitalisty. 
Właściciel-robotnik otrzymuje tylko wpłaconą początkowo sumę.
— Wie pan, to są dla mnie rewelacje. Nawet nie wyobrażałem sobie, że organizacja 
socjalna tego 
kraju stoi na tak feudalnym poziomie. Ale Tanganika nie jest kolonią, więc cóż u 
licha robi ONZ?
— Zbyt daleka droga od dygnitarskich foteli do murzyńskiego stołka. 
Najmądrzejszy wizytator 
niczego się nie dopatrzy, gdy mu wszystko pokażą w oświetleniu tendencyjnym. Ale 
niech pan, 
broń Boże, nie myśli, że w koloniach jest lepiej. Wręcz odwrotnie, tutaj, w tym 
kraju mandatowym, 
jest o niebo sprawiedliwiej i lepiej. Takiej opieki sanitarnej jak w Tanganice 
nie znajdzie pan w 
całej Kenii. Większość tamtejszych farm kawowych czy sizalowych nie posiada 
nawet podręcznej 
apteczki.
— A jak wygląda sprawa ubezpieczeń na wypadek choroby?
— Rząd trochę przyciska w tym kierunku, ale sprawa trudna. Z jednej strony 
chytry a mądry 
kapitalista, z drugiej najgłupszy z głupich analfabeta, który nie wie nawet o 
istnieniu jakichś tam 
uprawnień, więc gdzieżby potrafił czegoś dochodzić. Ani doradców, ani 
stowarzyszenia, nic a nic. 
Powiadam panu, stado baranów popychanych tędy czy owędy. Nic też dziwnego, że 
jeśli się gdzieś 
zbuntują, w wyniku wypada takie... Mau Mau. Niepotrzebna masakra i 
kompromitacja.
— A jakiż z nich element roboczy? Silni są?
— Dosyć silni jak na warunki, w jakich się chowali. Ale ci zwerbowani to 
przeważnie szkielety. 
Awitaminoza zastraszająca. Zamiast lekarstw potrzebne jest dożywianie. Szpital 
należy traktować 
jako miejsce odpoczynku.
— Kto jest właścicielem tej firmy?
— Grek. Kapitaliści w Tanganice to przeważnie Grecy albo Hindusi. Anglik, co 
zarobi, to 
wywiezie na swoje wyspy.
— Może gdyby gospodarzyli Anglicy, byłoby sprawiedliwiej i lepiej...
— Nie sądzę. Znam jedną z największych sizalowych farm angielskich. Stosunki w 
niej są wprost 
skandaliczne. Mając siedem dużych farm, zbudowali w jednej z nich wzorowy 
szpital i wożą tam 
każdego wizytatora. Ten jeden pokazowy szpital wyrabia im markę dobrodziejów 
ludzkości, 
podczas gdy w sześciu pozostałych farmach panuje obraz nędzy i rozpaczy, wyzysk 
i brud.
— Tak, to wszystko nie jest wesołe — powiedział Zygmunt i machnął ręką. Po 
chwili milczenia 
zapytał zmieniając temat:
— Panie doktorze, a może by pan teraz pokazał mnie i pannie Margaret swoje 
zbiory etnograficzne, 
tyle o nich słyszałem!
— Więcej gadania... Cóż ja mogę zrobić, będąc zajęty w szpitalu. Ot, czasem w 
sobotę na dwa dni 
czmychnę w teren, ale daleko się nie ujdzie, zasięg ograniczony. Proszę, niech 
pan siada do auta, 
pokażę w domu, co mam.
Przed budynkiem szpitalnym kilku Murzynów podlewało gumowym wężem suchotniczy 
trawnik.
— Nic nie rośnie. Susza. Cóż znaczy ta kropelka dla spragnionych roślin! Co dziś 
posadzę, jutro 
wyschnie. Wyobrazić sobie trudno, ile pracy wymaga tutaj ogród.
Zastali całe towarzystwo przy herbacie na werandzie. Kapitan, jak zwykle, karmił 
swoją małżonkę, 
Margaret pochłonięta była Ryśkiem, który wylizywał właśnie żółtko z jajka. Dwaj 
Murzyni, w 
długich po kostki, białych okryciach i w jakichże białych okrągłych czapeczkach, 
bezszelestnie 
uwijali się boso pomiędzy małymi stoliczkami.
— W najbliższej okolicy — kontynuował doktor — są Masaje albo plemiona pochodne. 
Wszystko, 
co Masaj nosi na sobie, jest kupione. Nawet łańcuszki do tabakowych rożków kują 
i kręcą im 
Murzyni ze szczepu Wakamba. Koło Moshi mamy bardzo wielki szczep Waczaga, chyba 
po 
Kikuyu najbardziej cywilizowany, ale nic już ciekawego pan tam nie znajdzie. 
Jedyny jeszcze 
kierunek dla etnograficznych poszukiwań to Dodoma, tamtędy się też najczęściej 
rozbijam. 
Ostatnio znalazłem piękny płaszcz, powiadam panu, koronkowa robota, zaraz panu 
pokażę...
Przeszli do drugiego pokoju, gdzie całą ścianę zajmowała płaska wielka gablota. 
W niej napięta 
była olbrzymia, wyprawiona na zamsz skóra, z mało widocznym, bezbarwnym 
rysunkiem. Doktor 
przekręcił wyłącznik elektryczny i z tyłu, poza skórą, zapaliły się lampki, 
prześwietlając ażurowy, 
bardzo bogaty wzór.
— Czasami coś się takiego trafi, ale coraz rzadziej. Drugim moim oczkiem w 
głowie jest ta waza, 
niech no pan ją dobrze obejrzy.
Na podłodze w rogu pokoju, na okrągłym drewnianym murzyńskim stołku stała duża 
gliniana waza, 
obciągnięta skórą zebry. f
— Ach, jakaż dekoracyjna! — wykrzyknęła Margaret spoza pleców Zygmunta. — 
Niejedna 
wytworna pani chciałaby ją mieć w swoim londyńskim czy paryskim salonie jako 
podstawę do 
lampy.
— Ma pani rację, a to tymczasem najzwyklejsze naczynie do tubylczego piwa. Czyż 
nie wspaniałe?
— Właśnie mamy jechać w kierunku Dodomy, więc może i nam się coś podobnego 
trafi.
— Państwo, zdaje się, skręcacie na Singidę, a te rzeczy są już nieco dalej, za 
Babati.
— Pan doktor rzeczywiście stał się ekspertem sztuki murzyńskiej.
— Tak, tak..; najlepszym etnografem wśród lekarzy i najlepszym lekarzem wśród 
etnografów — 
zaśmiał się. — Jednym słowem, ni pies, ni wydra...
— To panu wypełnia życie.
— Tak, wcale nie narzekam.
— Ojoj!... Trąba idzie!... Janek, zamykaj okna! — krzyknęła nagle doktorowa 
rzucając się do 
otwartych drzwi. Wszyscy biegli już do najbliższych okien. Rozległo się 
stukotanie zasuwanych 
haczyków. A czas był najwyższy, bo od strony osłonecznionego lazuru nieba 
ciągnął czarny słup. 
Zdarzenia następowały błyskawicznie: zaległa ciemność, wraz z nią rozległ się 
przeraźliwy gwizd 
wichru. Z trzaskiem otworzyły się jakieś drzwi i kłęby drobniutkiego miału 
zakręciły się po 
pokojach.
— Drzwi od kuchni!... Drzwi od kuchni! — zawołała doktorowa pędząc w tamtym 
kierunku, ale za 
późno. Dwie tace z nie dopitymi filiżankami frunęły na podłogę tłukąc się w 
kawałeczki. Wszystkie 
papiery i pisma z doktorskiego biurka poszły ich śladem. Zrobiło się mroczno i 
gorąco. Nie było 
czym oddychać. Za oknami, po cementowej płycie werandy toczyły się puste 
blaszanki. Pnące się 
zielska podniosły szum, jakby w czasie najgorszego sztormu. W jaśniejszych 
przebłyskach widać 
było przez okno szybko uwijających się Murzynów. Wszystko to trwało najwyżej 
parę minut i już 
słońce zaświeciło znowu. Trąba leciała w dalszym ciągu, nastroszona popiołem i 
liśćmi, rozjuszona, 
rozczochrana, niesamowicie zła. Pędziła wprost na dom dyrektora, niepomna jego 
wazungowej 
ważności.
— No — westchnął z ulgą doktor — całe szczęście, że zdążyliśmy pozamykać okna, 
inaczej byłoby 
źle.
— Komu w drogę, temu czas, musimy jechać — rzekł wstając Zygmunt.
— Ależ zostaniecie na obiedzie, wszystko już gotowe — prosiła doktorowa.
— Spieszy nam się, bo chcę zboczyć nad jezioro Maniara i tam przenocować. Musimy 
zdążyć 
przed zachodem słońca.
— Pamiętajcie na przyszłość, że dom nasz stoi otworem. Proszę zajeżdżać bez 
żadnych ceregieli i 
uprzedzenia — zapraszał doktor.
— No i nie miejcie żalu do nas, żeśmy tak niegościnnie przed wami zwiali — śmiał 
się kapitan. — 
Innym razem postaramy się przeczuć, kiedy przyjedziecie.
Serdecznie żegnani wyruszyli w drogę. A dzień był wyjątkowo piękny i jasnym 
seledynem odbijały 
się w słońcu tysiące sizalowych kit. Biegły promieniście po obu stronach drogi 
aż po daleki nizinny 
horyzont.
MANIARA
Arusha — niewielkie, ale malowniczo położone miasteczko — jak zwykle stłoczyło 
się w centrum 
ruderami hinduskich sklepików. Dookoła zaś, nieco dalej, rozrzuciło swoje 
luksusowe wille niby 
nasze małe szlacheckie dworki, umajone zielenią ogrodów.
Anglicy nie lubią tłoku. Każdy z nich musi mieć oddzielny domek z ogródkiem i 
kwiatami. Dlatego 
ich Londyn rozpełzł się dziesiątkami kilometrów i nie wiadomo, gdzie 
śródmieście, a gdzie 
peryferie, wszystko jednakie, bliźniaczo do siebie podobne.
W miasteczkach kolonialnych trudno jest żyć bez samochodu, tyle tu przestrzeni, 
tyle wolnych, nie 
zabudowanych placów. Poczta na północy, bank na południu, restauracja na 
zachodzie, dworzec 
kolejowy na wschodzie, wszystko przedzielone kilometrami pustki.
Asfalt ulicy przeszedł w asfalt szosy, tylko miejsce domów po bokach zajęły 
stare drzewa. 
Wkrótce i ta aleja znikła, zostało nieurodzajne pole: typowe dla Afryki 
nieużytki, porosłe kępami 
karłowatych krzewów i wypalonej żółtej trawy.
Asfalt prowadzi do lotniska, tędy bowiem jeżdżą jeszcze czasami różni ważni 
dygnitarze, 
wizytujący gospodarkę miejscowych władz, a co dalej — nikt o to się nie 
troszczy, więc nagłym 
progiem zeskoczyli z asfaltu na zwykły sobie, bity gościniec. Odtąd zaczyna się 
skakanka, liczenie 
gwiazd w szalejącym mózgu, czyli tak zwane „corrugation”, w dosłownym 
tłumaczeniu na język 
polski: „wygarbienie” albo „pofałdowanie”. Jest to zjawisko w Europie nie znane. 
Powstaje pod 
wpływem tropikalnego żaru, czerwonej gleby i ciężarowych aut, ale mówiąc 
szczerze, nie narodził 
się jeszcze taki mędrzec, który by sprawę należycie jasno i pewnie wyjaśnił. 
Faktem jest, że pod 
tymże tropikalnym słońcem i na takiej samej glebie, w jednym miejscu rowki 
występują, a w innym 
nie. Wygarbienia te, niby szczeble drabiny, biegną systematycznie w poprzek 
całej drogi. Nie 
można ich ani ominąć, ani usunąć, jedyny ratunek — zalać asfaltem. Najmocniejszy 
samochód 
zaczyna dzwonić blachami, łańcuchami i... zębami pasażerów. Jedyny sposób 
ocalenia — to dodać 
gazu i pędzić z szybkością osiemdziesięciu kilometrów na godzinę, wtedy koła 
samochodu, nie 
mając czasu się zagłębiać, lecą szczytami tych wałków, muskając je po wierzchu. 
Taka jazda 
zdrowsza jest i dla karoserii, i dla nerwów pasażera, ale katastrofalnie odbija 
się na stanie gum, 
zwiększając ryzyko pęknięcia przednich opon.
Zygmunt nie czekał na pogubienie zębów i od razu zwiększył szybkość.
— Mam stracha jadąc w tym tempie, bo nigdy nie wiadomo, co leży na drodze. Jeden 
większy 
dołek albo większy kamień i nieszczęście gotowe.
Jechali w tej chwili wzdłuż słynnej Rift Valley, czyli Wielkiego Rowu, idącego 
skosem przez całą 
Afrykę Wschodnią. Powstał on w okresie tworzenia się lądów i był wówczas zalany 
wodą. Obecnie 
został tylko ślad tej wody w postaci wielu jezior — od Niasa począwszy, poprzez 
jezioro Rudolfa 
— sięgających aż na teren Abisynii. Krawędzie tego szerokiego jaru tworzą 
strome, wysokie 
zbocza, rysujące się w tej chwili ciemnym fioletem na dalekim horyzoncie. Gleba 
reszty wyschłego 
dna może nawet byłaby urodzajna, gdyby nie brak wody. Ledwie deszcze spadną, już 
sączy się ona 
głęboko, aż na kamienny podkład, gdzie tworząc podziemne strumienie spływa ku 
oceanowi. 
Nawet rzeki o pozornie normalnych, żwirowych łożyskach ledwie zaszumią gwałtowną 
powodzią, 
niosąc wyrwane drzewa od gór, a już nazajutrz giną bez śladu. Zostają tylko po 
nich żmijowato 
kręte, żółte, nieco bardziej wilgotne łożyska, gdzie biedni czarni ludzie kopią 
stożkowate dołki, 
wycedzając z nich do glinianych naczyń drogocenne krople mętnej cieczy. 
Zasłonięta ze wszech 
stron dolina Rift Valley rozprażą się tropikalnym słońcem i na czas suszy 
zamiera tu wszelkie 
życie. Tylko jaszczurki mogą to wytrzymać. Bokami bitego gościńca ciągną się 
wydeptane w glinie 
i piasku bydlęce drogi, gęsto pokropkowane krowim nawozem. Od czasu do czasu, 
pędzone z 
koczowiska na koczowisko, ciągną tędy tabuny bydlęce, przykryte siwym obłokiem 
kurzu. Ten 
kurz, unoszony tysiącami racic, leci z wiatrem i pokrywa wszystko, co jeszcze 
przetrwało zielone.
Jednostajnie dygocząc dobili wreszcie szczeblami wygarbień do kilku z desek 
kleconych domków. 
Jaskrawo świecące butelki okropnie kolorowej lemoniady i olbrzymi napis „Hotel” 
świadczyły 
wymownie o ważnej roli, jaką te budynki tutaj pełnią. Jest to skrzyżowanie dwóch 
ważnych arterii: 
Kair—Cape Town i drogi do słynnego wygasłego krateru świata, Ngorongoro.
— Skręcasz? — spytała Margaret widząc energiczny ruch kierownicy. — Czy 
obejrzymy krater?
— Właściwie najciekawsza może jest pustynia Serengeti, za kraterem, ale na jej 
poznanie 
musielibyśmy przeznaczyć co najmniej trzy dni, a to jest niemożliwe.
— Więc po co skręcamy?
— Do jeziora Maniara. Zobaczysz, co za raj. Tam dopiero prawdziwy tropik.
Pofałdowanie drogi ustąpiło, nie musieli więc tak strasznie pędzić.
— Szkoda, że to jeszcze nie zachód słońca — zaczął Zygmunt. — Ile razy 
przejeżdżałem tędy, 
tylekroć spotykałem miłe popielate liski z pręgami na grzbiecie. Może wracały z 
wodopoju, może 
po prostu nawykły do jednej i tej samej ścieżki...
— Spójrz, jakie ciekawe zjawisko! — zawołała Margaret.
— Wiatru właściwie nie ma, a tamte dwie gałęzie wciąż się ruszają. Zabawne...
— Gdzie?
— Tam na prawo...
— Ależ poczekaj, to nie żadne drzewa, to zdaje się żyrafy! Tak... widzę ich 
więcej. Patrz, jedna 
para stoi na środku drogi, zaraz tam będziemy.
— Mój Boże! Ja też tak myślałam, tylko bałam się powiedzieć, żebyś mnie nie 
wyśmiał. Może 
lepiej zatrzymać samochód, bo uciekną.
— Nie bój się. One nic sobie z auta nie robią. Raczej my powinniśmy się ich 
obawiać.
— Jak to, żyrafy atakują?
— W zasadzie są to najpoczciwsze zwierzęta na świecie, ale nawet lew czuje przed 
nimi respekt. 
Jedno kopnięcie żyrafich kopyt robi z niego marmoladę. Widywałem w garażach 
połamane 
samochody...
— Przez żyrafę?
— Naturalnie. Placek. Tutaj, w okolicy Arushy, a zwłaszcza na drodze do Nairobi, 
bardzo łatwo 
można spotkać żyrafy. O, właśnie taką parę mamy przed sobą.
— No dobrze, ale jakim sposobem może ona połamać auto?
— Sposobem nadzwyczaj łatwym. Jeżeli nieostrożnie najedzie się na nią od tyłu, 
to kopnie.
— Po cóż najeżdżać?
— Po to, żeby to bydlę zechciało zejść z drogi. O, spójrz, jak patrzy na nas. 
Rozstawiła nogi i nie 
rusza się z miejsca. One tu z nami są za pan brat.
— Ależ cudowna! Nigdy przedtem nie widziałam żyrafy na wolności! Jaki wyraz 
pyska! Czy ona 
nas przepuści?
— Najlepiej spytaj ją sama, ja nie wiem... Mógłbym przejechać między jej nogami, 
niby przez 
triumfalną afrykańską bramę. Może spróbować?
Zahamował samochód kilka metrów przed nosem żyrafy — wówczas nagłym skrętem 
odwróciła się 
od nich i płynnym, tak bardzo charakterystycznym ruchem jęła, nie oglądając się 
poza siebie, biec 
wzdłuż drogi.
— Komiczny bieg: dwie przednie razem, potem dwie tylne razem. Widzisz? Może w 
ten sposób 
będzie nam towarzyszyła aż do jeziora?
— Zatrąb, może raczy ustąpić z drogi. Rzeczywiście, tym razem pomogło. Żyrafa 
zareagowała
na głos trąbki; szybciej zbiegła na boczną ścieżkę, przez rów i na pole.
Im bliżej było do ściany gór, tym zieleniej stawało się dokoła. Wreszcie 
wjechali w oazę wielkich 
cienistych drzew, pod którymi stało parę hinduskich sklepików z wyłożonym 
towarem: piramidy 
czarnej soli, orzeszków, mydła i przeróżnych korzeni. Opodal na klepisku grupka 
Arabów zaba-
wiała się w kostki, przekładając je na specjalnej, wyżłobionej tablicy, z jednej 
miseczki w drugą.
— To bardzo ciekawa gra, tak zwana mchezo ya bau. Nie jest ani głupsza, ani 
gorsza od naszych 
warcabów.
Nie zdążyli wyjechać spod drzew miasteczka, a już wpadli znowu w cień jeszcze 
bardziej świeży i 
pachnący wilgocią. Była to rzeka Wa Umbu, czyli Rzeka Komarów — naturalna 
granica Wielkiego 
Rowu. Dalej, tuż za nią rozpoczyna się stroma wspinaczka. Niewielka to rzeczka, 
zwłaszcza w 
okresie suszy, ale nigdy nie ginie, jest zawsze chłodna i kryształowo czysta. 
Pełna zakamarków i 
omszałych nor, przemyca się pomiędzy wykrotami na poły podmytych drzew, co się 
wspięły na 
palce, aby być bliżej słońca. Rzeka typowo orientalna, zaplątana w lianach, 
porosła paprocią i 
storczykami, parująca gorącym oddechem upału.
— Chciałabym tu mieć swój mały, własny domek, aby móc codziennie pluskać się jak 
ryba, a 
potem położyć się między paprocie i grzać w słońcu. Co za rozkosz! Zanurzymy się 
na chwilę 
teraz?
— Nie ma czasu. Słońce zaraz zajdzie, musimy zdążyć nad jezioro Maniara.
— Więc tam się wykąpiemy?
— Też nie, bo woda w jeziorze wapienna, a brzeg płytki i niedobry.
— Więc po co mnie tam wieziesz?
— Zobaczysz sama, ufaj, że warto.
Zjechali z gościńca w czyjeś ślady. Nie było tu żadnej drogi, tylko pajęczyna 
ujeżdżonych kolein, 
wyglądających jak ślady po nartach. Piasek był biały jak śnieg. Im dalej, tym 
mniej krzewów i 
trawy. Pędzili bezszelestnie, jak po najlepszym asfalcie. Wreszcie ukazało się 
jezioro, otoczone ze 
wszystkich stron olbrzymią, bezkresną prawie, białą równiną, na której poruszało 
się mrowie 
mniejszych lub większych czarnych punktów. W górze łopotały chmary wszelkiego 
ptactwa.
— Czyżby to były zwierzęta?
— Zobaczysz, zaraz tam będziemy.
Już zaczęła rozróżniać: były to olbrzymie stada zwierząt. Przeważnie antylopy.
Chór latającego w krąg ptactwa przybierał wciąż na sile, aż rozmawiać było 
trudno. Tak pędząc 
wjechali z nagła pomiędzy tabuny antylop. Do ostatniej chwili zwierzęta, 
wlepiając w przybyszów 
zdumiony wzrok, czekały. Wreszcie, jakby zabrakło im odwagi, rzuciły się do 
ucieczki. Gnali teraz 
wszyscy społem, auto i one, na oślep, przed siebie. Spod tysięcy racic wzbijał 
się tuman kurzu, 
rozdęte chrapy, oczy zaszłe mgłą przerażenia, wywieszone jęzory, ogony w górę... 
Zwariowany, 
niebywały pęd.
Gdyby jeden dół, gdyby jeden pień — byłoby już po samochodzie. Ale ubity biały 
piasek wybrzeża 
nie krył niespodzianek. Któż by tu kopał. Termity się tu nie gnieżdżą.
Zygmunt wyciągnął szyję, wytrzeszczył oczy, wypatrując wolnej szczeliny między 
zwierzęcymi 
zadami. Jeden nieostrożny skręt może spowodować katastrofę. Więc samochód 
zygzakuje, wybiera 
wolne przejścia.
— Patrz, jak blisko ode mnie jego pysk!
— Spójrz, dotykam go... klepię go po szyi... — wołała Margaret.
— To gnu! — krzyknął w odpowiedzi i skręcił nagle w bok.
Nabrawszy wprawy, wpakował się bez pardonu w sam środek galopującego stada. 
Spiętrzyły się, 
stanęły dęba. Margaret coś wołała. Nie słychać. Zagłusza wszystko tysiączny 
tętent racic.
— Już dosyć! — Margaret nachyliła się do ucha Zygmunta i krzyczy. — Już dosyć! 
Szkoda ich!
— Czas wracać — odkrzyknął wesoło, naciskając hamulec. Okrył ich w tej chwili 
tuman miałkiego 
kurzu, aż się zakrztusili.
— Tfu!... tfu!... tfu!... Na litość boską, zatrzymaj, bo się uduszę! — wołała 
Margaret.
— No i co? Jakie wrażenie? Warto było tu jechać? — spytał.
Zamiast odpowiedzi zarzuciła mu ramiona na szyję, policzki jej pałały, a oczy 
śmiały się 
szczęściem.
— Cudowne, cudowne... niezapomniane wrażenie na całe życie.
Słońce tymczasem przygasło i pastelowo łagodnym balonem siadało na ziemię. 
Unoszący się kurz 
wytworzył nieuchwytną gołym okiem zasłonę, która przyprószyła ostrość barw. Z 
pomarańczowej 
wody jeziora zrywały się coraz nowe chmary ptactwa ginąc w fiolecie gór.
Zygmunt zjechał z białej doliny na trawą porosłe polany otaczającego lasu. Mrok 
zapadał nad 
żywym światem, przemieniając go w sylwetki teatru cieni — zaczajone misterium 
nocnych 
polowań.
Zachodnia strona jeziora została jeszcze dziewicza. Nie wiedzie tędy żadna 
większa ścieżka. 
Najbliższe ludzkie osiedla odległe są o dziesiątki długich angielskich mil. Jest 
to kraina słoni i 
nosorożców, nie mówiąc oczywiście o tak zwykłych i codziennych mieszkańcach, jak 
lamparty czy 
oceloty. Z powodu muchy tse-tse ludzie tu nie osiadają.
— Po co więc tędy jedziesz? Czy chcesz koniecznie złapać śpiączkę? — spytała.
— Nie. Szukam tylko ładnego odludzia na nocleg. Tse-tse ostatnio nieomalże 
doszczętnie 
wytępiono, ale patrz: co tam leży na trawie? Wygląda jak zabity hipopotam. — To 
mówiąc 
zatrzymał samochód i wysiedli... Margaret chwyciła go za rękę:
— Na wszelki wypadek, żebyś mnie bronił — szepnęła z uśmiechem.
Już z daleka widać było dokładnie, że olbrzymie zwierzę jest martwe. Nogi 
sterczały sztywno do 
góry na znak ostatecznego pokonania. Podeszli doń zupełnie blisko.
— Nosorożec bez rogów — stwierdził Zygmunt.
— Jak to — zdziwiła się — więc bywają i takie?
— Jeżeli im ktoś wytnie, czemu nie — zaśmiał się chwytając równocześnie za jedną 
z nóg i 
odchylając olbrzymie cielsko na bok.
— Prawdopodobnie ofiara kłusownictwa. Pomyśl, co za typowo ludzkie świństwo, dla 
zdobycia 
dwóch niezbyt cennych rogów pozbawia się stworzenie życia.
— Już go czuć — zauważyła.
— Dlatego trzeba odjechać na nocleg trochę dalej — odrzekł naciskając pedał 
gazu.
— Musimy być bardzo czujni tej nocy — po chwili uprzedził Zygmunt. — Lepiej nie 
wychodzić z 
samochodu. — To mówiąc zatrzymał się obok dużej kępy krzewów. — Logika mówi, że 
w takich 
właśnie gąszczach zwykły spać drapieżniki, ale głupi instynkt każe zawsze się do 
czegoś przytulić. 
Raźniej mieć jakąś osłonę.
Pili herbatę przed otwartym na rozcież samochodem, gotowi w każdej chwili 
wskoczyć do środka. 
Ale nic nie mąciło ich wieczornego posiłku. Tylko od strony jeziora dolatywały 
odgłosy antylopich 
pobekiwań.
— Dlaczego one się nie boją? Przecież teraz noc i lwy polują — szepnęła Margaret 
nastawiając 
ucha.
— Antylopy, gdy są w zbitym stadzie, potrafią się obronić. A zresztą żaden 
najdzikszy drapieżnik 
nie będzie napadał dla pustej zabawy. Wbrew temu, co sądzimy o dzikich 
zwierzętach, są one mniej 
krwiożercze od ludzi. To tylko człowiek, im bardziej syty, tym staje się 
niebezpieczniejszy dla 
otoczenia.
Komary zaczynały ciąć coraz zajadlej, aż biedna zrezygnowana Margaret uciekła do 
wnętrza 
samochodu.
Dokonawszy ostatniego przeglądu, Zygmunt także poszedł w jej ślady.
— Nie możemy zamknąć, bo się udusimy — rzekł układając poduszkę.
— A jeżeli przyjdzie lew?
— Wątpię, czy starczy mu inteligencji, żeby łapą otworzyć nazbyt wąską dla niego 
szparę. Zresztą 
posłyszymy.
— Jesteś dłuższy, więc ciebie pierwszego wyciągnie.
— Więc widzisz, jak dobrze się składa. Dobrej nocy.
— Podwiń mi moskiterę pod materac, bo wciąż jeszcze gryzą...
— Słyszysz?
— Ryk lwa.
Nadstawili uszu, ale w odpowiedzi rozległy się tylko liczne porykiwania 
hipopotamów.
— Hipopotamy na jeziorze — stwierdziła Margaret głosem obojętnym.
— Jak szybko Afryka cię oswoiła. Już tylko lew ma dla ciebie znaczenie. 
Hipopotamów nawet 
słuchać nie chcesz. Brawo!
— Rzeczywiście — zastanawiała się — pomyśl tylko: kilka zaledwie tygodni, a 
jakże inaczej świat 
wygląda... Kilka tygodni!... Ale co to?!...
Tym razem wyraźny, bardzo niedaleki basowy pomruk zatrząsł ziemią, przetoczył 
się grzmotem i z 
nagła przeszedł w ciężkie zmęczenie, jak gdyby stęknięcie.
— Tak — stwierdził spokojnie Zygmunt i zawijając się w koc, udając obojętność, 
dodał:
— To już na pewno lew. 
ZNÓW HIPOPOTAMY
Pędzili wielkim gościńcem, łączącym południe Afryki z północą. Jest to jedna z 
najdłuższych, 
bezpośrednich drogowych tras świata.
Koło kierownicy szarpie się jak zwariowane na diabelnych szczeblach wygarbień.
Murzyńscy szoferzy podczas reperacji ciężarowego samochodu zwykli podkładać pod 
koła 
kamienie. Potem z reguły tych kamieni nie odrzucają. Nierzadko znów, aby zdjąć 
oponę, podkopują 
się pod nią, zostawiając na środku drogi głęboki dół. Czasami termity lub mrówki 
wydrążają tunel i 
droga się zawali. Jednym słowem, nigdy nie można być pewnym, co nas czeka za 
chwilę.
Koło południa zobaczyli budynek stacji sanitarnej do walki z muchą tse-tse. 
Prawą stronę drogi 
zamykał szlaban, po lewej zaś stała duża drewniana szopa, z otwartymi szeroko 
drzwiami. Tam 
właśnie kazano im wjechać. Miejsce wewnątrz obliczone było na sporą ciężarową 
lorę. Ledwo się 
znaleźli w środku, z obu stron zatrzaśnięto wrota. Światło dzienne sączyło się 
skąpo poprzez 
wąziutkie szpary w deskach. Przyzwyczajony do blasku wzrok nie potrafił 
rozróżnić otaczających 
przedmiotów. Słychać było szepty jakichś ludzi. Wreszcie rozległa się komenda:
— Modża, mbili, tatu (raz, dwa, trzy)! — i tyleż mocnych siknięć z ręcznej 
pompki opryskało 
samochód płynem DDT. Zaraz potem nastąpiło dalsze głośne liczenie:
— Modża, mbili, tatu, inne (raz, dwa, trzy, cztery)! — i tyleż odpowiednich 
siknięć.
Widocznie dla każdej części samochodu przeznaczona jest odpowiednia ilość DDT. 
Murzyni ślepo 
wykonują rozkaz.
Gryzący dezynfekujący płyn wżera się w płuca. Margaret zaczęła kasłać, a Zygmunt 
zakrztusił się 
na dobre.
— Modża, mbili, tatu, inne, tano! — liczyły nieubłaganie uparte głosy.
— A niechże ich święte bogi kochają! — zawołał Zygmunt. — Do jakiejże liczby oni 
dojdą? Chcą 
nas tu żywcem udusić!
— Kiwisza (kończyć)! — rozległa się komenda i otwarto przeciwległą bramę. 
Jarzący blask oślepił 
przymrużone oczy. Zapuszczony motor warknął i ruszył. Świeży, pachnący ozonem 
wiatr od 
stepów rozwiał ostatnie wstrętne opary. Skręcili w pierwszą drogę na prawo. Z 
jakąż ulgą żegnali 
przeklęte rowki wygarbień!
— Niedaleko stąd leży katolicka misja. Proboszczem tam jest mój serdeczny 
przyjaciel, ksiądz 
Nelly.
— Czy nie można obejść się bez tych misji? — obruszyła się Margaret. — Nie 
znoszę 
moralizatorstwa, ich lukrecjowych uśmiechów i tej obłudy.
— Ksiądz Nelly, Irlandczyk, daleki jest od wszelkich zakłamań. Bardzo morowy 
gość. Zobaczysz.
— Czy zauważyłeś, jakich przystojnych Murzynów spotyka się tutaj?
— Ja widziałem tylko kobiety, i to wcale nie przystojne. Ci kolorowi donżuani 
nie są Murzynami, 
tylko przedstawicielami wielkiej chamickiej rodziny. Jest to szczep Barabaik, 
niebezpieczny do 
dziś, gdyż zgodnie z obyczajem każdy pan młody musi wykazać swoją dzielność 
zabójstwem 
jakiegoś człowieka. Jest to bardzo rozpowszechniony zwyczaj pośród wielu 
chamickich szczepów 
Sudanu. Z męskich jąder pomordowanych ofiar robią sobie naszyjniki. Naszyjnik 
taki to 
najpiękniejszy prezent ślubny. Dokładnie nie wiem, czy przystojni członkowie 
szczepu Barabaik 
zajmują się robieniem podobnych naszyjników, ale coś podobnego z pewnością 
produkują. 
Powiedz, Margaret, bardzo tęsknisz za gazetami? — spytał nagle.
— Czemu o to pytasz?
— Sam nie wiem, tak mi się to skojarzyło w związku z sensacyjnym tematem. 
Wszakże od szeregu 
już dni nic a nic nie wiemy, co się na świecie dzieje; może jakaś nowa wojna, 
może inna klęska... I 
wiesz co?
— Co?
— Dobrze mi z tym.
— Mnie też. Czuję się tak, jakbym wciąż patrzyła na wspaniały film. 
Najciekawszy, jaki 
kiedykolwiek w życiu oglądałam. Mogłabym tak jechać i jechać bez końca.
Tak typowy dla Afryki busz w tych okolicach był wyjątkowo rzadki. Kandelabrowe 
kaktusy, jak 
doniczkowe kwiaty, egzotyczną sylwetką odbijały się w tej chwili na 
pomarańczowym niebie. 
Czerwona wieża misyjnego kościółka wydawała się jeszcze jaskrawsza w promieniach 
zacho-
dzącego słońca.
Gdy po chwili wjeżdżali w podwórko, ksiądz prowadził długi korowód uczącej się 
młodzieży. Na 
przodzie szły dziewczynki w granatowych sukienczynach, a dalej chłopcy w 
spodenkach khaki. 
Trzymając się za ręce, śpiewali coś wesołego. Zdziwiony tak nagłą wizytą ksiądz 
przyłożył dłoń do 
czoła i zmrużywszy oczy przeglądał się im uważnie. Widocznie mało tu zaglądało 
gości. Zygmunt 
zahamował auto i raźno wyskoczył.
— Halo! — zawołał ksiądz wyciągając obie dłonie. — Kogo widzę! Znowu na 
poszukiwania?
Dobrze wytresowany orszak dziatwy udał się swoją drogą, a ksiądz zapominając o 
obowiązkach, 
podbiegł wesoło do auta.
— Może żona? — spytał bezceremonialnie.
— Nie jeszcze — zaśmiał się Zygmunt — ale kto wie, kto to wie... Jak myślisz, 
Margaret, może 
skorzystamy z obecności księdza?
— Kto by tam za takiego chciał iść za mąż! Ksiądz go nie zna, to okropny 
człowiek — oponowała.
— No, ale chodźcie do środka, dam wam herbaty. Zostajecie na noc?
— Nie, tym razem nie mogę. Musimy się śpieszyć.
— Pan zawsze w gorącej wodzie kąpany. Czegóż pan tym razem szuka?
Wstąpili na kamienny ganek i rozsiedli się w trzcinowych fotelach.
— Boy! — zawołał ksiądz Nelly. — Przynieś no zimnego piwa!
— Oho, to wyjątkowa plebania — zauważył Zygmunt. — Mówią o herbacie, a dają 
piwo. Ksiądz 
Nelly był podczas wojny oficerem — wytłumaczył, po czym wyjął z kieszeni 
fotografie masek i 
podał je księdzu.
— Widział ksiądz coś podobnego?
— Nie. W tej okolicy na pewno żadnych masek nie robią. To chyba pochodzi z 
terenów Konga 
Belgijskiego.
— Sam jeszcze nie wiem. Jedziemy z panną Margaret przez Singidę na południe, tam 
prowadzą 
właśnie pierwsze ślady. Chcę dzisiaj zdążyć do Singidy.
— Rzecz wykluczona, nie zdążycie. No, ale Bóg z wami! Pokażę tylko swoje nowe 
królestwo, pan 
tu także jeszcze nie był. Mamy swój szpital i siostrę-lekarza.
Weszli w szpitalny korytarz, pachnący karbolem i jodyną. Zdawkowo uśmiechnięta 
siostra wyszła 
im na spotkanie.
— To nasz lekarz — przedstawił ksiądz Nelly.
Sale były duże, po dwanaście łóżek w każdej, i co najbardziej uderzyło Zygmunta, 
wszystkie łóżka 
były zajęte i każdy chory wyglądał zdrowo.
— Jakaś epidemia? — spytał niedowierzająco.
— Nie, ale u nas zawsze pełno. Rekonwalescentów zatrzymujemy na naukę 
katechizmu.
„Znakomita metoda — pomyślał Zygmunt. — Wpierw uzyskać wdzięczność za 
wyleczenie, a 
potem przekabacić na swoją stronę. Któż by nie zechciał przyjąć takiej dobrej 
religii?”
Przełknąwszy piwo prawie na stojąco, pożegnali się z księdzem Nelly. Trzeba się 
było spieszyć, do 
najbliższej ludzkiej osady jeszcze daleko, a nocleg w polu, w tych lamparcich 
okolicach, nie 
wyglądał zachęcająco.
Już po zachodzie słońca zjechali stromą pochylnią, bez żadnej drogi, zwyczajną 
tylko łąką, nad 
samiuteńki brzeg małego jeziorka. Wielkością i kształtem przypominało im jezioro 
Daluti. Tu, pod 
osłoną licznych drzew i migocących w oddali świateł miasteczka, postanowili, 
zanocować.
— Zaraz się wykąpiemy! — zawołała Margaret. Jakby w odpowiedzi rozległy się tak 
dobrze znane, 
a tak
miłe uchu porykiwania hipopotamów. Liczne ich stado siedziało opodal, pogrążone 
aż po gały 
oczne w wodzie, i dlatego przedtem nie zauważone.
— Świetnie! Będziemy mieli miłe towarzystwo — zauważył Zygmunt.
— Nie mogę powiedzieć, aby wymagania twoje były nazbyt wygórowane.
— Pamiętasz Wami?
— Któż by nie pamiętał!
— No i co? Powiesz może, że złe towarzystwo? Źle nam było wówczas?
— Ach, Zygmunt, wszystko, wszystko w tej naszej safari jest piękne. Jestem taka 
szczęśliwa!
— To rzadkość, żeby człowiek zobaczył szczęście w czasie aktualnym. Zazwyczaj 
tęsknimy do 
przeszłości albo wzdychamy do tego, co może nastąpi potem. Człowiek jest 
najmniej wdzięcznym 
stworzeniem.
Tak gawędząc przygotowywali nocleg. Zygmunt zbierał gałęzie na ogień, a ona 
szykowała posłanie 
wewnątrz samochodu. Podenerwowane ich obecnością hipopotamy, przysuwając się 
coraz bliżej, 
porykiwały odstraszająco.
— Swoją drogą, człowiek zżywa się z otoczeniem, przyzwyczaja i coraz mniejsze to 
wszystko 
wywiera wrażenie. Nie zamieniłabym takiego życia z niczym... niczym...
— Czy na długo? Pamiętaj, że spaliśmy przeważnie na sprężynowych łóżkach u 
przygodnych 
przyjaciół, ale przez dłuższy czas dusić się w samochodzie na niewygodnym 
materacu — 
dziękuję...
Pogłębiona ciasnym kołem wysokich drzew, noc szybko zaciemniała taflę jeziora. 
Na tle wody 
jaskrawo odbijały wynurzające się hipopotamie głowy. Podsuwały się wciąż bliżej 
i bliżej. 
Zniecierpliwione oczekiwaniem, zadzierały od czasu do czasu łby w potężnym 
szerokim ziewaniu. 
Na przeciwległym brzegu stawu zaczęły kumkać żaby. Inaczej niż u nas. Basowy, do 
rytmicznego 
młota podobny głos uderzał jednostajnie, podchwytywany czasami chórem 
pomniejszych, bardziej 
dyszkantowych, ochrypłych dzwoneczków. Gdzieniegdzie przeleciał ptak.
— No, wszystko już gotowe, Margaret, teraz się kąpiemy! — zawołał Zygmunt.
Po chwili biegli do jeziora trzymając się za ręce. Płytka woda uniemożliwiała 
pływanie. Więc szli 
przed siebie ku jasnej smudze księżyca, która właśnie kładła się poprzez czuby 
drzew. Gdy dosięgli 
głębiny, dzieliło ich od hipopotamów najwyżej dwadzieścia metrów. Nie uciekały. 
Po kilku 
demonstracyjnych rykach, z szerokim otwieraniem straszliwych pysków i 
wyrzucaniem mas wody, 
nagle znikły zostawiając na powierzchni połyskujące kulki wybałuszonych ciekawie 
oczu. Dziwiły 
się widocznie, że te śmieszne białe małpy wcale się ich nie boją.
Gładka dotychczas tafla jeziora zaczęła się marszczyć. Wiatr pokarbował fale i 
poszły one wzdłuż 
ramion Margaret. Temperatura wody jak gdyby nagle ostygła. Rozkosznie było po 
całodziennym 
upale. Zygmunt podsunął się bliżej i położył brodę na jej ramieniu. Byli 
zupełnie sami: oni i 
hipopotamy. Trwali tak długą chwilę wpatrzeni w szybko zmniejszającą się kulę 
księżyca. 
Hipopotamom także znudziło się ryczeć. Tylko z drugiego brzegu dochodziło ciche, 
monotonne 
kumkanie żab.
WSPINACZKA
Singida należy do najbardziej typowych miast kolonialnych, gdzie na rozrzuconych 
hojną ręką 
trawnikach bieleją od czasu do czasu rządowe budyfrki albo czerwienieją dachy 
prywatnych wilii. 
Pajęczyna asfaltowanych dróg dzieli te trawniki, klomby, żywopłoty i grupy 
chaotycznie rozrzuco-
nych drzew na geometrycznie splątane figury, z których każda, wzorem 
europejskich miast, ma 
swoją dziwaczną nazwę.
Do niedawna jeszcze Singida cieszyła się bardzo podłą reputacją, a to dzięki 
procesowi, jaki miał 
miejsce w Dar es-Salaam. Na procesie tym ujawniono obecność wielkiej i bardzo 
rozpowszechnionej wśród singidzkich plemion organizacji wyznawców Lamparta-
Mściciela. 
Podobne sekty do dziś istnieją w Kongo Belgijskim, ale ta informacja bynajmniej 
nie łagodzi 
sprawy. Otóż od czasu do czasu w okolicy Singidy wybucha epidemia rytualnych 
mordów. Znale-
ziony trup zawsze nosi na sobie ślady lamparcich pazurów. Trwoga nada na 
wszystkich. Od 
zachodu słońca każdy czeka na zwiastuna zemsty. Proces sądowy niezbicie wykazał, 
że jest to 
sprawi czarowników, którzy tym sposobem likwidują swoich nieprzyjaciół. Jakaś 
Bogu ducha 
winna ofiara zostaje przez nich ubrana w lamparcią skórę i w śnie 
somnambulicznym, pod 
wpływem jakiegoś haszyszu czy hipnozy, idzie do wyznaczonego człowieka, aby 
ciosem 
uzbrojonej w żelazne pazury rękawicy położyć go trupem. Dziki lęk przed 
człowiekiem-lampartem 
odbiera siły każdemu, a wiara w przeklęte fatum każe się biernie poddawać 
strasznemu wyrokowi. 
Zazwyczaj w takich przypadkach nie pomaga żaden sąd ani egzekucje. Nazajutrz po 
wystawieniu 
szubienic mordy się powtarzają.
Któż by się pchał do tej osławionej Singidy, gdzie każdej nocy potwór obleczony 
w lamparcią skórę 
może zadać morderczy cios żelazną rękawicą. Zygmunt także wolał jak najprędzej 
ominąć to 
miejsce, o niczym Margaret nie mówiąc.
Jednakże wypadki potoczyły się inaczej, niż sobie projektował. Zajechali do 
katolickiej misji 
zapytać o maski. Mieli natychmiast ruszać dalej.
— Zostań w samochodzie — powiedział Zygmunt wysiadając — zaraz wrócę.
Wrócił rzeczywiście bardzo szybko, ale nie sam. Towarzyszył mu bardzo wysoki, 
przystojny młody 
ksiądz, o wybitnie mądrym spojrzeniu. Szerokim, zamaszystym krokiem podszedł do 
Margaret i 
wciągając obie dłonie rzekł prosto i serdecznie:
— Jest mi niezmiernie przykro słyszeć, że zamierzaliście jechać dalej. Jakże to? 
Nasza misja 
trędowata czy co? Któż widział, po takiej podróży nie wypocząć?! Zaraz pani 
przejdzie do swego 
pokoju, wykąpie się i wypocznie...
— Wyobraź sobie, Margaret, że ksiądz Ksawery jest etnografem z zamiłowania i 
pisze bardzo 
ciekawe studium o miejscowych plemionach.
— Ciekawe, jak ciekawe, pan tego nie czytał, może nic niewarte... Ale Singida 
wcale nie zasługuje 
na lekceważenie. Według mnie jest to najciekawszy teren do badań i gdybym miał 
tylko czas, tak 
jak go nie mam, tobym zaczął tu myszkować na całego.
To mówiąc prowadził ich do dużego pokoju z zastawionym już stołem. Wyglądało, 
jakby stale 
bywali tu goście i każdej chwili ktoś siadał do jedzenia. Wystarczyło odkryć 
serwetkę — a pod nią 
znalazłeś chleb, obok masło. Wystarczyło sięgnąć ręką do stojącego obok imbryka 
z gorącą wodą, 
obrócić głowę — a już Murzyn-sługa podawał ci zupę. Takie właśnie wrażenie 
uczyniła na nich 
gościnność tej misji.
Jedli, aż im się. uszy trzęsły.
— Zmordowała już was ta wędrówka. Pora się dobrze wyspać. Po co gnać 
bezprzytomnie. Na 
wszystko musi być czas. A zresztą jutro pogadamy. Mam pewną myśl. Jestem 
przekonany, że się 
do tego zapalicie — mówił tymczasem ksiądz Ksawery.
— W takim razie po co czekać aż do jutra... — odezwała się nieśmiało Margaret.
— Bo już wieczór, nic dziś nie wskóracie. Rano zaś, z przypływem świeżych sił, 
przyjdzie nowy 
zapał.
— Oho, ksiądz jeszcze Zygmunta nie zna. On potrafi bez jedzenia i bez picia 
wędrować za swoim 
bzikiem, aż celu dopnie. Proszę więc powiedzieć, o co tu chodzi, bo inaczej nie 
będziemy spali.
— Tu, w Singidzie, pełno, uważacie, różnych niespodzianek. Uczeni mało się nami 
interesują. Pole 
wdzięczne do pracy. Przed paru laty narobiliśmy sensacji tymi rytualnymi 
mordami. Przyjeżdżał 
urzędowy antropolog, ale obchodziły go, zdaje się, głównie dochodzenia policyjne 
w tej sprawie. 
Pomieszkał, ponawypisywał co niemiara raportów i odjechał.
— A co według księdza mogłoby zasługiwać na szczególną uwagę?
— Otóż to... otóż to... O tym chciałem wam jutro mówić, ale i mnie język 
świerzbi. Legendy 
miejscowe powiadają o jakowychś sekretnych, czarodziejskich bębnach, tak 
wielkich, że jeden 
podobno leżał w poprzek całej wsi, a jego głos słyszało się na setki mil. Kiedy 
wazungowie przy-
byli w te okolice, bębny te w tajemniczy sposób gdzieś znikły. Mówiono mi nieraz 
w wielkim 
sekrecie o jakichś podziemnych korytarzach i grotach, gdzie za dawnych dni 
chowała się ludność 
przed napadami Masajów. Wejścia do tych grot są zakryte i zaklęte przez tabu. W 
każdej legendzie 
jest pewna doza prawdy. Jestem głęboko przekonany, że te bębny istniały 
rzeczywiście i są gdzieś, 
tylko trzeba się tym odpowiednio zainteresować, poszukać, zbadać. A któż z 
białych tym się 
zajmie? Anglicy urzędnicy pilnują biznesów. Czyż bębny mogą stanowić biznes? To 
nie złoto, nie 
nafta, nie uran. Gdybyście zechcieli tą sprawą bliżej się zająć, wystarałbym się 
o dobrego 
przewodnika i dopomógłbym we wszystkim...
— Ależ cudownie! — krzyknęła Margaret i oczy jej się zaświeciły. — Proszę ojca, 
jeżeli Zygmunt 
nie zechce, to ja się tego podejmę. Pasjami lubię takie sprawy: korytarze, 
groty, ukryte skarby... i 
my pierwsi tam się dostaniemy, zupełnie jak do grobowca Tutanchamona…
Ksiądz Ksawery dobrotliwie się uśmiechnął, a Zygmunt aż rechotał z zadowolenia.
— Do grobowca to chyba państwo nie traficie — powiedział ojciec Ksawery z powagą 
— bo 
Murzyni tutejszych plemion małą przywiązują wagę do swoich zmarłych. Przeważnie 
zagrzebują 
trupa pod byle jakim krzaczkiem, i to tak powierzchownie, że pierwszej już nocy 
wyciągnie go 
hiena.
— Więc jak myślisz, Margaret? Może byśmy przez dzień jutrzejszy zostali? Maski 
nie uciekną, a 
byłoby grzechem zaniechać podobnej okazji.
— Widzicie, tam w oddaleniu majaczy sylwetka stożkowatej góry. O niej właśnie 
krąży najwięcej 
różnych opowieści i legend. Z bliska to wzgórze wygląda jak wielki stos 
pozrzucanych z nieba 
kamieni. Pomiędzy nimi czernią się szczeliny i dziury, nikt nie wie, jak 
głębokie. Radziłbym 
rozpocząć poszukiwania od tego właśnie szczytu. A wie pan, co mnie najbardziej 
zachęca i 
przekonuje do tej góry?...
— Co?
— To, że miejscowa ludność unika tego miejsca jak diabeł święconej wody. Nikt 
tamtędy nie 
chodzi. Uważają te skały za tabu. Zobaczy pan, że ani jedna ścieżka nie biegnie 
stąd w tamtym 
kierunku. Czy pan widział afrykański busz bez ścieżek? Setki się ich krzyżują, 
pajęczyna bez sensu. 
A tutaj nic, aż dziwne.
— Jak daleko do tego szczytu?
— W linii prostej mil osiem, ale z powodu wielkich gąszczy trzeba kluczyć 
zygzakiem i przecinać 
sobie drogę pangą (specjalny nóż do torowania drogi w puszczy).
Uśmiechała się Zygmuntowi ta eskapada. Jeszcze nigdy nie musiał przecinać drogi 
pangą. Czytał o 
tym w pamiętnikach wielkich podróżników, ale nie bardzo w to wierzył. Teraz sam 
naocznie 
sprawdzi.
Ksiądz Ksawery, przeprosiwszy, że nie może dotrzymać towarzystwa, odszedł do 
swoich 
obowiązków. Zostali na werandzie, pochłonięci myślami. Otoczyła ich miła, 
przyjemnie chłodna, 
gwiaździsta noc. Siedzieli obok siebie, oparci o balustradę, wpatrzeni w daleki 
masyw górski. Szedł 
stamtąd gorący powiew. To granitowe zwały wydychały z siebie piekło upalnego 
dnia.
Swoją drogą, życie jest zabawnie ciekawe. Jeszcze przed chwilą nic nie 
wiedzieli, że będą się 
drapać na jakieś nieznane szczyty w poszukiwaniu nowych zagadek. Iluż to ludzi 
statecznych siedzi 
latami przy swoich kominkach i nic się u nich nie dzieje, nic się nie zmienia. 
Kupują sobie por-
celanę, srebrne sztućce, meblują mieszkania i nie obchodzi ich cały szeroki 
świat. Jest im dobrze i 
błago z gazetą w ręku i w miękkich nocnych pantoflach. Uśmieliby się z wariata, 
co by ich 
namawiał na wędrówkę po dzikich ostępach...
Następnego dnia nie mogli wyruszyć wcześniej niż około dziesiątej rano. Ksiądz 
Ksawery 
wychodził z siebie, kłócąc się z Murzynami. Z chwilą gdy się dowiedzieli o celu 
wyprawy, każdy 
wycofywał się, jak mógł najprędzej. Jednego bolała noga, drugiemu umarła żona, 
trzeciego 
wzywano na sąd, jednym słowem „pech” chciał, że wszyscy okazywali się nagle 
zajęci lub chorzy, i 
już ksiądz przeor tracił ostatnią nadzieję, gdy nagle zaświtała mu myśl. 
Przypomniał sobie kupca 
Sahidi.
— Ten na pewno pójdzie. Mahometanin, łobuz przy tym, jakich mało. Odważny i 
chciwy na 
pieniądze. Do tego awanturnik i lubi zadzierać z ludźmi. Pójdzie z wami choćby 
na przekór innym, 
na złość. Zaraz go tutaj wezwę.
Rzeczywiście, nie upłynęło i pół godziny, jak się ten Sahidi przed nimi stawił. 
Nie trzeba było 
długich tłumaczeń. Wyszczerzył zęby w głupkowatym a chytrym uśmiechu i 
zarechotał:
— Wszyscy ludzie od rana o jednym tylko mówią, że bwana m’kubwa i mem-sahib 
bębnów idą 
szukać i że ich szajtani za to udusi.
— Więc boisz się i nie pójdziesz?
— A czegóż bym miał się bać? Allach zechce, to umrę, a nie zechce, to tego 
szajtani za gardło 
zaduszę. Che, che, che...
— Dostaniesz dobry bakszysz — starał się go Zygmunt zachęcić.
— Ja nie dla bakszyszu pójdę, ja sam tego ciekaw jestem.
Wystartowali krokiem raźnym, bo jeszcze nie było gorąco. Mało praktyczny 
Europejczyk po 
kilkunastu minutach afrykańskiego marszu zalewa się potem. Tymczasem, jak ów 
przysłowiowy 
żółw w bajce Ezopa, Murzyni, chociaż posuwają się powoli, osiągająx;el szybciej 
i bez zmęczenia, 
bo w marszu nigdy nie jedzą i nigdy nie piją. O tym Zygmunt doskonale wiedział, 
ale tylko w 
teorii. W praktyce nigdy nie potrafił powstrzymać się przed dodaniem kroku.
Wygodna i szeroka ścieżka, jaką zaczęli maszerować, utknęła wkrótce w podwórku 
jakiejś 
murzyńskiej zagrody. Dalej biegły już tylko ślady bydła, rozpraszając się coraz 
bardziej, aż i te 
znikły w nie deptanej trawie. Coraz wyższe, coraz gęstsze krzewy zalegały im 
drogę, ale usłużny 
Sahidi, idąc przodem, dżentelmeńsko rozchylał przed Margaret gałęzie i wskazywał 
kierunek.
— Bywałeś przedtem w tej okolicy? — spytał Zygmunt.
— A po co miałbym guza szukać?
— Czemuż miałby ci grozić guz?
— Bo starsi szczepu nie lubią, gdy kto tędy chodzi. Dlatego ja z bwaną dzisiaj 
idę, żeby pod jego 
osłoną zobaczyć to, czego inaczej bym nie zobaczył nigdy.
— Jak myślisz, co tam może być?
— Nie wiem, ale bez powodu nie robiliby o to tyle wrzasku. Coś być musi. Może 
skarb?
— Słyszałeś o jakichś sekretnych bębnach?
Sahidi drgnął bojaźliwie i rozejrzał się na strony, po czym zatrzymując się, 
rzekł poważnie, głosem 
ściszonym:
— Niech bwana o tym tak głośno nie mówi. Każdy mczawi umie słyszeć na odległość. 
Po co ich 
drażnić. Gdy byłem jeszcze małym chłopcem, to nieraz słyszałem, jak starsi 
bajdurzyli o jakowychś 
bębnach, które śpią zagrzebane, ale się kiedyś rozbudzą, bo w nich jest zaklęte 
murzyńskie mzimu. 
Ich straszliwy łomot poleci wówczas w świat i wazungowie przestraszą się, 
wszyscy uciekną, niebo 
pokryje się chmurami, a z nieba spadną ogniste pioruny. Każdy z tych bębnów jest 
tak długi, że go 
nie zmierzyć, a kiedy wyjdzie z ukrycia, to może kręcić się i pełzać po ziemi, 
jak nie przymierzając 
njoka (wąż). Takie to głupstwa opowiadali, ale ja w to nie wierzę. Allach jest 
wielki i takich 
głupstw nie stwarza...
Po trzech godzinach intensywnego marszu równa dotąd płaszczyzna jęła się 
marszczyć i wspinać 
coraz stromiej. Tak niewinnie wyglądający z misyjnej werandy pagórek spiętrzył 
się teraz przed 
nimi na kształt zupełnie pokaźnej góry. Nie było na niej ani źdźbła trawy. 
Nagie, wyokrąglone 
wiatrem i erozją piaskowe buły leżały jedna na drugiej. W najgorszy słoneczny 
żar stanęli u stóp tej 
piramidy, zadzierając bezradnie głowy. Sprawa wyglądała beznadziejnie. Ile skał, 
tyle szczelin, ile 
szczelin, tyle przepastnych i dziur, a każda zieje ciemnością. Na zbadanie tych 
wszystkich 
zakamarków potrzeba nie dni, ale miesięcy.
— Zanim zaczniemy się piąć w górę, proponuję coś przegryźć.
— Prawdziwa z ciebie baba... Od razu jedzenie. Im pustszy brzuch, tym lepiej. 
Nie będę ani pić, ani 
jeść... Sahidi, lubisz brandy?
— Allach nie pozwala pić podobnie obrzydliwych napojów.
— A jeżeli Allach tego nie widzi?
— Allach wszystko widzi, chyba żeby widok zasłoniły takie wysokie góry, jak te 
tutaj.
— Więc w tej chwili on nas nie widzi i pić możesz.
— Jeżeli bwana mkubwa łaskaw. 
Zygmunt chciał usiąść na najbliższej skałce, ale natychmiast odskoczył. Nie 
można było oprzeć 
dłoni. Żar bił od rozprażonych gór. Powietrze wibrowało jak nad kuchennym 
piecem, zapierało 
oddech.
— Jak myślisz, Sahidi, znajdziemy tu gdzie wodę?
— Bardzo wątpię. Gdyby była, nikt by nie powstrzymał ludzi, na pewno by 
przyszli. Sam bwana 
widział, nie ma ani jednej ścieżki.
— No, Margaret, co mówi twój kobiecy instynkt, którędy mamy iść. Doprawdy, czuję 
się jak 
tabaka w rogu.
— Idźmy pierwszą lepszą granią, zobaczymy, dokąd nas wywiedzie.
Zamiast na grań, dotarli do szczeliny porosłej mchem, której dno wspinało się 
zygzakowato w górę, 
stanowiąc naturalny ściek dla deszczowej wody.
— W deszczowym sezonie tędy płynie potok, więc chodźmy teraz do jego źródeł — 
zdecydował 
Zygmunt.
Początkowo szło im łatwo, ale po kilkunastu już minutach oddech stracił swój 
równomierny rytm. 
Sapali krótko a urywanie. Kamyki wypryskiwały im spod nóg, cofając postawioną 
już stopę. 
Stromizna tej wspinaczki uniemożliwiła wkrótce normalne posuwanie się w pozycji 
pionowej, więc 
zaczęli posuwać się na czworakach. Wyślizgujące się kamienie zabierały z sobą 
coraz to większą 
ilość szeleszczącego piachu, zasypując niby lawiną tych, co szli z tyłu. Po 
chwili zabrakło 
uchwytów. Musieli je wymacywać z bolesnym trudem, stawiając stopy na ostrych 
krawędziach. Jak 
na ironię, im wyżej, tym bardziej skały były wyszlifowane, wygładzone i okrągłe. 
Pnąc się piędź po 
piędzi, dotarli wreszcie do ciemnej i nieco chłodniejszej rozpadliny, gdzie 
wyczerpani do ostatnich 
granic upadli. Na lepsze warunki się nie zanosiło. Szczelina zaciskała się w 
górze. Musieli wracać 
do najbliższego rozwidlenia, które ominęli przed godziną.
Po krótkim odpoczynku zaczęli milczkiem zjeżdżać wraz z toczącym się żwirem w 
dół, aż 
wreszcie, gdy się znaleźli niżej na owym właśnie rozwidleniu, Zygmunt pierwszy 
przemówił:
— Taka bezplanowa wędrówka nic nam dać nie może. — A któż nam dostarczy planów? 
Może by 
zrezygnować?... Ja już sił nie mam — westchnęła Margaret.
— Sam nie wiem. Nie znoszę cofania się. Jeszcześmy . właściwie niczego nie 
dokonali. Jak dzieci, 
pierwsza porażka, pierwszy trud i już rejterada. Takich potoków, jak te tutaj, 
mamy setki i 
wszystkie powinny sięgać wierzchołka. Tam też, jak sądzę, winny być najgłębsze 
otwory do serca 
tej góry, jeżeli ona posiada serce — Zygmunt uśmiechnął się poprzez gorzkie 
skrzywienie warg. — 
Grunt, aby znaleźć taki potok, co doprowadzi nas najwyżej, aż do szczytu.
— Wiesz, co mi przyszło do głowy? — zawołała Margaret.
— Co?
— Że skoro legenda mówi o takich grotach, gdzie ludność chowała się przed 
Masajami, to tam 
powinna być
woda.
— Logicznie rozumując tak, ale ludność mogła wodę magazynować w glinianych 
dzbanach, czy ja 
wiem... Margaret, bardzo chce ci się pić?
— Bardzo, ale mogę się jeszcze powstrzymać. Mamy tylko dwie tykwy.
— Powinno wystarczyć do rana. Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie ten piekielny 
żar idący od 
kamieni. To właśnie ten żar, Margaret, podaje w wątpliwość twoją teorię o 
deszczowej wodzie w 
zbiornikach. Każda woda musiałaby wyparować.
— Niekoniecznie. Już pięć metrów głębiej i upał nie dochodzi, kto wie, jak 
głębokie są owe groty.
Znowu drapali się na czworakach innym rozwidleniem, aż dotarli do lejowatego 
zagłębienia. Nad 
nimi nawisał blok, dając parę metrów błogosławionego cienia.
— Ach, gdybyż dobry Bóg zesłał nam ulewę!
— Ach, gdybyż ciocia miała wąsy! — odburknął Zygmunt.
— Przestań się drażnić.
— Ej, dziewczyno, zaczynasz być przemądrzała, a któż to wczoraj targał księdza 
za rękaw i 
wyrywał się do owych grot i korytarzy?
— Daruj, ale co będziemy teraz robić? Dalej nie ma przejścia.
— Poczekaj. Wcale nie wygląda tak źle. Popróbuję przy pomocy Sahidiego wdrapać 
się na ten blok 
skalny, co wisi nam nad głowami. Ten lej wytworzyła woda spadająca z góry, czyli 
z tego właśnie 
balkonu. Stąd wynika, że musi być dalszy ciąg łożyska. — To mówiąc przysunął z 
Sahidim spory 
kamień, wspiął się nań i chwycił krawędź nawisłego bloku.
— Sahidi, pchaj mnie w górę. Hop!
Podciągnął się i przerzucił nogi. Znikł na dłuższą chwilę. Nagle rozległ się 
jego głos, tuż-tuż nad 
uchem Margaret
— Słyszysz mnie?
— Słyszę! — zawołała Margaret czując przypływ energii i humoru.
— Mówię do was przez dziurę, przez taki skalny telefon. To woda ściekająca tak 
go wyżłobiła. 
Jeżeli potraficie wdrapać się tutaj, to dalsza wędrówka jest pomyślnie 
rozwiązana. Mam tu dalej 
dobrą wspinaczkę. Leżąc na brzuchu, podam ci nogę, a ty przy pomocy Sahidiego 
spróbuj się 
wspiąć. No, już!
Istotnie, manewr okazał się nadspodziewanie łatwy. Po chwili wszyscy troje 
siedzieli na skalnym 
balkonie. Hen, daleko pod nimi rozpościerała się szeroka dolina, na końcu której 
widniały budynki 
misji. Porządek rzeczy się odwrócił. Wczoraj patrzyli stamtąd, z dołu, z werandy 
— dziś są oto na 
wystającym bloku, zawieszeni wysoko w powietrzu. Ostatnie promienie słońca 
zgasły fioletem na 
wypukłych załamaniach skał, w zagłębieniach uścielał się już mrok.
— Tu będziemy musieli spędzić noc — zawyrokował Zygmunt.
— Nawet mi się tu podoba — rzekła Margaret wesoło. — Skąd tylko zdobyć drzewo na 
ognisko?
— Rzeczywiście, a Sahidi chciał ci zrobić niespodziankę i niesie dla nas żywą 
kurę. Mięso na 
surowo.
— Jeżeli jeszcze zipie, biedaczka, radzę wypuścić ją na wolność, darowując 
wspaniałomyślnie 
życie — rzekła Margaret.
— Pomysł z kalendarza. Litościwe niewieście serce obdarza domową kurę wolnością 
na szczycie 
dzikich skał, gdzie poza orłem, jastrzębiem i może... małpą nie znajdzie ona 
innego dla siebie 
towarzystwa. Czy zdajesz sobie sprawę, że kura to nie koza, a nawet i nie ty, 
która dzisiaj zdałeś 
egzamin z górskiej wytrzymałości.
— Mamy chleb, masło, ser, sardynki, jaja i jedną butelkę herbaty na zimno, czyż 
tego nie 
wystarczy?
— Tak, to tak, z jedzeniem nie ma kłopotu, ale jeżeli przyjdzie wiatr, to z nami 
słabo. Z jednej 
ostateczności w drugą. Z upału w ziąb.
— Tu może przyjść czui — pociągnął nosem Sahidi.
— Gdzieżby aż tutaj chciał się drapać. Zresztą lamparty są mądre i znają się na 
gatunku mięsa. 
Wpierw schrupie ciebie, boś jako niewiasta okrąglejsza i miększa.
— Żartuj sobie... żartuj, a przyjdzie i zje.
— Rzeczywiście, bez ogniska niebezpiecznie — drażnił się dalej.
— Zapalimy latarki elektryczne.
— Ani simba, ani czui, ani żaden inny drapieżnik latarki elektrycznej się nie 
boją, biorą ją 
widocznie za rodzaj słońca czy księżyca. Zresztą latarki musimy oszczędzać do 
badania grot.
— Wciąż wierzysz w te groty?
— Gdybym tak łatwo tracił wiarę w rozpoczynane przedsięwzięcia, psa byłbym wart.
— A ja zaczynam wątpić.
— Od zamiarów będziemy mogli odstąpić tylko wówczas, gdy zdobędziemy dowód, że 
tych grot 
nie ma albo że nie ma do nich dostępu. Inaczej zdechnę, a nie zrezygnuję. Ty też 
nie zrezygnujesz, 
bo mi dotrzymasz kroku.
Mówił tak mocnym i przekonywającym głosem, że mimo woli poddała się jego sile.
— Wiesz — powiedziała miękko — nie chce mi się kłaść na twardym kamieniu. Lepiej 
oprzyjmy 
się o siebie plecami i tak przetrwamy noc na siedząco.
Sahidi tymczasem bez słowa wcisnął się w jakąś szczelinę, podłożył ramię pod 
ucho i już spał.
— Zastanawiam się w tej chwili — zaczęła znowu Margaret — co tu odgrywa 
zasadniczą rolę. Czy 
świadomość opieki męskiej, na której można polegać, czy też twoja, właśnie twoja 
osoba. Sądzę 
jednak, że to ostatnie. My, kobiety, potrzebujemy koniecznie nie tylko 
moralnego, ale i fizycznego 
oparcia. Jest mi w tej chwili dobrze dlatego, że mam przy sobie ciebie...
Zygmunta ogarnęło wielkie rozrzewnienie. Czy sprawiła to gwiaździsta kopuła 
nieba nad nimi, czy 
szeroka przestrzeń niezmierzonych pól, czy to, że wisieli tak na skalnym 
balkonie, wśród nagich 
szczytów, co się już stapiać zaczęły z granatem nocnego mroku, czy ciche 
kwilenie ptaków, niby 
kołysanka, czy może bliskość dziewczyny...
Obrócił się powoli ku Margaret, otoczył ramieniem i przywarł wargami do jej ust. 
Trwali tak długą 
chwilę...
Tymczasem wiatr odmienił kierunek i począł ich mrozić zimnym oddechem, za każdym 
przelotem 
wędrując im po plecach dreszczami chłodu. Zygmunt coraz mocniej przytulał 
Margaret, ale chłód 
przenikał ich coraz dotkliwszy. Mowy nie było o śnie. Głowy opadały w 
półdrzemce, aby się 
znowu poderwać i znowu ułożyć się wzajemnie na ramiona. Pletli coś do siebie 
trzy po trzy. Pytali 
się wzajemnie o samopoczucie. I tak w tym niby śnie minęła ciężka, męcząca noc — 
zaczarowana 
noc bębnów Wanyaturu.
BĘBNY WANYATURU
Ledwie słońce wstało, wdzierali się jak małpy, na czworakach, coraz wyżej i 
wyżej, kręcąc się 
beznadziejnie pod wszechwładne a despotyczne dyktando wyschniętych strumykowych 
łożysk. Szli 
z zaciętym uporem, bez zapału już i bez ochoty. Nigdzie nie napotkali śladu 
bytności człowieka. 
Chyba od wieków nikt tutaj nie zajrzał. Gdybyż choć parę głowni z ogniska, parę 
jakichś 
ułamanych gałęzi! Nawet jaszczurki pozostały gdzieś na niższych kondygnacjach. 
Tylko orły od 
czasu do czasu zataczały nad nimi kręgi, wypatrując, czy już czas na rozpoczęcie 
ataku.
— Mówię ci, lepiej zawróćmy — zaczęła prosić Margaret.
— Postanowiłem jeszcze iść do godziny drugiej po południu, aby mieć 
wystarczający czas na 
powrót do misji przed północą. Miej cierpliwość. Już tylko dwie godziny przed 
nami.
— Bwana, dalej iść nie można! - zawołał Sahidi, który od samego rana szedł na 
czele pochodu. — 
Tutaj wielka dziura.
— Cofnij się na moje miejsce, a ja się przesunę do przodu.
Szczelina, którą się posuwali, była tak wąska, że tylko z trudem można było się 
wyminąć. Zygmunt 
przecisnął się jakoś i stanął na krawędzi otworu. Dalej przejścia nie było. 
Ukląkł i zajrzał w dół w 
czarną czeluść. Wyglądała na bardzo głęboką studnię. Ku dołowi z lekka się 
zwężała. Chropowate 
jej ściany pozwalały na oparcie stóp. A gdyby tak spróbować zleźć?
— Sahidi, poszukaj mi jakiegoś kamienia... No, Margaret, przeczuwam, że będzie 
coś ciekawego. 
Albo tu, albo nigdzie. Ta studnia dziwnie jakoś wygląda, zbyt gładka i zbyt 
okrągła.
— Tylko nie próbuj czasami złazić, bo spadniesz. Sahidi, ciężko sapiąc, dźwignął 
sporej wielkości 
głaz. Położył go na krawędzi otworu.
— Módl się, Margaret, uwaga... zrzucam!... — To mówiąc Zygmunt strącił kamień do 
studni. 
Natężył słuch. Rozległy się głuche uderzenia po bocznych ścianach, coraz dalsze 
i coraz cichsze, 
zakończone ostrym, metalicznym dźwiękiem, jakby pluśnięciem w wodę.
— No co? — spytała.
— Boję się wysnuwać wnioski, musimy jeszcze raz spróbować. Sahidi, daj no inny 
kamień, trochę 
mniejszy.
Tym razem wyciągnął przed siebie ramię, tak aby trzymany w dłoni kamień spadał 
środkiem studni. 
Patrząc na zegarek, ostrożnie wypuścił kamień z dłoni. Słuchali z zapartym 
oddechem. Tym razem 
nie było żadnych uderzeń o boczne ściany, tylko dość długa, denerwująca cisza, 
po czym wyraźne, 
krótkie pluśnięcie.
— Trzy sekundy! — zawołał Zygmunt i głos mu się załamał ze wzruszenia. — 
Margaret, mamy 
przed sobą studnię, najprawdziwszy zbiornik deszczowej wody, i co ty na to? 
Sądząc z ciemności, 
jaka we wnętrzu panuje, nie ma tam innej komunikacji ze światem, chyba że jakiś 
długi poziomy 
korytarz. W tej chwili nie pozostaje nam nic innego, jak rozwinąć nasz sznur i 
próbować szczęścia. 
Obawiam się jednak, że nam tego zabranego z misji sznura nie wystarczy.
— A kto zejdzie? — spytała naiwnie.
— Rzecz jasna, że nie ty ani też Sahidi, tylko ja. Filozofia polega na tym, jak 
ten sznur umocować. 
Przecież nie mamy tu ani jednego drzewa, a waszych sił na utrzymanie mnie nie 
wystarczy.
Jął rozglądać się dokoła, szukając możliwego występu, ale go nie znalazł. Chwilę 
się namyślał, w 
końcu przykląkł i zaczął pakować koniec sznura w mały, wyżłobiony wodą otwór.
— Widzę jedyne wyjście: jeżeli sznur przejdzie, jedno z was musi zejść poza 
płytę i zawiązać z 
drugiej strony węzeł. Kto wie, czy ta mała dziura nie jest dziełem ludzkiej 
inteligencji.
Sahidi wykonał rozkaz i już za chwilę sznur był umocowany jak najlepiej. Kilka 
razy próbował go 
Zygmunt wyszarpnąć, ale trzymał się mocno.
— Daj mi, proszę, latarkę i zapałki.
— Po co ci zapałki?
— By wypróbować zawartość tlenu w powietrzu, mogę się udusić... Ale tylko na 
wszelki wypadek 
— dodał widząc niepokój w oczach dziewczyny.
— Tylko bądź ostrożny i mocno się opieraj o ściany studni, a w razie czego 
targnij sznurem trzy 
razy. Będziemy ciągnąć.
— W tym właśnie sęk, czy dacie radę. Gdyby nie to, byłbym zupełnie spokojny, ale 
mieć takie 
chuchra na pomocników to kiepski interes.
— Będziemy ciągnąć, ile tylko sił. Zobaczysz!
— Kwaheri (do widzenia), Margaret! — rzucił wesoły okrzyk i energicznie 
przesadził nogi poprzez 
krawędź studni.
Ostrożnie próbując stopami ściany, spuścił się w głąb i za chwilę głowa jego 
znikła w czeluści 
otworu. Schodził z wielką łatwością. Na zboczach ścian pełno było zagłębień i 
występów. Ogarniał 
go coraz głębszy, gęsty mrok. Otwór wylotowy nad jego głową zmniejszał się. Na 
tle jasnej plamy 
sterczały sylwetki dwóch pochylonych troskliwie głów. Dzieliło go już od nich 
najmniej piętnaście 
metrów. Chciał krzyknąć coś wesołego, żeby ich podtrzymać na duchu, gdy nagle 
poczuł pod 
stopami próżnię. Obie ściany studni rozchodziły się na boki. Zawisł bezradnie, 
dyndając nogami. 
Przejął go strach, że sznur pęknie. Powoli, unikając energiczniejszych ruchów, 
wyjął z kieszeni 
latarkę i rzucił jej jasny snop pod siebie. Tuż-tuż, najwyżej półtora metra pod 
stopą, ujrzał 
nieruchomą taflę wody, obok niej z boku czernił się wylot jakiegoś podziemnego 
korytarza. Żeby 
się doń dostać, wystarczyło mocne odbicie się od przeciwległej ściany i skok.
Natychmiast zapragnął podzielić się wrażeniami z Margaret. Zresztą raźniej 
będzie zanurzyć się w 
ten nieznany korytarz w zbiorowej kompanii. Raźniej i bezpieczniej. Zaczął więc 
wymacywać po 
ścianach studni odpowiednie uchwyty do powrotu. Szarpnął za sznur trzy razy, 
żeby mu pomogli 
trochę podciąganiem do góry, ale właściwie drapał się sam. Po niecałym 
kwadransie wysadził 
głowę na światło.
— No, nareszcie, wychodź... wychodź prędzej! — wołała Margaret ciągnąc go ku 
sobie. — Co 
słychać?
— To słychać, że jesteśmy u celu. Na dole od studni prowadzi korytarz. Powietrze 
zupełnie dobre, 
woda, sądzę, też. Zejście bardzo łatwe, jakby umyślnie robione. Sznur nasz 
trzyma się dostatecznie 
mocno. Możemy więc spuszczać się wszyscy razem. Ja pierwszy, ty za mną, a 
ostatni Sahidi. Nie 
traćmy teraz czasu. Już schodzę.
Margaret nie mogła doczekać się swojej kolejki. Aż się paliła do tych 
niespodzianek. Co za emocja!
— Halo, Margaret! — usłyszała daleki głos z dołu — teraz ciągnij sznur, 
przywiążcie do jego 
końca koszyk z prowiantem, łatwiej będzie wam schodzić z pustymi rękami.
Sahidi przywiązał koszyk, po czym Margaret opuściła sznur. Za chwilę prowiant 
już był na dole.
— Jest — rozległ się głos Zygmunta. — Teraz ty, ale ostrożnie.
Poszło zupełnie gładko. W parę minut znalazła się nad wodą. Podał jej dłoń i 
skoczyła w bok 
zgrabnie. Nogi Sahidiego już sterczały w próżni. Gałgan, nie mógł się doczekać 
rozkazu. Wszyscy 
troje stali na progu obszernego tunelu. Oświetlili jego strop. Coś się 
zaszamotało, zaszeleściło 
dokoła.
— Ojej! Co to? — krzyknęła Margaret.
— Prawdopodobnie nietoperze, chcesz je wystraszyć?
— Broń Boże, nie trzeba, jeszcze pospadają nam na głowy. Moja babcia zawsze 
mówiła, że 
nietoperze wczepiają się we włosy i potem bardzo trudno je stamtąd wyplątać.
— Głupstwa gadasz! U nas w Polsce także słyszałem podobne banialuki. No, ale 
chodźmy, czas nie 
czeka. Idźcie tuż za mną, jak najbliżej.
Krok za krokiem, powoli i z ostrożna posuwali się za świetlną plamką latarki. 
Dno korytarza było 
równe, wygładzone aż do połysku.
— Widocznie tędy odpływa nadmiar wody ze studni podczas pory deszczowej — mówił 
Zygmunt 
świecąc latarką. — Ale nic nie przemawia za tym, ażeby większa ilość ludzi, a 
zwłaszcza kobiet z 
dziećmi, mogła się chronić tu przed Masajami. ,
Tak doszli do rozwidlenia. Tunel dzielił się na dwie odnogi jednakowej 
szerokości.
— Proponuję się rozłączyć. Ty idź z Sahidim w lewo, a ja w prawo. Z chwilą 
znalezienia czegoś 
ciekawego lub dojścia do nowych rozwidleń zawracamy. Pamiętaj, w żadnym wypadku 
nie zbaczaj, 
bo łatwo zabłądzić.
Chodnik, którym posuwał się teraz Zygmunt, wyglądał jak rozpadlina skalna, 
zamknięta od góry 
dwiema powierzchniami stykających się ze sobą kamiennych płaszczyzn. Przeszedł 
tak spory kawał 
drogi, gdy otaczająca go absolutna ciemność poczęła się rozpraszać, zmieniając 
się w brzask. Zgasił 
na chwilę latarkę i stanął, aby przyzwyczaić wzrok. Z trudem mógł rozróżnić 
kontury obu ścian na 
tle jaśniejszego nieco otworu. Ta jasność narastała szybko, aż spoza zakrętu 
wybłysła biała plama 
otwartego nieba. Pobiegł ku niej, zapominając o wszelkich środkach ostrożności. 
Uczynił kilka 
zaledwie kroków. Zaczepił o coś stopą i runął głową w dół.
Zbudziły go jakby dalekie, bardzo dalekie wołania Margaret. Otworzył oczy. 
Jaskrawe, oślepiające 
światło raziło mu źrenice. Ujrzał nad sobą twarz dziewczyny. Jednocześnie poczuł 
ostry ból w 
okolicy skroni. Dotknął ręką. Włosy wstrętnie się kleiły. Spojrzał na dłoń, była 
czerwona od krwi. 
,,Ranny — pomyślał cierpko. 
— Spadłem”.
— Gdzie jestem, Margaret?
— Nie wiem sama. W jakiejś grocie. Pewnie spadłeś z tego tam okna w górze. My z 
Sahidim 
przyszliśmy dołem. Chcieliśmy już wracać, gdy wtem światło naszej latarki 
trafiło na ciebie. 
Leżałeś nieprzytomny. Musiałeś strasznie się uderzyć. Dobrze, żeś się nie zabił. 
To dość wysoko. 
Spójrz! — wskazała palcem ciemny otwór okna.
— Nic mi nie będzie, łeb mocny, choć głupi. Bo po co biegłem! Jak można biec, 
gdy się nie zna 
drogi. Idiota!
— Ale jak się czujesz? Boli cię bardzo? Zaraz obandażuję.
I wprawnymi palcami szybko założyła opatrunek.
— Już dobrze, głupstwo! Sahidi, pomóż mi wstać, trochę mi się jeszcze kręci w 
głowie. Ale tutaj 
istny kościół. Któż by się spodziewał aż takiego pomieszczenia!
— My już obejrzeliśmy wszystko przedtem. Pełno tu rysunków na ścianach. Zdaje mi 
się, że są 
podobne do buszmeńskich z Afryki Południowej, widziałem je w Cape Town — odezwał 
się 
Sahidi.
— Poczekajcie, zaraz obejrzę.
To mówiąc Zygmunt rzucił snop światła na najbliższą ścianę i krzyknął z 
zachwytu. Cała upstrzona 
była gazelami w biegu. Nogi krzyżowały się z nogami, a rogi układały 
warstwicami, bez 
perspektywicznej głębi, jak na rycinach starego Egiptu.
— Podobne, ale inne. Chodźmy kolejno od ściany do ściany... To cudowne! Kilka 
takich rysunków 
znaleziono niedawno w małych grotach koło Kondoa-Irangi, ale nasze odkrycie to 
cud, to 
wspaniałość, sława! Brakuje tylko bębnów, ale i one muszą tu być.
Z wygładzonej powierzchni kamiennych ścian patrzyły na nich antylopy, nosorożce, 
żyrafy i słonie, 
wszystkie porozrzucane w chaotycznym nieładzie.
Przez następne pół godziny gorliwie pracowali, robiąc dziesiątki zdjęć. Zygmunt 
posuwając się 
wzdłuż ścian pośpiesznie szkicował co ciekawsze fragmenty. Margaret co chwila 
wołała z 
zachwytem:
— Spójrz na tego bawoła z głową opuszczoną do ataku. Ni to bizon, ni to wasz 
polski żubr, 
przypomina sławny rysunek z hiszpańskiej groty Altamira. A patrz, ten słoń... 
Swoją drogą ci 
artyści prymitywu patrzą na świat jednakowo, czy w Afryce, czy w Europie. Ale 
gdzież nasze 
zaczarowane bębny? — wykrzyknęła w końcu, jakby sobie dopiero przypominając, po 
co tu 
przywędrowali. — Grota puściutka.
— Ładny byłby sekret i tabu, gdyby tak każdy łatwo mógł je znaleźć. Musimy 
dobrze poszukać.
— Ale długo nie wytrzymam, okropnie się robi zimno. Brrrr... — wstrząsnęła się 
Margaret.
Obeszli znów kołem całą grotę. Okazała się nie taka wielka, miała najwyżej 
dwadzieścia metrów 
średnicy. Nie było tu też efektownych stalaktytów i stalagmitów, wkoło tylko 
gładkie ściany, 
ponure, szare, z ciemnopomarańczowym rysunkiem gazeli i byków.
— Mnie uderza tu jeden bardzo oryginalny szczegół. W tym pozornym bałaganie 
splątanych ze 
sobą zwierząt jest jedna jakby przewodnia myśl, czy widzisz, Margaret?
— Jednakowy kolor?
— Nie o to chodzi. Zwróć uwagę: wszystkie zwierzęta biegną w tym samym kierunku, 
to znaczy na 
lewej ścianie w prawo a na prawej w lewo, a więc, w ten sposób biegnąc, muszą 
się spotkać w 
tamtym, najodleglejszym kącie groty.
— Tak, ale cóż w tym dziwnego?
— Jest w tym jakaś myśl, a więc może i cel, rozumiesz? Jak w piramidzie Cheopsa, 
każdy 
najmniejszy szczegół przemyślany, przemierzony, wystudiowany. Czemuż by tego 
samego nie 
mogli zrobić tutaj?
— Dla tej prostej przyczyny, że tam byli mądrzy kapłani egipscy, a tutaj 
najbardziej prymitywni 
Murzyni.
— Mimo to chcę zbadać dokładnie tamten kąt. Mam dobry nos w takich sprawach.
— Zaczynam się czuć jak aktorka w filmie „Skarby króla Salomona”.
— Najgłupszy chyba film, jaki w życiu oglądałem. Typowo amerykańska mieszanina. 
Masaje 
tańczą tam w kraju Watusi, a Watusi u Masajów. A poza tym co za pomysł! Kopalnie 
króla 
Salomona w sercu Afryki, dokąd przed Stanleyem i Speke’em nie zaglądał nikt. 
Nawet arabscy 
handlarze niewolnikami nie zapuszczali się tak daleko. Te kopalnie, z których na 
rozkaz Salomona 
król Hiram wiózł złoto na budowę jerozolimskiej świątyni, leżały nad oceanem, w 
ujściu rzeki 
Zambezi, każdy wie o tym i szkoda słów.
Mówiąc to Zygmunt myszkował z uwagą światełkiem latarki po chropowatych 
występach obu ścian 
w rogu groty.
— To mi wygląda podejrzanie. Te tutaj rysy przemawiałyby raczej za murem z 
kamieni, a nie 
jednolitą powierzchnią skały. Zaraz sprawdzimy. Sahidi, daj no mi jakiś ostry 
kamień!
Z całym rozmachem uderzył ostrzem kamienia w jedną z domniemanych szczelin i 
rzeczywiście 
odleciał stamtąd mały kawałek ni to cementu, ni to tynku.
— Wiwat! Jesteśmy na dobrej drodze. Teraz, Sahidi, dawaj tu pangę i zaczynaj 
dłubać wzdłuż tej 
linii, o tutaj!
Rezultat pracy nie dał na siebie czekać. Już nie ulegało najmniejszej 
wątpliwości: ta ściana była 
murowana ręką ludzką.
— Chodź no teraz do mnie, Sahidi. Spróbujmy uchwycić ten głaz, może się ruszy z 
miejsca. No... 
raz, dwa, trzy!
Wysoko nad ich głowami rozległo się nagle ostrzegawcze pomrukiwanie sypiącego 
się sufitu.
— Ostrożnie! Przestań ciągnąć! — wrzasnął na cały głos Zygmunt odskakując za 
najbliższy 
wyłom. Ale trzeszczenie od razu ustało.
— W tym miejscu musi być próżnia. Należy ten mur jakoś rozebrać, ale od góry, 
inaczej wszystko 
nam poleci na głowy.
— Jak rozebrać, bwana, kiedy prócz pangi nie mamy żadnych narzędzi?
— Cóż zrobić, musisz skrobać pangą, aż jakoś dobierzesz się do szczeliny. 
Spróbuj od góry, jak 
można najwyżej.
Zapamiętale walili ostrzem. Pot ciekł im po skroniach. Nareszcie odpadł pierwszy 
większy 
kawałek. Zygmunt podniósł go z ziemi, rozgniótł w palcach, przyjrzał się z 
bliska.
— Ani chybi jest to rodzaj zaprawy. Jesteśmy na zupełnie pewnej drodze do 
odkrycia sezamu. 
Dłub, kochany Sahidi, a wkrótce będziemy posiadaczami wielkiej tajemnicy.
— Posłuchaj! — zawołała Margaret chwytając jego dłoń i przyciskając ją sobie do 
piersi. — 
Posłuchaj!
Serce dziewczyny waliło mocno w szalonym rytmie. — Chora jesteś? Gorączka?
— Nie, to tylko z emocji. Pomyśl, kochany, to przecież wielka chwila!
—i Morowa z ciebie dziewczyna — powiedział z uznaniem w głosie. — Ale godzina 
już późna. 
Chyba nie będziemy mogli dzisiaj wracać.
— Co tam powrót! Ja mogę siedzieć tu choćby tydzień, tylko żeby trochę pić, choć 
troszeczkę!
— Prawda, zapomniałem. Trzeba nam było wziąć ze studni wody. Nie chcę teraz 
odchodzić stąd, 
może byś ty poszła? Co?
— Bwana m’kubwa, wywierciłem sporą dziurę na wylot. Można wsadzić cały nóż. Tam 
pusto! — 
wołał Sahidi.
— Więc wsadź i spróbujmy podważyć. No?... Idzie? Rozległ się chrapliwy zgrzyt i 
jednocześnie 
posypały się
drobne odłamki z kilku naraz miejsc.
— Na litość boską, powoli! Żeby nie na szerokiej przestrzeni od razu! Podważajmy 
tylko jeden 
głaz, może się wysunie?
Istotnie, kamień zaczął się poddawać. To lewa, to prawa jego strona kolejno 
wysuwała się w stronę 
grot, aż w końcu powstała spora szpara mogąca pomieścić ramię z latarką.
Drżąc z podniecenia, Zygmunt wspiął się na palce, przytknął czoło do ściennej 
gładzi i oświetlając 
utworzony otwór usiłował zajrzeć do wnętrza. Głęboką niszę wypełniał stos pni 
drzewnych, 
powykrzywianych i niesymetrycznych. Wyglądało to na skład opałowego drzewa.
„Któż, u licha, mógł zamurowywać tyle drzewa i po co? — myślał Zygmunt. — Czyżby 
na 
wypadek konieczności ukrywania się przed Masajami?”
— Tyle trudu, tyle zmarnowanego czasu dla tak głupiego odkrycia — zawołał 
zawiedziony. W tym 
momencie powróciła Margaret z tykwami wody.
— Woda czysta i smaczna, chyba musi być tu jakieś źródło — mówiła łapiąc dech. — 
Co tam 
znalazłeś? Są bębny?
Opowiedział w paru słowach, a na zakończenie zaklął siarczyście.
— Niepotrzebnie się denerwujesz — rzekła przekonywająco. — Drzewo na opał może 
się nam 
bardziej przydać od sezamowych brylantów, bo sam mówiłeś, że trzeba będzie tutaj 
nocować. W 
takim zimnie, dziękuję! Wyciągnijcie kilka kłód i rozpalimy ognisko, będzie 
ciepło i nastrojowo.
— Swoją drogą, mądrze gadasz. Sahidi, dalejże do roboty!
Znowu nóż zazgrzytał. Znowu leciały kawałki tynku. Wyjmowali kolejno coraz 
niższe głazy, aż 
powstał szeroki wyłom na wysokość dorosłego mężczyzny.
Korzystając z jakiejś przerwy, Margaret chwyciła latarkę i oświetliła nią 
wnętrze powstałego 
otworu. Wsunęła tam głowę, bacznie się przyglądając, wreszcie spytała:
— Słuchaj, czemu ten pień jest obwiązany na końcu kawałkiem skóry? Czy to ma 
chronić przed 
wilgocią?
— Kawałkiem skóry?... Spójrz no tam, Sahidi!
Przez dłuższą chwilę nie słychać było nic. Wreszcie Sahidi odwrócił się 
flegmatycznie i głosem 
spokojnym, jak gdyby nigdy nic, zakomunikował:
— Tu, bwana m’kubwa, leżeć dużo wielkich ngoma (ngoma oznacza również bęben). To 
są ngoma 
plemienia Wanyaturu.
— Jakie ngoma? — wrzasnął Zygmunt rzucając się ku otworowi. — Zwariowałeś? 
Ngoma? Dawaj, 
ciągnij taką jedną kłodę, zobaczymy. Pewno ciężka, pomogę ci.
— Ale gdzie tam, one wszystkie bardzo lekkie, bo wyschnięte i puste w środku. O, 
proszę słuchać, 
bwana m’kubwa!
Tu uderzył pięścią i z końca wyciągniętego bala wydobył się basowy, donośny ton, 
ale 
niemelodyjny i nieładny.
— Jak żyję, nie widziałem czegoś podobnego. Spójrz no tylko, Margaret. Olbrzymi, 
długi, 
rozwidlony pień, starannie kiedyś wydrążony, i na jego końcu napięta skóra. Jest 
to chyba 
protoplasta wszystkich bębnów świata.
— Co z nimi teraz zrobić? Nie możemy wziąć tego z sobą, są zbyt ciężkie. Może 
jutro zostałyby 
ukryte jeszcze głębiej.
— Myślę, że najmądrzej będzie przespać się tu w ich towarzystwie, jutro o świcie 
wyruszyć do 
misji, a potem do Singidy i prosić o opiekę nad bębnami samego bwana disi. 
Później kiedyś może 
mi się uda namówić wysoką radę muzealną, aby przetransportowała bębny do 
właściwego miejsca. 
Chociaż wątpię, czy disi zechce tutaj maczać swe dygnitarskie palce. Oni po 
prostu się boją.
— Ale jak będziemy spali i gdzie, przecież tutaj zmarzniemy na kość!
— Jest rada. Z tej kupy starych bębnów wiele jest zupełnie zbutwiałych, nadadzą 
się akurat do 
ogrzania naszych ciał. Sahidi! Wyciągaj, rozpalaj ognisko. Nareszcie napijemy 
się gorącej herbaty. 
Swoją drogą, Margaret, życie nie jest takie złe ani takie głupie, na jakie 
pozornie wygląda. Wiesz, 
w dzieciństwie płakałem zazdroszcząc wielkim odkrywcom ich przygód. Płakałem, że 
nie zostało 
już nic do odkrycia. Dziś widzę, że się myliłem, bo dookoła nas pełno jeszcze 
białych plam na 
każdym kroku. W każdej dziedzinie wiedzy jeszcze jest coś do odkrycia, wszędzie 
można 
organizować wyprawy w nieznane. Czymże jest rad Skłodowskiej, jeżeli nie nową 
wyspą, czymże 
jest penicylina, jeśli nie nowo odkrytym źródłem!
— Zaraz, zaraz!... a gdzież nasza kura?! — krzyknął nagle Sahidi zrywając się z 
miejsca. — Bwana 
m’kubwa, ja zapomniałem kury przy wodzie.
— Proponuję uczcić znalezienie wielkich bębnów Wanyaturu darowaniem życia kurze. 
Nie tylko 
wypuścimy ją na wolność, ale odniesiemy na miejsce do misji — zaproponowała 
Margaret.
— Do księżowskiego garnka — dodał Zygmunt. Wypili herbatę, po trzy kubki każdy, 
i wykończyli 
cały pozostały prowiant. Jutrzejszy dzień zapowiadał się żałośnie.
— Co tam jutro — mówiła Margaret. — Sfruniemy ze szczytów na skrzydłach radości, 
a ksiądz 
proboszcz nie omieszka nas wynagrodzić dobrym obiadem. Zresztą jutro w naszym 
położeniu 
należy do dalekiej przyszłości.
Spali przy ognisku jak zabici. Zbudziło ich słońce przedziwnie mądrym 
promieniem, co potrafił 
znaleźć krętą jakąś drogę poprzez górne okienko groty. Mroczna jaskinia 
przeobraziła się w jasny 
amfiteatr. Odchodzili z głębokim żalem, który zazwyczaj powstaje wraz ze 
świadomością 
niepowrotu.
Margaret miała wczoraj rację. Droga w dół nie sprawiła im najmniejszej 
trudności. Zeszli lekko i 
łatwo.
Do misji trafili na sam obiad, a obiad ten był chyba jednym z najsmaczniejszych 
w ich życiu.
TSE-TSE
Ksiądz Ksawery był w siódmym niebie. Obiecał sprawę załatwić z bwana disi i 
czuwać nad 
dalszym rozwojem wypadków. Zapewnił, że bębnom nic złego nie grozi i że w końcu 
zostaną 
przetransportowane do muzeum. Serdecznie żegnani, odjechali nazajutrz rano.
Do stacji Itiga, czyli do skrzyżowania gościńca z koleją, szło im jak z płatka. 
Potem dopiero zaczęły 
się tarapaty. Stacja Itiga obsługuje całe południe Tanganiki. Stąd wozi się 
wszystkie towary 
ciężarowymi samochodami, a że na szlaku właśnie leżą kopalnie złota i diamentów, 
więc niejedna 
ciężka fabryczna maszyna tędy przewędruje. Gleba zaczyna się tu piaszczysta, 
miękka, nic więc 
dziwnego, że pod wpływem tych nieustannych samochodowych przejazdów droga jest 
wyorana w 
dwie półmetrowej głębokości bruzdy, a poza tym dół za dołem, garb na garbie — 
wszystko w 
wymiarze największej, dziesięciotonowej platformy. Mała olimpia znikła w tych 
straszliwych 
bruzdach. Jej koła nie odpowiadały wymiarami rozstawieniu drogowych kolein, 
lawirowały więc 
od jednego piaszczystego wału do drugiego, przechylając się na boki jak żaglowy 
okręt w czasie 
najgorszego sztormu. Porównanie to jeszcze bardziej odpowie prawdzie, gdy się 
porówna garby 
ziemi poruszonej przez mocarne diesle z falami oceanu. Oczywiście, wysokość 
podwozia nie 
odpowiadała wysokości środkowego garbu, więc raz po raz biedny samochodzik 
siadał na nim jak 
kura na jaju. Zygmunt próbował dokonywać cudów. Zygzakował z koleiny w koleinę, 
z wału na 
wał, w rezultacie czego zaryli się gruntownie i ostatecznie.
— A jednak musimy przejechać! Nikt nas na ręku nie przeniesie. Innej drogi nie 
ma. Gdybym 
wiedział... psiakrew! — zaklął wysiadając.
— Gdybyś wiedział, to co? — spytała Margaret.
— Tobym nie pojechał! — burknął wściekły.
W tym momencie coś go ugryzło w powiekę. Aż syknął z bólu. Ledwie sobie roztarł 
bolące 
miejsce, gdy z dziesięć podobnie bolących ukłuć poczuł na całym ciele. Szyję, 
ręce, kolana i... 
znowu szyję niemiłosiernie cięły duże czarne muchy. Spadały jak błyskawiczne 
torpedy — i już ich 
nie było. Próżno machał rękami, tłukł się po udach i po karku. Uciekły, ale nowe 
dziesiątki spadały 
na te same miejsca. Chmara żarłoczna, bezlitosna, chciwa...
— Zygmunt!... Ratunku!... — krzyczała Margaret. — Co to jest? Uciekajmy, na miły 
Bóg!... Nie 
wytrzymam!
Na szczęście odkopali koła samochodu, więc prędko wskoczył chwytając za 
kierownicę. 
Zacharkotał motor. Pojechali.
Prze otwarte okna wdzierały się dalej muchy. Obsiadły mu twarz, poprzez łzy nie 
widział drogi. 
Cięły ich, kąsały, gryzły, pastwiły się, jakby rój najgorszych, rozdrażnionych 
pszczół.
Opite krwią, z brzuchami jak czerwone balony, siadały na szoferskiej szybie. 
Pełno ich było 
wszędzie.
— Zygmunt! — wołała Margaret. — Jak uciec? Jak uciec???
— Tse-tse! — zawołał. — Zamykaj okno! Samochód co chwila stacza się z wału w 
koleinę i już 
leży na brzuchu. Trzeba wyskakiwać, grzebać się w piasku i znowu startować. Tak 
bez końca... bez 
końca...
W niespełna pół godziny przeobrazili się z wytwornych podróżników w jakieś 
rozkudłane, 
pokrwawione, popuchnięte czupiradła.
Zdawało się, że im szybciej jechali, tym więcej much nadlatywało. Nie odstraszał 
ich pęd powietrza 
ani ryk motoru, ani wymachiwania ramionami biednej Margaret, bo Zygmunt nawet na 
to pozwolić 
sobie nie mógł. Ręce miał zajęte prowadzeniem auta. Od czasu do czasu, gdy 
nazbyt dużo obsiadło 
mu twarz, zdeterminowanym ruchem ramienia ocierał ją, odrywał dłoń od kierownicy 
i uderzał nią 
na płask w szybę, zabijając kilka opitych owadów.
Jasne się teraz stało, dlaczego od dłuższego czasu nie widać było ludzkich 
osiedli. Któż by w takim 
piekle potrafił wytrzymać. To królestwo muchy tse-tse. Tu może ona pastwić się 
bezkarnie nad 
każdym zabłąkanym stworzeniem.’
— Boże, znowu siedzimy w piasku!
— Będę wyła z bólu, będę darła skórę do krwi! — krzyczała Margaret, nie 
ukrywając już ani 
płaczliwego tonu, ani łez.
— Nie poddawaj się. Lepiej śpieszmy z robotą, inaczej zagryzą na śmierć. 
Ucieczka... jak 
najszybsza ucieczka to jedyny nasz ratunek.
Początkowo kopali ostrożnie, odrzucając ziemię na boki, wkrótce wynaleźli 
bardziej praktyczny 
sposób: wyrzucali kłęby piaskowego kurzu wprost na siebie i pod siebie, aby 
odpędzić chmary 
natrętnych napastników. Mało pomogło, ale dawało przynajmniej złudzenie jakiej 
takiej obrony.
— Już gotowe, teraz pchaj auto, a ja prowadzę! — wrzeszczał jak opętany, szybko 
wskakując do 
samochodu.
— Czemu tak wrzeszczysz?
Istotnie, czemu krzyczy? Chyba z bólu, a może z wściekłości.
Kilka szarpnięć motoru i auto rusza. Margaret nie zdążyła wskoczyć, a znów się 
zaryli. Przesunęli 
się zaledwie o kilka metrów, jak na drwiny.
— Mam myśl! — zawołał nagle. — Porwij naszą moskitierę i jej kawałkami zatkaj 
okna w 
samochodzie.
Rzeczywiście, czemu wcześniej nie przyszło im to do głowy?
Droga nieco się poprawiła. Siedzieli spokojnie w środku, wybijając resztkę 
opitych much. Nowe nie 
miały już wstępu. Kiedy ochłonęli, Margaret wyglądała, jakby przed chwilą wyszła 
z 
bombardowanego domu. Włosy w chaotycznym nieładzie, poklejone krwią. Nos i 
policzki 
podrapane. Oczy podpuchnięte, kołnierzyk oderwany bluzka na lewym ramieniu 
podarta. Z przodu 
brak guzików. Zajęta wyłapywaniem much, nie widziała nawet swoich ponad miarę 
obnażonych 
piersi. Dopiero teraz, pod wpływem wzroku Zygmunta, spojrzała i zarumieniła się 
po uszy.
— Nie patrz. Ja wiem, że wyglądam jak czupiradło.
— A wiesz, o czym w tej chwili myślę?
— No?
— O tym, że życie jest strasznie zabawne. Przed chwilą jeszcze byliśmy bliscy 
ataku histerii, 
wypompowani z ostatka woli. Przeklinałem cały świat, a teraz... zaledwie 
dziesięć minut po fakcie 
śmieję się przez łzy i jestem przekonany, że jutro albo najwyżej pojutrze, kiedy 
ostatni ból po 
ostatniej tse-tse zniknie, będziemy wspominali te nasze „tragiczne” chwile jak 
najwspanialsze 
przeżycie. Przekonałem się, że człowiek najbardziej przywiązuje się i 
najbardziej kocha to, z czym 
musi walczyć, w co włożył największą dozę samozaparcia i trudu... Już chyba tse-
tse poszły spać, 
jestem zmordowany na trupa, a i tobie niewiele brakuje.
Po obu stronach nieprzerwaną linią biegnie wysoki las. Ciągnie się tak od samej 
Itigi i według 
mapy skończy się dopiero na sto osiemdziesiątym kilometrze. Pomyśleć tylko: sto 
osiemdziesiąt 
kilometrów przeklętych tse-tse. Gdybyż to dobra droga i bez takich przygód, 
przebyliby ją w dwie 
godziny, a teraz? Jest już dziewiąta wieczór, czyli równo dziewięć godzin 
ciężkiej, okropnej pracy, 
i trudno się zorientować, ile jeszcze do końca zostało. Ani jednego człowieka, 
ani jednej chaty. Nie 
ma się kogo zapytać.
Na szczęście gościniec się rozszerzył i mogą pędzić bokami, tuż obok ciężarowych 
kolein. Oczy już 
się kleją ze zmęczenia, a pogryzione przez muchy ciało swędzi nieprzytomnie.
— Margaret, litości! Podrap mi plecy! Margaret, kochanie! Bądź tak dobra, podrap 
mi kolano — 
błagał Zygmunt co parę minut.
Drapała siebie. Drapała jego. Ale już mieli wszystkiego dość.
— Patrz w lewo, ja będę pilnował strony prawej. Najmniejsze światełko, od razu 
krzycz.
Niestety, nawet zwierzęcych oczu nie było widać, nawet one świecić nie chciały. 
Małe, czarne, 
jadowite, żarłocznie chciwe tse-tse wygnały cały świat zwierzęcy, oczyściły 
puszczę, a same poszły 
spać. I oto stoi niemy, ponury, jakby żałobą powleczony las. Bez życia, bez 
nawoływań, nikomu 
niepotrzebny, smętny i opuszczony, zaczarowany klątwą, zatruty śpiączką, biedny, 
chory las.
— Stój!... Światło! — krzyknęła nagle Margaret i chyba mniej się ucieszył Kolumb 
wołaniem: 
„Ziemia!”
— Gdzie? Gdzie? — pytał Zygmunt.
W głębi lasu, bardzo daleko, niespokojnie migotał żółty ogieniek latarni.
Czyżby to była owa „Rungwa” uwidoczniona na mapie? Czyżby ta jedna naftowa 
latarnia aż takiej 
nabrała ważności?
Cofnęli samochód do małego mostku i leśną drożyną wtoczyli się pomiędzy dwa 
niewielkie domki. 
Stary Murzyn z tą właśnie jedyną latarnią w ręku jakby już czekał na środku 
podwórka.
— Nyumba gani (co to za dom)? — spytał Zygmunt.
— Public Works’ Dpt. Rest House (domek zajezdny Wydziału Robót Publicznych) 
wyrecytował 
szybko a wprawnie, jak dobrze wyuczoną lekcję.
— Madżi iko (woda jest)?
— Iko mingi kasiba (bardzo dużo).
— No! — zwrócił się Zygmunt do siedzącej jeszcze w samochodzie Margaret. — 
Szczęście w 
nieszczęściu, lepiej być nie może. Mamy nocleg, i to doskonały, Margaret! — 
spostrzegł łzy na jej 
policzkach, więc chwycił ją za ramiona i począł trząść. — Margaret! Słyszysz, 
oprzytomnij! Mamy 
wodę, zimną wodę! Jeszcze tylko chwilka, ostatni zryw silnej woli. Opanuj się, 
dziewczyno! 
Chodź!
Na środku pustego pokoju stało wcale wygodne i szerokie łóżko, oczywiście bez 
materaca. 
Umeblowanie drugiej sąsiedniej izby stanowiły dwie beczki pełne wody.
Nawykły snadź do podobnych sytuacji, Murzyn bez słowa wziął ich imbryk i poszedł 
gdzieś 
zagrzać wody, a oni bez słowa, w pośpiechu, gorączkowo jęli zrzucać lepiące się 
od brudu ubrania. 
Byli tak śmiertelnie znużeni, że wszelkie ceregiele odeszły na plan dziesiąty. 
Każde, zajęte sobą, 
zapomniało o drugim. Rozprażeni duchotą upalnego dnia, czerpali chłodną wodę w 
garście niby 
leczniczy balsam. Wcierali ją w obrzękłe, pokaleczone, skurczone bólem miejsca, 
lali na szyję, na 
skronie i w usta.
Jak za dotknięciem dobroczynnej różdżki zmęczenie pierzchło, minęło 
bezpowrotnie. Znikł żal i 
złość, powstała rozkosz chłodu. Oczy się im naraz otwarły i oto nagle ujrzeli 
siebie w tak 
dziwacznej sytuacji. Zaczęli śmiać się na głos beztrosko i wesoło. Chwytali wodę 
w garście i nuże 
się oblewać, chlapać nią i bić, jak dwoje rozdokazywanych dzieci.
— No, Margaret, chyba tego dosyć! Ubierajmy się, bo Murzyn gotów tu wrócić z 
imbrykiem i 
będzie zgorszenie.
— Daj spokój! Jakie tam zgorszenie, wszakże oni chadzają nago, problem takiej 
wstydliwości nie 
istnieje, ale... jutro rano nie możemy jechać — zawołała nagle.
— A to dlaczego?
— Bo muszę urządzić tutaj wielkie pranie. Woda to rzadkość, a stan naszej 
bielizny jest 
dramatyczny.
WAGOGO
Usuhilo — Protestant Mission 8 Miles — wysylabizowała Margaret z tablicy nad 
bocznym zjazdem 
w dziki busz.
— Może zajedziemy tutaj, nigdy jeszcze nie korzystałam z usług misji 
protestanckiej. Może 
dowiemy się czegoś o maskach?
Skręcili w wąską, jednotorową drożynę, lawirując razem z nią dokoła wzniesień i 
wykrotów. Jak ją 
ujeżdżono kiedyś na początku, tak trwała bez żadnych zmian. Na najwyższym 
pagórku widniał 
samotny, biały, europejski domek, podobny do kolejowej strażniczej budki. Nie 
było przy nim ani 
drzew, ani kwietnego ogródka, wszystko aż pachniało świeżością nowej budowy. Za 
domkiem, w 
przyzwoitej odległości, chował się drugi budynek, a raczej mała szopa o jednym 
okienku. Zanim 
dojechali, kilka pawianów poważnie przemaszerowało w poprzek drogi. Usiadły 
opodal opodal 
skrobiąc czerwone tyłki patrzyły ciekawie. Ptak sekretarz, na przydługich nogach 
i w komicznie 
kusym fraczku rokoko, pokuśtykał spiesznie w krzaki. Martwe, głuche, nieme 
królestwo tse-tse już 
się skończyło, leżało daleko poza nimi. Znowu zjawiły się zwierzęta.
Kiedy zajeżdżali przed ganek domu, nie mieli najmniejszych złudzeń co do 
pochodzenia 
gospodarzy. Amerykański jeep w garażu i nylonowe majteczki na sznurze.
— Przepraszamy za kłopot — zaczął Zygmunt na widok barczystej, jasnowłosej 
postaci, która z 
jowialnie szerokim uśmiechem wytoczyła się na spotkanie. — Pragniemy na chwilę 
odpocząć po 
muchach tse-tse.
— Cha, cha, cha... — zaśmiał się pastor. — My najlepiej je znamy. To nasi 
najbliżsi sąsiedzi. 
Gdzieżeście nocowali?
— W Rungwa. Noc przeszła spokojnie, ale wczoraj coś okropnego, istna plaga.
Pani pastorowa, mała, pulchna blondynka, nie była widocznie zbyt rada gościom, 
toteż od razu 
uprzedziła:
— Mamy zaraz wykład o Kalwarii Chrystusa, ludzie czekają, proszę więc nie mieć 
do nas żalu. Oto 
pisma, oto książki, proszę siadać i czuć się jak u siebie w domu.
— Dziękujemy i nie będziemy przeszkadzać, tylko jedno zapytanie: Czy pan nie 
spotykał w swojej 
pracy takich albo podobnych masek?
Olbrzym uważnie się przyjrzał fotografii, pokręcił głową przecząco, po czym 
namyślił się chwilę i 
rzekł:
— Tu, w najbliższym sąsiedztwie, na pewno nic państwo nie znajdą. Ale z całego 
serca radzę 
pojechać do wsi Mbogo. Jest to zupełnie zapomniany przez ludzi zakątek, 
trzydzieści mil stąd, 
dokąd nawet ja, jako misjonarz, zajrzałem tylko raz. Jest to typowy ośrodek 
plemienia Wago-go, 
tych ludzi dotąd nie udało się nawrócić na chrześcijańską wiarę.
— Dobra droga?
— Powiadam panu, raz tam byłem, więc dobrze nie pamiętam, ale kilka jarów 
przebyć trzeba. 
Oczywiście, pan rozumie, tej drogi nikt dla samochodu nie budował, zwykły, 
samorodny afrykański 
trakt. Nie ulega wątpliwości, będzie pan miał przeszkody, ale warto ryzykować. 
Radzę, ale oczy-
wiście odpowiedzialności na siebie za tę radę nie biorę.
— Co myślisz o tym, Margaret? — zwrócił się do dziewczyny.
— Nad czym się zastanawiać? Jedziemy — odpowiedziała krótko.
Ku zadowoleniu gospodarzy decyzja szybko zapadła. Goście nie chcieli 
przeszkadzać w 
Chrystusowej Kalwarii. Nawet herbaty nie dopili. Mocny uścisk dłoni i start.
Dywan jakby świeżo skoszonego trawnika wsiąkł zaraz w aleję naturalnego parku. 
Wbrew 
zapowiedziom droga była świetna, bez dziur i kolein. Gęsto podszyty różnobarwnym 
zielem las to 
zbliżał się, to znów oddalał pozostawiając faliste polany zawsze świeżej, 
miękkiej trawy. Jechało 
się tu jak w wielkomiejskim ogrodzie. Po wygodnie spędzonej nocy, całkowicie 
wypoczęci, łatwo 
zapomnieli o wczorajszych tarapatach. Pogodne słońce ranka prześwietliło ich 
radością. Może 
barwa seledynu otaczającej ich młodej zieleni, może lazur jarzącego się nieba 
wytworzyły ten 
nieustający, zapatrzony i zasłuchany zachwyt. Posuwali się na wolnych obrotach 
motoru, milcząc. 
Dobrze im było, niewysłowienie dobrze. Pierwsza odezwała się Margaret:
— Jedź jeszcze wolniej, po co nam się wiecznie śpieszyć. Tu jest tak ślicznie, 
jakże inaczej niż w 
lesie tse-tse!
— Masz rację. Pośpiech tkwi we mnie, to klątwa mego życia. Wiecznie dokądś 
pędzę, gorączkowo, 
najniepotrzebniej w świecie...
Stopniowo łagodnie miękkie i zaokrąglone bukiety rozkwitającej zieleni przeszły 
w koszykowo 
splecioną, jasnożółtą gęstwą bambusowych pni. Sieć tych lśniąco płowych łodyg 
migotała przed 
oczyma niby optyczna symfonia, akordami powiązanych z sobą grup. U góry, hen, 
bardzo wysoko 
rozpostarł się pierzasty, rozproszony, lekko zwiewny, nasiąkły mgławicą 
złocistych promieni, 
japoński parasol bambusowych koron.
— Patrz, tędy szły słonie, szło ich bardzo dużo, jaki szeroki wyłamany korytarz. 
Bambusy leżą 
pokotem, jak pomordowane w bitwie wojsko.
— Zatrzymaj samochód, może usłyszymy gdzieś blisko stado — poprosiła Margaret.
— Rzadko się to zdarza. Słoń, pozornie niezgrabny, stąpa jak baletnica. 
Olbrzymie ich stada 
przesuwają się prawie bezszelestnie... A oto i nasza pierwsza przeszkoda! — 
zawołał nagle 
Zygmunt.
Głęboka rozpadlina, rozmyta potokami deszczów, spadała stromą pochylnią, pełną 
wypukłych 
korzeni i głazów, w dół, ku słonecznej plamie jasnożółtego piaszczystego 
łożyska.
Zygmunt wysiadł, obejrzał uważnie obie strony jaru, po czym mruknął trochę 
niepewnie:
— Próbować można. Pierwszy bieg da radę. Ale na spodzie, przy zrywaniu auta w 
górę, możemy 
zaczepić wydechową rurą. Chodź; dzieweczko, i pomóż porozrzucać te śmiecie.
To mówiąc wziął się do pracy. Odciągnęli razem kilka większych pni. Podsypali 
gdzieniegdzie 
żwiru i kamieni, słowem, wygładzili, co się tylko dało. A było im rześko i 
wesoło. Nic nie zdołało 
popsuć pogodnego nastroju.
Przeprawa samochodu przez jar ma dużo wspólnego z trenowaniem konia na 
przeszkodach. Na 
początku trzeba trzymać krótko i cała sztuka zdobycia przeszkody polega na 
subtelnym wyczuciu 
momentu, kiedy należy wodze popuścić i ściągać kolana. Samochód opuszcza się 
wertepami po-
chylni na wszystkich hamulcach, a także na trybach pierwszego biegu. Zsuwa się 
wolniutko, 
pełznąc niby pies na brzuchu, i zaraz na dole w tenże ostrożny sposób wtacza się 
się na poziom dna, 
czyli na rumowisko głazów i gałęzi. Tutaj, przechylając się na boki i skacząc 
niemiłosiernie, prze-
bywa w poprzek całe łożysko potoku, aż dotrze do przeciwległego brzegu. Już 
przednie koła 
podnoszą się. Może karoseria zaczepi? Może coś uderzy w skrzynkę biegów? Może 
rurę oberwie? 
Ale tu, w tym decydującym momencie, wahać się ani namyślać nie wolno. Ryzyko — 
ryzykiem. 
Wędzidło popuść, zaciśnij kolana i uderz pejczem... daj pełny gaz! Od razu, jak 
najsilniej, inaczej ci 
nie weźmie stromej góry.
Zygmunt instynktownie przechylił się do przodu, jakby pomagając poczciwej 
maszynie.
— Swoją drogą takie przeprawy nużą człowieka — westchnął, gdy już byli na górze.
— Wyobrażam sobie. Prowadzę dobrze, ale za żadne skarby nie podjęłabym się 
podobnego 
eksperymentu. Sądzę, że większość londyńskich szoferów też nie potrafiłaby tego 
dokonać.
Znowu bezszelestnie sunęli umajoną zielenią wilgotnych łąk. Spłoszyli jaszczura. 
Leżał spokojnie 
jak zwykle, jak co dzień. Nikt go nie niepokoił, aż tu nagle — niewidzialny 
potwór! Gad śmignął 
tylko ogonem i już go nie było. Błękitnogłowe, szaro nakrapiane kangi, 
kokieteryjnie kwiląc, 
drepczą przestraszonym, staropanieńskim truchtem to tu, to tam, zdecydować się 
nie mogąc, dokąd 
uciekać.
Jechali umyślnie powoli, jak najwolniej, aby hukiem motoru nie płoszyć uśpionej 
gorącem 
rozkwitłego dnia ciszy.
Upalny żar już począł wibrować powietrzem. Coraz duszniej stawało się w 
samochodzie. Jakaż 
więc była ich radość na widok małego, zacienionego strumyka! W sezonie 
deszczowym musiał to 
być spory i huczący potok, ale teraz woda opadła i wysuszone, podmyte niegdyś 
wyrwy, jak gdyby 
szukając wsparcia w pustej przestrzeni, smętnie zwisały kolcami oberwanych 
łodyg. Reszta 
smutnej, zniewolonej dziś wody sączyła się spodem, w poszukiwaniu zbawczego 
cienia szemrząc 
między kamykami.
Wypadli z samochodu, uklękli na trawie i zagarniając kryształową wodę w dłonie, 
pili, moczyli 
twarze, oblewali włosy. Rozkosz, której nie oceni ten, kto nie był w Afryce.
Po przebyciu dwóch jardów i trzech rzek wytoczyli się z lasu razem z zachodzącym 
już słońcem — 
i jakież było ich rozczarowanie! Oto świat cienistej zieleni wraz z chłodem i 
wilgocią został za 
nimi. Teraz rozpoczynały się żółte, wyprażone słońcem równiny, a na nich, 
gdzieniegdzie, tu i tam 
rozproszone osiedla plemienia Wagogo: chaty płaskie, prostokątne, niby pudełka z 
gliny, otoczone 
żerdkami werand.
Gdybyż choć jeden kwiat na tej olbrzymiej przestrzeni, chociaż jedno bananowe 
drzewko! Nic 
prócz czerwonej, zakurzonej gliny i ciemniejszych kropek zeschłego krowiego 
nawozu.
Zajechali przed największą zagrodę. Czekali chwilę, aż ludzie się zbiegną. 
Cisza. Nikogo. Tylko 
parę kóz i kilka chudych kur błądziło dokoła w beznadziejnym poszukiwaniu 
cudownego ziarnka.
— Hodi! — zawołał Zygmunt donośnie. — Pouciekali pewno na odgłos naszego motoru.
— Zajrzyj do wnętrza chaty. Może tam siedzą?
— Nie wypada. U Murzyna wnętrze domu jest świętością, której przekroczyć nie 
wolno. Po to 
właśnie krzyczę to „hodi”.
Krążyli razem, trzymając się za ręce, mijali otwarte drzwi zagród, ale nie było 
żywej duszy.
— Uciekli, myślą, że odjedziemy. Zobaczymy, kto z nas cierpliwszy. Margaret, 
wyjmuj skrzynkę, 
nakrywaj stół do kolacji. O, widzisz: pali się ognisko, nie zdążyli go zagasić. 
Zagotujemy tu 
herbatę. Powoli zaczną wracać.
Rzeczywiście, nie upłynęło pół godziny, gdy pojawiła się stara baba z dwojgiem 
dzieci. Patrząc 
spode łba i nieufnie, coś mruczała pod nosem. Nie można było ani jej zrozumieć 
ani się dogadać. 
Za chwilę przyszedł dziad. Usiadł przy ogniu i bez słowa jął usłużnie poprawiać 
głownie pod 
imbrykiem. Potem ze wszystkich stron nagle odezwały się piskliwe głosy dzieci i 
kobiet. Wracali 
tłumnie do chat. Pierwsze śniegi zostały roztopione. Wazungowie nie ustąpili.
— Gdzie są wasi mężowie? — zapytał Zygmunt jedną z Murzynek.
— Zaraz przyjdą, szykują ngomę.
— Ktoś się żeni czy wychodzi za mąż?
— Nie, bwana m’kubwa, to jest czas obrzezania.
— Karibu — odezwała się wreszcie któraś ze starszych kobiet prosząc ich do chaty 
i podsuwając 
gościnnie dwa okrągłe stołeczki.
Usiedli przygarbieni natłokiem wiszących nad ich głowami rozmaitych tykw i 
garnków, łyżek i 
mieszadeł, bębnów i skór. W nie doklejone gliną szczeliny pozatykane były 
rozmaite przedmioty: 
połamany grzebień, drewniana gitarka, worek z zapleśniałej skóry, pęczek kurzych 
piór związany 
sznurkiem, ogon antylopy z zasuszonym, krwawym jeszcze kikutem, wreszcie łuk i 
czarny kołczan 
na strzały.
— Posłuchaj — szepnęła Margaret — zdaje mi się, że słyszę gdzieś łomot bębnów... 
Posłuchaj 
dobrze!
Nie tylko ona to usłyszała. Martwa dotychczas wioska nagle się ożywiła. Ten 
daleki, ledwie 
słyszalny jeszcze głos podziałał magicznie. Ze wszystkich chat naraz powybiegały 
gromadnie 
kobiety z dziećmi na rękach, dziećmi przy podołkach, dziećmi z przodu i z tyłu. 
Tyle ich naraz 
można spotkać jedynie w murzyńskiej wiosce. Wyległy niby kobry na dźwięk 
czarodziejskiej 
piszczałki. Oczy błyszczały ciekawością, wydłużały się szyje. Zygmunt i Margaret 
wybiegli 
również.
Pochłonięci uroczystością, Murzyni przestali zwracać na nich uwagę.
A głos bębna narastał, zbliżał się. Już można było odróżnić uderzenia basowe, 
solidne, poważne, od 
innych, łomoczących bojaźliwie a niepewnie. Wreszcie do tego chóru doplątał się 
tupot bosych 
stóp, rytmiczny, powolny, idący ku nim zamaszyście jakby w zwolnionym filmie. 
Spoza chałup 
wychynął zabawny orszak. W pierzastych czapach, niby napoleońscy grenadierzy, z 
dzidami na 
sztorc, szli z pomalowanymi twarzami mężczyźni. Szeroko, karykaturalnie 
stawiając nogi, 
przewalali się z boku na bok wyuczonym, pozerskim krokiem. Bokami i przodem 
pętała się 
orkiestra złożona z owych bębnów i bębenków. Grający podskakiwali i przykucali 
na przemian, 
wciąż waląc pięściami w napięte pęcherze. Gdy kobiety ujrzały ten rycerski 
pochód, wysunęły 
wargi w zajęcze pyszczki i tłukąc po nich rozłożonymi płasko dłońmi, jęły 
piskliwie trelować 
popularną w całej Afryce swoją babską pieśń radości.
Łomot bębnów, nieustający trelujący pisk, rytmiczne tupanie setek nóg — wszystko 
to tworzyło 
zgiełkliwy, niesamowity hałas. Pojawiały się wciąż nowe orszaki rycerzy i nowe 
orkiestry bębnów. 
Utworzyli wielkie koło, a środkiem już rozniecają ogniska. Szkarłatne płomienie 
kładą się na 
bielidłem wysmarowane twarze, czyniąc z nich straszliwe jakieś maszkary. Szeroko 
rozłożyli 
podkurczone nogi i kiwając się groźnie niby krwiożercze simby, pomrukują basowo. 
Każdy trzyma 
tarczę malowaną w jaskrawe, tajemne znaki. Podsinione popiołem i węglem 
oczodoły, szerokie 
ceglaste obręcze dokoła powiek i bliznowate pręgi, szczerą krwią kreślone, a nad 
tym wszystkim 
pióra sępie i bocianie, papuzie i strusie. Czapy, kołnierze i płaszcze z piór.
— Hu...hu... hu! — straszą wypadami do przodu.
— Hu... hu... hu! — chrypią szczerząc nadpiłowane ostro, lamparcie zęby.
Wypad lewą, wypad prawą, dzida w przód, dzida w tył. Chwieją się tarcze 
niezdarnie a ciężko, 
skute drzewem, wygięte, z bawolej skóry, Podziurawione uszy, a w nich ogromne 
kłody. Im 
większa kłoda, tym większe względy u kobiet. Kłody balansują rytmicznie przy 
podrygiwaniu 
głów.
— Patrz, Margaret, na tego starego mze. W jego uchu wisi bardzo stary ołowiany 
wisiorek. Dziś 
pełno podobnych imitacji. Ten jest prawdziwy. Dawniej takie dawano jako bakszysz 
za większą 
ilość dostarczonych słoniowych kłów. Cena wisiorka równa była na ówczesnym rynku 
jednej doj-
nej krowie.
— A ta kobieta... Jakże dziwnie przenizała swoje korale...
Podeszli bliżej. Nie spostrzegła ich, zajęta tańcem. Sznur paciorków przebiegał 
poprzez oba otwory 
uszne, spadając luźno na plecy.
Tłum widzów i tancerzy z każdą minutą się zwiększał. Margaret i Zygmunt utonęli 
w nim 
niezauważeni. Szkarłatny półmrok ułatwiał im incognito.
Oprócz grupy rycerzy reszta Murzynów poprzebierała się w co kto miał, na 
przykład jakiś chłopak 
włożył kapelusz damski, a raczej tylko jego otok, z którego środka sterczała 
kędzierzawa, zbita 
czupryna. Inny Murzyn trzyma na nosie białą oprawkę od potłuczonych 
przeciwsłonecznych 
okularów. Tamten znów do ucha wstawił, zamiast drewnianej kłódki, niebieskie 
pudełko kremu 
Nivea. Piersi najbliższego zdobi okrągły mosiężny ryngraf, na którym widnieje 
drukowany napis: 
„Primus — Stockholm — Sweden”. Ktoś inny, zamiast dzidą, wymachuje połamanym 
parasolem, 
jakiś Murzyn owinął szyję gumowym wężem od lewatywy, którego czarny ebonitowy 
koniec dynda 
niby piękny wisiorek. Dosłownie, kto gdzie co znalazł, to zawieszał na sobie dla 
ozdoby.
Trzeba nie lada wprawy, żeby wyłapać w tym śmietniku jakiś ciekawszy okaz.
— Patrz, ten olbrzym, co tak wysoko podskakuje, ma na głowie okrągłą czarną 
perukę ze strusich 
piór, ogromnie misternej roboty. To rzadkość, nazywa się mpapitu.
Pierwsza część wielkiego przedstawienia dobiegła widocznie końca, bo główni 
bohaterowie dnia 
złożyli swoje tarcze na wspólny stos, a dzidy ustawili na kształt snopa, udając 
się grupkami na 
poczęstunek do chat.
— Widzę tabakierkę z kości słoniowej, takich się już nie spotyka! — szepcze 
gorączkowo Zygmunt 
i aż oczy mu świecą z pożądania.
— Ty byś chętnie wszystko pozagrabiał — śmieje się Margaret.
— Rzeczywiście, jestem zachłanny na te cacka. To moje prawdziwe, niebezpieczne 
hobby... 
Poczekaj, zapytam go jednak. — To mówiąc chwycił Murzyna za rękę: — Naoniesza 
mimi 
orkidong hi (pokaż mi tę tabakierkę) — poprosił.
— Orkidong zamani kabisa (tabakierka jest bardzo starra) — odrzekł Murzyn, 
znacząco i z dumą.
— Dam ci pięć szylingów, zgoda?
— Ona nie moja, nie mogę sprzedać.
— Cha, cha, cha... — zaśmiała się serdecznie Margaret. — Pamiętasz tamte 
dziewczyny z 
grzebieniami koło misji Mandeira? One w identyczny sposób wykręcały się od 
sprzedaży.
— No tak, ja ci to od razu mówiłem. Zobaczysz, i ten zaraz sprzeda.
— Dam ci siedem szylingów, chcesz?
— Daj dziesięć, to sprzedam — odpowiedział.
Stara pożółkła tabakierka trafiła do kieszeni Zygmunta. W duszy aż podskakiwał z 
wielkiej radości.
— Te korale nanizane przez usta także kup — poradziła Margaret.
— Po co. Koraliki nieciekawe, tandeta europejska. Interesujący jest tylko sposób 
noszenia.
Tymczasem znowu zaczęły łomotać bębny i z chat powybiegali rycerze. Szykowała 
się jakaś 
większa parada. Wszyscy się dokądś bardzo śpieszyli. Ustawili się parami i znowu 
mruczą, 
drepcząc w miejscu, a kobiety podnoszą swój piskliwy jazgot.
Mrok zalegał całą równinę i nie można już rozróżnić szczegółów. Jakiś nowy 
orszak zbliża się z 
daleka, bo słychać obcy rytm bębnów. Coraz więcej ognisk zapala się kołem. 
Ludzkie cienie, 
podbite pąsowym odblaskiem płomieni, wydłużają się niesamowicie, gną się po 
dachach domków, 
drgają i tańczą w opętańczej pląsawicy.
Wreszcie poprzez ten szum, huk, pisk i łomot zaczyna przebijać się osobliwy 
dźwięk, jakby 
rytmicznie szeleszcząca oceaniczna fala albo głośny, przejmujący wichurą lot 
jesiennych liści, i ten 
szelest właśnie potrafił wkrótce zapanować nad całą gamą innych odgłosów. Nic 
już nie było 
słychać, tylko ten ciągły rytmiczny grzechot. Rósł, potężniał, zbliżał się...
Szerokim wachlarzem rozstąpił się tłum i w środek wstąpili najważniejsi 
bohaterowie dzisiejszego 
dnia — obrzezańcy.
Chyba ze trzydzieści postaci — chochołów, a może duchów o kubicznych jakichś, 
niebywałych 
kształtach. Drepczą krokiem sztucznie marionetkowym, podskakując, aby wydobyć z 
zawieszonych 
na sobie trzcinowych pancerzy ten przedziwny, świszczący grzechot.
Weszli w sam środek koła i nuże tu szaleć, tupać i podrygiwać, wyrzucać zady, 
wierzgać, 
przysiadać, a wszystko w tak rozmyślny sposób, żeby ich trzcinowe kolczugi 
wydawały jak 
najgłośniejszy dźwięk.
Obracają głowy niby olbrzymie sowy o kwadratowych oczach. Uszy im łopoczą na 
wietrze. Twarzy 
nie widać. Przykryta jest jakby kapturem Ku-Klux-Klanu. Pomysł wart najlepszej 
inscenizacji 
najlepszego z nowoczesnych reżyserów.
Już noc zapadła nad wsią Wagogów. Ognie mocniej podkreśliły drapieżność 
trzcinowych masek. 
Tańczący kiwają się dalej niby martwe kukły. Kręcą uszami z trzciny, wyrzucając 
ramiona jak 
pajace na sznurku, dwoją się, troją we wzajemnych unikach, przyprószeni 
szkarłatem mrugających 
promieni. Spoili się, zlali w jedno wspólne tło, w jeden rdzawy obraz nocnego 
misterium.
Im więcej opróżniono garnków pombe, tym większy rósł dokoła hałas, tym silniej 
chrzęściły 
trzciny obrzezańców, którzy tańczyli na progu żegnanego dzieciństwa.
Zygmunt i Margaret siedzieli z boku, honorowani od czasu do czasu niskim ukłonem 
lub pijacką 
czkawką, zatracając poczucie rzeczywistości. Czytane niegdyś historie Mayne 
Reidów czy Jules 
Verne’ów plątały się teraz, mieszały z sobą we wspólny, urojony poemat 
prawdziwego afrykań-
skiego życia.
Nazajutrz, po uciążliwej harówce całego dnia, polegającej na zbieraniu 
muzealnych okazów, tuż 
przed zachodem wystartowali w drogę powrotną. Mimo zmęczenia czuli się wypoczęci 
i pogodni. 
Wpłynęło na to dzisiejsze słońce, jakieś przymglone i nie tak żarliwie gryzące. 
A może pocieszała 
ich myśl, że nie będą tej nocy tłamsić się w ciasnym i dusznym pudle samochodu, 
tylko wyprężą po 
burżujsku nogi na sprężynach misyjnych łóżek. Nie będą także parzyć palców przy 
zdejmowaniu 
imbryka z ognia ani wydymać policzków, dmuchając w stygnące głownie.
— Swoją drogą, wstyd się przyznać, ale od czasu do czasu człowiekowi chce się 
zakosztować 
komfortu. Taka zabawa w leśnych ludzi na stałe i bez przerwy... morduje. Gdy się 
organizuje 
wyprawę, warto mieć na widoku solidnych, „europejskich” noclegów — zauważyła 
Margaret.
— Toteż takie właśnie przewidziałem — zaśmiał się Zygmunt. — Oczywiście, że 
najbardziej 
zawodowy włóczęga potrzebuje zmiany z niewygody na komfort, i odwrotnie. Gonitwa 
za czymś 
nowym bynajmniej nie świadczy o powierzchowności. Nienasycona gonitwa była cechą 
wszystkich 
odkrywców.
— Taka miła jest nasza dzisiejsza wędrówka, słońce rzuca cienie na drogę i nie 
jest gorąco.
— A zauważyłaś, barwy występują jaskrawiej. Czy to boczne światło, czy mój 
pogodny humor... 
Pono doznawane wrażenia zależą przede wszystkim od zdolności percepcyjnych, a te 
od stanu 
nastawienia psychicznego. Te same widoki mogą doprowadzić jednego do zachwytu, a 
drugiego do 
samobójstwa.
Znużony mrok spełzał z gałęzi drzew na ziemię plamami cieni. Wyszły na świat 
inne zwierzęta, te o 
fosforyzujących oczach. Czają się spoza konarów i patrzą. Czatują, wietrzą. 
Dzienne małpy i małe 
małpiątka wtuliły się w obronną gęstwę liści, drżąc z niepokoju, aby ich nie 
dojrzały te inne, 
fosforyzujące oczy. Ptaki skryły się w korytarzach ziemnych gniazd, a małe 
kolibry powłaziły czym 
prędzej do rozbujanych na wietrze koszykowych kul. Dzienny świat — odmienny 
świat — chował 
się przed niebezpieczeństwem nocy. Noc i dzień nie znosiły się wzajemnie.
Zygmunt namyślał się właśnie, czy lepiej zapalić latarnie, czy jeszcze zaczekać 
trochę. Lubił 
jeździć bez świateł do ostatniej możliwości widzenia, ale droga leśna coraz 
ostrzejsze robiła zakręty 
i łatwo było zaczepić o pień. Kiedy wyjeżdżali spoza jakiegoś krzewu, ujrzał 
przed sobą szare 
masywy skał. Zahamował tak raptownie, aż Margaret wypadła z siedzenia, i 
krzyknął:
— Skądże, do cholery ciężkiej, te skały! Wczoraj ich nie było.
— Ruszają się! — zawołała Margaret. — Słonie!!!
— Słonie! — szepnął z takim przejęciem, jakby zobaczył własnego sobowtóra.
Dużo ich było i wszystkie minęły już drogę. Została samica z małym. Szła 
spiesznie, popychając 
malca trąbą.
Nagle, tuż za ich plecami, rozległ się wysoki, przeraźliwie skrzeczący ryk 
rozwścieczonego słonia. 
Jak na komendę wychylili się z okien. Najwyżej o dziesięć kroków za nimi stał 
olbrzymi samiec i 
podniósłszy trąbę, wachlował uszami. Nie podobała mu się poufałość tego 
burczącego pudła.
Tym razem Zygmunt nie pytał o radę, tylko jak najszybciej nacisnął gaz i pomknął 
przed siebie.
— Wychyl się i spójrz, pędzi za nami czy nie? — spytał z nutą strachu w głosie.
— Już go nie widać, został za zakrętem.
— Uf! Mało brakowało, najechałbym na słonicę. Niewiele chyba ludzi w Afryce 
miewało podobną 
sposobność.
— O, znowu jakieś oczy przed nami świecą... Ostrożnie, na miłość boską, 
ostrożnie — błagała 
Margaret.
— To królik. Patrz... stracił zupełnie głowę i lata przed światłem zygzakami. 
One są tak głupie jak 
kury.
— Nabieram gustu do jazdy porą nocną, więcej urozmaicenia.
— Ale nie odbędzie się bez mimowolnego morderstwa — I dorzucił.
— Chyba ty nie zabiłeś...
— Owszem, ale zawsze niechcący. Tymczasem znam takich, co najeżdżają celowo. 
Pewien 
urzędnik na sizalowej farmie niedaleko Arushy, wielki i praktykujący katolik, 
zawsze najeżdża i 
zabija dzikie zwierzęta, przy mnie rozjechał dwa małe niedźwiadki.
— Potwór!
— Ale spowiadający się. Tylko że morderstwa swego na pewno nie wymienił wśród 
grzechów, bo 
nie uważa tego za grzech.
Tak rozmawiając nie zauważyli, kiedy minęli las razem z jego polanami, rzeczkami 
i jarami. Nawet 
trudne przejazdy wydały się teraz łatwym głupstwem. Koło dziesiątej wieczór byli 
już na miejscu, 
to znaczy przed gankiem misji.
Tym razem powitano ich sympatycznie, jak starych znajomych. Pokój sypialny już 
przygotowano. 
Widać trafnie obliczono czas powrotu. Nie było więc niespodzianek.
Po sutej kolacji gospodarze jak przedtem przeprosili li wyszli na jakieś 
ćwiczenia religijne.
Margaret na widok podwójnego małżeńskiego łoża parsknęła głośnym śmiechem:
— Wspaniale! A co teraz?
— Ano, zobaczymy — odrzekł spokojnie.
— Zgaś na chwilę światło.
— Gotowe?
— Gotowe.
— No, to teraz zapal światło.
Siedziała w żółtej piżamie z podkurczonymi nogami.
— Wyglądasz jak duży kot. Bardzo ci w tej piżamie do twarzy.
— Nigdy nie spotkałam kota w piżamie.
— Jestem jednak diabelnie zmęczony. Błogosławię religijne zapędy gospodarzy, 
inaczej 
czulibyśmy się w obowiązku przesiadywać z nimi przy nudnej i jałowej gadaninie.
Zastanawiał się nad czymś w niezdecydowanej pozie na środku pokoju.
— Kazałaś mi zapalić światło, ale dalibóg, nie wiem po co.
— Myślałam, że ci jest potrzebne. Możesz zgasić.
Zrzucił ubranie, przekręcił wyłącznik i wsunął się pod kołdrę. Chwilę leżał 
nieruchomo, na skraju 
łóżka, po czym nagle zdecydowanym ruchem odszukał dłonią jej włosów. Przygarnął 
do siebie 
głowę i miękko, czule ucałował oczy, a potem usta.
Przytuliła się z całym oddaniem.
PECHOWY DZIEŃ
Nazajutrz od wczesnego rana upał tak narastał, że nie było czym oddychać. 
Zygmunt zdjął koszulę i 
jechał w samych tylko spodenkach, Margaret raz po raz ocierała pot z szyi.
— Psiakrew! — wrzasnął nagle Zygmunt na cały głos po polsku, a był to jeden z 
tych nielicznych 
zwrotów, które rozumiała i Margaret, zapytała więc z niepokojem:
— O co chodzi? Co się stało?
— Mam benzyny najwyżej na dziesięć mil, co potem,.. nie wiem... Źle obliczyłem. 
Strasznie dużo 
wyszło na tych ciągłych zmianach biegów.
— Na horyzoncie widać jakieś osiedle, może i benzyna się znajdzie — uspokajała 
go Margaret.
— Tędy jeżdżą tylko ciężarówki, i to największe, one używają oleju Diesla. 
Bardzo wątpię, czy 
dostaniemy benzynę.
Rzeczywiście wjechali wkrótce między zabudowania, pośród których widniał sporej 
wielkości 
europejski budynek z olbrzymią tablicą: „Makbugolosi — Rest House”.
Osłupieli z podziwu. Oto po tylu niewygodach, tylu borykaniach się z podłą drogą 
znaleźli się 
nagle, ale to najzupełniej niespodziewanie, w komfortowym salonie. Był to 
pierwszy angielski rest 
house umeblowany — i jeszcze jak umeblowany! Miękkie fotele, ogromny stół, 
popielniczki i... 
łazienka z bieżącą wodą. Wprost niebywały luksus.
— Tu się zatrzymamy na kilka dni! — zawołała Margaret. — Pomyśl tylko, co za 
rozkosz: pełno 
wody i nikogo nie trzeba się pytać o pozwolenie. Urządzę znowu generalne pranie.
— Baba! — zwrócił się Zygmunt do wytwornie ubranego boya-stróża. — Masz tu gdzie 
benzynę 
do samochodu?
— O nie. Ani kropeleczki. Chyba tylko w misji, oni może mają.
— A misja daleko?
— Karibu sana (bardzo blisko) — wskazał palcem kierunek.
— Ty się rozgość i rób co chcesz, a ja tymczasem skoczę po benzynę — zwrócił się 
Zygmunt do 
Margaret. — A może wolisz nocować w misji?
— Co?... chyba żartujesz! Wolę spać tutaj na podłodze niż tam na biskupim łożu. 
Tu jesteśmy 
swobodni i nikim nie skrępowani. Czuję się doskonale. Jedź i szybko wracaj. 
Przygotuję jedzenie.
Dosłownie w pięć minut zajechał przed długi, biały dom misyjny, z którego ganku 
wybiegł na 
spotkanie chudy, wysoki zakonnik. Wszystko miał białe: włosy, długą po pas 
brodę, sutannę, 
pończochy i pantofle. Nawet uśmiech bielał mu szczerością.
— Prosimy! Prosimy! — wołał. — Co? Benzyna? Ależ owszem, znajdzie się. Kiedyś, 
przed rokiem 
jeszcze, jeździłem motocyklem.
Wprowadził Zygmunta do wielkiej izby, zawalonej stołami i półkami książek. Inne 
meble utonęły 
w tłoku. Nie ścierany od wieków kurz leżał wszędzie grubą warstwą, nasycając 
powietrze mdłym 
zapachem stęchlizny.
Usiedli przed oknem i już Zygmunt zamierzał wygłosić jakiś grzecznościowy banał, 
gdy wtem 
poprzez szybę ujrzał niebywały widok: oto przy jego samochodzie stało jeszcze 
dwóch 
identycznych białych staruszków. Takież same sutanny i takie same białe brody. 
Podskakując raz 
po raz z uciechy, ładowali pośpiesznie do jego auta owoce papai *.
* Papaja — najpopularniejszy owoc Afryki wielkości malej dyni, bardzo soczysty.
— Pan patrzy zdziwiony? To są tutejsi ojcowie, moi pomocnicy. Jest tu nas 
trzech. Razem liczymy 
z górą dwieście lat. Oni chcą panu zrobić niespodziankę. Owoce zawsze się 
przydadzą w drodze, a 
my mamy ich tu w bród.
Ojciec zapraszał jeszcze na herbatę, ale Zygmunt krępował się korzystać z jego 
gościnności. Tak tu 
ubogo. Zamiast herbaty — ziółka. Na stole suchy bochenek chleba. Resztki cukru w 
blaszanym 
pudełku od konserw.
„Dziwna misja — pomyślał wychodząc — tak różna od spotykanych dotąd. Tu nie czuć 
konkurencyjnego handlu o dusze ani tej żywiołowej produkcji dewocjonaliów, 
obliczonej na zyski, 
w rodzaju szkaplerzy i medalików. Nie ma tu troski ani o swój, ani o bliźnich 
doczesny byt. Ci 
ludzie są pogodni i nawet radośni. Żyją sobie wymarzoną ideą niebiańskiej 
przyszłości i dobrze im 
z tym”.
Zygmunt odjechał z benzyną i papajami, serdecznie żegnany przez starców 
powiewających za nim 
chustkami.
— Wiesz, Margaret — przywitał dziewczynę — mam dziką chęć natychmiastowej jazdy. 
Czy 
mogłabyś zaniechać swego prania? Benzyna jest. Do zachodu słońca jeszcze daleko, 
więc po co 
gnuśnieć w tych hotelowych komfortach? One nam przecież do szczęścia 
niepotrzebne.
Swoją drogą z Margaret cudowna towarzyszka. Nigdy nie oponuje, nie okazuje 
humorów, nie 
marudzi i nie robi tragedii. Tym razem także uśmiechnęła się tylko, pokazując 
szerokim gestem na 
rozpakowane już manatki.
— Bagatela! Zaraz podjemy, nasycimy żołądki i w drogę. Czasami dobrze jest 
przetasować 
wszystkie bagaże.
Za godzinę płynęli gładko, doskonale utrzymanym asfaltem. Bliskie sąsiedztwo 
kopalń złota i 
diamentów wyczuwało się tu na każdym kroku.
Zbliżała się godzina wczesnego popołudnia, czyli największy skwar Afryki, kiedy 
nie tylko 
bezpośrednie promieniowanie słońca, ale i żar wydychany z ziemi bucha gorącem 
jak z pieca. 
Duchota odbiera chęć do rozmowy. Ślamazarzy się każdy ruch podniesionej ręki i 
usypiają jeszcze 
nie rozpoczęte słowa.
— Dawno nie pytałem o maski, a tu już niedaleko od jeziora Tanganika, mogą być 
niespodzianki. 
Zaraz zaczepimy tych ludzi.
Zatrzymał się przed grupą mężczyzn i podrostków. Skupili się kołem. Każdy stara 
się zajrzeć do 
wnętrza samochodu. Ciekawi ich życie wazungów. Fotografia maski poszła w ruch. 
Biorą ją 
ostrożnie i z namaszczeniem w dwa palce. Oglądają uważnie, podając jeden 
drugiemu. Kiwają 
głowami — nie rozumieją, o co chodzi.
— Czy tu nikt nie przykrywa twarzy, gdy jest ngoma?
— Ngoma? O tak, ngoma są nawet bardzo wielkie, o takie!
— Możecie mnie zaprowadzić do bębnów? Chciałbym kupić!
— Jest tu jeden mze, co ma trzy ngoma, bardzo blisko — wyrwał się jeden z 
młodszych słuchaczy.
— Zostań, Margaret, w aucie, a ja skoczę z nimi, za chwilę wrócę. — To mówiąc 
Zygmunt poszedł 
śladem kilku podrostków. Ścieżka kręciła się to tu, to tam wśród kolczastych 
krzewów. W dalekiej 
perspektywie siniało parę stożkowatych wzgórz. Nie było widać żadnych osiedli. 
Zygmunt się 
zaniepokoił.
— Jak daleko do tych bębnów? — spytał.
— Karibu saana! — zaśpiewał jeden z chłopców podnosząc dłoń w kierunku gór.
„Chyba gdzieś przed górami” — pomyślał Zygmunt i szedł cierpliwie dalej. Po 
godzinie 
intensywnego marszu, ocierając rzęsisty pot z czoła, znowu zapytał:
— Daleko jeszcze?
— Tuż zaraz za górami — pocieszył go młodzieniec.
— Co??? Czemu żeście od razu nie uprzedzili, wszakże to dobrych dziesięć 
kilometrów drogi.
Już się nie opłacało wracać. Mimo zmęczenia i upału Zygmunt zaciął się w uporze. 
Jakoś dotarł do 
wzgórz i począł się na nie wdrapywać. Nareszcie po dwóch godzinach doszli do 
obskurnej i 
obdartej chaty. Wiedźmowata gospodyni zakomunikowała kategorycznie, że bębny są, 
ale ich 
nikomu nie pokaże, bo męża nie ma w domu, one należą do niego. Nie pomogły 
perswazje ani 
obietnica bakszyszu. Baba się uparła. Nie pokaże i już. Musieli wracać z niczym.
Zygmunt ledwie już nogi wlókł za sobą. Przysiadał na każdym pniu, Natarł sobie 
pęcherz na pięcie. 
Żyć mu się nie chciało. Koszulę miał przepoconą, twarz nalaną krwią. Tętno 
waliło mu w skroniach 
jak pożarowy dzwon. Bliski był wybuchu ostatecznej wściekłości, gdy na spotkanie 
im wyszedł 
niepokaźny, ubogo ubrany Murzyn z węzełkiem na plecach.
— Bwana m’kubwa — szepnął jeden z prowodyrów. — To właśnie ten mze, właściciel 
tamtych 
bębnów, gdzieśmy przed chwilą byli. Może wrócić?
Zygmunt zatrzymał się półprzytomny z gorąca i bólu. Świat mu tańczył na liliowo, 
a w uszach 
dzwoniło. Przeszedł już dziesięć kilometrów w jedną stronę i pięć w drugą, a 
teraz proponują mu 
zawracać. Chciał machnąć ręką, odmówić, ale perspektywa złowienia ciekawych 
okazów mu-
zealnych przezwyciężyła znużenie. Podniósł głowę i energicznym krokiem poszedł w 
ślad za 
starym. Po godzinie znowu znalazł się na tymże podwórku opuszczonej chaty.
Nareszcie usiadł na jakimś stołku przed otwartymi drzwiami. Nigdy nie pijał wody 
z naczyń 
murzyńskich. Wiedział, jak są brudne. Wiedział, że opłukiwane w tej wodzie za 
każdym 
podawaniem miski palce są nosicielami pasożytów. Tym razem nie potrafił się 
opanować. Pragnie-
nie paliło mu gardło.
— Nipe madżi (dajcie wody)! — poprosił.
Pił prosto z tykwy. Pił chciwie, nie patrząc na mętność cieczy.
— No, stary, pokaż te twoje bębny! — przemówił z trudem.
Chwila oczekiwania. Emocja. Najgorszy trud może być wynagrodzony jakimś rzadkim 
okazem. Już 
nieraz tak bywało. Wpatrywał się w drzwi chaty, oczekując zapowiedzianych 
bębnów. Mają być 
długie i smukłe, po wierzchu rzeźbione — tak mówił przewodnik. Czemu ten stary 
nie wychodzi? 
Słychać, jak coś tam w chacie przewraca, szuka, wydobywa. Nareszcie wlecze po 
ziemi. 
Wpółschylony stanął na klepisku podwórka z dwoma bębnami w dłoniach. Co?... 
Pożal się Boże! 
Zbutwiałe, potrzaskane, bez skór. Wszystko, co tam kiedyś było, dawno już 
termity zjadły.
Nawet drzewo zostało nadgryzione. Śmiecie, kompletne śmiecie. Więc dla nich to 
mordował się 
cały dzień, wędrując po okrutnym upale!
Sam sobie się dziwił, że potrafi jeszcze jakoś wrócić. Z górą trzydzieści 
kilometrów marszu w 
tropikalne popołudnie — to chyba coś znaczy. Zastał otwarty na roścież samochód, 
a w nim, na 
szoferskim siedzeniu, śpiącą Margaret. Dokoła zalegał jak zwykle tłum gapiów.
— Daj mi wody, Margaret, umieram z pragnienia. Otworzyła szeroko oczy.
— A gdzież bębny? — spytała.
— Daj wody i nie pytaj. Bywają dnie pechowe.
BAMBUSOWE MOSTKI
Przez góry Livingstone’a prowadzi tylko jedna jedyna droga, zabłądzić nie można. 
W porze 
deszczów, to znaczy w ciągu sześciu miesięcy, jest ona nie do przebycia. Wówczas 
przepaście i jary 
wypełniają się pędzącymi ze szczytów strumieniami, które jak rwący wodospad 
zrywają drzewa i 
mosty.
— Ale można chyba jakoś objechać? — spytał naiwnie Zygmunt i pożałował zaraz 
pytania, bo jego 
rozmówca, Polak, aż się za brzuch chwycił ze śmiechu.
— Chyba szanowny pan z Mazowsza pochodzi i nigdy gór nie widział. Woda zjawia 
się tu nagle. 
Wczoraj, panie dzieju, nie było, a dzisiaj wał się piętrzy. Nawet miejscowi 
Murzyni spóźnią się 
czasem i bambusowych mostków na czas nie zdejmą, wówczas bieda...
— Jakże to? Przez takie jary i przepaście... bambusowe mostki? Chyba kładki dla 
pieszych?
— Takem i ja myślał, dopókim nie spróbował. Uwierzyć trudno, ale powiadam panu, 
mostki jak ta 
pajęczyna. Powiązane, panie dzieju, na słowo honoru. Ani jednego przyzwoitego 
gwoździa. Z 
takich sobie kijaszków jak moje ramią pobudowane i łykiem tylko wzmocnione. Ale 
cóż pański 
opel dla nich znaczy! Robaczek świętojański, pchełka, panie dzieju. Tam, po tych 
mostkach, 
największe samochody ciężarowe jadą, aż trzeszczy. Wiadomo, droga to prywatna, 
nie rządowa, i 
odpowiedzialności żadnej. Skręcisz kark — twoja rzecz, nikt za ciebie płacić nie 
będzie. Żadnego 
ubezpieczenia.
— A bywały już wypadki?
Miły rodak znowu się zatrząsł od serdecznego śmiechu.
— Pyta pan, czy zdarzały się nieszczęśliwe wypadki? Co rok regularnie jest ich 
kilkanaście. Gdy 
spojrzysz wokoło, to same rozbite samochody leżą na dnie jarów. A na stokach 
krzyżyki po tych 
zabitych. Czy szanowny pan gazetów nie czytuje? Pfi, pfi!... wypadki!...
Taką to rozmowę wiódł Zygmunt z przygodnie spotkanym rodakiem w miasteczku 
Mbeja. Na 
szczęście rozmawiali po polsku i Margaret nic z tego nie zrozumiała, inaczej 
może by 
zrezygnowała z dalszej podróży.
— Ale — dodał rodak po chwili milczenia — teraz pora dobra, można jechać śmiało, 
tylko na tych 
mostkach uważać...
— Cóż tu uważanie pomoże, gdy się to rusztowanie zawali?
— Najlepiej niech się pan spyta pana Klastyla. Ten człowiek na wszystkim się 
zna. On, zdaje się, 
ma nawet swój własny transport przez te diabelskie mostki. Klastyl zna tu każde 
drzewko, każdy 
kamień. Powiadam panu, z Klastylem jechać to jakby z panem Bogiem...
— Ja to bym w żadnym wypadku i za żadne skarby więcej tamtędy nie pojechała — 
wtrąciła na 
dodatek małżonka owego rodaka i tym właśnie najbardziej dobiła i tak już 
przygaszonego 
Zygmunta.
Samochód ich pracował świetnie. Jak dotąd, motor nie odczuwał gór, dołów ani 
piasków. Ale przed 
taką odpowiedzialną a ryzykowną przeprawą warto maszynę ogólnie przejrzeć, 
skontrolować jej 
siły, zwłaszcza że w Mbei, z powodu sąsiedztwa złota i diamentów, garaże aż 
świecą elegancją, 
takich to i w Londynie nie spotkasz. Napatoczyła się właśnie szeroko rozwarta 
brama, a w 
perspektywie głębokiego podwórka szereg wypatroszonych aut. Wjechali więc do 
środka.
Nieskazitelnie biało ubrany szef-mechanik podłożył chusteczkę pod kolano, 
ukląkł, zajrzał pod 
karoserię i proroczym głosem wyrecytował:
— Trzy mutry zluzowane, drążek sterowy wychylony, pedał od hamulca zbyt ciasny, 
w kardanie 
stuka, skrzynka biegów nie naoliwiona, karburator brudny.
Wygłosiwszy powyższą tyradę jednym tchem, poszedł do swego biurka, zostawiając 
całą robotę 
Włochowi (w Tanganice wielu Włochów zostało z jenieckich obozów). Włoch nie 
podkładał już 
chusteczki pod kolano, ale bardziej obcesowo zaszarpał karoserią, zacharkotał 
motorem. Wpełzł z 
prawej, wypełzł z lewej. Podniósł koła na dźwigu, zazgrzytał biegami, jednym 
słowem, 
przeegzaminował auto sumiennie, jak najlepszy przyjaciel, po czym stanął przy 
Zygmuncie, 
skrzyżował ramiona i głosem drżącym od emocji postawił diagnozę wręcz przeciwną 
tamtej:
— Trzy mutry za ciasne, drążek należy wychylić, pedał od hamulca zbyt luźny, 
zapłon 
uregulujemy, no i jazda...
— Wiesz — powiedział Zygmunt do Margaret — może jednak i mądrze zrobiliśmy 
zajeżdżając do 
garażu. Zobacz, jacy oni są gorliwi. — A w myślach dodał: „Co to byłoby za 
nieszczęście, gdyby 
tak na bambusowych mostkach pękł któryś z tych wychylonych drążków albo wypadła 
jeszcze 
jedna mutra. Brr...” — Aż dreszcz przebiegł mu przez skórę na samą myśl o tym.
Naprawa zajęła calutki dzień i kosztowała słono. Przenocowali u rodaka i 
nazajutrz o świcie ruszyli. 
Z początku droga opadała ku dołowi, więc toczyli się gładko, ale sytuacja wnet 
się odmieniła. 
Droga podnosi się do góry i motor przestaje ciągnąć. Jakoś dziwnie pyka, nie ma 
zupełnie sił i 
grzeje się. Zygmunt naciska pedał — żadnej reakcji. Tak jechać nie można. 
Zawrócili więc do 
garażu.
Owego Włocha już nie ma. Wyjechał na urlop. Biały szef znowu podkłada chustkę 
pod kolano, 
zapuszcza maszynę i mówi:
— Nie widzę najmniejszego defektu, auto pracuje jak ta lala.
Ha, skoro sam szef tak mówi, cóż nam pozostaje. Jadą więc. Samochód krztusi się, 
męczy, grzeje, 
po każdej górce trzeba odpoczywać, chwilami wygląda na to, że zaprotestuje i 
stanie.
Tak przemęczyli się jakoś cały dzień, aż wieczorem dobrnęli do miasteczka Jumbe, 
skąd miała się 
zacząć owa przeprawa przez bambusowe mostki. Oczywiście, kto by tam chciał 
jechać nocą! 
Rozglądali się więc za dobrym miejscem na nocleg. Do brzegu rzeki nie ma żadnego 
dostępu. 
Jedyna rada — cofnąć się do lasu. Ale wpierw trzeba nabrać benzyny.
Otyły Hindus w mocno przybrudzonej piżamie (oni całe życie chodzą tu w 
piżamach), szeroko 
otwierając uzłoconą gębę, flegmatycznie targa rączką od pompy.
— Pan jest Polakiem? — pyta obojętnie.
— Skądże pan wie o tym? — zdumiał się Zygmunt, (Wszakże większość tubylców nie 
słyszała 
nigdy słowa „Polska”.)
— Ja mówię po polsku — powiada Hindus najzupełniej poprawną polszczyzną — bo 
tutaj 
niedaleko, w Kidugali, jest obóz polskich uchodźców, ja z nimi pięć lat 
handluję. Teraz wynoszą się 
już od nas, wielka szkoda.
— Więc może pan zna niejakiego pana Klastyla?
— Naturalnie. Właśnie przed chwileczką brał u mnie benzynę i pojechał do Songei.
— Co pan mówi? Do Songei po nocy, bambusowymi mostkami?
— Cóż dla niego mostki, on tu jak w domu. Nagle błysnęła Zygmuntowi myśl.
— Jak dawno Klastyl stąd wystartował?
— Powiadam panu, przed chwilką, może pięć minut...
— Samochód ma silny?
— Autobus pełen Murzynów. Pan swoim to jak nic go dopędzi, oni jeżdżą powoli.
— Droga dobra? Można jechać?
— Do mostków jak stół, choć sto mil na godzinę.
Nie zastanawiał się dłużej. Dopędzi Klastyla, zatrzyma go na noc, a rano razem 
wyruszą. Nacisnął 
więc pedał i gnał, aż wicher gwizdał w uszach, aż zataczali się na skrętach. Ale 
autobusu jak nie 
było, tak nie było. Dopiero po godzinie takiej gonitwy ukazał się tuman kurzu. 
Mrok już zapadał na 
dobre, więc Zygmunt zapalił reflektory i mrugał nimi, aby autobus zatrzymać. 
Ryczał klaksonem — 
nic nie pomagało. Stary, rozklekotany motor autobusu zagłuszał wszystko, a 
murzyński szofer nie 
zważał na mrugające światło. Kurz dławił im gardła, Margaret przykryła twarz 
chustką. 
Wyprzedzić go nie mogli, bo droga była wąska. Na szczęście któryś z czarnych 
pasażerów 
spostrzegł ich i zaczął szarpać szofera za rękaw. To poskutkowało i wreszcie 
autobus stanął. Prawie 
jednocześnie ukazała się dobrze znajoma, uśmiechnięta twarz. Znał ją z osiedla, 
ale nie pamiętał 
nazwiska. Musiał to być ów Klastyl. Uścisnęli sobie dłonie serdecznie i swojsko.
— To jest moja towarzyszka, Miss Margaret Gili, jedziemy razem do Songei i dalej 
nad ocean. 
Chcemy prosić pana o przewodnictwo przez te diabelskie mostki. Podobno droga 
niebezpieczna.
— Kto panu te bzdury opowiadał?
— No ten, pan Z., wie pan?
— Słuchaj pan więcej takich. Kto nie umie jeździć, temu wszędzie niebezpiecznie. 
Mostki? Cóż 
mostki, kiwają się, to prawda, czasami się ktoś wykopyrtnie, ale nie pamiętam 
wypadku, żeby się 
załamały. Znacznie gorzej ze stromizną wjazdów. Tu, uważa pan, nikt drogi nie 
niwelował. Jak się 
drapie, to drapie. Tylko silna maszyna wyciągnie, ale pański samochód wygląda 
jak smok. Zaraz się 
do was przesiądę, no i pojedziemy razem.
— A może by całą przyjemność odłożyć do jutra? — proponował Zygmunt delikatnie.
— Nie mogę, słowo honoru, nie mogę. Żona moja czeka z kawą. Pan pojęcia nie ma, 
jaką kawę 
potrafi moja żonusia przygotować! Palce lizać, powiadam panu... Palce lizać. — 
Tu aż się 
zachłysnął. — A zresztą ci ludzie zapłacili, więc muszę ich dostarczyć na 
miejsce.
Cóż było robić. Przeładowali ciężki bagaż na autobus, a Klastyla na swoje auto — 
i ruszyli.
Mijali teraz okolicę dziką, bezludną, najeżoną ostrymi skałami. W dolinach rwały 
potoki. Wkrótce 
zaczęli się piąć karkołomną serpentyną, warcząc zmęczonym już pierwszym biegiem. 
Pan Klastyl 
nie mógł wyjść z podziwu, dlaczego takie piękne auto tak słabo ciągnie. Dopiero 
około północy 
dotarli do pierwszej chatki. Napis, jak zwykle, głosił szumnie: ,,Hotel”. 
Wewnątrz duży stół, obok, 
na klepisku, kipi olbrzymi imbryk. Prócz ogniska izbę oświetla zakopcona 
sztormowa latarnia. 
Widocznie gospodarz szykował przyjęcie dla zapowiedzianych gości.
— Zaczekajmy chwilę na nich, zaraz powinni tu być — rzekł Klastyl.
Siedli za murzyńskim stołem, gawędząc o tym i owym. Murzyn czuł się w obowiązku 
bawić ich 
rozmową, wtrącał więc od czasu do czasu swoje trzy grosze. Wcale inteligentny, w 
lot zrozumiał, o 
co Zygmuntowi chodzi. W pewnej chwili odszedł w kąt, pogrzebał tam w śmieciach i 
wyniósł 
trochę nadjedzony ogniem drewniany miech kowalski — najprymitywniejszy model, 
dziś bardzo 
trudny do odszukania. Dwie drewniane miseczki, niby ogromne fajki połączone z 
sobą cybuchami 
w jeden wspólny wylot, na miseczkach napięte skóry. Przy poruszaniu tych skór 
powietrze wciska 
się w cybuchy i dmucha w ogień. Zygmunt położył miech na stole tłumacząc jego 
zasadę 
zebranym. Był wniebowzięty i podniecony. Nie zauważył nawet, jak przegadali pół 
godziny. Ale 
Klastyl ciągle spoglądał na zegarek. Denerwował się. Co się mogło stać? Szofer 
nie pijak, a zresztą 
po drodze nie było pombe. Co się takiego mogło stać?
— Jedźmy — zdecydował. — Poczekamy na nich dalej, na rozwidleniu drogi.
Pojechali. Klastyl siedział zły i coraz to klął Murzynów.
— Z nimi, panie dzieju, zawsze tak. Ile razy zostawisz bez doglądu, tyle razy 
nawalą. Gdybym tam 
siedział, wszystko byłoby w porządku, a tak zobaczy pan albo benzyny 
„zabraknie”, albo oś pęknie, 
albo jeszcze coś gorszego...
— Nie daj Boże, mój bagaż przepadnie — zaniepokoił się Zygmunt.
— Co tam bagaż, tam, panie, czterdziestu ludzi jedzie. Od „hotelu” tymczasem 
droga znacznie się 
pogorszyła.
To trzeba było się piąć w górę, to zjeżdżać na dół. W którymś miejscu 
karkołomnym zjazdem 
opuścili się na dół i tu pod prostym kątem, nad samym brzegiem przepaści, 
skręcili w bok.
— Proszę się zatrzymać, chcę państwu pokazać coś ciekawego — zawołał Klastyl. 
Podeszli za nim 
nad samą krawędź urwiska. Klastyl rzucił przed siebie w otwartą przestrzeń snop 
elektrycznego 
światła. Ukazało się grube, wysokie drzewo, rosnące niby choinkowa świeczka na 
skosie 
przeciwległej ściany diabelskiego jaru.
— Widzą państwo zdartą korę, to właśnie tam z całego rozpędu grzmotnęła niedawno 
w lecie 
ciężarowa lora. Wiozła dwudziestu pięciu murzyńskich żołnierzy. A tutaj... widzą 
państwo na 
samym spodzie jaru smutne szczątki tego wehikułu?
— Ten z kołami do góry?
— Nie, to inny. Bardziej na lewo...
— Ach, tak... Zupełnie rozbity, jak strasznie musiał koziołkować!
— Podobno po odbiciu od drzewa dokonał podwójnego salto mortale, aż pokrył sobą 
cały swój 
żywy ładunek. Tylko szofer wyszedł cało, reszta — trupy.
— A ten drugi samochód? — zapytała Margaret.
— Co tam ten drugi, proszę spojrzeć w tamtym kierunku... Cały stos rozbitych 
resztek. Kto tam 
spamięta. Tylko najciekawsze wypadki zostają w pamięci.
Gdyby ich samochodzik spadł, niewart byłby uwagi. „Tylko trzy osoby i mały 
motor. Bagatela!” — 
pomyślał Zygmunt.
— To okropne — szepnęła Margaret. — Ale dlaczego nie postawią tu jakiejś 
bariery, chociażby 
znaku ostrzegawczego. Wszakże bardzo łatwo tu o wypadek. Nie spadliśmy tylko 
dlatego, że pan 
Klastyl nas uprzedził.
— Droga prywatna, każdy jedzie na własne ryzyko, a jechać musi, bo innego 
połączenia z Songeą 
nie ma, chyba samolotowe.
Wkrótce po tej moralnej zachęcie, jaką były oględziny rozbitych ciężarówek, 
wjechali na pierwszy 
bambusowy mostek. Był on krótki, a że z powodu ciemności nie widzieli przepaści, 
nie czynił 
wielkiego wrażenia. Koła trajkotały po okrąglakach i całość bujała się 
elastycznie a miękko. Odtąd 
szły te mostki seriami, jeden za drugim, długie i krótkie, aż wjechali w wąski 
tunel, po obu stronach 
którego stały wysokie parawany, również z bambusowych kijów.
— Co to takiego? — spytał Zygmunt zatrzymując bieg.
— Niech pan nie zatrzymuje... niech pan, broń Boże, nie zatrzymuje! To najgorszy 
z mostów, istna 
pajęczyna kijaszków, a te zasłony są po to, aby szoferowi nie zakręciło się w 
głowie.
— To coś jak okulary na oczach konia — zauważył Zygmunt.
— Ależ to się huśta jak wiszący most, jak guma! — wołała Margaret.
— Spokojnie... spokojnie... Za chwilę wszystko powiem. Tu trzeba jechać równo i 
powoli, nie 
szarpać biegami. Równo... O, tak... dobrze. Już jesteśmy na drugiej stronie. 
Całe szczęście, że to 
noc. Nie wiem, czy państwo zechcieliby tędy jechać w dzień. Spojrzeć aż strach 
bierze. I jak ci Mu-
rzyni te patyki wiążą, jak to oni bez inżynierów robią... nie rozumiem.
Za tym tunelem szły mostki krótkie. Polubili je nawet z powodu przyjemnego, 
cichego szelestu. 
Jeździ się po nich jak po japońskich matach. Są czyste i ładnie lśnią w świetle 
reflektorów.
Jednakże osiemnaście godzin prowadzenia samochodu prawie bez przerwy oraz 
napięcie nerwów 
przy braniu tych gór i mostków zrobiły swoje. Zygmunt czuł, że lada moment 
zaśnie. Walczył z 
sobą, jak mógł. Podtrzymywał głowę ostatkiem woli. Łapał się na zamykaniu oczu. 
W pewnej 
chwili usłyszał jakby z wielkiej dali przerażający krzyk Margaret:
— Zygmunt! Uważaj!
I w tym samym momencie zgrzytnęły hamulce — to Klastyl zatrzymał samochód omalże 
nad 
samym skrajem przepaści.
— Darujcie, ale dalej nie pojadę — oświadczył Zygmunt. — Muszę się trochę 
przespać.
— Jesteśmy na najwyższym punkcie gór, zamarzniemy tu — powiedział Klastyl. — No, 
ale cóż 
robić, kładź się pan na trawę, a ja rozpalę obok ognisko. Do świtu już 
niedaleko. Tymczasem mój 
autobus pewnie nadjedzie. Trafimy do domu prosto na ranną kawusię. Państwo 
pojęcia nie mają, 
jaką cudowną kawę umie przygotować moja żona. Cymes!... Powiadam, palce lizać.
Zygmunt nigdy jeszcze w życiu tak szybko nie zasnął. Obudził go dzień w pełni i 
dziki ziąb, co 
szedł ciarkami po kręgosłupie. Na trawie leżał gruby szron. Obok przy ogniu 
gawędzili sobie 
półgłosem Margaret i Klastyl. Autobusu nie było. Okutani w koce i jakieś worki, 
wyglądali jak 
uczestnicy wyprawy antarktycznej. Kto by pomyślał, że to w samym sercu Afryki!
— Jak wysoko jesteśmy? — spytał.
— On bredzi — szepnęła Margaret.
— Nie bredzę, tylko przytomnie pytam: jak wysoko jesteśmy nad poziomem morza?
— Nie wiem dokładnie, coś około ośmiu tysięcy stóp — rzekł Kiastyl.
— Margaret! — krzyknął nagle Zygmunt podnosząc się z ziemi. — Wiesz, Margaret, 
przyszła mi 
w ciągu nocy myśl. Zrobiłem odkrycie. Już wiem na pewno, gdzie należy szukać 
masek.
— No?
— W brytyjskiej Afryce Wschodniej masek nie ma. Masaje i Wagogo malują sobie 
twarze, reszta 
plemion nawet tego nie robi. Jeszcze zobaczymy, może są w prowincji Lindi na 
samym południu 
Tanganiki, ale ja wiem, że maska Makake i jej podobne pochodzą z tamtej strony 
rzeki Ruvumy, 
czyli z portugalskiego Mozambiku. Teraz sobie przypominam, jak w swoim 
opowiadaniu pani 
Smith mówiła, że Makeke przywędrował właśnie stamtąd. Więc pierwsza rzecz to 
przedostać się 
jakoś za granicę. Panie Klastyl! — zawołał nagle. — Czy pan widywał tu gdzieś 
Murzynów 
tańczących w maskach?
— Zdaje się, że nie, ale przyznam się panu, mało mnie to interesuje. W maskach 
czy bez, kto by 
tam na to patrzył.
— Margaret! — powiedział Zygmunt. — A myśmy się temu świństwu zaprzedali.
Była punktualnie dziewiąta rano, kiedy zajechali przed dom Klastyla. Prosto z 
auta zasiedli do 
śniadania.
— Jaka rozkosz móc od czasu do czasu zjeść na białym obrusie — zauważył Zygmunt.
— Taki tam z ciebie i włóczęga! — docięła Margaret. — Sybaryta, nic więcej.
To mówiąc podniosła filiżankę do ust, ale w tejże chwili spojrzała jakoś dziwnie 
na Zygmunta, a on 
na nią. W pokoju chwilowo nie było nikogo, bo gospodyni nie wróciła z kuchni, a 
Klastyl wybiegł 
na drogę wypatrywać autobusu.
— Czy to herbata, czy kawa? — spytała Margaret.
— Sam nie wiem, jakaś obrzydliwa lura. Rzeczywiście, ani kolorem, ani smakiem ów 
płyn nie
przypominał żadnego z tych napojów.
W tym momencie wbiegł zadyszany Klastyl.
— No, chwała Bogu, autobus nadjeżdża, nic im się nie stało, możemy spokojnie 
brać się do kawusi. 
Państwo zaraz spróbują, co to za małmazja. To specjał mojej żonki. Palce 
lizać... nigdzie takiej 
kawy nie spotkacie.
„Miłość może wszystko” — pomyślał Zygmunt siląc się na uprzejmy uśmiech i 
mrugnął 
porozumiewawczo do Margaret.
NIEUDANA PRZEPRAWA
Przestrzeń dzieląca Songeę od Lindi, to znaczy z górą sześćset kilometrów, 
przebyli w dwa dni, z 
noclegiem w misji Ndanda. Ten nocleg właśnie zadecydował o dalszym ich losie.
Ndanda jest siedzibą biskupa na całą południową prowincję. Ma on pod swoją 
pieczą przeważnie 
zakonników niemieckich. Sam biskup, także z pochodzenia Niemiec, o rumianej, 
czerstwej i 
rozumnej twarzy, kapłańskiego sakramentu nie plami zbytnim sentymentalizmem. Na 
wskroś 
nowoczesny, patrzy na kościół najzupełniej trzeźwo i bez uduchowionych omamień. 
Swoje 
kapłańskie koniki trzyma na krótkich wędzidłach, wiedząc doskonale, kiedy je 
popuścić, a kiedy 
ukrócić. Biznes w diecezji odchodzi jak w zegarku, dlatego Ndanda podobna jest 
raczej do samo-
wystarczalnego ośrodka przemysłowego, gdzie pępowinę tworzy szpital z salą 
operacyjną, kilku 
lekarzami i szefem - siostrą Teklą. Ona to, doskonały chirurg zarazem, o twarzy 
ascety-inkwizytora, 
trzyma w ryzach moralnych cały lokalny „stuff”, z biskupem włącznie. Ale nie ta 
strona medalu 
interesowała naszych podróżników. Zygmunta pochłonęła całkowicie sprawa 
krucyfiksów. Oto 
obchodząc pod przewodnictwem biskupa całą jego intratną gospodarkę, natrafił na 
dziwnego 
rodzaju warsztat. Siedząc w kucki na podłodze i trzymając kłody drzewa palcami 
stóp, dwaj Mu-
rzyni rzeźbili olbrzymie hebanowe krucyfiksy.
— Patrzy pan z powątpiewaniem, co z tego wyniknie? — pyta z uśmiechem biskup. — 
Niech pan 
pozwoli do drugiego pokoju, pokażę panu kilka gotowych już okazów.
To mówiąc otworzył następne drzwi i znaleźli się w dużym składzie, gdzie na paru 
stołach leżały 
czarne drewniane krucyfiksy, od najmniejszego, wielkości palca, aż do ogromnego, 
nad ołtarz 
kościelny.
— Proszę obejrzeć rysy twarzy tego Chrystusa. Co pan powie, jak pan to znajduje?
Patrzyli z Margaret, głowami przytuleni do siebie. Wyraz cierpienia był 
przejmujący i żywy, ale 
jakiś inny. Ruch wyłamanych na krzyżu rąk, wyciągnięcie ścięgien i mięśni, 
wszystko doskonałe 
realistyczne, a jednocześnie stylizowane jakąś chińską syntezą. Szukali w myśli 
wytłumaczenia 
oryginalności dzieła. Coś było odmiennego od szablonu widywanych po świecie 
krzyży, ale co? — 
nie mogli określić.
— No, piękna robota, nieprawdaż? — indagował biskup z uśmiechem. — I to 
wydłubane ręcznie 
najzwyklejszym kozikiem przez tych dwóch wielkich murzyńskich artystów. Nikt ich 
nie uczył i 
nikt im niczego nie sugerował. Ja celowo nie narzucam żadnych wzorów... Ten 
Chrystus jest Mu-
rzynem, proszę się dobrze przyjrzeć, ma on skuły i wargi typowo murzyńskie, ale 
to nie razi. 
Gdybym kazał im zmienić rysy, na pewno wypadłoby gorzej. Oni są przyzwyczajeni 
do swoich 
rzeźb, niech więc robią, jak im łatwiej. Ból, wyrażony w tej twarzy, jest ich 
bólem, dlatego jest tak 
bardzo wymowny.
— Ale skądże ojciec wytrzasnął takich artystów?
— Są to Murzyni ze szczepu Mawia, z tamtej strony rzeki Ruvumy, a więc z 
Mozambiku 
portugalskiego. Cały ten szczep, z małymi wyjątkami, odznacza się wielkim 
talentem do rzeźby. 
Dziedziczą swe zdolności po dziadkach. Państwo nie wyobrażacie sobie, jakie 
precyzyjne cuda po-
trafią oni wystrugać z kawałka hebanu. Te krucyfiksy sprzedajemy w Ameryce za 
drogie pieniądze. 
Im płaci się grosze i z tego są zadowoleni.
— Czy ksiądz biskup nie spotykał czasami na ich terenie rzeźbionych masek?
— Sam nie widywałem, ale zaraz ich spytamy. Wrócili do pierwszej izby i biskup 
zaczął rozmowę 
w
jakimś zupełnie nieznanym narzeczu. Zygmunt nie rozumiał z tego ani słowa, ale 
obserwując 
bacznie wyraz twarzy Murzynów, mógł spostrzec wrażenie, jakie na nich wywarły 
pytania 
zadawane przez księdza. O czymś żywo między sobą rozprawiali. Byli bardzo 
przejęci i jakby 
wystraszeni. Po chwili biskup zrezygnowany zwrócił się do Zygmunta;
— Mnie się wydaje, że oni coś wiedzą, ale nie chcą wyjawić. Mam zawsze 
trudności, ile razy 
dotknę starych plemiennych wierzeń. Mimo pozornie przyjętego chrześcijaństwa są 
oni pełni 
zabobonów i wciąż wierni szczepowym I prawom. Powiadam panu, czarowników nie 
wykurzysz 
żadną rózgą.
— Proszę, niech ksiądz biskup pokaże im to — rzekł Zygmunt podając fotografię 
Makeke.
Biskup wręczył ją pierwszemu z rzeźbiarzy, a w niego jakby piorun trzasnął, 
drgnął, zmienił się na 
twarzy, zmieszany nie wiedział, co z sobą robić. Pokazał wreszcie fotografię 
swemu przyjacielowi. 
Obaj zaczęli grać komedię, jakby nic podobnego nigdy nie widzieli. Kręcili 
przecząco głowami, ale 
wychodziło im to sztucznie.
— Coś w tym jest — mruknął półgłosem biskup. — Widocznie maskę znają, ale nie 
chcą się do 
tego przyznać.
— Jaką drogą najlepiej trafić do tych Mawiów? — pytał Zygmunt biskupa w drodze 
do jego 
prywatnego gabinetu.
— Niestety, rzecz nie jest łatwa. Jedyny przejazd przez rzekę Ruvumę jest 
możliwy w Mikindani, 
to znaczy przy samym jej ujściu do oceanu. Ten prom też mało pewny, lecz jedyny. 
Musicie więc, 
nolens volens, jechać tamtędy.
Tak więc przypadkowa wizyta w misji i rzeźbione krucyfiksy zadecydowały o losie 
dalszej 
wyprawy. Zamiast jechać do Lindi, skręcili w drogę boczną, skrótem wprost na 
Mikindani, gdzie 
mieli dostać list polecający od district commissionera dla władz portugalskich.
W Mikindani spodziewali się zobaczyć twarz zdawkowo uśmiechniętego, dobrze 
ułożonego 
angielskiego wyższego urzędnika, czyli szablonową twarz bwana disi, gładko 
wygoloną i pasującą 
do każdego krawata, byle nie odbiegała od towarzyskich przepisów. Twarz, która 
już przeszła przez 
wszystkie szczeble urzędniczej kariery i wczuła się w prawa oraz potrzeby 
imperialnych interesów 
Wspólnoty Narodów i życzeń Najjaśniejszej Pani — Królowej Brytyjskiej. Tymczasem 
spotkała ich 
miła niespodzianka: wyszedł oto do nich spoza biurka wcale nie żaden disi, tylko 
po prostu John, ze 
szczerym, ufnym, kanadyjskim spojrzeniem i dobrotliwym, bezpośrednim, wcale nie 
ułożonym 
uśmiechem. Od pierwszej chwili stali się przyjaciółmi, jak to bywa między tak 
zwanymi swojskimi 
typami.
Ten John miał żonę Barbarę, pulchniutką kobietkę. Tworzyli wielce dopasowaną 
artystyczno-
literacką parę, bo on pisywał, ona malowała.
John był zrównoważony, nieco powolny i safandulski, więc Barbara wodziła go za 
nos. (Czasami 
sprawia to obu małżonkom przyjemność.) Zresztą Barbara była naprawdę przemiła ze 
swoim 
zielonym spojrzeniem czarno oprawionych oczu. Zmysłowo rozchylone wargi 
odziedziczyła chyba 
po matce Francuzce.
Urzędowa rozmowa z Johnem jako disi trwała niezmiernie krótko. Bywają w życiu 
takie cuda, 
kiedy ludzie przylgną do siebie nagle i bez żadnych logicznych podstaw. Tak się 
stało z 
Zygmuntem, Johnem, Margaret i Barbarą.
— Martwi się pan portugalską wizą? Ależ, mój drogi, żyjemy tu nad granicą na 
przyjacielskiej 
stopie. Ja posyłam dżin, oni mnie wino.
— Tak... tak, ale ja nie jestem bwana disi, tylko zwykłym sobie bwaną.
— Więc dostanie pan ode mnie list polecający, dokupi pan do niego butelkę dżinu 
i sprawa 
rozwiązana. Tymczasem oddaję do waszej wyłącznej dyspozycji jeden z pokoi mojego 
„zamku”, 
rozgośćcie się w nim, na jak długo chcecie. Ja niestety jutro o świcie wyruszam 
w służbową safari 
po mojej prowincji. Barbara oczywiście zostaje, więc będzie rada was gościć.
— Mam lepszą myśl! — zawołała Margaret. — Jak długo ma pan zamiar bawić na tym 
służbowym 
objeździe?
— Ze dwa tygodnie.
— Więc mądrzej będzie, zamiast tu bezczynnie siedzieć, zabrać Barbarę z nami do 
Mozambiku, 
cóż wy na to?
— Ależ wspaniała myśl! — podskoczyła entuzjastycznie Barbara. — Jadę!
Nie darmo John nazywał swoje mieszkanie zamkiem. Rzeczywiście, zarówno biuro, 
jak i prywatne 
apartamenty mieściły się w starej poniemieckiej fortecy, otoczonej zębatym 
murem. Budowana w 
stylu wschodnim, pełna była krętych a wąskich korytarzy, spiralnych schodków i 
tajemniczych 
wykuszy. W obszernych mrocznych salach wisiały nad głowami ciężkie sklepienia. Z 
okalającej 
werandy rozpościerał się daleki widok na otwarty ocean.
Właśnie jest odpływ, więc żeglowe kutry Zanzibaru odpoczywają na brzegu niby 
kaczki w szarym 
błocie. Dookoła, jak w Dar es-Salaam, pełno kokosowych palm. Ich liście — 
wysmukłe palce 
muzykalnych dłoni — sięgają aż do najwyższych pięter. Na werandzie stoją we 
czwórkę ramię w 
ramię przed chwilą jeszcze nieznajomi ludzie, teraz nierozłącznie związani 
sympatią i wspólnym 
umiłowaniem włóczęgi.
Wystartowali nazajutrz rano w dwie przeciwne strony: John pieszo na czele 
karawany Murzynów-
tragarzy, a oni we trójkę samochodem.
Łagodnym spadem spuszczali się od Mikindani ku morzu. Początkowo droga wiodła 
poprzez 
plantacje sizalu; była to pora kwitnienia, więc z każdej agawy wystrzelała w 
górę prostopadła, na 
kilka metrów wysoka kita ze storczykowato rozmieszczonym kwieciem.
Szosa była szeroka i troskliwie pielęgnowana, pełna świeżo malowanych drogowych 
znaków i 
pryzm kamieni po bokach, przygotowanych do reperacji.
— Pilnują tej drogi jak oka w głowie — powiedziała Barbara głosem stłumionym, 
idącym jakby 
spod ziemi. Kanapka samochodowa okazała się bowiem nazbyt krótka do 
pomieszczenia trzech 
osób obok siebie, więc Barbara, pulchna, mała kulka, zginęła gdzieś w głębi 
pośród sprężyn sie-
dzenia. — Pilnują tej drogi, bo prowadzi do Mtuary — wyjaśniła jeszcze.
— Co to za Mtuara? — zapytała Margaret.
— Co?! — krzyknęła Barbara w zdumieniu, wyskakując ze swego ukrycia. — Co? O 
Mtuarze 
jeszczeście nie słyszeli? Wszak ma to być ósmy cud świata, olbrzymie europejskie 
miasto. Rząd 
Jego Królewskiej Mości przeznaczył na to miliony. Ten port ma obsługiwać 
wszystkie cudownie 
prosperujące plantacje orzeszków ziemnych.
— Daleko to stąd? — zaciekawił się Zygmunt.
— Kilka mil w bok, ale szkoda czasu, nie ma jeszcze na co patrzyć. Wszystko w 
projekcie i na 
papierze.
Wkrótce gościniec się rozwidlił. Na pierwszy rzut oka obie odnogi wydawały się 
jednako ważne i 
jednako szerokie. Skręcili w prawo i zaraz wszelkie złudzenia pierzchły. Asfalt 
się skończył, 
zaczęły się wertepy. Po kilkunastu już minutach droga zwęziła się do rozmiarów 
zwykłej sobie 
dróżki polnej. Na tym rozwidleniu więc kończyło się srogie oko różnych panów 
kontrolerów, a 
więc i ostatnie ślady drogowych reperacji, na miejsce asfaltowej gładzizny 
przyszły głębokie 
koleiny, dziury i kamienie. Zaraz dalej dołączyły się piaski i wreszcie auto 
ugrzęzło.
— Kłania nam się Itiga!— przypomniała Margaret.
— Tutaj łatwiej, bo droga opada, więc można pchać.
— No i naszych przyjaciółek nie ma, naszych kochanych tse-tse — dodała Margaret.
Jak spod ziemi zjawiła się grupa młodych Murzynów i z humorem, wesoło 
podśpiewując, 
zepchnęła samochód. Ujechali znowu spory kawał, nim zaczęły się jak poprzednio 
szczeliny, 
wymyte potokami deszczowej wody. Dokonując cudów Zygmunt lawirował z grzędy na 
grzędę, aż 
usiadł w piasku na dobre. Odtąd trzeba już było pchać samochód prawie bez 
przerwy. Posuwali się 
żółwim krokiem, raz po raz zmieniając się przy kierownicy.
Startując z Mikindani, pojektowali dotrzeć do pontonu w południe, tak aby na 
wieczór być po 
stronie przeciwnej. Tymczasem godziny wlokły się w tym przeklętym piasku, kładły 
się razem z 
autem na rozpłaszczonym brzuchu, ciężko sapiąc, coraz leniwsze, coraz ospalsze i 
coraz to dłuższe 
w cieniu zachodzącego słońca.
Nareszcie wjechali między domki rybackiej wioszczyny. Lepiony z gliny, 
powyginany na kształt 
starego ziemniaka meczet świadczył o muzułmańskim pochodzeniu mieszkańców. Domki 
schludne, 
pełne kamiennych albo glinianych podmurówek, na nich zaś gdzieniegdzie modlący 
się starcy. 
Mosiężne miski na ryż i takież złocące się czajniki, wszystko znajome z uliczki 
Izmiru, Bejrutu czy 
Fezu.
Tymczasem droga, którą jechali, urwała się z nagła, zadeptana śladami pieszych. 
Małe domki 
zaległy w krąg półkolistym amfiteatrem, jakby dziwiąc się niebywałym i rzadkim 
tu gościom. 
Poprzez kwiecie gęstych krzewów prześwitywało morze.
— Kędyż tu droga do pontonu? — wychyliła się Barbara do jakiegoś Murzyna.
— Baado!... — odrzekł lakonicznie, czyniąc nieokreślony ruch dłonią.
„Baado” w języku kiswahili oznacza wszystko, co się jeszcze nie spełniło. To 
czego nie ma, ale 
powinno być. Jeżeli pytamy sługę, czy pan jest w domu, odpowiedź „bado” znaczy: 
„nie wrócił”. 
Jeżeli pytamy o ponton, odpowiedź „baado” znaczy: „jeszcześ nie dojechał”.
Ale jak tu dalej jechać, skoro nie ma śladu drogi?
— Słuchaj, Barbara! Siedząc w Mikindani, powinnaś była słyszeć o pontonie. Może 
jest nieczynny? 
Wszakże ludzie musieliby doń jakoś dojeżdżać. Podobno miał tu nawet autobus 
kursować?
— Ależ na pewno ponton istnieje... na pewno! — zapewniała Barbara.
Pytali przechodzących opodal rybaków. Nikt nie wiedział. Nareszcie któryś od 
niechcenia wskazał 
szczelinę między domami.
Ostrożnie przecisnęli się samochodem, żeby nie zadrapać bielonych ścian, potem 
przez ogrody, 
koło płotków i drzew, na przełaj, bez żadnej drogi, dobrnęli do urwistego brzegu 
rzeki. Dalej biegł 
już czysty, żółty piasek aż ku samej wodzie. Z niej sterczał na poły zatopiony 
wrak jakiegoś 
pomostu.
„Czyżby? — pomyślał Zygmunt wysiadając z samochodu. — Czyżby to był ów sławny, a 
jedyny 
na rzece Ruvumie ponton?”
Podszedł bliżej, aż nad samiutki brzeg. Cztery przedziurawione łodzie leżą 
rozprutymi brzuchami 
na dnie, a smutna ich reszta niby dramatycznie rozwichrzona czupryna sterczy 
promieniście ponad 
powierzchnią wody.
Skinieniem dłoni przywołał najbliższego rybaka.
— Jak długo już ponton zepsuty?
— Od kilku miesięcy, bwana, ale przeprawić się można na naszych kutrach. Dacie 
nam dwieście 
pięćdziesiąt szylingów, to załatwimy szybko.
— Zwariowałeś? Taka suma?
— Bwana pisi niedawno przejeżdżał tędy i zapłacił jeszcze więcej.
— Coś kreci — szepnęła Barbara. — Żaden pisi tędy nie przejeżdżał, 
wiedzielibyśmy o tym.
— Wykorzystują sytuację, rzecz zrozumiała. Pójdę potargować się z innymi. — To 
mówiąc 
Zygmunt skierował się do najbliższej grupy ludzi zajętych naprawianiem sieci.
— Chcę przeprawić się na drugą stronę — oznajmił lakonicznie.
— Na drugą stronę? — spytał ktoś, a reszta ciekawie podniosła głowy.
— Tak, na drugą stronę.
— Do Mozambiku?
— Rzecz jasna, skoro Mozambik leży po drugiej stronie.
— Ponton zepsuty.
— Sam widzę, dlatego do was przychodzę, możecie przewieźć?
— Za pieniądze wszystko można.
— Ile chcecie?
Spojrzeli po sobie chytrze, zaczęli coś z arabska szwargotać. Gestykulują, 
głowami kiwają — 
wazungu może płacić, od tego jest wazungu.
— Da bwana m’kubwa pięćset szylingów, to przewieziemy.
— Ach tak? — wyszedł z siebie. — Więc chcecie szantażować? Pójdę zaraz do 
waszego jumbe 
(szefa) i poskarżę się. Już ja was nauczę rozumu.
Jego groźne słowa oraz groźniejsza jeszcze postawa nie wywarły na rybakach 
najmniejszego 
wrażenia. Uśmiechali się do siebie złośliwie. Kto ich tam złapie na falach 
oceanu? Ale na wszelki 
wypadek lepiej zwinąć sieci i ulotnić się. Dosłownie w kilkanaście minut cały 
tłum rozpełzł się po 
chatach. Zygmunt został sam na brzegu w towarzystwie jakiegoś wyrostka.
— Prowadź mnie do waszego jumbe! — rozkazał ostro.
Mieszkanie szefa okazało się tuż obok, ale przezorny gospodarz wolał się gdzieś 
wynieść. Lepiej na 
oczy się nie pokazywać.
Zygmunta ogarniała wściekłość. Kpią w żywe oczy. Nic sobie nie robią z głupiego 
wazungu.
— Poszukaj w tej chwili jumbe i powiedz mu, żeby natychmiast tutaj przyszedł! — 
rozkazał 
chłopcu podniesionym już głosem; ten pognał przestraszony, że mu tylko pięty 
błyskały w biegu.
Zygmunt siadł na cementowym progu chaty i cierpliwie czekał.
Powoli ciekawość człowieka prymitywu wzięła górę nad lękiem. Coraz liczniej 
zbierali się wkoło 
gapie. Kto by ich tam rozróżnił! Trzeba kilkanaście lat przemieszkać w tym 
kraju, żeby nauczyć się 
rozróżniać jedną twarz od drugiej. Takie same spłaszczone nosy i takie same 
wywinięte wargi.
— Bwana m’kubwa życzy sobie przeprawić się na drugą stronę? — któryś odważył się 
wreszcie 
zapytać.
— Już wam mówiłem — odburknął.
— Teraz właśnie woda jest wysoka i odpowiednia po temu, za godzinę będzie już za 
późno. 
Sześćset szylingów bwana da, przewieziemy.
— Za godzinę będzie tysiąc, co?— wrzasnął. — Ja nie chcę za darmo, owszem, 
zapłacę uczciwie i 
dobrze, ale nie pozwolę obdzierać się ze skóry.
Nagle zaświtała mu nowa myśl. Trzeba wykorzystać obecność Barbary jako małżonki 
starosty.
— Barbaro! — przywołał ją. — Masz ty jakiś dokument z podpisem Johna?
— Mam polecenie urzędowe, aby mi pomagali w razie potrzeby.
— Prędko dawaj ten papierek.
Tymczasem szef nie nadchodził, nie było komu papierka pokazać.
— Gdzie jest ten chłopak, co pobiegł wołać jumbe?
— Jak on się nazywa? — pytają z głupia frant.
— Skądże ja mogę wiedzieć?
Złośliwy uśmiech przebiegł po twarzach zebranych.
— Ten chłopak pewno się przestraszył i siedzi pod krzakiem zamiast szukać szefa.
— A gdzie może być jumbe? Zawołajcie mi go zaraz.
— Jumbe siedzi w sąsiednim domu i pije czaj.
Zygmunta aż poderwało. Pobiegł we wskazanym kierunku, ale już po kilku krokach 
opanował swój 
pierwszy gniew. Za co ma się gniewać, o co mieć pretensje? Jumbe uda, że o 
niczym nie wie. 
Wszak nikt mu nie każe witać każdego przybysza.
Tymczasem powiadomiony o zbliżającym się niebezpieczeństwie szef już wychodził z 
chaty. Nie 
śpieszył się bynajmniej. Kroczył poważnie a godnie. Znał doskonale przebieg 
całej sprawy i 
wiedział, że ten wazungu to osoba prywatna, a nie żaden ze znajomych dygnitarzy. 
Nic złego zrobić 
nie może. Bardziej zależało jumbie na dobrym zarobku podwładnych, bo odliczą mu 
wówczas 
należny bakszysz za moralną pomoc. Zbliżając się do bawana m’kubwy na wszelki 
wypadek okrasił 
swoją twarz chytrym a przemądrzałym uśmiechem człowieka Wschodu.
— Ty jesteś jumbe? — zaczął Zygmunt. — Czytaj to pismo. Mem-sahib, żona bwana 
disi, czeka 
już godzinę na przewiezienie na drugi brzeg, a tu ludzie twoi robią szykany. 
Rozkazuję ci załatwić 
tę sprawę natychmiast, inaczej będzie źle. Zapłacę, ile potrzeba, ale oczywiście 
nie cenę 
lichwiarską. Za prom bierze się szylingów dwadzieścia, ja dam nawet 
pięćdziesiąt, ale oni żądają 
sześćset.
Biedny szef nie przewidział tak fatalnego obrotu sprawy. O, wielki Allachu, jak 
tu wybrnąć z tej 
ciężkiej opresji? Żona samego bwana disi!
Chwilę namyślał się, po czym nagłym ruchem skoczył i jął lżyć zebrany tłum, jął 
coś wykrzykiwać 
grożąc im pięścią, ale gniew jego był źle udany. Rybacy doskonale się poznali na 
tym 
dyplomatycznym manewrze. Rozchodzili się powoli, a kilku poszło razem z nim na 
brzeg rzeki.
— Zaraz powiążemy łodzie — krzyczał jumbe, własnoręcznie ciągnąc jakiś gruby 
sznur — i bwana 
się przeprawi. Migiem będzie gotowe.
Czterech rybaków i szef piąty robili ruch: co jeden odwiązał, to drugi 
przywiązywał. Jeden 
drugiemu zastępowali drogę. Komedia ta trwała dobrych kilkanaście minut. 
Tymczasem woda 
opadała, zaczynał się odpływ. Szef zaprzestał roboty, spojrzał smutno dokoła i 
zameldował:
— Już nie da rady. Musi bwana m’kubwa i mem-sahib tu zanocować, jutro postaramy 
się coś 
zrobić.
— I ty sądzisz, że wazungu jest tak głupi, aby ci uwierzyć? Sądzisz, że te 
cztery nadgniłe szalupy, 
które chciałeś powiązać z sobą, wytrzymałyby ciężar samochodu?...
Małe oczka jumbe zabiegały żywiej. Obejrzał się trwożliwie, szukał wkoło 
ratunku. Był naprawdę 
zdenerwowany. Zygmunt zawrócił i podszedł do samochodu.
— No, moje panie — rzekł siląc się na humor — musimy, zdaje się, jechać z 
powrotem i z 
przeprawy zrezygnować. Gdybym się nawet zgodził na sześćset szylingów, cena by 
podskoczyła do 
tysiąca i więcej. Jest to zwykły szantaż, na który z zasady nie można się 
zgodzić.
— Próbowałeś mego dokumentu? — spytała Barbara.
— Nie wywiera na nich najmniejszego wrażenia, grają tylko komedię dla zamydlenia 
oczu.
— Powiem Johnowi, musi tę sprawę zbadać i zareagować...
— Nic nie wskóra, dopóki ponton zepsuty, a jeśli go naprawi, to jestem 
przekonany, nie na długo. 
Sprytni tubylcy dołożą wszelkich starań, żeby intratne źródło dochodu utrzymać. 
Każdy ponton 
zepsują.
Ostatnie zdania wygłosił już w trakcie jazdy. Tylnym biegiem wycofywał się jak 
najszybciej 
spośród domków na drogę.
— Czyżbyśmy naprawdę wracali? — spytała nieśmiało Margaret.
— A cóż robić? Jedziemy z powrotem w gościnne progi Johnowego pałacu.
— Więc z jazdy do Mozambiku nie wyjdzie nic? Rezygnujemy z celu naszej wędrówki? 
Tak łatwo 
ustąpimy? Chyba żartujesz?
— Niestety, samochód nasz nie jest amfibią, a ich nie przekonamy. Są zepsuci 
wiecznym 
handlowaniem. To nie są typy prawdziwych rybaków. To już „kapitanowie” własnych 
kutrów, co 
kursują między Zanzibarem a Lindi. Bardziej kupcy, aniżeli rybacy. Poza tym 
wykorzystują swoje 
wyjątkowe położenie. Zrozum, że mieszkają na samej granicy dwóch kolonii. Któż 
by nie zechciał 
dorobić się majątku na różnych macherkach i szmuglach.
— Wygląda, jakbyś ich bronił.
— Nie, tylko staram się patrzeć logicznie i bezstronnie, a nie kierować się 
chwilowym afektem.
— Patrzcie! Co to?... Zatrzymaj samochód! — krzyknęła Barbara chwytając Zygmunta 
za rękę. 
Zahamowane auto stanęło prawie w miejscu.
Oto w poprzek drogi szły przed nimi cztery maleńkie zwierzątka, podobne do 
łasiczek czy kretów. 
Szły jedno za drugim, powoli i bez przestrachu, nie przeczuwając zapewne 
bliskości maszyny. 
Najbardziej zdumiewało w ich marszu to, że szły trzymając się nawzajem ząbkami 
za ogony...
Panie wyskoczyły pierwsze, za nimi Zygmunt. Na palcach podsunęli się bliżej i 
stanęli tuż-tuż nad 
maszerującą czeredą. Pierwszy nieco się zaniepokoił, próbował przyspieszyć 
biegu, ale trójka 
pozostałych zbyt silnie ciągnęła go za ogon, więc zrezygnował z prób i dalej 
dreptał spokojnie.
Z zapartym tchem przypatrywali się temu niebanalnemu zjawisku. Wszystkie były 
jednakowo 
wyrośnięte, a więc chodziło tu zapewne nie o matkę i nie o ojca, ale o 
rodzeństwo. W tym ich 
marszu było coś rozbrajającego, bezradna a naiwna ufność, piękno bezwiednej 
współpracy — 
najprymitywniejszy kolektyw.
— Pojęcia nie mam, co to za stworzenia. Jeszcze nigdy takich nie widziałem — 
powiedział 
Zygmunt.
Przeczekali, aż wędrujące zwierzęta spokojnie przeszły drogę, a gdy się już 
skryły w trawie, ruszyli 
dalej.
Słońce opuszczało na świat swoje znużone ręce. Poprzez szczeliny słonecznych 
palców niebo 
różowiało. Nie było już jaskrawych barw. Ukojenie spłynęło w głąb serca. 
Niedawna złość topiła 
się w tym różowym cieple, jak na węglowym tureckim piecyku w czas zimowego 
wieczoru.
— Nie dojedziemy dziś do Mikindani, trzeba zanocować po drodze — przemówił 
Zygmunt. — Za 
chwilę rozpoczną się wertepy i piaski, po których pchaliśmy dziś rano samochód. 
Wątpię, czy nam 
kto teraz dopomoże. Lepiej, póki jeszcze jasno, wybrać miejsce na nocleg.
Niewiasty nie protestowały. Margaret rada nawet była tej nowej przygodzie.
O wyborze miejsca na nocleg zadecydował mało ważny i najzupełniej przypadkowy 
szczegół. Gdy 
wjeżdżali do jakiejś wioszczyny, pod rozłożystym baobabem gromadka Murzynów 
piekła przy 
ognisku ryby. Apetycznie skwiercząc przypiekały się nad płomieniami.
Zygmunt przepadał za rybami. Pół życia by za nie oddał, zwłaszcza teraz, kiedy 
był głodny jak pies.
— Tutaj się zatrzymamy — oznajmił despotycznie.
— Ależ pełno tu ludzi! Gorszego miejsca nie można sobie wyobrazić! — 
zaprotestowały kobiety. 
— Gdzie będziemy się myły, gdzież zmienić sukienki? Zaraz nas otoczy tłum 
gapiów.
— Być może. Zapominacie jednak, że jest to teren lwów i lampartów. Nocować 
daleko od ludzi jest 
bardzo niebezpiecznie. Spiąć w samochodzie będziecie oczywiście bezpieczne, ale 
ja na zewnątrz 
jestem skazany na pożarcie. Może szanownym a kochanym przyjaciółkom zależy na 
tym, jednak 
pozwolę sobie zaprotestować i dlatego wybieram nocleg tutaj, w tej wiosce.
Znalazła się malownicza kępa drzew, z prześwitującym widokiem na rozległą 
dolinę. Z Murzynami 
też nie było tak źle, sami się dyskretnie wycofali. Została tylko grupka 
dzieciarni, smażąca dalej 
ryby. Dwie największe z nich trafiły zaraz na dno ich garnka. Margaret wzięła 
się do czyszczenia, 
Zygmunt zbierał chrust na ognisko, a Barbara, założywszy pulchne, wypielęgnowane 
ręce na kolana 
i uniósłszy zielone oczy w górę, śledziła marzycielsko gwiazdy na niebie. 
Podobała mu się ta 
kobieta. Zbierając chrust zerkał na nią spod oka. Margaret nadąsała się.
Kiedy płomień ogniska zaczerwienił wszystkie węgle, a skwierczenie smażących się 
ryb zespoliło 
się z pogwarem cicho gawędzących ludzi, Barbara zaczęła śpiewać. Głos miała 
słaby, ale czysty — 
miękki sopran dźwięczący jak dzwonek chińskiej pagody. Chwilami nie było jej 
słychać. Głos nikł 
w nastrojowym pogwarze. Po chwili wracał, opadał lekkim drżeniem, sentymentalnie 
jakoś i ciepło, 
aby znowu kędyś odlecieć.
Po rybie, po herbacie i doskonałych ciastkach Zygmunt rozstawił swoje polowe 
łóżko i już zabierał 
się do drzemki, gdy Barbara kazała mu śpiewać. Chce polskich piosenek.
— Ależ nie wiem, którą wybrać, nie przychodzi mi żadna do głowy.
— Zaśpiewaj „Wołga, Wołga”, albo „Dubinuszka” — poprosiła Barbara.
Gdyby przeprowadzić wszechświatowy plebiscyt, która z pieśni jest 
najpopularniejsza, bez 
wątpienia te właśnie dwie zdobyły prymat. Nie ma lądu, nie ma wyspy, gdzie by 
ich dziś nie 
śpiewano, i nie ma też Polaka na emigracji, którego by o zaśpiewanie ich nie 
poproszono. W 
pojęciu każdego Anglika Szkot i Walijczyk to przedstawiciele odrębnych narodów, 
ale Rosjanin i 
Polak to zawsze to samo. Nie rozróżniają słowiańskich pieśni i słowiańskich 
twarzy.
NAMIKUPA
Jechali teraz powoli, namyślając się w milczeniu, co właściwie robić, dokąd 
kierować dalsze kroki. 
Z przeprawy przez Ruvumę nic nie wyszło. Porzucili rano Mikindani, zrezygnowani 
i źli. Mimo 
serdecznych namawiań Barbary, nie chcieli dłużej tam zostać, bo i po co? Ruszyli 
w drogę 
powrotną, ale sami nie wiedzieli właściwie, dokąd. Poczuli się nagle na zupełnym 
bezdrożu, 
wytrąceni z równowagi.
— Musimy jeszcze raz solidnie przestudiować mapę.
To mówiąc Zygmunt zatrzymał samochód, wyjął z szoferskiej szufladki drogową 
mapę, rozłożył ją 
na kolanach, pochylił się.
— O, spójrz, od Mikindani prowadzi droga do Nevali wzdłuż rzeki Ruvumy. Od 
Nevali zaś idzie 
kropkowany szlak poprzez tę rzekę na drugą stronę, do portugalskiego Mozambiku. 
Powinien więc 
być jakiś sposób przeprawy przez wodę. Jeżeli nie uda nam się dojechać tam 
samochodem, to 
pójdziemy piechotą, w każdym bądź razie z przeprawy zrezygnować nie możemy.
— Więc nad czym medytować? Jedźmy do tej Nevali; ale jak z tymi rzeźbiarzami, 
czy stamtąd do 
nich daleko?
— Sądząc z opisu biskupa, tam właśnie są ich wioski. Cała rzecz w tym, jak te 
przestrzenie 
pokonać. Na piechotę zajmie nam rok czasu. Musimy coś innego wymyślić.
— Tymczasem jedźmy do Nevali, a dalej zobaczymy. Drogę mieli świetną. Dzień 
nieco 
zachmurzony, więc nie
gorący. Gościniec piaszczysty, ale nie grząski, tak że koła toczyły się równo i 
bezszelestnie, jak po 
specjalnie usłanym dywanie. Z obu stron ciągnęły się wyższe i jak na Afrykę, 
soczyście zielone 
lasy.
— Spójrz tylko, dziewczyno, na to kwitnące drzewo albo na te ogniście szkarłatne 
kule nad 
seledynową łąką! — zachwycał się Zygmunt. — No, ale dojeżdżamy nareszcie do 
jakiegoś osiedla. 
Swoją drogą, dziwnie bezludna okolica.
Wjechali w cień nie spotykanych dotychczas, rozłożystych, niskich drzew, 
podobnych trochę do 
europejskiej jabłoni. W otoczeniu strzępiastych białych kwiatów wiszą 
pomarańczowe owoce. Pod 
jednym z przydrożnych drzew dosyć zgrabna i niebrzydka Murzynka zbiera te owoce 
do płaskiego 
koszyka.
Zygmunt zatrzymał samochód tuż przy niej.
— Czy są one jadalne?
— Ależ naturalnie, bardzo dobre — odrzekła z wdziękiem. — Niech bwana m’kubwa 
spróbuje — 
podsunęła uprzejmie koszyk.
Wziął dwa, podając jeden z nich Margaret. Orzeźwiający, lekko kwaskowaty sok 
trysnął obficie na 
brodę, szyję i ubranie.
— To dziwne — mówił Zygmunt wycierając chusteczką koszulę. — W suchej jak pieprz 
ziemi 
afrykańskiej rosną najsoczystsze owoce świata: w kokosach sama woda, mango 
trzeba jeść chyba 
na goło i w wannie, inaczej całe ubranie diabli wezmą, a te znowu tutaj... jak 
się nazywają?
— Koroszo, bwana m’kubwa — odpowiedziała dziewczyna.
Wysmoktał dużą pestkę i wypluł ją daleko poza rów.
— Tak nie można — odezwała się nieśmiało Murzynka. — Tych pestek nie wolno 
wyrzucać. 
Owoce każdy może jeść, one należą do Mungu (boga), ale pestki trzeba rzucać z 
powrotem na 
ziemię pod drzewo. Wytłacza się z nich olej, a wazungowie płacą za nie dobre 
pieniądze. My zbie-
ramy te pestki potem, kiedy już owoców nie ma.
— Dobry obyczaj. Oparty na wzajemnym zaufaniu, I to są ludzie prymitywu! Czy 
myślisz, że u 
nas, w Europie, obeszłoby się w tym wypadku bez udziału policji? Czy u nas, w 
cywilizowanym 
świecie, przyszłoby komuś do głowy odrzucać pestki pod drzewo? Może w Anglii, bo 
to kraj zdy-
scyplinowany, ale reszta Europy... nie ma mowy.
Podczas ich rozmowy coraz więcej gapiów zbierało się dokoła. Robili wrażenie 
ludzi 
przestraszonych i dzikich. Patrzyli nieufnie spode łba.
— Jakieś wyjątkowo niesympatyczne plemię — zauważyła Margaret.
— Powiedzcie mi, moi kochani, gdzie tu mieszkają ludzie szczepu Mawia?
— Mawia? — Bez powtórzenia pytania nigdy się nie obejdzie.
— Tak... Mawia.
— Oni są za rzeką Ruvumą.
— Czy przychodzą tu czasami?
— Przychodzą, ale od razu idą dalej. Oni pracują na katani (farma sizalowa).
— A którędy przechodzą rzekę?
— Przechodzą różnie, w Namikupa, w Nangadi i w Nevali, najczęściej w Nevali.
— Jak daleko do pierwszego z tych przejść?
— Do Namikupy niedaleko. My na mile nie liczymy. Ot, jak wyjść stąd rano, kiedy 
słońce jest tak 
— tu Murzyn wyprostował ramię niby wskazówkę zegara ukosem w dół ku ziemi — to 
do 
Namikupy można dojść, gdy słońce jest tak — tu nowy ruch ramienia ukosem w górę.
Murzyni rzadko się mylą w określaniu czasu, a błąd ich nie przekracza piętnastu 
minut. Często za 
pomocą ramienia potrafią dokładniej oznaczyć godzinę niż niejeden europejski 
zegarek.
— Na tej wysokości, którą wskazywał Murzyn, słońce ma stać o godzinie 
jedenastej, wypada więc, 
że do Namikupy trzeba piechotą iść pięć godzin. Przeciętnie licząc dwie i pół 
mili na godzinę 
murzyńskiego marszu, otrzymamy odległość dwanaście i pół mili, czyli mniej 
więcej około dwu-
dziestu kilometrów. Autem tę drogę przebędziemy w pół godziny.
— Ale ta twoja Namikupa leży na uboczu, może więc nie warto tam jechać? — 
zawołała Margaret.
— Mówisz „na uboczu” — zaśmiał się wesoło — ale czy potrafisz powiedzieć, dokąd 
prowadzi 
nasza właściwa i prosta droga? Wszakże cel mamy jeden: pogoń za maską. Którędy 
szlak 
poprowadzi, to już obojętne, byle z powodzeniem. Szauri mungu, czyli: wola 
boska!
Ujechali zaledwie kilka mil, a już ogromna, biało malowana tablica zaostrzonym 
swym końcem 
wskazywała: Namikupa. Zjechali w wąską, jednotorową dróżkę, o ubitej, równej jak 
stół 
powierzchni. Wiła się ona niemiłosiernie, maskując nagłe zakręty bujną zielenią 
krzewów. Upał do-
skwierał, więc wszystkie zwierzęta skryły się w gąszczu. Tylko głupi człowiek 
wiecznie gna za 
swoim przeznaczeniem, nie licząc się z porą dnia, bez sensu dusząc się w 
żelaznym pudełku, 
łykając kurz i spiekotę.
Jechali do Namikupy znacznie dłużej. Minęła dobra godzina, zanim wybiegły na ich 
spotkanie i 
ustawiły się szeregiem po obu stronach rozłożyste, ciemnoszmaragdowe mangowe 
drzewa. Są one 
w Tanganice zwiastunem większego osiedla ludzkiego. Mango obok kokosowych palm 
jest chyba 
najpiękniejszym drzewem tropików. Jego głęboki, pełny cień daje rozkosz 
rozpalonym do 
czerwoności ludziom, a soczysty owoc stanowi nierzadko jedyny w tym sezonie 
pokarm. W 
niektórych okręgach, jak na przykład w okolicy miasta Tabory, drzewa te łączą 
się w dość spore 
gaje, dziko rosnące i niczyje. Kiedy owocują, nie trzeba pracować. Głupi by się 
trudził! Wystarczy, 
leżąc na plecach, bezmyślnie patrzyć w niebo i jeść... jeść bez końca...
Już na pierwszy rzut oka nasi podróżnicy określili zgodnie, że wieś Namikupa 
wygląda 
sympatycznie i swojsko. Ludzie tu nie kryli się po kątach. Przeciwnie, 
wymachując przyjacielsko 
rękami, zbiegali się wesoło ze wszystkich stron. Aż dziwne, że widok wazungów 
nie wzbudzał tu 
popłochu ani lęku.
Na obszernej, seledynem malowanej łące, pod kopułami mangowych parasoli, Zygmunt 
zaparkował 
samochód, ale gdy przyszło do rozpakowania manatków, chwycił się za głowę.
— Do licha! Tak byłem zaabsorbowany tym niepowodzeniem z pontonem, żem na śmierć 
zapomniał o zakupie prowiantu. Wybrałem się jak ostatni osioł. Słowem, nie mamy 
co jeść.
— Rzeczywiście.
— Bardzo też wątpię, czy w tej wiosce jest jaki porządny sklepik, a zresztą pora 
wcale 
nieodpowiednia.
— Cukier mamy, sól też... pudełko sardynek... — zaczęła wyliczać.
— Daleko nie zajedziesz! Przede wszystkim: chleb. Wy, Anglicy, możecie żyć bez 
chleba, ja zaś 
jestem człowiekiem kontynentu, obejdę się bez mięsa, bez bacon and eggs (jajka 
na boczku), ale 
chleb być musi, bez niego nie istnieje żadne jedzenie. Halo, baba! — zwrócił się 
do najstarszego z 
Murzynów. — Macie wy tu kurę?
— Nie, panie, ani jednej.
— Więc może kazać im zarżnąć kozę? — spojrzał złośliwie na Margaret. — Koza na 
pewno się 
znajdzie.
W tym momencie podbiegł do nich chudy i wysoki jak tyka Murzyn prowadząc za rękę 
kilkunastoletniego chłopca. Nie czekając na pytania, sam zaproponował:
— Bwana m’kubwa życzy sobie jajek? Są świeżutkie. Pędź do chaty i przynieś 
zaraz! — rozkazał 
chłopcu. — Jest imbryk? Proszę o zapałkę, zaraz nastawimy, rozpalę ognisko, ho, 
ho, ja wszystko 
potrafię, znam się na służbie.
— Po raz pierwszy spotykam tak sympatycznego i usłużnego Murzyna, zwłaszcza że w 
jego 
zachowaniu nie ma ani krzty uniżoności.
Już chłopak wrócił z koszykiem jaj i garścią orzeszków ziemnych, które zaraz 
bezceremonialnie 
podał Margaret na dłoni. Ojciec jego tymczasem klęcząc na murawie dmuchał w 
płomień ogniska. 
Reszta mieszkańców wioski zbliżyła się półkolem i usiadłszy w kucki, przyglądała 
się w nienatręt-
nym milczeniu. Nikt się nie narzucał, nikt nie właził w obręb biwaku.
— Podoba mi się atmosfera tej wsi — rzekła Margaret. — Ja w ogóle wierzę w 
zbiorowe fluidy, 
nasycające sobą różne lokale, miasta i place. Paryż jest frywolny, Berlin ciężko 
stateczny, Dublin 
emerytalny, a ta wieś serdecznie życzliwa... nieprawdaż?
— Masz rację, czuję się już niebywale swojsko.
— Tutaj nie bałabym się nawet sama spać. Wiem, że ci ludzie nie uczyniliby mi 
najmniejszej 
krzywdy. Szczególnie podoba mi się ten ojciec z synem... Ale gdzież się oni 
podziali?... Czyżby 
odeszli?
Ustawiony ha trzech fachowo ułożonych kamieniach imbryk już kipiał. Kilka 
suchych szczap jasno 
płonęło pod nim. Murzyni, jak ogół ludzi puszczy, nie marnotrawią drzewa. 
Podkładają umiejętnie i 
po trochu. Ta uwaga przydałaby się naszym harcerzom, którzy niepotrzebnie 
przypiekają sobie 
dłonie, odcinając wysokim płomieniem dostęp do rondli.
Nagle od strony najbliższych zabudowań rozległo się rytmiczne pobrzękiwanie, a 
raczej dźwięczny 
chrzęst, coś w rodzaju wielkiej i ze starości ochrypłej kościelnej sygnaturki. 
Ten dzwoniący chrzęst 
zbliżając się to ucichał, to znów narastał, czasami milknął na dłuższą chwilę, 
aby znów zakołować 
rytmicznym tempem.
— Co to takiego?
Obrócili głowy, nadstawili uszu, a wraz z nimi to samo uczynił cały siedzący 
kołem tłum. Murzyni 
śmiali się. Bawiło ich, że wazungowie o niczym nie wiedzą i mają takie śmieszne 
miny.
Zagadka szybko się wyjaśniła. Oto na pokracznie rozstawionych nogach, zgięty 
wpół, sunie ku nim 
sympatyczny chłopak — ten, co przyniósł jaja — a za nim, ślad w ślad, jeszcze 
trzech dorosłych 
Murzynów, na końcu zaś, jako piąty, wysoki, chudy ojciec, rozpalacz ogniska. Idą 
razem zgodnie 
rytm w rytm, waląc piętami w murawę i chrzęszcząc grzechotkami z leśnych owoców, 
co wiszą im 
u łydek niby winogrona.
Krok w lewo, krok w prawo, obrót tyłkiem, podrzut piersią i znowu wypad, 
dalejże, aż do znużenia, 
coraz szybciej, coraz zwinniej, bez najmniejszej omyłki, jak najlepiej 
wytrenowana trupa 
rewelersów. A najżywiej uwija się malec. Uśmiechnięty od ucha do ucha, plącze 
się między nogami 
dryblasów, wymachuje ramionami. To on nadaje wszystkim obowiązujące tempo.
Gdy skończyli, Zygmunt porozdawał między nich miedziaki. Wzięli z szacunkiem, to 
znaczy 
dwiema rękami każdy, ale bez uniżonych podziękowań. To nie należy do tutejszych 
obyczajów. 
Słów nie uznają, w odpowiedzi na otrzymany bakszysz zawirowali jeszcze 
energiczniej, jeszcze za-
maszyście. Wybijają tempo swej afrykańskiej czeczotki, a dzwonkowe grona na 
łydkach zupełnie 
poszalały — zgrzytają, chroboczą, dzwonią i brzęczą, zależnie od sposobu 
uderzenia.
Raptem doleciał inny jakiś głos — wysoki, syczący, dyszkantowy. Tancerze 
stanęli. Nasłuchują. 
Radość na twarzach. Czekają.
Oto spoza pleców zgromadzonej publiczności wysuwają się gromady dziewczyn i 
chłopców, a 
każde trzyma w dłoniach płaskie, podłużne, z cienkich bambusików klecone 
pudełko. Wewnątrz 
każdego pudełka przetaczają się maleńkie, okrągłe kamyczki. Zależnie od ruchu 
dłoni, od 
szybkości, kąta nachylenia wydobywa się ten lub inny szeleszczący dźwięk.
Pod akompaniament rytmicznego szelestu zaczynają śpiewy. Pierwsza piątka z 
grzechotkami na 
nogach jęła także przytupywać do taktu. Jakiś barczysty Tarzan wytoczył przed 
siebie wysoki a 
potężnie gruby bęben i tłucze po nim pięściami. Jednym słowem uformowała się 
orkiestra i bez 
dyrygenta, samorzutnie a zgranie, bez fałszów i zgrzytów, wybija swój afrykański 
rytm, aż same 
nogi podskakują, a biodra zataczają kręgi. Coraz więcej postaci przyłącza się do 
tej podrygującej 
masy, coraz mniej siedzi na trawie, aż w końcu zostali tylko starcy. Okazja 
niebywała: wazungowie 
przyjechali.
Wkrótce noc ogarnęła podrygujący tłum. Zagubił się gdzieś życzliwie uśmiechnięty 
ojciec i jego 
miły syn, cofnęły się rytmicznie syczące pudełka.
Zygmunt i Margaret rozpoczęli kolację: jaja na twardo, popijane cukrzoną herbatą 
i zagryzane 
orzeszkami — co za wspaniałość!
— Powinnam być głodna, a nie jestem — rzekła Margaret. — Wszystko tu takie 
dziwne, takie 
absorbujące, że łatwo się zapomina o potrzebach żołądka.
— Ja, gdy zbieram eksponaty, zapominam o całym świecie, a przede wszystkim o 
jedzeniu. Mój 
dzień pracy ma szesnaście godzin bez przerwy.
— I dlatego prawdopodobnie wracasz z safari wysuszony na tyczkę.
— Odkarmiam się później. Jest na to czas, post przynosi zdrowie. A cóż z takiej 
pracy, jak u 
Anglików: najpierw sute śniadanie, potem, ledwie się rozpędzą, lunch, po lunchu 
sjesta, po sjeście 
afternoon tea (herbata popołudniowa), a potem kolacja. Wszystko według zegarka, 
punktualnie, 
broń Boże spóźnić się.
Siedząc na puszkach od benzyny, Zygmunt i Margaret głośno siorbią parzącą 
podniebienie herbatę. 
Są naprawdę szczęśliwi. Iluż to ludzi poświęciłoby majątek dla jednej takiej 
chwili. Iluż 
młodzieńców, pomylonych poetów, spóźnionych odkrywców, niedoszłych żeglarzy, 
niedocenionych geniuszów wzdycha do takich właśnie dzikich noclegów na tle 
tańczącego tłumu 
Murzynów, przy akompaniamencie łomotu bębnów, w szkarłatnych migotach ogniska.
Ale wszystko się kończy. Trzeba iść spać.
Majaczyły się im jeszcze w oczach piersi podrygujących dziewic, wypuczone pępki 
bachorów i 
kołyszące się rytmicznie wężowato giętkie czarne ramiona, bez kości i bez 
stawów.
— Margaret!
— Co takiego? — podniosła się przestraszona.
— Czyżby tutaj były tse-tse?
— Chyba nie... to komary!
— Ach, tak! Zaczynają ciąć, i to coraz wścieklej. Dawaj moskitierę!
— Jest do niczego. Pamiętasz, podarliśmy ją na drobne kawałki.
— Niech to diabli porwą! Nie będzie można spać — zaklął.
Dopiero o północy przestały kąsać i wreszcie cisza ukoiła znużone powieki.
GŁODÓWKA
Ani w Namikupie, ani w dalszych przybrzeżnych wioskach nikt o maskach nie 
słyszał. Odsyłano 
ich wciąż dalej i dalej w kierunku Nevali, aż wreszcie i tam dotarli. Pierwszą 
ich myślą było: jeść! 
Ta wczorajsza herbatka z jajkami zamiast chleba nie nastrajała zbyt 
optymistycznie. Gdzie tu coś 
kupić?
— I to ma być owa Nevala? Siedziba district commissionera?! — krzyknął Zygmunt 
ze złością na 
widok jednej jedynej uliczki walących się ruder. — Cóż tu można dostać?
— Chyba się kawałek chleba znajdzie — powiedziała Margaret nieśmiało.
— Dziewczyno, o chleb najtrudniej! Murzyni takowego nie jadają wcale, a Hindusi 
jedzą swoje 
czapati, na świeżo i na gorąco, jak nasze naleśniki. Przy tym hinduskie obyczaje 
nie pozwalają brać 
od przejezdnego gościa pieniędzy za poczęstunek, więc prosić o czapati nie 
wypada. Próbujmy 
lepiej szczęścia w kolejnych sklepikach.
To mówiąc zatrzymał auto w cieniu najbliższego drzewa.
— Wszakże muszą tu mieszkać jacyś Europejczycy... jakieś władze, powinni nas 
zaprosić.
— Nie gniewaj się, ale mam pod tym względem bardzo smutne doświadczenia. W 
innych 
koloniach, owszem, ugoszczą nawet serdecznie, ale w angielskich... lepiej nie 
próbować.
Weszli do największego sklepiku. Już pierwszy rzut oka potwierdził wszystkie ich 
obawy. Z sufitu 
zwieszały się kolorowe chusty, na półkach czerwieniły się stosy paczek 
najtańszej murzyńskiej 
herbaty Simba. W kilku skrzyniach na podłodze stała gruboziarnista sól, poza 
tym: mydło do prania 
pokrojone w drobniutkie kostki, mąka i tłuszcz z ziemnych orzeszków — to 
wszystko. Zbędne 
wszelkie pytania. Calutki towar można objąć okiem. Ale skoro weszli, muszą o coś 
zapytać:
— Co możemy dostać do zjedzenia?
Hindus powiódł oczami po półkach, uśmiechnął się życzliwie, ale bezradnie ; 
rozłożył ręce:
— Są sardynki w puszkach, jest kompot.
— Ilu białych tutaj mieszka?
— Tylko jeden bwana disi, no i jeszcze misjonarz luterański, ale jego misja leży 
nieco dalej.
— Gdyby katolicka, mielibyśmy zapewnioną gościnę, z luterańską trudniejsza 
sprawa, mają zwykle 
liczną rodzinę i ciasne mieszkanie. — Zygmunt spojrzał na zegarek.
— Za trzydzieści minut biuro district commissionera zostanie zamknięte. Jest to 
ostatnia nadzieja 
na jakąś konkretną pomoc, śpieszmy więc. Znając miejscowe warunki aprowizacyjne, 
chyba nas 
zaprosi.
Bezszelestnie potoczyli się pięknie utrzymaną aleją wprost przed mury jeszcze 
poniemieckiej 
forteczki. Na tle ciemniejącego lazuru nieba szczerzyła do nich białe zęby 
strzelniczych blanków.
Bwana disi, wysoki, wytworny, o wypłukanej z wszelkiego wyrazu twarzy urzędnika, 
zauważył 
uprzejmie, że jest piękna pogoda, że słońce grzeje, ale w miarę, że wczoraj było 
znacznie goręcej, a 
dziś lepiej, aż wreszcie, gdy się dowiedział o nieudanej wyprawie nad Ruvumę, 
wykrzyknął 
porywczo:
— Ale macie pecha! Wczoraj odjechali stąd dwaj Portugalczycy. Byli tu własnym 
jeepem. 
Przeprawili się na pomoście z małych łódek. Oni by wam pomocy na pewno nie 
odmówili.
— Jaka tam droga? Możliwa?
— Pan myśli o zjeździe do Ruvumy? Nieszczególna. Trzeba jechać na hamulcach na 
pierwszym 
biegu. Spad karkołomny. Na dole piaski, ale skoro ci Portugalczycy jakoś się 
przeprawili, więc...
— Możliwości jeepa są inne...
— Nie chcę doradzać, ale chętnie dam wam list polecający do szefe do posto po 
przeciwnej stronie. 
Jestem pewien, że dobrze was przyjmie. Łączą mnie z nim serdeczne stosunki 
sąsiedzkie.
— W takim razie zdecydowane. Jutro rano ryzykuję, a tymczasem pora się jakoś 
urządzić na noc. 
Ma pan tu w Nevali jakiś rest house?
— Ależ oczywiście, oto proszę klucz. Boy, który sprząta, powinien być tam na 
miejscu.
Tu bwana disi spojrzał na zegarek, dając wymownie do zrozumienia, że się spóźnia 
przez nich na 
cup of tea (filiżankę herbaty), co jest po prostu w angielskim rozumieniu 
zbrodnią. Schodząc na dół 
do samochodu, Zygmunt nie wytrzymał długiego milczenia.
— Nie gniewaj się, Margaret, taki już twój smutny los. Nasłuchasz się ode mnie 
rozmaitych słów 
pod adresem Anglików, ale powiedz sama, czy jest do pomyślenia, żeby w takiej 
obskurnej dziurze, 
w takim odludziu, gdzie bubek siedzi zupełnie samotnie, nie zainteresować się 
nawet losem 
Europejczyków, nie zaprosić na te jego zas... przepraszam... tea. W moim polskim 
łbie podobna 
rzecz nie chce się pomieścić. Zwłaszcza że szelma doskonale wie, jak 
zaprowiantowane są tutejsze 
sklepy. Tfu!... — zakończył soczyście.
— Czy wciąż mam ci przypominać, że nie jestem Angielką, tylko Irlandką?
Zajechali przed niewielki domek. Tu stał już wyprężony na baczność umundurowany 
messenger z 
mosiężną blachą na piersi.
Usłużnie otworzył drzwi do pustego pokoju. Podłogę i parapety okien pokrywał 
grubą warstwą 
kurz. Za tym pokojem był takiż drugi, połączony z „łazienką” bez wanny i bez 
wody.
— O, widzisz? Dał nam klucze, jakby dawał wstęp do raju, do komfortowego pałacu. 
Spokojny już 
w swym sumieniu, że „urządził” bliźnich. Nie przyszło mu tylko do głowy zapytać, 
czy mamy jakie 
bądź łóżko albo materac. Każdy bowiem szanujący się Anglik podróżuje w Afryce z 
karawaną 
mebli i karawaną służących. Po prostu świat kolonialny jest nie dla turystów i 
nie dla ubogich, tylko 
dla burżujów. Szlag może człowieka trafić! W sklepikach pustka, w rest house 
pustka, a jedyny 
Europejczyk spogląda na zegarek, kiedy się wreszcie odczepi od nieproszonych 
gości! Nawet 
służący, ten messenger, spogląda na nas jak na dziwolągi. Widzisz, jak on 
wypatruje w stronę 
bramy, czy nie jedzie za nami ciężarowe auto z meblami, blaszaną wanną, 
kucharzem i praczem? 
Wyglądamy w jego oczach jak najciemniejsza hołota. Powiadam ci, najgorsze są 
małe miasteczka. 
Na wsi przynajmniej nie ma takich bubków. Tam można bez żenady usiąść na murawie 
i zjeść 
jajka.
— A może by tak na bezczelnego posłać tego messengera do bwana disi z prośbą, 
aby jego boy 
wypiekł razem z chlebem swego pana i nam trochę?
— Myśl dobra, można spróbować, korona mu z głowy nie spadnie.
Zygmunt usiadł na paczce i na kolanie skreślił uprzejmy list:
„Drogi panie, brak sklepów zmusza mnie do prośby o bochenek chleba. Czyby pański 
boy nie 
zechciał nam przy sposobności upiec? Bardzo przepraszamy i dziękujemy z góry”.
W kilkanaście minut messenger wrócił z ustnym poleceniem:
— Bwana disi prosi o mąkę, jego boy wypiecze.
— Przysłać mąkę na jeden bochenek! Żeby bwana disi nie zbankrutował czasami z 
powodu 
trzydziestu centów, trzeba iść półtora kilometra do najbliższego sklepiku. Inni 
ludzie, inny świat! 
Trudno — westchnął Zygmunt.
Poszedł i kupił. Posłał paczuszkę dygnitarzowi. Czekał.
Późnym wieczorem zjawił się przed Zygmuntem kucharz bwana disi osobiście. 
Poprosił o talerz na 
placki, które upiekł zamiast chleba.
— Czyżby w twojej kuchni zabrakło wolnego talerza? — spytał Zygmunt.
Kucharz odszedł lekko zawstydzony. Po półgodzinie wrócił z czerepem potłuczonego 
półmiska, na 
którym leżały świeże, jeszcze dymiące placki. Całego półmiska bwana disi bał się 
ryzykować.
Czyszczenie podłogi miotłą z liści podniosło tak wielki tuman kurzu, iż w 
rezultacie trzeba było 
spać w samochodzie. Zresztą jakaż różnica między cementem brudnej podłogi a 
blachą 
samochodu? Jeżeli taka różnica istnieje, to na korzyść tego ostatniego.
Nazajutrz, gdy stojąc na szczycie góry spojrzeli w perspektywę czekającej ich 
drogi, zrobiło im się 
nijako. Oto hen, daleko we mgle, ledwie się rysują na tle nieba faliste 
fioletowe szczyty. Tam pono 
leży pierwszy portugalski posterunek. Ku tym szczytom pnie się równomiernym, ale 
stromym 
zboczem kędzierzawa czupryna tropikalnego lasu. Takaż druga płaszczyzna opada od 
ich stóp, aby 
się połączyć z tamtą w dolinie rzeki Ruvumy. Czyste jak kryształ powietrze 
pozornie zbliżało ich 
cel, ale Zygmunt nie był żółtodziobem, miał spore doświadczenie. Zdawał sobie 
doskonałe sprawę, 
ile czeka ich trudu na przestrzeni tych pięćdziesięciu kilometrów 
nieprzewidzianych wertepów.
Zaczęli zjeżdżać powolutku i ostrożnie, bo to, po czym jechali, trudno było 
nazwać drogą. Żaden 
wehikuł nie potrafiłby się tędy posuwać, cóż dopiero osobowy samochodzik. Ta 
szeroka ścieżka 
powstała samorodnie jako rezultat odwiecznego dreptania bosych stóp. Dla 
złagodzenia stromizny 
wyginała się żmijowato, ale woda w czasie deszczowego sezonu nie liczyła się z 
niczym i płynąc 
gwałtownym strumieniem, przeorała te drogowe skręty, tworząc głębokie wyrwy na 
ukos i w 
poprzek. Oczywiście nikt ich nigdy nie zasypywał. Musiał więc Zygmunt 
akrobatycznie lawirować, 
obliczając każdy maksymalny przechył. Niskie podwozie samochodu raz po raz 
uderzało o 
wystające kamienie.
— No, no, moja droga! Że jeep tędy przeszedł, nie dziwię się, ale coraz bardziej 
powątpiewam w 
możliwość naszego tędy powrotu. Jeżeli ugrzęźniemy, to już gruntownie. Bez 
pomocy traktora nie 
da rady. Zaczynam żałować swej lekkomyślności.
— W razie czego samochód jest ubezpieczony — uspokoiła Zygmunta Margaret.
— Mylisz się bardzo. Za uszkodzenie samochodu na dzikiej drodze nikt nie 
odpowiada, a chyba 
tych wertepów nie można nawet nazwać drogą.
Co chwila spotykali gromady Murzynów. Pięli się wolno, niosąc toboły i narzędzia 
pracy. Dużo 
szło kobiet. Dźwigały jeszcze większe toboły. Widocznie handel międzykolonijny 
kwitł bez żadnej 
kontroli celnej. Napotykane Murzynki były bardzo brzydkie. Może wrażenie to 
potęgowały czarne 
kłódki sterczące w górnej wardze.
— Kabila gani wewe (do jakiego plemienia należycie)? — spytał Zygmunt.
— Makonde — padła odpowiedź.
— Jakim cudem? — mruknął Zygmunt. — Wszakże Murzyni z Namikupy i innych wiosek 
po 
drodze należeli także do szczepu Makonde i wcale nie byli podobni do tych tutaj. 
Ci są małego 
wzrostu i straszliwie tatuowani, tamci zaś przystojni i rośli.
— Zapytaj kogoś innego. O, właśnie idzie taki — rzekła Margaret.
— Ba! watu ni kabila gani (człowieku, do jakiego szczepu należą ci ludzie)?
Zaczepiony Murzyn obejrzał się na innych, skrzywił pogardliwie wargi i rzekł:
— Mawia.
Ach! Więc nareszcie mają przed sobą owych legendarnych rzekomo ludożerców. Owych 
genialnych rzeźbiarzy, mieszkańców Mozambiku. Więc to oni kryją tajemnicę 
poszukiwanej maski!
Przy każdej nowo napotkanej grupie stawali przyglądając się ciekawie tym 
ludziom, o których tyle 
już naopowiadano legend i od których właściwie zależał teraz los ich wyprawy.
— Słuchaj, Zygmunt! — zawołała nagle Margaret niepewnym głosem. — Przyjrzyj się 
im tylko 
uważnie. Mnie się wydaje, że tatuaż ich twarzy przypomina tatuaż naszej maski 
Makeke!
— Może i masz rację... — odrzekł Zygmunt po chwili namysłu. — Margaret, zbliżamy 
się do 
kulminacyjnego punktu naszej wyprawy!
Po kilku godzinach spełzania stromizną kamieni i wyrw dobrnęli wreszcie do 
łagodniejszego spadu. 
Droga przestała się wikłać. Las się przerzedził. Od czasu do czasu poprzez 
gałęzie drzew błysnęła 
daleka, zalana słońcem dolina rażąco żółtego piasku. Rzeki wciąż jeszcze nie 
było widać.
W pewnej chwili, zupełnie nagle, samochód wpadł w jakąś zwariowaną trzęsionkę, 
zupełnie jak na 
zoranym ugorze. Wyskoczyli oboje, żeby sprawdzić powód.
Przed nimi nie było drogi. Znikła. Zamiast niej rozpościerała się gęsto 
podziurkowana dołkami 
płaszczyzna. Wyglądało, jakby ktoś bardzo złośliwy umyślnie powybijał grubym 
palem dziurę przy 
dziurze, fabrykując ogromne sito dla Guliwera. Co to może być? Zastanawiali się 
przez chwilę.
— Do diabła! — zaklął Zygmunt. — Czegoś podobnego nigdzie nie oglądałem. Jakże 
teraz 
jechać?...
Nagle zaświtała mu myśl. Schylił się nisko, ukląkł i zaczął pilnie studiować 
jeden z takich otworów.
— Ależ oczywiście! Że też od razu nie przyszło mi do głowy: przecież to są ślady 
hipopotamów! 
Olbrzymie ich stada wędrowały tędy podczas deszczowych roztopów, kiedy ziemia 
była jeszcze 
miękka. Wtłoczone ślady nóg zwierząt zaschły w formie glinianych odlewów, no i 
utworzyło się to, 
co widzisz.
Nie było innej rady. Musieli krok za krokiem, na pierwszym biegu, przesuwać się 
z dołka w dołek, 
skacząc niemiłosiernie i dzwoniąc blachami.
— Piętnaście minut takiej jazdy równa się piętnastu tysiącom przebytych 
kilometrów. Straszliwa 
próba wytrzymałości karoserii. Byliśmy jednak szalenie lekkomyślni, decydując 
się na tę 
przeprawę. Powinniśmy byli to wszystko przewidzieć.
— Przewidzieć, że hipopotamy zechcą robić dziury?
— Ależ oczywiście. To jest Afryka, a w Afryce wszystkiego należy oczekiwać.
Po przebyciu hipopotamiej drogi wpadli z kolei w piaski, te z każdą minutą 
stawały się coraz 
bardziej grząskie.
— Nie wiem, co lepsze, czy dziury, czy ten przeklęty piasek — mruczał Zygmunt 
zły. — Daleko w 
ten sposób nie ujedziemy, o!... już się woda w chłodnicy gotuje.
— Robisz się hipochondrykiem, wiecznie narzekasz.
— Gdyby tak ciebie głodzili przez kilka dni, a potem kazali prowadzić samochód 
po księżycowych 
wulkanach, dopiero byś wiedziała, co to złorzeczyć!
— Proponowałam nieraz, że cię zastąpię, ale wolisz kierować sam, więc kieruj i 
nie psiocz.
Może ta ich głodówka, może odmienność doznawanych co krok wrażeń, może 
bezustanne napięcie 
nerwów sprawiły, że kiedy wreszcie dotarli pod wieczór do pierwszych ludzkich 
zabudowań, czuli 
się do reszty wypompowani.
Wioska składała się z czterech małych chatynek, zgrupowanych dokoła podwórka. 
Pełno tu było 
dzieci i starych i młodych Murzynek.
Ani jednego dorosłego mężczyzny.
— Gdzież wasi ojcowie? — zdziwił się Zygmunt.
— Łapią ryby.
— Brawo! — zawołał w stronę Margaret. — Więc blisko już Ruvuma.
— A skoro oni łowią ryby, będzie co jeść — dodała Margaret.
— Macie mahindi (kukurydzę)? — zwrócił się Zygmunt do starej Murzynki.
— Akuna, bwana m’kubwa (nie ma).
— Mamma iko (jaja są)?
— Akuna.
— Maziwa (mleko)?
— Akuna.
— Kuku (kura)?
— Akuna.
— Do licha, oni tu nic nie mają. Cóż będziemy jedli? Witu gani wiko (cóż więc 
macie)? — spytał z 
nutą irytacji w głosie.
— Iko asali, bwana (jest miód) — padła lakoniczna odpowiedź.
— Ładna mi historia. Cóż teraz będziemy robić z tym miodem? Na głodny żołądek... 
miód na 
pierwsze danie, miód na drugie i...
— Miód na trzecie — powiedziała Margaret.
— Nie. Na trzecie już... wymioty.
— Spójrz no, spójrz no! — zawołała wskazując palcem. — Zdaje się, że masz rację. 
Oto nasz miód.
Stara baba niosła do nich skórzany worek. Żeby zadokumentować wazungom dobry 
gatunek miodu, 
przelała trochę poprzez brudne palce do małej tykwy, następnie smakowicie 
oblizawszy jej krawędź 
podała Margaret. Wyglądał jak smar do kół, i to bardzo brudny.
Wkrótce wrócili rybacy, ale bez ryb. Nie można się było z nimi dogadać, jaki los 
spotkał cały ich 
połów. Zygmunt zrozumiał tylko, że ryby suszą się nad rzeką Ruvumą. Faktem jest, 
że tu w wiosce 
ich nie ma. Tymczasem gromada tubylców razem z dziećmi zasiadła do jedzenia 
jakiejś 
papkowatej, pomarańczowej masy.
— Czyżby to glina? — mruczał z niedowierzaniem Zygmunt. — Wygląda na glinę, a ja 
słyszałem, 
że w tych właśnie okolicach ludzie w czasie pory suchej jadają glinę.
— Aleśmy wpadli z tym prowiantem — powiedziała Margaret. — Chyba zaczniemy jeść 
razem z 
nimi glinę albo nauczymy się ludożerstwa, wówczas...
— Wówczas pożrę ciebie na kolację, boś jeszcze na moje szczęście niezupełnie 
schudła.
Położyli się na głodno w otwartym na roścież samochodzie. Noc była duszna. Od 
strony rzeki 
dolatywały ryki hipopotamów.
— Zygmunt! — odezwała się po chwili milczenia. — Nie śpisz?
— Nie jeszcze.
— Pokaż mi Krzyż Południa, nie mogę go znaleźć.
— Bo i niełatwo. Są dwa podobne do siebie gwiazdozbiory, umieszczone jeden nad 
drugim. Ten 
wyraźniejszy i bardziej podobny do krzyża nie jest Krzyżem Południa.
Patrz w kierunku mego palca, widzisz?
— Widzę ogromnego szczura, który siedzi przed nami Ina dachu chaty.
— Nie, to nie jest Krzyż Południa. Patrz w prawo od szczura.
— Może ten krzywy trapez?
— Właśnie, właśnie. Połącz w bujnej fantazji te cztery gwiazdy liniami, no i 
otrzymasz krzywy 
krzyż. Zrobione?
— Zrobione. Dobranoc.
SALTO MORTALE
Droga, którą jechali od rana, utonęła w piasku, dalej posuwali się już tylko 
śladami jeepa, ale i te 
chwilami ginęły w kępkach traw albo krzyżowały się zwodniczo ze śladami jeszcze 
poprzednimi, 
które zostawił tenże jeep, jadąc z Mozambiku do Nevali. Otaczał ich 
nieprzenikniony gąszcz sło-
niowej trawy i buszu. Tak klucząc utknęli przed ścianą wysokiego lasu. Nie było 
innej rady, jak 
tylko pójść na wywiad.
Rozchylając na boki wysokie trzciny, szli kierując się bardziej nosem niż okiem, 
czuć bowiem było 
wilgotny zapach wody.
— Uważaj, żebyśmy nie zgubili samochodu.
— Chyba trafimy własnym śladem.
— Trzciny prostują się, spójrz poza siebie, nie widać, którędyśmy szli.
Na szczęście nie uszli daleko. Trafili zaraz na dziwny tunel, którego 
przeciwległy wylot świecił 
lazurem nieba. Przeszywał on gęstwę lasu na przestrzał. Jego podłogę tworzył 
trzcinowy pomost.
— Najprawdopodobniej tędy właśnie przejechał nasz portugalski jeep. Te trzciny 
są nacięte ludzką 
ręką — zauważył Zygmunt wstępując na ruchomy pomost. — Chodź, Margaret, wpierw 
go 
wypróbujemy.
Sprężysta warstwa trzcin miękko uginała się pod ich stopami, a liczne ptactwo 
wypełniało wnętrze 
tunelu nieustannym świergotem. Wesoło tu było, choć duszno i parno. Kiedy z 
nagła wyszli z 
przeciwległego wylotu, ogrom wolnej przestrzeni oszołomił ich na chwilę. Stali 
oto na naturalnym 
balkonie ostatniej, nie zalewanej deszczami ziemi, czyli na właściwym, wysokim 
brzegu Ruvumy. 
Ten próg urywał się stromo, przechodząc parę metrów niżej w płaszczyznę 
grząskiego piasku. 
Piasek biegł daleko, aż do błękitnawej wstęgi wody, i jeszcze dalej poza nią do 
takiegoż wysokiego 
progu na przeciwnym już brzegu. W sezonie deszczów rzeka wypełnia całe koryto od 
progu do 
progu, teraz wije się tylko środeczkiem ogromnego łożyska.
Zapatrzyli się przed siebie w daleki horyzont, przenosząc wzrok od jednej kępy 
trzcin do drugiej, 
błądząc oczy- po wstęgach na poły wyschniętych lagun, brnąc poprzez pagórki 
diun, i trudno im 
było uwierzyć, aby jakieś auto potrafiło się tędy przekopać.
— Patrz, tu są jednak wyraźne ślady jeepa. Oni wycięli [ten tunel, ale jak 
zjechali z progu?... Mnie 
się wydaje, że ten ich jeep nie był wcale taki bohaterski...
— A mianowicie dlaczego?
— Bo widzę mnóstwo śladów stóp. Tłum Murzynów [musiał ich pchać. Widocznie 
czekali gdzieś 
tutaj na powrót [swoich panów. My tych Murzynów nie mamy, dlatego bardzo wątpię, 
czy 
potrafimy przebrnąć.
— Za późno się cofać. Kości “rzucone. Zamiast lamentować, chodźmy do samochodu i 
próbujmy 
— rzekła Margaret potrząsając energicznie czupryną.
Wracali kołysząc się na pomoście z trzcin. Jakże po takiej galarecie jechać 
autem? Na samą myśl o 
tym ciarki przebiegały skórę.
Zapuszczając motor, Zygmunt miał tremę. Czuł się jak przed publicznym występem. 
Wszak trzciny 
wplączą mu się w koła, a zresztą pełno pod nimi dziur i wykrotów. Jeep może się 
wywracać, nic mu 
się nie stanie, inaczej z takim delikatnym chucherkiem, jak opel-olimpia.
Powolutku wjeżdżali na trzęsący się pomost. Samochód przechylał się z boku na 
bok do granic 
równowagi, przestraszona Margaret raz po raz chwytała się drzwi. Większość 
trzcin tworzących 
pomost nie była wcale ścięta, tylko przechylona. Uciskając je kołami, pociągali 
ku sobie całą resztę 
zespolonych, a jeszcze stojących trzcin. Tym sposobem pięciometrowej wysokości 
las kładł się jak 
pijany to z przodu, to z tyłu, wybijając czołobitne pokłony. Rozumne auto nie 
chciało się jednak 
wywrócić. Łamało oporne trzciny, wydobywało się z wykrotów i warcząc wściekle 
pierwszym 
biegiem, pruło wciąż naprzód blachami błotników. Tak dobrnęli w końcu do wylotu 
tunelu. Teraz 
oczekiwał ich karkołomny zeskok, czyli druga część spodziewanego dramatu. Gdy 
jeep tędy szedł, 
podtrzymywało go kilkadziesiąt czarnych ramion.
— Nie ma innej rady, jak tylko podkopać ten skos, usypując pochylnię. Tego ani 
ja, ani ty nie 
zrobimy. Trzeba cierpliwie czekać na Murzynów ze szczepu Mawia, oni noszą ze 
sobą kopaczki.
Te słowa jakby wywołały wilka z lasu: spoza krzewów wyłoniła się gromadka 
Murzynów. 
Zatrzymali się chętnie. Każdy dodatkowo zarobiony grosz stanowił dla nich 
majątek. Czasu mają 
zawsze w bród. W pół godziny robota była ukończona: skośna pochylnia spadała 
teraz równo i 
łagodnie. Można próbować.
Zygmunt, chociaż sam nie bardzo wierzył w powodzenie, wystartował i bez dalszych 
namysłów 
zaczął powoli zjeżdżać. Ledwie jednak przednie koła trafiły na świeży nasyp, 
jedno z nich zaryło 
się głębiej i samochód począł się wywracać. Kilku Murzynów podbiegło ratować, 
ale już było za 
późno. Kurczowo chwycił za kierownicę, nogi mu zleciały z pedałów. Poczuł, że 
leci w przepaść. 
Był to jeden moment. Może ze strachu, może z wielkiego przejęcia, stracił 
zupełnie głowę. A 
samochód tymczasem przetoczył się bokiem po miękkim, piaszczystym nasypie i 
wykonawszy 
boczne salto mortale, wylądował szczęśliwie na wszystkich czterech kołach. 
Zygmunt siedział 
blady na swoim miejscu, nie mogąc wykrztusić z trzęsących się ust jednego słowa. 
Tak się to stało 
szybko, tak niespodziewanie szybko i łatwo, jakby auto było zrobione z gumy.
Gdy wreszcie wysiadł, chwiał się na nogach. Szok był zbyt silny nawet jak na 
zrównoważone 
nerwy. Nadbiegła Margaret, a za nią Murzyni. Patrzyli na niego jak na 
niedoszłego samobójcę.
— No cóż, Margaret? Nasz samochód okazał się akrobatą — zażartował.
— Nic ci się nie stało? — pytała. — Nie jesteś ranny?
— Gdzież tam, bardzo przyjemnie się koziołkowało. Nawet nie przypuszczałem, że 
to tak łatwo i 
szybko. Trzeba obejrzeć karoserię, chyba się wgięła.
Obchodzili samochód wkoło, oglądając go uważnie.
— Rzeczywiście, cud chyba, ani śladu wgięcia, to dlatego że piasek, więc było 
miękko. Naprawdę 
trudno uwierzyć w takie szczęście. Szkoda, żeśmy tracili tyle czasu na kopanie, 
lepiej było 
wywrócić samochód umyślnie i niech sobie koziołkuje w dół, jak chce. Wspaniały 
musiał być wi-
dok, a ja biedny nic a nic z tego nie widziałem...
— Nie dowcipkuj. Gdybyś był na moim miejscu i przeżył to co ja... Okropne.
— Uspokój się, to już minęło.
— Tak. Teraz myślmy, co robić dalej, bo Murzyni czekają. Jakoś ten piasek nie 
wygląda wesoło.
Zygmunt znowu zapuścił motor. Murzyni ustawili się do pchania. Na krzyk ruszyli 
wszyscy. Koła 
zrobiły kilka obrotów, po czym, wyrzucając poza siebie kłęby piaskowego pyłu, 
zaczęły kręcić się 
w miejscu.
— Nic z tego — mruknął Zygmunt wysiadając. — Jedyna chyba rada kłaść trzciny pod 
koła.
Wydał odpowiednie zarządzenia i ludzie wzięli się do koszenia. Po kilkunastu 
minutach 
wymoszczono już dobre kilka metrów. Znowu spróbował. Koła rozrzuciły trzcinę, 
zarywając się 
jeszcze głębiej.
— Skoro ten sposób zawiódł, trzeba się chwycić innego. Jak daleko stąd do 
bambusów? — zwrócił 
się, do grupki Murzynów.
— Baałi, kabisa, bwana m’kubwa... kilimani (daleko bardzo... w górze).
— Moglibyście tam pójść i naciąć trochę bambusów?
— Nie, bwana, my iść do domu, już słońce iść spać. My musieć spać.
— Ano, cóż robić, nie pozostaje nic innego i nam. Musimy tu nocować, a jutro 
rozejrzeć się za 
bambusami. Mam myśl: trzeba powiązać bambusy w długie chodniki i jechać po nich. 
Murzyni 
będą podkładali na zmianę coraz to nowy chodnik pod przód samochodu. Tym 
sposobem, mając 
jakby ruchomy pomost, przebrniemy jakoś te dwie mile piasku.
— Pomysł może i dobry — odpowiedziała Margaret — ale do jego realizacji 
potrzebne są dwa 
warunki. Skąd wziąć jutro ludzi i skąd wziąć tyle bambusów?
— Te kłopoty odłóżmy na potem. Teraz czeka nas nocleg wśród piasków rzeki 
Ruvumy, czyż nie 
dość malowniczo?... O!... posłuchaj: już hipopotamy porykują, niebawem rozpoczną 
swoje spacery 
inne zwierzęta. Tutaj powinno być gwarno i wesoło. Cały świat wieczorami zwykł 
chadzać do 
wodopoju. Ale póki słońce nie zaszło, musimy pędzić do rzeki, może znajdziemy 
tam rybaków, no i 
kupimy od nich ryby.
— Najważniejsza woda. Wszak nie mamy ani kropelki na herbatę! — zawołała 
Margaret. — A 
więc zostawmy ma-natki na opiece boskiej i jazda w drogę!
— Opieka boska opieką boską, ale ja bardziej ufam ludzkim zamkom, pozamykajmy 
okna i drzwi, 
będzie bezpieczniej.
— Ludzie odeszli, nowi już dzisiaj nie przyjdą, odludzie kompletne, czegóż się 
mamy obawiać, 
chyba lamparta, a ten pieniędzy nie kradnie.
— Sicher jest sicher, dawaj klucz od samochodu! Pozrzucali naprędce wszystko na 
kupę i 
przekręcili klucz
w drzwiach auta. Szli teraz powłócząc ciężko nogami, bo drobnoziarnisty piasek, 
wkradając się w 
szczeliny sandałów, więził im stopy. Pomagali sobie wymachami ramion jak na 
nartach, ale złe 
odżywianie w ciągu ostatnich dni, a może parna duchota wyczerpały ich fizycznie 
i nerwowo. Szli 
nadrabiając miną, ciągnąc za sobą stopy jak odrętwiałe kłody. Wybierali pasma 
ciemniejszego 
piasku, sądząc, że będzie twardszy. Cieszyli się z każdego udanego kroku po to, 
aby za chwilę 
złorzeczyć, gdy zasuszona z wierzchu skorupa załamywała się i wpadali w podmyty 
wykrot.
Malowniczo rozrzucone kępki wysokiej trzciny zakrywały widok na wciąż daleką 
jeszcze Ruvumę. 
Kluczyli pomiędzy nimi w poszukiwaniu dalszych wodnych łożysk — tutaj z reguły 
gleba była 
twardsza i dawała mocniejszy opór stopom. Tak dotarli wreszcie do niewielkiego 
bajorka. Leżało 
sobie wtulone pomiędzy nawisłe darnie i kępki słoniowych traw, jako smętna 
resztka nie 
wyparowanej jeszcze wody, ziejące stęchłym zapachem butwiejących roślin i 
narkotykiem 
rozkwitłych nenufarów. Bajorko było niewielkie, ale głębokie, jakiś dół w 
normalnym łożysku rze-
ki — naturalny basen, hodowla komarów. Ale kto by się zastanawiał nad jego 
sanitarnym stanem! 
Woda nie wyglądała zbyt czysto, ale byli tak bardzo zmordowani i spoceni, że nie 
zastanawiając 
się, bez słowa, błyskawicznym ruchem zdarli z siebie ubrania, wpadając w nią po 
ramiona. Oczy-
wiście, wydała im się chłodna. Co za dzika rozkosz! Co za błogi wypoczynek! Leżą 
oto na 
powierzchni, z lekka pracując kończynami, i co chwila zanurzają się aż do 
ostatecznej 
wytrzymałości tchu.
Zygmunt pierwszy ochłonął i trzeźwo spojrzał na sytuację. Zadarłszy głowę, jął 
mówić mentorskim 
głosem:
— Szanowna, a wielce czcigodna moja jedyna słuchaczko! Wiedz, że w krajach 
tropikalnych, w 
takich właśnie stojących wodach aż się roi od różnych pasożytów, z których 
najgorszym jest 
Carcaria schisostoma. Wystrzela ona z wodnych ślimaków i niby żywa torpeda 
przebija skórę 
człowieka, aby przedostać się najkrótszą drogą do jego krwi. Ślimaki te 
szczególnie lubią takie oto 
trzciny i zielska: szanowna słuchaczka może z łatwością oglądać je dookoła 
siebie w tym wzorowo 
do tego celu stworzonym bajorku. Poza tym istnieją tutaj tysiące innych, mniej 
lub więcej 
przyjemnych żuczków, po murzyńsku zwanych „du-du”, ale o tym powiem szanownej 
słuchaczce 
przy następnej okazji i w następnym błotku.
Śmieli się wesoło, beztrosko gwiżdżąc na wszelkie niebezpieczeństwa. Życie jest 
zbyt krótkie, aby 
je truć zbytnią przezornością. Gdy wrócą do swoich miast, dosyć jeszcze będą 
mieli wanny. 
Zapomnieli o wszelkich mądrych teoriach jeszcze mądrzejszych a ostrożnych ludzi. 
Mało 
brakowało, a piliby tę żółtą żelazistą, pełną przeróżnych organicznych i 
nieorganicznych domieszek 
wodę. Wyskoczyli na brzeg rześcy i odrodzeni. Zamoczyli swoje nieskomplikowane 
ubrania i na 
mokro wdziali na siebie. Niech parują, będzie chłodniej.
Już widać rzekę. Przemyca się ona płytkim prądem to tu, to tam między 
mieliznami, jak złodziej. 
To nie jest jej pora. Teraz panują tu wszechwładnie słońce i ziemia. One 
skrępowały jej ruchy 
dyktatorskim terrorem. Musi ich słuchać, płaszczy się więc cicho. Lgnie potulnie 
do ich stóp. Gdzie 
każą, tam płynie. Czai się, aby kiedyś pokazać kły, aby wziąć odwet za 
upokorzenie. Te dni już idą. 
Ten czas — jej czas już bliski. Gdzieś w górach Livingstone’a grzmią suche 
pioruny. Zbierają się 
deszczowe chmury. Tylko patrzeć, jak runą potężne zlewiska. Jak za dotknięciem 
różdżki znikną 
wówczas przebrzydłe zęby mielizn. Przestaną gnieść ją i tamować w pędzie. Legną 
na dnie, 
zdeptane, zniewolone. Ona, potężna Ruvuma, rozeprze się szeroko, swobodnie, 
władnie, rozlewnie. 
Podmyje oba brzegi i pocznie szarpać je za korzenie, za wiechcie przestraszonej 
trawy, za włosy 
rozwichrzonych trzcin. Zaledwie miesiąc jeszcze biernego wyczekiwania. Bliskie 
są dnie jej 
zwycięstwa.
Wszystkie wody Afryki obfitują w krokodyle. Ruvuma nie stanowi wyjątku. Dlatego, 
kiedy zbliżyli 
się do brzegu, Zygmunt badawczo obejrzał okoliczny piasek. Nie dostrzegł jednak 
charakterystycznie wyżłobionej linii spełzającego do wody brzucha i śladów 
nadrapanych przez 
łapy. Nie bardzo ufał swoim oczom, oglądał się za kimś, żeby zapytać. Niestety, 
nie było nikogo. 
Tylko w bardzo dalekiej perspektywie, na środku rzecznego koryta, odcięte od 
nich czarną głębiną 
wody, świeciły na niewielkiej wysepce dwa ogniska. Najprawdopodobniej biwakują 
rybacy. Żeby 
kupić ryby, trzeba tam jakoś dotrzeć.
— Chodź! — rzucił krótko, biorąc Margaret za rękę.
Poszli wzdłuż brzegu aż do miejsca, skąd widoczne już były wyraźnie sylwetki 
uwijających się 
koło ogniska ludzi.
— Halo!... Baba!... — krzyknął przykładając dłonie do warg. -— Mamba iko (są tu 
krokodyle)?
— Hapa hakuna (tutaj nie ma) — usłyszał odpowiedź.
— Poczekaj, aż wrócę, nie warto ryzykować — rzekł do Margaret. — Nie wierzę, aby 
tutaj nie było 
krokodyli.
To mówiąc skoczył w głębinę i szybkim crawlem popłynął w stronę wyspy. Starał 
się czynić jak 
największy tumult. Logika logiką, a ślepy instynkt instynktem. Wymachiwanie 
ramionami uspokaja 
w takim wypadku nerwy.
Wylazł na wyspę. Otrząsnął się z wody jak pies i jakież było jego zdziwienie, 
gdy tuż za nim 
wylądowała Margaret.
— No i po co? — zawołał udając gniew.
— A cóż, sądziłeś naiwnie, że pozwolę cię pożreć krokodylom i będę się jeszcze 
temu przyglądać 
jak Neron zjadanym chrześcijanom?
— Narażałaś się całkiem niepotrzebnie. No, ale chodźmy do rybaków.
Na skośnie zatkniętych patykach suszyły się wypatroszone i rozpołowione ryby. W 
paru koszach na 
ziemi czekał na ten sam los świeży ich połów.
Kupili dwie tłuste, śliczne ryby. Sprzedający rybak umiejętnie i fachowo związał 
je łykiem, po 
czym Zygmunt chwycił łyko w zęby i ku uciesze zebranych skoczył do wody.
Znaleźli krótszą drogę od samochodu do bajorka, niedaleko więc mieli biegać z 
imbrykiem po 
wodę. Trzcina paliła się szybko i łatwo, dając silny żar. Wymagało to 
bezustannego czuwania przy 
ogniu. Ryby upiekły się wspaniale, tylko z zachodem słońca przyszła zmora 
komarów. O tej 
afrykańskiej pladze zdążyli już zapomnieć. Jakoś na początku odstraszał je dym 
ogniska, potem 
jednak, kiedy nadeszła pora snu, wtargnęły całą chmarą i z tryumfem jęły ciąć na 
odlew. Ktoś 
kiedyś doradzał: zamknijcie drzwi. O, naiwni europejscy doradcy! Zamknąć drzwi, 
a nawet tylko 
okna stojącego samochodu w tropikalnym, upalnym wieczorze równoznaczne jest z 
samobójstwem 
przez uduszenie.
Tak więc po udrękach dnia przyszedł koszmar nocy. W pierwszym odruchu spróbowali 
chociaż na 
krótką chwilkę zamknąć samochód, ale skraplająca się od ich własnych oddechów 
para zaczęła 
kapać z metalowego sufitu na nosy, tak że musieli wreszcie drzwi otworzyć. 
Tłukli komary po ścia-
nach samochodu, po łydkach i policzkach, aż opadli zrezygnowani, oddając się 
dobrowolnie na 
bezlitosne pożarcie. I wówczas stała się rzecz dziwna. Nagle komary się gdzieś 
ulotniły. Może 
wiatr przyszedł na pomoc od Ruvumy? Nastąpiła raptem, żadnym bzykiem nie mącona 
cisza. 
Zajęci wciąż jeszcze skrobaniem pogryzionych łydek, zaniemówili. Margaret 
uniosła głowę, 
przechyliła się do Zygmunta i niespodziewanie pocałowała go w usta.
— Co to miało znaczyć? — spytał cichym, serdecznym głosem.
— Po prostu chcę ci powiedzieć, że jest mi dobrze. Upał, brak wody i jedzenia, 
komary i krokodyle 
to wszystko nie jest ważne. Tobie zawdzięczam wspaniałe, niebanalne, 
niecodzienne życie.
— Ech, Margaret, to egzaltacja. Wszelkie wartości człowiek nosi w sobie. Nie, 
znalazłabyś mnie, 
gdybyś była inna. Jaka ty jesteś, taki jest twój świat. A ja tylko...
W tym momencie rozległy się tuż-tuż przy nich potężne, basowe porykiwania.
— Hipopotamy przyszły nas obejrzeć — powiedział wesoło.
— Może wstaniemy?
— Bój się Boga! Wszakże stoimy na szlaku wędrówki zwierząt do wodopoju. Czy 
zdajesz sobie z 
tego sprawę? Chociaż... dziwnie mało się w tej chwili ich boję. Myślę, że gdyby 
lew albo lampart 
wyszedł teraz, tobym nie uciekał. Czytałem kiedyś, jak pewien myśliwy uratował 
siebie 
gadatliwością. Po prostu, widząc zbliżającego się lwa, zaczął doń głośno 
przemawiać, paplał, co mu 
ślina przyniosła na język, klął na czym świat stoi, byle prędko i płynnie. Lew 
przez chwilę słuchał, 
wreszcie ziewnął znudzony i odszedł.
— Dobry kawał, ale ja wolę lwa nie spotykać i nie gadać do niego — rzekła 
Margaret przytulając 
głowę do ramienia Zygmunta.
— Jednak otworzę drzwi szerzej, bo się robi duszno.
— Jeszcze coś wyskoczy...
— Nie bój się. Dziś zwierzęta straciły dawną śmiałość. To tylko podczas budowy 
pierwszej kolei 
żelaznej z Mombasy do Nairobi lwy wyciągały robotników z ich łóżek w namiotach. 
A teraz... 
patrz, jaki wspaniały nastrój. Porykiwania hipopotamów... tajemnicze tupoty... 
Cudowna noc...
Przerwał mu głośny szelest roztrącanych gwałtownie trzcin.
Podnieśli głowy i nasłuchiwali. Szelest powtórzył się bliżej. Ciężkie, powolne 
kroki przesunęły się 
tuż za samochodem.
— Hipopotam?
— Nie.
— Lew.
— Nie wiem.
Ciężkie, mrukliwe westchnienie rozległo się opodal, a po nim basowy, zgryźliwy 
warkot.
— Lampart — powiedział Zygmunt. — Przytul się mocniej i śpijmy.
PRZEZ RUVUMĘ
Kiedy się obudził, Margaret nie było w samochodzie. Wychylił głowę, rozglądał 
się w krąg 
szukając wzrokiem. Wokół leżała niezmącona cisza. Ledwie znaczna już plama 
księżyca niby 
przezroczysta bańka mydlana roztapiała się powoli. Od strony rzeki szedł cichy, 
zaledwie budzący 
się pogwar ptactwa. Nocne zwierzęta poszły już spać, nie było słychać żadnych 
odgłosów. Na 
wschodzie z lekka różowiało.
— Margaret! — krzyknął zaniepokojony.
Odpowiedział łobuzerski śmiech od strony bajorka. Pobiegł w tym kierunku i już 
gotów był 
wygarnąć parę gorzkich słów, gdy widok dziewczyny zanurzonej po pas w wodzie i 
uśmiechniętej, 
jak sama radość uśmiechać się może, rozbroił go momentalnie.
— Zobaczysz, nabawisz się jakiegoś paskudztwa — powiedział tylko.
— Ta woda to nie tabu, a mnie przecież grozi jedynie tabu, jak przepowiedział 
czarodziej.
— Zamiast gadać głupstwa, lepiej wyłaź z tych brudów i chodźmy do Ruvumy. Nie 
wiadomo, czy 
nasi Murzyni przyjdą, więc przyjemniej spędzimy dzień nad rzeką, a nie tutaj, w 
samochodzie.
— No to chodźmy! — zawołała wyskakując z wody. — Zaraz będzie upał, nie warto 
się ubierać w 
sukienkę — zauważył. — Tu nagość nikogo nie razi.
Jakże inaczej wyglądał teraz ich marsz. Ukryte za górami słońce nie 
przeszkadzało wiatrom. 
Ochłodzony nocą piasek nie parzył stóp. Od strony rzeki ciągnęło chłodną 
wilgocią. Raźno się szło 
i rześko. Powietrze, nasiąkłe aromatem kwitnących trzcin i nenufarów, aż upajało 
swoją czystością. 
Wczoraj ledwie wyciągali nogi z grząskich uchwytów piasku, teraz wszystko się 
odmieniło. Może 
rosa posklejała drobiny, może chłód je stężył, słowem, stopy nie zapadały się 
tak beznadziejnie 
głęboko. Dzielącą ich od rzeki przestrzeń przebyli wesoło i łatwo.
Zupełnie nagi Murzyn, stojąc na dnie długiego, z jednego pnia drążonego czółna, 
lekko je popychał 
bambusowym drążkiem. Za każdym takim pchnięciem przeginał się elastycznie, 
żonglerskim 
prawie gestem podrywając swój kij. Czynił to ruchem nawykowym, instynktownym, 
prawie 
automatycznym. Na wysmukłym, chudym jego ciele ostro rysowała się gra muskułów. 
Od czasu do 
czasu zadzierał brodę do góry i wył. Trudno było bowiem nazwać tę prymitywną 
melodię śpiewem. 
Raczej wyglądało to na monotonną recytację improwizowanych w tym momencie myśli. 
Może wył 
do Boga skargę na wazungów — bo to słowo powtarzało się najczęściej — a może 
opowiadał sobie 
historyjkę o białej lady i takimż dżentelmenie, co idą ku niemu w tej chwili, 
zstępując z łuny 
wschodzącego słońca. Jego czółno podąża ku wyspie, gdzie wczoraj kupowali ryby. 
Dalekie 
sylwetki ludzi plączą się i teraz na tle sinawego dymu ognisk. Ryby jak przedtem 
suszą się i wędzą. 
Szmer rzecznego prądu jest taki sam jak wczoraj, i niebo, a nawet ukosem 
biegnący ku górze las, 
wszystko — cały ich rybacki świat pozostał nie zmieniony, taki sam jak przedtem, 
jak ongiś...
Popłynęli obok siebie głębiną pod prąd. Pracowali mocno, bez najmniejszego 
jednak efektu. Woda 
znosiła ich coraz niżej ku wyspie. Dotknęli więc stopą dna i walcząc z prądem 
szli naprzód. 
Posuwali się piędź po piędzi, to wynurzając się na płyciznach, to wpadając w 
niespodziewane 
wykroty.
— Spójrz, Margaret, co to takiego leży na piasku przed -nami?
— Kłoda drzewa — odpowiedziała -spokojnie.
— Ano, podejdźmy do niej bliżej, tylko uważaj! Chwycili się za ręce i wysoko 
unosząc stopy szli 
dalej przez wodę. Podeszli do kłody na kilkanaście metrów, aż tu igle poderwała 
się ona na cztery 
łapy i szybkim ruchem spełzła w głębinę.
— Krokodyl! — wrzasnęła przerażona Margaret.
— Tak mi się właśnie zdawało — zaśmiał się Zygmunt. — Znam doskonale ten 
nieruchomo 
zastygły profil.
— Więc jednak są tu krokodyle, nie żartowałeś, a my się kąpiemy — powiedziała 
patrząc 
niepewnie w oczy Zygmunta.
— Oczywiście, są, ale tylko niewielkie, jak ten, któregośmy widzieli przed 
chwilą. Takie nie 
uczynią krzywdy nikomu, chyba tylko rybom.
— Kto ci to zagwarantował?
— Logika. Bo skoro rybacy twierdzą, że krokodyli nie ma, muszą chyba lepiej 
orientować się w 
tym terenie od nas.
Cały dzień minął im na rzece. Zaprzyjaźnili się z rybakami. Z nimi pospołu 
zjedli ryby na sucho i 
ryby w rosole, aż przyszedł wieczór bez najmniejszej zmiany w ich położeniu. 
Murzyni nie nadeszli 
i samochód dalej tkwił w piasku.
Dopiero trzeciego dnia zaczęli nadciągać ludzie. Zebrał się spory tłum chętnych 
do pracy. Wzięli 
się do noszenia bambusów, wiązali je w długie chodniki, aż wreszcie 
przygotowania zakończono i 
Zygmunt siadł do motoru. Tym razem poszło gładko. Cała procedura podkładania 
mostów pod 
przednie koła nie była ani skomplikowana, ani trudna, bawiła nawet Murzynów. 
Biegali szybko tam 
i z powrotem, krztusząc się wciąż od śmiechu, jakby płatali komuś złośliwego 
figla.
W ten sposób jadąc, pod koniec dnia dobrnęli do celu. Kiedy stanęli nad brzegiem 
Ruvumy, do 
zachodu słońca nie było daleko. Na przeprawę okazało się zbyt późno. Próbowali 
namówić 
Murzynów, ale bezskutecznie. Odeszli razem ze słońcem.
Ten nowy ich nocleg okazał się zupełnie miły. Nie potrzebowali dusić się w 
bezwietrznej kotlinie. 
Tutaj wiatr przeciągał swobodnie. W parę dosłownie minut po zachodzie można już 
było pełną 
piersią, wdychać przyjemne, wilgotne i chłodne powietrze.
— Wiesz, Margaret, ta nasza safari oduczy mnie chyba jedzenia ryb. Dawniej 
przepadałem za nimi, 
ale jeden jeszcze taki rybny dzień, a będę ich miał dość na całe życie. Coś 
okropnego, pomyśl tylko: 
ryby na śniadanie, ryby na obiad i ryby na kolację!
— Nauczka na przyszłość. Jakże można tak się zaopatrywać w prowiant!
— Liczyłem na sklepiki po drodze, a zresztą chadzałem dotychczas tylko piechotą, 
nigdy autem. 
Nie potrzebowałem i nie mogłem robić zapasów.
Nazajutrz zaczęły się pertraktacje z rybakami. Zdecydowali się przewieźć 
samochód na zwykłych, z 
jednego pnia żłobionych czółnach. Powiadają, że trzy wystarczą. Na jutro mają 
ściągnąć je z 
dalszych okolic. Tymczasem trzeba znowu cierpliwie czekać.
Dzień wyjątkowo upalny rozjarzył się błyskami wody. Powietrze aż wibrowało 
rozprażonym 
oparem. Zygmunt i Margaret przeprawiali się wpław na drugą stronę Ruvumy. Poszli 
kawałek w 
głąb na wywiad i oto nagle u ich stóp zajaśniała świeża seledynowa zieleń 
młodziutkiej, równej jak 
stół polany. Teraz, w porze suchej, kiedy cały otaczający ich świat pożółkł i 
wysechł, ta wiosenna 
barwa uderzała wprost swoją niepowszednią, niecodzienną rzeczywistością. 
Podeszli bliżej, aż nad 
sam skraj puszystego dywanu. Składały się nań tysiące drobniuteńkich, ciasno 
stulonych ze sobą, 
zielonych, jakby z wosku ulanych młodych różyczek.
Już Margaret chciała postąpić krok naprzód, gdy Zygmuntowi raptem przyszła pewna 
myśl i 
chwycił ją za rękę.
— Tu musi być woda, poczekaj. — To mówiąc schylił się, podniósł kamień i rzucił 
na łąkę. 
Kamień znikł pod zieloną warstwą.
— A widzisz, miałem rację!
To rzekłszy przykucnął i wachlarzowato rozwarte dłonie położył na powierzchni 
kwietnego 
pomostu. Nacisnął. Fala kolejnych garbów poszła od nich w dal, przez całą 
długość łączki.
Wodne i słoneczne kąpiele zrobiły swoje — skóra obojga podróżników aż się ogniła 
od 
czerwoności. Gdzieniegdzie powyskakiwały nawet bąble. Wieczorami dostawali 
gorączki. Z 
powodu rozgrzanego piasku o chodzeniu boso nie mogło być mowy. Blacha samochodu 
rozpaliła 
się tak silnie, że nie można było jej dotknąć. Moczyli więc prześcieradła 
okładając nimi wehikuł. 
Parowanie obniżyło temperaturę i czas jakiś można było wytrzymać duchotę 
wnętrza.
Po dwóch nowych dniach oczekiwań dopiero trzeciego ranka ukazały się czółna. Na 
ostatnim z nich 
wieziono dwie deski.
Gdy patrzyli na przygotowania do przeprawy, ciarki ich przechodziły na myśl, jak 
się to wszystko 
odbędzie. Te czółna wiatru się boją. Deski są cienkie i wąskie, jakże więc 
utrzymają taki ciężar? 
Poza tym, wyjeżdżając z piasku, trzeba zahamować dosłownie na trzy centymetry 
przed końcem 
deski, jak tu obliczyć? Najmniejsze uchybienie oznacza skoziołkowanie w 
głębinę... Szerokość 
desek równała się szerokości opon, jakże tu na nie wjechać?
Wszystko to razem wzięte zatruwało Zygmuntowi humor. Nie chcąc straszyć 
Margaret, milczał.
Tymczasem rybacy zestawiali już swoje czółna bokami, wiążąc je łykiem.
„Gdybyż choć mocny sznur — myślał Zygmunt — a tu, pożal się Boże, łyko! Wszystko 
trzęsie się 
jak galareta, czółna ocierają się o siebie, skrzypią, grożą wywrotką”... Nie 
wytrzymał i podzielił się 
niepokojem z najbliżej stojącym Murzynem:
— Słuchaj, mze, czy aby będzie mocno?
— Może bwana m’kubwa być zupełnie spokojny. Gdy maszyna wejdzie, to pod jej 
ciężarem czółna 
przestaną tańczyć.
Ładna pociecha: „przestaną tańczyć”! A jeżeli któryś z tych węzłów nie wytrzyma? 
Jeep był 
znacznie lżejszy, a przy tym krótszy, więc łatwiej było wjechać. Jeden węzeł się 
rozluźni i cała ta 
improwizowana tratwa rozejdzie się... Nie chciał myśleć o tym. Zmienił więc 
gwałtownie temat:
— Słuchaj, mze, tam niedaleko jest taka bardzo zielona sadzawka, że aż wody w 
niej nie widać. Co 
to takiego?
— Ach, bwana! — zawołał stary z entuzjazmem. — Toż to ulubione miejsce kiboków 
(hipopotamów)! One na pewno tej jeszcze nocy tam przyjdą. Ze wszystkich stron 
idą. Bawią się jak 
watoto (dzieci). A potem kładą się tam i zasypiają. Czasami ich nie zliczysz, 
brzuch przy brzuchu.
Końce desek biegnących w poprzek czterech czółen oparły się o piasek. 
Pieczołowicie je 
przysypano. Całość tego pomostu przycumowano łozami do dwóch śmiechu godnych 
kijaszków. 
One mają trzymać. Na nich trzeba polegać. Jutro od samego rana zacznie się 
przeprawa. 
Tymczasem, żeby myśli rozproszyć, Zygmunt i Margaret zakradli się nad zieloną 
sadzawkę. Usiedli 
za krzakiem i czekają. Wstrzymali dech. Nie palą ognia. Tak poradził stary 
rybak. Przesiedzieli cały 
wieczór aż do północy. Nic nie przyszło. Nawet ryków nie było słychać.
Nazajutrz od wczesnego rana cały zespół rybacki stawił się do pracy. Zanurzeni 
po pas, stanęli po 
dwóch przy każdym czółnie. Trzymają je oburącz, Zygmunt ma wjeżdżać samochodem.
Jeszcze raz porównał rozstęp kół auta z rozstawieniem desek na czółnach. 
Przydeptał końce desek 
— wszystko w porządku.
-— No, Margaret, polegam na twoich znakach. Masz stanąć na wprost mnie głęboko w 
rzece i 
pilnie patrząc pod koła przechylać odpowiednio dłoń w lewo lub w prawo. Pojadę, 
jak mi każesz. 
Jedno twoje uchybienie oznaczać będzie katastrofę.
— Jesteś złym pedagogiem, po co takie rzeczy mówić? Będę się teraz trzęsła ze 
strachu przed 
odpowiedzialnością.
Już wszyscy stoją na wyznaczonych posterunkach. Zygmunt kładzie dłoń na ręcznym 
hamulcu, 
zapuszcza motor i powolutku rusza. Margaret stoi przed nim, prawie po ramiona w 
rzece. Rękę 
trzyma wysoko podniesioną.
Najgorszy moment. Oto Zygmunt wjeżdża na pomost. Czuje gwałtowny podskok 
kolejnych czółen, 
uginanie się desek. Posuwa się wolniutko, wpatrzony w twarz dziewczyny. Jest 
skupiona i blada. 
Tuż przed kołami pomostu nie widzi nic; lustro rzeki i dłoń Margaret. Posuwa się 
drobnymi 
szarpnięciami motoru wciąż naprzód i naprzód. Sam sobie się dziwi, tak długo to 
wszystko trwa. 
Nerwy napięte do ostatecznych granic. Oczekiwanie nagłego trzasku desek i upadku 
do wody. Jak 
dotąd jednak wszystko idzie gładko. Posłusznie wykonuje nieme rozkazy 
dziewczęcej dłoni: nie-
znacznie kręci kierownicą i tak centymetr po centymetrze, piędź po piędzi wsuwa 
się na pomost. 
Raptem twarz Margaret wydłuża się grymasem przerażenia. Obie ręce wznoszą się do 
góry. Usta 
coś krzyczą, słów nie słychać. Zahamował, czeka wyjaśnień. Cisza trwa. Wszystko 
jakby zamarło. 
Nawet Murzynów nie słychać. Czuć lekkie kołysanie fali. Zygmunt wychyla głowę i 
woła: -— Co 
się stało?
— Nie wiem — odpowiada Margaret — wysiądź i zobacz sam.
— Jakże mogę wysiąść, skoro na jednym hamulcu trzymam nogę, a na drugim dłoń!
— Nie ma innego wyjścia, cofnij wóz! — krzyczy Margaret. — I to prędko, jak 
najprędzej, aby nie 
za późno!
— Ale po co, u licha? Co się stało?
— Deski się wygięły. Środkowe czółna poszły w górę, boczne zaś pod ciężarem kół 
toną. Wygięte 
deski lada moment pękną. Musisz cofnąć, się, póki jeszcze czas.
- Patrz się na koła. Czy równo?
— Jedź!
Przestawił bieg na wsteczny, nacisnął pełny gaz. Powiodło się. Jednocześnie 
usłyszał chóralny 
wrzask entuzjazmu, to rybacy wyrażali w ten sposób swoją radość. Wtedy zrozumiał 
martwą ciszę, 
jaka panowała przedtem. Patrząc na wyginające się deski, nie mogli wydobyć 
głosu. Teraz 
obejmując się wzajemnie skakali w kółko. Poczciwi, dobrzy, czarni bracia.
Dowiązano zaraz czwarte czółno. Tym sposobem końce desek leżały już na burtach, 
a nie w 
powietrzu jak przedtem. Cóż z tego, gdy cały z takim trudem wykonany przed 
chwilą manewr musi 
być powtórzony.
Zygmunt znowu siedzi przy kierownicy wpatrując się w białą dłoń na tle 
ciemniejszej wody. Krew 
tętni mu w napiętych skroniach. Kurczowo ściska kierownicę.
Stop.
Powiodło się i tym razem. Już suną po rzece, pchani dziesiątkiem par rąk. Kluczą 
to w lewo, to w 
prawo, wybierając płycizny. Obracają tratwę dookoła jej osi, kręcąc Zygmuntem 
jak bezradną 
kukłą. Raz patrzy on na Tanganikę, to znów na Mozambik, czekając znaku, kiedy 
nareszcie będzie 
mógł zwolnić hamulce.
Dotarli do brzegu. Wbijają tam kołki, mocują na nich liny, ubijają piasek do 
poziomu desek i 
wreszcie Margaret podniosła dłoń.
Pełen lęku o całość wiązadeł Zygmunt naciska pedał i równomiernym ruchem, 
centymetr po 
centymetrze, wjeżdża na brzeg.
Co za dzika radość! Rzeka Ruvuma zdobyta bez mostu, bez pontonu, potrafili ją 
przebyć siłą uporu 
i determinacji. Tym wyczynem będzie się chlubił przez całe swoje życie. Co za 
emocja!
Następnego dnia ludzie nie przyszli. Dopiero w trzecim dniu zjawiła się spora 
drużyna naganiaczy z 
jakimś portugalskim myśliwym. Mieli polować na dziki, zamiast tego zaprzęgli się 
do pchania 
samochodu.
Mały, czarny Portugalczyk spojrzał serdecznie na wygłodzone twarze naszych 
podróżników, 
pokiwał żałośliwie głową i nie mówiąc nic rozkazał przynieść piętnastolitrowy 
„karafioł” 
czerwonego wina.
Ach, cóż to była za uczta! Nawet Margaret trochę się upiła, cóż dopiero Zygmunt. 
Dudlił szklankę 
za szklanką jak najsłodszy nektar. A że od ostatniej przełkniętej ryby upłynęło 
już pół dnia, żołądek 
miał pusty, więc i w głowie mu się szybko zakręciło. Ogarnął go jakiś 
niepohamowany wisielczy 
humor. Śmiał się bez wielkiego sensu, co chwila i do wszystkich. Poklepywał 
przyjacielsko małego 
Portugalczyka i wielkich Murzynów. Opowiadał wszystkim, co mógł i jak mógł, 
język mu się 
plątał, aż w końcu siadł do samochodu i zapuścił gaz.
Komendę nad dalszą wyprawą objął Portugalczyk. Było wszystkim szalenie wesoło. 
Murzyni w 
dalszym ciągu podkładali bambusowe pomosty, śpiewając lub śmiejąc się bez 
przerwy. Margaret 
podjudzała swoim nieustannym: „Hop, hop, baba!” Portugalczyk zaś szczerzył 
przyjacielsko zęby.
Tak pod wieczór znaleźli się na regularnej drodze. Dalej już, według słów 
portugalskiego 
przewodnika, nie było ani piasków, ani wertepów.
— Tu zaraz stoi mój jeep, jesteście teraz moimi gośćmi, zapraszam was do mego 
domu na górze. 
Jedźcie tylko śladami jeepa.
Przypomniały im się niedawne przeżycia w Nevali, te placki na potłuczonym 
czerepie, ten 
zakurzony rest house bez mebli... Ach, jakże inaczej, o ile lepiej czuli się w 
tej przemiłej atmosferze 
braterskiego koleżeństwa, bez angielskich klusek w gębie!
Pięli się teraz w górę bardzo stromą pochylnią, żeby wrócić znowu na afrykański 
płaskowyż dwa 
tysiące metrów nad poziomem morza.
— No, Margaret, możemy sobie nawzajem powinszować. Jesteśmy w kraju masek. Już 
chyba nic 
nam nie stanie na drodze do pełnego zwycięstwa.
W tym momencie samochód straszliwie podskoczył i całym ciężarem opadł w jakąś 
dziurę. 
Rozległo się chrobotanie łamanego żelaza. Motor samorzutnie zgasł.
— Masz tobie! Zacząłem gadać i nie zauważyłem! — krzyknął Zygmunt wyskakując z 
wozu.
— Za dużo wypiłeś wina.
— A tyś widziała dziurę? — warknął.
— Daj znać klaksonem, żeby się nasz przyjaciel zatrzymał.
Za chwilę, jak zwykle przyjaźnie uśmiechnięty Portugalczyk stał już przed nimi. 
Za nim pchał się 
tłum Murzynów.
— Co się stało?
— Właśnie chcemy pana o to zapytać. Wpadliśmy do dziury, no i coś się złamało.
Fernandez, bo tak mu było na imię, podpełzł pod samochód, coś tam targał i 
stukał, długo nie było 
go widać, a kiedy wyszedł, rzekł głosem grobowym:
— Skrzynka biegów uszkodzona. Nie ma mowy, żebyśmy mogli teraz to naprawić. W 
Mozambiku 
nie znajdzie się ani jednego opla, tylko same amerykańskie maszyny, potrwa to 
więc dobry miesiąc, 
zanim się sprowadzi nową część z waszej Tanganiki. Proszę więc teraz przełożyć 
cały bagaż na 
naszego jeepa, zapraszam jeszcze raz do nas na mieszkanie.
— Ależ, drogi panie, dziękujemy serdecznie, musimy najdalej za dwa tygodnie być 
w domu! Poza 
tym samochód potrzebny nam jest do wędrowania po Mozambiku. Mój Boże!... Co 
teraz robić? 
Przebyliśmy wszystkie przeszkody, wszystkie trudności...
— Widocznie jeszcze nie wszystkie — rzekł z uśmiechem Fernandez.
— No tak, ten przeklęty wykrot... Któż mógł przewidzieć.
— Na to nie poradzę. Pech chciał i nie ma czego lamentować. Wie pan co? 
Tymczasem, nie mając 
nic lepszego do roboty, napijmy się dobrego wina, mam jeszcze nie napoczętą 
butelczynę...
— To wino właśnie przyczyniło się do naszej katastrofy — powiedziała Margaret z 
goryczą.
— Co?... wino? — oburzył się Fernandez. — Nonsens! Absurd! Wino nigdy i nikomu 
nie szkodzi. 
To najlepszy, najpoczciwszy trunek. Ale zabierajcie prędzej wasz dobytek, resztę 
przyniosą 
Murzyni. Powiadam wam, nie ma sytuacji bez wyjścia. Coś wymyślimy, a tymczasem 
cieszę się, że 
mam tak miłych gości na dłuższy pobyt. Niech żyją przypadkowe przyjacielskie 
spotkania... 
.Salute, senhores!
WYZNANIE
Chefe do posto posterunku Macimboa do Ruvuma, czyli odpowiednik tanganickiego 
bwana disi, 
był znacznie młodszy i mniej oficjalny od swych ważnych kolegów angielskich. 
Małego wzrostu, 
rumiany na twarzy, o naiwnym, dziecięcym wejrzeniu, sprawiał wrażenie człowieka 
bezpośredniego i szczerego. Toteż bardziej oczami niż słowami powiedział, że rad 
jest gościom i że 
dom jego stoi otworem. Mogą bawić u niego, ile im się podoba, i szukać w 
terenie, czego tylko 
dusza zapragnie.
— Przykro mi, że nie mogę służyć swoim jeepem — usprawiedliwiał się — ale w 
każdej chwili 
potrzebuję go do spraw służbowych. Zaradzimy inaczej: wynajmę wam rowery, 
przydzielę wam do 
boku sipaya (policjant) oraz paru tragarzy i w ten sposób możecie wędrować i 
bezpiecznie, i nawet 
względnie wygodnie. Sypiać będziecie w specjalnych chatkach, budowanych po 
większych 
wioskach na użytek naszych wędrujących urzędników. Oczywiście komfortu nie 
znajdziecie, ale 
przynajmniej pewność, że nie ma tam biszu (w języku kiswahili: robactwo).
Myśl jazdy rowerami uśmiechnęła się obojgu. Kto wie, może łatwiej będzie w ten 
sposób 
spenetrować bardziej ukryte zakamarki kraju.
— Siadajcie, proszę do stołu, żona czeka z kolacją — zakończył swoje 
przemówienie.
Próżno starali się wytłumaczyć, że senhor Fernandez także ich oczekuje z 
kolacją, że już mu 
obiecali i nie wypada zawieść. Gościnność tych ludzi daleko wybiegła poza 
granice konwenansów 
lub zdawkowych uprzejmości angielskich. Byli naprawdę serdeczni i bezpośredni.
— O Fernandeza możecie się nie troszczyć — uspokajał chefe. — Zaraz poślę tam 
chłopca z 
zawiadomieniem. Wytłumaczę, powiem, że gwałtem was tutaj zatrzymałem. Cóż sobie 
myślicie: 
jestem szefem, więc chyba należy mi się pierwszeństwo!
Salonik jego wyglądał jak małe muzeum pełne rzeźb z kości słoniowej. Na wstępie 
olbrzymi, 
dwumetrowej wielkości kieł, pokryty misterną koronkową robotą. Czegóż tam nie 
znajdziesz! 
Małpy posczepiane ogonami, krokodyle połykające ludzi, czółna pływające na 
hipopotamach, 
fantastyczne jakieś kwiaty, jednym słowem pełny obraz chaosu pierwotnej 
inicjatywy twórczej. 
Poza tym na wszystkich stoliczkach, etażerkach i szafkach porozstawiane 
popielniczki, puzderka, 
ramki i cygarniczki, figurki małe, większe i jeszcze większe, a przede wszystkim 
słonie 
maszerujące rzędami, od mikrusa do olbrzyma.
,,Korzysta z okazji i konfiskuje kość słoniową — przemknęło złośliwie przez myśl 
Zygmunta. — 
No i darmowa robocizna, bo od czegóż są więźniowie-rzeźbiarze?”
— To Murzyni ze szczepu Mawia wszystko panu wy-rzeźbili? — zapytał głośno.
— Naturalnie. To geniusze. Po raz pierwszy spotykam tak uzdolnionych ludzi.
Po dwóch tygodniach głodówki któż by potrafił opisać doskonały smak pożeranych 
potraw! Zresztą 
nie było tu wyjętej prosto z wody, nie solonej, gotowanej kapusty ani 
podeszwowego mięsa, ani 
zupy fabrykowanej z proszku w puszce, jednym słowem tych wszystkich angielskich 
„sma-
kowitych” dań, tylko prawdziwy, zdrowy, obfity gospodarski obiad. A przede 
wszystkim było 
dużo, bardzo dużo czerwonego wina. Zygmunt pił za trzech. Aż się gospodarz w 
końcu roześmiał:
— Chwała Bogu, będę miał do wypitki towarzysza, dotąd musiałem pościć.
Kiedy wstawali od stołu, kurzyło im się z łbów. Paplali po portugalsku, jakby 
rodzinnym językiem. 
Nawet Margaret dawała sobie radę.
Była już jedenasta, kiedy wyrwali się z gościnnych objęć. Wracali do Fernandeza 
cichutko i na 
palcach, żeby nikogo nie zbudzić. Jakież jednak było ich zdumienie, gdy zastali 
tam suto nakryty 
stół, a przy nim oczekujących gospodarzy. Nie pomogły żadne wykręty. Musieli 
siąść i powtórzyć 
kolację. Znowu pili wino, bardzo dużo czerwonego wina. Co było dalej, trudno 
dokładnie 
spamiętać. Dziwna mgła zasnuła horyzonty. Czuli się swojsko, jak u siebie w 
domu. Margaret 
robiła perskie oko do Fernandeza, a ten brząkał na ogromnej gitarze. Głos miał 
sentymentalny i 
passo dobie wypadło przedziwnie usypiająco, natomiast inne melodie nabrały 
takiego 
temperamentu, że szklanki i kieliszki leciały ze stołu i pani domu nie mogła 
nadążyć, by je 
chwytać. Z całą pewnością ani jeden mężczyzna, ani drugi nie poszedłby tego 
wieczoru spać, gdyby 
nie upór kobiet. Po prostu uprowadziły ich kolejno a przemocą do łóżek.
Zbudziło Zygmunta silne łomotanie do drzwi. To stawił się na rozkaz sipay z 
rowerami.
— Od komendanta — zameldował krótko. Pożegnali się i chcieli już ruszać, gdy 
drzwi otworzyły
się z trzaskiem i wbiegła pani Fernandezowa wołając:
— Śniadanie gotowe! Prowizję pakuję!
— Ależ nam nic nie trzeba — wykręcała się Margaret. — Chyba jakiś sklepik 
spożywczy będzie po 
drodze?
— Sklepik sklepikiem, a nasz dom domem. Jesteście u przyjaciół i musicie o tym 
pamiętać.
„Dwie sąsiadujące z sobą kolonie, a jakże inne obyczaje, jacyż inni ludzie” — 
myślała Margaret z 
goryczą. Stanęły jej znowu przed oczami owe placki z Nevali i wymagana od nich 
garść mąki, 
czerep zbitego półmiska i owa cup of tea, na którą district commissioner ani 
rusz nie mógł ich 
zaprosić.
Wystartowali dopiero o dziesiątej. Musieli prowadzić rowery pod piaszczystą 
górę. Na takim 
bardzo uciążliwym marszu minęło pół pierwszego dnia.
Kto nie prowadził roweru w upalny, tropikalny dzień pod górę, i w dodatku przez 
piaski, ten nie 
potrafi zrozumieć soczystych przekleństw, jakimi obrzucał Zygmunt złośliwy los 
za to, że pozbawił 
ich tak potrzebnego w tej chwili samochodu.
Dopiero przed samym zachodem słońca dotarli do poziomej płaszczyzny.
— No, teraz mogą jechać państwo bez pedałowania. Ta ścieżka, zawsze gładka, 
biegnie wzdłuż 
rzeki Ruvumy, nieznacznie opuszczając się ku oceanowi. Od niej odchodzą co 
pewien czas boczne 
do kolejnych wiosek szczepu Mawia. Proszę jechać przodem, a ja z tragarzami 
nadciągnę później 
— mówił łamaną portugalszczyzną sipay.
— Gdzie będziemy dzisiaj nocować?
— We wsi Tenga-Tenga, znam tamtejszego szefa i może nam się uda zobaczyć maski.
Rzeczywiście, droga był gładka jak stół. Jechali obok siebie, gawędząc wesoło. 
Cały tutejszy świat 
wydawał się im jakiś czystszy, nie tak zakurzony i mimo upału świeży w zieleni.
— Może byśmy zboczyli na chwilę do którejś wsi przyjrzeć się tutejszemu życiu? — 
zaproponowała Margaret.
— Lepiej zostawmy to na jutro. Dziś już jest za późno, trzeba się spieszyć do 
tej Tenga-Tenga na 
urządzenie noclegu.
Przy wlocie do większej nieco bocznej ścieżki stała grupka Murzynów. Nie trzeba 
było pytać o ich 
pochodzenie: czarne kłódki w górnych wargach kobiet i straszliwy tatuaż piersi 
męskich same już 
za siebie przemawiały: to Mawia — wielcy artyści Mozambiku.
— Hej! A dokąd prowadzi ta droga? — zapytał Zygmunt od niechcenia.
— Do wsi Tenga-Tenga — padła chóralna odpowiedź.
— To już? — zdziwił się przyjemnie. — Szybko minął nam czas. Jesteśmy więc u 
celu. Ale 
dlaczego tak dużo ludzi? Może jakieś tubylcze święto?
Istotnie, im dalej w głąb bocznej drogi, tym więcej widać było Murzynów i 
Murzynek w 
odświętnych strojach, z pękami korali i branstolet.
Wjechali na obszerne podwórko, obudowane kwadratowymi chatami. Pełno tu było 
ludzi. Na 
wysokich drągach, pośrodku, wznosił się kurnik zabezpieczony w ten sposób przed 
dzikimi 
zwierzętami. Całość osiedla robiła wrażenie szczególnie schludne i przyjemne jak 
na murzyńską 
wieś, po prostu imponujące czystością i dobrym rozplanowaniem.
Nie ulegało najmniejszej wątpliwości, że za chwilę mają się rozpocząć tańce. To 
tu, to tam 
rozlegały się rzadkie i niezgrabne jeszcze uderzenia strojonych bębnów.
Jak zwykle bywa, za Zygmuntem i Margaret utworzył się od razu ogon gapiących się 
podrostków. 
Popychali się łokciami, chichotali w garście. Widocznie rzadko widywali 
wazungów.
— Dobrześmy trafili, będzie na co patrzeć — rzekł Zygmunt.
A tymczasem już i starsi zauważyli ich obecność. Od strony podwórka szło ku nim 
kilku sędziwych 
starców. Nietrudno było rozpoznać, który z nich jest szefem. Znamienna to bowiem 
rzecz, że 
dygnitarskie twarze, czy w świecie cywilizowanym, czy w najdzikszym prymitywie, 
mają wspólną 
jakąś cechę, którą można by nazwać chytrą pychą. Przebiegłość połączona z 
megalomanią, 
dyplomacja z godnością, sybarytyzm z oportunizmem.
— Jambo, bwana m’kubwa! — przywitali ich Murzyni, przymilnie się uśmiechając.
W takim wypadku lepiej dużo nie gadać. Sam wazungu wie, czego potrzebuje, bo 
wazungu nigdy 
bez potrzeby nie przychodzi.
Zygmunt także wolał się nie spieszyć. Lepiej sprawę odłożyć do jutra, kiedy 
przyjdzie sipay i 
wszystko się ułoży. Więc tak samo tylko się uśmiechnął na powitanie:
— Macie zabawę?
— Tak, bwana m’kubwa, dzisiaj wielkie święto i będzie ngoma.
— Zanocujemy tutaj. Nie krępujcie się nami. My tylko tak sobie, bez szczególnego 
interesu. 
Chcemy przypatrzyć się waszemu życiu.
— Prosimy — jumbe-szef wskazał szerokim gestem na kilka europejskich leżaków 
przed swoją 
chałupą. — Prosimy spocząć.
Nagle ciszę przerwało bardzo donośne, ostre w swym tonie trajkotanie. Już raz 
podobne słyszeli we 
wsi Wagogów, ale tutaj było ono jakieś hałaśliwsze. Nadstawili uszu. Słuchali.
— Orkiestra małych bębenków — rzekł po chwili Zygmunt. — Podejdźmy do nich 
bliżej, na 
pewno więcej zobaczymy, niż gdybyśmy siedzieli tutaj z szefem.
Przeprosin starszyznę i zostawiwszy pod ich strażą rowery, jęli się przepychać 
poprzez tłum. 
Wkrótce znaleźli się w ogromnym kole, u brzegu którego ustawiała się orkiestra 
złożona z pięciu 
chłopców. Tłukli trzcinowymi prętami w maleńkie bębenki, co właśnie powodowało 
ten żabi 
rechot.
Naprzeciwko bębenkowej orkiestry koło otwierało się tworząc korytarz, z którego 
dalekiej 
perspektywy zbliżał się dziwny jakiś orszak, a na czele szedł...
— Patrz, Margaret!... czyż to być może?... Czyżby ci Murzyni odgrywali tutaj 
europejskie 
widowiska? Patrz, co za strój: kopia renesansowego rycerza z czasów Vasco da 
Gamy!
— Istotnie, rzecz niebywała! — zawołała Margaret. — Biały trykot, czerwone 
rajtuzy, marszczona 
kryza na szyi, a z czego zrobiona jest kolczuga?...
— Pleciona z trawy. Ale spójrz na twarz, na jego głowę, wszakże to maska! Tegoż 
typu co Makeke, 
tylko żółta, nie czarna. Margaret, jesteśmy u celu. Tu znajdziemy, czegośmy 
szukali... Ale co ten 
rycerz tutaj robi?
Kukła stanęła w całej swej okazałości w świetle opustoszałego klepiska, czekając 
na znak do tańca. 
Raz po raz ktoś ze świty poprawia ni niej szczegóły ubrania. Maska nie ma 
otworów ocznych, więc 
biedny tancerz porusza się po omacku, zadziera od czasu do czasu głowę, żeby 
choć coś niecoś 
dojrzeć przez otwór ustny.
— Wiesz co, Margaret?... Zdaje mi się, żeśmy odkryli wielką rzecz, daleko 
większą aniżeli nasze 
bębny Wanyaturu z Singidy. Ten strój i ten taniec, który za chwilę nastąpi, to 
historyczna satyra, co 
się przechowała aż do naszych czasów. Ta maska podobna jest kształtem do 
rycerskiego hełmu i 
dlatego pasuje tak świetnie do tego kostiumu. Ongiś wysiadł prawdopodobnie na 
ląd podpity jakiś 
rycerz Vasco da Gamy i zaczął tańczyć. Podpatrzyli go dowcipni tubylcy i 
wyrzeźbili pierwszą 
maskę, naśladując potem także i pijacki jego taniec. O, już zaczynają. Patrz!
Orkiestra małych bębenków zarechotała szalonym tempem. Rycerz uniósł ramiona do 
boku, 
rozkraczył przekomicznie kolana i w tej pozie, trzepocząc luźno dłońmi, niby 
ptak skrzydłami, 
pędził podskakując wprost przed siebie, aż opadł wyczerpany w ramiona przyjaciół 
po 
przeciwległej już stronie koła. Wówczas wszyscy zebrani, podnosząc pięści do 
góry, groźnym 
chórem jęli kląć niebiosa. Co to miało znaczyć, trudno było się domyślić. Może 
to klątwa rzucana 
wówczas na owych białych, dziwacznie w hełmy ubranych hiszpańskich najeźdźców? 
Kto to wie?
W tym momencie za plecami Zygmunta stanął szef plemienia z sipayem, który 
przyszedł już z 
tragarzami.
— Jak się nazywa to, co ten tancerz ma na głowie? — zwrócił się Zygmunt do 
szefa, ale od razu 
pożałował swojego pytania, bowiem jumbe z przerażeniem na twarzy obejrzał się na 
strony, a 
spostrzegłszy stojącą obok Margaret, wskazał na nią gestem ostrzegawczym.
— Niech bwana m’kubwa o tym głośno nie mówi — szepnął.
— Idźcie w takim razie i przygotujcie nam nocleg. Potrafisz upiec kurę? — 
zapytał Zygmunt 
sipaya.
— Oczywiście. Przedtem, nim stałem się policjantem, służyłem u senhora chefe do 
posto jako jego 
servente (służący).
— A więc idź i zrób wszystko, co ci poleciłem, ale wpierw wytłumacz szefowi w 
jego rodzinnym 
języku, że chcę z nim zaraz pomówić.
Zaczęło się przyciszone szeptanie dwóch pochylonych ku sobie czarnych głów, z 
bogatą przy tym 
gestykulacją. W końcu sipay dał znak; teraz, zaraz jumbe prosi bwanę do swego 
domku, tam nie ma 
nikogo, więc bezpiecznie.
Poszli za gospodarzem. Zabawa tymczasem trwała dalej, taniec hiszpańskiego 
rycerza powtarzał się 
do nieskończoności. Zjawiło się już kilka sobowtórów. Maski mieli standardowo 
jednakie, bogato 
tatuowane czarnymi wypukłymi liniami z naklejonego wosku.
Izba była obszerna i czysta i, co najbardziej zadziwiło Zygmunta, brakowało w 
niej jakich bądź 
zwierząt. Murzyni zazwyczaj mieszkają razem z bydłem i jeżeli nie krowy, to już 
w każdym razie 
kozy, barany i kury są stałymi ich gośćmi. Tu tego nie było, natomiast na kilku 
drewnianych 
zydlach stały szeregiem pękate wazy wypełnione wodą do picia. Po ścianach 
rozwieszone 
przedmioty domowego użytku, zdobione ornamentem rzeźbionym lub wypalanym. 
Usiedli na 
niskich stołkach.
— Jak się nazywa ta okrągła pokrywa, którą ma na głowie tancerz? — powtórzył 
swoje pytanie 
Zygmunt zwracając się obcesowo do szefa.
— On nie ma żadnej pokrywy, to jego prawdziwa głowa.
— Dobrze. Niech będzie głowa. Ale skąd on taką właśnie głowę bierze?
— Kto?
— Ten chłopiec, który tańczy.
-— To nie żaden chłopiec, to jest midimo (duch, również maska), które przychodzi 
do nas na każdą 
ngomę.
— Poczekaj, jumbe, ty chyba ani mnie, ani mem-sahib nie uważasz za wariatów. My 
mamy swoje 
oczy i widzimy, że ta głowa jest zrobiona z drzewa.
Tu szef nachylił się do ucha sipaya, coś mu pośpiesznie tłumacząc.
— Szef prosi bwanę, żeby mem-sahib odeszła, bo to będzie tylko męska rozmowa, 
której nie 
przystoi słuchać kobiecie — rzekł sipay z uśmiechem.
— Idź, Margaret, do naszej chatki, gdzie tragarze złożyli już rzeczy, i zajmij 
się noclegiem, a ja 
tymczasem wypytam tych ludzi, oni nie chcą mówić w twojej obecności. Gdy 
Margaret znikła za 
progiem, jumbe przybliżył głowę do Zygmunta i bardzo przejętym, ściszonym 
szeptem oznajmił:
— Ta pokrywa na głowę nazywa się midimo, ale o tym nie może wiedzieć żadna 
kobieta. Kobiety 
myślą, że to jest prawdziwy szajtani. Nie daj Bóg, żeby takie midimo zobaczyła 
któraś z kobiet, 
czeka ją albo śmierć, albo w najlepszym razie bezpłodność.
— Ja nie jestem przecież kobietą — uśmiechnął się Zygmunt. — Chyba mnie możesz 
pokazać takie 
midimo?
— Ja nie mam żadnego midimo, to własność tych, co tańczą.
— Więc rozkaż tancerzowi, żeby tutaj przyszedł i pokazał.
— Ja nie mogę takich rozkazów wydawać, to jest zakazane.
— Więc gdzież, u diabła, są te wszystkie wasze midimo?
— Nie wiem i wiedzieć nie chcę, to wielki sekret, o którym nie wolno wiedzieć 
nawet wazungom. 
Proszę nie gniewać się, bwana m’kubwa, ale ja naprawdę nie mogę nic poradzić. 
Zresztą na pewno 
już ci tancerze uciekli, bo mczawi wie wszystko, on też wie, że bwana interesuje 
się midimo...
— Głupstwa jakieś mi prawisz i myślisz, że uwierzę — rzekł Zygmunt głosem 
zniecierpliwionym. 
— Zaraz sam idę przyprowadzić tutaj tego tancerza. Chodź, sipay, pomóż mi.
To mówiąc skierował się ku wyjściu.
Grzechot małych bębenków rozlegał się z daleka. Zygmunt szybkim i zdecydowanym 
krokiem 
podążył w tym kierunku. Od czasu do czasu krzyki jakieś zagłuszały odgłos 
bębenków. 
Przyspieszył kroku. Prawie biegł. Niestety, plac już opustoszał, Kołem stali 
rozczarowani 
widzowie, ale aktorów nie było. Obejrzał się wkoło. Daleko, za ostatnią chatą, 
kryła się grupka 
podrostków. To pewno tam.
Puścił się pędem. Może dogoni. Ale Murzyni także biegli. Widział ich białe, 
połyskujące w biegu 
pięty. Rycerze musieli zdjąć swoje maski, bo jakżeby na oślep tak pędzili. Wpadł 
ścieżką w busz — 
dwoiła się, troiła i każdą z tych odnóg uciekali ludzie. Nie wiadomo, którędy 
biec. Dał spokój. 
Wracał powoli, zamyślony. Co teraz robić? Pokpił sprawę. Po co chodził do chaty 
szefa? 
Najprawdopodobniej specjalnie go tam zaproszono, aby tancerze zdążyli się 
ulotnić. Co za 
podstępna chytrość! No, nic. Już on i tak da radę. Bez niczyjej pomocy odnajdzie 
midimo.
Zastał Margaret gospodarującą wśród porozrzucanych rzeczy. Już ustawiono dwie 
plecione prycze, 
a na nich usypano warstwę świeżo ściętej trawy.
— Zygmunt! Znalazłeś maskę? — przywitała go denerwującym pytaniem.
— Nie chcą pokazać. Wielka tajemnica, sekret, a jakże! Niech ich nie znam! — 
klął coraz gorzej. 
— Ale co teraz robić?... Gdzie szukać?...
— Już jest noc, więc szkoda nerwów. Jutro wyruszymy dalej i ułożymy jakiś plan — 
odrzekła 
Margaret.
Jeden z tragarzy gotował przed chatą herbatę i piekł kurę. Olbrzymie podwórze 
opustoszało. Mimo 
niedawno odbytej zabawy było już czyste, skrzętnie wymiecione. Po obu jego 
stronach 
wyrównanym dwuszeregiem płonęły ogniska, przy nich gromadki przykucniętych 
mężczyzn cze-
kały na wieczorny posiłek. Od czasu do czasu w świetlistej plamie ognia 
ukazywała się sylwetka 
warzącej strawę kobiety. Wyglądała jak czarownica zaglądająca do kotła.
— Przejdźmy wzdłuż ognisk — zaproponowała. Margaret.
— Obawiam się, że nic nam nie powiedzą. Oni są nieufni i źle usposobieni do nas. 
Ale spróbujmy. 
Zacznijmy od samego jumbe.
— Patrz — zauważyła Margaret — dawniej siedziałby on na jakimś pięknie 
wyrzeźbionym tronie, 
może miałby na sobie płaszcz z ręcznie barwionej kory, w dłoniach insygnia z 
kości słoniowej, a 
dziś zobacz tylko, siedzi na europejskim leżaku. To wygląda rażąco na tym 
średniowiecznym tle... 
Powiedz, dlaczego oni dzisiaj nie wyrabiają tych pięknych rzeczy, jakimi jest 
przepełnione nasze 
British Museum? Szkoda zamierającego świata romantycznej przeszłości...
— Nie „zamierającego”, ale prawie wymarłego. Patrzymy na jego najostatniejsze, 
śmiertelne 
podrygi.
Podeszli do chaty szefa. Siedziało tam trzech starszych plemienia, palących 
zabawne fajki-nargile. 
Kokosowy orzech stanowił zbiornik na wodę. Tytoń tlił się w specjalnej glinianej 
czapeczce, 
połączonej z rezerwuarem. W ten sposób dym, przechodząc przez wodę, trafiał do 
bambusowego 
cybucha, jak w arabskich nargilach. Całość oparta była na dużej, z drzewa 
wyrzeźbionej ludzkiej 
nodze. Pomysł oryginalny, ale nieestetyczny, nazbyt anatomiczny.
Na widok wchodzących wszyscy trzej powstali, ustępując miejsca na swoich 
europejskich leżakach. 
Nie wypadało odmówić.
— Czaj? — spytał jumbe, wersalsko skłaniając głowę.
— Może być czaj — odpowiedział Zygmunt drżąc na samą myśl o konieczności wypicia 
tego 
wstrętnego płynu. Tak zwana herbata ma bowiem u Murzynów najmniej cech herbaty. 
Nie naparza 
się jej, tylko gotuje, i to jak najdłużej. Potem rozcieńcza się ją pół na pół z 
mlekiem i zasypuje 
nieprawdopodobną ilością cukru. W rezultacie otrzymuje się mdły, cuchnący krową 
ulep. Dodajmy 
jeszcze do tego brudny kubek, wędrujący z ust do ust, a odczujemy całą rozkosz 
gościnnego 
poczęstunku.
Znalazły się małe stołki i pozostali Murzyni także usiedli. Przez dłuższą chwilę 
panowało 
milczenie. Każdy gorączkowo szukał tematu do rozmowy.
— Słuchaj, jumbe! — zaczął wreszcie Zygmunt. — Czy u ciebie nie ma jakiejś 
rzeczy bardzo, 
bardzo zamani (starej), jeszcze z czasów, kiedy nie było wazungów. Może jakieś 
krzesło, może 
fajka, czy ja wiem...
— Trudno z tym, bwana — odpowiedział za niego jeden ze starszych. — Nasze chaty 
nie są trwałe. 
Coraz to wybucha pożar. Nie ma tygodnia bez pożaru. Więc wszystko się pali, 
trudno uchować. Ale 
mam, zdaje się, jakiś kitł. Ej, kobieto! — zwrócił się do żony. — Przynieś no 
bwana m’kubwie ton 
stołek ze śmietnika.
Nastąpiły szmery poza chatą. Czas dłuższy trwała krzątanina, wreszcie zjawiła 
się kobieta wlokąc 
za sobą po ziemi duży czarny przedmiot.
— Podaj bliżej do światła — rozkazał jumbe. Zygmunt przypadł do stołka i chwycił 
go w obie 
dłonie.
Margaret także już klęczała przy nim. Nie trzeba było żadnych komentarzy. Piękno 
tej rzeźby 
przemawiało samo za siebie. Trzy hebanowe kariatydy podtrzymywały na głowach 
okrągły blat 
stojąc na drugim takimż blacie. Całość wycięta z jednego pnia drzewa. Bez 
wątpienia, był to nie-
gdyś tron szefa. Dziś brakowało kariatydzie jednej nogi, a górny blat mocno był 
już wyszczerbiony. 
Poza tym rzeźba zachowała się doskonale.
— Patrz... patrz, Margaret — krzyknął Zygmunt zapominając o świadkach - co za 
cudo! Dla tego 
jednego przedmiotu warto się poniewierać przez tyle tygodni. I jakże można 
porównać jego wartość 
z tym oto tandetnym europejskim leżakiem, a oni to wyrzucili na śmietnik. 
Pomyśl! Trafiliśmy w 
samą porę. Może jutro poszedłby już na stos... Dam ci za to dziesięć szylingów — 
rzekł drżącym z 
emocji głosem, obawiając się odmowy.
Ale szef był zadowolony, oddałby wszystko, byle ten wazungu opuścił teren Tenga-
Tenga. Nie 
oponował więc. Stołek powędrował do ich chaty.
„Nie oddam go żadnym Anglikom — myślał Zygmunt. — Poślę go do Polski. Będzie 
nasz... będzie 
mój...”
Od czasu do czasu z różnych stron wioski nadchodzili młodzi ludzie z motykami w 
rękach. Szli 
zawsze prosto do jumbe, kłaniali się nisko, po czym krokiem godnym a elastycznym 
znikali w 
którymś z domostw. Zaintrygowało to Zygmunta.
— Co to za ceremonia? — spytał.
— Młodzi wracają z pola, więc meldują się u mnie przed złożeniem narzędzi, taki 
już zwyczaj — 
wytłumaczył szef z uśmiechem.
— Słuchaj, jumbe — zapytał znowu Zygmunt — powiedz mi szczerze, dużo u was 
złodziei? To 
znaczy, często masz kradzieże?
— Co takiego? — nie rozumiał.
— No, czy często któryś z twoich weźmie jakąś rzecz od innego bez jego wiedzy i 
zezwolenia?
— Jakże może wziąć, wszakże to nie jego?
— No tak, właśnie... Na przykład z czyjejś pustej chaty...
— Przecie jeżeli ktoś wychodzi z domu, to zasuwa drzwi kijem. Każdy widzi z 
daleka, że dom jest 
pusty, więc jakże może ktoś wejść?
— Ale jeżeli wejdzie?
Tu nie tylko szef, ale i obaj starsi chwycili się za brzuchy od serdecznego 
śmiechu. W ich pojęciu 
wazungu zbzikował. Jakże można wejść do cudzego domu, jeżeli w poprzek drzwi 
zatknięty jest 
kij. Po prostu... zbzikował! W końcu jednak jumbe zrozumiał, o co Zygmuntowi 
chodzi.
— Po cóż miałby kto brać cudzą rzecz, skoro każdy w wiosce wie, co on sam ma i 
co ma jego 
sąsiad. Wszyscy wiemy o sobie dokładnie, co kto posiada. My niebogaci.
Rzeczywiście tłumaczenie proste, jak proste jest ich życie, religia, etyka i 
filozofia. Nie ma tu 
jeszcze zakłamań tuszujących prawo. Nie ma adwokatów i nie ma ich... klientów. 
Dopiero my ich 
tym obdarzymy. Dopiero my ich wzbogacimy...
— Chodźmy się przejść — szepnęła Margaret dopiwszy ze wstrętem podaną jej przez 
Zygmunta 
herbacianą lurę.
Z chwilą kiedy wstali, podnieśli się i Murzyni. Dobry obyczaj nie pozwala 
siedzieć, gdy osoba 
honorowa stoi.
Szli teraz od jednego ogniska do drugiego, gawędząc, zaglądając w kotły i 
uśmiechając się przy 
tym do siedzących, aby pozostawić po sobie jak najmilsze wrażenie i zatrzeć 
przykre wspomnienia 
o przerwanej zabawie.
— Co też oni tam pieką na patykach? — spytała Margaret wskazując palcem na 
któreś z dalszych 
ognisk.
— Nie wiem, podejdźmy bliżej.
Na pięciu zaostrzonych kijach, wbitych skośnie w ziemię tuż przy płomiennych 
językach, wisiały 
nadziane za kark, tłuste, wypasione szczury. Przypiekały się wraz ze skórą. Ich 
długie, gołe ogony 
poskręcały się od gorąca w spirale, a rozcapierzone szeroko palce sczerniały już 
na węgiel.
— Czyżby oni jadali szczury? — szepnęła ze wstrętem Margaret.
— A czemuż by nie? Czy szczur jest gorszy od zająca? Rzecz przyzwyczajenia. Nam 
się wydaje, że 
my, Europejczycy, jesteśmy pozbawieni przesądów, tymczasem każdy naród posiada 
swoje tabu 
żywnościowe. Rak, który się żywi padliną, nie wzbudza w nas wstrętu, podczas gdy 
czyściutka 
żaba, którą zresztą ze smakiem zajadają Francuzi, przyprawia każdą szanującą się 
Polkę o mdłości. 
W północnych Włoszech jadają koty, a spróbuj zaproponować to któremuś z 
angielskich 
miłośników zwierząt, chociaż tenże sam jegomość zajada barana. I tak w kółko...
— O Boże! — Margaret chwyciła go nagle za rękaw. — Spójrz na tamto ognisko... 
Czyżby oni 
naprawdę byli ludożercami?
Spojrzał i wzdrygnął się. Nie był wrażliwy, napatrzył się w życiu na sporo 
wszelkich okrucieństw, 
ale tym razem poczuł ucisk w dołku i mdłości. Oczom nie chciał wierzyć. Oto z 
obwisłą bezwładnie 
główką smażył się nad ogniem trup niemowlęcia. Odarty ze skóry, świecił 
białością ścięgien 
jaskrawo odbijających od czerwieni przekrwionych mięśni. Przez wypatroszoną jamę 
brzuszną 
prześwitywała malarycznie obrzękła wątroba.
— To być nie może!... To być nie może!... — powtarzała wciąż Margaret szarpiąc 
ramię Zygmunta.
Stanęli jak zahipnotyzowani, bojąc się ruszyć z miejsca. Ten widok przejął ich 
zgrozą. W drugiej 
połowie dwudziestego wieku natknąć się jeszcze na coś podobnego!... Ale jakżeby 
śmieli wobec 
białego człowieka? Wszakże wiedzą o ich tu obecności. Czyżby aż tak bezczelnie, 
aż tak śmiało?... 
Coś w tym jest nieprawdopodobnego...
Podeszli do samego ogniska. Przezwyciężając odrazę, pochylili bliżej głowy. 
Tragicznie 
przekrzywiona główka miała rysy małpy.
— To tylko małpa! — krzyknęła Margaret z westchnieniem ulgi.
— Tylko małpa — powtórzył Zygmunt, jakby dla uspokojenia wątpliwości. — Ależ 
jakie okropne 
podobieństwo. Dla udowodnienia teorii Darwina wystarczy obedrzeć małpę ze skóry.
— Niesamowicie przykry i odrażający widok. Po raz pierwszy widzę, że małpy są 
jadalne! — 
zawołał Margaret.
— Swoją drogą nie dziwię się tej opinii, jaką sobie wyrobili wśród sąsiednich 
plemion — dodał 
Zygmunt.
— Wracajmy... — szepnęła Margaret z przejęciem, tuląc się do jego ramienia. — 
Kto wie, jakie 
jeszcze niespodzianki kryje w sobie ten dziwny szczep. Pamiętasz głowę 
Makeke?...
Kiedy wrócili do swojej chaty, zastali jedzenie gotowe. Sprytny sipay zamienił 
się w najlepszego 
boya i na świeżo kupionym murzyńskim tronie porozkładał talerze. Upieczona kura 
wyglądała 
zupełnie apetycznie, a zagotowane czerwone wino parowało w imbryku.
— Wiesz, gdybym mieszkał w Portugalii albo Hiszpanii, nie pijałbym ani kawy, ani 
herbaty, a 
tylko i wyłącznie wino na gorąco i z cukrem. Znakomity trunek. Po wypiciu tego 
imbryka spać 
będę jak sam Tutanchamon.
Położyli się na grubym podkładzie suchej trawy, niby na stogu. Silny zapach 
siana odurzał.
— Ach, Margaret! Co za miłe wspomnienia! Siano!... Ty tego nie znasz. Ty nie 
wiesz, co znaczy 
nocleg w stodole podczas wycieczki kajakiem czy rowerem. U was każdy centymetr 
pola jest 
mierzony i strzeżony. U was na wszystkim tkwi napis: „Private” i „Wstęp 
wzbroniony”. Kwadraty, 
kółeczka, trójkąciki z trawy, a na nich lordowie w czerwonych frakach gonią za 
królikiem...
— W Irlandii prawie wszędzie mamy specjalne domy dla turystów — starała się 
wybrnąć Margaret.
— Otóż to... otóż to... Dlatego nie potrafisz ocenić zapachu siana w stodole. To 
takie miłe 
wspomnienia, zwłaszcza teraz dla mnie, na wygnaniu uchodźczym, wojennym. Spójrz 
w dal przed 
siebie, na płonące ogniska, w perspektywę tego wielkiego placu, jaki niesamowity 
nastrój! Potęguje 
się jeszcze bardziej, skoro wiemy, że smażą się na nich szczury i małpy, skoro 
przed tobą stoi 
rzeźbiony tron szefa i za chwilę może ktoś nagle przyniesie i rzuci ci pod nogi 
inną rzeźbę: głowę 
Makeke... Co za nastrój! Ten zapach suchej trawy obezwładnia mnie, przypomina 
lata dziecięce, 
kiedy jeszcze tylko marzyłem o czymś podobnym, wyrywałem się do podróży w daleki 
świat. 
Wzdychałem do Afryki. A dziś mam ją w całej pełni tego słowa. Bo czyż to, co 
widzimy w tej 
chwili, nie jest całą Afryką — Afryką Stanleya, Livingstone’a, Speke’a i innych 
wielkich 
podróżników? Po raz pierwszy chyba w życiu przeżywam tak realne, tak dotykalne 
szczęście...
Przygarnęła się cała do niego i nagle, w gorączkowym pośpiechu zaczęła szeptać:
— Ja nie potrzebuję wspominać. Jesteś przy mnie, i to najważniejsze. Tyś mnie tu 
przywiódł. Tyś 
wytłumaczył, jak mam patrzyć na świat i ludzi. Nastąpił przełomowy moment mojego 
życia. Moje 
szczęście jest oderwane ad wszystkiego, co było, jest na wskroś dzisiejsze. 
Niech mnie ci ludożercy 
poćwiartują. Każda śmierć wyda mi się lekką. Bo wiem nareszcie, co to jest 
miłość: wielka, czysta, 
niepodzielna. Miłość kochanki i przyjaciółki. Miłość towarzysza doli i niedoli 
spokojna i cicha, jaką 
właśnie czuję w tej chwili, bo kocham ciebie i jesteś przy mnie...
Uniósł się na łokciach i spojrzał na nią. Była piękna jak posąg ze szkarłatnej, 
mieniącej się w ogniu 
miedzi, aż gasząca namiętne pragnienia swoim tak prostym, tak szczerym, tak 
bezpośrednim 
oddaniem się bez reszty. Rozrzucona w nieładzie falista czupryna tworzyła takąż 
purpurową aure-
olę. Od rozgrzanych policzków biła śniada czerwień. Nie było w niej nic 
realnego, nawet te słowa, 
których spodziewał się przecież od dawna, wydały się teraz powieściowe, wyjęte z 
romansu, 
potrzebne tylko jako dekoracja, dopełnienie nastroju.
Milczał i dalej patrzył. Jej oczy połyskiwały purpurą dalekich ognisk. Otoczył 
ją ramionami i 
delikatnie, miękko a gorąco przytulił do siebie. Głosem, którego sam nie 
poznawał, jął cicho 
mówić:
— Dobra jest nasza miłość, bo wyrosła we wspólnych marzeniach, wspólnych 
troskach i myślach. 
Lękaliśmy się słów, a jednak one przyszły. Chowaliśmy się przed sobą skrzętnie, 
aby nie zajrzeć 
prawdzie w oczy. Nazywaliśmy tę prawdę bajką a oto bajka stała się prawdą. 
Czyliż może być 
lepszy nastrój do wzajemnych ślubów? Patrz: zamiast sklepień kościoła jest 
gwiaździste niebo, 
tropikalne niebo Południa. Zamiast kandelabrów i świec — pochodnie murzyńskich 
ognisk. 
Zamiast organów — pomruk ludzkich głosów. Takiej nocy jak ta pozazdrościłyby nam 
miliony. 
Jest to noc moich z tobą, Margaret, zaślubin. Moja bardzo dobra, moja maleńka...
Jej dłońmi zakrył sobie oczy i poprzez stulone palce patrzył na przygasające 
ogniska. Ten dotyk 
niby kojący balsam chłodził mu rozpalone czoło.
MIDIMO
Właściwie cóż z tego, że trafili wreszcie do Mozambiku. Oto już zjeździli co 
najmniej dwadzieścia 
dużych wsi, pytając o midimo, a rezultat pytań zawsze ten sam: „hakuna, bwana” 
(nie ma, panie). 
Nie dość tego, wieść o ich poszukiwaniach rozeszła się już szeroko po okolicy i 
Murzyni zaczęli ich 
traktować podejrzliwie, ba, nawet niechętnie, jak wysłanników kolonialnego rządu 
sprawdzających 
podatki. Na początku była serdeczność i bezpośredniość, a teraz — tylko... 
nieufność. Pierwszego 
dnia w owej Tenga-Tenga przyłapali tancerzy w maskach, ale odtąd kompletna 
cisza. Nigdzie nie 
łomoczą bębny. Wszystko się jakby przyczaiło i czeka ich odjazdu. Zygmunt łamał 
sobie głowę, jak 
by tu udobruchać któregoś z szefów albo odwrotnie... może wykorzystać barwę 
skóry i odegrać 
wielkiego dygnitarza? Może wówczas ustąpiliby ze strachu i odkryli rąbek 
tajemnicy? Ale ta 
metoda mu nie odpowiadała. Zresztą, Bogiem a prawdą, z jakiej racji mają dzielić 
się z białym 
człowiekiem swoimi wierzeniami i świętościami? Słusznie się bronią. Mimo 
pragnienia zdobycia 
maski Zygmunt całą duszą był po ich stronie.
Jechali na rowerach obok siebie, dzieląc się wrażeniami. Zwolnił tempo, dając 
możność pieszym 
tragarzom nadążać za nimi. ,
W pewnej chwili uderzyło Zygmunta oryginalne, jakby celowo zaznaczone ujście 
wąskiej, 
odbiegającej w bok od traktu ścieżyny. Zaczynała się ona dwoma drzewkami 
sczepionymi napiętą u 
góry cięciwą ze sznurka. Na tej cięciwie, niby koraliki, wiszą nanizane ptaszki. 
Spodem ścieżka 
rozpoczyna się niziutkim żywopłotem, który biegnąc w głąb buszu, po kilku 
krokach ginie. Całość 
tych wszystkich ozdób wygląda na jakąś triumfalną bramę. Podobne ścieżki Zygmunt 
spostrzegł już 
kilka razy, ale dopiero teraz zastanowił się nad tym. Co to jest?
— Musimy zaczekać na sipaya i tragarzy — powiedział do Margaret. — Chcę ich 
zapytać, jaki cel 
tej mordowni kolorowych ptaszków.
Zbliżały się już chyba deszcze. Powietrze bowiem nasycone było elektrycznością. 
Od czasu do 
czasu przebiegały dziwne błyski, jakby suche, bezchmurne pioruny. Może to 
właśnie, a może 
ciśnienie atmosfery spowodowało, że czuli się podekscytowani i niespokojni. 
Ptactwo, witając 
nadchodzącą porę deszczową, rozświergotało się jak. szalone. Takiego bogactwa 
tonów, takich treli 
nie słyszeli już dawno.
— Ciekawe, co to za ptak naśladuje naszego słowika?
— Chodź, schowajmy się za krzak, stamtąd łatwiej podpatrzyć.
Usiedli na kępie trawy, z zapartym tchem czekając, aż jakiś rozśpiewany malec 
zjawi się w świetle 
drogi. Już po kilku chwilach pokazało się ich wiele: koliberki mieniące się 
zielenią, papużki złote o 
czerwonych dziobkach i wreszcie... samotny, czarny, zwyczajny sobie ptaszek, 
podobny do naszej 
polskiej pliszki, z podrygującym długim ogonem, zadarłszy dziobek, zaczął 
śpiewać.
— To szelma! — mruknął Zygmunt z zachwytem. — Kto by się po nim mógł 
spodziewać... Co za 
trele, co za gamy, co za kunsztowne melodie!
Słuchali przytuleni do siebie, pełni podziwu. Nadeszli tymczasem tragarze.
— Jia hii anakwenda wuapi (dokąd wiedzie ta ścieżka)? — spytał Zygmunt.
— Sijui (nie wiemy), bwana, nie trzeba nam wiedzieć — padła lakoniczna odpowiedź 
i tragarze 
spiesznie podnieśli postawione już paczki, aby ruszyć dalej.
— Dziwny zwrot: „Nie trzeba nam wiedzieć”, wygląda jakby to było zakazane. Coś w 
tym jest — 
mruczał Zygmunt niezadowolony. Wreszcie zwrócił się do sipaya:
— Czy nie wiesz, dokąd prowadzi ta ścieżka?
— Nie, bwana, nigdy tędy nie chodziłem, zaraz zobaczę. — To mówiąc skierował się 
ku bramie 
obwieszonej ptaszkami. Zanim jednak zrobił kilka kroków, już na drodze stanął 
jeden z Murzynów 
i głosem dziwnie podnieconym zaskrzeczał:
-— Bwana sipaya, tam chodzić nie warto, lepiej zapytać o to szefa.
— Rzeczywiście, dziwna jakaś tajemnica. Pierwszy raz mi się zdarza widzieć, żeby 
Murzyn 
ośmielił się zatrzymać policjanta — szepnął Zygmunt do Margaret.
— Ja bardzo senhora przepraszam — zaczął sipay — ale ja pochodzę ze szczepu 
Wayao i dlatego 
nie chcę się mieszać do spraw plemiennych Mawiów. Tak nam nakazał chefe do 
posto. Jeżeli 
senhor chce, abym wszedł na tę ścieżkę, proszę wydać mi rozkaz na własną 
odpowiedzialność.
— Nie warto. Jedźmy dalej.
Wkrótce minęli jeszcze dwie takie same ścieżki. Coraz bardziej intrygowały one 
Zygmunta. 
Namyślał się, jak ma postąpić, żeby tajemnicę spenetrować. Iść do szefa po 
przepustkę? Zaraz będą 
wszyscy wiedzieli i uprzedzą. Gdyby nawet było coś ciekawego do oglądania, to na 
pewno scho-
wają.
Dotarli do rozwidlenia dróg.
— Którędy trzeba jechać?
— Obojętnie, senhor, te drogi potem się połączą w jedną.
— Jak daleko stąd się łączą? — spytała pośpiesznie Margaret.
— A będzie ze sześć kilometrów — odrzekł z namysłem sipay.
— Zygmunt! — zawołała Margaret chwytając go za rękę. — Pozwól, niech pojadę raz 
osobno, ty w 
prawo, a ja w lewo. Może mi się poszczęści i coś ciekawego sama wy-najdę. Na 
połączeniu dróg 
zaczekamy jedno na drugie.
Zygmunt przez chwilę wahał się, ale błagalne spojrzenie dziewczyny przełamało 
wszelkie opory. 
Zresztą nie było się czego obawiać, jak dotąd nic im nie groziło.
— Możesz jechać. Na wszelki wypadek przydzielę ci sipaya, a sam wezmę tragarzy — 
zdecydował.
Jeszcze chwilę postał w miejscu, aż Margaret znikła za zakrętem.
Było mu to nawet na rękę. Powziął bowiem pewną ukrytą myśl i za wszelką cenę 
chciał się pozbyć 
świadków. Najbardziej krępował go sipay, bo od tragarzy łatwo było odejść pod 
byle jakim 
pretekstem. Teraz był wolny i nikt go nie śledził. Nacisnął mocno pedały i gnał 
przed siebie 
wyścigowym tempem. Rozglądał się pilnie na boki, żeby nie przegapić, czego 
szukał.
Zarył gumami w miejscu. Właśnie przed chwilą minął jedną z tajemniczych ścieżek 
w busz. 
Zdecydowanym ruchem rzucił rower pod najbliższy krzak, żeby go nikt nie widział, 
i szybko 
pobiegł w głąb ścieżki. Kręciła się wężowato, otaczając krzewy, jak gdyby 
chciała zmylić swój 
własny szlak. Pędził tak dobrych kilka minut, aż wypadł na niewielką okrągłą 
polankę, z 
olbrzymim, rozłożystym baobabem, niby parasolem nad nią. Na ziemi widniał ślad 
dużego ogniska, 
a wokół leżały symetrycznie poukładane płaskie kamienie.
„To krąg posiedzeń starszyzny — pomyślał. — Tutaj prawdopodobnie palą fajki 
pokoju lub piją 
swój okropny czaj”.
Po drugiej stronie polanki, w zielonych gąszczach, jakby celowo zasłonięta, 
stała mała chatka. 
Słomiana jej strzecha opadała nisko, prawie do samej ziemi. Nie było żadnych 
okien, jeden 
wejściowy mały otwór ział mrokiem wnętrza.
Co to może być?... Zawahał się przez chwilę. Podobne chatki stawiają niektóre 
murzyńskie 
plemiona dla swoich zmarłych. Tam, na niskim rusztowaniu, w dymie ogniska wędzi 
się trup, do 
czasu aż się ukaże pierwszy robak, czyli wcielenie jego duszy. Ale tutaj nie 
widać dymu.
Nie ma czasu na namysły. Tragarze nadejdą i podniosą alarm. Zygmunt zdecydowanym 
ruchem 
schylił się i na czworakach z trudem wpełzł do chaty. Powoli rozprostował plecy, 
aż stanął na całą 
swą wysokość. Włosami musnął o pułap. Wnętrze było całkowicie ciemne. Blask 
słońca przekradał 
sit; tylko szparami od dołu. Przygotowany na najgorsze niespodzianki, ostrożnie 
i ze wstrętem jął 
wodzić dłońmi dokoła siebie. Pustka. Wówczas uniósł ramiona i zaczął palcami 
błądzić po pułapie. 
To nie był zwykły skośny strop chaty, ale jakby poziomy sufit. Poszedł więc 
wzdłuż niego aż dotarł 
do krawędzi.
„Półka!” — pomyślał zagłębiając rękę. Posuwał palce jak najpowolniej i 
ostrożnie. Bał się trafić na 
węża, one lubią takie właśnie zakamarki. Zamiast węża namacał duży, kolistego 
kształtu przedmiot. 
Obok leżał drugi taki sam, a w głębi trzeci. To nieznane „coś” owinięte było w 
gałgany. Zaczepił 
palcem i pociągnął ku sobie. Wpadła mu w ramiona okrągła maska. Poznał to od 
razu po jej 
lekkości. Wyczuł palcami nos i oczy. Z radości chciało mu się śmiać i skakać. A 
więc odkrył wielką 
tajemnicę... Pozostawało mu tylko przeszukać jedną skrytkę po drugiej, zbierając 
obfity plon. Kupi 
je, aby nikogo nie krzywdzić. Dopieroż uzbiera kolekcję! Dopieroż zadziwi 
salaamskich 
muzealnych mamutów! Radość zaparła mu oddech, ale właśnie w tym momencie spuścił 
oczy i 
spostrzegł w smudze światła na ziemi przed chatą dziesiątki bosych murzyńskich 
stóp. A więc był 
otoczony!
Zaniepokoił się. Kto wie, co go czeka. Jest przecież intruzem, który wtargnął 
przemocą do cudzego 
sanktuarium. Znajduje się w miejscu strzeżonym przez tabu. Minuty jednak mijały 
i trzeba było 
działać.
Trzymając w jednej ręce znalezioną maskę, ostrożnie i powoli wyczołgał się na 
światło. W 
pierwszym momencie, oślepiony jego jaskrawością, nie mógł nic zobaczyć, ale ból 
źrenic mijał i 
obraz stawał się coraz wyraźniejszy. Zbita gromada Murzynów stała kołem, a na 
czele sami starsi i 
siwi. Ani jeden się nie uśmiechał, jak zazwyczaj bywa przy spotkaniu z 
wazungami. Stali w 
grobowym milczeniu, spoglądając ponuro i groźnie.
Spostrzegł złą atmosferę i poczuł zimny dreszcz w krzyżu. Ocenił powagę 
sytuacji. Był wszakże 
całkowicie w ich ręku i bez żadnych do tego świadków. Wszystko zależało od tego, 
jak silny jest 
tutaj autorytet białego człowieka, czy zdoła utrzymać na wodzy dzikie, pierwotne 
instynkty mści-
wości. Nie miał zresztą nic na swoje usprawiedliwienie.
Ale skąd ci wszyscy ludzie znaleźli się tu tak nagle? Kto ich powiadomił? 
Przybył tu zaledwie kilka 
minut temu, nie było wówczas nikogo. Nikt go też nie mógł widzieć.
Myśli tłukły mu się rozpaczliwie po mózgu, gdy stał tak bezradny, głupkowato 
uśmiechnięty, z 
maską pod pachą. Nie wiedział, co ma robić. Wreszcie powoli jął rozwijać maskę z 
gałganów i w 
miarę jak się wyłaniała z ukrycia, zapomniał o swojej trudnej sytuacji.
Maska była piękna, daleko piękniejsza od rzeźby głowy Makeke, choć identycznej 
roboty i stylu. 
Nie było najmniejszej wątpliwości, pochodziła z tego samego źródła.
— Jambo! — rzucił banalne powitanie, tak sobie po prostu, żeby cokolwiek 
powiedzieć.
— Jambo! — padła chóralna odpowiedź i cały tłum za-kołysał się w 
zniecierpliwieniu.
— Chcę od was kupić midimo... — zaczął jąkając się. — Po to właśnie tutaj 
przyszedłem. Dam 
wam za to pięć szylingów, zgoda?
— My nie sprzedajemy swoich midimo — rzekł najstarszy mze głosem nie 
zachęcającym do 
dalszych pertraktacji. — To miejsce tutaj nazywa się mpolo i jest ono tylko dla 
Makonde. Nawet 
wazungu nie ma prawa tutaj wchodzić.
— Skąd mogłem wiedzieć? Wszakże nikt mi o tym nie mówił. A skoro znalazłem tu 
midimo, chcę 
je kupić, uczciwie płacąc. Sądzę, że będziecie na tyle gościnni i nie odmówicie 
prośbie waszego 
gościa.
— Każdy gość w naszym kraju, zanim wejdzie do obcego domu, zawoła: „hodi!” i 
dopiero gdy 
usłyszy odpowiedź: „karibu!”, wówczas wchodzi. Bwana m’kubwa biegł tutaj bardzo 
szybko. 
Bwana wiedział, że trzeba się bardzo spieszyć. Dlaczego?
— Jakże mogłem wołać „hodi”, jeśli nie było żywej duszy? — próbował się wykręcić 
europejską 
logiką.
— Ale do środka chaty nikt nie wchodzi bez „karibu”.
— Ta chata nie wyglądała na zamieszkaną — tłumaczył się.
— Całe szczęście, że bwana jest mężczyzną. Gdyby tu weszła jakaś mem-sahib i 
ujrzała nasze 
midimo tutaj, w sercu mpolo, wówczas biada. Nieszczęście ściągnęłaby na swoją i 
na naszą głowę. 
Musiałaby umrzeć. Takie jest prawo plemienia. Takie jest nasze tabu.
— Więc skoro jestem mężczyzną, Mungu (bóg) mnie nie skarze. W takim razie 
możecie chyba 
sprzedać mi w drodze wyjątku maskę? — prosił.
— Niech ją bwana zabierze, ale schowa dobrze, aby nikt nie widział. Proszę 
włożyć do tego 
koszyka i nakryć liśćmi.
— Sprzedajcie mi także i pozostałe dwa midimo...
— Więcej żadnych midimo nie mamy — padła ponura odpowiedź.
— Dlaczego mówicie nieprawdę? Sam przecie widziałem na półce w środku chaty 
jeszcze dwie 
maski. Leżą tam wysoko...
— Niech bwana idzie i pokaże, co znajdzie, to będzie jego.
Trochę się bał wejść do wnętrza. A nuż go zamkną, zatarasują otwór, a potem 
podpalą żywcem? 
Wszystko być może, i śladu po nim nie będzie. Jest przecież zupełnie bezbronny, 
zdany na ich łaskę 
lub niełaskę.
Przezwyciężył jednak strach. Szybko wpełzł do środka, sięgnął w głąb znajomej 
półki, ale jakież 
było jego zdumienie, gdy znalazł tam tylko pustkę. Midimo znikły. Zdążyli już je 
sprzątnąć.
Stanął znowu przed starszyzną jak przyłapany na gorącym uczynku żak. Nikt z 
obecnych nie 
zdradził się. Udawali naiwnych.
— Znalazłeś? — spytał sędziwy Murzyn.
— Zabraliście — odpowiedział hardo.
— Jakże mogliśmy zabrać, skoro żaden z nas nie ruszał się z miejsca, a wejście 
jest tylko jedno.
— Mniejsza o to. Biorę więc tę jedną. Dziękuję wam i płacę pięć szylingów, a na 
dodatek jeszcze 
pięć jako bakszysz.
— Niech Mungu prowadzi, ale radzimy nie zajeżdżać do innych mpolo, bo może być 
nieszczęście.
Przymocował koszyk z maską do siodełka roweru. Już chciał ruszać, gdy nagle 
przyszła mu 
straszliwa myśl: Margaret! A jeśli w jej głowie powstał podobny pomysł? A jeżeli 
i ona wybrała się 
szukać sekretnego wejścia w głąb ścieżki mpolo?... Czemu tak pochopnie 
zaproponowała roz-
dzielenie się i mówiła o jakichś ciekawych rzeczach, których chce szukać... 
Gotowa doczekać się 
nieszczęścia...
Drżącymi rękami chwycił gwałtownie rower, skoczył na siodełko i jak oszalały 
pędził w 
powrotnym kierunku. Im szybciej gnał, tym większy ogarniał go niepokój. Widział 
wciąż przed 
sobą groźne, ponure oczy fanatycznego tłumu i słyszał przestrogę: „Gdyby tu 
weszła mem-sahib, 
wówczas biada”... Raptem przypomniał sobie owego czarownika spod Lugoby, jego 
suchy palec 
wzniesiony ostrzegawczo: „Tabu... niech mem-sahib unika tabu”. Co zrobił! Jakże 
mógł puścić 
Margaret samą!
— No, chwała Bogu! — westchnął z ulgą, ujrzawszy w dalekiej perspektywie drogi 
zbliżający się 
naprzeciw rower i czerwieniejącą już z daleka chustkę Margaret. Więc jest żywa i 
cała.
Ale w miarę jak zbliżał się do owego roweru, ogarniało go coraz większe 
przerażenie. To nie była 
wcale Margaret. To był sipay w swoim czerwonym fezie. Pędził na spotkanie co 
tylko sił w nogach. 
Obaj zaryli się hamulcami i skoczyli ku sobie. Sipay bez słowa padł na kolana i 
na wpół obłąkany 
jął chwytać i całować ręce Zygmunta.
— Co się stało?... Mów, co się stało? — wykrztusił Zygmunt.
— Bwana, ja nie winien... Panienka pojechała bardzo prędko. Nie mogłem piechotą 
nadążyć. 
Panienka porzuciła rower, a sama poszła ścieżką. Szukałem jej, wołałem, ale 
nigdzie nie ma... 
znikła. To niedobrze, bwana. Trzeba zaraz szukać. Póki jeszcze czas. Może być 
źle, bwana. Może 
być bardzo źle... — płakał na cały głos, chwytając za dłonie Zygmunta.
Zygmunt już nie słuchał. Skoczył na rower i gnał przed siebie. Odczuwał na 
przemian zimno i 
gorąco. Niepokój szarpał mu wnętrzności aż do fizycznego bólu. Bał się 
odpowiadać własnym 
myślom.
— Jedź przodem i pokazuj! — wrzeszczał poprzez wiatr. —Prędzej, prędzej!...
Dopadli ścieżki, takiej samej jak inne, z ptaszkami wiszącymi ponad bramą, i już 
bez żadnych 
zastrzeżeń, nie zsiadając z rowerów, wjechali do środka i pędzili dalej, na 
ostrych skrętach 
podpierając się nogami. Tak znaleźli się na małym placu pod baobabem.
— To tu na pewno? — spytał.
— Si, senhor!
— Margaret! Margaret!... — zawołał Zygmunt jak najgłośniej, ale cisza była 
jedyną odpowiedzią.
— Margaret!... Dziewczyno!... Zlituj się!... — stracił panowanie nad sobą i łkał 
na cały głos. 
Przypadł do pnia baobabu. Oparł rozpalone czoło o korę. Oddychał szybko, 
histerycznie. Wkoło 
pustka... i tylko pustka. Nagle rzucił się ku małej chatce, padł na ziemię i na 
łokciach szybko wpełzł 
do wnętrza. Krążył w kółko i macał rękami po ścianach, na oślep, byłe szybciej, 
ale nic tam nie 
znalazł. Zawrócił i kopnął niechcący jakąś maskę leżącą w przejściu. Wytoczyła 
się na słońce z 
rozwartą czarną gębą i szczerzyła wyostrzone zęby. Nie zważał już na nią, tylko 
biegł do roweru i 
wskoczył nań w pędzie.
— Sipay! Gdzie jest najbliższa wioska, do której należy mpolo?
— Zaraz na lewo, za tamtym drzewem...
Skręcili jak na wyścigach, omalże nie wpadli na płot, Ogromna przestrzeń 
wioskowego podwórza 
świeciła martwą pustką. Wszystkie drzwi od chat stały otworem. Gdzieniegdzie 
porozrzucane 
garnki świadczyły o pośpiechu, z jakim ludność opuściła to miejsce.
— Jumbe! — zawołał sipay przykładając dłonie do ust. Odpowiedzi nie było. Tylko 
kilka 
przestraszonych kur
odfrunęło z głośnym gdakaniem.
— Gdzie jest jego dom? — spytał Zygmunt.
— Tam, pierwszy z brzegu.
I tu drzwi stały otworem. Niebywała rzecz. Murzyn, gdy opuszcza chatę, zasuwa ją 
od zewnątrz 
kijem. A więc, odchodząc z tej chaty, jumbe miał już nie wrócić.
— Sipay, oni muszą tu gdzieś być... Oni się tylko gdzieś ukryli,
— Nie, bwana! Oni uciekli na zawsze. Mawiowie, jak kogo zabijają, to cała wieś 
ucieka za granicę 
do Tanganiki. Nie pierwszy to już raz. Próżno szukać, my nie znajdziemy. Za 
późno. Oni już są 
tacy. Jeżeli jeden ukradnie, to cała wieś ucieka.
— Więc myślisz, że... zabili... Zabili mem-sahib? — Zygmunt chwycił sipaya za 
koszulę na piersi i 
bezwiednie targał. Nie wiedział, co czyni. Pod czaszką miał pustkę. Nie słyszał 
własnego głosu, 
więc krzyczał:
— Zabili?... Uciekli?... Zabili?... Dlaczego? Za co? Murzyn przeraził się na 
dobre. Znowu upadł na 
kolana
i dygocząc zaklinał się i płakał:
— Ja niewinny, bwana... Ja biegłem. Rower prędki... Ja biegłem...
Zygmunt przestał go słuchać. Chwilę stał chwiejąc się. Oderwał dłonie od piersi 
sipaya i nagle 
zaczął biegać od chaty do chaty. Wszędzie zaglądał, wywracał dzbany, rozrzucał 
prycze, aż dopadł 
gdzieś za węgłem do leżącej staruchy. Szkielet to już był raczej, a nie żywy 
człowiek. Chwycił za 
jej sterczące, kościste ramię i rozkazał sipayowi:
— Pytaj ją, co wie! Ona musi wiedzieć.
— Ona, panie, umiera — odrzekł sipay drżącym głosem. — Ona już nic nie powie.
Istotnie, bezprzytomnie wybałuszone, szkliście mętne oczy nie miały żadnego 
wyrazu, a ciało 
skręciło się jakoś nagle, bezwładna ręka uderzyła o ziemię.
Zygmunt oprzytomniał. Machinalnie otarł pot z czoła i odszedł przygarbiony, 
zrezygnowany, jakby 
sto lat mu nagle przybyło. Jakby zdał sobie sprawę z beznadziejności wszelkich 
poszukiwań. 
Margaret zginęła... Zabili ją... Zatarli wszelki ślad.
Ślad?... O głupi!... Wszakże nie widział, nie wypatrywał żadnych śladów. Może 
zostały jakieś tam 
na trawie mpolo?
Znowu pędzili z powrotem. Znowu znaleźli się na zakazanym miejscu. Jęli 
przetrząsać krzaki, 
badać ścieżkę i trawę, ale setki odbić bosych stóp krzyżowały się z sobą. W paru 
miejscach odcisk 
damskiego pantofla i to wszystko — nic więcej. Znak, że istniała, że tutaj była.
— Bwana m’kubwa, senhor!... Lepiej czasu nie tracić, tylko zaraz jak najprędzej 
jechać do chefe do 
posto. On ich może złapać na rzece Ruvuma. Jednego tylko złapać — to znaczy 
wiedzieć wszystko. 
Może mem-sahib nie umarła? Może oni bali się zabić?... Trzeba jechać do chefe do 
posto.
Ma rację. Trzeba tam pędzić jak najszybciej. Oddać sprawę odpowiednim władzom.
Puścili się w drogę lotem ptaka. Zygmunt nie czuł ani gorąca, ani zmęczenia. A 
kiedy wreszcie 
wpadli do biura szefa, zachwiał się i chwycił za krzesło. Nogi się pod nim 
ugięły. W oczach 
poszarzało... Biuro było puste. Wyszła tylko ku niemu mile uśmiechnięta żona 
szefa i głosem 
powolnym, jakby nigdy nic, rzekła:
— Mój mąż wyjechał do administratora i wróci dopiero późnym wieczorem. Czy coś 
się stało?
— Ile kilometrów do tego administratora? — odpowiedział Zygmunt pytaniem.
— Będzie ze sto.
— Jest tu w okolicy jaki samochód?
— Tym jedynym odjechał mój mąż.
— Więc co teraz robić?!... Co robić?... — jęknął padając na krzesło.
TABU
Minęły dwa dni bezowocnych poszukiwań. Zarówno chefe do posto, jak i wyższe 
władze zabrały 
się do rozwikłania zagadki z takim poświęceniem i z taką serdecznością, jakby tu 
chodziło o 
bliskiego im człowieka.
Chefe do posto zaprosił Zygmunta do swego domu i traktował jak osobistego 
gościa. Mieszkał więc 
Zygmunt w tym samym domu, na którego podwórzu stało ich auto... „Ich” — to 
znaczy jego i 
Margaret. Dzień przyjazdu tutaj wydawał się taki daleki, wygrzebany kędyś z 
zamierzchłej 
przeszłości. Przeżywana tragedia przesłoniła wszystko. Zygmunt przepenetrował 
wielokrotnie 
okolice i żył teraz tylko wiadomościami, które przynosiły depesze, telefony lub 
stale kursujący 
pomiędzy biurem szefa a brzegiem Ruvumy murzyńscy łącznicy. Wciąż trwały 
poszukiwania.
Rzeka Ruvuma, na przestrzeni całej mozambicko-tanganickiej granicy, została 
pierwszego już dnia 
szczelnie obstawiona posterunkami. Chefe do posto twierdził, że mucha nie 
potrafi się tam 
prześliznąć. Rybaków zrewidowano, łodzie obstawiono, wszystkie wsie przebadano, 
a po 
okolicznych krzakach bezustannie brodzili sipaye. Mawiów przesłuchiwano kolejno, 
ale żaden nic 
nie wyjawił i o niczym nie wiedział. Cała wieś, licząca dziewięćdziesiąt pięć 
osób, ulotniła się, 
sczezła z powierzchni ziemi. Nikt ich nie widział i nikt o nich nie słyszał. 
Władze tanganickie nie 
zauważyły przybycia tych ludzi.
Z każdą godziną nadzieja słabła. Gubiono się w domysłach. Chefe do posto starał 
się unikać 
Zygmunta, bo i cóż miał mu powiedzieć? Jak go pocieszyć? W głębi duszy czuł się 
nieco 
współwinny. Jako szef tego posterunku winien był znać wszystkie niebezpieczne 
tabu i nie 
puszczać w taki teren kobiety. Przypomniał sobie teraz niektóre dziwne, 
niespodziewane wypadki 
śmierci. To robota czarowników. Jest ich tu przecież kilku.
Siedząc właśnie ze zrozpaczonym Zygmuntem i zastanawiając się, co jeszcze można 
zrobić, chefe 
do posto zerwał się nagle i zawołał:
— O, senhor Korewo! Tenho una excellentissima idea! Wykryjemy wszystko. 
Popróbuję 
sprowadzić psy policyjne. Nie mogę zrozumieć, dlaczego mi to od razu nie 
przyszło do głowy. 
Natychmiast jadę do administratora i stamtąd dowiem się telefonicznie, gdzie 
można teraz dostać 
takie psy. W Mocimboa do Praia ani też w Palma ich nie ma, w Porto Amelia może 
są. Trzeba 
zadepeszować. Samochodem mogłyby być przysłane w ciągu jednego dnia.
To mówiąc, już biegł w stronę swojego biura.
Każdy nowy projekt ma dwie strony: dobrą, że daje nowe nadzieje, i złą, że to 
czekanie morduje, 
szarpie nerwy, spędza sen z powiek... Każdy szelest, każdy głos za oknem napawa 
niepokojem. 
Może ktoś idzie z hiobową wieścią...
W takim właśnie stanie spędził Zygmunt ostatni dzień, bo tyle właśnie trzeba 
było czekać na 
odpowiedź:
„Psy są tylko w Beira stop depeszujemy o ich wysłanie stop przysłać samochód do 
Mocimboa do 
Praia odebrać stop Administrador de Porto Amelia”.
I oto zaczęło się nowe oczekiwanie, nowa udręka, nowa, bezcelowa gonitwa po 
werandzie — 
gonitwa za własnymi myślami. Zygmunt wychudł i sczerniał. Nie golił się, nie 
mył, a do jedzenia i 
spania trzeba go było specjalnie zapędzać.
Minął jeszcze jeden dzień. Możliwość odnalezienia śladów stawała się coraz 
bardziej 
problematyczna. Przecież najgenialniejszy pies nie wyczuje zapachów sprzed kilku 
dni, a zresztą 
lada chwila może spaść pierwszy deszcz, a wówczas wszystko skończone.
Wreszcie następnego dnia czyjeś kroki zbudziły go z drętwoty. To chefe do posto 
biegł z nowiną:
— Są psy!... Otrzymałem przed chwilą depeszę.
Zygmunt poderwał się: — Gdzie są?
— Jeszcze w Mocimboa do Praia, ale jutro tutaj przybędą. Dwa psy z policjantem-
wywiadowcą.
— Tym razem pan pozwoli, senhor, że i ja wezmę udział w tropieniu — powiedział 
Zygmunt. — 
Chcę być bezpośrednim świadkiem.
— Ależ oczywiście. Niech pan idzie. Będzie nas czterech: senhor administrator z 
Mitedy, senhor 
chefe do posto z Nangade, pan i ja, no i sipaye, Tym razem musimy tajemnicę 
wykryć. Nie ustąpię, 
aż się dowiemy prawdy. Najgorsza prawda lepsza jest od takiej niepewności. 
Wszakże pana nie 
można dziś poznać... Pan z pewnością jest chory. To będzie bardzo trudna 
wyprawa. No, ale 
przemocą nie położę pana do łóżka.
Psy zjawiły się tejże nocy. Nazajutrz wczesnym rankiem załadowano je na samochód 
razem z 
trzema sipayami i białym wywiadowcą.
— Dokąd właściwie jedziemy? — spytał Zygmunt drewnianym głosem.
— Oczywiście na miejsce wypadku, do tego mpolo. Skręcili z głównego gościńca w 
lewo, na 
Nangade, drogą
tak dobrze znaną Zygmuntowi. Mijali tajemnicze dróżki do różnych mpolo, z 
ptaszkami na 
sznurkach.
Zygmunt odwracał z niechęcią głowę od tych przeklętych czarodziejskich znaków, 
tych 
żywopłocików i ptaszków — symbolu jego nieszczęścia.
Kiedy wreszcie stanęli na miejscu, tuż przed wejściem na tajemniczą ścieżkę, 
Zygmunt jej nawet 
nie poznał. Jakaś nieznana ręka zerwała sznur z ptakami i zaorała żywopłocilc. 
Została po nim tylko 
czarna linia zruszonej ziemi.
— Tutaj ktoś zacierał umyślnie ślady, ktoś tu niedawno był! — zawołał Zygmunt. — 
Jakże 
mogliście nie zabezpieczyć tego miejsca?!
— Ej, kto by tu mógł być! To chyba nasi ludzie — odrzekł spokojnie chefe do 
posto.
— Proszę więc ich zapytać, czy zdejmowali ten sznur i czy zrywali żywopłot, to 
bardzo ważne...
— Jaki sznur?
— Mój Boże!... Czyżbyście w ciągu kilkudniowego śledztwa nie zauważyli 
najważniejszych 
znaków? Tu, między koronami tych drzewek, niby górna krawędź bramy, napięty był 
sznurek, a na 
nim kolorowe ptaki. Tu zaś, na dole, po obu stronach wejścia był niski 
żywopłocik! — Zygmunt już 
nie mówił, ale krzyczał zdenerwowany do ostateczności.
— Ach tak, istotnie — mruknął chefe do posto. — Istotnie, teraz sobie 
przypominam. Jeszcze 
przedwczoraj, kiedym tu był raz ostatni, widziałem te ptaszki nad głową. Nie 
przywiązywałem do 
nich większego znaczenia... Więc ktoś musiał je zerwać dziś albo wczoraj. To 
rzeczywiście cie-
kawe...
— To może i dobrze — zauważył nagle Zygmunt głosem nieco żywszym. — To może 
dobrze, będą 
świeże ślady.
Jakby w odpowiedzi na te słowa oba psy, trzymane na smyczy, rzuciły się 
energicznie do 
obwąchiwania resztek żywopłotu. Poszły teraz nosami wzdłuż jego linii, wyraźnie 
podniecone, 
mocno wciągające powietrze. Napięte smycze prowadziły wywiadowcę. Wszyscy biegli 
szybkim 
truchtem na znany placyk. Tu nowa niespodzianka — kamienie usunięto, pozostał 
tylko ślad 
ogniska.
— Widzi pan? — zawołał Zygmunt do szefa, wskazując palcem ziemię.
— Tak... tak... tu leżały kamienie, pamiętam, dookoła... Słuchajcie, panowie, 
ktoś tutaj plądrował 
zacierając wszelkie ślady. Czy pan, panie kolego — tu zwrócił się do szefa z 
Nangade — czy pan tu 
postawił posterunek?
— Nie. Nie przyszło mi to do głowy. Wszakże nie było czego pilnować, a zresztą 
winowajcy 
przecież uszli...
— Ot, widzi pan, jaka szkoda. Widocznie nie wszyscy uszli i komuś zależało na 
zatarciu śladów.
Psy obwąchiwały kolejno cały krąg rady.
— Miał pan rację — zwrócił się do Zygmunta szef z Nangade. — Dobrze się stało! 
Nie ma tego 
złego, co by na dobre nie wyszło. Ten ktoś zjawił się w samą porę. Psy mają 
teraz łatwiejsze 
zadanie. Ja panu powiadam: jeszcze jest nadzieja. Odnajdziemy pańską żonę przy 
życiu. Jakoś mi 
się nie chce w głowie pomieścić, żeby Murzyn zabił białą lady. Jak długo jestem 
w Afryce, to się 
nie zdarzyło. Oni mają respekt i czują strach.
Głośne, ostre szczekanie przerwało jego słowa. To psy rzuciły się nagle w stronę 
stojącej obok 
chaty. Wpakowały pyski pod niską strzechę, bez przerwy ujadając.
— Ktoś chyba jest w środku...
— Lepiej nie wchodźcie tam! — krzyknął wywiadowca do sipayów, którzy na 
czworakach 
podsuwali się już do otworu. — Lepiej zedrzyjcie liście z dachu.
W parę minut wyszarpali sporą dziurę. Wewnątrz nie było nikogo. Ale psy, 
ujadając dalej, wpadły 
do środka i jeden przez drugiego jęły skakać do góry.
— Wysoko pod samym stropem jest półka! — zawołał Zygmunt. — Zajrzyjcie tam!
Nie mógł jednak czekać, podbiegł sam i zajrzał w ciemna czeluść. W najgłębszym 
kącie czerniała 
maska. Osłupiał. Wszakże w dniu wypadku sam sprawdził, żadnych masek nie było 
prócz tej 
jednej, którą kolnął niechcący nogą i która leży teraz w pokoju chefe do posto.
Drżąc z emocji, wyciągnął zawiniątko i na oczach zaciekawionych świadków jął 
rozwijać.
Wyłoniła się stamtąd czarna maska, o bujniejszej tylko niż zwykle czuprynie. 
Nagłym ruchem 
obrócił ją twarzą do siebie i dziko, nieprzytomnie krzyknął. Maska wypadła mu z 
rąk i potoczyła się 
pod stopy oniemiałych szefów. Przestał czuć, widzieć i słyszeć. Niebieskie 
płatki zasłoniły świat, 
nie mógł chwycić powietrza. Targano go za ramiona, wołano. Psy szczekały, ale on 
nie reagował. 
Nie mógł się ruszyć. Wpółleżał w czyichś ramionach. Zaczynało się przejaśniać. 
Obce twarze. 
Obce głosy, A przedtem... przed tą chwilą jej oczy... przymknięte powieki... 
Czarna farba nie 
potrafiła zatuszować rysów. Tak, to była maska, to było przeklęte midimo — 
portret twarzy 
Margaret...
Ktoś podał mu wino. ił chciwie, zachłystując się. Siły zaczęły wracać.
Psy rwały się ze smyczy. Deptały po nogach sipayów. Obwąchiwały wciąż maskę. 
Szczekały. 
Rzucały się przez chwilę tu i tam, wreszcie z nosami przy ziemi poszły w busz.
— Tym razem nie wymknie się nam zbrodniarz! — wołał chefe do posto.
Zwierzęta szły teraz cicho z wywieszonymi jęzorami, szybko i płytko dysząc. 
Sierść się na nich 
zjeżyła. Tak doprowadziły do krętej, wąskiej drogi i skręciwszy w nią, biegły 
dalej zdecydowanie, 
bez żadnych już wahań.
— A może jeszcze zdążymy na czas! — zawołał nagle Zygmunt, ale w tej samej 
chwili pojął 
głupotę tego zdania i jego bezsens. Wszakże to midimo było ściętą głową 
Margaret!
Posuwali się coraz prędzej, bo wywiadowca nie mógł utrzymać smyczy. Psom aż 
piana kapała z 
pysków, tak rwały. Były złe, zacięte, warczały w tłumionej pasji.
W ten sposób minęli kilka wsi, ale zawsze jakoś bokiem, chyłkiem i dokoła. 
Ścieżka jakby celowo 
omijała ludzkie osiedla. Przerzynała się przez gąszcze, skakała z jednej strony 
wsi na drugą, jakby 
unikając świadków.
Wreszcie płaskie tereny zaczęły opadać ku dołowi. Rozpękły się w jary i urwiska, 
aż stopy 
wykrzywiały się na krzemienistym podłożu.
— Schodzimy w dolinę Ruvumy — rzekł szef z Nangady. — Jesteśmy niedaleko mojej 
siedziby, 
ale przyznam się, że ja tej ścieżki nie znam. Dziwnie jakoś biegnie i stale w 
gąszczu. Czyżby ten 
jakiś łajdak odważył się pod samym moim bokiem uprawiać swoje czary? Dobry byłby 
z niego 
psycholog. Rzeczywiście na tym terenie najmniej szukałem. Wkrótce powinno być 
jezioro. 
Doprawdy, od tej strony chodzą tylko dziki. Nawet polować trudno, taki tu 
gąszcz.
Ścieżka dawno się skończyła, przedzierali się teraz przy pomocy pang.
— Wątpię, czy ktokolwiek kiedy deptał tę trawę — burknął jeden z sipayów.
— Zwłaszcza, że jest to teren słoni. Plądrują tu setkami dokoła. Hipopotamy też 
zaglądają od 
jeziora i rzeki. Bardzo niebezpieczny teren.
Schodzili teraz w głąb jaru. Stopy ślizgały się po stromej pochylni. Coraz to 
wymykały się kamyki i 
tocząc się wydawały denerwujący, głuchy łoskot. Zresztą wszystko teraz 
denerwowało Zygmunta, 
był roztrzęsiony do ostatka. Ledwie trzymał się na nogach i szedł tylko 
nadludzkim wysiłkiem woli. 
Chwilami łapał się za pnie mijanych drzew, żeby nabrać tchu.
— Czortowe jakieś porohył — zaklął w którymś miejscu, z trudem utrzymując 
równowagę na 
krawędzi korzeniastego wykrotu.
— Dziesięć lat tu patroluję te okolice, a nigdym jeszcze tutaj nie zaglądał — 
zauważył któryś z 
sipayów.
— Nawet mnie to dziwi — mruczał szef z Nangady. — Mam w biurze dokładną mapę 
swojego 
rejonu, a tego jaru na niej nie pamiętam. Wszakże powinien być, jest 
dostatecznie głęboki i długi.
— Kto by tam chciał dziś mapy korygować! Kto by po takich rozpadlinach łaził. 
Ot, kopiują ze 
starych i dlatego zorientować się w nazwach nigdy nie można — dodał chefe do 
posto.
Złorzecząc tak i klnąc bez przerwy, zapuszczali się coraz głębiej w wąwóz, a 
cień kładł się im pod 
stopy i stawało się coraz chłodniej.
Nagle psy stanęły w miejscu. Wyciągnęły szyje, wyprężyły ogony, uniosły przednie 
łapy, jak gdyby 
wyskoczyć miało jakieś zwierzę. Wszyscy zamarli. Zapanowała grobowa cisza.
— Cóż tam jest takiego? Nic nie widać. Drzewa jak drzewa, krzewy jak krzewy... — 
burczał chefe 
do posto.
— Senhor chefe! — krzyknął raptem sipay. — Tutaj wisi człowiek!
Wszyscy jak jeden rzucili się, łamiąc gałęzie i szarpiąc na kolcach ubrania. 
Tylko Zygmunt nie 
potrafił ruszyć nóg z miejsca. Stał jak skamieniały i zimny pot wystąpił mu na 
czoło.
— Senhor Korewo! Niech pan podejdzie bliżej, niech pan spojrzy, może go pan 
pozna? — rozległ 
się głos chefe do posto.
Więc to nie ona?!... Chwała Bogu!
Biegł potykając się jak pijany, aż stanął twarzą w twarz z wisielcem. Nie. Nie 
zna go. Po raz 
pierwszy widzi tego wynędzniałego starca. Musiał już mieć z osiemdziesiąt lat.
— Niedawno się obwiesił — stwierdził fachowo sipay. — Czuł, szelma, że nie 
ujdzie 
sprawiedliwości. Przyparty ze wszystkich stron, nie miał dokąd uciec. To on 
pewnie zamor... — tu 
ugryzł się w język, spojrzawszy ukosem na Zygmunta — to on pewnie porwał naszą 
mem-sahib — 
poprawił się. — Wolał swój stryczek. Wolał swój od naszego.
Psy nie chciały iść dalej. Usiadły, ciężko ziejąc wywieszonymi jęzorami. 
Poczciwe, rozumne 
psiska. Wykryły zbrodniarza.
Na próżno wywiadowca szarpie smycze. Na próżno szczuje palcem, nie reagują 
wcale. Z niechęcią 
odwracają nosy. Nic ich nie obchodzi. Nie ruszą się z miejsca. Zrobiły swoje, 
czegóż od nich 
jeszcze chcą?
— Musimy dokładnie przeszukać okolicę — rzekł wywiadowca. — Ten dziad nie 
powiesił się dla 
byle fantazji. Musiał popełnić zbrodnię, przed którą chciał uciec. Proponuję 
utworzyć linię tyraliery 
i posuwać się powoli naprzód, aż do dna jaru. Idźmy tak, aby jeden drugiego miał 
na oku. Na dany 
znak wszyscy się zbiegamy.
Zygmunt posuwał się ciężko i niezdarnie. Deptał po suchych gałęziach z 
niemiłosiernym trzaskiem, 
przedzierał się poprzez krzewy bezwładem słabo kontrolowanego ciała. Co chwila 
tracił 
równowagę. Czekał, aż mu się w oczach rozjaśni, i znowu szedł dalej. Tak zwlókł 
się jakoś aż na 
samo dno wąwozu, gdzie szemrząc między kamykami przemykał się niewielki strumyk. 
Tuż nad 
jego brzegiem leżał wywrócony garnek — ślad ludzkiego istnienia. Od tego garnka 
szła w bok 
ledwie widoczna ścieżyna. Poszedł jej tropem. Za najbliższym skrętem ukazała się 
niziutka, kryta 
palmowym liściem lepianka. Przed nią, na rozmaitych kółkach i badylach, suszyły 
się skóry gadów. 
Kilka poszczerbionych czaszek krokodylich i małpich poniewierało się wkoło. Ślad 
rozdeptanego 
ogniska dopełniał obrazu tego nędzarskiego opuszczenia. W krąg panowała niczym 
nie zmącona 
cisza. Przed wejściem do chatki stali już dwaj sipaye.
— Trzeba zajrzeć do środka — rzekł jeden z nich, wyraźnie ociągając się przed 
spełnieniem tej 
czynności. Wolał poddać tę myśl komu innemu.
Zygmunt nie wahał się długo. Pochylił nisko głowę i zanurzył się w gęsty mrok 
wnętrza. Za nim 
dopiero weszli sipaye.
Nie widział nic. Stał przez dłuższą chwilę. Tymczasem oczy, nawykłe do 
ciemności, zaczęły z 
wolna rozróżniać zawieszone na ścianach przedmioty. Łuki, strzały, widły, dzidy, 
kosze, tykwy, aż 
kolej przyszła na odległy kąt podłogi, zarzucony stosem gałganów i trawy.
Zygmunt postąpił w tamtym kierunku. Obu rękami jął rozgarniać szmaty na boki. 
Nagle... — 
natrafił na włosy, jedwabiście miękkie, faliste, wcale nie murzyńskie włosy. 
Posunął się palcami 
wzdłuż nich, aż doszedł do twarzy i dalej, ku ramionom. Chwycił za nie kurczowo 
i powlókł ku 
światłu.
Sipaye rozstąpili się na strony, wyciągnęli do przodu szyje.
Wywlókł swój ciężar w najjaśniejszą, najcieplejszą plamę słońca i wówczas 
dopiero odważył się 
spojrzeć.
Margaret, blada jak papier, podobna do woskowej figury, leżała w porwanej na 
strzępy 
sukienczynie, z obnażoną piersią i na wpół zamkniętymi oczami. Padł obok na 
kolana. Wyciągnął 
lusterko z kieszeni, podstawił przed jej wargi i patrzył. Lusterko pokryło się 
mgłą. Wytarł je szyb-
kim, gorączkowym ruchem i znowu podstawił. I tym razem pokryło się mgłą.
— Oddycha! — krzyknął jak opętany. — Żyje!... Dajcie prędzej wody! — krzyknął 
płacząc i 
śmiejąc się na przemian.
Łzy ściekały mu po brudnych, podrapanych policzkach.
Obiema rękami zaczął silnie rozcierać jej klatką piersiową w okolicy serca. Tarł 
wodą przyniesioną 
przez kogoś ze strumyka i wołał o wino.
— Margaret! — powtarzał. — Margaret!
Zaczęła lekko ruszać powiekami, pierś jej uniosła się głębszym westchnieniem.
Chefe do posto podał oplecioną butlę. Zygmunt nalał do szklaneczki, oparł 
bezwładną dziewczynę 
o kolana i począł wlewać wino w jej drżące wargi. Powieki jej drgnęły.
— Zygmunt... — szepnęła ledwie dosłyszalnie — Zygmunt... — ale zaraz znowu 
straciła 
przytomność.
Zaczerpnął więcej wody i jął nią chlustać na twarz i piersi dziewczyny.
— Niech senhor przestanie senhorę oblewać wodą — radził szef z Nangady. — Nie ma 
to jak 
czerwone portugalskie wino. Niech senhora więcej się napije.
Zygmunt znowu począł wlewać wino w rozchylone wargi Margaret. Teraz już piła 
chciwie, coraz 
szybciej.
— Margaret, droga, najdroższa Margaret! — wołał całując jej oczy. — Będziesz 
żyła, będziesz 
zdrowa!
Przez bladą jej twarz przebiegł żałosny nie określony uśmiech.
— Senhor Polacco!... Senhor Polacco! — usłyszał nagle głośne krzyki. Obejrzał 
się.
— Senhor Polacco! — wołał sipay. — Oto jeszcze jedno midimo znalazłem we środku.
Już Zygmunt chciał odwrócić głowę z lekceważeniem — bo cóż teraz dla niego mogła 
znaczyć 
jakaś tam nowa maska — ale spojrzał, zadrżał; tyle przeżytych cierpień... tyle 
cierpień!
Niemym, wieloznacznym ruchem podsunął maskę przed oczy Margaret. Spojrzała:
— Makeke! — szepnęła z wielkim trudem i uśmiech rozjaśnił jej bladą twarz. — Ja 
wiem, ja 
wiedziałam... A widzisz — dodała — to ja ją znalazłam, ja pierwsza.
SPIS RZECZY
Spotkanie
Ngalawa
Makeke
Układ
Tajemnicza maska
Wyspa „Robinsona”
Start
Safari
Hipopotamy
U czarownika
Nocą przez las
Szajtani
Kobra plująca
Lemurek
Los Murzyna
Maniara
Znów hipopotamy
Wspinaczka
Bębny Wanyaturu
Tse-tse
Wagogo
Pechowy dzień
Bambusowe mostki
Nieudana przeprawa
Namikupa
Głodówka
Salto mortale
Przez Ruvume
Wyznanie
Midimo
Tabu
Okładkę i kartę tytułową projektowała Małgorzata Sliwińska
© Copyright by Wacław Korabiewicz, Warszawa 1981
„Czytelnik”, Warszawa 1983. Wydanie III.
Nakład 40 320 egz. Ark. wyd. 18,8; ark. diuk. 21.
Papier druk. sat. kl. V, 71 g 61X86
Oddano do składania 10X11982 r.
Podpisano do druku 19 IV 1983 r.
Druk ukończono we wrześniu 1983 r.
Olsztyńskie Zakłady Graficzne
im. Seweryna Pieniężnego
Zam. wyd. 452; druk 1124R M-2591
Printed in Poland
ISBN 83-07-00903-0