WŁADYSŁAW CZAPLIŃSKI,
ADAM GALOS, WACŁAW KORTA

HISTORIA NIEMIEC

WYDANIE DRUGiE
  POPRAWIoNE

  WROCŁAW - WARSZAWA - KRAKÓW '
ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH
  WYDAWNICTWO
  1991)



OD AUTORóW

  PISANIE historii poszczególnych państw
w znanym cyklu jednotomowych monografii Wydawnictwa Zakładu
Narodowego im. Ossolińskich nie należy do rzeczy łatwych. Odczuli to
chyba wszyscy autorzy opublikowanych tomów. Pomijając takie kwe
stie, jak konieczność streszczania się, a tym samym problem dokonania
wyboru najważniejszych faktów i zagadnień, niebagatelną trudnością
jest fakt, że w większości wypadków historie poszczególnych państw
i narodów splatają się z historiami sąsiednich narodów i organizmów
państwowych. Tak np. Dania przez wiele stuleci tworzyła jeden orga
nizm państwowy z Norwegią. Państwo węgierskie obejmowało przez
dłuższy czas Słowację, Horwację i Siedmiogród. W większości wypad
ków chodziło przy tym o inne narodowości, co do pewnego stopnia uła
twiało problem. Htstoryk bowiem np. Węgier mógł powierzchownie
omawiać dzieje Słowacji, licząc się z tym, że historia tego kraju będzie
dokładniej omówiona w dziejach Czechosłowacji.
  Przy pisaniu historii Niemiec problem ten staje się specjalnie skom
plikowany. Naród niemiecki wyłania się, jak wiadomo, z morza ple
mion germańskich, w związku z czym powstaje kwestia, które plemiona
germańskie uważać za protoplastów dzisiejszego narodu niemieckiego,
a tym samym dziejami których plemion zająć się dokładniej. Wystarczy
następnie rzucić okiem na mapę cesarstwa rzymskiego narodu niemie
ckiego z XIII w., by przekonać się, że ówczesne państwo niemieckie
obejmowało tereny dzisiejszej Holandii, Belgii, znaczną część Szwaj
carii, wreszcie kraje, które wchodzą dziś w skład republiki austriackiej.
Sprawa jest tym bardziej kłopotliwa, że na poszczególnych wymienio-
nych terenach ludność mówi językiem niemieckim. Niektóre też z tych
krajów doczekały się w cyklu własnych opracowań, jak Szwajcaria,
Holandia, czy też Austria. Wiadomo poza tym, że w skład Rzeszy Nie
mieckiej weszły kraje częściowo jedynie zamieszkane przez Niemców,
jak Czechy, Morawy i Śląsk, albo kraje dawniej w większości zamiesz
kane przez Niemców, które jednak dziś nie wchodzą w skład państw
niemieckich, jak np. dawne Prusy Wschodnie.
  W tej sytuacji zdecydowaliśmy się w zasadzie pisać historię tych
ziem, które dziś wchodzą w skład Niemieckiej Republiki Demokratycz
nej i Republiki Federalnej Niemiec. Rzecz jasna, nie możemy pominąć
5




historii tych krajów, które wchodziły dawniej w skład Rzeszy, piszemy
jednak o nich niewiele. Inaczej też musimy traktować sprawy Prus
Wschodnich tworzących niebagatelną część państwa pruskiego, inaczej
dzieje Śląska będącego, jak wiadomo, wpierw dzielnicą Polski, potem
wchodzącego w skład krajów Korony Św. Wacława, a dopiero pod ko
niec przez blisko 200 lat tworzącego prowincję państwa pruskiego.
  W związku z tym Czytelnikom, którzy mogliby mieć do nas preten
sje, że za mało piszemy o dziejach np. Śląska czy Pomorza Zachodnie
go, zwracamy uwagę na to, że książka nasza, będąca stosunkowo nie
wielkim kompendium historii Niemiec, nie może się zajmować spra
wami tych dość peryferyjnych prowincji dawnej Rzeszy.
  Inaczej przedstawia się sprawa z Austrią, która chociażby ze
względu na to, że stanowi dziedzictwo Habsburgów, rządzących przez
wiele stuleci w Niemczech, nie może być przy omawianiu historii Nie
miec pominięta do czasu, kiedy wyodrębnia się z Niemiec jako samo
dzielne państwo. W związku z tym musieliśmy o dziejach tych krajów
powiedzieć więcej, niżby wypadało ze względu na to, że ukazała się
już Historia Austrii. Drugi trudny problem powstający przy pisaniu hi
storii Niemiec to sprawa uwzględniania dziejów poszczególnych państw
wchodzących w skład Rzeszy Niemieckiej, a cieszących się przez jakiś
czas dość dużą samodzielnością. Jak wiadomo, na ten temat pisali hi
storycy niemieccy i nieniemieccy wiele i obszernie. W naszej historii
nie mogliśmy się naturalnie zajmować dokładniej dziejami poszczegól
nych krajów niemieckich, pamiętając, że mamy pisać historię Niemiec
jako całości. W tym wypadku poszliśmy za wzorem innych historii Nie
miec, przede wszystkim za dziełem historyków Niemieckiej Republiki
Demokratycznej, Deutsche Geschichte. Jeśli też piszemy dokładniej
o dziejach poszczególnych krajów niemieckich, to głównie dlatego, by
ilustrować pewne procesy zachodzące w całych Niemczech, a przybiera
jących różne formy w poszczególnych krajach. Rzecz oczywista zajmu
jemy się z konieczności historią większych krajów, jak Austria, Prusy,
Bawaria i Saksonia oraz Palatynat.
  Rozumiejąc, że historia danego kraju to nie tylko historia politycz
na, uwzględniliśmy w miarę naszych możliwości również historię gospo
darczo-społeczną oraz dzieje kultury. W rozdziałach poświęconych hi
storii kultury staraliśmy się przede wszystkim scharakteryzować dzia
łalność najwybitniejszych twórców i omówić ich wpływ na społeczeńst
wo. Czytelnika może uderzyć brak tego czy innego nazwiska spośród
wybitniejszych twórców. Nie dążyliśmy jednak do tego, by, jak to się
często dzieje, zamieniać odpowiednie rozdziały na suchy spis nazwisk
autorów i ich dzieł.
  Ze względu na ograniczony i jednak kompendialny charakter naszej
książki nie mogliśmy naturalnie zajmować się różnymi sprawami spor
nymi, dyskutowanymi, z konieczności musieliśmy, zwłaszcza jeśli cho
dzi o dawniejszą historię, dążyć do pewnego uproszczenia i streszczania
wywodów.
  Gdy chodzi o nazewnictwo, to podawaliśmy w brzmieniu polskim

6




nazwy, które przyjęły się powszechnie w języku polskim. Opieraliśmy
się w tej dziedzinie na Polskim nazewnictwie geograficznym wydanym
przez Polską Akademię Nauk, korzystaliśmy również z ustaleń przyję
tych w Atlasie historycznym świata. Stąd też piszemy: Drezno, Mona
chium, Kolonia, ale Munster, Wismar, Stralsund. Imiona władców po
dajemy w wersji polskiej, piszemy więc Fryderyk, Karol, Maksymilian;
imiona innych osób, zwłaszcza mniej znanych, podajemy w brzmieniu
oryginalnym.
  Staraliśmy się w miarę możności ujednolicić sposób pisania. Było
to jednak możliwe tylko do pewnego stopnia, toteż każda część książki
nosi na sobie piętno stylu jej autora.
  Jak wszystkie książki tego cyklu pisaliśmy ją z myślą o studentach
historii, nauczycielach, dziennikarzach, działaczach kulturalnych, któ
rzy nie dysponują czasem, by móc czytać wielotomowe opracowania,
a którzy chcieliby się zaznajomić z dziejami naszego zachodniego sąsiada.
7




CZĘŚC PIERWSZA

WACŁAW KORTA

HISTORIA NIEMIEC. DO 1492 ROKU




I. NAJDAWNIEJSI MIESZKAŃCY
ZIEM NIEMIECKICH

PALEOLIT
  NAJSTARSZY Ślad życia ludzkiego na
obszarze dzisiejszych Niemiec i w ogóle Europy, odkryty w 1907 r.
w Mauer pod Heidelbergiem, datuje się na około 500 000 lat p.n.e.
Człowiek heidelberski, reprezentujący najniższe ogniwa gatunku ludz
kiego, nie był jeszcze w pełni istotą myślącą, ale umiał już posługiwać
się ogniem i prymitywnymi narzędziami wyrabianymi z drewna, kości
oraz twardego kamienia, który stawał się podstawowym tworzywem
najważniejszych przedmiotów codziennego użytku. Wśród nich najbar
dziej uniwersalną rolę spełniały tzw. tłuki pięściowe. Były to bryły ka
mienne, którym za pomocą odpowiednich uderzeń nadawano migdało
waty kształt i ostre boczne krawędzie. Przedmiot ten służył ówcze
snemu człowiekowi w podstawowych jego zajęciach, jakie stanowiły ło-
wiectwo oraz zbieranie naturalnych płodów przyrody występujących
wówczas obficie ze względu na ciepły, śródziemnomorski klimat.
  Ów powolny, lecz stały rozwój ludzkich gromad, dokonujący się na
znacznych obszarach Europy, w tym także na ziemiach niemieckich,
doznawał kilkakrotnie głębokich wstrząsów. Wiązały się one z wielki
mi, okresowymi spadkami temperatury i tworzeniem się wędrujących
lodowców, których największymi ośrodkami były rejony Skandynawii
i Alpy. Wraz z naporem nasuwającej się na ląd grubej pokrywy lodo
wej człowiek porzucał swoje siedziby i szukał schronienia w cieplej
szym klimacie południa.
  Przed taką właśnie koniecznością stanęły gromady ludzkie zamiesz
kujące tereny na północ od Alp, gdy z powodu ponownego i długo-
trwałego spadku temperatury, jaki nastąpił około 480 000 lat p.n.e.,
znaczna część krajów podalpejskich oraz cała północna część Niemiec
aż po Średniogórze i Sudety znalazła się pod zwałami lodu. Wolny od
zlodowacenia pozostał tylko niewielki pas ziemi o kierunku równoleż
nikowym, na którym z pyłów niesionych wiatrem tworzyła się warstwa
urodzajnej gleby lessowej, pokrytej roślinnością typu arktycznego. Od
około 420 000-240 000 lat p.n.e. nastąpiło ponowne ocieplenie klima
tu, a wraz z tym korzystne warunki do życia człowieka. Z tego też
okresu mamy znacznie więcej jego śladów w postaci szczątków kost
nych i narzędzi pracy, rozrzuconych na obszarach Niemiec.
  I znów nadeszły ciężkie czasy. Między 240 000 a 175 000 lat p.n.e.
11




Szczęka człowieka z Mauer
  koło Heidelbergu


temperatura po raz trzeci obniżyła się tak dalece, że skandynawskie
i alpejskie lodowce pokryły znów pogórze i całą Nizinę Niemiecką aż
po strefę starych gór i wyżyn na południu, powodując prawdopodobnie
na tysiące lat całkowite wyludnienie terenów dotkniętych tym katakliz
mem. Dopiero następny okres ocieplenia klimatu Europy, trwający od
około 175 000-120 000 lat p.n.e., sprowadził tu z powrotem grupy
myśliwców i zbieraczy, którzy w zmienionych korzystnie warunkach
przyrodniczych postąpili nieco naprzód w swoim rozwoju antropologi
cznym i kulturowym. Głównym zajęciem człowieka tego okresu było
nadal zbieranie gotowych płodów natury oraz polowanie na dzikie
zwierzęta, jak mamuty, tury, jelenie, nosorożce, niedźwiedzie i inne,
w które obfitowały rozległe wówczas przestrzenie leśne i tereny stepo
we. Ślady tej działalności znaczą znaleziska typowych dla współczesnej
kultury wytworów ludzkich, wśród których obok krzemiennych, dobrze
obrobionych, dwuściennych tłuków pięściowych pojawiają się nowe na
rzędzia kamienne, przypominające swymi regularnymi kształtami groty
oszczepów, sztylety i noże. Technika ich wykonania i zróżnicowane
przeznaczenie wskazują, że człowiek ówczesny znajdować się musiał na
wyższym stopniu biologicznego i kulturowego rozwoju niż okaz spod
Heidelbergu. Przypuszczenie to potwierdzają dowodnie szczątki ludz
kie odnalezione w 1856 r. w jaskini Feldhof w dolinie rzeki Neander
pod Dusseldorfem, datowane na około 120 000 lat p.n.e.
  Typ neandertalski był bezpośrednim poprzednikiem człowieka ro
zumnego, oderwanego ostatecznie od świata zwierzęcego i wykazują
cego cechy psychofizyczne właściwe obecnym ludziom.
  Poszczególnym stadiom rozwojowym najdawniejszych mieszkańców
ziem niemieckich odpowiadała ich organizacja społeczna, która w po
czątkowym okresie oparta była bardziej na instynktownym niż rozumo=
wym dążeniu do życia gromadnego. Niewielkie luźno ze sobą związane
grupy koczowników wspólnie polowały na zwierzęta, pilnowały ogniska
i broniły się przed niebezpieczeństwami zagrażającymi ich istnieniu.
Powoli współżycie hord ludzkich zaczęło nabierać cech bardziej zorga
12





Ttuk kamienny z Gerwisch
  koto Magdeburga


nizowanych. W ciężkiej walce o byt zaczęła się budzić świadomość
wspólnoty interesów, które sprowadzały się do pełniejszego i spraw
niejszego zaopatrzenia człowieka w środki utrzymania. Doświadczenie
wskazywało, że droga do tego celu prowadzić może tylko przez stałą,
wzajemną pomoc oraz podział zadań według płci i wieku. Są to począt
ki organizacji społecznej, którą wspierać zaczęły także odczuwane co-
raz mocniej więzy pokrewieństwa, łączące ludzi w ugrupowania rodo
we. Na tym etapie rozwoju człowiek pierwotny był już zdolny do ab-
strakcyjnego myślenia, które dało początek wierzeniom religijnym
i kultowi zmarłych.
  Ostatnie czwarte zlodowacenie, przypadające na 120 000-10 000 lat
p.n.e., nie było już tak groźne dla życia ludzkiego, jak poprzednie,
gdyż objęło tylko północne obszary niemieckie, nie wykraczając w kie
runku południowym poza Pojezierze Meklemburskie. Po okresowych,
większych spadkach temperatury następowały tu także fazy długotrwa
łego ocieplenia, wzbogacające środowisko geograficzne człowieka
w potrzebną mu faunę i florę.
  Ostatnie zlodowacenie wywarło też poważny wpływ na dzisiejszą
rzeźbę krajobrazu Niemiec. Jego pozostałościami są przede wszystkim
zwały naniesionego materiału skalnego i ziemi, tzw. moreny czołowe,
ciągnące się pasmem od granicy z Danią ku dolnej Odrze, głębokie
pradoliny utworzone przez masy spływających ku północy wód oraz
liczne jeziora zarówno w północnych, jak i południowych regionach
kraju.
13




  Ostatecznej modulacji geograficznej przymorskich obszarów dzi
siejszych Niemiec dokonały zachodzące tam po ustąpieniu lodowca ru
chy skorupy ziemskiej. Około 8000 lat p.n.e. nastąpiło tak znaczne pod
niesienie się lądu, że Bałtyk stał się słodkowodnym jeziorem, oddzie
lonym od Morza Północnego naturalną przegrodą lądową, łączącą Jut
landię z Półwyspem Skandynawskim. Dopiero około 5000 lat p.n.e.
wskutek nowych geotektonicznych zmian doszło do obniżenia lądu
i ponownego połączenia Bałtyku z Oceanem Atlantyckim oraz ukształ
towania się jego linii brzegowej.
  Poprawa warunków klimatyczno-przyrodniczych, jaka zachodziła w
ostatnim zlodowaceniu, sprzyjała dalszemu rozwojowi kultury ludzkiej,
który śledzić możemy na podstawie coraz liczniejszych i doskonalszych
wytworów człowieka. Zanikają więc duże i prymitywne tłuki pięścio-
we, wchodzą natomiast w użycie nowe narzędzia kamienne i broń, wy
różniające się lekkością i większą doskonałością obróbki, jak noże,
skrobacze, a przede wszystkim groty do strzał, wskazuj ące na znajo
mość łuku jako broni dalekosiężnej, stanowiącej wielkie osiągnięcie te
chniczne ówczesnych myśliwców. Ze względu na jakość i rodzaj wyro
bów z twardego kamienia już od około 80 000 lat p.n.e. dają się wy
różnić na terenie Niemiec pewne zespoły zabytków o cechach właści
wych szerszym kręgom kultury materialnej rozwijającej się współcze
śnie w Europie Zachodniej i Środkowej. Czy był to wynik naśladowni
ctwa wzorów obcych, czy też mamy tu do czynienia z jakąś falą ludno
ści napływowej z zewnątrz, trudno rozstrzygnąć.
  Problem ten nasuwa się już przy archeologicznych reliktach tzw.
przemysłu oryniackiego (od jaskini Aurignac we Francji) w środko
wych i zachodnich Niemczech z wczesnego okresu młodszego paleolitu.
Były one dziełem przede wszystkim myśliwców, stanowiących pod
względem antropologicznym wyższe od neandertalczyków stadium roz
wojowe, odpowiadające już Homo sapiens fossilis.
  Równie niejasno przedstawia się pochodzenie na terenie Niemiec
tzw. kultury graweckiej (od miejscowości La Gravette we Francji), po
krywającej się z grubsza tak pod względem chronologicznym, jak i za
sięgu z cywilizacją oryniacką, z którą łączy ją poza tym sporo innych
jeszcze wspólnych cech.
  Z dużym natomiast prawdopodobieństwem za nowych przybyszów
należy uznać w Niemczech nosicieli tzw. kultury magdaleńskiej (od
miejscowości La Madeleine we Francji), którzy pod koniec paleolitu
przybyli z południa na Wyżynę Bawarską, do Szwabii, Turyngii i Łu
życ, a w miarę ocieplania się klimatu posuwali się i dalej na północ,
pozostawiając po sobie oprócz narzędzi kamiennych charakterystyczne
wyroby z kości i rogu, jak groty do oszczepów, harpuny do połowu du
żych ryb i inne przybory łowieckie.
  W tym samym mniej więcej czasie napłynęła na nizinne obszary nie
mieckie z okolic Mazowsza ludność kultury świderskiej (od miejscowo
ści Świdry Wielkie koło Warszawy). Jej znów specjalnością były ostrza
14




krzemienne w kształcie liścia oraz wykonane z tego materiału wyroby
drobnych rozmiarów, określane w nauce mianem mikrolitów.
  Nieco później, gdzieś między VII a VI tysiącleciem p.n.e., w połu
dniowo-zachodniej części Niemiec pojawiła się ludność myśliwsko-zbie
racka należąca do kręgu tzw. kultury azylskiej (od miejscowości Mas
d'Azil we Francji), posługująca się obok ciężkich narzędzi kamiennych
także mikrolitami.
  Typowy przemysł mikrolityczny reprezentuje na terenie Niemiec
dopiero mezolityczna kultura tardenoaska (od miejscowości La Fere
-enTardenois we Francji), przedstawiająca bogactwo przedmiotów
z kości i krzemienia używanych do połowu ryb i polowania na zwie
rzynę leśną.
  Tymczasem zaś w północno-wschodniej części Niziny Niemieckiej
nad brzegami Bałtyku, jezior i rzek rozwinęła się mezolityczna kultura
maglemoska (od miejscowości Maglemose na wyspie duńskiej Zelan
dii), której szczytowy punkt przypada na około 7000 lat p.n.e. Ludność
kultury maglemoskiej zajmowała się myślistwem, zbieractwem i rybo
łówstwem, używając do tych celów zróżnicowanych narzędzi i broni,
zarówno mikrolitów, jak i większych rozmiarów przedmiotów, wykona
nych z krzemienia, kości i rogu. Nowością są tu topory krzemienne,
które stanowiły wielki krok w rozwoju sił wytwórczych i walce czło-
wieka z trudnościami otaczającej go przyrody.
  Między V a IV tysiącleciem p.n.e. u podnóża Półwyspu Jutlan
dzkiego istniały liczne obozowiska ludności, której podstawowe poży
wienie stanowiły ostrygi. W miejscach postoju amatorów tych morskich
mięczaków powstały sterty wyrzuconych muszli, co skłoniło archeolo
gów do nazwania pozostałości po tych osadach ludzkich kulturą odpad
ków kuchennych. Z jej nosicielami wiążą się także początki ceramiki w
Niemczech, która rozwinie się i udoskonali dopiero w następnej epoce
archeologicznej, zwanej neolitem.
  W młodszym paleolicie i mezolicie wykształciła się ostatecznie orga
nizacja społeczna człowieka, której podstawową komórkę stanowił
ród. W okresie małżeństw grupowych kształtowała się więź pokrewień
stwa możliwa do ustalenia tylko po linii matki. Uformowany na takich
podstawach kolektyw prowadził gospodarkę zbiorowo. Zdobyte wspól
nymi siłami środki do życia stanowiły własność całego rodu i były dzie
lone między jego członków. Na tego rodzaju współnocie produkcyjno-
-konsumpcyjnej spoczywały także obowiązki zapewnienia wszystkim
współrodowcom bezpieczeństwa i ochrony przed przemocą z zewnątrz
przez organizowanie obrony i solidarne ściganie przestępców. Ród po
nosił także odpowiedzialność za występki swoich członków wobec in
nych rodów, jeśli nie zostali rozpoznani lub nie mogli być w pewnych
wypadkach ukarani za swoje czyny.
  Rzecz jasna, że tego rodzaju organizacja nawet przy istniejących
związkach pokrewieństwa nie mogła się obejść bez odpowiedniego
kierownictwa, koordynującego poczyniania całego kolektywu oraz
rozstrzygającego wynikłe spory między poszczególnymi jednostkami
15



czy rodzinami. Funkcje takie sprawowała zazwyczaj jednostka ciesząca
się wśród krewnych odpowiednim autorytetem. Nie miała ona jednak
prawa rządzenia rodem i narzucania mu swojej woli. Przy całkowitym
równouprawnieniu wszystkich członków ważniejsze sprawy obchodzące
obozowisko załatwiane były kolegialnie na zebraniach całej wspólnoty.
Tu zapewne zgłaszano wnioski i podejmowano decyzje o charakterze
gospodarczym i militarnym, ustalano sposoby samoobrony na wypadek
zagrożenia z zewnątrz oraz postanawiano działania zaczepne przeciw
innym rodom. W miarę przyrostu ludności oraz postępującego rozwoju
gospodarczego i wymiany produktów w kręgu sąsiadujących ze sobą ro
dów powstawały naturalne więzi międzynarodowe, które z czasem do
prowadziły do stworzenia większych organizacji społeczno-gospodar
czych, politycznych i kulturalnych zwanych plemionami.
  Z powstaniem organizacji rodowej opartej na związku krwi, a także
dźwiganiem się człowieka na wyższy stopień rozwoju kulturowego łą
czą się ściśle początki kultu zmarłych i pierwotnych wyobrażeń religij
nych. Ślady celowych pochówków i związanych z nimi obrządków po
grzebowych spotykamy na terytorium Niemiec już pod koniec paleoli
tu. Zmarłych grzebano razem z przedmiotami, które były za życia ich
własnością. Stanowiły je narzędzia i broń, do których dodawać zaczęto
również jadło, co wskazuje na istnienie wiary człowieka w życie poza
grobowe, pojmowane jako przedłużenie bytu na ziemi. W młodszym
paleolicie biorą też początek wierzenia religijne, wyrażające stosunek
człowieka do otaczającego go świata, oddziaływającego na jego wy
obraźnię ciężarem niepojętych zjawisk przyrody. Zjawiskom tym za
częto przypisywać nadnaturalne siły i oddawać im boską cześć.
  Sposób życia pierwotnego człowieka i jego potrzeby kulturalne zna
lazły także swoje odbicie w paleolitycznej sztuce, znanej przede wszy
stkim z niezwykle cennych odkryć na terenie Hiszpanii i Francji. W
Niemczech najstarsze zabytki artystycznych zamiłowań mieszkańców
tych ziem pochodzą dopiero z mezolitu i są reprezentowane przez rea
listyczną sztukę plastyczną w- kości i rogu, przedstawiającą w formie re
liefu lub pełnej rzeźby podobizny zwierząt, z którymi stykał się ówczes
ny człowiek, jak mamuty, bizony, niedźwiedzie jaskiniowe, renifery
i inne. Zdarzają się także próby grawerowanego portretu ludzkiego,
które odkryte zostały w jaskini Vogelherd na terenie Szwabii. Narzę
dzia pracy i broń zdobić zaczęto ornamentem, który oprócz względów
estetycznych spełniał zapewne rolę znaków magicznych, mających na
celu spowodowanie działania na korzyść człowieka.

NEOLIT

  W IV tysiącleciu p.n.e. w krajach naddunajskich rozwinęła się wy
soka kultura, która dla wielu dziedzin życia ówczesnego społeczeństwa
Europy Środkowej i Zachodniej miała znaczenie przełomowe. Najpo
ważniejsze zmiany dotyczyły sposobów zaspokajania konsumpcyjnych
potrzeb człowieka, co dotychczas miało charakter wybitnie rabunkowy.
16
Z myśliwego i zbieracza owoców, jadalnych roślin, kłączów, grzybów
i innych darów przyrody człowiek ówczesny przekształcał się w rolnika,
umiejącego nie tylko spulchniać glebę za pomocą kija i kamiennej mo
tyki, uprawiać pszenicę, jęczmień, proso, groch, bób, soczewicę, len
i konopie, lecz także wprzęgać w swoją służbę tępione dotąd i dziko
żyjące zwierzęta. Oprócz więc psa oswojonego do celów myśliwskich
już u schyłku paleolitu w gospodarstwie wspólnot rodowych znalazło
się udomowione bydło rogate, owce, świnie i drób, dostarczające mię
sa, mleka i skór, a także koń używany jako siła pociągowa.
  Prymitywne metody agrotechniczne i na wpół dziki chów bydła
zmuszały gromady ludzkie do wędrownego trybu życia i przenoszenia
swych obozowisk z wyeksploatowanych terenów w inne miejsca nada
jące  się pod uprawę ziemi i wypas bydła.
  Warunki geograficzne sprawiły, że neolityczne osadnictwo rolnicze
w Niemczech rozwijało się najpierw w południowych i środkowych re
jonach tego kraju, obfitujących w urodzajne, polodowcowe gleby lesso
we. Pokrywające je lasy zaczęły ustępować miejsca pod uderzeniem
siekiery kamiennej i działaniem ognia, za pomocą którego uzyskiwano
nie tylko nowe użytki rolne, lecz także naturalny nawóz w postaci po
piołu.
  Człowiek neolityczny w związku z wprowadzeniem do swej działal
ności gospodarczej nowych zajęć i osiągnięciem wyższego standardu ży
ciowego opuścił jaskinie, które przez tysiące lat służyły mu za schronie
nie przed zimnem, deszczem i niebezpieczeństwem zewnętrznym. Za
czął budować w otwartym polu,w pobliżu źródeł i rzek domostwa do
stosowane do nowych potrzeb. Były to dużych rozmiarów konstrukcje,
kryte słomą lub trzciną, o ścianach wyplatanych z gałęzi i lepionych gli
ną. Tego rodzaju obiekty mieszkalne mogły pomieścić wszystkich człon
ków rodu. Obok zbiorowych pomieszczeń zakładano także osiedla
z małych chat o kształtach owalnych, w których przebywać mogły


17



najwyżej pojedyncze rodziny. Niektóre znów osady, jak np. w Urmitz
koło Koblencji, miały charakter obronny, jaki nadawały im ogrodzenia
palisadowe, wały i rowy.
  Osiągnięcia cywilizacyjne człowieka czasów neolitu byłyby niemo
żliwe bez dalszego postępu w organizacji pracy i doskonalenia narzędzi,
broni i innych przedmiotów codziennego użytku. Niektóre techniczne
zdobycze omawianej epoki, jak umiejętność polerowania krzemien
nych wyrobów i wiercenia w nich precyzyjnych otworów, budzą po dziś
dzień uzasadniony podziw. Dzięki tym osiągnięciom dostał człowiek do
ręki o wiele sprawniejsze narzędzia pracy, jak zaopatrzone w stylisko
siekiery, topory, młoty i motyki, dłuta, ostrza do oszczepów, sztylety
i inne, służące do uprawy ziemi, ścinania i obróbki drewna czy osobi
stej obrony. Zmienia też człowiek swoje odzienie. Skóry zwierzęce za
stępuje powoli materiałami z lnu i wełny, które wykonywał w prymity
wnych warsztatach tkackich. Zapoczątkowane zaledwie pod koniec
starszej epoki kamiennej garncarstwo rozwinęło się w neolicie w oso
bną gałąź działalności produkcyjnej wspólnot rodowych. Podlegało
ono stałej ewolucji tak co do formy, jak i ornamentacji, która stała się
dla archeologów podstawowym kryteńum wyodrębniania poszczegól
nych kultur neolitycznych.
  Wszystkie te zdobycze dostały się na terytorium Niemiec za pośred
nictwem przybyłej tu z południa pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. ludno
ści tzw. kultury wstęgowej, nazwanej tak od charakterystycznego dla
niej motywu zdobniczego na wyrobach ceramicznych w postaci malo
wanych, rytych lub kłutych wstęg. Wstęgowcy jako rolnicy i hodowcy
bydła trzymali się przede wszystkim obszarów zasobnych w urodzajne
ziemie, w jakie obdarzyła natura Wyżyny Bawarską i Szwabską oraz
liczne kotliny Średniogórza Niemieckiego. Bardziej ku północy, gdzie
były i gorsze warunki glebowe, i dominowały mezolityczne kultury łow
ców i zbieraczy, wstęgowcy zapuszczali się raczej niechętnie. Stosunek
nowych przybyszów do ludności miejscowej był zapewne tolerancyjny,
skoro zdołała ona nie tylko przetrwać inwazję, ale także utrzymać
przez dłuższy czas swoją odrębną kulturę. Około połowy III tysiąclecia
p.n.e. jednolita początkowo kultura wstęgowa w Niemczech rozpadła
się na dwie wielkie grupy, północno-zachodnią, posługującą się nadal
ornamentem wstęgowym rytym, oraz południowo-wschodnią, wykonu
jącą tę samą ozdobę techniką nakłuć. Moda ta, występująca zresztą
współcześnie w Czechach, na Morawach i Nizinie Węgierskiej, zaczęła
rozpowszechniać się z terytorium środkowych Niemiec na południe
i wypierać stąd ornament ryty, aż wreszcie sama w wyniku ewolucji,
a także zewnętrznych bodźców kulturowych rozpadła się na szereg lo
kalnych grup o właściwych im gustach estetycznych.
  Rozprzestrzenienie się ludności rolniczej na znacznych obszarach
południowych i środkowych Niemiec przyśpieszyło niewątpliwie rozwój
sąsiadujących z nią myśliwsko-zbierackich plemion, trzymających się
nizin i wybrzeży morskich. Widać to na przykładzie rozwijającej się od
drugiej połowy III tysiąclecia p.n.e. kultury pucharów lejkowatych. Jej
18
nosiciele byli rolnikami. Wykorzystując dogodne warunki fizjografi
czne hodowali na szeroką skalę bydło. Myślistwo i rybołówstwo odgry
wały mniejszą rolę. Typowe dla tej ludności były naczynia gliniane o
lejkowatej formie, od których wzięła nazwę cała kultura. W szczyto
wym okresie swego rozwoju ogarnęła ona znaczne połacie Europy, od
południowej Skandynawii i Danii na północy poprzez środkowe Niem
cy, Polskę i Czechy aż po Dunaj na południu. Była to więc kultura
bardzo prężna, zawdzięczająca swoją ekspansję, jak się wydaje, wojo
wniczości jej twórców i nosicieli. Oni to najprawdopodobniej zgotowali
ostateczną zagładę licznym lokalnym zespołom kulturowym w Niem
czech, wywodzącym się z kręgu ceramiki wstęgowej kłutej. Reszty do
pełniły plemiona tzw. kultury michelsberskiej (od miejscowości Mi
chelsberg koło Bruchsal), która wykształciła się pod koniec III tysiącle
cia p.n.e. na pograniczu francusko-szwajcarskim, skąd rozpoczęła swój
pochód przez południowo-zachodnie Niemcy, doliny Neckaru i Menu
ku Westfalii i Belgii. Pod względem trybu życia i charakteru gospodar
ki, w której obok rolnictwa dominującą rolę odgrywał chów bydła, lu
dność kultury michelsberskiej nie różniła się od współczesnych jej ple
mion z północno-wschodnich obszarów niemieckich. Posługiwała się
natomiast odmiennymi od tamtych, przeważnie pozbawionymi ozdób,
wyrobami ceramicznymi, wśród których wyróżniały się puchary gli
niane o kształtach kwiatu tulipana.
  Kultura pucharów lejkowatych zaczęła wyraźnie zanikać na począ
tku II tysiąclecia p.n.e., utrzymując się stosunkowo najdłużej na pery
feryjnych obszarach północnoniemieckich, leżących z dala od wielkich
ruchów migracyjnych i prądów kulturowych, płynących z krajów nad
dunajskich. Ale i tutaj musiała ostatecznie ustąpić miejsca nowej fali
ludności pastersko-rolniczej zaliczanej przez archeologów do kręgu
tzw. kultury ceramiki sznurowej, jako że jej charakterystycznym moty
19



wem zdobniczym był odcisk sznurka. Kolebka sznurowców leżała pra
wdopodobnie na Wołyniu i Białorusi, skąd dzięki wielkiej ruchliwości
jej nosicieli rozprzestrzeniła się po Europie od południowej Skandyna
wii po dorzecze Dunaju i stepy nadczarnomorskie. Sznurowcy przyswo
ili sobie wiele elementów kultury uzależnianej ludności. Obok więc
cech nie znanych starszemu osadnictwu kultura ceramiki sznurowej ma
wiele punktów stycznych z niemiecką odmianą kultury pucharów lejko
watych. Pokrywa się z nią ponadto pod względem zasięgu przestrzen
nego i dzieli również na dwie grupy, pełniej wykształconą turyngsko-
-saską i zdradzającą wiele archaizmów grupę północnoniemiecką. W
ciągu XVIII w. p.n.e. część plemion środkowoniemieckiej grupy kul
tury ceramiki sznurowej opuściła swe siedziby i ruszyła dalej na zachód
w dorzecze Menu i Neckaru, gdzie utworzyła odrębny zespół macierzy
stej kultury. Wpływy turyngsko-saskich sznurowców sięgały aż do
Westfalii i dolnego Renu, gdzie napotkały jednak silnych konkurentów
nadciągających w te strony z Południowo-Zachodniej Europy.
  Północnoniemiecki odłam sznurowców, utrzymujący bliskie związki
ze swymi pobratymcami w środkowych Niemczech, przejawiał znacznie
mniejszą ekspansywność, która skierowała się głównie w rejon rozwija
jącej się wówczas na północ od gór Harzu tzw. kultury schenfeldzkiej.
Jej przedstawiciele zajęciami i trybem życia nie różnili się wiele od ple
mion kultury pucharów lejkowatych, od których przyjęli zresztą wiele
wzorów. Specyficzne wyroby z kamienia i gliny, ich symboliczna orna
mentyka, a przede wszystkim ciałopalny obrządek pogrzebowy każą
widzieć w kulturze schenfeldzkiej samodzielny twór tubylczej ludności,
który zanikł dopiero w schyłkowym neolicie.
  Na północny wschód od środkowoniemieckiego odłamu sznurow
ców, w szczególności na terenie Brandenburgii, pod koniec młodszej
epoki kamiennej wyodrębniła się tzw. kultura amfor kulistych, wywo
dząca swe miano od typowych dla niej naczyń glinianych z kulistym lub
jajowatym brzuścem. Wyrosła ona na podłożu kultury pucharów lejko
watych, z którą łączy ją wiele wspólnych cech, tak w dziedzinie gospo
darczej, jak zwłaszcza w zakresie obrządku pogrzebowego. Ludność
kultury amfor kulistych podobnie jak sznurowcy rozprzestrzeniała się
w kierunku wschodnim, docierając aż do granic zachodniej Ukrainy.
Na terenie Niemiec zanikła pod koniec neolitu.
  Spokojny, nie zagrożony przez stulecia żywot plemion kultury cera
miki sznurowej doznał na obszarach niemieckich u schyłku młodszej
epoki kamiennej wielkiego wstrząsu, którego sprawcą była obca lud
ność tzw. kultury pucharów dzwonowatych. Jej kolebką był Półwysep
Pirenejski, skąd przez południowo-wschodnią Francję skierowała się
najpierw nad środkowy Ren, gdzie nastąpiło rozdzielenie wędrujących
plemion na dwie grupy. Jedna wzdłuż Dunaju dotarła do Europy Środ
kowej, druga zaś obrawszy kierunek północno-wschodni osiedliła się
w centrum Niemiec, znajdującym się wówczas w rękach turyngsko-sas
kiej grupy kultury ceramiki sznurowej, której przyniosła ostateczny
upadek. Wśród pozostałości po owych przybyszach spoza Pirenejów,
20
uzbrojonych w łuki i krótkie sztylety, zajmujących się rolnictwem i my
ślistwem, znajdują się typowe dla nich puchary gliniane w kształcie
dzwonu, od których wywodzi się nazwa całej kultury, oraz - co jest
na ziemiach niemieckich nowością - przedmioty metalowe wykonane
z miedzi. Z tej racji kultura pucharów dzwonowatych stanowi pośred
nie ogniwo między neolitem a epoką brązu, w której ostatecznie zani
kła.
  W neolicie wykształciły się ostatecznie warunki rozwoju wyższej
formy organizacji społecznej, jaką były plemiona. Postęp gospodarczy
i cywilizacyjny wymagał współdziałania coraz szerszego kręgu ludzi
i kooperacyjnego rozwiązywania zadań w zakresie produkcji. Z drugiej
zaś strony zrodził rywalizację między obcymi sobie wspólnotami rodo
wymi o ziemię, pastwiska, zasobne w rybę jeziora i rzeki czy w zwierzo
stan lasy, rywalizację, która niejednokrotnie prowadzić musiała do
zbrojnych konfliktów i walk. Nie brak było także zorganizowanych wy
stąpień jednych rodów przeciw drugim, których celem był zwykły rabu
nek i rozbój. Archeologicznym odbiciem tych konfliktów są coraz
częstsze w neolicie osady obronne. Wszystko to skłaniało mniejsze gro
mady ludzkie do łączenia się w związki jako instytucje nadrzędne. Ple
mię obejmowało pewną ilość rodów zwykle z sobą spokrewnionych
z należącymi do nich terenami. Choć była to organizacja dobrowolna,
podyktowana wspólnotą interesów ekonomicznych i obronnych posz
czególnych kolektywów rodowych, wymagała przecież organów wyż
szego stopnia, kierujących sprawami całego zrzeszenia. Działały one
początkowo na zasadach demokratycznych. Najwyższa bowiem władza
należała do zgromadzenia wszystkich pełnoletnich mężczyzn, które po
dejmowało decyzje i wytyczało kierunki działania. Ono także powie
rzało na czas wojny kierownictwo pospolitym ruszeniem wybranemu
wodzowi. Przywódca plemienia miał do pomocy zwoływaną radę na
czelników rodowych, która w czasach późniejszych przekształciła się w
stałą instytucję reprezentującą interesy jednostek bogacących się i dą
żących do narzucenia swej woli reszcie członków plemienia. Pewne zró
żnicowanie ekonomiczno-społeczne w obrębie rodów i plemion daje się
już zaobserwować w kulturze ceramiki sznurowej. W pozostałych po
niej cmentarzyskach zdarzają się np. groby wyróżniające się od innych
bogactwem wyposażenia jako zapewne miejsca spoczynku wodzów lub
innych członków arystokracji plemiennej.
  Człowiek neolityczny rozbudował swój system wierzeń religijnych,
przejawiający się nadal w.kulcie przyrody, zmarłych oraz wierze w ży
cie pozagrobowe. Wstęgowcy chowali zmarłych z przystawkami z na
czyń, broni, potraw i ozdób w grobach wysypywanych wewnątrz ochrą,
czerwoną farbą pochodzenia mineralnego. Podobnie przedstawiały się
pochówki rolniczo-pasterskiej kultury pucharów lejkowatych. Dopiero
pod wpływem bodźców zewnętrznych, idących z Europy Zachodniej,
na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. zaczęły powstawać w północno-
wschodnich Niemczech cmentarzyska pojedynczych i zbiorowych gro
bów megalitycznych, budowanych z ogromnych bloków kamiennych,
21



których ślady przetrwały po dziś dzień między innymi w okolicach Ol
denburga, Luneburga i na wyspie Rugii. Echa rozpowszechnionych
w kręgu kultury pucharów lejkowatych zwyczajów pogrzebowych od
najdujemy zarówno w kulturze amfor kulistych, jak i północnoniemie
ckiej grupie kultury ceramiki sznurowej. Sznurowcy turyngsko-sascy
grzebali natomiast zmarłych w grobach płaskich lub przykrytych kop
cami ziemnymi, zwanymi kurhanami, czym wyróżniali się dobitnie od
innych kultur neolitycznych na obszarze Niemiec. Przestrzegali też
układania zmarłych w pozycjach określonych według płci, mężczyzn
na prawym, kobiet na lewym boku. Rytuał pochówkowy środkowo
niemieckiej grupy ceramiki sznurowej wchłonęła z czasem i dostosowała do swych 
potrzeb osiadła tu ludność kultury pucharów dzwonowa
tych. W schyłkowym neolicie w kręgu kultury schenfeldzkiej pojawił
się po raz pierwszy na szerszą skalę w Niemczech obrządek ciałopalny.
Spopielone szczątki zmarłego umieszczano w naczyniach glinianych,
które zakopywano w ziemi.
  W dziedzinie sztuki nie zaszły w neolicie większe zmiany. Nie natra
fiono nadal na obszarze Niemiec na zabytki malarstwa z tego okresu.
Artystyczne upodobania wyrażał ówczesny człowiek, jak dawniej, w
plastyce, szukając dla niej tematów w świecie zwierząt i ludzi. Przede
wszystkim zaś wyżywał się w formie i ornamentyce naczyń glinianych,
demonstrując w tej dziedzinie szereg efektownych pomysłów i rozwią
zań estetycznych.

SPOŁECZEŃSTWA EPOKI BRĄZU

  Wielkim krokiem na drodze postępu techniczno-cywilizacyjnego lu
dów zamieszkujących terytorium Niemiec było przejście od kamienia
i kości do nieporównanie lepszego surowca do wyrobu narzędzi pracy
i broni, jakim był stop cyny i miedzi, czyli brąz. Ów metal był już częś
ciowo znany w Niemczech ludności kultury pucharów dzwonowatych.
Pochodził on jednak prawie wyłącznie z importu w postaci ozdób stroju
i ciała. Dopiero mniej więcej od 1700 lat p.n.e. możemy mówić o roz
woju miejscowej metalurgii brązowej w Niemczech, której głównym ośrodkiem były 
tereny rozciągające się między Rudawami i górami Ha
rzu, zasobne w potrzebne do jego produkcji złoża rud kolorowych.
  Podwaliny pod tę nową gałąź działalności produkcyjnej człowieka
położyła w Niemczech ludność pochodząca z kręgu tzw. kultury uniety
ckiej (od miejscowości Unetice na Morawach), której ośrodkiem były
Morawy i Czechy. Osiedlając się w okręgu turyngsko-saskim na podłożu
kultury pucharów dzwonowatych, plemiona unietyckie wyodrębniły się
z macierzystego środowiska jako tzw. leubingerska grupa kultury unie
tyckiej (od miejscowości Leubinger). Należące do niej wspólnoty ro
dowo-plemienne zajmowały się uprawą roli i chowem bydła oraz
obróbką brązu, z którego za pomocą techniki odlewniczej wykonywano
różne narzędzia pracy, broń i ozdoby.
  Drugim stosunkowo wysoko zaawansowanym w rozwoju gospodar
22
czym obszarem niemieckim była wówczas Wyżyna Bawarska. Sprzyjały
temu zarówno urodzajne gleby, jak i podalpejskie złoża rud miedzi, na
których oparły się miejscowe ośrodki metalurgiczne. Dodatkowym
czynnikiem postępu i rozwoju całego tego regionu były silne bodźce
sąsiednich kultur, unietyckiej z Czech i pucharów dzwonowatych z po
łudniowego zachodu. W wyniku tych oddziaływań miejscowe plemiona
zamieszkujące południowo-zachodnie rejony Niemiec wytworzyły od
rębną kulturę wczesnego brązu, zwaną staubingerską (od miejscowości
Staubinger). Obok rolnictwa i obróbki brązu jej cechą wyróżniającą
były stojące na wysokim poziomie technicznym i artystycznym wyroby ce
ramiczne, znajdujące wśród zachodnich sąsiadów chętnych nabywców.
  O wiele niższe stadium rozwoju reprezentuje istniejąca współcze
śnie nad środkowym Renem tzw. kultura adlerberska (od miejscowości
Adlerberg). Wytworzyła ją bowiem ludność, która tkwiła jeszcze dość
mocno w tradycjach późnego neolitu, posługując się na co dzień narzę
dziami wykonanymi z kamienia i kości oraz prymitywnymi wyrobami
z gliny. Odnajdywane na jej obszarze przedmioty z brązu były importa
mi, pochodzącymi między innymi ze środkowych i południowych regio
nów niemieckich. Podobne stadium reprezentuje także tzw. kultura
s gerelska (od miejscowości S ger), która w okresie wczesnego brązu
powstała w Dolnej Saksonii.
  Cała natomiast północno-wschodnia część Niemiec leżała na uboczu
tych wszystkich przemian, jakie dokonywały się na pozostałym teryto
rium tego kraju, i nie wyszła właściwie do końca XVI stulecie p.n.e.
poza epokę kamienną.
23



  W upowszechnieniu i udoskonaleniu produkcji brązowych narzędzi
pracy, broni i ozdób wielkie zasługi położyła nowa fala ludności pa
stersko-rolniczej, która między XV a XIII w. p.n.e. opanowała nie
tylko bardziej zaawansowane w rozwoju gospodarczym południowe
i zachodnie połacie Niemiec, lecz także sięgnęła dalej ku północy, wno
sząc tu znaczny postęp w wielu dziedzinach życia. Pochodzenie tej lud
ności nie jest bliżej znane. Jeśli nawet wyrosła z miejscowych pokładów
etniczno-kulturowych, to usamodzielniając się zerwała z nimi szereg
więzi kulturalnych, zastępując je własnymi upodobaniami i zwyczaja
mi. Należał do nich przede wszystkim kurhanowy charakter cmenta
rzysk. W obrębie tej kultury powstało na ziemiach niemieckich szereg lo
kalnych grup, jak bawarska, wirtemberska, środkoworeńska, wschodnio-
heska i luneburska, które utrzymywały między sobą ożywione kontakty
handlowe, przyczyniające się do niwelacji różnic w postępie gospodar
czym poszczególnych regionów kraju. Szczególnie korzystne były te
kontakty dla tych terenów, które nie posiadały zasobów surowcowych
i możliwości uruchomienia własnych warsztatów metalurgicznych. Jest
rzeczą zastanawiającą, że prężna kultura grobów kurhanowych, któ
ra nawarstwiła się na podłoże unietyckie, nie zdołała opanować jego
głównego ośrodka w Niemczech, jaki znajdował się na obszarze tu
ryngsko-saskim. Tu utrzymywała się nadal kultura leubingerska, która
dopiero w XIV w. p.n.e. zanikła w nie wyjaśnionych bliżej okolicz
nościach.
  Ale największe przeobrażenia w środkowym okresie brązu doko
nały się w północno-wschodnich terenach niemieckich, które w stosun
ku do reszty kraju opóźnione były w swym rozwoju gospodarczym
i kulturalnym o kilka stuleci. Około połowy II tysiąclecia p.n.e. dystans
ten został nagle i całkowicie odrobiony. Ten wielki postęp objął także
kraje sąsiednie, Danię i południową Skandynawię, które stały się wów
czas jednym z najważniejszych ośrodków gospodarczych i kulturalnych
Europy. Rozwój rolnictwa i chowu bydła, opanowanie metalurgii brązu
i oparta na tym surowcu wysokiej jakości produkcja narzędzi pracy,
broni i ozdób, dalej złoża poszukiwanego przez obcych kupców bur
sztynu i soli stwarzały tamtejszej ludności dogodne warunki do daleko
siężnego handlu i zaopatrywania się w potrzebne jej towary i surowce,
wśród których na pierwszym miejscu wymienić trzeba brąz.
  W ciągu późnego okresu brązu od mniej więcej XIII w. p.n.e. na
pograniczu śląsko-łużyckim wyrosła nowa kultura, która od jej pierw
szych odkryć archeologicznych na Łużycach nazwana została kulturą
łużycką. Była ona dziełem ludności tubylczej, która pod wpływem pod
niet zewnętrznych, płynących głównie z południa, przetworzyła spuś
ciznę materialną i duchową poprzednich pokoleń w nowe wartości kul
turalne o wielu skrystalizowanych cechach, utrzymujących się przez bli
sko 1000 lat. Pokrewieństwo etniczno-kulturowe Łużyc oraz przylegają
cych do nich od wschodu obszarów sprzyjało ekspansji kultury łuży
ckiej na ziemie polskie. Dorobek ludności kultury łużyckiej przejęly na
stępnie plemiona słowiańskie., które w pierwszych wiekach n.e. w swej
24
wędrówce ze wschodu dotarły nad Wisłę i Odrę. W miarę rozszerzania
się na coraz to dalsze kraje oraz w związku z wejściem w kontakt ze
starszym podłożem jednolita początkowo kultura łużycka rozpadła się
na szereg lokalnych zespołów, różniących się między sobą nieraz dość
znacznie, głównie w dziale wytwórczości ceramicznej. Pozostały jed
nakże typowe dla wszystkich grup charakterystyczne cechy nadrzędne,
łączące je w jedną całość. Wśród tych ogniw na naczelnym miejscu wy
mienić wypadnie charakterystyczny ciałopalny obrządek pogrzebowy,
polegający na składaniu spalonych szczątków zmarłego w glinianych
urnach i zakopywaniu ich w ziemi razem z różnego rodzaju przystawka
mi.
  Najdalej na zachód wysuniętym odłamem kultury łużyckiej była
grupa sasko-łużycka, która oddziaływała silnie na sąsiednie terytoria
niemieckie, zwłaszcza na Bawarię i Brandenburgię, narzucając ich mie
szkańcom obrządek ciałopalny oraz własny styl w ceramice. Pod koniec
epoki brązu wpływy kultury łużyckiej na terytorium Niemiec zaczęły
wyraźnie wygasać, na co dobitnie wskazuje odrodzenie się cmentarzysk
kurhanowych w południowych i zachodnich prowincjach tego kraju.
Przyczyn tego zjawiska szukać trzeba między innymi w przemieszcze
niach plemiennych, spowodowanych pojawieniem się na obszarach Eu
ropy Północno-Zachodniej ludów indoeuropejskich.
  Epoka brązu przyniosla nie tylko znaczny postęp w zakresie działal
ności produkcyjnej mieszkańców ówczesnych ziem niemieckich, lecz
także dalsze przeobrażenia społeczne, które umocniły upowszechnia
jące się od schyłku neolitu monogamiczne związki małżeńskie, dające
możliwość ustalenia pokrewieństwa członków wspólnoty wywodzącego
się po linii męskiej od wspólnego przodka. W ten sposób ukształtował
się ród ojcowski, czyli patriarchalny.
25



  Ewolucja stosunków społecznych w obrębie wspólnot patriarchal
nych dotyczyła nie tylko zmiany ról według płci. Dotknęła ona także
samej istoty ustroju wspólnoty pierwotnej, którą stanowiła równość
majątkowa i społeczna wszystkich członków rodu. Nieustanny postęp
w wielu dziedzinach wytwórczości rzemieślniczej, jak metalurgia brą
zowa czy obróbka gliny, oraz rozwój na szeroką skalę chowu bydła da
wały możliwości gromadzenia nadwyżek produkcyjnych i przeznacze
nia ich na wymianę handlową. Były to wartości osiągnięte pracą wspól
ną, ale ich podział dokonywał się z czasem na zasadach pewnych przy
wilejów, jakie zwyczajowo stały się udziałem naczelników rodów i ple
mion oraz ich najbliższych rodzin. Do wzrostu wpływów i znaczenia
przywódców plemiennych przyczyniały się ponadto ich funkcje wojsko
we, które w miarę zaostrzania się konfliktów międzyplemiennych na
bierały szczególnego znaczenia i sprzyjały tego rodzaju jednostkom w
wysunięciu się na czołowe miejsce w hierarchii społecznej. Opisane wy
żej zjawiska znalazły swoje odbicie w źródłach archeologicznych. Już
w kręgu kultury leubingerskiej, której ludność osiągnęła szczególnie
wysoki poziom gospodarczy, a od połowy II tysiąclecia p.n.e. także w
północnej części Niemiec spotyka się pochówki z wyjątkowo bogatymi
przystawkami, odróżniającymi się od przeciętnego wyposażenia reszty
współczesnych grobów. Można zatem w nich widzieć szczątki takich
właśnie zamożniejszych i górujących społecznie jednostek, jak wodzo
wie plemienni i naczelnicy rodów. Do nich też zapewne należały także
niektóre obiekty obronne, wznoszone pod koniec brązu zwłaszcza na
obszarach pozostających pod wpływami kultury łużyckiej. Obok wiel
kich grodów, dających schronienie dużej liczbie mieszkańców, wzno
szono często w najbliższym sąsiedztwie obiekty obronne małych roz
miarów jako rezydencje przywódców plemiennych i ich najbliższego
26



otoczenia. Proces zapoczątkowany w epoce brązu pogłębi się w następ
nych stuleciach i spowoduje dalszy rozkład wspólnoty pierwotnej.
  Głębokie przemiany nastąpiły także w mentalności człowieka i jego
poglądach religijnych. Sprawcą ich była ludność kultury łużyckiej. Ona
to zapoczątkowała personifikację bóstw i rozwinęła kult słońca, który
przejawia się w bogatej symbolice w postaci znaków ukośnego krzyża,
koła, spirali czy stylizowanych ptaków wodnych. Symbolika łużycka
przyjęła się także na północnych obszarach niemieckich, skąd wyparła
kultowe, plastyczne wizerunki słońca oparte na motywach wozu i ko
nia. Z przypisywaniem nadprzyrodzonych właściwości słońcu łączyła
się także wiara w oczyszczającą siłę ognia, która przeniesiona została
do ciałopalnego rytuału pogrzebowego.
  Sztukę epoki brązu reprezentują przede wszystkim gliniane figurki
ptaków, naczynia zoomorficzne, bogactwo form i ornamentu ceramiki
użytkowej. Brak natomiast źródeł mówiących o antropomorficznej pla
styce figuralnej, o malarstwie oraz innych dziedzinach duchowej kul
tury ówczesnych mieszkańców ziem niemieckich.

SPOŁECZEŃSTWA EPOKI ŻELAZA

  Od około VII w. p.n.e. do wyrobu narzędzi i broni zaczęto używać
nowego surowca - żelaza. Jego znajomość na terenie Niemiec sięga
schyłkowego okresu brązu, ale wtedy docierało ono w postaci goto
wych przedmiotów importowanych z kręgu cywilizacji śródziemnomor
skiej. Było więc drogie i niedostępne dla wszystkich rodów i plemion.
Dopiero opanowanie techniki wytopu żelaza z miejscowych złóż rudy
darniowej i bagiennej, bardziej powszechnych i dostępnych niż miedź
i cyna, pozwoliło na szersze jego zastosowanie i wyeliminowanie z war
sztatów metalurgicznych kosztowniejszego i mniej wartościowego two
rzywa, jakim był brąz. Masowość wyrobów żelaznych przyczyniła się
do dalszej intensyfikacji działalności produkcyjnej człowieka. Okuta
radlica pozwalała rolnikowi na lepszą uprawę ziemi pod siew ziarna,
a tym samym i na większe zbiory. Żelazna siekiera usprawniała jego
walkę z lasem i obróbkę drewna, żelazne sierpy i półkoski umożliwiały
ówczesnym rolnikom i hodowcom bydła szybszy zbiór zboża oraz gro
madzenie paszy dla bydła na okres zimowy. Pod wpływem rozwoju sił
wytwórczych zmieniał się też poziom życia człowieka i ustrój społeczny.
  Między VII i V w. p.n.e. południowe Niemcy znalazły się pod wpły
wem rozpoczynającej epokę żelaza kultury halsztackiej (od miejscowo
ści Hallstatt w Austrii), która promieniowała dalej na północ, obejmu
jąc swym oddziaływaniem Hesję i Turyngię. Na Nizinie Niemieckiej
z zastosowaniem żelaza na szerszą skalę spotykamy się znacznie póź
niej, gdyż dopiero w ostatnich wiekach p.n.e.
  Plemiona kultury halsztackiej wzniosły się na wysoki poziom w za
kresie kultury materialnej. Obok rolnictwa i chowu bydła kwitło u nich
rzemiosło, które w takich gałęziach, jak ceramika, produkcja żelaznych
27



narzędzi pracy, broni i brązowych ożdób, mogły konkurować ze zna
nymi ośrodkami wytwórczości rękodzielniczej Europy Południowej.
  Z podłoża halsztackiego i coraz silniejszych wpływów cywilizacji
rzymskiej wyrosła około IV w. p.n.e. tzw. kultura lateńska (od miej
scowości La Tene w Szwajcarii), która w ciągu trzech następnych stu
leci rozprzestrzeniła się na znacznych obszarach środkowej i zachodniej
Europy z Niemcami włącznie, wprowadzając wiele nowych momentów
do dziejów społecznych, gospodarczych i kulturalnych tamtejszych ple
mion.
  Nosicielami kultury lateńskiej w Europie byli Celtowie. Ludy te, in
doeuropejskiego pochodzenia, pod koniec epoki brązu odbyły długą
wędrówkę z nadwołżańskich stepów i posuwając się po wewnętrznej
stronie łuku Karpat dotarły około połowy ostatniego tysiąclecia p.n.e.
nad górny Dunaj. Stąd rozpoczęli Celtowie dalsze podboje, w wyniku
których zdobyli rozległe obszary europejskie od Wysp Brytyjskich po
przez Francję, północną Italię, południowe i środkowe Niemcy aż po
kraje dorzecza środkowego Dunaju na południowym wschodzie. Kon
taktom z wysoko roz  ůiniętymi krajami środziemnomorskimi zawdzię
czali Celtowie, a za ich pośrednictwem także podporządkowana im lud
ność tubylcza, przyswojenie sobie wielu zdobyczy cywilizacyjnych sta
rożytnego świata, które pozwoliły im wzbogacić własną kulturę mate
rialną i duchową i dźwignąć byt na znacznie wyższy poziom. Dzięki
Celtom ogromny postęp poczyniło rolnictwo, które było głównym ich
28



zajęciem. To oni nauczyli tubylców orki za pomocą żelaznego pługa,
spulchniania broną gleby i jej nawożenia obornikiem, wskazując im
drogę do znacznego podniesienia wydajności ziemi. Nie jest więc przy
padkiem, że właśnie w czasach celtyckich rozpowszechniają się żarna
obrotowe jako znacznie sprawniejsze narzędzie do przemiału większej
ilości zmagazynowanego ziarna.
  Ogromny rozkwit przeżywało także rzemiosło, w którym zastoso
wano sporo nowości technicznych, pozwalających na seryjną i masową
produkcję. Dotyczy to zwłaszcza tak ważnych specjalności, jak hutni
ctwo żelaza i szkła, obróbka metalu, a nade wszystko ceramiki dzięki
zastosowaniu w tej dziedzinie szybkoobrotowego koła garncarskiego
oraz udoskonalonego pieca do wypalania naczyń glinianych. Tego ro
dzaju wytwórczość, obliczona nie tylko na jakość, ale i na ilość, stawała
się tą dziedziną gospodarki, która stwarzała wielkie możliwości bogace
nia się. Dlatego też została wcześnie przechwycona przez elitę rodowo-
plemienną, z której rekrutowali się przedsiębiorcy warsztatów rzemie
ślniczych oraz kupcy. Warsztaty te koncentrowały się w specjalnych
osiedlach warownych, przypominających swym wyglądem miasta i spe
łniających również rolę ośrodków politycznych poszczególnych ple
mion. Mieszkała tam arystokracja ze swoją klientelą, w której skład
wchodzili także niewolnicy głównie wojennego pochodzenia, zatrud
niani jako siła robocza. W razie zagrożenia zewnętrznego chroniła się
w owych warowniach okoliczna ludność. Celtowie utrzymywali kon
takty handlowe z szerokim światem, oferując oprócz wyrobów rzemie
ślniczych także niewolników, kupowanych przez kupców rzymskich.
Obroty handlowe ułatwiała Celtom bita przez nich moneta ze złota,
srebra i miedzi.
  Mimo daleko posuniętego rozpadu wspólnot rodowych, przejawia
jącego się w powstawaniu własności prywatnej środków produkcji, nie
równości majątkowej i społecznej, Celtowie nie stali się społeczeń
stwem klasowym, choć w tym kierunku nieuchronnie zdążali. Na prze
szkodzie stanęły trudności wewnętrzne, a zwłaszcza idąca szerokim
29



frontem od południa i zachodu ekspansja Rzymu, która w ostatnim
wieku p.n.e. zgotowała Celtom ostateczny upadek.
  Celtowie mieli własny rozbudowany system wierzeń religijnych,
oparty w dużej mierze na wzorach greckich i rzymskich. Czczono siły
przyrody jako moce nadprzyrodzone, których przychylność miały im
zjednywać praktyki religijne wykonywane przez specjalną kastę kapła
nów, zwanych druidami. Zmarłych grzebali Celtowie w grobach pła
skich, toteż na obszarach objętych ich bezpośrednim panowaniem lub
wpływami obserwuje się w ostatnich wiekach p.n.e. wyraźny zanik
obrządku ciałopalnego, który jeszcze w okresie halsztackim tam domi
nował.

GERMANIE I ICH WALKA Z RZYMIANAMI

  W tym czasie, gdy plemiona celtyckie osiedlały się w południowo-środkowych 
regionach Niemiec, północne obszary tego kraju były już
w posiadaniu innego odłamu ludów indoeuropejskich, zwanego przez
starożytnych Rzymian Germanami. Nie wiadomo, co pod względem
etymologicznym oznaczało to określenie ani jakie jest jego językowe
pochodzenie. Jedno wszakże wydaje się pewne, a mianowicie, że na
zwa ta odnosiła się pierwotnie do któregoś z licznych plemion sąsiadu
jących z Celtami i dopiero z upływem czasu rozpowszechniła się jako
nazwa zbiorowa germańskiej grupy etnicznej.
  Pierwsze historyczne wiadomości o Germanach pochodzą dopiero
z początków naszej ery, gdy ludy te siedziały już mocno na Półwyspie
Skandynawskim i obszarach niżu europejskiego od Renu na zachodzie
po Odrę na wschodzie, mając za sobą długą drogę dziejową. Jej odtwo
rzenie nastręcza od dawna badaczom wiele trudności ze względu na
brak na ten temat przekazów źródłowych, a odwoływanie się do źródeł
językowych, archeologicznych czy etnologicznych kryje w sobie tyle
niebezpieczeństw, że trudno oczekiwać zgodnego poglądu na to zagad
nienie. Istnieje więc wiele hipotez na temat prakolebki ludów indoeu
ropejskich, do których należeli także Germanie, oraz chronologii
i traktu ich wędrówek do nowych siedzib. Genezy Indoeuropejczyków
szukano więc w głębi Azji, w Zachodniej, Środkowej i Północnej Eu
ropie, jednak przewagę zdobyła sobie najlepiej uzasadniona koncepcja
lokalizująca pierwotne siedziby Indoeuropejczyków na rozległych ste
pach czarnomorskich, kaspijskich i kazachstańskich, a tym samym
odrzucająca pogląd o autochtonizmie Germanów jako ludów wyrosłych
na podłożu staroeuropejskim. Argumentację czerpie ta hipoteza głów
nie z danych językoznawczych, które przy braku świadectw historycz
nych odgrywają przodującą rolę. W ich świetle rysuje się wyraźnie po
krewieństwo języka germańskiego z językami bałtosłowiańskimi, ital
skim oraz tocharskim, co z kolei przemawia za bliskimi kontaktami
i sąsiedztwem posługujących się nimi ludów. Dla geograficznego okre
ślenia tych styków istotne znaczenie mają związki z Tocharami, których
pierwotne siedziby znajdowały się najprawdopodobniej na pograniczu
30



Europy i Azji. Z tej strefy gdzieś między 1500-500 r. p.n.e. rozpoczęli
Germanie, a przypuszczalnie wraz z nimi także BałtoSłowianie, swoją
wędrówkę, kierując się wzdłuż Wołgi ku Morzu Bałtyckiemu i Półwy
spowi Skandynawskiemu, skąd rozprzestrzenili się dalej na południe,
zajmując kolejno Jutlandię oraz obszary między Renem, Odrą i Śred
niogórzem Niemieckim.
  Archeologicznym odpowiednikiem formowania się pierwotnej Ger
manii jest tzw. kultura jastorfska, rozwijająca się od przełomu V i IV w.
p.n.e. na Nizinie Niemieckiej od Jutlandii na północy aż po strefę wy
żyn środkowoniemieckich na południu, gdzie stykała się z kulturą cel
tycką. Kultura jastorfska była pierwszą w tym rejonie Niemiec w pełni
wykształconą kulturą żelaza, opartą na eksploatacji miejscowych złóż
rudy. Bogactwo przedmiotów metalowych, jak narzędzia pracy, broń
i ozdoby, wykonywanych w miejscowych warsztatach, uzupełniały im
porty z południa, głównie z kręgu celtyckiego, z którym germańska lu
dność kultury jastorfskiej utrzymywała ożywione stosunki handlowe.
Mniejszą natomiast wagę przywiązywano do rękodzieła garncarskiego,
które pracowało nadal według archaicznych metod obrabiania gliny,
nie znających szybkoobrotowego koła garncarskiego. Kultura jastorf
ska była dziełem ludności rolniczej, zajmującej się uprawą ziemi i cho
wem bydła. Prowadziła w związku z tym osiadły tryb życia. Wpływało
to z kolei na pogłębianie się wzajemnych interesów i więzi między
plemiennych, przybierających formę związków o szerszym zasięgu tery
torialnym. Wyrazem tej konsolidacji i współżycia germańskiej ludności
napływowej z tubylcami był ciałopalny obrządek pogrzebowy, nawią
zujący do tradycji sięgającej w tym rejonie Niemiec końca epoki brązu.
Nowością były tzw. groby skrzynkowe budowane z kamieni, w których
umieszczano urny z prochami zmarłego, choć i tutaj można by się było
dopatrywać nawiązań do kamiennych grobów. poprzednich epok.
Dzięki konsolidacji plemiona germańskie mogły nie tylko skutecznie
przeciwstawić się naciskowi Celtów, lecz także podjąć ze swej strony
wyprawy wojenne ku wybrzeżom Morza Czarnego i Śródziemnego.
  Już pod koniec III w. p.n.e. opuściły swe pierwotne siedziby ple
31



miona germańskich Skirów i Bastarnów, kierując się ku Morzu Czarne
mu, gdzie ze zmiennym szczęściem próbowały osiedlić się na stałe.
  O wiele większe poruszenie wywołały wędrówki i podboje Cym
brów i Teutonów. Wyruszyli oni z końcem II w. p.n.e. z Jutlandii na
południe Europy w poszukiwaniu dogodniejszych warunków do życia.
Usadowiwszy się przejściowo nad górnym Dunajem, podjęli stąd próby
przedarcia się na Półwysep Apeniński, stanowiący wówczas rdzeń pań
stwa rzymskiego. W 113 r. p.n.e. doszło do pierwszego zbrojnego star
cia najeźdźców z legionami rzymskimi, dowodzonymi przez konsula
Carbona koło Norei (prawdopodobnie dzisiejszy Neumarkt w górnej
Austrii), gdzie przybysze z dalekiej północy odnieśli zdecydowane zwy
cięstwo, zmuszając przeciwników do ucieczki. Droga poza Alpy była
z tą chwilą otwarta. Nie wiadomo, co powstrzymało Cymbrów i Teuto
nów przed dalszym posuwaniem się na południe i skłoniło ich do
zmiany kierunku pochodu, wiodącego ku zachodnim prowincjom rzym
skim wzdłuż północnego pogórza alpejskiego. Około 110 r. p.n.e. węd
rujące gromady ludzkie pociągające za sobą po drodze drobniejsze ple
miona celtyckiego i germańskiego pochodzenia przekroczyły Ren i
wdarły się do Galii (dzisiejsza Francja), skąd doliną Rodanu posuwały
się ku wybrzeżom Morza Śródziemnego. Ponowne zbliżenie się Cym
brów i Teutonów do granic Italii wywołało w Rzymie zrozumiałe zanie
pokojenie. Obawy te okazały się w pełni uzasadnione. Oto w 105 r.
p.n.e. doszło do ponownej klęski legionów rzymskich pod Arausio
(dziś Orange w południowo-wschodniej Francji), a ich dowódca Emi
lius Scaurus dostał się do niewoli. Podobny los spotkał rzucone na po
moc oddziały wojskowe pod dowództ vem konsula Maliusa i prokon
sula Cepiona. Według współczesnych przekazów źródłowych straty po
konanych sięgać miały kilkudziesięciu tysięcy zabitych. Jest to liczba
niewątpliwie przesadzona. Świadczy jednak o tym, że inwazja plemion
germańskich urastała z roku na rok do rangi jednego z głównych pro
blemów polityki zagranicznej Rzymu.
  Powaga chwili wywołana klęską legionów pod Arausio postawiła w
stan pogotowia siły zbrojne Rzymu, na których czele stanął kilkakrotny
konsul i wytrawny dowódca wojskowy Caius Marius (Mariusz). Skorzy
stawszy z oddalenia się Cymbrów i Teutonów, którzy w tym czasie rzu
cili się na rabunek Galii i Hiszpanii, mógł przygotować staranny plan
decydującej rozprawy z tymi ludami na wypadek ich ponownego zbliże
nia się do granic Italii. Nastąpiło to 102 r. p.n.e. , ale Mariusz oczekiwał
już nieprzyjaciela nad dolnym Rodanem. Bitwa, do jakiej doszło pod
Aquae Sextiae, przyniosła Rzymianom pierwsze zwycięstwo, które nie
zależnie od osobistego wkładu ich doskonałego wodza zawdzięczali
i temu, że Cymbrowie i Teutoni atakowali Italię oddzielnie. Pod Aquae
Sextiae rozgromieni zostali i wycięci w pień Teutoni. Natomiast Cym
browie wybrali drogę przez przełęcze alpejskie, które udało im się sfor
sować, a nawet zmusić do odwrotu działające w tych okolicach oddziały
konsula Lutatiusa Catullusa. Dopiero odsiecz Mariusza, który nadcią
gał spod Aquae Sextiae, zażegnała niebezpieczeństwo i uratowała ho
nor oręża rzymskiego. Pod Vercellae w północnej Italii doszło w 101 r.
p.n.e. do decydującej bitwy, w której Cymbrowie zostali doszczętnie
rozbici. Ogromna ich masa legła na polu walki. Niedobitki oraz kobiety
i dzieci zabrani zostali do niewoli, a Mariusz w dowód uznania i wdzię
czności za ocalenie Rzymu został po raz piąty konsulem i mógł razem
z Catullusem odbyć w stolicy państwa wśród wiwatujących tłumów trium
falny pochód.
  Niepowodzenia pierwszej, większej fali plemion germańskich, pró
bujących usadowić się w granicach państwa rzymskiego, nie były w sta
nie powstrzymać coraz większej ruchliwości i wojowniczości ich pobra
tymców szukających przestrzeni życiowej w Zachodniej i Południowej
Europie. Ekspansja ta była bowiem nieuniknionym następstwem roz
woju gospodarczo-społecznego u Germanów, charakterystycznym dla
schyłku epoki wspólnóty pierwotnej. Postęp w wielu dziedzinach dzia
łalności produkcyjnej, jaki obserwujemy u nich od czasów przybycia
do Europy, stwarzał potencjalne możliwości bogacenia się wpływo
wszych jednostek w obrębie rodów i plemion. Dokonywało się to przez
przywłaszczenie sobie części majątku społecznego, pochodzącego -ze
świadczeń publicznych na rzecz całej wspólnoty plemiennej. Dysponu
jąc więc nadwyżkami środków do życia i przedmiotów codziennego
użytku, a także w związku z coraz powszechniejszymi wojnami między
plemiennymi pewną liczbę jeńców i brańców wojennych, traktowanych
jako żywy towar, góra społeczna u Germanów mogła sobie pozwolić
na wymianę handlową i gromadzenie kosztownych przedmiotów zbyt
ku, pochodzących z importów. Równocześnie z dokonującym się w obrę
bie plemion zróżnicowaniem majątkowym i społecznym zmieniały się
funkcje ich organów kierowniczych. Stają się one coraz wyraźniej in
strumentem interesów możnych. Obok zgromadzenia ludowego dzia
łają zgromadzenia arystokracji rodowo-plemiennej. Wybierani na czas
wojny wodzowie przekształcają się w naczelników plemiennych zwa
nych thiudans i konung, zatrzymują atrybuty swej władzy również w
czasach pokojowych, pobierają dobrowolne daniny w zbożu i bydle.
Otaczają się też prywatnymi oddziałami wojskowymi, którym muszą
zapewnić środki utrzymania. W tym celu inicjują rabunkowe wyprawy
wojenne, które odpowiadają również możnym, żądnym coraz więk
szych bogactw ziemi i niewolniczej siły roboczej. Gdy lokalne możliwo
ści pod tym względem zostały wyczerpane, musiała przyjść kolej na
dalsze podboj e.
  Osiągnięcie tych celów zależało nie tylko od siły przeciwnika i jego
możliwości obronnych, lecz także od liczebności, organizacji i uzbroje
nia poszczególnych plemion germańskich. Dlatego też łączą się one w
większe zespoły i federacje. Taki związek stanowili zapewne Skirowie
i Bastarnowie, Cymbrowie i Teutoni, u których istnienie wodzów ple
miennych potwierdzają współcześni pisarze rzymscy (u Cymbrów Bojo
ńx i Lugius, u Teutonów Teudobad). Ale żadna z tych organizacji mię
dzyplemiennych nie osiągnęła takich rozmiarów, jak związek plemion
germańskich z połowy ostatniego stulecia p.n.e., na którego czele sta
33



nął Ariowist. Pod jego rozkazami znaleźli się mieszkańcy dorzecza
Menu i Neckaru, skąd następnie przenieśli się nad górny Ren. Skorzy
stawszy z walk, jakie współcześnie toczyły między sobą plemiona celty
ckie na lewym brzegu tej rzeki, wkroczył tam Ariowist w 61 r. p.n.e.
i zajął żyzną nizinę górnoreńską, która stała się terenem świeżego osa
dnictwa germańskiego, a jej dotychczasowi mieszkańcy trybutariuszami
zdobywców.
  Sukcesy Germanów na terenie Galii odbiły się głośnym echem w
Rzymie, który starał się utrzymać przynajmniej na krótki czas poko
jowe stosunki z Ariowistem. Senat rzymski nadał mu nawet tytuł króla
i uznał za przyjaciela republiki. Była to przyjaźń podyktowana niewąt
pliwie interesami politycznymi Rzymu, chodziło bowiem o zyśkanie na
czasie i poczynienie odpowiednich przygotowań do sięgnięcia po wła
dzę nad resztą celtyckiej Galii i przeciwstawienie się na tym terenie eks
pansji germańskiej. W takiej sytuacji konflikt z Ariowistem był nieu
nikniony. Gdy więc w 58 r. p.n.e. legiony rzymskie pod kierownictwem
Juliusza Cezara, jednego z najwybitniejszych polityków i wodzów im
perium rzymskiego, ruszyły na podbój wolnego jeszcze kraju między
Pirenejami a Renem, natknęły się na opór nie tylko ze strony ludności
celtyckiej, lecz także zjednoczonych pod wodzą Ariowista plemion ger
mańskich. Bezpośrednia konfrontacja sił, do jakiej doszło gdzieś na te
renie dzisiejszej Alzacji, wykazała ponownie wyższość zaprawionej w
bojach i oddanej bez reszty Cezarowi armii rzymskiej. Resztki niedobit
ków, z którymi udało się Ariowistowi zbiec na prawy brzeg Renu, nie
były w stanie przez dłuższy czas zagrozić interesom państwa rzymskiego.
  Mocne usadowienie się Rzymian w Galii wpłynęło na zmianę kierun
ku rozprzestrzeniania się plemion germańskich poza ich właściwą ko
lebkę europejską. Pod koniec ostatniego stulecia p.n.e. znad górnego
Renu ruszył na wschód pod wodzą Marboda związek plemienny Mar
komanów, do których przyłączyła się koalicja Kwadów z Tudrusem na
czele, a mających swe siedziby na północ od dolnego Menu. W czasie
wędrówki udało się Marbodowi podporządkować sobie inne jeszcze
plemiona germańskie i stworzyć bardzo silną organizację terytorialną,
której centrum stanowiły Czechy i Morawy. Marbod dążył do prze
kształcenia tego związku w państwo i urządzenia go na wzór rzymski,
co miało mu dać nieograniczoną władzę. Tu jednak spotkał się z opo
rem arystokracji rodowo-plemiennej, która obawiała się utraty swoich
wpływów i znaczenia, tym bardziej że Marbod ograniczył jej udział w
siłach zbrojnych przez powołanie do życia oddanej sobie armii uzbrojo
nej i zorganizowanej na podobieństwo legionów rzymskich. W takiej
sytuacji wewnętrznej Marbod dążył do utrzymania pokojowych stosun
ków z Rzymem, któremu także na tym zależało w związku z napiętą
sytuacją w jego prowincjach naddunajskich. Polityka Marboda wywo
ływała coraz większe niezadowolenie wśród podwładnych mu plemion,
których część oderwała się i przeszła do opozycyjnego związku Cheru
sków. Sam przywódca musiał opuścić Czechy i szukać schronienia w
Italii, skąd już więcej nie wrócił.
34



  Równocześnie z upadkiem związku plemiennego Marboda Rzymia
nie umacniali swoje wpływy w Środkowej i Zachodniej Europie. Za
rządów cesarza Augusta północna granica państwa rzymskiego oparła
się o Dunaj. Na zachodzie od czasów Juliusza Cezara stanowił ją Ren,
a plany na przyszłość przewidywały przesunięcie panowania rzyms
kiego aż po rzekę Łabę. Dla urzeczywistnienia tych zamiarów rozpo
częli Rzymianie w 12 r. p.n.e. najpierw pod dowództwem Druzusa,
a potem jego brata Tyberiusza systematyczny podbój Germanii, który
w przeciągu zaledwie kilku lat doprowadził do ujarzmienia prawie
wszystkich plemion germańskich między Renem a Łabą.
  Szybkie i łatwe sukcesy Rzymian osiągnięte w centrum świata ger
mańskiego, powstające tu twierdze i obozy wojskowe, jak np. Mogon
tiacum (Moguncja), które dały początek późniejszym sławnym mia
stom nadreńskim, zdawały się wskazywać, że podbity kraj przekształci
się na stałe w nową prowincję rzymską. Tymczasem okazało się, jak
bardzo zawodne były tego rodzaju rachuby polityków i wodzów rzym
skich. Ucisk podatkowy, różne formy nadużyć, jakich dopuszczali się
urzędnicy państwowi i żołnierze, obce prawo i niezrozumiały dla uja
rzmionych język wywołały falę niezadowolenia wśród plemion ger
mańskich. Osiągnęło ono swój szczyt, gdy w 7 r. n.e. dowództwo nad
rozlokowanymi tu oddziałami legionów objął Publius Quintilius Varus.
Był to zwolennik twardej ręki wobec podbitej ludności, którą zaczął
eksploatować w sposób bezwzględny. Przywódcą narastającego ruchu
oporu przeciw obcej przemocy był naczelnik plemienia Cherusków,
Arminiusz. Będąc dowódcą germańskich oddziałów posiłkowych,
wchodzących w skład nadreńskich garnizonów wojskowych Rzymian,
miał możność zapoznania się z ich językiem, kulturą i sztuką wojsko
wą, co ułatwiło mu przygotowanie powstania, zakrojonego na wielką
skalę. Niezależnie od tego Arminiusz byl niezwykle uzdolnionym wo
dzem i politykiem. Przypadło mu działać między licznymi plemionami
germańskimi, często poróżnionymi między sobą, osłabionymi tarciami
wewnętrznymi, a mimo to potrafił zjednoczyć wokół siebie znaczną ich
liczbę. W 9 r. n.e. doszło wreszcie w Lesie Teutoburskim do krwawej
bitwy między powstańcami a armią Varusa, zakończonej pełnym zwy
cięstwem wojowników germańskich. Trzy legiony rzymskie, liczące w
sumie kilkanaście tysięcy ludzi, zostały w pień wycięte, ci zaś spośród
pokonanych, którzy ocaleli, poszli do niewoli, a ich wódz odebrał sobie
życie. Bitwa w Lesie Teutoburskim stanowi przełomową datę w stosun
kach cesarstwa rzymskiego z Germanami zachodnimi. Zwycięzcy odsu
nęli raz na zawsze niebezpieczeństwo grożące im ze strony zaborczego
państwa. Ocalili swoją odrębną kulturę, której w wypadku podboju
przez Rzymian groziła, jak wielu innym ludom ujarzmionym przez
nich, romanizacj a.
  Rzymianie nie chcieli pogodzić się z utratą swych wpływów w świe
cie germańskim. Pragnęli jak najrychlej przywrócić prestiż państwu
i honor swej armii, które odebrała im klęska w 9 r. n.e. Toteż już w 5
lat później cesarz Tyberiusz skierował legiony pod wodzą Germanika,
 35



syna Druzusa, poza środkowy Ren. Po przelotnych sukcesach militar
nych w starciach z wojskami Arminiusza zostały one jednak z tego
kraju wycofane. Pilniejsze bowiem, zdaniem Rzymu, było zabezpiecze
nie istniejących granic rozległego imperium oraz utrzymanie porządku
wewnątrz państwa.
  Sukcesy zjednoczonych plemion germańskich w walce z cesarstwem
i wyparcie legionów rzymskich poza Ren rozluźniły nieco ten związek.
Przyczynił się do tego także w niemałym stopniu jego twórca i nieprze
ciętny wódz, Arminiusz. Podobnie jak współczesny mu Marbod próbo
wał przekształcić podległy związek plemienny w trwałą organizację
państwową, choć warunki gospodarczo-społeczne do tego jeszcze nie
dojrzały. Germanie bowiem byli w dalszym ciągu społeczeństwem bez
klasowym o silnym poczuciu wspólnoty interesów i demokratycznych
urządzeniach ustrojowych. Arystokracja rodowo-plemienna traktowała
państwotwórcze ambicje Arminiusza i jego dążenie do przechwycenia
pełni władzy jako zamach na swoje dotychczasowe stanowisko i wpły
wy. W jej więc kręgach uknuty został spisek na życie Arminiusza, który
został zamordowany w 21 r. n.e. Stosunki społeczno-polityczne na pod
ległym mu obszarze mogły odtąd rozwijać się dalej w sposób bardziej
naturalny.

ROZSIEDLENIE PLEMION GERMAŃSKICH
W ŚWIETLE NAJSTARSZYCH ŹRÓDEŁ RZYMSKICH

  Charakterystycznym rysem tego rozwoju na początku n.e. było usta
bilizowanie się stosunków osadniczych w Germanii. Pisarze rzymscy, jak
Caius Plinius Secundus (23-79 r. n.e.), Tacyt (55-120 r. n.e.) czy
późniejszy geograf grecki Ptolemeusz (około 160 r. n.e.), mogli już po
dać nie tylko nazwy poszczególnych plemion germańskich, ale także ich
geograficzne rozmieszczenie. Rzecz jasna, że dane te z uwagi na ich
ogólnikowość, wynikającą z braku bezpośredniego kontaktu pisarzy z
tymi ludami, jak i zmieniająca się ich przynależność związkowa, nie od
dają w sposób precyzyjny faktycznego obrazu germańskiego osadnictwa
na terenach dzisiejszych Niemiec.
  Według Tacyta Germanie dzielili się na trzy wielkie odłamy: Hermi
nonów, Istweonów i Ingweonów, które wywodzić miały swe nazwy od
legendarnych założycieli: Irmina, Istwona i Ingwona. Co leżało u pod
staw tego podziału, bliżej nie wiadomo.
  Do Herminonów, których ośrodkiem były obszary górnej i środko
wej Łaby rozciągające się ku wschodowi aż po Odrę, należeli Swebowie
zajmujący tereny między Renem, Menem i górnym Dunajem, Marko
mani i Kwadowie w Czechach i na Morawach, Hermundurowie między
środkową Łabą i Salą, Semnoni nad Hawelą i Longobardowie nad dolną
Łabą. Jak widać, oś wspólnoty kultowej Herminonów stanowiła rzeka
Łaba.
  Na północny zachód od Herminonów między Renem i Wezerą usa
dowili się Istweoni, do których należało kilka plemion. Najsilniejsi
36



wśród nich byli Batawowie, osiedleni w delcie Renu. W czasach naci
sku Rzymian na tereny Galii i Germanii Batawowie byli ich sprzymie
rzeńcami. Stosunki przyjaźni uległy jednak radykalnej zmianie, gdy ce
sarstwo rzymskie zaczęło traktować Batawów jak ludność podbitą i sto
sować wobec nich coraz bardziej wyrafinowane formy ucisku. W 69 r.
n.e. wybuchło powstanie Batawów, którego przywódcą został komen
dant rzymskich oddziałów nad dolnym Renem, Caius Julius Civilis.
Wykorzystując walkę o władzę, do jakiej doszło w Rzymie po śmierci
cesarza Nerona, zbuntowany Civilis planował oderwać Batawię od ce
sarstwa i przekształcić ją w niezależne państwo, w którego skład wejść
miały dalsze plemiona po obu stronach dolnego Renu. Z tą myślą do
prowadził istotnie do powstania większej, ponadplemiennej organiza
cji, w której obok Batawów znaleźli się sąsiadujący z nimi od północ
nego wschodu Fryzowie oraz mieszkający na prawym brzegu środko
wego Renu Usiptowie, Tenkterowie i Brukterowie, a na krótki czas
także część celtyckich Gallów, którzy pragnęli wyzwolić się spod ja
rzma rzymskiego. Ta wspólnota interesów politycznych dwu graniczą
cych z sobą grup etnicznych, Gallów, czyli Celtów, i Germanów, nie
została jednak poparta skoordynowaniem działań militarnych, co po
zwoliło legionom rzymskim na opanowanie groźnej sytuacji i wymusze
nie na Civilisie w 70 r. zawarcia pokoju. Batawowie znaleźli się ponow
nie pod panowaniem cesarstwa. Z tą chwilą przewodnią rolę wśród pół
nocno-zachodnich plemion germańskich zaczęli odgrywać osiedleni nad
środkową Amizą Chamawowie, którzy wespół z mieszkającymi na
wschód od nich Angriwariami podbili Brukterów i zajęli ich ziemie.
  Nad Fuldą i Werrą znajdowały się siedziby Chattów. Było to bardzo
samodzielne plemię, unikające związków politycznych z sąsiadami
i stąd zdane na własne siły w walce z wojskami rzymskimi, jak i lokal
nymi przeciwnikami, do których w pierwszym rzędzie należy zaliczyć
Hermundurów.
  Na północ od Chattów usadowili się Cheruskowie, jedno z silniej
szych plemion germańskich i najbardziej zasłużonych w obronie nieza
leżności przed zakusami Rzymu.
  Od zachodu stykali się Chattowie z Tenkterami, tworzącymi z Su
gambrami związek plemienny. Z uwagi na swoje położenie geografi
czne Tenkterowie i Sugambrowie byli obiektem częstych ataków legio
nów rzymskich, operujących na wschodnim brzegu Renu.
  Jeszcze w gorszej sytuacji znaleźli się Uberiowie, którzy za miejsce
swych siedzib obrali okolice pasma górskiego Taunus. Padli oni bardzo
wcześnie ofiarą ekspansji Rzymu i zostali w pierwszej połowie ostat
niego stulecia p.n.e. przesiedleni na lewy brzeg Renu w okolice Kolo
nii, gdzie mieli pełnić straż przed napadami swoich pobratymców ze
wschodu.
  Wspólnota wierzeniowa Ingweonów obejmowała mieszkańców wy
brzeży Morza Północnego między Renem i Łabą. Tworzyły ją ple
miona Chauków, Anglów, Warnów i Fryzów. Rozlokowani na peryfe
riach nadmorskich nie utrzymywali ściślejszych kontaktów z Germa
37



nami rozsiedlonymi w głębi lądu, lecz skierowali swe zainteresowania
głównie ku morzu. Zdani więc na własne siły, starali się ułożyć przyja
zne stosunki z Rzymianami, którzy zaczęli penetrować te strony Eu
ropy w końcu ostatniego wieku p.n.e. Jedynie Fryzowie próbowali wy
zwolić się spod ich zależności w czasie powstania Batawów, których
czynnie poparli. Gdy ruch ten został jednak stłumiony, wrócili do daw
nej sytuacji.
  Poza tymi trzema archaicznymi ugrupowaniami, tj. Herminonów,
Istweonów i Ingweonów, znalazły się plemiona germańskie na Półwy
spie Skandynawskim i pobliskich wyspach oraz te, które siedziały na
południowo-zachodnich wybrzeżach Bałtyku, jak Wandalowie, Longo
bardowie i Burgundowie. Charakterystyczną cechą tych ludów była
wielka ich ruchliwość i ekspansywność, która - jak zobaczymy da
lej - zawiodła je aż w stepy nadczarnomorskie i rejony Morza Śródzie
mnego.

WPŁYW CESARSTWA RZYMSKIEGO I JEGO KULTURY
NA STOSUNKI WŚRÓD GERMANbW

  Usadowienie się Rzymian nad Renem i górnym Dunajem miało
niemały wpływ na kształtowanie się stosunków gospodarczo-społecz
nych, politycznych i kulturalnych wśród plemion germańskich w pierw
szych wiekach n.e. Najsilniej oddziaływanie niewolniczego imperium
rzymskiego zaznaczyło się w rejonach bezpośrednio opanowanych i
włączonych do prowincji rzymskich.  Chodzi tu w pierwszym rzędzie
o Wyżynę Bawarską oraz obszary nad środkowym Renem aż po okolice
Koblencji i Bonn, które wcielone zostały do prowincji Raetia i Germa
nia Superior. W podobnej sytuacji znalazły się także plemiona germań
skie na lewym brzegu dolnego Renu, między Mozelą i morzem, dla
których utworzona została odrębna prowincja, Germania Inferior.
  Przeniesione między ujarzmionych urządzenia rzymskiej admini
stracji państwowej oraz klasowe stosunki społeczne właściwe dla
ustroju niewolniczego przyśpieszyły znacznie rozkład wspólnot ro
dowo-plemiennych i tworzenie się społeczeństwa klasowego wśród
Germanów, opartego na prywatnej własności środków produkcji.
  Obecność Rzymian na południowo-zachodnich rubieżach germań
skiej wspólnoty etnicznej wywarła swe mocne piętno na kulturze lud
ności miejscowej, która przejęła wiele wzorów od wyżej stojących pod
tym względem zdobywców. Centrami ekspansji kultury rzymskiej były
w tej części Europy przede wszystkim obozy wojskowe, które prze
kształcały się w miasta do dziś dnia istniejące, jak Bonn, Kolonia, ko
blencja, Trewir, Moguncja, Wormacja, Wiesbaden, Augsburg, Ratyz
bona i inne. W ośrodkach tych powstawały obsługiwane rękami miej
scowej ludności wielkie zakłady rzemieślnicze, ceramiczne, metalurgi
czne, biżuteryjne i inne, produkujące nie tylko na potrzeby rynków lo
kalnych, lecz także dla dalekich odbiorców, od Skandynawii na pół
38



nocy po Morze Śródziemne na południu. Masowa i na wysokim pozio
mie techniczno-artystycznym stojąca produkcja przedmiotów codzien
nego użytku ożywiała w obrębie pogranicznych i centralnych okręgów
plemiennych wymianę handlową, która sprzyjała bogaceniu się wpły
wowszych jednostek i ich dążeniom do wyniesienia się ponad resztę
mieszkańców. Z tych względów arystokracja szukała zbliżenia z Rzy
mianami, widząc w nich sojusznika swych prywatnych interesów.
  Dążenie Rzymian do ułożenia pokojowych stosunków z zależnymi
plemionami germańskimi poza Renem, ożywiona z nimi wymiana han
dlowa oraz próby zjednywania sobie sympatii wśród elity rodowo-ple
miennej nie uchroniły cesarstwa przed wieloma trudnościami natury
obronnej. W pasie przygranicznym między Galią i zachodnimi plemio
nami germańskimi dochodziło często do starć zbrojnych, które przemie
niały się nieraz w otwarte i wyniszczające wojny. W osiemdziesiątych la
tach I w.n.e. groźne stały się dla Rzymian napady Chattów, które do
tknęły okolice dolnego Menu. O ich sile świadczy najlepiej fakt, że dla
odparcia przeciwnika trzeba było 5 legionów o sile około 60 000 ludzi.
  Wojna z Chattami, podobnie jak o 20 lat wcześniej powstanie Bata
wów, przekonały dostatecznie Rzymian, że Germanie stanowią dla
nich największe niebezpieczeństwo, wymagają ustawicznej czujności
i gotowości środków obronnych. W tym celu za cesarza Domicjana
(81-96) rozpoczęto budowę gigantycznego łańcucha fortyfikacji, liczą
cego około 550 km, na najbardziej zagrożonym odcinku granicy cesar
stwa z Germanami. Umocnienia te były rozbudowywane za następców
Domicjana, Trajana (98-117), Hadriana (117-138) i Antoninusa
Piusa (138-161), za którego zostały ostatecznie ukończone. Całość
dzieliła się na dwa odcinki, wschodni, zwany Limes Rhaeticus, brał po
czątek nad Dunajem w okolicach Hienheimu i prowadził przez Jurę
Szwabsko-Frankońską do doliny Neckaru. Tu na wysokości Stuttgartu
łączył się z odcinkiem północno-zachodnim, zwanym Limes Germani
cus, biegnącym do Menu, a po przecięciu tej rzeki na wschód od Frank
furtu wiódł łukiem do Renu, który osiągał koło miejscowości H nningen.
  Ów system umocnień granicznych obsadzonych przez specjalne za
łogi wojskowe w liczbie około 20 000 żołnierzy zabezpieczył na prze
ciąg kilkudziesięciu lat najdalej na północny wschód Europy wysunięte
prowincje cesarstwa. Sprzyjało to pokojowym kontaktom Rzymian z
Germanami, głównie poprzez wymianę handlową, prowadzoną za
równo przez wędrownych kupców rzymskich i germańskich, jak i na
specjalnie dla tych celów zorganizowanych przygranicznych targach.
Przedmioty transakcji były różne. Rzymianie oferowali piękną cerami
kę, wyroby ze szkła, brązu i srebra, zbroję, monety, Germanie zboże,
skóry, bursztyn, a także niewolników, których liczba stale wzrastała w
związku z rozpadem ustroju rodowego i nasilającymi się wojnami mię
dzyplemiennymi.
  Istnienie niewolników u Germanów poświadczone źródłami rzym
skimi z I w. n.e. dowodzi daleko posuniętego rozkładu wspólnoty pier
wotnej. Niemałą w tym rolę wypadnie przypisać bezpośrednim i po
średnim wpływom niewolniczego ustroju społecznego i kultury impe
39



rium rzymskiego. Niezależnie bowiem od nasilania się osobistych kon
taktów ludności germańskiej z Rzymianami, dających jej nożność za
poznania się z urządzeniami społeczno-ustrojowymi potężnego państwa
opartego na prywatnej własności środków produkcji i podziale klaso
wym społeczeństwa, udoskonalali Germanie pod wpływem Rzymu
swoją gospodarkę, przechodzącą od zbiorowych form organizacyjnych
do indywidualnych. W rolnictwie germańskim upowszechniają się za
pośrednictwem Rzymian narzędzia pracy podnoszące znacznie wydaj
ność ziemi, jak pług żelazny, brona, przyswajają sobie Germanie ogrod
nictwo i warzywnictwo. Gospodarka rolna, która jeszcze w czasach
Cezara stała u Germanów za hodowlą i myślistwem, wysuwa się już
pod koniec I w. n.e. na plan pierwszy. Jest to rolnictwo już w dużym
stopniu zindywidualizowane. Historyk rzymski Tacyt donosi, że ziemia
40



u Germanów jest własnością zbiorową, ale jej uprawa indywidualna.
Przydziela się ziemię poszczególnym familiom wchodzącym w skład
rodu nie na zasadach równości, lecz w zależności od ich pozycji mate
rialnej i znaczenia w rodzie, co odzwierciedla dobitnie daleko posu
nięte zróżnicowanie majątkowe i społeczne u Germanów. Dalszy roz
wój tych stosunków zmierzał do przekształcenia się własności użytko
wej ziemi we własność prywatną, dającą nieskrępowane możliwości bo
41



gacenia się poszczególnych rodzin i wykorzystywania do osiągnięcia
tych celów pracy uzależnionych osobiście jednostek. Należy jednak
podkreślić, że rola niewolników w gospodarce plemion germańskich
była stosunkowo niewielka. Produkcja u nich oparta była głównie na
pracy wolnego chłopa.

POWSTANIE WIELKICH ZWIĄZKbW PLEMIENNYCH, ICH WĘDRbWKI
I TWORZENIE SIĘ PIERWSZYCH PAŃSTW GERMAŃSKICH

Względny spokój, jaki zapanował na pograniczu rzymsko-germań
skim z końcem I w. n.e., został poważnie zakłócony w drugiej połowie
następnego stulecia nowymi najazdami i ruchami plemion germańskich
próbuj ących przedostać się poza Ren i Dunaj. Początkowo były to wy
stąpienia o niewielkim zasięgu. Sytuacja uległa jednak wnet radykalnej
zmianie w związku z tworzeniem się na terenie Niemiec na przełomie
II i III w. silnych związków międzyplemiennych, szukających nowych
siedzib na ziemiach podległych cesarstwu rzymskiemu. Zrzeszenia te
miały charakter o wiele trwałszy niż dawniej. Opierały się bowiem nie
tylko na interesach wojennych, lecz także na więzi ekonomiczno-społe
cznej, stanowiącej podstawę zalążkowych organizacji o cechach pań
stwowych. Ów proces przegrupowywania się związków plemiennych w
kierunku ich dalszej integracji znalazł odbicie m.in. w zaniku starszych
nazw plemiennych i pojawianiu się nowych, obejmujących większe
grupy etniczne.
  Do takich właśnie świeżo zjawiających się na widowni tworów zali
czyć należy związek Alemanów. Główną jego podporę stanowili Semnonowie, którzy 
w drugiej połowie II w. opuścili swą dawną ojczyznę
między Sprewą a Łabą i przenieśli się nad górny Men, skąd po połącze
niu się z Jutungami i innymi drobniejszymi plemionami uderzyli na
umocnioną granicę cesarstwa w pierwszych latach III w. W trakcie
trwających 50 lat walk udało się Alemanom usadowić między Renem
a górnym Dunajem i zepchnąć tym samym Rzymian ku Alpom.
  Nieco później, bo około połowy III w. , nad dolnym i środkowym
Renem powstał pod przewodnictwem Franków wielki związek, skupia
jący prawie wszystkie plemiona germańskie tego regionu, jak Chamawowie, 
Chattuariowie, Brukterowie, Amsiwariowie, Usiptowie, Tenkterowie, Tubantowie i 
inni. Związek ten zagroził posiadłościom rzym
skim poza Renem. Frankowie zaczęli tu przenikać już w drugiej poło-
wie III w., wykorzystując trudności wewnętrzne cesarstwa, które w
końcu musiało się pogodzić z ich stałym osadnictwem w Galii na pra
wach federatów.
  W początkach III stulecia z terenów rozciągających się między dol
ną Łabą i Odrą ruszyli na południe Burgundowie i Wandalowie. Dolina
dolnej Łaby była osią ich wędrówek. Potem rozeszły się ich drogi.
Wandalowie poszli w górę rzeki w stronę Czech i Niziny Naddunaj
skiej, Burgundowie zaś skierowali się w rejony górnego i środkowego
Menu, a stąd przesunęli się ku Recji i górnej Germanii. Drogę zamy
42



kali im jednak Alemanowie, z którymi uwikłali się w długotrwałe wal
ki. Pod ich wpływem Burgundowie zmienili kierunek marszu ku półno
cy, osiadając ostatecznie w końcu IV w. na prawym brzegu środkowego
Renu między ujściem do niego Menu i Neckaru.
  Trzeci z kolei nowy związek plemienny utworzyli mieszkańcy nad
morskich terenów niemieckich, tam gdzie kończą swój bieg dwie naj
ważniejsze rzeki, Łaba i Wezera. Ośrodkiem tego zjednoczenia było
plemię Sasów, do których przyłączyli się Cheruskowie, Chaukowie,
Marserowie, Angriwariowie i inne okoliczne plemiona. Związek ten aż
do V w. nie przejawiał większych zainteresowań ekspansywnych. Głów
nym terenem było dla tych plemion morze, na którym na długo przed
skandynawskimi wikingami zasłynęli jako korsarze.
  Czynnikiem sprzyjającym jednoczeniu się plemion germańskich w
większe zespoły terytorialne była także utrwałająca się wspólnota wie
rzeń religijnych, poświadczona u nich już w I w. n.e. W czasach najdaw
niejszych czcili Germanie siły przyrody, słońce, ogień, wodę, wicher
itp. , których praw nie znali i wobec których czuli się zupełnie bezradni.
Stąd też przypisywali im moce nadprzyrodzone. W ówczesnych wierze
niach germańskich rozwinięty był także kult zmarłych przodków, jako
założycieli i duchowych opiekunów wspólnot rodowo-plemiennych.
Wraz z dźwiganiem się Germanów na wyższy poziom kultury i nabiera
niem wiary we własne siły w walce z otaczającą ich przyrodą przed
mioty kultu nabierały cech antropomorficznych. Każde z tych bóstw
miało określoną sferę działania i zajmowało odpowiednie miejsce w
hierarchii sił rządzących światem. Według Tacyta najwyższe wśród nich
miejsce zajmował Wodan, bóg wiatrów i burz, ładu we wszechświecie,
sztuki wojennej i opiekun dusz poległych w walce. Jego żoną była bo
gini Freja, opiekunka małżeństwa. Do czołówki najważniejszych świę
43



tości germańskich należał Donar, bóg piorunów, Ziu (Tuisto), bóg
nieba i światła, oraz bogini Nertus, opiekunka ziemi. Dla zjednywania
sobie bogów składano im ofiary ze zwierząt, a potem także niewolni
ków i jeńców wojennych. Ceremonia odbywała się w ustalonych miej
scach i porach roku przy współudziale kapłanów, do których należała
opieka nad kultem religijnym i wykonywanie związanych z nim czynności.
  Rozpoczęty w III i IV w. napór Alemanów, Franków i Burgundów
na posiadłości cesarstwa położone nad Renem i górnym Dunajem był
początkiem wielkich migracji plemion germańskich ku wybrzeżom Mo
rza Śródziemnego. Główne nasilenie tych wędrówek przypada na V w. ,
a ułatwił je głęboki kryzys, jaki od dłuższego czasu przeżywało impe
rium rzymskie we wszystkich dziedzinach życia. Jego głównych przy
czyn sprawczych szukać trzeba w pierwszym rzędzie w stosunkach go
spodarczych i społecznych tego państwa. Oparty na pracy niewolników
system produkcji stawał się coraz bardziej nieopłacalny. Niską wydaj
ność pracy niewolników zatrudńionych w rolnictwie czy wytwórniach
rzemieślniczych rekompensowała dawniej duża ich liczba, rekrutowali
się bowiem z jeńców i brańców wojennych zdobywanych w czasie pod
bojów rzymskich. Od II w. n.e. cesarstwo zaniechało wojen zaborczych
i nastawiło się na obronę swych granic. W związku z tym wyczerpywały
się źródła dopływu bezpłatnej siły roboczej, eksploatowanej przez wła
ścicieli środków wytwórczych, a gospodarka zaczęła upadać. Aby
powstrzymać ten regres, obszarnicy rzymscy zaczęli wprowadzać tzw.
kolonat, polegający na wydzierżawianiu ziem wolnym chłopom w za
mian za określone świadczenia w pieniądzu i produktach rolnych. po
winności te ustawicznie wzrastały, wywołując opór ze strony kolonów,
którzy zaczęli masowo opuszczać ziemię swych panów. Wtedy w obro
nie interesów latyfundystów wystąpiło państwo, pozbawiając kolonów
wolności osobistej i możliwości przenoszenia się z miejsca na miejsce.
  W podobnej sytuacji znaleźli się także niewolnicy osadzeni przez ich
właścicieli na działkach ziemi z obowiązkiem danin i posług. Pod
względem prawnym pozostali nadal ludźmi niewolnymi, a samodziel
ność gospodarcza, jaką uzyskiwali, nie przynosiła im większych korzy
ści wobec nadmiernych obciążeń na rzecz właścicieli ziemskich. Razem
z pozostałymi niewolnikami i kolonami tworzyli więc materiał zapalny,
podstawową siłę walki z niesprawiedliwym ustrojem społecznym.
  Wielki upadek przeżywała także drobna własność chłopska. Da
wały się jej we znaki przede wszystkim wzrastające stale ciężary podat
kowe i dokonywane przy ich ściąganiu nadużycia ze strony urzędników
państwowych. Broniąc się przed uciskiem fiskalnym i kompletną ruiną,
chłopi masowo poddawali się pod opiekę wielkich właścicieli ziem
skich, których dobra zwolnione były od podatków na rzecz państwa.
Opieka ta nie była bezinteresowna, gdyż pociągała za sobą utratę przez
komendującego się chłopa jego ziemi na rzecz patrona, a w następstwie
tego daniny i powinności właściwe kolonom czy niewolnikom osadzo
nym na gruncie pańskim. Rozrastała się więc szybko własność latyfun
dialna, a zanikała drobna własność wolnych chłopów.
44



  Upadek tych ostatnich przy równoczesnym dążeniu wielkiej własno
ści ziemskiej do samowystarczalności gospodarczej odbił się niekorzyst
nie na rzemiośle miejskim, dla którego drobna własność przez długi
czas stanowiła chłonny rynek zbytu. Kurczenie się popytu na wytwory
rękodzielnicze, zahamowanie handlu i coraz wyższe obciążenia podat
kowe czyniły rzemiosło zawodem nieopłacalnym. Porzucają je więc
różni specjaliści, szukając schronienia, podobnie jak chłopi, przede
wszystkim u wielkich posiadaczy ziemskich. Państwo próbowało wpra
wdzie zapobiec wyludnianiu się tym sposobem calych miast przypisując
rzemieślników ustawowo do zawodu, ale w praktyce niewiele to poma
gało.
  Przy tych wszystkich niekorzystnych dla cesarstwa zjawiskach na
tury gospodarczo-społecznej, osłabiających jego siłę i znaczenie polity
czne, zarysowała się coraz większa przepaść między Rzymem a jego
podbitymi prowincjami, które dążyły różnymi środkami do uniezależ
nienia się od metropolii. Na czele tego ruchu stawały często rzymskie
oddziały wojskowe sprzeniewierzające się swoim zadaniom i obowiąz
kom stróżów interesów państwowych wśród ujarzmionych ludów. Nie
zależnie od tego armia rzymska już od III w. n.e. ulegała silnej barba
ryzacji. Upadek wolnego chłopstwa, które stanowiło niegdyś głów
ną podporę cesarstwa, trudności wewnętrzne i ustawiczne zagrożenie
granic ogromnego imperium zmuszały jego władców do werbowania
żołnierzy spośród kolonów, niewolników, a także spośród obcych
plemion, zwłaszcza germańskich. Doszło do tego, że na przełomie
45



IV i V w. władza wojskowa w prowincjach rzymskich nad Renem i Du
najem znalazła się w rękach wodzów i oddziałów germańskich. Najem
nicy ci byli elementem bardzo niepewnym, a w najbardziej krytycznych
momentach w dziejach cesarstwa nawet niebezpiecznym.
  Sytuację wewnętrzną państwa rzymskiego pogarszały ponadto czę
ste powstania niewolników i kolonów, do jakich dochodziło w samej
Italii i prowincjach rzymskich. Szczególnie groźne okazały się wystąpie
nia mas ludowych przeciw klasom panującym w samej stolicy cesarst
wa, w Galii i Północnej Afryce. Ich tłumienie trwało nieraz całymi la
tami.
  Podjęta w takich warunkach inwazja ludów germańskich na teryto
rium cesarstwa zachodniorzymskiego mogła doprowadzić w V w. do
jego ostatecznego upadku.
  Germanie w swoich wędrówkach ku nowym siedzibom ciągnęli głów
nie ku Italii i Rzymowi. Do tego celu zmierzali różnymi szlakami. Naj
dłuższy przemierzyli Goci. Był to związek plemion zamieszkujących
46



pierwotnie południowo-wschodnią część Półwyspu Skandynawskiego,
skąd w I w. n.e. przedostali się na południowe wybrzeża Bałtyku,
a następnie wzdłuż Wisły, Bugu i Dniestru przesunęli się nad Morze
Czarne, gdzie pojawili się na początku III w. Niebawem w ślad za Go
tami ruszył ich odłam, zwany Gepidami, i w drugiej połowie III w. zna
lazł się na terenie prowincji rzymskiej Dacji nad dolnym Dunajem. W
wyniku wojny ze swymi nadczarnomorskimi pobratymcami zostali
przez tych ostatnich w znacznej części wchłonięci, a reszta Gepidów,
zmieszana z innymi plemionami, wyginęła z rąk wschodnioazjatyckich
koczowników, zwanych Hunami.
  Zjawili się oni nad Morzem Czarnym w siedemdziesiątych latach
IV w. pod wodzą Attyli, który podbił wschodnich Gotów, zwanych
Ostrogotami, a zachodni ich odłam, zwany Wizygotami, zmusił do opu
szczenia swych siedzib i schronienia się za Dunajem na terytorium ce
sarstwa rzymskiego. W ówczesnej jego stolicy, Konstantynopolu, nie
zdawano sobie sprawy, ile kłopotu na Półwyspie Bałkańskim sprawią
mu w najbliższej przyszłości ci nowi osiedleńcy germańscy. Ośmieleni
trudnościami wewnętrznymi cesarstwa, w dwa lata po przekroczeniu
jego północnej granicy na prawach sprzymierzeńców ruszyli zbrojnie
na Konstantynopol i rozbili armię rzymską pod Adrianopolem w 378 r.,
zabierając do niewoli jej wodza, cesarza Walensa. Droga na stolicę
była otwarta i tylko dzięki dyplomatycznym zabiegom wybitnego wo
dza i polityka, późniejszego cesarza Teodozjusza, udało się nakłonić
Wizygotów do opuszczenia Bałkanów i skierowania się w kierunku Ita
lii. Przybycie Wizygotów do tego kraju powitane zostało z wielkim za
dowoleniem przez stacjonujące tu germańskie oddziały najemne, które
zaatakowali zbrojnie przeciwnicy wpływów obcych w armii rzymskiej.
W 410 r. przy poparciu sprzymierzeńców germańskich i zbuntowanych
niewolników Wizygoci pod dowództwem Alaryka zdobyli i zrabowali
Rzym. Nie wiadomo, jak potoczyłyby się dalsze losy Półwyspu Ape
nińskiego, gdyby nie śmierć przywódcy wizygockiego i osiągnięte przez
cesarza Honoriusza porozumienie z najeźdźcami, na którego mocy
skierowani zostali jako sprzymierzeńcy do południowej Galii celem jej
pacyfikacji. Kraj ten stał się terenem stałego osadnictwa Wizygotów
oraz częścią ich rozległego państwa.
  Posuwanie się Hunów w głąb Europy Środkowej skłoniło przeby
wające tam od niedawna plemiona germańskie do opuszczenia swych
siedzib i wędrówki w bezpieczniejsze miejsca. Początek tym ruchom
dali naddunajscy Wandalowie, do których dołączyli się sarmaccy Ala
nowie, Kwadowie, Swebowie i drobniejsze odłamy plemienne. Cały
ten pochód mas ludzkich  skierował się prawym brzegiem Dunaju w
górę rzeki przez tamtejsze prowincje rzymskie: Panonię, Noricum i Re
cję, a następnie wzdłuż dawnego Limes Germanicus ku dolinie Renu.
W 406 r. rzekę tę przekroczył w okolicach Moguncji, wdzierając się do
pozbawionej dostatecznej obrony Galii. Korzystając ze swobody ruchu
i działania, rozpoczęli Wandalowie i ich satelici niszczycielski marsz
przez ten kraj ku Hiszpanii, w której znaleźli się w 409 r. Związek tej
47



prowincji z Rzymem przestał istnieć. Część przybyszów germańskich
zaczęła się tu osiedlać na stałe, Wandalowie zaś, korzystając z ogól
nego chaosu, jaki panował w Rzymie i podległej mu Północnej Afryce,
przeprawili się tam przez Cieśninę Gibraltarską i zajęli afrykańską pro
wincję w pierwszej połowie V w. Był to etap do dalszych podbojów
wandalskich, których odtąd główny cel stanowiła Italia. Ich kulmina
cyjnym punktem było wtargnięcie do Rzymu w 455 r., połączone
z ogromnym zniszczeniem i obrabowaniem miasta. Z bogatymi łupami
powrócili Wandalowie na wybrzeża Afryki, gdzie założyli swoje pań
stwo.
  W ślad za wędrówkami Wandalów, Alanów, Swebów i Kwadów
Burgundowie i Wizygoci dokonali dalszych podbojów i przemieszczeń
osadniczych w środkowej i południowej Galii. Burgundowie, którzy już
pod koniec IV w. znaleźli się na lewym brzegu Renu, utworzyli na po
czątku V w. w okolicach Wormacji wieloplemienne państwo. Pod ude
rzeniem Hunów twór ten rozpadł się, a Burgundowie przenieśli się w
dorzecze Saony i Rodanu, gdzie osiedlili się na stałe i zorganizowali
ponownie odrębne państwo.
  Osłabienie związku plemion germańskich okupujących Hiszpanię,
jakie miało miejsce po opuszczeniu jej przez Wandalów, wykorzystali
Wizygoci, którzy z południowej Galii rozpoczęli podbój Półwyspu Pire
nejskiego, zakładanie stałych siedzib i budowę organizacji państwowej.
  Najdłużej udało się Rzymianom utrzymać panowanie w północno-zachodniej Galii 
dzięki pokojowo ułożonym stosunkom z osiedlonymi
tam Frankami, którzy uznawali zwierzchnictwo cesarstwa i wypełniali
należycie swoje zobowiązania sprzymierzeńców. To dzięki m.in. po
mocy Franków i sfederowanych z nimi plemion germańskich udało się
wojskom rzymskim pod wodzą Aecjusza powstrzymać w 451 r. na po
lach Katalaunickich nad górną Sekwaną niszczycielski pochód Hunów
pod kierunkiem doskonałego wodza i organizatora, Attyli. Pokonani
koczownicy musieli zawrócić z drogi i wycofać się poprzez Italię na Ni
zinę Węgierską. Niebawem zmarł Attyla i dowodzona przez niego rze
sza się rozpadła. Skorzystali z tego faktu ujarzmieni przez Hunów Ge
pidzi oraz Ostrogoci, którzy w niedalekiej przyszłości sami rozpoczną
podboje i usadowią się w Italii.
  Nim to nastąpiło, zaszły w tym kraju przełomowe wydarzenia na
tury politycznej. Oto w 476 r. zbuntowane wojska, rekrutujące się w
ogromnej większości z Germanów, zdetronizowały młodocianego cesa
rza Romulusa i obwołały królem swego wodza Odoakra. Nowy władca
uznawał początkowo zwierzchnictwo cesarstwa wschodniorzymskiego.
Gdy jednak po pewnym czasie ujawniły się dążenia Odoakra do spra
wowania nad Italią suwerennej władzy, Konstantynopol postanowił
pozbyć się niewygodnego konkurenta. Zadanie to zostało powierzone
sprzymierzonym z cesarstwem wschodniorzymskim, wyzwolonym po
upadku państwa Hunów, Ostrogotom. Pod,wodzą króla Teodoryka ru
szyli oni znad środkowego Dunaju ku Italii, którą mimo zaciętego
oporu Odoakra zdobyli, a jego samego pozbawili życia.
48



  Przyjazne stosunki między Ostrogotami i Konstantynopolem nie
trwały jednak długo. Uległy one radykalnemu pogorszeniu, gdy cesa
rzem wschodniorzymskim został jeden z najwybitniejszych władców
Konstantynopola, zwolennik przywrócenia imperium rzymskiemu daw
nej jego świetności, Justynian. Cel ten mógł być osiągnięty w drodze
wojen z królestwami germańskimi, powstałymi na gruzach cesarstwa
zachodniorzymskiego. Wysłana w tych celach do Afryki pod wodzą Be
lizariusza kilkunastotysięczna 'armia zniszczyła państwo Wandalów
i uczyniła je ponownie prowincją Konstantynopola. Następnie przyszła
kolej na italskich Ostrogotów, którzy po długotrwałej i zaciętej obro
nie, zwłaszcza za czasów króla Totyli, musieli skapitulować przed armią
wschodniorzymskiego wodza Narzesa w 552 r. i uznać zwierzchnictwo
Justyniana. Rewindykacja Italii przez cesarstwo wschodniorzymskie
była, jak się wnet okazało, osiągnięciem krótkotrwałym. Niebawem
miała nawiedzić ten kraj nowa fala germańskich zdobywców.
  Byli to Longobardowie. Pierwotne ich siedziby znajdowały się na
terenach między Łabą a Odrą, skąd jako kolejna po Burgundach
i Wandalach fala wyemigrowali ku Europie Środkowej. Posuwaj ąc się
w kierunku górnej Odry i Wisły, w drugiej połowie IV w. znaleźli się
po obu stronach Sudetów i Karpat, skąd przesunęli się dalej na połud
nie na teren Czech i Moraw. W połowie VI w. przybyli do Panonii
i usadowili się w sąsiedztwie Gepidów wyzwolonych z jarzma Hunów
po rozpadzie ich rzeszy. Równocześnie nad dolnym Dunajem zjawili
się Awarowie, dziki i wojowniczy lud, który przybył tu ze stepów środ
kowej Azji. W porozumieniu i wspólnie z Longobardami zaatakowali
Gepidów i wyniszczywszy ich doszczętnie, przesunęli się dalej na za
chód z planem opanowania całej Panonii. Zagrożeni Longobardowie
opuścili więc swoje siedziby i skierowali się w stronę Italii, która akurat
w tym czasie po długotrwałej i wyniszczającej wojnie ostrogockiej
przedstawiała łatwy obiekt agresji. Istotnie bez większego wysiłku opa
nowali Longobardowie północną część tego kraju po rzekę Pad. Sukces
ten rozluźnił jednak związek plemienny ludu z "długimi brodami"
i osłabił jego napór w kierunku.Rzymu. Pozwoliło to cesarstwu wscho
dniorzymskiemu zebrać odpowiednie siły i wymusić na przeciwniku po
kój, na mocy którego północna część Italii, z wyjątkiem pewnych en
klaw, pozostała we władaniu królestwa longobardzkiego, reszta tego
kraju podlegać musiała nadal Konstantynopolowi.
  Wielka wędrówka plemion germańskich w stronę Południowo-Za
chodniej Europy była udziałem przede wszystkim ich odłamu północno-
wschodniego. W znacznie mniejszym stopniu objęła plemiona po
łudniowo-zachodnie (z wyjątkiem może Franków), a zwłaszcza cen
tralne, których przemieszczenia dokonane w tym czasie miały charak
ter lokalny.
  Najbardziej na południowy zachód wysunięty związek plemienny
tworzyli znani już nam Alemanowie. W połowie V w., korzystając
z ogólnego zamieszania na terenie Galii, umocnili stan swego posiada
49



nia na lewym brzegu środkowego Renu, przesuwając się nieco dalej na
południe w dorzecze górnej Saony. Równocześnie dokonywała się
w obrębie tego związku dalsza konsolidacja polityczna, której wyni
kiem było powstanie ponadplemiennej organizacji państwowej. Dal
szemu samodzielnemu rozwojowi państwa Alemanów stanęli na prze
szkodzie Frankowie, którzy pod koniec V w. zadali im klęskę i wcielili
w obręb swych granic.
  Na wschód od Alemanów powstał w V w. w nie znanych nam bliżej
okolicznościach związek Bawarów. Była to prawdopodobnie zbieranina
różnych dawniejszych plemion nad środkowym Dunajem (jak Kwado
wie, resztki Markomanów, Alanów i inni), skąd przesunęli się na wy
żynę Bawarską na przełomie V i VI w., a następnie w kierunku gór
nego Menu. Podobnie jak Alemanowie, również Bawarowie musieli
wnet uznać zwierzchnictwo Franków.
  Pod koniec IV w. między środkową Łabą i Wezerą powstał sil
ny związek germańskich plemion śródlądowych, wśród których do
minującą rolę odgrywali Turyngowie. Był to prawdopodobnie odłam
Hermundurów, których część wyemigrowała ze Swebami na Półwy
sep Pirenejski, część zaś wchłonął związek Alemanów. W V w. rze
sza plemienna Turyngów przedstawiała już poważną siłę i mogła roz
począć ekspansję na ziemie swoich najbliższych sąsiadów. Od pół
nocy ofiarą Turyngów padli m.in. Cheruskowie nad środkową Weze
rą, na południu zaś w końcu V w. rozszerzyli swe granice po górny
Men i Dunaj. Sukcesy Turyngów były w dużej mierze zasługą ich
króla Bisinusa. Po jego śmierci państwo Turyngów wskutek podzia
łów dynastycznych i różnic religijnych uległo osłabieniu, co skrzętnie
wykorzystali sąsiedzi, przede wszystkim Frankowie. W sojuszu z Sa
sami rozgromili wojska Turyngów w 531 r. i zajęli znaczną część ich
terytorium. Po resztę sięgnęli od północy Sasi, od południa Bawa
rowie.
  Po opuszczeniu terenów nadmorskich przez Wandalów, Burgundów
i Longobardów uformował się na tych obszarach nowy organizm wielo
plemienny, któremu przewodzili Sasi. Do związku tego należeli także
graniczący z nimi od północy Anglowie, a prawdopodobnie także Juto
wie, których udział w tej organizacji był raczej dość luźny. Od połowy
V w. rozpoczął się nacisk Sasów na ich północno-zachodnich sąsiadów,
którymi byli Fryzowie. Widoki na trwałsze sukcesy między ujściem do
morza Amizy i deltą Renu były ograniczone, ponieważ była to także
strefa wpływów pobliskich i nader ekspansywnych Franków. Znacznie
większe osiągnięcia zanotowali Sasi na swych południowych rubieżach,
gdzie po rozbiciu państwa Turyngów zajęli jego północne tereny i wraz
z mieszkającymi tam Cheruskami wcielili do swego związku. Najwięk
sze jednak możliwości ekspansywne otwarła przed częścią Sasów oraz
pobliskimi Anglami i Jutami wyspa Brytania, skąd na początku V w.
ewakuowano legiony rzymskie dla obrony cesarstwa przed najazdami
barbarzyńców. Osłabienie to, spotęgowane walkami wewnętrznymi,
50



wykorzystali Germanie, rozpoczynając stopniowy podbój wyspy,
zakończony około połowy VI W. Plemiona Sasów, Anglów i Jutów
skolonizowały nizinne obszary Brytanii i założyły tam szereg drob
nych państewek, które w IX w. połączyły się w jedno państwo anglosaskie.



II. PAŃSTWO FRANKÓW

PODBOJE FRANKbW
 Spośród wszystkich kresowych plemion zachodniogermańskich siedzących na 
pograniczu cesarstwa zachodniorzymskiego największą rolę w tworzeniu się nowej 
Europy odegrali wspomniani już kilkakrotnie Frankowie. Jak wiemy, nazwa ta 
obejmowała sporą liczbę plemion nadreńskich, wśród których z biegiem czasu
wyodrębniły się dwa odłamy: Frankowie saliccy w pobliżu wybrzeża
Morza Północnego i Frankowie rypuarscy, których główna masa zaj
mowała tereny na prawym brzegu środkowego Renu. W połowie III w.
część Franków znalazła się na północno-wschodnich obszarach rzym
skiej Galii, gdzie osiedliła się za zgodą Rzymu na prawach federatów.
Z przyjętych na siebie zobowiązań wywiązywali się przez długi czas ba
rdzo sumiennie. Ten pokojowy stosunek do cesarstwa zachodniorzyms
kiego uległ radykalnej zmianie dopiero pod koniec V w., gdy państwo
to przestało już istnieć, a jedynym śladem jego władania w Europie
pozostała nie zajęta przez barbarzyńców część Galii między Sommą
i Loarą, przekształcona zresztą w niezależne państwo Sjagriusza.
  Mimo istniejących wciąż więzi między Frankami salickimi i rypuars
kimi obie te grupy rozwijały się pod względem politycznym przez długi
czas samodzielnie, buduj ąc dwa odrębne królestwa. Królestwo Fran
ków rypuarskich wykazywało początkowo większą przedsiębiorczość
i aktywność, niż to miało miejsce u ich zachodnich pobratymców. Ob
jęli oni swymi wpływami m.in. siedzących między Fuldą i Werrą Chattów, a w 455 
r. sięgnęli po Kolonię, którą uczynili stolicą państwa. Role
zmieniły się dopiero wówczas, gdy władzę królewską u Franków sali
ckich zdobył w 482 r. przedstawiciel rodu Merowingów, Chlodwig. Ten
uzdolniony wódz i polityk postawił sobie jako główny cel swych rządów
zjednoczenie wszystkich Franków pod swoim berłem i opanowanie ca
łej Galii. Pierwszym krokiem w tym kierunku było podporządkowanie
sobie Franków rypuarskich i innych samodzielnych jeszcze, drobniej
szych plemion frankijskich, a następnie rozpoczęcie wojny ze Sjagńu
szem. Dysponując liczną armią, z łatwością rozprawił się z przeciwni
kiem w 486 r. i zajmując jego królestwo, przesunął granice państwa
Franków dalej na południe po rzekę Loarę. Był to dopiero pierwszy
etap zaplanowanych podbojów. Niebawem Chlodwig skierował swe
wojska ku wschodowi nad środkowy Ren, gdzie po długotrwałych  val
52



kach rozbił i wcielił do swych granic państwo Alemanów. Sukcesy te
zachęciły Franków do dalszej ekspansji na południe. Jej ofiarą padli
kolejno Burgundowie oraz Wizygoci, którzy po klęsce pod Vouille
koło Poitiers w 507 r. utracili na rzecz zwycięzców prawie wszystkie swe
posiadłości na terenie południowo-zachodniej Galii. W ten sposób na
początku VI w. wyrosło w Europie Zachodniej rozległe państwo Fran
ków, które od tej chwili wywierać będzie także przemożny wpływ na
kształtowanie się stosunków społeczno-gospodarczych, politycznych
i kulturalnych wśród plemion germańskich osiadłych między Renem
a Łabą.

FEUDALIZACJA STOSUNKbW SPOŁECZNYCH

Podbój rzymskiej Galii, gdzie od dawna istniała prywatna wła
sność środków produkcji i klasowy podział społeczeństwa, przyspieszył
rozkład ustroju rodowego Franków i kształtowanie się u nich nowych
stosunków gospodarczo-społecznych. Już w V w., w okresie jednocze
nia się Franków w jeden ponadplemienny związek, byli oni społeczeń
stwem zróżnicowanym pod względem majątkowym i socjalnym. Hie
rarchiczność ta przebija wyraźnie z przepisów zachowanego prawa zwy
czajowego Franków salickich z V w., które np. wysokość kar za zabój
stwo czy poranienie ustalało w zależności od pozycji społecznej poszko
dowanego. Jeśli np. za zabicie zwykłego śmiertelnika płaciło się 200
solidów, to w wypadku woja królewskiego lub jego urzędnika wergeld,
czyli okup, był trzykrotnie wyższy.
  Przemiany, które doprowadziły do tego rodzaju nierówności praw
nych, osłabiły jedną z podstawowych spójni społecznych w poprzed
nich epokach, jaką stanowiły związki pokrewieństwa. Traciły one
swoje znaczenie i ustępowały miejsca innym elementom decydującym
o zbiorowym osadnictwie i wzajemnych interesach mieszkańców. Tym
czynnikiem, który ich teraz przede wszystkim łączył, stawała się wspól
nie zdobyta i zajęta pod uprawę ziemia oraz stosunki sąsiedztwa. Dla
tego też ten rodzaj organizacji społecznej otrzymał w nauce nazwę
wspólnoty terytorialnej, występującej u Germanów pod mianem marki.
  Wspólnota terytorialna rozwinięta z ustroju rodowego zachowała
przez długi czas wiele tradycji i przekazała je z kolei formacji wczesno
feudalnej. Mieszkańców marki łączyła więc nadal więź sąsiedzkiej po
mocy wzajemnej, obowiązek zbiorowej obrony przed napaścią z zew
nątrz, solidarność w ściganiu sprawców przestępstw dokonanych wobec
wspólnoty oraz współodpowiedzialność za przewinienia własnych człon
ków, jeśli ci z jakichś względów nie mogli być osobiście ukarani. Ty
pową wreszcie dla marki cechą w początkowym okresie jej formowania
się była, jak w ustroju rodowym, wspólna własność ziemi.
  Tą zasadniczą nowością w dziedzinie gospodarczej, która pojawia
się na etapie wspólnoty terytorialnej, było usamodzielnianie się po
szczególnych rodzin w zakresie produkcji rolnej i przechodzenie do go
spodarki indywidualnej. Było to następstwem ogólnego postępu we
53



wszystkich dziedzinach działalności osadników frankijskich, jaki doko
nał się wskutek ich zetknięcia się na terenie Galii z wysoką cywilizacją
rzymską. Indywidualny producent mógł w związku z tym coraz bardziej
liczyć na własne siły w zaspokajaniu swych potrzeb życiowych, a nawet
na gromadzenie pewnych rezerw środków utrzymania.
  Dobrodziejstwa tego postępu nie dla wszystkich jednak mieszkań
ców marki były jednakowe. Start bowiem owych emancypujących się
gospodarstw nie był równy. Rodziny wpływowsze i bogatsze, skupione
przy potomkach dawnych naczelników rodowych i wodzach plemien
nych, otrzymywały, jak wiemy już z Tacyta, większe i lepsze kawałki
ziemi pod uprawę niż reszta współmieszkańców. W ślad za tym szły
i różnice wartości efektów produkcyjnych indywidualizujących się go
spodarstw. Dysproporcje te powiększał jeszcze fakt, że zamożniejsze
rodziny, stanowiące starszyznę rodowo-plemienną, miały do dyspozycji
nie tylko lepszy inwentarz gospodarczy, lecz także pewną liczbę nie
wolników obcych i rodzimego pochodzenia, których wykorzystywano
jako darmową siłę roboczą. Te właśnie uprzywilejowane elementy spo
łeczne najwcześniej i najbardziej intensywnie dążyły do wyłamania się
ze wspólnoty i przekształcenia użytkowanej ziemi we własność prywat
ną. Tego rodzaju tendencje znalazły odbicie w prawie salickim zarów
no w jego postanowieniach zezwalających na wystąpienie ze wspólnoty
rodowej, jak i we wzmiankach o naruszaniu prawa własności ziemi
i bydła. Chodziło tu o ziemię orną, lasy bowiem, łąki, pastwiska i wody
pozostały przez długi jeszcze czas własnością wspólną całej marki.
  Prywatna własność ziemi u Franków była od początku silnie zróżni
cowana pod względem wielkości. Najpierw przeważała zdecydowanie
drobna własność wolnych członków wspólnot sąsiedzkich. Ale obok
nich zaczęły powstawać wielkie fortuny, skupione w rękach osób du
chownych i świeckich. Wśród tych ostatnich na pierwsze miejsce wysu
nęła się własność królewska, w której skład weszły nie tylko prywatne
posiadłości rodu panującego, lecz także po podboju Galii tamtejsze ce
sarskie domeny, wielkie obszary nie zagospodarowane, a także dobra
skonfiskowane latyfundystom rzymskim i politycznym przeciwnikom,
działającym wśród wcielonych do państwa frankijskiego plemion ger
mańskich. Powstałe w ten sposób ogromne kompleksy dóbr królews
kich nie miały jednak charakteru trwałego. Wskutek darowizn i bene
ficjów uległy one z biegiem czasu tak znacznemu uszczupleniu, że ma
jątek królewski przestał być czynnikiem wyróżniającym panującego
spośród innych właścicieli duchownych i świeckich.
  W stałym rozwoju znajdowały się natomiast wielkie dobra prywat
ne. Część ich właścicieli to frankijscy potomkowie dawnej arystokracji
rodowo-plemiennej, która wzięła udział w konfiskacie ziemi latyfundy
stów rzymskich w Galii i pomnażała tym sposobem stan swego posiada
nia wyniesiony z rozpadu rodowej, a potem sąsiedzkiej wspólnoty ma
jątkowej. Była to jednak grupa stosunkowo nieliczna, ponieważ prze
trzebiły ją wojny. Jej miejsce zajęła nowa warstwa wielkich właścicieli
ziemskich, rekrutujących się z urzędników królewskich i zawodo vego
54



wojska. Były to podstawowe filary organizacji państwowej, podporząd
kowane bezpośrednio władzy króla i utrzymywane na jego koszt. Próby
przerzucenia związanych z tym ciężarów na ogół ludności napotkały
opór frankijskich mas ludowych, które tego rodzaju wymagania trakto
wały jako zamach na swe dawne prawa. Tak więc świadczenia publi
czne ludności ograniczały się faktycznie do pewnych danin i posług
przysługujących monarsze i jego dworowi w czasie objazdu kraju. Nie
mogły one, rzecz jasna, wystarczyć na pokrycie rosnących potrzeb pań
stwowych. Ich zaspokojenie musiały przejąć na siebie majątki królew
skie, utożsamiane zresztą z własnością państwową. W miarę wzrostu
personelu administracyjno-dworskiego oraz rozbudowy przez panują
cego jego prywatnych oddziałów wojskowych bezpośrednie utrzymy
wanie tych ludzi przez dwór królewski stało się dla niego coraz bardziej
kłopotliwe. Próbą rozwiązania tych trudności było wynagradzanie
funkcjonariuszy królewskich nadaniami ziemi państwowej, zwanymi
beneficjami. Początkowo miały one charakter czasowy i mogły być
w każdej chwili odebrane przez króla użytkownikom. Ich zaś dążeniem
było przekształcenie otrzymanej ziemi we własność pełną, z prawem
jej dziedziczenia i swobodnego dysponowania. W miarę upadku władzy
królewskiej beneficja przekształciły się rzeczywiście we własność pry
watną.
  Wśród największych posiadaczy ziemskich znalazł się w państwie
frankijskim także Kościół. Istniał on w Galii już przed podbojem Fran
ków, ale przyjęcie przez nich chrześcijaństwa jako oficjalnej religii pań
stwowej rozpoczęło nowy rozdział w rozwoju materialnych podstaw
miejscowego duchowieństwa i instytucji kościelnych. Stanąwszy po
stronie państwotwórczych aspiracji Merowingów i popieraj ącego ich
politykę zagraniczną i wewnętrzną możnowładztwa świeckiego, Kościół
otoczony został przez nich wszechstronną opieką i protekcją. Uwidocz
niła się ona m. in. w hojnych darowiznach ziemskich dla biskupstw,
klasztorów i osób duchownych. Powstawały tą drogą ogromne kom
pleksy dóbr, których pełne zagospodarowanie w wielu wypadkach
przekraczało możliwości poszczególnych właścicieli.
  Jednym z ważniejszych źródeł rozwoju wielkiej własności świeckiej
i duchownej u Franków i kształtujących się w jej obrębie nowych sto
sunków społecznych było wchłanianie przez nią słabszych gospodarstw
chłopskich, pozbawionych wskutek różnych okoliczności szans samo
wystarczalności ekonomicznej i przetrwania na dalszą metę. Nieuro
dzaj, głód, klęski żywiołowe zmuszały niejednokrotnie niezależnych
drobnych rolników do szukania pomocy materialnej u możnych sąsia
dów. Otrzymywali ją w formie pożyczek ziarna, bydła, narzędzi rolni
czych w zamian za określone świadczenia na rzecz wierzyciela i podpo
rządkowanie się jego woli na czas zaciągniętych przez chłopa zobowią
zań. Niewypłacalność dłużnika, a były to wypadki bardzo częste, pocią
gała za sobą utratę przez niego ziemi na rzecz pana i wejście w stosunek
stałej zależności.
  Poza przymusem ekonomicznym niemałą rolę w rozwijaniu się sto
 55



  sunków zależności między wolnym chłopem i bogaczem odgrywał brak
  poczucia bezpieczeństwa osobistego i dobytku, których pierwszemu
z nich z chwilą usamodzielnienia się gospodarczego nie była już w do
statecznym stanie zapewnić rozpadająca się marka. Szukać więc musiał
patronatu u tych, którzy rozporządzali odpowiednim znaczeniem poli
tycznym i siłą wojskową. Opieka taka nie była jednak bezinteresowna.
Protektor żądał za nią, podobnie jak wierzyciel od dłużnika, nie tylko
uznania swej zwierzchności, lecz także wyrzeczenia się na swoją ko
rzyść prawa do posiadanej dotąd ziemi, która od tej chwili stanie się
tylko własnością użytkową chłopa.
  W obrębie wielkiej własności kościelnej rozwijała się jeszcze inna
forma uzależniania wolnych mieszkańców wsi i pozbawiania ich praw
własnościowych do ziemi. Było to tzw. precarium, czyli nadanie ziemi
przez daną instytucję kościelną osobie, która zwróciła się w tej sprawie
z odpowiednią prośbą. Były trzy rodzaje nadań. Precarium datum to
wydzielenie dla petenta gospodarstwa w obrębie posiadłości danego
właściciela w zamian za określone świadczenia. Korzystali z tej możli
wości przede wszystkim najbiedniejsi chłopi, nie mający innych szans
znalezienia środków do życia. Inny charakter miało precarium oblatum.
Polegało ono na tym, że wolny chłop zrzekał się na rzecz biskupstwa
czy klasztoru praw do posiadania ziemi i prosił o jej dalsze użytkowanie
na warunkach, jakie obowiązywały przy precarium datum. Pobudki ta
kiego postępowania miały przeważnie charakter religijny. Chodziło też
przy tym o zapewnienie sobie opieki ze strony Kościoła przed samo
wolą panów świeckich i urzędników administracji państwowej. Preca
rium remuneratorium, najczęściej stosowane, było połączeniem obu
wyżej wymienionych form nadań prekaryjnych. W tym bowiem wy
padku petent przekazywał Kościołowi swoją ziemię na własność
i otrzymywał ją z powrotem z dodatkiem nowej działki z prawem doży
wotniego użytkowania za określony czynsz. Tym sposobem obok hoj
nych nadań wielka własność kościelna powiększała obszar swych mają
tków ziemskich i stawała się potęgą materialną.
  Dobrowolne komendowanie się wolnych chłopów frankijskich było
tylko jedną z form koncentracji ziemi w rękach możnych i powiększa
nia szeregów ludności zależnej. Cele te osiągali także drogą przemocy
stosowanej wobec wspólnot terytorialnych i indywidualnych chłopów.
Zawłaszczenie siłą cudzej ziemi i wymuszenie na jej dotychczasowych
pełnoprawnych właścicielach różnych świadczeń i powinności nasiliło
się u Franków szczególnie w VIII i na początku IX w.
  Powstanie dwojakich form własności ziemskiej - pelnej, skupionej
w rękach panów świeckich i duchownych, oraz użytkowej, przysługują
cej chłopom uzależnionym pod względem gospodarczym i społecznym
- było podstawą prawną do narzucenia im przez pełnych właścicieli
różnego rodzaju powinności w postaci danin i robocizn. Tego rodzaju
stosunki społeczne nazywamy ustrojem feudalnym, gdyż ich charakte
rystyczną cechą jest istnienie obok pełnej własności ziemi własności
56



podporządkowanej, która w średniowiecznych źródłach pisanych okre
ślana była pojęciem feudum.
  Jest rzeczą oczywistą, że nowe stosunki feudalne nie od razu zmie
niły obraz struktury społecznej Franków, charakterystyczny dla okresu
wspólnoty terytorialnej. Dopóki podstawowy trzon ludności stanowili
niezależni producenci rolni, utrzymujący się z pracy własnych rąk i de
cydujący o swym losie, dopóty można mówić jedynie o tworzeniu się
układu feudalnego. Proces ten w państwie frankijskim przebiegał bar
dzo nierównomiernie. Najszybciej rozwinął się na terenie samej Galii,
niewątpliwie pod wpływem klasowej struktury podbitego społeczeńs
twa i jego wyższości kulturalnej nad Frankami. Tu już w VIII w. ustrój
feudalny był dominujący.
  Inaczej przedstawiała się sprawa z obszarami po wschodniej stronie
Renu. Tu, ogólnie rzecz ujmując, feudalizacja przebiegała wolniej,
zwłaszcza w rejonach nadmorskich, zamieszkanych przez Fryzów i Sa
sów, które podbite zostały przez Franków w VIII w. i dopiero w dwa
wieki później sfeudalizowane.
  Rozwój stosunków feudalnych w państwie frankijskim nie ominął
także rzesz niewolników, spuścizny społecznej po cesarstwie zachod
niorzymskim, jak i rezultatu tworzenia się klasowych stosunków u sa
mych Franków. Z chwilą formowania się  vielkiej własności feudalnej
część niewolników wykorzystywana była nadal jako czeladź w gospo
darstwach własnych panów świeckich i duchownych. Część zaś zaczęli
oni osadzać na ziemi jako chłopów feudalnych zależnych, zobowiąza
nych do określonych świadczeń. Pod względem prawnym ludność ta
pozbawiona była nadal praw osobistych i politycznych, podlegała we
wszystkim woli posiadaczy ziemskich. Zmieniła się natomiast na lepsze
sytuacja materialna osadników niewolniczego pochodzenia. Pod tym
względem zbliżali się do chłopów feudalnie zależnych, wywodzących się
z ludności wolnej. Między obu tymi grupami umieścić trzeba chłopów
półwolnych, którzy przypisani byli do ziemi i nie mogli jej dobrowolnie
opuścić, ale spoczywały na nich mniejsze ciężary niż na niewolnikach.

ORGANIZACJA PAŃSTWOWA

  Uformowana w czasie podbojów Galii monarchia Merowingów wy
magała odpowiedniej organizacji, która zapewniłaby państwu z jednej
strony bezpieczeństwo zewnętrzne i panowanie nad zdobytymi obszarami,
z drugiej dominację polityczną i gospodarczo-społeczną klasy feudałów.
  Kierownictwo sprawami ogólnopaństwowymi skoncentrowało się w
ręku króla, który traktował państwo jako własność osobistą. Zdobycie
tak silnej pozycji zawdzięczali władcy frankijscy przede wszystkim woj
nom zaborczym, które zapewniły im stałe kierownictwo siłami zbrojnymi oraz 
pomnożyły dobra ziemskie Merowingów, podstawę materialną ich władzy. Dochody 
królewskie z własnych domen uzupełniały daniny i posługi zwyczajowe oraz 
podatki pośrednie, do których zaliczyć trzeba w pierwszym rzędzie cła i myta.
57



  W rękach króla skupiała się wreszcie najwyższa władza sądownicza,
którą wykonywał sam lub przez specjalnych pełnomocników. Wyroki
zapadały na okręgowych wiecach sądowych, których przewodnictwo
sprawowali początkowo obierani przez ogół mieszkańców naczelnicy
okręgów, zwani setnikami. Owi centenarii lub thungini wykonywali
także funkcje wojskowe. Setnicy podlegali urzędnikom królewskim
wyższego stopnia, zwanym komesami. Stali oni na czele nadrzędnych
jednostek terytorialno-administracyjnych, zwanych hrabstwami, i spra
wowali w nich z ramienia króla władzę wojskową, sądowniczą i skarbo
wą. Z czasem komesi pozbawili setników przewodnictwa na wiecach są
dowych i przejęli sami ich funkcje.
  Upadek znaczenia dawnych urządzeń gminnych Franków widoczny
jest także na odcinku wojskowym. Zgodnie ze starym zwyczajem, wy
wodzącym się jeszcze z okresu schyłkowego ustroju rodowego, wszyscy
zdolni do władania bronią zbierali się raz w roku w marcu na wiec,
który był połączony z przeglądem wojskowym. Zgromadzenie takie na
zywano polem marcowym. Dawniej główną rolę odgrywali tu chłopi.
Ale postępujący wśród nich proces pauperyzacji ograniczał coraz bar
dziej udział mas chłopskich w tego rodzaju zebraniach, które wyma
gały odpowiednich środków na pokrycie kosztów nieraz bardzo odle
głej drogi, zaopatrzenia się w konia bojowego i kosztowną zbroję.
Równocześnie - jak wiemy - liczba wolnych chłopów malała wsku
tek feudalizacji. Obarczeni powinnościami na rzecz właścicieli ziem
skich i od nich uzależnieni, zająć się musieli przede wszystkim gospo
darką, tracąc tym samym swój wpływ na bieg wydarzeń polityczno-wojskowych, 
które omawiane były na dorocznych wiecach wojowników.
Tu zapadały decyzje w sprawach wojny i pokoju, tu wybierano króla
i dzielono zdobycz wojenną.
  Eliminacja klasy chłopskiej ze zgromadzeń wiecowych była na rękę
klasie feudałów i reprezentującemu coraz wyraźniej ich interesy mo
narsze. Pola marcowe przekształciły się w zjazdy wielkich właścicieli
ziemskich, dla których wygody przeniesione zostały z marca na maj
(stąd pole majowe), kiedy paszy dla pańskich koni było już pod dosta
tkiem. Organizacja frankijskich sił zbrojnych nabierała w ten sposób
charakteru klasowego, stając się wykładnikiem zachodzących przemian
gospodarczych, społecznych i politycznych w granicach państwa Merowingów.

WZROST ZNACZENIA I HIERARCHIZACJA FEUDAŁÓW

  Rozwój wielkiej własności i pogłębiające się różnice majątkowe
w obrębie jej właścicieli doprowadziły z czasem do wytworzenia się typowych 
dla feudałów frankijskich form wzajemnej zależności. Przy
czyny bezpośrednie podporządkowywania się jednostek słabszych eko
nomicznie bogatszym i wpływowszym były różne. Najczęściej chodziło
komendującym się o uzyskanie pomocy materialnej i opieki ze strony
potężniejszego protektora. Toteż aktowi komendacyjnemu towarzy
58



szyło przeważnie nadanie ziemi, zwanej beneficjum (dobrodziejstwo),
później lennem. Otrzymujący je, określany mianem wasala, zobowią
zywał się wobec nadawcy, zwanego seniorem, do wierności i pełnienia
na jego rzecz służby wojskowej. Senior mógł w każdej chwili odebrać
nadaną wasalowi ziemię, gdy ten nie wywiązywał się z przyjętych na
siebie powinności. Z upływem czasu lenna nabierają charakteru własności 
trwałej i przechodzą drogą dziedziczenia z pokolenia na pokolenie lennika.
  Wielkość lenna nadanego wasalowi zależała od zamożności jego
zwierzchnikaseniora. Bywała czasem tak rozległa, że wasal mógł sam
przekształcić się w seniora, przyjmując opiekę nad komendującym się
mu wasalem, któremu wydzielał w obrębie własnego lenna część ziemi
na warunkach, jakie spełniał w stosunku do swego seniora. Proceder
ten mógł być dalej kontynuowany, jak dalece pozwalały na to warunki
majątkowe seniora-wasala. W ten sposób doszło do wytworzenia się
wielostopniowej zależności wśród feudałów i powstania tzw. drabiny
feudalnej. Składała się ona z podporządkowanych sobie seniorówwa
sali, nad którymi stał król jako najwyższy senior. Rzecz jasna, że przy
tworzeniu się tego rodzaju związków wpływ monarchy na wiele dzie
dzin życia państwowego stawał się coraz bardziej ograniczony. Dopóki
interesy władcy były zbieżne z interesami jego bezpośrednich wasali,
dopóty mógł oddziaływać na wszystkie instancje hierarchii feudalnej.
Z chwilą pojawienia się wśród możnowładztwa tendencji odśrodko
wych władza królewska traciła automatycznie oparcie i w niższych og
niwach drabiny feudalnej.
  Do wzrostu znaczenia i potęgi feudałów duchownych i świeckich
przyczyniały się także królewskie nadania immunitetowe. Polegały one
na przekazywaniu właścicielom ziemskim uprawnień, jakie w stosunku
do ich dóbr i mieszkającej tam ludności przysługiwały królowi oraz
działającym w jego imieniu urzędnikom. Dobra objęte immunitetami
wolne były od danin i posług na rzecz państwa. Umożliwiało to panom
gruntowym podnoszenie świadczeń feudalnych własnych chłopów i
uczynienie ich eksploatacji swym wyłącznym prawem. Zależność mię
dzy feudałami i ich poddanymi jeszcze bardziej pogłębiły immunitety
sądowe, oddające w ręce posiadaczy majątków prawo wymiaru spra
wiedliwości w stosunku do zamieszkującej je ludności. Początkowo
pańskie prawo sądzenia uzyskane immunitetem obejmowało drobniej
  sze wykroczenia poddanych, określane jako causae minores. W miarę
  rozwoju immunitetów, które od edyktu króla Chlotara II w 614 r. stały
  się zjawiskiem powszechnym, rozszerzał się ich zakres, obejmujący
  z czasem także cięższe przestępstwa karne, zastrzeżone dotąd dla ju
  rysdykcji królewskiej. W ten sposób wielcy właściciele ziemscy stali się
  jedynymi przedstawicielami władzy w stosunku do zamieszkujących ich
  włości mas pracujących.
59



UPADEK MEROWINGÓW

  Przedstawione wyżej procesy wewnętrzne nie były jedynymi źród
łami braku całkowitego i trwałego zespolenia się państwa Franków.
Widzieć je trzeba także w różnicach etnicznych i kulturowych ludności,
którą ono objęło. Podstawową społeczno-ścią królestwa merowińskiego
byli Galo-Rzymianie, których stan liczebny w VI w. szacuje się na 7-10 mln, 
gdy ludność germańską zaledwie na 20 250 tys., z czego
połowę stanowili Frankowie, resztę Burgundowie, Alemanowie, Tu
ryngowie i inni. Obie społeczno-ści, miejscowa galo-rzymska i napły
wowa germańska, posługiwały się odrębnymi językami i reprezento
wały różne kultury. Procesy integracyjne zmierzające do przezwycięże
nia obcości i niechęci między zdobywcami a ludnością podbitą przebie
gały nierównomiernie tak pod względem geograficznym, jak i czaso
wym. Element germański w północno-wschodniej części państwa pod
dawał się znacznie wolniej procesom romanizacyjnym, niż to miało
miejsce w jego części zachodniej. Wyrównywanie tych różnic przypada
na czasy panowania Merowingów, ale do końca ich rządów nie udało
się osiągnąć pełnej i trwałej konsolidacji podległego ich władzy państwa.
  Innym ważnym czynnikiem utrudniającym utrzymanie jedności pań
stwa było obowiązujące w nim spisane za Chlodwiga prawo zwycza
jowe Franków salickich, ustalające między innymi zasady dziedziczenia
spadku. W zastosowaniu do państwa uznawanego za własność dynastii
Merowingów dawało ono podstawy do podziałów tej własności rodzin
nej między potomków królewskich, co z kolei prowadziło do konflik
tów i rywalizacji wewnątrzdynastycznych, przemieniających się często
w długoletnie i wyniszczające wojny domowe.
  Stan taki zaistniał już po śmierci Chlodwiga w 511 r. Każdy z czte
rech jego synów otrzymał odrębną dzielnicę i każdy z nich używał ty
tułu "rex Francorum". Tylko na krótko jednemu z nich, Chlotarowi I,
który przeżył swoich braci, udało się zjednoczyć spuściznę Chlodwiga
w jedną całość (558-561).
  Po śmierci Chlotara państwo Franków znów rozpadło się na części,
które stały się widownią niezwykle zaciętych walk między jego sukceso
rami. Szczególnie bezwzględna i okrutna rywalizacja o prymat władzy
toczyła się między synami Chlotara. Chilperykiem, spadkobiercą części
północnej państwa, zwanej Neustrią, i Sigibertem, władcą obszarów
wschodnich, zwanych Austrazją. W rozgrywkach tych podstępną i po
nurą rolę odegrały żony, a potem wdowy po zwalczających się bra
ciach, Brunhilda i Fredegunda. Dopiero na początku VII w. udało się
synowi Chilperyka, Chlotarowi II (613-629), dzięki poparciu feuda
łów duchownych i świeckich zjednoczyć ponownie państwo w jedną ca
łość. Poparcie to musiał jednak okupić poważnymi koncesjami immu
nitetowymi na rzecz swych protektorów i dopuszczeniem ich do głosu
przy mianowaniu urzędników królewskich w poszczególnych okręgach
administracyjnych.
60



  Rządy Chlotara II, jak i jego syna i następcy Dagoberta I (629-
 39), nie zdołały jednak zapobiec pogłębieniu się separatyzmów te
rytorialnych, które doprowadziły do wyodrębnienia się trzech dzielnic:
północnej, zwanej Neustrią, wschodniej - Austrazją i południowo-za
chodniej - Burgundią. U podłoża tych zjawisk leżały różnice gospoda
rczo-społeczne, językowe i kulturalne, grupujące się w tych trzech ośrodkach. 
Neustria, podobnie jak Burgundia, była terenem najbardziej
rozwiniętym pod względem gospodarczym i społecznym. Tu także pod
wpływem oddziaływania podbitej ludności dokonywała się romanizacja
Franków. Austrazja w stosunku do tamtych dzielnic stała znacznie
w tyle i stanowiła rezerwat żywiołu germańskiego, pielęgnującego wła
sne tradycje językowe i kulturalne. Odrębności te mimo unifikacyjnych
dążeń niektórych przedstawicieli rządzącej dynastii z upływem czasu
zaostrzały się i były, jak to zobaczymy dalej, głównym powodem osta
tecznego rozpadu monarchii frankijskiej.
  Wyrazem formowania się na jednolitym obszarze państwowym
trzech wspomnianych prowincji było ustanowienie w nich przez Chlo
tara II odrębnych urzędników.państwowych, zwanych majordomami.
Dotąd majordomowie funkcjonowali tylko w Neustrii jako ochmistrze
dworu królewskiego. W sprzyj aj ących warunkach, jakie stwarzały im
walki dynastyczne i słabość królów merowińskich, wybili się majordo
mowie na szczyty hierarchii urzędniczej i zdobyli szerokie uprawnienia
władzy. Nie jest więc przypadkiem, że w ich kręgach zrodziły się plany
detronizacji prawowitych władców merowińskich i sięgnięcia po tron
królewski.
  W połowie VII w. na czoło wysunęli się majordomowie Austrazji
z arystokratycznego rodu Pepinidów, którzy urząd ten sprawowali dzie
dzicznie. W 655 r. majordom Grimoald podjął nieudaną próbę zama
chu stanu, którą przypłacił życiem, a jego krewni odsunięciem na pe
wien czas od władzy. Napotkawszy opór ze strony sprzyjającego Mero
wingom możnowładztwa, Pepinidzi zrezygnować musieli na razie z rea
lizacji swych celów na drodze bezpośredniego starcia z panującą dyna
stią. Postanowili tymczasem wzmocnić jeszcze bardziej swą pozycję
przez podjęcie walki z konkurującymi z Pepinidami majordomami Ne
ustrii i Burgundii. Szczęśliwym realizatorem tej polityki stał się sio
strzeniec Grimoalda, Pepin z Heristalu, który w bitwie pod Tertry w
687 r. pokonał swych przeciwników i skupił w swym ręku silną władzę
jako jedyny majordom w państwie Franków. Umocniły ją jeszcze bar
dziej zwycięstwa wojenne nad niepokojącymi północne granice pań
stwa Fryzami i próbującymi zrzucić zależność od Franków Alemanami
na południowym wschodzie.
  Godnym kontynuatorem dzieła Pepina z Heristalu był jego nie
prawy syn Karol, zwany Młotem. Rozprawiwszy się w kilkuletnich wal
kach z pretendentami do spadku po Pepinie, stanął faktycznie na czele
państwa, władza bowiem królewska sprawowana za zgodą majordoma
przez Merowinga miała jedynie charakter nominalny. Jeśli istniały je
szcze wśród części feudałów frankijskich opory w uznaniu majordomatu
61



Karola za legalny, to znikły one niebawem w związku z jego nie
zaprzeczalnym wkładem w obronę państwa przed niszczycielskimi na
jazdami arabskimi, kierowanymi z Hiszpanii na południowo-zachodnie
obszary monarchii merowińskiej. Objąwszy naczelne dowództwo nad
armią frankijską, stoczył Karol w 732 r. pod Poitiers decydującą i zwy
cięską bitwę z wojskami arabskimi, które wśród wielu zabitych straciły
także swego wodza AbdarRahmana. Niedobitki zmuszone zostały do
odwrotu.
  Sukces ten zawdzięczał Karol nie tylko własnemu talentowi wojsko
wemu, lecz także przeprowadzonej przez siebie reformie sił zbrojnych,
dającej pierwszeństwo w nich lekko- i ciężkozbrojnej jeździe. Dotych
czasowe niepowodzenia Franków w starciu z Arabami wynikały stąd,
że przeciwstawiali oni najeźdźcom walczącym konno oddziały oparte
głównie na piechocie niedostatecznie uzbrojonej i ustępującej przeciw
nikowi w sile uderzenia, szybkości i swobodzie manewru na placu boju.
  Do wojskowej służby konnej przeznaczył Karol specjalnych wojow
ników uposażonych w ziemię państwową jako lenno w zamian za po
winność służby rycerskiej. Osadnictwo wojskowe na prawie rycerskim
w czasach Karola musiało osiągnąć szerokie rozmiary. Obszar ziemi
królewskiej uległ bowiem takiemu uszczupleniu, że musiano się uciec
do konfiskaty niektórych posiadłości kościelnych.
  Zwycięstwo Karola pod Poitiers otwarło mu ostatecznie drogę do
pełnej władzy. Mógł swobodnie decydować nie tylko o polityce zagra
nicznej i wewnętrznej państwa, lecz także traktować je jako własne
dziedzictwo i dzielić między swoich synów. Jest więc mimo formalnego
utrzymywania się na tronie Merowingów uznawany za założyciela no
wej dynastii, zwanej od jego imienia karolińską.

BUDOWA MONARCHII KAROLIŃSKIEJ

  Wnet zresztą faktyczne rządy Karolingów uzyskały status prawny.
Oto syn Karola Młota, Pepin Krótki (741-768), na zwołanym przez
siebie w 751 r. zjeździe feudałów frankijskich w Soissons dokonał za
ich przyzwoleniem detronizacji ostatniego z Merowingów, Chilperyka
III, i przyjął tytuł króla Franków.
  Charakter legalności tego rodzaju aktowi politycznemu miała nadać
aprobata papieska, toteż jeszcze przed dokonaniem zamachu stanu Pe
pin poczynił dla osiągnięcia swego celu skuteczne zabiegi u ówczesnego
papieża Zachariasza. Przychylność głowy Kościoła zachodniorzyms
kiego podyktowana była pilną potrzebą papiestwa związania się soju
szem z najpotężniejszym z ówczesnych władców europejskich celem za
żegnania zagrażającego Rzymowi niebezpieczeństwa ze strony Longo
bardów. Nie reagowano więc na dworze papieskim na dokonywaną
przez Karola Młota konfiskatę ziemi kościelnej i obdarowywanie nią
wasali królewskich, a następca Zachariasza, papież Stefan II, udał się
dwukrotnie do Franków w 753 i 754 r. w celu uzyskania od Pepina po
mocy militarnej przeciw wrogom papiestwa. Jedynym warunkiem po
62



wodzenia tej misji mogło być uznanie dokonanych przez Pepina zmian
dynastycznych w państwie Franków, co też papież Stefan II uczynił
w uroczystym akcie w 754 r., przyznając wyłączne i nienaruszalne
prawa Pepina i jego rodziny do godności królewskiej.
  Rozwój wypadków na Półwyspie Apenińskim spowodowany ekspan
sją państwa longobardzkiego za rządów króla Ajstulfa poddał jeszcze
w tym samym roku próbie układ zawarty między papiestwem i króle
stwem Franków w sprawie wspólnego działania przeciw aneksjom lon
gobardzkim w północno-środkowej Italii. Zgodnie z obietnicą Pepin,
nie bez oporu części możnych, zorganizował latem 754 r. wyprawę wo
jenną do Italii, w wyniku której Longobardowie zostali wyparci z zaję
tego świeżo okręgu Rawenny, który Pepin Krótki przyłączył do okręgu
rzymskiego i oddał papieżowi Stefanowi II jako świeckie państwo ko
ścielne. Granice tego nowego tworu uległy rozszerzeniu po ponownym
rozgromieniu Longobardów przez Pepina w 756 r. i zmuszeniu ich do
dalszych koncesji terytorialnych.
  Sukcesy militarne odnosił Pepin nie tylko poza granicami swego
państwa. Jego dziełem i zasługą było bowiem także ostateczne wypar
cie Arabów z terenów okupowanych przez nich w południowej Galii
i przyłączenie na stałe Akwitanii, która przez,długi czas nie chciała
podporządkować się władzy królów merowińskich.
  Skoncentrowanie głównej uwagi na sprawach italskich i umocnieniu
panowania Pepina w południowo-zachodniej części państwa siłą rzeczy
osłabić musiało wpływy frankijskie na wschodzie, czego wyrazem było
oderwanie się Bawarów. Przywrócenie, utrwałenie i rozszerzenie pano
wania Franków na wschód od Renu stanie się też głównym zadaniem
politycznym Karolingów w najbliższej przyszłości. Czynnikiem ułatwia
jącym im w pewnym stopniu osiągnięcie tego celu były postępy chrystia
nizacji tych ziem, sięgającej początkami przełomu VI i VII w. Wtedy
to nad górnym Renem wśród Alemanów pojawili się pierwsi misjona
rze iryjscy, którzy w VII i VIII w. rozwinęli swą działalność wśród Ba
warów, Turyngów i Fryzów. Największe zasługi na polu chrystianizacji
ludności germańskiej na wschód od Renu położył misjonarz anglosaski
św. Bonifacy. Z jego imieniem wiążą się początki organizacji kościelnej
na tych terenach i godność najpierw biskupa Turyngii, a następnie arcy
biskupa Germanii ze stolicą w Moguncji. Zginął śmiercią męczeńską
w 755 r.
  Pepin Krótki miał dwóch synów, Karola i Karlomana, między któ
rych podzielił państwo. Ten stan rzeczy utrzymywał się bez głębszych
wstrząsów do śmierci Karlomana w 771 r. Wtedy dopiero wyłonił się
problem spadku po zmarłym, do którego pretendowała zarówno
wdowa z dwoma nieletnimi synami, jak i brat Karlomana, Karol. Spór
ten przekształcił się rychło w konflikt międzynarodowy, albowiem
przeciwnicy Karola zwrócili się o pomoc do króla Longobardów Dezy
deńusza, który też udzielił im azylu na swym dworze. Gdy następnie
jego interwencja u papieża Hadriana I na rzecz podopiecznych Karolin
gów nie odniosła skutku, rozpoczął działania wojenne przeciw papie
63



stwu, podchodząc z wojskami aż pod sam Rzym. W tej sytuacji sojusz
i współdziałanie Hadriana z Karolem stały się znów aktualne. Późną
wiosną 773 r. wojska dowodzone przez Karola przekroczyły Alpy i roz
poczęły działania wojenne przeciw Longobardom, zakończone i tym
razem pełnym zwycięstwem Franków. Miało ono dla pokonanych zgu
bne następstwa. Karol bowiem, przyjąwszy tytuł króla Longobardów,
włączył ich państwo w obręb własnej monarchii.
  Powodzenie militarne Karola w Italii nabiera jeszcze większego zna
czenia, jeśli się zważy, że równocześnie zaangażowany był w działania
wojenne na północno-wschodnich rubieżach swego państwa, gdzie pod
jął próbę ujarzmienia Sasów i nawrócenia ich na wiarę chrześcijańską.
Ekspansja Karola napotkała tu jednak zacięty opór społeczeństwa sas
kiego, broniącego swojej niezawisłości. Sasi, jak wiemy, stanowili silną
federację plemienną, która w czasach Karola zajmowała rozległe tere
ny między Renem a Łabą, sięgające na południu aż po środkowe Niem
cy. Wraz z rozwojem terytorialnym związku saskiego dokonywały się
tu głębokie przemiany społeczno-gospodarcze właściwe dla ustroju
wczesnofeudalnego. Opóźnienie rozwojowe Sasów sprawiło, że frankij
scy najeźdźcy mieli do czynienia z dość jeszcze zespolonym społeczeń
stwem, w którym wolni chłopi odgrywali dominującą rolę. Stąd też ich
nieprzejednana postawa wobec agresji feudałów frankijskich, dążących
do przekształcenia podbitej ludności w rezerwuar wyzysku klasowego.
Inaczej zachowywała się w czasie wojny arystokracja saska. Począt
kowo i ona stawiała opór, ale po klęsce w 785. r. przeszła na stronę
Franków i zaniechała walki.
  Rozpoczęta w 772 r. wojna Franków z Sasami trwała z przerwami
około 30 lat, przynosząc ofiarom napaści ogromne straty i zniszczenia.
Wyludnione wskutek walk i przymusowych przesiedleń ludności saskiej
obszary stały się terenami kolonizacji frankijskiej. Ziemia rozdawana
była między wasali królewskich, którzy przekazywali ją w feudalne uży
tkowanie frankijskim chłopom. Miejscowi feudałowie sascy, wsparci
przez zdobywców, przystąpili do likwidacji dawnego ustroju społeczne
go, tworzenia wielkiej własności i narzucania ludności dotąd wolnej po
winności feudalnych. Podbity kraj został pod względem administracyj
nym ściśle zespolony z państwem karolińskim. Utworzono tu hrabstwa,
urzędy państwowe, obsadzane w dużej mierze przez sprzyjających Ka
rolowi miejscowych wielmożów. Korzystając z pomocy państwa i orga
nów jego władzy znaczne postępy poczyniła wśród Sasów chrystianiza
cja. W IX w. działało tu już pięć biskupstw: w Verden, Bremie, Mun
ster, Hildesheim i Halberstadcie, oraz kilka klasztorów, ufundowanych
przez saskich feudałów i hojnie uposażonych w ziemię wraz z osiadłą
na niej ludnością wiejską.
  Wkrótce po stłumieniu w 758 r. największego powstania saskiego,
którego upadek zadecydował o losach jego bojowników na kilkadzie
siąt lat, przystąpił Karol do akcji przeciw Bawarom, którzy - jak
wspomnieliśmy - zerwali stosunki zależności z państwem Franków w
64



czasach Pepina Krótkiego i utworzyli:silne księstwo pod rządami Agi
lolfingów. Doszło ono do dużego znaczenia zwłaszcza za czasów pano
wania księcia Tassilona, powiązanego poprzez małżeństwo z córką De
zyderiusza z longobardzką rodziną królewską. Swą silną pozycję zaw
dzięczał także Tassilo poparciu bawarskiego duchowieństwa chrześcijań
skiego, posiadającego prawnie zagwarantowaną przez Tassilona wy
soką pozycję społeczną. Sprawa ponownego poddania księstwa bawar
skiego królestwu Karolingów stała się szczególnie aktualna po dokona
nym przez Karola podboju państwa Longobardów, do którego mógł w
każdej chwili zgłosić pretensje dynastyczne niezależny Tassilo. Toteż
już w 781 r. wezwał go Karol na zjazd feudałów frankijskich w Worma
cji i wymusił na nim złożenie przysięgi wierności, obwarowanej 12 za
kładnikami. Tassilo traktował swą kapitulację jako zło konieczne. Dla
tego też nie zaniechał starań o przywrócenie Bawarii niezależności po
litycznej od Franków. W tym celu szukał pośrednictwa na dworze pa
pieskim, jednakże ten stanął zdecydowanie po stronie Karola, wywie
rając przy tym stały nacisk na duchowieństwo bawarskie w celu oder
wania go od Tessilona i przejścia do obozu Karola. Dyplomacja papie
ska pozbawiła więc ambitnego księcia podpory, jaką udzielała mu do
niedawna znaczna część bawarskiego kleru. W ślad za duchowieństwem
poszła też opozycyjnie do Tassilona nastawiona grupa feudałów świe
ckich. W tej sytuacji nie pozostawało mu nic innego, jak zjawić się po
nownie na dworze Karola w 787 r. i uznać jego zwierzchnią władzę.
Jeszcze raz próbował uwolnić się z więzów zależności, szukając wspar
cia ze strony przybyłych w VI w. z głębokiej Azji nad środkowy Dunaj
dzikich koczowników awarskich, lecz nim doszło do bliższego współ
działania między nimi, Karol uwięził Tassilona i zamknął w klasztorze.
Wprawdzie po 6 latach wyszedł on na wolność, jednak nie był już w
stanie rozwinąć szerszej akcji przeciw Frankom, którzy tymczasem po
czynili odpowiednie przygotowania do rozprawy z niedawnymi soju
sznikami Tassilona, Awarami.
  W 791 r. ruszyła przeciw rzeszy awarskiej na szeroką skalę zakro
jona wyprawa wojenna, która jednak nie przyniosła Karolowi spodzie
wanego rozstrzygnięcia. W dodatku wyłoniły się przed nim nowe trud
ności wewnątrzpaństwowe. Będący przypuszczalnie w porozumieniu
z Awarami Sasi wzniecili powstanie przeciw Frankom oraz zbuntowała
się przeciw Karolowi część feudałów frankijskich, którym przewodził
nieprawy syn Karola, Pepin. I choć spisek ten został szybko stłumiony,
nowa wyprawa przeciw Awarom musiała być na razie odłożona, przy
najmniej do czasu uspokojenia Sasów. Gdy jednak działania wojenne
z Sasami, w których Karol brał osobiście udział, zaczęły się przeciągać,
dowództwo nad wyprawą awarską przekazał drugiemu synowi, Pepinowi. Z pomocą 
Słowian bałkańskich, którym łupieskie wyprawy awar
skie dawały się również we znaki, wdarł się on w głąb terytorium awar
skiego i w 796 r. zmusił ich przywódcę do kapitulacji. Do Akwizgranu,
stolicy państwa Karola, odesłał zwycięzca bogate łupy. Znaczna część
terytorium awarskiego włączona została do monarchii karolińskiej. Te
raz do dzieła przystąpił Kościół, prowadząc tu ożywioną działalność
65



misyjną i organizacyjną, której fundamentem były rozległe nadania
królewskie.
  W zwycięskim pochodzie wojennym Karola osobne miejsce zajmują
jego walki z hiszpańskimi Arabami, którzy mimo przegranej bitwy pod
Poitiers nie przestali zagrażać Frankom od południa. Toteż już w 777 r.,
skorzystawszy z napięcia stosunków między kalifatem bagdadzkim i emi
rem Kordoby, Karol wkroczył do Hiszpanii i rozpoczął działania wojenne
przeciw Arabom. Skończyły się one niespodziewaną klęską wojsk fran
kijskich i dotkliwymi stratami, jakich doznały zwłaszcza w czasie odwrotu
przez przełęcz Roncevaux z rąk miejscowych Basków. Na tym tle powstał
na przełomie XI i XII w. słynny epos. tzw. Pieśń o Rolandzie z Marchii
Bretońskiej, poległym w tej bitwie. Epos ten sławił ideały rycerskie, jak
walka z innowiercami, pobożność i wierność wasalska.
  Pomyślny przebieg wojny z Awarami pozwolił Karolowi podjąć
plan ostatecznego rozwiązania problemu arabskiego. Sygnałem do
zbrojnego wystąpienia stał się najazd Arabów w 793 r., który dotknął
południowe ziemie monarchii frankijskiej aż po okolice Narbonne.
W 795 r. armia Karola przystąpiła do działań wojennych, które ciąg
nęły się aż do 811 r. i rozgrywały w drugiej fazie już na terenie Hiszpa
nii. Tym razem ich rezultatem było opanowanie przez Karola i przyłą
czenie do swego królestwa terenów między Pirenejami i rzeką Ebro.
W ten sposób państwo frankijskie zostało zabezpieczone przed nagłymi i 
niszczycielskimi najazdami, mającymi punkt wyjścia po drugiej stronie 
Pirenejów.

STOSUNKI FRANKÓW ZE SŁOWIANAMI

  Polityka wschodnia Karola Wielkiego, która przyniosła mu w efek
cie panowanie nad plemionami germańskimi, osiadłymi na obszarze
Niemiec, zetknęła go także z najdalej na zachód wysuniętą częścią Sło
wiańszczyzny Zachodniej, opartej o Łabę i Salę. Słowianie przybyli
w te strony zza Odry około V w. po wyemigrowaniu stąd plemion ger
mańskich w okresie wielkiej wędrówki ludów i podzielili się, nie licząc
osiadłych na wyspie Rugii Ranów, na trzy grupy. Najdalej na północny
zachód zawędrowali Obodryci, osiedlając się na prawym brzegu dolnej
Łaby w najbliższym sąsiedztwie Sasów. Na południowy wschód od
Obodrytów ulokowali się Wieleci, którzy z kolei na linii dolna Spre
wa - Hawela graniczyli z plemionami serbołużyckimi. Ich odłam za
chodni, Serbowie połabscy, odznaczali się prężnością osadniczą, w wy
niku której przekroczyli rzekę Salę wdzierając się wyspami w głąb Tu
ryngii i północno-wschodniej Bawarii. Południową granicę plemion ser
bołużyckich stanowiły Rudawy i Sudety, wschodnią - rzeki Kwisa,
Bóbr i Odra, które oddzielały tę ludność od polskich plemion śląskich.
  Osadnictwo słowiańskie między Łabą, Salą i Odrą miało charakter
przede wszystkim rolniczy, co potwierdzają zarówno wykopaliska ar
cheologiczne, jak i najstarsze źródła pisane z VIII i IX w. Z rolni
ctwem związany był nierozerwalnie chów bydła, którego rozwojowi
66



sprzyjały rozległe tereny zasobne w paszę. Na dalszym miejscu wymienić
należy myślistwo i rybołówstwo, odgrywające w zależności od warunków
większą lub mniejszą rolę w życiu poszczególnych plemion nadłabskich.
W ramach gospodarki naturalnej odpowiednie miejsce zajmowało także
rzemiosło, które ulegało coraz większej specjalizacji, a w pewnych dzie
dzinach wytwórczości, jak garncarstwo, obróbka drewna i metali, osią
gnęło stosunkowo wysoki poziom. Istniały więc warunki do wymiany
produktów rolniczego i rzemieślniczego pochodzenia. Na przełomie
VIII i IX w. wymiana ta przybrała charakter międzynarodowy. Głów
nym partnerem handlowym Słowian Połabskich byli Frankowie. Kapi
tularz z 805 r. wymienia np. dziewięć punktów targowych w przygrani
cznym pasie nad Salą i Łabą, gdzie odbywały się transakcje handlowe
frankijsko-słowiańskie. Podobne targi istniały w IX w. na ziemi obo
dryckiej, przez którą prowadziły ważne drogi handlowe, łączące Eu
ropę Zachodnią i Skandynawię z południowymi wybrzeżami Bałtyku,
plemionami ruskimi, Bizancjum i światem arabskim. Na Bałtyku i Mo
rzu Północnym pływała flota słowiańska, uprawiająca w późniejszych
czasach m. in. piractwo, w czym przez długi czas prym wiedli Ranowie.
  Stabilizacja osadnictwa na zajętych terenach pogermańskich, jak
również rozwój gospodarczy przyczyniły się do przyśpieszenia nieco
przemian społeczno-ustrojowych wśród Słowian Połabskich. W okresie
swych wędrówek plemiona te nie wyszły jeszcze właściwie poza ustrój
rodowy i wspólnotę pierwotną. Dopiero po osiedleniu się na świeżych
terenach tworzą się wspólnoty terytorialne, powstaje u Słowian prywa
tna własność ziemi i stosunki klasowe. Ich charakterystyczną cechą
było wolniejsze niż na pozostałych obszarach Słowiańszczyzny tempo
feudalizacji wolnych chłopów, którzy przez długi czas stanowili podsta
wową masę ludności i odgrywali ważną rolę polityczną. Inaczej też
wśród Słowian Połabskich układały się stosunki międzyplemienne,
które nie wyszły poza luźne federacje, zawiązywane najczęściej pod
wpływem zagrożenia zewnętrznego. Każde plemię, których pocho
dzące z połowy IX w. źródło, tzw. Geograf Bawarski, wylicza 30, pro
wadziło własne życie polityczne, skupiające się wokół grodów jako ośrodków 
władzy i obrony. W wielu wypadkach owej samodzielności
i separacji plemiennej u Słowian Połabskich sprzyjały warunki geogra
ficzne w postaci lasów, jezior i bagien, stanowiących naturalne granice
między plemionami, odgradzające je od wzajemnych wpływów.
  Na czele plemion stali początkowo wybieralni, potem dziedziczni
książęta. Jeden z nich, imieniem Derwan, poświadczony źródłowo już
w pierwszej połowie VII w. (631) jako władca serbski, sprzymierzył się
przeciw Frankom i podporządkował słowiańskiemu państwu Samona.
Państwo to, którego centrum stanowiły Morawy, prawdopodobnie ob
jęło swym zasięgiem znaczną część plemion słowiańskich od Haweli
i Sprewy na północy aż po rzekę Drawę na Półwyspie Bałkańskim. Ich
zjednoczenie nastąpiło w ogniu walki z Awarami, jak i Frankami, dążą
cymi do podporządkowania sobie znacznej części plemion zachodnio-
słowiańskich. Na tym tle doszło do konfliktu między monarchią 
67



merowińską i państwem Samona, zakończonego klęską wojsk frankijskich
dowodzonych przez Dagoberta I pod Wogistisburgiem.
  Po śmierci Samona losy jego państwa nie są znane. Jeśli nawet ist
niało dalej, to obejmowało terytorium znacznie okrojone, zapewne bez
ziem zasiedlonych przez Serbów, którzy wrócili znów do samodzielnego
bytu politycznego. Nie wiemy też, jak układały się stosunki zarówno
ich, jak i reszty Słowian Połabskich z Frankami aż do czasów Karola
Wielkiego. Poza bowiem wzmianką o udziale oddziałów słowiańskich
po stronie Pepina w jego wojnie z Sasami w 748 r. nie posiadamy żad
nych bliższych wiadomości na ten temat. Napływają one dopiero od
drugiej połowy VIII w. w związku z nasilającą się ekspansją Franków
w północno-wschodniej Europie. W czasie wojny Franków z Sasami
po stronie Karola Wielkiego stanęli Obodryci, pozostający od dawna w
nieprzyjaznych stosunkach z jego przeciwnikami. Inne stanowisko za
jęli natomiast Wieleci, którzy w podbojach Karola widzieli własne za
grożenie. Trafność tych przewidywań potwierdziła wyprawa Karola na
plemiona wieleckie w 789 r., w której po stronie agresorów wzięła
udział flota fryzyjska, sprzymierzeni z nimi Obodryci i oddziały uzależnionych 
przez Franków plemion serbskich znad Sali. Walki zakończyły
się klęską zaatakowanych plemion i zmuszeniem ich do płacenia trybutu.
  Na początku IX w., w latach 805 i 806, uderzyli Frankowie na Ser
bów oraz plemiona czeskie. Dla Serbów rozstrzygające znaczenie miała
bitwa na Warnenfeld w 806 r. , w której ponieśli całkowitą klęskę. Zwy
cięskie wojska frankijskie przystąpiły do pacyfikacji podbitego kraju,
niszcząc jego ziemie i grody. Zarówno Serbowie, jak i Czesi stali się
trybutariuszami państwa Karolingów.
  Zależność Słowian Połabskich od Franków zaczęła ulegać pewnemu
rozluźnieniu po śmierci Karola Wielkiego. Było to następstwem. za
równo walki zbrojnej, podejmowanej przez ujarzmione plemiona sło
wiańskie, zwłaszcza serbskie, jak i kryzysu monarchii frankijskiej, jaki
przeżywała w drugiej połowie IX w.

WZNOWIENIE CESARSTWA I JEGO ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA

  Opromieniony sławą wojenną i nie spotykanymi od czasów impe
rium rzymskiego podbojami, Karol Wielki podjął myśl wznowienia ce
sarstwa. W urzeczywistnieniu tych planów, może nawet wcześniej, niż
zamierzał, przyszedł mu z pomocą rozwój wypadków w Rzymie i trud
ności, w jakich znalazł się papież Leon III w 799 r. w wyniku zorganizowanego 
przeciw niemu spisku. Oskarżony o ciężkie przestępstwa, został w czasie 
odprawianych ceremonii kościelnych napadnięty i wtrą
cony do więzienia, skąd udało mu się jednak zbiec na dwór Karola
Wielkiego. Otrzymawszy tu pomoc i eskortę wojskową, papież wrócił
do Rzymu, ale sytuacja jego wobec trwających nadal antypapieskich
rozruchów była w dalszym ciągu zagrożona. W takich okolicznościach
bezpośrednia interwencja Karola stała się nieodzowna. Zimą 800 r. wy
ruszył on z wojskiem do Italii i wkroczywszy do Rzymu osadził Leona III
68



na tronie papieskim. W dwa dni później, tj. 25 grudnia, odwdzięczając
się Karolowi za okazaną pomoc, papież koronował go na cesarza przy
aplauzie zebranego w świątyni ludu.
  Fakt ten, który wyniósł Karola do najwyższej godności, miał do
niosłe znaczenie ideologiczne i polityczne o zasięgu wykraczającym da
leko poza państwo Karolingów. Koronacja była aktem dwóch czynni
ków: świeckiego, reprezentowanego przez monarchę, i kościelnego,
którego uosobieniem był papież. Każda ze stron w odmienny sposób
interpretowała powstanie imperium christianum i upatrywała w tym
fakcie swoje najwyższe uprawnienia. Koncepcję świecką najlepiej wy
raził dworzanin Karola Wielkiego, Alkuin, już w 798 r. głosząc pogląd,
że władza Karola pochodzi od Boga i na nim spoczywa odpowiedzial
ność za losy Kościoła chrześcijańskiego i papiestwa. Cesarz winien ich
bronić mieczem, a papież wspierać go modlitwą. Papiestwo reprezento
wało z gruntu odmienny pogląd. W akcie koronacji cesarskiej upatry
wało tytuł do zwierzchnictwa nad władcami świeckimi i prawo do dy
sponowania według swego uznania koroną cesarską. Na tym tle po
wstawały ostre konflikty, które wywarły głębokie piętno na dziejach
Europy, a przede wszystkim Niemiec.
  Koronacja Karola Wielkiego wywołała wielkie zaniepokojenie w
cesarstwie wschodniorzymskim, które wciąż nie rezygnowało z aspiracji
do wyłącznego reprezentowania władzy świeckiej w całym ówczesnym
świecie chrześcijańskim. O zbrojnej interwencji ze strony Konstantynopola nie 
mogło być jednak mowy, ponieważ miał on dość własnych kło
potów wywołanych walkami religijnymi i zagrożeniem ze strony Ara
bów. Sytuację tę wykorzystał natomiast Karol Wielki i rozpoczął sam
akcję zbrojną przeciw resztkom posiadłości bizantyjskich w północnej
Italii. Działania wojenne przeciągnęły się do 812 r., zmuszając ostate
cznie cesarza wschodniorzymskiego, Michała, do uznania równorzęd
nej godności Karola Wielkiego na Zachodzie.
  Za panowania Karola Wielkiego wykształcił się ostatecznie system
rządów i administracji państwowej. Najwyższa władza należała do mo
narchy, którą sprawował przy pomocy podległych mu urzędników.
Wśród tych ostatnich osobną i ważną grupę stanowili różni funkcjona
riusze, kierujący życiem dworu królewskiego i wykonujący w zastęp
stwie władcy należne mu uprawnienia. Tak więc pieczę nad jadalnią
królewską sprawował stolnik, o zaopatrzenie w odpowiednie napoje
i ich przechowywanie w piwnicach dworskich troszczył się cześnik, spi
żarnia, magazyny żywnościowe i szatnia były w rękach komornika, ko
niuszy opiekował się stajnią, palatyn przewodniczył w zastępstwie króla
sądowi dworskiemu, do kanclerza zaś należało przygotowywanie pism,
wysyłka i przyjmowanie korespondencji oraz zarząd kaplicą dworską.
Wśród tych najwyższych dostojników dworskich od czasów Pepina nie
obsadzono stanowiska majordoma. W najbliższym otoczeniu króla
znajdowała się także liczna grupa drobniejszych urzędników, wykonu
jących drugorzędne posługi dworskie.
  W celu niedopuszczenia do nadużyć uprawnień ze strony urzędni
69



ków publicznych poddał ich Karol Wielki kontroli przez specjalnie
ustanowionych inspektorów. Ich obowiązki polegały na zbieraniu infor
macji o działalności poszczególnych funkcjonariuszy państwowych,
przyjmowaniu od ludności skarg i zażaleń, kierowanych pod ich adre
sem, oraz przekazywaniu zebranych wiadomości bezpośrednio królowi.
Pozwalało to monarsze na szybką interwencję tam, gdzie zachodziła
taka potrzeba, i usuwanie ludzi nadużywających swych kompetencji lub
nie wywiązujących się należycie ze swych obowiązków. Karol Wielki
nie dopuszczał ponadto do umacniania się władzy i wpływów wyższych
sfer urzędniczych w podległych im okręgach. W tym celu dokonywał
częstych translokacji i zmian personalnych funkcjonariuszy państwo
wych. W celu zabezpieczenia granic państwa ich obronę powiązał z pe
ryferyjnymi hrabstwami, zwanymi marchiami, których zwierzchnicy
wyposażeni zostali w szerokie uprawnienia.
  Cały ten system administrowania i kierowania państwem sprawnie
działał, dopóki czuwała nad nim wybitna indywidualność Karola Wiel
kiego i dopóki nie ujawniły się z całą ostrością siły odśrodkowe,
tkwiące w wielu dziedzinach życia jego monarchii. Nastąpiło to prawie
nazajutrz po śmierci cesarza w 814 r.

ROZWÓJ KULTURY

  Wśród wielkich zasług, jakie położył ów władca w dziele rozwoju
i umocnienia państwa frankijskiego, jego działalność kulturalna zasłu
guje na osobne omówienie.
  Wędrówki ludów połączone z niszczycielskimi wojnami i przejęcie
spadku po cesarstwie zachodniorzymskim przez znajdujące się wówczas
na nieporównanie niższym stopniu rozwoju plemiona germańskie wy
wrzeć musiały ujemny wpływ na całokształt życia gospodarczego, a w
konsekwencji i na rozwój kultury w nowo powstających państwach w
Europie Zachodniej. Germanie nie znali dokumentu jako instytucji
służącej utrwalaniu na piśmie czynności prawnych, nie posiadali szkół
i nie zdradzali aż do VI w. żywszych zainteresowań historiograficznych
i literackich. W takich warunkach traciły także swoje znaczenie ocalałe
z zawieruchy wojennej porzymskie ośrodki kultury, upadał poziom i za
sięg szkolnictwa galo-rzymskiego, które stawało się coraz wyraźniej wy
łącznym przywilejem duchowieństwa. Ujemnym wpływom nowego śro
dowiska zaczęła ulegać i ludność miejscowa, co najlepiej daje się śledzić na 
przykładzie języka, jakim była łacina. Odchodzi ona bowiem
coraz dalej od klasycznej wymowy i ortografii i przekształca się w łaciń
skie dialekty ludowe, które - jak uskarża się Grzegorz z Tours z VI w.
w swojej Historii Franków - stawały się językiem literackim.
  Do tego wszystkiego dołączyły się jeszcze niekorzystnie układające
się stosunki międzynarodowe Europy Zachodniej z wczesnośredniowie
cznymi centrami cywilizacji i kultury światowej, jakie wciąż stanowiły
cesarstwo wschodniorzymskie i powstałe w VII w. imperium arabskie.
Rywalizacja polityczna, podejmowane próby podbojów, a także róż
70



nice religijne doprowadziły do izolacji państw zachodnich i pozbawie
nia ich przez długi czas odżywczego oddziaływania prądów kultural
nych i tradycji antycznych, promieniujących na świat z Półwyspu Bał
kańskiego i krajów Bliskiego Wschodu.
  W takiej sytuacji łączność z bogatą spuścizną śródziemnomorskiej
kultury starożytnej coraz bardziej się rozluźniała, zanikała znajomość
wybitnych pisarzy, uczonych i myślicieli greckich i rzymskich, a nawet
pojawiły się trudności z odczytywaniem i rozumieniem tekstów liturgi
czno-teologicznych. Odbijało się to szczególnie niekorzystnie na pozio
mie intelektualnym duchowieństwa i działalności Kościoła.
  Właśnie w trosce o poprawę tego stanu rzeczy przeprowadził Karol
Wielki w swym państwie reformę szkolnictwa, która poszła w trzech
głównych kierunkach: rozwoju sieci szkół klasztornych i katedralnych,
ujednolicenia programu nauczania oraz przywrócenia znajomości ła
ciny klasycznej w środowisku ludzi wykształconych.
  Szczegółowe opracowanie i wprowadzenie w życie nowego pro
gramu edukacyjnego powierzył Karol Wielki anglosaskiemu mnichowi
Alkuinowi, byłemu rektorowi szkoły katedralnej w Yorku. Nie był to
 wybór przypadkowy. Anglia bowiem była tym krajem, gdzie łacina kla
syczna nie uległa barbaryzacji i utrzymywała się w kręgach intelektual
nych w swej nieskazitelnej formie. Tu w szkołach uczono tego języka
i zaznajamiano z tekstami starożytnych autorów. Przy pomocy cudzo
ziemców, sprowadzanych głównie z Wysp Brytyjskich i Italii, udało się
Karolowi Wielkiemu przywrócić łacinie klasycznej należne jej miejsce
w dziedzinie kształcenia, a poprzez nią nawiązać żywszy kontakt z bo
gatą spuścizną kulturalną Rzymian.
  Opierając się także na tradycjach antycznych opracował Alkuin
program nauczania szkolnego, który składał się z dwóch stopni. Niższy,
zwany trivium, obejmował gramatykę łacińską, retorykę, czyli naukę
kompozycji literackiej, oraz dialektykę, odpowiadającą dzisiejszemu
pojęciu logiki. Ukończenie trivium było warunkiem przejścia do dru
giego stadium szkolenia, zwanego quadrivium. Składała się na nie
nauka czterech przedmiotów arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki.
  Rozwój i reforma szkolnictwa, wzrastające zapotrzebowanie na tek
sty pisane oraz wzrost zainteresowań literaturą klasyczną powołały do
życia lub rozwinęły sieć skryptoriów, funkcjonujących głównie przy
klasztorach. Powstawały tu kopie starych rękopisów, zawierających po
mniki antycznej kultury umysłowej, oraz teksty o treści religijnej.
  W związku z ożywieniem się działalności pisarskiej, rozwojem szkół
i wzrostem czytelnictwa wyłoniła się także potrzeba modyfikacji sa
mego pisma. W państwie frankijskim na podstawie tradycji późnorzymskich 
wykształciło się ono w formie tzw. kursywy merowińskiej.
Było to pismo niepraktyczne. Cechowała je nieregularność i stłoczenie
liter, łączonych w dodatku za pomocą zawiłych i stłoczonych ligatur.
Nieczytelną kursywę merowińską zastąpiono więc wykształconym w
pracowniach pisarskich nowym typem pisma o starannym i regularnym
dukcie, jednolitych i proporcjonalnych kształtach liter, tzw. minuskułą
71



karolińską, która stała się podstawą pisma w całej Zachodniej i Środ
kowej Europie.
  Głównym ogniskiem kultury w czasach Karola Wielkiego był jego
dwór, na którym zgromadził elitę intelektualną ówczesnej Europy, że
wymienimy tu tylko wspomnianego już Alkuina z Anglii, Piotra z Pizy,
Paulina z Akwilei i Pawła Diakona z Italii czy Teodulfa z Hiszpanii.
Położyli oni wielkie zasługi w rozwoju kultury i cywilizacji w państwie
Franków, przez długi czas pozostającymi w tyle za osiągnięciami gospo
darczo-społecznymi i politycznymi. Te korzystne zmiany Karol Wielki
inspirował i wprowadzał w życie nie tylko z myślą o duchowieństwie,
lecz także dla podniesienia poziomu umysłowego i wykształcenia ludzi
z najbliższego otoczenia świeckiego. Temu ostatniemu celowi służyła
specjalnie zorganizowana szkoła pałacowa, w której pobierali naukę od
najprzedniejszych uczonych i pisarzy dworzanie i przyszli urzędnicy
państwowi.
  Pod wpływem zapoczątkowanych w okresie karolińskim studiów
72



nad łaciną i literaturą klasyczną ówcześni uczeni zwrócili także uwagę
na język germański. Interesował się nim i sam Karol Wielki, poznawał
zasady gramatyki frankijskiej i polecił gromadzić pieśni Germanów.
W takich warunkach mogły pojawić się pierwsze zabytki piśmiennictwa
w języku starogermańskim, najpierw w postaci glos między wierszami
lub na marginesach tekstów łacińskich, później samodzielnych utworów.
  W osobie Karola Wielkiego prawdziwego mecenasa znalazły także
architektura i sztuki plastyczne. W jego czasach powstały liczne, wzorowane na 
tradycjach rzymskich i bizantyjskich, budowle monumenta
lne o charakterze sakralnym, które poza zachowaną po dziś dzień ka
plicą pałacową w Akwizgranie znamy tylko z niewielkich fragmentów
oraz źródeł ikonograficznych i pisanych. Podjęcie na szerszą skalę prac
budowlanych zachęciło miejscowych architektów do samodzielnych po
szukiwań w zakresie rozwiązań artystycznych i technicznych, które zna
lazły pełny wyraz w późniejszej architekturze romańskiej.
  W dziedzinie malarstwa panował większy konserwatyzm niż w ar
chitekturze. Nie pozwalał on ówczesnym mistrzom pędzla wyjść poza
bierne naśladownictwo w tej dziedzinie osiągnięć starożytnych Greków
i Rzymian. Sztukę tę poznajemy z nielicznych zabytków dekoracji
ściennych, a przede wszystkim z bogato iluminowanych rękopisów, spi
sywanych i zdobionych w skryptoriach klasztornych. Jej przewodnią
ideą było nauczanie i moralne oddziaływanie w duchu chrześcijańskim
na mentalność ówczesnego człowieka.
  Odrodzenie kulturalne przypadające na czasy panowania Karola
Wielkiego było zarówno jego osobistą zasługą, jak i ogólnego postępu
gospodarczego, politycznego i organizacyjnego państwa Franków, za
znaczającego się wyraźnie od momentu objęcia rządów przez dynastię
Karolingów. Pogląd ten potwierdzają dzieje cesarstwa po śmierci Ka
rola Wielkiego. Utrwalanie się feudalnej gospodarki samowystarczal
nej oraz rozkład wewnętrzny państwa frankijskiego pociągnęły za sobą
również upadek jego kultury.

PODZIAŁ MONARCHII KAROLA WIELKIEGO

  Po śmierci Karola Wielkiego w 814 r. korona cesarska przypadła
jego synowi Ludwikowi. Przedwczesna śmierć dwóch braci Ludwika za
pobiegła tylko na krótko walkom o sukcesję i dynastycznym próbom
podważenia jedności państwa. Już bowiem w pierwszych latach rządów
Ludwika Pobożnego wyłonił się problem następstwa tronu i ułożenia
wzajemnych stosunków między trzema jego synami: Lotarem, Ludwi
kiem i Pepinem. Dążeniem Ludwika było zachowanie niepodzielnej
i silnej władzy centralnej, którą chciał także przekazać swemu spadko
biercy.
  Plan ten znalazł poparcie ze strony tej części możnowładztwa fran
kijskiego, która w dużej mierze spokrewniona była z dynastią karoliń
ską i sprawowała najwyższe urzędy. Ponadto wszelkie próby zmierza
jące do osłabienia spoistości terytorialnej monarchii były równocześnie
73



zagrożeniem interesów majątkowych tych ludzi, ponieważ ich dobra
ziemskie rozrzucone były w różnych częściach kraju.
  Polityka niepodzielności państwa i silnej władzy monarszej leżała
także w interesie Kościoła, pragnącego zachować i umocnić swą do
tychczasową organizację i stan posiadania. W obliczu wzrostu roli i po
tęgi feudałów świeckich w silnej i niepodzielnej władzy królewskiej wi
działo duchowieństwo swego sojusznika, którego gotowe było wspierać
wszystkimi dostępnymi środkami.
  Mając za sobą tak wpływowe czynniki, mógł Ludwik bez większych
trudności przeprowadzić na zjeździe feudałów w 817 r. tzw. Ordinatio
imperii, które regulowało sprawę dziedziczenia korony i zaopatrzenia
na przyszłość jego trzech synów. W myśl tego rozporządzenia władza
cesarska miała po śmierci Ludwika przypaść najstarszemu Lotarowi,
któremu podlegać mieli pozostali bracia, Ludwik i Pepin, jako regenci
w wydzielonych dla nich dzielnicach.
  Osiągnięte tą drogą porozumienie, stanowiące ważny czynnik za
chowania pokoju wewnętrznego, zostało niespodziewanie zerwane
przez samego Ludwika, który w związku z przyjściem na świat czwar
tego syna, Karola, postanowił dokonać nowego podziału państwa na
dzielnice.
  Przeciw rewizji postanowień z 817 r. wystąpili natomiast solidarnie
trzej najstarsi synowie Ludwika, przeciągając na swoją stronę tych
wszystkich wielkich feudałów świeckich, którzy zainteresowani byli
74



w osłabieniu władzy centralnej, hamującej ich odśrodkowe dążenia.
Tak więc rozgorzały długotrwałe walki dynastyczne, które ujawniły na
rastające od dawna w łonie monarchii frankijskiej zarodki rozkładu.
  Przebieg konfliktu w obrębie najbliższej rodziny panującej wykazał
także, że postanowienia układu z 817 r. nie rozwiązywały spornych
spraw sukcesyjnych. Pretendenci do korony cesarskiej, działający po
czątkowo zgodnie przeciw ojcu, podzielili się wnet na wrogie sobie obo
zy, to zbliżające się do siebie, to znów w zależności od układu sił wyni
szczające się w bratobójczej walce. Wzajemne antagonizmy zarysowały
się szczególnie ostro po śmierci cesarza Ludwika w 840 r. , kiedy to Lo
tar podjął próbę sięgnięcia po najwyższą władzę w państwie, nie chcąc
dopuścić do jego podziału. Wywołało to natychmiastową reakcję ze
strony braci Lndwika i najmłodszego Karola (Pepin zmarł w 838 r.),
którzy po bezskutecznych pertraktacjach wystąpili zbrojnie przeciw Lo
tarowi, zadając mu w 841 r. pod Fontanetum druzgocącą klęskę.
  Z beznadziejnej, zdawałoby się, sytuacji uratowały go jednak trud
ności, w jakich znaleźli się triumfujący przeciwnicy. Karol, który pró
bował usadowić się w północnej części państwa między Mozą i Sekwa
ną, musiał skierować wszystkie swoje siły do walki z niszczycielskimi
najazdami skandynawskich Normanów. Ludwik zaś, szukający oparcia
na terenach na wschód od Renu, miał poważne kłopoty w dalekiej Sak
sonii, gdzie wybuchło groźne antyfeudalne powstanie chłopów. W ta
kiej sytuacji udało się Lotarowi zebrać odpowiednie siły i przystąpić
do ponownej próby rozstrzygnięcia konfliktu za pomocą miecza.
75



2. Imperium karolińskie i podział w Verdun

Jednocześnie jednak doszło do odnowienia sojuszu między Ludwikiem
i Karolem, którzy w 842 r. przypieczętowali układem, pozbawiającym
Lotara korony, nowy podział państwa na dwie części. Wobec jednakże
niepomyślnej sytuacji politycznej już w roku następnym Ludwik i Ka
rol zdecydowali się na pertraktacje z Lotarem, które doprowadziły do
słynnego układu w Verdun w 843 r., dzielącego monarchię karolińską
na trzy części. Lotar otrzymał część środkową, obejmującą Italię, oraz
pas ziemi między Rodanem, górną Sekwaną, Mozą i Skaldą na zacho
dzie oraz Renem na wschodzie, ciągnący się od Alp aż po Morze Pół
nocne. Karolowi przypadły tereny na zachód od dzielnicy Lotara, które
później otrzymały nazwę Francji, Ludwik zaś objął rządy nad pozo
76



  stałą częścią państwa frankijskiego, rozciągającą się na wschód od
  Renu aż po Łabę i Salę, a na południowym wschodzie obejmującą dzi
siejszą Austrię i część północnej Jugosławii. Spuścizna Ludwika stała
się zalążkiem państwa niemieckiego i od tej chwili skupiać już będzie
nasze szczególne zainteresowanie.
  Podział w Verdun uwzględniał nie tylko osobiste interesy i ambicje
spadkobierców Ludwika, lecz także obiektywne tendencje i przesłanki
tego podziału, od dawna narastające w wielu płaszczyznach życia we
wnątrzpaństwowego i przesądzające o jego losach. Od czasów Karola
Wielkiego w wyniku na szeroką skalę podjętych podbojów państwo
Franków rozrosło się terytorialnie do ogromnych rozmiarów, stanowiąc
twór sztuczny, zlepek krajów o nierównym stopniu rozwoju gospodar
czo-społecznego i kulturalnego, zbieraninę ludów posługujących się od
miennymi językami i posiadających własne tradycje historyczne. po
wyższe różnice legły u podstaw kształtowania się w obrębie monarchii
karolińskiej trzech odrębnych obszarów. Na zachód od Renu i Alp do
minowała ludność zromanizowana, o wyrównanym poziomie kultury
przejętej w spadku po cesarstwie zachodniorzymskim. Tu także, dzięki
oparciu się na pewnych antycznych formach organizacji produkcji
i zdobyczach technicznych, wyższy był poziom rolnictwa, stanowiącego
podstawę gospodarki feudalnej.
  Najbardziej na południe wysunięta część państwa frankijskiego,
obejmująca północną i środkową Italię, mimo pewnych więzów łączą
cych ją z ziemią dawnej Galii oraz analogii w strukturze ekonomiczno-
społecznej i poziomie kultury stanowiła odrębny region, przejawiający
dążenia do usamodzielnienia się i przekształcenia w odrębne państwo.
  Od obu zachodnio-południowych regionów państwa frankijskiego
odcinała się pod każdym względem jego część wschodnia, zamieszkana
w zwartej masie przez żywioł germański, który zachował swój język
i obyczaj i znajdował się pod każdym względem, ogólnie rzecz biorąc,
na niższym stopniu rozwoju niż ludność romańska. Władza królów
frankijskich utrzymywała się tu tylko za pomocą siły. Gdy jej brakło,
ujawniły się z całą ostrością siły partykularne, które w rozpalonych po
śmierci Ludwika Pobożnego walkach dynastycznych opowiedziały się
po stronie syna Ludwika, licząc na całkowite zerwanie związków polity
cznych z Frankami i utworzenie odrębnego państwa.
  Stosunki społeczne w dzielnicy Ludwika sprzyjały początkowo uma
cnianiu jego władzy królewskiej. Feudalizacja nie poczyniła tu jeszcze
tak wielkich postępów, jak na terenach na zachód od Renu. Klasa feu
dałów germańskich nie zdołała jeszcze zdobyć pełnej przewagi mająt
kowej i politycznej nad resztą społeczeństwa, którego poważną część
stanowili nadal wolni chłopi. Pomyślnie także dla państwa 
wschodniofrancuskiego układała się sytuacja zewnętrzna. Największe 
niebezpieczeństwo groziło ze strony Normanów, ale ci kierowali nadal główne
swe uderzenie na posiadłości Karola i Lotara.
  W tak korzystnych okolicznościach mógł Ludwik Niemiecki (taki
przydomek otrzymał później syn Ludwika Pobożnego) przystąpić do
77



rozszerzenia granic państwa wschodniofrankijskiego kosztem pozaital
skich posiadłości Lotara, stanowiących pomost między dzielnicami
Ludwika i Karola, zwanego Łysym. Ziemie te stanowiły szczególny
przedmiot zainteresowań ze strony braci Lotara, ponieważ tu skoncen
trowane były królewskie majątki oraz przebiegały tędy ważne drogi
handlowe łączące Europę Południowo-Zachodnią z wybrzeżami Morza
Północnego.
  Dokonany przez Lotara tuż przed jego śmiercią w 855 r. podział
państwa między trzech synów ułatwił Karolowi Łysemu i Ludwikowi
Niemieckiemu realizację zaborczych planów. W tym celu w 870 r. za
warli oni w Mersen porozumienie, na mocy którego dokonali rozbioru
północnej części dzielnicy Lotara II, syna Lotara I. W rękach brata Lo
tara II, Ludwika II, pozostała tylko Italia, która odtąd rozwijać się bę
dzie własnymi drogami jako państwo włoskie.
  Podział Lotaryngii między dwa sąsiadujące ze sobą państwa frankij
skie okazał się nietrwały. Obie strony dążyły do pełnej aneksji tych
ziem, tocząc o nie długotrwałe spory i wojny. Już w 6 lat po traktacie
w Mersen jego postanowienia anulował jednostronnie Karol Łysy,
który w związku ze śmiercią Ludwika Niemieckiego podjął próbę
zbrojnego opanowania wschodniej Lotaryngii. Najazd został jednak
odparty przez syna zmarłego władcy wschodniofrankijskiego, Ludwi
ka III, który z kolei przystąpił do kontruderzenia i zajął Lotaryngię za
chodnią. Traktaty w Verdun (879) i Ribemont (880) zabór ten usank
cjonowały, ustalając tym samym zachodnią granicę państwa 
wschodniofrankijskiego aż po linię Skalda-Moza-Mozela.
  Państwo to mimo podziału między trzech synów Ludwika Niemiec
kiego: Karlomana, Karola i Ludwika, ominął los dzielnicy Lotara I.
Opóźniony rozwój stosunków feudalnych nie doprowadził tam jeszcze
do sprzeczności interesów wielkich właścicieli ziemskich i władzy króle
wskiej, do partykularyzmu i prób usamodzielnienia się politycznego
miejscowego możnowładztwa. Poszczególni zaś władcy dzielnicowi nie
trwonili sił w walkach bratobójczych o supremację władzy, lecz dążyli
do umocnienia i poszerzenia stanu swego posiadania poza granicami
państwa. Tak więc np. Karloman, który otrzymał Bawarię, rozpoczął
ekspansję przeciw Słowianom oraz królestwu włoskiemu. Po jego
śmierci w 880 r. kontynuował ten kurs polityczny władający Szwabią
jego brat Karol III, któremu udało się na krótko (885-887) zjednoczyć
w swym ręku prawie wszystkie ziemie wchodzące niegdyś w skład mo
narchii Karola Wielkiego.
  Okazało się,jednak, że polityka ta nie odpowiadała znacznej części
feudałów wschodniofrankijskich, wciągała bowiem ich automatycznie
w walki z Normanami, niepokojącymi przede wszystkim tereny wcho
dzące w skład państwa zachodniofrankijskiego. Losy zaś państwa Ka
rola Łysego i jego następców były dla panów wschodniofrankijskich
obojętne. Ich dążeniem było natomiast zespolenie i umocnienie wła
snego królestwa pod berłem potomków Ludwika Niemieckiego. W tym
też celu opowiedzieli się po stronie dochodzącego swych praw do Bawarii
78



i marzącego o koronie nieprawego syna Karlomana, Arnulfa, który po
detronizacji Karola II został wyniesiony na tron wschodniofrankijski.
  Osiągnięcia te zawdzięczał Arnulf poparciu ze strony rycerstwa, w
dalszej zaś budowie silnego państwa i władzy centralnej oparł się na
hierarchii kościelnej, która była pewniejszym sojusznikiem niż rywali
zujący między sobą i dążący do ograniczenia stanowiska króla wielcy
feudałowie świeccy. Duchowieństwem wyższym obsadzał więc klu
czowe stanowiska urzędnicze, przy jego wydatnej pomocy kontrolował
życie wewnątrzpaństwowe i tłumił wszelkie bunty. Z pomocą wreszcie
Kościoła udało się Arnulfowi uzyskać w 896 r. koronę cesarską, która
w tym czasie miała już tylko symboliczne znaczenie.
  Wpływy duchowieństwa wschodniofrankijskiego na politykę dworu
królewskiego uległy dalszemu umocnieniu, gdy po zmarłym w 899 r.
Arnulfie władzę objął jego sześcioletni syn Ludwik Dziecię. Faktyczne
rządy znalazły się z tą chwilą w rękach episkopatu, który też po wymar
ciu wschodniofrankijskiej linii karolińskiej na Ludwiku w 911 r. zade
cydował o obsadzeniu tronu przez miejscowego księcia frankijskiego
Konrada. Było to świadome naruszenie zasad sukcesji zapewniającej
ciągłość panowania dynastii Karolingów, w tym zaś wypadku ich gałęzi
zachodniej. W obliczu pogłębiającego się tam rozdrobnienia feudal
nego i upadku władzy centralnej przekazanie korony w państwie
wschodniofrankijskim w ręce potomków Karola Łysego stwarzało nie
bezpieczeństwo dojścia do głosu możnowładztwa świeckiego i ograni
czenia wpływów Kościoła. Dlatego też w interesie hierarchii kościelnej
leżało raczej poparcie miejscowych dynastii książęcych w ich dążeniach
do zagarnięcia pełnej władzy państwowej.




III. NIEMCY DO POŁOWY
XI WIEKU

POWSTANIE KSIĘSTW
NIEMIECKICH

NA PRZEŁOMIE IX i X w. uformowało się
ostatecznie między Renem a Łabą kilka związków plemiennych z wła
dzą książęcą na czele. Obok wielu cech wspólnych zachowały one histo
rycznie ukształtowane odrębności językowe, kulturalne, gospodarczo-społeczne i 
prawne.
  Najwcześniej uformowało się księstwo wschodniosaskie. Już bo
wiem w połowie IX w. poświadczony jest źródłowo przedstawiciel jed
nego z najpotężniejszych rodów saskich, margrabia Ludolf z tytułem
"dux orientalium Saxonum". Powstanie tej federacji plemiennej o wy
raźnym charakterze państwowym, z silną władzą książęcą na czele,
było przede wszystkim dziełem feudałów, konsolidujących swe siły do
walki z chłopstwem buntującym się przeciw uciskowi klasowemu i pod
bojowi Franków. Właśnie w latach 841-843 objęło Saksonię wielkie
powstanie chłopskie, w którego tłumieniu brał udział także założyciel
wschodniofrankijskiej dynastii karolińskiej, Ludwik Niemiecki.
  W tym samym mniej więcej czasie powstało księstwo zachodniosaskie, 
obejmujące plemiona zamieszkałe na terenach między Renem
a Wezerą. Na jego czele stanął książę Egbert. Około 880 r. doszło do
połączenia obu księstw w jeden z najsilniejszych wieloplemiennych or
ganizmów państwowych na terenie Niemiec. Wzmocniło to jeszcze
bardziej znaczenie dynastii Ludolfingów, która odtąd sprawować bę
dzie nad całością najwyższą władzę książęcą, a niezadługo także króle
wską w zjednoczonym państwie ogólnoniemieckim.
  Zjednoczeni feudałowie sascy mogli solidarnie przystąpić do pełnej
feudalizacji podległej im ludności wiejskiej, a także podjąć ekspansję
w stronę swoich sąsiadów - Słowian Połabskich i Turyngów. Ci ostatni
ulegli Sasom już w osiemdziesiątych latach IX w. i utracili swoją do
tychczasową niezależność jako księstwo. Powiązania dynastyczne księ
cia saskiego Henryka, który objął władzę w 912 r., jeszcze bardziej po
mnożyły stan posiadania i wpływy Ludolfingów na zachodnim pograni
czu księstwa.
  Nieco później, bo dopiero na początku X w. , powstało księstwo ba
warskie. Jego powstanie wiąże się niewątpliwie z najazdem Węgrów
i zaistniałą w związku z tym koniecznością zjednoczenia sił wokół mar
grabiów, którzy, jak Luitpold i jego syn Arnulf, zaczęli tytułować się
książętami.
80



  W tym samym mniej więcej czasie nad środkowym Renem i Menem
powstało księstwo frankońskie. Rywalizowały tu między sobą dwa po
tężne rody feudalne, Konradynowie i Babenbergowie, prowadzące ze
sobą zacięte i wyniszczające walki. Sprzyjały im zwłaszcza czasy pano
wania Ludwika Dziecięcia, kiedy rządy przeszły faktycznie w ręce wyż
szego duchowieństwa wschodniofrankijskiego z arcybiskupem mogunckim Hattonem 
na czele. W interesie kleru leżało wzajemne wyniszczenie się obu rodów 
magnackich. Przy wydatnym poparciu duchowieńs
twa udzielonym Konradynom Babenbergowie zostali wytępieni, a Kon
rad, reprezentant zwycięskiego obozu, wyniesiony został do godności
księcia. W ten sposób zabezpieczone zostały także skoncentrowane we Frankonii 
majątki kościelne i zahamowane postępujące tam rozdrobnienie feudalne, niosące 
ze sobą zaostrzenie konfliktów w obrębie klasy feudalnej.
  W dorzeczu górnego Renu i Dunaju na terytorium osadnictwa alemańskiego 
powstało w pierwszym ćwierćwieczu X w. księstwo szwabskie. Droga do tego celu 
prowadziła przez ostrą walkę o prymat władzy
między tamtejszymi margrabiami a wielkimi feudałami duchownymi
z biskupem Konstancji na czele. W rywalizację tę wmieszał się król
Konrad I, stając po stronie Kościoła. Dzięki jego pomocy uwolniony
został z niewoli biskup Salomon III, ale przeciwników nie zdołał zmu
sić do kapitulacji i wyrzeczenia się aspiracji stworzenia niezależnego
księstwa. Po zmiennych kolejach losu, kiedy zwycięstwo przechylało
się raz na jedną, raz na drugą stronę, udało się w końcu Burchardowi II
w 917 r. opanować całą Szwabię i zdobyć godność książęcą.

WALKA O ZJEDNOCZENIE KSIĘSTW NIEMIECKICH

  Powstanie księstw niemieckich jako organizacji plemienno-państwowych było 
rezultatem rozwoju stosunków społecznych, jak i zagro
żenia zewnętrznego, które np. w wypadku formowania się księstwa ba
warskiego odgrywało bardzo ważną rolę. Stanowią one także niewątpli
wie rezultat słabości państwa wschodniofrankijskiego i ważny etap
w tworzeniu się ogólnoniemieckiego państwa wczesnofeudalnego.
Szczególna rola przypadła w tym dziele księstwu saskiemu, które na
przełomie IX i X w. zdobyło przodującą pozycję wśród pozostałych
tego typu organizacji plemiennych między Renem i Łabą. Złożyło się
na to wiele przyczyn, wśród których na naczelnym miejscu wymienić
należy korzystne położenie geograficzne Sasów. Zajmując peryferyjne
tereny w stosunku do rdzennych ziem państwa frankijskiego, mogli oni
przez długi czas zachować swą niezależność, a także po podboju doko
nanym przez Karola Wielkiego na początku IX w. rozwijać się nadal
samodzielnie, korzystając ze słabo funkcjonującej w tych stronach ad
ministracji cesarstwa, sprawowanej zresztą przeważnie przez miejscową
arystokrację plemienną.
  Rozwój stosunków społecznych wśród plemion saskich, siedzących
z dala od centrów wyższej cywilizacji i kultury zachodnioeuropejskiej,
81



przebiegał o wiele wolniej niż na pozostałych obszarach germańskich
na wschód od Renu, gdzie znacznie wcześniej wykształcił się ustrój fe
udalny i gdzie podzieliła się klasa wielkich właścicieli ziemskich na wza
jemnie zwalczające się obozy. Przodująca pod względem majątkowym
i politycznym klasa panów saskich na początku X w. takich problemów
jeszcze nie miała, występując na ogół zgodnie zarówno w działaniach
na zewnątrz, jak i w stosunku do uzależnianych od siebie mas chłop
skich. Zwalczanie ich oporu, który w połowie IX w. - jak wiemy
przybrał postać groźnego wystąpienia zbrojnego, jeszcze bardziej skon
solidowało elitę społeczną Sasów, najzamożniejszym spośród niej umo
żliwiło sięgnięcie po władzę książęcą, reprezentującą interesy wszyst
kich feudałów. Władza ta przypadła arystokratycznemu rodowi Ludol
fingów, z którymi już w IX w. nie mógł nikt na obszarze Niemiec kon
kurować pod względem majątku. Składały się nań nie tylko własne do
bra rodowe, lecz także znaczna część królewszczyzn, zagarniętych
w okresie kryzysu państwa wschodniofrankijskiego, oraz ziemie zdo
byte w drodze koligacji dynastycznych, zwłaszcza na terenie Turyngii
i zachodniej Saksonii. Była to podstawa materialna ich kariery politycz
nej. Ogromne dochody, jakie przynosiły Ludolfingom ich posiadłości
ziemskie, oraz zasoby ludzkie, na których mogli oni budować prywatną
siłę zbrojną, czyniły ten ród predestynowanym do kierowniczej roli nie
tylko w społeczeństwie saskim, lecz także ogólnoniemieckim.
  Tak więc po śmierci Konrada I w 918 r. książę saski Henryk był
najpoważniejszym kandydatem do tronu niemieckiego, wskazanym
zresztą na to stanowisko przez swego poprzednika. Kandydaturę tę po
parli zgodnie feudałowie sascy i część frankońskich i na zjeździe we
Fritzlarze w 919 r. wybrali Henryka królem. W ślad za nimi mimo po
czątkowych wahań poszli wnet panowie bawarscy i szwabscy, co bez
większych trudności pozwoliło Henrykowi I podporządkować swej wła
dzy pozostałe księstwa niemieckie i rozpocząć przeszło stuletnie rządy
królewskie dynastii saskiej (919-1024). Był to niewątpliwie przełomowy moment 
w dziejach wschodniofrankijskiego państwa, oznacza
jący z jednej strony ostateczne zerwanie jego więzów z polityczno-dy
nastycznymi tradycjami monarchii karolińskiej, z drugiej zaś zjedno
czenie pokrewnych pod względem językowym i kulturalnym federacji
plemiennych w jedno państwo wczesnofeudalne, które odtąd nazywać
będziemy niemieckim.
  Najpilniejszym zadaniem Henryka I w jego polityce wewnętrznej
było ułożenie pokojowych stosunków z pozostałymi dynastiami książę
cymi w Niemczech, które nie wyrzekły się swych aspiracji do korony
królewskiej. Najgroźniejszego przeciwnika miał w osobie księcia bawa
rskiego Arnulfa, który dzięki zwycięskim walkom z Węgrami umocnił
chwilowo swoją pozycję i zyskał poparcie ze strony części miejscowych
feudałów świeckich. Zjednywał ich sobie ponadto rozdawnictwem po
chodzącej z konfiskaty dóbr kościelnych ziemi, która równocześnie
miała osłabić podstawy gospodarcze nieprzychylnego Arnulfowi ducho
wieństwa bawarskiego. Z potęgą Henryka I nie mógł się jednak równać
82



i było jasne, że Arnulf wcześniej czy później będzie musiał uznać wła
dzę pierwszego Ludolfinga na tronie niemieckim. Ponagliła go do tej
decyzji wyprawa bawarska Henryka w 921 r., która rozstrzygnęła spór
kompromisowo. Arnulf w zamian za uznanie zwierzchnictwa Henryka I
zatrzymał w swoich rękach księstwo bawarskie wraz z szerokimi upra
wnieniami zwłaszcza w stosunku do miejscowego kleru.
  Drugim po Bawarii ośrodkiem opozycji zwróconej przeciw Henry
kowi I był szwabski dwór książęcy, reprezentowany przez księcia Bur
charda. Sytuacja polityczna, w jakiej znalazł się ten miejscowy władca,
nie rokowała mu większych nadziei na zachowanie pełnej niezależności
od Sasów. Od zachodu miał przeciw sobie królestwo Burgundii, z któ
rym uwikłał się w obronną wojnę, wewnątrz zaś toczył walkę z wiel
kimi feudałami duchownymi, dążącymi do supremacji władzy Kościoła
nad książęcą. W takiej sytuacji Burchard szwabski nie był w stanie pod
jąć wyzwania ze strony najgroźniejszego swego przeciwnika, gdy ten w
920 r. zjawił się z wojskiem w Szwabii i zażądał uznania swej elekcji na
króla ogólnoniemieckiego. Burchard poszedł więc bez walki na ustęps
twa, zachowując nadal tytuł książęcy i zwierzchnią władzę nad miejscowym 
Kościołem. Biorąc pod uwagę przewagę militarną i polityczną
Henryka I, zachowanie przez Burcharda godności książęcej było jego
niewątpliwym sukcesem, jednak - jak się wkrótce okazało - sukce
sem krótkotrwałym. Po wymuszeniu na Arnulfie bawarskim uległości
mógł Henryk I przystąpić do likwidacji resztek odrębności księstwa
szwabskiego, które jako lenno nadał po śmierci Burcharda w 926 r.
księciu frankońskiemu Hermanowi.
  Po Szwabii i Bawarii przyszła kolej na Lotaryngię. Kraj ten - jak
wiadomo - przyłączony został do państwa wschodniofrankijskiego
przez Ludwika III w osiemdziesiątych latach IX w. Korzystając ze sła
bości rządów ostatnich Karolingów, Lotaryngia uzyskała pewną nieza
wisłość, do czego w dużej mierze przyczynili się tamtejsi hrabiowie Re
  ginar i jego syn Gizelbert. O pełnej samodzielności politycznej nie mo
  gło być jednak mowy. Lotaryngia znajdowała się między dwoma rywa
  lizującymi o nią państwami, Francją i Niemcami. Osłabiały ją ponadto
  silniejsze niż gdzie indziej sprzeczności interesów w obrębie klasy feu
  dalnej, głównie między jej najprzedniejszymi przedstawicielami świe
  ckimi i duchownymi. Ten stan rzeczy zmusił Gizelberta do związania
  się sojuszem z królem niemieckim Henrykiem I, który skorzystawszy
  z toczących się we Francji walk o koronę królewską wyprawił się dwu
  krotnie zbrojnie do Lotaryngii i anektował ją ostatecznie w 925 r. Hen
  ryk I nadał Lotaryngii status lennego księstwa, które w tym charakterze
  przekazał Gizelbertowi, ożenionemu z jego córką Gerbergą.

EKSPANSYWNA POLITYKA HENRYKA I

  Pozyskanie Lotaryngii z jej kompleksami majątków królewskich,
szlakami komunikacyjnymi o znaczeniu międzynarodowym, portami
morskimi oraz przełamanie oporu książąt niemieckich wyniosły Hen
83



ryka I do rzędu najsilniejszych władców Europy Zachodniej. Tkwiło w tym poważne niebezpieczeństwo dla 
pogranicznych ludów obcych, Duńczyków na północy i Słowian na wschodzie, przeciw którym zwróciło się główne 
ostrze ekspansji podjętej przez feudałów duchownych i świeckich. Pretekstem do zbrojnych najazdów, którym 
patronował sam władca niemiecki Henryk I, było to, że ofiary jego agresji tkwiły w pogaństwie. W gruncie rzeczy 
chodziło Sasom o zdobycze terytorialne i pomnożenie dochodów osiąganych w drodze wyzysku feudalnego podbitej 
ludności. Podejmując działania zaczepne przeciw Słowianom Zachodnim, Henryk I musiał się liczyć z ich akcją 
odwetową, dlatego też przystąpił do wznoszenia i rozbudowy na pograniczu sasko-słowiańskim całego systemu 
umocnień obronnych w postaci grodów. Miały one stanowić schronienie dla miejscowej ludności, a także służyć jako 
bazy wypadowe przeciw słowiańskim plemionom. W czasie pokoju grody te pełniły funkcje punktów administracji 
państwowej, kultu religijnego oraz ośrodków gospodarczych. Stałą służbę wojskową wykonywały tu specjalne 
oddziały wojskowe, złożone między innymi z przestępców kryminalnych.
Wzmożenie działań wojennych poza granicami kraju i skuteczność obrony przed najazdami obcych ludów, przede 
wszyskim zaś Węgrów, wymagały także przeprowadzenia pewnych reform natury wojskowej. Polegały one na 
rozbudowie oddziałów konnych, wśród których specjalna rola przypadła ciężkozbrojnej jeździe. Współdziałanie obu 
tych rodzajów broni z formacjami piechoty, rekrutującej się z chłopów, legło u podstaw wielu sukcesów militarnych 
wczesnośredniowiecznego państwa niemieckiego.
Nim to jednak nastąpiło, napady wojowniczych Węgrów uchodziły przez długi czas bezkarnie, choć dosięgali w swym 
niszczycielskim pochodzie głęboko położonych obszarów państwa niemieckiego. Dopiero w 926 r. doszło do zawarcia 
dziewięcioletniego rozejmu, osiągniętego przez Niemców za cenę rocznego trybutu.
Próba sił nie przyniosła więc na razie rozstrzygnięcia. Przerwa w zmaganiach wojennych pozwoliła jednak Niemcom 
przygotować się do decydującej batalii z Węgrami oraz podjąć równocześnie kroki militarne przeciwko 
Słowiańszczyźnie zachodniej. Najważniejsze na tym froncie działania miały miejsce w latach 928—929. Uderzenie 
poszło wtedy w trzech kierunkach — przeciw Serbom połabskim, Czechom oraz północno--wschodniej grupie plemion 
połabskich, Wieletom i Obodrytom.
Najpierw ofiarą ekspansji feudałów niemieckich padły pograniczne plemiona serbskie na prawym brzegu Sali. 
Rozgorzałe tu w 928 r. walki miały charakter niezwykle zacięty. Najeźdźcy nie przebierali w środkach. Ludność, 
stawiającą im opór, wycinali w pień, dzieci pędzili w niewolę, puszczali z dymem całe osady. Wszystko to miało 
zastraszyć słowiańskich obrońców swej niezależności i zmusić ich do pokornej uległości wobec agresorów. Strzec jej 
miały ponadto wznoszone na podbitych terenach grody, obsadzane przez specjalne załogi wojskowe, utrzymywane na 
koszt okolicznej ludności słowiańskiej.
84



Po Serbach połabskich przyszła kolej na graniczących z nimi od południa Czechów, których Henryk I pragnął uzależnić 
od siebie pod względem politycznym i kościelnym. Snując tego rodzaju plany, miał Henryk częściowo przygotowany 
grunt przez misyjną działalność w tym kraju duchowieństwa bawarskiego. Właśnie pod pretekstem troski o pełną 
chrystianizację Czech wyprawił się do tego kraju zbrojnie w 929 r. Czesi ze swym władcą, księciem Wacławem, uniknęli 
wprawdzie losu swoich pobratymców znad Sali, ale musieli uznać zwierzchnictwo króla niemieckiego oraz zobowiązać 
się do płacenia Henrykowi I rocznego trybutu. 
W tym samym prawie czasie rozgorzały na północnym wschodzie gwałtowne walki Sasów ze Słowianami Połabskimi na 
prawym brzegu Łaby. Dowodzone przez najprzedniejszych panów rycerstwo saskie usiłowało wtargnąć w głąb 
obszaru plemiennego Wieletów, gdzie znajdował się ich ośrodek religijny, pogańska świątynia w Radogoszczy, i gdzie 
miało swoje siedziby najsilniejsze z tamtejszych ludów plemię Redarów. Od jego rozgromienia zależały losy całego 
przedsięwzięcia feudałów niemieckich. Droga do Radogoszczy wiodła jednak przez tereny ubezpieczone grodami, 
których nieprzyjaciel nie mógł ominąć i zostawić wraz ze stacjonującymi tam załogami na swych tyłach. Trzeba je było 
zdobywać i toczyć zacięte boje nie tylko z grodzianami, lecz także z oddziałami ruchomymi, spieszącymi oblężonym na 
pomoc. W kampanii z 929 r. decydujące znaczenie miała krwawa bitwa stoczona przez połączone siły słowiańskie pod 
grodem Łężynem na prawym brzegu Łaby. Mimo zaciętego oporu walczące piesze oddziały Słowian musiały ulec 
ciężkozbrojnej jeździe nieprzyjaciela, zostawiając na pobojowisku setki zabitych i rannych. W następstwie poniesionej 
klęski Wieleci musieli poddać się zwierzchnictwu Henryka I i zobowiązać do płacenia trybutu. W podobną zależność 
od Niemiec dostali się także najdalej na północny zachód wysunięci, graniczący z Wieletami i Sasami, Obodryci. 
Sukcesy w walce ze Słowianami i zdobyte w niej doświadczenia wojenne zachęciły Henryka I do podjęcia generalnej 
rozprawy z wciąż groźnymi Węgrami. Dysponował też tym razem odpowiednimi środkami skarbowymi, jakie wpływały 
z nałożonych na Słowian trybutów,. oraz pomocą Kościoła, szczególnie zainteresowanego w zabezpieczeniu kraju 
przed najazdem koczowników węgierskich. Miał więc Henryk' wszelkie podstawy ku temu, by przed terminem zerwać 
zawarte z Węgrami zawieszenie broni i odmówić im płacenia daniny. Na ten krok zareagowali Węgrzy natychmiast 
wyprawą wojenną, która przez Czechy i Łużyce dotarła aż do Turyngii. Agresorzy zatrzymani zostali dopiero nad rzeką 
Unstrut w 934 r., gdzie po raz pierwszy w zbrojnym starciu z dowodzoną przez Henryka I armią niemiecką ponieśli 
druzgocącą klęskę. Ocalałe resztki napastników zmuszone zostały do wycofania się nad środkowy Dunaj i poniechania 
na dłuższy czas najazdów łupieskich na Europę Zachodnią.
Rok 934 przyniósł Henrykowi I dalsze osiągnięcia militarne. Na
85



północnym wschodzie umocnił swą zwierzchnią władzę nad Słowianami
Połabskimi dzięki pomyślnej dla niego wyprawie, która dotarła aż ku
ujściu Odry i zmusiła do uległości tamtejsze plemię wieleckich Wkrzan.
  Jeszcze większe znaczenie miało polityczne podporządkowanie pań
stwu niemieckiemu Półwyspu Jutlandzkiego, gdzie w IX w. powstało
niezależne królestwo duńskie, zagrażające interesom niemieckim za
równo na Morzu Północnym, jak i na lądzie. Przez tereny pogranicza
sasko-duńskiego przebiegały ważne szlaki handlowe, łączące Europę
Zachodnią z południowymi wybrzeżami Bałtyku, Skandynawią i Rusią.
Od stosunku Danii do jej południowego sąsiada uzależnione było w du
żej mierze panowanie niemieckie w Dolnej Lotaryngii i Fryzji. W tym
właśnie celu Henryk I podjął w 934 r. wyprawę przeciw królowi duń
skiemu Knutowi, rezydującemu w Haithabu, i zmusił do uznania
zwierzchnictwa niemieckiego i płacenia trybutu. Ziemie dawnej mar
chii duńskiej, sięgającej w głąb Półwyspu Jutlandzkiego aż po Flensburg, 
zostały ponownie zespolone z królestwem niemieckim, stając się
bazą wypadową misyjnej działalności arcybiskupstwa hamburskiego w
Danii i Skandynawii.
  Ukoronowaniem wielkich osiągnięć Henryka I w dziele konsolidacji
państwa niemieckiego i zabezpieczenia jego granic miała być koronacja
tego władcy na cesarza. Myśl taka na terenie Niemiec nie była nowością. 
Podjęli ją już wcześniej jako akcję długoplanową książęta połud
niowoniemieccy, Burchard szwabski i Arnulf bawarski. Ten ostatni
sprzymierzył się nawet z longobardzkim królestwem w północnych
Włoszech, gdzie zamierzał osadzić na tronie swego syna. Groziło to
zerwaniem zależności politycznej Bawarii od korony niemieckiej
i utworzeniem pod bokiem silnego królestwa. Henryk I nie mógł więc
być obojętny wobec tego rodzaju wydarzeń. Zrezygnował jednak
z użycia siły wobec usamodzielniającej się politycznie Bawarii, nie
chcąc wojną domową burzyć niewątpliwych własnych osiągnięć w
dziele jednoczenia państwa niemieckiego. Sięgnął więc do środków dy
plomatycznych, podejmując myśl umocnienia wpływów niemieckich w
Italii poprzez zdobycie dla siebie i swoich ńastępców korony cesarskiej.
Krokiem wstępnym w tych zamierzeniach było nabycie od Rudolfa bur
gundzkiego relikwii, tzw. włóczni Konstantyna, za pokaźną cenę oraz
koncesje terytorialne w Szwabii. Włócznia ta jako wielka świętość
chrześcijańska urosła w czasach wsześniejszego średniowiecza do sym
bolu religijno-politycznego. Jej posiadanie było wyrazem praw sukcesyj
nych do Włoch i cesarstwa. Miał też Henryk I za sobą poparcie Koś
cioła Niemieckiego, z którym się coraz bardziej wiązał i któremu szedł
na coraz dalsze ustępstwa. Na synodzie erfurckim w 932 r. poparł Hen
ryk np. żądanie episkopatu niemieckiego, aby wierni płacili biskupom
pewną roczną daninę w wysokości 1 denara od osoby. W ewentualnym
pozyskaniu korony cesarskiej przez Henryka saskiego widziała także
hierarchia kościelna możliwości wzmocnienia swych wpływów na poli
tykę papiestwa, które w tym czasie, podobnie zresztą jak całe dzie
dzictwo wnuka Karola Wielkiego, Lotara, przeżywało głęboki kryzys.
86



Wiele więc wskazuje na to, że dalekosiężne plany Henryka I miały
szanse urzeczywistnienia. Zabrakło jednak czasu. W 936 r. Henryk I
zmarł, zostawiając w spadku dokończenie zapoczątkowanego dzieła
swemu synowi i następcy, Ottonowi I (936-973).

WALKA OTTONA I O UTRZYMANIE JEDNOŚCI PAŃSTWA

  Desygnacja Ottona na króla Niemiec uzyskała aprobatę ze strony
feudałów świeckich i duchowieństwa, dzięki której już w sierpniu 936 r.
mogła się odbyć w Akwizgranie jego koronacja, dokonana przez
dwóch arcybiskupów, mogunckiego i kolońskiego. Wybór dawnej sto
licy monarchii Karola Wielkiego na miejsce intronizacji nie był przy
padkowy. Wskazywał już u progu rządów nowego władcy niemieckiego
na jego daleko sięgające ambicje polityczne, które też z miejsca zaczął
konsekwentnie realizować.
  Pierwszym jego pociągnięciem w polityce wewnętrznej było wystą
pienie przeciw aktywizującej się w kilku punktach kraju opozycji i pod
jęcie kroków celem silniejszego zespolenia ziem niemieckich oraz umo
cnienia władzy królewskiej. Już w 937 r. sami panowie sascy dali Otto
nowi pretekst do działania w tym kierunku. Niezadowoleni z jego rzą
dów silnej ręki oraz powierzenia północno-wschodniego odcinka eks
pansji saskiej w ręce margrabiów Hermana Billunga i Gerona, wystą
pili zbrojnie przeciw Ottonowi, mając za przywódcę jego przyrodniego
brata Tankmara oraz starszego brata Hermana, Wichmana.
  Bunt części arystokracji saskiej przeciw królowi stał się sygnałem
do działania wszystkich sił odśrodkowych w kraju, których centrami
były dwory książęce, próbuj ące wyłamać się spod nadrzędnej organiza
cji państwowej i zdobyć pełną niezależność. Widać to wyraźnie na przy
kładzie Bawarii, gdzie następca księcia Arnulfa, zmarłego w 937 r.,
jego syn Eberhard, odmówił Ottonowi złożenia hołdu lennego i rezyg
nacji z przysługujących mu zwierzchnich praw nad Kościołem bawar
skim. Otto I zareagował wyprawą wojenną do Bawarii w 938 r., która
nie tylko nie rozstrzygnęła sporu, ale zachęciła przeciwników króla do
ścisłego współdziałania polityczno-wojskowego. Niepewną sytuację Ot
tona I pogorszył jeszcze fakt, że jego przeciwnikom na terenie Saksonii
udało się stworzyć silną koalicję antykrólewską, w której skład weszli
także książęta zachodnioniemieccy, Eberhard frankoński i Gizelbert lo
taryński. Ale i Otto miał swoich wiernych sojuszników, którzy rekruto
wali się z jego własnych wasali, a przede wszystkim spośród szeregowego 
rycerstwa, które w obawie przed wzrostem potęgi możnowładztwa opowiadało się 
za silną, scentralizowaną władzą. W takiej sytuacji zrozumiałe staje się 
chwiejne stanowisko niektórych przywódców opozycji antykrólewskiej w 
Niemczech. Należał do nich m. in. graf saski
Wichman, który na własną rękę zawarł z Ottonem pokój. Gdy zaś osa
motniony Tankmar padł ofiarą spisku, buntownicy sascy złożyli broń.
  Upadek powstania saskiego kazał także księciu frankońskiemu
Eberhardowi, wiernemu sojusznikowi zamordowanego Tankmara,
87



zrewidować choć czasowo swój stosunek do Ottona. Wypuścił więc
z niewoli jego brata Henryka i zawarł pokój, uznając zwierzchnią wła
dzę saskiego monarchy.
  Taki obrót sprawy pozwolił Ottonowi zebrać siły do walki z naj
groźniejszym ze swych przeciwników, księciem bawarskim Eberhardem, w czym 
popierało go tamtejsze duchowieństwo. Wyprawa wo
jenna przeciw niemu z jesieni 938 r. przyniosła Ottonowi pełny sukces.
Eberhard musiał uchodzić z Bawarii, która za zgodą zwycięzcy dostała
się w ręce stryja Eberharda, Bertolda. Nowo mianowany książę musiał
zrzec się prawa mianowania biskupów, zwrócić Kościołowi skonfiskowane mu przez 
Arnulfa posiadłości, a Ottonowi znajdującemu się na
terenie Bawarii królewszczyzny. Pewne niewielkie straty terytorialne
nad górnym Innem poniosła Bawaria na rzecz sąsiadującego z nią od
zachodu księstwa szwabskiego.
  Na pełne uporządkowanie spraw wewnętrznych w Niemczech było
jeszcze za wcześnie. Nie wyjaśniona pozostała nadal sprawa księstw za
chodnich, zwłaszcza Frankonii i Lotaryngii, częściowo także Saksonii,
gdzie wystąpił na arenę jako przeciwnik Ottona jego brat Henryk. Zje
dnawszy sobie sojuszników, obsadził kilka saskich grodów i doprowa
dził do odnowienia przymierza z księciem frankońskim Eberhardem
i lotaryńskim Gizelbertem. Otto I zajęty problemami bawarskimi nie
mógł temu przeciwdziałać. Dopiero po zwycięstwie nad Eberhardem
bawarskim ruszył wczesną wiosną 939 r. nad dolny Ren, gdzie pod Bir
ten zadał wojskom Henryka i Gizelberta druzgocącą klęskę. Henryk
próbował jeszcze działać na własną rękę, czyniąc głównym punktem
oporu gród merseburski. Wobec jednak przewagi Ottona twierdza ta
została poddana, a działania wojenne przerwano na kilka tygodni. Była
to, jak się okazało, kapitulacja dyplomatyczna, albowiem Henryk natych
miast udał się do Lotaryngii, by jeszcze raz podjąć próbę pokrzyżowania planów 
Ottona. Tym razem przy współudziale także króla fran
cuskiego Ludwika IV, któremu wcześniej sojusznik Henryka, książę lo
taryński Gizelbert, złożył hołd lenny. Sytuacja wewnętrzna we Francji
pozwoliła Ottonowi i tym razem wyjść z opresji politycznej obronną
ręką. Sprzymierzył się z konkurentem i przeciwnikiem Ludwika, a rów
nocześnie ze swym szwagrem, księciem Hugonem, który przewodził
antykrólewskiej opozycji na terenie Francji. Zawarty między nimi
układ zabezpieczał nie tylko interesy Ottona na terenie Lotaryngii, lecz
także perspektywę umocnienia wpływów niemieckich w samej Francji.
Pod względem militarnym układ z Hugonem nie miał jednak większego
znaczenia. Otto musiał liczyć na własne siły w walce ze swymi przeciw
nikami. Dlatego też nie omijał pokojowych rozwiązań trudności, zwła
szcza że i sytuacja na pograniczu słowiańskim była napięta. Taki właś
nie cel miała misja arcybiskupa mogunckiego Fryderyka na dworze
księcia frankońskiego Eberharda. Pełnomocnik Ottona poszedł jednak
za daleko w ustępstwach, co spotkało się z dezaprobatą króla. Gdy
więc akcja dyplomatyczna zawiodła, przystąpił Otton do działań wo
jennych, które skoncentrowały się wokół twierdzy Breisach. Tymcza
88



sem Eberhard, Gizelbert i Henryk postanowili zmylić czujność przeciw
nika i zaatakować go głównymi siłami na terenie Saksonii. Ruszyli więc
pośpiesznie na wschód. W tej sytuacji Otto postanowił jak najszybciej
przeciąć im drogę. W tym celu oddelegował część swych wiernych od
działów pod dowództwem księcia szwabskiego Hermana i grafów fran
końskich Udona i Konrada Kurzbolda. Do spotkania doszło nad Re
nem koło miejscowości Andernach, gdzie wojska Eberharda i Gizel
berta poniosły zdecydowaną klęskę, oni zaś sami znaleźli śmierć. Ura
tował się tylko brat Ottona, Henryk, któremu udało się zbiec na dwór
króla francuskiego Ludwika IV. Równocześnie poddała się Ottonowi
twierdza Breisach i znaczna część Lotaryngii.
  Klęska opozycji pod Andernach zadecydowała o losach obu północno-zachodnich 
księstw niemieckich. Frankonia poddana została bez
pośrednio władzy Ottona, w Lotaryngii zaś po nieudanej interwencji
króla francuskiego Ludwika IV osadził najpierw przywróconego do ła
ski brata Henryka, w końcu zaś swego zięcia Konrada. Dynastyczne
zespolenie Lotaryngii z królestwem niemieckim uzyskało także apro
batę ze strony pretendującej do zwierzchnictwa nad tą ziemią Francji.
  Podobnie rozwiązane zostały stosunki z pozostałymi księstwami nie
mieckimi, które stały się dziedzictwem panującego rodu Ludolfingów
saskich. W Szwabii po śmierci Hermana osadził Otto swego syna Lu
dolfa, władzę zaś nad Bawarią po Bertoldzie przekazał bratu Henrykowi. W ten 
sposób dynastia saska zdobyła panującą pozycję w Niem
czech i jej przedstawiciel Otto I mógł przystąpić do realizacji dalszych
planów umocnienia władzy królewskiej i pozycji Niemiec w ówczesnej
Europie.

POCZĄTKI POLITYKI WŁOSKIEJ I NOWE TRUDNOŚCI WEWNĘTRZNE

  Pierwszym krokiem na drodze wiodącej do tego celu była próba
opanowania Włoch, które pogrążały się coraz bardziej w anarchii we
wnętrznej i walkach o korońę lombardzką. Wśród pretendentów do niej
na czoło wysunął się jeden z najpotężniejszych feudałów północnowłoskich, 
Berengariusz z Ivrei, który po bezpotomnej śmierci króla Lotara sięgnął po 
najwyższą władzę wbrew woli wdowy po zmarłym, Adelajdy. Ten spór był 
bezpośrednim powodem pierwszej wyprawy Ottona I
do Włoch w jesieni 951 r. Przyniosła mu ona podwójny sukces. Cała
północno-zachodnia część tego kraju dostała się w jego ręce prawie bez
walki, a sam Berengariusz jako król lombardzki złożył Ottonowi hołd
lenny i uznał go za swojego zwierzchnika. Wschodnia część Lombardii
z miastami Weroną i Akwileją przypadła księciu bawarskiemu Henry
kowi. Osiągnięte na drodze militarnej sukcesy udało się Ottonowi mo
cno podbudować w inny jeszcze sposób, a mianowicie przez małżeń
stwo z wdową po Lotarze Adelajdą, przeciwniczką Berengariusza i
spadkobierczynią po mężu korony lombardzkiej. Uwieńczeniem tak
pomyślnej wyprawy poza Alpy miał być pochód Ottona na Rzym celem
oddania go wpływom niemieckim. Gdy jednakże okazało się, że król
89



niemiecki napotkać tu może zdecydowany opór, postanowił wrócić do
Niemiec, tym bardziej że sytuacja wewnętrzna w kraju była bardzo na
pięta. Sprawcami tego byli członkowie najbliższej rodziny Ottona, jego
syn z pierwszego małżeństwa z księżniczką angielską Edytą, książę
szwabski Ludolf, oraz zięć, książę lotaryński, Konrad Czerwony. Dołą
czył się do nich także arcybiskup moguncki Fryderyk. Główną rolę
w spisku odgrywał Ludolf, który włoską politykę swego ojca uważał za
mieszanie się w strefę jego własnych interesów. Mimo zmian dynastycz
nych Szwabia nie wyrzekła się bowiem swych dawnych dążeń do utwo
rzenia odrębnego państwa. Po bezowocnych próbach rozwiązania kon
fliktu na drodze pokojowej przystąpił Otto do działania, mając wsparcie wśród 
części poróżnionych feudałów niemieckich, przede wszystkim
zaś większości biskupów z bratem Brunonem, arcybiskupem koloń
skim, oraz biskupem Augsburga Udalrykiem na czele. Próba sił nie
dała jednak początkowo oczekiwanych przez Ottona rezultatów. Opór,
z jakim się spotkał zarówno pod Moguncją, jak i Ratyzboną, nie wró
żył mu ani łatwych, ani szybkich sukcesów. Z pomocą przyszedł kró
lowi pośrednio nagły najazd Węgrów, którzy skorzystawszy z osłabie
nia Niemiec, spowodowanego kryzysem wewnętrznym, najechali na ten
kraj w 954 r., docierając w niszczycielskim pochodzie przez Bawarię,
Szwabię, Frankonię aż nad środkowy Ren. Niebezpieczeństwo, jakie
zawisło nad obu zwalczającymi się obozami, a także umiejętnie przez
stronników Ottona rozpowszechniona wersja, jakoby agresja węgierska
byla dziełem jego przeciwników, doprowadziły do zbliżenia obu zwal
czających się ugrupowań i szybkiego pojednania. Uczynili to najpierw
Konrad Czerwony i arcybiskup moguncki Fryderyk, którzy w lecie 954 r.
poddali się Ottonowi. W ślad za nimi poszedł także i syn Ottona, Lu
dolf, który przez pewien czas na własną rękę próbował jeszcze walczyć
z ojcem. W tej sytuacji mógł Otto w końcu 954 r. przeprowadzić pewne
zmiany personalne w najbardziej opornych księstwach. W Szwabii w
miejsce skompromitowanego Ludolfa osadził Otto księcia Burcharda,
nad Lotaryngią zaś władzę książęcą przekazał swemu bratu, arcybisku
powi kolońskiemu, Brunonowi. Niepewności polityki arcybiskupstwa
mogunckiego pozbyl się poprzez oddanie go w ręce swego syna Wilhel
ma. Jedynie Henryk, który tym razem stał wiernie przy Ottonie, zacho
wał nadal godność księcia Bawarii.
  Zażegnanie kryzysu wewnętrznego pozwoliło Ottonowi zebrać do
stateczne siły do walki z grasującymi po Niemczech hordami węgierski
mi. Objąwszy dowództwo nad całością armii, w której skład oprócz ry
cerstwa niemieckiego wchodziły również posilki czeskie, ruszył z odsie
czą pod oblegany przez najeźdźców i broniony przez biskupa Udalryka
  Augsburg. Opodal tego miasta nad rzeką Lechem doszło do walnej bi
  twy, która przyniosła Węgrom druzgocącą klęskę. Stanowi ona punkt
  zwrotny w stosunkach węgiersko-niemieckich. Odtąd zmienią się role.
Węgrzy nie tylko przestali zagrażać państwu niemieckiemu, ale sami
stali się wnet obiektem jego agresywnej polityki.
90



SOJUSZ Z DUCHOWIEŃSTWEM DROGĄ DO WZNOWIENIA CESARSTWA

  Poparcie, jakiego udzielili Ottonowi w okresie zagrożenia zewnę
trznego niedawni jego przeciwnicy polityczni, wielcy feudałowie świec
cy, nie zmienilo stanowiska władcy niemieckiego w ocenie ich destruk
tywnej roli, jaką odgrywali we wszystkich próbach konsolidacji pań
stwa i umocnienia władzy centralnej. Głównego sojusznika widział na
tomiast w wyższym duchowieństwie, z którym łączyły go różne wzaje
mne interesy. Już od IX w. dobra kościelne podlegały głowie państwa,
a biskupstwa i klasztory traktowane były jako jego lenna. Ich obsada
personalna zależała każdorazowo od woli panującego, który starał się
lokować na tych odpowiedzialnych wówczas stanowiskach ludzi zaufa
nych. Otto I jeszcze bardziej umocnił rolę Kościoła w państwie przez
nadanie mu szerokich przywilejów, podnoszących biskupstwa do rangi
udzielnych księstw, oraz powierzanie wyższemu klerowi świeckiemu
i zakonnemu eksponowanych urzędów państwowych, nie mówiąc już
o bogatych darowiznach ziemi państwowej, dzięki którym urastał on
do rangi prawdziwej potęgi feudalnej. Tym sposobem Otto I uniezależniał się 
coraz bardziej od możnowładztwa świeckiego, tym bardziej
że biskupi niemieccy oprócz bogactw rozporządzali poważną siłą zbroj
ną. Z drugiej znów strony dla utrzymania równowagi sił Otto I starał
się przeciągnąć do siebie rzesze szeregowego rycerstwa, nie mającego
tak wygórowanych aspiracji politycznych, jak elitarna warstwa feudal
na, i to zarówno świeckiego, jak i duchownego pochodzenia.
  Uporządkowanie stosunków wewnętrznych i podniesienie autory
tetu władzy centralnej w Niemczech pozwoliło Ottonowi na podjęcie
z powrotem ekspansywnej polityki w stosunku do Włoch i papiestwa,
która tym razem doprowadzić miała do pełnego sukcesu. Podjęto ją w
momencie poważnego zagrożenia interesów niemieckich w tym kraju
ze strony przede wszystkim rywalizujących z Niemcami na tym terenie
dwóch państw - cesarstwa bizantyjskiego i królestwa burgundzkiego.
Rywalizacja ta zaostrzała się w miarę ekonomicznego rozwoju Włoch,
któremu ton nadawały odradzające się, jako ośrodki handlu i rzemio
sła, lombardzkie miasta. Niektóre z nich, jak Wenecja, Piza i Genua,
spełniały już wtedy rolę centrów międzynarodowej wymiany towarów,
obejmującej swym zasięgiem całą ówczesną Europę, od Skandynawii
na północy aż po wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego na połud
niowym wschodzie. Ów handel był głównym źródłem bogactwa Włoch
i powodem ingerencji z zewnątrz. Ułatwiały ją silne tendencje odśrod
kowe najprzedniejszych ośrodków feudalnych, duchownych i świec
kich, przeciwstawiających się żywej jeszcze w czasach Berengariusza
idei stworzenia zjednoczonego i niezależnego królestwa włoskiego.
  Tym czynnikiem, który najbardziej zaważył na dalszych losach
Włoch, było papiestwo. Pierwsza połowa X w. to okres jego wielkiego
upadku, spowodowanego walkami o tron papieski, którego obsada
rozstrzygana była często za pomocą miecza. Niepewni jutra przywódcy
Kościoła szukali więc poza Włochami silnych protektorów, wiążąc
91



swoje nadzieje przede wszystkim z wysuwającymi się na plan pierwszy
w ówczesnej Europie królami niemieckimi. Tak też postąpił papież Jan
XII (955-963), gdy władca lombardzki Berengariusz po zwycięstwie
nad swymi przeciwnikami, którym przewodzili biskupi Mediolanu i
Como, zagroził marszem na Rzym. Jesienią 960 r. wysłał więc posel
stwo na dwór Ottona z prośbą o pomoc militarną. Propozycja ta była
jak najbardziej na rękę Ottonowi, gdyż otwierała przed nim perspek
tywę ostatecznego zespolenia Włoch z państwem niemieckim i zdobycia
przy tej okazji korony cesarskiej. Zgodnie z obietnicą wyruszył na czele
niemieckiego rycerstwa poza Alpy i zaatakował wojska Berengariusza.
Dzięki współdziałaniu z jego lombardzkimi przeciwnikami Otto opano
wał szybko północne Włochy i ruszył na Rzym, gdzie 2 II 962 r. w ko
ściele Sw. Piotra odbyła się jego koronacja cesarska. W wystawionym
przy tej okazji dokumencie cesarz potwierdził nietykalność Państwa
Kościelnego i wszystkich posiadłości nabytych dotąd przez Kościół
rzymski. Uregulował też tym aktem sposób wyboru papieża, który na
leżeć miał nadal do kleru i mieszkańców Rzymu, ale odtąd każdorazowy elekt 
wymagał przed sakrą aprobaty cesarza. Akt koronacyjny
nakładał na Ottona i jego następców moralny obowiązek obrony papie
stwa i jego stolicy przed wszelkimi próbami naruszenia ich bezpieczeń
stwa i nabytych praw.
  Z dopełnieniem tych obowiązków sprawa - jak się okazało - nie
była wcale łatwa nie tylko z uwagi na odległość, jaka dzieliła dwór ce
sarski od Rzymu, ale także ze względu na nierzadkie sprzeczności inte
resów, jakimi kierowała się najwyższa władza duchowna i świecka.
Nieporozumienia na tym tle powstały już w krótkim czasie po korona
cji Ottona I i jego powrocie do Niemiec, kiedy to papież Jan XII z oba
wy przed przewagą polityczną swego niedawnego sojusznika opowie
dział się po stronie nie rezygnującego wciąż z walki Berengariusza.
Zmusiło to Ottona do ponownej wyprawy do Włoch, która przyniosła
mu pełny sukces. Król lombardzki dostał się do niewoli, a papież Jan
XII został zdetronizowany i zastąpiony stronnikiem Ottona w osobie
Leona VIII. Klęska Berengariusza oraz napór Bizantyjczyków i Ara
bów skłoniły najbardziej na południe wysunięte księstwa lombardzkie,
Kapuę, Benewent i Salerno, do porozumienia z Ottonem i uznania jego
władzy. Tym sposobem poza wpływami cesarza znalazła się tylko połu
dniowa część Półwyspu Apenińskiego, będąca pod panowaniem Bi
zancjum, oraz arabska Sycylia. Podbój tych ziem przekraczał jednak
ówczesne możliwości Ottona, dlatego też szukał on korzystnych dla sie
bie rozwiązań politycznych na drodze dyplomatycznej. Jak zwykle by
wało w takich wypadkach, najskuteczniejszy środek upatrzono w koli
gacji dynastycznej. Według koncepcji Ottona miałoby do niej dojść
przez małżeństwo jego syna Ottona z cesarzówną bizantyjską Anną.
Aby uatrakcyjnić ten związek, młody Otto został sprowadzony do
Rzymu i koronowany jeszcze za życia ojca na cesarza w 967 r.
  Propozycja Ottona I spotkała się jednak na dworze bizantyjskim
z odmową, co doprowadziło rychło do wybuchu otwartej wojny. Ce
sarz Nikeforos Fokas domagał się od Ottona zwrotu nie tylko środko
wych Włoch, ale także samego Rzymu. Otton znalazł się w kłopotli
wym położeniu, albowiem także sytuacja w samej stolicy papiestwa
zmieniła się na jego niekorzyść. Przeciw wyniesionemu na tron papie
ski Leonowi VIII wybuchło tu powstanie, które wprawdzie Otto
krwawo stłumił, ale obóz jego przeciwników włoskich rósł szybko na
sile i sposobił się do walki z obcym panowaniem. Ośrodkiem oporu
była Lombardia, a jego organizatorem i przywódcą syn Berengariusza,
król lombardzki Adalbert. Rozwinął on szeroką działalność na rzecz
wspólnego frontu przeciw Ottonowi, szukając sojuszników zarówno w
Niemczech, jak i w Konstantynopolu. Dopiero przewrót pałacowy w
stolicy państwa wschodniorzymskiego, który wyniósł na tron pokojowo
nastawionego cesarza Jana Tzimiskesa, pozwolił Ottonowi opanować
sytuację we Włoszech i przystąpić do dalszych rokowań z dworem bi
zantyjskim. Tym razem zakończyły się one zgodnie z planami Ottona I
małżeństwem jego syna Ottona z siostrzenicą cesarza bizantyjskiego,
Teofano. Zaślubiny i koronacja na cesarzową odbyły się w 972 r. w
Rzymie. Zawarty między obu monarchami układ postanawiał ponad
to podział wpływów we Włoszech według zasady status quo oraz uzna
nie przez Bizancjum godności cesarskiej Ottona I. Władca niemiecki
osiągnął więc na tym odcinku swój zamierzony cel. Wznowił cesarstwo
rzymskie, podporządkował swej władzy znaczną część Włoch wraz
z papiestwem oraz umocnił czołową pozycję Niemiec w ówczesnej
Europie.

WZNOWIENIE WALK ZE SŁOWIANAMI

Aczkolwiek polityka zagraniczna Ottona I ześrodkowała się głów
nie na sprawach włoskich, to przecież nie tracił on z pola widzenia sło
wiańszczyzny zachodniej, stanowiącej od czasów objęcia w Niemczech
władzy przez dynastię saską główny obiekt agresji feudalnej. Już w 936 r.
zaraz po śmierci Henryka I Otto wystąpił zbrojnie przeciwko wieleckim
Redarom, którzy wykorzystując powstałe w Niemczech trudności we
wnętrzne chwycili za broń w obronie swej niezawisłości. Powstanie zo
stało stłumione, a pokonany lud wrócił do dawnych stosunków trybutar
nych. W tym samym czasie rozgorzały walki z Czechami, które ciąg
nęły się z przerwami aż do 950 r., kiedy to Otto I zmusił ostatecznie
księcia Bolesława do poddania się i płacenia nadal trybutu.
  W czasach Ottona I podjęte zostały także próby podboju niezawi
słych dotąd plemion południowowieleckich i łużyckich. Zadanie to po
wierzył ów władca margrabiemu Geronowi, jednemu z najbardziej nie
przejednanych wrogów Słowian, na walkach z którymi spędził znaczną
część swego życia. Nie przebierał przy tym w środkach. Tam gdzie za
wodziła siła oręża, uciekał się do podstępu i zbrodni, jak to miało miej
sce z 30 książętami słowiańskimi, których zaprosił na ucztę, uraczył wi
nem, a potem kazał wszystkich wymordować. Wieść o tym okrutnym
czynie wywołała wśród Słowian Połabskich falę oburzenia i stała się
93



bezpośrednim powodem wielkiego powstania, które swym zasięgiem
objęło tereny od ujścia Łaby aż po środkową Odrę. Po nieudanej wy
prawie rycerstwa saskiego pod wodzą Haika w 939 r. komendę objął
sam Otto I, który w kilku krwawych bitwach zadał powstańcom klęskę
i zmusił ich do uległości. Broni nie złożyli tylko Stodoranie, stawiający
zaciekły opór koło centralnego grodu Brenny. Twierdza ta padła do
piero wskutek podstępu, gdy przekupiony książę plemienia Tugumir,
oszukawszy broniącą się załogę, zamordował jej dowódcę i otwarł
Niemcom bramy. Upadek Brenny oznaczał kres niezależności politycz
nej pogranicznych plemion wieleckich i dalsze poszerzenie wpływów
niemieckich na wschodzie.
  Zwycięstwa militarne i przemoc nie gwarantowały jeszcze feudałom
niemieckim trwałego zwierzchnictwa nad ujarzmionymi plemionami
słowiańskimi między Łabą i Odrą. Jak pisze bowiem współczesny Otto
nowi I kronikarz saski Widukind, Słowianie "woleli wybrać wojnę niż
pokój i mało sobie cenili wszelki niedostatek, byleby zachować wol
ność, gdyż są to ludzie twardzi i wytrzymali, przyzwyczajeni do naj
prostszego pożywienia, a to, co dla naszych jest największym ciężarem,
oni znoszą jak gdyby rodzaj rozrywki".
  Tym czynnikiem, który miał stopniowo rozładować napięcie w sto
sunkach niemiecko-słowiańskich, była wzmożona chrystianizacja pod
bitych ludów i podporządkowanie ich jednolitej organizacji kościelnej.
W tym celu Otto I ustanowił w 948 r. nad Łabą trzy biskupstwa: w
Starogardzie dla Wagrów i Obodrytów, w Hobolinie dla północnych
plemion wieleckich oraz w Brennie dla pozostałych ludów słowiańskich
od Szczecina na północy po rzekę Hobolę i Sprewę na południu. Nowo
powstałe instytucje podlegać miały arcybiskupstwu w Moguncji. wy
razem wzmożonej aktywności Kościoła niemieckiego są także jego
współczesne zabiegi w Rzymie o zapewnienie sobie wyłącznych wpły
wów na rozwój chrześcijaństwa w Danii, broniącej się przed naciskiem
feudałów saskich. Misja, którą zlecono opatowi klasztoru w Fuldzie,
uzyskała w 948 r. zgodę papiestwa na erygowanie trzech biskupstw
duńskich (w Szlezwiku, Ribe i Aarhus), podporządkowanych arcybis
kupstwu w Hamburgu.
  Wzmożenie chrystianizacji i pozostających z nią w ścisłym związku
procesów feudalizacyjnych wśród Słowian jeszcze bardziej spotęgowało
ich czynny opór przeciw panowaniu niemieckiemu. Na początku dru
giej połowy X w. fala powstań objęła szerokim frontem całą sło
wiańszczyznę Połabską. Bezpośrednim powodem rozgorzałych walk,
ciągnących się z przerwami przez 10 lat, był napad margrabiego Gerona
w 954 r. na najdalej na wschód wysunięte plemię wieleckich Wkrzan,
którzy z racji swego peryferyjnego położenia mogli wcześniej wyłamać
się spod zwierzchnictwa cesarstwa i anulować swoje zobowiązania try
butarne, sięgające jeszcze czasów Henryka I. Ponowny podbój Wkrzan
i złupienie ich kraju przez wojska Gerona wzmogły nastroje buntu
w całej Słowiańszczyźnie Połabskiej. Sygnał do powszechnego, anty
niemieckiego powstania dał najazd węgierski z 955 r., do walki z któ
rym skierowane zostały główne siły Ottona I. W początkowym okresie
inicjatywa i przewaga w działaniach wojennych należały do powstań
ców. Oddziały słowiańskie wtargnęły nawet w głąb Saksonii i uprowa
dziły stamtąd licznych brańców spośród kobiet i dzieci. Tymczasem je
dnak bitwa nad rzeką Lechem przyniosła - jak wiemy - Ottonowi I
zdecydowane zwycięstwo i umożliwiła mu szybkie przerzucenie wojsk
na odcinek wschodni. Armia niemiecka, wsparta posiłkami czeskimi
oraz nieprzyjaznych Wieletom Ranów z wyspy Rugii, szybkim marszem
posuwała się przez objęte powstaniem obszary. Przewaga rycerstwa
niemieckiego musiała być znaczna, skoro działający wspólnie Obodryci
i Wieleci z księciem Stojgniewem na czele zdecydowali się wysłać. do
Ottona I poselstwo z propozycją zakończenia wojny w drodze kompro
misu. Godząc się na płacenie trybutu, Słowianie domagali się zaniecha
nia wszelkich innych prób ograniczania ich niezależności politycznej.
Propozycja ta została jednak odrzucona, nie odpowiadała bowiem
agresywnej polityce dworu cesarskiego i feudałów niemieckich prowa
dzonej poza Łabą. Wzmożono więc działania wojenne, które skoncen
trowały się nad rzeczką Rzeknicą, gdzie jesienią 955 r. doszło do decy
dującej bitwy, zakończonej pogromem wojsk powstańczych. Na placu
boju legły obok dowódcy Stojgniewa setki zabitych towarzyszy broni
oraz wymordowanych jeńców słowiańskich.
  Krwawa bitwa nad Rzeknicą i okrutne obejście się z pokonanymi
osłabiły znacznie siły Słowian, nie zdołały jednak złamać ich woli walki
w obronie niezawisłości. Już w 957 r. rozgorzała wojna z Redarami,
w której wziął udział Otto I. Redarowie zostali wprawdzie pokonani,
ale niepokój w tej części Słowiańszczyzny Połabskiej trwał nadal aż do
960 r., kiedy nastąpiło tu chwilowe zawieszenie broni. Teraz mógł
Gero przystąpić do realizacji kolejnego etapu zaborczej polityki wscho
dniej państwa niemieckiego, zmierzającej do podboju i uzależnienia
politycznego dalszych plemion zachodniosłowiańskich, mieszkających
między Łabą i Odrą. W 963 r. poprowadził wyprawę wojenną przeciw
Łużyczanom, których mimo zaciętego oporu podbił i podporządkował
zwierzchnictwu niemieckiemu.
 Nowe zdobycze terytorialne otwarły znów przed duchowieństwem
niemieckim pole do działania. Podjęte przez nie w kurii rzymskiej za
biegi o organizacyjno-prawne podstawy działania wśród ujarzmionych
ludów słowiańskich doprowadziły dzięki poparciu Ottona I i przychyl
ności papieża Jana XIII do utworzenia w 968 r. nowego arcybiskupstwa
w Magdeburgu. Miało ono objąć swym zasięgiem administracyjnym
dwa istniejące już biskupstwa w Hobolinie i Brennie oraz projekto
wane biskupstwa w Merseburgu, Żytycach i Miśni, które miały się za
jąć rozwojem chrześcijaństwa wśród Serbów łużyckich i umacnianiem pa
nowania niemieckiego na tych ziemiach pogranicznych. W obliczu prze
wagi militarnej cesarstwa oraz braku większych, ponadplemiennych or
ganizacji wśród Słowian Połabskich to połączenie interesów państwo
wych i kościelnych miało dla nich wyjątkowo zgubne skutki. Przyniosło
94 95



bowiem wzmożony ucisk feudalny i zagrożenie dla odrębności językowych, kultury 
i dawnego słowiańskiego obyczaju.
  Podboje niemieckie poza Łabą, które w czasach Ottona I osiągnęły
na wschodzie linię Odry i Nysy Łużyckiej, stały się bezpośrednim za
grożeniem dla powstałego współcześnie państwa polskiego. Już przyję
cie przez Polskę chrześcijaństwa w 966 r. było do pewnego stopnia ak
tem samoobrony przed ewentualną ingerencją cesarstwa i duchowień
stwa niemieckiego w wewnętrzne sprawy tego kraju. Równocześnie
Mieszko I, zajęty umacnianiem państwa od wewnątrz i jednoczeniem
pozostających jeszcze poza jego zasięgiem plemion polskich, starał się
prowadzić ostrożną politykę wobec silniejszego zachodniego sąsiada.
Wyrazem tego stanowiska jest zbliżenie między obu państwami, dające
Polsce swobodę działania i uznające jej niezawisłość polityczną. Mie
szko I, nazwany przyjacielem Ottona I, na porozumieniu tym - jak
się wnet okazało - polegać nie mógł. Już w 972 r. przyszło mu przeciw
stawić się potężnemu margrabiemu Hodonowi, który przeprawił się
przez Odrę i najechał pogranicze Wielkopolski i Pomorza Zachodnie
go. W bitwie pod Cedynią spotkała jednak Niemców klęska. Uświado
miła im ona, że ich ekspansja poza Odrę jest o wiele trudniejszym za
daniem niż podbój Słowian Połabskich. Dlatego też na pewien czas
musieli zrezygnować z agresywnych kroków przeciw państwu polskie
mu. Niektórzy z wielkich feudałów niemieckich będą nawet dążyć do
utrzymania z Polską przyjaznych stosunków i zabiegać o nawiązanie
z nią dynastycznych związków.

KRYZYS WEWNĘTRZNY PAŃSTWA NIEMIECKIEGO
W CZASACH RZĄDÓW OTTONA II

  Po śmierci Ottona I w 973 r. zgodnie z powziętą już wcześniej wolą
cesarza władzę w Niemczech objął jego syn Otto II (973-983). Osiem
nastoletni cesarz znalazł się od razu w trudnej sytuacji, stworzonej
przez nieprzychylną mu opozycję, na której czele stanął książę bawar
ski Henryk II, zwany Kłótnikiem. Bezpośrednim powodem kryzysu
wewnątrzpaństwowego było obsadzenie księstwa szwabskiego przez
Ottona, syna Ludolfa, krewnego cesarza i jego oddanego stronnika.
Henryk Kłótnik, który zamierzał sam zawładnąć Szwabią, był za słaby
na otwarte wystąpienie przeciw Ottonowi II. Potrzebni mu byli odpo
wiedni sojusznicy, rozporządzający znaczniejszą siłą militarną. W tym
celu nawiązał kontakty zarówno z Polską, jak i Czechami, które przy
rzekły mu pomoc. Spisek został jednak zawczasu wykryty, a jego inspi
rator, Henryk Kłótnik, dostał się do więzienia. Ostateczne decyzje co
do jego osoby musiały być chwilowo odłożone, gdyż przed Ottonem II
wyłoniły się nowe trudności. Spowodowali je Duńczycy, którzy pod
wodzą króla Haralda wystąpili zbrojnie przeciw panowaniu niemie
ckiemu w swym kraju i zaatakowali pograniczne ziemie saskie. Otto II
zdołał jednak opanować sytuację i zmusić Haralda do uznania
zwierzchnictwa cesarstwa oraz płacenia trybutu. Teraz dopiero mógł
96



wrócić do spraw bawarsko-szwabskich, których rozwiązanie zależało
wówczas już nie tyle od osoby Henryka Kłótnika, ile od wyeliminowa
nia ze sprzysiężenia jego zewnętrznych sprzymierzeńców. Taki właśnie
senś miała wyprawa Ottona II jesienią 975 r. przeciw księciu czeskiemu
Bolesławowi. Jednakże poza zniszczeniem kraju nie przyniosła ona ce
sarzowi spodziewanych rezultatów, a w dodatku ściągnęła na Niemcy
odwetową wyprawę Czechów, działających także w interesie zbiegłego
do nich w tym czasie Henryka Kłótnika, którego Otto II pozbawił księ
stwa bawarskiego. Znaczną jego część otrzymał z rąk cesarskich książę
szwabski Otto, natomiast wydzielona jako osobne księstwo Karyntia
dostała się w posiadanie Henryka, syna zmarłego w 945 r. księcia ba
warskiego Bertolda. Równocześnie bawarska marchia wschodnia, czyli
późniejsza Austria, przeszła pod panowanie Luitpolda, przedstawiciela
możnego rodu Babenbergów.
  Dzięki poparciu udzielonemu przez hierarchię kościelną oraz wier
nych mu feudałów świeckich Otton II mógł nie tylko powstrzymać na
jazd Bolesława czeskiego, ale przenieść latem 976 r. działania ponow
97



nie na teren Czech. Tu jednak spotkały armię niemiecką niepowodze
nia, których finałem była klęska pod Pilznem, a w konsekwencji także
utrata Żytyc, stolicy biskupstwa, popierającego stronę Ottona. wy
padki te zaktywizowały opozycję antycesarską, której ośrodkiem była
w dalszym ciągu przede wszystkim Bawaria. Tym razem w obozie bun
towników oprócz Henryka Kłótnika i biskupa augsburskiego znalazł się
także niedawny sojusznik Ottona II, książę Karyntii Henryk. Ponieważ
oparciem dla nich w dalszym ciągu były głównie Czechy, Otto II podjął
w 977 r. kolejną wyprawę na Pragę, która tym razem przyniosła mu
pełny sukces. Książę Bolesław II musiał wrócić do poprzedniej zależ
ności, co w roku następnym potwierdził w Magdeburgu złożeniem ce
sarzowi przysięgi wierności.
  Normowanie się stosunków politycznych z Czechami stworzyło od
powiedni klimat do realizacji powziętych jeszcze w czasach Ottona I
planów utworzenia z Czech osobnej prowincji kościelnej i erygowania
biskupstwa w Pradze. Wprawdzie organizacyjnie podlegać one miały
arcybiskupstwu mogunckiemu, ale w porównaniu ze stanem dotychcza
sowym, kiedy Czechy stanowiły część diecezji ratyzbońskiej, było to
pewnego rodzaju ustępstwem w stosunku do Bolesława II na odcinku
kościelnym.
  Wyeliminowanie Czech z antycesarskiego przymierza przypieczęto
wało los niemieckich buntowników. Opanowana przez nich na krótki
czas Pasawa została przez wojska Ottona II i Ottona szwabskiego ode
brana, a Henryk Kłótnik i jego imiennik książę Karyntii poszli do niewoli.
  W ten sposób sytuacja wewnętrzna w Niemczech zaczęła wyraźnie
układać się na korzyść Ottona II. Nie wyjaśniona była jeszcze tylko
sprawa Lotaryngii, której groziło oderwanie od Niemiec i przejście pod
panowanie francuskie. Z pretensjami do tej ziemi wystąpili wnet po
śmierci Ottona I synowie hrabiego Reginara III, wypędzonego stąd
przez arcybiskupa kolońskiego. Uzyskali oni poparcie ze strony króla
Francji Lotara i jego brata Karola, którzy liczyli na rozszerzenie swych
wpływów politycznych na owo sporne od dawna między Niemcami i
Francją terytorium pograniczne. Otto II próbował początkowo załatwić
cały ten spór w drodze kompromisu, godząc się na odstąpienie synom
Reginara części ich ojcowizny oraz mianowania Karola księciem Dol
nej Lotaryngii. Koncesje te nie zdołały jednak zapobiec wojnie z Fran
cją, której wojska pod wodzą króla Lotara wkroczyły do Lotaryngii
i licząc na poparcie miejscowej ludności posuwały się w kierunku Ak
wizgranu. Ludność zachowała się jednak biernie, umożliwiając tym
samym Ottonowi II zorganizowanie kontruderzenia na Paryż. Manewr
ten wprawdzie nie przyniósł cesarzowi większych korzyści militarnych,
skłonił jednak Lotara do wycofania się z Lotaryngii i wyrzeczenia się
do niej pretensji, czemu dał wyraz w zawartym w tej sprawie z cesa
rzem układzie pokojowym w Margut w 980 r.
  Pewnej poprawie uległy także pod koniec panowania Ottona II sto
sunki polsko-niemieckie. Udział Mieszka I w spisku antycesarskim
98



i poparcie przez władcę polskiego roszczeń Henryka Kłótnika dopro
wadziły nawet do nie znanego nam bliżej w szczegółach konfliktu
zbrojnego między Polską i Niemcami, o którym źródła współczesne po
dają bałamutne wiadomości. Zwrot nastąpił dopiero po rozpadnięciu
się trójprzymierza, spowodowanym zwycięstwami Ottona II nad cze
skim Bolesławem oraz obu Henrykami, bawarskim i karynckim. W 979
lub 980 r. doszło do ponownego zbliżenia polsko-niemieckiego, czego
wyrazem jest drugie małżeństwo Mieszka I z córką margrabiego Teodoryka, Odą. 
Związek ten miał wyraźnie polityczny charakter. Wska
zuje na to zarówno fakt wyboru partnerki, która była zakonnicą i mu
siała uzyskać specjalną dyspensę, ale także słowa kronikarza niemiec
kiego Thietmara, stwierdzającego bez ogródek, że małżeństwo posta
nowiono "dla zbawienia ojczyzny [niemieckiej), dla umocnienia niezbę
dnego pokoju i dla stałego pojednania". Teraz dopiero mogła wrócić
do Polski wielka liczba jeńców wojennych, zdobytych przez Niemców
w nie znanych bliżej działaniach wojennych.

NIEPOWODZENIA OTTONA II W POLITYCE WŁOSKIEJ

  W ten sposób po siedmiu latach wypełnionych walkami o umocnie
nie władzy monarszej i pokojowym ułożeniu stosunków z sąsiadami
Niemiec mógł Otton II przenieść punkt ciężkości swojej polityki zagra
nicznej na teren południowych Włoch, o które już od dawna rywalizowały Niemcy 
zarówno z Bizancjum, jak i ekspandującymi z Sycylii Ara
bami. Otto II, idąc za przykładem swego ojca, podjął jeszcze raz próbę
użycia siły zbrojnej celem definitywnego podporządkowania sobie ca
łego Półwyspu Apenińskiego i przyległych doń wysp. Przeliczył się jed
nak ze swymi możliwościami wobec oporu, jaki napotkał w swej wypra
wie na południe, zwłaszcza ze strony Arabów. Po opanowaniu bizan
tyjskiego Tarentu wiosną 982 r. przeniósł Otton II działania wojenne
na teren opanowanej przez Arabów Kalabrii, gdzie w czerwcu tegoż
roku pod Cotrone doszło do decydującej bitwy, zakończonej całkowitą
klęską Ottona. Podległe mu oddziały, oparte głównie na kontyngen
tach dostarczonych przez niemieckie wyższe duchowieństwo świeckie
i zakonne, zostały zdziesiątkowane, a sam cesarz tylko szczęśliwym
zbiegiem okoliczności uniknął niewoli. Wieść o katastrofie niemieckiej
pod Cotrone zaktywizowała penetracje Konstantynopola w północno-środkowych 
Włoszech, zwłaszcza w ich portowych miastach, utrzymu
jących z cesarstwem wschodniorzymskim ożywione stosunki handlo
we. Toteż po odbytym w czerwcu 983 r. zjeździe feudałów niemieckich
i włoskich w lombardzkiej Weronie, na którym dokonano wyboru na
stępcy Ottona II w osobie jego trzyletniego syna Ottona III, cesarz
wznowił działania wojenne przeciw Bizancjum. Ich głównym teatrem
była Wenecja, największe miasto handlowe na wybrzeżu adriatyckim
i ośrodek wymiany towarowej między Zachodem i Bałkanami. Wojna
zakończyła się zawarciem pokoju, który nie przyniósł Ottonowi II
większych korzyści. Godził się nań jednak, śmierć bowiem papieża
98



Benedykta VII odwołała go do Rzymu celem przeprowadzenia wyboru
nowego zwierzchnika Kościoła zachodniorzymskiego. Został nim
stronnik Ottona II, biskup Pawii i arcykanclerz królestwa włoskiego,
Jan XIV. Tu w Rzymie, z dala od ojczyzny, w grudniu 983 r. skończył
Otto II swe krótkie, lecz burzliwe życie.

POWSTANIE SŁOWIAN POŁABSKICH

  Niepowodzenia Ottona II we Włoszech i jego śmierć zbiegły się ze
wzrostem wśród Słowian Połabskich nastrojów niepodległościowych,
które przekształciły się w ogólne powstanie. Jego płomienie objęły
północno-wschodnie pogranicze cesarstwa. Państwo to, które w cza
sach Ottona II osiągnęło swój szczyt, wkraczać teraz zaczęło w nowy
etap swych dziejów, charakteryzujący się stałym, choć powolnym upad
kiem władzy centralnej i umacnianiem się roli oraz wpływów wielkich
feudałów duchownych i świeckich. Powody niepokojów za Łabą były
zawsze te same - walka tamtejszych plemion z obcym panowaniem, w
obronie niezawisłości politycznej, rodzimej kultury, wierzeń i obycza
jów. Opór ten wzrastał w miarę nasilania się ucisku, gwałtów i innych
aktów samowoli, jakich dopuszczali się tam niemieccy możnowładcy
i urzędnicy państwowi. Do takich właśnie znienawidzonych przez sło
wian Połabskich ludzi należeli między innymi według współczesnych
świadectw pisanych margrabia Teodoryk, książę saski Bernard oraz bi
skup Brenny Dodilo. Niepowodzenia Ottona II na terenie Włoch i jego
nieobecność w kraju przyspieszyły zbrojne wystąpienia trybutariuszy
cesarstwa za Łabą. Głównym inspiratorem tej akcji byli jak zwykle
wieleccy Redarowie. Oddziały powstańcze brały odwet za niszczyciel
skie napady feudałów niemieckich, ucisk ujarzmionych ludów słowiań
skich oraz misyjną działalność duchowieństwa niemieckiego. Głów
nymi obiektami zbuntowanych plemion wieleckich były ustanowione na
ich ziemiach biskupstwa. Najpierw padł Hobolin, w którym zburzono
kościoły i wycięto w całości broniącą go załogę. W trzy dni później po
dobny los spotkał Brennę, w której oprócz tamtejszego duchowieństwa
i biskupa Folkmara znalazł się także margrabia Teodoryk. Duchowień
stwo zabrali powstańcy do niewoli, świątynie legły w gruzach, a szczątki
znienawidzonego biskupa Dodilona wyrzucono z grobu. W ślad za Wie
letami zerwali się do walki również ich zachodni pobratymcy, Obodryci.
Ich oddziały pod wodzą księcia Mściwoja zlikwidowały ośrodek biskupi
w Stargardzie, a następnie w nagłym i głębokim wypadzie, który sięg
nął poza Łabę, rozbiły wojska niemieckie nad rzeką Muldą, docierając
następnie aż do Hamburga. Miasto to uległo zniszczeniu. Działające
dotąd oddzielnie siły Obodrytów i Wieletów połączyły się i razem
ruszyły na Magdeburg. Dopiero teraz zdołali Niemcy zorganizować skuteczniejszą 
obronę, o którą zabiegał przede wszystkim arcy
biskup magdeburski Gizyler. Przegrana Słowian w bitwie pod Tongerą
zmusiła ich do opuszczenia Saksonii i wycofania się na prawy brzeg
  Łaby. Było to jednak wszystko, co w ówczesnych warunkach mogli
100



osiągnąć feudałowie niemieccy. Musieli więc pogodzić się z utratą
zwierzchnictwa nad znaczną częścią Słowiańszczyzny Połabskiej, gdyż
na dłuższy czas pozbawiło ich go powstanie z 983 r. Wielkie straty po
niosła tu również współdziałająca z władzą świecką organizacja koście
lna, mająca dotąd swe główne oparcie w założonych niedawno, a obe
cnie doszczętnie zniszczonych biskupstwach.
  Fala zbrojnych wystąpień antyniemieckich objęła współcześnie
także Danię. Przewodził im Swen Widłobrody, syn uległego cesarstwu
Haralda, który musiał opuścić kraj i szukać schronienia w leżącym
u ujścia Odry Wolinie. Tam także bunt zwrócony został przede wszy
stkim przeciw instytucjom kościelnym, które uległy zagładzie.

KRYZYS WEWNĘTRZNY W NIEMCZECH
ZA RZĄDÓW REGENTKI TEOFANO

  Nie były to jedyne trudności i niepowodzenia, w jakich regentka
Teofano rozpoczynała rządy w zastępstwie swego małoletniego syna,
króla Ottona III. Z pretensjami do opieki nad spadkobiercą korony
niemieckiej wystąpił wypuszczony na wolność Henryk Kłótnik, licząc
na skupienie w swym ręku pełni władzy państwowej, a w ślad za tym
i opanowanie tronu. Rachuby te miały początkowo dość duże szanse
urzeczywistnienia, gdyż zyskały poparcie większości episkopatu niemie
ckiego, a także ze strony dawnych popleczników Henryka Kłótnika,
Mieszka I i Bolesława II czeskiego oraz obodryckiego Mściwoja. Miał
natomiast przeciw sobie niemieckich książąt świeckich, feudałów sas
kich, bawarskich i szwabskich oraz arcybiskupa mogunckiego Willigisa.
O opiekę nad Ottonem III zabiegał także król francuski Lotar, który
znów zamierzał tą drogą rozstrzygnąć na swoją korzyść dawny spór
z Niemcami o Lotaryngię. Między Henrykiem Kłótnikiem a Lotarem
istniało jakieś porozumienie, jednak nie odegrało ono większej roli w
wewnętrznych rozgrywkach politycznych w Niemczech. Wpływy fran
cuskie były w tym kraju znikome i mało popularne, a stronnictwo po
pierające Teofano zyskiwało tymczasem wyraźną przewagę. Jej wyra
zem był zjazd w Rohr w 984 r., na którym zażądano od Henryka rezy
gnacji z roszczeń politycznych i podporządkowania się regentce. Zadość
uczynieniu tym postulatom zawdzięczał Henryk odzyskanie po latach
godności księcia Bawarii, której obrona przed napadami Węgrów stała
się odtąd głównym jego zadaniem.

STOSUNKI ZE SŁOWIANAMI

  Zażegnanie kryzysu wewnętrznego w Niemczech miało pewien
wpływ na kształtowanie się stosunków cesarstwa z jego wschodnimi są
siadami, Polską, Czechami i Słowianami Połabskimi. Mimo pewnych
wahań stosunki te w odniesieniu do Polski uległy pewnemu zacieśnie
niu. Już w 985 r. Mieszko I udzielił cesarstwu pomocy wojskowej w
walce ze Słowianami Połabskimi, a wkrótce potem stał się jego lenni
101



kiem. W 986 r. na zjeździe w Kwedlinburgu władca polski złożył sze
ścioletniemu Ottonowi III hołd i poddał się jego zwierzchnictwu. Krok
ten miał charakter dobrowolnej koncesji, podyktowanej względami po
litycznymi. Chodziło tu Mieszkowi I o zyskanie poparcia ze strony Nie
miec w planowanej przez niego aneksji południowo-zachodnich ziem
polskich, znajdujących się dotąd poza jego panowaniem. I choć umacnianie się i 
konsolidacja państwa polskiego były sprzeczne z zaborczą
polityką cesarstwa na wschodzie, to jednak w tym konkretnym wy
padku interesy obu tych państw były zbieżne. Czesi bowiem nie tylko
mieszali się w wewnętrzne sprawy Niemiec, opowiadając się po stronie
sił odśrodkowych, ale w okresie współdziałania z Henrykiem Kłótni
kiem zawładnęli chwilowo Miśnią, podlegającą od dawna wpływom
niemieckim. W dodatku w tym właśnie czasie Czesi sprzymierzyli się
z Wieletami, głównymi organizatorami oporu przeciw agresji feudałów
niemieckich między Łabą i Odrą. Gdy więc w 990 r. wybuchła wojna
polsko-czeska o tzw. regnum ablatum, książę czeski Bolesław połączył
się z oddziałami wieleckimi na terenie Łużyc i stąd zamierzał uderzyć
na pograniczne ziemie polskie. Zgodnie z postanowieniem kwedlinbur
skim Teofano udzieliła Mieszkowi I pomocy wojskowej, kierowanej
przez arcybiskupa magdeburskiego Gizylera i grafa miśnieńskiego Ek
harda. Pomoc ta wszakże nie miała dla księcia polskiego większego
znaczenia, oddziały bowiem niemieckie w pierwszym starciu z woj
skami czeskimi zostały w części rozbite, w części zabrane do niewoli.
Zdany na własne siły Mieszko I zdołał jednak odeprzeć zagrożenie cze
skie.
  Układ kwedlinburski z 986 r. nakładał również na Polskę obowią
zek niesienia cesarstwu pomocy wojskowej. Brały więc oddziały pol
skie udział w wyprawie Ottona III na połabskich Stodoran w 991 r.
W roku następnym pod Brenną znaleźli się po stronie niemieckiej także
Czesi. Wobec przewagi przeciwników zbuntowany lud słowiański mu
siał uznać zwierzchność cesarstwa. Nie była to jednak całkowita kapi
tulacja, lecz manewr taktyczny, który pozwolił powstańcom przegrupo
wać się i wzmocnić siły do dalszej walki o niezależność. Już w 993 r.
rozgorzały na nowo walki, które objęły całą Słowiańszczyznę Połabską.
Po początkowych sukcesach powstańców, do których zaliczyć trzeba m.
in. odzyskanie Brenny, wielka odwetowa wyprawa Ottona III z 995 r. ,
 vspomaganego znów przez kontyngenty wojskowe z Polski i Czech,
przyniosła niszczycielską pacyfikację ziem obodrycko-wieleckich. Przy
wrócenie dawnej zależności trybutarnej plemion słowiańskich za Łabą
przekraczało jednak aktualne możliwości państwa niemieckiego.

POLITYKA WŁOSKA OTTONA III

  Nowe zadania i kierunki rozwoju państwa niemieckiego wytyczył
Otto III po dojściu do pełnoletności i osobistym objęciu rządów w 994 r.
Głównym bowiem celem jego polityki było dążenie do restauracji
imperium rzymskiego i stworzenie uniwersalnego państwa chrześcijań
102



skiego. Tej idei podporządkowane zostały interesy ogólnoniemieckie
i w niej brały początek motywy działania młodego monarchy. Ów utopijny - jak 
się okazało - plan powziął Otto niewątpliwie pod wpły
wem atmosfery, jaką stwarzało jego najbliższe otoczenie z matką Teofano na 
czele, atmosfery pełnej uwielbienia dla kultury i tradycji anty
cznych. Wychowany pod kierunkiem Jana Philagatosa z Kalabrii, póź
niejszego arcybiskupa Piacenzy, odebrał staranne wykształcenie, po
siadł znajomość łaciny i greki oraz zapoznał się z dziejami starożytnych
cywilizacji, w szczególności zaś Italii, z którą czuł się bardziej związany
niż z rodzinną Saksonią. Toteż od 996 r. , tj. od pierwszej jego wyprawy
poza Alpy, przebywał prawie stale w Rzymie. Nawet jednorazowy po
byt Ottona III w Niemczech na przełomie 999 i 1000 r. miał raczej cha
rakter przypadkowy, zasadniczym bowiem jego celem była pielgrzymka
do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie i ułożenie stosunków z Polską. Jak
wspomnieliśmy wyżej, pod koniec 996 r. wyruszył Otto III do Włoch w
otoczeniu najprzedniejszych przedstawicieli panów świeckich i Kościoła, którzy 
w Pawii byli najpierw świadkami obwołania go przez miej
scowych feudałów królem lombardzkim, a następnie koronacji na cesa
rza, dokonanej w maju tegoż roku w Rzymie przez papieża Grzegorza V,
desygnowanego na tę godność przez Ottona III po śmierci Jana XV.
Otto III przystąpił od razu do realizacji swojej koncepcji "renovatio
imperii Romanorum". Zewnętrznym tego wyrazem jest przyjęta prze
zeń tytulatura "Romanorum imperator augustus", jaką posługiwali się
cesarze rzymscy, oraz symbolika pieczęci monarszej z wizerunkiem Ot
tona i napisem "Renovatio imperii Romanorum". W dzielnicy awen
tyńskiej Rzymu kazał sobie zbudować pałac według wzorów antycz
nych, w którym obowiązywał ceremoniał i styl życia dworskiego, wła
ściwy współczesnym cesarzom bizantyjskim. Polityka Ottona III znala
zła poparcie przede wszystkim ze strony wyższego duchowieństwa za
równo niemieckiego, jak i włoskiego, które w uniwersalizmie chrześci
jańskim widziało szerokie możliwości umocnienia swego stanowiska w
państwie i wzbogacenia swych materialnych podstaw. Największe zna
czenie miało tu jednak stanowisko papiestwa, toteż Otto III starał się
obsadzać je ludźmi sobie oddanymi. Należał do nich zarówno Grzegorz V,
jak i jego następca, Sylwester II, Francuz z pochodzenia, arcybiskup
Rawenny, wybitny uczony i intelektualista swoich czasów, którego
z Ottonem III łączyły bardzo bliskie i przyjacielskie stosunki. Zwalczał
natomiast młody cesarz surowo swoich przeciwników politycznych.
Gdy więc jesienią 996 r. doszło w Rzymie do zamachu na papieża
Grzegorza V i zastąpienia go Janem XVI, którym okazał się niedawny
wychowawca i nauczyciel Ottona, Jan Philagatos, cesarz udał się w
roku następnym do Włoch i w szybkim marszu przez Ferrarę i Ra
wennę dotarł zbrojnie do Rzymu. Jego mieszkańcy bez walki otwarli
bramy i wydali antypapieża na pastwę losu. Wprawdzie udało mu się w
ostatniej chwili zbiec, ale wnet został ujęty i poddany okrutnym tortu
rom fizycznym. Podobnie postąpiono z głównymi protektorami Jana
XVI, jakich miał w możnym rodzie rzymskim Krescencjuszów.
103



  Umocnienie się stanowiska Ottona III w samym Rzymie nie pozostało bez wpływu 
na jego zainteresowania południowymi Włochami,
stanowiącymi od dawna strefę wpływów bizantyjskich i arabskich. Tu
udało się cesarzowi bez zbrojnej rozgrywki w znacznej części osiągnąć
swe cele, uzależniając od siebie szereg buforowych księstw (Kapua,
Neapol) i obsadzając niektóre z nich wypróbowanymi sojusznikami.

STOSUNKI OTTONA III Z POLSKĄ

  Uregulowanie spraw włoskich było pierwszym etapem realizacji
uniwersalistycznych koncepcji Ottona III. Dalsze ich wcielanie w życie
zależało w dużej mierze od ułożenia nowych stosunków z Polską przez
przyznanie jej równouprawnienia w obrębie przewidywanej federacji
państw chrześcijańskich obrządku zachodniorzymskiego pod przewod
nictwem Niemiec. Tego rodzaju zbliżenie między dwoma najsilniej
szymi państwami Europy miało dla cesarstwa jeszcze jeden korzystny
aspekt. Przy wyraźnym przesuwaniu się jego punktu ciężkości do
Włoch wpływy niemieckie w Słowiańszczyźnie Połabskiej zaczęły się
raptownie kurczyć. Dalsze ustępstwa na tym terenie mogły doprowa
dzić do aktywizacji politycznej tamtejszych plemion słowiańskich i za
grożenia z ich strony pogranicznych obszarów niemieckich. Dowiodły
tego dobitnie wypadki z 997 r. , kiedy to Stodoranie znad Hoboli pode
szli pod sam Magdeburg i puścili go z dymem. Przedsięwzięta przez Ot
tona wyprawa odwetowa prócz zniszczeń i terroru nie przyniosła żad
104



nych politycznych korzyści. A tymczasem oddziały obodrycko-wiele
ckie przeprawiły się na lewy brzeg dolnej Łaby i spustoszyły okolice
Luneburga i Bardewiku. Sasi nie byli w stanie odeprzeć ataku. Z po
mocą pośpieszyły im dopiero wojska westfalskie pod wodzą Ramwar
da, biskupa Minden, które zmusiły Słowian do odwrotu. Ale nie zdo
łano narzucić im z powrotem zwierzchnictwa niemieckiego, które
utrzymało się jedynie wśród plemion serbołużyckich.
  Przy takim biegu spraw współdziałanie z graniczącą z Połabianami
Polską miało dla cesarstwa dodatkowe znaczenie. Tworzył się tym spo
sobem sprzyjający klimat dla ambitnych planów politycznych ówcze
snego władcy polskiego Bolesława Chrobrego, polegających na powołaniu do życia 
i umocnieniu własnej organizacji kościelnej w Polsce,
wyzwoleniu się z dawnych zobowiązań politycznych wobec Niemiec
oraz uzyskaniu korony królewskiej. Tymi okolicznościami należy tłu
maczyć szybkie i pozytywne załatwienie misji polskiej w Rzymie w 999 r.
w sprawie powołania trzech nowych biskupstw - w Krakowie, Wrocła
wiu i Kołobrzegu, oraz arcybiskupstwa w Gnieźnie i jego obsady przez
brata św. Wojciecha, RadzymaGautentego. W grudniu 999 r. udał się
Otto III w otoczeniu wysokich dostojników papieskich i panów świe
ckich przez północne Włochy, Niemcy i Łużyce do Polski celem odwie
dzenia grobu św. Wojciecha i przeprowadzenia z Bolesławem Chro
brym ważnych rozmów politycznych. Cesarz został z honorami powi
tany przez władcę polskiego w okolicach Iławy nad Bobrem, skąd udali
się do Gniezna. Wiosną 1000 r. na odbytym tu zjeździe Otto III po
twierdził uroczyście powzięte wcześniej w Rzymie decyzje w sprawie
organizacji kościelnej w Polsce, uwolnił Bolesława Chrobrego od obo
wiązków trybutarnych, obdarzył tytułem patrycjusza rzymskiego oraz
wyraził symbolicznie zgodę na koronację królewską. Ofiarowana go
spodarzowi spotkania gnieźnieńskiego włócznia św. Maurycego była
wyrazem uzgodnionej przez obie strony współpracy w tępieniu zakorzenionego 
głęboko wśród plemion połabskich pogaństwa i zwalczaniu
potęgującego się u nich ducha oporu. Tak więc zjazd gnieźnieński
trzeba ocenić jako wielki wyłom w dotychczasowej polityce władców
niemieckich w stosunku do Polski, dążących do jej pełnego podporząd
kowania interesom cesarstwa. Toteż kurs, jaki w tym względzie zapo
czątkował Otto III, spotkał się z dezaprobatą ze strony tego obozu feudałów 
niemieckich, który główne swe zadania i cele upatrywał w agre
sywnej polityce wschodniej.
  Podobną politykę, jak w stosunku do Polski, prowadził Otto III
również na Węgrzech. Zgodził się więc na utworzenie w tym kraju me
tropolii kościelnej w Ostrzyhomiu oraz godność królewską węgiers
kiego Stefana.

TRUDNOŚCI WE WŁOSZEGH I W NIEMCZECH
POD KONIEC RZĄDbW OTTONA III

  Wracając z Gniezna via Akwizgran do Włoch, zastał tu Otto III sy
tuację wielce dla siebie niepomyślną. Na południu oderwały się od ce
105



sarstwa księstwa: Neapol, Gaeta, Salerno, Amalfi, Kapua i Benewent,
w samym zaś Rzymie wybuchło przeciw niemu powstanie, wzniecone
przez elementy feudalne, opowiadające się za większą niezależnością
Włoch i mające za przywódcę komendanta floty rzymskiej Grzegorza
z Tusculum. Choć bunt ten został stłumiony przy pomocy wiernych ce
sarzowi wojsk niemieckich i włoskich, jednakże widoczna na każdym
kroku wrogość Rzymian zmusiła Ottona III i jego stronnika, papieża
Sylwestra II, do opuszczenia miasta i szukania schronienia w północnych 
częściach Włoch. Podjęte późną wiosną i latem 1001 r. próby opa
nowania Rzymu nie przyniosły rezultatu. W czasie dalszych przygoto
wań do ostatecznej rozprawy z przeciwnikami włoskimi w miejscowości
Paterno zastała go śmierć. Zgodnie z życzeniem pochowany został w
dawnej stolicy monarchii karolińskiej, Akwizgranie.
  Otto III pozostawił cesarstwo w sytuacji, która nie mogła napawać
optymizmem. Plan stworzenia uniwersalnego cesarstwa zachodniochrześcijańskiego 
okazał się nierealny. Chwilowe zbliżenie Niemiec do
Polski i Węgier było całym jego osiągnięciem. Włochy, które według
obrazu ewangeliarza klasztoru w Reichenau, przedstawiającego symbo
licznie uniwersalistyczne koncepcje Ottona III, miały obok Germanii,
Galii (czyli Francji) i Sclavanii (czyli Słowiańszczyzny Zachodniej) sta
nowić jeden z głównych składników federacji państw chrześcijańskich,
wyłamały się właściwie spod władzy cesarskiej. Również sytuacja w sa
mych Niemczech pod koniec panowania Ottona III u panującej tu dy
nastii mogła budzić niepokój. Korzystając z dłuższej nieobecności mo
narchy w tym kraju, jak i jego łagodnej polityki wewnętrznej, do głosu
zaczęli dochodzić wielcy feudałowie i działać na własną rękę jako
udzielni władcy w obrębie swoich posiadłości. Zaznaczył się wyraźnie
rozdział interesów prywatnych i ogólnopaństwowych. Najlepszym przy
kładem jest tu postać margrabiego miśnieńskiego Ekharda, który bez
porozumienia się z cesarzem ogłosił się księciem Turyngii i uznał Cze
chy za swoje lenno. Podobnie zaczęło się zachowywać i wyższe ducho
wieństwo w Niemczech.
  Tendencje te pogłębił jeszcze bardziej kryzys wewnętrzny, jaki wy
buchł w okresie interregnum na tle wyboru nowego króla. Otto III nie
pozostawił po sobie ani nie wskazał spadkobiercy korony niemieckiej,
do której zgłosiło pretensje aż trzech kandydatów: syn zmarłego w 995 r.
Henryka Kłótnika, książę bawarski Henryk, margrabia miśnieński
Ekhard i książę szwabski Herman. Każdy z nich miał za sobą pokaź
ną liczbę stronników, gotowych czynnie poprzeć swoich kandydatów.
Zagmatwana sytuacja wewnętrzna zaczęła się wyjaśniać w 1002 r.,
gdy Henryk bawarski z racji swoich związków pokrewieństwa i wpły
wów zdołał przeciągnąć na swoją stronę znaczną część episkopatu nie
mieckiego z arcybiskupem mogunckim na czele oraz zawładnąć insyg
niami królewskimi. W lecie 1002 r. sprzyjające Henrykowi stronnictwo
obwołało go w Moguncji królem, a tamtejszy arcybiskup dokonał aktu
koronacji. Kontrkandydaci do tronu niemieckiego elekcji tej nie uznali
i zanosiło się na dalsze zaostrzenie się całego konfliktu o władzę. Do
106



wojny domowej jednak nie doszło. Najpierw z grona przeciwników
Henryka wyeliminowany został Ekhard, który padł ofiarą zamachu,
Herman zaś, stojąc na straconej pozycji, zmuszony był poddać się Hen
rykowi jesienią 1002 r. , kiedy ów uzyskał uznanie ze strony pozostałych
ośrodków politycznych kraju - Lotaryngii, Saksonii i Turyngii.

POLITYKA WEWNĘTRZNA HENRYKA II

  Objęcie władzy przez Henryka II oznaczało ostateczne zerwanie
z utopijnymi tendencjami Ottona III, zmierzającymi do stworzenia uni
wersalnego cesarstwa, i zastąpienie ich bardziej ograniczonym progra
mem politycznym, który najlepiej wyraża napis na jego pieczęci króle
wskiej: "Renovatio regni Francorum". Był to program zakładający
przywrócenie dawnej monarchii karolińskiej pod hegemonią Niemiec.
I ten cel okazał się także nieziszczalną ideą. Wywarł jednak pewien
wpływ na działalność wewnętrzną i zagraniczną Henryka II, charakte
ryzującą się powrotem do tych kierunków polityki państwowej, które
były właściwe założycielom dynastii saskiej - Henrykowi I i jego sy
nowi Ottonowi I. A więc sprawy niemieckie wysunęły się znów na plan
pierwszy i skupiły na sobie główną uwagę czynników rządzących. Dąże
niem Henryka II było wzmocnienie władzy królewskiej i ograniczenie
wpływów możnowładztwa. Jeśli idzie o Kościół, władca starał się za
pev ůnić sobie decydujący głos przez obsadę najważniejszych stanowisk
duchownych ludźmi zaufanymi, mającymi za sobą niejednokrotnie staż
urzędniczy na dworze królewskim. Tym sposobem, a także przez osobi
sty udział w synodach niemieckich, miał Henryk możność oddziaływa
nia na hierarchię kościelną i przekształcania jej w mocne ramię swojej
polityki. Główną rolę odgrywały tu takie osobistości, jak arcybiskup
moguncki Willigis oraz biskup Burchard z Wormacji, Bernward z Hil
desheimu, Meinwerk z Paderborn i Eberhard z Bambergu. Zasługą
Henryka II było reaktywowanie biskupstwa merseburskiego oraz założenie 
biskupstwa bamberskiego, które w krótkim czasie dzięki wyjąt
kowo hojnemu uposażeniu i szerokiej działalności na polu religijnym
i kulturalnym zajęło czołowe miejsce wśród pozostałych tego typu in
stytucji kościelnych w Niemczech. Henryk II zajął się także reformą
benedyktyńskich klasztorów w Niemczech, zwłaszcza ufundowanych
przez królów niemieckich i uposażonych w ziemię państwową, z której
winne były służbę wojskową. Dopełnienie tego ostatniego obowiązku
napotykało jednakże coraz większe trudności w miarę rozluźniania się
dyscypliny zakonnej i upadku gospodarczego poszczególnych konwen
tów. Dlatego to, pragnąc uzdrowić panujące tam stosunki, Henryk II
zmusił opatów najważniejszych klasztorów niemieckich, jak Prum,
Reichenau, Fulda, Korbea i inne, do przywrócenia w podległych im
wspólnotach zakonnych Śtosunków zgodnych z obowiązującą ich regułą
i bliższego zajęcia się sprawami gospodarczymi.
  Podejmując wysiłki w celu wzmocnienia władzy królewskiej, Hen
ryk II uwzględniał także czynniki ekonomiczne, które miały zapewnić
107



jej dostateczne podstawy materialne. W tym celu popierał rozwój gór
nictwa rud srebra w okolicach Goslaru, który w związku z tym stał się
jedną z głównych rezydencji królewskich.
  Mając poparcie najpotężniejszych feudałów duchownych i części
panów świeckich, mógł Henryk II przystąpić do rozgrywki ze swymi
przeciwnikami politycznymi. W 1003 r. doszło do wojny z Henrykiem
ze Schweinfurtu, który chciał m. in. zdobyć nie obsadzone chwilowo
księstwo bawarskie. W trzy lata później wybuchły wewnętrzne zamie
szki w Dolnej Lotaryngii. Równocześnie na pograniczu flandryjsko-niemieckim 
wystąpił zaczepnie lennik francuski, graf flandryjski Baldwin,
którego dopiero poprzez ustępstwa terytorialne (nadanie Valencien
nes) zdołał Henryk II zneutralizować. Największe trudności wyłoniły
się przed nim w 1008 r. w Górnej Lotaryngii. Spowodowali je dwaj bra
cia żony Henryka z rodu Luksemburgów, usiłujący z pominięciem
prawa kanonicznego zawładnąć biskupstwem w Metzu i arcybiskup
stwem trewirskim. Henryk II sprzeciwił się tym planom, co doprowa
dziło do otwartej wojny z Luksemburgami. Dopiero w 1012 r. udało
się królowi złamać opór buntowników i uwolnić Górną Lotaryngię od
ich wpływów.
  Pilnej interwencji Henryka II wymagały także sprawy włoskie. Tu
zaraz po śmierci Ottona III miejscowa opozycja antyniemiecka wyniosła na tron 
królewski margrabiego Arduina z Ivrei. W samym Rzymie
do głosu doszła znów partia Krescencjuszów i obsadziła w tym mieście
najwyższy urząd patrycjusza. Główną siłą polityczną, która opowiadała
się za podporządkowaniem Włoch koronie niemieckiej, były tamtejsze
biskupstwa. Licząc na ich przede wszystkim poparcie Henryk II wysłał
przeciw Arduinowi księcia karynckiego Ottona, a gdy ten poniósł nad
Adygą klęskę, wyruszył tam osobiście w 1004 r. i ogłosił się w Pawii
królem włoskim. Akt ten nie miał żadnego praktycznego znaczenia,
gdyż Arduin kontrolował nadal znaczną część kraju, Henryk zaś musiał
pośpiesznie wracać do Niemiec, dokąd wzywały go komplikacje polity
czne, spowodowane ekspansywnym wystąpieniem Polski na terenie Łu
życ i Czech.

WOJNA POLSKO-NIEMIECKA

  Niezależnie od czynników wewnętrznych, rodzących tendencje do
podbojów feudalnych, kierunek tego wystąpienia określały niewątpli
wie słabość cesarstwa po śmierci Ottona III i jego niezdolność do spra
wowania władzy w uzależnionych siłą krajach słowiańskich. W okresie
nie wygasłych jeszcze w Niemczech walk o koronę królewską, wnet po
śmierci nieprzejednanego wroga Słowian, margrabiego Ekharda, Bole
sław Chrobry przekroczył Odrę i przy poparciu miejscowej ludności za
jął Łużyce, docierając aż do Łaby i Sali. Akt ten był naruszeniem inte
resów niemieckich na tym terenie, stanowiącym od czasów wyprawy
Gerona w 963 r. część składową cesarstwa. Ponieważ jednak wyparcie
Chrobrego z zawładniętych obszarów w ówczesnej sytuacji wewnę
108



trznej Niemiec przekraczało możliwości Henryka II, postanowiono szu
kać pokojowych dróg rozwiązania konfliktu. W tym celu w 1003 r. zwołał Henryk 
II zjazd do Merseburga, na którym wyraził zgodę na po
dział Łużyc między Polskę i Niemcy. Wschodnia część spornego kraju
łącznie z ziemią Milczan miała przypaść księciu polskiemu jako lenno
niemieckie. Strona polska domagała się jeszcze Miśni, mającej wielkie
znaczenie strategiczne. Ostatecznie jednak przeszła ona w ręce skoliga
conego z Chrobrym i popierającego go Guncelina, brata zmarłego mar
grabiego Ekharda.
  Układ merseburski, którego warunki dyktowała strona polska, był
poważną porażką polityczną ówczesnych Niemiec. Dlatego też czynniki
żądne rewanżu dążyły od razu do jego zerwania i sprowadzenia ostate
cznych rozstrzygnięć na drogę wojenną. Tymi zapewne pobudkami kie
rowali się organizatorzy zamachu na życie Chrobrego, gdy ten opu
szczał Merseburg, udając się w drogę powrotną do kraju. Z pomocą
zaskoczonemu władcy polskiemu przyszli niemieccy przeciwnicy Hen
ryka II z przedstawicielem możnego rodu Babenbergów, Henrykiem ze
Schweinfurtu, na czele. Chrobry wyszedł z opresji cało, mszcząc po
drodze zdradziecką napaść spaleniem niemieckiego grodu Strzały
i uprowadzeniem stąd wielkiej liczby jeńców. Napięte wskutek tego
wydarzenia stosunki polsko-niemieckie uległy dalszemu pogorszeniu
z powodu interwencji Chrobrego w Czechach, gdzie toczyła się krwawa
wojna domowa o tron książęcy między Bolesławem III Rudym i jego
młodszymi braćmi. Władca polski początkowo popierał stronę seniora
i dopomógł mu w przejęciu władzy. Wnet jednak zmienił swój stosu
nek do Bolesława, zwabił go zdradziecko do Polski w zimie 1003 r.
i oślepił, a sam wkroczył do Pragi i ogłosił się księciem Czech. Przyłą
czenie tego kraju do państwa Piastów było dla Niemiec dodatkowym
ciosem. Traciły bowiem ziemie, które od początku X w. stanowiły ich
lenno i płaciły królom niemieckim wysoki trybut. Zespolenie Łużyc
i Czech z Polską było poważnym zagrożeniem interesów i polityki nie
mieckiej na wschodzie, dlatego też Henryk II postanowił działać nie
zwłocznie w celu storpedowania idei Chrobrego, polegającej na stwo
rzeniu silnego państwa słowiańskiego jako przeciwwagi cesarstwa.
W tym celu wystąpił z propozycją kompromisowego załatwienia sporu
o Czechy, godząc się na ich związek z Polską, ale jako lenna niemie
ckiego. W razie odrzucenia tej propozycji zagroził wojną. Chrobry nie
przyjął warunków wysuniętych przez stronę niemiecką przypuszczając
zapewne już wtedy, że wojna z Niemcami stanie się nieunikniona, gdy
tylko Henryk II będzie mógł przerzucić większość swoich sił na granicę
wschodnią. Uprzedzając tę ewentualność, Chrobry rozpoczął wojnę w
sierpniu 1003 r., uderzając na marchię miśnieńską. Początkowo obu
stronne działania wojenne ograniczały się do pustoszenia kraju i brania
łupów. Wojna rozgorzała na wielką skalę jesienią 1004 r., gdy pozycja
Henryka II w Niemczech uległa wyraźnej poprawie i wprowadzone zo
stały przez niego do walki z Polską większe siły. Poparty przez niechę
tne Chrobremu elementy w Czechach, Henryk opanował Pragę, wyparł
109



z niej resztki załóg polskich i osadził na tronie czeskim oddanego sobie księcia Jaromira. Z Czech niezwłocznie 
skierował pochód na Łużyce, z których również Chrobry musiał się wycofać. Zachęcony tym powodzeniem zarządził 
Henryk II generalną wyprawę na Polskę na sierpień 1005 r. Wojna przeniosła się teraz na teren Śląska. W okolice 
Magdeburga ściągało feudalne rycerstwo niemieckie, posiłki Czechów, Bawarów i Wieletów, którzy na zjeździe 
kwedlinburskim z 1003 r. zgodzili się uznać zwierzchność polityczną Niemiec w zamian za wstrzymanie przez to państwo 
akcji chrystianizacyjnej w tej części Słowiańszczyzny Połabskiej. Spod Magdeburga połączona armia Henryka II 
ruszyła ku Odrze w okolice Krosna, gdzie znajdowały się dogodne przejścia przez rzekę i skąd prowadziła droga do 
Poznania. Przewaga liczebna i lepsze uzbrojenie wojsk nieprzyjacielskich zmusiły Chrobrego do unikania walnych 
bitew i prowadzenia akcji bojowych o charakterze partyzanckim. Zasadzka, wciąganie wroga w głąb kraju, niszczenie 
mostów i grobli, tworzenie zasieków — oto sposoby walki skutecznie stosowane przez władcę polskiego w wojnie z 
cesarstwem. Po sforsowaniu Odry armia niemiecka zaczęła posuwać się w stronę Wielkopolski. Po drodze poniosła 
jednak wielkie straty i musiała zatrzymać się przed Poznaniem, gdzie w 1005 r. zawarto układ pokojowy. Chrobry musiał 
prawdopodobnie pogodzić się z utratą Czech i Łużyc. Ale nawet w tym wypadku kampanię z 1005 r. należy ocenić jako 
niewątpliwy sukces polskich sił zbrojnych, które zmusiły Henryka II do wycofania się poza Odrę.
W dwa lata po pokoju poznańskim Bolesław Chrobry wykorzystując ciężką sytuację polityczną w Niemczech 
opanował ponownie Łużyce. Henryk II nie mógł temu zapobiec, w tym bowiem czasie znajdował się na zachodnich 
granicach swego państwa zajęty tłumieniem antykrólewskiej rebelii. Dopiero w 1010 r. zorganizował przeciw Polsce ko-
lejną wyprawę, w której sam nie brał udziału, a jej przeprowadzenie zlecił takim osobistościom feudalnym, jak książę 
Bernard, książę czeski Jaromir, margrabiowie Gero i Herman oraz biskupi Tagino, Arnulf i Meinwerk. Tym razem ofiarą 
napadu niemieckiego padła ziemia śląskich Dziadoszan. Po jej złupieniu najeźdźcy ruszyli na Głogów, skąd z powodu 
ulewnych deszczów, a być może i nikłych nadziei na sukcesy rozpoczęli odwrót. W wyniku tej nieudanej kampanii 
zawarty został w 1013 r. układ w Merseburgu, na mocy którego Polska zatrzymała Łużyce jako lenno niemieckie, 
Henryk zaś zobowiązał się przyjść Chrobremu z pomocą wojskową przeciw Rusi Kijowskiej.
Przyjęte przez Niemców warunki były nie tylko wykładnikiem ich niepowodzeń militarnych. Akceptacja postulatów 
strony polskiej podyktowana była także sytuacją w Rzymie, która wymagała obecności króla niemieckiego na miejscu 
w celu przywrócenia tam porządku, zakłóconego walką możnych rodów rzymskich o tron papieski po śmierci Sylwestra 
II. Zasiadł na nim ostatecznie dzięki interwencji Henryka II tuskulańczyk Benedykt VIII, który w 1014 r. koronował go 
na cesarza. Akt ten nie przyniósł jednak Henrykowi tak we Włoszech, jak i w samym
110


Rzymie konkretnych korzyści, władca bowiem miał tu przeciw sobie bardzo silną opozycję, której nie był w stanie 
złamać i zmusić do pełnej uległości.
Po powrocie do kraju podjął Henryk II jeszcze jedną próbę złamania potęgi Chrobrego i uczynienia go lennikiem 
cesarstwa. Władca polski nie myślał jednak poddać się naciskowi Henryka, który wezwał go przed swój sąd, tym 
bardziej że niebezpieczeństwo ze strony Rusi zostało chwilowo zażegnane. Henryk II rozpoczął tymczasem przygoto-
wania do wojny z Polską. Na ziemi Dziadoszan na Śląsku, którą obrano za punkt koncentracyjny, miały połączyć się 
oddziały niemieckie pod dowództwem cesarza oraz saskie prowadzone z północy przez księcia Bernarda, od południa 
zaś z posiłkami czeskimi i bawarskimi miał nadejść książę czeski Udalryk. Wyprawa skierowała się starym szlakiem 
wojennym przez Łużyce ku Krosnu nad Odrą, którą po zaciętej walce udało się Niemcom sforsować. Dalszy marsz ku 
Wielkopolsce uniemożliwił im manewr Chrobrego, który nie dopuścił do połączenia się z wojskami cesarza posiłków 
saskich. Nie zjawiły się także w wyznaczonym miejscu oddziały czeskie księcia Udałryka. Wobec więc groźby 
okrążenia cesarz postanowił zawrócić z drogi. Przerzuciwszy swe rycerstwo na drugi brzeg Odry, zmierzał przez ziemie 
Dziadoszan w stronę Budziszyna. Źle obrana trasa utrudniała odwrót przed nacierającymi Polakami. Spostrzegłszy 
niebezpieczeństwo, Henryk II opuścił towarzyszy broni, przekazując dowództwo arcybiskupowi Geronowi i palatynowi 
Burchardowi. Niemcy nie zdołali jednak uniknąć bitwy, która kosztowała ich dziesiątki najprzedniejszych panów, 
poległych na placu boju. Pościg za cofającym się nieprzyjacielem trwał nadal. Cesarz zatrzymał się dopiero w 
Merseburgu, skąd wysłał pośpiesznie oddział do Miśni z obawy przed utratą tego ważnego grodu, a sam próbował za-
kończyć wojnę zawarciem układu z Polską, oczywiście przy zachowaniu dla cesarstwa decydującego głosu.
Próby te jednak zawiodły. Henryk wydał więc kolejne polecenie sposobienia się do nowej wojny z Polską. 
Przygotowania, które miały być zakończone w lecie 1017 r., odbywały się w sprzyjających dla cesarstwa warunkach 
międzynarodowych. Z Rusi, gdzie do władzy doszedł książę Jarosław, szły na dwór Henryka II obietnice przyłączenia 
się do koalicji antypolskiej. Żywiono też nadzieje, że i król węgierski Stefan weźmie udział w wojnie po strome Niemiec. 
Zanosiło się więc na atak na Polskę z trzech stron. W cesarstwie poprzedzono go opracowaniem dokładnego planu 
działania. W projektowanej wyprawie miały wziąć udział przede wszystkim oddziały biskupie, Wieleci, Czesi i 
Obodryci. Z dokumentu Henryka II, wystawionego w czasie wyprawy na Polskę, poznajemy szereg znakomitych 
osobistości niemieckich, świeckich i duchownych, jak: arcybiskup moguncki Erkanbald, trewirski Poppo, magdeburski 
Gero i bremeński Unwan, biskupi: Halberstadtu, Bambergu, Metzu, Wiirzburga, Mlinster, Farmy, Minden, Merseburga 
i Hobolina. Z panów świeckich dokument wymienia księcia Bernarda, grafów Zygfryda i Ezikona. Margrabiowie sascy 
przyłączyli się do wyprawy
111



prawdopodobnie później. Z okolic Magdeburga szlakiem pochodu 1005 r. ruszyli 
Niemcy przez Łużyce ku Dobremu Ługowi, gdzie
połączyli się z Czechami i częścią Wieletów. Stąd połączone siły skiero
wane zostały w okolice Krosna nad Odrą. Tym razem Henryk II zrezy
gnował jednak z przeprawy przez rzekę i marszu na Poznań, a skiero
wał się pod Głogów. Po kilkudniowym oblężeniu tamtejszego grodu
odstąpił od niego i przerzucił swe wojska daleko na południe pod Niemczę, 
dokąd już wcześniej wysłał silne patrole. Rozgorzały zaciekłe
walki o ten gród, broniony przez miejscową załogę, na której załamała
się wyprawa Henryka II. Jej męstwo nie uszło uwagi uczestnika wy
prawy cesarskiej na Polskę, kronikarza niemieckiego Thietmara, który
zanotował, że nigdy nie słyszał o oblężonych, "którzy by z większą od
nich (tj. obrońców Niemczy] wytrwałością i bardziej przezorną zarad
nością zabiegali o swoją obronę". Jednocześnie w obozie niemieckim
szerzyły się choroby, a w samych Niemczech doszło do rozruchów we
wnętrznych. Cesarz postanowił więc zakończyć wyprawę i wrócić do
kraju. W drodze powrotnej, która wiodła przez Czechy do Mersebur
ga, rycerstwo niemieckie doznało ciężkich strat. Niemcom nie pozostało nic 
innego, jak zawrzeć pokój, do którego skłaniał się i Chrobry
z uwagi na przygotowania do wyprawy kijowskiej. 30 I 1018 r. zawarty
został układ w Budziszynie, na mocy którego Łużyce, Milsko i Morawy
pozostały przy Polsce. Dla Niemiec był to więc pokój, jak powie wspo
mniany Thietmar, "nie taki, jaki być powinien, lecz jaki dało się za
wrzeć w ówczesnej sytuacji". Pokój budziszyński zakończył pierwszy
etap wojen polsko-niemieckich i odsunął od Polski na kilka lat niebez
pieczeństwo agresji feudalnych Niemiec.

POLITYKA WŁOSKA HENRYKA II I STOSUNKI Z FRANCJĄ

  Niepowodzenia w działaniach wojennych z Polską miały zrekom
pensować Henrykowi II pewne pociągnięcia polityczne na terenie
Włoch do czego zachęcał go usilnie ówczesny zwierzchnik Kościoła za
chodniorzymskiego Benedykt VIII. Papież ten zorganizował w 1016 r.
udaną wyprawę na Sardynię, z której wyparł Arabów. Głównym jed
nak jego celem było zagrodzenie drogi odradzającym się i wzrastają
cym wpływom bizantyjskim w południowowłoskich księstwach, co
przekraczało możliwości samego papieża. Dlatego też pod koniec 1021 r.
wyruszył Benedykt osobiście do Niemiec, aby nakłonić cesarza do
zbrojnego wystąpienia przeciw posiadłościom bizantyjskim na terenie
Włoch. Propozycja ta spotkała się z pełną aprobatą. Na początku 1022 r.
silna armia niemiecka pod dowództwem cesarza i towarzyszącego mu
papieża rozpoczęła ofensywę na szerokim froncie, posuwając się ku po
łudniowym wybrzeżom Półwyspu Apenińskiego. Do walnej rozprawy
z Bizancjum jednak nie doszło. Działania wojenne bowiem ograniczyły
się do walk lokalnych z przeciwnikami Henryka II w księstwach Kapui
i Salerno, które znów poddane zostały jego zwierzchnictwu. Same źródła 
rywalizacji między obu cesarstwami nie zostały jednak usunięte.
112



  Po powrocie z wyprawy włoskiej jesienią 1022 r. musiał Henryk II
zająć się ponownie sprawami Lotaryngii, która stała się obiektem eks
pansywnej polityki hrabiów francuskich, Baldwina hr. Flandrii i Odo
na II hr. Blois. Aby ich izolować, zawarł Henryk II w 1023 r. układ
przyjaźni z królem francuskim Robertem.
  W lecie 1024 r. Henryk II zmarł, pozostawiając swemu następcy
państwo, ogólnie rzecz biorąc, w znacznie lepszej sytuacji niż ta, w ja
kiej je przejmował w 1003 r. Wzmocnił Niemcy przede wszystkim we
wnętrznie, a i w polityce zagranicznej, mimo sprawy Łużyc i Moraw,
które odpadły na rzecz Polski, zdołał uchronić cesarstwo przed utratą
przodującego stanowiska w Europie.

POLITYKA WEWNĘTRZNA KONRADA II

  Na bezdzietnym Henryku II wymarła męska linia dynastii saskiej.
Sprawa wyboru nowego króla stwarzała znów dla najważniejszych
ugrupowań i ośrodków politycznych kraju okazję do podjęcia walki
o koronę królewską. Tym razem elekcja dokonana jesienią 1024 r.
miała wyjątkowo zgodny przebieg. Wprawdzie początkowo wysunięto
dwóch kandydatów, braci stryjecznych Konradów, książąt frankońs
kich, spokrewnionych z dynastią saską w linii żeńskiej (byli prawnu
kami najstarszej córki Ottona I i Konrada Czerwonego, księcia lotaryń
skiego), ale gdy młodszy, popierany jedynie przez własnych wasali,
stracił widoki zwycięstwa, cała uwaga bardzo licznego zjazdu panów
niemieckich skoncentrowała się na Konradzie starszym, synu frankoń
skiego grafa Henryka, ożenionym z księżniczką szwabską Gizelą. On
też został wybrany królem niemieckim głosami nie tylko sprzyjających
mu od początku Franków, Szwabów i Bawarów, lecz także opozycyjnie
nastawionych Sasów i Lotaryńczyków. Wybór został także uznany
przez młodszego Konrada w specjalnym układzie, kończącym spór
między pretendentami do tronu niemieckiego.
  Konrad II (1024-1039) jako założyciel nowej dynastii frankońskiej
poszedł wyraźnie śladami swego poprzednika. I jego bowiem działal
ność wewnątrzpaństwowa zmierzała do dalszego wzmocnienia władzy
królewskiej i ograniczenia potęgi wielkich feudałów świeckich. Kościół
mial być nadal ściśle związany z osobą panującego, decydującego o ob
sadzie arcybiskupstw i biskupstw, których funkcjonariusze poza działa
lnością administracyjno-religijną stanowili ważny element aparatu pań
stwowego. Za niesubordynację wobec króla odpowiadali zwierzchnicy
Kościoła przed jego sądem. Konrad II przeciwstawiał się zdecydowanie
wszelkim próbom reformy, która mogła przynieść Kościołowi pełną
emancypację spod władzy świeckiej. Konrad II szukał także oparcia w
średnim i drobnym rycerstwie, osadzony na ziemi państwowej, z któ
rej pełniło swoje powinności wojskowe. Aby tych ludzi w pełni pozy
skać dla określonych celów politycznych, Konrad II przyznał im prawo
  dziedziczenia lenn. Możnowładztwo, które w stosunku do własnych
wasali stosowało nadal zasadę czasowego charakteru lenn, znalazło się
113



w związku z realizowaną w tym względzie polityką Konrada w konflik
towej sytuacji ze swymi poddanymi z niższego szczebla drabiny feudal
nej. Było to jednak najbardziej na rękę Konradowi, który tym sposo
bem zmierzał do osłabienia i izolacji najpotężniejszych elementów spo
łecznych w kraju.
  Konrad II przywiązywał także dużą wagę do rozwoju gospodar
czego królewszczyzn, które stanowiły główne źródło dochodów królews
kich i materialną podstawę władzy centralnej. Za jego rządów powięk
szono obszary ziemi uprawnej o nowe kompleksy użytków, uzyskane w
drodze rozwoju osadnictwa oraz rewindykowania majątków państwo
wych z rąk niektórych feudałów. Rozwój terytorialny dóbr królewskich
nie był jedyną troską nowego władcy. Chodziło mu także o postawienie
ich na odpowiednim poziomie gospodarczym i organizacyjnym. W tym
celu rozwinął znaną już wcześniej wielkiej własności kościelnej instytu
cję ministeriatu. Ministeriałowie to kategoria ludności niewolnej, ściśle
związanej z osobą właściciela ziemi, na którego rzecz pełniła różne po
sługi w zamian za użytkowanie przydzielonych jej gospodarstw. Część
spośród ministeriałów przeznaczona była właśnie do nadzorowania
i administracji królewszczyzn, osiągających dzięki temu znaczny sto
pień samowystarczalności gospodarczej i dochodowości.

POLITYKA WŁOSKA

  Opanowawszy sytuację wewnętrzną w kraju, mógł Konrad II wystą
pić na arenie międzynarodowej jako rzecznik ekspansywnej polityki
Niemiec. Wychodząc z tego stanowiska, za najpilniejsze zadanie uznał
przywrócenie zwierzchnictwa niemieckiego nad Włochami, gdzie po
śmierci Henryka II doszło do wzrostu niepodległościowych nastrojów.
Podjęta w tym celu wyprawa wojenna poza Alpy na przełomie 1026
i 1027 r., wspomagana przez północnowłoskich biskupów, przyniosła
Konradowi chwilowe sukcesy, których najpełniejszym wyrazem było uzyskanie 
korony lombardzkiej, a następnie koronacja na cesarza dokonana w 1027 r. przez 
papieża Jana XIX.
  W kilka lat później doszło we Włoszech do poważnych niepokojów
i walk klasowych między najpotężniejszymi feudałami i uzależnionymi
od nich rzeszami drobnego rycerstwa. To ostatnie stanowiło poważną
siłę społeczną i od jej pozyskania zależało w dużej mierze utrzymanie
się wpływów niemieckich po drugiej stronie Alp. Toteż Konrad II, ła
miąc wyraźnie dotychczasowe zwyczaje, charakteryzujące się ścisłym
sojuszem królów niemieckich z możnowładztwem włoskim, stanął po
stronie jego przeciwników, przyznając wszystkim niższym wasalom w
tym kraju prawo dziedziczenia lenn, sądownictwo stanowe i możliwości
odwoływania się od jego wyroków do sądu cesarskiego.
  Inną natomiast politykę prowadził Konrad II w stosunku do rozwi
jających się szybko miast lombardzkich. Choć podjęły one walkę z feu
dałami o niezależność i samorząd, nie uzyskały poparcia cesarza, gdyż
osiągnięcie przez miasta ich celów równałoby się także ograniczeniu
114



praw i dochodów, jakie w komunach tych przysługiwały monarsze.
Poza tym poparcie miast w ich walce z panami feudalnymi doprowadziłoby 
niechybnie do dalszego zaostrzenia się i tak już napiętych stosunków między 
cesarzem a wielkimi właścicielami ziemskimi. Do zbrojnego starcia z nimi nie 
chciał Konrad dopuścić. Wolał bowiem realizować swe cele w drodze wygrywania 
konfliktów społecznych we Włoszech i ścierania się przeciwstawnych sobie sił, 
wśród których na plan pierwszy wysuwały się zdecydowanie miasta. O ich potędze 
politycznej i militarnej mógł się cesarz naocznie przekonać już w czasie swych 
walk ze zbuntowanym Mediolanem i jego arcybiskupem Aribertem. Powstanie 
zostało wprawdzie stłumione, ale o pełnym przywróceniu tu stosunków 
odpowiadających ambicjom Konrada nie mogło być mowy.

POLITYKA WSCHODNIA

  O wiele większe rezultaty przyniosła Konradowi jego polityka
wschodnia. Początki rządów tego władcy żadnych sukcesów na tym od
cinku nie zapowiadały. Po śmierci Bolesława Chrobrego w 1025 r. tron
polski przeszedł w ręce jego syna Mieszka II. Pojął on wcześniej za
żonę księżniczkę lotaryńską Rychezę, co przyjęto w Niemczech za za
powiedź ścisłego przymierza polsko-niemieckiego i ewentualnych
ustępstw ze strony wschodniego sąsiada cesarstwa. Przewidywania te
okazały się jednak zawodne. Mieszko II był bowiem władcą ambitnym
i nieustępliwym, idącym wyraźnie w ślady swego ojca. Świadczy o tym
nie tylko koronacja królewska, lecz także jego posunięcia militarne w
stosunku do Niemiec. Bezpośrednim powodem konfliktu między obu
państwami była dezaprobata ze strony Konrada godności królewskiej
Mieszka II oraz podjudzanie przeciw niemu wrogich sił zarówno w Pol
sce, jak i poza jej granicami. Terenem starć zbrojnych była początkowo
Saksonia, gdzie Mieszko II w 1028 r. nagłym uderzeniem spustoszył ten
kraj i uprowadził licznych jeńców i brańców głównie spośród zaprzyja
źnionych z Niemcami Słowian Połabskich. Konrad II jeszcze w tym sa
mym roku rozpoczął przygotowania do akcji odwetowej, starając się
zmobilizować odpowiednie siły rycerstwa niemieckiego i pozyskać po
parcie ze strony nieprzychylnych w tym czasie Polsce Czechów. Latem
1029 r. z okolic Magdeburga wyruszył Konrad na czele zgromadzonej
tam armii w stronę zachodniej granicy Polski, dążąc do walnej roz
prawy z wojskami Mieszka II. Ten jednak, stosując niezawodną tak
tykę unikania globalnego starcia, wciągał nieprzyjaciela w nie znane
i niedogodne dla niego do walki tereny i tam zadawał poważne straty.
W wyniku tych niepowodzeń cesarz zarządził odwrót, próbując jeszcze
po drodze bezskutecznie opanować Budziszyn. W całej tej kampanii
jedynie Czesi, prowadzący równocześnie działania przeciw Polsce na
terenie Moraw, uzyskali tu znaczne sukcesy. W zimie 1030 r. Miesz
ko II wznowił nagle operacje wojenne przeciw Konradowi, zadając mu
ponownie klęskę i siejąc spustoszenie w kraju.
  Wkrótce nastąpił jednak niespodziewany zwrot w dotychczasowym
115



przebiegu wojny polsko-niemieckiej, do czego przyczynił się w głównej
mierze ostry kryzys wewnętrzny w państwie polskim. Rozpoczęły się
walki dynastyczne o władzę między Mieszkiem II i jego bratem Bezprymem. Na 
postawę tego ostatniego oprócz poparcia ze strony miejscowego możnowładztwa 
niemały wpływ miało uwikłanie się Mieszka II
w wojnę z Niemcami i osłabienie skutkiem tego jego czujności w spra
wach wewnętrznych kraju. Bezprym wykorzystał natychmiast dogodną
sytuację, zwracając się o pomoc do Konrada. Poparcie zbuntowanego
księcia polskiego leżało jak najbardziej w interesie cesarza. Otwierało
bowiem szansę uzyskania tanim kosztem korzyści, jakich nie udało się
dotąd osiągnąć za pomocą miecza. Za obiecaną pomoc musiał Bezprym
odesłać polskie insygnia królewskie, zaprzestać działań wojennych
z Niemcami i uznać ich zwierzchnictwo polityczne nad Polską. Nie
długo jednak cieszył się zwycięstwem nad bratem, gdyż wkrótce po ob
jęciu władzy został zamordowany. Mieszko II znów objął ster rządów,
ale tym razem jako protegowany Konrada i uznający jego zwierzchność
książę okrojonego na rzecz dwóch innych członków dynastii terytorium. Była to 
właściwie całkowita kapitulacja, której skutki jeszcze bar
dziej pogłębiło wielkie powstanie ludowe po śmierci Mieszka II. Ogar
nęło ono prawie całą Polskę i pogrążyło ją w stan kompletnej anarchii
i słabości, trwającej aż do 1038 r., kiedy to przy poparciu Konrada wła
dzę w kraju objął Kazimierz Odnowiciel.
  Konrad II w swej polityce zagranicznej kierował się większym re
alizmem niż jego poprzednicy, którzy prowadzili wielokierunkową ek
spansję feudalną i mieli w związku z tym przeciwko sobie wszystkich
sąsiadów. Ów władca ograniczył wyraźnie swoje zaborcze plany, kon
centrując je na wschodniej i południowo-zachodniej granicy państwa
niemieckiego. Z tego względu uległy wyraźnej poprawie i normalizacji
stosunki z Danią, czego wyrazem były nie tylko zaręczyny syna Kon
rada II, Henryka, z córką króla duńskiego Knuta, Gunhildą, lecz także
przekazanie Danii spornego od dawna kawałka Szlezwiku. W nową,
pokojową fazę wkroczyły także stosunki niemiecko-węgierskie. W 1031 r.
oba państwa zawarły układ pokojowy, wyznaczający granicę między
nimi na rzece Litawie.

POZYSKANIE BURGUNDII

  Największym jednakże osiągnięciem politycznym Konrada II było
pozyskanie królestwa Burgundii. Powstało ono z połączenia w 933 r.
właściwej Burgundii z graniczącą z nią od południa Prowansją. Tylko
niewielka częśc  pierwotnej Burgundii znalazła się w granicach Francji.
Reszta prowadziła niezależny byt polityczny. Za pretekst do wystąpie
nia z pretensjami do tej bogatej i ze względu na swe położenie geogra
ficzne ważnej dla cesarstwa krainy posłużył Konradowi II układ zawarty między 
jego poprzednikiem, Henrykiem II, i królem burgundzkim Rudolfem III, w myśl 
którego Burgundia miała stać się częścią
państwa niemieckiego. Po śmierci Henryka II Rudolf uznał swe zobo
wiązania za nieważne i wygasłe i wtedy Konrad II wystąpił z własną ich
interpretacją, uważając wspomniany układ za nadal obowiązujący jako
umowa nie między dwoma monarchami, lecz między dwoma państwa
mi. Rudolf początkowo opierał się, oczekując wyników interwencji
Konrada we Włoszech. Gdy ta jednak zakończyła się dla cesarza pomy
ślnie, Rudolf uznał dochodzenia Konrada za uzasadnione i tym samym
losy korony burgundzkiej zostały przesądzone. Decyzja Rudolfa nie
usuwała wszystkich trudności, jakie piętrzyły się przed władcą niemiec
kim w drodze do celu. Miał bowiem jeszcze do pokonania dwóch ry
wali - księcia szwabskiego Ernesta i hrabiego Szampanii Odona. Er
nest sprzymierzył się z nieprzychylnymi Konradowi książętami lotaryń
skimi, ale główną siłą, na którą najbardziej liczył, mieli być jego wasa
le. Tymczasem po trzykroć wezwani pod broń, odmówili mu posłuszeń
stwa. W tych warunkach Ernest nie tylko nie mógł podjąć poważniej
szych kroków wojennych przeciw Konradowi, ale musiał sam przed
nim się ukrywać. Schwytany na terenie Schwarzwaldu, został stracony
przez ludzi cesarza. Po śmierci Rudolfa w 1032 r. na placu boju pozo-
stał jeszcze Odo, wspierany przez panów burgundzkich, którzy oba
wiali się utraty swych wpływów i roli pod rządami Konrada. Miał jed
nak Odo przeciw sobie króla francuskiego, z którym cesarz zawarł
przymierze, przewidujące wzajemną pomoc w walce ze wspólnym wro
giem. Zorganizowane następnie dwie wyprawy Konrada II zmusiły osa
motnionego Odona w 1034 r. do kapitulacji i zgody na przyłączenie
Burgundii do cesarstwa. W ten sposób królestwo francuskie zostało
pozbawione bezpośredniego kontaktu z Włochami, tracąc swoje
wpływy i możliwości przeciwstawiania się na tym terenie ekspansji nie
mieckiej. Sama natomiast Burgundia mimo związków politycznych z
Niemcami zachowała swoją odrębność kulturalną i ścisłą więź ze świa
tem romańskim.
  Pozyskanie królestwa burgundzkiego umocniło jeszcze bardziej sta
nowisko Konrada w samych Niemczech, gdzie pod koniec rządów mógł
bez przeszkód realizować politykę dynastyczną, zmierzającą do najściślej
szego zespolenia wszystkich ziem pod swoim berłem i przekazania ich w
spadku potomkowi. W tym duchu działając, w latach 1037-1039 nadał
swemu synowi Henrykowi kolejne księstwa: bawarskie, szwabskie i ka
rynckie, stwarzając mu tym sposobem dobry punkt wyjścia na przyszłość
do ubiegania się o koronę niemiecką. Konrad II zmarł w czerwcu 1039 r.

KULTURA NIEMIECKA

  Kultura niemiecka wczesnego średniowiecza nie różniła się pod wie
loma względami od współczesnego jej dorobku cywilizacyjnego całej
Europy Zachodniej. Dziedzicząc tradycje starogermańskie i pokaroliń
skie, mieszkańcy ziem niemieckich w miarę konsolidacji politycznej
i zacieśniania się międzyplemiennych związków gospodarczych zaczęli
wyodrębniać się z tej wspólnoty i w niektórych dziedzinach życia du
chowego i materialnego wytwarzać własne, specyficzne cechy.
117



  Tym wskaźnikiem, który najlepiej ilustruje pogłębianie się etni
cznokulturowych podziałów, jest język jako jedno z podstawowych
znamion każdego narodu. Język niemiecki kształtował się w długim
procesie, którego początków ani przebiegu do połowy VIII w. n.e. nie
da się odtworzyć. Sama jego współczesna, rodzima nazwa deutsch, od
powiadająca starogermańskiemu diutisk, wywodzi się z frankijskiego
słowa diot, oznaczającego oddział pospolitego ruszenia. Na łacinę prze
łożono ten wyraz po raz pierwszy w 786 r. w formie theodisce i tam też
od połowy IX w. upowszechniać zaczęła się nazwa plemienna Niemców
w postaci theodisci. W Niemczech natomiast w tekstach od X do XIV w.
posługiwano się nazwą Teutonici i jej derywatami.
  Pierwsza faza języka niemieckiego to tzw. język starowysoko-nie
miecki (Althochdeutsch). Datuje się na czasy od połowy VIII w., kiedy
pojawiły się pierwsze znane dziś jego zabytki pisane, do końca XI w.
Pod względem dialektu niemiecki obszar językowy nie był jednolity.
Dzielił się na trzy główne odłamy gwarowe: dolnoniemiecki (Nider
deutsch), zajmujący obszary na północ od linii Dusseldorf Kassel
Frankfurt nad Odrą, środkowoniemiecki (Mitteldeutsch), używany we
Frankonii, Turyngii i Górnej Saksonii, oraz górnoniemiecki (Ober
deutsch), obejmujący swym zasięgiem Bawarię, Austrię, Szwabię i część
Szwajcarii. Dialekty górno- i środkowoniemieckie, określane także
wspólnym mianem obszaru językowego wysokoniemieckiego (Hochdeutsch), wniosły 
główny wkład do powstania ogólnonarodowego ję
zyka niemieckiego.
  Najstarszym znanym dziś zabytkiem piśmiennictwa niemieckiego
jest słownik łacińsko-niemiecki zwany Abrogans, powstały we Frei
singu w 765 r. Dalsze pisane próbki języka staroniemieckiego zacho
wały się jako produkt uboczny tekstów łacińskich w postaci wyrazów
i zdań zapisanych między wierszami lub na marginesach pergaminowych kart. 
Wyszły one spod pióra komentatorów treści poszczególnych
pomników piśmiennictwa łacińskiego. Później pojawiły się także pierw
sze glossaria niemieckie, wśród których za najcenniejsze uchodzą po
wstałe pod koniec VIII w. Vocabularium Sancti Galli oraz tzw. Glosy
kasselskie (Kasseler Glossen). Obok słowników podejmowano tłuma
czenia tekstów łacińskich o treści religijnej, jak traktaty teologiczne,
hymny, kazania, reguły zakonne i inne, celem ich spopularyzowania
wśród szerokich rzesz wiernych nie znających łaciny. Niektóre z tych
przekazów, jak np. tzw. Evangelienharmonie z około 830 r. czy prze
róbka na język niemiecki traktatu Izydora z Sewilli o dogmacie Trójcy
Św. z końca IX w. , świadczą o wysokim wykształceniu i głębokiej wie
dzy teologicznofilozoficznej ich autorów.
  Wraz z postępem chrystianizacji i związanym z nią rozwojem piśmiennictwa 
pojawiły się na terenie Niemiec pierwsze oryginalne
utwory literackie, których treść miała początkowo wyłącznie religijny
charakter. Najstarszym zabytkiem tego typu jest tzw. Modlitwa wesso
bruńska (Wessobruner Gebet), spisana w VIII w. w jednym z najstar
szych ośrodków kulturalnych w Niemczech, w klasztorze benedyktyń
118



skim w Fuldzie. Tu w pierwszej połowie IX w. działał Hrabanus Maurus, jeden z 
najwybitniejszych przedstawicieli życia umysłowego tych
czasów. Był autorem kilku dzieł, wśród których czołowe miejsce zaj
muje podręcznik O wychowaniu kleryków (De clericorum institutione),
będący kompilacją opartą na pismach Ojców Kościoła. Pisał po łacinie,
troszcząc się równocześnie o zachowanie dla potomnych zabytków piś
miennictwa w języku niemieckim, które z jego inicjatywy przepisywano
i rozpowszechniano. Najwybitniejszym lirykiem tego okresu był Walahfńed Strabo 
(zm. około 849 r.), który zresztą przez pewien czas przeby
wał w Fuldzie, pozostając pod silnym wpływem Hrabanusa Maurusa.
Na początku IX w. pojawiły się pierwsze próby poezji, którą zapocząt
kował anonimowy poeta bawarski wierszowaną wizją końca świata
(Muspilli). Szczególnie charakterystycznym przykładem staroniemie
ckiej twórczości poetyckiej jest wielki epos o życiu Chrystusa, tzw. He
liand, powstały około 830 r. To na wskroś religijne dzieło, spisane
w ówczesnym dialekcie saskim, obok wartości czysto literackich i języ
kowych, stanowi także cenne źródło historyczne, jego bowiem anoni
mowy autor czerpał obficie z otaczającej go rzeczywistości społeczno-
politycznej dla przedstawienia losów i działalności swego bohatera,
pragnąc uczynić go bliższym i bardziej zrozumiałym dla czytelnika.
W kilkadziesiąt lat później spod pióra mnicha benedyktyńskiego Ot
frieda von Weissenburg w Alzacji wyszedł pierwszy utwór poetycki ry
mowany, tzw. Evangelienbuch. Jest to bardzo obszerne dzieło spisane
w języku niemieckim i będące starosaksońską przeróbką księgi biblij
nej. Ale poezja rymowana, wypierająca stosowany dotychczas w wier
szowanych utworach rytm, to przede wszystkim oparta często na wąt
kach hagiograficznych, pisana po niemiecku, pieśń religijna, jak np.
Pieśń o św. Piotrze, Pieśń o św. Jerzym, której najbujniejszy rozkwit
przypada na IX w. Obok utworów poetyckich o charakterze religijnym
pojawiają się wówczas także poematy o tematyce świeckiej. Za najwy
bitniejszy przykład tego rodzaju twórczości uchodzi Pieśń o Ludwiku
(Ludwigslied), sławiąca zwycięstwo Ludwika II, króla Saksonii, odnie
sione nad Normanami pod Saucourt w 881 r. Pochwale cnót rycerskich
poświęcony został utwór anonimowego autora napisany na przełomie
IX i X w. pt. Walter Silnoręki (Waltharius manu fortis). Poemat ten,
oparty prawdopodobnie na starej germańskiej pieśni ludowej, opiewa
ucieczkę Waltera z Akwitanii i Hildgundy, córki Henryka burgundzkie
go, z niewoli duńskiej, oraz walkę Waltera ze swoimi przeciwnikami.
Inny nieco charakter ma epicki utwór nie znanego bliżej mnicha lotaryń
skiego pt. Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam. Jest to alegory
czna opowieść o życiu zwierząt, zawierająca krytyczno-satyryczną
ocenę życia klasztornego i panującej klasy feudałów świeckich. W dru
giej połowie X w. wybitne miejsce w łacińskiej literaturze niemieckiej
zajęła mniszka klasztoru w Gandersheim, Hrotsvitha. Jej twórczość
charakteryzuje szeroki wachlarz tematów, przywiązanie do nacji saskiej
i wielka żarliwość wiary. Motywy te przewijają się przez wszystkie
utwory poetyckie Hrotsvithy, od wierszy o życiu cesarza Ottona I i jej
119



klasztoru po dzieła hagiograficzne i dramatyczne, które przyniosły jej
największą sławę. Szczytowym osiągnięciem literatury niemieckiej
wcześniejszego średniowiecza jest wierszowana powieść rycerska pt.
Ruodlieb, powstała około połowy XI w. w klasztorze Tegernsee. Jest
to pierwszy utwór tego typu, stanowiący przełom w dotychczasowym
piśmiennictwie łacińskim. Przedmiotem jego zainteresowań jest bo
wiem rycerstwo i jego kultura, przedstawione w sposób plastyczny
i barwny. Ruodlieb dał początek poezji rycerskiej, której największy
rozkwit przypada na dwa następne stulecia.
  Powstanie zjednoczonego państwa niemieckiego i jego polityka zna
lazły odzwierciedlenie w twórczości dziejopisarskiej. Początkowo sta
nowiły ją zwięzłe zapiski rocznikarskie, notujące pojedyncze fakty hi
storyczne w porządku chronologicznym. Ośrodkami annalistyki były
przeważnie klasztory i dwory biskupie. Już w czasach Ottona I dziejopi
sarstwo niemieckie wznosi się na wysoki poziom, przechodząc od su
chej rejestracji faktów historycznych do rozwiniętych pod względem
narracyjnym i komentowanych ujęć, które zapoczątkowały Res gestae
Saxonicae mnicha klasztoru w Korbei, Widukinda, oraz powstała na
początku XI w. kronika biskupa merseburskiego Thietmara. Oba te
dzieła są najpełniejszą skarbnicą wiadomości odnoszących się nie tylko
do historii Niemiec, lecz także państw ościennych, w tym również Polski.
  Jeśli idzie natomiast o piśmiennictwo w języku niemieckim, to wiek
X stanowi tu przełomowy moment. W miarę umacniania się stanowiska
Kościoła w państwie i jego wpływów we wszystkich dziedzinach życia,
co - jak wiemy - nastąpiło już w czasach panowania dynastii saskiej,
językiem literackim stawała się wyłącznie łacina. Zanikają więc nie
tylko oryginalne utwory pisane językiem używanym w mowie potocz
nej, ale także przekłady tekstów łacińskich na język niemiecki. Notker
Labeo Teutonicus z przełomu X i XI w. jest ostatnim z najwybitniej
szych tłumaczy literatury łacińskiej, odczuwającym potrzebę populary
zacji drogą przekładu na język niemiecki dzieł starożytnych i wczesno
średniowiecznych pisarzy, filozofów, myślicieli i teologów.
  Żyje natomiast niepisana świecka pieśń ludowa, przekazywana ust
nie w języku rodzimym z pokolenia na pokolenie przez wędrownych
śpiewaków. Zwalczani przez Kościół, cieszyli się wielką popularnością
i sympatią wśród szerokich rzesz ludności jako nosiciele tradycji, zna
wcy legend i baśni oraz twórcy nowych tekstów, przepojonych moty
wami laickimi, dostosowanymi do gustów i poziomu intelektualnego
odbiorców.

SZTUKA

  Antyczna kultura rzymska, przejęta w spadku i dostosowywana do
zmieniających się warunków społeczno-gospodarczych w ramach mo
narchii karolińskiej, wywarła także swe piętno na wczesnośredniowie
cznej sztuce niemieckiej. Wpływy karolińskie w tej dziedzinie działal
ności człowieka objęły przede wszystkim południowo-zachodnie tereny
państwa wschodniofrankij skiego, Lotaryngię, Frankonię, Szwabię i Ba
warię. Zaznaczyły się one zwłaszcza w architekturze, i to zarówno świe
ckiej, jak i kościelnej. Wznoszono tam, jak wskazują choćby zabytki
z Ingelheim, budowle pałacowe wzorowane na rzymskiej willi, obiekty
sakralne i zabudowania klasztorne, nawiązujące wprost do bazylik sta
rochrześcijańskich, jak to miało miejsce np. przy kościele Św. Boni
facego w Fuldzie, wzorowanym na kościele Św. Piotra w Rzymie,
czy bramą klasztorną w Lorsch przypominającą antyczne łuki triumfalne.
  Podobnie jak w piśmiennictwie również w sztuce niemieckiej czasy
panowania dynastii saskiej rozpoczęły nową epokę, która w architektu
rze otrzymała nazwę stylu ottońskiego. Do niedawna uznawany był za
wczesną fazę rozwijającego się współcześnie w innych krajach Europy
stylu romańskiego, dającego się najlepiej śledzić w monumentalnym
budownictwie kościelnym. Jego charakterystycznymi cechami stają się
świątynie wznoszone na planie krzyża, przykryte kolebkowym sklepie
niem, spoczywającym na grubych i ciężkich ścianach kamiennych prze
świetlonych niewielkimi otworami okiennymi o półkolistych łukach.
121



We wnętrzu bryły ciężkie kolumny kamienne i filary oddzielały nawę główną od bocznych i nadawały całości swoisty 
wyraz.
W X w. na czoło ośrodków sztuki wczesnoromańskiej w Niemczech wysunęła się Saksonia, centrum państwa i ziemia 
rządzącej dynastii, która obok klasztorów i biskupstw położyła największe zasługi w rozwoju kulturalnym kraju. Do 
najwspanialszych pomników architektury sakralnej tych czasów należy katedra arcybiskupia w Magdeburgu, 
ufundowana przez cesarza Ottona I w połowie X w.
W okresie stylu ottońskiego pewnego rodzaju renesans przeżyła monumentalna plastyka. Powstają w tym czasie 
piękne dzieła sztuki rzeźbiarskiej i odlewniczej, zdobiące wnętrza kościołów i mające niekiedy, jak narracyjne sceny na 
brązowych drzwiach katedry w Hildesheim, głębokie treści ideowe.
Mniejszą natomiast rolę odgrywało malarstwo ścienne, które nie wyszło właściwie poza osiągnięcia w tym zakresie 
epoki późnokarolińskiej. Inaczej miała się sprawa z malarstwem książkowym uprawianym w licznych pracowniach 
iluminatorskich istniejących przy klasztorach i katedrach, spośród których największą sławę zdobyła sobie szkoła 
malarska w klasztorze Reichenau.


IV. NIEMCY OD POŁOWY XI DO POŁOWY XIII WIEKU
HENRYK III WOBEC TRUDNOŚCI WEWNĘTRZNYCH CESARSTWA 
HENRYK III (1039—1056), wybrany na króla Niemiec jeszcze za życia swego ojca, obejmował władzę w ko-
rzystniejszych niż ktokolwiek przedtem warunkach. Dziedziczył bowiem nie tylko dobrze ugruntowany tron, lecz także 
kilka najważniejszych księstw niemieckich, jak Frankonia, Bawaria, Karyntia i Szwabia, które w myśl założeń ojca stać 
się miały posiadłościami rodowymi dynastii frankońskiej. Wkrótce jednak ujawniły się chwilowo przytłumione 
sprzeczności między centralistycznymi dążeniami młodego króla a egoistycznymi interesami możnowładztwa 
niemieckiego, dążącego do pełnej niezależności politycznej w ramach monarchii. Sprzeczności te zaostrzały się w miarę 
postępującego naprzód rozwoju gospodarczego kraju, przynoszącego wielkim właścicielom ziemskim coraz 
pokaźniejsze dochody. Głównymi przywódcami i organizatorami opozycji antykrólewskiej w Niemczech były w 
dalszym ciągu rody książęce, zwłaszcza te, których potęgę materialną i polityczną starano się ograniczyć i złamać. Na 
takim właśnie podłożu powstał konflikt Henryka III z księciem lotaryńskim Gotfrydem. Konflikt ten przekształcił się w 
otwartą wojnę domową. Królowi niemieckiemu udało się wprawdzie pokonać zbuntowanego wasala, ale zwycięstwo to 
nie przyniosło mu w tej części Niemiec trwałego pokoju. Gotfryd, nie rezygnując ze swych aspiracji do sprawowania 
władzy nad całą Lotaryngią, nawiązał bliższe stosunki z wasalem korony francuskiej, hrabią Flandrii Baldwinem, a 
przede wszystkim z nieprzychylną królom niemieckim włoską Toskanią. Duszą oporu w czasach panowania Henryka III 
był tu margrabia tuskulański, hrabia Mantui, Modeny i Reggio, Bonifacy. Zbliżenie lotaryńsko-toskańskie nabrało 
cech ścisłego sojuszu, gdy po śmierci Bonifacego wygnany z kraju Gotfryd poślubił wdowę po nim, Beatrice. Henryk 
zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie kryło w sobie zjednoczenie jego niemiecko-włoskich przeciwników. 
Podjął więc natychmiast wyprawę poza Alpy i uwięził Beatrice wraz z jej córką Matyldą. Nie zmieniło to jednak do 
końca rządów Henryka wrogiego mu nastawienia wśród północnowłoskich feudałów. Z samym Gotfrydem zawarł 
pokój dopiero w 1056 r.
Drugim ośrodkiem niepokoju wewnętrznego w państwie była Saksonia, 
123



gdzie antykrólewskim wystąpieniom przewodziła książęca dyna
stia Billungów. Ci znów panowie nie chcieli się pogodzić z protekcyjną
polityką Henryka III w stosunku do saskich przedstawicieli Kościoła,
arcybiskupa bremeńskiego, biskupów hildenheimskiego i halberstadzkiego, 
których on wspierał bogatymi nadaniami. Nieprzychylnym
okiem spoglądali także Billungowie na rozwój potężnego ośrodka dóbr
królewskich w okolicach Goslaru, słynącego już wtedy z bogatych ko
palń srebra. Zawiść stała się inspiratorką spisku na życie króla. Spisek
został jednak wcześniej wykryty, a jego organizatorzy rozbici. Saksonia
pozostała nadal tą częścią Niemiec, gdzie panowanie dynastii frankońs
kiej napotkało wyjątkowe trudności.
  Nie wygasły także separatystyczne dążenia książąt bawarskich,
które jeszcze bardziej spotęgowało nadanie Bawarii w 1042 r. grafowi
lotaryńskiemu, Henrykowi z Luksemburga. Henryk III liczył tu przede
wszystkim na poparcie miejscowej hierarchii kościelnej powaśnionej
z następcą księcia Henryka, Konradem. Ten ostatni zdołał jednak sku
pić wokół siebie znaczną część rycerstwa bawarskiego i wzniecić w 1055 r.
powstanie przeciw królowi. Program buntu wykraczał poza granice
księstwa, miał bowiem nie tylko przywrócić Konradowi władzę nad Ba
warią, lecz także po ewentualnym zwycięstwie nad Henrykiem III wy
nieść go na tron niemiecki. Nagła śmierć przywódcy powstania pozwoliła królowi 
opanować sytuację i przywrócić w Bawarii spokój.
  Na uboczu toczących się walk wewnętrznych w Niemczech, skiero
wanych przeciw dynastii frankońskiej, pozostała tylko Szwabia, którą
Henryk III w 1045 r. nadał palatynowi reńskiemu, Ottonowi.

STOSUNKI Z PAPIESTWEM

  Największym niewątpliwie osiągnięciem politycznym Henryka III
było pełne podporządkowanie sobie papiestwa, które wskutek rywali
zacji możnych rodów feudalnych o najwyższą godność w świecie chrze
ścijańskim straciło swój autorytet kościelny i polityczny. Najlepszym
przykładem upadku tej instytucji były niezgodne elekcje lub wręcz
uzurpacje urzędu papieskiego, jak to miało miejsce z Janem XIX, Benedyktem IX 
i Sylwestrem III. Do uzdrowienia tych stosunków dążyli
rzymscy zwolennicy reform kościelnych, mający swe główne oparcie w
tamtejszym benedyktyńskim klasztorze na Awentynie. Oni to zwrócili
się do Henryka III o pomoc, co stało się bezpośrednim powodem jego
ponownej wyprawy do Włoch. Na zwołanym przez króla synodzie w
Sutri, a następnie w Rzymie w 1046 r. nastąpiła na jego interwencję
dymisja trzech papieży, tj. Grzegorza VI, Benedykta IX i Sylwestra III,
i wybór na to stanowisko niemieckiego biskupa Bambergu Suidgera,
który przyjął imię Klemensa II. Pierwszym jego aktem była koronacja
Henryka III na cesarza i uznanie jego zwierzchnictwa nad papiestwem.
Odtąd decydujący wpływ na obsadę kurii rzymskiej mieli władcy nie
mieccy. Z tego prawa mógł skorzystać Henryk III już w dwa lata po
swej koronacji cesarskiej, gdy w 1048 r. godność papieża po zmarłym
124



Klemensie II powierzył swemu krewniakowi, lotaryńskiemu biskupowi
z Toul, który przyjął imię Leona IX. Nie był to z punktu widzenia inte
resów cesarstwa trafny wybór. Leon IX bowiem okazał się zarówno go
rącym zwolennikiem przywrócenia papiestwu dominującego stanowiska
w świecie chrześcijańskim, jak i wpływów na sprawy całych Włoch. Po
wodowany tymi pobudkami, podjął ekspansję ku południowym wy
brzeżom Półwyspu Apenińskiego, gdzie coraz śmielej poczynali sobie
napływający w te strony z Francji północnej Normanowie. W krótkim
czasie zdołali opanować Sycylię, Apulię, Kalabrię i podjęli próbę usa
dowienia się w księstwie Benewentu. Podjęta przez Leona IX wyprawa
wojenna przeciw Normanom zakończyła się jego druzgocącą klęską
pod Civita, otwierającą przed zwycięzcami drogę do dalszych podbo
jów na południu Włoch.

STOSUNKI HENRYKA III ZE WSCHODNIMI SĄSIADAMI

  Na wschodzie korzystnie dla Niemiec układały się jedynie stosunki
z Polską, która nie była w stanie o własnych siłach dźwignąć się z głę
bokiego upadku, jaki przeżywała w związku z powstaniem ludowym
i najazdem czeskim z 1038 r. Znajdujący się na wygnaniu książę polski
Kazimierz szukał poparcia na dworze Henryka III, zainteresowanego
zarówno w stłumieniu antyfeudalnego wystąpienia mas ludowych w
Polsce, jak i w ograniczeniu szybko rozwijającej się potęgi księcia cze
skiego Brzetysława, który okupował znaczną część państwa polskiego
i próbował uniezależnić Czechy od cesarstwa pod względem politycz
nym i kościelnym. Gdy w dodatku związał się sojuszem z wrogo nasta
wionymi do Niemiec Węgrami, Henryk III podjął wyprawę przeciw
Brzetysławowi, którego zmusił do posłuszeństwa. Polska poza zwrotem
jeńców wojennych zabranych przez Brzetysława w 1038 r. nie odzy
skała zajętego przez Czechów Śląska. Dopiero w kilka lat później po
przywróceniu w kraju ładu i spokoju wystąpił książę Kazimierz samo
dzielnie w obronie utraconej dzielnicy, którą odzyskał ostatecznie w
1054 r. za cenę corocznej daniny na rzecz Czech, a pośrednio także za
uznanie zwierzchnictwa niemieckiego nad Polską.
  Niepowodzenia spotkały natomiast feudałów niemieckich na sło
wiańskim Załabiu, gdzie urządzane przez nich łupieskie wyprawy wo
jenne wywołały w 1055 r. groźne powstanie plemion wieleckich. Skie
rowane przeciw nim wojska pod dowództwem margrabiego Wilhelma i
grafa Dytrycha poniosły kompletną klęskę w 1056 r., a obaj wodzowie
zginęli z rąk powstańców. Dopiero w roku następnym udało się panom
niemieckim spacyfikować objęte buntem obszary.
  Gdy do tego dodamy, że i próby uzależnienia Węgier nie przyniosły
Henrykowi III spodziewanych rezultatów, łatwo zauważymy, że za
równo sytuacja wewnętrzna Niemiec, jak i polityka zagraniczna tego
państwa miały wiele znamion słabości, które jeszcze bardziej pogłębiły
najbliższe lata po śmierci Henryka III w 1056 r.
  125



WZROST OPOZYCJI ANTYKRÓLEWSKIEJ W NIEMCZECH.
POWSTANIE SASKIE

  Następcą Henryka III został jego sześcioletni syn Henryk IV
(IOSCrllOS), za którego rządy sprawowała faktycznie jego matka, ce
sarzowa Agnieszka, z gronem najbliższych doradców reprezentujących
w pierwszym rzędzie interesy możnowładztwa niemieckiego. Świadczy
o tym najlepiej nowa obsada południowych księstw niemieckich. W
1057 r. Szwabia i Burgundia nadane zostały Rudolfowi von Rheinfel
den, jednemu z najpotężniejszych panów niemieckich. W 1061 r. Otto
von Northeim otrzymał Bawarię, Berthołd von Zahringen zaś Karyn
tię. Z ich strony sprawująca rządy regentka spodziewała się potrzebnego jej 
wsparcia przeciw wciąż groźnej opozycji antykrólewskiej. Tym
czasem spotkał ją rychło wielki zawód. Gdy bowiem w 1062 r. doszło
do otwartego buntu feudałów niemieckich, którym przewodził odsu
nięty od wpływów arcybiskup koloński Anno, nie zabrakło wśród nich
wyniesionych niedawno do wysokich godności państwowych książąt.
Powstanie z 1062 r. było ruchem wywołanym m. in. na tle toczącej się
rywalizacji między najpotężniejszymi panami duchownymi i świeckimi
o głos na dworze królewskim. Buntownikom udało się uprowadzić nie
pełnoletniego Henryka i wykraść insygnia władzy królewskiej. Jednak
wkrótce potem zwycięski obóz pogrążył się we wzajemnych rozbieżnościach, w 
wyniku których opiekę nad Henrykiem przejął z rąk arcybi
skupa Annona arcybiskup bremeński Adalbert. Nowy opiekun pragnął
ująć ster rządów w swoje ręce, aby jeszcze bardziej umocnić swoją eko
nomiczną i polityczną potęgę oraz rozprawić się ze swymi przeciwnika
mi. Adalbert nie zdążył jednak osiągnąć swych celów, gdyż w 1066 r.
książęta niemieccy na zjeździe w Triburze zmusili go do ustąpienia
z dworu królewskiego. Henryk mógł z tą chwilą sięgnąć po najwyższą
władzę.
  Wykorzystując tarcia między wielkimi feudałami niemieckimi, Hen
ryk IV szukał oparcia przede wszystkim wśród własnych ministeriałów,
których wynosił niejednokrotnie na eksponowane stanowiska kościelne
i dworskie. Dużą wagę przywiązywał także do ekonomicznych podstaw
swej władzy. W tym celu podjął akcję rewindykacyjną utraconych
wcześniej majątków królewskich, które pragnął ponadto skoncentrować
w zwartych kompleksach przede wszystkim na terenach turyngsko-saskich. O ich 
sprawne funkcjonowanie i pełną eksploatację troszczyć się
mieli ministeriałowie. królewscy, głównie szwabskiego pochodzenia,
rozlokowani w warownych grodach, których sporo powstało dopiero w
tych czasach. Położenie podległej im ludności chłopskiej uległo z tą
chwilą znacznemu pogorszeniu. Wzmógł się ucisk feudalny, a wraz z
nim i nastroje buntu.
  Niezadowolenie z poczynań Henryka IV ogarniało również coraz
szersze kręgi rycerstwa sasko-turyngskiego, którego kosztem w dużej
mierze rozbudowywały się domeny królewskie w tych stronach. Już w
1070 r. doszło na tym tle do otwartego konfliktu między Henrykiem IV
126



  a Ottonem von Northeim, w wyniku którego Otto utracił nie tylko na
  daną mu wcześniej godność księcia bawarskiego, ale także część swoich
  lennych posiadłości na terenie Saksonii. W trzy lata później wybuchło
  tu wielkie powstanie, które objęło także sąsiednią Turyngię. Był to nie
  zwykle groźny bunt, skierowany przeciw dyskryminacyjnej polityce
  króla w stosunku do miejscowych feudałów i uciskowi mas ludowych.
  Powstanie stało się więc ruchem ogólnospołecznym. Henryk IV nie był
  początkowo w stanie przeciwstawić się skutecznie rebelii. Opuścił więc
  swoją siedzibę w Goslarze i przez Harzburg udał się do Nadrenii, gdzie
  spodziewał się pomocy ze strony południowo-zachodnich książąt nie
  mieckich. Ci jednak po początkowych wahaniach zajęli stanowisko
  wrogie wobec Henryka IV. W tej sytuacji na czoło sił opowiadających
  się po stronie króla wysunęły się zachodnioniemieckie miasta, które
  w swej walce z feudałami o niezależność od nich i samorząd upatrywały
  we władzy centralnej naturalnego sojusznika. Dała temu wyraz przede
  wszystkim Wormacja, która nie tylko udzieliła Henrykowi schronienia,
  lecz także dostarczyła mu wydatnej pomocy materialnej i wojskowej
  do walki z powstańcami. Pomoc ta nie była jednak w stanie zapewnić
  królowi całkowitego zwycięstwa. W zawartym na początku 1074 r. rozejmie 
musiał przyjąć szereg postulatów powstańczych, w których do
  magano się m. in. zburzenia kilku grodów królewskich w górach Harzu,
  obsady rady królewskiej panami saskimi oraz gwarancji nietykalności
  dla uczestników buntu. Do łask został przywrócony przywódca rebelii
  Otto von Northeim, który z powrotem otrzymał w zarząd księstwo bawarskie.
  Układ z 1074 r. był punktem zwrotnym w toczącej się w Niemczech
  wojnie domowej. Zadowoleni ze swych osiągnięć feudałowie sascy za
  częli opuszczać szeregi powstańcze i przechodzić na stronę króla. Ich
  celem było odtąd wspólne działanie przeciw walczącym nadal chłopom
  turyngsko-saskim. Osamotnione i oszukane masy ludowe uderzyły z
  tym większym impetem na jedną z głównych umocnionych siedzib kró
  lewskich, jaką był Harzburg, i doszczętnie ją zniszczyły. Przerażeni ro
  zwojem wypadków feudałowie niemieccy, a wśród nich także wielu nie
  dawnych wrogów Henryka IV, podążali mu ze wszystkich stron z po
  mocą. W lipcu 1075 r. doszło do decydującej rozprawy koło Homburga
  nad rzeką Unstrut, gdzie powstańcy ponieśli ciężką klęskę. Na niedobi
  tków spadły ostre represje. Chłopi poddani zostali jeszcze surowszej
  dyscyplinie, wielu zaś spośród zbuntowanych panów saskich utraciło
  wolność osobistą, posiadłości ziemskie, grody i urzędy.

WALKA Z PAPIESTWEM

  Stłumienie powstania sasko-turyngskiego nie rozwiązało trudności,
jakie w stosunkach wewnętrznych Niemiec sprawiały konflikty króla
z możnowładztwem. Opozycja zeszła chwilowo do podziemia. Gdy
tylko Henryk IV popadł w ostry zatarg z papiestwem, przystąpiła na
tychmiast do działania.
127



  Sytuacja wewnętrzna w Niemczech, jaka zaistniała w pierwszych la
tach panowania Henryka IV, siłą rzeczy odwrócić musiała jego uwagę
od spraw włoskich, gdzie rozwój wydarzeń postawił przed królem
nowe, poważne problemy. Zaszczepiony na tutejszy grunt prąd, doma
gający się zasadniczych reform kościelnych, poczynił w drugiej połowie XI w. 
znaczne postępy, podnosząc autorytet i władzę papiestwa.
Zwierzchnicy Kościoła zachodniorzymskiego, opierając się na coraz
sprawniejszym aparacie organizacyjno-administracyjnym oraz mocnych
podstawach materialnych, jakie zapewniały im dochody z własnych
dóbr i danin ściąganych od wiernych, rozwijali działalność polityczną,
która miała zapewnić papiestwu supremację nad władzą świecką. Objęcie przez 
papieży zwierzchnością lenną posiadłości normańskich w po
łudniowych Włoszech, królestwa aragońskiego na Półwyspie Pirenej
skim oraz Dalmacji i Chorwacji na wybrzeżach Morza Adriatyckiego
świadczą o politycznych aspiracjach ówczesnych kierowników kurii
rzymskiej.
  Nowy rozmach tym dążeniom nadał jeden z najwybitniejszych zwolenników odnowy 
Kościoła i jego potęgi w świecie chrześcijańskim, wy
brany w 1073 r. papież Grzegorz VII. Jeszcze za pontyfikatu Mikoła
ja II jako jego doradca doprowadził do ogłoszenia nowej ordynacji wy
borczej papieży, która przysługujące w tym zakresie prawa mieszkań
com i klerowi Rzymu, a od synodu w Sutri i Rzymie w 1046 r. także
cesarzowi, przeniosła na kolegium kardynalskie. W 1059 r. pod jego
także osobistym wpływem ukazał się dekret papieski zakazujący inwe
stury, czyli nadawania wyższych godności duchownych przez władców
świeckich. Rozporządzenie to godziło w interesy królów niemieckich,
którzy poprzez prawo obsadzania najważniejszych urzędów kościel
nych, jak biskupi i opaci, mogli je sobie podporządkować i wykorzysty
wać do własnych interesów politycznych.
  Szczególne znaczenie miała inwestytura świecka dla polityki włoskiej władców 
niemieckich, którzy od czasów Ottona I umacniali swą
władzę centralną i wpływy we Włoszech i kurii rzymskiej przy wydat
nym poparciu oddanych sobie dygnitarzy kościelnych. Inwestytura
świecka była ponadto dla królów niemieckich ważnym źródłem docho
dów. Ustalił się bowiem zwyczaj pobierania przez dysponentów stanowisk 
kościelnych opłat pieniężnych od kandydatów do tytułów biskupich czy opackich, 
z którymi łączyły się wielkie majątki ziemskie. Pro
ceder ten, związany ściśle z inwestyturą i nazywany symonią, był szcze
gólnie mocno atakowany przez reformistyczny ruch w Kościele. Nara
stał tym sposobem nieunikniony konflikt między papiestwem i cesar
stwem, w związku z którym obie strony starały się zjednać sobie sojusz
  ników. Tak więc tylko tymi okolicznościami daje się wytłumaczyć nagły
zwrot w stosunkach papiestwa z Normanami sycylijskimi. W 1053 r.-
  jak wiemy - papież Leon IX próbował jeszcze siłą wyprzeć ich z połu
  dniowych Włoch. W 6 lat później Mikołaj II uznał już państwo normań
  skie za lenno papieskie, zobowiązane do daniny i pomocy wojskowej
  na każde jego wezwanie.
128



  Papiestwo umiejętnie wykorzystywało także do swych reformistycz
  nych celów toczącą się walkę między miastami włoskimi a ich feudal
  nymi zwierzchnikami, którymi w wielu wypadkach byli mianowani
  przez władców niemieckich biskupi. Popierało więc ruch komun miej
  skich, działających także pośrednio w interesie papiestwa. Ujawniły
  to z całą wyrazistością wydarzenia w najpotężniejszym z miast 
północnowłoskich, Mediolanie. W drugiej połowie XI w. wybuchło tu po
  wstanie, skierowane przeciw miejscowemu arcybiskupowi imieniem
  Gwido, który zmuszony został do ustąpienia ze swego stanowiska koś
  cielnego. Zaszła więc konieczność obsady wakatu. Działające w tym
  mieście i mające chwilowo przewagę stronnictwo propapieskie doko
  nało wyboru swego nowego kościelnego zwierzchnika, zatwierdzonego
  następnie przez papieża Grzegorza VII. Henryk IV, który stłumił po
  wstanie turyngsko-saskie, uznał ten krok na naruszenie swych praw
  i mianował ze swej strony arcybiskupem Mediolanu własnego kandyda
  ta. Było to jawne wykroczenie nie tylko przeciw postanowieniom pa
pieskim z 1059 r. o zakazie inwestytury świeckiej, lecz także sprzeczne
ze słynnym traktatem Grzegorza VII pt. Dictatus papae,
w którym papież ten wyłożył swój pogląd o wyższości władzy duchow
nej nad władzą świecką. Według zawartych w tym piśmie tez papieżowi
przysługiwać miało prawo dymisjonowania niewygodnych sobie wład
ców, w tym również cesarza, i zwalniania ich poddanych od przysięgi
wierności wasalskiej. Natomiast zwierzchnicy Kościoła mieli być od
władzy świeckiej zupełnie niezależni. W tym duchu działając, Grze
gorz VII wystosował pod koniec 1075 r. do Henryka IV pismo utrzy
mane w ostrym tonie, w którym domagał się od króla niemieckiego pod
karą klątwy bezwzględnego posłuszeństwa i zaniechania dotychczaso
wych praktyk stosowanych wobec papiestwa i Kościoła. Postępowanie
Grzegorza VII Henryk IV uznał za wyzwanie do otwartej walki. W od
powiedzi na notę papieską zwołał w 1076 r. do Wormacji synod bisku
pów niemieckich, który postanowił złożyć Grzegorza z urzędu papie
skiego, co wkrótce poparł także synod biskupów północnowłoskich w
Piazenzy: Uchwała ta nie miała w praktyce większego znaczenia. O jej
wprowadzeniu w życie mogła zdecydować tylko wyprawa wojenna
Henryka IV do Rzymu, na co jednak nie zezwalała sytuacja wewnę
trzna w Niemczech, gdzie wzmogła swą działalność antykrólewską opo
zycja. Czując się nie zagrożonym i współdziałając ze sprzyjającymi si
łami na terenie Niemiec, Grzegorz VII rzucił na Henryka IV klątwę,
zwalniając jednocześnie wszystkich jego poddanych od zobowiązań
wierności. Krok ten odniósł od razu swój skutek. Jeszcze w tym samym
roku wybuchło powstanie w Saksonii, a książęta południowoniemieccy
pod przewodnictwem Rudolfa szwabskiego zaczęli otwarcie spiskować
przeciw królowi, szukając jego następcy.
  Zarysowujące się coraz bardziej różnice stanowisk wobec toczącej
się walki między Grzegorzem VII i Henrykiem IV oraz sytuacja we
wnętrzna podzieliły niemieckich feudałów na kilka ugrupowań, wśród
których większość stanowili zwolennicy kompromisu. Oni to na zjeź
129



dzie książąt niemieckich w Triburze jesienią 1076 r. doprowadzili do
uchwalenia rezolucji przewidującej przybycie papieża do Niemiec
i rozstrzygnięcie na miejscu złożonych konfliktów. Urzeczywistnienie
tego rodzaju postanowień było równoznaczne z upokorzeniem Hen
ryka i przekreśleniem jego dotychczasowej polityki silnej ręki wobec
Grzegorza VII. Wzmocniłoby ponadto jeszcze bardziej najgroźniej
szych przeciwników króla, przygotowujących w porozumieniu z papie
żem jego detronizację. Aby temu zapobiec, a z drugiej strony zadośću
czynić ultymatywnemu żądaniu opozycji, domagającej się od Henryka
uwolnienia się od klątwy, władca ten wyruszył na początku 1077 r.
przez Burgundię i Alpy do północnych Włoch dla pojednania się z po
dążającym już do Niemiec papieżem. Do spotkania doszło przed bramą
zamku Canossa, należącego do wiernej sojuszniczki Grzegorza, mar
grabiny toskańskiej Matyldy, gdzie wyczekującemu przez trzy dni w
pokutniczym stroju królowi darował papież winę i zdjąwszy z niego klą
twę uznał za prawowitego władcę niemieckiego.
130



  Pojednanie to - jak się wkrótce okazało - nie przyniosło Henry
kowi większych korzyści. W trzy miesiące później najbardziej nieprze
  jednani jego przeciwnicy wybrali na zjeździe w Forchheim nowego
; króla w osobie księcia szwabskiego Rudolfa i przeszli do otwartej wal
  ki. Rozgorzała w pełni wojna domowa, w której oprócz feudałów nie
  mieckich brali także udział Czesi i Polacy. Czesi z księciem Wratysła
  wem na czele wspomagali Henryka, natomiast ówczesny władca polski
  Bolesław Śmiały, pozyskawszy dzięki poparciu Grzegorza VII koronę
  królewską, znalazł się w przeciwnym obozie, udzielając pomocy woj
  skowej zbuntowanym Sasom. Henrykowi udało się jednak zgrupować
  wokół siebie odpowiednie siły, rekrutujące się przede wszystkim z dro
  bnego rycerstwa, ministeriałów i mieszczaństwa, i przechylić szalę na
  swoją korzyść. W rozstrzygającej bitwie pod Hohenm lsen w 1080 r.
  wojska koalicji antykrólewskiej zostały rozbite. W boju poległ także
  główny przeciwnik Henryka, pretendent do korony niemieckiej Rudolf.
  Opanowawszy sytuacj ę i zaprowadzaj ąc względny spokój, mógł
  Henryk IV ponownie wystąpić przeciw papieżowi, który w tym czasie
  obłożył go znów klątwą i odsądził od korony królewskiej. Tym razem
  praw swoich postanowił dochodzić za pomocą siły. Zorganizowana w
  tym celu wyprawa na Rzym napotkała wiele trudności po drugiej stro
  nie Alp, gdzie w dalszym ciągu poza sprzymierzeńcami miał Henryk
' zaciętych wrogów, trzymających stronę papieża. Dopiero więc po czte
  rech latach udało mu się zmusić Grzegorza do opuszczenia Rzymu
  i obsadzić tron papieski antypapieżem w osobie Klemensa III, który w
  marcu 1084 r. koronował Henryka IV na cesarza. Grzegorz tymczasem
  szukał schronienia u Normanów, choć mógł żywić do nich uzasadnioną
  pretensję za nieskuteczną pomoc i barbarzyńskie obejście się z Rzy
  mem w czasie walk z Henrykiem. Zmarł w Salerno w 1085 r.

NOWE TRUDNOŚCI WEWNĘTRZNE I ABDYKACJA HENRYKA IV

  Mimo pozorów zwycięstwo cesarza było tylko połowiczne. Idea re
formy Kościoła zapuściła głęboko korzenie i zjednywała papiestwu coraz to 
nowych sojuszników. Nowo obrany papież Urban II kroczył śla
dami swego wielkiego poprzednika. Za jego to sprawą doszło jeszcze
raz do odnowienia niebezpiecznego dla Henryka związku politycznego
na pograniczu niemiecko-włoskim, którego ukoronowaniem było mał
żeństwo 43-letniej Matyldy toskańskiej z młodszym od niej o 26 lat
księciem bawarskim Welfem V. Przedsięwzięte przez Henryka IV
kroki militarne na terenie Włoch nie dały mu żadnych korzyści. Gdy
do toskańsko-bawarskiego bloku przyłączyły się wkrótce cztery miasta
północnowłoskie, Mediolan, Cremona, Lodi i Piazenza, oraz rodzony
syn cesarza Konrad, Henryk IV znalazł się w krytycznym położeniu.
Osaczony ze wszystkich stron, znalazł schronienie w Wenecji, gdzie
przebywał do czasu zawarcia porozumienia z Welfami w 1097 r. , które
umożliwiło mu powrót do wyniszczonego i osłabionego długotrwałymi
walkami wewnętrzny mi kraju. I choć nie brakowało nadal poważnych
różnic politycznych wśród czołowych przedstawicieli klasy feudalnej,
131



łączyło ich przecież wspólne dążenie do ograniczenia władzy królew
skiej i osiągnięcia jak najszerszych przywilejów.
  Henryk IV mimo doznanych niepowodzeń konsekwentnie zmierzał
do opanowania sytuacji wewnętrznej w Niemczech i definitywnego roz
prawienia się ze swymi wrogami. Zdawał sobie jednak sprawę, że celu
tego nie da się osiągnąć od razu i wyłącznie środkami militarnymi. Naj
pierw trzeba było przywrócić krajowi ład wewnętrzny. Czekali nań
przede wszystkim chłopi, którym niszczycielskie walki, bezprawie
i przemoc feudalna dawały się szczególnie we znaki. Zbrojne pora
chunki między panami feudalnymi uderzały w gruncie rzeczy w chłopów. Rujnowały 
ich gospodarstwa i obciążały dodatkowymi ciężarami.
W normalizacji stosunków wewnętrznych i podniesieniu prestiżu wła
dzy królewskiej w Niemczech zainteresowane były również miasta.
Niepokój i rozruchy wewnętrzne hamowały rozwój rzemiosła i handlu
i utrudniały mieszczaństwu emancypację spod zależności feudalnej.
W miarę aktywizacji mas ludowych i nasilania się ich oporu klasowego
w czasach anarchii wewnętrznej ku pokojowi i umocnieniu aparatu
państwowego skłaniały się także liczne elementy klasy feudalnej. Idąc
tym dążeniom naprzeciw, Henryk IV ogłosił w 1103 r. dla całego pań
stwa niemieckiego tzw. pokój boży, który w okresie czterech kolejnych
lat zakazywał pod surowymi karami wszelkich kroków naruszających
porządek publiczny. Równocześnie czynił starania o osłabienie roli moż
nowładztwa poprzez pozbawienie go uprawnień w zakresie sądowni
ctwa wyższego i przenoszenie ich na własnych ministeriałów. W mająt
kach klasztornych ukrócił władzę wójtów, którzy sprawując funkcje są
downicze nad poddanymi, dopuszczali się różnych nadużyć dla osobi
stych korzyści materialnych. Aby tego uniknąć, Henryk IV ustanowił
ścisłe terminy i kompetencje sądów wójtowskich, których przekrocze
nie pociągało za sobą surowe kary. Wprowadzenie tego rodzaju obo
strzeń obliczone było równocześnie na pozyskanie sobie szerokich mas
chłopskich, które król brał w obronę przed samowolą panów feudal
nych.
  Postępowanie Henryka spotkało się szybko z reakcją jego politycz
nych przeciwników, skupionych wokół jego wiarołomnego syna, póź
niejszego króla i cesarza Henryka V. Już w 1104 r. doszło do głośnych
incydentów, które przemieniły się wnet w otwartą wojnę domową o za
sięgu ogólnokrajowym. Oparciem Henryka IV były znów Frankonia
oraz miasta nadreńskie i południowoniemieckie. W jesieni 1105 r. do
szło do walnej bitwy nad rzeką Regen, w wyniku której cesarz zmu
szony został do abdykacji i przekazania władzy niewiernemu synowi.
W niecały rok później, opuszczony przez wszystkich, zakończył w Leodium swe 
burzliwe życie.

WZNOWIENIE AGRESYWNEJ POLITYKI WSCHODNIEJ

  Henryk V (1105-1125) zawdzięczał swoje zwycięstwo przymierzu
współdziałaniu z książęcą opozycją, której przynajmniej w pierw
132



szych latach rządów musiał okazywać daleko idącą uległość. W ten sposób odsunięte zostały na jakiś czas główne 
przyczyny walk między władzą królewską i największymi feudałami oraz powstały warunki do zgodnego działania na 
zewnątrz kraju. Nie jest więc przypadkiem, że na lata 1108—1109 przypada wzmożenie agresywnej polityki Niemiec wo-
bec ich wschodnich sąsiadów — Węgier i Polski.
Stosunki z Węgrami uległy skomplikowaniu za czasów Henryka IV, na co niemały wpływ oprócz wydarzeń 
wewnętrznych w tym kraju miała tocząca się wówczas walka papiestwa z cesarstwem o inwestyturę, która także 
społeczeństwo węgierskie podzieliła na dwa przeciwstawne sobie obozy. Po stronie Henryka IV opowiedział się 
ówczesny król węgierski Andrzej, a przyjazne stosunki między nimi umocnił układ z 1058 r. Jego gwarancją miało być 
przewidywane wówczas małżeństwo syna Andrzeja, Salomona, z siostrą Henryka IV, Judytą. W przeciwnym, 
antyniemieckim obozie znalazł się natomiast brat Andrzeja, Bela i jego synowie, szukający poparcia w nieprzyjaznej 
królowi niemieckiemu Polsce. Dzięki uzyskanej z tej strony pomocy Bela wystąpił zbrojnie przeciw swemu bratu oraz 
posiłkującemu go rycerstwu niemieckiemu, których rozgromił w bitwie pod Mosony w 1060 r. Opanowawszy do reszty 
sytuację wewnętrzną, Bela ogłosił się królem Węgier. Walka o koronę węgierską trwała jednak dalej, podsycana ze 
strony Niemiec. W 1063 r. tron węgierski przeszedł znów w ręce proniemieckiego obozu reprezentowanego przez 
Salomona. Wywołało to z kolei powstanie stronnictwa opozycyjnego z synem Beli Gejzą na czele, który dzięki 
posiłkom z Polski pokonał przeciwników i objął rządy nad krajem. Dokonany przewrót uzyskał aprobatę papieża 
Grzegorza VII, który tym sposobem zjednał sobie nowego sojusznika w walce z Henrykiem IV. Król niemiecki próbował 
temu za wszelką cenę przeszkodzić i podjął nawet specjalną wyprawę dla osadzenia na tronie węgierskim Salomona. 
Gdy jednak całe to przedsięwzięcie polityczno-militarne z 1074 r. nie powiodło się, Henryk musiał na razie pogodzić się 
z dokonanymi faktami, tym bardziej że sprawa stosunków z papiestwem i wydarzenia wewnętrzne wysunęły się na plan 
pierwszy. Do spraw węgierskich wrócono dopiero w 1108 r., i to z miejsca z pozycji wojennych. Podjęta w tym czasie 
wyprawa wojenna, na której czele stanął sam Henryk V, miała na celu odsunięcie od władzy wrogo do cesarstwa na-
stawionego króla węgierskiego Kolomana. Ale i tym razem zaborcze plany niemieckie w Europie Środkowej skończyły 
się niepowodzeniem. Duża w tym niewątpliwie zasługa księcia polskiego Bolesława Krzywoustego, który 
zaprzyjaźnionym Węgrom przyszedł z wydatną pomocą wojskową. Terenem jego działania były Czechy, stanowiące 
wówczas zaplecze i miejsce przemarszu rycerstwa niemieckiego, walczącego z oddziałami Kolomana na zachodnim 
pograniczu węgierskim. Wynikłe stąd niebezpieczeństwo odcięcia armii niemieckiej dróg zaopatrzenia i odwrotu 
zmusiło Henryka V do zaniechania działań wojennych i powrotu do kraju. Już wtedy przyrzekł zemścić się na Polsce, 
gdy tylko nadarzy się ku temu korzystna sposobność.
133



  Niedługo musiał na nią czekać. Wyprawę na Polskę ułatwił Henry
kowi brat Bolesława Krzywoustego, Zbigniew, występujący z preten
sjami do piastow skiego tronu. On to właśnie zwrócił się w 1108 r. do
Henryka V o pomoc, której ten nie mógł odmówić, spodziewając się,
że w osobie petenta będzie miał wiernego wasala, a z Polski uczyni
lenno cesarskie. W takich okolicznościach władca niemiecki rozpoczął
na wielką skalę przygotowania do powszechnej wyprawy poza Odrę.
Ze źródeł dowiadujemy się, że podobnie jak w czasach Henryka II
wzięło w niej liczny udział wyższe duchowieństwo niemieckie, a więc
arcybiskupi koloński Fryderyk i trewirski Brunon, biskupi wurzburski
Erlung i spirski Brunon, a prawdopodobnie także arcybiskup magde
burski Adelgot i inni. Razem ze zwierzchnikami niemieckiego Kościoła
spieszyło rycerstwo niemieckie, którego stan liczebny ocenia się na
około 10 tys. ludzi. Przed wydaniem rozkazu marszu na wschód Hen
ryk V próbował za pomocą pokojowych rokowań zapewnić państwu
niemieckiemu odpowiednie korzyści w Polsce. Żądał więc od Krzywou
stego podporządkowania się cesarstwu jako lennik i dostarczania posił
ków wojskowych. Postulat ten został odrzucony, wobec czego w pierw
szych dniach sierpnia 1109 r. armia niemiecka przystąpiła do działania.
Posuwając się starym szlakiem niemieckich wypraw wojennych na Pol
skę, dotarła w okolice Krosna, a następnie idąc w górę Odry wzdłuż
lewego jej brzegu zatrzymała się pod Bytomiem. Był to ważny punkt
obronny strzegący przeprawy przez rzekę. Chcąc zbadać jego przygoto
wanie do obrony, Henryk V wysłał na zwiad niewielki oddział, sam
zaś z resztą swego rycerstwa poszedł dalej na południe pod Głogów
z zamiarem zdobycia tego ważnego wówczas grodu, kontrolującego
krzyżujące się tu szlaki handlowe i przejścia przez Odrę. Nie przewidy
wał zapewne, że tu właśnie skruszone zostanie ostrze inwazji niemiec
kiej i że zamiast łatwych łupów wojennych wnet wypadnie mu wracać
z wozami pełnymi trupów swoich wojowników. W Głogowie bowiem
napotkał opór, przechodzący wszystkie oczekiwania. Przez kilkanaście
dni trwały pod wałami grodu zacięte boje, które zmusiły ostatecznie
Henryka V do likwidacji oblężenia i próbowania jeszcze szczęścia w in
nych stronach Śląska. Wszędzie jednak spotykały wojska niemieckie
niepowodzenia i straty w ludziach. Tak było pod Wrocławiem na Psim
Polu i na pograniczu środkowego Śląska, skąd ostatecznie Henryk V
rozpoczął odwrót.

WZNOWIENIE WALKI O INWESTYTURĘ.
KONKORDAT WORMACKI

  Załamanie się ekspansywnych planów politycznych Henryka V
miały powetować jego szybkie sukcesy w walce ideologicznej z papie
stwem, które już za Urbana II otrząsnęło się z kryzysu, jaki przyniosły
mu końcowe lata pontyfikatu Grzegorza VII. Następca Urbana II,
Paschalis II, bronił interesów Kościoła ze zmiennym szczęściem. W
1110 r. zawarł z Henrykiem V, przebywającym wówczas we Włoszech,
134



tajny układ, w którym zobowiązał się do zwrotu regaliów i ziem pań
stwowych znajdujących się w rękach biskupstw i klasztorów, uzyskując
w zamian obietnicę respektowania przez Henryka V zakazu inwesty
tury świeckiej. Ze strony władcy niemieckiego był to tylko manewr tak
tyczny. Gdy bowiem udało mu się przeciągnąć na swoją stronę część
niedawnych sprzymierzeńców papiestwa, zerwał podpisane porozumie
nie i zażądał uznania praw  do mianowania wyższych duchownych
i dziedziczności korony cesarskiej. Paschalis początkowo oponował, ale
gdy znalazł się wraz z innymi jeszcze dostojnikami kościelnymi w rę
kach Henryka, musiał iść na ustępstwa. Przyznał mu więc prawo do
inwestytury w stosunku do wybranych kanonicznie biskupów i opatów
oraz zgodził się na koronację cesarską Henryka, której osobiście doko
nał w 1112 r. Na wypadek ponownego konfliktu między nimi Paschalis
II zobowiązał się do niestosowania wobec cesarza broni ideologicznej,
jaką była klątwa.
  Opromieniony powodzeniami Henryk V przystąpił do umacniania
swej władzy w Niemczech, zabiegając w pierwszym rzędzie o jej soli
dne podstawy gospodarcze. Temu celowi miała służyć rewindykacja
lenn państwowych oraz zabór ziem cudzych. Sojuszników widział
przede wszystkim w ministeriałach oraz miastach, których walkę z feu
dałami o wyzwolenie się spod ich zależności usilnie popierał. Polityka
ta budzić zaczęła ze strony książąt niemieckich coraz większy sprzeciw,
który po próbie Henryka V narzucenia środkowej Lotaryngii i Saksonii
powszechnych podatków przemienił się w otwarte powstanie. Zbrojne
starcie z buntownikami pod wodzą księcia saskiego Lotara przyniosło
cesarzowi ciężką porażkę koło Mansfeldu w 1115 r. Skutki jej były tym
donioślejsze, że zachwiały również chwilową przewagę Henryka nad
papiestwem. Aby więc zahamować niepomyślny bieg wypadków w
Rzymie, Henryk V wyprawił się tam w 1121 r., szukając bezskutecznie
porozumienia z papieżem Kalikstem II. Dopiero po powrocie do Nie
miec i zawarciu pokoju ze zwycięską opozycją doszło między nimi do
ugody w Wormacji w 1122 r., która kładła kres długoletnim walkom
o inwestyturę i ustalała kompetencje obu władz najwyższych, duchow
nej i świeckiej w tym zakresie. Zgodnie z postulatami reformistów bi
skupi i opaci mieli być odtąd wybierani przez duchowieństwo kapitulne
lub zgromadzenie klasztorne w obecności króla niemieckiego lub jego
pełnomocnika. Intronizacja i sakra elekta miały się odbywać w Niem
czech dopiero po nadaniu mu lenna przez panującego, w innych nato
miast częściach cesarstwa, jak Włochy i Burgundia, kolejność miała
być odwrotna. Henryk zobowiązał się ponadto do zwrotu Kościołowi
wszystkich zabranych mu wcześniej majątków. Konkordat wormacki
był rozwiązaniem kompromisowym. Kościół wywalczył kanoniczny wy
bór najwyższych swoich dostojników, cesarstwo zaś utrzymało nadal
swój wpływ na personalną obsadę czołowych urzędów kościelnych.
  Walka o inwestyturę największe korzyści przyniosła możnowładztwu 
niemieckiemu, umacniając jego rolę w państwie jako decydującego
czynnika politycznego, opartego na solidnych podstawach gospodar
135



czych, jakie stanowiły zwarte kompleksy dóbr rodowych, ich sprawna
organizacja i administracja. Powstawały tym sposobem niezależne pań
stewka feudalne, które w niedalekiej przyszłości staną się nieprzebytą
przeszkodą na drodze do zjednoczenia Niemiec i źródłem dynastycz
nych walk o władzę królewską. Rozgorzały one już nazajutrz po bezpotomnej 
śmierci Henryka V w 1125 r.

WALKA O WŁADZĘ KRÓLEWSKĄ
MIĘDZY STAUFAMI I SUPPLINBURGAMI

  W sporze o królewską sukcesję wystąpiły przeciw sobie dwa najpo
tężniejsze rody książęce rozsiedlone na przeciwległych krańcach Nie
miec - szwabscy Staufowie i sascy Supplinburgowie. Zgodnie z wolą
zmarłego cesarza Henryka V tron niemiecki przypaść miał jego sio
strzeńcowi Fryderykowi Staufowi, ówczesnemu księciu Szwabii i dzie
dzicowi ogromnych dóbr ziemskich w południowo-zachodnich Niem
czech. Kandydatura ta spotkała się jednak z silną opozycją ze strony
większości książąt niemieckich, którzy w wyborze Fryderyka na króla
upatrywali poważne niebezpieczeństwo dla swych przywilejów, wpły
wów politycznych i interesów majątkowych. Bardziej pod wieloma
względami odpowiadał im niedawny przywódca opozycji antycesarskiej
i pogromca Henryka V, książę saski i równoczesny margrabia Miśni
i Łużyc Lotar z Supplinburga. Zarówno pod względem majątkowym,
jak i ambicji politycznych ustępował kontrkandydatowi do najwyższej
godności państwowej. On też uzyskał ją ostatecznie na zjeździe książąt
niemieckich odbytym latem 1125 r. w Moguncji, co stało się w dużej
mierze za sprawą tamtejszego arcybiskupa Adalberta. Elekcja Lotara
nie zyskała, rzecz jasna, uznania ze strony Staufów, którzy podjęli od
razu militarne i dyplomatyczne kroki celem jej obalenia i wyniesienia
do godności królewskiej swego reprezentanta. Rozpętała się na tym tle
niszczycielska wojna domowa, która objęła swym zasięgiem także po
dzielone na przeciwstawne sobie obozy Włochy. Oparciem Staufów w
tym kraju byli przeciwnicy papieża Honoriusza II z arcybiskupem Me
diolanu na czele, którzy powierzyli koronę włoską bratu Fryderyka,
Konradowi, wybranemu wcześniej także przez przeciwników Lotara
królem niemieckim i roszczącemu sobie prawa do spadku po margrabinie 
toskańskiej Matyldzie.

ROLA PAPIESTWA W WALKACH DYNASTYCZNYCH W NIEMCZECH

  Powstała sytuacja wymagała więc interwencji zbrojnej Lotara III,
do której skłaniały go także wydarzenia w samym Rzymie. Po śmierci
Honoriusza II w 1130 r. doszło tu do niezgodnej elekcji dwóch papieży,
Innocentego II i Anakleta II. Ten ostatni utrzymał się w Rzymie, Innocenty 
natomiast musiał opuścić Włochy i szukać schronienia na terenie
Burgundii, gdzie znalazł żarliwego obrońcę w osobie opata klasztoru
cysterskiego w Clairvaux, głośnego ideologa i propagatora wypraw
136



krzyżowych, Bernarda. Po stronie Innocentego opowiedział się także
Lotar, który w 1132 r. wyprawił się do Rzymu celem osadzenia na sto
licy papieskiej protegowanego zwierzchnika Kościoła i koronowania się
przy tej okazji na cesarza. Cele te osiągnął Lotar stosunkowo łatwo,
ale koronę cesarską i sojusz z papieżem potrzebny mu do dalszej walki
ze Staufami okupić musiał pewnymi wyrzeczeniami i uznaniem głowy
Kościoła zachodniorzymskiego za równorzędny autorytet władzy. W
tym duchu działając, papież Innocenty II i cesarz Lotar dokonali po
działu schedy po Matyldzie. Jej dobra rodowe przejść miały jako lenno
papieskie w dożywotnie władanie Lotara, który z kolei przekazał je łą
cznie z margrabstwem toskańskim swemu zięciowi, księciu bawars
kiemu Henrykowi Pysznemu z potężnego rodu Welfów. Staufowie
zmuszeni zostali ostatecznie do złożenia broni i poddania się woli Lo
tara w 1134 r.
  Usunięty z Rzymu antypapież nie ustępował. Podobnie jak niegdyś
Grzegorz VII sprzymierzył się z włoskimi Normanami, którzy w tym
czasie tworzyli już znaczną potęgę, a ich władca Roger II uzyskał od
Anakleta po raz pierwszy godność królewską. Druga wyprawa wojenna
Lotara poza Alpy, zorganizowana w 1136 r. przy wsparciu Innocentego
II, miała w planach cesarskich doprowadzić nie tylko do zupełnej kapi
137



tulacji antypapieża, lecz także do podporządkowania cesarstwu króle
stwa normańskiego. W rzeczywistości jednak przyniosła tylko połowi
czne rozstrzygnięcie. Roger II uznał Innocentego za legalnego
zwierzchnika Kościoła, otrzymując w zamian potwierdzenie zdobytej
wcześniej godności królewskiej.

STOSUNKI LOTARA III Z POLSKĄ

  Trudności wewnętrzne i zaangażowanie się w sprawy papiestwa ha
mowały niewątpliwie ekspansywne zamysły Lotara w stosunku do
wschodnich sąsiadów cesarstwa. Tam gdzie nie można było uciec się
do siły, szukał korzyści za pomocą środków dyplomatycznych, jak to
właśnie miało miejsce w stosunkach z Polską. Pretekstem był tu doko
nany przez Bolesława Krzywoustego podbój Pomorza Zachodniego i
jego chrystianizacja pod kierownictwem biskupa bamberskiego Ottona,
jak i próba zawładnięcia przez władcę polskiego ziemiami na lewym
brzegu Odry łącznie z wyspą Rugią, będących od dawna w zasięgu
wpływów i roszczeń państwa niemieckiego. Strona polska zdawała so
bie sprawę, że trwałość jej zdobyczy pomorskich zagwarantować może
tylko pokojowe porozumienie z Lotarem, do czego i on się skłaniał.
Jak zwykle w takich wypadkach, jedynym wyjściem mógł być tylko
kompromis, który istotnie osiągnięto w traktacie merseburskim z 1135 r.
Opanowane przez Krzywoustego ziemie pozostały przy Polsce w formie
lenna niemieckiego, z którego złożył Lotarowi hołd.

WALKA O WŁADZĘ W NIEMCZECH MIĘDZY STAUFAMI I WELFAMI

  W 1137 r. w czasie powrotu z drugiej wyprawy włoskiej Lotar zmarł
w Tyrolu. Niemcy stały się znów widownią dynastycznych walk o wła
dzę. Tym razem dążącym uparcie do celu Staufom stanął na przeszko
dzie potężny ród Welfów, który dzięki sprzyjającym okolicznościom
wysunął się na czoło potentatów feudalnych w Niemczech. Już w czasie
walki Lotara z opozycją Welfowie oddali mu niemałą przysługę, wiążąc
z nim daleko sięgające plany, których zapowiedzią było małżeństwo
przedstawiciela tego rodu, księcia bawarskiego Henryka Pysznego,
z córką Lotara Gertrudą. Związek ten istotnie otwarł Henrykowi drogę
do najwyższych szczebli hierarchii feudalnej. Uzyskując w spadku księ
stwo saskie i znajdujące się tu posiadłości dziedziczne Supplinburgów,
a wcześniej także poważne zdobycze we Włoszech, władając księstwem
bawarskim i wielkimi posiadłościami rodowymi w południowo-zachodnich 
Niemczech, Henryk Pyszny stał się teoretycznie najpoważniejszym
kandydatem na króla. W rzeczywistości jednak ta właśnie potęga mate
rialna zagrodziła mu drogę do tronu. Książęta, którzy faktycznie już
od dawna decydowali o koronie niemieckiej, obawiali się Henryka.
Woleli więc oddać władzę w ręce bardziej uległego i słabszego od
Welfa Konrada II Staufa (1138-1152).
  Wybór Konrada na króla niemieckiego w 1138 r. jeszcze bardziej
138



zaostrzył konflikt między dwoma wielkimi rodami książęcymi. Kon
rad III postanowił rozstrzygnąć go przy pomocy wiernych mu sił i wy
korzystaniu sprzeczności interesów w łonie elity możnowładztwa nie
mieckiego. Zażądał więc najpierw od Henryka Pysznego zwrotu księ
stwa saskiego, a gdy ten odmówił, zwołał latem 1138 r. w tej sprawie
sejm do Wurzburga. Postanowienia sejmu były dla Welfa jeszcze bar
dziej niekorzystne. Pozbawiały go bowiem nie tylko dziedzictwa po Lo
tarze, lecz także księstwa bawarskiego. Było to tylko pośrednie działa
nie na korzyść Konrada, w gruncie rzeczy nie chodziło tu przecież o
umocnienie władzy centralnej i zatrzymanie przez króla w bezpośred
nim zarządzie odebranych Henrykowi ziem, lecz o ich podział między
stronników zwycięskiego obozu. Tak więc księstwo saskie otrzymał
margrabia Marchii Północnej, hrabia Ballenstetu, Albrecht Niedź
wiedź, wykazujący większe zainteresowania podbojami Słowiańszczy
zny Połabskiej niż sprawami wewnętrznymi w Niemczech. Odpowia
dało to interesom Konrada. Drugim filarem stronnictwa prokrólews
kiego był książę austriacki Leopold z rodu Babenbergów, osiadłego
tam już w czasach Ottona II i rywalizującego z Welfami o godność księ
cia bawarskiego. Rywalizację tę rozstrzygnęła na niekorzyść Henryka
Pysznego arbitralna decyzja Konrada III, przyznająca Bawarię Leopol
dowi. Welfowie nie zamierzali jednak kapitulować bez militarnej próby
sił, którą podjęli równocześnie w obu zagrożonych częściach Niemiec,
i to z pomyślnym skutkiem. Z Saksonii wyparty został Albrecht Niedź
wiedź i zapewniona została ciągłość władzy Welfów w tym księstwie,
którą po śmierci Henryka Pysznego objął jego syn Henryk Lew. Podo
bny przebieg miały także działania wojenne na terenie Bawarii, której
obroną zręcznie kierował brat Henryka Pysznego, Welf VI, wspierany
finansowo przez nieprzychylnego Staufom króla sycylijskiego Roge
ra II. Jedynym właściwie osiągnięciem Konrada w toczącej się wojnie
domowej było zagarnięcie posiadłości Welfów na terenie Szwabii. Oka
zało się, że w ówczesnym układzie sił pełne zwycięstwo nad Welfami
przekraczało możliwości Konrada, zwłaszcza gdy pod koniec swego pa
nowania dał się wciągnąć w wielkie ogólnochrześcijańskie poruszenie,
jakim były wyprawy krzyżowe przeciw Turkom seldżuckim.

WYPRAWY KRZYŻOWE I UDZIAŁ W NICH KONRADA III

  Plemiona tureckie utworzyły około X w. na terenie Azji Środkowej
organizację państwową i przyjąwszy za pośrednictwem Arabów religię
mahometańską rozpoczęły na szeroką skalę zakrojoną ekspansję ku
wybrzeżom Morza Śródziemnego. W połowie XI w. Turcy opanowali
zachodnią Persję i resztki okrojonej monarchii arabskiej Abbasydów
ze stolicą w Bagdadzie. Był to dopiero, jak się okazało, początek wiel
kich podbojów tureckich, których skutki miała odczuć dotkliwie także
Europa. Uderzenie poszło teraz głównie w dwóch kierunkach, przeciw
syryjskopalestyńskim posiadłościom kalifatu kairskiego oraz panowa
niu bizantyjskiemu w Azji Mniejszej. W szybkim pochodzie, łamiąc
139



opór napotkanych na drodze armii, zdobyli Turcy w 1071 r. Damaszek
i Jerozolimę, a niedługo potem zadali druzgocącą klęskę wojskom bi
zantyjskim pod Mauzikert, zabierając cesarza Romana Diogenesa do
niewoli. Losy azjatyckiej części cesarstwa wschodniorzymskiego wyda
wały się przesądzone. Państwo to bowiem oprócz zagrożenia zewnę
trznego, zarówno w Azji Mniejszej, jak i na Bałkanach, przeżywało
głęboki kryzys wewnętrzny, spowodowany ostrymi konfliktami społe
cznymi i regresem gospodarczym, który z kolei pociągnąć musiał ogra
niczenie środków na cele wojskowe. Do tego wszystkiego dochodziły
jeszcze krwawe rozgrywki arystokratycznych rodów o władzę, siejące
zniszczenia materialne, i upadek władzy centralnej. W takiej sytuacji
cesarz Aleksios I z dynastii Komnenów zwrócił się za pośrednictwem
papieża Urbana II do zachodniego świata chrześcijańskiego o pomoc
przeciw agresji tureckiej. Apel ten spotkał się w kurii rzymskiej z pełną
aprobatą i skłonił ją do natychmiastowego działania. Wypływało to nie
tylko z pobudek czysto ideologicznych, lecz także z rachuby na korzyści
polityczno-kościelne. Walka z Turkami pod kierownictwem papiestwa
miała umocnić jego stanowisko w chrześcijańskim świecie, rozszerzyć
utracony wskutek schizmy wschodniej w 1054 r. wpływ Kościoła zacho
dniorzymskiego na Bałkany i Bliski Wschód. Toteż na specjalnie zwołanym 
synodzie w Clermont jesienią 1095 r. papież Urban II wystąpił
z płomiennym wezwaniem wiernych do podjęcia zbrojnej wyprawy
przeciw Turkom celem wyzwolenia spod ich panowania kolebki chrze
ścijaństwa - Palestyny.
  Apel papieża spotkał się z powszechną akceptacją szerokich warstw
społeczeństwa zachodnioeuropejskiego, gotowego do natychmiasto
wego stawienia się pod rozkazy papiestwa. Wezwanie bowiem trafiło
na podatny grunt. Pobudki ideologiczne wywołane hasłem walki za
wiarę, obrony Ziemi Świętej i znajdujących się tam pamiątek chrześci
jańskich odegrały niewątpliwie bardzo ważną rolę jako czynnik mobili
zujący do zbrojnych, antytureckich wypraw. Ale działały tu także inne
jeszcze motywy. Stanowiące podporę wypraw krzyżowych rycerstwo
wszystkich szczebli od koronowanych głów do drobnych właścicieli
ziemskich wiązało z ekspedycjami militarnymi na Bliski Wschód kon
kretne nadzieje na cenne łupy wojenne oraz bogate lenna, nieosiągalne
już w tych czasach w ustabilizowanej pod względem majątkowo-społecznym 
Europie. Nawoływania do wypraw krzyżowych poruszały także
masy chłopskie i biedotę miast. One najwcześniej zdecydowały się wy
ruszyć w znany im tylko z nauki Kościoła kraj mlekiem i miodem pły
nący, nie zdając sobie sprawy z ryzyka całego przedsięwzięcia. Poza
przekonaniem o wiernym wypełnianiu obowiązków chrześcijanina wy
prawy krzyżowe miały być dla nich ucieczką przed głodem i nędzą,
przed przemocą i uciskiem feudalnym, ku lepszym warunkom życia
i sprawiedliwości społecznej. W wyprawach krzyżowych, zwłaszcza w
ich późniejszej fazie, wzięły udział także miasta, głównie włoskie, jak
Genua, Piza i Wenecja, którym chodziło przede wszystkim o własne
interesy handlowe i doraźne zyski czerpane z przewozu krzyżowców na
140



wschód i zaopatrywanie ich w żywność i zbroję. Przed kupcami włoskimi 
otwierała się ponadto perspektywa zmonopolizowania handlu
śródziemnomorskiego, łączącego Europę Południową z wysoko rozwi
niętymi krajami Bliskiego Wschodu.
  Już w kilka miesięcy po odezwie papieża Urbana II ruszyła z okolic
Kolonii pierwsza wyprawa ludowa, rozpoczynając swą działalność od
pogromów żydowskich w miastach nadreńskich. Wśród rozboju i gwał
tów, bez dostatecznego uzbrojenia i organizacji szli krzyżowcy przez
Europę Środkową i Bałkany ku Konstantynopolowi, skąd w stanie już
zdziesiątkowanym przeprawiali się na teren Azji. Tu w pierwszym star
ciu z Turkami zostali doszczętnie rozbici. Tylko nielicznym uczestni
kom zbrojnego pochodu do Palestyny udało się uratować życie i wrócić
do swych domów.
  Nie zrażając się tymi niepowodzeniami jeszcze w tym samym ro
ku 1096 ruszyło do walki z Turkami zachodnioeuropejskie rycerstwo,
głównie francuskie i niemieckie. Dowodzone przez kilku najprzedniej
szych panów świeckich, jak bracia Gotfryd i Baldwin z Bouillon, Raj
mund hrabia Tuluzy i inni, zmierzało różnymi drogami do Konstanty
nopola, skąd po złożeniu lennych zobowiązań wobec cesarstwa wscho
dniorzymskiego przewiezione zostało na azjatycki brzeg. Tym razem
zaznaczyła się przewaga krzyżowców nad wojskami tureckimi, które
wyparte zostały z najważniejszych punktów oporu i centrów życia go
spodarczego, jak Antiochia, Tripolis i Edessa. Wreszcie w lipcu 1099 r.
po niezwykle krwawych i okrutnych walkach padła Jerozolima, stolica
Palestyny i główny cel wypraw krzyżowych. Rozpoczęła się okupacja
zdobytych terenów, z których krzyżowcy utworzyli Królestwo Jerozolimskie, 
urządzone według znanej na zachodzie Europy organizacji lennej. Była to 
federacja luźno związanych ze sobą państewek feudalnych,
jak księstwo Edessy, Antiochii, Galilei, hrabstwo Tripolis, w których
władza i ziemia należały do osiadłego tu rycerstwa europejskiego, pod
legającego bezpośrednio czy pośrednio królowi rezydującemu w Jero
zolimie. Państwo to było z natury tworem słabym, oddalonym od ma
cierzystych krajów zdobywców o tysiące kilometrów i narażonym na
ustawiczne niebezpieczeństwo zewnętrzne.
  Gdy więc w czterdziestych latach XII w. nastąpiło nasilenie nacisku
Turków na najdalej na wschód wysunięte części Królestwa Jerozolim
skiego i odebrana mu została Edessa w 1144 r., papież Eugeniusz III
ogłosił pośpiesznie nową krucjatę, na której czele stanęli król francuski
Ludwik VII oraz władca niemiecki Konrad III. Wyprawa ruszyła w
1147 r. dwoma kolumnami, działającymi niezależnie od siebie, co osła
biało siłę uderzenia i przyczyniło się do szeregu niepowodzeń. Naj
pierw więc rozbite zostało przez Turków rycerstwo niemieckie pod Doryleum, a 
potem taki sam los spotkał krzyżowców francuskich i współ
działających z nimi niedobitków niemieckich z Konradem na czele,
operujących głównie na terenie Syrii przeciw tamtejszemu emiratowi
damasceńskiemu. Na przełomie 1148 i 1149 r. rozpoczął się odwrót nie
pomyślnej krucjaty, która nie tylko nie odzyskała Edessy, lecz swoim
141



przebiegiem mogła tylko ośmielić Turków do podjęcia dalszych działań
zaczepnych.

WZROST EKSPANSJI FEUDAŁÓW WSCHODNIONIEMIECKICH

  Udział Konrada III w drugiej krucjacie rycerskiej jeszcze bardziej
poderwał jego autorytet i osłabił pozycję wobec welfowskiej opozycji.
Zawarł wprawdzie w czasie wyprawy przymierze z cesarzem bizantyj
skim Manuelem skierowane przeciw wspólnemu zagrożeniu ze strony
włoskich Normanów, ale w praktyce nie miało ono żadnego znaczenia,
a jedynie skłoniło Rogera II do szukania przeciwwagi dla tego układu
w sojuszu z królem francuskim Ludwikiem VII i niemieckimi przeciw
nikami Staufów, Welfami. Udział Konrada III w krucjacie uniemożli
wił mu zajęcie się sprawami słowiańskimi. Wprawdzie próbował inter
weniować w kwestii następstwa tronu w Polsce po śmierci Bolesława
Krzywoustego, ale podjęta w tej intencji w 1146 r. wyprawa na Polskę,
mająca poprzeć szwagra Konrada, Władysława Wygnańca, nie powiodła się. 
Wreszcie dwuletnia nieobecność Konrada III w Niemczech uła
twiła jego przeciwnikom podjęcie we własnym interesie ekspansji feu
dalnej przeciw Słowiańszczyźnie Połabskiej, prowadzonej przy popar
ciu papiestwa pod hasłami wojen krzyżowych z poganami. Oto w 1147 r.
książę saski Henryk Lew sprowokował wojnę najpierw z Obodrytami,
która po walkach pod Dobinem zakończyła się układem pokojowym,
zobowiązującym księcia obodryckiego Niklota do uległości lennej i peł
nej chrystianizacji jego poddanych. Główna wyprawa rycerstwa sas
kiego skierowała się przez ziemie wieleckie ku Pomorzu Zachodniemu,
gdzie chrześcijaństwo od czasów misji Ottona z Bambergu i erekcji bi
skupstwa wolińskiego poczyniło znaczne postępy. O wadze, jaką przy
wiązywano do tej wyprawy spod znaku krzyża, świadczy fakt, że znale
źli się w niej obok zarządcy marchii północnej, Albrechta Niedźwie
dzia, i jego południowego sąsiada, margrabiego miśnieńskiego Konra
da, posiłków czeskich i polskich, najwyżsi przedstawiciele Kościoła nie
mieckiego z arcybiskupem magdeburskim, biskupami Hawelbergu,
Halberstadtu, Munster i Brenny na czele. Wśród okrucieństw i zni
szczeń dokonywanych na szlakach przemarszu krzyżowcy dotarli aż pod
chrześcijański już wtedy Szczecin, skąd na skutek interwencji biskupa
wolińskiego zawrócili ku Łabie. Zdobyte w połowie XII w. tereny Hen
ryk Lew wcielił do swych posiadłości saskich, pozostawiając księciu
obodryckiemu Przybysławowi część obszaru wieleckiego. Równocześ
nie prawie Albrecht Niedźwiedź dokonał podboju resztek terenów wie
leckich, z których po zajęciu Brenny, nazwanej później Brandenbur
giem, oraz księstwa kopanickiego powstała Marchia Brandenburska,
jedno z najbardziej agresywnych niemieckich księstw średniowiecza.

POLITYKA WEWNĘTRZNA FRYDERYKA I

  Po śmierci Konrada III w 1152 r. władzę w Niemczech objął jego
bratanek Fryderyk I zwany Rudobrodym. Poparcie, jakiego i tym ra
142



zem udzieliła Staufom większość książąt niemieckich, zobowiązywało
nowego następcę tronu do prowadzenia ostrożnej polityki wewnętrznej
i unikania napięć między władzą centralną a największymi panami feu
dalnymi duchownymi i świeckimi. Nie naruszał więc ich przywilejów
ani nie popierał przeciw nim komun miejskich, walczących o pełne wy
zwolenie spod zależności feudalnej seniorów. Inną natomiast politykę
prowadził Fryderyk I wobec miast własnych, którym nie szczędził im
munitetów i samorządowych koncesji. Swój wpływ na hierarchię koś
cielną starał się utrzymać poprzez uprawnienia, jakie przewidywały dla
władzy królewskiej w Niemczech postanowienia konkordatu wormackiego z 1122 r. 
Starał się więc o obsadę stanowisk biskupów i opatów
swymi ludźmi, których szukał przede wszystkim w szeregach niższego
rycerstwa.
  Fryderyk I, podobnie jak i jego poprzednicy, doceniał znaczenie
podstaw ekonomicznych dla umocnienia władzy królewskiej. Ale gdy
tamci widzieli je często w królewszczyznach, o których zwrot toczyć
musieli wyniszczające walki z książętami niemieckimi, Fryderyk główny
nacisk położył na zagospodarowanie i dobrą organizację dóbr rodo
wych. Korzystając z dawniejszych i wypróbowanych wzorów, admini
strację majątków własnych powierzał ministeriałom, czuwającym nad
pełną eksploatacją chłopów i wysokim poziomem produkcji rolnej.
Dalszych źródeł dochodów zamierzał szukać poza granicami Niemiec.
Aby więc mieć wolną rękę i zapewniony spokój wewnątrz kraju, na
leżało w pierwszym rzędzie kosztem pewnych ustępstw uregulować
ostatecznie stosunki z Welfami. W tym celu w 1155 r. przyznał Fryde
ryk ponownie Bawarię Henrykowi Lwu. Wprawdzie rok później wy
dzielił z niej osobne księstwo austriackie i przekazał je Babenbergom
143



w dziedziczne władanie, ale nie naruszył tym pociągnięciem pokojo
wych stosunków z Henrykiem Lwem, który za strefę swoich interesów
politycznych uważał przede wszystkim Saksonię. Wzrostowi jego zna
czenia i ambicji politycznych sprzyjało także nadanie mu przez Fryde
ryka I wikariatu cesarstwa na północne Niemcy. W ten sposób doszło
chwilowo do terytorialnego rozgraniczenia wpływów dwóch najpotęż
niejszych rodów książęcych w Niemczech. Podział ten odpowiadał rów
nież geografii gospodarczej ówczesnych Niemiec.

SAKSONIA POD RZĄDAMI HENRYKA LWA

  Saksonia wraz z podbitymi przez nią ziemiami słowiańskimi stała
się obok Nadrenii i Bawarii jednym z przodujących pod względem eko
nomicznym regionów kraju. Duża w tym zasługa Henryka Lwa. Sprzy
jał on rozwojowi podległych mu miast, specjalizujących się w daleko
siężnej wymianie handlowej, z której pośrednio ciągnął niemałe docho
dy. Przez Saksonię i Meklemburgię prowadziły ważne szlaki komunika
cyjne, łączące Europę Zachodnią ze Skandynawią i Rusią. Przemierzali
je liczni kupcy niemieccy obdarowywani przez Henryka Lwa korzyst
nymi przywilejami. Docierali tu także obcy przybysze, dostarczając na
miejscowe rynki atrakcyjnych i poszukiwanych towarów, pochodzących
nieraz z bardzo odległych krajów. Szczególnymi względami darzył
książę saski Lubekę, która wyrosła wkrótce na główny ośrodek handlu
w północno-zachodniej części Europy. Kupcy lubeccy zwolnieni zostali
od opłat celnych w obrębie całego księstwa saskiego. Sprzyjało to ich
aktywności gospodarczej i bogaceniu się. Ranga tego miasta wzrosła
jeszcze bardziej, gdy z woli Henryka Lwa stała się siedzibą biskupstwa
przeniesioną tu z Oldenburga. Wśród pozostałych ośrodków miejskich
wspomnieć trzeba o Brunszwik-u i Luneburgu. Pierwszy z nich zdobył
sobie sławę jako ośrodek handlu wyrobami tekstylnymi, Luneberg zaś
zaopatrywał Saksonię w sól. Dbając o rozwój miast i ich samorządową
organizację, nie wypuszczał Henryk ze swych rąk tych zwłaszcza upra
wnień miejskich, które były dochodowe, jak na przykład sądownictwo
wyższe, prawo targowe, cła, bicie monety i inne.
  Oprócz miast, które były główną podporą polityczną i finansową Hen
ryka Lwa, skarb książęcy wspomagały także jego majątki ziemskie, które
poddane zostały sprawnej administracji i planowej gospodarce. Polegała
ona zarówno na intensyfikacji upraw zbożowych i hodowli, jak i poszerza
niu areału ziemi uprawnej poprzez rozwój nowego osadnictwa na tere
nach dotąd nie zagospodarowanych, pokrytych lasami lub nadmiernie na
wodnionych. Do tego wszystkiego dochodziły jeszcze różne świadczenia
poddanych w obrębie księstwa i z ziem podbitych, które uzupełniały do
chody Henryka płynące z innych źródeł, czyniąc tego władcę obok króla
Fryderyka I najpotężniejszym feudałem ówczesnych Niemiec. Nic więc
dziwnego, że król angielski Henryk II Plantagenet oddał mu za żonę swą
córkę Matyldę, a wielu jeszcze innych władców europejskich utrzymy
wało z dworem Henryka Lwa bardzo bliskie stosunki dyplomatyczne.

WŁOCHY W DRUGIEJ POŁOWIE XII WIEKU

  Pochłonięty własnymi sprawami Henryk Lew odwrócił chwilowo
swoją uwagę od spraw ogólnoniemieckich, pozostających pod wpły
wem włoskiej polityki Fryderyka I.
  Włochy w połowie XII w. przedstawiały wielce zróżnicowany pod
względem politycznym i ekonomicznym kraj. Sycylię i najdalej na po
łudnie wysuniętą część Półwyspu Apenińskiego mieli w swym władaniu
Normanowie, którzy utworzyli tu silne i zasobne królestwo. Podstawę
jego bogactwa stanowiło rzemiosło metalurgiczne, jedwabnictwo,
a nade wszystko handel. Takie ośrodki miejskie, jak Palermo, Syraku
zy, Neapol, Amalfi, Salerno, Kapua czy Benewent, cieszyły się sławą
międzynarodową jako centra gospodarki i kultury. Dogodne położenie
geograficzne, sprzyj aj ące szerokiej wymianie towarów między rynkami
europejskimi, arabskimi czy bizantyjskimi, zachęcały kupców obcych
do osiedlania się na wyspie i przyległych do niej wybrzeżach półwyspu.
Normanowie nie tylko nie zahamowali tego rozwoju, ale sami pchnęli
go jeszcze bardziej naprzód poprzez zespolenie zawładniętych ziem w
jednolitą organizację państwową.
  Środkowe Włochy, wchodzące w skład Państwa Kościelnego, były
stosunkowo słabiej rozwinięte pod względem ekonomicznym od króle
stwa Normanów. Poza Rzymem nie było tu właściwie większych miast.
Ton całej gospodarce nadawało na odmianę rolnictwo, zaspokajające
lokalne potrzeby konsumpcyjne.
  Jeszcze inaczej kształtowało się oblicze gospodarczo-społeczne i po
lityczne ziem północnowłoskich. Tu bowiem na bazie ogólnego ożywie
nia gospodarczego, sięgającego końca X w. i spotęgowanego w następ
nych stuleciach wyprawami krzyżowymi, na czoło wysunęły się miasta
-republiki. W długotrwałej walce z panami feudalnymi uzyskały nieza
leżność, a kierując następnie samodzielnie swoimi losami, rozwinęły się
w potężne centra rzemieślniczo-handlowe z własnymi instytucjami
ustrojowo-prawnymi, skarbowymi, administracyjnymi i wojskowymi.
Rządy znajdowały się w rękach patrycjatu miejskiego, rekrutującego
się nie tylko z bogatego kupiectwa i przedstawicieli niektórych dobrze
prosperujących rzemiosł, lecz także - co było specyficzną cechą miast
italskich - z osiedlających się w miastach panów feudalnych. Reszta
natomiast społeczności miejskiej odsuwana była coraz bardziej od
wpływów na politykę władz miejskich i spychana do rzędu biernych wy
konawców ich zarządzeń. Na tym tle toczyła się w obrębie miast 
północnowłoskich ostra walka klasowa, która niejednokrotnie przybierała
charakter otwartych powstań.
  Wśród licznych miast lombardzkich już w XII w. na plan pierwszy
wysunęły się tutejsze miasta portowe, jak Genua, Piza i Wenecja, bę
dące głównymi ośrodkami handlu w basenie Morza Śródziemnego.
Były one monopolistami w zaopatrywaniu Europy w towary wschod
niego pochodzenia, jak przyprawy korzenne, medykamenty, biżuteria,
jedwab, bawełna, poszukiwane przez zamożniejsze warstwy społeczne.
145



Popyt na te przedmioty wzrósł w Europie Zachodniej od czasów wy
praw krzyżowych, kiedy ich uczestnicy nawiązali bliższy kontakt z Bi
zancjum i krajami Bliskiego Wschodu. Handel i flota morska były
głównymi źródłami potęgi wymienionych wyżej miast oraz ich aktywności 
politycznej we wschodnich rejonach Morza Śródziemnego.
  Północnowłoskie miasta lądowe w większym stopniu od tamtych
zajmowały się produkcją rzemieślniczą. Niektóre z nich, jak Mediolan
czy Florencja, zdobyły sobie w tej dziedzinie szeroki rozgłos w świecie.
  Miasta lombardzkie często konkurowały między sobą o rynki zbytu
i przewodnictwo polityczne. Rywalizacja ta, a często i zwykłe zapędy
zaborcze, przeradzała się w otwarte, niszczycielskie wojny, stwarzające
pretekst do interwencji z zewnątrz.

WALKA FRYDERYKA I Z MIASTAMI WŁOSKIMI

  Na braku konsolidacji politycznej północnych Włoch budował rów
nież Fryderyk I swe plany ścisłego uzależnienia tego kraju od Niemiec.
Tą drogą chciał także odzyskać utraconą w swej ojczyźnie pozycję
i znaleźć przeciwwagę wobec działających tam potężnych sił odśrodko
wych z Welfami na czele. Mimo wielu zachęcających okoliczności pod
jęcie kroków wojennych przeciw niezależnym republikom miejskim w
północnych Włoszech było niemożliwe bez głębszego zaangażowania
się po stronie króla niemieckiego jego rycerstwa, które z wyprawami
zbrojnymi poza Alpy wiązało rachuby na doraźne zyski w podporząd
kowanym Fryderykowi bogatym kraju. Dla tych celów gotowe było aż
sześciokrotnie towarzyszyć swemu władcy w zbrojnych wyprawach
przeciw miastom lombardzkim.
  Pierwsza z nich, podjęta w 1154 r., nie była jeszcze wymierzona
w ich niezależny byt. Jej bezpośrednim powodem była napięta sytuacja
w Rzymie wywołana powstaniem pospólstwa i drobnego rycerstwa
przeciw rządom w tym mieście papieża Eugeniusza III i jego następcy
Hadriana IV. Przywódcą buntu był uczeń sławnego filozofa średniowiecza 
Abelarda, radykalny kaznodzieja Arnold z Brescji. Pod naci
skiem wzburzonych mas Eugeniusz III musiał uchodzić z miasta, w któ
rym ukonstytuowała się republika rzymska. Wygnany papież zwrócił
się do Konrada III o pomoc, ale śmierć tego władcy w 1152 r. przekre
śliła wszelkie jego nadzieje na przyjście z tej strony odsieczy. Gdy apel
ten ponowił następca Eugeniusza, Hadrian IV, Fryderyk I z niewiel
kimi oddziałami wkroczył do północnych Włoch i nie napotkawszy
większego oporu mógł w krótkim czasie opanować Rzym. Schwytany po
drodze Arnold został wydany w ręce papieża i skazany na śmierć. W ten
sposób bez żadnych przeszkód mogła się odbyć w czerwcu 1155 r. korona
cja Fryderyka I na cesarza. Zasadniczy cel wyprawy został w ten sposób
osiągnięty. Na rozprawę natomiast z miastami lombardzkimi cesarz nie
był jeszcze należycie przygotowany. Trzeba więc było wrócić do Niemiec,
tym bardziej że skomplikowana sytuacja wewnętrzna w Polsce stwarzała
Fryderykowi dogodną sytuację do wystąpienia tu w roli rozjemcy.



STOSUNKI FRYDERYKA I Z POLSKĄ

  Testament Bolesława Krzywoustego z 1138 r., mający w swym zało
żeniu stabilizację rządów piastowskich w kraju, w gruncie rzeczy stał 
się powodem długotrwałych walk domowych między synami Krzywou
stego o naczelną władzę w państwie. Na tym to tle doszło w 1145 r. do
otwartego wystąpienia juniorów przeciw spadkobiercy tronu, najstar
szemu potomkowi Krzywoustego, Władysławowi. W 1146 r. musiał on
opuścić Polskę i szukać azylu i poparcia u swego powinowatego, króla
Konrada III, któremu złożył hołd z całych ziem polskich. W rezultacie
jeszcze w tym samym roku ruszyła na Polskę wyprawa niemiecka, któ
rej jednak nie udało się sforsować Odry i zapuścić w głąb kraju. Jedy
nym jej rezultatem było zobowiązanie się księcia Bolesława Kędzierza
wego, sprawującego wówczas władzę senioralną, do płacenia trybutu
i stawienia się na sejm niemiecki, który miał rozstrzygnąć sprawę na
stępstwa tronu w Polsce. Złożonych przyrzeczeń strona polska nie
miała jednak zamiaru dotrzymać, tym bardziej że już w roku następ
nym Konrada III pochłonęła druga wyprawa krzyżowa. Dopiero jego
następca po powrocie z wyprawy do Rzymu zajął się znów sprawami
polskimi. Chodziło mu przede wszystkim o ugruntowanie zwierzchni
ctwa niemieckiego nad Polską, które dotąd miało bardziej charakter
teoretyczny niż praktyczny. Miała do tego doprowadzić zakrojona na
szeroką skalę wyprawa zbrojna, którą w czerwcu 1157 r. poprowadził
osobiście Fryderyk I, kierując się przez Śląsk ku Wielkopolsce. Bez
większego oporu rycerstwo niemieckie dotarło do Poznania i wtedy
strona polska zdecydowała się na rokowania. Doszło do nich w Krzysz
kowie, gdzie książęta polscy złożyli cesarzowi hołd, a sprawujący wła
dzę senioralną Bolesław Kędzierzawy zobowiązał się do udziału w pla
nowanej przez Fryderyka I wyprawie do Włoch i zapłacenia mu trybu
tu. I tym razem narzucone rozbitej wewnętrznie Polsce warunki nie
miały dla Niemiec większego znaczenia, gdyż uwikłane w długoletnie
wojny z miastami lombardzkimi i papiestwem, pochłonięte wreszcie
wyprawami krzyżowymi, nie miały sił do egzekwowania postanowień
krzyszkowskich.

ZNIESIENIE SAMORZĄDU MIAST LOMBARDZKICH
I PONOWNY KONFLIKT Z PAPIESTWEM

  W 1158 r. zjawił się Fryderyk I ponownie w Lombardii, tym razem
już z konkretnym planem złamania niezawisłości tamtejszych miast i
poddania ich bezpośredniej władzy cesarskiej. Dał temu wyraz na sej
mie w Roncaglia, gdzie opierając się na prawnych wywodach bolońskich
jurystów unieważnił samorząd i prawa miast północnowłoskich, mianu
jąc w nich swoich urzędników zwanych podestami. Oznaczało to w
praktyce przejęcie przez cesarza wszystkich dochodów płynących dotąd
do skarbu miejskiego z różnego rodzaju podatków i opłat drogowych,
mostowych, celnych, monetarnych, sądowych itp., które stanowiły
pierwotnie regalia zawłaszczone przez miasta.
147



  Arbitralne decyzje ronkalskie tylko część miast lombardzkich przy
jęła bez zbrojnego oporu. Reszta zwlekała z ich wprowadzeniem w życie lub - 
jak to uczynił Mediolan - przeciwstawiła się im siłą oręża.
Aby ten bunt stłumić w zarodku. Fryderyk powziął nową wyprawę
i w 1161 r. otoczył Mediolan pierścieniem swych wojsk. Działania wo
jenne ciągnęły się przez rok, doprowadzając w końcu do kapitulacji
dzielnych obrońców i całkowitego zniszczenia tego nieposłusznego mia
sta.
  Dopiero teraz podupadające wskutek rabunkowej polityki Fryde
ryka miasta północnowłoskie zaczęły porzucać wzajemne porachunki
i jednoczyć swe siły do walki ze wspólnym wrogiem. Rolę koordyna
tora tych wysiłków wzięło na siebie papiestwo, gdy jego sternikiem zo
stał w 1159 r. zacięty przeciwnik cesarza, Aleksander III. Wprawdzie
część kolegium kardynalskiego, popierająca Fryderyka, nie uznała tej
elekcji i wybrała kontrpapieża w osobie Wiktora IV, co poparł także
zwołany przez Fryderyka synod biskupów w Pawii, jednakże poza ce
sarstwem nie zyskał on uznania. Już w dwa lata po zburzeniu Mediolanu powstał 
z inicjatywy Werony związek obronny czterech miast
(Werona, Wenecja, Vincenza i Padwa), który stał się zaczątkiem po
wstałej w 1167 r. wielkiej koalicji 22 republik miejskich, zwanej ligą
lombardzką.
  Aby zapobiec niebezpieczeństwu, wyprawił się Fryderyk jesienią
1166 r. po raz czwarty do Włoch. Zdobywszy latem następnego roku
Rzym, rozpoczął przygotowania do rozprawy z Normanami, sprzymie
rzonymi z Aleksandrem III i ligą miast. Cały ten plan unicestwiła gro
źna epidemia, która zdziesiątkowała wojska cesarza i zmusiła go do wy
cofania się z Włoch i powrotu do Niemiec. Liga tymczasem przystąpiła
do działania, rozpoczynając je od wypędzenia cesarskich podestów i re
aktywowania samorządu poszczególnych miast. W odpowiedzi na ten
krok Fryderyk zjawił się ponownie w północnych Włoszech w 1174 r.,
jednak siły, jakimi rozporządzał, okazały się za słabe na przeciwników
i musiał się wycofać. Nie myślał jednak kapitulować bez walki. Sposo
biąc się do niej, zamierzał teraz pozyskać dla swych planów swego naj
większego przeciwnika na terenie Niemiec, Henryka Lwa. W czasie za
inicjowanego w tym celu spotkania Fryderyk zwrócił się do Welfa
o pomoc wojskową przeciw lidze. Ten jednak nie był skłonny do bezin
teresownego wsparcia cesarza. Zażądał więc, aby Fryderyk odstąpił mu
Goslar, który ze względu na znajdujące się tam kopalnie srebra i zna
czenie strategiczne stanowił jedną z kluczowych posiadłości Staufów.
Odmowa spełnienia tych warunków oznaczała zerwanie rokowań i za
ostrzenie się przygasłego na jakiś czas konfliktu dynastycznego w Niem
czech. Pogłębił go dodatkowo spór o majątki Welfa VI w Szwabii i Ba
warii. Fryderyk mógł więc liczyć tylko na własne siły, które przy rów
noczesnej konsolidacji ligi skazane były z góry na niepowodzenie. Isto
tnie podjęta w 1176 r. kolejna, a zarazem ostatnia zbrojna wyprawa
cesarza przeciw miastom lombardzkim przyniosła mu kompletną klęskę
w bitwie pod Legnano. Była to nie tylko porażka militarna, ale także
148



polityczna. W zawartym najpierw w Wenecji pokoju w 1177 r. Fryde
ryk uznać musiał Aleksandra III za legalnego papieża, a odkupione od
Welfa VI dobra po Matyldzie toskańskiej za własność papiestwa.
W sześć lat później zawarł Fryderyk oddzielny pokój z miastami włos
kimi w Konstancji, w którym unieważnił wszystkie postanowienia ron
kalskie i przyznał miastom pełny samorząd.
  Jedynym dyplomatycznym osiągnięciem Fryderyka I w całej jego
polityce włoskiej było małżeństwo jego syna Henryka VI z następczy
nią tronu w królestwie normańskim, dziedziczką tronu Wilhelma II
Konstancją. Ów związek otwarł Staufom drogę do tej części Włoch,
której nie udało się opanować ani saskiej, ani frankońskiej dynastii.

UPADEK POTĘGI WELFbW

  Po powrocie do kraju Fryderyk I postanowił rozprawić się w Welfa
mi. Pretekstem do wystąpienia przeciw Henrykowi Lwu była skarga
wniesiona na niego ze strony książąt saskich, którą miał się zająć spe
149



cjalnie w tym celu zwołany sejm w Wormacji w 1179 r. Ponieważ wez
wany tam Henryk nie przybył, zwołał Fryderyk drugi sejm do Magde
burga, ale i tym razem Welf nie posłuchał wezwania. Zastosowano
więc wobec niego surowe sankcje. Księstwa saskie i bawarskie zostały
Henrykowi odebrane i podzielone między jego przeciwników. I tak ar
cybiskup koloński Filip otrzymał zachodnią część Saksonii, która prze
kształcona została w odrębne księstwo westfalskie. Wschodnia Sakso
nia przypadła synowi Albrechta Niedźwiedzia, Bernhardowi anhalckie
mu. Nieco później nadał Fryderyk Ottonowi Wittelsbachowi Bawarię,
jednak bez Styrii i Istrii, z których wcześniej utworzono odrębne księs
twa. Zdegradowany i opuszczony nawet przez własnych ministeriałów
i wasali Henryk musiał się w końcu poddać i zrzec wszystkich utraconych lenn 
państwowych. Pozostały przy nim tylko dobra rodowe,
Brunszwik- i Luneburg, które zresztą musiał opuścić, udając się w 1182 r.
na dwór swego teścia, króla Anglii, Henryka II. Cesarz odniósł więc
pełne zwycięstwo i pozbył się najgroźniejszego rywala. Ale największe
korzyści wynieśli z tego sukcesu Fryderyka I książęta niemieccy, którzy
przejęli odebrane Welfom lenna.

ZHOŁDOWANIE POMORZA ZACHODNIEGO

  Niemniej rządy Staufów powoli stabilizowały się. Już w 1169 r.
udało się Fryderykowi desygnować jako następcę tronu swego trzylet
niego syna Henryka VI. Załamanie się potęgi Welfów i ich ekspansji
w kierunku ujścia Odry nie usunęło niebezpieczeństwa, jakie po pod
boju Słowiańszczyzny Połabskiej przez Henryka Lwa i Albrechta Nie
dźwiedzia zawisło nad Pomorzem Zachodnim.
  Kraj ten już od połowy XII w. szukał oparcia w Polsce. W 1177 r.
książę szczeciński Bogusław przybył do Gniezna na zjazd książąt pol
skich celem uzyskania pomocy przeciw naciskowi saskiemu. Swe poczu
cie łączności z resztą ziem polskich udokumentował zawarciem małżeń
stwa z córką Mieszka Starego. Jednakże wskutek zamętu, do jakiego
doszło w Polsce w związku z obaleniem zasady senioratu i wyniesie
niem na tron krakowski w miejsce Mieszka Starego najmłodszego syna
Krzywoustego, Kazimierza, wpływy polskie na Pomorzu Zachodnim
zaczęły raptownie się kurczyć. Nie otrzymawszy odpowiedniego wspar
cia, Bogusław musiał w 1181 r. uznać zwierzchnictwo cesarza Fryde
ryka I i złożyć mu hołd. W ten sposób ziemie, które od zarania państwa
polskiego stanowiły jego część składową, dostały się pod niemieckie
panowanie.

TRZECIA WYPRAWA KRZYŻOWA I ŚMIERC FRYDERYKA I

  Ostatnie lata swego panowania poświęcił Fryderyk I wyprawom
krzyżowym, które znów stały się aktualne w związku ze wzrostem akty
wności militarnej Turków. Tym razem zagrożenie Królestwa Jerozolim
skiego wyszło od strony opanowanego przez Turków w 1171 r. Egiptu,
150



gdzie na gruzach tamtejszego kalifatu Fatymidów powstało silne pań
stwo pod kierownictwem wybitnego wodza i polityka, Saladyna. W nie
długim czasie w jego rękach znalazła się Syria i Królestwo Jerozolim
skie zostało otoczone ze wszystkich stron. Było rzeczą jasną, że w naj
bliższym czasie stanie się ono kolejnym obiektem ataków tureckich,
któremu - jak zwykle - nie mogło samo przeciwstawić się skutecznie.
Ukazała to dobitnie bitwa pod Hattin nad jeziorem Genezaret w 1187 r.,
w której król jerozolimski Gwidon z Lusignan został rozgromiony
i wzięty do niewoli Saladyna. W wyniku tej klęski w ręce Turków do
stała się Jerozolima oraz szereg miast, umocnionych punktów w Syrii
i Palestynie.
  Na wieść o tych wydarzeniach podjęto w Europie Zachodniej poś
pieszne przygotowania do nowej krucjaty, która miała odzyskać straty
poniesione przez łacinników. Obok francuskiego i angielskiego wzięło
w niej udział rycerstwo niemieckie pod wodzą cesarza Fryderyka I,
który w 1189 r. osobnym szlakiem poprowadził swoją armię przez Azję
Mniejszą do Syrii, odnosząc po drodze szereg wielkich zwycięstw. Zdo
był nawet stolicę państwa Seldżuków Ikonium. Pasmo tych sukcesów
przerwała niespodziewanie śmierć cesarza, który w czasie nieszczęśli
wego wypadku utonął w nurtach rzeki Salef. Dowodzone przezeń od
działy poszły w rozsypkę. Tylko nieliczne ich grupy dotarły do Palesty
ny, by razem z krzyżowcami francuskimi i angielskimi wziąć udział
w zwycięskich walkach o twierdzę Akkon. Po jej kapitulacji król fran
cuski Filip August zaniechał dalszych walk z Turkami i wraz z podle
głymi mu oddziałami powrócił do kraju. Główny ciężar obrony skraw
ków Królestwa Jerozolimskiego spadł teraz na króla angielskiego Ry
szarda Lwie Serce, który objął naczelne dowództwo nad całą krucjatą.
Jej ostateczny rezultat nie przyniósł korzystnych dla Królestwa zmian.
Na mocy zawartego z Saladynem układu pokojowego w 1192 r. ograni
czone zostało terytorialnie do wąskiego pasa wybrzeża śródziemnomorskiego od 
Tyru na północy po Jaffę na południu.

WALKA STAUFbW O KRÓLESTWO NORMAŃSKIE

  Śmierć Fryderyka I nie spowodowała w Niemczech większego
wstrząsu, gdyż jeszcze za życia cesarza faktyczne rządy w tym kraju
sprawował jego syn Henryk VI (1190-1197). Większe trudności wyłoniły się przed 
młodym władcą w królestwie sycylijskim, gdzie po
śmierci króla Wilhelma II część miejscowych feudałów nieprzychylnych
Staufom powołała na tron niejakiego Tankreda, popartego także przez
papieża Klemensa III. Sytuacja wymagała więc interwencji ze strony
spadkobiercy korony sycylijskiej Henryka VI, a tymczasem w Niem
czech rozgorzały znów walki z Welfami po niespodziewanym powrocie
z Anglii Henryka Lwa. Gdy jednak konflikt udało się zakończyć obu
stronnym porozumieniem, Henryk VI już w początkach 1191 r. wypra
wił się do Włoch celem usunięcia Tankreda i objęcia osobiście władzy
w królestwie sycylijskim. Tankred zdołał jednak pozyskać nowego
151



  sprzymierzeńca w osobie króla angielskiego Ryszarda Lwie Serce,
  który w drodze powrotnej z wyprawy krzyżowej zatrzymał się na Sycy
  lii. Dzięki jego pomocy wojskowej Tankred odparł atak Henryka VI
  na Neapol i zmusił go do wycofania się poza Alpy. Jedynym osiągnię
  ciem Henryka we Włoszech była korona cesarska, którą otrzymał w
  1191 r. z rąk papieża Celestyna III. Sytuację Henryka VI pogorszył w
  dodatku wzrost nieprzychylnych mu nastrojów w Niemczech. Wywo
łały je przede wszystkim wśród tamtejszych książąt dążenia cesarza do
umocnienia władzy centralnej. Opozycja ta znalazła poparcie ze strony
Tankreda i jego popleczników. W tej sytuacji Henryk VI musiał także
szukać sojuszników. Sprzymierzył się więc z królem francuskim Fili
pem II Augustem, mającym różne porachunki z Ryszardem Lwie Ser
ce, główną podporą Tankreda. Wspólnie też uknuli spisek na powraca
jącego z trzeciej wyprawy krzyżowej przez terytorium Niemiec króla
angielskiego, którego zatrzymał w Wiedniu książę austriacki Leopold
i wydał w ręce Henryka VI. Dopiero po złożeniu cesarzowi przysięgi
lennej i zapłaceniu większego okupu Ryszard Lwie Serce mógł wrócić
do swojego kraju. Henryk VI podjął więc nową próbę opanowania izolowanego od 
Anglii królestwa sycyliskiego. Śmierć Tankreda oraz po
moc, jaką otrzymał ze strony Genui i Pizy, rywalizujących z miastami
sycylijskimi o monopol w handlu ze Wschodem, ułatwiły Henrykowi VI osiągnięcie 
tego celu. Bez większego wysiłku zajął najpierw naj
bardziej na południe wysuniętą część Półwyspu Apenińskiego, a nastę
pnie sięgnął po samą wyspę, gdzie pod koniec 1194 r. koronował się w
Palermo na króla sycylijskiego.
  Z tą chwilą punkt ciężkości polityki Staufów przesunął się zdecydo
wanie na południe do nowo pozyskanego królestwa, które w dalszych
planach Henryka VI miało stanowić centrum wielkiego imperium obej
mującego nie tylko całą spuściznę pokarolińską, lecz także kraje ba
senu Morza Śródziemnego od Aragonu na Półwyspie Pirenejskim i Af
ryki Północnej po Bizancjum na wschodzie. Okazało się jednak, że
osiągnięcie tych celów przekraczało możliwości Henryka VI. Już na
zjeździe książąt niemieckich w 1196 r. w Wurzburgu przeżył cesarz
pierwsze rozczarowanie, gdy spotkał się tam z odmową przyznania jego
rodowi dziedzicznych praw do korony niemieckiej. Wybór bowiem za
życia Henryka jego dwuletniego syna Fryderyka II na króla Niemiec,
był jak się okazało, tylko chwilowym ustępstwem książąt niemieckich
na rzecz ich zwierzchnika. Niezadowolenie z rządów Henryka VI zaz
naczyło się najsilniej w jego sycylijskim królestwie. Nastroje buntu ob
jęły przede wszystkim tamtejsze rycerstwo, ściśle podporządkowane
władzy królewskiej, tracące urzędy na rzecz sprowadzanych z Niemiec
kadr oraz schodzące na dalszy plan wobec wprowadzania przez Hen
ryka wojsk najemnych. Na tym tle wczesną wiosną 1197 r. feudałowie
sycylijscy uknuli spisek na życie ich władcy. Spisek jednak został wy
kryty i udaremniony, a uczestnicy sprzysiężenia ponieśli surowe kary.
W parę miesięcy później w trakcie przygotowań do kolejnej wyprawy
krzyżowej Henryk VI zmarł na malarię.
152



PONOWNE WALKI O WŁADZĘ MIĘDZY STAUFAMI I WELFAMI

  Moment ten zaktywizował ponownie opozycyjnie do Staufów nasta
  wionych książąt niemieckich z arcybiskupem kolońskim na czele.
  Grupa ta po porozumieniu się z królem angielskim Ryszardem Lwie
  Serce wysunęła jako swego kandydata do tronu niemieckiego syna nie
  żyjącego już księcia Henryka Lwa, Ottona, i w niedługim czasie, bo
  już w połowie 1198 r., dokonała jego wyboru i koronacji królewskiej
  w Akwizgranie. Partia Staufów odpowiedziała na ten krok oddzielną
  elekcją głowy państwa w osobie brata Henryka VI, księcia szwabskiego
Filipa. Aby z miejsca zdystansować przeciwnika, prostaufowscy ksią
żęta wbrew ustalonemu porządkowi nadali sami swemu wybrańcowi go
dność cesarza, którą aprobowała sprzymierzona ze Staufami Francja.
Przewaga Filipa nie polegała tylko na tytulaturze. Górował on nad
kontrkandydatem do tronu także pod względem majątkowym i militar
nym, zwłaszcza gdy wraz ze śmiercią Ryszarda Lwie Serce ustała po
moc finansowa Anglii dla Ottona. W tej sytuacji pozyskanie wpływo
wych czynników poza Niemcami było dla zagrożonych Welfów zagad
nieniem pierwszorzędnej wagi.
  Dążeniom Ottona sprzyjało papiestwo, kierowane wówczas przez
  jednego z najwybitniejszych przedstawicieli Kościoła w średniowieczu,
  papieża Innocentego III. Ten wybitny teolog i prawnik, idąc śladem
  swego wielkiego poprzednika Grzegorza VII, postanowił wprowadzić
  w czyn swoje teokratyczne koncepcje, mające zapewnić papiestwu
  zwierzchnictwo nad całym światem. Pierwszym etapem owej walki o
  dominium mundi miało być podporządkowanie głowie Kościoła zacho
dniorzymskiego całych Włoch, od królestwa sycylijskiego na południu
po Alpy na północy. Na przeszkodzie tym planom stała przede wszyst
kim polityka Staufów, dążących do skupienia w swym rodzie godności
królów sycylijskich i cesarzy rzymskich. Welfowie początkowo takich
ambicji nie mieli, dlatego w osobie Innocentego III znaleźli oddanego
sprzymierzeńca. Otto IV ze swej strony godził się na zasady polityki
papieża, uznając jego zwierzchnictwo nad cesarstwem i królestwem sy
cylijskim oraz prawa do spornego od przeszło stu lat dziedzictwa Ma
tyldy toskańskiej. Niezależnie od korzyści, na jakie obie sprzymierzone
siły liczyły, Innocenty III szukał teoretycznego uzasadnienia prawa do
dysponowania koroną niemiecką i cesarską. Widział te prawa w trady
cji sięgającej czasów Karola Wielkiego, którego koronacja cesarska od
była się za zgodą papieża. Tylko zatem taka elekcja zwierzchnika pań
stwa niemieckiego może otwierać drogę do tronu cesarskiego, która
jest zgodna ze stanowiskiem papieża.
  Mimo poparcia ze strony Kurii Rzymskiej pozycja Ottona IV w
Niemczech stawała się coraz bardziej niepewna, w związku z czym In
nocenty III rozpoczął tajne pertraktacje z drugim pretendentem do tro
nu, Filipem szwabskim. Ale jego nagła śmierć w 1208 r., poniesiona
z ręki Ottona Wittelsbacha, przerwała te kontakty i przechyliła szalę
zwycięstwa na stronę Ottona IV. W rok później Innocenty III koro
153



nował go w Rzymie na cesarza, otrzymawszy przy tej okazji obietnicę
respektowania przez Ottona praw i posiadłości Kościoła, szczególnie
zaś zdobyczy papiestwa w środkowych i południowych Włoszech. Ot
ton IV traktował te zobowiązania jako zło konieczne. Toteż w miarę
umacniania swej władzy w Niemczech sprawa przywrócenia cesarzowi
dominującej roli we Włoszech wysunęła się na plan pierwszy w jego
działalności politycznej. Jej kulminacyjnym punktem było nagłe ude
rzenie Ottona w 1210 r. na kontynentalną część królestwa sycylijskiego,
pozostającego pod senioralnym zwierzchnictwem Innocentego III. Za
wiedziony papież uciekł się do wypróbowanej metody zwalczania nie
wygodnych władców, jaką były klątwy i zwolnienia poddanych wyklę
tego od przysięgi wierności. Równocześnie wszedł ponownie w porozu
mienie z partią prostaufowską w Niemczech, która w czasie przygoto
wań Ottona do inwazji sycylijskiej pośpiesznie i według z Rzymu pły
nących instrukcji wybrała na zjeździe w Norymberdze w 1211 r. królem
niemieckim 15-letniego syna Henryka VI, Fryderyka II (1211-1250).
Kandydatura ta zyskała także poparcie współdziałającego z Innocen
tym III króla francuskiego Filipa II Augusta, zainteresowanego w osła
bieniu sojuszu Welfów z Plantagenetami, z którymi czekała go nieba
wem rozstrzygająca wojna o rozległe lenna królów angielskich na tere
nie Francji.
  Na wiadomość o decyzjach norymberskich Otto IV udał się naty
chmiast z południa w drogę powrotną do kraju, gdzie z każdym dniem
sytuacja zmieniała się na jego niekorzyść. Całą nadzieję pokładał je
szcze w królu angielskim Janie bez Ziemi, z którym wspólnie wystąpili
przeciw Francji i związanym z nią sojuszem Staufom. Wojna ta podko
pała do reszty prestiż zdetronizowanego władcy. Prowadzone przez
niego na pomoc Anglikom wojska niemieckie i posiłki zbuntowanej
Flandrii poniosły w bitwie pod Bouvines w 1214 r. druzgocącą klęskę.
Osamotniony i załamany, wycofał się Otto IV do swoich posiadłości
rodowych w Saksonii, gdzie w 1218 r. zakończył życie.

WALKA FRYDERYKA II Z PAPIESTWEM

  Staufowie znów zatriumfowali, ale było to zwycięstwo okupione
koncesjami na rzecz głównego ich protektora, jakim był w tym okresie
Innocenty III. Już na dwa lata przed przybyciem do Niemiec Fryderyk
II przyjął na siebie jako kandydat na króla wszystkie niedotrzymane
zobowiązania Ottona IV wobec papiestwa, uznając się za jego lennika.
Dzięki podporządkowaniu się polityce papieskiej mógł Fryderyk odbyć
w 1215 r. uroczystą koronację na króla Niemiec, którą w tym samym
jeszcze roku zatwierdził zwołany przez Innocentego wielki synod late
rański. Nowo wybrany władca nie myślał jednak zrezygnować z idei,
która przyświecała jego wielkim rodowym poprzednikom, a których ce
lem było zespolenie Włoch z Niemcami i osiągnięcie supremacji władzy
cesarskiej nad papieską. Śmierć Innocentego III w 1216 r. była sygna
łem do działania w tym kierunku, które rozpoczął od samodzielnych,
154



a więc godzących w interesy papiestwa, rządów w królestwie sycylij
skim. Jeszcze większy niepokój wywołało w Rzymie uchylenie się Fry
deryka II od wypełniania złożonego w czasie koronacji ślubowania, zo
bowiązującego do wzięcia udziału w organizowanej przez papiestwo
kolejnej krucjacie do Palestyny. Następca Innocentego III, Honoriusz
III, tolerował co najmniej podejrzane zachowanie się Fryderyka II, łu
dząc się, że wywiąże się on w końcu ze swych chrześcijańskich obowią
zków. W 1220 r. dokonal nawet koronacji Fryderyka na cesarza rzym
skiego. Ten jednak jeszcze bardziej usztywnił swe stanowisko wobec
papiestwa, odmawiając nadal uczestnictwa w wyprawie krzyżowej,
która miała odzyskać utraconą pod koniec XII w. Jerozolimę i poweto
wać klęskę, jaką w 1221 r. zadali Turcy krzyżowcom w delcie Nilu.
W samych Włoszech Fryderyk przestał się liczyć z papiestwem, i to nie
tylko na południu, gdzie miał ku temu pewne prawa, lecz także na tere
nie Lombardii, która od czasów klęski Fryderyka I pod Legnano uzna
wana była raczej za domenę wpływów Kurii Rzymskiej. Fryderyk II
dążył wszelkimi sposobami do osłabienia ligi miast północnowłoskich
i przygotowania tym sposobem gruntu do ponownego ataku na ich nie
zależność.
  Tym coraz śmielszym i groźniejszym dla papiestwa poczynaniom ce
sarza przeciwstawiał się zdecydowanie następca Honoriusza III, Grze
gorz IX, który wezwał jeszcze raz Fryderyka do udania się na Bliski
Wschód i wyzwolenia Jerozolimy z rąk tureckich. Gdy ten nadal nie
reagował na rozkazy z Rzymu, obłożył go klątwą. I wtedy dopiero wy
klęty cesarz na własną rękę wyruszył do Palestyny, kierując się tam
przede wszystkim w celach politycznych, których zapowiedzią było już
kolejne małżeństwo Fryderyka zawarte w 1225 r. z córką króla jerozolimskiego, 
Jolantą. W drodze do Palestyny cesarz podporządkował so
bie Cypr, a następnie rezygnując z otwartej walki z Turkami, w drodze
układów z sułtanem egipskim Al-Kamilem odzyskał część Królestwa
Jerozolimskiego z trzema najważniejszymi miastami, Jerozolimą, Bet
lejem i Nazaretem. Uwieńczeniem tych sukcesów była koronacja Fry
deryka II na króla jerozolimskiego, odbyta w 1229 r. w Jerozolimie
mimo bojkotu duchowieństwa i sprzeciwu miejscowego patriarchy, sto
jącego po stronie Grzegorza IX. Gwarancją trwałości zdobyczy teryto
rialnych cesarza w Palestynie miało być jego ścisłe przymierze z sułta
nem egipskim, w którym obaj przyrzekli sobie wzajemną pomoc na wy
padek czyjejkolwiek ingerencj i w wewnętrzne sprawy podzielonego
Królestwa Jerozolimskiego. Pakt ten świadczy dodatkowo o tym, że
motywy religijne w krucjacie kierowanej przez Fryderyka II odgrywały
już drugorzędną rolę.
  Tymczasem korzystając z nieobecności cesarza, Grzegorz IX przy
stąpił do energicznego działania. Wprowadził swe wojska na teryto
rium królestwa sycylijskiego celem wyparcia stąd Staufów i pełnego
poddania tego państwa władzy papieskiej. Sukcesy, jakie towarzyszyły
początkowo wyprawie, okazały się krótkotrwałe. Fryderyk II na czele
powracających z Palestyny krzyżowców i oddziałów najemnych, a także
155



wiernej mu części normańskiego rycerstwa, rozbił armię papieża i zmu
sił go do zawarcia pokoju w San Germano w 1230 r. Grzegorz IX mu
siał zdjąć z cesarza klątwę i przyznać mu pełne prawa zwierzchnie w
ponormańskim dziedzictwie.

KRÓLESTWO SYCYLII POD RZĄDAMI FRYDERYKA II

  Fryderyk II przystąpił też od razu do reorganizacji królestwa sycy
lijskiego, które pragnął przekształcić w monarchię absolutną. Wprowa
dzone w tym celu reformy eliminowały z aparatu państwowego daw
nych urzędników feudalnych, których zastąpili ściśle podporządkowani
władcy i z jego środków opłacani funkcjonariusze administracyjni. Fry
deryk II dokonał także zasadniczych zmian w składzie i organizacji
sycylijskich sił zbrojnych, wprowadzając w miejsce pospolitego rusze
nia oddziały najemników różnych narodowości, pobierających za swą
służbę żołd ze skarbu centralnego, gotowych do wykonania każdego
rozkazu swego chlebodawcy.
  Reformy administracyjno-wojskowe pociągnęły za sobą wzrost wy
datków pieniężnych, które pokrywano z dochodów państwowych, pły
nących z ceł, ze zmonopolizowanego handlu najbardziej poszukiwa
nymi artykułami, jak sól, zboże, żelazo, jedwab, oraz podatków świad
czonych przez mieszkańców miast i wsi królestwa. Fryderyk II popierał
rozwój miast, stanowiących ośrodki rzemiosła i wymiany handlowej,
której sprzyjały ustabilizowane i na mocnych podstawach oparte sto
sunki monetarne.
  Drugim obok klasy panów świeckich czynnikiem społeczno-polity
cznym w państwie sycylijskim było duchowieństwo. Jego ingerencja w
życie polityczne państwa od czasów zwłaszcza pontyfikatu Innocentego
III stanowiła jedną z głównych przeszkód na drodze Fryderyka II,
zmierzającego do ugruntowania swych jednowładczych rządów. Toteż
jednym z pierwszych jego rozporządzeń było oddzielenie Kościoła od
państwa i ograniczenie przywilejów duchowieństwa uniezależniających
je od władzy monarszej. Odebrał wreszcie klerowi prawo tropienia
i karania heretyków, przenosząc tego rodzaju kompetencje, włącznie
z prawem konfiskaty ziemi skazanych za odstępstwa od prawowitej
wiary, na organa władzy państwowej.
  Fryderyk, starannie wykształcony i wychowany w tradycjach wyso
kiej kultury starożytnego Rzymu, doceniał potrzebę jej badania i roz
wijania, zwłaszcza w tych dziedzinach, które mogły służyć idei uniwer
salnego cesarstwa. W tym celu założył w Neapolu uniwersytet, który
miał kształcić przede wszystkim prawników i rozwijać studia nad pra
wem rzymskim, uzasadniające teoretycznie koncepcje polityczne i ideologiczne 
monarchy. Ważnym ośrodkiem życia umysłowego i kultural
nego był dwór Fryderyka II, skupiający elitę intelektualną królestwa.
156



  USTFPSTWA NA RZECZ FEUDAŁÓW NIEMIECKICH
  Zupełnie odmienną politykę prowadził Fryderyk II na terenie Nie
  miec, gdzie chodziło mu przede wszystkim o przychylność wielkich feu
  dałów, już od dawna głównych dysponentów korony niemieckiej. Dla
  tego też stanął zdecydowanie po ich stronie w walce z miastami, które
  w związku z rozwojem ekonomicznym i demograficznym stawały się ośrodkami sił 
antyfeudalnych. Miasta dążyły nie tylko do uzyskania peł
  nej niezależności od swoich panów i decydowania o swych losach. 
Zainteresowane były także w przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego
  Niemiec i umocnieniu władzy centralnej. Na początku XIII w. siedem
  miast zachodnioniemieckich: Wormacja, Spira, Moguncja, Bingen,
  Frankfurt, Gelnhausen i Fńedberg, zawarło pierwszy związek obronny,
  w którym przyrzekły sobie wzajemną pomoc przeciw książęcej samo
  woli. Jednakże już w 1226 r. na żądanie przebywającego z dala od
  kraju i zajętego sprawami włoskimi Fryderyka II związek ten został roz
  wiązany. Było to działanie na korzyść panów terytorialnych, dążących
  do zapewnienia sobie pełni władzy w granicach podległych im księstw.
  W tym kierunku idące ustępstwa Fryderyka II sięgają roku jego ko
  ronacji cesarskiej, kiedy to nadał książętom duchownym w Niemczech
  szerokie przywileje. Ich terytoria miały być wolne od nowych podat
  ków, ceł i innych opłat na rzecz monarchy, który zobowiązał się po
  nadto do niezakładania tam własnych miast i grodów oraz przekazał
  książętom pełnię władzy sądowniczej wraz z prawem rozporządzania
  dobrami kościelnymi. W 1232 r. przywileje te zostały rozciągnięte rów
  nież na książąt świeckich. Miasta poddane zostały kontroli ich urzędni
  ków feudalnych, którzy decydowali o wyborze organów miejskich, kon
  trolowali przypływ ludności do miast i nabywanie przez mieszczan ziemi. W 
ten sposób proces rozpadu Niemiec na szereg suwerennych państewek uległ za 
rządów Fryderyka II dalszemu pogłębieniu.
  Tej polityki nie podzielał syn cesarza Henryk, sprawujący w jego
  imieniu rządy w Niemczech. Licząc na poparcie miast, w tym także re
  publik włoskich, regent wypowiedział posłuszeństwo ojcu. W celu po
  skromienia buntownika Fryderyk II udał się w 1235 r. do Niemiec i przy
  poparciu książąt pozbawił syna władzy i osadził w więzieniu we Włoszech,
  gdzie zmarł w 1242 r. W czasie swego pobytu w Niemczech Fryderyk II
  jeszcze raz dał wyraz swoim ustępstwom wobec książąt Rzeszy Niemieckiej. W 
dokumencie z 1235 r. spisanym w języku niemieckim potwierdził
  dawne ich przywileje i dodał do nich nowe uprawnienia. Akt ten miał
  służyć pokojowi wewnętrznemu w Niemczech, tak potrzebnemu cesarzowi w 
przededniu decydującej rozgrywki z ligą miast lombardzkich.

  WALKA Z MIASTAMI WŁOSKIMI I ZATARG Z PAPIESTWEM

  Już w roku następnym armia cesarska rozpoczęła działania wojenne
  we Włoszech zakończone jej pełnym zwycięstwem pod Cortenuova
  157



pod koniec 1237 r. Mimo to losy sprzymierzonych republik miejskich
nie zostały jeszcze rozstrzygnięte. Jak za czasów Fryderyka I Rudobrodego 
duszą oporu stał się znów Mediolan, poparty przez kilka innych
miast lombardzkich. Cesarz zaczął sposobić się do wojny, gromadząc
wielką armię, stanowiącą zbieraninę wojsk najemnych i oddziałów ry
cerskich z całej prawie Europy. W 1238 r. rozpoczął wojnę, która tym
razem przyniosła mu pasmo niepowodzeń. Zaczęły się one już pod nie
wielką Brescją, której skuteczna obrona wpłynęła na jeszcze większą
konsolidację sił broniących niezależności Włoch. Wsparł je także sę
dziwy papież Grzegorz IX, rzucając na Fryderyka II klątwę.
  Szeregi przeciwników panowania niemieckiego we Włoszech, zwa
nych tu gwelfami, szybko rosły, obejmując coraz to nowe miasta i śro
dowiska społeczne. W takich warunkach cesarz nie mógł myśleć o ge
neralnej konfrontacji sił. Działania wojenne musiał ograniczyć do oble
gania poszczególnych miast, siania spustoszeń i dywersji. Sporadyczne
zwycięstwa, jak zdobycie Faenzy czy skuteczny atak na flotę genueń
ską, nie były w stanie powstrzymać nastrojów zwątpienia w pełne zwy
cięstwo, jakie ogarniały zarówno wojska cesarskie, jak i stronników
niemieckich we Włoszech, nazywanych tu gibelinami. Gdy w dodatku
nadeszły wieści o groźnym najeździe mongolskim na Europę, który do
tarł w najbliższe sąsiedztwo cesarstwa, obie strony skłaniać się zaczęły
do chwilowego przerwania walki w obliczu wspólnego niebezpieczeńst
wa. O trwałym pokoju nie mogło być jednak mowy. Toteż już w 1245 r.
nowo wybrany papież Innocenty IV przeprowadził na soborze w Lyonie 
detronizację Fryderyka II jako cesarza i zażądał od książąt niemiec
kich wyboru nowego króla w miejsce powołanego na tę godność jeszcze
w 1237 r. syna Fryderyka II, Konrada IV. Wezwaniu temu podporząd
kowali się niezwłocznie elektorzy duchowni, którzy, nie czekając na
zgodę panów świeckich, na zjeździe w Wurzburgu w maju 1246 r. prze
kazali koronę niemiecką landgrafowi Turyngii, Henrykowi Raspe.

UPADEK RZĄDÓW STAUFÓW I UTRATA KRÓLESTWA SYCYLII

  Społeczeństwo niemieckie podzieliło się znów na dwa wrogie obo
zy, a o tym, komu ostatecznie przypadnie korona niemiecka, zadecydo
wać miała siła oręża. Istotnie już w kilka miesięcy po elekcji wurzbur
skiej doszło do tzw. bitwy dwóch królów, ale nie dała ona ostatecznego
rozstrzygnięcia. Przyniosła je dopiero niespodziewana śmierć Henryka
Raspe w początkach 1247 r. Mimo to Konrad znajdował się nadal w
trudnym położeniu. Brak mu było poparcia części wielkich panów nie
mieckich i miast, które do Staufów nastawione były raczej nieprzy
chylnie. Na domiar złego opozycja antystaufowska, której przewodził
arcybiskup moguncki Zygfryd, obwołała królem hrabiego Holandii
Wilhelma. Skomplikowało to jeszcze bardziej sytuację wewnętrzną w
kraju, choć ten przeciwnik Konrada nie zdołał skupić wokół siebie po
ważniejszych sił i zagrozić pozycji: Staufów w Niemczech.
  O wiele gorzej dla nich układały się sprawy w samych Włoszech,
158



gdzie od czasów objęcia urzędu papieskiego przez Innocentego IV Fry
deryk II wraz ze stronnictwem gibelińskim znajdował się w ciągłej de
fensywie, doznając szeregu niepowodzeń. Zaliczyć do nich trzeba w
pierwszym rzędzie utratę miast Viterbo i Parmy oraz dostanie się do
niewoli Bolończyków syna cesarza, Enzio. Nierówna walka trwała jed
nak nadal i zmierzała ku całkowitej klęsce Fryderyka II i jego najwier
niejszych włoskich popleczników. Ostatnie ich nadzieje przerwała
śmierć cesarza w grudniu 1250 r.
  Katastrofalny stan dziedzictwa Staufów próbował jeszcze ratować
Konrad IV, jednakże podjęta przez niego wiosną 1251 r. wyprawa
przeciw antykrólowi Wilhelmowi nie dała pożądanych rezultatów. Je
szcze większe trudności narastały przed Konradem w Królestwie Sycylii
i we Włoszech, gdzie papiestwo prowadziło nadal konsekwentnie poli
tykę mającą na celu całkowite wyeliminowanie panowania niemiec
kiego w tym kraju. Dlatego też, nie czekając na wyjaśnienie anormal
nej sytuacji wewnętrznej w Niemczech, pośpieszył Konrad wraz ze
swym przyrodnim bratem Manfredem na południe, aby przynajmniej
tam bronić swych monarszych praw. Podjęte w tej sprawie pertraktacje
z głównym przywódcą przeciwników Staufa, papieżem Innocentym IV,
ujawniły wielkie różnice stanowisk, które rozstrzygnąć mogła tylko
wojna. Konrad nie rozporządzał w tym względzie odpowiednimi siłami,
wolał więc unikać generalnej konfrontacji militarnej z włoskimi wroga
mi. Postanowił zatem przenieść swą działalność ponownie na teren
Niemiec. W czasie przygotowań do drogi zmarł w 1254 r. , mając zaled
wie 26 lat.
  Konrad pozostawił wprawdzie po sobie następcę w osobie jedynego
syna Konradyna, ale z powodu jego małoletności faktyczne rządy w
państwie sycylijskim objął Manfred, nie ukrywający zresztą zamiarów
zdetronizowania podopiecznego władcy i zawładnięcia koroną królew
ską. Gdy zawiodły w tym kierunku prowadzone zabiegi dyplomatyczne
na dworze papieskim, Manfred uciekł się do użycia siły i przy pomocy
wojsk najemnych ogłosił się królem sycylijskim w 1258 r. Krok ten, jak
i rozpoczęte przez uzurpatora rządy silnej ręki wywołały ostrą reakcję
ze strony papiestwa kierowanego przez Urbana IV. Papież ten, rodem
z Francji, zwrócił się o pomoc do członka tamtejszej rodziny królew
skiej, Karola Andegaweńskiego, proponując mu w zamian objęcie
Królestwa Sycylii jako lenna papieskiego. Inicjatywa i propozycja Urbana IV 
zostały zrealizowane za jego następcy Klemensa IV, który w
1265 r. nadał Karolowi królestwo sycylijskie jako lenno. Manfred nie my
ślał jednak kapitulować bez walki. Gdy więc we Włoszech wylądowały
wojska francuskie, Manfred stawił im czoło, lecz w bitwie pod Benewen
tem latem 1266 r. został pokonany, ponosząc śmierć na placu boju. Naj
zagorzalsi włoscy stronnicy Staufów spod znaku gibelinów skupili się teraz
przy młodocianym Konradynie, który nie zamierzał godzić się z zaistniałą
sytuacją i utratą rodowych zdobyczy. Siły, jakimi dysponował, okazały
się jednak za słabe. Poniosły one kolejną klęskę, a sam Konradyn dostał
się w ręce interwentów francuskich, którzy skazali go na śmierć w 1268 r.
159



  Niemcy tymczasem wkraczały w okres największego upadku władzy
centralnej i anarchii feudalnej. Po zgonie Wilhelma holenderskiego w
1256 r. doszło tu ponownie do niezgodnej elekcji królewskiej. Część
elektorów reprezentujących orientację polityczną właściwą Staufom
wyniosła na tron ich krewnego, króla kastylijskiego Alfonsa X, przeci
wnicy natomiast, wywodzący się głównie z północno-wschodnich pro
wincji kraju i nawiązujący do tradycji Welfów, obwołali królem księcia
angielskiego Ryszarda z Kornwalii. Elekci byli jednak za słabi, aby in
terweniować zbrojnie w Niemczech i sięgnąć tu po władzę. Ich wybór
nie miał więc żadnego praktycznego znaczenia, dlatego też okres od
śmierci Wilhelma w 1256 r. do objęcia rządów przez dynastię Habsbur
gów w 1273 r. nosi w historii Niemiec nazwę wielkiego bezkrólewia.

ROZWÓJ NOWEGO OSADNICTWA
I ZWIĄZANE Z NIM PRZEMIANY SPOŁECZNE

  Od XI w. gospodarka feudalna zaczęła powoli wkraczać na wyższy
poziom rozwoju we wszystkich jej gałęziach, przynosząc coraz większe
efekty produkcyjne. Był to rezultat postępu technicznego, jaki zazna
czył się w siłach wytwórczych wzbogaconych o doświadczenia pokoleń
i nowe zdobycze techniczne. Wielkie znaczenie miało coraz szersze
wykorzystywanie przez człowieka nowych źródeł energii, jak wiatr,
a zwłaszcza woda, do poruszania urządzeń przydatnych w rzemiośle,
rolnictwie, przede wszystkim zaś w górnictwie. Wzrosło więc wydoby
cie rud żelaza, co wpłynęło z kolei na upowszechnianie się narzędzi wy
konywanych z tego metalu i polepszenie się ich jakości. Narzędzia żela
zne stawały się tańsze, mogli więc je nabywać nawet chłopi. Coraz
większą rolę zaczęła odgrywać siła pociągowa zwierząt, najpierw w go
spodarstwie feudalnym, a od XI w. także w gospodarstwie chłopskim.
Z upowszechnieniem się sprzężaju podstawowym narzędziem ornym
stawał się pług żelazny, za pomocą którego lepiej uprawiano ziemię
i dzięki temu zbierano wyższe plony. Dalszy postęp w rolnictwie stanowił 
trójpolowy system eksploatacji gleby, umożliwiający bardziej racjonalne jej 
wykorzystanie pod uprawy zbożowe i pastwiska. Podział areału uprawnego na trzy 
części, przeznaczane kolejno pod zboże ozime,
jare i na ugór, pojawił się najwcześniej nad Renem, skąd rozprzestrze
niał się dalej na wschód.
  Rozwój produkcji rolniczej wpłynął na przyrost ludności. Oblicza
się, że w okresie od połowy XI do połowy XIII stulecia ludność Nie
miec podwoiła się z około 6 do około 12 mln mieszkańców. Sprzyjało
to z kolei rozwojowi nowego osadnictwa na terenach nie objętych do
tąd kulturą rolną i pomnażania użytków rolnych. Od XI w. karczowa
nie lasów, osuszanie bagien i zagospodarowywanie pustkowi stało się
głównym zagadnieniem wielkiej własności feudalnej. Działalność ta,
zapoczątkowana najpierw w zachodnich i południowych częściach Nie
miec, nabrała wielkiego rozmachu po podboju przez książąt niemie
ckich obszarów słowiańskich na wschód od Łaby i Sali w drugiej połowie XII w. 
Odtąd w zwarte połacie leśne i podmokłe tereny wkraczać
zaczęli nowi osadnicy, przybywający tu nieraz z dalekich stron, głównie
zaś z północno-zachodniego pogranicza francusko-niemieckiego.
  Koloniści, którzy dobrowolnie podejmowali się tej ciężkiej pracy,
otrzymywali pewne uprawnienia, które stawiały ich w nowej, o wiele
lepszej sytuacji gospodarczo-społecznej. A więc na pewien określony
czas wolni byli od wszelkich powinności feudalnych. Potem świadczyli
je w ściśle określonym wymiarze, którego podstawę stanowiła wielkość
gospodarstwa osadnika, wynosząca zazwyczaj 1 łan. Daniny składały
się z produktów rolnych lub płacone były w pieniądzu. Koloniści wolni
byli od bezpłatnych robocizn na pańskim gruncie, a posługi przy budo
wie i naprawie grodów feudalnych oraz służbę wojskową pełnili tylko
doraźnie. Koloniści mieli także prawo zmiany miejsca zamieszkania
i przeniesienia się do innego pana bądź też do miasta. Użytkowaną zie
mię mogli przekazywać w spadku swoim następcom, otrzymywali ją bo
wiem z rąk właściciela na prawach dziedzicznych. Nowo powstające wsi
posiadały pewne uprawnienia samorządowe, do których przede wszyst
kim należało sądownictwo niższe, wykonywane poprzez wybieranych
spośród chłopów ławników i sołtysa jako reprezentanta interesów wła
ściciela wsi. Urząd ten sprawował zazwyczaj przedsiębiorca, który zaj
mował się werbunkiem osadników i organizacją ich pracy.
  Ustrój wsi zakładanych na surowym korzeniu stał się wzorem dla
reorganizacji życia gospodarczo-społecznego starszych osad. Ich właści
ciele rozpoczęli parcelację gospodarstw własnych, oddając ziemię chłopom w 
dzierżawę lub osadzając na niej kolonistów za czynsz w naturaliach i 
pieniądzu. Likwidacja gruntów pańskich w Niemczech nie prze
biegała jednakowo. W południowo-zachodnich regionach tego kraju
doszło jedynie do ograniczenia areału gospodarstw własnych feudałów
bądź ich rozbicia na mniejsze jednostki. Parcelacja rezerwy pańskiej
największe rozmiary osiągnęła w Saksonii i Westfalii. Ale jako ogólną
tendencję dla całych Niemiec trzeba przyjąć postępujący od drugiej po
łowy XII w. zanik gospodarki dworskiej i upowszechnianie się systemu
czynszowego.
  Owe zmiany ustrojowe wsi pojawiły się najpierw na terenach osad
nictwa walońskiego, flamandzkiego i holenderskiego. Uformowane
tam wzorce prawne rozpowszechniły się następnie na Niemcy, gdzie
uległy pewnym modyfikacjom, dostosowującym je do miejscowych
warunków. W tej wersji jako tzw. prawo niemieckie dotarło także do
Polski, przeobrażając się tu w dalsze lokalne odmiany (jak np. prawo
średzkie od Środy Śląskiej), oraz innych krajów Europy Środkowej
i Wschodniej.

WALKA KLASOWA CHŁOPbW

  Scharakteryzowane wyżej przemiany gospodarczo-społeczne wpły
nęły w początkowym okresie na poprawę sytuacji chłopów, jeśli się
zważy, że dawniej znaczna ich część pozbawiona była wolności osobi
161



stej i musiała odrabiać darmową pańszczyznę bądź uiszczać powinności
arbitralnie narzucane przez panów.
  W okresie pogłębiającego się upadku władzy centralnej w Niem
czech i wzrostu potęgi wielkich feudałów duchownych i świeckich za
gwarantowane dokumentem prawa chłopów lokowanych na nowych,
korzystnych dla nich warunkach znalazły się w niebezpieczeństwie. Ilu
strują to dobitnie wypadki, których widownią na początku XIII w. były
północno-zachodnie rejony Niemiec. Na nowo zagospodarowanych te
renach hrabiowie Oldenburga i arcybiskupi bremeńscy rozpoczęli pod
koniec XII w. budowę szeregu zamków, w których osadzali swoich
urzędników. Odczuła to wkrótce miejscowa ludność przybyła w te
strony przede wszystkim z Niderlandów dla osuszania bagien i meliora
cji gruntów. Wbrew przyznanym jej szerokim uprawnieniom, przysłu
gującym kolonistom, urzędnicy ci zaczęli nakładać na okolicznych mie
szkańców różnego rodzaju świadczenia i ciężary feudalne. Sciągnęli
tym sposobem na siebie nienawiść szerokich mas chłopskich i pobudzili
je do czynnego oporu. W wyniku zbrojnego powstania zamki zostały
zburzone, a ich zarządcy wypędzeni. Na tym jednak walka nie zakoń
czyła się.
  Korzystając z ogólnego zamieszania w Niemczech, spowodowanego
rywalizacją o władzę między Welfami i Staufami, chłopski ruch po
wstańczy stawał się coraz bardziej radykalny. Jego uczestnicy przestali
wypełniać swe powinności feudalne i domagali się całkowitej niezależ
ności od właścicieli ziemskich. Gdy arcybiskupem bremeńskim wy
brany został Gerhard II, antyfeudalny zryw chłopski wszedł w rozstrzy
gającą fazę. Zimą 1229 r. powstańcy, broniący się za urządzeniami
obronnymi, jakie stanowiły dla nich wały, groble i kanały, odrzucili
wojska biskupie i przeszli do kontrofensywy, która doprowadziła do
zniszczenia okolic Bremy. Na apel Gerharda, który ogłosił powstańców
heretykami, zaczęły napływać posiłki panów świeckich z całych północnych i 
zachodnich Niemiec. W lecie 1233 r. doszło do bitwy z powstań
cami na wschód od Wezery, gdzie ponieśli klęskę. Resztki wycofały się
do swego kraju, powstrzymując ofensywę oddziałów feudalnych. Pod
Hemmelskamp nawet osłabione szeregi powstańcze potrafiły jeszcze
rozbić siły przeciwników, które straciły w boju jednego ze swych przy
wódców, grafa Oldenburga. Dopiero wiosną 1234 r. w bitwie pod Altenesch 
przypieczętowane zostały losy powstania chłopskiego, które
zgniecione zostało przewagą liczebną i uzbrojenia wojsk feudalnych.
Zwycięzcy obeszli się z pokonanymi bardzo surowo. Chłopi musieli
przyjąć na siebie narzucone im ciężary feudalne i wrócić do sytuacji
sprzed powstania. Część z nich szukała schronienia w miastach lub emi
growała na zachód.
162



EKSPANSJA FEUDAŁÓW NIEMIECKICH
W REJONACH MORZA BAŁTYCKIEGO. KRZYŻACY

  Po ujarzmieniu Słowiańszczyzny Połabskiej w drugiej połowie XII w.
feudałowie niemieccy zaniechali na kilkadziesiąt lat zbrojnych wy
praw celem dokonania podbojów obcych etnicznie ziem. Podjął je do
piero w drugiej ćwierci XIII w. niemiecki zakon pod wezwaniem Panny
Marii, zwany zakonem krzyżackim. Krzyżacy należeli do grupy tzw. za
konów rycerskich, jak templariusze i joannici, powołanych w czasie
krucjat w celu obrony pielgrzymów przed muzułmanami oraz walki
zbrojnej z niewiernymi, za którą kryły się zwykłe feudalne podboje.
Dzieje Krzyżaków są tego najlepszym przykładem. Zakon składał się
z rycerzy zobowiązanych dobrowolnie składanym ślubowaniem do za
chowania celibatu, posłuszeństwa wobec przełożonych, ubóstwa osobi
stego i gotowości do walki za wiarę. Krzyżacy, podobnie jak pozostałe
zakony rycerskie, mieli dużą swobodę działania, ponieważ podlegając
bezpośrednio papieżowi wyjęci byli spod władzy miejscowych bisku
pów. Zakon ten w niedługim czasie usamodzielnił się również pod
względem politycznym, tworząc własną organizację państwową na pod
bitych ziemiach.
  Reguła nakazywała indywidualne ubóstwo, nie zabraniała nato
miast gromadzenia majątków zakonowi jako całości. W drodze daro
wizn i zaborów zdobyły zakony rycerskie ogromne bogactwa i posiadłości 
ziemskie, które wysunęły je w krótkim czasie na czołowe miejsce w
hierarchii feudalnej Europy. Majątki Krzyżaków były początkowo roz
rzucone od brzegów Lewantu przez Sycylię i Włochy aż po Niemcy.
Utrudniało to ich administrację i koncentrację potencjału militarno-po
litycznego Zakonu. Dlatego chętnie przyjęli propozycję przeniesienia
się do Siedmiogrodu celem walki z napierającymi od wschodu koczow
niczymi plemionami Połowców. Z walką tą wiązali Krzyżacy nadzieje
na opanowanie zwartego terytorium i przekształcenie go w państwo za
konne. Plany te spotkały się jednak z oporem feudałów węgierskich
i króla Węgier Andrzeja II, który na przełomie 1224 i 1225 r. wydalił
siłą Krzyżaków ze swego kraju.
  Odtąd obiektem zainteresowań Zakonu stały się ziemie na wschód
od ujścia Wisły, zamieszkane wówczas przez pogańskie plemiona Pru
sów. Tym razem w sukurs Krzyżakom przyszedł książę mazowiecki
Konrad, który szukał pilnie pomocy do walki z owym nadbałtyckim lu
dem. Rozpoczął więc z Krzyżakami rokowania, które w 1226 r. dopro
wadziły do porozumienia z mistrzem Zakonu, turyngczykiem Hermannem von Salza i 
zawarcia odpowiedniego układu. Przewidywał on opa
nowanie Prus i poddanie ich pod zwierzchnictwo Konrada, w zamian
za co książę mazowiecki gotów był odstąpić Krzyżakom na prawach
lennych ziemię chełmińską. Sporządzony w tej sprawie dokument,
przedstawili Krzyżacy natychmiast do zatwierdzenia protektorowi eks
pansji niemieckiej na południowych brzegach Bałtyku, Fryderykowi II, który w 
wydanym w tej sprawie uroczystym piśmie przyznawał
  Krzyżakom zdobyte na Prusach ziemie na własność, prawo wykonywa
nia sądownictwa nad podbitą ludnością, wydawania rozporządzeń, po
bierania ceł i myt i wprowadzenia własnej organizacji państwowej.
  Te zachęcające perspektywy skłoniły Krzyżaków do szybkiego
działania. Już w 1230 r. sprowadzili się na ziemię chełmińską, a w rok
163
mapa 164



później, korzystając z pomocy rycerstwa niemieckiego, polskiego i cze
skiego, rozpoczęli systematyczny podbój Prus. Wobec opornych byli
bezwzględni i okrutni. Tępili ich mieczem, niszczyli domostwa, burzyli
umocnienia obronne i zabierali w niewolę. Na opanowanych terenach
powstawały potężne zamki krzyżackie spełniające rolę baz wypado
wych i ośrodków władzy państwowej.
  Równolegle z akcją militarną prowadzili Krzyżacy ożywioną działal
ność dyplomatyczną w Kurii Rzymskiej celem uzyskania także z tej
strony poparcia dla dokonywanych zaborów ziem pruskich i zakładania
na nich zakonnej organizacji państwowej. W tym celu przedstawili pa
pieżowi Grzegorzowi IX do zatwierdzenia sfałszowany dokument, w
którym zmienili na swoją korzyść istotę porozumienia zawartego z księ
ciem Konradem w 1226 r. W ten sposób w 1234 r. uzyskali papieskie
zatwierdzenie pełnego i niezależnego od Polski posiadania nie tylko
ziemi chełmińskiej, lecz także wszystkich zdobyczy terytorialnych w
Prusach.
  Umocniwszy tym sposobem prawny tytuł do otrzymanych w drodze
nadania i zawojowanych ziem pruskich, Krzyżacy wzmogli jeszcze bar
dziej swoją aktywność. Obok więc dzialalności militarnej przystąpili
z miejsca do zagospodarowywania zniszczonego i wyludnionego kraju,
otwierając szeroko wrota do kolonizacji niemieckiej. Początkowo ob
jęła ona silniej miasta, w których osiedlali się kupcy i rzemieślnicy nie
mieccy. Równocześnie trwał może powolniejszy, ale stały napływ feu
dałów i chłopów niemieckich, którzy przynosili ze sobą wzory ustro
jowe wsi właściwe współczesnym stosunkom gospodarczo-społecznym
feudalnych Niemiec. Dla ludności miejscowej, która w masie nie wy
szła jeszcze poza ustrój wspólnoty, feudalizacja oznaczała gwałtowną
zmianę położenia na gorsze, spowodowaną nowymi obciążeniami na
rzecz panów ziemi i Zakonu. Ciemiężeni gospodarczo, poddawani w
zależność feudalną i zmuszani siłą do przyjmowania religii chrześcijań
skiej, Prusowie zrywali się do walki z agresją. W 1242 r. opór ten przy
brał rozmiary powszechnego powstania, które zasięgiem swym objęło
cały kraj. Po stronie Prusów stanął także władca Pomorza Gdańskiego,
Świętopełk, traktujący swój udział w powstaniu jako samoobronę
przed niebezpieczeństwem krzyżackim. Inni natomiast książęta polscy
z Kazimierzem kujawskim na czele znaleźli się w przeciwnym obozie,
przyczyniając się w niemałym stopniu do końcowego zwycięstwa Krzy
żaków i umocnienia ich władzy na objętych powstaniem terenach. ko
rzystając z pomocy króla czeskiego Przemysła Ottokara II z tym większą siłą 
wzmogli Krzyżacy swoje ataki na wschodnie tereny Prus, które
opanowali w połowie XIII w. Wzniesiona tu twierdza Królewiec stała
się czołową bazą wypadową dalszych podbojów krzyżackich skierowa
nych przeciw wolnym jeszcze posiadłościom pruskim oraz mieszkań
com poludniowych wybrzeży Morza Bałtyckiego.
  W poczynaniach tych nie byli Krzyżacy osamotnieni, gdyż od 1202 r.
działał w tych rejonach ich sojusznik, Zakon Kawalerów Mieczowych,
powołany przez biskupa Rygi do walki z pogańskimi plemionami do
165



rzeczy Dźwiny i Niemna. Jego ofiarą padli Łotysze, Zemgałowie i Ku
roni. Jednocześnie Kawalerowie Mieczowi podjęli próbę podboju Li
twinów. Tu jednak napotkali zacięty opór i po niepowodzeniach, zwła
szcza w 1236 r., połączyli się w 1237 r. z Zakonem Krzyżackim, stanowiąc odtąd 
jego autonomiczną filię.
  Wzmocniwszy swe siły, Krzyżacy ujęli w ręce przewodnictwo nie
mieckiej, szwedzkiej i duńskiej ekspansji feudalnej na ziemie północno-
zachodniej Rusi. Już w 1240 r. sięgnęli po jej ważny ośrodek
handlowy - Psków, a następnie zagrozili księstwu nowogrodzkiemu.
W obliczu niebezpieczeństwa bojarowie nowogrodzcy zmobilizowali
wszystkie swe siły, oddając je do dyspozycji powołanego na tron no
wogrodzki księcia Aleksandra Jarosławowicza, okrytego sławą po
gromcy wojsk szwedźkich nad rzeką Newą (stąd jego przydomek
Newski) i oswobodziciela Pskowa. Wiosną 1242 r. doszło na zamar
zniętym jeziorze Pejpus do decydującego starcia obrońców nowogrodzkich z 
Krzyżakami. Bitwa zakończyła się zupełną klęską agre
sorów i załamaniem się ich ekspansji na ziemie ruskie. Głównym
obiektem ataków połączonych zakonów stali się teraz Litwini. W
1260 r. zadali oni Krzyżakom dotkliwe straty, które stały się sygna
łem do wielkiego powstania Prusów, trwającego aż do 1271 r. Do
piero po jego stłumieniu przystąpili Krzyżacy do podboju reszty ziem
pruskich, zakończonego w 1283 r.
  Na opanowanych obszarach utworzyli Krzyżacy swoistą organizację
państwową opartą na zasadach centralizmu i zapewniającą Zakonowi
niepodzielną władzę. Na czele państwa krzyżackiego stał obierany do
żywotnio wielki mistrz, który miał do pomocy kapitułę generalną, złożoną z 
najwyższych dostojników zakonnych. Kraj podzielono na więk
sze okręgi administracyjne z komturami na czele, sprawującymi na pod
ległych im terenach w imieniu mistrza pełnię władzy administracyjnej,
sądowniczej i wojskowej. Siedzibami ich były potężne zamki. Komtu
rostwa rozpadały się z kolei na mniejsze jednostki administracyjne,
zwane wójtostwami, którymi kierowali wójtowie. Mistrz krajowy pod
legał wielkiemu mistrzowi Zakonu, rezydującemu w zamku Montfort
koło Akkonu, a następnie w Wenecji. Po mocnym usadowieniu się
Krzyżaków nad Wisłą i Bałtykiem wielki mistrz Zakonu przeniósł swą
siedzibę do Malborka nad Nogatem i ujął bezpośrednio w swe ręce kie
rownictwo agresywnej polityki skierowanej przeciw południowym i
wschodnim sąsiadom. Jej wyrazem jest m.in. odebranie Polsce Pomo
rza Gdańskiego w 1308 r.
  Narastające stale konflikty między Krzyżakami a Polską i połączoną
z nią unią Litwą doprowadziły do wybuchu wojny, której kulminacyj
nym punktem była wielka klęska Zakonu w bitwie pod Grunwaldem w
1410 r. Polska nie odzyskała jednak Pomorza Gdańskiego aż do pokoju
toruńskiego w 1466 r., który zakończył trzynastoletnią wojnę polsko-krzyżacką 
o dostęp Polski do Bałtyku.
166



KULTURA NIEMIECKA

  Druga połowa XI w. zapoczątkowała nowy rozdział w historii lite
ratury niemieckiej. Powraca do niej język rodzimy, ale nie w formie
potocznego dialektu - jak to miało miejsce w okresie poprzednim
lecz jako ogólnoniemiecki język artystyczny, używany przez ekskluzy
wne środowiska pisarskie i zrozumiały jedynie dla wąskiego kręgu czy
telników.
  Pod względem treści i wartości ideologicznych niemiecka twórczość
pisarska w drugiej połowie XI i w XII w. jest kontynuacją dominującej
literatury religijnej, podporządkowanej w zupełności światopoglądowi
chrześcijańskiemu, mającej więc zwrócić myśli człowieka przede wszy
stkim ku celom nadprzyrodzonym. Do tej grupy utworów należy zali
czyć m.in. pieśń Ezzolied, napisaną około 1063 r. przez kanonika bam
berskiego Ezzona, oraz wierszowany żywot arcybiskupa kolońskiego
Annona (Annolied), pióra anonimowego poety z około 1085 r., osnuty
na wątkach historycznopolitycznych.
  Obok dzieł o tematyce religijnej od połowy XII w. pojawiają się
coraz częściej oparte na wzorach francuskich utwory epickie, sławiące
ideały rycerskie i kierujące przez to swe zainteresowania ku doczesno
ści i sprawom ziemskim. Prąd ten poprzez oddziaływania z zewnątrz
(Francja) i rosnące potrzeby kulturalne feudalnych dworów udzielił się
również kościelnym środowiskom pisarskim w Niemczech. Już około
połowy XII w. ksiądz z Trewiru, Lamprecht, napisał pieśń o Aleksan
drze Wielkim (Alexanderlied), w której dał wyraz głębokiemu zachwy
towi dla czynów wojennych pogromcy Persów. Szczytowym osiągnię
ciem poezji epickiej w drugiej połowie XII w. (około 1170 r.) jest Pieśń
o Rolandzie (Rolandlied), której autorem był kleryk regensburski,
Konrad. Jest to niemiecka wersja francuskiego poematu, którego głów
nym bohaterem jest rycerz Roland poległy w walkach Karola Wiel
kiego z hiszpańskimi Arabami. Rolandlied zapoczątkowała w Niem
czech rozkwit poezji rycerskiej, która w czasaFh panowania dynastii
Staufów wzniosła się na wyżyny. Pod patronatem dworów książęcych
powstają wybitne dzieła epiki rycerskiej, jak Tristan und Isolde Eil
harta von Oberge (ok. 1170) czy Eneit Heinricha von Veldeke. Jeszcze
większą sławę zdobyły sobie utwory epickie trzech poetów  worskich z
przełomu XII i XIII w., jak Erek i Iwein Hartmanna von Aue, Parsival
Wolframa von Eschenbach i Tristan Gotfryda ze Strasburga. Baśniowe
i historyczne wątki posłużyły tym autorom do ukazania w pięknej sza
cie językowej i literackiej kultury duchowej i mentalności świata rycer
skiego, jego uczuć, przeżyć i tęsknot do szczęścia doczesnego. Szcze
gólne miejsce w dworskiej poezji epickiej zajmuje anonimowa Pieśń
o Nibelungach (Niebelungenlied), powstała prawdopodobnie w środo
wisku rycerskim około 1200 r. Liczne rękopisy tego utworu świadczą
o jego wielkiej poczytności w średniowieczu. Popularność tę zapew
niła mu oprócz wartości czysto artystycznych różnorodność wątków
narracyjnych, legendarnych i historycznych, pogańskich i chrześcijań
167



skich. Pieśń o Nibelungach wywarła także wpływ na dalszą twórczość
epicką. Widoczny on jest zwłaszcza w powstałej przed 1250 r. w Austrii
Gudrunlied.
  W omawianym okresie pojawiają się też nowe gatunki literackie,
wśród których dominuje dworska liryka miłosna (Minnengesang). Ry
cerz i kobieta, ich miłość prawdziwa i trwała znalazły chętne pióra
w południowo-zachodnich księstwach niemieckich. Niemała w tym za
sługa wpływu francuskich wędrownych poetów i pieśniarzy, zwanych
trubadurami. Nie brak tu jednak i rodzimych pierwiastków zaczerpnię
tych z poezji wagantów i pieśni ludowej. Początki tego rodzaju twór
czości związane są z Kurenbergerem działającym w latach 1115-1170.
W ostatnich latach XII w. wytworzył się nowy styl w liryce rycerskiej
związany z takimi jej piewcami, jak Albrecht von Johannsdorf, Hein
rich von Morungen, Reinar von Hagenau i Walter von Vogelweide.
Ostatni z wymienionych był najwybitniejszy. W jego utworach przebija
miłość do otaczającego człowieka świata przyrody, pochwała życia to
warzyskiego i pełna optymizmu wiara w ludzi. On pierwszy także pod
jął lirykę polityczną, w której brał w obronę swego chlebodawcę, Fry
deryka II, przed Welfami i aspiracjami papiestwa do panowania nad
światem.
  Około połowy XIII w. poezja dworska zanikła. Jej miejsce zajmuje
literatura mieszczańska, która już w drugiej połowie XII w. dała znać
o sobie pierwszymi utworami, zawierającymi akcenty antyfeudalne
i antykościelne.
  Wielkim przemianom uległo także dziejopisarstwo niemieckie,
które ożywiła walka cesarstwa z papiestwem o inwestyturę i panowanie
nad światem. Z tych czasów zachowały się dziesiątki zabytków 
historiograficznych odzwierciedlających idee i dążenia obu zwalczających się
stron, mające przeważnie charakter polemiczny i dużą siłę oddziaływa
nia na opinię publiczną. Dziejopisarstwo dworskie służyło interesom
poszczególnych dynastii i wraz z ich zmianami przesuwały się centra
tego piśmiennictwa.
  Językiem historyków była nadal łacina, ale w XII w. obok niej za
częto posługiwać się językiem niemieckim, jak tego dowodzą najstarsze
znane nam pomniki tej twórczości, powstałe około połowy XII w.
Kaiserchronik i Saska kronika świata. W przeciwieństwie do poprzed
niego okresu uległa znacznemu wzbogaceniu treść dzieł historycznych,
interesujących się nie tylko Niemcami i ich sąsiadami, lecz także waż
niejszymi zagadnieniami ogólnodziejowymi. Coraz wyższy stopień wy
kształcenia ludzi uprawiających historiografię pozwalał im na większą
samodzielność w ujmowaniu zjawisk dziejowych, krytyczny stosunek
do starszych opracowań, a także na stosowanie doskonalszych form sty
listyczno-literackich, z których słyną dzieła Lamperta z Hersfeldu,
Adama Bremeńskiego i Ottona, biskupa Freisingu. Ulegały także
ewolucji poglądy na zadania i cele utworów dziejopisarskich. Gdy daw
niej widziano je przede wszystkim w potrzebie rejestrowania faktów hi
storycznych, teraz podejmuje się także pierwsze próby interpretacji
168



procesu dziejowego ze stanowiska filozoficznoteologicznego. Wystą
piły one najpełniej w Chronika sive historia de duabus civitatibus i Ge
sta Friderici imperatoris Ottona, biskupa Freisingu, oraz w Dialogi libri
tres Anzelma, biskupa hobolińskiego.
  Ośrodkiem dziejopisarstwa w Niemczech od połowy XI do połowy
XIII w. były w dalszym ciągu klasztory i siedziby biskupstw. W XIII w.
wkraczają do dziejopisarstwa miasta rozpoczynające swymi rocznikami
i kronikami, jak Annales Wormatienses (1221-1298), nowy okres w hi
storiografii niemieckiej.

SZTUKA

  Druga połowa XI i pierwsza ćwierć XII stulecia to czasy pełnego
rozkwitu stylu romańskiego w architekturze i sztukach plastycznych.
W budownictwie monumentalnym najpełniejszy wyraz znalazł on w trój
nawowych katedrach nadreńskich w Trewirze, Spirze i Moguncji oraz
nieco późniejszych dziełach architektury sakralnej, jak katedra w Wor
macji i kościół pod wezwaniem Św. Apostołów w Kolonii. W stosunku
do obiektów wczesnoromańskich budowle te odznaczają się większym
zróżnicowaniem wnętrz i pomysłowością rozwiązań technicznych. Jedy
169



nie  architektura cystersów trzymała się starych wzorów właściwych sty
lowi ottońskiemu, charakteryzującemu się prostotą struktury i surowością 
wyrazu trójnawowych bazylik.
  Rzeźba późnoromańska nie poczyniła większego postępu. Jest ra
czej naśladownictwem wzorów wypracowanych przez francuskie i włoskie warsztaty 
rzeźbiarskie.
  Podobnie było z malarstwem ściennym. Najcenniejsze jego frag
menty pochodzące z kościołów Św. Gerona w Kolonii, Schwarzrheindorf
i Knechtsteden wskazują na kontynuację tematów i technik malarskich
okresu wczesnoromańskiego. Największym i najbardziej prężnym ośrodkiem 
malarstwa późnoromańskiego w Niemczech była Ratyzbona.
Kwitło także nadal malarstwo książkowe, uprawiane w przyklasztor
nych pracowniach iluminatorskich, rozpowszechnionych głównie w po
łudniowo-zachodnich Niemczech i Saksonii.
  Wzrastające potrzeby kulturalne rycerstwa i mieszczaństwa, a także
ogólny postęp ekonomiczny, techniczny i cywilizacyjny znalazły swoje
najpełniejsze odzwierciedlenie w rozwoju architektury, w której pod
170



wpływem zastosowania doskonalszych rozwiązań konstrukcyjnych wy
twarza się nowy styl zwany gotyckim. Jego istotą było wprowadzenie
nowej techniki sklepień lekkich, podtrzymywanych nie - jak dotąd
przez całe ściany boczne, lecz przez szkielet kamiennych żeber, opiera
jących się z kolei na silnych kolumnach lub filarach, wzmacnianych od
zewnątrz łukami przyporowymi. Drugą charakterystyczną cechą stylu
gotyckiego było zastosowanie ostrych łuków, za pomocą których roz
kładano ciśnienie sklepień i uzyskiwano pożądane efekty: konstruk
cyjno-dekoracyjne. Dzięki tym usprawnieniom w technice budowlanej
wznoszone obiekty mogły osiągnąć znaczną wysokość, lekkość oraz ja
sne wnętrze oświetlane światłem dziennym, wpadającym tam przez li
czne i  vielkie ostrołukowe otwory okienn Rozwój budownictwa mu
rowanego, któremu rozmach zaczęły nadawać w pierwszym rzędzie
miasta, pociągnął za sobą wzrost zapotrzebowania na materiał budow
lany, którym teraz stała się cegła.
  Kolebką gotyku była Francja, skąd styl ten rozpowszechnił się na
Niemcy i inne kraje Europy Zachodniej i Środkowej. W Niemczech bu
downictwo wczesnogotyckie pojawiło się w pierwszych dziesiątkach lat
XIII w. w środkowych rejonach tego kraju (Magdeburg, Maulbrunn).
Wkrótce jednak rozpowszechniło się na cały kraj, wypierając architek
turę późnoromańską. Do najcenniejszych zabytków wykształconego
gotyku w Niemczech należą katedry w Kolonii i Marburgu oraz kościół
św. Elżbiety w Strasburgu.
171



Pewne odrębności gotyku niemieckiego ujawniły się w XIII w. w
północno-zachodnich częściach Niemiec w postaci kościołów halowych
o kopulastych sklepieniach krzyżowożebrowych. Natomiast w miastach
południowych Niemiec wystąpiły trójnawowe bazyliki bez transeptu,
zamknięte przeważnie wielobocznymi apsydami (Ratyzbona, Esslingen). Ten typ 
budowli sakralnych przy niewielkich modyfikacjach był
praktykowany w XIV w.
  Również w  sztukach plastycznych nastąpił w XIII w. wyraźny prze
łom. Na plan pierwszy wysunęła się teraz rzeźba. W początkowym
okresie pozostawała ona pod silnymi wpływami obcymi, głównie fran
cuskimi, choć zdarzały się już wtedy indywidualności na miarę tworzą
cego w pierwszej połowie XIII w. mistrza naumbůirskiego, którego
dzieła figuralne odznaczają się niezwykłą ekspresją stanów psychicznych i 
gestu.
  W tyle za rzeźbą pozostawało nadal malarstwo gotyckie. W pierw
szej połowie XIII w. dominowały w nim jaskrawe zestawienia barw
i niezaradność w portretowaniu postaci ludzkich. Widoczne to jest za
równo w malarstwie ściennym, jak i tablicowym, które upowszechnia
się w okresie późnogotyckim. Jedyną dziedziną, w której malarstwo
poczyniło większy postęp, były witraże, wypowiadające się pomysłowością 
tematyki obrazu oraz zestawieniami żywych kolorów. Największy
rozkwit tej sztuki przypada jednak na czasy późniejsze.
173



V. NIEMCY OD POŁOWY XIII
DO KOŃCA XV WIEKU

POLITYCZNO-GOSPODAR
CZE SKUTKI WIELKIEGO
BEZKRÓLEWIA KREs wielkiego bezkrólewia pogłębił
jeszcze bardziej rozdrobnienie feudalne Niemiec i umocnił stanowisko
tamtejszych książąt jako decydującego czynnika politycznego w kraju.
W obrębie podległych im księstw, przekształcających się w niezależne
państewka feudalne, byli suwerennymi władcami. Rozporządzali wła
snym skarbem, silami zbrojnymi i sprawowali najwyższą władzę sądow
niczą. Dobrze zorganizowany aparat urzędniczy obslugiwali w dużej
mierze opłacani ministeriałowie książęcy, ściśle zależni od swych chle
bodawców. Środki finansowe na pokrycie szervkich potrzeb dworu
czerpali książęta z własnych majątków ziemskich, regaliów i ceł, a także
ze świadczeń publicznych podwładnych, nakładanych początkowo oka
zyjnie, później przekształconych w podatki stałe.
  Rozdrobnienie feudalne Niemiec wpływało niekorzystnie na rozwój
gospodarczy kraju jako całości. W miarę bowiem wyłamywania się daw
nych wielkich lenn państwowych spod władzy centralnej i przekształca
nia się ich w samodzielne feudalne organizmy państwowe rozluźniły się
także związki ekonomiczne między poszczególnymi regionami kraju. W
tych warunkach powstawały różnorakie przeszkody w produkcji rze
mieślniczej i integracji wymiany handlowej poprzez szeroki rynek we
wnętrzny. W dodatku główne miasta niemieckie leżały na peryferiach
Niemiec i z tej racji bardziej zainteresowane były w handlu zagranicz
nym niż w wymiańie wewnątrz kraju. Tak więc, gdy współcześnie w
innych krajach Europy zachodniej miasta stawały się głównym czynni
kiem procesów zjednoczeniowych i tworzenia się silnych, scentralizowanych 
monarchii, to w Niemczech ośrodki miejskie zadania tego nie
podjęły. Inna rzecz, że brakło tu koordynatora wszystkich sił dośrod
kowych, którymi we Francji czy Anglii kierowała władza królewska w
sojuszu z mieszczaństwem i drobnym rycerstwem. Łamiąc krok po
kroku opór wielkich feudałów, zapewniła sobie dziedziczność korony.
  W Niemczech rozwój polityczny szedł w odwrotnym kierunku,
przynosząc pełne zwycięstwo partykularyzmowi, którego głównymi no
sicielami byli książęta duchowni i świeccy, przeciwstawiający się solida
rnie wszelkim próbom umocnienia władzy centralnej. Mogli to uczynić
z pełnym powodzeniem, ponieważ dysponowali nie tylko wystarczającą
siłą wojskową, lecz także prawem decydowania o obsadzie tronu, które
175



OPOZYCJA ANTYHABSBURSKA I WYBbR ADOLFA
Z NAŚSAU. UPADEK JEGO RZĄDbW

  Istotnie zaraz po śmierci Rudolfa I wybuchły poważne rozruchy anty
habsburskie w Styrii oraz krajach alpejskich, pragnących wyzwolić się
spod władzy Habsburgów. Syn Rudolfa, Albrecht, zaabsorbowany wła
snymi kłopotami, nie był w stanie rozwinąć skuteczniejszych zabiegów
o koronę niemiecką. Niedawni stronnicy Habsburgów, elektorowie du
chowni, którzy wynieśli na tron Rudolfa, odwrócili się od nich zdecydo
wanie i wybrali królem znów drugorzędnego feudała, grafa Adolfa
z Nassau. Głównym jego protektorem był arcybiskup koloński Zyg
fryd, któremu elekt odwdzięczył się bogatymi nadaniami ziemi pań
stwowej. Książęta reńscy uzyskali ponadto gwarancję respektowania
ich praw i interesów politycznych.
  Zapewniwszy sobie poparcie ze strony najwpływowszych i najpotę
żniejszych panów niemieckich, mógł Adolf przystąpić z nadzieją do
ułożenia stosunków z drugim pretendentem do tronu, synem Rudolfa,
176



Albrechtem, tym bardziej że przeciwnik znajdował się - jak zaznaczy
liśmy wyżej - w kłopotliwym polożeniu. W tej sytuacji doszło szybko,
bo już w listopadzie 1292 r., do porozumienia, w którym Albrecht
uznał Adolfa za króla, ten zaś zgodził się na zatrzymanie przez Habs
burgów dotychczasowych ich zdobyczy jako lenn niemieckich.
  Rachuby, jakie z osobą nowego króla wiązali jego stronnicy, szybko
okazały się zawodne. Adolf z Nassau, podobnie jak jego poprzednik,
rychło odstąpił od złożonych obietnic i podjął próbę umocnienia swej
pozycji na terenie Niemiec. Dzięki znacznej pomocy finansowej otrzy
manej od króla angielskiego Edwarda I, z którym w 1294 r. zawarł so
jusz obronny, zebrał odpowiednią armię i nie oglądając się na zgodę
książąt, w dwóch zbrojnych wyprawach zajął Turyngię i Miśnię, które
następnie odsprzedał Albrechtowi z rodu Wettynów. Postępowanie
Adolfa zaczęło budzić niepokój i niezadowolenie w gronie jego nieda
wnych stronników, a przede wszystkim arcybiskupa mogunckiego Ger
harda II, posiadającego na terenie Turyngii pewne majątki ziemskie
i traktującego ten kraj jako domenę wyłącznie swych wpływów. On też
był jednym z głównych twórców opozycji antykrólewskiej, w której
skład oprócz niego weszli m. in. król czeski Wacław II, elektorzy saski
i brandenburski oraz książę austriacki Albrecht.
  W 1297 r. Adolf został zdetronizowany, po czym dokonano wyboru
nowego króla w osobie odsądzonego od tronu przed siedmiu laty syna
Rudolfa, Albrechta Habsburga. Ostateczny upadek Adolfa przypieczę
towały jego niepowodzenia militarne w walce z przeciwnym mu obo
zem. Jej kulminacyjnym punktem była bitwa pod G llheim w pobliżu
Wormacji, w której Adolf z Nassau poniósł śmierć. Było to zarazem
ponowne zwycięstwo książąt niemieckich nad politycznymi ambicjami
wybieranych przez nich królów. Nie przewidywali jednak, żc rządy Albrechta I, 
które zwycięstwo to miały utrwalić, w gruncie rzeczy dopro
wadzą po raz pierwszy od czasów wielkiego bezkrólewia do pewnej
zmiany układu sił między władzą centralną i państwami terytorialnymi.

POLITYKA WEWNĘTRZNA ALBRECHTA I

  Albrecht I od początku i konsekwentnie dążył do ograniczenia wła
dzy książąt niemieckich i umocnienia swej pozycji w państwie. Cel taki
przyświecał wprawdzie i obu jego poprzednikom, ale żaden z nich nie
potrafił tak umiejętnie i skutecznie wprząc w swoją służbę tych czynni
ków społecznych, które zainteresowane były w przezwyciężeniu sił odśrodkowych. 
Już ułożenie pokojowych stosunków z królem francuskim
Filipem Pięknym wywołało niezadowolenie zachodnioniemieckich
elektorów, obawiających się wzrostu potęgi Francji i zagrożenia z jej
strony pogranicznym księstwom niemieckim, a gdy następnie Albrecht I
zajął się energicznie zabezpieczaniem lenn państwowych, czterech
elektorów nadreńskich utworzyło w 1300 r. koalicję skierowaną wyraź
nie przeciw królowi. Albrecht I nie ugiął się. Na otwartą walkę z sil
nymi przeciwnikami nie mógł sobie jednak pozwolić. Obrał więc tak
177



tykę rozprawiania się z każdym z nich oddzielnie. Konflikty mię
dzy książętami a zależnym od nich rycerstwem i miastami ułatwia
ły Albrechtowi I realizację tych planów. Cennym sojusznikiem kró
la okazało się zwłaszcza mieszczaństwo, które pozyskał sobie bez
reszty, gdy uwolnił je od wszelkich opłat celnych na Renie, wpro
wadzonych po 1250 r., i upoważnił do zawierania związków obronnych.
  Tylko przy szerokim poparciu w ścisłym współdziałaniu wszyst
kich wrogich władcom terytorialnym sił mógł Albrecht I wyjść zwy
cięsko z walki z tak potężnymi panami feudalnymi, jak arcybiskupi
moguncki, trewirski i koloński. Sukces ten wpłynął także niewątpli
wie na poprawę stosunków Albrechta I z kurią rzymską kierowaną
przez papieża Bonifacego VIII, który dopiero w 1303 r. uznał wybór
Habsburga na króla niemieckiego za legalny i zagwarantował obronę
praw Rzeszy. Albrecht zaś ze swej strony przyrzekł zwierzchnikowi
Kościoła wierność, posłuszeństwo i gotowość wspierania go w każdej
potrzebie.

NIEUDANA PRÓBA OPANOWANIA CZECH

  Nie zaniedbując ani na chwilę starań o umacnianie podstaw mate
rialnych władzy królewskiej w Niemczech, Albrecht I dążył do zapew
nienia swojemu rodowi przodującego stanowiska w obrębie Rzeszy
Niemieckiej. Szczególnym obiektem jego zainteresowań stały się Cze
chy. Jeszcze za życia tamtejszego króla Wacława II wystąpił Albrecht
pod jego adresem z żądaniem zwrotu pewnych dzierżaw odstąpionych
mu w 1298 r. na terenie Łużyc i Turyngii oraz odstąpienia na okres
sześciu lat dochodów ze słynnych na całą Europę kopalń srebra w Kut
nej Horze. Śmierć Wacława w 1305 r., a w rok później zabójstwo jego
syna i następcy Wacława III jako ostatniego przedstawiciela Przemyśli
dów na tronie czeskim ośmieliły Albrechta do ujawnienia w pełni
swych zaborczych zamiarów wobec państwa czeskiego. Wkroczywszy
więc tam ze swymi wojskami, wymusił Albrecht na panach czeskich wy
bór nowego króla w osobie swego syna Rudolfa. Jak się rychło okaza
ło, była to zdobycz krótkotrwała. W 1307 r. zatarg Albrechta I z Wet
tynami przekształcił się w otwartą wojnę domową, w której wojska
Habsburgów poniosły klęskę pod Lucka koło Altenburga. Niebawem
zmarł syn Albrechta, Rudolf, a korzystając z niepowodzeń Habsbur
gów panowie czescy obrali swym królem Henryka, księcia Karyntii. Albrecht 
żywił jeszcze nadzieję, że uda mu się opanować sytuację. I nie
wiadomo, jaki by obrót sprawy przybrały, gdyby nie nagły i skuteczny
zamach na jego życie, dokonany w 1308 r. przez bratanka króla, Jana
Parricidę.
  Śmierć Albrechta była niekorzystnym wydarzeniem dla dynastycz
nej polityki Habsburgów, którzy na przeciąg 130 lat odsunięci zostali
od tronu niemieckiego i polityki Rzeszy.
178



HENRYK VII LUKSEMBURSKI I JEGO POLITYKA WŁOSKA

  Elektorzy z arcybiskupami Nadrenii na czele mogli jeszcze raz skorzystać z 
nadarzającej się okazji, by wynieść na tron zaufanego sobie
przedstawiciela klasy feudałów, brata arcybiskupa trewirskiego Baldwi
na, hrabiego Henryka z Luksemburga (1308-1313), który już wcześ
niej zagwarantował im wszelkie prawa i posiadłości.
  Pierwsze lata panowania tego władcy układały się dlań bardzo po
myślnie. Udało mu się bowiem uzyskać przy pomocy arcybiskupa mo
gunckiego znaczne wpływy w Czechach i doprowadzić do detronizacji
niepopularnego tu Henryka z Karyntii i zastąpienia go w 1310 r. swoim
synem Janem. To więc, co w stosunku do Czech nie powiodło się Habs
burgom, udało się Luksemburgom, założycielom nowej dynastii w tym
kraju.
  Henryk VII w przeciwieństwie do swego poprzednika unikał kon
fliktów z książętami niemieckimi i postępował zgodnie z przyrzeczenia
mi, złożonymi im w czasie elekcji. Po opanowaniu Czech całą swą
uwagę skierował ku Włochom, których związki z królestwem niemiec
kim od połowy XIII w. zostały faktycznie zerwane. Nawiązując do da
wnej koncepcji cesarstwa, pragnął nie tylko odzyskać jego insygnia,
lecz także podporządkować Włochy swej władzy. Idea cesarstwa miała
w tym kraju nadal zarówno zwolenników skupionych w stronnictwie gi
belinów, jak i przeciwników spod znaku gwelfów. Były to przeciwsta
wne obozy polityczne, których geneza sięga końca XII w. i wiąże się
z walką o władzę królewską w Niemczech pomiędzy Staufami i Welfa
mi. Właśnie zwolenników Staufów nazywano we Włoszech gibelinami,
Wełfów natomiast gwelfami. Z czasem nazwy te utraciły swoje pierwotne, 
dynastyczne znaczenie, a stały się synonimami ugrupowań polity
cznych, dzielących się na zwolenników (gibelinowie) i przeciwników
(gwelfowie) władzy cesarskiej we Włoszech. Głównym ideologiem gi
belinów był w tym czasie poeta włoski Alighieri Dante, który swoje
poglądy polityczne wyłożył w rozprawie pt. O monarchii.
  Wykorzystując poparcie gibelinów, oczekujących od króla niemiec
kiego pomocy w zwalczaniu demokratycznych i narodowych ruchów w
obrębie miast włoskich, Henryk VII w 1310 r. na czele niewielkiego
orszaku wyruszył poza Alpy. Droga do Rzymu wiodła przez lombar
dzkie republiki miejskie, których stosunek do króla niemieckiego był
różny. Mediolan, w którym Henryk odbył pod koniec grudnia 1310 r.
uroczystą koronację na króla Lombardii, witał go bardzo okazałe, ale
inne miasta jak np. Brescja czy Florencja, stawiały mu czynny opór,
którego nie był w stanie złamać. Wszystko to spowodowało, że dopiero
w początkach 1312 r. Henryk VII zbliżył się do Rzymu, który również
zamknął przed nim bramy i postanowił się bronić. Rezultatem rozgorzałych walk 
było opanowanie przez Niemców i ich włoskich sojuszni
ków tylko części miasta, gdzie w czerwcu 1312 r. za zezwoleniem pa
pieża Klemensa V Henryk został ukoronowany na cesarza. Akt ten wo
bec narastającej we Włoszech opozycji antyluksemburskiej i chwiejnej
179



postawy papieża miał dla Henryka jedynie prestiżowe znaczenie. Odzyskanie 
pełnej władzy nad Włochami zależało w dalszym ciągu od zła
mania oporu miast oraz pozbycia się mocnego konkurenta w tym kraju,
jakim był król neapolitański Robert. W tym też celu Henryk VII za
warł przymierze z antagonistą Andegawenów włoskich, królem sycylijskim 
Fryderykiem III, i wśród wielu trudności, zwłaszcza na terenie
Toskanii, sposobił się do wyprawy wojennej na Neapol. Przygotowania
te przerwała jednak niespodziewana śmierć Henryka VII w lecie 1313 r.
niedaleko Sieny.
  Na wieść o zaistniałym bezkrólewiu rozpoczęły się w Niemczech
przetargi i walki o władzę, które przeciągały się miesiącami, by dopro
wadzić w końcu do podwójnej elekcji w październiku 1314 r.

WALKA O KORONĘ KRÓLEWSKĄ MIĘDZY HABSBURGAMI
I WITTELSBACHAMI

  Część książąt obwołała królem syna Albrechta I, Fryderyka Piękne
go. Część zaś opowiedziała się za księciem górnobawarskim Ludwikiem
Wittelsbachem. O tym, któremu ostatecznie przypadnie korona nie
miecka, zadecydować miała wojna domowa. Zmierzyć się w niej miały
siły nierówne. Habsburgowie bowiem jeszcze przed militarną próbą
górowali pod wieloma względami nad Wittelsbachami, jeśli jednak ci
ostatni wyszli z niej zwycięsko, to duża w tym zasługa Szwajcarów.
Była to ludność wolna, zamieszkująca należące do Niemiec górzyste te
reny alpejskie, zajmująca się głównie pasterstwem i gospodarką leśną.
Specyficzne warunki geograficzne i pewne opóźnienie społeczno-ustrojowe w 
stosunku do reszty ziem wchodzących w skład Rzeszy Niemiec
kiej były powodem powolnego wyodrębniania się tych obszarów i dąże
ńia ich mieszkańców do niezależności politycznej. Aspiracje te wzrosły
gwałtownie, gdy usadowieni na tronie niemieckim Habsburgowie
wzmogli feudalny ucisk alpejskich górali.
  W 1291 r. zaraz po śmierci króla Rudolfa I trzy kantony szwajcar
skie: Uri, Schwyz i Unterwalden, zawiązały sprzysiężenie, przyrzekając
sobie wzajemną pomoc w walce o niepodległość. Nastroje wolnościowe
zaczęły ogarniać coraz większe obszary górskie, a gdy Habsburgowie
wystąpili zbrojnie przeciw konfederacji wolnych kantonów, spotkali się
ze zdecydowanym odporem powstańców. Pod Morgarten późną jesie
nią 1315 r. walczący pieszo łucznicy szwajcarscy rozbili doszczętnie
wojska Habsburgów dowodzone przez brata Fryderyka Pięknego, Leopolda, i 
zmusili swych panów zwierzchnich do zaniechania na pewien
czas akcji wojennych, wymierzonych przeciw broniącej swych swobód
ludności.
  Niepowodzenia Habsburgów w walce ze Szwajcarami miały powa
żny wpływ na ostateczne rozstrzygnięcie sporu o koronę niemiecką. po
zycja Ludwika Wittelsbacha uległa dalszemu umocnieniu. Z wolna za
rysowywała się jego przewaga militarna, która przyniosła mu w końcu
pełne zwycięstwo. W bitwie pod Muhldorfem we wrześniu 1322 r. roz
181



bił Ludwik wojska Fryderyka Pięknego i wziął kontrkandydata na
króla niemieckiego do niewoli.

WALKA LUDWIKA WITTELSBACHA Z PAPIESTWEM.
ZAŁAMANIE SIĘ POLITYKI WŁOSKIEJ

  Okazało się, że opanowanie przez Ludwika sytuacji wewnątrz Nie
miec było dopiero pierwszym etapem walki o koronę królewską. Pozostały bowiem 
do pokonania poważne trudności na arenie międzynaro
dowej, przede wszystkim uregulowanie stosunków z papieżem Janem
XXII, który wstrzymywał się z uznaniem Ludwika za króla niemieckie
go. Jako gorący zwolennik wyższości władzy duchownej nad władzą
świecką gotów był to uczynić pod warunkiem całkowitego podporząd
kowania się Bawarczyka kurii papieskiej i wyrzeczenia się przezeń
praw zwierzchnich w stosunku do Włoch. Gdy więc po zwycięstwie pod
Muhldorfem Ludwik wysłał do tego kraju swego reprezentanta, mają
cego sprawować w jego imieniu władzę zwierzchnią, Jan XXII zażądał
od Ludwika abdykacji i podporządkowania się decyzjom papieskim w
tej sprawie. Ludwik nie myślał jednak kapitulować, wobec czego nara
stający konflikt potoczył się szybko naprzód według wzorów z czasów
najgwałtowniejszych walk papiestwa z cesarstwem za Henryka IV i
Staufów. Jan XXII rzucił na Ludwika klątwę, który w odwet w paź
dzierniku 1324 r. ogłosił papieża heretykiem, a za najwyższy autorytet
w Kościele, zgodnie z głoszonymi wówczas poglądami wybitnego
twórcy ideologii antypapieskiej, Marsyliusza z Padwy, uznał sobór.
  Walka Ludwika z papieżem zaktywizowała w Niemczech wrogie
Wittelsbachom siły, skupione wokół rywalizujących ze sobą o tron nie
miecki Habsburgów i Luksemburgów. Jedynym wyjściem z niepomyśl
nej dla Ludwika sytuacji było w tych warunkach zbliżenie do mniej
groźnych wówczas dla niego Habsburgów. Doprowadził do niego ko
sztem niewielkich ustępstw i wypuszczenia z niewoli Fryderyka Piękne
go. Odizolowani tym sposobem Luksemburgowie nie byli w stanie
przeszkodzić Ludwikowi w jego wyprawie do Włoch w 1327 r. przed
sięwziętej celem rozstrzygnięcia na miejscu wielu palących spraw. Za
chętą do podjęcia takiej decyzji był także sprzyjający rozwój wypad
ków w tym kraju, gdzie doszło do napięcia między Janem XXII a nie
którymi miastami północnowłoskimi z Mediolanem na czele. Spór
przerodził się w otwartą wojnę, w której Mediolan, dowodzony przez
Marka Viscontiego, odniósł zwycięstwo pod Monzą nad wojskami pa
pieskimi ułatwiając tym samym Ludwikowi realizację planów politycż
nych na terenie Włoch. Znajdując specjalne poparcie w Mediolanie,
Ludwik koronował się tu w maju 1327 r. na króla lombardzkiego,
a w styczniu 1328 r. otrzymał w Rzymie z rąk przywódcy antypapie
skiego powstania w Rzymie, Sciarry Colonny, koronę cesarską.
  O uznaniu tego faktu przez Jana XXII nie mogło być mowy, dla
tego Ludwik ogłosił jego detronizację i mianował spośród swoich wier
nych stronników antypapieża Mikołaja V.
182



  Krok ten jak się okazało, nie przyniósł Ludwikowi Wittelsbachowi
nie tylko korzyści, ale jeszcze bardziej usztywnił stanowisko opozycji
zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech. We Włoszech zaczęły wzra
stać wpływy Jana XXII, nawołującego do krucjaty przeciw Ludwikowi,
uznanemu za heretyka, i jego poplecznikowi, antypapieżowi Mikoła
jowi V. Niedawni wrogowie zaczęli przechodzić na stronę papieża,
wśród nich także Mediolan. Narastało więc niezadowolenie z sytuacji,
jaka wytworzyła się we Włoszech po koronacji cesarskiej Ludwika. Re
szty dopełniły nałożone przez niego ciężary podatkowe, nadużycia fi
nansowe ludzi z jego otoczenia oraz brak żywności spowodowany w du
żej mierze przez stacjonującą we Włoszech armię cesarską. Gdy w do
datku na Rzym ruszył zbrojnie sprzymierzony z papieżem awiniońskim
król Neapolu Robert, Ludwik wraz ze swoim papieżem opuścił pośpie
sznie Rzym i udał się do Niemiec.
  Tu jednakże propaganda antycesarska Jana XXII czyniła zamiesza
nie, znajdując posłuch głównie w Dolnej i Górnej Lotaryngii, gdzie
władza królów niemieckich miała od dawna raczej formalny charakter.
Na początku XIV w. o wiele silniejsze były tu wpływy Francji i rywali
zującej z nią Anglii. W toczącej się walce między Ludwikiem i Janem
XXII wyższe duchowieństwo lotaryńskie z arcybiskupem kolońskim na
czele opowiedziało się właściwie po stronie awiniońskiego papieża,
a widząc bezsilność cesarza w tej części Niemiec, rozważało nawet mo
żliwość utworzenia tu odrębnego państwa kościelnego, złożonego
z trzech arcybiskupstw i Palatynatu reńskiego. Tak więc walka Ludwika
z papiestwem, z Janem XXII, a potem z jego następcą Benedyktem
XII, mogła doprowadzić do podziału społeczeństwa niemieckiego na
dwa obozy. Za Ludwikiem opowiadało się mieszczaństwo, które było
niechętne wyższemu duchowieństwu, cieszącemu się szeregiem przywi
lejów podatkowych i sądowniczych. Za poparcie okazywane Ludwi
kowi nabywały miasta szereg korzystnych uprawnień. W 1331 r. 22
miasta królewskie Szwabii zawarły związek i stanęły po stronie swego
władcy. Stanowisko duchowieństwa niemieckiego wobec konfliktu Lu
dwika z papiestwem nie było jednolite. Część duchownych mimo inter
dyktu nadal odprawiała msze i udzielała posług religijnych. Zdecydo
wanie po stronie króla znaleźli się franciszkanie.
  Pilnym zadaniem Ludwika było niedopuszczenie do ideologicznego
rozłamu w Niemczech i pozyskanie dla swych koncepcji o wyższości
władzy cesarskiej nad papieską najbardziej wpływowych sił na arenie
międzynarodowej. Po stronie papiestwa, którego stolicę od 1309 r. sta
nowił Awinion, stała przede wszystkim Francja, będąca równocześnie
sojuszniczką zwalczających Ludwika Luksemburgów. Związek ten na
brał szczególnego znaczenia po śmierci Fryderyka Pięknego, gdy Jan
Luksemburczyk wysunął się na czoło opozycji antycesarskiej w Rzeszy.
Celem osłabienia tej koalicji Ludwik Wittelsbach zawarł przymierze
z królem angielskim Edwardem III, przygotowującym się do wojny
z Francją. Jednak największym niewątpliwie osiągnięciem dyplomaty
cznym Ludwika było doprowadzenie do zbliżenia stanowisk książąt nie
183



  mieckich wobec toczącej się walki cesarstwa z papiestwem w duchu od
  powiadającym polityce Wittelsbacha. Na zjeździe w Rhense w lipcu
  1338 r. pod nieobecność Jana Luksemburczyka podjęli elektorzy nie
mieccy uchwałę, odmawiającą papieżowi prawa każdorazowego zatwie
rdzania wyboru i koronacji cesarskiej króla niemieckiego, którego po
woływanie miało być odtąd ich wyłącznym przywilejem. Nie chodziło,
rzecz jasna, w tym wypadku specjalnie o podtrzymanie strony Ludwi
ka, o którym w postanowieniach w Rhense nie wspomniano ani sło
wem, lecz o podkreślenie i umocnienie rangi książąt niemieckich, stoją
cych w sprawach polityki wewnętrznej Rzeszy zarówno ponad władzą
papieską, jak i cesarską. Wnet zresztą dali temu stanowisku pełny wyraz.
  Ludwik, wykorzystując chwilowe uspokojenie kraju, jakie zazna
czyło się po zjeździe w Rhense w 1338 r., przystąpił śladem swoich po
przedników do rozbudowy dóbr rodowych Wittelsbachów, które już
wcześniej pomnożył zdobyciem po wymarciu w 1320 r. linii askańskiej
Marchii Brandenburskiej i obsadzeniem jej przez syna Ludwika w 1323 r.
  Był to bardzo wartościowy nabytek. Za następców Albrechta Niedź
  wiedzia Brandenburgia znacznie rozszerzyła swoje granice i przekształ
  ciła się w silne państwo terytorialne. Podstawę prawną ku temu dał już
w 1231 r. dokument cesarza Fryderyka II dla margrabiów Jana i Ottona
  III, przekazujący im zwierzchność lenną nad Pomorzem Zachodnim.
  Realizacja tych postanowień wobec ekspansji duńskiej na tym terenie,
a także z powodu oporu książąt pomorskich, nie poczyniła do połowy
XIII w. większych postępów. Dopiero zawładnięcie w latach 1249-1252 Ziemi 
Lubuskiej po obu stronach Odry, będącej dotąd w posiada
niu książąt śląskich otwarło Brandenburczykom drogę do pełnej i szybkiej 
realizacji ich zaborczych planów. W bezpośrednim zagrożeniu zna
lazła się teraz także Wielkopolska. Mimo oporu jej książąt w 1270 r.
Brandenburczycy sięgnęli już po Santok, bardzo ważny gród o znacze
niu kluczowym, oraz Drzeń. Posuwając się szlakiem Noteci na północny wschód, 
zagrozili całemu Pomorzu. Pomorze Zachodnie wobec
niezdecydowanej postawy księcia Barnima I dostało się pod wpływy
Brandenburgii. Natomiast Pomorze Wschodnie związało się unią poli
tyczną z Wielkopolską, co mogło utrudnić margrabiom osiągnięcie za
mierzonego celu, jakim było opanowanie całego Pomorza i Wielkopol
ski. Niekorzystnemu obrotowi sprawy postanowiono przeciwdziałać,
knując spisek przeciw spadkobiercy Pomorza Wschodniego, królowi
polskiemu Przemysławowi II w 1296 r. Jego śmierć istotnie rozpoczęła
nowy etap w zaborczej polityce Brandenburgii, która na początku XIV w.
odcięła Wielkopolskę od Pomorza Zachodniego, a na Pomorzu Wschod
nim zetknęła się z państwem krzyżackim, zamykając Polsce dostęp do
Morza Bałtyckiego.
  Dalsze nabytki, które Ludwikowi udało się pozyskać, tworzyły po
przeciwnej stronie Niemiec dwa zwarte obszary - południowy, w któ
rego skład wchodziły: Karyntia, Tyrol, zdobyte przez małżeństwo syna
cesarza, Ludwika, z dziedziczką tych ziem, księżniczką Małgorzatą,
184



oraz Dolna Bawaria jako zdobycz po bocznej linii Wittelsbachów,
kompleks północny natomiast obejmował Holandię, Zelandię, Fryzję
i Hainaut jako spadek żony Ludwika, Małgorzaty, po śmierci jej brata,
hrabiego holenderskiego w 1345 r.
  Sukcesy majątkowe Wittelsbachów potraktowali książęta niemieccy
jako naruszenie swoich interesów i postanowili pozbyć się niewygod
nego władcy. Szczególnie nieprzychylne stanowisko wobec Ludwika za
jął Jan Luksemburczyk, próbujący różnymi sposobami wzmocnić swój
prestiż kosztem Wittelsbacha. W tym właśnie celu, choć bez powodze
nia, rozpoczął awanturnicze działania w Lombardii, które miały mu
przynieść zdobycze terytorialne w tej części Włoch. To znów na drodze
dyplomatycznej poprzez małżeństwo swego młodszego syna Jana Hen
ryka z córką Henryka, księcia karynckiego, usiłował Luksemburczyk
odzyskać Karyntię, Tyrol i Krainę. W obliczu tych poczynań Ludwik
IV szukał początkowo zabezpieczenia swej pozycji w sojuszu z Habs
burgami, zawierając z nimi sojusz w 1330 r. Układ ten okazał się nie
trwały, do czego w dużej mierze przyczyniła się polityka dynastyczna
samego Ludwika. W myśl zawartego układu z Habsburgami cesarz po
śmierci Henryka karynckiego w 1335 r. nadał im Karyntię i Krainę.
W sześć lat później unieważnił małżeństwo Małgorzaty z Janem Henry
kiem Luksemburczykiem i skłonił ją do wyjścia za mąż za swego syna
Ludwika brandenburskiego. Krok ten wywołał ogólne oburzenie i spo
wodował konsolidację opozycji, w której znaleźli się nie tylko Luksem
burgowie, lecz także niedawni sojusznicy Ludwika, Habsburgowie.
Wśród takich nastrojów zgromadzeni w lipcu 1346 r. w Rhense elekto
rzy niemieccy, z wyjątkiem obu Wittelsbachów z Palatynatu Reńskiego
i Brandenburgii, zdetronizowali Ludwika IV i obrali nowym królem
syna Jana Luksemburczyka, Karola. Rozpoczęła się znów walka o ko
ronę niemiecką, w czasie której w październiku 1347 r. Ludwik zakończył życie.

USTĘPSTWA KAROLA IV NA RZECZ PAPIESTWA
I KSIĄŻĄT NIEMIECKICH

  Sytuacja nowego elekta nie była początkowo w pełni wyjaśniona.
Wittelsbachowie nie rezygnowali, mając poparcie ze strony wiernych
im znaczniejszych miast nadreńskich. Z tego to m.in. powodu Karol
nie mógł odbyć tradycyjnej koronacji królewskiej w Akwizgranie, lecz
w małym mieście Bonn, należącym do księstwa kościelnego. Powtórna
koronacja, tym razem w Akwizgranie, odbyła się dopiero po śmierci
Ludwika w 1347 r.
  Partia Wittelsbachów opierała się nadal i w 1349 r. wybrała królem
swego przedstawiciela, hrabiego Gunthera ze Schwarzburga, który
ustąpił jednak za odpowiednim wynagrodzeniem pieniężnym. Sojusz
Luksemburgów z papiestwem zrodzony z ich wspólnej walki z Wittels
bachami uległ za panowania Karola IV (1346-1378) dalszemu zacie
śnieniu. Władca ten był bowiem od dawna osobiście zaprzyjaźniony
185



z Klemensem VI, który przed objęciem swego urzędu był wychowawcą
i nauczycielem Karola. Niezależnie od tego władca niemiecki z góry
zrezygnował z polityki swego poprzednika w stosunku do Włoch, sta
nowiących odtąd nieograniczoną domenę wpływów papieskich i ande
gaweńskich, oraz uznał prawo papieża do zatwierdzania wyborów królewskich w 
Niemczech.
  Podjęta więc przez Karola w 1355 r. wyprawa do Rzymu.miała wy
raźnie zawężone cele. Po koronacji cesarskiej z rąk legata papieskiego
ruszył natychmiast w drogę powrotną do kraju, uwożąc ze sobą znaczne
sumy pieniężne uzyskane z podatków i opłat miejscowych władców.
Miały one służyć dalszej rozbudowie czeskiego dziedzictwa Luksem
burgów, które przeszło na Karola po śmierci Jana Luksemburczyka w
1346 r. , a które w planach cesarza stać się miało ośrodkiem Rzeszy Nie
mieckiej. Urzeczywistnienie tych zamiarów zależało jednak nie tylko
od potęgi rządzącej dynastii, lecz także od sytuacji wewnętrznej w Nie
mczech, a przede wszystkim od układu stosunków między cesarzem
i elektorami, dysponującymi nie tylko koroną królewską, lecz także de
cydującymi o trwałości władzy monarszej.
  Aby pozyskać elektorów, Karol poszedł na dalsze ustępstwa, nada
jąc im w 1356 r. szereg fundamentalnych przywilejów, skodyfikowa
nych w specjalnym dokumencie, opatrzonym złotą pieczęcią cesarską,
zwanym Złotą bullą Karola IV. Ustanawiała ona w pierwszym rzędzie
ordynację wyborczą króla, obowiązującą aż do  początków XIX w.,
i skład kolegium wyborczego, które odtąd tworzyć miało siedmiu człon
ków, a mianowicie: arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewiru jako
przedstawiciele władzy duchownej oraz czterech reprezentantów pa
nów świeckich, a to król czeski, palatyn reński, książę sasko-wittem
berski i margrabia brandenburski. Przy elekcji króla obowiązywać
miała zasada większości głosów, mająca zapobiegać podwójnym wybo
rom i związanym z nimi wojnom domowym. Przewodnictwo wyborów
należało do arcybiskupa mogunckiego, którego głos oddawany na
końcu miał decydujące znaczenie. Złota bulla gwarantowała elektorom
niepodzielność ich terytoriów, a świeckim ponadto prawo przekazywa
nia elektorstw w spadku najstarszym synom. Dochodziło do tego je
szcze szereg przywilejów, jak prawo pobierania cła, rozwoju górnictwa,
bicia monety i wykonywania pełnego sądownictwa w obrębie podle
głych elektorom obszarów. Mieli oni również zastrzeżone najważniej
sze centralne stanowiska administracyjne, wojskowe i dworskie, a przez
to bezpośredni wpływ na rządy państwa. Złota bulla zakończyła więc
długotrwały proces rozdrobnienia Niemiec i przekształciła je prawnie
w Rzeszę będącą federacją niezależnych i suwerennych państw feudal
nych pod przewodnictwem cesarza. Miasta i drobne niezależne rycer
stwo pozbawione zostały prawa zawierania związków, a tym samym
możliwości wpływania na politykę wewnętrzną i zagraniczną Niemiec.
  Postanowienia Złotej bulli, odmawiające ostatecznie papieżowi
prawa współdecydowania o koronie niemieckiej, godziły niewątpliwie
w politykę papieża Klemensa VI. O przeciwdziałaniu z tej strony nie
186



mogło być jednak mowy, gdyż popierająca interesy papiestwa Francja
przeżywała wówczas głęboki kryzys, spowodowany wielkimi niepowodzeniami w 
wojnie z Anglią i zaostrzeniem się wewnętrznych konflik
tów społeczno-politycznych. Malały także wpływy papiestwa w samych
Niemczech w miarę krystalizowania się tu sytuacji politycznej i wzrostu
popularności dynastii Luksemburgów.

CZECHY POD RZĄDAMI KAROLA IV

  Głównym terenem działalności Karola IV było królestwo czeskie,
które - jak już wspominaliśmy - pragnął przekształcić w najmocniej
sze ogniwo Rzeszy Niemieckiej. Jedną z dróg wiodących do tego celu
widział ów władca w rozwoju gospodarczym kraju, który otoczył szcze
gólną opieką, a w wielu gałęziach, jak górnictwo srebra, rzemiosło
i handel, rozwinął do niespotykanych przedtem rozmiarów. Czechy
stały się wówczas ważnym centrum handlu międzynarodowego. Wśród
licznych, tętniących życiem miast czeskich na plan pierwszy wysunęła
się Praga, stając się prawdziwą metropolią całego cesarstwa. Dzięki
osobiśtej trosce Karola IV miasto to znacznie rozbudowało się prze
strzennie i wzbogaciło w wiele wspaniałych budowli. Rangę miasta
wzmocniło podniesienie biskupstwa praskiego do godności arcybiskup
stwa w 1343 r. Tu wreszcie Karol IV założył w 1348 r. pierwszy w Eu
ropie Środkowej uniwersytet, który stał się ważnym ośrodkiem kultu
ralnym, promieniującym daleko poza granice Czech.
  Panowanie Karola Luksemburczyka w Czechach miało także i pe
wne ujemne skutki, które widzieć trzeba przede wszystkim w dalszym
wzmocnieniu się elementu niemieckiego, zwłaszcza w górnych war
stwach społeczeństwa tego kraju. Doprowadzi to w niedalekiej przy
szłości do ostrych konfliktów klasowych i narodowościowych brzemiennych w 
skutki zarówno dla Czech, jak i cesarstwa.
  Rozwój ekonomiczny Czech i płynące stąd dochody sprzyjały eks
pansywnej polityce Karola IV, która przyniosła mu szereg nowych na
bytków terytorialnych. Najważniejszym z nich była niewątpliwie Bran
denburgia, znajdująca się dotąd w rękach Wittelsbachów. Już w począt
kach swoich rządów postawił ich w trudnej sytuacji, popierając działa
jącego w Brandenburgii samozwańca, podającego się za przedstawi
ciela wymarłej dynastii askańskiej. W 1363 r. zawarł Karol korzystny
układ z margrabiami brandenburskimi Ludwikiem i Ottonem Wittels
bachami, na mocy którego po śmierci pierwszego z nich w 1365 r. prze
jął Brandenburgię w zarząd na sześć lat. Wreszcie w 1373 r. zmusił
zbrojnie Ottona do ostatecznej rezygnacji z praw do Brandenburgii.
Główny cel polityki Karola w tej części Niemiec został osiągnięty mógł
więc zrekompensować Wittelsbachowi straty wysokim odszkodowa
niem pieniężnym, odstąpieniem kilku zamków w Górnym Palatynacie
oraz przyznaniem mu dożywotnio godności elektorskiej. W rok później
kraj ten został wcielony do Czech, które poprzez zawładnięte już wcze
śniej Górne i Dolne Łużyce uzyskały z Brandenburgią bezpośrednie
187



połączenie i możliwości dalszego rozszerzania wpływów ku północy na
Meklemburgię i Pomorze Zachodnie.
  Karolowi IV przypadło także w udziale podporządkowanie Luk
semburgom reszty Dolnego Śląska. Proces politycznego zespalania
księstw śląskich z koroną czeską rozpoczął się już u schyłku rządów
Przemyślidów, ale dopiero za panowania Jana Luksemburczyka wszedł
w decydujące stadium. Wykorzystawszy umiejętnie działające na Ślą
sku obce interesom polskim siły odśrodkowe, reprezentowane przez
niemiecki patrycjat miejski i pewne elementy feudalne, jak również
niezbyt konsekwentną politykę Władysława Łokietka wobec tej dziel
nicy, władca ten odebrał w 1327 r. hołd od książąt górnośląskich i uzy
skał tytuł do księstwa wrocławskiego po śmierci jego władcy Henry
ka VI. Dwa lata później zwierzchność Jana Luksemburczyka uznali
książęta dolnośląscy: brzeski, żagański i oleśnicki, a w 1331 r. sięgnął
on po Głogów. Dokonane zmiany zostały zaakceptowane przez Kazi
mierza Wielkiego na zjeździe w Wyszehradzie w 1335 r. w zamian za
zrzeczenie się przez Jana Luksemburczyka praw do korony polskiej.
Porozumienie to zostało potwierdzone przez stronę polską ponownie
w 1339 r. Poza zasięgiem czeskim pozostały tylko biskupie księstwo ny
sko-otmuchowskie oraz księstwo świdnicko-jaworskie. Ich uzależnienie
było troską zarówno Jana Luksemburczyka, jak i jego następcy w Czechach, 
Karola. Pierwszemu z nich udało się osiągnąć swój cel w stosu
nku do posiadłości biskupów wrocławskich w 1342 r., reszty dokonał
Karol dopiero po trzechletniej wojnie z księciem świdnicko-jaworskim
Bolkiem II oraz wspierającym go królem polskim Kazimierzem Wiel
kim, zakończonej pokojem namysłowskim w 1348 r. Zawarty układ
przewidywał przejście księstwa świdnicko-jaworskiego w ręce czeskie
po śmierci Bolka, co nastąpiło w 1368 r. Ekspansywne plany Karola
zwracały się także ku Polsce i Węgrom, a droga do ich urzeczywistnie
nia prowadzić miała poprzez powiązanie dynastyczne między panują
cymi w tych krajach Andegawenami i Luksemburczykami. Zapoczątko
wało je małżeństwo syna Karola, Zygmunta, z Marią, córką Ludwika,
króla Polski i Węgier, przewidywaną dziedziczką obu królestw złączonych unią 
personalną.
  Podobne dynastyczne plany kształtowały stosunki Karola z Habs
burgami. W 1357 r. wydał swoją córkę Katarzynę za Rudolfa IV, księ
cia Austrii i Styrii, a w siedem lat później zawarł z nim w Brnie umowę
o wzajemnym dziedziczeniu posiadłości po wymarciu jednej z wchodzą
cych w grę dynastii. Na traktat ten, jeszcze dwukrotnie później odna
wiany, mogli zatem powołać się Habsburgowie, zgłaszając pretensje do
spadku po Luksemburgach, gdy dynastia ta w 1437 r. wymarła.
188



WZROST NIEZADOWOLENIA W NIEMCZECH Z RZĄDÓW
LUKSEMBURSKICH. ZATARG Z MIASTAMI

  Odmienną politykę zagraniczną prowadził Karol jako władca nie
miecki, cechowały ją bowiem ustępstwa terytorialne, jak to miało miej
sce na terenie Burgundii, którą z wyjątkiem dwóch pogranicznych
okręgów odstąpił francuskiemu następcy tronu Karolowi VI. Nie pod
jął do końca swych rządów cesarskich próby odnowienia wpływów nie
mieckich we Włoszech, choć zaostrzające się walki polityczne i klasowe
w tym kraju, a także pogłębiający się stale kryzys papiestwa stwarzały
ku temu dogodne warunki. Druga wyprawa Karola IV do Rzymu z
przełomu 1368 i 1369 r. miała na celu jedynie udzielenie poparcia pa
pieżowi Urbanowi V i wyłudzenie na bogatych miastach włoskich dora
źnych sum pieniężnych, które pokryć miały część wielkich wydatków
związanych z nabytkiem Brandenburgii i przygotowywaniem elekcji,
już za życia cesarza, desygnowanego przezeń następcy tronu niemiec
kiego w osobie syna Karola, Wacława, który mirro sprzeciwu papieża
Grzegorza XI został wybrany na króla niemieckiego i koronowany w
1376 r.
  Ten niewątpliwy sukces dynastycznej polityki Karola IV został nie
chętnie przyjęty przez miasta południowoniemieckie, nastawione
wrogo do cesarza za obarczanie nadmiernymi podatkami i oddawanie
ich w zastaw w ręce prywatne celem zjednania sobie opozycyjnie nastawionych 
książąt, głównie Wittelsbachów, oraz uzyskania odpowiednich
funduszy potrzebnych Karolowi do przeprowadzenia królewskiej elek
cji syna. Miasta podległe cesarzowi stawały się więc przedmiotem dy
nastycznej polityki Karola. Stąd też dla obrony swych praw i wolności
czternaście miast szwabskich zawarło w lecie 1376 r. w Ulm związek
i odmówiło nowo obranemu władcy złożenia hołdu. Karol IV postanowił siłą 
zmusić rebeliantów do całkowitego posłuszeństwa i respekto
wania postanowień Złotej bulli. Zorganizowana w tym celu jesienią
1376 r. pod jego osobistym dowództwem wyprawa wojenna pod Ulm
nie przyniosła jednak rozstrzygnięcia, a w rok później wojska książęce,
prowadzone przez Eberharda II, hrabiego wirtemberskiego, poniosły
pod Reutlingen zdecydowaną klęskę. W wyniku tych niepowodzeń Ka
rol musiał się zgodzić na postulaty Związku Miast Szwabskich, a tym
samym na jego istnienie, i zobowiązać się do zaniechania praktyki prze
targów miastami królewskimi. Osiągnięcia te, dalej śmierć Karola IV
w 1378 r. i objęcie władzy przez nieporadnego i niezdecydowanego
Wacława IV (1378-1400) wpłynęły na dalsze wzmocnienie i rozszerze
nie Związku Miast Szwabskich, który wnet osiągnął liczbę 40 człon
ków, wśród których główną rolę odegrały Ulm, Konstancja, Esslingen
i Augsburg. Była to już poważna organizacja, dysponująca znacznymi
środkami finansowymi i silną armią. W miarę konsolidacji sił miasta
zaczęły wysuwać postulaty polityczne, domagając się udziału w sej
mach Rzeszy i prawa współdecydowania z książętami o polityce pań
stwa niemieckiego.
  Wydarzenia w południowo-zachodnich Niemczech wpłynęły niewąt
pliwie na aktywizację polityczną miast nadreńskich (Strasburg, Spira,
Wormacja, Moguncja, Frankfurt) i alzackich, które w 1381 r. utwo
rzyły odrębny związek dla obrony swych praw i interesów przed zaku
sami książąt i solidaryzującego się z nimi króla. Jeszcze w tym samym
189



roku doszło do porozumienia obu organizacji miejskich, Związku
Szwabskiego i Nadreńskiego oraz wspólnego ich wystąpienia przeciw
armii feudałów. Zadawszy im poważne straty, narzuciły miasta swym
przeciwnikom zawieszenie broni w Esslingen w 1382 r. Wobec takiego
rozwoju wypadków Wacław okazał jeszcze raz nieporadność, a swoim
postępowaniem na sejmie w Norymberdze w 1383 r. doprowadził do
dalszego zaostrzenia sytuacji. Ogłaszając tam pokój krajowy, próbował
równocześnie osłabić przymierze miast i ograniczyć ich swobodę decy
zji, co w ówczesnej sytuacji było z góry skazane na niepowodzenie.
  Tymczasem Związek Miast Szwabskich rozrastał się, obejmując coraz to dalsze 
miasta południowoniemieckie, wśród których obok Bazylei i Ratyzbony znalazła 
się nawet, stojąca dotąd wiernie po stronie
Wacława, Norymberga. O sile tej koalicji świadczy jej kolejny układ
z książętami, zawarty w Heidelbergu w 1384 r., w którym Związek
Szwabski doczekał się oficjalnego uznania z ich strony. Skłaniał się po
woli w tym kierunku także i król, zwłaszcza gdy pogarszać się zaczęły
190



jego stosunki z książętami niemieckimi z obawą spoglądającymi na
umacnianie się potęgi rodowej Luksemburgów, którzy po śmierci Lud
wika Andegaweńskiego w 1382 r. zawładnęli koroną węgierską. Toteż
gdy w 1385 r. miasta szwabsko-nadreńskie zawarły w Konstancji sojusz
ze Szwajcarami, skierowany przeciw Habsburgom, a następnie poparły
ich w walce zbrojnej, zakończonej pełnym zwycięstwem Szwajcarów
pod Sempach w 1386 r. i Nafels w 1388 r., Wacław IV zbliżył się do
związków miejskich i gotów był je uznać, żądając dla siebie tylko wier
ności i służenia pomocą. Rychło jednak okazało się, że był to tylko
manewr taktyczny ze strony króla, który nie doceniał miast jako waż
nego czynnika  politycznego, zainteresowanego w ograniczeniu władzy
książąt Rzeszy i umocnieniu autorytetu króla. Dowiodły tego raz jesz
cze najbliższe wydarzenia, niepomyślne dla miast, które w odnowionej
nagle wojnie z książętami poniosły dwie dotkliwe klęski. Pod D ffin
gen rozbite zostały wojska miast szwabskich przez oddziały dowodzone
przez hrabiów wirtemberskich, koło Wormacji zaś podobną klęskę po
niosły miasta nadreńskie w starciu z przeciwnikami dowodzonymi przez
palatyna reńskiego Ruprechta II. Kryzys ten wykorzystał natychmiast
Wacław IV, który na specjalnie zwołanym sejmie w Eger w 1389 r.
przeprowadził uchwałę rozwiązującą oba związki miast i zakazującą im
zrzeszania się.
  Poza postanowieniami sejmu w Eger pozostał najsilniejszy związek
miast niemieckich XIV w., jakim była tzw. Hanza. Jej zalążkiem było
zjednoczenie miast leżących na dawnych ziemiach Słowiańszczyzny
Połabskiej: Lubeki, Wismaru, Rostocka, Stralsundu i Greifswaldu,
191




a od 1241 r. także Hamburga i Soest, celem wspólnego zabezpieczenia
handlu morskiego na Bałtyku i Morzu Północnym. Rozrastając się
stopniowo, Hanza objęła swym zasięgiem wszystkie miasta północnoniemieckie, 
leżące głównie w pasie nadmorskim, oraz szereg miast nad
reńskich, krzyżackich, szwedzkich i polskich, tak że w połowie XIV w.
liczyła już 90 członków, a w stuleciu następnym liczba ta uległa prawie
podwojeniu. Rozmieszczenie miast członkowskich na tak rozległych
obszarach dyktowało konieczność podzielenia ich według kryterium 
geograficznego na cztery grupy: nadreńską, w której główną rolę odgry
wała Kolonia, Duisburg, Andernach, saską z Brunszwik-iem, Munste
rem, Dortmundem, Soestem, Goslarem i Hildesheimem na czele, wendyjską, 
obejmującą m. in. Szczecin, Kołobrzeg, Stargard, Berlin, Fran
kfurt nad Odrą, oraz prusko-inflancką, w której skład wchodziły wśród
innych takie miasta, jak Gdańsk, Ryga, Toruń, Elbląg, Królewiec
i Dorpad.
  W miarę rozrastania się związku zmieniały się i jego cele. Z organi
zacji obronnej, skierowanej przeciw ekspansji brandenburskiej pod
rządami Askańczyków, przekształciła się Hanza w koalicję miast dążą
192



cych do monopolizacji handlu północnoeuropejskiego zarówno na szla
kach lądowych, jak i morskich. Cel ten osiągnęła dzięki konsolidacji
sił, jaka dokonała się w połowie XIV w., oraz licznym przywilejom,
które kupcy hanzeatyccy otrzymywali od władców krajów europejs
kich, związanych z Hanzą poprzez stosunki handlowe. Ha za posiadała
własne, eksterytorialne faktorie handlowe w wielu wielkich ośrodkach
handlowych Europy, jak Nowogród Wielki, Londyn, Brugia, potem
Antwerpia, Bergen, Malm  i inne, w których kupcy hanzeatyccy pro
wadzili wymianę handlową z okoliczną ludnością z pominięciem miej
scowych pośredników. Proceder ten wywoływał ich niezadowolenie
i wrogość wobec Hanzy. Dla koordynacji poczynań miast członkows
kich odbywały się co trzy lata zjazdy delegatów hanzeatyckich poszrrze
gólnych miast, tzw. Hansetage, obowiązujące wszystkie miasta związko
we. W praktyce jednak główna rola należała tu do miast nadmorskich,
gdyż miasta śródlądowe, jak Kraków, Wrocław, Halle czy Magdeburg,
rzadko wysyłały swych delegatów. Zjazdy były najwyższym organem
Hanzy. Podjęte tu uchwały obowiązywały wszystkich człońków. Za
uchylenie się od ich wykonania groziło konfederatowi wydalenie z or
ganizacji. Hanza była nie tylko związkiem powstałym dla obrony swych
interesów gospodarczych. W miarę rozwoju gospodarczo-społeczne
go miast członkowskich, narastania w nich  konfliktów klasowych inter
weniowała w sprawy wewnętrzne, występując solidarnie przeciw wszel
kim próbom podważenia ze strony niższych warstw mieszczaństwa,
drobnych kupców i rzemieślników władzy patrycjatu kupieckiego.
193



  Dominację Hanzy na Morzu Północnym i Bałtyku próbował ograni
  czyć król duński Waldemar IV poprzez pełną kontrolę nad cieśninami
  łączącymi Bałtyk z Morzem Północnym oraz pozbawienie Hanzy domi
  nującej roli w handlu międzynarodowym. Zapowiedzią takiego właśnie
  kursu było odzyskanie na Szwedach południowego cypla Półwyspu
  Skandynawskiego, mającego nie tylko znaczenie strategiczne, lecz
  także gospodarcze jako najważniejszego rejonu połowu śledzia i handlu
  tą rybą, z którego Hanza ciągnęła ogromne zyski. Za korzystanie z tych
przywilejów handlowych zażądał rekompensaty pieniężnej. Nie czeka
jąc na zakończenie toczących się w tej sprawie pertraktacji, zajął han
zeatyckie miasto Visby w 1361 r. , wywołując tym krokiem otwartą woj
nę. Pierwsze starcie Danii z Hanzą w 1362 r. pod Helsingborgiem skoń
czyło się dla Waldemara IV pomyślnie. Flota hanzeatycka w sile 52
okrętów, dowodzona przez burmistrza Lubeki, Wittenberga, została
zmuszona do odwrotu, za co obwiniono dowódcę i skazano go na karę
śmierci. Zawarty na trzy lata rozejm Hanza wykorzystała na przygoto
wanie się do akcji odwetowej, której powodzenie zapewnić miały obok
mobilizacji własnych sił przymierza zawarte z Holandią, Szwecją, Me
klemburgią i Holsztynem. W 1367 r. na zjeździe w Kolonii miasta han
zeatyckie postanowiły wystąpić zbrojnie przeciw Danii, tym razem
z pełnym powodzeniem. Flota hanzeatycka i sprzymierzeńcy opanowali
w latach 1368-1369 kluczowe miasta i zamki nad cieśniną Sund. Wal
demar IV już po pierwszych niepowodzeniach opuścił kraj, a urzędu
jąca rada królewska rozpoczęła w 1369 r. rokowania z hanzeatami, za
kończone ostatecznie układem pokojowym w Stralsundzie w 1370 r.
Hanza uzyskała w nim nie tylko potwierdzenie swych praw handlowych
i swobodę żeglugi morskiej w cieśninach duńskich, lecz także pewnego
rodzaju protektorat polityczny nad pokonanym krajem, w którym od
tąd mógł rządzić tylko władca przez nią aprobowany.
  Hanza znalazła się u szczytu potęgi, gdy pozostałe dwa związki miast
niemieckich, szwabskich i nadreńskich, podjęły walkę z książętami i kró
lem Wacławem IV o swoją niezależność. Hanza nie przyszła im jednak z
pomocą, stroniąc od spraw ogólnoniemieckich i wydarzeń politycznych
kraju, nastawiając się wyłącznie na własne, wąskie interesy 
gospodarczospołeczne. Ów separatyzm polityczny nie wyszedł Hanzie na dobre. 
Gdy
od drugiej połowy XV w. zaczęły zagrażać jej w handlu międzynarodo
wym konkurencja ze strony Holandii i Anglii oraz dążenie połączonych
unią kalmarską królestw skandynawskich do wyeliminowania kupców
hanzeatyckich z obrotów handlowych, związek ten znalazł się w odosob
nieniu. Reszty dopełniły ujawniające się z czasem coraz ostrzej sprzeczno
ści interesów między poszczególnymi miastami związkowymi. Na przełomie XV i 
XVI w. doprowadziło to do stopniowego upadku całej federacji.

DETRONIZACJA WACŁAWA IV
I POWRÓT DO WŁADZY WITTELSBACHÓW

  Postanowienia sejmu w Eger, idące na rękę książętom niemieckim,
nie zdołały w niczym poprawić sytuacji Wacława IV, która z dnia na
194



dzień ulegała pogorszeniu. W Czechach narastała przeciw niemu opo
zycja, szczególnie wśród odsuwanych od wpływów na rządy miej
scowych wielkich feudałów. Rozdźwięki nie ominęły także samej ro
dziny królewskiej. Właśnie jeden z jej członków, margrabia Moraw
Jodok, powodowany ambicją skupienia w swym ręku większości kra
jów luksemburskich, był głównym organizatorem i przywódcą spisku
panów czeskich, skierowanego przeciw Wacławowi w 1394 r. Uwię
ziony władca musiał się zgodzić na oddanie Jodokowi Brandenbur
gii, która według rozporządzenia Karola IV stanowić miała dzielnicę
brata Wacława, Zygmunta. Powstał więc w ten sposób nowy spór
dynastyczny, który jeszcze bardziej rozbudził wrogie Wacławowi
nastroje i osłabił jego pozycję zarówno w królestwie czeskim jak
i w Niemczech.
  Nieumiejętność kierowania sprawami ogólnopaństwowymi, ustawi
czne lawirowanie między zwalczającymi się ugrupowaniami, brak kon
cepcji politycznej, a z upływem czasu także zainteresowania sprawami
niemieckimi zgotowały Wacławowi IV ostateczny upadek. W 1400 r.
elektorzy duchowni na zjeździe w Rhense ogłosili jego detronizację
jako króla Niemiec i wynieśli na tron palatyna reńskiego, Ruprechta
Wittelsbacha. Wacławowi pozostała więc tylko korona czeska. Ruprecht 
tymczasem, mający naprawić błędy nieudolnego Wacława, po
grążył kraj w jeszcze większym chaosie i bezprawiu. Głównym bowiem
jego marzeniem było uzyskanie korony cesarskiej i temu celowi podpo
rządkował pierwsze kroki polityczne, podejmując na przełomie 1401
i 1402 r. wyprawę do Włoch. Nie brał jednak pod uwagę swych ograni
czonych możliwości, jak i skomplikowanej sytuacji po drugiej stronie
Alp, licząc przede wszystkim na pomoc niektórych miast lombardzkich,
zwlaszcza Florencji. Rozczarowanie przyszło jednak równie szybko,
jak decyzja wznowienia cesarstwa. Koło Brescii wojska Ruprechta zo
staly rozbite przez Mediolańczyków pod dowództwem księcia Galeazzo
Viscontiego i niedoszły cesarz, opuszczony także przez Florentczyków,
musiał pośpiesznie wycofać się do Niemiec bez korony królewskiej,
 którą zastawił na pokrycie kosztów powrotu do kraju, Tu próbował
choć częściowo powetować sobie niepowodzenia włoskie poprzez po
większenie Palatynatu Reńskiego i zabezpieczenie pokoju wewnętrzne
go. Ale i tutaj napotkał zdecydowany opór książąt oraz miast królew
skich, obarczonych wysokimi podatkami, mającymi pokryć wzrastające
potrzeby finansowe króla. W 1405 r. w Marbach zawiązała się anty
królewska konfederacja, w której skład weszło 17 miast królewskich
oraz część książąt niemieckich i dopiero za cenę pewnych ustępstw
wobec jej lidera, arcybiskupa mogunckiego Jana, niedawnego protek
tora króla, udało się Ruprechtowi uniknąć losu swego poprzednika.
Nadszarpniętego prestiżu nie zdołał już nigdy odbudować. Zabrak
lo mu na to nie tylko środków, lecz także i czasu, gdyż wśród przy
gotowań do rozprawy z przywódcą opozycji w 1410 r. zakończył
życie.



ZYGMUNT LUKSEMBURCZYK
I JEGO STOSUNEK DO RUCHU SOBOROWEGO

  Po śmierci Ruprechta rozpoczęły się znów rozgrywki o władzę,
w których jeszcze raz dominującą rolę odegrali Luksemburgowie. Nie
wiadomo było tylko, który z trzech ich czołowych przedstawicieli sięg
nie po koronę - Wacław ponownie, Jodok czy Zygmunt. Pierwszy z
nich nie miał jednak większych szans wobec nieprzychylnego mu stanowiska 
większości elektorów, co do dwóch zaś pozostałych stanowiska
wyborców były podzielone. W konsekwencji doprowadziło to do po
dwójnej elekcji. Większość poparła Jodoka, mniejszość wybrała Zyg
munta. Ponieważ Wacław nadal uważał się za prawowitego króla rzym
skiego, powstała sytuacja analogiczna do wielkiej schizmy w Kościele,
kiedy to po soborze w Pizie w 1409 r. istniało współcześnie trzech pa
pieży. Do wojny domowej między przeciwnikami jednak nie doszło,
gdyż już w kilka miesięcy po wyborze zmarł Jodok i wobec braku po
parcia dla powrotu na tron Wacława jedynym kandydatem do tej god
ności pozostał Zygmunt, piastujący już wówczas godność króla węgier
skiego. On też w 1411 r. został ponownie obwołany królem Niemiec.
  Rządy Zygmunta przypadły na czas wielkiego upadku Kościoła za
chodniego we wszystkich jego ogniwach, od szeregowego kleru zakon
nego i świeckiego po urząd papieża włącznie. Głęboki kryzys dotknął
zwłaszcza zakony żebrzące, których członkowie zaczęli odrzucać nie
tylko pierwotne nakazy pełnego ubóstwa, lecz także zliberalizowaną
z upływem czasu regułę, starając się dorównać pod względem bogactwa
i wygody życia benedyktyńskim czy cysterskim konwentom. Nadmierna
troska o dobra doczesne i pogoń za dochodami budziły w szerokich
warstwach ówczesnego społeczeństwa odrazę, podrywały autorytet
księży i były jednym z głównych źródeł ich upadku moralnego i intelek
tualnego. Do tych ujemnych objawów w niemałym stopniu przyczyniło
się i samo papiestwo, które nie przebierało w środkach dla osiągnięcia
swych doraźnych celów. Protekcja, przekupstwo, skrupulatne ściąganie
nałożonych na wiernych danin, a także bezwzględna walka o władzę
świadczą najlepiej o zeświecczeniu i ideologicznym upadku najwyż
szych zwierzchników Kościoła zachodniego. Do tego wszystkiego w
związku z przeniesieniem stolicy papiestwa z Rzymu do Awinionu w
1309 r. wymykać zaczęła się papieżom władza w Państwie Kościelnym.
W drugiej połowie XIV w. panował tam już taki chaos, że nawet przy
użyciu poważnych sił zbrojnych nie udało się dwom kolejnym
zwierzchnikom awiniońskim, Innocentemu VI i Urbanowi V, powrócić
do Rzymu i osiedlić się tam na stałe. Osiągnął ten cel dopiero następca
Urbana V, Grzegorz XI, w 1377 r.
  Przeniesienie siedziby papiestwa do Rzymu miało być jednym z wa
runków odnowy Kościoła, a tymczasem stało się ono początkiem jego
największego upadku i poniżenia. Po śmierci Grzegorza XI kolegium
kardynalskie wybrało na jego następcę arcybiskupa Bari, który przy
brał ilnię Urbana VI. Po kilku miesiącach rządów popadł w zatarg
196



z kardynałami i został złożony z urzędu papieża. Zastąpił go Francuz
z pochodzenia, który odtąd występował jako Klemens VII. Ponieważ
jednak Urban VI nie zamierzał ustępować, rozpoczęła się między obu
papieżami zacięta walka, która podzieliła świat chrześcijański na dwa
przeciwstawne obozy. Konflikt, wywołujący powszechne zgorszenie
przeniósł się na następców obu rywali, Bonifacego IX i Benedykta
XIII, i wtedy zaczęły odzywać się głosy w różnych częściach Europy,
domagające się położenia kresu rozłamowi, zwanemu wielką schizmą.
Wobec oporu obu papieży jedynym wyjściem z sytuacji było zwołanie
soboru powszechnego, jako najwyższej władzy w Kościele i jedynej siły
zdolnej do przywrócenia mu jedności oraz uzdrowienia zaistniałych sto
sunków. Z inicjatywy najwyższych osobistości duchownych, popartych
teoretycznymi wywodami zwolenników koncyliaryzmu, profesorów
uniwersytetu paryskiego Piotra d'Ailly i Jana Gersona, zgromadzenie
takie zostało zwołane w 1409 r. do Pizy, gdzie postanowiono odsunąć
od najwyższego urzędu w Kościele obu antagonistów i powołać na to
stanowisko kardynała Piotra Fhilargi, który przyjął imię Aleksandra V.
Decyzja ta okazała się jednak zgubna w swych skutkach, zdetronizowani bowiem 
papieże nie podporządkowali się decyzjom soboru i za
miast dwóch było odtąd trzech papieży.
197



  W tym właśnie momencie w uregulowanie palącego problemu zaan
gażował się nowo wybrany król niemiecki, Zygmunt Luksemburczyk,
którym oprócz pobudek czysto religijnych kierowały i osobiste intere
sy. Z przezwyciężeniem schizmy wiązał bowiem plany zorganizowania
wielkiej ogólnochrześcijańskiej krucjaty, która miała zabezpieczyć Węgry, 
Czechy i kraje niemieckie przed groźbą tureckiej inwazji, której
widmo po podboju przez Turków w końcu XIV w. Serbii i Bułgarii
oraz zwycięstwo pod Nikopolis w 1396 r. nad krucjatą, dowodzoną
przez Zygmunta, zawisło nad Europą Środkową. W celu umożliwienia
sobie bezpośredniego oddziaływania na bieg burzliwych  vydarzeń w
Kościele i umocnienia swego stanowiska w państwie wystąpił z inicja
tywą zwołania nowego soboru powszechnego na terenie Rzeszy Nie
mieckiej w mieśćie Konstancji. Inicjatywa ta  spotkała się z powszechnym 
uznaniem. Poparł ją także papież soborowy Jan XXIII, następca
Aleksandra V, który liczył na poparcie swej sprawy i odzyskanie Pańs
twa Kościelnego, zajętego przez króla Neapolu, Władysława, protek
tora antypapieża Grzegorza XII.
  W 1414 r. sobór rozpoczął obrady. Głównym ich celem było położenie kresu 
pogłębiającej się z roku na rok wielkiej schizmie. Ponieważ
dotychczasowe kolegialne decyzje okazały się niewykonalne z powodu
oporu papieży, uważających się za najwyżśzą wtadzę w Kościele, zgro
madzenie w Konstancji już na wstępie swego pośtępowania uch valiło
dekret, uznający sobór za jedyny autorytet; któremu winni są posłuszeń
stwo wszyscy chrześcijanie, nie wyłączając papieża. Wychodząc z tego
założenia, wezwał sobór wszystkich trzech papieży do ustąpienia, ale i tym 
razem napotkał z ich strony sprzeciw. Spór ten trwał aż do 1417 r.,
kiedy to po usunięciu bądź też ustąpieńiu wszystkich papieży kardyna
łowie dokonali wyboru nowego papieża,  którym został Marcin V. W
ten sposób po 39 latach rozbicia Kośćiół zachodni został znów zjedno
czony wokół swego zwierzchnika; który zyskał powszechne uznanie.
  W 1418 r. sobór w Konstancji zakończył swe obrady, odkładając
wiele jeszcze nie załatwionych spraw, wśród których najważniejszą
była reforma Kościoła.  Zajął śię nią dopiero  kole jny sobór bazylejski
(1431-1447). Ale zaledwie rozpoczęto dyskusję, doszło do nieporozu
mienia z ówczesnym papieżem Eugeniuszem IV, który dla zapewnienia
sobie większego wpływu na obrady usiłówał przenieść sobór do Bolo
nii, miasta należącego do Państwa Kościelnego. Pod naciskiem jednak
Zygmunta Luksemburczyka i uczestników soboru zrezygnował ze
swych planów. Niebawem doszło. do ponownego rozdźwięku między
papieżem a zgromadzeńiem soborowym, gdy to w dążeniu do naprawy
stosunków w Kościele powzięto uchwałę zabraniającą Kurii Rzymskiej
pobierania opłat od duchownych, obejmujących wyższe stanowiska ko
ścielne, oraz powiększyło uprawnienia biskupów. Dotknięty tymi po
stanowieniami Eugeniusz IV opuścił Bazyleję i z częścią swych zwolen
ników przeniósł się najpierw do Ferrary (1438), a następnie do Floren
cji (1439), koncentrując się głównie na kwestii stosunków z Kościołem
bizantyjskim. Rezultatem soboru florenckiego było zawarcie unii z ko
198



ściołem wschodniorzy mskim, która miała zakończyć istniejący od po
łowy XI w. rozłam między Rzymem i Konstantynopolem. Postanowie
nia florenckie nie miały jednak - jak się okazało - większego prakty
cznego znaczenia i nie zdołały wejść w życie z powodu różnych przeszkód.
  Odpowiedzią pozostałych w Bazylei uczestników  soboru na samo
wolne i nielegalne z ich punktu widzenia poczynania papieża Eugeniu
sza IV była ponowna uchwała o wyższości soboru nad papieżem i pięt
nująca każdego mianem heretyka, kto by się odważył w jakikolwiek
sposób naruszać legalnie zwołane soborowe zgromadzenie. Ponieważ
takiego właśnie wykroczenia dopuścił się Eugeniusz IV, został więc po
tępiony i pozbawiony urzędu papieża, który powierzono hrabiemu Sa
baudii, występującemu odtąd pod imieniem Feliksa V. Rozpoczął się
nowy okres sporów w Kościele i dysput, które przy niosły ostatecznie
zwycięstwo Eugeniuszowi IV. Było ono w dużym stopniu zasługą króla
niemieckiego Fryderyka III, który poparł tego papieża, gotowego do
współdziałania z Habsburgami w ochronie podległych im krajów przed
niebezpieczeństwem tureckim. Zwycięstwo Eugeniusza IV przekreśliło
definitywnie wszelkie rachuby na ukrócenie autokratycznych rządów
papieży i poddanie ich działalności soborowej kontroli. Jego następca
Mikołaj V umocnił jeszcze bardziej swoją pozycję wobec topniejącego
obozu zwolenników koncyliaryzmu poprzez związanie się specjalnym
układem z Rzeszą Niemiecką w  'Viedniu w 1448 r., na mocy którego
uzyskał pełne poparcie ze strony książąt niemieckich i króla Frydery
ka III w zamian za przyznanie im decydującego głosu przy obsadzie
wyższych stanowisk duchownych.

HUSYTYZM

  Wielkie zaangażowanie się króla Zygmunta Luksemburczyka w
ruch soborowy wynikało także z czysto politycznych pobudek. Za
równo bowiem w Konstancji, jak i w Bazylei szukać wypadło temu
władcy oparcia i pomocy w krytycznych momentach jego panowania,
jakie na początku XV w. zgotował mu wielki ruch religijno-społeczny
w Czechach, z  any husytyzmem. Jego twórcą był profesor uniwersy tetu
praskiego, wybitny teolog Jan Hus. Pod wpływem pism angielskiego
reformatóra Kościoła, Wiklefa, oraz własnych rozważań i obserwacji
stosunków panujących w Kościele i życiu społecznym wystąpił z ich
ostrą krytyką. Swoje poglądy sformułował w wielu pismach, a także w
żywym słowie jako wybitny kaznodzieja w mieszczańskiej kaplicy betlejemskiej w 
Pradze. Postulował, m. in. ograniczenie władzy papieży,
sekularyzację majątków duchownych, wprowadzenie języka czeskiego
do liturgii i wykorzenienie wszelkiego rodzaju nadużyć religijno-moral
nych i społecznych, jakich dopuszczał się kler, patrycjat miejski i
wielcy właściciele ziemscy.
  Nauka Husa znalazła w Czechach odpowiedni grunt. Był to bowiem
kraj rozdzierany wówczas ostrymi konfliktami klasowymi, które ogar
199



nęły zarówno wieś, jak i miasto. Potęgowały je dodatkowo antagonizmy 
narodowościowe. W Czechach, będących od dawna lennem cesar
stwa, żywioł niemiecki stanowił poważny procent ludności, zwłaszcza
wśród górnych warstw mieszczańskich i duchowieństwa, którego mająt
ki, przywileje i gorszący tryb życia budziły powszechne niezadowolenie.
Narastał więc skierowany przeciw Kościołowi, uciskowi społecznemu
i przewadze niemczyzny ogólnonarodowy ruch czeski, któremu Jan
Hus dał doktrynalną podbudowę.
  Walka o przywrócenie charakteru narodowego we wszystkich dzie
dzinach życia wewnętrznego Czech znalazła szybko swe urzeczywistnie
nie na uniwersytecie praskim. Król czeski Wacław IV pod wpływem
antyniemieckich nastrojów dekretem wydanym w Kutnej Horze w 1409 r.
przekazał władzę w tej uczelni nacji czeskiej, w następstwie czego nie
mieccy profesorowie i studenci opuścili Pragę, udając się do Lipska,
gdzie założyli swój nowy uniwersytet.
  Tymczasem poglądy Husa stawały się coraz bardziej radykalne. W
1412 r. wystąpił już otwarcie przeciw papiestwu, za co Praga obłożona
bowiem została interdyktem. Było to skuteczne pociągnięcie, Wacław
200



  zmienił swój stosunek do nowego ruchu i ukarany klątwą Hus musiał
  opuścić Pragę. Wbrew jednak przewidywaniom jego przeciwników po
  ciągnięcia represyjne wobec Husa nie były w stanie zahamować roz
  przestrzeniania się idei i rewolucyjnych nastrojów, które ogarnęły sze
  rokie rzesze społeczeństwa czeskiego. Nauka Husa stała się więc
  wkrótce palącym problemem ogólnokościelnym, wymagającym dysku
  sji i autorytatywnego rozwiązania na szerszym forum.
  W tym właśnie celu Zygmunt Luksemburczyk wezwał Husa na so
  bór w Konstancji, gwarantując mu nietykalność osobistą i żywiąc na
  dzieję przekonania praskiego teologa o niesłuszności jego tez. Ale ra
  chuby te okazały się nierealne. Wobec tego wtrąconego do więzienia
  wbrew królewskim zapewnieniom Husa uznał sobór heretykiem i ska
  zał na śmierć przez spalenie na stosie. Wyrok wykonany 6 lipca 1415 r.
  wywołał w Czechach ogromne poruszenie i wzmógł antykościelne i 
antyniemieckie nastroje. Górę brały elementy radykalne, które wystąpiły
  szczególnie aktywnie na terenie Pragi. Przyczynił się do tego w dużym
  stopniu tamtejszy kaznodzieja Jan Źelivsky, wokół którego pod ha
  słami zbrojnej walki z Kościołem i patrycjatem skupiły się plebs i po
  spólstwo praskie. On też dał hasło do czynu, stojąc na czele tłumu,
  który 30 lipca 1419 r. opanował ratusz praski i wyrzucił przez okna
  siedmiu rajców na bruk (defenestracja praska), gdzie ich podobijano.
  Wydarzenia praskie rozpoczęły falę rozruchów, które ogarnęły wiele
  miast czeskich, łącząc walkę antykościelną i społeczną z antyniemiec
  kimi nastrojami. Powstanie praskie Wacław IV przeżył tak głęboko, że
  stało się ono bezpośrednim powodem jego śmierci.
  Równocześnie w szybko rozprzestrzeniającej się w Czechach ideolo
  gii husyckiej zaczęły ujawniać się różne orientacje co do celów i środ
  ków dokonywanych reform w wielu dziedzinach życia. Różnice te były
  odbiciem składu społecznego ruchu husyckiego, w którym obok biedo
201



ty miejskiej i zubożałego chłopstwa znalazła się także szlachta i część
bogatszego mieszczaństwa.
  Masom ludowym odpowiadał kierunek rewolucyjny, zmierzający
do generalnej przebudowy ustroju społecznego w drodze walki z kla
sami posiadającymi i Kościołem. Pod wpływem radykalnych kazno
dziejów husyckich, jak Wacław Koranda i Martinek Huska, ich zwolennicy zaczęli 
gromadzić się w wyznaczonych miejscach, które prze
kształciły się rychło w  varowne obozy. Największe znaczenie i rozgłos
zdobył obóz na górze, której nadano biblijną nazwę Tabor. Taboryci
to biedota miejska i zbiedniałe chłopstwo, a także część przedstawicieli
niższych warstw feudalnych. Głosili oni hasła rewolucyjne tak pod
względem religijnym, jak i społecznym. Domagali się więc nie tylko likwidacji 
obrzędów i praktyk religijnych, zniesienia hierarchii kościel
nej, lecz także wprowadzenia wspólnoty majątkowej, równości społecz
nej wszystkich ludzi i zniesienia świadczeń feudalnych.
Hasła taborytów i innych bojowo nastawionych ośrodków husyckich
  wywołały niepokój nie tylko wśród duchowieństwa i uprzywilejowa
  nych klaś posiadających, lecz także wśród bardziej umiarkowanie na
  stawionych zwolenników nauki Husa, zwanych kalikstynami lub utrak
  wistami. Rekrutowali się oni z elementów zamożniejszych, drobnego
202



  rycerstwa, mieszczaństwa i lepiej sytuowanego chłopstwa. Ich program
  zamykał się w postulatach natury kościelno-religijnej, jak sekularyzacja
  majątków kościelnych, wprowadzenie języka narodowego do liturgii
  oraz przyjmowanie komunii pod dwiema postaciami. 
  Na tle tych różnic doszło do pierwszych bratobójczych walk między
  taborytami i kalikstynami. W samym Taborze w 1421 r. rozprawiono
  się krwawo pod rozkazami dowódcy obozu Jana Źiźki ze skrajnie rady
  kalnymi ugrupowaniami. W rok później w Pradze stracony został Jan
   elivsky.

  Zarysowujący się rozłam w ruchu husyckim stwarzał pomyślne per
    spektywy umocnienia się pozycji Luksemburgów w Czechach. Gdy po
nagłej śmierci Wacława IV w 1419 r. Zygmunt, uznający się za jego na
  stępcę, próbował sięgnąć po tron czeski, spotkał się ze zdecydowanym
  óporem husytów, wówczas jeszcze nie skłóconych między sobą. Teraz
  pod wpływem rozwoju sytuacji w Czechach umiarkowani zwolennicy
  husytyzmu gotowi byli poprzez jego pretensje do korony czeskiej za
  cenę przywrócenia ładu w kraju i uznanie podstawowych, głównie reli
  gijnych, postulatów husyckich. Zygmunt nie myślał jednak o żadnych
  ustępstwach, dążąc do całkowitej likwidacji husytyzmu i wszelkich buntów 
przeciw istniejącym stosunkom społecznym. Już w 1420 r. dał temu
  wyraz skazując na karę śmierci dwudziestu trzech przywódców powsta
  nia mieszczan wrocławskich przeciw tamtejszemu patrycjatowi. Gdy
  i husyci nie myśleli kapitulować, doszło do otwartej wojny, ciągnącej
  się z przerwami przez kilkanaście lat.
  Stłumienie ruchu husyckiego leżało również w interesach papiest
  wa. Wspólnymi tedy siłami organizowano przeciwko Czechom szereg
  niszczycielskich wypraw wojennych, którym przez długi czas opierała
  się skutecznie świetnie zorganizowana i stosująca specyficzną taktykę
  bojowa armia husycka. Wykazała to już pierwsza zwycięska bitwa
  obronna, stoczona przez husytów dowodzonych przez Jana Źiźkę ze
  stutysięczną armią Zygmuńta Luksemburczyka pod Pragą w 1420 r.
  W ogniu walk różnice dzielące husytów zeszły. na plan dalśzy. po
  waga sytuacji wymagała zjednoczenia wszystkich  sił wokół programu
  możliwego do przyjęcia przez wszystkie odłamy. Istotnie celem odpar
  cia zewnętrznego zagrożenia do porozumienia takiego doszło, a jego
  postanowienia zawarte zostały w czterech tzw. artykułach praskich: 
postanawiały one: 1. swobodę głoszenia religii chrześcijańskiej, 2. komu
  nię pod dwiema postaciami, 3. konfiskatę majątków kościelnych, 4. eg
  zekucję przez władze świeckie kar za ciężkie grzechy. Wnet jednak
    okazało się, że ugoda praska była tylko chwilowym sukcesem. Gdy
  przyszło do wcielenia w życie jej postanowień, dały znać o sobie inte
  resy klasowe i różnice doktrynalne w ruchu husyckim.
203



  Na razie niebezpieczeństwo zbrojnej interwencji Zygmunta hamo
wało przez dłuższy czas narastanie antagonizmów między obu obozami.
Sukcesy militarne husytów zmusiły ugrupowania proluksemburskie w
Czechach do zmiany swego stanowiska i taktyki. Zgromadzeni na sej
mie w Czasławiu w 1421 r. przedstawiciele szlachty i mieszczaństwa
ogłosili detronizację Zygmunta, a koronę czeską postanowili ofiarować
królowi polskiemu Władysławowi Jagielle, szukając z tej strony wspar
cia przeciw Luksemburczykowi. Władca polski jednak z oferty tej nie
skorzystał. Przyjął ją natomiast wielki książę litewski Witold, ale nie
angażując się osobiście w sprawy czeskie, nie uzyskał uznania. Nastąpił
więc okres faktycznego bezkrólewia, w okresie którego rządy sprawowała 
powołana na sejmie czasławskim rada.
  Główną rolę odgrywała jednak armia husycka pod dowództwem
Jana Źiźki, który nie tylko gromił najazdy zorganizowane przez Zyg
munta Luksemburczyka, lecz także rozprawiał się z buntami miejscowej reakcji 
złożonej z panów i bogatego mieszczaństwa. Po śmierci Źi
źki  v 1424 r. dowództwo nad wojskami polowymi dostało się w ręce
godnego następcy, taboryty Prokopa Wielkiego, który rozgromił kilka
kolejnych wypraw wojennych Zygmunta przeciw Czechom, w 1426 r.
pod Usti nad Łabą, w 1427 r. pod Tachowem i w 1431 r. pod Domaźlicami. 
Zachęceni sukcesami militarnymi w obronie swych zdobyczy, hu
syci sami przeszli do ofensywy, zapuszczając się w głąb krajów nieprzy
jacielskich, m.in. do Saksonii, Turyngii, Bawarii i Brandenburgii, a na
wet w okolice opanowanego przez Krzyżaków Gdańska.
  Odniesione zwycięstwa nie zdołały jednak zapobiec pogłębiają
cemu się rozkładowi ruchu husyckiego i polaryzacji przewijających się
w nim nurtów. W takiej sytuacji doszło z inicjatywy Zygmunta Luk
semburczyka do rokowań kalikstynów z soborem bazylejskim w 1432 r.,
204



zakończonych w 1436 r. zgodą Kościoła na używanie przez husytów ję
zyka czeskiego w liturgii, przyjmowanie komunii pod dwiema posta
ciami oraz zatrzymanie skonfiskowanych dóbr kościelnych. Układ ten
unieważniony został przez papiestwo dopiero w 1462 r.
  Natomiast taboryci stawali się coraz bardziej odosobnieni. W doda
tku oddziały ich, dotąd nie pokonane, zaczęły załamywać się w walce
z miejscową reakcją i ponosić klęski. Wreszcie sejm czeski uchwalił roz
wiązanie wojsk polowych. A gdy te odmówiły podporządkowania się
temu postanowieniu, doszło do wojny domowej, zakończonej komple
tną klęską taborytów w krwawej bitwie pod Lipanami w 1434 r.
  Po usunięciu ostatniej przeszkody, jaką stanowiło radykalne skrzy
dlo ruchu husyckiego, Zygmunt Luksemburczyk zawarł w 1436 r. porozumienie z 
prawicowym odłamem husytów i w tymże roku uznany został za króla czeskiego.
  Zaangażowanie Zygmunta w sprawy węgierskie, w ruch soborowy i
wojny husyckie wywarło niekorzystny wpływ na jego pozycję w Niem
czech, gdzie zresztą bardzo rzadko bywał. Już na początku swoich rzą
dów w 1416 r. zrzekł się Brandenburgii na rzecz burgrabiego norymber
skiego Fryderyka Hohenzollerna. Jako król Węgier (od 1387 r.) prze
bywał przeważnie w Budzie i musiał poświęcać wiele uwagi interesom
tego kraju, nad którym od końca XIV w. zawisło niebezpieczeństwo ze
  strony Turków. Jako władca niemiecki unikał konfliktów z książętami
i dążył do zjednania sobie przychylności miast królewskich i własnej
  szlachty. Liczył przede wszystkim na odnowiony w 1390 r. związek
  dwunastu miast szwabskich, ale te, nauczone niedawnymi doświadcze
  niami, zachowały pewną rezerwę. Pod nieobecność króla w kraju ksią
  żęta elektorzy sami zwoływali sejmy Rzeszy i organizowali krucjaty
  przeciw husytom. Sejm z 1422 r. zobowiązał stany do dostarczenia 
odpowiednich kontyngentów wojskowych na wyprawy do Czech. Wykonanie tego 
postanowienia napotkało jednak duże opory, dlatego
  uchwałami sejmu frankfurckiego z 1427 r. wprowadzono po raz pierw
  szy powszechny podatek z przeznaczeniem na werbunek najemnych żoł
  nierzy. Zebranymi tym sposobem funduszami dysponować miała spe
  cjalna komisja, złożona z sześciu elektorów i trzech przedstawicieli
  miast. Zarządzenia fiskalne napotkały jednak poważny opór płatników
  i nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Zawiodły przede wszystkim
  miasta, wobec czego Zygmunt szukał poparcia u podległej mu bezpośrednio 
szlachty. Dla przyciągnięcia jej na swoją stronę wydał w 1431 r.
 zarządzenie zezwalające jej na zawieranie związków do walki z miasta
  mi, tym zaś równocześnie prawa takiego odmówił.
  Słabą pozycję w Niemczech, nadszarpniętą dodatkowo niepowodze
  nia ni krucjat antyhusyckich, próbował Zygmunt podreperować zabie
  gami o koronę cesarską. W tym celu w 1431 r. wyprawił się do Włoch
  i po wielu kłopotach, wynikających z braku środków finansowych i od
  powiednich oddziałów wojskowych, a także sporów z kurią rzymską
  o sobór bazylejski, dopiero w 1433 r. za cenę przejścia na stronę pa
  pieża Eugeniusza IV został przezeń w Rzymie koronowany na cesarza.
205



Fakt ten na tle stosunków wewnętrznych Rzeszy nie miał większego
znaczenia. Władza centralna była bowiem uzależniona od stanowiska
poszczególnych stanów, głównie zaś od książąt elektorów, dysponują
cych pełnią przywilejów i reprezentujących siły odśrodkowe. W dal
szym ciągu nie uregulowane stosunki między miastami i panami feudal
nymi wywoływały zbrojne konflikty i utrudniały rozwój życia gospo
darczego i kulturalnego kraju. Nic więc dziwnego, że zaczęły odzywać
się coraz częściej głosy domagające się uporządkowania stosunków we
wnętrznych w Niemczech i nadania im konstytucyjnej formy. Postulaty
te wychodziły przede wszystkim od zainteresowanych w ładzie wewnętrznym i 
wzmocnieniu pozycji króla miast niemieckich. Stąd zapew
ne wywodził się anonimowy autor pisma znanego pod nazwą Reformacja cesarza 
Zygmunta, ogłoszonego już po jego śmierci, około 1438 r.,
w którym zawarł program radykalnych reform w wielu dziedzinach ży
cia. Postulował m. in. oddzielenie Kościoła od państwa, ograniczenie
uprawnień fiskalnych książąt, uregulowanie spraw monetarnych oraz
wymiaru sprawiedliwości w duchu centralistycznym. Reformacja wysu
wała także śmiałe postulaty natury społecznej i gospodarczej, jak znie
sienie poddaństwa i uciążliwych świadczeń feudalnych, kontrola cen,
zniesienie cechów i inne. Stając wyraźnie w obronie niższych warstw
społecznych Reformacja cesarza Zygmunta dowodzi, iż budzić zaczęły
się w Niemczech nowe siły, które na przełomie XV i XVI w. doprowa
dziły w tym kraju do epokowych wydarzeń.
  Pod wpływem narastającego kryzysu w stosunkach polityczno-spo
łecznych Niemiec z pewnymi projektami reform ustroju państwa wystą
pił także sam cesarz w 1434 r. Miał on na celu przede wszystkim zape
wnienie ogólnokrajowego pokoju oraz uregulowanie stosunków mone
tarnych i sądownictwa. Propozycje te zostały jednak odrzucone przez
książąt Rzeszy, którzy ze swej strony na sejmie w Eger w 1437 r. wysu
nęli własny program, przewidujący jeszcze większe ograniczenia jurys
dykcyjne monarchy na rzecz władców terytorialnych, o czym ani on,
ani miasta nie chcieli słyszeć. W kilka miesięcy później pod koniec 1437 r.
Zygmunt zmarł jako ostatni przedstawiciel Luksemburgów na tronie
niemieckim, czeskim i węgierskim.

NIEPOWODZENIA HABSBURGbW W POLITYCE ZAGRANICZNEJ

  Zgodnie z układem sukcesyjnym zawartym między Luksemburgami
i Habsburgami w Brnie.w 1364 r. prawa do korony węgierskiej i cze
skiej przejść miały na zięcia Zygmunta Luksemburczyka, księcia au
striackiego Albrechta. Na Węgrzech bez większych przeszkód objął on
władzę już na początku 1438 r. W Czechach natomiast spotkał się
z oporem kalikstyńskich husytów, którzy szukając ponownie zbliżenia
do Polski, wysunęli jako kandydata do tronu czeskiego królewicza pol
skiego Kazimierza Jagiellończyka. Dopiero gdy strona polska szansę tę
zaprzepaściła, większość stanów czeskich opowiedziała się za Albrechtem, który 
wnet został także wybrany przez elektorów królem nie
  mieckim (1438-1439). W ten sposób po przeszło stu latach Habsbur
  gowie objęli znów władzę w Rzeszy. Tym razem na kilka stuleci.
  Zmiana dynastii nie zmieniła układu sił politycznych w Niemczech.
  Problem reform państwowych był nadal czołowym zagadnieniem inte
  resującym zarówno króla, jak i szerokie kręgi społeczeństwa niemiec
  kiego. Zajął się nimi także sejm norymberski. W centrum jego obrad
  znalazła się sprawa pokoju wewnętrznego, popieranego zarówno przez
  Albrechta II, jak i książąt niemieckich. Różnice zdań wyłoniły się nato
  miast co do sposobów zabezpieczenia ładu. Książęta nawracali do nie
  dawnej własnej koncepcji podziału kraju na cztery okręgi pokojowe
i poddania ich kontroli książęcej, podczas gdy król rezerwował tę funk
  cję dla wybranych przez stany nadzorców. Obie powyższe propozycje
  odrzucały stanowczo miasta. Sprawa wymagała więc ze strony Albrechta 
dalszych dyplomatycznych zabiegów. Nie miał jednak sposobności
  wykazania się inicjatywą i politycznymi umiejętnościami, gdyż z uwagi
  na niebezpieczeństwo tureckie absorbowały go przede wszystkim losy
  Węgier i Austrii. W dodatku zmarł już w 1439 r. , a więc w niecałe dwa
  lata po objęciu tronu niemieckiego.
  Wybór nowego monarchy nastąpił stosunkowo szybko i przy zgod
  nych stanowiskach elektorów. Został nim książę Styrii Fryderyk III
 1440-1493). Rządy rozpoczął od niepowodzeń, i to na terenie dynastycznych 
posiadłości Habsburgów. Nie powiodła mu się bowiem próba
opanowania Austrii, którą zarządzał w zastępstwie małoletniego jej
dziedzica, syna Albrechta II, Władysława Pogrobowca. Dopiero po
   jego śmierci w 1457 r. zawładnął Dolną, a w sześć lat później także
  Górną Austrią, mając tu nadal przeciwników, którzy przysporzyli mu
  niemało kłopotów. W końcu Austria, Styria i Karyntia stały się obiek
  tem ekspansywnej polityki królestwa węgierskiego, które w osiemdzie
   siątych latach XV w. sięgnęło po znaczne ich obszary. Odpadły od
  Habsburgów także Czechy, które po śmierci Władysława Pogrobowca
  przeszły w ręce przywódcy husytów, Jerzego z Podiebradów. Podobne
  były losy korony węgierskiej, którą w 1458 r. otrzymał Maciej Korwin,
- syn zasłużonego dowódcy węgierskiego w wojnie z Turkami, Jana Hunyadyego. 
Korzystając z poparcia papieża Pawła II oraz czeskich przeciwników Jerzego, 
Maciej zamierzał połączyć oba królestwa pod swoim
berłem i w tym celu rozpoczął z Jerzym wojnę. Nie przyniosła ona jednak 
rozstrzygnięcia. Dopiero po śmierci Jerzego w 1471 r. Maciej Korwin zawarł w 
1478 r. z następcą Jerzego, Władysławem Jagiellończykiem, rozejm, na którego 
mocy Czechy pozostały przy Władysławie,
- natomiast Morawy, Śląsk i Łużyce przypadły Maciejowi z zastrzeże
  niem wykupu tych ziem przez króla czeskiego.
  Pasmo niepowodzeń Fryderyka III dopełnił jego zatarg ze Szwajca
  rami. Korzystając z chwilowego osłabienia ich związku, spowodowa
  nego konfliktem między Zurychem a pozostałymi federatami na tle ry
  walizacji o hrabstwo Toggenburg, rozpoczął Fryderyk III działania wo
  jenne, mając do pomocy rycerstwo Szwabii i zaciężne wojska francus
  kie. Szwajcarzy i tym razem stawili agresorowi zacięty opór, zadając
207



mu ciężkie straty i zmuszając niedobitków do odwrotu. Zurich musiał
podporządkować się związkowi, który konsolidował siły do obrony nie
zależności politycznej. Kartę niepowodzeń Fryderyka III odwrócił do
piero nieoczekiwany rozwój wydarzeń na zachodnich granicach Rzeszy
Niemieckiej, w którym centralną rolę odegrał książę burgundzki Karol
Śmiały.

POZYSKANIE BURGUNDII I NIDERLANDÓW

  Przejąwszy po swym ojcu Filipie Dobrym księstwo burgundzkie
i Niderlandy, Karol Śmiały podjął szereg kroków politycznych, które
miały go nie tylko w pełni uniezależnić od Francji, ale także podnieść
jego dziedzictwo do rzędu najsilniejszych królestw zachodniej Europy.
Dopóki jednak obie części składowe księstwa, Burgundia i Niderlandy,
oddzielone były obcymi terytoriami, dopóty osiągnięcie tych ambitnych
planów było niemożliwe. Wykorzystując swoją potęgę materialną, roz
począł Karol Śmiały początkowo pokojową ekspansję terytorialną, któ
rej pierwszym większym osiągnięciem było pozyskanie w 1469 r. Alza
cji w charakterze zastawu od swego dłużnika, księcia Tyrolu Zygmunta
Habsburga. Potem przyszła kolej na Lotaryngię, którą postanowił opa
nować siłą.
  Niebezpiecznej dla Niemiec ekspansji Fryderyk III próbował począ
tkowo przeciwdziałać na drodze rokowań z Karolem, zapoczątkowa
nych w Trewirze w 1473 r. Wysunięty tam przez Habsburga projekt dy
nastycznych powiązań poprzez małżeństwo córki Karola, Marii, z sy
nem Fryderyka, Maksymilianem, spotkał się ze sprzeciwem elektorów,
obawiających się wzrostu potęgi panującej dynastii. Tymczasem Karol
Śmiały, posuwając się ku północy, zdobył kilka ważnych zamków i do
tarł pod Kolonię, gdzie spotkały go pierwsze niepowodzenia militarne.
Równocześnie Zygmunt Habsburg zażądał od Karola zwrotu Alzacji,
w której w tym czasie wybuchło powstanie antyburgundzkie, wywołane
nadmiernymi ciężarami fiskalnymi nałożonymi na tamtejszą ludność.
Wszedł także w porozumienie ze Szwajcarami, tworząc z nimi oraz bi
skupami Bazylei, Strasburga; a także z kilkoma miastami królewskimi
(Bazylea, Kolmar, Schlettstadt, Strasburg) w Konstancji w 1474 r.
związek wymierzony przeciw Karolowi. Zagrożenie ze strony Burgun
dii uświadamiały sobie coraz szersze kręgi społeczeństwa niemieckiego
i z tym należy m. in. wiązać pojawienie się po raz pierwszy w latach
siedemdziesiątych XV w. w krajach nadreńskich pojęcia "cesarstwa
rzymskiego narodu niemieckiego".
  W wyniku tych nastrojów w obozie przeciwników Karola znalazł się
również sam Fryderyk III, choć nie angażował się zbytnio w działania
wojenne, snując dalej plany habsbursko-burgundzkiego zbliżenia dla
osiągnięcia dynastycznych korzyści. Takie stanowisko Habsburga umo
żliwiło Karolowi skoncentrowanie działań militarnych przeciw Lotaryn
gii i Szwajcarom. Najpierw zamierzał rozprawić się ze Szwajcarami,
którzy z obawy przed ekspansją Karola w krajach alpejskich dali się
208



wciągnąć do wojny z Burgundią przez króla francuskiego Ludwika XI,
dążącego do załamania potęgi swego nieposłusznego wasala. Był to
zwrotny moment w prowadzonej na szerokim froncie walce z władcą
burgundzkim, który po dwóch kolejnych porażkach pod Granson i Mo
titt w 1476 r. wycofał się do Lotaryngii, gdzie spotkała go ostateczna
k tastrofa w bitwie pod Nancy w 1477 r. Karol Smiały poniósł w niej
śmierć, a Francja i Habsburgowie mogli przystąpić do rozbiorów jego
spuścizny. Rywalizację wygrali ostatecznie Habsburgowie, gdyż przez
2wiązek małżeński syna Fryderyka, Maksymiliana, z jedyną córką Ka
rola, Marią, stali się właścicielami Niderlandów, przodującej pod
względem gospodarczym części księstwa burgundzkiego. Francuzom
natomiast przypadła właściwa Burgundia.
209



DALSZY UPADEK WŁADZY KRÓLEWSKIEJ W NIEMCZECH
UMOCNIENIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO

  Pozyskanie Niderlandów było poważnym wzmocnieniem podstaw
majątkowych Habsburgów. Chwilowo jednak pozycja ich w dobrach
dziedzicznych uległa poważnemu zachwianiu wskutek utraty Austrii w
1479 r. na rzecz króla węgierskiego Macieja Korwina, odzyskanej do
piero po jego śmierci w 1490 r. Mimo czasowych niepowodzeń w swym
rodzinnym krajLi Fryderyk III zmierzał konsekwentnie ku wytkniętemu
celowi, jakim było przede wszystkim przekształcenie Austrii w potęgę
światową. Urzeczywistnienia tych ambicji szukać mieli Habsburgowie
nie na polach bitewnych, lecz na drodze układów dynastycznych, które,
w niedalekiej przyszłości utorowały im drogę do sukcesji w kilku kra
jach Europy Zachodniej, Południowej i Środkowej.
  Nie przejawiał natomiast Fryderyk III większego zainteresowania
sprawami niemieckimi. Długi, bo trwający aż pięćdziesiąt trzy lata,
okres swoich rządów najpierw jako król, a od koronacji w Rzymie w
1452 r. jako cesarz spędził przeważnie z dala od Niemiec, gdzie pogłę
biał się partykularyzm, a sprzeczności interesów między poszczegól
nymi klasami i stanami stwarzały permanentne ogniska walk wewnę
trznych. Ten stan rzcezy, jak wiemy, niepokoił już od dawna coraz
szersze kręgi opinii publicznej, domagającej się głównie ustami mie
szczaństwa gruntownych reform państwowych, centralizmu politycz
nego i ograniczenia praw książąt Rzeszy. Fryderyk III nie przykładał
jednak do tych problemów większej wagi. Podjęte przez niego u progu
swych rządów próby zaprowadzenia pokoju wewnętrznego w państwie
nie dotykały największych jego słabości i nie odegrały prawie żadnej
roli. Poszczególni władcy terytorialni sprawowali nadal suwerenne
rządy w obrębie swych państw. Największe z nich prowadziły własną
politykę dynastyczną nastawioną na poszerzenie swych posiadłości za
równo w Niemczech, jak i poza ich granicami.
  W XV w. wkroczyły na widownię dwie takie nowe potęgi dynasty
czne - Hohenzollernowie i Wettynowie. Hohenzollernowie wywodzili
się ze Szwabii, nie odgrywając do końca XII w. większej roli. Dopiero
w drugiej połowie XIII w. położyli podwaliny pod swą późniejszą potę
gę, zdobywając we wschodniej Frankonii zwarte kompleksy majątko
we. Punktem zwrotnym w ich karierze było pozyskanie w 1415 r. od
Zygmunta Luksemburczyka Brandenburgii, która stała się podstawą
potęgi Hohenzollernów i ich ekspansji terytorialnej. Ośmieleni upad
kiem autorytetu władzy centralnej w Niemczech, dopuścili się nawet
agresywnych kroków przeciw posiadłościom monarszym. Klasycznym
przykładem samowoli tego rodu jest postępowanie margrabiego Albre
chta Achillesa, który z rozrzuconych posiadłości rodowych wokół Bam
bergu, Wurzburga, Norymbergi i Eichstatt chciał utworzyć jedną ca
łość. Planom tym przeciwstawiła się zdecydowanie Norymberga. Za
grożone i zdane na własne siły miasto zwróciło się o pomoc do reak
tywowanego w 1441 r. związku trzydziestu jeden miast szwabskich
210



i wspólnymi siłami przystąpiono do obrony. Decydująca bitwa pod Pillenreuth w 1450 r. przyniosła zwycięstwo 
Norymberdze i jej sojusznikom, ale i tak okupić musiała swój dotychczasowy status poważną sumą pieniężną. W 1455 
r. Hohenzollernowie odkupili od Krzyżaków Nową Marchię. Podjęli także próby usadowienia się na Pomorzu Za-
chodnim, zakończone jednak niepowodzeniem.
Również Wettynowie zawdzięczają swój wielki awans Zygmuntowi Luksemburczykowi. Był to stary ród niemiecki, 
który w pierwszej połowie XIII w. otrzymał w lenno marchię miśnieńską i Turyngię i odgrywał dość znaczną rolę. Toteż 
szukając pomocy w walce z husytami, Zygmunt Luksemburczyk, aby pozyskać sobie Wettynów, nadał ich 
przedstawicielowi, margrabiemu miśnieńskiemu Fryderykowi I, zwolnione w 1423 r. po wymarciu dynastii askańskiej 
księstwo saskie wraz z prawami elektorskimi. Powstało w ten sposób nowe i rozległe państwo książęce, którego dalszy 
rozwój został zahamowany przez dokonany w 1485 r. podział na dwie części, saską wraz z elektoratem i miśnieńską. 
Między dwoma liniami tego rodu powstały na tym tle długotrwałe spory.

LITERATURA NIEMIECKA

Upadek ideałów rycerskich, jaki obserwujemy od przełomu XIII i XIV w., odbił się ujemnie na poezji dworskiej. Zanika 
wyraźnie twórczość epicka i obniża się jej poziom literacki. W całym tym okresie, od połowy XIII w. aż po schyłek 
średniowiecza, nie spotykamy wybitniejszych piewców czynów rycerskich. Jako wyjątek można przytoczyć zaledwie 
trzy nazwiska: Heinricha von Mugeln, Heinricha Wittenweilera i Johannesa Rothe, którzy tworzyli na przełomie XIV i 
XV w. W ich utworach zaznacza się jednak odchodzenie od klasycznych wzorów poematów epickich, wyrażające się 
m.in. w rozszerzaniu wątków treściowych poza ramy właściwe dla stanu rycerskiego, jak to ma np. miejsce w 
wierszowanym dziele Der Ring Heinricha Wittenweilera, powstałym około 1400 r. Jest to zresztą zgodne z 
dokonującymi się w Niemczech po okresie wielkiego bezkrólewia przemianami społecznymi i kulturalnymi, które 
przybliżały upadek świata rycerskiego i torowały drogę kulturze i literaturze mieszczańskiej. Der Ritterspiegel 
Johannesa Rothe, napisany około 1410 r., jest najpełniejszym odzwierciedleniem tych przeobrażeń. Podobnie jak epos 
również liryka dworska jest w wyraźnym odwrocie. Jej przeżywanie się widoczne jest już w końcu XIII w., o czym 
świadczy poemat Renner Hugona von Trimberg, zwracający się wprost przeciw kulturze rycerskiej.
Powstanie zakonów żebrzących, franciszkanów i dominikanów, powołanych w XIII w. do zwalczania ruchów 
heretyckich za pomocą głoszonego słowa, sprzyjało odrodzeniu się piśmiennictwa religijnego, głównie zaś prozy 
kaznodziejskiej. Cechuje ją mistyczny stosunek do problemów wiary. Głównym zagadnieniem w literaturze tego 
kierunku są rozważania nad doskonaleniem człowieka i wskazywanie mu ostatecznego
211



celu, jakim jest ponadzmysłowe zespolenie duszy z Bogiem. Wątek ten przewija się w utworze Mechthildy von 
Magdeburg (ok. 1210— 1280) pt. Das fliessende Licht der Gotthes. Najpełniej wystąpił w twórczości 
najwybitniejszego mistyka niemieckiego Mistrza Eckharta (1260—1327), w jego kazaniach oraz w dziele dedykowanym 
królowej węgierskiej Agnieszce pt. Buch der góttiichen Tróstung. Poglądy i myśli Mistrza Eckharta rozwijali jego 
uczniowie. Do najwybitniejszych z nich należeli Heinrich Seuse (ok. 1295—1366) oraz Johannes Tauler (ok. 1300—
1361).
Mistycy niemieccy, głoszący hasła miłości bliźniego, dowodzący możliwości zespolenia człowieka z Bogiem poprzez 
głębokie, indywidualne przeżywanie wiary, znaleźli się z jednej strony w konflikcie z oficjalną doktryną Kościoła, z 
drugiej zaś stawali się nieświadomymi ideologami radykalnych ruchów społecznych, które ogarnęły Niemcy na 
przełomie XV i XVI w. Wnieśli także poważny wkład w rozwój języka niemieckiego, wzbogacając jego słownictwo 
pojęciami abstrakcyjnymi.
Ważnym czynnikiem kulturotwórczym w Niemczech u schyłku średniowiecza był tzw. Meistersang, czyli ruch 
śpiewaczy, skupiający się wokół specjalnie w tym celu powołanych szkół. Powstawały one w miastach głównie w 
Niemczech południowych, gromadząc amatorów poezji i śpiewu. Byli nimi przeważnie rzemieślnicy. Do najstarszych 
tego rodzaju instytucji należały szkoły w Moguncji, Augsburgu i Norymberdze. Początkowo tematyka Meistersangu 
miała przeważnie charakter religijny. Później uległa ona pewnej laicyzacji, stając się niejednokrotnie rozrywką i 
instrumentem krytyki ówczesnych obyczajów. Do
212



najwybitniejszych meistersingerów z przełomu XV i XVI w. należał Hans Rosenpliit (ok. 1400—1470) oraz Hans Folz 
(ok. 1450—1513).
Dalszy rozkwit przeżywało dziejopisarstwo, którego ośrodki przenoszą się do wielkich miast. Powstają tam nie tylko 
kroniki, będące przejawem świadomości mieszczańskiej, lecz także dzieła o szerszym zasięgu tematycznym i 
geograficznym, jak kronika rymowana Gotfryda Hagena z końca XIII w. czy rymowane dzieła historiograficzne z XIV 
w., Ottokara Styryjskiego Kronika austriacka i Ernesta von Kirchberg Kronika meklemburska.
Rola literatury niemieckiej u schyłku średniowiecza wzrosła niepomiernie od momentu wynalezienia druku przez Jana 
Gutenberga około 1455 r. Dzięki jego pomysłowi mogły rozchodzić się po całym kraju powielane mechanicznie w wielu 
egzemplarzach teksty pism zawierające różne treści i idee. Docierając do coraz szerszych kręgów społeczeństwa 
literatura budziła i umacniała poczucie wspólnoty narodowej,
213



które swój wyraz znalazło m. in. w formowaniu się ogólnoniemieckiego
języka literackiego. 

ARCHITEKTURA I SZTUKI PLASTYCZNE

Druga połowa XIV i wiek XV przyniosły dalszy rozwój budownictwa gotyckiego, któremu patronowały przede 
wszystkim wielkie ośrodki miejskie. W architekturze sakralnej dominują wówczas budowle trój nawowe typu 
halowego, charakteryzujące się subtelnością konstrukcji, rozmaitością form sklepień oraz bogactwem elementów 
wystroju architektoniczno-dekoracyjnego.
Budownictwo świeckie z tego okresu reprezentowane jest przede wszystkim przez ratusze miejskie i rezydencje 
książęce.
Bardziej podatne na zmiany stylu i artystycznego wyrazu okazały się w Niemczech sztuki plastyczne. Zapowiedzią 
pewnych innowacji w tej dziedzinie była działalność Parterów, rodziny budowniczych i rzeźbiarzy działających w XIV i 
XV w. w Niemczech i Czechach, która wywarła decydujący wpływ na rozwój i charakter rzeźby późnogotyckiej w 
Niemczech i krajach Europy Środkowej (Austria, Czechy, Polska). Jej charakterystyczną cechą jest subtelność stylu i 
wytworność realistycznego modelunku, opartego na bezpośredniej obserwacji wzoru.
214



W drugiej połowie XV w. pod wpływem oddziaływań sztuki niderlandzkiej i włoskiej realistyczna twórczość rzeźbiarska 
przeżywała swój wspaniały rozkwit, koncentrując się przede wszystkim w ośrodkach miejskich południowozachodnich 
Niemiec. Już w pierwszej połowie XV w. spotkać można wybitnych mistrzów dłuta, reprezentujących nowy styl, wśród 
których warsztat Multschera w Ulm zdobył sobie szczególną sławę. Ale była to dopiero zapowiedź wielkiego rozkwitu 
rzeźby niemieckiej, jaki za sprawą takich rzeźbiarzy, jak Wit Stwosz, Michael Pacher, Peter Vischer czy Tilman 
Riemenschneider, miał miejsce w Niemczech w drugiej połowie tegoż stulecia. Dominującym ośrodkiem sztuki była 
wówczas Norymberga, gdzie działali m. in. wspomniani W. Stwosz i P. Vischer.
Podobnymi drogami szedł w Niemczech rozwój malarstwa. Od XIV w. pozostawało ono pod silnymi wpływami 
czeskimi. Głównymi jego ośrodkami były Norymberga i Kolonia. Wiek XV przyniósł w dziedzinie malarstwa zasadniczy 
zwrot. Podobnie jak w rzeźbie pod wpływem impulsów idących z pracowni malarzy niderlandzkich i włoskich zaczęły w 
Niemczech coraz śmielej torować sobie drogę elementy realizmu, czerpane z obserwacji otaczającego świata. Widać to 
wyraźnie już w obrazach Hansa Multschera czy Konrada Laiba, ale najpełniej w malarstwie Konrada Witza (ok.1400—
1446) i Stefana Lochnera (ok. 1410—1451).



CZĘŚC DRUGA

WŁADYSŁAW CZAPLIŃSKI

HISTORIA NIEMIEC 1492-1789



I. NIEMCY W PIERWSZEJ
POŁOWIE XVI WIEKU

PRZEŁOM ŚREDNIOWIECZA I NOWOŻYTNOŚCI  IEK XV, ostatnie stulecie kończą
cego się średniowiecza, nie był pomyślny dla Niemiec. W wielu wypad
kach przyniósł on mianowicie cofanie się wpływów niemczyzny, zagro
żenie stanu posiadania żywiołu niemieckiego.
  Główne porażki musiał żywioł niemiecki zarejestrować na wscho
dzie. Wystarczy tu przypomnieć najważniejsze momenty. Tak więc
w 1410 r. najsilniejszy eksponent nienlczyzny na wschodzie, Zakon
Krzyżacki, poniósł z rąk wojsk polsko-litewsko-ruskich miażdżącą klę
skę pod Grunwaldem. Niecałe pół stulecia później zaczęła się 13-letnia
wojna Polski z Zakonem, w wyniku której pokojem 1466 r. musiał Za
kon oddać Polsce Pomorze Gdańskie i Warmię oraz zgodzić się na u
znanie zwierzchności polskiej. Na północy Hanza, potężna do nieda
wna niemiecka organizacja handlowa, musiała pogodzić się z powol
nym upadkiem silnego kantoru kupieckiego na terenie Rusi w Nowogrodzie, który 
ostatecznie w 1478 r. utracił niezawisłość na rzecz pań
stwa moskiewskiego, zajęty przez Iwana III.
  W pierwszej połowie XV w. wojny husyckie w Czechach, aczkol
wiek prowadzone pod hasłami religijnymi i społecznymi, przyczyniły
się do wzmocnienia poczucia narodowego w Czechach i ośłabienia ele
mentu niemieckiego. Zewnętrznym wyrazem tego stało się wybranie
Jerzego z Podiebradów (1458), a potem przedstawiciela dynastii Jagiel
lońskiej Władysława na władców Czech. Jak wiadomo, ten ostatni zo
stał również i królem Węgier. Tym samym dwa kraje, do niedawna pod
ległe niemieckiej dynastii Luksemburgów, na dłuższy czas przestały
być rządzone przez Niemców.
  Wcześniej jeszcze poczęły się od Niemiec odry wać kraje szwajcarskie.
W 1474 r. musieli Habsburgowie faktycznie uznać niezależność kantonów
szwajcarskich, aczkolwiek formalne zrzeczenie się zwierzchności nad Federacją 
nastąpiło w 1648 r. Na północy Niemiec pogodziły się z tym, że
praktycznie zarówno Szlezwik, jak i Holsztyn w 1460 r. zostały przyłą
czone do Danii, z chwilą gdy tamtejsze stany obrały księciem Chrystia
na I, króla duńskiego. O słabości Niemiec świadczy też fakt, że za pano
wania Fryderyka III (cesarz 1447-1493) nawet Austria Dolna ze stolicą
Wiedniem dostała się w 1485 r. w ręce króla węgierskiego Macieja Korwima.
219



  Fryderyk III nie odznaczył się niczym jako cesarz niemiecki: "nie
troszczył się wiele o Rzeszę i przez 27 lat nie odwiedził żadnego zgro
madzenia książąt". Niemniej jednak przez swą politykę otwarł per
spektywy rozszerzenia znaczenia swego domu, a z tym do pewnego sto
pnia i wpływów niemieckich. Tak więc na mocy układu zawartego je
szcze z księciem burgundzkim Karolem Śmiałym syn Fryderyka III,
Maksymilian I, ożenił się z córką Karola, Marią, i w ten sposób wszedł
w posiadanie Niderlandów, a przejściowo nawet i Burgundii.
  Sytuacja w Niemczech, rozrywanych walkami wewnętrznymi za Fry
deryka III, w pewnym stopniu poprawiła się za panowania jego syna
Maksymiliana I (1493-1519). Nowy władca usiłował uporządkować ist
niejące w Rzeszy stosunki. Tak więc na sejmie w Wormacji w 1495 r.
ogłoszono przede wszystkim "wieczny pokój krajowy". Na mocy tego po
stanowienia wszelkie spory i wykroczenia miały odtąd być sądzone przez
właściwe sądy, przez co kładziono kres nieustannym wojnom domowym.
Wyrazem pewnej wspólnoty Rzeszy stał się stworzony wówczas naczelny
sąd (Kammergericht), w którym zasiadali sędziowie wybrani przez stany.
Próba równoczesnego wprowadzenia powszechnego opodatkowania na
rzecz władzy centralnej nie udała się wobec braku istnienia ogólnoniemie
ckiego aparatu państwowego. Podobnie nie udała się próba stworzenia
obok cesarza stanowej władzy centralnej, tzw. Reichsregiment.
  Nic dziwnego, że przy braku jednolitej centralnej władzy umacniała
się władza książąt. Wśród nich na pierwsze miejsce wybijali się elekto
rowie duchowni - arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru - oraz
świeccy, królowie Czech, władcy Saksonii (z dynastii Wettynów), Bran
denburgii (z dynastii Hohenzollernów), wreszcie Palatynatu (z dynastii
Wittelsbachów). Poważną rolę odgrywali książęta Bawarii z dynastii
Wittelsbachów, Pomorza, potomkowie dawnych książąt słowiańskich.
Z pozostałych mniejszych księstw należy jeszcze wymienić Hesję nad
górną Wezerą, Wirtembergię nad Neckarem, wreszcie Badenię nad
środkowym Renem oraz Meklemburgię nad Bałtykiem.
  Maksymilian I prowadził dość aktywną politykę, mieszając się za
równo do spraw włoskich, gdzie starał się ograniczyć wpływy Francji,
jak i do spraw wschodnich, gdzie udało mu się nawiązać kontakty na
wet z odległą Moskwą. Najważniejszym jednak posunięciem Maksymi
liana, które z czasem miało zapewnić Habsburgom nowe terytoria, był
jego układ w 1515 r. z Jagiellonami w Wiedniu, gdzie doszło do zarę
czyn między młodymi przedstawicielami Jagiellonów i Habsburgów, w
związku z czym zawarto układ zapewniający w razie wymarcia jednej
z rodzin następstwo drugiej rodziny bądź to w państwie czesko-węgier
skim, bądź w państwach austriackich. Dość nieoczekiwanie w 11 lat po
zawarciu tego układu otwarły się dla Habsburgów możliwości zajęcia
królestwa Czech i Węgier.
220



STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

  Wprawdzie nie udało się, jak widzieliśmy, Niemcom zorganizowa
nie jednolitego i silnego organizmu państwowego, jednak w dziedzinie go
spodarczej osiągnięcia ich były poważne. Trzeba tu wpierw stwierdzić,
że Niemcy szesnastowieczne były krajem ludnym. Licząc 12-13 mln
ludności zajmowały drugie po Francji miejsce w Europie. Gdy chodzi
o terytorium, to mając około 400 tys. km' powierzchni należały do
większych krajów europejskich, zajmując pod tym względem siódme
miejsce na naszym kontynencie. Dzięki dużej liczbie mieszkańców były
dość gęsto zaludnione, albowiem przyjmuje się, że w Niemczech mie
szkało wówczas przeciętnie 29 ludzi na km'. Pod tym względem zajmo
wały czwarte miejsce w Europie.
  Gospodarczo były Niemcy, jak prawie wszystkie wówczas europej
skie kraje, państwem agrarnym, w którym 75% ludności pracowało na
roli lub też z niej żyło. Jedynie w wyjątkowo dobrze zagospodarowanej
Saksonii ludność miejska tworzyła 1/3 część całej ludności. Mimo to
Niemcy były krajem dość silnie zurbanizowanym. Przyjmuje się, że w
zachodnich Niemczech, poruszając się za pomocą ówczesnych środków
lokomocji, trafiało się co 6-8 godzin na miasto. Wprawdzie miasta te
nie były duże, największe liczyły 20 0 tys. mieszkańców, było ich
jednak stosunkowo wiele.
  Miasta przeżywały już pod koniec średniowiecza okres rozkwitu
dzięki rozwojowi handlu i rzemiosła. W wielu wypadkach jest to je
szcze dawny, mały handel. Coraz częściej jednak spotykamy się ze
spółkami, a potem wielkimi przedsiębiorstwami handlowymi, gdzie ku
piec zasiada przy kantorze, działa przez agentów, utrzymuje filie w ob
cych miastach. Dość często mamy tu do czynienia z wielkimi firmami
rodzinnymi: Fuggerów, Welserów, Manlichów, Imhofów i in. Niektóre
z nich dysponują jedynie kapitałem rodzinnym, inne wykorzystują rów
nież i kapitał obcy.
  Rozmaitymi drogami dochodziły te rodziny do większych kapita
łów. Najczęściej bogaciły się uprawiając różnego rodzaju działalność,
angażując kapitał w różne przedsięwzięcia. Tak Fuggerowie eksploa
tują kopalnie w Tyrolu, w Istrii, w Hiszpanii, w Słowacji. Z chwilą
otwarcia nowych rynków w Ameryce niektóre z nich angażują i tam
kapitały. Tak więc np. Welserowie przystępują w 1528 r. do zorganizowania 
handlu niewolnikami w Ameryce. Kapitały, którymi te firmy dy
sponują, są pokaźne i rosną stosunkowo szybko. Fuggerowie, którzy
zaczynali swą działalność dysponując kapitałem około 100 tys. guldenów* 
reńskich, w 1527 r. posiadają majątek oceniany na 2000 tys. guldenów, by w 
połowie stulecia dojść do 6 i pół miliona.
  Obok firm rodzinnych obserwujemy wówczas też powstawanie spółek akcyjnych.
  Wszystkie te przedsiębiorstwa w pogoni za zyskiem gotowe są zapo

?	1 złoty polski liczył w XVI-XVIII w. 30 groszy, 1 dukat liczyl okolo 1585 
r. 56 groszy polskich dawnych, okolo 1627 r. 1fi0 gr pol. dawnych; 1 talar 
mial okolo 1585 r. 35 gr pol. dawnych, okoto 16?7 r. 40 gr pol. dawnych; 1 
gulden srebrny pod koniec XVI w. = 2/3 talara, w XVII w. = 1 zlp; I gulden 
zloty = 1 dukat, 1 floren = 1 gulden srebrny. 
?	221



minać o wskazaniach etycznych. Niektóre z nich dążąc do zmonopoli
zowania handlu pewnymi artykułami w swych rękach niszczą niewygodnych 
konkurentów, chociażby za pomocą okresowego obniżania cen.
Toteż wśród biedniejszego kupiectwa, a nawet w szerokich kołach mie
szczańskich odnoszono się z niechęcią do wielkich kupców, przypisując
im m. in. zwyżkę cen artykułów codziennej potrzeby. Niemoralność
swego postępowania ódczuwali czasem i sami kupcy. Na przykład nie
jaki kupiec Rynk zaklinał swych synów a  testamencie, by ze względu
na zbawienie swych dusz porzucili kupiectwo. Równocześnie jednak
spotykamy się u niektórych kupców grosistów z prawdziwą pasją zara
biania, powiększania swego majątku. Jakub II Fugger, gdy synowie na
kłaniali go, by ze względu na podeszły  wiek wycofał się z interesów
i pędził spokojny żywot, oświadczył, że ma w tej sprawie inny pogląd,
że chce zarabiać, póki mu życia starczy.
  Drugim obok handlu źródłem wzbogacania się miast niemieckich
było, jak wśpomnieliśmy, rzemiosło. W tej dziedzinie utrzymują się da
wne tradycje, sięgające jeszcze średniowiecza. Nadal słyną noże produ
kowane w Solingen, płótna z Sankt Gallen, broń z Augsburga, sukna
z różnych rejonów Niemiec. Wyroby rzemieślnicze są nadal produkowane przez 
cechy, w ramach jednak produkcji cechowej dochodzi do
coraz większej specjalizacji oraz wybijania się na pierwszy plan bar
dziej przedsiębiorczych i tym samym bogacących się mistrzów, którzy
z kolei usuwają w cień słabszych ekonomicznie kolegów.
  Równocześnie obserwujemy w tej dziedzinie powstawanie systemu
nakładczego. Dysponujący większym kapitałem przedsiębiorcy dostar
czają poszczególnym rzemieślnikom surowiec, wykupują następnie ich
produkty i w coraz większym stopniu uzależniają od siebie. Niejedno
krotnie też wykorzystują rzemieślników wiejskich, niezależnych od ce
chów, równocześnie nieraz mniej przedsiębiorczych. Zjawisko to wy
stępuje głównie w przemyśle tkackim, który tworzy specjalne okręgi
tkackie w Górnej Szwabii, Saksonii i Westfalii. I w tej dziedzinie obser
wujemy zjawisko sygnalizowane wyżej, mianowicie silniejsze rozwar
stwienie społeczne, wyrabianie się warstwy zamożnych przedsiębiorców
uzależniających od siebie liczne rzesze biednych rzemieślników, którzy
schodzą do rangi robotników w najlepszym razie dysponujących jeszcze
własnym warsztatem.
  Na ten okres przypada też w Niemczech rozkwit górnictwa. Wydo
bywano w dość dużych ilościach rudy żelaza w Górnym Palatynacie
koło Amberg, w Austrii w Steyer i Eisenberg, w południowej Westfa
lii. Srebro kopano w górach Harcu, w Saksonii, w Schwarzwaldzie,
wreszcie w Czechach w Jachymowie. Cesarz Karol oceniał w 1525 r.,
że produkcja górnicza w Niemczech warta jest około 2 mln guldenów,
a zatrudnia około 100 tys. ludzi.
  Równocześnie dochodzi tu do poważnych zmian. Czasy kopalni od
krywkowych czy też płytkich należały przeważnie do przeszłości.
Trzeba było schodzić w głąb, tak że na początku XVI stulecia poszczególne 
sztolnie osiągały poważną głębokość 400 m, w konsekwencji zaś
222



trzeba było poświęcać wiele energii. by przy użyciu odpowiednich ma
szyn poruszanych za pomocą siły ludzkiej czy zwierzęcej odwadniać
chodniki, obudowanie zaś ścian pochłaniało znaczne ilości drewna.
Tym potrzebom nie mogli podołać górnicy skupiający się poprzednio
w spółkach i gwarectwach. Toteż w coraz większym stopniu poczęli bo
gaci finansiści miejscy wykupywać udziały kopalń, stając się tym sa
mym ich współwłaścicielami, podczas gdy górnicy schodzili do rzędu
wykwalifikowanych robotników wyzyskiwanych przez kapitalistów.
  W parze z górnictwem rozwij a się w Niemczech hutnictwo. Przej
ście od pieca dymarkowego do wielkich pieców pozwala topić nawet
trudno topliwe materiały, po czym obrabia się je w kuźniach, w których
miechy i młoty coraz częściej są poruszane za pomocą siły wodnej.
I w hutnictwie użycie nowych maszyn wymaga większych kapitałów,
które mogą zmobilizować miejscy finansiści, czerpiący następnie z tego
poważne zyski. Toteż właśnie wielkie firmy niemieckie chętnie angażują swe 
kapitały w górnictwie i hutnictwie. Tak np. Fuggerowie eksploatują kopalnie 
miedzi w Słowacji, kopalnie rtęci w Istrii i Hiszpanii, ciągnąc z tego zarobki 
idące w setki tysięcy.
  W związku z tym, co powiedzieliśżny wyżej, obserwujemy na po
czątku XVI w. w Niemczech poważną akumulację kapitałów. W sa
mym Augsburgu w przeciągu 80 lat na przełomie XV i XVI w. liczba
większych majątków wzrasta z 39 do 278, ogólna zaś suma pieniędzy
skupiona w rękach przedsiębiorców rośnie w tym czasie z 464 tys. do
10 321 tys. guldenów.
  Dalszą konsekwencją tego zjawiska jest dążenie jednostek dysponu
jących tak poważnymi kapitałami do wpływania na bieg wypadków po
litycznych poprzez uzależnianie od siebie władców za pomocą udziela
nych im pożyczek. Zaczynało się to początkowo skromnie. Będący
stale w kłopotach finansowych cesarz Maksymilian I pożyczał od Fuggerów, 
Herwartha, Gosembrota znaczne, aczkolwiek nie nazbyt wielkie kwoty pieniężne. 
Gdy jednak po śmierci tego władcy trzeba było w
związku z koniecznością przekupienia elektorów stawić do dyspozycji
Karola Habsburga poważniejszą sumę, Fuggerowie dostarczyli elek
towi z własnych zasobów ponad pół miliona guldenów. Tym samym za
pewnili mu zwycięstwo nad kontrkandydatem, królem francuskim
Franciszkiem I. Toteż Jakub Fugger przypomńi potem cesarzowi:
"Jego Cesarska Mość nie zdobyłby korony bez mojej pomocy".
  Odtąd dalsza polityka Karola V będzie w dużej mierze uzależniona
od pożyczek Fuggerów i innych finansistów niemieckich, można też
śmiało powiedzieć, że jego późniejsze zwycięstwo nad wojskami fran
cuskimi pod Pawią w 1525 r. było możliwe dzięki pożyczkom Fugge
rów, albowiem bez nich nie zdołałby zmobilizować i utrzymać przez
dłuższy czas tak wielkiej armii zaciężnej.
  Władcy niemieccy umieli te zasługi docenić. Już w 1511 r. Maksymi
lian I nadał Jakubowi Fuggerowi tytuł hrabiego Rzeszy. Gdy potem w
latach dwudziestych sejm Rzeszy kazał rozwiązać wszystkie spółki
223



o kapitałach wyższych niż 50 tys. guldenów, na specjalny rozkaz cesa
rza nie zastosowano tego prawa wobec Fuggerów i Welserów.
  Toteż Fuggerowie zachowywali się jak magnaci. W 1518 r. zbudo
wali w Augsburgu dla swej rodziny piękną kaplicę nagrobną w stylu
renesansowym, założyli jako jedni z pierwszych wielką prywatną bibliotekę, 
zbudowali okazałą siedzibę-pałac, w 1519 r. zaś założyli tzw.
Fuggerei, osiedle liczące 53 domki z 106 mieszkaniami.
  Powstawanie wielkich fortun było nieodłącznie związane z zuboże
niem wielu jednostek, w ten czy inny sposób pozbawionych warsztatu
pracy. Toteż w miastach ówczesnych obserwujemy wraz ze wzrostem
bogactwa zwiększanie się liczby ludzi biednych. W Hamburgu w tym
czasie określa się około 20% mieszkańców jako element zubożały. We
Frankfurcie nad Menem stwierdzamy na podstawie ksiąg podatkowych,
że znaczna ilość mieszkań stoi pustką, gdyż zubożali mieszkańcy nie
mogą płacić czynszów. Rośnie też liczba żebraków, dziewczyn ulicz
nych, ludzi nie mających stałego zatrudnienia, szukających dorywczo
pracy. Wśród tych ludzi, niejednokrotnie pamiętających o swej lepszej
przeszłości, istniało rozgoryczenie, żywa też była niechęć do zamoż
nych kupców, którym przypisywali swą obecną sytuację.
  Nie tylko w miastach wyrastała grupa ludzi niezadowolonych. Poza
miastami niezadowolone było przede wszystkim rycerstwo. Rycerstwo
niemieckie, uważające się za przodującą warstwę w kraju, poczuło się
zagrożone skutkiem wprowadzenia broni palnej i wojowania głównie
przy pomocy piechoty. Zmiany w tej dziedzinie odbywały się powoli
i przy odrobinie energii i przedsiębiorczości mogła szlachta dostosować
224



się do nowych warunków. Tego jednak nie uczyniła. Nadal uważała,
że winna służyć jedynie w konnicy i walczyć na białą broń. Tym samym
znaczenie jej jako siły zbrojnej poczęło się zmniejszać. Naturalnie nie
można mówić o wyeliminowaniu roli szlachty w wojsku. Nadal przecież
istniała jazda, poza tym szlachta dostarczała elementu na stanowiska
oficerskie nawet w tej pogardzanej piechocie.
  Równocześnie otwierały się przed szlachtą perspektywy odegrania
pewnej roli w charakterze coraz liczniejszych urzędników dworów ksią
żęcych. Nadal wreszcie istniała możliwość zaopatrzenia swego potom
stwa w dobre dochody poprzez skierowanie go na służbę ołtarza. Nie
mniej w związku z zakończeniem wielkich wojen prowadzonych pospo
litym ruszeniem szlachty, położeniem tamy walkom wewnętrznym mię
dzy rodami rycerskimi zmniejszały się poważnie możliwości zapewnie
nia śobie znaczniejszego dochodu. Ostatecznie rycerstwo, obserwujące
z niechęcią wzrost władzy książąt, rosnące bogactwo patrycjatu, zamo
żność wyższej hierarchii duchownej, starało się o zwiększenie docho
dów poprzez odpowiednią eksploatację włościaństwa.
  Sytuacja włościaństwa, tworzącego, jak wiadomo, większość naro
du, stawała się pod koniec średniowiecza coraz trudniejsza. Zwykle
mówi się o podziale Niemiec na część wschodnią i zachodnią, po czym
przyjmuje się, że we wschodniej powoli wprowadzano gospodarkę typu
folwarcznego połączoną z pańszczyzną, gdy w zachodniej części panował system 
czynszowy, który zobowiązywał siedzących na gruntach
pańskich wolnych chłopów (czyli olbrzymią większość) do opłacania
czynszu i różnych danin na rzecz pana. Nie w tym jednak leżała istota
rzeczy. Mimo istnienia gospodarki czynszowej w Niemczech zachod
nich i środkowych sytuacja chłopa była trudna wobec tego, że panowie
starali się zmienić jego poddaństwo gruntowe, a więc stosunek, w któ
rym chłop pozostawał osobiście wolny, w poddaństwo osobiste (Leibeigenschaft), 
by potem narzucić mu świadczenia, do których poprzednio
nie był zobowiązany. Do tego typu świadczeń należała danina pobie
rana od chłopa przy zmianie właściciela, tzw. Besthaupt, polegająca na
tym, że spadkobierca zmarłego chłopa musiał w celu osiągnięcia dzie
dzictwa ofiarować panu najlepszą sztukę swego bydlęcego inwentarza
oraz opłacić tzw. Laudemium, czyli opłatę wynoszącą w wielu wypad
kach 10-30% wartości posiadłości chłopskiej.
  Na rzecz książąt panujących płaci chłop podatek bezpośredni oraz
odczuwany coraz boleśniej podatek pośredni nakładany na żywność
i napitki. Wreszcie poważnym obciążeniem chłopa była dziesięcina pła
cona na rzecz Kościoła.
  Wymienione ciężary spoczywające na chłopie niemieckim nie wy
czerpują całości jego obciążeń. Te zresztą były bardzo różnorakie, za
leżne od kaprysu i woli pana. Wystarczy powiedzieć, że np. w hrabstwie 
Stuhlingen panowie zatrzymywali na własność rzecz skradzioną
chłopu przez złodzieja, w wypadku zaś skazania złodzieja na śmierć za
bierali jeszcze dodatkowo, bez względu na rodzinę zabitego, całą jego
majętność. Bardzo przykro odczuwano powszechne wówczas odmawia
225



nie chłopu prawa do zaopatrywania się w drewno w lasach pańskich,
do rybołówstwa w rzekach przepływających przez wsie itp. ogranicze
nia praw chłopskich.
  Zmuszony do ponoszenia różnego rodzaju opłat chłop niemiecki za
pożyczał się u finansistów miejskich, którzy wyzyskiwali go potem nie
miłosiernie, a ponieważ zwykle domagali się od niego zastawu w po
staci pól będących jego własnością, w wypadhu niepłacenia wygórowa
nych procentów zajmowali jego majętności.
  W kołach rycerstwa i zamożnego patrycjatu zdawano sobie sprawę
z rosnącego niezadowolenia chłopa, toteż traktowano go nie tylko z po
dejrzliwością, ale i wyraźną niechęcią. Jeszcze w XV w. jeden z pisarzy
wyraża się tak o chłopach: "rustica gens, optima flens, pessima gau
dens". Innymi słowy, chłop jest najpewniejszy, gdy płacze uciskany,
jeśli weseli się, zapowiada to coś niedobrego.
  Istniejące niezadowolenie z panujących stosunków wyładowywało
się jeszcze przed reformacją w ruchach społecznych zarówno na wsi,
jak i w miastach.
  Ruchy wiejskie zaczęły się w drugiej połowie XV w. Za pierwszy
taki ruch ludowy uważa się wystąpienie w 1476 r. niejakiego Hansa
B heima z Niklashausen, który powołując się na objawienia obiecywał
chłopom zniesienie czynszów i posług na pańskim, zapewnienie swobo
dnego korzystania z lasów i rzek. Do głoszącego te hasła w formie ka
zań B heima, schodzili się chłopi w wielkich gromadach. Zanim jednak
doszło do ruchu, biskup Wurzburga aresztował kaznodzieję, a przyby
wających na pomoc chłopów rozpędził przy pomocy swych żołnierzy.
Odtąd kolejno w różnych częściach Niemiec rozpalały się ruchy ludo
we. Z czasem symbolem powstańczych oddziałów stał się chodak chłopski 
(Bundschuh) i jego wizerunek umieszczano na sztandarach. Pierw
sze powstanie, które przybrało sobie chodak jako godło, miało miejsce
w Alzacji w 1493 r. Na jego czele stanęli były burmistrz miasta Schlettstadt i 
sołtys wiejski, niejaki Jakub Hauser. I to powstanie zostało
krwawo stłumione. Równocześnie obserwujemy wówczas zarówno
próby wciągnięcia do akcji biedniejszych mieszczan, jak i uzyskania
wyraźnego umotywowania swych żądań. Ideologiczne poparcie dla żą
dań chłopskich znalazł jeden z organizatorów powstańczych, Joss Fritz,
w ogólnym pojęciu prawa bożego. Toteż na sztandarze powstańczym
umieszczono hasło: "Nichts denn die Gerechtigkeit Gottes" (Niczego
więcej jak tylko sprawiedliwości bożej). Jak słusznie już dawno zauwa
żono, rzucając to hasło znaleziono broń, za pomocą której można było
obalić istniejący porządek. Sprzysiężenie organizowane przez Jossa
Fritza objęło parę wsi, a miało objąć w przyszłości dziesiątki tysięcy
chłopów, zanim jednak do tego doszło, zdradzony Fritz dostał się do
więzienia. Wydostawszy się na wolność usiłował Fritz w 1513 r. ponow
nie organizować sprzysiężenie chłopskie, jednak z mniejszym powodzeniem.
  W 1514 r. doszło do otwartego powstania w Wirtembergii, wywoła
nego nowymi podatkami nałożonymi przez księcia. Powstanie objęło
226



znaczną część księstwa, a uzbrojeni chłopi zorganizowali obóz powstań
czy na górze Cappel. Jednak władzom udało się część chłopów pozy
skać drobnymi ustępstwami, opornych zaś na górze Cappel pokonano
przy pomocy wojska. Powstańcy wirtemberscy przybrali nazwę Ubogi
Konrad. Równocześnie wybuchło powstanie chłopskie w Badenii. Tu
domagano się zniesienia nowych praw i zlikwidowania znanego i w Pol
sce sądu rugowego po wsiach, czyli instytucji, która wykorzystywała
donosicielstwo najlichszych elementów wiejskich.
  Również i w miastach niezadowolenie biedniejszej ludności znalazło
ujście w powstaniach. Objęły one wiele miast, i to nieraz dużych, jak
Kolonia, Hamburg, Augsburg, Halle, Ratyzbona. Przeważnie były to
ruchy organizowane przez przedstawicieli uboższych, odsuniętych od
udziału w rządach miejskich cechów, przy czym niejednokrotnie były
spowodowane niedbałą czy wręcz niedołężną gospodarką prowadzoną
przez patrycjat danych miast. Jak lekkomyślnie gospodarowały dawne
rady miejskie, może świadczyć chociażby fakt, że w Erfurcie dług miej
ski wzrósł do 550 tys. guldenów, w bogatej zaś Kolonii aż do 3243 tys.
marek. Prawie wszędzie biedniejsi mieszczanie tworzyli swoją repre
zentację, która z większym czy mniejszym powodzeniem usiłowała ob
jąć współrządy w mieście. W przeważającej liczbie wypadków udawało
się patrycjatowi opanować sytuację, przy czym zwykle trzeba było do
puścić do współrządów mniej zamożne warstwy. Gdzieniegdzie jednak
zwyciężali powstańcy, jak np. w Kolonii w 1513 r. , gdzie pozwano członków 
dawnej rady przed sąd ławniczy i skazano kilku radnych oraz
burmistrza na śmierć. Ruchy te miały miejsce najpierw w latach 
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XV w., następnie zaś powtórzyły się
na początku XVI w., głównie w latach 1509-1514.
  Konsekwencją ruchów społecznych było to, że w niektórych mia
stach trzeba było dopuścić biedniejsze cechy do współudziału w rzą
dach, czyli tym samym zgodzić się na demokratyzację administracji
miejskiej. Niejednokrotnie rozruchy wykorzystywali władcy poszcze
gólnych księstw, mieszając się w walki i zapewniając sobie większe
wpływy na sprawy miejskie. Starali się zwykle o to, by powstanie za
kończyć kompromisem. Często jednak popierali warstwy posiadające,
ciągnąc korzyści z interwencji w postaci odpowiednich kwot wypłaca
nych im przez zagrożony patrycjat. Dla przykładu, kiedy cesarz zaprotestował 
przeciw skazaniu dawnych radców miejskich w Kolonii, cofnął
protest otrzymawszy 11400 guldenów w złocie.

DUCHOWIEŃSTWO I SPRAWY RELIGIJNE

  Instytucja, która przez całe prawie średniowiecze decydowała
o światopoglądzie narodu niemieckiego - Kościół katolicki, przeżyła
pod koniec średniowiecza poważny wstrząs. Wielka schizma, pomyłki
w rodzaju skazania na śmierć Joanny d'Arc i rehabilitowanie jej nie
długo później podważyły w jakimś stopniu powagę i znaczenie Kościoła. Niemniej 
Kościół katolicki w Niemczech reprezentował jeszcze
227



wielką siłę. Jak wiadomo, poszczególni biskupi byli równocześnie wład
cami świeckimi, trzech zaś z nich piastowało godność duchownych elek
torów, co zapewniało im wpływ na wybór cesarza. Te bogate biskup
stwa opanowywali, stosując różnego rodzaju przekupstwa, przedstawi
ciele rodzin książęcych. W przededniu reformacji większość biskupstw,
w sumie 18, była obsadzona przez osoby pochodzenia książęcego.
W dodatku mimo wyraźnego zakazu kumulowano kilka biskupstw w
jednym ręku, przy czym niektórzy nie zajmowali się całkowicie służbą
kościelną, utrzymując do tego celu biskupów sufraganów. Tak więc
o biskupie Rupercie v. Simmern mówiono, że mając 38 lat nie odprawił
jeszcze ani jednej mszy. Niejednokrotnie prałaci ci okazywali się 
wyzyskiwaczami prostego ludu, wyciągając wszelkimi sposobami pieniądze
od swych podwładnych.
  Nie wszystkim duchownym Kościół był w stanie zapewnić odpowie
dnie dochody, przede wszystkim dlatego, że było ich wielu. Niemożliwe jest 
obliczenie ogólnej liczby duchownych w Niemczech. Nawet
ostrożni historycy przyjmują, że w miastach stanowili oni około 10%
ludności, nie licząc zakonnic. Z tej ogromnej, liczonej już na setki ty
sięcy masy duchownych stosunkowo najlepiej miewali się kanonicy ka
pituł, stąd też miejsca w niektórych kapitułach były zarezerwowane dla
szlachty. W związku z tym Erazm z Rotterdamu pisał, że sam Chrystus
nie mógłby uzyskać miejsca w kapitule sztrasburskiej bez otrzymania
specjalnej dyspensy.
  Proletariat duchowieństwa tworzyli liczni wikarzy i altaryści. Tych
zaś było niesłychanie wielu. Przy poszczególnych kościołach było ich
i ponad 100. W katedrze w Miśni, stosunkowo niewielkim mieście, było
14 kanoników, 14 altarystów, 60 wikarych, 12 chórzystów. W większości wypadków 
wikarzy i altaryści szukali sposobów zapewnienia sobie
dochodu, aż do prowadzenia karczem na własny rachunek włącznie. W
tej ogromnej masie tylko nieliczni zostali duchownymi z powołania.
Toteż dość często zdarzało się życie w konkubinacie, pijaństwo. Nie
wolne od tych wykroczeń bywały klasztory, w których niejednokrotnie
zapominano o ascezie i prowadzono życie próżniacze. Popularny ka
znodzieja stwierdzał otwarcie: "Chrześcijaństwo jest zburzone od pa
pieża aż do zakrystianina". Rzecz jasna, wiedzieli to dobrze świeccy,
gotowi też byli z tego wyciągać odpowiednie wnioski.
  Wbrew temu bowiem, co czasem twierdzono, nie można wówczas
mówić o upadku religijności w szerokich masach ludu niemieckiego.
Przeciwnie, koniec średniowiecza to w Niemczech okres wzmożenia poczucia 
religijnego, które nie zaspokojone przez oficjalny Kościół szu
kało ujścia w inny sposób. Tak więc mnożą się różnego rodzaju bra
ctwa, rozpowszechnia się kult świętych i cudownych obrazów, do któ
rych spieszą pielgrzymki, subtelniejsze zaś jednostki szukają kontaktu
z Bogiem na drodze mistyki, wiadomo zaś, jak łatwo na tej drodze
dojść do wniosków całkowicie innych niż te, które podaje Kościół.
W niektórych krajach niemieckich, zwłaszcza położonych bliżej Czech,
tlą się pod pokrywką oficjalnego wyznania nauki głoszone przez Husa
228



i jego uczniów. Należy wreszcie stwierdzić, że jeszcze na długo przed
wystąpieniem Lutra pojawiły się w Niemczech tłumaczenia Pisma św.
na język niemiecki, znajdujące, dzięki wynalazkowi druku, dostęp do
szerokich kół społeczeństwa. Współczesny pisarz Sebastian Brant w
dziele Okręt szaleńców stwierdza: "Całe Niemcy są zalane wydaniami
Biblii, różnych nauk o zbawieniu, pismami Ojców Kościoła i podob
nymi książkami. Dochodzi do wielu nadużyć w naszym kraju. Wertuje
się Biblię, znajduje się w niej to, co kto chce, narażając tym samym na
niebezpieczeństwo tak wiarę, jak Biblię, podwalinę wiary... Fale zale
wają łódź Piotrową". Według obliczeń historyków do 1520 r. ukazały
się na terenie Niemiec 22 wydania Biblii.
  Na warstwy oświecone oddziaływały liczne pisma humanistów gru
pujących się wówczas w miastach uniwersyteckich, takich jak Wiedeń,
Erfurt i in. Niewątpliwie największym uznaniem cieszyły się pisma
Erazma z Rotterdamu, zwłaszcza jego Enchiridion wydany w 1501 r.,
będący atakiem na formalizm w religii, na obdarzanie szacunkiem tych,
którzy na szacunek nie zasługują, czy też Pochwała głupoty, demasku
jąca pychę, zarozumiałość wielkich tego świata, wzywająca do szcze
rego przejęcia się nauką ewangeliczną, uderzająca również silnie w ówczesny 
kler tak świecki, jak i zakonny.
  Równie wielkie wrażenie zrobiło pismo pt. Listy ciemnych mężów,
wydane anonimowo w 1515/16 r. , którego autorami byli humaniści nie
mieccy Crotus Rubeanus, Ulryk Hutten i Herman Busche. Pismo to
powstało w związku z głośnym zatargiem wybitnego filologa, jednego
z pierwszych znawców hebraistyki, Jana Reuchlina, z władzami kościel
nymi w sprawie niszczenia czy też tolerowania pism żydowskich, zwła
szcza Talmudu. Reuchlin wziął te pisma w obronę przed gorliwcem ne
ofitą, niejakim Janem Pfefferkornem, przez co ściągnął na siebie ataki
dominikanów, potępienia przez gremia uniwersyteckie, w tym nawet
przez Sorbonę. Listy te, niby atakujące Reuchlina, przedstawiały w
gruncie rzeczy nicość moralną jego adwersarzy, teologów i uczonych
uniwersyteckich, ich żałosny poziom intelektualny, który pozwalał im
np. widzieć zasadniczą różnicę między pojęciem "nasz magister" a "ma
  gister nasz".
  Pisma humanistów trafiały do stosunkowo nielicznych, elitarnych
kół. Szerokie jednak rzesze zamożniejszego mieszczaństwa, trzeźwo,
po kupiecku patrzące na życie, spoglądały z niechęcią na nieróbstwo
zakonników, na nie usprawiedliwiony niczym majątek prałatów i klasz
torów, zarozumiałość i pewność siebie, równocześnie zaś niski poziom
umysłowy i moralny kleru. Stąd też przekonanie, że Kościół wymaga
reformy, było głęboko zakorzenione w ówczesnym społeczeństwie. W
poszczególnych zaś wypadkach widząc bezczynność władz kościelnych
próbowano na własną rękę usuwać nadużycia, rozciągać kontrolę nad
Kościołem, dokładać starań, by pieniądze, które wobec słabości władz
centralnych w Niemczech Kuria papieska pod różnymi postaciami wy
dobywała z kraju, zatrzymać na miejscu.
  Okazję do takich kroków dawał, trzeba przyznać, sam Kościół. Tak
229



więc jeszcze w czasie wielkiej schizmy niektórzy papieże, by zapewnić
sobie uznanie władców niemieckich, przyznawali im daleko idące mo
żliwości ingerencji w sprawy kościelne. Niektórzy książęta wykorzysty
wali to w całej pełni. Hrabia Eberhardt Brodaty w Wirtembergii podej
mował decyzj e w sprawie liturgii kościelnej, rozporządzał ofiarami na
Kościół. O księciu Kleve mówiono wręcz, że "jest papieżem w swym
kraju". Gdzieniegdzie dla rozpowszechniania edyktów biskupich trzeba
było pozwolenia władzy świeckiej. Tu i ówdzie dozwalano głosić od
pusty jedynie pod warunkiem, że część dochodu skieruje się do kas
książęcych. Co ważniejsze, nawet w kołach kościelnych odzywały się
głosy apelujące do władzy książęcej o pomoc przy przeprowadzaniu re
form w klasztorach. Nic dziwnego, że poszczególni książęta wglądali w
sprawy klasztorne i usiłowali na własną rękę zaprowadzić tam porządek.
  Za przykładem książąt szły i władze miejskie. Tu, jak wspomnieliś
my, patrzono z najwyższą niechęcią na odpływ wielkich pieniędzy do
Rzymu, np. przy okazji głoszenia odpustów. Gdy w Bremie w czasie
głoszenia odpustu otwarto skrzynię kaznodziei i przekonano się, że za
wiera kilka tysięcy talarów, burmistrz miasta zanotował z oburzeniem,
że pogańscy cesarze nie ściągali gwałtem takich podatków z Germanii,
jakie obecnie Rzym ściąga z niej podstępem. Toteż niejednokrotnie za
kazywano wręcz w poszczególnych miastach głosić odpusty, kontrolo
wano stosunki w klasztorach, administrację szpitali i szkół, ba, nawet
kasowano zbyt liczne zdaniem pracowitych mieszczan święta kościelne.
Słowem, można mówić, że powszechne w Niemczech dążenie do re
formy Kościoła wyprzedzało niejako późniejsze wystąpienia reformatorów.
  Ale i w pewnych kręgach duchowieństwa niemieckiego zdawano so
bie sprawę z konieczności przeprowadzenia głębokiej reformy stosun
ków kościelnych. Z poszczególnych kierunków próbujących odnowić
Kościół od wewnątrz należy wymienić zwolenników tzw. devotio moderna - nowej 
pobożności - głoszonej jeszcze pod koniec XIV w. przez
Holendra Geerta de Groote. Zwolennicy tego kierunku, pozostając
wiernymi wobec oficjalnego Kościoła, starali się pogłębić osobistą po
bożność przez indywidualne czytanie Pisma św. , rozpamiętywanie męki
Chrystusowej.
  W innych kołach kościelnych przyjmował się w tym czasie kierunek
nominalizmu filozoficznego, głoszonego w XIV w. przez Wilhelma Ockhama, który 
z naciskiem podkreślał, że jedynie objawienie się Boga
w Piśmie św. umożliwia człowiekowi poznanie świata nadnaturalnego.
Tym samym kierunek ten niejako wyprzedzał późniejsze przekonanie
Lutra, że jedynie Pismo św. , "sola scriptura", może stanowić podstawę
wiary chrześcij anina.
  Oba te kierunki przyjmowały się w Niemczech i posiadały swych
zwolenników w klasztorach, w których mnisi zwalczali wewnętrzne roz
bicie i upadek umysłowy i moralny.
  Na końcu wreszcie należy podkreślić, że społeczeństwo niemieckie
230



przeżywało wówczas okres typowego napięcia, wzburzenia, jakie towa
rzyszyło często okresom przejściowym. W niektórych środowiskach
szerzyły się poglądy apokaliptyczne, wiara w bliski koniec świata. Na
strój ten wzmagała pamięć nie tak dawno panującej "czarnej śmierci",
obawa przed szerzącym się wówczas w formie niemal zarazy syfilisem.
W takiej sytuacji przeżywano ze szczególnym przejęciem wypadki kata
strof - których nie brakowało - jak trzęsienia ziemi, wylewy rzek,
okresowe epidemie, czy też nagłe skoki cen. Jeden z objawów tego pod
niecenia to wzrost wiary w czarownice i diabła.

MARCIN LUTER I JEGO PIERWSZE WYSTĄPIENIA

  Człowiekiem, który miał w najbliższej przyszłości na swój sposób
spełnić pragnienie tysięcy Niemców, który jak mało kto zaciążył nad
dalszym rozwojem narodu niemieckiego, był Marcin Luter. Przyszły
ideolog reformacji niemieckiej urodził się dnia 10 XI 1483 r. w małej
miejscowości Eisleben w hrabstwie Mansfeld. Ojciec jego, Jan, był z
pochodzenia chłopem, co zresztą Luter niejednokrotnie z dumą pod
kreślał. W gruncie rzeczy, gdy Luter przyszedł na świat, jego ojciec był
już górnikiem. Nie znajdując należytej pracy w Eisleben, w rok po uro
dzeniu się Marcina przeniósł się do Mansfeld, gdzie pracował dalej w ko
palni. W miarę upływu lat, ciężko pracując, stał się człowiekiem stosun
kowo zamożnym.
  Jan Luter czy Luder, bo i tak się wówczas pisał, zadbał o wykształ
cenie syna, przewidując dla niego dość lukratywną wówczas karierę
prawnika. Początkową naukę pobierał Marcin Luter w Mansfeld, po
tem w szkołach w Magdeburgu i w Eisenach. Latem 1501 r. zapisał się
w Erfurcie na uniwersytet. Wcześnie zetknął się Luter z reformistycz
nymi prądami w Kościele, szkoła bowiem w Magdeburgu była prowa
dzona przez zwolenników devotio moderna.
  W Erfurcie zapoznał się Luter z literaturą klasyczną, zetknął się
z humanistami, pędził dość swobodny tryb życia wspólny ówczesnym
studentom niemieckim, którym przepisy burs studenckich i panujące
obyczaje nie zabraniały uczęszczania do karczem, chodzenia z mieczem
u boku, ba, nawet nie krępowały ich zbytnio pod innym względem,
skoro np. w Erfurcie rada miejska, jakby zabezpieczając spokój za
możnym mieszczanom, utrzymywała dom publiczny, niewątpliwie prze
znaczony przede wszystkim dla młodzieży.
  Zgodnie z ówczesnym zwyczajem Luter studiował początkowo
nauki wyzwolone, osiągając w 1502 r. stopień bakałarza, w 1505 r. zaś
magistra filozofii. Nic też nie zapowiadało, że "żwawy i wesoły kom
pan", za jakiego uchodził wówczas Luter, wyrośnie na reformatora re
ligijnego. Można powiedzieć, że dalszymi jego losami pokierował przy
padek. W 1505 r. zaskoczony przez nagłą burzę w polu pod wpływem
przemożnego strachu ślubował, że jeśli wyjdzie cało, wstąpi do klaszto
ru. Jeszcze w tym samym roku wstąpił do zakonu eremitów św. Augu
styna. Zakon ten stał na dość dobrym poziomie, jednak z czysto osobi
231



stych względów pobyt jego w klasztorze nie układał się dobrze. Nie
mniej w 1507 r. został wyświęcony na księdza, po czym został bakała
rzem. W 1512 r. zaczął wykłady Pisma św. na uniwersytecie w Wittenberdze, co 
zmuszało go do stałego studiowania Starego i Nowego Testamentu.
  Wstępując do zakonu Luter w żadnym wypadku nie myślał o dzia
łalności reformatorskiej, szukał jedynie własnego zbawienia, utwier
dzenia się w wierze. Znacznie później, kiedy już porwał za sobą zna
czną część Niemców, pisał: "Byłem początkowo sam i dla tego wiel
kiego dzieła zbyt prostoduszny i niewykształcony, tylko na skutek 
okoliczności, nie dobrowolnie i z rozmysłem, wpadłem w tę burzę, Bóg
świadkiem tego". W gruncie rzeczy sprawa przedstawiała się nieco ina
czej. Trapiony różnymi wątpliwościami, poszukując pewności zbawie
nia, pełnego przeżycia religijnego, doszedł Luter poprzez studiowanie
Pisma św. do przekonania, że człowiek ma naturę kompletnie zepsutą
przez grzech i sam siebie zbawić nie może, zbawienie może zyskać jedy
 u a g ,    uv ccur uv  Iccxul at  d, "ze nie na sxutex naszycn uczyn
ków, ale przez wiarę w Chrystusa stajemy się sprawiedliwymi i zbawionymi". 
Formułując swe poglądy Luter był początkowo daleki od zer
wania z oficjalnym Kościołem, równocześnie jednak widząc, jaką ulgę
przyniosły mu nowe przekonania, ulegał typowej dla aktywnych jedno
stek pokusie podzielenia się swymi poglądami z innymi, pomożenia im
w trudnej sytuacji, zwalczania poglądów innych.
  Poglądy Lutra krystalizowały się w czasie jego wykładów na uni
wersytecie. Mały stosunkowo wpływ na nie miał jego krótki pobyt w
Rzymie. W każdym razie nie można mówić o przewrocie w poglądach
Lutra spowodowanym jego pobytem w mocno zeświecczonej stolicy
ówczesnego chrześcijańs wa.
  Wobec szerszych kół wystąpił ze swymi poglądami Luter dopiero
przy okazji sporu o odpusty w 1517 r. Sprawa głoszonych wówczas od
pustów przedstawiała się wyjątkowo niemiło. Oto 23-letni książę Albrecht 
Hohenzollern został w 1513 r. arcybiskupem w Magdeburgu
i administratorem w Halberstadcie. W 1514 r. kapituła moguncka wy
suwała jego kandydaturę na arcybiskupa Moguncji, z tym zastrzeże
niem, że młody biskup zapłaci związane z tym opłaty w Kurii Rzym
skiej w wysokości 14 tys. dukatów. Sprawa wyglą lałaby prosto, gdyby
nie to, że Albrecht obejmując godność w Moguncji chciał zachować
również biskupstwa poprzednio otrzymane. Na to była potrzebna dy
spensa, którą Albrecht otrzymał za cenę 10 tys. dukatów. Nie dysponu
jąc tak wielkimi kwotami, zapożyczył się za radą kurialistów u Fugge
rów, biorąc od nich 29 tys. dukatów. Nawet przy poważnych dochodach
płynących z obu biskupstw nie było rzeczą prostą spłacić ten dług.
Wówczas kurialiści zaproponowali mu taki handel: Albrecht będzie przez
osiem lat w swych diecezjach głosił odpust na kościół Św. Piotra i połowę
czystego dochodu weźmie dla siebie w celu rychłego spłacenia długu.
232



By pozyskać jak największą liczbę wiernych, którzy staraliby śię
o odpuszczenie kar za grzechy, pozwalano kupować specjalny list od
pustowy, uprawniający okaziciela listu do otrzymania przy najbliższej
spowiedzi absolucji za grzechy, których odpuszczenie zarezerwowane
było wyłącznie dla papieża. Podobnie zapowiadano, że dla zmarłych
można będzie uzyskiwać odpust wybawiając ich z czyśćca tylko na pod
stawie złożenia odpowiedniej ofiary. Dominikanin Tetzel rozwinął też
niepoważną propagandę, by na terenie Saksonii, w której głosił od
pust, sprzedać największą ilość odpustów.
  Luter, który coś niecoś wiedział o nieprzyzwoitym handlu poprze
dzającym głoszenie odpustu, a którego nowe poglądy nie zgadzały się
z nauką Kościoła o odpustach, wystąpił przeciw Tetzlowi. Według roz
powszechnionej, ale niepewnej tradycji miał przybić na drzwiach koś
cioła zamkowego w Wittenberdze dnia 31 X 1517 r. 95 tez. Najprawdo
podobniej jednak ograniczył się do przesłania ich do miejscowego bi
skupa Hieronima Schulza oraz do komisarza papieskiego do spraw od
pustów Albrechta Hohenzollerna. I w tym wypadku nie myślał Luter
o zerwaniu z Kościołem, tym bardziej że jego tezy jedynie nieznacznie
naruszały ówczesne oficj alne poglądy.
  Tezy przesłane przez Lutra również i innym teologom zostały na
przełomie 1517 i 1518 r. bez jego wiedzy wydane drukiem i zdobyły
duży rozgłos, zarówno ze względu na ich proste i przemawiające do
szerokich kół ujęcie, jak i ze względu na to, że sprawa odpustów była
od dawna cierniem w oku rozsądnych Niemców. Z początkiem 1518 r.
wystąpił Luter przy pomocy swych uczniów z dalszymi tezami swej
233



nauki. Znalazły się tu już takie zdania, jak np. : "nie ten jest sprawiedli
wy, kto spełnia wytrwałe dobre uczynki, ale ten, co bez uczynków wy
trwałe wierzy w Chrystusa". Tezy te wzbudziły wątpliwości u starszych
teologów, z entuzjazmem natomiast przyjęła je młodzież teologiczna.
Wcześniej jeszcze spopularyzował Luter swe poglądy na odpust w prze
znaczonym dla szerokich kół pisemku pt. Kazanie o odpuście i łasce.
  W tym samym roku wezwano Lutra przed legata papieskiego do
  Augsburga. Uczony kardynał, legat papieski na sejm Rzeszy, Cajetan,
  zażądał od Lutra odwołania jego błędnych, zdaniem Rzymu, tez, jednak bez 
skutku. Obawiając się aresztowania, opuścił Luter potajemnie
  Augsburg, po czym złożył apelację " a papa male informato ad papam
  melius informandum" - od papieża źle poinformowanego do papieża,
który ma być lepiej poinformowany.
  W lecie 1519 r. odbyła się w Lipsku otwarta, trwająca prawie trzy
tygodnie, dysputa między Lutrem a teologiem Janem Eckiem, w czasie
której Luter stwierdził m. in., że nawet sobory mogą się mylić, biorąc
asumpt z orzeczenia soborowego potępiającego Husa.
  Obie dysputy, szereg pism polemicznych powstałych w związku z
tezami uczyniły Lutra powszechnie znanym i popularnym w Niemczech.
Jak pisze historyk niemiecki, "Reformacja stała się popularna, zanim
zorientowano się, że ma się do czynienia z nowym wyznaniem, i dlate
go, że nie widziano w niej takowego". Fakt, że naród niemiecki stanął
po stronie Lutra, uczynił z niego reformatora. Już w 1518 r. zdano so
bie w kołach katolickich sprawę z tego, że ewentualne potępienie Lu
tra wywoła antykościelną rewoltę w Niemczech. Jedną z przyczyn, dla
których Rzym, uznający w gruncie rzeczy już w 1518 r. poglądy Lutra
za heretyckie, nie zdobył się na zdecydowane posunięcia, było to, że
po stronie Lutra stanął władca Saksonii Fryderyk III Mądry. Odmówił
on wydania Lutra w ręce papieża, zanim nie będzie zdecydowanie prze
konany, że Luter jest rzeczywiście heretykiem. Tymczasem wobec
śmierci Maksymiliana 12 I 1519 r. i czekającej Niemcy elekcji nowego
cesarza, Kuria Rzymska, która obawiała się wyboru Karola I Habsbur
ga, króla Hiszpanii, i pragnęła na tronie cesarskim ujrzeć właśnie elek
tora saskiego, w żadnym wypadku nie chciała sobie zrażać protektora
buntowniczego mnicha. W związku z tym przez cały 1518 i 1519 r.
wstrzymywano się z oficjalnym potępieniem Lutra, zwiększając tym sa
mym zamęt światopoglądowy w Niemczech, gdzie coraz szersze kręgi
ludności opowiadały się za Lutrem. Dopiero gdy 28 VI 1519 r. nastąpił
wybór Karola Habsburga na cesarza, zaczęto w Rzymie myśleć o bar
dziej stanowczym działaniu.


ZASADNICZE POGLĄDY LUTRA, ZERWANIE Z RZYMEM,
ROZWÓJ LUTERANIZMU

  Dysputa lipska, liczne pisma redagowane przez Lutra, a rozpowsze
chniane dzięki drukowi w dużych nakładach, sprawiły, że naród nie
miecki ujrzał w Lutrze swego duchowego przywódcę. Przyczynił się do
234



tego fakt, że Luter, przekonany o tym, iż został powołany do walki
z nadużyciami Kościoła, przemawiał w tych pismach z głęboką wiarą
w słuszność swych poglądów, z patosem prawie profetycznym. Stąd też
masy ludowe, mieszczaństwo, nawet rycerstwo niemieckie, które nie
zawsze zdolne było orientować się w subtelnościach teologicznych,
uwierzyło, że Luter jest powołany do przeprowadzenia koniecznej
i upragnionej reformy Kościoła, tym samym zaś przyczyni się do uleczenia 
politycznych i społecznych stosunków.
  Luter zdawał sobie sprawę z tego, że wcześniej czy później zostanie
potępiony przez Rzym, dlatego pospiesznie postanowił jeszcze w 1520 r.
odezwać się do narodu i wyłożyć swe zasadnicze poglądy. Uczynił to w
trzech tekstach zwanych popularnie trzema wielkimi pismami reforma
cyjnymi: Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie
stanu chrześcijańskiego (po niemiecku), O niewoli babilońskiej Koś
cioła (po łacinie), O wołności chrześcijanina (po niemiecku).
  Pomijając subtelności teologiczne, w pismach tych znalazły się po
glądy, które przemówiły do szerokich rzesz niemieckich i nie tylko nie
mieckich. Tak więc w pierwszym wystąpił przeciw uważaniu duchowień
stwa za stan uprzywilejowany, albowiem dzięki chrztowi "wszyscy
chrześcijanie są duchownego stanu". Zaatakował zarówno władzę pa
pieską, celibat księży, jak i bogactwo Kościoła. "Jeśli ktoś chce być bo
gaty, niech przyłoży ręki do pługa i zdobywa majątek z ziemi". Drugie
pismo było przede wszystkim skierowane przeciw zbyt wielkiej ilości
sakramentów, z których uznawał chrzest i komunię. W świetle jego po
glądów niepotrzebna stawała się funkcja księdza. W ostatnim piśmie
podkreślał znaczenie słowa bożego zawartego w Ewangelii oraz wszechmocną rolę 
wiary. " Człowiek chrześcijanin - twierdził - wolny jest
od wszystkiego i jest ponad wszystkim, tak iż nie potrzeba mu żadnych
uczynków do tego, by być sprawiedliwym i zbawionym".
  W tym samym roku w piśmie O papiestwie w Rzymie zaatakował
Luter zwierzchnika Kościoła, stwierdzając, że Kościół nie potrzebuje
takiej władzy, i przypominając, jak papiestwo wyzyskuje Niemców.
Wzywał wręcz do krwawego rozprawienia się z Kurią Rzymską.
  Tymczasem już 13 czerwca papież Leon X podpisał bullę Exsurge
Domine potępiającą 41 zdań z pism Lutra i wzywającą go do odwoła
nia w ciągu 60 dni swych twierdzeń. Luter zapoznał się z bullą je
szcze pod koniec września. Czując za sobą coraz silniejsze poparcie
narodu, zdecydował się dnia 10 grudnia na palenie ksiąg prawa kanoni
cznego poza murami Wittenbergi, po czym również rzucił w ogień
egzemplarz bulli. Rozpalony stos stał się do pewnego stopnia sygnałem
nowej epoki w Niemczech. Poszczególne twierdzenia Lutra, jego wy
stąpienia przeciw znaczeniu stanu kapłańskiego, atak na papiestwo,
walka o swobodną interpretację Pisma św., nauka o małym znaczeniu
dobrych uczynków, w tym umartwień, jałmużny (w jednym z pism
utrzymywał, że rodzice dość mają umartwień wychowując dzieci), akcenty 
społeczne brzmiące w niektórych jego pismach - wszystko to od
powiadało nastrojom panującym w społeczeństwie niemieckim, zda
235



  wało się zapowiadać, że Luter będzie przywódcą narodu w walce o re
  formę Kościoła i państwa. Toteż mimo oficjalnego potępienia nauk Lu
  tra przez papieża wielu jego zwolenników nie było przekonanych
  o tym, że istotnie nauka Lutra jest niezgodna z nauką Kościoła.
  Po oficjalnym potępieniu Lutra przez władzę duchowną wiele zale
  żało od tego, jak zachowa się władza świecka. Jak wiemy, cesarzem od
  1519 r. był Karol V Habsburg, wnuk cesarza Maksymiliana, władca Hi
  szpanii, Królestwa Neapolu, Niderlandów, wreszcie nie określonych
  dotąd jeszcze kolonii hiszpańskich w Ameryce. Władając tak wielkimi
  państwami marzył o wskrzeszeniu uniwersalnej monarchii chrześcijań
  skiej dawnych Ottonów i Henryków. Pierwszymi osobami w świecie
  mieli być cesarz i sprzymierzony z nim papież. W Niemczech witano go
  jako potomka Habsburgów z pewnym zadowoleniem, tym bardziej że
  w kapitulacjach przyjętych przed koronacją w październiku 1520 r. zo
  bowiązywał się ten władca - wychowany z dala od Niemiec, mówiący
głównie po francusku - mianować na stanowiska urzędnicze w Niem
czech tylko urodzonych Niemców, używać w sprawach Rzeszy jedynie
niemieckiego lub łacińskiego języka. Ten władca, który obiecał elekto
  rom bronić ich w wypadku buntu poddanych, który chciał utrzymać jak
  na razie dobre stosunki z papieżem, nie myślał wcale wbrew nadziejom
  Lutra o popieraniu buntownika w jego walce z papiestwem.
  Toteż po koronacji cesarza, kiedy w styczniu 1521 r. zwołano sejm
  do Wormacji, wezwano tam i Lutra, by władza państwowa mogła zająć
  stanowisko wobec wyklętego mnicha. Luter, któremu zapewniono bez
  pieczeństwo dając mu glejt, zdecydował się przybyć do Wormacji,
  a jego podróż przez Niemcy zamieniła się w pochód triumfalny. Przyj
  mowano go wszędzie z entuzjazmem i słuchano z przejęciem jego kazań 
wygłaszanych w kościołach, do których po drodze zawitał. Obser
wujący w Wormacji nastroje ludowe nuncjusz papieski donosił: "Grozi
powstanie ludowe albo, powiedziawszy dokładniej, całe Niemcy są w
stanie wrzenia. Dziewięć dziesiątych narodu jest za Lutrem, pozostała
dziesiąta część krzyczy: śmierć Kurii Rzymskiej". Gdy 17 kwietnia zja
wił się Luter na sejmie, zażądano, by odwołał swe twierdzenia. Luter
odmówił powołując się na to, że "postępować przeciw sumieniu nie jest
rzeczą bezpieczną ani zbawienną". Na cesarzu zrobił Luter małe wraże
nie, od pierwszej też chwili uznał, że Luter jest w błędzie, albowiem
błądzi, kto "występuje przeciw przekonaniu całego chrześcijaństwa".
Tak starły się tu dwie zasadnicze postawy ludzkie, które odegrają póź
niej w dziejach Niemiec poważną rolę.
  Cesarz byłby chętnie zatrzymał i skazał Lutra, albowiem uważał,
że nie jest zobowiązany "dotrzymać słowa heretykowi' ; licząc się jed
nak z nastrojami społeczeństwa niemieckiego, pozwolił mu 26 kwietnia
opuścić Wormację. Dopiero później wydał edykt, na mocy którego u
znał Lutra, po upływie terminu przewidzianego w liście żelaznym, za
banitę, którego każdy winien był wydać w ręce władz państwowych.
  Notoryczna jednak słabość władzy cesarsk ej uratowała Lutra.
Elektor saski bowiem, nie przejmując się edyktem cesarskim, pojmał
236



  Lutra i osadził go pod strażą w zagubionym w lasach zamku Wartburg,
  gdzie Luter mógł się swobodnie zająć przekładem Nowego Testamentu
  na język niemiecki, czekając dalszego przebiegu wypadków. Przekład
  Biblii dokonany w ciągu 11 tygodni był wspaniałym dziełem literackim,
  odznaczającym się doskonałym wyczuciem językowym, zrozumieniem
  tekstu, wreszcie dobitnością wyrażeń. Tłumacząc Nowy Testament na
  język niemiecki przyczynił się Luter w dużym stopniu do ujednolicenia
  języka niemieckiego, dotąd występującego w dwu odmianach: hochdeutsch i 
niederdeutsch.
  Luter przebywał w Wartburgu od 4 V 1521 do 3 III 1522 r. , a więc
  niecały rok. Prócz tłumaczenia Biblii poświęcił czas na przemyślenie
  założeń swego wyznania i pisanie różnych dzieł polemicznych.
  Tymczasem w poszczególnych miejscowościach, przede wszystkim
  jednak w Wittenberdze, przystąpiono do realizowania poglądów Lutra.
  Polegało to początkowo na reformie liturgii, usuwaniu obrazów z ko
  ściołów, zezwoleniu na występowanie mnichów z klasztorów, zakazie
  żebractwa i stworzeniu funduszu socjalnego z dóbr kościelnych. Pod
  koniec grudnia 1521 r. zjawili się w Wittenberdze tzw. prorocy zwikaw
  scy (z miasta Zwickau) - Mikołaj Storch, Tomasz Drechsel i in.
  Odrzucali oni całą teologiczną wiedzę, mówiąc jedynie o wewnętrznym
  oświeceniu, równocześnie zaś domagali się zniesienia wszelkich społe
  cznych przywilejów, zrównania wszystkich stanów. Doszło ponownie
  do szturmu na kościoły połączonego z usuwaniem obrazów, zaatakowano też 
klasztory i księży. Wystąpienia proroków zwikawskich poka
  zały dowodnie, że lud wyciągał z nauki Lutra daleko idące konsekwencje.
  Przerażony tym Luter wrócił pospiesznie do Wittenbergi i przez 7
  dni w marcu wygłaszał kazania w kościele parafialnym, w których wy
  powiedział się zdecydowanie przeciw zbyt pospiesznym zmianom, zwła
  szcza przeprowadzanym przez lud. Ostatecznie udało mu się pozyskać
- opinię mieszczan. Upartych przeciwników zmusił do opuszczenia Saksonii.
  Prorocy zwikawscy nie byli jedynymi ludźmi, którzy na swój sposób
  chcieli realizować hasło wolności chrześcijańskiej głoszonej przez Lutra, 
jego zapowiedź uwolnienia Niemców od "haniebnych i diabelskich
  rządów Rzymian". Walkę o "niemiecką wolność i sprawiedliwość" pod
  jęło też rycerstwo Nadrenii, które latem 1522 r. obrało sobie za przy
  wódcę znanego rycerza Franciszka von Sickingen. Mimo silnej propa
  gandy prowadzonej przez stojącego przy Sickingenie humanistę Ulryka
  Huttena pewna część rycerstwa nie przystąpiła do związku. Sickingen
  pociągnął ze swymi oddziałami na Trewir rachując na to, że uda mu się
  pokonać arcybiskupa trewirskiego Ryszarda Greifenclaua i zająć sto
  licę księstwa. Usiłował on wyprawie tej nadać charakter wojny ideolo
  gicznej, jednak bez powodzenia. W końcu wobec przybywających z od
  sieczą arcybiskupowi trewirskiemu książąt Sickingen musiał zwinąć
  oblężenie, po czym przeciwnicy zajęli kolejno jego zamki. Sam Sickin
  gen zginął w zdobytym przez książąt zamku Landstuhl. W tym samym
237



roku zmarł jego zwolennik Ulryk Hutten. Latem tego roku uspokojono
burzących się rycerzy Szwabii i Frankonii, niszcząc w przeciągu 6 tygodni 32 
zamki rycerskie i rzucając tym samym postrach na cały stan rycer
ski, któremu odeszła ochota do dalszych wystąpień.
  Luter śledził z uwagą zarówno dalszą działalność proroków zwikawskich, jak i 
wypadki w Nadrenii. Jeszcze w czasie trwania rozru
chów wydał pismo O świeckiej władzy i jak dalece winniśmy jej posłu
szeństwo, w którym oświadczył się za koniecznością istnienia władzy
świeckiej, która jedyna jest w stanie zbrojnym ramieniem utrzymać
złych ludzi w posłuszeństwie. Równocześnie widząc, że książęta wystę
pują przeciw jego zwolennikom, opowiedział się stanowczo przeciw in
gerencji władzy świeckiej w sprawy duchowne. W piśmie tym znalazły
się ostre słowa skierowane pod adresem książąt. "Powinieneś wiedzieć
pisał tam - że od początku świata książę mądry jest rzadkim zjawi
skiem, a jeszcze rzadszym książę pobożny. Zazwyczaj książęta to naj
 viększe błazny i łobuzy na ziemi". Istnienie władzy świeckiej tłumaczył
tym, że "Bóg jest wielkim panem, dlatego musi posiadać takich dobrze
urodzonych katów i siepaczy... Świat jest bardzo zły i niewart tego, by
mieć wielu mądrych i pobożnych książąt. Żaby muszą mieć bociana".
Pisząc tak nie spodziewał się chyba Luter, że wielu czytelników może
z jego uwag wyciągnąć bardzo daleko idące wnioski.
  Tymczasem w Niemczech dokonywał się powoli rozłam. Naukę Lu
tra przyjmowali przede wszystkim duchowni, i to zarówno zakonnicy
z zakonem augustianów na czele, jak i świeccy. Nie brak też było biskupów, 
którzy odnosili się przychylnie do nowego kierunku. W odle
głych Prusiech Zakonnych biskup Sambii Jerzy Polenz już w 1523 r.
oświadczał się po stronie luteranizmu. W większości jednak księstw wy
stępowano przeciw nowatorom. Ponieważ Saksonia była krajem Rze
szy, w którym Fryderyk Mądry nie dopuszczał do prześladowania zwolenników 
Lutra, kraj ten stał się miejscem schronienia zwolenników
nowości, a Wittenberga główną kwaterą reformatora, z której na całe
Niemcy rozchodziły się drukowane pisma. Przodował w tej pracy Lu
ter. I tak kiedy w 1518 r. ukazało się 20 pism jego pióra, to w 1520 r.
wydano już 123, a w 1523 r. 183. W jego najbliższym otoczeniu wyra
stał też sztab współpracowników i wyznawców. Najpoważniejszym z
nich był Filip Melanchton (właśc. Philipp Schwarzerd, 1497-1560).
Jako filolog objął stanowisko profesora w uniwersytecie w Wittenber
dze licząc 21 lat. Z czasem zaś stał się dobrym teologiem, autorem
dzieła dogmatycznego Loci communes rerum theologicarum. Dzięki
swej solidnej wiedzy humanistycznej i zrównoważeniu odegrał też
wielką rolę w dalszym rozwoju luteranizmu. Drugim towarzyszem Lu
tra był Jan Bugenhagen (1485-1558), późniejszy apostoł luteranizmu
w północnych Niemczech i Danii, trzecim - Georg Burckhardt
(1484-1545), zwany od miejsca urodzenia Spalatinem, cieszący się
zaufaniem elektora, dzięki czemu mógł być pomocny reformatorowi.
  Równocześnie jednak dane było już wówczas Lutrowi przeżywać
gorycz pierwszych rozłamów ideowych w gronie swych zwolenników.
238



Jednym z pierwszych oponentów w najbliższym otoczeniu reformatora stał się z czasem Andreas Bodenstein (1480—
1541), zwany od miejsca urodzenia Karlstadt. Wszechstronnie wykształcony doktor teologii i prawa, był on 
początkowo wiernym sprzymierzeńcem Lutra w czasie jego początkowych wystąpień przeciw papiestwu. Z czasem stał 
się zwolennikiem radykalnego ruchu, który dał znać o sobie w czasie pobytu Lutra w Wartburgu. Po powrocie 
reformatora do Wittenbergi doszło do zupełnego zerwania Lutra z Karlstadtem, któremu zakazano wygłaszać kazania w 
Wittenberdze.. Rozgoryczony Karlstadt udał się do Orlamiinde, gdzie zrzuciwszy ubiór księży starał się realizować 
ideał świeckiego chrześcijaństwa, bez chrztu dzieci, organów, obrazów świętych. Gdy Luter w 1524 r. zjawił się w 
Orlamiinde, przekonał się, że nawet wśród zwolenników nowości istnieją grupy ludzi, które przestały go uważać za 
swego proroka. Zaskoczony tym Luter, obawiając się, że Karlstadt pozyska sobie więcej zwolenników, spowodował 
jego wygnanie z Orlamiinde. Karlstadt z czasem poszukał schronienia w Szwajcarii.
Drugim reformatorem ulegającym początkowo wpływowi Lutra, potem jednak występującym zdecydowanie przeciw 
niemu, był Tomasz Mtinzer (lub Muntzer, 1490?—1525) z miejscowości Stolberg, jeden z oryginalnych i wpływowych 
myślicieli reformacji, umiejący pozyskać sobie zwolenników. Oczytany w dziełach teologicznych, zwłaszcza w pismach 
mistyków, wystąpił on przeciw sztywnemu trzymaniu się przez Lutra litery Pisma św. Jego zdaniem Pismo św. można 
zrozumieć jedynie dzięki wewnętrznemu oświeceniu. Marzący o stworzeniu sprawiedliwego królestwa bożego na ziemi, 
zarzucał Lutrowi, że pochlebia książętom i możnym, że poprzez naukę o zbawczej wierze chce swym wyznawcom 
uczynić życie lekkie, podczas gdy Bóg wymaga od człowieka podjęcia krzyża.
Miinzer byłby groźnym przeciwnikiem Lutra, zwłaszcza dzięki głoszonemu przez niego programowi społecznemu, 
gdyby nie przedwczesna jego śmierć w związku z powstaniem chłopskim, o którym będziemy mówić niżej.
Mimo jednak takich rozłamów nauka Lutra znajdowała już w pierwszej połowie lat dwudziestych XVI stulecia coraz 
liczniejszych zwolenników. Po jego stronie stają początkowo przede wszystkim miasta. W Strasburgu, gdzie działał 
zwolennik Lutra, Marcin Bucer, rada miejska objęła nadzór nad kościołami, szpitalami i szkołami, reformując je w 
nowym duchu. Z czasem oświadczyły się za luteranizmem Augsburg, Norymberga, Ulm, Nórdlingen i inne. 
Powoli w Niemczech uwidoczniły się dość oczywiste tendencje. Tak więc nawet wśród katolików zarysował się 
wyraźnie obóz, który domagał się podjęcia reform w Kościele. Proponowano odbycie zwołanego przez papieża i 
cesarza synodu niemieckiego, na którym miano omówić sytuację kościelną, a Kuria miała odpowiedzieć na pretensje 
wysuwane pod adresem władz kościelnych. Odbywający się w styczniu 1524 r. sejm Rzeszy postanowił, by 11 XI 1524 
r. odbyło się w Spirze 
239



"powszechne zgromadzenie narodu niemieckiego". Kuria jednak nie
chciała zgodzić się na taki zjazd i wymogła na cesarzu wydanie zakazu
odbycia zgromadzenia w lipcu 1524 r. Wcześniej jeszcze, mianowicie w
czerwcu 1524 r., zwołano zgromadzenie katolickich książąt do Ratyz
bony, gdzie zjawili się brat cesarski, arcyksiążę Ferdynand, rządzący w
krajach austriackich, książęta bawarscy i biskupi południowoniemiec
cy. Usunięto tu pewne nadużycia w Kościele, równocześnie jednak po
stanowiono twardo trzymać się dawnych obyczajów kościelnych. Zaka
zano czytania ksiąg Lutra, odwiedzania uniwersytetu w Wittenberdze,
wreszcie postanowiono surowiej badać prawomyślność księży.
  Zaraz potem zaczęto w południowych prowincjach niemieckich z
całą surowością występować przeciw zwolennikom Lutra i pozostałym
innowiercom.
  W ten sposób zarysowywał się coraz wyraźniej ideologiczny podział
Niemiec, tym bardziej że już od 1524 r. nauka Lutra zaczęła przenikać
do coraz dalszych terenów Niemiec. W 1524 r. przystąpił do reformacji
landgraf heski Filip. Nie budzące wątpliwości sympatie dla luteranizmu
zdradzali książęta luneburscy. Nieco później, mianowicie w 1526 r. ,
landgraf heski zawarł przymierze z nowym elektorem saskim Janem,
po czym na zjeździe w Magdeburgu przystąpili do tego związku, mają
cego na celu obronę wyznawców nowej wiary, ks. Ernest luneburski,
Henryk meklemburski, Wolf z Anhaltu, hrabia Albrecht von Mansfeld
i kilku innych władców. Tym samym już wówczas można mówić o roz
biciu ideologicznym Niemiec.
240



WIELKIE POWSTANIE CHŁOPSKIE, JEGO ZNACZENIE I SKUTKI

  Reformacja ze swym atakiem na Kościół katolicki, jedną z podpór
porządku feudalnego, z ponownym zwróceniem uwagi na Ewangelię,
w której znajdowano tyle słów potępienia bogaczy tego świata, przy
czyniła się do rozbudzenia na nowo ruchów chłopskich, i to w rozmia
rach nie znanych poprzednio. Idea sprawiedliwości bożej, znana już
wcześniej, myśl o prawie bożym mogły się obecnie stać hasłem ogólnochłopskim 
jednoczącym poszczególne ruchy chłopskie, dotąd niejedno
krotnie zbyt silnie zajęte swymi lokalnymi sprawami i pretensjami.
  Ruch ten zaczął się jeszcze w 1524 r. w podgórskich, leśnych okolicach
hrabstwa Stuhlingen, leżącego na południowych stokach Schwarzwaldu, w bliskim 
sąsiedztwie wolnej Szwajcarii, powiedzielibyśmy na krańcach południowych 
Niemiec. Na czele stanął Hans Muller von Bulgenbach, były landsknecht. 
Próbował on z początku możliwie jak najszerzej rozkolportować hasła powstania. 
Stosunkowo szybko udało się chłopom ze Stuhlingen, sprzymierzonym z 
mieszczanami niektórych
miast, poruszyć chłopów w tzw. Szwabii, na pogranicznych terenach
między Renem, Dunajem a Lechem. Żądania szwabskich chłopów były umiarkowane i 
ograniczały się głównie do postulatu usunięcia miejscowych nadużyć.
  Zimą ruch przygasł nieco, by ożywić się znowu wiosną. W ciągu lutego i marca 
powstało tu 6 wielkich gromad. Najsilniejsza z nich liczyła
  około 10 tys. chłopów, druga po niej 7 tys. Z oddziałami tymi połą
  czyło się miasto Memmingen. Ludzie z tego miasta, zwłaszcza kazno
  dzieja Krzysztof Schappeler, byli autorami znanych "12 artykułów, w
których ujęto żądania chłopskie i które też znalazły szeroki oddźwięk.
We wstępie podkreślono, że w żadnym wypadku głoszenie Ewangelii
nie stało się przyczyną buntu, albowiem Ewangelia wzywa do "miłości,
pokoju, cierpliwości i jedności". Istotnie w artykułach była mowa o po
słuszeństwie wobec zwierzchności, a żądania chłopskie streszczały się
w ostrym potępieniu poddaństwa osobistego, domaganiu się swobod
nego wyboru proboszczów, którzy by mieli głosić czystą Ewangelię, da
lej usunięcia różnych narosłych z czasem ciężarów, jak nadmierna dzie
sięcina, podatek w związku ze śmiercią gospodarza, przywrócenia
prawa myślistwa, rybołówstwa i zbierania drewna w lesie.
  Na początku marca obradujący w Memmingen "parlament chłops
  ki" ułożył postanowienia co do porządku związku chłopskiego. Uzna
  wano tu w zasadzie zwierzchność i zobowiązania wobec niej, chciano
  utrzymać pokój w kraju, wzywano szlachtę, by zamki swoje obsadziła
  ludźmi należącymi do związku. Gdy jednak próby porozumienia ze
  szlachtą nie dały rezultatu, wzięły górę w związku chłopskim elementy
  radykalne i doszło do uderzenia na dwory, zamki i klasztory i ich rabo
  wania. Od początku bowiem istniało wśród chłopów skrzydło radykal
  ne, którego ideologię ujmował krążący wówczas wśród chłopów tzw.
  Artikelbrief. W piśmie tym autorzy wypowiadali się zasadniczo przeciw
  porządkowi feudalnemu. Szlachta miała być tolerowana, pod warun
241



kiem jednak, że odda swe majątki i sama weźmie się do uprawy roli;
to samo miało dotyczyć duchownych. Oba stany miały się wyrzec
wszystkich swych przywilejów. Program ten powstał niewątpliwie pod
wpływem wspomnianego wyżej Tomasza Munzera ze Stolbergu. Munzer, aczkolwiek 
dobry agitator, nie nadawał się na wodza i kierownika
ruchu. W gruncie rzeczy chłopi nie dysponowali doświadczeniem za
równo politycznym, jak i wojskowym, co utrudniało ich działalność.
Szlachta tymczasem, która po pewnym wahaniu zorganizowała siły
zbrojne, zastosowała wszelkie sposoby działania - od dyplomacji do
walki. Gdy w początkach kwietnia siły chłopskie ze Szwabii spotkały
się pod Leipheim z wojskiem związku szwabskiego pod wodzą zdol
nego przywódcy. Jerzego Truchsessa v. Waldburg, zostały bez trudu
rozbite przez mającego przewagę Truchsessa. Gdy jednak niedługo po
tem znalazł się on wobec przeważających sił powstańczych pod Weingarten, nie 
zaryzykował walki, ale wykorzystując niedoświadczenie
chłopów zawarł z nimi układ 17 kwietnia, obiecując załatwienie wszel
kich sporów na drodze sądowej. Luter powitał ten układ, który ocalił
szlachtę w okręgu szwabskim, jako szczególną łaskę Boga.
  Chłopi, zawierzywszy układowi, rozeszli się, pozbawiając się waż
nego atutu w dalszej rozprawie, gdy nieco wcześniej powstanie chłop
skie przerzuciło się na Frankonię. Powstanie organizowało się tu we
dług geografii terenu. Tak więc powstały gromady chłopskie w dolinie
Neckaru i na sąsiednim pogórzu Odenwaldu; tworząc razem tzw. gro
madę jasną, liczącą około 8 tys. ludzi, o programie bardziej radykal
nym niż powstanie szwabskie. Powstanie to objęło też dolinę rzeki Tauber. 
Wśród jego uczestników znalazł się wówczas były kanclerz hrabiego Hohenlohe, 
Wendel Hipler, posiadający wykształcenie uniwersyteckie, oraz szlachcic 
Florian Geyer, który z przekonaniem przyłączył się do powstańców. Tu doszło do 
najostrzejszego wystąpienia chłopów przeciw feudałom, mianowicie w Weinsberg, 
gdzie zabito znienawidzonego hrabiego Ludwika von Helfenstein. Razem z nim 
zginęło około
dwudziestu kilku szlachty. Zamek hrabiego zrabowano i spalono. Nic
dziwnego, że pod wrażeniem tego faktu poszczególni szlachcice przyłą
czyli się do związku chłopskiego, wśród nich znany potem G tz von
Berlichingen. W większości jednak wypadków szlachta ta myślała
o możliwie szybkim przejściu na drugą stronę. Nic lepiej nie dokumentuje braku 
doświadczenia chłopów, jak to, że uczynili G tza von Berlichingen przywódcą 
jednego z oddziałów.
  W kwietniu powstanie rozszerzyło się na dalsze tereny Niemiec,
mianowicie na Turyngię. Tu grunt był podminowany wcześniejszą pro
pagandą Munzera i dzięki temu w wielu wypadkach plebejskie ele
menty miejskie łączyły się z gromadami chłopskimi. Najważniejszym
centrum powstania było miasto Muhlhausen. Starano się pozyskać jak
najliczniejszych sprzymierzeńców, skłaniając i szlachtę do łączenia się
z powstańcami. Powstanie w Turyngii miało wyjątkowo szeroki zasięg,
a zwolennicy Munzera istnieli i w Halle, i w Lipsku. Bardzo silna gro
mada powstała w dolinie rzeki Werra.
242



  Munzer dążył konsekwentnie do obalenia podstaw feudalizmu, mia
  nowicie likwidacji zamków, posiadłości rycerskich, klasztorów i planował 
połączenie sił turyngskich z pozostałymi siłami powstańczymi.
  Swój plan przebudowy ustroju chciał Munzer przeprowadzić w miarę możności 
bez rozlewu krwi. Nie był też, jak nieraz przyjmowano, głosicielem komunizmu.
  Kwiecień i maj to szczytowy okres powstania chłopskiego. powstańcy mogli 
zarejestrować poważne sukcesy na południowych tere
  nach. 25 kwietnia wpadł w ich ręce Stuttgart. Wcześniej jeszcze przyłączył 
się do ruchu Heilbronn, w którym partia mieszczańska ułożyła
  program reform, biorąc zresztą pod uwagę głównie potrzeby mieszczaństwa. 
Proponowano zwołanie w tym mieście parlamentu chłopskiego.
  Nieoczekiwanie jednak przyszło załamanie się ruchu. Mimo że powstanie 
przybrało wielkie rozmiary, że objęło wielkie tereny i zgroma
  dziło w tych miesiącach, jak się przyjmuje, około 100 tys. ludzi, brakowało 
powstańcom jednolitego kierownictwa, doświadczenia politycz
  nego oraz zdecydowanej woli walki. Wśród nich był silny obóz umiar
  kowany, którego przedstawiciele dawali się łatwo pozyskać stronie
  przeciwnej nadziejami na jakieś porozumienie. Również książęta po
  chwili zaskoczenia zdołali przy finansowej pomocy Fuggerów zmobili
  zować dość poważne siły, górujące techniką, uzbrojeniem, a przede
  wszystkim karnością i jednolitym kierownictwem nad przeciwnikiem.
  Już pod koniec kwietnia 1525 r. udało się Truchsessowi, zwanemu
  "Bauern J rg" (chłopski Jerzy), rozbić znaczne siły chłopskie pod Beblingen. 
W krwawej bitwie pod Frankenhausen wojska książęce pod
  wodzą landgrafa heskiego Filipa i ks. saskiego Jerzego w dniach 14-15
  maja rozbiły wojska powstańców turyngskich dowodzone przez Mun
  zera. Sam Munzer, który próbował się ukryć, rozpoznany, został w kil
  kanaście dni potem stracony. Dnia 2 czerwca pobito potężną gromadę
, odenwaldzką w dolinie rzeki Tauber.
  Powstanie chłopskie nie zostało tym samym całkowicie uspokojone.
  W samych Niemczech ruchy powstańcze tlały do grudnia 1525 r. W sąsiednich 
krajach dziedzicznych austriackich, zwłaszcza w górzystych okolicach Tyrolu, 
trwało powstanie pod wodzą Michała Gaismaira jeszcze w 1526 r. Ostatecznie 
jednak feudałowie zdołali narzucić swą władzę chłopom..
' Wojna chłopska oznaczała niewątpliwie pod wielu względami zwrot
  w dziejach ówczesnego ruchu reformacyjnego. Jej bezpośrednim skut
  kiem stała się surowa pacyfikacja przeprowadzona przez zwycięskich
  książąt. Tysiące chłopów padło na polu walki, zniszczono wiele wsi.
  Wziętych do niewoli chłopów ścinano, karano obcięciem palców lub też
  wyłupieniem oczu. Według zeznań kata margrabiego Kazimierza bran
  denburskiego ściął on 80 powstańców, 69 wyłupił oczy, wielu obciął
  palce. W miejscowości Rothenburg ścięto 29 osób, w Wurzburgu 60.
  Równocześnie nakładano na chłopów ciężkie kary pieniężne, w wielu
  wypadkach powiększano obciążenia feudalne.
  Jeśli dodamy, że uprzednio we Frankonii zniszczono około 300 dwo
243



rów i zamków, okoio 50 klasztorów, to można wyrobić sobie pojęcie
o materialnych szkodach, jakie poniosły ówczesne Niemcy. Wielkie po
wstanie nie przyniosło też chłopu niemieckiemu, poza nielicznymi wy
jątkami, żadnej korzyści. Współczesny historyk, obserwujący naocznie
te wydarzenia, stwierdzał, że chłopom zdjęto powrozy, którymi byli
przywiązani do taczek, "za to przyprzężono ich łańcuchami do wozów".
Na całe 4 stulecia usunięto chłopa od jakiegokolwiek udziału w życiu
politycznym. Chłop stawał się jedynie istotą pracującą ciężko na roli,
płacącą podatki i dostarczającą żołnierzy do armii książęcych.
  Ważniejsze jednak były dalsze konsekwencje. Wielu współczesnych
widziało w wojnach chłopskich skutki głoszenia reformacji przez Lutra,
przeciw czemu sami powstańcy gorąco protestowali. W każdym razie
już w "12 artykułach" były zawarte prośby o głoszenie czystego słowa
bożego i wybieranie proboszczów przez gminy. Były to niewątpliwie
hasła przejęte od Lutra. Z początkiem wojen chłopskich oczy Niemców
skierowały się na Lutra, który wydał Wezwanie do pokoju w odpo
wiedzi na 12 artykułów chłopskich w Szwabii. W piśmie tym usiłował
wzywać do pokoju upominając zarówno książąt, jak i - surowiej je
szcze - chłopów. Przyznając, że pewne ich żądania są usprawiedliwione, 
odmawiał im prawa upominania się o nie na drodze rewolucji.
  Pod wpływem jednak bezpośredniego zetknięcia się z powstańcami,
gdy podejmowane przez niego próby uspokojenia zawiodły, a równo
cześnie doszło do ostrych nieporozumień między reformatorem a Munzerem, który 
nie przebierając w słowach atakował "papieża z Wittenbergi", Luter zmienił swe 
stanowisko wobec powstańców. W piśmie
Przeciw rabującym i mordującym bandom chłopskim stwierdzał m.in.,
że "człowiek, któremu można dowieść, że się buntuje, jest tym samym
banitą według prawa boskiego i cesarskiego, toteż ten, kto pierwszy
może go zabić, ma prawo po sobie i czyni dobrze". Zarzucając chłopom, że 
zmuszają niewinnych ludzi do współudziału w powstaniu, wzy
wał książąt do akcji. "Kłuj, bij, dław tu, kto może. Jeśli poniesiesz
śmierć przy tej okazji, chwała ci. Szczęśliwszej śmierci nie mógłbyś
oczekiwać. Albowiem umrzesz w posłuszeństwie słowu bożemu, w
służbie miłości, ratując bliźniego z piekła i więzów szatana".
  Nie wdając się w subtelności pojmowania przez Lutra Kościoła
Chrystusowego, trzeba stwierdzić, że początkowo pod wpływem roz
praw z prorokami zwikawskimi, następnie pod wrażeniem powstania
chłopskiego zmienił on swe poglądy na możliwość stworzenia organiza
cji kościelnej jedynie na podstawie gminy, zespołu wiernych, podobnie
jak zmienił swe poglądy na tolerancję. W tej ostatniej sprawie począt
kowo głosił: "chcę, by nikt nie stosował przymusu i gwałtu, ponieważ
wiara jest wolna i dobrowolna i winna być przyjęta bez przymusu".
Obecnie, przerażony tym, że w masach istnieją tendencje, które uwa
żał za anarchiczne, gotów był zgodzić się, by władza świecka przejęła
w swe ręce kontrolę nad sprawami religijnymi. Uważając, że jedynie
władza świecka ma dość siły w ręku, przyznawał państwu możność
i prawo występowania przeciw inaczej w kwestiach religijnych myślą
244



cym, albowiem jak już wówczas stwierdzał: "w każdym kraju może być
głoszona tylko jedna nauka".
  Było to naturalnie wyraźne przyznanie państwu zwierzchności nad
nowym kościołem i jego organizacją. Pamiętajmy jednak, że w tej dzie
dzinie władza państwowa uczyniła pierwszy krok, gdyż już wiosną 1526 r.
elektor saski nakazał wizytację kościołów. Luter zaakceptował to cał
kowicie i jesienią tego roku zaproponował wręcz elektorowi saskiemu
wzięcie w swe ręce organizacji nowego kościoła w swym państwie, al
bowiem - jak pisał - ludzie przestali cokolwiek dawać książętom,
żyją "jak wieprze", "każdy czyni, co chce", wzywał więc elektora, by
wysłał wizytatorów, którzy by zorganizowali życie kościelne i parafie.
W 1528 r. ukazała się instrukcja w sprawie wizytacji kościołów spisana
przez Melanchtona, a zaakceptowana przez Lutra, która dotyczyła za
równo nauki, jak i organizacji nowego kościoła przez władzę państwową.
  Rzecz jasna, że tym samym Luter uczynił krok o niesłychanej doniosłości i 
znaczeniu dla całego narodu niemieckiego, którego przecież
większa część przyjmie protestantyzm i przyzwyczai się widzieć we wła
dzy świeckiej również i władzę duchowną.

DALSZY ZAMĘT IDEOLOGICZNY W NIEMCZECH

  Uspokojenie chłopów i zdławienie powstań było sprawą stosun
  kowo prostą. Ruch ideologiczny, który był jakby drugą stroną ruchu
  chłopskiego, nie dał się tak łatwo uspokoić. Przez dłuższy czas w Niem
  czech rozwijały się różnego rodzaju odłamy religijne, czerpiące swe siły
  z pierwotnych poglądów Lutra, z czasem oddalające się znacznie od
  oficjalnego luteranizmu, przybierając postacie różnych sekt, które tru
  dno tu wszystkie dokładnie omawiać. Jedną z najpoważniejszych było
  wyznanie organizowane w sąsiedniej, niemieckiej Szwajcarii przez tam
  tejszego reformatora Ulryka Zwingliego.
  Zwingli, urodzony w 1484 r., studiował na uniwersytetach w Wied
  niu i Bazylei, zapoznając się głównie z literaturą antyczną. Nie odbywszy 
studiów teologicznych, został mając 22 lata wybrany proboszczem
  w Glarus. Z czasem przeszedł do Zurychu, gdzie zarówno skutkiem zetknięcia 
się z nauką Lutra, jak i samodzielnych studiów zerwał z nauką
  katolicką i w 1523 r. sformułował główne swe tezy. Opierając się na
  Piśmie św. wystąpił on przeciw papiestwu, mszy św. , zakonom, celiba
  towi. Szczególnie ostro wypowiedział się przeciw sakramentom, zwła
  szcza sakramentowi ołtarza.
  Nauka Zwingliego, która w 1525 r. zwyciężyła w Zurychu, poczęła
  się rozszerzać w innych kantonach szwajcarskich, powoli zaś przedosta
  wała się do Niemiec. Po obu stronach odezwała się chęć doprowadze
  nia do porozumienia między reformatorami, jednak nie dało to rezulta
  tu. Próbna rozmowa między obu działaczami w Marburgu wykazała za
  sadnicze różnice między Lutrem a Zwinglim (1529). Wprawdzie Zwin
  gli ustąpił dość szybko z widowni, albowiem padł w walce z katolickimi
  górskimi kantonami szwajcarskimi w bitwie pod Kappel 11 X 1531 r.,
  245



jego następca jednak, Henryk Bullinger, nie doszedł do porozumienia
z Lutrem i w 1536 r. sformułował główne zasady tzw. pierwszego wyznania 
helweckiego (Confessio helvetica prior).
  Jeszcze zanim Zwingli zwyciężył w Zurychu, utworzyła się w tym
mieście grupa ludzi, którzy pod przywództwem zdolnych humanistów
poczęli kształtować inne, różniące się od nauki Zwingliego poglądy.
Głosili oni konieczność stworzenia kościoła z ludzi wybranych ("świętych"), w 
przeciwieństwie do oficjalnego, podległego władzy miejskiej
czy państwowej, organizmu kościelnego. Zwolennicy tego ruchu, na
wiązującego w pewnej mierze do ideologii Munzera, wywodzili się
głównie z kół drobnomieszczańskich i plebejskich. Uznawali oni teore
tycznie władzę państwową, jednak odrzucali zasadę rozszerzania swej
ideologii na drodze przymusu, zakazywali też swym wyznawcom przyj
mowania urzędów państwowych. Zewnętrznym symbolem ich poglą
 dów było odrzucanie chrztu dzieci i wprowadzanie zasady chrztu ludzi
dorosłych, świadomych tego, co robią. Nazywano ich z tej racji anabaptystami.
  Władze miejskie Zurychu odniosły się do wyznawców tej sekty nie
oczekiwanie ostro, stosując wobec nich karę śmierci przez utopienie.
W wyniku tego sekta ta została kompletnie rozproszona w latach
1526-1527, po czym ci, którzy uszli prześladowaniom, rozprzestrzenili
się w innych prowincjach niemieckich - w Alzacji, Nadrenii, Palatyna
cie, Wirtembergii. Ważnymi ośrodkami ruchu stają się Strasburg i Augsburg. W 
1527 r. w tzw. artykułach szletheimskich wyznawcy anabap
tyzmu skodyfikowali zasady takie, jak odrzucenie chrztu dzieci, wolny
wybór duchownych, odmowa posługiwania się mieczem, odmowa składania przysięgi 
itp. Odseparowanie się zwolenników tej sekty od zepsutego świata było utopijną 
próbą stworzenia nowej, lepszej społeczności ludzkiej.
  Anabaptyści spotkali się ze zdecydowaną wrogością władz. W 1529 r.
mandat Karola V przewidywał karę śmierci na wyznawców anabaptyz
mu. Surowe zarządzenia, notabene w wielu wypadkach nie wykonywa
ne, nie przeszkodziły dalszemu rozszerzaniu się anabaptyzmu. Jego
zwolennicy występują ostro przeciw prześladowaniu heretyków. Z pew
nym opóźnieniem (w latach 1528-1532) przyjmowało się nowe wyzna
nie w miastach północnych Niemiec, przy czym towarzyszyły temu tar
cia między patrycjatem rządzącym wówczas w tych miastach a rzemie
ślnikami skupionymi w cechach. Anabaptyści wykorzystywali te okazje
i w wielu wypadkach zyskiwali w tych miastach dość duży wpływ. Rów
nocześnie przyjmował się anabaptyzm w miastach Niderlandów, jak
Amsterdam, Lejda, Haarlem, Deventer i in.
  Uderzający jest fakt, że zazwyczaj kwietystycznie i pokojowo usposobieni 
anabaptyści w nowych dla nich warunkach stawali się czasem
aktywni i wojowniczy. W 1534 r. opanowali rządzone już przez rzemie
ślników miasto Munster w Westfalii i zmusili władze miejskie do przy
znania im pełnej swobody wyznania. Na wiadomość o tym przybyły tu
liczne rzesze anabaptystów z różnych stron Niemiec i Holandii, co 
246



pozwoliło im z czasem całkowicie opanować sytuację i stworzyć tu "nowe 
Jeruzalem" pod kierownictwem najpierw piekarza, proroka Jana
Matthijsa, a po jego śmierci Jana z Lejdy. Próbowano tu stworzyć
nowe społeczeństwo. Wprowadzono zakaz chrztu dzieci, wygnano ludzi
zamożnych, z czasem zaś, powołując się na przykłady ze Starego Testa
mentu, wprowadzono wielożeństwo. Jesienią 1534 r. okrzyknięto Jana
z Lejdy królem. Radykalne zachowanie się anabaptystów wywołało ry
chło reakcję książąt. Jesienią 1534 r. biskup Munsteru Franciszek von
Waldeck przystąpił do oblężenia miasta, które zaopatrzone dość do
brze w żywność broniło się z niesamowitym uporem. Dopiero w czer
wcu 1535 r. wojska biskupie wtargnęły do miasta urządzając rzeź
obrońców. Jana z Lejdy torturowano w okrutny sposób, potem ścięto,
a ciało jego wywieszono w żelaznej klatce na wieży kościelnej.
  Katastrofa miasta Munster zaciążyła silnie na dalszym rozwoju sekt
protestanckich w Niemczech. Odtąd obserwujemy wśród nich zwrot ku
tolerancji i spirytualizmowi. Przedstawicielem tego kierunku i twórcą
nowego odłamu anabaptystów był Menno Simons rodem z Fryzji. po
tępił on stanowczo nadużycia w Munster. Prześladowany i ścigany (za
głowę jego wyznaczono cenę 100 florenów), pędził żywot tułacza, głosząc 
wszędzie idee pacyfistyczne. "Odrodzeni - pisał - nie idą na
wojnę i nie walczą. Są oni dziećmi pokoju, które zamieniły miecz swój
na lemiesz, a lance na sierpy... Oddają co cesarskie cesarzowi, a co
boskie Bogu". Zwolenników Simonsa, którzy rozprzestrzenili się mimo
prześladowań w północnych Niemczech, nazywano potem mennonitami.
  Wśród działaczy religijnych w Niemczech należy jeszcze wymienić
Sebastiana Francka (1491-1542) z Donauw rth. Kładąc nacisk na oso
bisty wysiłek człowieka oświeconego rozsądkiem, wzywał on do walki
z egoizmem ludzkim i poddania się nauce Chrystusa. Przekonany o
tym, że na świecie jest więcej ludzi złych niż dobrych, znając dobrze
swych ziomków, patrzał z pesymizmem w przyszłość. "Świat chce i
musi mieć papieża - pisał - by w służbie u niego wierzyć we wszyst
ko, nawet gdyby trzeba go wykraść lub wykopać z ziemi; a gdyby mu
go codziennie zabierano, wyszuka sobie wnet innego".
  W wyraźnie spirytualistycznym kierunku szedł szlachcic śląski Kas
per Schwenckefeld (1489-1561). Autor wielu pism, uznany przez lute
ran za anabaptystę, pędził żywot tułaczy. Kładł on duży nacisk na życie
pobożne i prawe, albowiem uczynki człowieka świadczą o jego poboż
ności. Pisma jego cieszyły się dużą popularnością, zwłaszcza u ludzi
szukających własnej drogi zbawienia.

SYTUACJA ZEWNĘTRZNA NIEMIEC.
UMOCNIENIE SIĘ REFORMACJI

  Ktokolwiek śledzi rozwój protestantyzmu w Niemczech, musi nie
uchronnie zadać sobie pytanie, dlaczego władza centralna w Niemczech
po wydaniu dekretu w Wormacji skierowanego przeciw luteranizmowi
247



nie interweniowała następnie i pozwalała spokojnie rozwijać się ru
chowi reformacyjnemu. Otóż przyczyną takiego stanu rzeczy było to,
że ówczesny cesarz niemiecki, Karol V Habsburg, był w gruncie rzeczy
bardziej królem Hiszpanii niż cesarzem niemieckim, że pierwsze lata
swych rządów poświęcił próbom odzyskania dziedzictwa swych przod
ków, mianowicie Burgundii, potem zaś realizacji marzeń o uniwersal
nym cesarstwie. Obie te tendencje doprowadziły do wojen toczonych
głównie na terenie Włoch z rywalem cesarza, Franciszkiem I, królem
francuskim.
  Walki te zaczęły się w 1521 r. i toczyły się na ziemiach włoskich
oraz południowej Francji, przerywane kolejnymi pokojami. Ich prze
bieg nie należy właściwie do historii Niemiec, jednak nie sposób pomi
nąć pewnych faktów, skoro ich skutki dały się odczuć w Niemczech.
Tak więc trzeba stwierdzić, że 24 II 1525 r. wojska francuskie poniosły
druzgocącą klęskę pod Pawią, przy czym sam król francuski dostał się
w ręce cesarza i powędrował jako jeniec do Hiszpanii. W 1526 r. Ka
rol V podyktował pokonanemu warunki pokojowe w tzw. pokoju mad
ryckim z dnia 19 XII 1526 r.
  Konieczność zajęcia się do tego czasu wyłącznie sprawami wojenny
mi, dbanie o należyte zaopatrzenie armii, stałe mobilizowanie, zresztą
nie zawsze z powodzeniem, wielkich sum pieniężnych na opłacenie ar
mii sprawiły, że Karol V nie mógł zajmować się bliżej sprawami Rzeszy
i reformacji.
  Zajęty Hiszpanią, gdzie jeszcze w 1520 r. na dobitkę wybuchło gro
źne powstanie tzw. communeros, Karol V zdecydował się w 1521 r. od
stąpić swemu 18-letniemu bratu Ferdynandowi władzę książęcą nad
obiema Austriami, Styrią, Karyntią i Krainą. W następnym roku Ferdynand został 
regentem wszystkich posiadłości habsburskich w Rzeszy,
co oznaczało przejęcie przez niego władzy w Alzacji, Bryzgowii i Wirtembergii.
  Młody władca krajów habsburskich w Niemczech nie był dość silny,
by podjąć walkę z protestantami, tym bardziej że przez jakiś czas miał
sporo roboty ze zwalczaniem silnych w jego krajach ruchów chłop
skich, a wobec coraz wyraźniej zarysowującego się niebezpieczeństwa
tureckiego od wschodu musiał rachować na pomoc stanów niemieckich.
  W związku z tym wszystkim, wobec dalszego rozszerzania się nauki
Lutra wśród ludności niemieckiej, nie było mowy o przeprowadzeniu
edyktu wormackiego na terenie całych Niemiec. Realizowano jego po
stanowienia jedynie w niektórych księstwach, gdzie z tych czy innych
względów książęta trwali przy katolicyzmie i mieli dość siły, by wystą
pić przeciw nowatorom.
  Rozszerzaniu się nowej nauki sprzyjał również fakt, że wielu jej
zwolenników nie uważało, by przyjęcie zasad Lutra było równoznaczne
z zerwaniem z Kościołem katolickim. W gruncie rzeczy nie zamierzano
dokonywać podziału Niemiec na dwa wrogie wyznania i żywiono na
dzieję, że albo synod ogólnoniemiecki, albo też sobór ogólnochrześci
jański doprowadzi do uleczenia nadużyć w Kościele i przywróci jedność
248



wyznaniową w Niemczech. Cesarz był przeciwnikiem synodu narodo
wego i myślał o ogólnym soborze. O tym jednak, by mógł wolę swą
narzucić stanom niemieckim i powstrzymać do tego czasu rozwój nowej
nauki, trudno było myśleć.
  Na sejmie 1526 r. w Spirze stany niemieckie uznały, że do czasu
zgromadzenia ogólnego soboru władcy będą mogli wobec swych podda
nych postępować w sprawach religijnych według własnego sumienia.
Cesarz nie mógł w danym momencie zdobyć się na bardziej stanowcze
posunięcia wobec stanów. W chwili bowiem odbywania sejmu Franciszek I, król 
francuski, przebywał już we Francji i uznawszy się za niezobowiązanego do 
przestrzegania postanowień traktatu madryckiego
przygotowywał się do nowej rozprawy z cesarzem. Dwa dni po za
mknięciu sejmu doszło do strasznej klęski wojsk węgierskich pod Mo
haczem i w związku ze śmiercią króla węgierskiego na polu walki Fer
dynand zgodnie z traktatem wiedeńskim zawartym w 1515 r. z Jagiello
nami musiał myśleć o zapewnieniu sobie korony węgierskiej oraz
o zmobilizowaniu poważniejszych sił do walki z Turkami. Rok później
wobec zbliżenia się papieża Klemensa VII do Francji wojska cesar
skie, złożone z oddziałów hiszpańskich i landsknechtów niemieckich,
zdobyły w 1527 r. i złupiły stolicę chrześcijaństwa Rzym. Doprowa
dziło to do znacznego upadku powagi papiestwa, przez co sytuacja
zwolenników nowego wyznania w Niemczech stawała się bardzo korzystna.
  Lata następne przyniosły dalszy rozrost reformacji. Jak wiemy, jako
drugie państwo niemieckie po Saksonii przyjęła luteranizm w 1526 r.
Hesja. W 1527 r. stworzono tu pierwszy protestancki uniwersytet w
Marburgu. W 1529 r. przyjęło luteranizm hrabstwo Mansfeld, księstwa
Brunszwik-Luneburg i Brunszwik-Kalenberg. Luteranizm przyjęły też
ważniejsze miasta, jak wcześniej jeszcze Strasburg i Norymberga,
z czasem Kempten, Heilbronn i inne. Również księstwo Wirtembergii
249



było do gruntu przepojone nową nauką. W sumie więc w centrum Nie
miec powstawał poważny blok państw oświadczających się za reforma
cją. Z czasem nowe prądy zyskały poparcie w bogatych miastach północy - 
Bremie, Hamburgu. Protestancki wreszcie stał się Szlezwik-Holsztyn.
  Czując się coraz pewniej, przystąpili protestanccy książęta do prze
prowadzenia reformy kościelnej w swych krajach, przy czym przepro
wadzali ją przy pomocy samego Lutra. Ten oddając, jak widzieliśmy,
władzę nad swym wyznaniem w ręce książąt, nawiązywał początkowo
do średniowiecznej tradycji, na mocy której w wypadku załamania się
władzy kościelnej książęta mieli prawo do ingerencji w stosunki ko
ścielne. Przy tym wszystkim zrazu myślał o ingerencji książąt w sprawy
organizacji Kościoła. Gdy jednak na mocy ułożonych i zaakceptowa
nych przez Lutra instrukcji wizytacyjnych książęta przystąpili do kon
trolowania stosunków kościelnych, szybko okazało się, że praktycznie
zabierali oni głos, i to decydujący, w wypadkach ideologicznych sporów
księży protestanckich. "W ten sposób stały się luterańskie kościoły czę
ścią władzy państwowej, w której szerokie masy ludności zostały po
zbawione jakiejkolwiek aktywnej roli w sprawach kościelnych, ale też
i duchowni zostali poddani kontroli i uzależnieni od książąt i ich dorad
ców". Rzecz oczywista, wzmocniło to silnie władzę książąt, którzy sta
wali się panami sumień swych poddanych, podwójnymi zwierzchnikami
w sprawach świeckich i kościelnych.
  Do tego dochodziła jeszcze  dalsza sprawa. Wizytacje stawały się dla
książąt okazją do zajmowania majątków kościelnych, przy czym stoso
wano tu różne metody. W Saksonii np. jedynie małą część pozosta
wiono w rękach gmin jako materialną podstawę do utrzymania kościołów, szkół i 
zakładów dobroczynnych, lwią część natomiast zabrało pa
ństwo, by je następnie wobec dużego zadłużenia skarbu sprzedać wię
cej dającemu. W Hesji zabrano na rzecz państwa, zwiększając domeny
państwowe, około 40% majątków kościelnych, około 50% oddano na
fundusz kościelny dla utrzymania kościołów i pozostających pod opieką
Kościoła instytucji, jak szkoły i szpitale.
  W ten sposób przeprowadzenie reformacji wpłynęło podwójnie na
wzmocnienie władzy książęcej. Złączenie władzy duchownej ze świe
cką przyczyniło się do poważnego wzrostu autorytetu książąt w Niem
czech, stało się podstawą późniejszego bezwzględnegu uznania "derGottgewollten 
Obrigkeit", natomiast sekularyzacja dóbr kościelnych
wzmocniła materialnie władzę książąt, którzy oświadczyli się za refor
macją. W jakimś też stopniu pogłębiła zarysowujący się już od jakiegoś
czasu proces rozbicia politycznego Niemiec.
  Umacnianie się reformacji w Niemczech mimo wewnętrznego jej
rozbicia, o czym pisaliśmy wyżej, postępowało spokojnie naprzód,
albowiem przez następne po sejmie spirskim lata cesarz był nadal za
jęty wojną z Francją, Ferdynand zaś sprawami węgierskimi i   oraz po
ważniejszym zagrożeniem dziedzicznych krajów habsburskich przez
Turków.
250



  Dopiero wobec zarysowującego się porozumienia między cesarzem
i papieżem, spodziewanym zakończeniem wojny na zachodzie zdecydo
wano się na zwołanie nowego sejmu Rzeszy w Spirze wiosną 1529 r.
Występujący w imieniu cesarza arcyksiążę Ferdynand zażądał zawiesze
nia poprzedniego postanowienia z 1526 r., wstrzymania zmian w spra
wach religijnych i przywrócenia pełnej jurysdykcji biskupiej. Propozy
cję tę przyjęli znaczną większością katoliccy książęta. Wówczas zapro
testowali zwolennicy reformacji, powołując się na to, że przyjęte jed
nomyślnie postanowienie poprzedniego sejmu może być zawieszone je
dynie jednomyślną uchwałą sejmu. "W sprawach dotyczących czci
Boga i zbawienia naszych dusz każdy musi za siebie odpowiadać przed
Bogiem i nie może się usprawiedliwiać uchwałą większości czy mniej
szości" - brzmiała uchwała występujących w obronie ńowatorstwa re
ligijnego. Protest podpisali elektor saski Jan, landgraf heski Filip, mar
grabia Jerzy HohenzollernAnsbach, ks. Wolfgang Anhalt i poseł księ
cia brunszwickiego. Poza tym podpisało protest 14 miast, pomiędzy
nimi Strasburg, Norymberga, Ulm, Memmingen, N rdlingen, Heil
bronn. Podpisując tę deklarację walczono w obronie decyzji władz
w sprawach religii. W żadnym wypadku nie przyznawano prawa do ta
kiej decyzji sumienia podwładnym. Ta protestacja różnowierców nie
mieckich otwarła nowy okres w dziejach reformacji, w każdym razie
sprawiła ona, że zwolenników tej protestacji nazywano odtąd prote
stantami, rozumiejąc pod tym pojęciem nie tylko samych luteran.
  Protestujący bowiem nie tworzyli jednomyślnej grupy. Jak wiemy,
nie wszyscy przedstawiciele nowego ruchu uznawali w pełni tezy Lutra.
Wobec niebezpieczeństwa, na które protestujący w Spirze się narażali,
próbowano zawiązać sojusz w celu wspólnej obrony, równocześnie też
podjęto próby porozumienia między głównymi reformatorami, Lutrem
i Zwinglim. Próby te, dokonywane pod patronatem landgrafa heskiego,
doprowadziły wprawdzie jeszcze w 1529 r. do rozmów religijnych na
zamku w Marburgu, jednakowoż pożądanych rezultatów nie przyniosły. Kamieniem 
obrazy było różnorakie tłumaczenie istoty sakramentu
ołtarza, Luter bowiem uznawał, że w sakramencie tym przebywa Chry
stus ciałem i duchem, Zwingli zaś nie godził się na tak dosłowne tłu
maczenie słów Ewangelii. Tym samym w łonie protestantyzmu w
przededniu oczekującej go dalszej walki zabrakło tak potrzebnej mu
jedności.
   Tymczasem sytuacja cesarza stawała się coraz korzystniejsza.
3 VIII 1529 r. zawarto w jego imieniu pokój w Cambrai, który zakoń
czył na jakiś czas walki na zachodzie. Poprzednio w 1527 r. brat cesa
rza, Ferdynand, został królem Czech i Węgier. Wprawdzie w 1529 r.
doszło do oblężenia Wiednia przez Turków, miasto jednak zdołało się
obronić, a z nadchodzącą zimą sułtan wycofał się spod jego murów.
Pierwej jeszcze zawarł cesarz porozumienie z papieżem gwarantujące
panowanie hiszpańskie we Włoszech. W tej sytuacji cesarz uznał, że
może podjąć próbę pogodzenia skłóconych stanów na sejmie, który
zwołał na wiosnę do Augsburga.
251



  Sejm otwarto dopiero po przybyciu cesarza w czerwcu 1530 r. Katolicy 
przedstawili ułożone przez Jana Ecka punkty, w których atakowali
poglądy protestantów. W gruncie rzeczy po obu stronach istniała goto
wość do porozumienia. Ponieważ Luter jako banita nie mógł się zjawić
przed obliczem cesarza, powierzono Melanchtonowi ułożenie wyznania
wiary, tzw. potem Confessio Augustana. Melanchton, który pozostawał
pod wrażeniem postępującego moralnego rozprężenia w kraju, postarał
się o to, by ułożona przez niego konfesja była jak najmniej bojowa.
Opuścił też w tekście szereg spraw drażliwych, jak sprawę władzy pa
pieskiej, nauki o odpustach, ilości uznawanych sakramentów. Całą
różnicę między luteranizmem a katolicyzmem starał się sprowadzić do
spraw takich, jak małżeństwo księży, sakrament ołtarza pod dwoma
postaciami. "Nie mamy żadnych dogmatów, które różniłyby się od
nauki Kościoła katolickiego" - zapewniał nuncjusza apostolskiego
Campeggio.
  Oficjalna odpowiedź katolików, tzw. konfutacja, przygotowana
przez Jana Ecka, nie stanowiła podstawy do dyskusji. Cesarz uważał,
że przedstawiając konfutację tym samym rozprawił się z poglądami
protestantów, zażądał też od nich przyjęcia jej, co naturalnie spotkało
się ze sprzeciwem. Protestanci nie wystąpili na sejmie zjednoczeni.
Cztery miasta, mianowicie Strasburg, Konstancja, Lindau i Memmingen, uznały, 
że nie mogą akceptować konfesji Melanchtona, i ułożyły
swoją własną, którą określono jako konfesję czterech miast (Confessio
tetrapolitana). Poza tym również Zwingli przysłał swe tezy. Gdy prote
stanci opuścili sejm, stany katolickie podjęły uchwałę, w której we
zwano do wstrzymania się od wszelkich nowości, do oddania zabranych
dóbr kościelnych, karania małżeństw księży, wreszcie do wprowadzenia
cenzury. Stany protestanckie miały się podporządkować tym zarządze
niom do kwietnia następnego roku.
  W gruncie rzeczy cesarz zdawał sobie sprawę z tego, że protestan
tów zmusić do przestrzegania uchwał sejmu mógłby jedynie orężem,
tymczasem okoliczności nie pozwalały jeszcze na zbrojną rozprawę.
Cesarz wiedział, że wszelkie wewnętrzne walki w Rzeszy mogą być wy
korzystane przez króla Francji, króla Anglii Henryka VIII, czy też
przez papieża, że ziemiom habsburskim nadal grozi niebezpieczeństwo
ze strony Turcji i że książęta katoliccy nie będą się spieszyli z udziele
niem mu pomocy, by tym samym nie przyczynić się do wzmocnienia
jego władzy, co przecież w jakimś stopniu byłoby i dla nich groźne.
  Niemniej protestanci obawiali się poważnie akcji cesarza przeciw
reformacyjnemu ruchowi i już na sejmie wysuwali projekty porozumie
nia w celu obrony wyznawców nowych kierunków. Luter, aczkolwiek
początkowo niechętny zbrojnej akcji przeciw władzy, dał się przekonać
prawnikom saskim, że książęta właściwie mają prawo współrządzenia
z cesarzem i wobec tego mogą przeciw cesarzowi wystąpić. W końcu
też wiosną 1531 r. zawiązano sprzysiężenie protestanckich stanów, tzw.
Związek Szmalkaldzki. Przystąpili do niego elektor saski Jan, landgraf
252



heski Filip, ks. Filip z Brunszwik-Grubenhagen i ks. Ernest Brunszwik-
Luneburg, ks. Wolfgang AnhaltBernburg, hrabiowie Gebhard i Albrecht Mansfeld, 
wreszcie 11 miast, wśród nich obok objętych z dawna reformacją Strasburgu, 
Ulmu, Konstancji, również i miasta północne - Lubeka, Brema.
Cesarz tymczasem, wobec niebezpieczeństwa tureckiego zmuszony
  do zwrócenia się do stanów z prośbą o pomoc, zgodził się w 1532 r. na
  "rozejm norymberski", na mocy którego aż do soboru przyznano pro
  testantom spokój, zakazując wszelkiego użycia siły w sprawach religij
  nych. W zamian za to stany niemieckie zdobyły się na wystawienie
  większych sił dla obrony przed Turkami. Dzięki temu istotnie pod wo
  dzą cesarza i uprzednio (w 1531 r.) wybranego królem rzymskim Ferdy
  nanda I stanęła znaczna armia, co skłoniło sułtana Sulejmana I do re
  zygnacji z poważniejszego uderzenia na kraje Habsburgów. Zaraz po
  tem cesarz udał się do Hiszpanii, gdzie przebywał prawie 10 lat zajęty
  wojnami z Francją, wyprawami na Tunis.
  W okresie tym nastąpiło dalsze rozszerzanie się protestantyzmu w
  Niemczech. W 1534 r. poprzednio wygnany książę wirtemberski Ulryk
  odebrał przy pomocy landgrafa heskiego swe księstwo Austrii. Ferdy
  nand musiał ten fakt uznać i nie mógł przeciwdziałać równoczesnej
  protestantyzacji tego kraju. W tym samym roku przeprowadzili refor
  mację na Pomorzu książęta pomorscy Barnim XI, władca księstwa
  szczecińskiego, i Filip I, władca księstwa wołogoskiego. Nieco później
  zwyciężył protestantyzm w krajach brandenburskich. Już w 1537 r.
  przeszedł na protestantyzm margrabia Jan Hohenzollern z Kostrzyna,
  władający na terenach dzisiejszej Ziemi Lubuskiej, w pewnych posia
  dłościach Dolnego Śląska i na Łużycach. Joachim II, elektor branden
  burski, rządzący we właściwej Brandenburgii, przyjął w 1539 r. komu
  nię pod dwoma postaciami, po czym oficjalnie przeszedł na luteranizm,
  przejął władzę nad krajowym kościołem w 1543 r. i skonfiskował mają
  tki kościelne na rzecz skarbu państwa. W 1539 r. przyjęto reformację
- w części Saksonii będącej w rękach linii albertyńskich Wettynów; w
  tym samym roku przeprowadzono zmiany w kościele w księstwach
 Brunszwik-Grubenhagen i Brunszwik-Kalenberg. W Szlezwiku i Holsztynie 
protestantyzm przyjął się w latach 1533-1541.
  W ten sposób mniej więcej około 1540 r. całe niemal północne
  i środkowe Niemcy przeszły na protestantyzm. W 1544 r. przyjął prote
  stantyzm również Palatynat. Oficjalnie jedynie Bawaria, kraje austria
  ckie i niektóre terytoria biskupie pozostały przy katolicyzmie.
  Fakt tak poważnego rozszerzenia się nowego wyznania wzmacniał
  u protestantów samopoczucie i gotowość bronienia swych nowych prze
  konań. Było rzeczą charakterystyczną, że aczkolwiek dotąd z naciskiem
  podkreślano, iż o nauce religii w Niemczech mial o ostatecznie zadecy
  dować na soborze ogólnokatolickim, to jednak gdy papież Pawel III w
  1536 r. zdecydował się zwołać sobór na rok 1537, protestanci ustosunkowali 
się do tego soboru negatywnie. Luter zredagował wówczas tzw.
  artykuły szmalkaldzkie, zawierające zarówno te punkty, w których nie
  zamierza ustąpić, jak i te, nad którymi gotów jest dyskutować. Niemniej
  253



ustosunkował się wrogo do samego soboru uważając, że tam "bę
dziemy musieli stanąć nie przed cesarzem i świecką zwierzchnością, ale
przed papieżem i diabłem, który zamierza nie słuchać, ale krótko potępić, 
mordować i zmusić do bałwochwalstwa". Związek Szmalkaldzki
nie przyjął nawet bulli z zaproszeniem na sobór i tym samym odmówił
brania w nim udziału. Było to jednak bez znaczenia, ponieważ wbrew
zapowiedzi sobór nie zebrał się w tym roku.
  Wobec trudności związanych ze zwołaniem soboru podjęto ze
strony cesarza próby dojścia do porozumienia na drodze bezpośrednich
rozmów między katolikami a protestantami. Zaczęto rozmowy w Hagenau, potem w 
Wormacji, by wreszcie podjąć je po przybyciu cesarza
do Niemiec na sejm w kwietniu 1541 r. w Ratyzbonie. Rozmowy pro
wadzili Jan Eck, kardynał Contarini jako legat papieski, dwaj przejęci
duchem erazmiańskim katoliccy teologowie Gropper i Pflug, po stronie
protestantów Melanchton, Marcin Bucer i inni. Początkowo doszło do
uzgodnień w kilku zasadniczych sprawach, dość szybko jednak poka
zało się, że o szczerym porozumieniu nie ma mowy.
  Rosnący we wpływy i znaczenie w Niemczech obóz protestancki był
jednak daleki od jedności. Abstrahując od nieporozumień czysto teolo
gicznych między obozem szwajcarskim a luterańskim, istniały nieporo
zumienia między książętami niemieckimi i w innych dziedzinach. W całej pełni 
pokazywała się konsekwencja przyznania przez protestantyzm
decydującej władzy w sprawach kościelnych poszczególnym książętom.
Tak więc organizując kościół zreformowany w swym państwie Joachim II,
elektor brandenburski, zatrzymywał pewne obrzędy i zwyczaje ka
tolickie. Duchownym swym oświadczył, że chce móc mówić: "credo
sanctam catholicam ecclesiam", a nie "ecclesiam romanam", czy też
"wittenbergensem". W związku z tym politykował z Ferdynandem i nie
należał do Związku Szmalkaldzkiego. W Saksonii dochodziło do niepo
rozumień między elektorem a jego również protestanckim krewniakiem
w sprawie obsadzenia stanowisk biskupich. Wyznanie luterańskie mu
siało też ponosić konsekwencje związania swych losów z osobami ksią
żąt, wśród których brakowało jednostek wybitnych i troszczących się
o całokształt protestanckiego Kościoła.
  Jednym z najpoważniejszych rezultatów tego związania się z książę
tami była słynna sprawa podwójnego małżeństwa landgrafa heskiego
Filipa. Ten niewątpliwie zdolny władca posiadał bujny temperament i
szukał łatwych przygód u boku swej prawowitej żony. Gdy nieoczeki
wanie napotkał opór panny dworu jego siostry, niejakiej Małgorzaty
von der Saale, zdecydował się, nie chcąc opuszczać swej żony, z którą
miał już wiele dzieci, na drugi ślub. Sprawę przekazano do rozstrzyg
nięcia teologom, którzy zdawali sobie dobrze sprawę ze znaczenia Fi
lipa w obozie protestanckim. W związku z tym za zgodą Lutra, który
powołując się na Stary Testament stwierdził, że wielożeństwo nie naru
sza przepisów boskich, teologowie zgodzili się na podwójne małżeń
stwo Filipa. Wobec tego wiosną 1540 r. Filip wziął ślub ze swą ukocha
ną, popełniając tym samym wyraźną bigamię. Teologowie protestanccy
254



  prosili landgrafa, by ze względu na zgorszenie maluczkich zachowal
  sprawę w tajemnicy, ale rodzina drugiej żony nie była w tym zaintere
  sowana i sprawa stała się głośna w Niemczech.
  Według obowiązującego w Niemczech prawa winien był Filip ponieść karę 
śmierci za bigamię. W tej sytuacji ten gorliwy zwolennik
  Związku Szmalkaldzkiego poszukał porozumienia z cesarzem i podpi
  sał odpowiedni układ 13 VI 1541 r. Według niego cesarz brał landgrafa
  w swą specjalną opiekę i przebaczał mu wszystkie jego wykroczenia
  "przeciwko cesarskiemu prawu i ustawom", które dotąd popełnił. W
  zamian za to Filip zobowiązał się przeciwdziałać zbliżeniu się Związku
  Szmalkaldzkiego do Francji i Anglii oraz poprzeć działanie cesarza
  przeciw księciu kliwijskiemu.
  Sprawa ta mianowicie przedstawiała się następująco. Książę Wilhelm V
  na Julich-Kleve, do którego jeszcze należały księstwa Mark, Berg i 
Ravensberg, odziedziczył ostatnie autonomiczne księstwo niderlandzkie Geldern-
Zutphen, przez co uzyskał możność zamknięcia Karolowi V komuni
  kacji między centralnymi a północnymi prowincjami Niderlandów. Tym
  samym Geldria stanowiła cierń w oku cesarza Karola. Co więcej, książę
  Wilhelm, ożeniony z księżniczką francuską, zamierzał przejść sam do
  obozu reformacyjnego i w dodatku poprzeć starania elektora kolońskiego,
  arcybiskupa Hermanna von Wied, o przyjęcie do Związku Szmalkal
  dzkiego. Ten to arcybiskup zamierzał przy tej sposobności przejść na pro
  testantyzm i równocześnie sekularyzować księstwo biskupie. Tym samym
  groziło powiększenie zespołu protestanckiego w kolegium elektorów.
  Zapewniwszy sobie życzliwą neutralność landgrafa heskiego, zdecy
  dował się cesarz na energiczne działanie. Jesienią 1543 r. uderzył zna
  cznymi siłami na księcia Kleve. Pokonawszy go, zmusił go następnie
 do odstąpienia Geldrii, wyrzeczenia się związków z państwami obcymi,
  wreszcie do powstrzymania procesu reformacji religijnej w kraju. Tym
  samym również sytuacja arcybiskupa kolońskiego, który zresztą przy
  wprowadzaniu reformacji napotykał zdecydowany opór podległego mu
  duchowieństwa, uległa pogorszeniu. W roku następnym, gdy na doda
  tek zjawili się w mieście pierwsi jezuici, koła katolickie wezwały arcybi
  skupa do usunięcia wszelkich reform Kościoła. Sprawa przeciągnęła się
  jakiś czas, ostatecznie w 1546 r. papież ekskomunikował arcybiskupa
  Hermanna, po czym w następnym roku przy pomocy cesarza objął stolicę 
arcybiskupią w Kolonii dawny koadiutor Adolf v. Schaumburg.
  Wystąpienie cesarza przeciw księciu kliwijskiemu było niejako
  wstępem do dalszych działań przeciw protestantom. W 1544 r. we wrześniu 
cesarz zawarł z królem francuskim Franciszkiem pokój w Crespy,
  przez co miał niejako zabezpieczone tyły. Co więcej, Franciszek zobo
  wiązał się pomóc w dziele pozyskania książąt niemieckich z powrotem
  dla katolicyzmu. Z Turcją, która tymczasem opanowała już środkowe
  Węgry razem z Budą, zawarł cesarz rozejm w Adrianopolu jesienią
  1545 r. Wcześniej jeszcze zawarł porozumienie z papieżem Pawłem III,
  zapewniając sobie poważne subwencje pieniężne, m.in. z rocznych do
  chodów hiszpańskich kościołów.
255



  Było to zabezpieczenie się cesarza od zewnątrz. Później zajęto się
sprawami wewnętrznymi. Tak więc w czerwcu 1546 r. zawarto porozu
mienie austriacko-bawarskie. Podstawę tworzyły tu małżeństwa między
księciem bawarskim Albrechtem, następcą tronu w Bawarii, a Anną,
córką Ferdynanda, z perspektywą ewentualnego odziedziczenia przez
Wittelsbachów ziem austriackich. Równocześnie zrobiono książętom
bawarskim nadzieję na uzyskanie elektoratu po książętach Palatynatu.
Umówiono też małżeństwo drugiej córki Ferdynanda, Marii, z Wilhelmem, księciem 
Julich-Kleve. Największym jednak sukcesem dyploma
cji Karola V było pozyskanie sobie księcia saskiego z linii albertyńskiej,
Maurycego, który za cenę patronatu nad biskupstwami Magdeburga
i Halberstadtu oraz widoku na uzyskanie elektoratu saskiego obiecał
neutralność w przyszłej wojnie cesarza z protestantami. Jeśli jeszcze
dodamy, że elektor brandenburski Joachim II już dawniej przyrzekał
zachować się neutralnie, że paru książąt protestanckich pozyskano per
spektywą nadania im stanowisk dowódczych w wojsku cesarskim, to
zrozumiemy, że Karol V stawał do rozgrywki z protestantami w wyjąt
kowo korzystnej sytuacji.
  Sejm w Ratyzbonie, który zaczął się 5 VI 1546 r., doprowadził do
zupełnego rozbicia stanów na obóz katolicki i protestancki. Toteż ce
sarz był już zdecydowany rozpocząć wojnę. "Gdyby się czekało - pisał
do siostry Marii - byłoby wszystko stracone. . Okoliczności są sprzy
jające, albowiem [protestanci] są znużeni skutkiem prowadzonych
przez nich wojen i zbrojeń; ich poddani, a zwłaszcza szlachta, są nieza
dowoleni".
  W gruncie rzeczy sytuacja cesarza nie przedstawiała się początkowo
zbyt dobrze. W Ratyzbonie, w której się cesarz zatrzymał, miał przy
sobie stosunkowo słabe siły i uderzenie przeciwników mogło spowodo
wać poważne trudności dla jego wojsk. Wojska Związku Szmalkaldzkiego, 
aczkolwiek dość szybko zebrane, nie zdobyły się jednak na
energiczną akcję. Na skutek tego cesarz zdołał się w sierpniu połączyć
z wojskami przysłanymi przez papieża, a w połowie września z armią
przybyłą z Niderlandów pod wodzą zdolnego Maksymiliana Burena.
Tym samym Karol V posiadał liczebną przewagę nad protestantami.
Przez jakiś czas obie armie operowały nad górnym Dunajem, nie decy
dując się na rozprawę ostateczną. W listopadzie wojska protestanckie
wobec trudności finansowych i wiadomości o uderzeniu Maurycego
i Ferdynanda Habsburga na elektorat saski zdecydowały się na odwrót.
W ten sposób cesarz uzyskał przewagę w południowych Niemczech.
Poszczególne miasta poddawały mu się, płacąc ogromne kontrybucje.
Na skutek tego, że kontyngenty wojsk związkowych się rozbiegły, Fry
deryk, elektor Palatynatu, i Ulryk, książę wirtemberski, pozostali pra
wie bezbronni wobec wojsk cesarskich. Stary elektor musiał przeprosić
cesarza, dzięki czemu mógł nadal piastować swą godność. Podobnie
upokorzył się książę wirtemberski, który w dodatku musiał zapłacić
300 tys. guldenów.
  Losy wojny miały się ostatecznie rozstrzygnąć w Saksonii. Maurycy
256



odniósł tu początkowo pewne sukcesy, jednak gdy przybył ze swymi
wojskami elektor Jan Fryderyk, sytuacja jego stała się trudna. Elektor
nie zdobył się na energiczną akcję, nie wykorzystał gotowości miast
wschodnioniemieckich do przyjścia z pomocą. Wiosną nadciągnął do
Saksonii na czele wojsk cesarz Karol i 24 IV 1547 r. rozbił po krótkiej
walce pod Muhlbergiem wojska elektora saskiego, jego samego zaś
wziął do niewoli.
  Tym samym zdawało się, że cesarz, a z nim Kościół katolicki zwy
ciężyli w Niemczech. Nie darmo kazał się cesarz Tycjanowi namalować
na koniu w zbroi jako zwycięzca w tej bitwie. Niedługo potem poddał
się cesarzowi landgraf Filip i został również uwięziony. Elektora sas
kiego skazano na więzienie, zabierając mu niewielką część księstwa i
tytuł elektora, który przyznano Maurycemu.
  Luter nie dożył triumfu cesarza. Od dłuższego czasu trapiły go po
nure myśli, opanowała myśl o bliskiej śmierci. Już w 1530 r. pisał do
przyjaciela: "Zaprawdę sądzę, że życie moje zbliża się ku końcowi.
Świat nienawidzi i nie cierpi mnie. Mnie zaś mierzi świat, pogardzam
nim". Jego przeczucie nie miało się tak rychło sprawdzić. Jeszcze kilka
naście lat dane mu było patrzeć na realizację jego planów, w gruncie
rzeczy daleką od marzeń. Śmierć zaskoczyła go nagle w 1546 r. W nocy
z 27 na 28 lutego poczuł się źle i rankiem zmarł, jak się zdaje, skutkiem
choroby sercowej, w wieku lat 63.
  Zszedł ze sceny dziejowej człowiek, który odegrał wielką rolę w
Niemczech i w Europie. Słusznie powiedziano, że właściwie Luter nie
powiedział wiele nowego. Tak jednak bywa na ogół z nowatorami, al
bowiem w sprawach duchowych w licznych wypadkach chodzi nie tyle
o to, co się mówi, ale jak się mówi. Toteż słusznie zauważa Egon Friedell: 
"Wielki człowiek wypowiada właściwie myśli, które mógłby po
wiedzieć każdy, ale wypowiada je krótko i dobrze, z przejęciem i od
czuciem, jak nikt inny. Powtarza myśl aktualną, która drzemała w
wielu albo we wszystkich, powtarza ją jednak z tak porywającą siłą
przekonania i rozbrajającą prostotą, że myśl ta staje się. dobrem po
wszechnym". Sądzę, że to określenie wielkiego człowieka odnosi się w
pełni do Lutra.
  Warto wreszcie podkreślić, że wpływ, jaki Luter wywierał na współ
czesnych, byłby nie do pomyślenia bez wynalazku druku. Toteż chyba
niewiele przesadził wspomniany wyżej pisarz twierdząc, że Luter "jest
największym publicystą, którego wydał naród niemiecki, a 95 tez to
pierwsze nadzwyczajne wydanie w historii powszechnej".

NIEUDANE PRbBY ROZWIĄZANIA SPRAWY RELIGIJNEJ
PRZEZ CESARZA

  W chwili kiedy cesarz triumfował nad protestantami, w Trydencie
obradował sobór powszechny, który rozpoczął się w grudniu 1545 r.
Na soborze zjawiło się jedynie trzydziestu kilku biskupów z krajów ro
mańskich, nie było ani jednego biskupa niemieckiego. Sobór od pierw
257



szej chwili był przez zgromadzonych, zgodnie z życzeniem papieża,
traktowany jako zagadnienie wewnątrzkatolickie, wobec czego nie my
ślano o zaproszeniu protestantów, tym mniej o dyskusji z nimi. Już w
kwietniu 1546 r. podjęto uchwały dotyczące sprawy autorytetu Pisma
św., nauki o usprawiedliwieniu, w których zajęto stanowisko wyraźnie
sprzeczne ze stanowiskiem protestantów. Dość nieoczekiwanie, ku
oburzeniu cesarza, papież postanowił przerwać obrady soboru i prze
nieść jego posiedzenia (11 III 1547 r.) do Bolonii. Równocześnie wo
bec zatargów czysto politycznych zaostrzyły się stosunki między papie
żem a cesarzem do tego stopnia, że groził wybuch wojny.
  Sposób załatwienia sprawy na soborze, jak i przeniesienie go do Bo
lonii krzyżowały całkowicie plany cesarza, który obecnie po pokonaniu
protestantów chciał ich zmusić do udania się do Trydentu. Zgodnie też
z życzeniem cesarza biskupi uzależnieni od niego pozostali w Tryden
cie, tak że papież chcąc uniknąć schizmy zawiesił z początkiem 1548 r.
dalsze obrady soboru.
  Tym samym cesarz uznał, że ułożenie stosunków w Kościele musi
załatwić on sam. Miało to nastąpić na sejmie zwołanym do Augsburga
w jesieni 1547 r. Skłócony z papieżem, pełen pogardy dla książąt nie
mieckich, z których przecież dwóch najwybitniejszych potrafił uwięzić,
lekceważący sobie duchownych luterańskich, którym brak było odwagi
258



Lutra, postanowił do czasu zakończenia soboru ułożyć główne zasady
wyznaniowe, mające w pierwszym rzędzie obowiązywać protestantów.
Odpowiedni akt został ułożony przez teologów katolickich przy współ
pracy jednego teologa protestanckiego i ogłoszony jako tzw. interim
augsburskie. Oficjalny tytuł aktu brzmiał: Oświadczeniejego cesarskiej
mości w sprawie religii mające być przestrzegane aż do czasu zakończe
nia powszechnego soboru. Interim oddawało do decyzji soboru mał
żeństwo księży i komunię pod dwoma postaciami. W 26 artykułach pró
bowano zawrzeć kompromisowe poglądy na Kościół, sakramenty,
sprawę usprawiedliwienia przez wiarę. Dzieło typowo polityczno-dyplomatyczne, 
nie reprezentujące właściwie niczyich przekonań, nie
znalazło pełnego uznania ani po jednej, ani po drugiej stronie. Jak pi
sze dzisiejszy historyk Hajo Holborn, było "dla katolika mniej lub wię
cej do przyjęcia, dla protestanta mniej lub więcej znośne". Godząc się
na to interim cesarz nie uwzględniał w żadnej mierze poglądów szero
kich kół narodu niemieckiego, ani liczył się z ich niechęcią do porząd
ków i ceremonii dawnego Kościoła, które to ostatnie określano jako
"ceremonie Mameluków".
  Dla katolików wydał cesarz w lipcu 1548 r. tzw. Formula reforma
tionis, w której podano klerowi katolickiemu główne kierunki naprawy
istniejących stosunków. Polecano dbać o wykształcenie księży, o stałe
wygłaszanie kazań, przeprowadzić synody prowincjonalne w celu po
prawy stosunków, dopilnować tego, by ludność zrozumiała właściwy
sens udzielanych sakramentów, by porzuciła różnego rodzaju przesądy.
  Oba akty uzyskały potem tymczasową zgodę papieską. Spotkały się
jednak z opozycją i trudnościami w wykonaniu. Tak więc w południowych i 
środkowych Niemczech cesarz mógł siłą zmusić poszczególne
miasta do usunięcia protestanckich władz miejskich, mógł zmusić do
oddania pewnych kościołów i klasztorów dawnym właścicielom, spowodować 
emigrację najwybitniejszych działaczy protestanckich, którzy
niejednokrotnie, jak np. Bucer, opuścili Niemcy udając się za granicę.
Tu bowiem cesarz dysponował siłą zbrojną, tu też przedstawiciele pa
trycjatu kupieckiego w miastach, obawiając się represji gospodarczych
ze strony cesarza, skłonni byli podporządkować się jego zarządzeniom.
Inaczej przedstawiała się sprawa na terenach nie poddanych bezpośre
dnio władzy cesarskiej, tam, zwłaszcza w północnych dzielnicach, za
równo miasta, jak i książęta odrzucili interim. Równocześnie posypały
się liczne pisma polemiczne skierowane przeciw temu aktowi. W Magdeburgu, 
które to miasto stało się centralnym punktem akcji przeciw
porządkowi narzuconemu przez cesarza, rozpoczęto wówczas spisywa
nie tzw. centurii magdeburskich, w których uczony Flacius Illiricus
(właściwie Maciej Vlaćić, z pochodzenia Słoweniec z Istrii) usiłował
przedstawić, jak to papiestwo w ciągu dziejów zepsuło czystą naukę
Ewangelii i jak mimo to poszczególni działacze podtrzymywali czystość
wiary chrześcijańskiej aż do Lutra włącznie.
  Kwestia jednak nie ograniczała się tylko do tego. Cesarz, jak wia
domo, myślał również o naprawie Kościoła katolickiego, tymczasem
259



nie była to sprawa łatwa. W Niemczech wobec przejścia wielu księży na luteranizm po prostu brakowało 
wartościowych i wykształconych księży, brakowało odpowiedniej literatury.
Poza tym cesarz nie myślał jedynie o ograniczeniu się do reform kościelnych. Zwycięstwo swe nad książętami usiłował 
wykorzystać do przeprowadzenia reform politycznych, które zapewniłyby mu silniejszą władzę w państwie. Myślał 
więc o zreorganizowaniu władzy w państwie, stworzeniu związku stanów i prowincji, z własnym skarbem, wojskiem, 
sądem. W wypadku stworzenia takiego związku traciłby znaczenie sejm Rzeszy i inne instytucje państwowe. Cesarz 
rezerwował sobie dowództwo nad wojskiem. Rzecz jasna, że przeprowadzenie takiej reformy nie było łatwe, dlatego też 
myślał cesarz o tym, by na przyszłość zapewnić istnienie uniwersalnej monarchii poprzez zapewnienie swemu synowi 
Filipowi następstwa na tronie cesarskim, po którym z kolei miałby nastąpić syn Ferdynanda, Maksymilian. Takie plany 
zagrażałyby poważnie elekcyjności tronu cesarskiego i przyniosłyby w przyszłości poważne osłabienie władzy książąt. 
Nic dziwnego, że wśród książąt odezwały się sprzeciwy, przy czym, czego cesarz nie przewidział, brat jego, czujący się 
już bardziej Niemcem niż Hiszpanem, troszczący się o losy swej rodziny i dziedzictwa habsburskiego, aczkolwiek 
oficjalnie zgodził się na plany cesarza, to jednak poprzez swoich radców działał wyraźnie wśród książąt przeciw tym 
planom.
Tym samym po raz drugi od czasu wystąpienia Lutra i chyba po raz ostatni przed XIX w. w Niemczech doszło do 
pewnego zbliżenia między książętami niemieckimi a szerokimi kręgami narodu niemieckiego. Książęta protestowali 
przeciw wprowadzeniu w Niemczech "bydlęcej hiszpańskiej niewoli", gotowi byli walczyć w obronie "niemieckiej wol-
ności". Równocześnie zaś ludność, pozyskana już w szerokiej mierze dla nowej, niemieckiej religii, występowała 
przeciw papizmowi, przeciw teologom protestanckim, którzy zbyt łatwo zgodzili się na interim. Powtarzano piosenkę 
nieznanego autora o dziewczynie saskiej, która przyrzekała, że nie nałoży na siebie żadnej ozdoby "bis Deutschland 
werde wieder frei" — aż Niemcy znowu będą wolne.
Powoli zaczęły się tworzyć związki książąt dla obrony wiary ewangelickiej i wolności. Organizatorem jednego z nich był 
margrabia brandenburski Jan z Kostrzyna, który zamierzał stworzyć wielką organizację polityczną, przy czym myślał 
nawet o pozyskaniu pomocy króla duńskiego i innowierców polskich, wśród których posiadał wielu przyjaciół. Do 
związku tego przystąpili Albrecht, książę pruski, Jan Albrecht, ks. meklemburski, landgraf Wilhelm heski, margrabia 
Albrecht Alcybiades z Kulmbach-Bayreuth. Z czasem opowiedział się po stronie związku Maurycy saski, który rychło 
nadał związkowi charakter ofensywny.
Od początku jednak zdawano sobie sprawę z tego, że chcąc pokonać cesarza trzeba sobie zapewnić pomoc 
wydatniejszą niż niepewna pomoc króla duńskiego. Ostatecznie zwrócono uwagę na nowego króla Francji Henryka II, 
z którym jesienią 1551 r. wszczęto rokowania. Stosunkowo
260



szybko doszli książęta do porozumienia z wysłannikiem króla francuskiego, zawierając w nim układ w zamku 
myśliwskim niedaleko Torgau. Na mocy tego układu zobowiązywał się Henryk II do wypłacenia książętom od razu 240 
tyś. koron i do płacenia im później 70 tyś. miesięcznie, uzyskując za to prawo do zajęcia należących dotąd do Rzeszy 
biskupstw Cambrai, Toul, Verdun i Metz. By złagodzić wrażenie tego handlu, podkreślano w układzie, że ludność tych 
biskupstw nie mówi po niemiecku, i stwierdzano, że książęta dołożą potem starań, by wybrać króla francuskiego 
wikariuszem Rzeszy. Henryk ratyfikował układ na zamku w Chambord dnia 15 I 1552 r. Sytuacja książąt była o tyle 
wygodna, że Maurycy saski stał na czele wojsk cesarskich i oblegał Magdeburg. Zająwszy miasto, rzekomo w imieniu 
cesarza, zapewnił w tajnym porozumieniu władze miejskie, że będzie bronił protestantów.
W marcu 1552 r. rozpoczęła się właściwa wojna. Henryk II zajął przyznane mu biskupstwa, występując w charakterze 
"mściciela niemieckiej wolności". Książęta niemieccy, których wojskiem dowodził Maurycy, wydali manifest mówiący 
jednym tchem o wolności religijnej i o wolności niemieckiej. Cesarz, który przebywał w Innsbrucku i przez dłuższy czas 
lekceważył ostrzeżenia swych bliskich, ujrzał nagle drogę do Niderlandów zamkniętą. Książęta bawarscy, niechętnie 
odnoszący się do planów cesarza, zachowali neutralność, nawet Ferdynand, zajęty sprawami tureckimi, ofiarował 
jedynie pośrednictwo pokojowe. W tej sytuacji, gdy wojska książąt podeszły do Tyrolu, musiał cesarz szukać ocalenia 
w ucieczce.
W maju 1552 r. odbył się zjazd książąt w Pasawie, w czasie którego przeprowadzono rokowania między Maurycym a 
Ferdynandem. Omówiono warunki układu zwanego potem pasawskim. Książęta żądali początkowo pełnej swobody 
religijnej, zwolnienia trzymanych w więzieniu książąt, bezpieczeństwa dla sprzymierzonych książąt, wreszcie utrzymania 
dawnego ustroju Niemiec. Ponieważ cesarz nie zgodził się na definitywne rozstrzygnięcie spraw spornych, układ 
pasawski, podpisany przez cesarza 2 sierpnia, poza zwolnieniem aresztowanych i obowiązkiem rozpuszczenia wojsk 
przez książąt, zapewnieniem im bezkarności, utrzymywał w sprawach religijnych pokój jedynie do najbliższego sejmu.
Po zawarciu układu ruszył cesarz przez południowe Niemcy pod zajęty przez Francuzów Metz i próbował go odebrać. 
Metz był jednak wówczas silną fortecą, w dodatku Francuzi bronili się mocno, toteż już w styczniu 1553 r. zakończył 
cesarz operację i udał się do Niderlandów.

POKÓJ W AUGSBURGU. SYTUACJA SPOŁECZNA I KULTURALNA

Rozejm w Pasawie nie wprowadził zaraz pokoju w Rzeszy. Okazało się bowiem, że margrabia Albrecht Alcybiades 
Brandenburg Kulmbach, jeden z ostatnich okazów średniowiecznych rycerzy bandytów, nie uznał rozejmu 
pasawskiego i walczył dalej, rzekomo przeciw 
261



książętom katolickim, w gruncie rzeczy niszcząc setki wsi, klasztorów i za
mków na terenie księstw biskupich. Bezsensowna i niszcząca wojna
prowadzona przez tę "ogromną, nierozumną, dziką bestię" - jak go
określił jeden z polityków - groziła wpędzeniem Niemiec w chaos,
tym bardziej że cesarz przestał się sprawami niemieckimi zajmować.
Wreszcie książęta, tym razem bez względu na swe przekonania religij
ne, polączyli się, by położyć kres awanturze wojennej. W lipcu 1553 r.
Albrecht został pokonany, ale w bitwie tej zginął ciężko ranny Maurycy saski.
  Porządek w Niemczech miał więc wprowadzić nowy sejm, otwarty
z początkiem lutego 1555 r. w Augsburgu pod przewodnictwem Ferdy
nanda, który otrzymał od cesarza prawo "dzialania i decydowania".
Naczelnym zadaniem zgromadzonych przedstawicieli książąt było za
prowadzenie ładu i spokoju w kraju oraz ułożenie zasadniczej sprawy
pokoju religijńego. Ostatecznie też uchwalono tzw. porządek okręgów
Rzeszy (Reichskreisordnung), według którego czyniono potężniejszych
książąt w poszczególnych okręgach odpowiedzialnymi za spokój w ich
okręgach. Rokowania w tej sprawie trwały przeszlo pół roku, by wreszcie 
skończyć się uchwaleniem tzw. pokoju augsburskiego. Według postanowień 
zawartych w paragrafie 11 prawo swobodnego wyboru religii
przyznawano jedynie stanom Rzeszy, a nie poddanym. Stąd też w wy
padku przejścia księcia na protestantyzm w myśl zasady "ubi unus do
minus ibi una sit religio" (gdzie jeden pan, tam niech będzie jedna reli
gia) poddany miał albo przyjąć wyznanie władcy, albo też emigrować
po sprzedaniu swych dóbr. Pokój zawarto między katolikami i lutera
nami, anabaptyści, kalwiniści, zwinglianie i inne sekty byli wylączeni
z niego. Katolicy postanowili, że książę duchowny, gdy przejdzie na lu
teranizm, nie ma prawa sekularyzować swych ziem, ale winien je oddać
kościołowi. Postanowienie to jednak nie zostało przyjęte przez prote
stantów, toteż z czasem "reservatum ecclesiasticum" - bo tak je zwa
no - było respektowane zależnie od tego, czy katolicy mieli dość sily,
by wymusić jego przestrzeganie. W miastach Rzeszy, w których istniały
oba wyznania, miano zachować pokój między różniącymi się w spra
wach religii. Wreszcie wszelka duchowna jurysdykcja wobec ludzi, któ
rzy przyjęli protestantyzm, miała być zawieszona.
  Zawierający traktat uważali go początkowo za prowizorium, które
miało trwać aż do załatwienia sporów religijnych przez sobór. W rze
czywistości jednak, jak się to często zdarza, to postanowienie przej
ściowe okazało się trwałym.
  W gruncie rzeczy postanowienie tego układu, które określano po
tem znanym powiedzeniem "cuius regio eius religio" (czyj kraj tego religia), 
nie wprowadzało zasady tolerancji. Przyczyniło się też ono silnie
do powstania kościolów krajowych, wzmocnienia władzy książęcej, al
bowiem władcy terytorialni, zyskując zwierzchność nad kościołami,
zdobywali władzę nad sumieniami swych obywateli. Pokój ten przyczyniał się 
poza tym do rozbicia politycznego Niemiec, do ścislego rozgra
niczenia różnych wyznań, skutkiem czego znikła nadzieja na porozu
263



mienie między kościołami, zwłaszcza że przeciętny obywatel czerpał
wiadomości o innym wyznaniu nie z kontaktu z jego wyznawcami, ale
z pełnej zaciekłości literatury polemicznej powstającej w następnych
latach po jednej i drugiej stronie. Równocześnie zamykała się tym sa
mym epoka ważna w dziejach Niemiec. Zewnętrznym wyrazem końca
tej epoki stała się przeprowadzona 12 IX 1556 r. abdykacja Karola V,
skutkiem której tron cesarski objął Ferdynand I.
  W stulecie XVI wkraczały Niemcy w pełnym blasku humanizmu,
który jeszcze w poprzednim wieku utorował sobie drogę do Niemiec
i znalazł tu swych świetnych przedstawicieli. Wspominaliśmy wyżej
o Erazmie Dezyderiuszu z Rotterdamu, który aczkolwiek z pochodzenia 
Niderlandczyk, odegrał wielką rolę w Niemczech, o świetnym filologu Janie 
Reuchlinie, wreszcie o Ulryku Huttenie i Crotusie Rubeanusie.
  Erazm z Rotterdamu (1467-1536) był admiratorem kultury staro
żytnej i pierwotnej nauki chrześcijańskiej, którą uważał za koronę
nauki filozofów starożytnych. Równocześnie widział konieczność silniejszego 
uwzględniania zasadniczych cech chrześcijaństwa, przykaza
nia miłości, pokory i pokoju. Uważał, że poprzez odrodzenie moralności 
jednostek może dojść do odrodzenia stosunków społecznych, uleczenia wad 
ustrojowych i politycznych, powstrzymania licznych wojen.
Był on też zarówno przeciwnikiem powierzchownej moralności wyraża
jącej się w niewolniczym zachowaniu przepisów kościelnych, jak i prze
sadnego kultu świętych i relikwii. W pewnej mierze jego pisma przygo
264



    towywały teren pod późniejszą naukę Lutra. Dość rychło jednak po
    pierwszych wystąpieniach Lutra doszło do nieporozumień między nimi.
    Zasadniczym przedmiotem sporu była sprawa wolnej woli człowie
    ka,w gruncie rzeczy jednak była to walka między Lutrem głęboko
    przekonanym o słuszności swych poglądów,gotowym walczyć o nie,
    a przedstawicielem uczonych humanistów,którzy widzieli skomplikowanie i 
niepewność poglądów ludzkich. Nic lepiej nie ujmuje istoty
    sporu jak dwie wypowiedzi obu antagonistów.Tak więc Erazm stwierdzał: "Nie 
bawią mnie pewne twierdzenia i staję raczej po stronie scepty
    ków,tam gdzie pozwalają na to nienaruszalny autorytet Pisma świętego
    i decyzje Kościoła"; Luter zaś pisał: "Chrześcijanin musi lubieć 
wypowiedzi wiążące,inaczej nie jest chrześcijaninem...Duch Święty nie jest 
sceptykiem. Wpisał on w nasze serce nie wątpliwe przypuszczenia,ale 
twierdzenia, które są silniejsze i mocniejsze od życia i jego doświadczeń".
    W gruncie rzeczy z chwilą rozpętania sporów religijnych nie było
    miejsca dla poglądów Erazma. Odżyją one dopiero w sumieniu póź
    niejszych irenistów,dążących mimo wszelkich trudności do pogodzenia
    kościołów Chrystusowych.
    Wspominaliśmy wyżej o zasługach Lutra dla kultury niemieckiej
    jako tłumacza Pisma św.Po kilkunastu latach pracy dał Luter społe
    czeństwu pełny jego przekład. Kładąc duży nacisk na Stary Testament,
    zbliżył to wspaniałe dzieło do szerokich kół narodu,który odtąd będzie
    czerpał z niego powiedzenia,przykłady,wreszcie tematy do utworów
    literackich. W utworach religijnych zastosował Luter nowy styl pisania:
    dosadny,operujący pojęciami zrozumiałymi dla ludu. Dał wreszcie pie
    śni będące często przeróbkami psalmów. Bardzo znaną,śpiewaną przez
    wojsko jako na pół religijna,na pół wojenna,stała się pieśń zaczyna
    jąca się od słów: "Ein feste Burg ist unser Gott,ein gute Wehr und
    Waffen" - Twierdzą silną jest nasz Bóg,dobrą obroną i zbroją.
    W okresie przedreformacyjnym popularnym autorem był niejaki
    Sebastian Brant (1457-1521),autor wydanego w 1494r.Narrenschif  (Okręt 
błaznów). W dziele tym piętnował ówczesne stosunki,wskazu
    jąc równocześnie na nicość wszystkich starań ludzkich,zatruwających
    spokój człowieka,zajmujących jego siły.
    Cóż z tego,że kto świat zagarnie,
    Kiedy w nim potem zginie marnie...

    Dopiero w śmierci widna skala,
    Czym się to człowiek zadowala...
    Pierwsza połowa XVI w.to również czas rozkwitu pieśni ludowej,
    prostej,bezpretensjonalnej,mówiącej przede  vszystkim o miłości,
    o smutku rozstania,końcu miłości.
    Ujmują one dziś jeszcze swym prostym uczuciem,jak chociażby ta
    zwrotka:
    Muss ich mich von dir scheiden
    herzlieb ganz traurig bin
Es geschah mir nie so leide
    Ade! Ich fahre dahin.
265



  (Gdy muszę się z Tobą żegnać, serce me, jestem smutny, nigdy nie
było mi tak ciężko, z Bogiem, jadę w dal.)
  Czasami, jak mieliśmy okazję o tym wspomnieć, pieśni ludowe zaj
mowały się sprawami politycznymi, były używane jako oręż propagan
dowy.
  Spomiędzy stale jeszcze działających meistersingerów najsłynniej
szym był wówczas Hans Sachs (ok.1494-1576), autor wyjątkowo pro
duktywny, sięgający w swych utworach do powiastek ludowych, do te
matów pouczających, wreszcie do satyry. Warto podkreślić, że opo
266



wieść jego o tym, jak Ewa przedstawiała Panu Bogu swe dzieci i uzy
skawszy wysokie stanowiska dla pierwszych, dla następnych zyskała już
tylko funkcje rzemieślników i chłopów, trafiła dzięki intermedium teatru 
jezuickiego i do Polski.
  Na początku XVI w. Niemcy były krajem znanym z artystów mala
rzy, jak Albrecht Durer (1471-1530), Mathis Nithart, zwany Grunewald 
(zm.1528), Hans Holbein młodszy (1497-1543), Łukasz Cranach
(1472-1553). Pierwszy z nich zdobył sobie powszechne uznanie w kra
ju, i to dzięki swym pięknym drzeworytom. W znanym cyklu drzewory
tów ilustrujących Apokalipsę św. Jana przedstawiał kosmiczne kata
strofy, zagrażające zgodnie z ówczesnymi wierzeniami ludzkości, kre
śląc na końcu obraz zwycięstwa sił dobrych, przy czym jako ideał
przedstawiał spokojne, bezpieczne miasto niemieckie tych czasów,
jakby wyprzedzając o kilka stuleci marzenia Goethego z zakończenia
Fausta. Durer, rzecz typowa dla ówczesnego okresu, był już czczony
jako osoba wybitna przez ówczesne społeczeństwo. W czasie pobytu w
Niderlandach na uczcie wydanej przez cech malarzy, jak pisał sam arty
sta, nawet ważne osobistości witały go kłaniając mu się "głęboko w
sposób jak najbardziej czołobitny".
  Holbein i Cranach zostawili po sobie szereg portretów przedstawia
jących ówczesnych mieszczan, władców, reformatorów. Holbein to je
den z najwybitniejszych portrecistów świata.

  Obrazy mistrzów pozwalają nam poznać oblicza przedstawicieli
warstwy, która zaczyna odgrywać wówczas coraz większą rolę, miano
267



wicie mieszczaństwa. Nakreśliliśmy wyżej główne przyczyny rozkwitu
tej warstwy, która obecnie, akceptując hasła reformacji luterańskiej,
zdobywa poprzez swe władze w wolnych miastach podobnie jak ksią
żęta wpływ na sumienie swych współobywateli. Okres reformacji to je
szcze okres powodzenia i zamożności tej warstwy, zamożności manife
stuj ącej się zarówno w drogich ubraniach patrycj atu miej skiego, jak
i w coraz to bogatszych domach budowlanych dla poszczególnych ro
dzin mieszczańskich. Domypałace Fuggerów w Augsburgu z kolum
nami marmurowymi, złoconymi sufitami, ze ścianami ozdobionymi
obrazami wybitnych malarzy, otoczone wykwintnymi ogrodami budzą
podziw współczesnych. Uderzający jest fakt, że w tym okresie nie bu
duje się wiele kościołów, stosunkowo mało powstaje nowych pałaców,
za to wznosi się piękne domy mieszczańskie, przebudowuje dawne śre
dniowieczne ratusze miejskie. Coraz większą rolę odgrywają też w tej
warstwie kobiety, które powoli zdobywają wykształcenie, dbają o swój
wygląd zewnętrzny, o piękny i drogi strój. Powstają wówczas w Niem
czech domy handlowe zakładane przez Włochów, które zaopatrują coraz bardziej 
wymagających klientów w towary importowane z Italii.
Są to firmy de Villani w Lipsku, Lapi w Norymberdze, Durisani i
spółka w Norymberdze. Ten ostatni ubiega się nawet o tytuł dostawcy
dworu księcia pruskiego.
  W tym towarzystwie, podobnie jak i na dworach książęcych, po
święca się dość czasu jedzeniu. Jada się nadal korzennie, pije dużo
piwa, wina i miodu. Znano też wiele zabaw towarzyskich, którymi wy
pełniano wolny czas. Wiele uwagi poświęcano teatrowi. Tworzą się
grupy mieszczan przedstawiających różne sztuki. Rozrywka ta stała się
tak popularna, że władze miejskie były zmuszone do wydania nakazu
ubiegania się o pozwolenie na wystawianie sztuk, aby zapobiec zbyt
częstym przedstawieniom i przez to odciąganiu ludności od normalnych
zajęć. Zarówno Luter, jak i Melanchton popierali ten rodzaj rozrywki,
doceniając jej kształcący charakter. Stąd też okres reformacji jest rów
nież okresem rozwoju sztuki dramatycznej, czerpiącej tematykę z
Pisma św. lub autorów klasycznych, przy czym sztuki te służą albo do
piętnowania nadużyć w życiu społecznym, albo jako broń skierowana
przeciw Kościołowi rzymskiemu. W tym czasie działa też w Niemczech
Gulielmus Gnaphaeus (1493-1568), uchodzący za twórcę dramatu bi
blijnego. Dramaty łacińskie pisał nawet wspomniany wyżej filolog Jan
Reuchlin.
  Obok mieszczaństwa w okresie tym następuje dalszy rozwój dworów książęcych z 
ich aparatem urzędniczym, otoczeniem dworskim, za
równo męskim, jak i kobiecym, tak zwanym wówczas Frauenzimmer.
Szlachta, dla której ostatnim zrywem w celu zapewnienia sobie znacze
nia było nieudane powstanie Sickingena, szuka obecnie stanowisk urzę
dniczych z łaski książąt, stara się umieścić swe córki dla nabycia ogłady
życiowej na wspomnianych wyżej dworach. W środowisku ówczesnych
książąt nie znajdujemy wiele wybitniejszych jednostek. W większości
to ludzie małego formatu, budzący lekceważenie u cesarza Karola.
268



Częściej zjawiają się u ich boku rozsądne, pracowite małżonki, rzetel
nie przywiązane do nowej religii, spełniające z przejęciem rolę pośred
niczek. Przykładem może być żona Albrechta Hohenzollerna Dorota,
córka późniejszego króla Danii Fryderyka I, z domu księżniczka Gottorp.




II. OKRES WYZNANIOWEGO
ROZBICIA. 1555-1618

SYTUACJA WYZNANIOWA
W POŁOWIE XVI WIEKU
  1557 r., a więc zaledwie dwa lata
po pokoju augsburskim, wenecki dyplomata określał Niemcy jako kraj
w dziewięciu dziesiątych już protestancki. Na pewno nie można tego
twierdzenia brać dosłownie, niemniej ogromna większość narodu nie
mieckiego była wówczas protestancka, a wpływy Kościoła katolickiego
słabe i ograniczone do samego południa Niemiec.
  Okres po pokoju augsburskim, ściśle rzecz biorąc, od 1555 r. do po
czątku wojny trzydziestoletniej, to czasy utrwalania się ideologicznego
rozbicia Niemiec, umacniania się po obu stronach poglądów i ideologi
cznych różnic. Na wewnętrzne stosunki mają wówczas poważny wpływ
po pierwsze, przyjmowanie się w Niemczech teologii kalwińskiej, po
drugie, odrodzenie Kościoła dzięki soborowi trydenckiemu, po trzecie,
podjęcie działalności w Niemczech przez bojową organizację katolicyzmu - 
jezuitów. Chcąc zrozumieć rozwój spraw w omawianym okre
sie, trzeba kolejno zająć się  tymi czynnikami.
  Zanim jednak przejdziemy do tego, należy podkreślić, że pokój
augsburski, podtrzymujący silnie ideę kościołów krajowych czy pań
stwowych, utrudnił utrzymanie jedności nawet w samym obozie lute
rańskim. Śmierć Lutra wyzwoliła w chwili, gdy zabrakło jego autoryte
tu, różne poglądy u przedstawicieli poszczególnych kościołów krajo
wych, którzy też zwalczali się w sposób bezwzględny i brutalny, zapo
minając zdawałoby się całkowicie i o wspólnym niebezpieczeństwie
grożącym protestantyzmowi ze strony katolicyzmu, i o tym, że przecież
wszyscy uważali się za uczniów jednego Chrystusa.
  Było pewnym nieszczęściem dla luteranizmu, że najbliższy towa
rzysz Lutra, Melanchton, w związku ze swym dość miękkim zachowa
niem się w okresie sukcesów cesarza stracił poważanie w kościele lute
rańskim. W dodatku Melanchton trzymający się początkowo dość
twardo nauki Lutra o sakramencie ołtarza, w wydanym w 1540 r. wy
znaniu augsburskim (tzw. Confessio Augustana variata) odszedł od wy
kładni luterańskiej, zbliżając się do wykładni kalwińskiej. Stało się to
powodem, że prawowierni luteranie poczęli mu zarzucać sprzeniewie
rzenie się nauce mistrza, a zwolenników jego określać mianem filipistów albo 
kryptokalwinów.
  Pozostawało to w związku z tym, że właśnie po 1540 r. w Niem
czech zaczęła się rozszerzać nauka Kalwina, sformułowana po raz
pierwszy w wydanej w 1536 r. Christianae religionis institutio (Nauka
religii chrześcijańskiej).
  Kalwin z pochodzenia Francuz, poznał dokładnie naukę Lutra z
270



jego pierwszych pism i - jak twierdzą niektórzy - zrozumiał ją do
brze. W Niemczech przebywał kilka razy i zapoznał się z panującymi w
tutejszym świecie protestanckimi stosunkami. Różnił się jednak znacz
nie w swych poglądach od Lutra.
  Nie wchodząc w subtelności teologiczne, trzeba przede wszystkim
stwierdzić, że kalwinizm w związku z przyjętą doktryną o predestynacji
wykazywał znacznie więcej energii i był bardziej przedsiębiorczy niż 
luteranizm. Poza tym dla Kalwina państwo i kościół stanowiły "dwie
równouprawnione wielkości pozostające w służbie Regnum Christi".
Kościół kalwiński był zorganizowany na zasadach demokratycznych,
inaczej niż kościół luterański. Nietolerancyjny w sprawach zasadni
czych (spalenie Serveta atakującego dogmat Trójcy Sw.), był jednak
Kalwin, a także jego uczniowie, bardziej wyrozumiały w sprawach dro
bnych, przez co teologia kalwińska nie gubiła się w nie kończących się
sporach, które rozdzierały kościoły luterańskie.
  Kalwinizm znalazł rychło drogę do Niemiec, jednak mimo swej
ofensywności nie zdobył tu wielu zwolenników. Oglądając mapę wy
znaniową ówczesnych Niemiec jesteśmy wręcz zaskoczeni, jak mało
miejsca zajmowali wówczas w Rzeszy wyznawcy reformatora francu
skiego. Pierwsze gminy kalwińskie powstały w latach czterdziestych w
małej nadreńskiej osadzie Wesel i były zorganizowane przez przyby
szów z Niderlandów. W latach sześćdziesiątych, w czasie powstania
w Niderlandach i terroru Alby, liczba emigrantów wzrosła poważnie.
Z czasem poszczególne miasta na terenach nadreńskich zostały przez
nich zaludnione, a najważniejszym ich centrum stało się miasto Emden
we Fryzji. Początkowo wyznawcami kalwinizmu byli tylko przybysze,
z czasem jednak pozyskali dla swego wyznania również i ludność miej
scową. Później, już w następnym stuleciu, gminy kalwińskie w prowin
cjach Kleve, Julich, Mark i Ravensberg stworzyły własny związek synodalny. 
Gminy te organizowały się na wzór gmin kalwińskich w Niderlandach i we 
Francji.
  Krajem gdzie kalwinizm narzuciła władza, był Palatynat, niewielki
kraj nad środkowym Renem. Tu elektor Fryderyk III (1559-1576) po
rzuciwszy luteranizm przyjął kalwinizm i narzucił to wyznanie podda
nym przy pomocy uczniów Kalwina i Melanchtona. Przy sposobności
książę skorzystał z przysługującego mu prawa reformowania. Nie przy
jął mianowicie w pełni katechizmu kalwińskiego, ale kazał swym teolo
gom ułożyć nowy, tzw. katechizm heidelberski (1563), w którym nie
mówiono o predestynacji i złagodzono naukę o sakramencie ołtarza,
zbliżając ją raczej do nauki Lutra. Katechizm ten zyskał sobie powsze
chne uznanie wśród kalwinistów niemieckich, z czasem zaś był przyjęty
przez niektóre gminy niderlandzkie. Książę zadbał też o nową organi
zację kościoła, który aczkolwiek przejął pewne zasady genewskie, to
271



jednak daleki był od samodzielności i w gruncie rzeczy był poddany
władzy książęcej. Podobnie jak katechizm heidelberski również i ustrój
kościoła Palatynatu był następnie przejmowany przez inne państewka,
jak np. leżące na północ od Palatynatu hrabstwo Nassau, Lippe oraz
kilka mniejszych.
  Przepisy dyscyplinarne nowego kościoła pozwalały ostro zwalczać
innowierców. Gdy dwaj pastorzy ośmielili się występować przeciw
nauce o Trójcy Św. , jeden musiał szukać ocalenia w ucieczce do Turcji,
gdzie został mahometaninem, drugi zaś został na oczach żony i dzieci
spalony. Podobnie stanowczo postępował elektor wobec katolików,
którzy uchowali się w jego elektoracie. Gdy próby przekonania katoli
ków nie pomogły, Fryderyk, zwany Pobożnym, skasował w swym pań
stwie około 40 klasztorów, przekonany, że należy "walczyć przeciw dia
błu i jego apostołowi papieżowi".
  Nie bez znaczenia dla Niemiec był również fakt przeprowadzenia
reformy Kościoła katolickiego na soborze trydenckim w latach 1545-1563. 
Stanowisko Niemców wobec obrad soboru, które odbywały się
z wielkimi przerwami, było na ogół niechętne, co tłumaczy się dąże
niem książąt i cesarza, by przywrócić rozbitą jedność ideologiczną Nie
miec. Stąd, jak wiemy, Karol V usiłował wymóc na papieżu Pawle III,
który patronował pierwszemu okresowi soboru, by najpierw przepro
wadził reformę ustroju i karności kościelnej, i niechętnie przyjął, że
sobór zaczął swe obrady od ścisłego określenia spraw takich, jak auto
rytet i rola Pisma św., nauka o sakramencie ołtarza. W czasie drugiej
sesji soboru w 1551 r. zjawili się na nim również przedstawiciele prote
stantów niemieckich, jednak uzależniali swą współpracę od przyjęcia
przez zgromadzenie teologów pewnych zasad, jak np. równouprawnie
nie biskupów katolickich i duchownych protestanckich, przyjęcie za
sady o wyższości soboru nad papieżem i in. Ponieważ teologowie kato
liccy nie mogli się na to zgodzić, zawieszono za przyzwoleniem papieża
i cesarza dalsze obrady soboru na jakiś czas. W okresie zawieszenia
obrad soboru przeżył Kościół katolicki surowe, by nie powiedzieć 
terrorystyczne rządy papieża Pawła IV, który zaostrzył dyscyplinę 
ideologiczno-moralną.
  Gdy z początkiem 1562 r. otwarto znowu posiedzenie soboru, bi
skupi niemieccy z obawy przed zajęciem ich stolic przez protestantów
nie brali w nim prawie całkowicie udziału. Podobnie było i później.
Propozycje ze strony Niemiec przedstawili wysłannicy cesarza Ferdy
nanda I. Szły one w tym samym kierunku, co żądania biskupów fran
  cuskich. Wspólnie domagano się reformy Kurii papieskiej, uznania
  wyższości soboru nad papieżem, głosowania na soborze według nacji,
  by w ten sposób złamać przewagę przedstawicieli Włochów. Tym sa
  mym Niemcy w jakiś sposób chcieli uwzględnić życzenie protestantów
  i doprowadzić do silniejszego wpływu władców świeckich na sprawy
  kościelne. W końcu jednak pokazało się, że Ferdynand, aczkolwiek
  dość uparcie bronił swych poglądów, nie miał siły woli swego zmarłego
  brata i dał się przekonać argumentom papieskiego legata. Uchwały
272



 soboru, które jasno precyzowały stanowisko Kościoła katolickiego, po
tępiały wiele poglądów protestanckich expressis verbis, oznaczały dla
Niemiec ostateczne rozbicie na dwa obozy ideologiczne. Równocześnie
przez daleko idącą reformę karności kościelnej, która wprawdzie po
woli, jednak skutecznie dała się odczuć i w Niemczech, czyniąc kler
katolicki zdatniejszym do walki, otwierał sobór okres dalszych zmagań
religijnych, które z czasem musiały doprowadzić do zbrojnej rozgrywki.
  Skutki soboru na pewno byłyby mniejsze, gdyby nie rezultaty dzia
łalności czwartego reformatora - jak się go czasem określa - Ignacego Loyoli, 
założyciela zakonu jezuitów, który też miał odegrać powa
żną rolę w życiu ideologicznym Niemiec. Zakon ten, jak wiadomo, po
święcił się misjom wewnętrznym, uważając za jedno z głównych swych
zadań działalność przeciw reformacji. Wysoki poziom moralny, wy
kształcenie, wreszcie surowa karność czyniły z jezuitów jakby oddział
szturmowy odradzającego się Kościoła katolickiego. Pierwsi jezuici zja
wili się w Niemczech w roku oficjalnego założenia zakonu, mianowicie
w 1540 r. Wnet rozpoczęli akcję polegającą na walce o podniesienie
poziomu duchowieństwa katolickiego w krajach, które jeszcze były ka
tolickie z imienia, potem zaś przystąpili do zakładania kolegiów jezuickich, w 
których kształcili młodzież w duchu katolickim, stosując przy
tym możliwie nowoczesne metody. Starali się wreszcie o to, by w kra
jach katolickich Niemiec zyskać stanowiska spowiedników i kaznodzie
jów na dworach władców terytorialnych, nawet biskupów, by na tej
drodze popierać interesy Kościoła katolickiego. Toteż rychło poznali
się protestanci na sile jezuitów. "Wszędzie umieją się jezuici zagnieź
dzić - pisze pisarz protestancki z tego wieku. - Tak jak z kazalnic
zwodzą lud skłaniając go do bałwochwalstwa, jak w szkołach biedną
młodzież ofiarują Molochowi, tak snują się po domach, przywiązują się
do ludzi na wyższych stanowiskach, rozdają chleb czy żywność, by po
zyskać biedotę, krótko mówiąc, gdzie tylko da się coś wyłudzić, znaj
dziesz przy każdej okazji w każdym ubraniu jezuitę".
  Istotnie jezuici zdobywali sobie w Niemczech zwolenników zarówno
akcentując wielką rolę działania, woli ludzkiej, przez co pozyskiwali
dla siebie jednostki aktywniejsze, jak też zarzucając dawną ascezę,
nadmierne posty i umartwienia, zastępując te ćwiczenia żądaniem
bezwzględnego posłuszeństwa wobec przełożonych. Sam Ignacy pole
cał swym wyznawcom nie osłabiać ciała przez posty, przeciwnie, radził
"utrzymywać siłę ciała w zdrowiu dla służby Bogu".
  Rychło pokazało się, że nie brakło w Niemczech ludzi, którzy go
towi byli zapisać się w szeregi nowego zakonu i pracować z zapałem
dla dobra odrodzonego Kościoła. Ci przeważnie młodzi ludzie, przeko
nani o prawdziwości nauk swego wyznania, natarczywi w nawracaniu
wątpiących, trafiający zarówno do pałaców możnych, jak i do chat bie
dnych, przypominający swą gorliwością żołnierzy nowoczesnej Armii
Zbawienia, oddani bez reszty sprawie Kościoła, zdziałali najwięcej dla
odrodzenia katolicyzmu w Niemczech. Od 1544 r. działali jezuici już
w Wiedniu, Ingolstadcie i Kolonii. Sukcesy jednak osiągnęli dopiero
  273



nieco później, prowadzeni przez wybitnego działacza Piotra Kanizego,
który w 1549 r. zjawił się w Ingolstadcie. W 1556 r. został Kanizy pro
wincjałem utworzonej w Niemczech prowincji jezuickiej.
  W tym czasie usadowili się już jezuici w dwóch niemieckich uniwer
sytetach - w 1551 r. w Wiedniu, w 1556 r. w Ingolstadcie. Szybko też
zaczęli budowę kolegiów - w 1559 r. w Monachium, w 1560 r. w Moguncji i 
Trewirze, w 1561 r. w Innsbrucku i w 1564 r. w Dillingen.

PRZEMIANY GOSPODARCZE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU
I ICH WPŁYW NA STOSUNKI SPOŁECZNE

  Sytuacja gospodarcza w drugiej połowie XVI w. w Niemczech nie
przedstawiała się jednolicie. W wyniku umocnienia się władzy książąt,
braku jednolitości państwowej, wreszcie walk społeczno-religijnych obserwujemy 
w niektórych dziedzinach życia gospodarczego objawy
upadku i stagnacji, w innych natomiast postępujący rozwój.
  Tak więc jeśli w poprzednim okresie przodującą rolę w gospodarce
Niemiec odgrywały kapitały handlowe wielkich domów kupieckich, to
druga połowa stulecia wykazuje ich zdecydowany upadek. Wielkie
domy handlowe, jak Fuggerów, nadal udzielają znacznych pożyczek feudalnym 
wielkościom, między innymi królom hiszpańskim, co z jed
nej strony sprawia, że wielkie sumy pieniężne zostają ulokowane bez
produktywnie, z drugiej zaś strony domy te ponoszą poważne straty
w związku z kolejnymi bankructwami państwa hiszpańskiego (1557
i 1575 r; w 1607 r. w czasie kolejnego bankructwa hiszpańskiego należ
ności Fuggerów wynosiły 3250 tys. dukatów) i przymusowymi pożycz
kami zaciąganymi od nich przez władców hiszpańskich. W związku
z tym poszczególne rody patrycjuszowskie nabywają ziemię, by zapew
nić sobie możliwie pewny dochód i ocalić resztę kapitałów. Niemałą
rolę odgrywa też i to, że w feudalnym ustroju posiadłość ziemska zape
wniała odpowiednie stanowisko i tytuł szlachecki. Pod koniec stulecia
żaden ze znanych domów handlowych Niemiec nie odgrywa już takiej
roli jak uprzednio.
  W parze z tym idzie upadek górnictwa, spowodowany przez dwie
przyczyny. Jedna z nich to wyczerpanie się pokładów możliwych do
eksploatacji przy ówczesnym stanie techniki, druga to konkurencja tań
szego, wydobywanego w wielkich ilościach przy pomocy pracy niewol
niczej srebra amerykańskiego.
  Z drugiej strony jednak obserwujemy w poszczególnych miastach
handlowych wzrost liczby średnich przedsiębiorstw i wzmożony ruch
handlowy, przy czym dość duże są obroty kupieckie z sąsiednimi pań
stwami. W miejsce podupadającego górnictwa rozwija się coraz lepiej
przemysł lniany, który coraz częściej przybiera formy nakładu i z miast
przenosi się na wieś. W niektórych też okolicach zastępuje jako źródło
dochodu dawne przedsiębiorstwa górnicze.
  O istnieniu żywego mimo wszystko życia gospodarczego w Niem
czech świadczy dalej zwiększona liczba statków niemieckich przepływa
jących przez Sund. Jeśli bowiem pod koniec XV w. statki niemieckie
stanowiły jedynie 20% ogólnej liczby okrętów, to obecnie, mimo iloś
ciowego wzrostu jednostek przepływających przez duńskie cieśniny,
okręty niemieckie stanowiły prawie 25% ogólnej liczby.
  Obserwujemy też dość charakterystyczne przesunięcia się dróg handlowych. 
Wojny z Niderlandami sprawiają, że kupcy niemieccy szukają
kontaktu ze światem zamorskim przez Hamburg i Bremę. Równocześ
nie obserwujemy wyraźny upadek Hanzy. Rewolucja demokratyczna,
jaka pod wodzą Jurgena Wullenwewera miała miejsce w stolicy Hanzy
w Lubece w latach trzydziestych, i potem wmieszanie się miasta w tzw.
wojnę hrabską w Danii w latach 1534-1536, zakończone upokorze
niem Lubeki przez króla duńskiego, prowadzi do utraty wpływów han
zeatyckich kolejno w Danii, Szwecji, potem i w Anglii. Hanzeatyckie
miasta, aczkolwiek związek istnieje nadal, nie odgrywają w żadnej mie
rze tej roli w gospodarce niemieckiej, co w latach końca średniowiecza.
  Gdy chodzi o gospodarkę rolną, to można mówić, że istniała w tej
dziedzinie w drugiej połowie XVI w. dość dobra koniunktura. Ludność
Niemiec rosła mimo strat poniesionych w wojnach wewnętrznych, co
sprowadzało popyt na zboże i produkty hodowlane. Obserwujemy też
w tym czasie zajmowanie powstałych jeszcze pod koniec średniowiecza
pustek pod uprawę zboża. Uprawie roli poświęca się też więcej uwagi,
o czym świadczą ukazujące się wówczas różnego rodzaju podręczniki
do nauki rolnictwa. Dokonana w czasie reformacji w wielu ziemiach
niemieckich sekularyzacja dóbr kościelnych sprawiła, że znikła w nich
jedna kategoria dóbr feudalnych i doszło do poważnego przemieszcze
nia własności ziemskiej. W krajach o silnej władzy książęcej starali się
władcy, utrzymując poddaństwo chłopów, zapobiegać zbytniemu ich
wyzyskowi przez właścicieli ziemskich po prostu dlatego, że zależało
im na tym, by nie wyniszczać podatnika i materiału na rekruta. Tak np.
w elektoracie saskim zakazywano szlachcie i mieszczanom zajmowania
dziedzicznych dóbr chłopskich i przez to zmniejszania ilości samodziel
nych gospodarstw chłopskich. Korzystna koniunktura na produkty
rolne sprawiała też, że poszczególne gospodarstwa chłopskie mogły
osiągać poważne dochody ze swej gospodarki. Nie bez znaczenia pozostał fakt, 
że pamięć o zaciętej wojnie prowadzonej przez chłopów w
czasie niedawnego powstania wstrzymywała szlachtę na terenach, które
przeżyły ruchy w 1525 r., od zbyt silnego ucisku.
  Tak przedstawiała się sytuacja w zachodniej części Niemiec. We
wschodniej natomiast szlachta przystąpiła do rozbudowy gospodarki folwarcznej 
i do wzmożonego wyzysku chłopów. W ten sposób doszło do
tzw. drugiego poddaństwa chłopów na terenach na wschód od Łaby.
Coraz częściej panowie rugowali chłopów z ich gruntów, po czym za
mieniali ich na poddanych siedzących na gruntach pańskich, zmusza
nych do pracy na folwarkach i podległych sądownictwu pana. Terenem
takiego procederu na wielką skalę stała się m. in. Meklemburgia, gdzie
w większości wypadków pozbawiono chłopów prawa do posiadania
własnych gospodarstw. Tutaj dochodzi też do całkowitego skrępowania

275



chłopa, który jest traktowany jako część inwentarza pańskiego. Pan
może go przenieść z gospodarstwa na gospodarstwo, może mu zakazać
oddania syna na naukę rzemiosła. Zdarzają się tu i na terenie Pomorza
oraz Brandenburgii wypadki sprzedawania chłopa bez roli, nawet bez
karnego ich zabijania. Pańszczyzna dochodzi do 4 albo nawet 6 dni w
tygodniu z łanu.

SYTUACJA POLITYCZNA I RELIGIJNA
W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU

  Ferdynand I, który po abdykacji Karola V objął rządy w Niem
czech, chociaż wychowany w Hiszpanii, czuł się w wyniku dłuższego
pobytu w Rzeszy bardziej Niemcem niż jego brat. Przekonany katolik,
był jednak skłonny do ustępstw wobec protestantów, zdając sobie
sprawę z ich rosnącej siły, rozumiejąc, że wobec stałego zagrożenia
jego ziem dziedzicznych przez Turcję musi u nich szukać pomocy. Jak
wiemy, Ferdynand, rządzący w dziedzicznych krajach Habsburgów, od
1526 r. był królem Czech, a od 1527 r. królem Węgier, aczkolwiek to
jego ostatnie królestwo obejmowało jedynie północno-zachodnią część
Węgier właściwych i Słowację. Stan posiadania na Węgrzech został za
twierdzony układem w Waradynie w 1538 r. z Janem Zapolyą, drugim
władcą Węgier. Od 1541 r. środkowe Węgry przypadły w udziale Tur
kom. Stworzyło to stałe zagrożenie zarówno zachodnich, habsburskich
części Węgier, jak i samej Austrii. Kolejne też najazdy Turków zmu
szały Ferdynanda do szukania pomocy finansowej u stanów niemieckich.
  Rządy w Niemczech nie należały wówczas do rzeczy łatwych. O sła
bości władzy centralnej może świadczyć fakt, że rycerz Wilhelm v.
Grumbach, stronnik zmarłego wówczas awanturnika Albrechta Alcybiadesa 
BrandenburgKulmbach, mógł przez blisko dziesięć lat, zwerbowawszy za 
francuskie pieniądze żołnierzy i korzystając z poparcia jednego z książąt 
saskich, napadać na miasta w środkowych Niemczech,
nakładać na nie kontrybucje, doprowadzić w czasie głębokiego pokoju
do zamordowania biskupa Wurzburgu Melchiora, i to wszystko uchodziło mu 
bezkarnie. Nie pomogło nawet ogłoszenie go przez cesarza
banitą, póki po paru latach zagrożony wreszcie przez niego elektor sa
ski wraz z innymi książętami nie wyprawił się przeciw niemu i jego pro
tektorowi, dzięki czemu książę saski dostał się do więzienia cesarskie
go, a Grumbach odpokutował swe wykroczenia okrutną śmiercią.
W gruncie rzeczy Ferdynand mógł coś uzyskać w Niemczech przede
wszystkim utrzymując bliższe stosunki z poszczególnymi książętami.
Tak więc pomiędzy katolickimi władcami mógł liczyć na Albrechta
ks. bawarskiego i Wilhelma księcia Julichu i Kleve, którzy byli jego zię
ciami. Spośród panujących protestanckich utrzymywał dobre stosunki
z elektorem saskim Augustem, Joachimem II brandenburskim i Krzy
sztofem księciem wirtemberskim.
  Po śmierci Ferdynanda rządy objął jego syn Maksymilian II (1564-1576)
276



dość wyraźnie sympatyzujący z protestantyzmem. Ze względu
jednak na widoki dynastyczne zdecydował się wytrwać przy religii
przodków i obiecał ojcu pozostać wierny Kościołowi katolickiemu. Był
inteligentny i zdolny, jednak niezbyt zdecydowany, gdy chodzi o dzia
łalność polityczną. Brak mu też było talentów militarnych. Pod koniec
życia zdecydował się kandydować do tronu polskiego i - jak wiadomo - został 
wybrany przez część szlachty i magnaterii królem. Śmierć
przeszkodziła mu w wyciągnięciu konsekwencji z tego faktu, aczkol
wiek trudno przypuszczać, by zdobył się na szybką i stanowczą akcję,
która była potrzebna, jeśli chciał utrzymać tron przeciw energicznemu
i szybkiemu Stefanowi Batoremu.
  Następcą jego został Rudolf II (1576-1612). Czesi wybrali go
swym królem w 1575 r., po czym jeszcze w tym roku został bez trudno
ści królem rzymskim. Dnia 12 X 1576 r. wybrano go na cesarza rzym
skiego narodu niemieckiego. W osobie tego władcy, wykształconego na
dworze hiszpańskim, zazdrośnie pilnującego swej władzy, równocześ
nie jednak dziwaka i nerwowo niezrównoważonego, zyskały koła kato
lickiej kontrreformacji zdecydowanego poplecznika. Usposobienie jed
nak melancholijne, ksenofobia, która utrudniała mu kontaktowanie się
z wysłannikami książąt i obcych państw, zdanie się też w dużym stopniu
na współpracę bliskich dworzan w miarę upływu lat utrudniały mu pro
wadzenie energicznej polityki.
  Gdy chodzi o stosunki religijne w kraju, to protestantyzm utracił w
tym czasie wiele ze swej siły ekspansywnej. Bojowy kalwinizm przyjął
się, jak wiemy, jedynie w Palatynacie. Pozostałe niekatolickie części
Niemiec wyznawały luteranizm, przy czym w obawie, by zwolennicy
Melanchtona, który odmiennie od Lutra uznawał potrzebę dobrych
uczynków i konieczność współdziałania wolnej woli człowieka z łaską
bożą (tzw. filipinizm), nie doprowadzili do zbliżenia z kalwinizmem, w
1577 r. uchwalono tzw. formułę zgody, w której z całym naciskiem
podkreślano zasady prawowiernego luteranizmu ujętego w katechizmie
luterańskim. Gdy w 1580 r. wydano tę Formula concordiae drukiem,
podpisało ją trzech elektorów protestanckich, 20 książąt, w tym: me
klemburski, sascy, wirtemberscy, 38 miast Rzeszy, 30 hrabiów i wol
nych panów, wreszcie około 8 tys. pastorów. Pewni książęta, jak pomor
scy, hescy, holsztyńscy, wstrzymali się od podpisania tej formuły, nie
oznaczało to jednak, by byli zdecydowanymi jej przeciwnikami.
  Przeprowadzenie reformacji w księstwach niemieckich wzmocniło
niewątpliwie władzę poszczególnych książąt, jednak w żadnym wy
padku jeszcze wówczas nie można mówić o silnej władzy książęcej na
tych terenach. Przede wszystkim książęta ówcześni posiadali mocno
ograniczone dochody. Głównym bowiem źródłem zamożności księcia
były jego dobra państwowe, czyli tzw. domeny, przez co nie różnili się
oni wiele od zamożniejszych ziemian. Uzupełniały te kwoty dochody
z mennic, górnictwa (wówczas raczej podupadającego), ceł i niskich na
ogół stałych podatków. Gdy trzeba było więcej pieniędzy, musieli się
zwracać do stanów, które uchwalały niechętnie nowe podatki, a w wy
277



padku ich uchwalenia często brały w swe ręce ich zarządzanie. Tak
było np. w Saksonii, gdzie złożone z trzech kurii (panów, rycerstwa
i miast) stany, biorąc na siebie spłacenie długów państwowych, ustanowiły 
zależne od siebie Wyższe Kolegium Podatkowe, niezależne zupeł
nie od skarbu elektorskiego. Tak samo zachowywały się stany branden
burskie wobec elektora Joachima II, biorąc całą administrację finan
sową pod swoją kontrolę. Dalej poszły stany brandenburskie w 1572 r.
wobec elektora Jana Jerzego, wybierając specjalną delegację powołaną
do przejrzenia i zmiany wydanych w ciągu ostatnich 50 lat zarządzeń.
Jak pewnymi czuli się reprezentanci stanów wobec elektora brandenbur
skiego, świadczy chociażby fakt, że przedstawiciel stanów upominał w
1540 r. elektora, by nie poświęcał tyle czasu polowaniom.
  Również książęta pomorscy musieli na sejmie 1560 r. przyznać sta
nom prawo zabierania głosu w sprawie wojny, pokoju, zawierania
przymierzy. W tej sytuacji książęta, jeśli nie chcieli narażać się stanom,
musieli prowadzić możliwie oszczędną politykę, albowiem utrzymanie
nawet jednego oddziału wojska przekraczało ich normalne możliwości,
o ile stany nie udzieliły im swego poparcia finansowego. W istocie siły
każdego z tych książąt zależały w dużym stopniu od umiejętności zarzą
dzania swymi majątkami, od dobrej gospodarki dworskiej. W związku
z tym rządy niektórych książąt czasem przybierały cechy patriarchalne.
Przykładem takiego typu rządców był elektor saski August I (1553-1586). Jego 
żona, nazywana często "matką Anną", istotnie matka piętnaściorga dzieci, 
zajmowała się kuchnią, bielizną itp. Sam książę August zwracał wiele uwagi na 
administrację swych majątków i doprowadził je do stanu kwitnącego.
278



  Były to jednak raczej wyjątki. W większości wypadków spotykamy
się na dworach książęcych z siedmioma grzechami głównymi, z obżar
stwem, pijaństwem i rozpustą na czele. Panuje też tu niesłychane grubiaństwo i 
prymitywizm.
  Wprawdzie książęta protestanccy przeważnie nie wykazywali spe
cjalnej gorliwości religijnej, niemniej protestantyzm wykazywał w tej
części Niemiec stały, aczkolwiek powolny wzrost. Dotyczyło to w
pierwszej kolejności biskupstw katolickich, które w tym czasie powoli
przechodziły w ręce protestantów. Losowi temu uległy stare stolice bi
skupie, jak Magdeburg, Brandenburg, Merseburg, Naumburg i wiele
innych.
  W gruncie rzeczy w północnych Niemczech pozostały w rękach ka
tolików trzy biskupstwa: Munster, Osnabruck i Paderborn. Nad Renem
poza świeckim księstwem Julich i Kleve pozostały w rękach katolików
arcybiskupstwa Kolonii, Moguncji i Trewiru. Nie były to jednak pozy
cje pewne, szlachta i mieszczaństwo żywiły tu wyraźne sympatie dla
protestantyzmu i katolickość tych ziem była utrzymywana przede wszystkim przez 
władców.
  Właściwy blok terenów katolickich stanowiły kraje południowe
Niemiec, przede wszystkim Bawaria i kraje austriackie. Lecz i tu począ
tkowo sytuacja nie była jednoznaczna. Zarówno bowiem szlachta, jak
i mieszczaństwo sympatyzowały z protestantyzmem, co w dużym stop
niu było związane z niskim naówczas poziomem kleru katolickiego. Ty
powa była sytuacja w Bawarii. Wprawdzie kraj ten nie przeżył wielkiej
fali reformacji, jednak i tu żywe było zainteresowanie protestantyz
mem. Było to konsekwencją tego - jak pisał Kanizjusz - że "proboszczowie byli 
w większości niewykształceni, mnisi zaniedbywali służbę
bożą, a nawet wielu rozczytywało się w książkach heretyckich, księża
nie umieli niejednokrotnie udzielać rozgrzeszenia wiernym". Nic też
dziwnego, że kiedy gdziekolwiek pod opieką możnego pana zaczął ja
kiś pastor protestancki wygłaszać kazania, ludność tłumnie zjawiała się
w kościele. Toteż jeśli Bawaria mimo to pozostała katolicka, to w dużej
mierze była to zasługa książąt bawarskich, którzy zdecydowanie wystę
powali w obronie Kościoła katolickiego. Nic dziwnego, że Rzym zo
rientowawszy się w sytuacji przyznał książętom prawo wizytowania kla
sztorów, nadawania beneficjów kościelnych, w pewnych wypadkach na
wet sądzenia duchownych, pozwalając im również opodatkować kler.
Władcą, który w Bawarii zdziałał wiele dla Kościoła, był Albrecht V.
Prowadził on przy tym politykę ostrożną i giętką. Tak np. początkowo
zawiesił kary nakładane na tych, którzy przyjmowali komunię pod
dwoma postaciami. Podjął też starania, nie bez rezultatów, by Rzym
zgodził się na taką formę udzielania sakramentu. Gdy jednak w 1563 r.
na sejmie bawarskim stosunkowo niewielka grupa szlachty wystąpiła
z żądaniem tolerancji dla wyznania augsburskiego, ostro zaprotestował.
Pod pozorem spisku przeciw prawowitej władzy aresztowano przedsta
wicieli protestanckiej szlachty i wytoczono im publiczny proces. Wpra
wdzie po paru miesiącach wypuszczono ich wszystkich, jednak w ten
279



sposób zastraszono protestantów, którym w drodze łaski pozwalano na
prywatne wyznawanie ich religii. O tolerancji w stosunku do publicz
nych kazań czy nabożeństw protestanckich nie było już mowy. Z cza
sem zakazano też przyjmowania komunii pod dwoma postaciami. W
latach 1568-1569 profesorowie uniwersytetu w Ingolstadcie, potem
wszyscy nauczyciele, urzędnicy, nie mówiąc już o duchownych, musieli
przyjąć i zaprzysiąc wyznanie wiary katolickiej. W 1569 r. wprowa
dzono cenzurę książek, uwzględniając naturalnie przede wszystkim In
dex librorum prohibitorum ogłoszony przez Rzym. W 1570 r. specjalnie
stworzone kolegium (Ratskollegium) miało rozciągnąć kontrolę nad du
chownymi, przy czym posiadało ono nawet prawo karania duchownych.
  Pod koniec XVI w. przystąpiło wreszcie państwo do wysiedlania
protestantów. Tak więc w jednym 1586 r. opuściło Bawarię około 600
osób sympatyzujących z protestantyzmem. Sprowadziło to nawet pe
wne trudności na państwo. W Monachium wiele domów stało pustką,
dochody miejskie stolicy Bawarii zmniejszyły się wydatnie. Poważną
rolę w rekatolizacji Bawarii odegrali jezuici, dostarczając dobrze wy
kształconych księży, organizując szkoły i głosząc kazania. W uznaniu
zasług książęta bawarscy zbudowali jezuitom okazałe kolegium w Monachium, do 
którego przybywali uczniowie z innych krajów, nawet
z Polski. Wychowankiem jezuitów był następca Albrechta, Wilhelm V
(1579-1597), z którym od 1595 r. rządził jako współregent syn jego
Maksymilian I. Pod koniec XVI w. udało się też książętom bawarskim
przeprowadzić sanację finansów księstwa nadwerężonych długim okre
sem życia ponad stan.
  Zachowując Kościół katolicki przy majątkach, które z dawna posia
dał, książęta bawarscy, zwłaszcza Albrecht, nie wahali się pociągać ko
ściół do świadczeń na rzecz państwa. Poza tym członkowie dynastii bawarskiej, 
bez względu na przepisy kanoniczne zakazujące kumulacji
godności kościelnych, piastowali niejednokrotnie po kilka prałatur. Ra
żącym przykładem łowcy godności kościelnych był syn Albrechta V,
Ernest. Mając 11 lat został biskupem Freisingu, potem Hildesheimu,
Munsteru, Liege, by wreszcie ozdobić swe skronie mitrą arcybiskupa
kolońskiego. Podobną karierę zrobił syn Wilhelma V Ferdynand, z cza
sem również arcybiskup i elektor koloński.
  Na skutek takiego postępowania mniej więcej około 1575 r. Bawa
ria mogła uchodzić za kraj czysto katolicki. Bezwzględną walkę z prote
stantyzmem prowadzono zarówno w księstwach duchownych, jak i w
ziemiach opackich. Trudniej przedstawiała się sprawa w krajach au
striackich, gdzie protestantyzm zyskał sobie zwolenników we wszyst
kich stanach i gdzie Habsburgowie ze względu na walki z Turkami mu
sieli początkowo ostrożnie postępować ze stanami. Stąd też w Niem
czech popularne było powiedzenie: "Der Turk ist der Lutherischen
Gluck" - Turek jest szczęściem dla luteran.
  Bezwzględna walka z protestantyzmem wywoływała naturalnie reakcję po 
przeciwnej stronie. Stąd też pod koniec stulecia można było
280



przewidywać, że zbliża się nieuchronnie godzina krwawej rozprawy.
Do walk o charakterze politycznym dołączyła się zajadłość i bojowość
niektórych teologów, przy czym obie strony nie miały sobie nic do wy
rzucenia. Na piętnowanie papieży jako antychrystów, kardynałów
i kleru katolickiego jako sług diabła odpowiadali po stronie katolickiej
teologowie stwierdzeniem, że posyłając heretyków jak najszybciej na
tamten świat, wyświadcza się dobrodziejstwo, albowiem odcina się im
możliwość grzeszenia.

ZAOSTRZANIE SIĘ PRZECIWIEŃSTW. KU WOJNIE

  Platformą, na której miały się układać stosunki wyznaniowe w Nie
  mczech, był - jak wiadomo - pokój augsburski z jego słynną zasadą
  określaną później zdaniem "cuius regio eius religio". Sprawa nie przed
  stawiała się jednak prosto. By uspokoić protestantów, Ferdynand je
  szcze na sejmie w Augsburgu zapewnił ich, że ci z rycerstwa i mie
  szczan, którzy przez dłuższy czas wyznawali otwarcie luteranizm, nie
  będą z tego powodu niepokojeni. Rychło jednak okazało się, że co gorliwsi 
biskupi nie myśleli ściśle trzymać się tego zapewnienia. W istocie
po pewnym czasie sprawa wyznania stała się próbą sił, w której zwyciężał 
silniejszy - książę, biskup lub też stany. Na północy w niektórych
  państwach protestanckich pojedyncze biskupstwa ulegały reformacji.
  Inaczej przedstawiała się sytuacja w ziemiach nadreńskich i na południu.
  Tak więc biskup Wurzburga Julius Echter von Mespelbrunn działał
  w duchu kontrreformacji w swym biskupstwie i w zagarniętym opactwie
  w Fuldzie. Biskup moguncki wypędził protestanckich pastorów z podle
  głych sobie terenów klasztornych Eichsfeld i Heiligenstadt. Naturalnie
  na ogół w tej działalności korzystali biskupi z poparcia władz katolickich 
książąt i cesarza. I przy tej akcji szturmowymi oddziałami katolicyzmu byli 
jezuici.
  Do otwartej walki doszło przy okazji zmian w Kolonii. Arcybiskup
  tej metropolii, Salentin von Isenburg, aczkolwiek prowadził wyraźnie
  katolicką politykę, jednak w 1577 r. zdecydował się na małżeństwo i w
  związku z tym zrezygnował z funkcji biskupiej, by zarządzać swym
  hrabstwem. Kapituła wybrała po nim Gebharda Truchsessa von Waldburg, przy 
czym decydujące było to, że mieszkający w księstwie prote
  stanci spodziewali się, iż ten niezbyt gorliwy katolik nie będzie im utru
  dniał życia. W 1580 r. zdecydował się nowy arcybiskup na przejście na
  luteranizm. Powodem właściwym tej decyzji była młoda zakonnica,
  hrabianka Agnes von Mansfeld. Sprawa przeciągała się, albowiem
  elektor chciał początkowo wprost zrezygnować, jednak za namową
  protestanckich książąt postanowił zatrzymać księstwo arcybiskupie
  w swych rękach. Rzecz była niesłychanie ważna dla obu stron. Ziemie
  arcybiskupstwa leżały na bogatych terenach nadreńskich i w bezpośred
  niej bliskości Niderlandów. Przejście ludności arcybiskupstwa na pro
  testantyzm oznaczałoby osłabienie pozycji Habsburgów nie tylko
  281



w Niemczech, ale i w Niderlandach. Gdy Waldburg w 1582 r. przygoto
wawszy wojsko wyraźnie zgłosił swe przejście na protestantyzm, stało się 
jasne, że dojdzie tu do walki, tym bardziej że wśród ludności arcybi
skupstwa brał górę bojowy katolicyzm.
  Na czele wojsk katolickich stanął początkowo sufragan arcybiskup
stwa, ks. Fryderyk von Lauenburg, wojskami protestanckimi dowodził
zrazu były arcybiskup Salentin von Isenburg, jako prawowity arcybi
skup chciał występować Gebhard Truchsess von Waldburg, podczas
gdy większość katolicka kapituły wybrała arcybiskupem Ernesta Wittelsbacha, 
dalekiego zresztą od ideału potrydenckiego prałata, będą
cego już biskupem w Liege, Freisingu i Hildesheimie. W istocie mamy
tu do czynienia z wojną czterech biskupów, przy czym po jednej i dru
giej stronie brakło nie tylko wodzów z prawdziwego zdarzenia, ale
i przywódców, którzy by z zapałem walczyli o swą ideologię. Tę ideolo
gię reprezentował właściwie lud, na którego barki spadały ciężary woj
ny, która wlokła się długo bez rozstrzygnięcia. Przez jakiś czas prowa
dzono wojnę bez większego rozlewu krwi niszcząc jednak bezlitośnie
kraj. Gdy ostatecznie w 1584 r. zdołano Gebharda Truchsessa zmusić
do wycofania się do Niderlandów, uznano bez większego trudu Ernesta
za elektora kolońskiego.
  Wojna ta z jednej strony wykazała, że książęta protestanccy nie
kwapią się do czynnego zaangażowania się w walki orężne, z drugiej
prowadzone z czasem przez zawodowych oficerów wojska wykazały
wiele okrucieństwa i zawziętości. Tak np. po wzięciu miejscowości
Neuss w odwet za zniszczenie przez protestantów relikwii św. Kwiryna
wycięto ponad 1000 mieszkańców. Dalsze walki zbrojne, potem kwate
runek przybyłych tu oddziałów hiszpańskich doprowadziły ludność ar
cybiskupstwa do nędzy i ubóstwa. Sama wojna zakończyła się w 1589 r.
  W osiemdziesiątych latach udało się katolikom opanować dalsze bi
skupstwa, mianowicie Paderborn, Osnabruck, wreszcie Minden. Wśród
nowych biskupów zdarzali się różni ludzie. Byli tacy, którym zależało
przede wszystkim na władzy, byli jednak i inni, rzetelnie przejęci du
chem potrydenckiego katolicyzmu. Takim bojowym biskupem był w
Wurzburgu wspomniany już Julius Echter von Mespelbrunn. Złamał
on opozycję szlachty, w znacznej części sympatyzującej z luteraniz
mem, usunął blisko połowę swych proboszczów, podejrzanych lub też
wyraźnie przyznających się do luteranizmu, wreszcie założył semina
rium dla 100 księży oraz uniwersytet katolicki. Sam biskup dawał przy
kład rzeczywistej i głębokiej pobożności.
  Innego rodzaju zmiany dokonywały się tymczasem w Niemczech
protestanckich. Po śmierci w 1583 r. Ludwika VI, elektora Palatynatu,
który wbrew poprzednikowi wprowadził do swego państwa luteranizm,
rządy w imieniu małoletniego syna Fryderyka objął stryj młodego księ
cia, Jan Kazimierz, który przemocą przywrócił kalwinizm w Palatyna
cie. O jego zajadłości, jeśli chodzi o sprawy wyznaniowe, świadczy
fakt, że gdy jego żona Elżbieta, córka elektora saskiego Augusta, nie
chciała się podporządkować jego woli, wtrącił ją pod zarzutem nie
282



  wierności małżeńskiej do więzienia i trzymał ją tam do jej śmierci w 1590 r.
  Sam książę zaś nie przestrzegał wcale surowej etyki kalwińskiej, spę
  dzając czas na ucztach i pijaństwie. Gdy w 1586 r. zmarł elektor saski
August w wieku lat 60, niespełna miesiąc po małżeństwie z 13-letnią
  dziewczyną, elektorat saski musiał też odczuć skutki związania kościoła
z państwem. Następca jego, Chrystian I, w czasie swego krótkiego pa
nowania narzucił kościołowi saskiemu formy zbliżone do kalwinizmu,
przyjmując zasady Melanchtona.
  Zwycięstwo wyraźnie kalwińskiego albo też prokalwińskiego kierunku w 
Saksonii i Palatynacie wpłynęło na uaktywnienie działalności
protestantów. W 1591 r. zjechali się przedstawiciele kilku księstw pro
testanckich w Torgau i tu wszczęli rokowania z przedstawicielem kalwińskiego 
władcy Francji Henryka IV. Obiecano mu poparcie w walce
przeciw katolickiej szlachcie francuskiej, uzyskując w zamian obietnicę
pomocy w sile 8 tys. żołnierzy, w wypadku gdyby protestanci, którzy
wystąpili uprzednio z nowymi żądaniami wobec cesarza, takiej pomocy
potrzebowali. Nieoczekiwanie jednak z tych rokowań nic nie wyszło,
albowiem pod koniec 1591 i w 1592 r. zmarli kolejno elektor saski
Chrystian I i opiekun młodego elektora Palatynatu Jan Kazimierz.
  W Palatynacie objął rządy młody i miękki elektor Fryderyk IV,
który zajął się zabawami raczej niż polityką, w Saksonii zaś nowy elek
tor Chrystian II zabrał się do generalnego oczyszczenia luterańskiego
wyznania z kalwińskich wtrętów, nie cofając się przed bezprawnym
pozbawieniem życia kanclerza zmarłego elektora, który był głównym
motorem zaszłych uprzednio zmian.
  Na ogół kończące się stulecie przyniosło szereg niepowodzeń prote
stantom. Pod sam koniec ostatniej dekady katolicy, mimo sprzeciwu
protestanckiej części kapituły zdołali narzucić katolika, księcia lotaryń
skiego, na biskupa w Strasburgu. Jaskrawym przykładem słabości pro
testanckiego obozu było, że mimo oporu stanów protestanckich ko
lejne sejmy Rzeszy w 1594, potem w 1597 r. uchwalały podatki na
wojnę z Turkami, nawet mimo to że przebieg tych wojen nie był spe
cjalnie korzystny dla strony chrześcijańskiej.
  Powolna ofensywa katolicyzmu w Niemczech zaznaczyła się również
i w dziedzicznych krajach Habsburgów, aczkolwiek trzeba przyznać, że
Habsburgowie, na ogół wierni katolicyzmowi, napotykali tu poważne
przeszkody. Tak więc Czechy w większości zostały pozyskane dla pro
testantyzmu, a na Śląsku i Morawach sytuacja była niewiele lepsza.
Również i w krajach rdzennie austriackich protestanci stanowili powa
żną część społeczeństwa. Wierna staremu Kościołowi dynastia musiała
tu prowadzić walkę w o tyle trudniejszych warunkach, że posiadłości te
po śmierci Ferdynanda I uległy podziałowi. Już Maksymilian II był
władcą obu Austrii, Czech i Węgier, gdy w Tyrolu rządził arcyksiążę
Ferdynand, w Styrii, Karyntii, Krainie i Gorycji panował arcyksiążę
Karol.
  Powoli jednak poszczególni przedstawiciele rodziny bądź to paktując, bądź to 
popierając katolików starali się wznowić wpływy katoli
283



cyzmu w swych krajach. Poważną rolę w tej dziedzinie odegrał cesarz
Rudolf, przywiązany szczerze do starego Kościoła, wspierany w tym
przez zdolnego i energicznego biskupa Wiednia (od 1598 r.) Melchiora
Khlesla, syna rzemieślnika wiedeńskiego.
  Walka między obu wyznaniami komplikowała się tym bardziej, że
nakładała się wyraźnie na toczoną równocześnie przez stany Czech,
Moraw i Śląska walkę z rosnącą władzą Habsburgów, stanowiła nie
jako jej ideologiczną podbudowę. Na przełomie stuleci walka stanów
przeciw władcom zyskała nieoczekiwanie większe perspektywy w zwią
zku z zaznaczającymi się nieporozumieniami w rodzinie Habsburgów.
  Po śmierci Maksymiliana II doszło do układu między jego synami,
że władzę w rządzonych przez niego krajach obejmie w całości cesarz
Rudolf II, zapewniając równocześnie swym braciom Ernestowi, Macie
jowi i Maksymilianowi odpowiednie utrzymanie. Z braci tych, jak wia
domo, zarówno Maksymilian, jak i Ernest ubiegali się o koronę polską,
zresztą bez powodzenia. Maciej szukał powodzenia w szerokim świe
cie, usiłując między innymi narzucić się południowym Niderlandom
jako namiestnik. W końcu uczynił go cesarz w 1593 r. namiestnikiem
w Górnej i Dolnej Austrii.
  Tymczasem stan psychiczny Rudolfa II stawał się coraz bardziej
chwiejny. Trapiony melancholią cesarz unikał spotkania z ludźmi. Na
dworze w Pradze zapanowała specyficzna sytuacja, w której można
było mówić o rządach kamerdynerów, ponieważ oni jedynie mieli kon
takt z cesarzem. Równocześnie Austria była poważnie zagrożona przez
Turków, którzy wreszcie rozpoczęli wojnę, popierani przez Węgrów
rozdrażnionych prowadzoną przez Rudolfa i jego doradców antyprote
stancką i antystanową polityką w tym kraju. W tej sytuacji przerażeni
arcyksiążęta z rodu Habsburgów wobec kompletnej pasywności cesarza
zdecydowali już w 1605 r., że arcyksiążę Maciej powinien objąć rządy
na Węgrzech. Istotnie uzyskano potem u cesarza tyle, że ten powierzył
Maciejowi rokowania z Węgrami i Turkami. Maciej pozyskał Węgrów
  układem wiedeńskim, zapewniając szerokie prawa wyznaniu protestan
  ckiemu, następnie zawarł jeszcze w tym samym 1606 r. pokój z Turkami w 
Zsitvatorok.
  Gdy cesarz nie chciał zatwierdzić zawartych układów, Maciej poro
  zumiał się ze stanami węgierskimi i austriackimi. Do frondujących sta
  nów węgierskich i austriackich przyłączyły się również stany moraw
  skie, po czym Maciej na czele znacznych wojsk ruszył na Czechy. Ru
  dolf zapewnił sobie w ostatniej chwili wierność Czechów, z jednej
  strony godząc się na ustępstwa wobec stanów i zapowiadając dalsze
  układy w sprawach religijnych, z drugiej - wykorzystując istniejące
  między Czechami a Morawianami antagonizmy. Niemniej musiał się
  ostatecznie zgodzić, by oddać funkcję namiestnika w Austrii i Mora
  wach oraz koronę węgierską Maciejowi. Jeszcze w czerwcu stany Au
strii, Moraw i Węgier zawarły tajne porozumienie, w którym zobowią
zały się do wspólnej obrony uzyskanych przywilejów. W następnym
roku, by zapewnić sobie poparcie stanów czeskich, cesarz zmuszony był
284



  do udzielenia im nowego przywileju, tzn. listu majestatycznego, na
  mocy którego przyznano wszystkim stanom nawet chłopom, wolność
  religijną i równocześnie pozwolono szlachcie i mieszczaństwu budować
  kościoły protestanckie (9 II 1609 r.).
  Wypadki te, oznaczające wyraźne zwycięstwo stanów nad w ładzą
monarszą, nie mogły naturalnie pozostać bez znaczenia i dla całych
Niemiec. Okazało się bowiem, że stany, występując solidarnie, mogą
stanowić zaporę przeciw tendencjom centralistycznym władców, mogą
obronić swe przywileje. W pewnej łączności z tymi wypadkami pozostaje przebieg 
sejmu 1608 r. w Ratyzbonie. Gdy bowiem stany katolickie w odpowiedzi na 
żądanie protestantów potwierdzenia pokoju religijnego wystąpiły z postulatem 
restytucji zajętych po pokoju religijnym posiadłości kościelnych, stany 
protestanckie pod przewodnictwem Palatynatu założyły protest i przedstawiły 
pismo z pretensjami, po czym opuściły ostentacyjnie sejm. Wobec tego, że 
katolicy nie zdobyli się na
to, by obradować dalej w kadłubowym parlamencie, sejm Rzeszy, a
więc najwyższy obok cesarza organ w państwie, został zerwany.
  Równocześnie zaostrzyły się przeciwieństwa między protestantami
a katolikami. Dochodziło do zatargów o dobra duchowne. Wielkie
wrażenie wywołał wypadek w małym miasteczku Donauw rth, gdzie
rada miejska pod naciskiem ludności protestanckiej, mimo interwencji
cesarza, zakazała gminie katolickiej odprawienia uroczystej procesji
 z rozwiniętymi chorągwiami. W konsekwencji cesarz rzucił banicję na
miasto, po czym książę bawarski działając z ramienia cesarza zajął mia
  sto i oddał tamtejszy kościół protestancki jezuitom, zatrzymując miasto
w swym posiadaniu. Wypadek ten wzburzył mocno stany protestanckie, a gdy 
przekonały się w Ratyzbonie, że nie mogą spodziewać się
pomocy od sejmu, który uległ rozbiciu, zdecydowały się na wyciągnię
cie z tego daleko idących konsekwencji.
  W maju 1608 r. zebrali się przedstawiciele protestanckich książąt w
małej wiosce Ahausen, niedaleko miasta Oettingen, i nawiązując do
niemieckiej tradycji związków (Bund) zawarli nowy związek, zwany
Unią, z ustaleniem wspólnych finansów i stworzeniem władzy związko
  wej. Początkowo znaleźli się w Unii elektor Palatynatu, książę wirtem
  berski, książę PfalzNeuburg, margrabiowie Badenii i Ansbachu, książę
  Anhalt oraz kilka miast. Z czasem przystąpili do Unii elektor brandenburski, 
landgraf Hessen-Kassel i pewna liczba południowych miast nie
  mieckich. Na czele Unii stanąl Fryderyk IV, elektor Palatynatu, Chry
  stian ks. Anhalt został wodzem ewentualnych sił zbrojnych.
  Tym samym kraje Unii tworzyły dość zwarty blok w zachodnio-centralnych 
Niemczech, obejmując na ogół kraje ludne i dość zamożne.
  Uderzające jest, że północno-wschodnie kraje Niemiec trzymały się
  z dala od tego związku. W gruncie rzeczy od początku zaznaczały się
  nieporozumienia między kalwinistami i luteranami, stąd też nie podkre
  ślano nawet konfesyjnego charakteru związku, nazywając go związkiem
  stanów miłujących pokój. Z naciskiem podkreślano defensywny cha
  rakter Unii, co było w pewnej mierze spowodowane nieufnością miast
285



w stosunku do książąt. Z czasem, gdy po kilku latach wystąpili z Unii
książę PfalzNeuburg i - co ważniejsze - elektor brandenburski, słabość Unii 
stawała się widoczna.
  Jako przeciwwagę Unii zorganizowano po stronie katolickiej latem
1609 r. inną organizację, tzw. Ligę. Obejmowała ona Bawarię, księ
stwa biskupie w Bawarii, Frankonii i Szwabii oraz trzy elektoraty du
chowne. Władzę zwierzchnią i kierownictwo wojskowe objął książę ba
warski Maksymilian.
  W roku zawiązania Ligi otwarła się poważna sukcesja w Niemczech
zachodnich, co mogło doprowadzić do konflagracji ogólnoniemieckiej.
W 1609 r. bowiem umarł Jan Wilhelm, ostatni władca kompleksu
księstw nadreńskich, mianowicie Julich-Kleve, Berg, Mark i Ravensberg. W 
charakterze pretendentów do spadku wystąpiło paru książąt,
pomiędzy którymi najpoważniejsze prawo mieli Jan Zygmunt, elektor
brandenburski, i Wolfgang Wilhelm, książę PfalzNeuburg. Począt
kowo doszło między obu książętami do porozumienia, na podstawie
którego objęli wspólnie rządy. Układ ten, zawarty w Dortmundzie, nie
rozwiązał jednak sprawy. Kolejno interesowały się nim różne państwa.
Niewiele brakowało, by z zatargu tego skorzystała Francja, albowiem
Henryk IV zamierzał przy pomocy książąt protestanckich podjąć przy
tej okazji wojnę z Habsburgami. Jak wiadomo jednak, nieoczekiwana
śmierć zadana mu przez fanatyka przekreśliła jego plany. Ostatecznie
między obu dziedzicami tych księstw, którzy zdołali pokłócić się ze
sobą, doszło do porozumienia w Xanten w 1614 r., na mocy którego
książę neuburski, który tymczasem przeszedł na katolicyzm, otrzymał
Julich i Berg, gdy Jan Zygmunt, który z kolei przeszedł na kalwinizm,
zatrzymał w swych rękach Kleve, Mark i Ravensberg.
  W czasie tego sporu zmarł cesarz Rudolf II, po czym bez większych
trudności przeprowadzono elekcję jego brata Macieja. Ten próbował
prowadzić politykę uspokojenia sporów religijnych w Niemczech, zlecił
nawet rozwiązać Unię i Ligę, jednak bez rezultatu. Tymczasem w zwią
zku z podeszłym wiekiem Macieja - w 1617 r. liczył on 60 lat - zgodzili się 
członkowie rodziny Habsburgów, bezdzietni arcyksiążęta Ernest i Albrecht, by 
następcą Macieja został syn Karola, rządzący w Styrii i Karyntii arcyksiążę 
Ferdynand. Sprawa nie była łatwa, albowiem
najpierw trzeba było pozyskać zgodę Habsburgów hiszpańskich, potem
zaś zgodę Czechów na elekcję Ferdynanda na króla czeskiego. Ostate
cznie załatwiono to w sposób osobliwy. Ferdynand został koronowany
na króla czeskiego, a stany czeskie następnie go "akceptowały" w 1617 r.



III. CZASY WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ

POCZĄTEK WOJNY
1618-1620
 Wojna trzydziestoletnia w Niemczech,
okres największego poniżenia narodu niemieckiego w XVII stuleciu,
bywa niejednokrotnie określana jako wojna religijna. W istocie nawet
najgorliwsi zwolennicy tego poglądu muszą przyznać, że można ją tak
określać w najlepszym wypadku po rok 1632. Po śmierci bowiem króla
szwedzkiego Gustawa II Adolfa wojna ta traci aspekt religijny, a przy
biera charakter polityczny. Jeśli jednak uważniej przyjrzymy się ten
dencjom panującym wśród walczących i w pierwszym okresie, to bez
trudu zauważymy, że w gruncie rzeczy motywy religijne odgrywały
i wówczas stosunkowo małą rolę. Stanowiły one potrzebną nadbudowę
ideologiczną w walce, w której chodziło o co innego. W rzeczywistości
bowiem wybuch wojny trzydziestoletniej był spowodowany przez stany
walczące w obronie swych przywilejów przeciw próbom wzmocnienia
władzy centralnej przez Habsburgów. Ponieważ zaś Habsburgowie
przyznawali się do wiary katolickiej, w Kościele katolickim starali się
znaleźć pomoc w walce przeciw stanom przeważnie różnowierczym,
stany te właśnie w protestantyzmie szukały oparcia i duchowej pomo
cy. Od początku jednak w kołach prawowicie luterańskich odzywały
się wątpliwości co do tego, czy można i należy występować przeciw wła
dzy cesarskiej. Charakterystycznym przykładem takiego stanowiska
byli m. in. elektorzy saski i brandenburski. Od początku nie brakowało
po jednej i drugiej stronie ludzi, którzy byli reprezentantami tzw. poli
tyków, opowiadających się za pokojowym ułożeniem sporu.
  Jeśli w sąsiedniej Polsce oceniano rodzący się spór niemiecki jako
religijny, to zasadniczo dlatego, że wśród regalistów uważano, iż prote
stanci są jakby inspiratorami wszelkich wystąpień przeciw prawowitej
władzy. W kołach dawnych rokoszan czy też ich sympatyków śledzono
wypadki czeskie ze zrozumieniem i gotowością ewentualnego pójścia
ich śladem.
  Jak wiadomo, iskrą, która stała się przyczyną pożaru, był zatarg w
Czechach o budowę kościołów w dobrach kościelnych w Hrobach i
Broumovie. W postępowaniu władz królewskich ujrzeli protestanci na
ruszenie udzielonego im przywileju majestatycznego. Zwołany na ma
rzec 1618 r. zjazd protestantów skierował do cesarza pismo z zażale
niem z powodu naruszenia ich praw. Gdy cesarz odpowiedział na to
pismo surowo, zwołano drugi zjazd w maju 1618 r. mimo zakazu cesa
287



rza. Przywódcy radykalnego skrzydła opozycji uznali wówczas namiest
ników cesarza Slavatę i Martinica za naruszających pokój w kraju, po
czym doszło 23 V 1618 r. do słynnej defenestracji praskiej. W piśmie
będącym apologią tego postępku podkreślano z naciskiem, że stany
protestanckie nie zamierzają naruszać władzy króla czeskiego,lecz wy
stępują jedynie w obronie swych zagwarantowanych listem majestaty
cznym praw. Równocześnie stworzono władzę stanową w postaci 30 dyrektorów, 
przystąpiono do wystawienia wojska oraz innych posunięć.
  Od pierwszej chwili władze stanowe Czech zwróciły się do prote
stantów niemieckich z prośbą o pomoc. Unia, zrazu nie spiesząc się,
dopiero w październiku 1618 r. przyznała Czechom prawo do werbunku na swoich 
terenach. Było to mało. Było rzeczą charakterystyczną,
że zebrane przez kondotiera niemieckiego Ernesta Mansfelda wojsko,
z którym jesienią przybył do Czech, było opłacane przez księcia sabaudzkiego. 
Wcześniej jeszcze, mianowicie w sierpniu, wojska cesarskie
pod wodzą Dampierra i Buquoya wkroczyły na tereny południowych
Czech pustosząc te okolice.
  Sytuacja zaostrzyła się, gdy 20 III 1619 r. zmarł cesarz Maciej i problemy 
prawomocności władzy Ferdynanda II wystąpiły z całą jaskrawością. W Czechach i 
na Węgrzech (w części austriackiej) był on koronowanym królem, jednak nie 
uzyskał za życia Macieja godności króla rzymskiego, wreszcie jego władza w 
krajach austriackich, do których miał
prawa dziedziczne Albrecht, brat Macieja, namiestnik w Niderlandach,
była zagrożona. Stany Górnej i Dolnej Austrii wykorzystały ten mo
ment do wytargowania odpowiednich ustępstw od Ferdynanda II. Przy
wódca górnoaustriackich stanów, wśród których przewagę mieli prote
stanci, świetny polityk Georg Erasmus Tschernembl, uważał wręcz, że
w krajach austriackich panuje bezkrólewie, w czasie którego stany
mogą wziąć rządy w swe ręce. "Jesteśmy in interregno i dlatego upraw
nieni" - twierdził. Według niego nie chodziło wcale o rebelię, gdy
stany wzdrygały się złożyć Ferdynandowi hołd. Gotów był skłonić
stany do uznania Ferdynanda za władcę, z tym jednak zastrzeżeniem,
że ten przyjmie warunki przedstawione mu przez protestantów. Jak
więc widzimy, stany austriackie podejmowały za przykładem Czech
z jednej strony ideologię przyznającą stanom prawo oporu wobec wła
dzy, z drugiej - ideologię demokratyczną, niedawno tak głośną w Polsce, we 
Francji, żywą również i w Anglii, gdzie w 1611 r. parlament
żądał od króla zniesienia wszystkich podatków nałożonych bez zgody
parlamentu. Podobieństwo do spraw polskich ukaże się jeszcze wyraź
niej, gdy przypomnimy, że właśnie Tschernembl planował od dawna
wzmocnienie władzy stanów przez zawarcie tzw. w Polsce konfederacji,
czyli wzajemnego sprzysiężenia się.
  W czerwcu 1619 r., gdy wojska powstańcze Czechów podeszły pod
mury Wiednia, ewangelicy Dolnej Austrii usiłowali wymóc na Ferdynan
dzie w tzw. "burzliwej petycji" uznanie ich praw. Ferdynand jednak,
którego zresztą sytuacja nie była tak rozpaczliwa, jak to potem przed
stawiano, odmówił. Zagrożenie ze strony powstańców rychło minęło,
288



albowiem siły czeskie pod wodzą Thurna musiały wycofać się do Czech
na wiadomość o klęsce zaciężnych wojsk pod wodzą Mansfelda.
  W lipcu zaczęły się w Pradze obrady sejmu Czech i inkorporowanych do nich 
krajów Moraw, Śląska i Łużyc. Na ten sejm przybyli też
delegaci Górnej i Dolnej Austrii i wzięli udział w prowadzonych tam
obradach. Ostatecznym wynikiem obrad było uchwalenie i zaprzysięże
nie przez delegatów Czech i inkorporowanych krajów konfederacji
ogólnoczeskiej, po czym 16 sierpnia zaprzysiężono układ z Austriakami. Obie 
mianowicie prowincje austriackie uchwaliły własne, nieco
różniące się od siebie, konfederacje. Tego samego dnia jeszcze zaprzy
siężono specjalną konfederację Górnej Austrii w Linzu.
  Szczególnie konfederacja Górnej Austrii zasługuje na uwagę. Miała
ona, pomijając drobniejsze sprawy, zapewnić pełną wolność sumienia
w kraju, równocześnie zaś król miał ją przyjąć i zobowiązać się do
przestrzegania jej postanowień. Stany zastrzegały sobie prawo obsadza
nia ważniejszych urzędów, po czym królowi przysługiwałoby jedynie
prawo konfirmacji. Podobnie zakazywały królowi omawiania z jezui
tami czy obcymi posłami spraw stanowych. Niesłychanie ważnym wreszcie i jakże 
bliskim polskiemu uchu punktem było postanowienie, że
w wypadku naruszenia przez króla postanowień konfederacji miały
stany "ipso facto" być zwolnione od posłuszeństwa wobec króla, a ich
działalność przeciw królowi nie miała być uważana za obrazę władcy.
  Druga połowa sierpnia przyniosła tymczasem trzy ważne rozstrzygnięcia. Dnia 
19 sierpnia stany czeskie uchwaliły detronizację Ferdy
nanda II jako króla czeskiego. 27 sierpnia wybrały następnie na króla
Fryderyka V, elektora Palatynatu. Uchwały te akceptowały również
stany inkorporowanych do Czech krajów.
  Wypadki rozgrywające się w sierpniu tego roku w Austrii i Czechach oznaczały 
niewątpliwie zwrot w dalszym rozwoju wydarzeń, nie
mniej zaciążyły poważnie na ustosunkowaniu się do problemu powsta
nia innych krajów Rzeszy. Pomijając bowiem książąt duchownych czy
katolickich, którzy widzieli w tych posunięciach bunt przeciw prawowi
tej władzy podniesiony przez "skłonnych do buntu" protestantów, akcentowanie 
zasady rządów stanowych, praw stanów do odgrywania de
cydującej roli w państwie, detronizacja zdawało się prawowicie obra
nych władców - wszystko to nie mogło podobać się poszczególnym
książętom niemieckim, którzy sami mieli dość kłopotów ze swoimi sta
nami czy nawet wręcz obawiali się ich ostrzejszych wystąpień.
  Toteż nic dziwnego, że wystąpienie przeciw katolickim Habsburgom
nie spotkało się z powszechnym uznaniem w Niemczech. Kiedy w lipcu
zwołano do Frankfurtu zgromadzenie wyborcze elektorów, to po sto
sunkowo niezbyt długich obradach wybrano jednomyślnie 28 VIII 1619 r.
na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego Ferdynanda II. Za nim głosował nawet 
delegat elektora Palatynatu, zastrzeżenia zaś delegacji
czeskiej, że Ferdynand nie ma prawa występowania w charakterze
króla czeskiego, uznano za nieważne.
  Wybór Ferdynanda na cesarza niemieckiego stanowił niewątpliwie
289



pewnego rodzaju przestrogę dla Fryderyka V. Gdy zwołano zjazd człon
ków Unii do Rothenburga, odezwały się głosy ostrzegawcze. Jeszcze
przed detronizacją Ferdynanda elektor koloński ostrzegał posła Fryde
ryka V, że ewentualna detronizacja Ferdynanda może wywołać długoletnią wojnę, 
że Hiszpania w żadnym wypadku nie zgodzi się na taką
obrazę domu habsburskiego i raczej zrezygnuje z Niderlandów niż z ko
rony czeskiej. Ostrzegali elektora nawet jego współwyznawcy, jak
elektor saski. Niemniej Fryderyk pod wpływem swych doradców i niektórych 
książąt protestanckich, którym uśmiechała się perspektywa
protestanckiego cesarza, zdecydował się dnia 25 września na przyjęcie
korony. Przypuszczalnie motywem dodatkowym, który skłonił go do
tego, była wiadomość, że nowy książę Siedmiogrodu Gabriel Bethlen
podjął walkę z Ferdynandem.
  Przyjęcie przez Fryderyka V korony czeskiej, wystąpienie przeciw
cesarzowi księcia siedmiogrodzkiego zdawało się wróżyć katastrofę
Habsburgom austriackim. Gabriel Bethlen zawarł z konfederacją cze
ską porozumienie i zająwszy znaczne części zachodnich Węgier ruszył
pospiesznie na Wiedeń, połączywszy się niedaleko stolicy z wojskami
czeskimi. Wiedeń był tym samym poważnie zagrożony, ale ocalił go po
nownie zbieg wypadków. Oto jeden z wiernych Habsburgom magna
tów zwerbował za zgodą Zygmunta III kilkutysięczny oddział jazdy
polskiej i uderzył od tyłu na połączenia Bethlena z Siedmiogrodem.
Tym samym musiał tenże zrezygnować z dalszego oblężenia Wiednia
i pospiesznie wycofać się do Słowacji.
  Równocześnie okazało się, że Fryderyk V nie zyska poparcia innych
państw. Król angielski Jakub I, zażarty legalista i monarchista, był obu
rzony, że jego zięć przyjął koronę z rąk buntowników. Młody król
Francji Ludwik XIII odnosił się też niechętnie do buntujących się pro
testantów, w których widział sojuszników hugenotów. Stanowisko Zyg
munta III było jednoznaczne. Późniejszy obrońca protestantów Gu
staw II Adolf, król szwedzki, śledził wprawdzie z zainteresowaniem
wypadki rozgrywające się w Rzeszy, jednak nie ukończywszy rozprawy
z Polską nie mógł myśleć o udzieleniu pomocy.
  Mimo wszystko Fryderyk V przybył do Pragi z żoną, piękną
Elżbietą Stuart, i koronował się na króla Czech dnia 4 listopada. Nie
oznaczało to jednak, by tym samym wyrósł Habsburgom potężny prze
ciwnik. Nowy władca Czech, liczący sobie 23 lata, nie był ani władcą
dysponującym większym doświadczeniem politycznym, ani też nie miał
silnego poczucia odpowiedzialności. Jeden z jego radców określił go
krótko: "Nie przejmuje się trudnościami i spuszcza je na Boga" ("Macht
sich die Sache leicht und setzt alles auf Gott"). Istotnie w nowym swym
królestwie sprawę obrony oddał w ręce stanów, które właściwie rzą
dziły za niego, pozostawiając mu tytuł króla. Człowiekiem wybitnym
u jego boku był przybyły do Czech Chrystian II ks. Anhalt, znakomity
dyplomata, zdolny wódz, a równocześnie zacięty przeciwnik Habsbur
gów. Jemu powierzył król naczelne dowództwo nad armią, co przyczy
niło się w pewnej mierze do podniesienia wartości wojsk powstańczych.
290



  Tymczasem sytuacja Ferdynanda II polepszała się z każdym miesią
cem. Jeszcze w październiku doszło w drodze układu w Monachium do
porozumienia między cesarzem a księciem Maksymilianem bawarskim.
Za cenę odszkodowań w posiadłościach elektora Palatynatu zdecydował się 
Maksymilian objąć naczelne dowództwo nad wystawioną i finansowaną przez Ligę 
katolicką 24-tysięczną armią. Ostateczną na
grodą dla księcia bawarskiego miało być oddanie mu godności elektora
po rzuceniu banicji na Fryderyka V. Papież zdecydował się na wspomo
żenie Ligi wypłacając na koszty wojenne około 20 tys. guldenów mie
sięcznie. Wreszcie po pewnych wahaniach Hiszpania postanowiła wy
stawić armię, która miała uderzyć na Palatynat pod wodzą Spinoli. po
zyskano sobie również elektora Jana Jerzego, księcia saskiego, który
z kolei miał uderzyć na Łużyce i Śląsk.
  Rok 1620 ujrzał sumienne wykonanie powziętych planów. Jesienią
wojska Ligi pod dowództwem Brabantczyka Jana Tserklaes hr. Tilly
wkroczyły do Górnej Austrii i zmusiły stany do złożenia hołdu cesarzo
wi. Następnie pomaszerowano na Czechy. Spotkanie wojsk Ligi i po
wstańców czeskich nastąpiło pod Białą Górą, gdzie ks. Chrystian an
halcki zajął korzystną pozycję. Tilly wahał się początkowo, czy uderzyć
na wroga, jednak pod wpływem kaznodziejów obozowych, przyjąwszy
hasło bojowe "Sancta Maria", uderzył na przeciwnika dnia 8 listopada
zadając mu druzgocącą klęskę. Siły Ligi liczyły przed bitwą 25 tys. , gdy
wojska powstańcze 21 tys., decydujące jednak było to, że wojska Ligi
składały się w większej mierze z zawodowych żołnierzy, którzy pod
291



względem wyszkolenia wojskowego i organizacji górowali nad wojskami powstańczymi. "Zimowy król", jak odtąd 
nazywano Fryderyka V, udał się najpierw na Śląsk, potem przez północne Niemcy pospieszył na zachód. Następnego 
dnia wobec kompletnej paniki kierowników powstania wojska cesarskie bez większych trudności opanowały stolicę 
Czech.
Zwycięstwo pod Białą Górą dało w ręce Habsburgów całkowicie Czechy i Morawy, wzmacniając poważnie ich pozycję 
w Rzeszy. Nie pisząc historii Czech wystarczy stwierdzić, że z początkiem 1621 r. przystąpiono do surowego sądu nad 
tym krajem, co w konsekwencji miało doprowadzić nie tylko do poddania go pod władzę cesarską, do przynajmniej 
powierzchownej jego rekatolizacji, ale również i do znacznego wzmocnienia żywiołu niemieckiego w Czechach i 
Morawach.
Trochę łagodniejszy los spotkał kraje Górnej i Dolnej Austrii. Stany Dolnej Austrii złożyły cesarzowi hołd w lipcu 1620 
r. otrzymawszy zapewnienie, że szlachta będzie mogła korzystać ze swobody sumienia. Ponieważ znaczna liczba 
protestantów wstrzymała się od złożenia hołdu, wydano edykty uznające kilkadziesiąt osób za rebeliantów 
ewentualnie skazujące ich na banicję. Rebeliantów pozbawiono majątków. W sierpniu po wkroczeniu wojsk 
bawarskich do Górnej Austrii przeprowadzono pacyfikację tego kraju. Uwięziono szereg osób, bardziej 
skompromitowani, jak Tschernembl, poszli na wygnanie. W cztery lata później wygnano wszystkich predykantów z 
kraju.
W sierpniu 1620 r. wojska hiszpańskie pod wodzą Spinoli wkroczyły na teren Palatynatu i bez większego trudu zajęły 
go aż po Ren. Skazany na banicję elektor szukał schronienia w Niderlandach. Unia nie wystąpiła w obronie swego 
przywódcy. Tak zakończył się pierwszy etap wojny, określanej potem jako trzydziestoletnia.

WOJNA AŻ DO INTERWENCJI DUŃSKIEJ

Zwycięstwo pod Białą Górą zapewniło przewagę w Niemczech Ferdynandowi II. Unia, która próbowała pośredniczyć 
między Fryderykiem V a cesarzem, po przekonaniu się o bezużyteczności tych usiłowań rozwiązała się. Potężni książęta 
protestanccy, jak elektor saski Jan Jerzy i brandenburski Jerzy Wilhelm, zachowali neutralność albo nawet, jak 
widzieliśmy, popierali cesarza. Sąsiedni władcy, jak Chrystian IV, król duński, Gustaw Adolf, król szwedzki, wreszcie 
Jakub I, król angielski, nie spieszyli się z wmieszaniem się czynnie w sprawy Rzeszy.
Jeśli mimo wszystko wojna nie została zaraz zakończona i nie doszło do pełnego sukcesu cesarza, to z jednej strony w 
związku z uporem Fryderyka V, z jakim gotów był bronić swej sprawy, zdawało się beznadziejnie przegranej, oraz z 
drugiej z faktem, że w Niemczech ówczesnych nie brakowało jednostek awanturniczych, które nie mając nic do 
stracenia gotowe były popierać sprawę elektora dla własnej korzyści pod pokrywką ideologii religijnej. Jedną z nich 
był bohater późniejszego okresu wojennego, pozbawiony jakiegokolwiek moralnego
292



pionu, hr. Ernest von Mansfeid, bastard panującego hrabiego Piotra Ernesta von Mansfeid.
Był to niewątpliwie dość zdolny wódz, który pierwszy bodaj pokazał, jak można utrzymywać swe wojsko kosztem 
ludności cywilnej krajów, w których toczono walkę. Początkowo służył on temu, który płacił, a więc również i 
Habsburgom, następnie przeszedł w służbę Unii i elektora Palatynatu. O stałości i sile jego przekonań świadczy to, że 
jeszcze w czasie wojny czeskiej wchodził w podejrzane kontakty z przeciwnikami, obiecując za odpowiednią opłatą 
opuścić elektora Palatynatu, w każdym zaś razie nie pospieszył z pomocą zagrożonemu władcy Czech. Po klęsce 
powstańców czeskich przeszedł do Górnego Palatynatu, gdzie zwerbował znaczne siły, ale naciskany przez wojska Ligi 
przeszedł do Palatynatu nadreńskiego, dokąd podążał za nim na czele wojsk Ligi Tilly.
Drugim człowiekiem podobnego pokroju, który stanął po stronie pokonanego elektora, był administrator biskupstwa 
Halberstadt Chrystian ks. brunszwicki. Ten awanturnik zasłynął jako umiejętny rabuś ziem sojuszników cesarza. Kiedy 
w czasie kampanii łupił ziemie biskupstwa Paderborn, chwalił się, że jedynie klecha jest w stanie złupić należycie klesze 
ziemie. Ze zdobytego srebra kazał bić pieniądze, na których obok swego nazwiska umieszczał napis: "Gottes Freund 
der Pfaffen Feind" — Przyjaciel Pana Boga, wróch klechów. Nazywano go też albo Halberstadter, albo "der tolle 
Christian" — szalony Chrystian. Koszty jego szaleństw jednakże ponosili nie tylko duchowni, ale w pierwszym rzędzie 
ludność wieśniacza tych ziem, której zabierał żywność i ruchomości, puszczając z dymem osady.
Człowiekiem, który wśród zwolenników Fryderyka wyróżniał się moralnie, był margrabia Jerzy Fryderyk z Baden-
Durlach. Szczery i gorliwy kalwinista, zgromadził swe wojska w przekonaniu, że walczy o sprawę wolności 
wyznaniowej.
Pomijamy świadomie innych mniejszych kondotierów wieszających się, żeby tak rzec, przy "sprawie Palatyna", jedna 
kwestia wymaga jednak wyjaśnienia. Zaciągnięcie kilkutysięcznej armii to nie była wówczas sprawa prosta. Jeśli nawet 
przyjmiemy, że następnie, jak to zresztą wówczas bywało, można było utrzymywać wojsko dzięki mniej czy więcej 
zorganizowanym rabunkom, to samo uzbrojenie tych żołnierzy, zapłacenie im tzw. Laufgeld, zadatku na późniejszy 
żołd, wymagało pieniędzy. Wymienieni zaś książęta to przeważnie władcy małych posiadłości, jak np. biskupstwo 
Halberstadt. Pewną zapomogę mogli oni otrzymywać od innych książąt, życzliwych Fryderykowi, na pewno jednak 
kwoty te były niewystarczające. Otóż tym bankiem przeciwników Habsburgów, państwem, które stać było na 
przybycie z pomocą finansową, i to znaczniejszą, były Niderlandy. Stanowisko zaś Niderlandów staje się całkowicie 
zrozumiałe, gdy uprzytomnimy sobie, że w 1621 r. upływał 12-letni rozejm między Republiką Zjednoczonych Prowincji a 
Hiszpanią, rozejm, którego korona hiszpańska nie chciała odnowić. Tym samym Zjednoczone Prowincje, które miały 
się ponownie znaleźć
293



  same wobec potężnych sił Hiszpanii, były jak najbardziej zainteresowa
  ne, by wojska hiszpańskie i austriackie zająć możliwie poza granicami
  Niderlandów. Ponieważ zaś wojska hiszpańskie pod wodzą Spinoli, po
  tem Cordowy, przystąpiły do zajmowania Palatynatu, zrozumiałe było,
że Niderlandy czyniły, co mogły, by je tamże jak najdłużej zatrzymać,
dać im jak najwięcej roboty. Tym samym wojna wewnętrzna niemiecka, która mogła 
się po ostatecznym zajęciu Czech skończyć stosun
kowo szybko, na skutek interwencji Niderlandów przewlekała się.
Równocześnie traciła ona charakter wojny niemieckiej, wojny toczonej
w interesie Niemiec. O tyle tylko zasługiwała na tę nazwę, że brali w
niej udział również i Niemcy obok różnych innych wojsk zaciężnych,
wreszcie dlatego, że toczyła się, ku niewymownej szkodzie ludności, na
terytorium niemieckim.
  Walczący o sprawiedliwość książęta nie przejmowali się tym zupeł
nie. Bawiący na emigracji Fryderyk V pisał z zimną krwią wówczas do
księcia siedmiogrodzkiego Gabriela Bethlena, by kontynuował wojnę i
"Austrię, Styrię, Karyntię całkowicie spustoszył, Morawy złupił, Śląsk
i sąsiedztwo do cna zniszczył i spalił na popiół".
  Prowadzona w myśl takich haseł wojna palatyńska toczyła się po
czątkowo ze zmiennym szczęściem. Pod Wiesloch w kwietniu 1622 r.
doświadczony wódz wojsk Ligi poniósł przykrą porażkę z rąk energicz
nego Mansfelda. Ponieważ jednak wodzowie protestanccy nie zdobyli
się na kooperację, udało się Tilly'emu przy pomocy wojsk hiszpańskich
rozbić całkowicie armię margrabiego badeńskiego pod Wimpfen (maj
1622), potem zaś Chrystiana halbersztadzkiego koło H chst (czerwiec
1622). Mansfeld zwątpiwszy w możliwość dalszej walki w obronie elek
tora Palatynatu uszedł na terytorium Niderlandów, oddając się w
służbę Zjednoczonych Prowincji. Z kolei Tilly ruszył za Chrystianem
halbersztadzkim i zadał mu decydującą klęskę pod Stadtlohn
(6 VIII 1623).
  Sukcesy odnoszone nad protestantami zdawały się zapowiadać osta
teczne zwycięstwo cesarza. Toteż gorliwcy po stronie katolickiej spie
szyli się wykorzystać zwycięstwo. Bojowy ich nastrój podniecał przy
słany z Rzymu o. Hiacynt, mnich kapucyński, który za wolą gorliwego
nowego papieża udzielił pełnego poparcia księciu Maksymilianowi ba
warskiemu, dążącemu z uporem do uzyskania godności elektora po wygnanym 
Fryderyku V. Jest rzeczą charakterystyczną, że nie tylko dwór
hiszpański, ale nawet cesarz mieli poważne wątpliwości co do tego.
Ostatecznie zwyciężył o. Hiacynt. Cesarz ustąpił i dnia 25 II 1623 r. na
dał godność elektora Palatynatu księciu bawarskiemu. Było to jakby
ukoronowanie odniesionych nad protestantami sukcesów. Po zwycię
stwie nad Chrystianem Tilly pisał z przekonaniem, że "wrogowie Koś
cioła katolickiego zostali uspokojeni i niełatwo odnowią swe siły, by
móc się przeciwstawić". Triumfujący o. Hiacynt radził cesarzowi, by w
wypadku oporu elektorów saskiego i brandenburskiego przepisał im
294



"receptę na ból głowy protestanckich elektorów", mianowicie kozaków
(myśląc o polskich lisowczykach) i Chorwatów.
  Jeśli dodamy, że w 1624 r. udało się również na jakiś czas uspokoić
wojowniczego księcia siedmiogrodzkiego Bethlena, zawierając z nim
pokój w Wiedniu, to zrozumiemy, że sytuacja cesarza przedstawiała się
wówczas wyjątkowo dobrze.

INTERWENCJA DUŃSKA. WALLENSTEIN

  Sukcesy odniesione przez cesarza w pierwszej połowie trzeciej de
kady tego stulecia musiały skłaniać do zastanowienia przedstawicieli
państw protestanckich, jak i wrogich Habsburgom. Oto w ciągu paru
lat kontreformacja odniosła nieoczekiwane, a równocześnie poważne
sukcesy. Jeśli na początku stulecia katolicyzm ograniczał się jedynie do
terenów południowych Niemiec, gdzie był poważnie zagrożony przez
silny tam protestantyzm, jak np. w krajach austriackich, to obecnie,
około 1624 r., umocnił się w krajach austriackich, skąd - jak wie
my - mniej więcej w tym czasie wygnano protestanckich księży, ale
równocześnie odzyskiwał Palatynat Górny i Dolny, Czechy i Śląsk.
Rbwnocześnie w tych krajach ograniczano prawa stanów i mniej czy
więcej energicznie rozpoczynano walkę z protestantyzmem, by z cza
sem doprowadzić do całkowitej rekatolizacji tych krajów.
  Gdybyż przynajmniej dzięki temu doszło do poprawy stosunków
gospodarczych, wówczas ludność tych terenów odczułaby pewną ulgę
po czasach zamieszek. Jednak tak nie było. Trudności gospodarcze,
z jakimi musiały się porać rządy poszczególnych krajów, prowadziły
prawie wszędzie do pogorszenia monety. Na Śląsku w ciągu 3 lat bito
monetę, która zawierała 1/20 część srebra w stosunku do dawnej zawar
tości. W Czechach spółka mennicza, do której należał Wallenstein,
biła początkowo z grzywny srebra (około pół kilograma) 19 guldenów,
potem 39, wreszcie 47. Z czasem płaci się za grzywnę srebra 85 gulde
nów. Naturalnie w parze z tym idzie kolosalna zwyżka cen towarów.
Toteż słyszymy, że na Śląsku miara pszenicy w ciągu jednego roku
wżrosła z 9 talarów do 42, para butów z 7 groszy do 7 talarów. Stąd
okres ten, zwany wówczas "Kipper und Wipper Zeit", dawał się boleś
nie odczuwać szerokim kołom ludności. Prócz tego rządy poszczegól
nych krajów, zmuszone do utrzymywania wielkich wojsk, nakładały na
ludność coraz to większe podatki, podnosiły cła na towary na grani
cach. Handlowi miast północnych Niemiec zaszkodził niemało fakt, że
Chrystian IV podniósł w 1611 r. cła sundzkie, następnie zaś ograniczył
możliwości handlowe Hamburga obdarzając przywilejami handlowymi
konkurencyjne miasto Gluckstadt. Zbieg okoliczności sprawił, że w
przededniu wojny trzydziestoletniej przeżyły Niemcy okres nieurodza
ju, co utrudniło sytuację żywnościową kraju.
  Wszystko to razem sprawiało, że istniało powszechne niezadowole
nie na objętych wojną terenach i ludność, która uginała się pod cięża
rem toczącej się wojny, nie kwapiła się do jej przedłużania. Prawdopo
dobnie w 1624 r. doszłoby do uspokojenia w Niemczech, gdyby nie
295



interwencja obcych państw, które uważały Niemcy do pewnego stopnia
za poligon walk z przewagą austriacko-hiszpańską.
  Trzeba stwierdzić, że poza takimi państwami, jak Anglia i Francja,
również i państwa, dotąd nie przejmujące się specjalnie tym, co się
działo w Niemczech, zaczęły z większym zainteresowaniem przyglądać
się przebiegowi spraw niemieckich. Przede wszystkim była to Dania
pozostająca wówczas pod rządami energicznego, ale równocześnie i nie
dość opanowanego Chrystiana IV. Królowi temu, po pokonaniu Szwe
cji w wojnie kalmarskiej, śniło się wielkie władztwo Danii na Bałtyku
i na Morzu Północnym. W związku z tym marzył o możliwości ustanowienia 
kontroli duńskiej nad głównymi szlakami wodnymi Niemiec pół
nocnych - Wezerą i Łabą. W tym celu chciał jako książę Holsztynu
rozciągnąć swą zwierzchność nad Hamburgiem. Równocześnie marzył
o pozyskaniu dla swych synów dwu sekularyzowanych księstw bisku
pich, bremeńskiego i verdeńskiego. Pierwsze obejmowało obszary le
żące nad dolną Wezerą i Łabą i przez to umożliwiało kontrolę nad obu
rzekami. Posiadanie niewielkiego biskupstwa Verden wzmocniłoby pa
nowanie nad Wezerą i poddanie wpływom duńskim wolnego miasta
Rzeszy Bremy. Chrystian gotów był z tego powodu od dłuższego czasu
wmieszać się czynnie w walkę w Niemczech, gdyby nie to, że Rada
Państwa złożona z przedstawicieli zamożniejszej szlachty, oceniając
właściwie siły Danii, wstrzymywała go od tego.
  Tymczasem w 1624 r. Anglia, ściślej rzecz biorąc, król Jakub I, kry
tykowany przez protestanckich swych poddanych, że nie popiera
sprawy protestantyzmu w Niemczech, po zerwaniu rokowań z Hiszpa
nią zdecydował się poprzeć sprawę swego zięcia, księcia Palatynatu,
i przez swych posłów począł zachęcać Chrystiana do wmieszania się do
spraw niemieckich. Chrystian IV, obawiając się, by Anglia nie porozu
miała się przypadkiem z jego przeciwnikiem, królem szwedzkim, po
czął dawać posłuch tym radom. Warto podkreślić, że dyplomacja an
gielska występując z pomysłem interwencji duńskiej w sprawy niemiec
kie nie wysuwała w najmniejszej mierze problemu religijnego; ten zda
niem króla angielskiego, należało oddać w ręce Boga.
  Chrystian tym bardziej zainteresowany był udzieleniem pomocy
protestantom niemieckim, że jego 12-letni syn, Fryderyk, był już wów
czas wybrany na arcybiskupa Bremy i biskupa,Verden, i królowi zale
żało na tym, aby Liga nie opanowała północnych Niemiec i nie przy
wróciła tych biskupstw Kościołowi katolickiemu. Decyzję Chrystiana
ułatwili książęta okręgu dolnosaskiego, którzy zebrali się na zjazd wiosną 
1625 r. i tu z jednej strony postanowili się zbroić w celu zabezpie
czenia się przed wtargnięciem wojsk Ligi, z drugiej obrali swym wo
dzem Chrystiana jako księcia Holsztynu, należącego do związku. W reszcie 
podkreślano jeszcze, że zbrojenia te nie są zwrócone przeciw ce
sarzowi i jego stronnikom, nie mówiono też wcale o poparciu elektora
Palatynatu. W gruncie rzeczy większość książąt północnych Niemiec
była poważnie zainteresowana w tym, by reakcja katolicka, zwycięska
w środkowych Niemczech, nie upomniała się obecnie również o bis
296



  kupstwa północnych Niemiec, jak Brema, Verden, Schweńn, Osnabruck, Minden, 
Lubeka i inne, które wbrew postanowieniom pokoju augsburskiego zostały 
sekularyzowane i oddane w zarząd protestanckim administratorom.
  Następny zjazd związku zlecił Chrystianowi zwerbowanie około
  10-tysięcznej armii, na razie ciągle w celach obronnych. Z tą armią,
  której werbunek rozpoczął Chrystian jeszcze wcześniej, wkroczył on w
  maju na ziemie związku. Sytuacja stawała się dla katolickiej strony tym
  samym poważna. Równocześnie bowiem wkroczył na teren Niemiec i
  Mansfeld, dotąd przebywający w Anglii, z liczącą około 20 tys. żołnie
  rza poważną armią zwerbowaną w Anglii i Francji. Zawarciu ściślej
  szego porozumienia państw protestanckich przeszkodziła nieoczeki
  wana śmierć króla angielskiego Jakuba i Maurycego ks. orańskiego, tak
  że dopiero później, w grudniu 1625 r. , doszło do sojuszu zawartego w
  Hadze między Anglią, Niderlandami i królem duńskim. W traktacie
  tym postanowiono oddać królowi duńskiemu komendę nad 30-tysię
  czną armią, na którą miała Anglia wraz z Niderlandami płacić 350 tys.
  guldenów. Celem związku była obrona wolności religijnej i książąt 
niemieckich.
W Wiedniu zdawano sobie dobrze sprawę z grożących od północy
  niebezpieczeństw, niemniej nie spieszono się początkowo z prowokowaniem 
nowej wojny. W istocie po obu stronach nie kwapiono się do
  tego, chcąc, by wina za rozpoczęcie wojny spadła na drugą stronę.
  Ostatecznie mimo wahań rady wojennej w Wiedniu elektor bawarski
  dał Tilly'emu rozkaz wkroczenia na teren okręgu dolnosaskiego.
  Strona katolicka rozumiała, że chcąc rozprawić się z nową potężną
  koalicją należy wszcząć zbrojenia, albowiem dotychczasowe wojska
  Ligi nie zdołają skutecznie przeciwstawić się większym siłom protestan
  ckim. W związku z tym powstało zagadnienie, kto i za jakie pieniądze
  zdoła w odpowiednio krótkim czasie wystawić potrzebną armię. Jest to
  chwila, w której na szerszą widownię dziejową wkroczył Albrecht Wacław 
Euzebiusz Wallenstein, książę Frydlandu. Jemu mianowicie, w od
  powiedzi na jego oferty powierzono stworzenie i zorganizowanie ponad
  20-tysięcznej armii.
  Wallenstein, czy też Waldstein, należy do najciekawszych postaci
 historii Niemiec, zwłaszcza wojny trzydziestoletniej. Spopularyzował
  go wybitny niemiecki poeta Friedrich Schiller swą trylogią dramaty
  czną. Poświęcono mu wiele książek i wydawnictw źródłowych. Osta
  tnio pisana przez wybitnego historyka Golo Manna.monografia osiąg
  nęła olbrzymi nakład, jak na dzieło historyczne -100 tys. egzemplarzy.
  Nowy wódz cesarski urodził się w 1583 r. w czeskiej rodzinie szla
  checkiej. Jego ojczystym językiem był czeski, aczkolwiek wcześnie
  nauczył się niemieckiego, który stał się potem jego językiem codzien
  nym. W młodości protestant, przeszedł w wieku dwudziestu kilku lat
  na katolicyzm. Kształcił się na uniwersytecie w Padwie, Bolonii, wreszcie w 
Altdorfie, gdzie zresztą wsławił się burzliwym zachowaniem.
  297



Po skończeniu studiów zaczął karierę wojskową w czasie walk Habs
burgów z Turkami. Pierwsze małżeństwo z bogatą Lukrecją Nekesz
przyniosło mu poważne rozszerzenie majętności, drugie z hrabianką
Izabelą Harrach zapewniło mu poparcie jej ojca, mającego wpływy na
dworze cesarskim. Obdarzony przez stany morawskie dowództwem nad
świeżo zaciągniętym regimentem, przeszedł na stronę cesarza, co
otwarło mu drogę do godności i stanowisk po zwycięstwie nad czeskim
powstaniem. Znaczne dochody dał mu udział w przedsiębiorstwie men
niczym prowadzonym przez Niderlandczyka i kalwinistę Wittego i Żyda
Jakuba Bassevi, które biło nowe monety przy równoczesnym ich znacz
nym pogorszeniu. Z czasem został wyniesiony do godności księcia Rze
szy i jako księstwo posiadał terytorium Frydlandu w północno-wschodnich 
Czechach (z ważniejszymi miastami Liberec i Jićin).
  Czy Wallenstein mógł zapewnić, przynajmniej z początku, utrzyma
nie ponad 20-tysięcznej armii? Na pewno nie. Roczne jego dochody
dóbr zapewniały mu najwyżej 700 tys. guldenów, tymczasem utrzyma
nie regimentu piechoty (3000 ludzi) kosztowało rocznie 500 tys. gulde
nów. Innymi słowy, utrzymanie ponad 20-tysięcznej armii kosztowa
łoby rocznie 3,5 mln guldenów. Naturalnie, werbując tę armię liczył
Wallenstein na możliwości przerzucenia ciężarów utrzymania wojsk na
ludność północnych Niemiec. Jednakowoż i te tereny, dotąd oszczę
dzane przez wojnę, mogłyby zapewnić utrzymanie wojsk jedynie przez
jakiś czas. Sprawy więc w gruncie rzeczy nie zdołano na razie rozwią
zać. Nie ulegało też wątpliwości, że skarb cesarski w żadnym wypadku
nie będzie w stanie opłacić tak wielkiego wojska.
  Tymczasem rozpalająca się w północnych Niemczech wojna wyma
gała koniecznie pomocy Wallensteina. Chrystian bowiem przybył na
czele około 20-tysięcznej armii, złożonej przeważnie z zaciężnych
wojsk niemieckich. Równocześnie przyszedł mu z pomocą od strony
Holandii Mansfeld na czele zwerbowanych za granicą wojsk, podobnie
administrator halbersztadzki zjawił się ze swymi oddziałami. Gdyby
między tymi wojskami istniało współdziałanie, Tilly z wojskami Ligi
znalazłby się w trudnym położeniu. Obóz protestancki jednak nie zdo
był się na to, co więcej, nawet w zimie 1625/26 r. próbował prowadzić
rokowania z cesarzem. Również i w następnym roku wodzowie prote
stanccy działali bez wspólnego planu, dzięki czemu Wallenstein zadał
Mansfeldowi w kwietniu 1626 r. poważną klęskę przy moście na Łabie
prowadzącym do Dessau. Mansfeld nie tracąc jednak nadziei udał się
na Śląsk, by tu podać rękę Bethlenowi, który ponownie wszczął wojnę
z cesarzem. Za nim ruszył Wallenstein. Ostatecznie Mansfeld dotarł do
Bethlena i wspomagających go wojsk tureckich, nie doprowadziło to
jednak do decydujących rozstrzygnięć. Zarówno wojska Wallensteina,
jak i Mansfelda były zrujnowane długim marszem, a Bethlen w tej sy
tuacji nie kwapił się do walki. W konsekwencji Mansfeld opuścił swe
wojsko udając się na południe, gdzie zmarł w drodze, w Bośni. Tym
czasem w sierpniu 1626 r. Tilly rozbił wojska króla duńskiego pod Lutteram 
Barenberge.

298



  Po powrocie z Moraw armia Wallensteina pomaszerowała ńa północ i 
zlikwidowawszy resztki wojsk Mansfelda na Śląsku poczęła zaj
  mować pozycję w środkowych Niemczech. W tym okresie wzrosła znacznie, 
przekraczając 50 tys. ludzi. Tym samym powstawał poważny problem jej 
utrzymania. Problem ten zasługuje na rozważenie, albowiem
  z nim łączył się los setek tysięcy, może milionów ludności niemieckiej.
  Wspomnieliśmy wyżej, jak poważną sprawą było utrzymanie wiel
  kiej armii, z czym w żadnym wypadku nie zdołał się uporać skarb ce
  sarski. Już w 1626 r. skarżył się Wallenstein, że na dworze uważają, "iż
  winienem tę wojnę prowadzić i pokrywać jej koszty". W tym samym
  roku narzekał, że jeśli nie uzyska pieniędzy na miesięczny żołd dla woj
  ska, "nie będzie mógł wyruszyć w pole". Kiedy indziej groził, że jeśli
  nie otrzyma 100 tys. złotych, to "armia zniszczeje jak masło na słoń
  cu". "Skarb [die Hofkammer) załatwia sprawę jedynie słowami" - pi
  sze później.
  Pozostawały wpływy z zewnątrz, jednak te były nieoczekiwanie
  małe. Okazuje się bowiem, że krewniak, król hiszpański, wpłacił na
  konto cesarza przez cały czas wojny trzydziestoletniej zaledwie 1700 tys.
  guldenów. Papież ówczesny, Urban VIII, zastrzegał się, że wojna nie
  miecka nic go nie obchodzi, i przez czas wojny wpłacił cesarzowi zale
  dwie 900 tys. guldenów. Było to, jak widzimy, żałośnie mało, skoro
  koszty wojny oblicza się najskromniej na 110 mln guldenów.
  Toteż Wallenstein musiał żyć na koszt kraju, w którym toczono
  wojnę. Nie był to w żadnym wypadku wynalazek wodza cesarskiego.
  Jak pamiętamy, jeszcze wcześniej poszczególni wodzowie w czasie tej
  wojny stosowali ten system. Wallenstein starał się go możliwie udoskonalić, 
nakładając na prowincje czy miasta odpowiednio wysokie kon
  trybucje i przeznaczając część swego wojska do pilnowania możliwie
  punktualnej płatności. Dla przykładu warto podać, że Norymberga
  płaciła rocznie 100 tys. guldenów kontrybucji na rzecz cesarskiego wodza i 
jego wojska. Przy tym wszystkim Wallenstein nie byłby w stanie
  sprostać czekającym go zadaniom, gdyby nie pomoc wybitnego bankowca, 
wspomnianego już wyżej Niderlandczyka, Hansa de Witte. Ten
  dzięki swym rozlicznym stosunkom w środkowej Europie mobilizował
  konieczny kredyt dla wodza naczelnego armii cesarskiej, kredyt, któ
  rego nie był w stanie zmobilizować skarb cesarski. Rzecz oczywista, że
  ów kredyt należało następnie spłacać z kontrybucji napływających
  z różnych stron, niejednokrotnie jednak zbyt powoli, co naturalnie po
  wodowało nie kończące się kłopoty. Słusznie pisze historyk niemiecki
  Golo Mann, że chciałoby się powiedzieć, iż właściwą robotą Wallensteina było 
"szukanie pieniędzy na swe wojsko". Mimo wysiłków Wallen
  steina potrzebne pieniądze napływały z opóźnieniem, nieraz znacznym,
  skutkiem czego niepłatny żołnierz stawał się okropną plagą ludności
  widzącej w tych rzekomych obrońcach niszczących bezmyślnie nieraz
  dobytek, hańbiących kobiety, męczących dzieci - diabłów lub zwierzę
  ta, nie ludzi.
  Po powrocie Wallensteina do północnych Niemiec sytuacja okręgu
  299



saskiego, a potem Jutlandii, stała się beznadziejna. Próby Chrystiana
zorganizowania oporu skończyły się kompletnym niepowodzeniem. W
jesieni 1627 r. wojska Wallensteina zajęły całą Jutlandię aż po najbar
dziej północne dzielnice. Dania stała się terenem okupowanym i mu
siała w Jutlandii utrzymywać około 20-tysięczną armię, co kosztowało
ją miesięcznie w przybliżeniu 400 tys. talarów.
  Nie wszystko jednak wojsko Wallensteina przebywało w Jutlandii.
Część jego armii, która wzrosła liczebnie wówczas niepomiernie, stała
na kwaterach w Niemczech. Wszystko to razem sprawiło, że książęta
niemieccy, nawet katoliccy, poczęli z pewnym niepokojem spoglądać
na zbyt przemożne stanowisko cesarza. Obawy te stały się jeszcze więk
sze, gdy cesarz pozbawił książąt meklemburskich, którzy zbyt długo
wytrwali przy Chrystianie, ich księstwa, a następnie przydzielił je Wal
lensteinowi. Taki awans parweniusza wśród książąt Rzeszy, w dodatku
z pochodzenia Czecha, wydał się książętom niemieckim czymś niesły
chanym, zapowiedzią zmiany ustroju niemieckiej Rzeszy na monarchię
absolutną. Jak mówiono wówczas, zapowiadała się zmiana "regimen
aristocraticum" na "regimen monarchicum".
  Sukcesy odnoszone przez cesarza, zwłaszcza postępy jego wojsk na
północy Niemiec, leżały u podstaw podjęcia wielkich planów, by nie
tylko stanąć silną stopą na wybrzeżu niemieckim, ale również opanować oba 
morza - Północne i Bałtyckie. Plan stworzenia silnego władztwa Habsburgów na 
morzu, który zrodził się w Madrycie, mógł przy
nieść poważne korzyści zarówno Hiszpanii, jak i cesarzowi. Pierwsza,
opanowawszy handel bałtycki, jak wiadomo, leżący u podstaw boga
ctwa Niderlandów, mogłaby wreszcie powalić je na kolana. Drugi par
tner zapewniłby sobie dzięki temu nie tylko panowanie na morzu, nad
północnymi prowincjami oraz zamożnymi miastami hanzeatyckimi, ale
również i poważne korzyści finansowe, rzecz nie do pogardzenia wobec
stale nie dość pełnego skarbca cesarskiego. Członami tego wielkiego
planu miała być Hiszpania, miasta hanzeatyckie, którym miano zapew
nić monopol handlu z Hiszpanią, cesarz, wreszcie król polski. Ostrze
tego sojuszu miało być skierowane w pierwszym rzędzie przeciw Nider
landom, potem Danii i Szwecji.
  W związku z tymi planami otrzymał Wallenstein tytuł admirała na
Morzu Północnym i Bałtyckim. W pewnej łączności z tym pozostawało
też oddanie mu w lenno księstwa meklemburskiego. Warunkiem jed
nak powodzenia tych planów było stworzenie floty. Okrętów miały do
starczyć pozyskane przez Wallensteina miasta hanzeatyckie oraz król
polski. Tu jednak rozpoczęły się trudności. Miasta hanzeatyckie nie
chciały przystąpić do tej na wielką skalę zakrojonej spółki. Król polski
dostarczył wprawdzie okręty, lecz w liczbie tak znikomej, że stanowiło
to zaledwie zalążek floty.
  By w jakiś sposób stworzyć podstawę dla swych planów morskich,
zaczął Wallenstein szukać oparcia w portach nadmorskich. Szczególnie
ważny wydał mu się port Stralsund, będący pewnego rodzaju bramą na
sąsiednią Rugię wysuwającą się głęboko w morze. Stralsund należał do
książąt pomorskich, których Wallenstein zdołał skłonić do tego, by
przyjęli załogę cesarską do poszczególnych miast. Wiosną 1628 r. zażą
dał Wallenstein od rady Stralsundu, by przyjęła załogę cesarską, na co
ta odpowiedziała odmownie. W maju podkomendny Wallensteina Arnim zacząl 
oblężenie miasta.
  Stralsund był miastem podległym księciu pomorskiemu Bogusła
wowi XIV, ale cieszył się dużą samodzielnością, przypominającą nieco
stanowisko Gdańska w Rzeczypospolitej Polskiej. W mieście zdobyło
sobie mieszczaństwo silną pozycję i kontrolowało politykę rady miej
skiej, jak zwykle opanowanej przez patrycjat. Trzeba stwierdzić, że do
zmierzenia sił doszło tu w dużym stopniu skutkiem pewnej niezręczno
ści Arnima i dzięki temu, że miasto jeszcze przed zaczęciem oblężenia
wiedziało, iż może liczyć na pomoc Danii, zainteresowanej jak najbar
dziej w tym, by Wallenstein nie opanował tego portu. W mieście zwy
ciężyły elementy gorliwie protestanckie, stworzona rada wojenna gro
ziła surowymi karami defetystom i za mało pobożnym. Przy rychło
przybyłej pomocy około 1000 Szkotów w służbie duńskiej odparto atak
wojsk Arnima. Zażarta obrona miasta, nawet wówczas, gdy sam Wallenstein 
przybył pod mury Stralsundu, zwróciła uwagę Niemiec na mia
sto, które jedno odważyło się w tym momencie przeciwstawić groźnemu generałowi 
cesarskiemu. Powstałe  rychło poezje wzywały
301



Niemcy do czujności wobec niebezpieczeństwa grożącego im od strony
"babilońskiej swachy". Niedługo po Duńczykach przybyli Szwedzi i za
warli układ z miastem w sprawie przymierza defensywnego. Miasto wy
trzymało silne szturmy wojsk wallensteinowskich, tak że ostatecznie
Wallenstein, uznawszy, że gra nie warta świeczki, zdecydował się w
sierpniu 1628 r. zwinąć oblężenie Stralsundu.
  Fakt ten był niewątpliwie jakąś porażką Wallensteina, nie można
jednak jego znaczenia wyolbrzymiać. W gruncie rzeczy Niemcy pół
nocne były opanowane przez wojska cesarskie. Dania uważając, że
Szwecja nie może jej udzielić pomocy, zdecydowała się na wszczęcie w
styczniu 1629 r. rokowań, które wreszcie doprowadziły do pokoju
22 V 1629 r. w Lubece. Warunki jego były stosunkowo łagodne dla
Danii. Król duński zachował swe księstwo Holsztyn, musiał jedynie
zrzec się przewodnictwa w okręgu dolnosaskim oraz zrezygnować z
duńskich pretensji do niemieckich biskupstw w północnych Niemczech.
  Rozpoczęcie rokowań z Danią oraz perspektywa ostatecznego uspo
kojenia spraw niemieckich skłoniły cesarza do dalszego kroku w celu
umocnienia,swej pozycji w Rzeszy, mianowicie do wydania słynnego
edyktu restytucyjnego 6 III 1629 r. Edykt ten postanawiał, że wszystkie
od 1522 r. zajęte dobra kościelne, biskupstwa, opactwa, klasztory
miały być zwrócone Kościołowi katolickiemu. Chodziło nie mniej, nie
więcej jak o 2 arcybiskupstwa, 12 biskupstw i ponad 50 wielkich
opactw, nie mówiąc o mniejszych klasztorach, szpitalach itp. Poważni
duchowni katoliccy mieli wątpliwości co do tego, czy znajdzie się tylu
duchownych stojących na odpowiednim poziomie, by przejąć te poste
runki. Autorzy jednak edyktu nie martwili się specjalnie, tym bardziej
że równocześnie zgłaszano kandydatury Habsburgów i Wittelsbachów
na uwolnione od panowania protestantów biskupstwa. Jak zamierzali
cesarscy wykorzystać sytuację, świadczył przykład Augsburga. W tym
mieście, gdzie katolicy stanowili 1/10  część ludności, uzyskano najpierw
to, że katolicy zyskali większość w radzie, po czym na podstawie jej
uchwały zakazano wyznawania protestantyzmu w mieście. 8 tys. mieszczań 
opuściło wówczas miasto.
  Wallenstein nie zajął oficjalnie stanowiska wobec edyktu restytucyj
nego, nie ukrywał wszakże, że był mu przeciwny. Los jego jednak był
przesądzony. Od daw na książęta katoliccy z księciem bawarskim Mak
symilianem na czele patrzyli z rosnącą niechęcią na Wallensteina i jego
coraz większe wpływy. Obecnie na zjeździe książąt w Ratyzbonie latem
1630 r. wywarli nacisk na cesarza, by po pierwsze, zmniejszył liczbę
swych wojsk, po drugie, zwolnił ich dowódcę. Cesarz, któremu zale
żało na pozyskaniu sobie elektorów katolickich, by przeprowadzić ele
kcję syna Ferdynanda, ustąpił. Dnia 13 sierpnia zawiadomił elektorów
krótko, że "chce kierownictwo swej wojennej armady zmienić". Gdy w
jakiś czas potem zawiadomiono w możliwie grzeczny sposób o tym
Wallensteina, oświadczył spokojnie, że jest zadowolony, iż "wydobył
się z tej matni".
  Było to niedługo po wkroczeniu Gustawa Adolfa na teren Niemiec.
302



Na dworze cesarskim nie przejmowano się tym zbytnio. Po sukcesach
odniesionych nad królem duńskim uważano, że i ten król północny
okaże się "królem śnieżnym", który roztopi się w promieniach sławy cesarskiej.

PIERWSZY ETAP INTERWENCJI SZWEDZKIEJ.
GUSTAW ADOLF

  Trzeba przyznać, że Wallenstein nie lekceważył grożącego od pół
nocy niebezpieczeństwa. Zdając też sobie sprawę z tego, że Gustaw
Adolf po pokonaniu Polski, gdzie walczył już od 1626 r. na Pomorzu,
może przesunąć swe wojska do Niemiec, by tu ratować swych braci
protestantów, skierował, zresztą na prośbę króla polskiego, w 1629 r.
znaczny oddział pod dowództwem Arnima do Polski. Posiłki te jednak
niewiele pomogły Polsce, która wreszcie wyczerpana finansowo skut
kiem ograniczenia jej eksportu wiślanego zmuszona została do zawar
cia rozejmu w Altmarku we wrześniu 1629 r. Tym samym Gustaw
Adolf miał od tej chwili wolne ręce do interwencji w Niemczech. Do
tej interwencji skłaniały go liczne motywy. Pierwszym i chyba najważ
niejszym była obawa, że wzmocnienie władzy cesarskiej w Niemczech
i opanowanie północnych Niemiec przez Habsburgów doprowadzi do
takiego wzmocnienia bloku katolickiego w Europie, iż perspektywa
uderzenia Zygmunta III na Szwecję w celu odzyskania swego dziedzicz
nego tronu przy pomocy Habsburgów stanie się całkowicie realna. W
czasie kolejnego podboju Inflant, potem wybrzeży polskich Bałtyku
zrodziła się w głowie tego zdolnego władcy koncepcja zapewnienia
303



Szwecji panowania nad Bałtykiem, "imperium inaris Baltici", które
z jednej strony miało zagwarantować Szwecji na przyszłość bezpieczeń
stwo, z drugiej zaś poprzez nałożenie wielkich ceł na handel nadmor
skich krain ześrodkowujący się przy ujściach rzek jako drogach naj
lepszych dla towarów - zapewnić koronie szwedzkiej niebagatelne do
chody. Doświadczenia poczynione przez Gustawa Adolfa w portach
pruskich stanowiły poważną zachętę do opanowania innych portów bał
tyckich. Na pewno wreszcie u tego przekonanego luteranina, jakim był
Gustaw Adolf, jakąś rolę odgrywał element religijny, zwłaszcza że nie
chęć do katolicyzmu łączyła się u niego z niechęcią do katolickiej linii
Wazów i popierającego go papiestwa.
  Lądując w ostatnich dniach czerwca 1630 r. na wybrzeżu pomors
kim, Gustaw Adolf miał przy sobie armię liczącą zaledwie 13 tys. żołnierzy, 
toteż w pierwszej chwili musiał postępować wielce ostrożnie.
Trzeba też przyznać, że wśród książąt niemieckich nie było wielkiego
zapału do wiązania się z północnym władcą. Książę pomorski Bogu
sław XIV zawarł - przymuszony do tego - w lipcu 1630 r. przymierze
ze Szwecją. Sojusz ten oznaczał właściwie całkowite poddanie księstwa
Szwecji, która na czas wojny brała w swe ręce kierownictwo polityki
zagranicznej i obronę księstwa. Elektor brandenburski Jerzy Wilhelm
myślał o zachowaniu neutralności. Podobnie rozumował i elektor saski
Jan Jerzy. Gustaw jednak nie myślał zadowalać się takim stanowiskiem. "Co to 
za rzecz - neutralność, nie rozumiem tego słowa" - powie posłowi elektora 
brandenburskiego. Gdy mowa o traktatach, nie
zależy mu "na papierze i atramencie". "Coś realnego w rękach, to
może mię upewni" - powie kiedy indziej. Tymczasem najpoważniejsi
książęta protestanccy zdecydowali się jedynie na zjazd w Lipsku, w cza
sie którego debatowali o perspektywach - porozumienia się z katoli
kami. Nie darmo też w Niemczech krążył o tych protestantach złośliwy
wierszyk: "Ach die armen lutherischen Hundlein - Halten zu Leipzig
ein Konventlein. Was wollen sie machen? - Ein kleines Krieglein?"
(Ach, biedne pieski luterskie - zorganizowały w Lipsku zgromadzeńko - co chcą 
robić? Małą wojenkę?)
  W przeciwieństwie do tego ludność Niemiec, karmiona przepowied
niami o lwie północy, który ma przyjść dla ocalenia protestantyzmu,
z nadzieją wyglądała przybycia Szweda. Ten zaś nie myślał pertraktować.
  Na Szweda od dawna już zwróciły uwagę państwa zachodnie. W sty
czniu 1631 r. przybył na Pomorze dyplomata Richelieugo, Charnace,
i zawarł z królem szwedzkim układ, na mocy którego Francja zobowią
zała się do płacenia przez pięć lat po milion liwrów rocznie na opłace
nie 36-tysięcznej armii szwedzkiej. Subsydia te, zwiększone jeszcze
przez skromne subsydia holenderskie i dochodzące do miliona złotych
wpływy z portów pruskich, stanowiły pewną podstawę do prowadzenia
przez Gustawa dalszej wojny w Niemczech. Rychło jednak okazało się,
że i te kwoty nie wystarczają. Trzeba było sięgnąć do kontrybucji i wy
304



bieranych przemocą danin. Uderzające liczby podaje tu historyk nie
miecki Kretschmar. Tak więc gdy za pierwszy rok wojny 1630 r. Szwe
dzi zapłacili z własnych dochodów 3126 tys. talarów szwedzkich, to w
następnym roku jedynie 1300 tys. talarów. Dalszy rok miał ich koszto
wać już tylko 1/3 ostatniej kwoty. Na razie jednak sprawy te nie były
jasne dla Niemców, widzących nadal w Gustawie przyszłego i jedynie
skutecznego obrońcę protestantyzmu.
  Rok 1631 przyniósł nieoczekiwane rozstrzygnięcia. W maju wojska
bawarskie pod wodzą Tilly'ego zdobyły wielkie protestanckie miasto
Magdeburg, a ponieważ oblężenie trwało dość długo, rozwydrzony
żołnierz ligistyczny urządził rzeź mieszkańców, po czym miasto całe
spłonęło. Dwie trzecie mieszkańców znalazło śmierć z rąk zdobywców
lub też w płomieniach. Wypadek ten urósł do miary symbolu tego,
czego można było oczekiwać z rąk cesarza i katolickiej partii. Toteż
gdy wojska Tilly'ego weszły na teren Saksonii, elektor saski zawarł so
jusz z królem szwedzkim, a wcześniej jeszcze Gustaw zmusił niemal
elektora brandenburskiego do połączenia się ze Szwedami. Zjedno
czone wojska szwedzkie i protestantów niemieckich stoczyły 17 wrześ
nia gwałtowną bitwę pod Breitenfeld, niedaleko Lipska, w której woj
ska Ligi zostały kompletnie rozbite. Tym samym ukazał się Gustaw
Niemcom jako wybawiciel od ucisku katolickiego.
  Wydawało się, że istotnie Gustaw będzie decydował o losach Nie
miec. Wojska saskie pod Arnimem pomaszerowały.na Czechy i 15 listopada zajęły 
Pragę. Sam Gustaw poszedł na zachód, zajmując kolejno bogate biskupstwa 
nadreńskie, Frankfurt nad Menem, potem
Moguncję. Młody książę Bernard weimarski, który objął dowództwo
w jego wojsku, pomaszerował na Palatynat i zajął Mannheim. Prosty,
bezpośredni, otwarty w obejściu z ludźmi Gustaw zdobywał sobie bez
trudności serca protestantów. Równocześnie jednak wielkie sukcesy
króla szwedzkiego poczęły budzić niepokój zarówno wśród jego wro
gów, jak i sprzymierzeńców. Tak więc Richelieu, który przecież w ja
kimś stopniu finansował wojnę prowadzoną przez Szwedów, przeraził
się do tego stopnia, że skłonił elektora Trewiru, by przyjął załogę fran
cuską w silnych fortecach nadreńskich Ehrenbreitenstein i Philippsburg. 
Elektor saski zaczął myśleć o zawarciu pokoju z cesarzem, by w
ten sposób pozbyć się niebezpiecznego sojusznika.
  W Wiedniu wobec piorunujących sukcesów króla szwedzkiego widziano jedyny 
ratunek w odwołaniu się do pomocy Wallensteina. Ten
zgodził się na zajęcie się organizacją nowej armii, objęcie naczelnej ko
mendy, którą mu zapewniono wraz z szerokimi pełnomocnictwami i
swobodą działania.
  Tymczasem wiosną 1632 r. wpadł Gustaw do Bawarii. Pokonał Tilly'ego w 
kwietniu koło miejscowości Rain, po czym jego wojsko doko
nało strasznego zniszczenia zachodniej Bawarii. Wnet jednak zjawił się
na polu walki Wallenstein i połączył się z armią Ligi, uzyskując tym
samym początkowo przewagę liczebną nad Szwedami. Jednak nie odważył się na 
walkę wręcz i okopał się w silnym obozie niedaleko no
305



rymbergi. Gustaw ściągnął tu, ile mógł, wojska i próbował szturmować
obóz Wallensteina przez cztery dni, jednak bez powodzenia.
  Ponieważ Gustaw wycofał swe wojska spod Norymbergi, zdecydo
  wał się Wallenstein na uderzenie na Saksonię, aby skłonić elektora sa
  skiego do zerwania ze Szwecją. Istotnie odniósł tam pewne sukcesy
  i zajął Lipsk. Wówczas jednak pospieszył za nim z myślą wspomożenia
  Jana Jerzego król szwedzki. Dnia 16 listopada doszło w mglisty dzień
  jesienny do bitwy między obu dotąd niezwyciężonymi wodzami na po
  lach pod Lutzen. Zaraz na początku bitwy Gustaw Adolf, prowadząc
  uderzenie swej jazdy, dostał się między oddziały jazdy Wallensteinow
  skiej i ugodzony trzema kulami znalazł śmierć na polu bitwy. Wojska
  szwedzkie prowadzone potem przez Bernarda weimarskiego, bijąc się
  zacięcie, odniosły ostatecznie zwycięstwo i zmusiły Wallensteina do
  opuszczenia pola walki. Zwycięstwo to jednak nie równoważyło straty,
jaką dla obozu protestanckiego była śmierć Gustawa Adolfa.
  Od tej chwili kierownictwo polityki szwedzkiej objął kanclerz,
49-letni Axel Oxenstierna, jeden z najwybitniejszych ówczesnych poli
tyków. On też miał w pewnym stopniu decydować o dalszych losach
protestanckich Niemiec. Niemniej sytuacja jego była trudniejsza niż
króla. Oxenstierna, chociaż kierownik polityki silnego państwa, był
tylko szlachcicem, a przychodziło mu mieć do czynienia z przedstawi
cielami starych rodzin książęcych, uważających się niemal za udziel
nych władców. Poza tym nie był Oxenstierna wodzem, który by sam
mógł rzucić miecz na szalę dziejową. Od pierwszej też chwili kierowni
ctwo obozu protestantów niemieckich starał się objąć, uważany w tych
kołach za wodza obozu luterańskiego, elektor saski Jan Jerzy.
  Oxenstierna w gruncie rzeczy nie dowierzał książętom protestan
ckim, ani też nie uważał za stosowne angażować się głębiej w wewnę
trzne sprawy Niemiec. Gotów był możliwie szybko wycofać się z tej
wojny, ale dopiero po należytym osłabieniu obozu cesarskiego i po za
pewnieniu Szwecji właściwej rekompensaty w postaci posiadłości nad
brzegiem morza. W celu uzyskania podstawy do takiego rozwiązania
sprawy uważał, że w danej chwili należy zapewnić sobie poparcie mo
żliwie licznych władców protestanckich. Ostatecznie też dzięki pozy
skaniu sobie elektora brandenburskiego zdołał Oxenstierna zgromadzić
w Heilbronn w marcu 1633 r. poważną liczbę książąt protestanckich,
którzy następnie 23 kwietnia zawarli konfederację pod dyrektoriatem
szwedzkim, zobowiązując się równocześnie do opłacania wojska szwe
dzkiego, które miało dalej walczyć z cesarzem.
  Tymczasem żył jeszcze człowiek, co do którego przypuszczano, że
będzie próbował decydująco wpłynąć na losy Niemiec, mianowicie
Wallenstein. Spodziewano się, że ten wódz, dysponujący dość silną ar
mią, wystąpi zwłaszcza przeciw stojącym jeszcze w południowo-zachodnich 
Niemczech wojskom szwedzkim. Tymczasem Wallenstein nie zde
cydował się na takie działanie, wręcz przeciwnie - wszczął rokowania
o porozumienie z Saksonią, przerywając je słabymi działaniami wojen
nymi. Ponieważ równocześnie Wallenstein nie słuchał wezwań cesarza,
306



by pospieszył księciu bawarskiemu z pomocą, i przez to dopuścił do
tego, że Bernard weimarski zajął Ratyzbonę 14 XI 1633 r., postanowił
cesarz usunąć Wallensteina z kierownictwa wojskiem.
  Było to o tyle usprawiedliwione, że Wallenstein od 1632 r. próbo
wał nawiązać porozumienie z przeciwną stroną. Do czego dążył? Niewątpliwie 
chciał doprowadzić do zgodnego współżycia wyznań religij
307




nych w Niemczech i do zlikwidowania wpływów szwedzkich i francus
kich. Niemniej gdy chodzi o tę drugą stronę polityki, to w pewnych
momentach gotów był wyciągnąć rękę i do Szwedów. Jego chwiejna,
niezdecydowana polityka doprowadziła do tego, że wreszcie jego par
tnerzy w układach przestali mu wierzyć. Równocześnie cesarzowi udało
się pozyskać ważniejszych oficerów jego wojska, tak że w chwili gdy
przyszło pismo pozbawiające go komendy, zależnym od cesarza ofice
rom udało się opanować władzę w wojsku. Wallenstein wycofał się wów
czas na czele niektórych oddziałów do Chebu. Wśród oficerów jednak,
którzy z nim poszli, znaleźli się też zdrajcy. W nocy 25 II 1634 r. za
mordowano nielicznych jego stronników, potem zabito również i Wallensteina.
  Wkrótce wojska'cesarskie połączyły się z wojskami księcia bawar
skiego, zdobyły z kolei Ratyzbonę, po czym ruszyły przeciw siłom
szwedzkim pozostającym pod komendą Bernarda weimarskiego i Horna. Ponieważ 
wojska saskie pod Arnimem nie przybyły z pomocą
Szwedom, cesarscy mieli liczbową przewagę nad wojskami szwedzkimi.
Gdy te zaś mimo to zaatakowały je pod N rdlingen, poniosły tu
16 IX 1634 r. ciężką klęskę. Bernard weimarski, zebrawszy z trudem
jakieś siły, próbował następnie bronić się nad Renem i Neckarem, zo
stał jednak zmuszony do wycofania się. W ten sposób południowe i za
chodnie Niemcy wróciły pod panowanie książąt katolickich i cesarza.
  Ten niewątpliwy sukces Ferdynanda II przyczynił się do wzmocnie
nia jego władzy w Niemczech. Pod wrażeniem zwycięstwa sprzymie
rzony dotąd ze Szwedami elektor saski zdecydował się na wszczęcie ro
kowań z cesarzem. Wstępne porozumienie zostało zawarte już jesienią
1634 r., po czym 30 V 1635 r. doszło do zawarcia między Saksonią
i cesarzem tzw. pokoju praskiego. Według tego traktatu, gdy chodzi
o sprawy kościelne, miano przyjąć stan posiadania z 1627 r., czyli prakty
cznie zawieszono edykt restytucyjny. Niemniej biskupstwa na zachód od
Łaby, jak Brema, Osnabruck, Minden, Verden, Hildesheim, Halberstadt,
miały pozostać w rękach katolickich. Równocześnie pokój praski zapew
niał poważne wzmocnienie władzy cesarskiej. Zawieszano wszystkie zwią
zki między książętami, znosząc tym samym praktycznie tzw. ius foederis.
Zakazywano książętom utrzymywać wojska, poza nielicznymi garnizonami pewnych 
fortec, czyli tym samym zawieszono drugie ważne prawo
ius armorum. Całe wojsko w Rzeszy miało być zaprzysiężone na imię ce
sarza, który mógł zbrojnie wystąpić przeciw wszystkim naruszającym wła
dzę cesarską. Wszystkich książąt wezwano do przystąpienia do pokoju.
Wezwanie to nie pozostało bez echa. Jednym z pierwszych, którzy podpi
sali i uznali ten pokój, był elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, który
też do końca swego życia będzie prowadził prohabsburską politykę.
Z czasem przystąpiła do tego pokoju większość książąt, poza nieliczną
grupą upartych, w której znalazł się książę Bernard weimarski.
  Tym samym pokój praski okazał się poważnym sukcesem cesarza.
Jeśli ten triumf cesarski ostatecznie nie okazał się trwałym, to było to
zasługą dwóch interwentów obcych - Francji i Szwecji.
308



CZASY DALSZYCH INTERWENCJI. POKÓJ WESTFALSKI

  Zawarcie pokoju praskiego było szczególnie ważne dla Szwecji. Jak
wiadomo, właśnie w tym okresie toczyły się rokowania między dyplo
matami szwedzkimi a polskimi w sprawie dalszego ułożenia stosunków
polsko-szwedzkich. Wśród szwedzkich mężów stanu panowało dość po
wszechne przekonanie, że w wypadku konieczności prowadzenia wojny
z Polską, do czego dążył, jak wiadomo, Władysław IV i co popierał też
cesarz niemiecki, trzeba będzie albo całkowicie wycofać się z wojny 
niemieckiej, albo też udział w niej Szwecji poważnie ograniczyć. Ostatecznie 
jednak udało się dyplomacji francuskiej, wykorzystującej poko
jowe tendencje szlachty polskiej, doprowadzić do zawarcia rozejmu w
Sztumskiej Wsi we wrześniu 1635 r. Miało to poważne znaczenie dla
dalszego przebiegu wojny niemieckiej. Szwecja bowiem mogła dzięki
temu ściągnąć pewną liczbę swych wojsk z Inflant i Prus i przerzucić je
na front niemiecki.
  Przy tym wszystkim jednak sytuacja Szwecji nie była korzystna.
W chwili kiedy Gustaw Adolf wkraczał do Niemiec, większość jego ar
mii stanowiły oddziały złożone z karnych i dzielnych chłopów szwedz
kich. Już pod Breitenfeld Szwedzi tworzyli 28% armii, na początku
1632 r. 88% wojska stanowiły zaciężne oddziały złożone z żołnierzy
niemieckich. Utrzymanie takiej armii było wobec drogiego żołnierza
niemieckiego rzeczą trudną. Wystarczy powiedzieć, że sam żołd dla
12 tys. piechoty wynosił rocznie około 840 tys. talarów. W dodatku
z chwilą zwrotu portów pruskich ich właścicielom, zawieszenia wybiera
nia ceł w Gdańsku i Królewcu Szwecja pozbawiła się dochodów stanowiących mniej 
więcej jedną trzecią dochodów państwowych. Trzeba
więc było obejrzeć się za innymi źródłami dochodu ewentualnie istnie
jące powiększyć. To źródło dochodu znalazła sobie Szwecja przede
wszystkim w cłach, nałożonych obecnie w portach niemieckich na to
wary importowane i eksportowane z Niemiec. Szwecja zastosowała tu
w całej pełni doświadczenia zdobyte w portach pruskich. Mianowicie
nakładając stosunkowo nie tak wysoką stopę procentową przy poborze
ceł zwiększała ją nadmiernie przez wyjątkowo wysoką tabelę cen tych
towarów i pobieranie od nich odpowiedniego cła. Dzięki temu uzyskali
Szwedzi cło wynoszące do 24"% realnej wartości towarów. Nic dziwne
go, że taka polityka celna, przy równoczesnym zalewaniu Niemiec
mniej wartościową monetą miedzianą szwedzką, doprowadzała do po
ważnych perturbacji na rynku niemieckim.
  W parze z tym szła dalsza polityka szwedzka, polegająca na swo
bodnym dysponowaniu dobrami, zwłaszcza duchownymi, na terenie
Niemiec, przy czym poszczególne dobra nadawano oficerom szwedzkim
lub pozostającym w służbie szwedzkiej. W sumie wyliczono około
250 takich donacji na terenie Niemiec, przy czym jest sprawą wątpliwą,
czy uchwycono wszystkie. Naturalnie niektóre z nich po odzyskaniu
ziem przez wojska cesarskie wracały do prawowitych właścicieli, ale na
północy, nieraz w centrum kraju, pozostawały w rękach szwedzkich.
309



  Do tego przyłączał się fakt rosnącego w miarę przewlekania się wojny
  zdziczenia żołnierza i związanej z tym grabieży oraz okrucieństwa wobec 
ludności cywilnej, zwłaszcza na terenach wiejskich.
  Wszystko to razem sprawiło, że mniej więcej od 1635 r. pragnienie
pokoju w Niemczech stawało się coraz powszechniejsze, ogólna jednak
  konfiguracja polityczna utrudniała jeszcze przez kilkanaście lat realiza
cję tego zamiaru. Tak więc w 1635 r. Francja zawarła przymierze z 
Niderlandami, w konsekwencji czego rozpoczęła w maju 1635 r. wojnę z
Hiszpanami. Wykorzystując osłabienie cesarza Francuzi zajęli znaczną
część Alzacji. Jeszcze w tym samym roku udało się Richelieumu pozy
skać Bernarda weimarskiego wraz z jego armią i wziąć ją na swój żołd.
Również Wilhelm landgraf Hessen-Kassel przeszedł na żołd francuski.
  W ten sposób stawały się Niemcy terenem walki sąsiednich państw,
po czym szale zwycięstwa nie szybko przechyliły się na jedną stronę.
Tak więc w październiku 1636 r. Szwedzi pod komendą utalentowa
nego generała Jana Banera odnieśli zwycięstwo nad wojskami cesar
skimi pod Wittstock i zajęli Erfurt. W marcu następnego roku odniósł
wielkie zwycięstwo pod Reinfelden Bernard weimarski. W tym samym
roku zajął on Freiburg i Breisach. Cesarskim udało się następnie od
nieść pewne sukcesy nad Szwedami i na jakiś czas wyprzeć ich wojska
z powrotem na północ Niemiec, z tym jednak, że niedługo potem woj
ska Banera ponownie pokonawszy wojska cesarza dotarły w 1639 r. aż
do Pragi.
  Tymczasem w lutym 1637 r. zmarł cesarz Ferdynand II, po czym
rządy objął jego syn Ferdynand III, który rok przedtem został wybrany
królem rzymskim.
  W marcu 1638 r. zawarto nowy układ między Szwecją a Francją w
Hamburgu w sprawie dalszego toczenia wojny. Francja obiecała w nim
wyraźnie wypowiedzieć wojnę Habsburgom austriackim, konkretnie
Ferdynandowi III, i ustaliła subsydia w wysokości 400 tys. talarów rocz
nie. Równocześnie postanowiono, że pokój będzie zawarty po uzyska
niu satysfakcji dla obu koron, przy czym Szwecja zobowiązała się w
ciągu trzech lat nie zawierać traktatu pokojowego osobno. Traktat ten
w zasadzie oznaczał dwie rzeczy. Z jednej strony podporządkowanie
Szwecji potężniejszej finansowo Francji, z drugiej zaś, ponieważ nie
było w nim już mowy o sprawach religijnych, ostateczne przejście od
wojny religijnej do czystej wojny politycznej. Dla uzupełnienia obrazu
warto jeszcze podkreślić, że w gruncie rzeczy od tego momentu głównie
subwencje francuskie umożliwiały Szwecji prowadzenie wojny, albo
wiem dochody płynące z kraju, wreszcie coraz skromniejsze możliwości
eksploatowania Niemiec nie wystarczyłyby do utrzymania wystawia
nych przez królestwo szwedzkie wojsk.
  Wojna w tym ostatnim okresie rozbiła się na szereg lokalnych teatrów 
wojennych. Kolejno zjawiali się też na placu boju nowi wodzo
wie. Po stronie szwedzkiej po zdolnym wodzu J. Banerze, który zmarł
w maju 1641 r., nastąpił równie zdolny, aczkolwiek chory, Lenart Torstenson. 
310



Wcześniej jeszcze znikł z widowni wojennej zdolny wódz nie
miecki, będący ostatnio w służbie Francji, Bernard weimarski (zmarły
w czerwcu 1639 r.). Po stronie austriackiej wybił się jako zdolny do
wódca Maciej Gallas, który z przerwami komenderował znacznymi siłami cesarza.
  Wojna skutkiem rozbicia jej w ostatnim etapie na poszczególne
fronty nie doprowadziła do zdecydowanego rozstrzygnięcia. Kolejne
zwycięstwa nie miały wielkiego znaczenia. W 1642 r. Torstenson, by
ułatwić utrzymanie wojsk, postanowił uderzyć przez Śląsk na Morawy,
od dłuższego czasu nie nawiedzane wojną. W następnym roku uderzył
na Czechy dochodząc do Pragi, jednak nadzieja na ponowne porwanie
Czechów do walki z cesarzem okazała się złudna.
  Nie rozstrzygnęły wojny dwie dalsze interwencje z zewnątrz. Mia
nowicie wybuch wojny szwedzko-duńskiej na przełomie 1643 i 1644 r.,
który sprawił jedynie, że główna armia szwedzka udała się do Jutlandii,
gdzie mogła przez jakiś czas utrzymywać się kosztem Duńczyków. po
dobnie bezowocną okazała się pomoc udzielona w 1644 r. Szwedom
przez Rakoczego. Odniesione w maju 1643 r. pod Rocroy przez księcia
Kondeusza zwycięstwo nad wojskami hiszpańskimi nie przyniosło też
rozstrzygnięcia, albowiem jeszcze w tym roku ponieśli Francuzi druzgocącą 
klęskę z rąk bawarskiego generała Mercy, a w 1645 r. doznali jeszcze jednej 
porażki z rąk tegoż dowódcy pod Mergentheim.
  Brak decydujących rozstrzygnięć sprawił, że pod wpływem rosną
cego pragnienia pokoju cesarz jeszcze w 1641 r. nawiązał rozmowy ze
Szwedami i Francuzami w sprawie wszczęcia rokowań w dwu miejscowościach 
westfalskich, mianowicie w Osnabruck i Munster. Począt
kowo przewidywano, że rokowania te rozpoczną się już w 1642 r. Jed
nak bieg wypadków, zmiana rządzących we Francji (śmierć Richelieugo
w 1642 r., po którym ministrem rządzącym został Juliusz Mazarini,
i śmierć Ludwika XIII w 1643 r.), sprawił, że rokowania zaczęły się
dopiero z końcem 1644 r.
  Z chwilą otwarcia narad trzeba było jeszcze przed ułożeniem spraw
spornych załatwić niesłychanie ważny problem, mianowicie kto będzie
miał prawo zabierania głosu na zwołanym kongresie. Ze strony cesar
skiej reprezentowano stanowisko, że przy stole obrad z głosem decydu
jącym mogą zasiadać przedstawiciele państw walczących i cesarz. Zwy
ciężyło jednak stanowisko Francji i Szwecji, że w obradach winni rów
nież brać udział przedstawiciele poszczególnych stanów Rzeszy, a więc
nie tylko przedstawiciele elektorów, ale książąt i wolnych miast. Po
długich targach cesarz ustąpił i w sierpniu 1645 r. zaprosił wszystkie
stany państwa, by zjawiły się przy stole obrad, aby "tu używać swego
wolnego ius suffragii". Tym samym właściwie akceptował fakt istotnego i 
silnego rozbicia politycznego Niemiec.
  Kongres, odbywający się w dwu miastach westfalskich, był pierw
szym kongresem międzynarodowym. Brało w nim udział 148 delega
tów, w tym 37 delegatów państw obcych i 111 delegatów niemieckich.
Najpoważniejszą postacią kongresu był Maksymilian hr. von Trauttmansdorf, 
przedstawiciel i minister cesarza. Głównymi przedstawicielami
311



francuskimi byli Klaudiusz de Mesmes hr. d'Avaux i Abel hr. Servien de la Roche des Aubiers, Szwecję reprezentowali 
Jan Oxenstierna, syn kanclerza Axela, i Johan Adier Salvius. Spomiędzy ogromnej liczby posłów stanów niemieckich 
najwybitniejszym prawnikiem był syn chłopski, dr Jakub Lampadius, poseł księstwa Brunszwiku Gruben-hagen, 
najsławniejszym — burmistrz Magdeburga, słynny fizyk Otto von Guericke. 
Obrady odbywały się w atmosferze ogromnego zbytku, rozwijanego przez przedstawicieli poszczególnych państw, 
zwłaszcza Francuzów i Hiszpanów. Niektórzy reprezentanci księstw niemieckich zmuszeni byli do zaciągania 
ogromnych długów, co w konsekwencji sprawiło, że jedynie nieliczni oparli się pokusie pieniężnej. Gdy Salvius, 
przedstawiciel Szwecji, skarżył się przed Trauttmansdorfem na to, że skutkiem wojny ponosił jedynie straty i troski, 
cesarski dyplomata w liście do dworu skomentował tę wypowiedź: "rozumiem dobrze tę wypowiedź", i radził przysłać 
Szwedowi 50—60 tyś. talarów. Jest rzeczą pewną, że Brandenburgia pozyskała dla siebie biskupstwo Minden dzięki 
temu, że zapłaciła temuż dyplomacie. Można też, jak twierdzi historyk specjalista F. Dickmann, przyjąć, że prawie 
wszyscy reprezentanci państw czy stanów brali w miarę możności większe czy mniejsze sumy, zadowalając się czasem 
drobnymi łapówkami w naturze.
Mimo to w ogólnych rysach postanowienia kongresu były zgodne z wolą wielkich państw. Zawarty i podpisany 24 X 
1648 r. traktat zawierał wiele postanowień, które w sposób decydujący wpłynęły na dalszy bieg dziejów Niemiec. Tak 
więc wszystkie terytoria Rzeszy uzyskały pełnię władzy z prawem zawierania przymierzy z innymi państwami, byle te 
nie były skierowane przeciw cesarzowi. Uznano też, że poszczególne państwa są państwami o różnych religiach. Z 
uwagi na to w przyszłych sejmach Rzeszy miały istnieć odrębne ciała, corpus catholicorum i corpus evangelicorum.
Gdy chodzi o państwa niemieckie, to jednym z najważniejszych beneficjariuszy układu była Brandenburgia. Uzyskała 
ona większą część Pomorza Zachodniego, gdzie w czasie wojny wymarła miejscowa dynastia książęca, potem nabytki 
w Nadrenii, mianowicie Kleve i Mark, poza tym Magdeburg, Halberstadt, Minden. W sumie więc zyskał młody elektor 
Fryderyk Wilhelm (panujący od 1640 r.) terytoria o powierzchni około 30 tyś. km2, stając się tym samym władcą 
jednego z największych państw Rzeszy. Wobec udzielonej powszechnej amnestii odzyskali potomkowie Fryderyka 
Palatynat Reński wraz z tytułem elektora. Palatynat Górny pozostał przy Bawarii. Ważnym postanowieniem układu 
było zniesienie edyktu restytucyjnego.
Główne jednak korzyści odniosły obce państwa, mianowicie Francja i Szwecja. Pierwsza otrzymała część Alzacji, w tym 
prowincję Sundgau oraz zwierzchność nad dziesięcioma miastami Rzeszy, jak Landau, Hagenau, Kolmar, Schlettstadt i 
in. oraz prawo utrzymywania załogi w położonym na prawym brzegu Renu Philippsburgu. Szwecji oddano Pomorze 
Przednie ze Szczecinem, wyspami Uznam i Wolin oraz
312



Rugią, miasta Wolgast, Demmin, Greifswald i Wismar, wielkie terytoria biskupstwa Bremy (jednak bez samego miasta) 
oraz biskupstwo Verden. Tym samym zyskiwała Szwecja kontrolę nad ujściem głównych rzek niemieckich — Odry, 
Łaby i Wezery, i z racji nowych nabytków otrzymywała trzy miejsca w sejmie Rzeszy.
Oba państwa uznano za gwarantów pokoju oraz wolności niemieckich. Uznano też oficjalnie niepodległość obu 
państw sąsiednich dawniej należących do Rzeszy — Niderlandów i Szwajcarii, aczkolwiek, jak wiadomo, praktyczna 
niezależność tych krajów była uznana wcześniej.
Rzesza Niemiecka wychodziła z wojny pomniejszona, uzależniona od innych państw, rozbita wewnętrznie. Symbolem 
jej słabości było m. in. to, że zobowiązała się dla zaspokojenia pretensji szwedzkiej soldateski zapłacić Szwecji 5 mln 
talarów.
Można też chyba zgodzić się z historykiem Steinmetzem, gdy stwierdza, że Rzesza Niemiecka stała się odtąd 
niebezpieczeństwem dla pokoju europejskiego nie z powodu swej siły militarnej, ale właśnie z racji wewnętrznej 
słabości, która sprawiała, że w następnych latach walki sąsiednich państw o supremację w Europie miały się 
rozgrywać właśnie na terenie tej osłabionej Rzeszy.



IV. NIEMCY W DRUGIEJ POŁOWIE XVII WIEKU

STOSUNKI W NIEMCZECH PO WOJNIE TRZYDZIESTOLETNIEJ 
By należycie ocenić sytuację, w jakiej znalazły się Niemcy w czasie i po wojnie trzydziestoletniej, należy przede 
wszystkim wyjść od strat ludnościowych poniesionych wówczas przez naród niemiecki. Nieprawdopodobnie bowiem 
długo trwająca wojna pozostawiła po sobie ślady zwłaszcza w demografii kraju. Gdy rzucimy okiem na opracowaną na 
podstawie studiów mapę ludnościową ówczesnych Niemiec, przekonujemy się, że istniały obszary, na których 
zaludnienie zmniejszyło się o 66%. Były to terytoria szczególnie nękane przez wojnę, jak Palatynat nadreński, część 
zachodniej Saksonii, część Śląska, Meklemburgia i pewne obszary Pomorza i Wirtembergii. Stosunkowo najmniejsze 
straty w ludności poniosły północno-zachodnie i południowo-wschodnie Niemcy. Straty ludnościowe były spowo-
dowane operacjami wojennymi, łupiestwami wojsk tak własnych, jak i obcych, przede wszystkim jednak zarazami, 
którym wycieńczona i zbiedniała ludność ulegała szybciej niż w czasach pokoju. W sumie straty ludnościowe Niemiec 
w ciągu 30 lat wyniosły około 30—40%. Kraj, liczący przed wojną 20 mln, wyszedł z wojny z ludnością około 12 mln. 
Tym samym Francja, licząca około 24 mln, przez dłuższy czas znacznie przewyższała Niemcy, jeśli chodzi o zasoby 
ludności.
Poważne straty ludnościowe udało się Niemcom nadrobić w ciągu mniej więcej jednego stulecia. Był to wynik 
niespodziewanej w okresie powojennym rozrodczości ludności, a następnie silnej imigracji z krajów sąsiednich, o 
której będziemy mówić dalej. Znacznie trudniej wyrobić sobie obraz gospodarczego stanu Niemiec po wojnie. Przy nie-
wątpliwym upadku wielu dziedzin życia gospodarczego istniały zarówno okolice mniej dotknięte wojną, jak i dziedziny 
mniej dotknięte regresją. Stąd też obraz, jaki przedstawiały poszczególne kraje niemieckie oczom obcych, był bardzo 
różnorodny. Jeśli z jednej strony na kartach znanej powieści Abenteuerlicher Simplicissimus XVII-wieczny autor Hans 
Jacob Christoffel von Grimmeishausen kreśli przejmujące obrazy zniszczonych i zrujnowanych miast, obrazy 
niewątpliwie prawdziwe, to z drugiej — jadący w 1645 r. przez tereny północnych Niemiec polski magnat Krzysztof 
Opaliński jest pod wrażeniem zagospodarowania i zamożności tych terenów. "O zacneż to państwo 
315



Germania - pisze do brata - które i teraz obfituje po tak srogich wojnach.
A cóż było przed wojną".
  Trzeba też pamiętać o tym, że najwięcej ucierpiały w czasie wojny
wieś i małe miasta. Większe, ufortyfikowane, politykujące miasta, jeśli
nie padły ofiarą oblężenia, jak nieszczęsny Magdeburg, wychodziły
z wojny obronną ręką. Ludność wiejska przeważnie szukała ocalenia
przed wojskami w ucieczce, padała ofiarą okrucieństw zdziczałego żoł
nierza - o czym obszernie pisze wspomniany Grimmelshausen - w
wyjątkowych jedynie wypadkach sięgała po broń i uderzała na mniej
sze oddziały wojskowe prowadząc z nimi typową wojnę partyzancką.
  Gdy chodzi o życie gospodarcze, to przede wszystkim trzeba pamiętać o 
kontrybucjach ściąganych zarówno przez wojska najeźdźcy, jak
i własne w celu utrzymania żołnierza. Równocześnie nie można zapo
minać, że większość tych pieniędzy wracała do kraju tytułem zapłaty
za żywność, surowce i wyroby rzemieślniczo-przemysłowe. Większe
straty może poniosła ludność skutkiem polityki obniżania wartości pie
niądza, o czym pisaliśmy wyżej, omawiając początkowe fazy wojny.
Proceder ten trwał nadal z wielką szkodą ludności, przynosząc nielicz
nym przedsiębiorcom ogromne dochody. Świadczy o tym chociażby
fakt, że cesarz Ferdynand II kazał zarabiającemu na psuciu monety
tzw. Munzkonsortium wypłacić sobie 6 mln guldenów. Skutki pogor
szenia monety odczuwały naturalnie najbardziej biedniejsze warstwy
ludności.
  Równocześnie trzeba pamiętać, że pokaźne ilości pieniędzy obcych
przenikały do Niemiec w wyniku subwencji płaconych przez obce państwa. Tak np. 
papieże wypłacili państwom katolickim w Niemczech w
ciągu 27 lat ponad 3 mln guldenów, co dla wyczerpanych Niemiec ozna
czało kwotę poważną. Płaciły i inne państwa, wystarczy przypomnieć
subwencje płacone Szwedom przez Francję, których część przecież po
zostawała w Niemczech. Nie bez znaczenia dla powojennej gospodarki
Niemiec były subwencje wypłacane przez Francję i później różnym
państwom niemieckim, o czym będziemy pisali dalej.
  Przechodząc do omówienia poszczególnych dziedzin życia gospo
darczego trzeba stwierdzić, że najpoważniejsze ślady pozostawiła po
sobie wojna w rolnictwie. Wiele użytkowanych niegdyś pól leżało odłogiem, a 
zagospodarowanie ich było utrudnione przez brak zwierząt po
ciągowych, drożejących stale narzędzi rolniczych, wreszcie i ludzi.
Straty w hodowli bydła dawały się bardzo powoli wyrównać. Trudności
w odbudowie gospodarki piętrzyły się zewsząd. Brak ludzi prowadził
do wzrostu płac, zwiększanie podatków przez państwa, które potrzebo
wały pieniędzy na wojsko i aparat urzędniczy, niosło ze sobą zadłuże
nie. W parze z tym szedł spadek cen na produkty zbożowe związany
z ogólnoeuropejskim kryzysem, trwającym niemal aż do połowy XVIII w.
  W niektórych krajach niemieckich interweniowało państwo zmusza
jąc chłopów do obejmowania gospodarstw, by w ten sposób zapobiec
zmniejszaniu się liczby podatników. Tak postępowano w Dolnej Sak
sonii, co doprowadziło tu do odrodzenia gospodarczo silnego stanu
316



chłopskiego. W innych krajach, jak w Brandenburgii, Górnych Łużycach, 
zajmowali panowie puste grunty chłopskie powiększając wydatnie swe majątki. 
Toteż obszar dóbr rycerskich wzrósł w tych krajach w
ostatniej połowie XVII w. o 30%.
  W wyniku wojny doszło też w niektórych krajach niemieckich,
zwłaszcza na wschodzie, do pogorszenia sytuacji chłopa. Brak rąk do
pracy sprawiał, że w okolicach, gdzie panowała gospodarka folwar
czna, starano się przywiązać silniej chłopa do roli, zwiększyć jego zale
żność od pana. Nie zawsze przychodziło to łatwo, bo niejeden chłop
noszący broń przy boku w czasie wojny, gotów był zbrojnie walczyć w
obronie swych praw. W konsekwencji szlachcic udawał się o pomoc do
władcy danego terytorium, ten zaś chcąc skłonić szlachcica do płacenia
większych podatków gotów był za to wydać chłopa w ręce pańskie.
Stąd też w niektórych krajach przyznawano szlachcie sądownictwo pa
trymonialne nad chłopami, władzę policyjną na wsi, wreszcie prawo
patronatu nad kościołem. W Saksonii, Meklemburgii, Brandenburgii
wydawano specjalne przepisy dotyczące pracy chłopów na pańskim,
tzw. Gesindeordnungen, które przewidywały przymus pracy na roli pańskiej 
obowiązujący dzieci chłopskie oraz wszystkich żyjących na danym
terytorium dworskim. Korzystając z tego szlachta przeprowadza poważną obniżkę 
płac parobków wiejskich, sięgającą nieraz 50%. Panom
przyznawano też niejednokrotnie prawo ściągania swych poddanych
z miast, nawet wówczas, gdy ci znaleźli tam pracę.
  Nic dziwnego, że szczególnie w Niemczech wschodnich dochodziło
wówczas do pojedynczych zbrojnych ruchów chłopskich przeciw uci
skowi, w związku z czym trzeba było sprowadzać oddziały wojskowe.
Ruchom tym sprzyjał fakt powszechnego po wojnie wzmożenia się ele
mentów przestępczych, organizowanych band ludzi wykolejonych, któ
rzy usiłowali utrzymywać się za pomocą przestępstw. Bandy takich roz
bójników liczyły wówczas 50-300 osób.
  Inaczej, gdy chodzi o stosunki wiejskie, przedstawiała się sytuacja
w Niemczech zachodnich, gdzie wobec niewykształcenia się gospodarki
folwarcznej szlachta zadowalała się pobieraniem od chłopów opłat.
Osobnym zjawiskiem, które występowało w poszczególnych państwach
niemieckich, zwłaszcza w Brandenburgii, było tworzenie przez państwa
wielkich gospodarstw ziemskich mających być ważnym źródłem do
chodu państwa, tzw. domen.
  W sumie można powiedzieć, że stosunkowo szybko odzyskiwano
z powrotem pod uprawę opuszczone role. Rychło też rosła produkcja
rolnicza, zwłaszcza że leżąca przez jakiś czas odłogiem ziemia dawała
lepsze plony. Od 1650 r. wydawane są przez poszczególnych książąt
edykty popierające karczowanie lasów i kolonizację. Pojawiają się też
wprowadzone przez imigrantów uprawy nowych roślin, wśród nich ziemniaków (w 
1640 r. w Westfalii, w 1651 r. w okolicach Berlina).
  Poważne straty zadała wojna Niemcom w dziedzinie górnictwa i hutnictwa. 
Ucierpiała też poważnie produkcja żelaza i wyrobów żelaznych. W tej dziedzinie 
straciły Niemcy swe pierwsze miejsce 
317



w Europie, prześcignięte przez Francj ę, Szwecj ę, potem Anglię. Również w
dziedzinie postępu technicznego oznaczał okres wojenny poważną
przerwę w rozwoju.
  Mniejsze stosunkowo straty poniosly Niemcy w handlu i rzemiośle.
I tu jednak wojna przyniosła pewne szkody. Tak więc w tym okresie
doszło do poważnego osłabienia gospodarki cechowej. Poszczególni
mistrzowie produkowali często przy pomocy jednego czeladnika, niejed
nokrotnie sami, a produkcja ich nie osiągała poziomu produktów z kra
jów zachodnioeuropejskich. Równocześnie też, kiedy w Europie Za
chodniej rozwijał się coraz silniej przemysł manufakturowy i nakładczy, w 
Niemczech wobec braku kapitału, załamania się ducha przedsię
biorczości mimo popierania tego systemu produkcji przez poszczególne
rządy, rozwój w tej dziedzinie postępował powoli. Stosunkowo najle
piej rozwijał się system nakładczy, zwłaszcza w przemyśle tkackim. Tam
wykorzystywano na większą skalę siłę roboczą po wsiach, gdzie chłop pra
cując przy krośnie usiłował poprawić swe trudne warunki istnienia.
  W sumie, aczkolwiek około 1670 r. w wielu dziedzinach osiągnięto
poziom produkcji z czasów przedwojennych, sprowadzano do Niemiec
w dużych ilościach towary zagraniczne, czemu sprzyjała nadto rosnąca
moda na francuszczyznę. W związku z tym sprowadzano z Francji to
wary luksusowe, na których zapotrzebowanie zgłaszały liczne dwory
książęce, gdzie starano się naśladować styl życia dworu francuskiego.
Leibniz obliczał w 1670 r., że 10% dochodu narodowego przeznacza
się w Niemczech-na zakup towarów obcego pochodzenia. Wydaje się
to prawdopodobne, skoro w handlu z Francją eksport niemiecki do
tego kraju był niższy o 6 mln talarów od importu francuskiego.
  W związku z tym dotkliwie odczuwano po wojnie niedostatek goto
wego pieniądza. Łączyło się to niewątpliwie z wielkimi sumami płaconymi przez 
kraj na utrzymanie własnego i obcego żołnierza w czasie
wojny. W pierwszych latach po wojnie dłużnicy nie byli w stanie spłacić
długów. W związku z tym w 1654 r. postanowiono na sejmie, że dłużnicy są 
zobowiązani do spłacenia jedynie 25% zaciągniętych długów,
przy czym spłatę tę rozłożono na 10 lat.
  Te trudności finansowe sprawiły, że bezpośrednio po wojnie nie
które państwa usiłowały się ratować wskrzeszając niedawne szkodliwe
metody z czasów "Kipper und Wipper". Przeciw temu jednak wystąpiły
rządy większych państw, a w 1667 r. elektorowie Brandenburgii i Sak
sonii zawarli specjalną konwencję monetarną w Zinna przeciw psuciu
monety. Do konwencji tej przystąpiły też z czasem i inne państwa.
  Wojna z jej dużym zapotrzebowaniem na pieniądze, upadek wiel
kich firm handlowych jeszcze w drugiej połowie XVI w. sprzyjały pow
staniu w Niemczech nowej instytucji, tzw. Hofjuden - dworskich Żydów. "Nie ma 
zgoła niemieckiego państwa, które by nie zatrudniało
u siebie dworskich Żydów" - pisze współczesny historyk H. Schnee.
Jeszcze la idarniej ujął to satyryk XVIIwieczny J. Moscherosch:
"Wszyscy Zydzi są komisarzami, wszyscy komisarze są Żydami". Żydzi
dworscy pożyczają książętom pieniądze, dostarczają towarów luksuso
318



wych, zapewniają uzbrojenie wojska, pomagają w manipulacjach pieniężnych, 
uprawiają lichwę. Zamożni, wpływowi, pełniący nieraz rolę
  szpiegów książęcych, tworzą oni pewiiego rodzaju arystokrację żydow
  ską i wykorzystują swe wpływy dla popierania mniejszych, biednych
  gmin żydowskich po wsiach i miastach. W niektórych miastach, jak np.
  w Hamburgu, istnieje od początku XVII w. wpływowa gmina Żydów
  portugalskich. Nie wszędzie odnoszono się do nich życzliwie. Toteż 
obserwujemy w tym stuleciu wyraźne migracje ludności żydowskiej, która
  próbuje w poszczególnych krajach opanować pewne dziedziny handlu.
  Tak np. w południowo-zachodnich Niemczech pod koniec stulecia opanowali 
Żydzi handel bydłem, skórami i wełną. W tym samym okresie
  obserwujemy dość znaczną imigrację Żydów do Brandenburgii, gdzie Fryderyk 
Wilhelm prowadził wobec nich bardzo liberalną politykę. Toteż w 1699 r. 
rachowano, że w Berlinie stanowili oni 5% mieszkańców.
  Żydzi nie tworzyli jedynej grupy imigracyjnej w ówczesnych Niem
czech. Jeszcze w XVI w. przeżyły Niemcy silną falę imigracji nider
landzkiej, spowodowanej prześladowaniami religijnymi w tym kraju.
Fala imigrantów stworzyła w drugiej połowie XVI w. liczącą się mniej
szość Niderlandczyków w poszczególnych miastach. Tak np. we Frankfurcie nad 
Menem Niderlandczycy stanowili 1/5 część ludności. Z po
czątkiem XVII w. południowe Niemcy przeżyły znaczny napływ emi
grantów z Czech. Druga połowa stulecia to znowu czas dość silnego
napływu emigrantów z Francji, związanego z prześladowaniami huge
notów i zniesieniem edyktu nantejskiego. W Niemczech w roku zniesie
nia edyktu nantejskiego landgraf heski wydał "wolnościową konce
sję", a elektor brandenburski poczdamski edykt, które do akty otwierały 
szeroko bramy emigrantom hugenockim. W latach 1680-1720 na
płynęło do Niemiec około 30 tys. francuskich hugenotów, z czego 2/ 
do Brandenburgii i Prus. Z tej ogólnej liczby około 4% to przedsiębior
cy, finansiści. Odegrali oni dużą rolę w ożywieniu gospodarczym kra
jów, w których się osiedlali, rozwijając produkcję wyrobów luksuso
wych i modnych, ożywiając dzięki swym kontaktom handel międzyna
rodowy, wreszcie przyczyniając się do rozwoju rolnictwa. Toteż zda
niem historyków niemieckich dla niektórych miast, np. dla Berlina,
przyjęcie w swych murach hugenotów stanowiło początek nowego
okresu rozwoju.
  Gdy chodzi o miasta, druga połowa XVII w. to okres, w którym
piękny rozwój niejednokrotnie dość niezależnych miast, poza nielicz
nymi wyjątkami, należał do przeszłości. Poszczególni władcy krajowi
starali się na ogół poddać zamożniejsze miasta swej zwierzchności. Pro
ces ten dokonywał się zwykle bez większych trudności przy słabym na
ogół oporze zbiedniałych miast, czasem jednak władcy musieli używać
broni wobec opierających się. Tak np. miasto Munster uległo swemu
biskupowi dopiero po dwukrotnym oblężeniu w 1661 r.
  Z miast niemieckich do czasu wojny trzydziestoletniej pierwsze
miejsce zajmował Frankfurt nad Menem, słynny ze swych targów i bogatego 
mieszczaństwa. Toteż Gustaw Adolf zamierzał uczynić je cen
319



trum przyszłego szwedzko--niemieckiego państwa. Następne lata wojny
przyniosły jednak upadek tego miasta. "Blask minionego okresu
pisał historyk miasta - nie powrócił już nigdy". W drugiej połowie
XVII w. wybił się w Niemczech na pierwsze miejsce Lipsk, w którym
od 1458 r. odbywały się słynne z czasem targi. Rozwojowi tego miasta
sprzyjał zarówno fakt, że z wojny wyszło ono obronną ręką, jak i to,
że w Saksonii rozwinął się wówczas poważnie przemysł tkacki. Targi
lipskie stawały się też z czasem coraz popularniejsze i gromadziły kup
ców z Polski, Rosji i krajów bałkańskich z Turcją włącznie. Pod koniec
stulecia liczba gości targowych dochodziła do 1000 osób.
  Miastem, które mogło konkurować z Lipskiem i które w XVII w.
rozwijało się coraz bardziej, był Hamburg - "brama Niemiec od
strony morza". Wojna trzydziestoletnia zadała miastu niewielkie szko
dy. Stało się ono poważnym portem zbożowym, a od 1648 r. drzew
nym. Dzięki stworzonemu w 1619 r. bankowi żyrowemu, jak i liberal
nej polityce handlowej stał się Hamburg najważniejszym rynkiem pieniężnym 
północno-zachodnich Niemiec. Właściwy jednak rozkwit za
wdzięczał Hamburg przede wszystkim handlowi towarami kolonialnymi.
Rozbudowano tu urządzenia portowe, stworzono wielkie magazyny,
rozwinięto instytucję maklerów i ubezpieczeń. Od czasów wojny ucho
dziło też to miasto za jedyną wolną "tchawicę świętej Rzeszy", albowiem inne 
porty dostały się w większym czy mniejszym stopniu pod
kontrolę óbcych państw. Pod koniec stulecia liczył Hamburg, drugie co
do wielkości po Wiedniu miasto w Niemczech, 50 tys. mieszkańców.
  Wymienione miasta stanowiły jednak pewnego rodzaju wyjątki. W
innych miastach, ulegających w coraz większym stopniu władzy książąt,
obserwujemy wraz z upadkiem gospodarczym upadek niezależności i
wolności. Magdeburg, Stralsund, miasta, które w czasie wojny walczyły
bohatersko o wolność i swobodę sumienia, są jakby ostatnimi przykła
dami ducha, który poprzednio żył silnie w miastach niemieckich.
Nowe, wyrosłe w czasie wojny pokolenie nie ma odwagi przeciwstawiać
się władzy państwowej. W drugiej połowie stulecia obserwujemy za to
silny wzrost pewnych miast, a to dzięki temu, że stały się one miastami
rezydencjonalnymi, mocno uzależnionymi od władzy krajowej. W tych
miastach marzeniem niejednego zamożniejszego kupca jest uzyskanie
tytułu dostawcy panującego księcia.
  W większym niż uprzednio stopniu obserwujemy wyrastanie w miastach 
zamkniętej grupy rodzin patrycjuszowskich, które dbają o to, by
  nie dopuszczać przedstawicieli innych rodzin do rady miejskiej, żyją zaś
  niejednokrotnie już z renty lub też lokują swe pieniądze w pewniej
  szych - zdawało się - posiadłościach ziemskich. Podobne rozwar
  stwienie widzimy i wśród rzemieślników, gdzie wyodrębnia się warstwa
  mistrzów zazdrośnie strzegących swych przywilejów i starających się nie
  dopuszczać do stanowisk mistrzowskich czeladników.
Podział żywiołu miejskiego wpływał w jakimś stopniu na tryb życia.
  Patrycjat, podobny w tym do szlachty, przejmował kulturę francuską,
  średnie mieszczaństwo zaś trwało przy kulturze niemieckiej.
320



  Gdy chodzi o klasę feudałów, to pierwsze miejsce zajmowały ro
dziny książęce, których pod koniec XVII w. liczono wraz z liniami bo
cznymi około 500. Wokół dworów książęcych ogniskowało się życie
szlachty. Wprawdzie we wschodnich Niemczech na dwory podążali
przede wszystkim młodsi synowie szlacheccy, którzy nie dziedziczyli
majątków rodzinnych, za to w zachodnich Niemczech większość szla
chty odwracała się od gospodarki we własnych dobrach i szukała możli
wości awansu na dworach. Toteż szlachta zastrzegała przede wszystkim
dla siebie godności dworskie, przeważnie tytularne, których na dworach książąt 
panujących było ponad 5 tys. Na dworach książęcych starano się kultywować 
obyczaje wzorowane na Paryżu. Pieniędzy na utrzymanie tych dworów dostarczały 
prawie wyłącznie dochody z domen książęcych.
  Zapatrzona na dwory książęce szlachta = jak pisze niemiecki histo
ryk H. Holborn - myślała jedynie o tym, "by złowić jakiś tytuł jako
sposób dociśnięcia się o parę centymetrów bliżej do tronu i poczuć się
nieco wyższymod współtowarzyszy". Zbiedniałe rodziny szlacheckie,
których nie brakowało, szukały kariery na dworze, w służbie państwo
wej lub też w wojsku. "Wykształcenie, wiedza i technika pozostały do
meną mieszczaństwa".

KULTURA NIEMIEC W XVII WIEKU

  Na życiu kulturalnym Niemiec w XVII w. położyła swe piętno długotrwała 
wojna. Nie jest to, jak wiadomo, czynnik sprzyjający rozwojowi kultury. Toteż 
czasy wojny i bezpośrednio po niej następujące bywają określane, niewątpliwie 
z pewną przesadą, jako czasy najgłębszego upadku kulturalnego Niemiec. 
Istotnie w okresie aż do pojawienia się na horyzoncie nauki wielkiego 
Leibniza, który będzie działał na przełomie stuleci, nie mają Niemcy żadnego 
wybitnego myśliciela.
W dziedzinie literatury pisarze, jak Martin Opitz czy Andreas Gryphius, 
chociaż niewątpliwie utalentowani, nie są wybitnymi twórcami.
Znany powieściopisarz, cytowany już przez nas Hans Jacob Christoffel
von Grimmelshausen, nie tworzy dzieł wysokiej klasy. Niemniej nie
można twórcom tych czasów odmawiać wszelkiej wartości, podobnie
jak i nie bez wartości są jeszcze niedawno zbyt nisko cenieni pisarze
polscy tego stulecia.
  Przy pewnej barokowej sztuczności, dążności do patosu, skłonności
do przedstawiania w utworach teatralnych i powieściach scen wyjąt
kowo dramatycznych, wstrząsających, pisarze ówcześni umieją też two
rzyć utwory proste, pełne uczucia. Szczerze boleją nad strasznym losem
ojczyzny niszczonej przez wojny, jak to czyni Andreas Gryphius w so
necie f,zy ojczyzny zaczynającym się od słów:

Wir sind doch nunmehr gantz, ja mehr den gantz verheeret.
Der frechen V Iker Schaar, die rasende Posaun
Das vom Blutt fette Schwerdt, die donnernde Cartaun
Hat aller Schweiss und Fleiss und Vorrath auffgezehret.
321



  (Jesteśmy obecnie całkowicie, lub jeszcze gorzej, zniszczeni. Zgraje
  bezczelnych narodów, szalejące trąby, ociekający krwią miecz,
  grzmiące armaty pożarły owoce potu i pracy, wszystkie zapasy).
  Martin Opitz, uchodzący wówczas za najwybitniejszego poetę nie
mieckiego, zdając sobie sprawę z upadku literatury niemieckiej podej
muje starania w kierunku jej odrodzenia. W 1624 r. pisze rozprawę pt.
Buch von der deutschen Poeterey, w której kreśli wskazania teoretyczne
dla niemieckiej poezji. Wcześniej jeszcze, w 1617 r., w pracy pt. Ari
starchus sive de contemptu linguae germanicae występuje stanowczo
przeciw zbytniemu kultowi języków starożytnych, jak łacina i greka,
zapowiadając, że nadchodzi czas wielkości języka niemieckiego. po
dobne hasło podejmuje założone w tym samym roku towarzystwo pod
nazwą Fruchtbringende Gesellschaft, które stawia sobie za cel pielęg
nowanie języka ojczystego, zobowiązuje swoich członków do posługiwania się 
czystym językiem niemieckim. Typowe to zjawisko dla czasów upadku narodu, 
zrozumiałe w okresie rozbicia państwowego, ulegania wpływom obcym, wyrażającym 
się między innymi w zaśmiecaniu mowy ojczystej wyrazami branymi z innych 
języków, przede wszystkim z francuskiego.
  Pierwsza połowa stulecia to okres rozwoju dramatu. Przoduje tu
początkowo dramat jezuicki. Zakon ten bowiem wcześnie zrozumiał,
jak wielki wpływ wywiera przedstawienie teatralne na społeczeństwo
i posługiwał się nim dla szerzenia zasad religijnych. Do najwybitniej
szych dramaturgów jezuickich należał wówczas Jacob Bidermann
(1578-1639), najsławniejszy zaś jego dramat to Cenodoxus. W jezuickich 
dramatach szerzono pogląd, że życie to marność nad marnościami,
a właściwy cel osiąga człowiek dopiero po śmierci.
  Dramaty piszą też i wspomniani wyżej poeci Martin Opitz (1597-1639) oraz 
Andreas Gryphius (1616-1664). Pierwszy to przede wszystkim tłumacz sztuk 
klasycznych, drugi zdobywa się na tragedie oryginalne. I w nich dźwięczy nuta 
o marności życia ludzkiego, potępienie bezwzględnej walki o władzę, tak 
częstej w owym okresie. Nie brak w ówczesnych tragediach momentów 
przejmujących, bo też zdaniem Opitza w tragediach winno się przedstawiać 
"morderstwa, akty rozpaczy, dziecio- i ojcobójstwa, pożary, wojny, powstania".
  Obok tragedii pojawia się wówczas powieść. Jednym z powszechniej znanych 
autorów powieściowych tych czasów jest Hans Jacob Christoffel von 
Grimmelshausen (1621?-1676), autor powieści Abenteuer
licher Simplicissimus, w której opisał losy sieroty wojennej, prostego
chłopca, któremu dane było przeżyć okropności wojny trzydziestolet
niej. Powieść składa się właściwie z wielu scen, które przedstawiają ko
lejne losy bohatera. Drugi, już mniej znany autor, to Alzatczyk Hans
Michael Moscherosch (1601-1669), twórca dzieła pt. Wunderliche und
wahrhaftige Geschichte Philanders von Sittewald. Wędrówki bohatera
powieści Sittewalda stanowią dla autora kanwę, na której snuje uwagi
krytyczne o istniejącej rzeczywistości. Tak np. o obowiązującej wów
czas w polityce "ratio status" pisze, że to dzieło szatana, "największe
322



szelmostwo na świecie, dzięki któremu regent, który ją respektuje, pod
jej pokrywką może czynić, co tylko zapragnie".
  Pod wrażeniem okropnych przeżyć wojny trzydziestoletniej wyrósł
też na pograniczu niemiecko-słowiańskim nurt poezji i twórczości mi
stycznej. W początkach XVII w. działał w Zgorzelcu szewc Jakub Behme, 
nawiedzany widzeniami, które następnie spisał w utworze pt. Aurora. Mistyczną 
poezję uprawiał urodzony we Wrocławiu Johannes
Scheffler, znany pod nazwiskiem Angelus Silesius. Zbiór swoich utwo
rów zatytułował Cherubinischer Wandersmann. Utwory jego doczekały
się w następnych stuleciach kongenialnego tłumaczenia na język polski
przez Mickiewicza w okresie, kiedy nasz wieszcz ulegał wpływom To
wiańskiego. O tonie tej poezji może świadczyć chociażby jeden dwu
wiersz, który podajemy w tłumaczeniu Mickiewiczowskim:

  O kawał ziemi ludzkie dobija się plemię.
Zostań cichym, a możesz posiąść calą ziemię.

  W dziedzinie nauki jedną z nielicznych postaci zasługujących na
wzmiankę jest Otto Guericke (1602-1686), burmistrz magdeburski,
który zbudował pompę próżniową, barometr wodny, a przede wszyst
kim odkrył, że atmosfera wywiera na otaczające ciała ciśnienie, co udo
wodnił za pomocą słynnych półkul magdeburskich.
  W dziedzinie muzyki, tak uprawianej w okresie baroku, mogli się
Niemcy wówczas poszczycić dwoma kompozytorami - Henrykiem
Schutzem (1585-1672), autorem wielu pieśni chóralnych, oratoriów
i pasji, oraz wybitnym kompozytorem muzyki organowej, Szwedem z
pochodzenia działającym w Lubece, Dietrichem Buxtehude (1637-1707), którego 
utwory wywarły następnie poważny wpływ na Jana Sebastiana Bacha.
  Gdy chodzi o sztuki plastyczne, to czasy wojenne nie sprzyjały ani
budownictwu, ani malarstwu. Dopiero w drugiej połowie stulecia ob
serwujemy rozbudowę kościołów katolickich, jak kościoła Teatynów w
Monachium, opactwa Haug w Wurzburgu. Z czasem wykształca się w
południowych Niemczech specyficzny styl barokowy, który rozwinie się
dopiero na przełomie stuleci XVII i XVIII.
  W dziedzinie ideologicznej, biorąc rzecz w całości, można zaobser
wować pewne uspokojenie sporów religijnych, wzrost tendencji ireni
stycznych, podobnie jak i w innych krajach. Nie oznacza to jednak
wcale, by zaciętość i zajadłość wyznaniowa zniknęły wówczas całkowi
cie w Niemczech. W oczach gorliwych pastorów luterańskich ojcem
kalwinizmu jest nadal diabeł, walczyć zaś w jego obronie znaczy dla
nich to samo, co służyć pod sztandarami diabelskimi. Wybitny autor
pieśni religijnych, luteranin Paulus Gerhardt, stwierdza otwarcie: "Nie
mogę kalwinistów jako takich uważać za chrześcijan".
  Tak jak w życiu religijnym bardzo powoli przezwyciężano dawne
obyczaje, podobnie było i w życiu codziennym. Obyczaje ówczesnych
Niemców, nawet gdy chodzi o sfery wyższe, były - jak wynika cho
ciażby z pamiętników szlachcica śląskiego Schweinichena - dość pro
323



stackie, by nie powiedzieć grubiańskie. Obżarstwo i pijaństwo święciły
triumfy. Toteż nawet przyzwyczajony do pijaństwa szlachty polskiej
Albrecht Stanisław Radziwiłł, kanclerz w. litewski, z pewnym zaskoczeniem 
opisuje w swym pamiętniku przykłady bezceremonialnego pi
jaństwa elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma.
  W życiu codziennym, podobnie zresztą jak w literaturze i sztukach
plastycznych, panoszyły się wpływy baroku. Uwidaczniało się to w wyszukanych, 
bogatych, fantastycznych stroj ach, w mowie zaś w zamiłowaniu do 
przymiotników, przesady. Występowało to w całej pełni w tytulaturze listów. 
Sędzia sądu Rzeszy był już nie tylko "dobrze i wysoko urodzony", ale 
"szlachetny, mocny, wielce wykształcony, wielce życzliwy, specjalnie miły" 
itd. , i to wszystko w nagłówku listu czy podania.
  Z upływem lat zaczynają w Niemczech w tym stuleciu przyjmować
się przemożnie wpływy francuskie. Ideałem w kołach szlacheckich
i mieszczańskich staje się homme du monde (człowiek światowy),
homme du cour (dworzanin), monsieur a la mode (człowiek modny),
przy czym naturalnie świat, dwór i moda mają być francuskie. "Mowa,
sposób poruszania się, obyczaje, zachowanie się przy stole i przy piciu, 
krótko mówiąc, życie od rana do nocy ulegały wpływom francus
kim" - zauważa współczesny historyk. Coraz powszechniejszy staje się
w kołach szlacheckich zwyczaj prowadzenia korespondencji w języku
francuskim. Polscy magnaci i dworacy francuscy Ludwiki Marii przeby
wając w czasie wojny szwedzkiej na emigracji na Śląsku z pewnym za
skoczeniem skonstatowali, że wśród tamtejszej szlachty niemieckiej
cieszą się wzięciem popularne wówczas we Francji powieści d'Urfego,
Scudery i innych. Temu zalewowi kultury francuskiej sprzyjają też czę
ste wówczas podróże młodych Niemców do Francji, przy czym młodzi
szlachcice i mieszczanie nie szukają wiedzy w uczelniach francuskich,
ale starają się poznać tajniki mody i obyczajów francuskich, by je przy
wieźć w możliwie wiernym kształcie do ojczyzny. Równocześnie niemal
każdy książę niemiecki starał się naśladować Króla Słońce, Ludwi
ka XIV, zarówno gdy chodzi o życie dworskie, jak i budowę pałaców.
Jedynie w północnych Niemczech obyczaje francuskie nie przyjęły się
tak silnie.
  Gdy chodzi o warstwy społeczne, to żadna z nich nie pretendowała
wówczas do odegrania poważniejszej roli w kraju. Szlachta wyszła z wojny 
osłabiona, z majątkami zrujnowanymi lub zadłużonymi. "Nawet
średnio wielki majątek szlachecki stanowił własność nie przynoszącą
specjalnych korzyści" - pisze o tych czasach Freytag.
  Również w miastach sytuacja nie przedstawiała się najlepiej. Czasy
ich wielkości, czasy wielkich rodzin patrycjuszowskich, Fuggerów, Welserów i 
innych, minęły bezpowrotnie. Mieszczanie, nawet zamożniejsi,
prowadzą życie proste i na ogół niewystawne. Niemniej miasta niemie
ckie, o ile nie zostały zbyt silnie zrujnowane w czasie wojny, są czyste,
zadbane, brukuje się w nich ulice, dba o czystą wodę.
  W poszczególnych miastach rozwijają się wówczas po okresie
324



upadku uniwersytety, b wają też po wojnie odwiedzane przez coraz li
czniejszą młodzież, nie zawsze szukającą wiedzy, ale chętnie zażywa
jącą przyjemności życia studenckiego. Z tych czasów pochodzą określe
nia znane potem w całej Europie Środkowej, jak "bursz", "filister".
  W XVII w. wreszcie powstaje w Niemczech prasa. W 1609 r. poja
wia się w Wolfenbuttel tygodnik "Avisa Relation oder Zeitung". W
tym samym roku ukazuje się drugi tygodnik w Strasburgu: "Relation
Aller Furnemen und Gedenckwurdigen Historien". Wreszcie w 1660 r.
zaczyna w Lipsku wychodzić pierwszy dziennik "Neueinlaufende Na
chrichten von Kriegs und Welt Handeln". Powstanie prasy nie było bez
znaczenia dla dalszego rozwoju narodu. Od tego bowiem momentu pewna część 
społeczeństwa uzyskiwała źródło informacji o tym, co się
dzieje w Niemczech i w sąsiednich krajach, dowiadywała się o faktach,
które przecież miały i dla niej mniej czy więcej poważne znaczenie.
Wprawdzie w gazetach tych nie było jeszcze mowy o artykułach wstęp
nych, opiniach wyraźniej wypowiedzianych, niemniej sam wybór informacji, 
rodzaj jej przedstawienia wpływał w jakiś sposób na formowanie opinii 
społecznej.

SYTUACJA POLITYCZNA W NIEMCZECH PO POKOJU WESTFALSKIM

  Podpisanie aktu pokoju westfalskiego nie było naturalnie równo
znaczne z nastaniem spokoju w Niemczech. Zawarte porozumienie nie
dotyczyło Hiszpanii, która nadal walczyła z Francją. W związku z tym
wojska hiszpańskie pozostały w Niemczech, wodzowie zaś francuscy
niejednokrotnie szukali dla swych wojsk kwater na granicznych tere
nach niemieckich. Pierwszy sejm Rzeszy, tzw. egzekucyjny, który ze
brał się w maju 1649 r., stanął przed trudnym zadaniem demobilizacji
wojsk obu stron walczących. Była to sprawa niełatwa, gdyż z jednej
strony należało zapłacić te wojska, z drugiej zaś pomyśleć o pracy dla
zdemobilizowanego żołnierza. Doty czyło to zarówno wojsk cesarskich,
jak i szwedzkich, skoro w wojsku szwedzkim, liczącym około 100 tys.
żołnierzy, służyło jedynie 14 tys. Szwedów. Część rozpuszczonych żoł
nierzy znajdowała zajęcie poza granicami państwa w charakterze żoł
nierzy najemnych, część zaś szukała pracy w kraju, powiększając w pe
wnej mierze bezrobotny plebs miejski.
  Równie ważnym zadaniem było dostosowanie ustroju Rzeszy do sy
tuacji powstałej na skutek wojny i postanowień traktatu westfalskiego.
Zdawano sobie bowiem sprawę z tego, że wobec praw nadanych książę
tom udzielnym w kraju dawne pojęcie świętej Rzeszy nie odpowiada
nowej rzeczywistości. Wśród współczesnych prawników odzywały się
głosy proponujące zamianę Rzeszy na republikę federalną. Znany po
tem szeroko prawnik, Samuel Pufendorf (1632-1694), ogłosił w 1667 r.
pod pseudonimem Severinus de Monzambano rozprawę pt. De statu
imperii Germanici, w której zwracał uwagę, że ówczesne państwo nie
mieckie nie odpowiada żadnemu ze znanych wówczas pojęć prawa na
rodów, gdyż nie jest ani państwem o ustroju arystokratycznym, ani
325



monarchią. Znane jest jego stwierdzenie, że ówczesna Rzesza jest "ja
kimś niekształtnym ciałem podobnym do potwora".
  Nie zdobyto się jednak na zmianę ustroju Rzeszy. Obok cesarza na
dal najwyższą władzą w państwie pozostał sejm Rzeszy, składający się
z trzech kolegiów - elektorów, książąt i miast. Uchwały sejmu podle
gały zatwierdzeniu przez cesarza. W pierwotnej swej postaci sejm nie
obradował długo. Już sejm 1653/54 r., wzmocniwszy władzę książąt
przez postanowienie, że ich poddani są zobowiązani do utrzymywania
potrzebnych dla obrony kraju wojsk, postanowił, że w przyszłości sejm
będzie obradował w permanencji, z tym że zasiadać w nim mieli repre
zentanci właściwych członków kolegiów. Postanowienie to weszło w ży
cie od 1663 r. Nowy sejm wobec ograniczonych pełnomocnictw repre
zentantów, rozbicia wyznaniowego stał się instytucją ociężałą i przez
to niewiele znaczącą.
  Gdy chodzi o pozostałe centralne władze Rzeszy, to Kancelaria
Rzeszy, na której czele stał wicekanclerz, traciła coraz bardziej na zna
czeniu wobec powstałej już w 1620 r. austriackiej Nadwornej Kancelarii, która 
z czasem przejęła kierownictwo polityki zagranicznej Rzeszy.
  Nadworna Rada Rzeszy była ważnym trybunałem sądowym, odwoławczym. Obok niej 
działał Sąd Kameralny Rzeszy, zwany potem cesarskim, działający również jako 
instancja apelacyjna od wyroków sądów krajowych. Zasiadający w nim sędziowie 
wyrokowali według prawa rzymskiego, co w dużej mierze przyczyniło się do 
rozpowszechnienia znajomości i stosowania tego prawa w Niemczech. Ponieważ
z czasem sąd ten zaczął przewlekać załatwianie spraw, stał się przed
miotem ataków, wzrosło natomiast znaczenie Nadwornej Rady Rzeszy.
  W administracji terytorialnej Rzeszy ważną rolę odgrywały tzw.
Okręgi Rzeszy w liczbie dziesięciu. Okręgi te, obejmujące kilka kra
jów, posiadały swe kierownictwo, zwane dyrektoriatem, oraz zgromadzenie 
stanowe. Zajmowały się one sprawami bezpieczeństwa, gospo
darki i komunikacji. W okresie wielkiego rozbicia politycznego Nie
miec stały się one czynnikiem sprzyjającym wyrobieniu się pewnego
poczucia łączności między państewkami wchodzącymi w skład tych
okręgów.
  Sytuacja polityczna Niemiec po pokoju westfalskim przedstawiała
się początkowo dość dobrze. Od wschodu wobec pokojowej polityki
Rzeczypospolitej Polskiej, a zwłaszcza z powodu osłabienia jej woj
nami z powstańcami ukraińskimi, nie groziło żadne niebezpieczeństwo.
Również i Francja, wyczerpana trwającą parę lat Frondą, nie była po
czątkowo niebezpiecznym sąsiadem. Dopiero po zwalczeniu Frondy w
ostatnich latach rządów Mazariniego, a potem rządów osobistych Lud
wika XIV, zaczęła Francja mieszać się do spraw wewnętrznych Nie
miec, starając się nie dopuścić do wzmocnienia władzy cesarskiej. Dodajmy, że 
ta polityka Francji była mile widziana przez książąt niemieckich.
  Klasycznym przykładem współdziałania książąt niemieckich z Fran
cją stał się tzw. Związek Reński, powstały w 1654 r. Przystąpili do
326



niego początkowo trzej duchowni elektorzy, biskup Munster i książę
neuburski,przy czym główną rol ę odgrywał w nim elektor moguncki
Jan Filip hr. Sch nborn. Celem Związku było utrzymanie pokoju i wol
ności książąt niemieckich. W czasie elekcji nowego cesarza w 1658 r.
Związek przyczynił się do tego, że w przedstawionych nowemu władcy
warunkach (Wahlkapitulation) znalazło się postanowienie, iż nowy ce
sarz nie weźmie udziału w wojnie hiszpańsko-francuskiej.
  W tym roku przystąpił do Związku Ludwik XIV. Głównym zada
niem Związku było wówczas zapobieżenie temu, by wojska cesarskie
nie pospieszyły na pomoc Hiśzpanii w Niderlandach. By zapobiec
temu, Związek utrzymywał armię liczącą 10 tys. żołnierzy, do której to
armii Francja dostarczyła kontyngent liczący 2400 żołnierzy. Przyjęcie
do Związku króla francuskiego było wyraźnym dowodem, że poszcze
gólni książęta niemieccy obawiali się bardziej przewagi cesarza niż po
tęgi Ludwika XIV. Dopiero parę lat później, gdy Ludwik XIV począł
się coraz silniej mieszać w sprawy wewnętrzne Niemiec, gdy w 1664 r.
udzielił elektorowi mogunckiemu pomocy w sporze z miastem Erfurt
broniącym swej niezależności, wywołało to pewną reakcję w Niem
czech. Nawet zazwyczaj sprzyjający Francji elektor brandenburski Fry
deryk Wilhelm uznał wówczas, że "lepiej żyć pod protektoratem Turka
niż w niewoli u Francuzów". W związku z tym powitano pomoc udzie
loną przez Francję cesarzowi w jego walce z Turkami bez entuzjazmu,
raczej z niechęcią.
  W latach pięćdziesiątych zdawało się, że tocząca się wówczas wojna
polsko-szwedzka (1655-1660) spowoduje wmieszanie się Rzeszy w tę
wojnę. Ostatecznie jednak wzięła w niej udział Brandenburgia, szukająca tu 
własnych korzyści, o czym będziemy mówili dalej, oraz cesarz,
któremu nie uśmiechała się perspektywa opanowania Polski, czy też
jej części, przez Szwecję. W związku z tym zdecydował się Leopold I
na zawarcie przymierza z Polską i udzielenie jej wojskowej pomocy.
W 1658 r. wojska cesarskie wzięły też udział we wspólnej wyprawie
wojsk brandenbursko-polskich do Jutlandii w celu udzielenia pomocy
walczącej również ze Szwedem Danii. Pokój oliwski w 1660 r. oraz po
ważne osłabienie Szwecji sprawiły, że państwo to na jakiś czas prze
stało być groźnym sąsiadem Rzeszy.
  Mniej pomyślnie ułożyły się wówczas stosunki z Turcją. Ta bo
wiem, przeżywając okres nowej aktywności, zaatakowała zachodnie
Węgry, należące wówczas do Habsburgów. Wojna ta, w czasie której
Turcy zajęli kilka miejscowości w Słowacji, wywołała poważne zanie
pokojenie w Rzeszy, dopóki wojskom cesarskim nie udało się w bitwie
pod Sankt Gotthard zatrzymać dalszych postępów Turków. Pokój w
Vasvar (1664) zakończył chwilowo tę wojnę.
  Rozpoczęta w 1667 r. przez wojnę dewolucyjną wielka ofensywa
Ludwika XIV przeciw Hiszpanii zastała Niemcy w kompletnym rozbi
ciu. W przededniu tej wojny udało się Ludwikowi XIV za cenę znacz
nych kwot kupić sobie życzliwą neutralność elektorów kolońskiego
i mogunckiego, biskupa Munster i księcia neuburskiego. Wszyscy ci
327



książęta obiecali nie przepuszczać przez swe terytoria wojsk cesarskich.
W tym samym jeszcze roku elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm,
który niedawno przywdziewał szatę patrioty niemieckiego, przeżywał
atak frankofobii, zdecydował się na zawarcie przymierza z Francją
15 XII 1667 r. Szczytem wszystkiego był fakt, że dyplomacji francus
kiej udało się na początku 1668 r. zawrzeć tajny układ z cesarzem, na
mocy którego tenże uznawał prawa Ludwika XIV do Niderlandów hi
szpańskich za cenę udziału w przyszłym rozbiorze Hiszpanii. Układem
tym, który zresztą miał być utrzymany w głębokiej tajemnicy przed
światem, cesarz dzielił się skórą po swym krewniaku i sprzymierzeńcu
Karolu II i za cenę wątpliwych obietnic rezygnował z popierania intere
sów niemieckich w najbliższym sąsiedztwie.
  Podobnie ustosunkowały się później Niemcy do planowanego przez
Ludwika XIV podboju niepodległych Niderlandów. Syrenim głosom
dyplomacji francuskiej, przygotowującej troskliwie przyszły najazd na
Republikę Zjednoczonych Prowincji, uległa najpierw Bawaria
(16 II 1670 r.), dla której ten układ z Francją będzie stańowił początek
profrancuskiej polityki, potem elektorowie Kolonii, Trewiru, biskupi
westfalscy, książę Brunszwik-u i Hanoweru i inni drobni książęta, jak
ich określał dyplomata francuski - "głupi, niezdecydowani, głodni,
albo też nadmiernie oddani trunkom". I tym razem cesarz początkowo
nie próbował przeciwstawiać się rosnącej potędze Francji i zawarł z nią
w 1671 r. traktat neutralności.
  Rozpoczęta wojna jeszcze raz dała okazję elektorowi brandenbur
skiemu do zademonstrowania, że twardo trzyma się zasady: "wer mir
ammeisten gibt, dem adhaeriere ich" (Łączę się z tym, kto daje mi naj
więcej). Najpierw więc po długich rokowaniach zawarł przymierze
z Republiką Zjednoczonych Prowincji i wysłał swe wojska na zachód,
by razem z wojskami cesarskimi uderzyły na posiadłości sojusznika
Francji, elektora kolońskiego. Już jednak w następnym roku
(21 VI 1673) zawarł elektor w Vossem sojusz z Francją. Niewątpliwie
poważną rolę odegrał tu fakt, że Francja obiecała mu o kilkaset tysięcy
liwrów wyższe subsydia, niż to mogły obiecać Niderlandy.
  Tymczasem wojna Ludwika XIV ze Stanami Generalnymi, w czasie
której Holendrzy wykazali wiele odwagi i zaciętości, wywarła wrażenie
w Niemczech. W sierpniu 1673 r. sprzymierzył się cesarz z Hiszpanią
i Niderlandanii, by wspólnie walczyć z Francją, w najbliższych zaś mie
siącach liczba przeciwników Francji powiększyła się wydatnie. W maju
1674 r. sejm Rzeszy wypowiedział w imieniu całych Niemiec wojnę
królowi francuskiemu. Coś jakby fala uczucia narodowego przeszła
wówczas przez Niemcy. Poszczególni książęta obawiali się reakcji
swych poddanych, "jeśli oświadczą się za Francją". Nastroje antyfran
cuskie trafiły nawet do Berlina, w związku z czym elektor Fryderyk
Wilhelm dokonał nowej wolty przystępując z kolei do koalicji antyfrancuskiej.
  Mimo to jednak nie można wówczas mówić o zwartym froncie an
tyfrancuskim książąt niemieckich. Tak więc Bawaria wytrwała przy
328



Francji, Wirtembergia prowadziła podobną politykę, Hanower zacho
wał neutralność, nie mówiąc o różnych władcach, którzy prowadzili po
litykę co najmniej chwiejną. Dość rychło ciężar wojny sprawił, że po
szczególni książęta zaczęli marzyć o pokoju, do czego dość szybko po
czął również wzdychać kupiecki ludek holenderski. Poszczególne kraje
niemieckie, jak Palatynat częściowo już odbudowany przez okres po
wojenny, doznały wówczas ze strony wojsk francuskich poważnych zni
szczeń. Wojska Rzeszy, wśród których walczyły i wojska brandenbur
skie, nie odniosły poważniejszych sukcesów nad wojskami francuskimi.
Jedynie wojskom brandenburskim udało się odnieść zwycięstwo nad
sprzymierzonymi z Francją Szwedami w bitwie pod Fehrbellinem w
1675 r. Sukces ten nie miał większego znaczenia strategicznego, w
gruncie rzeczy też padło w tej bitwie zaledwie 600 Szwedów, niemniej
odebrał on Szwedom ochotę do dalszego marszu w głąb Brandenburgii
i został umiejętnie propagandowo wykorzystany przez Fryderyka Wilhelma.
  Ostatecznie udało się Ludwikowi XIV rozbić koalicję. W sierpniu
1678 r. zawarł korzystny dla Stanów Generalnych pokój w Nimwegen,
po czym pokój zawarła Hiszpania, wreszcie w lutym 1679 r. cesarz.
Tym samym znalazł się elektor brandenburski sam wobec Szwedów.
Poprzednio udało mu się z udziałem wojsk koalicji zająć całe Pomorze
Nadodrzańskie razem ze Szczecinem, Greifswaldem i Stralsundem, od
niósł następnie poważniejsze sukcesy walcząc ze Szwedami w Prusiech
Wschodnich. Francja jednak nie pozwoliła mu tych sukcesów wykorzy
stać. Pokojem zawartym 29 VI 1679 r. w St. GermainenLaye musiał
elektor odstąpić Szwecji prawie całe Pomorze Nadodrzańskie razem ze
Szczecinem. Oburzony na cesarza, że nie poparł jego pretensji do po
morza, zdecydował się wówczas na zawarcie 25 X 1679 r. ściślejszego
przymierza z Ludwikiem XIV, na mocy którego zobowiązał się przepu
szczać wojska francuskie przez swe terytoria oraz w czasie przyszłej ele
kcji cesarza głosować na króla Francji lub na kandydata wskazanego
przez Francję. W zamian za to miał przez 10 lat otrzymywać 100 tys.
liwrów rocznie.
  Niedługo po zakończeniu wojny z Niderlandami rozpoczął Ludwik
XIV swą politykę reunionów, która była przede wszystkim obliczona
na to, by rozszerzyć w sposób pokojowy granice państwa i umocnić te
reny graniczne. Wykorzystując niejasność praw lennych istniejącą na
terenach granicznych albo też powołując się na przebrzmiałe prawa hi
storyczne, przystąpił Ludwik XIV do rewindykowania, a właściwie w
poszczególnych wypadkach do zajmowania różnych terenów pogranicz
nych. Tak więc zajął znaczną część dzisiejszej Saary, przyłączył do
Francji pewne tereny Luksemburga. Największe jednak wrażenie wy
wołało zajęcie wolnego miasta Strasburga (30 IX 1681 r.).
  Polityka reunionów wyzwoliła w Niemczech nową falę uczuć naro
dowych oraz niechęci do Fiancji. Poszczególni książęta zaczęli przyłą
czać się do sojuszu niderlandzkoszwedzkiego (1681), który został za
wiązany w celu obrony stanu politycznego z 1648 r. Niemniej Rzesza
329



nie zdobyła się wówczas na jakąś akcję przeciw Francji. Jednym z naj
gorliwszych zwolenników pokoju był wówczas Fryderyk Wilhelm, elek
tor brandenburski, któremu Francja, by wzmocnić jego przyjaźń, pła
ciła coraz większe subsydia pieniężne. Momentem skłaniającym wów
czas kraje niemieckie do umiarkowania był fakt, że właśnie w tych la
tach Turcja ponownie przystąpiła do ofensywy przeciw krajom austria
ckim. Toteż w lecie 1684 r. zdecydowała się Rzesza na zawarcie długoletniego 
rozejmu z Francją, pomijając na razie sprawę reunionów.
  Wspomnieliśmy wyżej o nieoczekiwanej aktywności Turcji jeszcze
w latach sześćdziesiątych. W następnym dziesięcioleciu nawała turecka
zwaliła się na Polskę, powodując poważne klęski Rzeczypospolitej.
Dopiero wstąpienie na tron Sobieskiego i interwencja Francji doprowa
dziły do czasowego uspokojenia na wschodniej granicy Rzeczypospoli
tej. Wówczas jednak zwróciły się siły tureckie przeciw krajom austria
ckim. W 1683 r. uderzyła na Austrię potężna armia turecka pod wodzą
Kara Mustafy. Wojska cesarskie dowodzone przez księcia Karola 
330



Lotaryńskiego były zbyt szczupłe, by stawić opór, i musiały się wycofać
na zachód, pozostawiając silną załogę w stolicy kraju Wiedniu, który
został oblężony przez Turków. Miasto pod komendą hr. Rudigera von
Starhemberga broniło się dzielnie, ale nie zdołałoby się utrzymać,
gdyby nie odsiecz silnych wojsk polskich pod dowództwem Sobieskie
go, którego dyplomacji austriackiej udało się skłonić do udzielenia ce
sarzowi niemieckiemu pomocy, i poważnych sił niemieckich dowodzo
nych przez księcia Karola lotaryńskiego.
  W bitwie stoczonej z oblegającymi miasto Turkami dnia 12 IX 1683 r.
walczyły po stronie chrześcijańskiej wojska niemieckie w sile około
46 tys. żołnierzy i polskie liczące 26 tys. wojowników, mając przeciw
sobie ponad 130-tysięczną armię turecką, której część, odkomendero
wana do pilnowania fortecy, nie mogła brać udziału w walce. Jak wia
domo, wojska dowodzone przez króla Jana III odniosły decydujące
zwycięstwo, ratując tym samym stolicę cesarską oraz południowe kraje
niemieckie przed inwazją turecką. Równocześnie zwycięstwo to ozna
czało gruntowne załamanie się potęgi tureckiej i otwarło drogę do dal
szych podbojów cesarskich na Węgrzech.
  W rozpoczętej w następnym roku ofensywie wojsk cesarskich na
Węgrzech brali udział poszczególni książęta niemieccy razem ze swymi
kontyngentami. Wśród nich wybił się na pierwszy plan elektor bawar
ski Maksymilian Emanuel oraz margrabia badeński Ludwik i Karol Lotaryński. Ta 
wspólna walka wojsk niemieckich przeciw niewiernym
przyczyniła się do wzmożenia poczucia jedności narodowej i wspólnoty
ogólnoniemieckiej, wieńcząc równocześnie bohaterów tych walk bla
skiem legendy. Wojna ta w wyniku zwycięstw odnoszonych przez woj
ska cesarskie, po zajęciu Budy w 1686 r. i Belgradu w 1688 r., dopro
wadziła do zajęcia prawie całych Węgier i Siedmiogrodu przez cesarza.
Przyczyniło się to naturalnie do wzrostu jego autorytetu. W 1687 r. ko
ronowano Józefa, syna Leopolda, na króla węgierskiego, po świetnych
zaś zwycięstwach Ludwika badeńskiego pod Slankamen (1691), potem
ks. Eugeniusza Sabaudzkiego pod Zentą (1697) doszło wreszcie do za
warcia pokoju w Karłowicach w 1699 r. Na mocy tego pokoju cesarz
zyskał Węgry bez Banatu, ale z Siedmiogrodem. Dzięki temu posiadłości 
Habsburgów powiększyły się o terytorium liczące ponad 120 tys. km2.
  W czasie pierwszych lat zmagań cesarza z Turcją zachowywała się
Francja względnie spokojnie. Posunięcie jednak czysto wewnętrzne Lu
dwika XIV w 1685 r., mianowicie cofnięcie edyktu nantejskiego, a tym
samym pozbawienie niemal wszelkich praw hugenotów francuskich, nie
pozostało bez wrażenia na Niemcach. Wobec tego, że równocześnie
zmarł Karol II, król angielski, i po nim nastąpił katolik Jakub II, zdawało 
się, że wcześniej czy później dojdzie do ponownych wojen religij
nych. Rzecz jasna, że największe wrażenie wywarły te fakty na książę
tach protestanckich. Niektórzy z nich, w tym elektor brandenburski,
otwarli szeroko granice swych krajów dla francuskich hugenotów, któ
rzy mimo surowych zakazów opuszczali tereny Francji. Wówczas to,
331



jak wiemy, wchłonęły poszczególne kraje niemieckie dość poważną
liczbę ludności francuskiej.
  Prześladowanie hugenotów przyczyniło się też do tego, że elektor
brandenburski Fryderyk Wilhelm pod koniec swego życia (zmarł w
1688 r.) zawarł w marcu 1686 r. sojusz defensywny z cesarzem, który
miał za panowania jego syna Fryderyka przetrwać znaczny czas. Tym
czasem wyzywająca polityka Ludwika XIV miała ponownie doprowa
dzić do zatargów z Niemcami. Okazji najbliższych dostarczyły dwie
sprawy. W 1685 r. zmarł Karol, elektor Palatynatu, i po nim objął dzie
dzictwo książę neuburski Filip Wilhelm. Nieoczekiwanie wystąpił wów
  czas Ludwik XIV w imieniu swej szwagierki Elżbiety Charlotty ks. 
Orleańskiej, siostry zmarłego elektora, z pretensjami do ruchomości po
  zmarłym i do pewnych terytoriów. Sprawa, która miała być załatwiona
  na drodze prawnej, wlokła się czas jakiś bez rozstrzygnięcia. Niedługo
  potem wystąpił Ludwik z dalszą pretensją.
  W związku z chorobą elektora kolońskiego, arcybiskupa Maksymi
liana Henryka, udało się dyplomacji francuskiej w 1688 r. przeprowa
dzić wybór przez kapitułę stronnika Francji, Wilhelma Egona von Furstenberg, 
biskupa Strasburga, na koadiutora i następcę arcybiskupa ko
lońskiego. Cesarz jednak, poparty przez innych elektorów, zaprotesto
wał przeciw temu wyborowi i prosił papieża o unieważnienie elekcji,
nie chcąc dopuścić, by tak ważna pozycja w Rzeszy dostała się w ręce
zdecydowanego stronnika Francji. Gdy następnie po paru miesiącach
arcybiskup Maksymilian Henryk zmarł i na elekcji następcy kandydat
cesarski Józef Klemens, brat elektora bawarskiego, otrzymał niezna
czną ilość głosów, papież Innocenty XI mimo to zatwierdził jego wy
bór. Akt ten potraktował Ludwik XIV jako posunięcie wyraźnie skie
rowane przeciw niemu. Dalszą okazją do wszczęcia wojny stał się fakt,
że jeszcze w 1686 r. wobec coraz agresywniejszej polityki francuskiej
poczęła się w Niemczech formować liga o charakterze obronnym, na
zwana od miejsca pierwotnego porozumienia Ligą Augsburską. Do
Ligi tej obok cesarza przystąpili elektor bawarski Maksymilian II, elek
tor Palatynatu, ks. holsztyńsko-gottorpski i inni. Wcześniej jeszcze, jak
widzieliśmy, związał się z cesarzem elektor brandenburski. W konsek
wencji powstała w Niemczech organizacja obejmująca znaczną część
władców. "Nigdy Niemcy nie były bardziej zjednoczone jak obecnie" - powie w 
związku z tym Leibniz.
  Zrozumiałe, że powstanie Ligi Augsburskiej obserwowała dyplo
macja francuska z najwyższym niezadowoleniem i niepokojem, z cza
sem zaś rząd francuski potraktuje ją jako główną przyczynę wojny.
W gruncie rzeczy główną przyczyną wojny była obawa króla francus
kiego, by cesarz, którego syna koronowano świeżo na króla Węgier,
nie wzmocnił zbytnio swej pozycji w Niemczech. Niemniej Ligę Augs
burską, sprawy Palatynatu i elektoratu kolońskiego wymieniał manifest
francuski jako główne przyczyny, dla których Ludwik XIV zerwał rozejm i 
rozpoczął wojnę 24 IX 1688 r.
  Wojna przyniosła początkowo Francuzom, którzy działali szybko
332



i energicznie, poważne sukcesy. Wojska ich zajęły szereg miast w Niem
czech zachodnich, w tym Wormację, Spirę, Trewir. Dotarły potem
do Wirtembergii i Frankonii, nakładając na miasta wielkie kontrybu
cje. Rychło jednak skończyły się ich sukcesy. Zjednoczeni w tzw. Koncercie 
Magdeburskim książęta, elektor brandenburski Fryderyk III,
elektor saski Jan Jerzy III, Ernest August, książę hanowerski, Karol
ks. Hessen-Kassel, stosunkowo szybko wystawili poważne siły wojsko
we, które zmusiły Francuzów do odwrotu. Przed wycofaniem się z zaję
tych terytoriów wojska francuskie na polecenie Louvois dokonały bar
barzyńskiego zniszczenia tych ziem, głównie Palatynatu, paląc miasta,
niszcząc fortyfikacje, rujnując zabytki przeszłości, wśród nich piękny
zamek w Heidelbergu. Spaliło się wówczas lub legło w gruzach wiele
miast, jak Wormacja, Spira, Frankenthal.
  Tymczasem w wyniku "sławnej rewolucji" Wilhelm Orański objął
władzę w Anglii i już jako władca Niderlandów i Anglii zawarł sojusz
z cesarzem. Dalsza wojna, w której przeciw Francji walczyła zarówno
Hiszpania, jak i książę Sabaudzki, okazała się dla Niemców, walczą
cych równocześnie z Turkami, mocno uciążliwa. Doszły do tego zręcz
nie podniecane przez Francuzów niesnaski między władcami niemieckimi. Toteż 
już w 1697 r. wszczęto rokowania pokojowe w wiosce Rijswijk koło Hagi. 
Doprowadziły one najpierw do pokoju między Francją a państwami morskimi i 
Hiszpanią (20 IX 1697 r.), a potem przyłączył się również i cesarz (30 X 1697 
r.). Pokój ten nie był zbyt dogodny dla Niemiec. Wprawdzie Ludwik oddał kilka 
rniejscowości, jak Philippsburg, Freiburg i inne, jednak zatrzymał w swych 
rękach ku wielkiemu niezadowoleniu Niemców Strasburg.
  Zakończona w ten sposób wojna nie była bez znaczenia dla Nie
miec. Po raz pierwszy bowiem od długiego czasu żaden z książąt nie
mieckich nie walczył wówczas po stronie Francji. Przyczyniło się to nie
wątpliwie do wzmocnienia pewnej wspólnoty niemieckiej. Równocześ
nie doszło w latach dziewięćdziesiątych do ważnych zmian w samych
Niemczech. Tak więc panujący w Hanowerze książę Ernest August,
połączywszy znaczną część dotąd rozbitego księstwa, uzyskał od cesa
rza (marzec 1692) uznanie Hanoweru za nowy, dziewiąty elektorat,
przez co na krótko liczba protestanckich elektorów w kolegium uległa
zwiększeniu. Już jednak w cztery lata później zmieniły się stosunki wy
znaniowe w kolegium w związku z przejściem elektora saskiego Fryde
ryka Augusta na katolicyzm z racji jego wyboru na króla polskiego.
Objęcie przez tego księcia, znanego potem jako August II, rządów w
Polsce stworzyło na jakiś czas unię między Saksonią i Polską.

ABSOLUTYZM W NIEMCZECH. UWAGI OGbLNE

  Wiek XVII w Niemczech to podobnie jak w całej niemal Europie
czas wykształcenia się form rządów absolutnych. Nie przychodziło to
zresztą łatwo. W poszczególnych krajach jeszcze w pierwszej połowie
XVII w. żywa była idea rządów stanowych i głoszono ją z równą nie
333



mal jak w Polsce stanowczością. Widzieliśmy, że w Austrii Górnej do
piero zwycięstwo nad Czechami i pomoc innych państw pozwoliły cesa
rzowi zmusić stany do posłuszeństwa i uległości. W innych krajach nie
mieckich pomocna przy realizacji absolutnych rządów okazała się
wojna trzydziestoletnia, albowiem w dużym stopniu usprawiedliwiała
żądania władców, by stany płaciły wyższe podatki i tym samym umożli
wiły utrzymywanie stałych wojsk potrzebnych do walki z nieprzyjacie
lem, równocześnie jednak przydatnych władcom przy narzucaniu poddanym swej 
woli.
  Wykształcony wówczas w Niemczech absolutyzm odegrał nieco inną
niż w zachodnich państwach europejskich rolę. Gdy tam przyczyniał się
do wzmocnienia jedności państwa, w Niemczech podtrzymywał, nawet
pogłębiał rozbicie. W większości też państw niemieckich absolutyzm
nie przybrał takiej siły i mocy, jak np. we Francji. Niemniej nie należy
zapoznawać i pozytywnych stron wytworzonego w Niemczech absolu
tyzmu. Przyczynił się on niewątpliwie do wychowania społeczeństwa
niemieckiego w duchu posłuszeństwa wobec władzy i karności. Mimo
wszystko sprawił on, że różnice między poszczególnymi państwami
stały się mniejsze, gdy w każdym z nich panowały podobne formy rzą
dzenia. Wreszcie wyszkolił on mniej czy więcej sprawny aparat władzy,
szeregi sprawnej biurokracji, tym bardziej że absolutyzm niemiecki
wspierał się nie tyle na mieszczaństwie, jak gdzie indziej, ile przede
wszystkim na licznym aparacie urzędniczym, w którym znalazła się za
równo szlachta, jak i mieszczanie, ci ostatni marzący zazwyczaj o tym,
by w służbie księcia zdobyć herb i tytuł szlachecki.
  Absolutyzm niemiecki wykorzystał też w całej pełni doświadczenia
długoletniej wojny. Okazało się bowiem, że w trudnych warunkach,
przy odpowiednim nacisku na poddanych można od nich wydobyć zna
cznie większe świadczenia podatkowe, niż przypuszczano. Równocześ
nie władcy zdając sobie sprawę z tego, że podstawą siły państwa jest
pieniądz, że następnie więcej można uzyskać od zamożnego niż od
biednego poddanego, zwrócili baczniejszą niż dawniej uwagę na sprawy
gospodarcze. Stąd też większość władców krajowych w Niemczech za
czyna prowadzić politykę mniej czy więcej zbliżoną do zasad merkanty
lizmu, szeroko stosowanego w krajach zachodnich Europy. W niektó
rych państwach, jak w Bawarii czy Austrii, tworzy się specjalne władze,
których zadaniem jest dbanie o rozwój gospodarczy kraju. Wyrasta też
pokolenie ekonomistów, tzw. potem kameralistów, którzy poświęcają
główną uwagę podniesieniu gospodarczego stanu kraju, naturalnie
z myślą o zapewnieniu odpowiednich dochodów władcom.
  W drugiej połowie XVII w. działają ekonomiści, jak Johann Joachim Becher 
(1635-1682), Filip Wilhelm H rnigk (1647-1714),
zmarły w 1689 r. Wilhelm von Schr der. Wszyscy ci trzej ekonomiści
działali na terenie Austrii, ich jednak pisma, przykład Francji oddzia
łują silnie na ówczesnych przedstawicieli absolutyzmu w Niemczech
i skłaniają ich do popierania, gdzie to było tylko możliwe, manufaktur,
wprowadzania ceł ochronnych na obce towary, rozbudowy dróg i kana
łów dla ułatwienia handlu. Niektórzy z władców nawet marzą o pozy
skaniu kolonii zamorskich, próbują stworzyć własną flotę, wszystko
z myślą o podniesieniu dochodów państwa. "Handel i żegluga to głów
ne słupy, na których opiera się państwo" - stwierdza pod koniec pano
wania Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski.
  Powoli też wykształciła się ideologia rodzącego się absolutyzmu.
W 1656 r. ukazała się książka Wita Ludwika von Seckendorf Niemiec
kie państwo książąt (Teutscher Furstenstaat). Autor przyznaje, że książę
jest postawiony ponad krajem, stanami i poddanymi, winien jednak
mieć na uwadze dobro i korzyść swych poddanych. Autor uważał też,
że książę nie jest władcą absolutnym, albowiem jest zobowiązany do
wierności wobec cesarza oraz skrępowany prawem natury i narodów
wobec swych poddanych. Stąd też poddani nie są niewolnikami, nie za
leżą całkowicie od woli władcy. Już jednak wspomniany wyżej Wilhelm
von Schr der w wydanym w 1686 r. dziele Książęcy skarbiec i spichlerz
zbożowy (Furstliche Schatz u. Kornkammer) uważał, że władza książąt
nie jest niczym skrępowana i książę może bez popełniania przestępstwa
naruszać istniejące prawa, łamać dane przyrzeczenie. Poddanym nie
przystoi prawo do określania władzy księcia za pomocą wydanych przez
nich przepisów prawnych. Urzędnik też ma mieć przed sobą jedno za
danie: zadowolić księcia, zdobyć sobie poprzez wierną służbę jego zaufanie. 
Książę nie powinien svobodnie dopuszczać poddanych do spraw
państwowych, jeśli zaś książę wydaje wiele pieniędzy na swój dwór, na
swe przyjemności, jest całkowicie usprawiedliwiony, albowiem spełnia
jąc najwyższe zadania, ma prawo do wypoczynku, do rozrywki – w interesie 
państwa.
  Z autorów, którzy zajmowali się również i ogólniejszymi sprawami,
a którzy poruszali też kwestię władzy monarszej, należy tu wymienić
Samuela Pufendorfa, autora wydanej w 1667 r. książki De statu imperii
Germanici, który w innej książce De iure naturae et gentium (1672)
wzywał księcia, by swój interes całkowicie utożsamiał z interesem
swego państwa, oraz głosił tezę, chętnie potem podchwyconą, że
układy zawarte przez władcę mają moc dopóty, dopóki służą interesom
danego państwa.

BAWARIA

  Państwem, które bodaj najwcześniej weszło na drogę prowadzącą
ku absolutyzmowi, była Bawaria. To zwarte, rządzone przez energicz
nych władców księstwo zostało w czasie wojny trzydziestoletniej po
ważnie rozszerzone przez przyłączenie do niego Górnego Palatynatu.
Przyznanie tytułu elektora Maksymilianowi Wittelsbachowi podniosło
powagę dynastii i władcy. Oświadczywszy się od początku po stronie
katolicyzmu, władcy tego kraju wyzyskiwali w pełni Kościół jako na
rzędzie służące do wzmocnienia ich władzy. Stany prowincjonalne,
które usiłowały się przeciwstawić nadmiernemu fiskalizmowi władcy,
powoli utraciły wszelkie znaczenie i od 1667 r. bez wprowadzenia ja
335



kichkolwiek zmian ustrojowych po prostu przestano je zwoływać, acz
kolwiek pozostawiono im administrację podatków, co jednak w konse
kwencji wprowadziło zamieszanie w całym systemie skarbowym.
  Bawaria była państwem rolniczym o słabym bardzo elemencie miej
skim. Wystarszy powiedzieć, że jeszcze pod koniec XVIII w. istniały
tam zaledwie 3 miasta liczące więcej niż 4 tys. mieszkańców. W zwią
zku z tym nie było tu mowy o jakimś poważniejszym przemyśle, poza
przemysłem tkackim, popieranym przez książąt.
  Wszystko to razem sprawiło, że książęta bawarscy, którzy dość
wcześnie stworzyli stałą armię, nie byli w stanie utrzymać jej na własną
rękę i w związku z tym musieli pilniej niż inni książęta oglądać się na
subwencje zewnętrzne. Twórcą absolutyzmu w Bawarii był elektor
Maksymilian I (1597-1651). Gorliwy katolik, przyczynił się też do rozbudowy 
znaczenia Kościoła, który tu, w Bawarii, stał się największym
posiadaczem ziemskim skupiającym więcej niż połowę własności ziemskiej całego 
kraju. Dzieło prowadzili dalej Ferdynand Maria (1651-1679) i Maksymilian 
Emanuel (1679-1726).

KRAJE AUSTRIACKIE

  W krajach austriackich drogę do absolutyzmu utorowało zwycięstwo pod Białą 
Górą i akcja mająca na celu likwidację protestantyzmu
na tych ziemiach. W związku z tym dokonała się na wielką skalę emi
gracja ludności protestanckiej do niemieckich krajów protestanckich.
Proces ten zaczął się jeszcze na przełomie XVI i XVII w. i trwał we
wzmożonej postaci po Białej Górze. Z obu Austrii przesiedliło się do
innych krajów Rzeszy około 40 tys. osób, przy czym z prawa do emigracji 
korzystały w wielkim stopniu rodziny szlacheckie. Ze Styrii wywędrowało 800 
rodzin szlacheckich, a z Karyntii 160. Stworzona w
miejsce emigrujących rodzin nowa szlachta była katolicka, a równocześnie 
znacznie układniejsza wobec swych władców, co z kolei ułatwiło
umocnienie władzy Habsburgów. Nowej szlachcie umożliwiła też władza krajowa 
silniejsze wykorzystanie ludności wiejskiej zatwierdzając
poddaństwo chłopów i powiększając pańszczyznę. W niektórych okolicach 
dochodziła ona do 6 dni w tygodniu, a blisko 60% dochodu chłopskiego zabierał 
wówczas pan.
  Gdy chodzi o władzę stanów, to w krajach austriackich korony cze
skiej udało się w dużym zakresie osłabić ich znaczenie. W niektórych
krajach jednak utrzymał się ich wpływ na sprawy podatkowe i zarządzanie 
dochodami stąd płynącymi. Centralistyczna władza państwa i jej
organy, jak Tajna Rada, Rada Dworu, opierała się w dużej mierze na
szlachcie. Wysuwane przez kameralistów austriackich projekty rozbudowy 
przemysłu krajowego napotykały na ogół sprzeciwy kupców grosistów, którzy 
uzyskiwali poważne zarobki w związku z importem towarów zagranicznych. 
Poważniejsze wysiłki w tym kierunku podjęto dopiero z początkiem następnego 
stulecia.
336



SAKSONIA

  Saksonia należała do krajów dotkniętych silnie przez wojnę 
trzydziestoletnią. Przyjmuje się, że w niektórych jej częściach liczba ludno
ści spadła o jedną trzecią. Mimo to kraj ten stosunkowo szybko wydo
był się z upadku i nawet gdy chodzi o sprawy ludnościowe, to pod ko
niec XVII w. liczył około pół miliona mieszkańców, a więc więcej niż
sąsiednia BrandenburgiaPrusy. W niemałym stopniu przyczynił się do
tego fakt, że na tereny Saksonii przybyło ponad 100 tys. uciekinierów
z sąsiednich Czech i krajów austriackich. W poszczególnych miastach
powstały czeskie gminy, ulice czeskie, a bywały i wypadki zakładania
przez przybyłych całych nowych miast. Przybysze ci, podobnie jak
i francuscy hugenoci, przyczynili się do podniesienia gospodarki kraju,
rozwijając górnictwo, przemysł tkacki, wreszcie produkcję wyrobów
luksusowych, jak jedwab, aksamit. Było to o tyle łatwiejsze, że w Sak
sonii mieszczaństwo stanowiło znaczniejszy procent ludności, inaczej
więc niż w poprzednio omawianych krajach, przez co popierano tu roz
wój poszczególnych gałęzi przemysłu. Dzięki swemu położeniu na
skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych Lipsk odgrywał już wówczas
ważną rolę jako miejsce odbywających się tu targów, o których pisa
liśmy wyżej. Z czasem rozwinął się w Lipsku handel książkami. Przyczynił się 
do tego w niemałym stopniu fakt uporządkowania przez Saksonię w porozumieniu z 
Brandenburgią spraw monetarnych, stworzenie
w 1678 r. giełdy, wydania przepisów prawnych dotyczących handlu
i weksli.
  W 1657 r. powstała tu "Gazeta Lipska" ("Leipziger Zeitung"). Od
1682 r. zaczęło tu wychodzić czasopismo naukowe w języku łacińskim
"Acta Eruditorum". Równocześnie akademia nauk przyrodniczych za
częła wydawać "Deutsche Ephemeriden", pierwsze naukowe czaso
pismo przyrodnicze na świecie.
  Największym i najszybciej rozwijającym się miastem był Lipsk, pod
koniec zaś stulecia rozrosła się stolica państwa Drezno.
  W Saksonii absolutyzm przyjmował się znacznie wolniej niż w sąsie
dniej Brandenburgii i nie przybierał tak zdecydowanych form jak gdzie
indziej. Stany odgrywały tu nadal pewną rolę, a prawo do uchwalania
podatków zachowały aż do XIX w. Elektor nie mógł nawet w 1660 r.
przeprowadzić postanowienia, że tylko on ma prawo zwoływać stany.
Powoli też rozbudowywała się tu administracja książęca, a wojsko stałe
stworzono dopiero w 1682 r.

BRANDENBURGIA

  Brandenburgia, należąca od 1415 r. do władców z dynastii Hohenzollernów, 
była jeszcze w początku XVII w. słabym i mało znaczącym
  państwem. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę, że była ona
 krajem mało żyznym, piaszczystym, pokrytym wielkimi kompleksami
  leśnymi, jeziorami i bagnami, w związku z tym słabo zaludnionym,
337



z małym stosunkowo procentem ludności miejskiej. Niemniej szlachta
tego kraju, wychowana w trudnych warunkach, żywiąca jeszcze trady
cje dawnych walk z tutejszą ludnością słowiańską, stanowiąca dawniej
przednią straż niemczyzny na terenach Słowian Zachodnich, była ener
giczna i wojownicza. Z drugiej strony ta energiczna szlachta, groma
dząca się na zjazdach stanów, umiała jeszcze w XVI w. w sposób zde
cydowany bronić swych praw wobec władców kraju. Toteż nawet prze
prowadzenie reformacji w Brandenburgii, w czasie którego to procesu
książęta musieli dzielić się majątkiem kościelnym ze szlachtą, nie przy
czyniło się w tym stopniu jak gdzie indziej do wzmocnienia władzy
książęcej.
  W początkach XVII w. państwo elektorów brandenburskich uległo
poważnemu zwiększeniu. Mianowicie elektor Jan Zygmunt, żonaty z
córką ostatniego księcia pruskiego z linii Hohenzollern-Ansbach,
Anną, uzyskał w 1611 r. zgodę rządu polskiego na to, by księstwo pru
skie, w którym był dotąd kuratorem, przeszło na jego własność jako
lenno polskie. Istotnie też po śmierci ostatniego księcia pruskiego Albrechta 
Fryderyka w sierpniu 1618 r. księstwo pruskie przeszło pod
władanie Jana Zygmunta, a po jego rychłej śmierci w 1619 r. w ręce
jego syna Jerzego Wilhelma. Tym samym państwo brandenburskie po
większyło się w przybliżeniu o 180 tys. mieszkańców, równocześnie zaś
zyskało stosunkowo zamożne miasto portowe Królewiec. Wcześniej je
szcze, w 1614 r. , uzyskał elektor Jan Zygmunt w Nadrenii księstwa Kleve, Mark 
i Ravensberg oraz terytorium Ravenstein.
  Powiększone państwo brandenburskie posiadało jedną słabą stronę.
Mianowicie terytoria jego były rozrzucone, nie połączone ze sobą, przy
czym może najprzykrzej odczuwano istnienie między Brandenburgią
a Prusami szerokiego pasa polskiego Pomorza Gdańskiego. Toteż sto
sunkowo wcześnie, bo jeszcze w pierwszej połowie XVII w., obudziły
się na dworze elektorskim marzenia o uzyskaniu "einer Kommunikationslinie", a 
więc pasa łączącego Brandenburgię z Prusami Książęcy
mi. Od pierwszej też niemal chwili pojawiły się tu tendencje do rozluź
nienia, jeśli nie zniesienia, zależności lennej tego kraju od Polski, zale
żności zmuszającej każdego nowego władcę Prus do zjawienia się w
Warszawie i składania hołdu królowi polskiemu.
  Równocześnie jednak to rozrzucenie terenów państwowych spra
wiało, że władcy brandenburscy niemal z konieczności musieli brać
udział w sprawach zarówno wschodnich, jak i zachodnich Niemiec, że
po prostu musieli być obecni przy rozstrzyganiu wszystkich ważniejszych spraw 
Rzeszy. Rządy elektora Jerzego Wilhelma (1619-1640)
nie należały do najszczęśliwszych. Niemniej postawiony między dwoma obozami 
walczącymi w czasie wojny trzydziestoletniej umiał dość
zgrabnie lawirować, póki pod koniec życia za czasów rządów ministra
Adama Schwarzenberga nie opowiedział się zdecydowanie po stronie
cesarza, przystępując do pokoju praskiego. Następca jego, Fryderyk
Wilhelm (1620-1688), zwany chętnie przez dawniejszą historiografię
Niemiec Wielkim Elektorem, odziedziczył kraj w nie najlepszej sytua
338



cji. Obejmując tron w wieku 20 lat, miał za sobą dłuższy pobyt w Niderlandach, 
który wywarł na niego wielki wpływ i był szkołą zarówno
administracji, jak i organizacji wojsk oraz sztuki wojennej.
  Politykę wewnętrzną zaczął Fryderyk Wilhelm od zmniejszenia li
czby utrzymywanych przez ojca wojsk i od uznania władzy stanów, po
przednio spychanych na drugi plan. Wnet też udało mu się z nimi dojść
do porozumienia. W 1653 r. bowiem obiecał stanom zreformować ucią
żliwy system wybierania podatków i przyznał im prawo do zabierania
głosu w sprawach polityki zagranicznej państwa. Stany za to obiecały
mu wypłacać przez sześć lat po 150 tys. talarów rocznie na utrzymanie
stałego wojska. Ta dość niespodziewana ustępliwość stanów staje się
zrozumiała, gdy uwzględnimy fakt, że na tym samym posiedzeniu elek
tor zatwierdził ważniejsze przywileje szlachty. Znalazły się wśród nich:
prawo szlachty do wyłącznego posiadania ziemi, traktowania chłopów,
jeśli nie posiadali specjalnych przywilejów, jako poddanych pańskich
podlegających sądowi pana wsi, wreszcie bezcłowego wywozu swych
produktów za granicę.
339



  W ten sposób umożliwił sobie elektor utrzymanie 8-tysięcznej stałej
armii, nieco później poważnie zwiększonej - już w drugiej połowie lat
pięćdziesiątych liczyła ona około 25 tys. żołnierzy.
  Stany początkowo widziały chętnie istnienie stałej armii w pań
stwie, skoro ten stały żołnierz mógł występować w charakterze żan
darma wobec niesfornych chłopów. Z czasem jednak zmieniły swój sto
sunek do tego zagadnienia, wobec rosnącego w miarę powiększania ar
mii ciężaru podatkowego spadającego między innymi i na barki szla
chty oraz mieszczaństwa. W konsekwencji zaczęły odmawiać płacenia
podatków, zanosząc skargi na swego władcę nawet przed sejm Rzeszy.
Elektor jednak nie wycofał się z raz obranej drogi. Przywódców opozy
cji, zarówno w prowincjach nadreńskich, jak i potem w Prusiech, unie
szkodliwiał osadzając ich w więzieniu lub skazując na śmierć, jak Chr.
Kalksteina. Ostatecznie też zmusił stany do płacenia wymaganych
przez siebie podatków. Pewną pomocą była mu prowadzona przez
niego w latach 1656-1660 wojna, która w jakiejś mierze służyła jako
usprawiedliwienie bezwzględnych posunięć. Trzeba jednak stwierdzić,
że stosunkowo niezamożne państwo brandenbursko-pruskie nie mo
głoby utrzymać tak poważnej liczby żołnierzy, gdyby nie fakt, że elek
tor brał bez skrupułów subwencje od obcych państw, dzięki czemu
mógł pod koniec życia utrzymywać armię liczącą około 30 tys. ludzi.
Według obliczeń historyków co najmniej 1/5 jego wydatków na wojsko
i wojnę była pokrywana z subsydiów płynących z kas obcych państw.
Ta armia stanowiła też ważną podstawę jego silnej władzy.
  Już w pokoju westfalskim wywalczył elektor poważne powiększenie
swego terytorium, uzyskując znaczną część Pomorza Zachodniego, biskupstwa 
Halberstadt i Minden oraz ekspektatywę na Magdeburg.
Wmieszanie się w drugą wojnę północną, w czasie której przerzucał
się z jednego obozu do drugiego zależnie od tego, gdzie widział większe
korzyści dla siebie, zapewniło mu traktatem welawskim (19 IX 1657 r.)
zniesienie więzów zależności lennej z księstwa pruskiego. Poza tym
czynny udział jego wojsk w wojnie, w walkach po stronie szwedzkiej,
m. in. w bitwie pod Warszawą (1656), potem w bojach toczonych na
Półwyspie Jutlandzkim (1658/59) po stronie Danii, cesarza i Polski, zwrócił 
uwagę państw europejskich na wartość bojową oddziałów brandenbursko-pruskich.
  Autorytet, jaki zapewniły elektorowi te sukcesy, sprawił, że nie
długo po wojnie przystąpił do dalszego likwidowania znaczenia stanów
prowincjonalnych. Fryderyk Wilhelm, który dążył do uzyskania władzy
absolutnej, był zdecydowanym przeciwnikiem stanów. "Im częściej będziesz 
zwoływał stany na zebrania, tym więcej będziesz tracił powagi" - pisał w swym 
testamencie politycznym przeznaczonym dla następcy. Najdłużej walczył elektor 
ze stanami w Brandenburgii. W księstwach nadreńskich odniósł zasadniczy sukces 
w tej walce już w pierwszych latach po pokoju oliwskim. Poważną przeprawę miał 
ze stanami w Prusiech Wschodnich. Ostatecznie przybywszy na czele wojsk do
Prus zdołał złamać opór stanów i po aresztowaniu wodza opozycji,
340



Hieronima Rotha, narzucił swą wolę zgromadzeniu stanowemu, acz
kolwiek opozycja trwała tu jeszcze kilka lat.
  Kręta i zmienna polityka Fryderyka Wilhelma w następnych latach
nie przyniosła mu już poważniejszych sukcesów i zdobyczy. Niemniej
jednak rozbudował on w decydujący sposób podstawy późniejszego absolutyzmu w 
kraju. Jak wspomnieliśmy, ośrodkiem władzy w państwie
było wojsko. Gdy chodzi o organizację, usiłował elektor poddać oficerów w 
pełńi swej władzy, jednak musiał się zgodzić na utrzymanie silnej władzy 
pułkowników dowodzących poszczególnymi regimentami.
Prawie 4/5 sztabu oficerskiego to przedstawiciele szlachty z krajów elek
tora. Mniej więcej 10% sztabu to oficerowie pochodzenia mieszczańs
kiego, przy czym większość z nich służyła w artylerii i korpusie wojsk
inżynierskich. Wyjątkowo dochodzili mieszczanie do wyższych stopni
oficerskich. Takim wyjątkiem był pochodzący ze stanu mieszczańskiego
marszałek Georg Derfflinger.
  W administracji kraju elektor konsekwentnie przeprowadzał zasadę
centralizacji. Istniejące w poszczególnych prowincjach władze stanowe
traciły na znaczeniu i z czasem zostały ograniczone jedynie do sprawowania 
funkcji sądowniczych. Stworzona zaś jeszcze w 1604 r. Tajna
Rada, zrazu odgrywająca rolę ciała doradczego, stała się centralną wła
dzą administracyjną dla całego państwa. Nowym organem władzy ad
ministracyjnej po prowincjach zostali komisarze wojskowi, których po
czątkowym zadaniem było dbanie o aprowizację i zapłatę wojska. Mia
nowani od wypadku do wypadku, stali się z czasem stałymi urzędni
kami mającymi dbać o zaopatrywanie wojska i pobieranie podatków
na jego rachunek. W 1660 r. stworzono generalny komisariat wojskowy
(Generalkriegskommissariat). Zadaniem tej instytucji było dbanie o za
opatrzenie wojska w całym kraju poprzez odpowiednią politykę podat
kową, finansową i nawet gospodarczą. Tak więc komisariaty rozwinęły
się z instytucji wojskowej w gospodarczo-podatkową. Z czasem stworzono 
komisarzy dla poszczególnych okręgów, którzy zyskali potem nazwę landratów.
  Specjalną troską otoczył elektor zarząd majątków państwowych.
Dzięki dobrej gospodarce i znacznej ich ilości domeny te dostarczały z
czasem 60% dochodów państwowych, by po pewnym czasie zrównać
się z dochodami podatkowymi. Ogólne wpływy państwowe Branden
burgii wynosiły w 1668 r. 3400 tys. talarów.
  Obciążenie podatkowe spadające na ludność liczącą około miliona
osób było wielkie. Wynosiło ono na głowę mniej więcej tyle, ile przy
padało na mieszkańca ówczesnej, stosunkowo bogatej Francji. Wszy
stko to sprawiało, że rząd Fryderyka Wilhelma starał się o rozwój go
spodarki kraju, by mieć skąd pobierać pieniądze. Próby te jednak dały
jedynie skromne rezultaty. Rozbijały się one z jednej strony o brak
pieniędzy, z drugiej o brak pracowników, gdyż wprowadzenie wtór
nego poddaństwa zahamowało dopływ wolnych rąk do pracy. W wy
padku uruchamiania jakiejś manufaktury rząd musiał sięgać po ludzi
341



luźnych, żebraków, kryminalistów, organizując manufaktury przymusowe, które 
naturalnie nie rozwijały się normalnie. Dopiero przybycie
hugenotów po odwołaniu edyktu nantejskiego, którym, jak wiemy,
elektor otworzył szeroko granice, ożywiło nieco życie gospodarcze.
Byli bowiem wśród nich specjaliści, zwłaszcza gdy chodzi o produkcję
przedmiotów zbytku.
  Prócz popierania przemysłu usiłował elektor wykorzystać centralne
położenie Brandenburgii, by rozwinąć jak najbardziej handel. W tym
celu budował drogi, zakładał kanały. Najważniejszą inwestycją w tej
dziedzinie było zbudowanie kanału między Odrą, Sprewą i Łabą, co
sprawiło, że stolica kraju stała się ważnym punktem handlowym. Usi
łowano też zakładać kompanie handlu morskiego, tworzyć flotę wojen
ną, wreszcie postarał się nawet elektor o stworzenie kolonii na wybrze
żach Gwinei. Te ostatnie przedsięwzięcia okazały się jednak niewypa
łem. Koszt floty wojennej był zbyt wielki, by można było ją dłużej
utrzymywać, kompanie handlowe nie przyniosły większego zysku, ko
lonię wreszcie sprzedał wnuk elektora, król Fryderyk Wilhelm I, w
1721 r. Holendrom. W gruncie rzeczy pozostawała Brandenburgia
-Prusy państwem militarnym o wyraźnym charakterze junkierskim, roz
wijającym się w dużej mierze dzięki subsydiom obcym.

SYTUACJA W INNYCH KSIĘSTWACH NIEMIECKICH

  Pokój westfalski przywrócił władzę poszczególnym katolickim bi
skupom w ich państwach kościelnych. Początkowo kapituły opanowane
przez szlachtę usiłowały narzucać swą wolę wybranym biskupom,
przedstawiając im przy wyborze pewnego rodzaju zobowiązania 
(Wahlkapitulationen). Jednak w 1695 r. papież Innocenty XII zakazał uchwa
lania takich kapitulacji, a cesarz aprobował to zarządzenie. W pań
stwach tych ob serwujemy nieraz skłonność do wybierania swych
zwierzchników z dynastii książęcych. Tak więc np. w latach 1583-1761
arcybiskupstwo kolońskie należało do przedstawicieli Wittelsbachów.
Podobnie przedstawiała się sytuacja w biskupstwach takich, jak Munster, 
Paderborn, Hildesheim. Czasem w niektórych biskupstwach wybierano 
przedstawicieli możnych rodzin szlacheckich. Na przykład arcybiskupem w 
Moguncji został w 1647 r. Jan Filip von Sch nborn i piastował tę godność do 
1673 r. W 1695 r. objął tę archidiecezję jego kre
wniak Lothar Franz. Siedmiu krewniaków tego arcybiskupa piastowało
różne godności biskupie.
  Władcy księstw biskupich poświęcali się przeważnie sprawom wewnętrznym, przy 
czym zależnie od swego usposobienia kładli nacisk
albo na sprawy kościelne, albo też na prowadzenie okazałego dworu
książęcego. Godności biskupie w pozostałych ziemiach, jak np. w kra
jach austriackich, zwłaszcza te, z którymi były związane większe posia
dłości czy księstwa, dostawały się też często przedstawicielom rodów
książęcych.
  Z większych księstw protestanckich na specjalną uwagę zasługuje
342



księstwo Palatynatu, które w latach 1648-1680 pozostawało pod rzą
dami syna "króla zimowego", elektora Karola Ludwika. Władca ten
zajął się poważnie odbudową zniszczonego mocno przez wojnę księst
wa. Odbudowano tu wsie i miasta, zakładano sady i winnice, zaczęto
uprawiać tytoń. Ludność powiększyła się znacznie, w pewnej mierze
skutkiem imigracji z Belgii i Francji.
  Karol Ludwik był władcą oszczędnym i roztropnym. Również zasłu
guje na uwagę jego stosunek do religii. W założonym mianowicie przez
niego w 1652 r. mieście Mannheim, do którego zresztą wzywano ludzi
z całej niemal Europy, zbudował elektor kościół "świętej jedności",
w którym kolejno miano odprawiać nabożeństwa katolickie, luterańskie i 
kalwińskie. Rzadki to był w Niemczech wypadek daleko posuniętych tendencji 
ekumenicznych. W 1652 r. otwarto w Heidelbergu uniwersytet, który rychło 
zyskał sławę. O rozsądku władcy Palatynatu świadczy, że starał się ściągnąć na 
uniwersytet słynnego filozofa Barucha Spinozę, zapewniając go, że będzie tu 
mógł swobodnie filozofować.
  Sytuacja w tym księstwie uległa zmianie, gdy w drugiej połowie lat
osiemdziesiątych rządy w kraju po wymarciu protestanckiej linii książąt
Palatynatu objęła katolicka linia książąt neuburskich, przeprowadza
jąca przy pomocy jezuitów gwałtownie rekatolizację. Późniejsze zni
szczenia zadane Palatynatowi przez wojska francuskie w czasie wojny
z Ligą Augsburską przerwały pomyślny rozwój kraju.
  Protestanckim księstwem, w którym władca Ernest Pobożny
(1620-1675) poświęcał wiele uwagi sprawom kultury, był kraj Sachsen-Gotha. 
Według programu szkolnego z 1648 r. każdy obywatel miał
otrzymać wykształcenie podstawowe. W otoczeniu władcy działał mini
ster Veit Ludwig von Seckendorf, autor poczytnej książki Państwo
chrześcijańskie, w której akceptując silną władzę monarszą równocześ
nie wzywał władców do popierania religii, wychowania i dbania o mate
rialny dobrobyt poddanych. Były to jednak zasady jedynie w małym
stopniu przestrzegane przez przedstawicieli ówczesnego świata książąt
niemieckich.

W CIENIU WIELKICH WOJEN

  Pokój w Rijswijk oznaczał w dziejach Niemiec początek krótkiego
okresu pokoju. Było jednak rzeczą jasną, że najbliższe lata mogą przy
nieść poważne trudności i zamęty. Sprawą ciążącą nad całą Europą Za
chodnią było następstwo po bezpotomnym ostatnim przedstawicielu
dynastii Habsburgów w Hiszpanii, chorowitym Karolu II. Do tronu
tego zgłaszali pretensje dwaj władcy europejscy, Ludwik XIV z tej ra
cji, że pierwszą jego żoną była Maria Teresa, siostra króla hiszpań
skiego Karola II, oraz na podobnej podstawie cesarz Leopold I, żonaty
z siostrą poprzedniej, Małgorzatą Teresą. Sprawą tą były w najwyż
szym stopniu zainteresowane oba państwa morskie. Objęcie rządów w
całej monarchii hiszpańskiej przez potomków Ludwika XIV i ewen
343



tualne złączenie Francji z Hiszpanią unią personalną oznaczałoby ogromne 
wzmocnienie tego i tak silnego państwa, nie mówiąc, że zajęcie
przez Francję kolonii hiszpańskich byłoby równoznaczne z poważnym
zagrożeniem interesów gospodarczych obu państw morskich. Również
zagarnięcie hiszpańskiej monarchii przez synów Leopolda I, Józefa czy
Karola, byłoby też wobec niedawnego wzmocnienia domu Habsburgów
niemieckich posiadłościami węgierskimi stworzeniem przewagi tej ro
dziny w Europie środkowej.
  By uniknąć tej ewentualności, jeszcze za życia króla hiszpańskiego
i ponad jego głową układały się zainteresowane państwa w sprawie
ewentualnego podziału posiadłości hiszpańskich. Jednakowoż po
śmierci Karola II dnia 1 XI 1700 r. zwyciężyła w Madrycie partia pro
francuska i powołała na tron Filipa Anjou, wnuka Ludwika XIV. Filip
przybył do stolicy Hiszpanii i został przez większość Hiszpanów uznany
za króla (jako Filip V).
  Austria zareagowała na to posunięcie Francji interwencją zbrojną
w Italii, dokąd wysłano ks. Eugeniusza Sabaudzkiego na czele znacznej
armii. W listopadzie 1701 r. doszło do przymierza między cesarzem,
Anglią i Niderlandami, którego ostrze było skierowane przeciw Francji.
  Do tego przymierza z czasem przyłączyły się poszczególne państwa.
Tak więc w obozie antyfrancuskim znalazły się kolejno Hanower,
Brandenburgia, potem przyłączyły się i inne mniejsze księstwa, tak że
w jesieni 1702 r. prawie cała Rzesza wypowiedziała wojnę królowi fran
cuskiemu. Po stronie Ludwika XIV opowiedzieli się jedynie elektor ko
loński Józef Klemens i elektor bawarski Maksymilian Emanuel.
  Równocześnie dość nieoczekiwanie rozpaliła się druga wielka wojna
na wschodzie. Jeszcze bowiem pod koniec mijającego stulecia doszło
do porozumienia między elektorem saskim Fryderykiem Augustem,
wówczas już królem polskim, Piotrem I, carem Rosji, i Fryderykiem
IV, królem Danii, by wspólnie zaatakować króla szwedzkiego, młodego Karola 
XII. Wojna ta, która z czasem miała się przenieść i na
tereny niemieckie, toczyła sią jednak na razie w Danii, potem w dale
kich Inflantach, gdzie Karol XII gromił najpierw wojska rosyjskie pod
Narwą, a potem wojska saskie. Tym samym już z początkiem XVIII w.
jedno z państw niemieckich było zaangażowane w wojnę na wschodzie.
  Omawiając sytuację polityczną ówczesnych Niemiec trzeba poza
tym pamiętać, że na przełomie stuleci dokonało się poważne przesunię
cie, gdy chodzi o pozycję niektórych państw niemieckich. Tak więc w
1697 r. Fryderyk August, elektor saski, jak wiemy, został królem pol
skim jako August II. Tym samym dzięki unii personalnej Saksonii
i Rzeczypospolitej Połskiej doszło do poważnego zwiększenia autory
tetu władcy Saksonii. Pod wrażeniem tego faktu, wykorzystując trudne
warunki cesarza, zyskał też elektor brandenburski Fryderyk III (syn
Fryderyka Wilhelma) zgodę na przeprowadzenie koronacji, jednak nie
jako władcy Brandenburgii, ale jako króla Prus, oficjalnie wówczas
344



  jeszcze nie należących do Rzeszy. W gruncie rzeczy nowy władca przy
  brał dla uspokojenia sąsiedniej Polski tytuł króla w Prusiech (in Preus
  sen). Aktu koronacji dokonano w starej gotyckiej katedrze w Królewcu 18 I 
1701 r. Równocześnie elektor hanowerski Jerzy zyskał nieoczekiwanie 
perspektywę zdobycia korony angielskiej. Jerzy bowiem był
  po matce (Zofii) wnukiem Elżbiety, córki Jakuba I, króla angielskiego,
  i parlament angielski przyznał mu aktem o następstwie tronu jeszcze w
  1701 r. prawo do korony angielskiej. Istotnie po stosunkowo niedługich
  rządach królowej Anny (1702-1714), ostatniej z przedstawicieli Stuar
  tów na tronie angielskim, objął on w 1714 r. rządy w Anglii. Sprawy te
  wpłynęły w jakimś stopniu na stanowisko tych władców wobec cesarza.
  Przyszły następca tronu w Anglii Jerzy solidaryzówał się od początku
  z koalicją antyfrancuską, August wywdzięczal się za poparcie udzielone
  przez cesarza przy elekcji polskiej utrzymując z nim dobre stosunki,
  wreszcie Fryderyk, król pruski, zwany odtąd Fryderykiem I, pozyskał
  zgodę cesarza na koronację za cenę sojuszu, w którym obiecał popierać
  pretensje cesarza do tronu hiszpańskiego.
  Wojna o sukcesję hiszpańską toczyła się przez jakiś czas na terenie
  Niemiec. Wojska francuskie przeszły w 1703 r. górny Ren i w maju
  tego roku połączyły się nad Dunajem z wojskami bawarskimi. W tym
  momencie sytuacja cesarza była niebezpieczna. Bawarzy próbowali za
  jąć Tyrol, pokonali wojska austriackie nad górnym Dunajem, posunęli
  swe siły aż pod Pasawę. Z pomocą cesarzowi pospieszyły wówczas woj
  ska angielsko-holenderskie pod wodzą ks. Marlborough i razem z ar
  mią cesarską pod wodzą ks. Eugeniusza Sabaudzkiego zadały w bit
  wie pod Hochstadt 13 VIII 1704 r. decydującą klęskę wojskom francu
  sko-bawarskim. W tej pierwszej, tak krwawej bitwie zaczynającego się
  stulecia padło około 24 tys. żołnierzy, w tym niewątpliwie wielu Niemców, 
albowiem poza bawarskimi brały udział wojska cesarskie, hanowerskie i pruskie.
Elektor bawarski został potem zmuszony do opuszczenia swego
  kraju i ucieczki do Brukseli, co pozwoliło Austriakom zająć Bawarię.
  Kraj ten poddano surowej polityce okupacyjnej, obłożono daninami,
  tak że w 1705 r. doszło tam nawet do powstania chłopskiego skierowanego 
przeciw okupantom.
  Żołnierz niemiecki przelewał wówczas krew również i poza grani
  cami Niemiec. W 1704 r. ks. Fryderyk Hessen-Darmstadt zdobył na
  czele ńiemieckiego oddziału Gibraltar. W latach 1705-1706 kontyn
  genty niemieckie wzięły udział w kampanii włoskiej prowadzonej przez
  ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. W 1707 r. oddziały pruskie stacjonowały
    nawet w Państwie Kościelnym. 
 W tym roku wojska francuskie zagroziły ponownie nadreńskim po
  siadłościom niemieckim, póki wreszcie świetne zwycięstwo Anglików
  pod wodzą ks. Marlborough oraz Niemców pod komendą ks. Eugeniu
  sza Sabaudzkiego odniesione pod Oudenaarde w Niderlandach
  11 VII 1708 r. nie złamały na jakiś czas sił francuskich. W następnym
  roku skrwawiły się znowu wojska niemieckie w bitwie pod Malplaquet
  345



11 IX 1709 r., stoczonej u boku wojsk angielskich i niderlandzkich,
w której sprzymierzeni ponieśli poważne straty, dwukrotnie wyższe od
francuskich. Francja zdecydowała się wówczas zaproponować rokowa
nia pokojowe, zgłaszając dość daleko idące warunki. Książę Eugeniusz
był skłonny przyjąć proponowane warunki i zakończyć wojnę, jednak
ani Anglia, dopóki tam rządziła partia wigów, ani cesarz Józef I
(1705-1711), któremu zależało na utrzymaniu swego brata Karola na
tronie hiszpańskim, nie kwapili się do przyjęcia tych warunków. Do
piero przejęcie rządów w Anglii przez stronnictwo torysów, jak i obję
cie w 1711 r. rządów w Rzeszy przez Karola VI (1711-1740), poprze
dnio proklamowanego królem Hiszpanii, sprawiło, że uczestnicy koali
cji zaczęli poważniej myśleć o pokoju. Państwom morskim bowiem nie
uśmiechała się perspektywa wskrzeszenia dawnej monarchii hiszpań
sko-niemieckiej z czasów Karola V.
  Po wstępnych rozmowach między Anglią i Francją w 1711 r. rozpo
częto właściwe rokowania w 1712 r. w Utrechcie. Państwa morskie zgodziły się 
na pozostawienie Hiszpanii w rękach władcy z dynastii burbońskiej, z tym 
zastrzeżeniem, że w przyszłości nie dojdzie do połącze
nia obu państw pod jednym berłem. Francja zgodziła się na to, że An
glia zatrzyma w swych rękach Gibraltar , poczyniła też Anglii poważne
ustępstwa w koloniach. W zamian za to pozyskała sobie poparcie An
glii w sprawach dotyczących granicy z Niemcami. Tak więc granica
francusko-niemiecka utrzymała się (poza drobnymi zmianami) w po
staci nadanej jej przez układ w Rijswijk, tak że Ren stał się naturalną
granicą między tymi dwoma państwami od Szwajcarii aż do Philippsburga. Prusy, 
które także zasiadły do rokowań pokojowych, zyskały
hiszpańską Geldrię i inne drobne posiadłości w Niderlandach hiszpań
skich. Austria miała otrzymać Mediolan, Królestwo Neapolu i Sardynię. Pokój 
został zawarty w paru etapach. Dnia 11 IV 1713 r. Francja
zawarła pokój z Anglią, Niderlandami, Sabaudią, Portugalią i Prusami.
Cesarz odrzucił początkowo przedstawione mu warunki i próbował je
szcze przez kilka miesięcy samotnie walczyć z Francją. Nie osiągnąwszy
jednak poważniejszych sukcesów, zdecydował się na wszczęcie rokowań i dnia 7 
III 1714 r. zawarł pokój z Francją w miejscowości Rastatt.
Na podstawie tego układu poza wspomnianymi wyżej terytoriami we
Włoszech zyskał cesarz Niderlandy hiszpańskie. Kilka miesięcy póź
niej, mianowicie 6 IX 1714 r. , doszło w miejscowości Baden w Szwaj
carii do pokoju między Rzeszą a Ludwikiem XIV. Na podstawie tych
dwóch układów godził się cesarz, by dwaj obłożeni poprzednio banicją
książęta, elektor Bawarii Maksymilian II Emanuel i elektor Kolonii Jó
zef Klemens, zostali rehabilitowani i odzyskali swe księstwa. Tym sa
mym rezygnowała Austria z pomysłu wcielenia Bawarii do dziedzicznej
monarchii Habsburgów, co naturalnie zmieniłoby poważnie układ sił
w Rzeszy.
  Z wojny o sukcesję hiszpańską wychodziły Niemcy jako całość bez
żadnych korzyści. Poważne sukcesy odnosiła, jak widzieliśmy, Austria.
Jednak w zajęciu przez nią ziem zamieszkanych przez obce narodo
346



wości, Walonów, Flamandów, Włochów, tkwił zalążek późniejszych
trudności, na jakie to wielonarodowościowe państwo było narażone.
  W wojnie tej ugruntowała się zdobyta jeszcze w poprzednich woj
nach z Turkami sława nowego bohatera niemieckiego, księcia Eugeniu
sza Sabaudzkiego. Oryginalna to była postać. Ojcem jego był hr. Eugene Maurice 
de Savoie et de Soissons, matką Włoszka Olimpia Mancini, kuzynka Mazzariniego. 
Kształcony w Paryżu, usiłował tu zrobić
karierę wojskową. Zlekceważony jednak przez Ludwika XIV, poszedł
w służbę cesarza i w 1683 r. jako 20-letni oficer zdobywał ostrogi ry
cerskie w bitwie pod Wiedniem pod dowództwem króla Jana III Sobie
skiego. W czasie następnej kampanii z Turkami dał się poznać jako
dzielny i utalentowany dowódca. W 1697 r. objął naczelne dowództwo
nad wojskiem cesarskim i - jak widzieliśmy - wsławił się zwycię
stwem nad Turkami pod Zentą. Zwycięstwa odniesione w wojnie suk
cesyjnej zapewniły mu sławę niezwyciężonego wodza. Ukoronowa
niem tej sławy były odniesione później przez niego nowe sukcesy nad
Turkami, mianowicie pod Peterwaradynem (1716) i pod Belgradem
(1717). Toteż nic dziwnego, że dość wcześnie stał się ks. Eugeniusz bo
haterem narodowym Niemiec i wśród ludu niemieckiego rozbrzmie
wała pieśń o "księciu Eugeniuszu, szlachetnym rycerzu". Rzecz oczywi
sta, że w tym wybitnym wodzu trudno doszukiwać się patrioty niemiec
kiego, niemniej był on wiernym paladynem domu Habsburskiego, człowiekiem, 
który w jakimś stopniu uwierzył w misję dziejową tej rodziny
i stał się jej rycerzem.
  Pierwsze dwa dziesiątki lat XVIII w. oznaczały dla Rzeszy, jak wiemy, nie 
tylko udział w wojnie sukcesyjnej hiszpańskiej. Wspomnie
347



liśmy wyżej o udziale Saksonii w wojnie północnej przeciw Karolo
wi XII. Wojna ta toczyla się, jak wiadomo, przez dłuższy czas poza
granicami Rzeszy. Jednak w 1706 r. po pokonaniu polsko-saskiej armii
pod Wschową wkroczył Karol XII do Saksonii i wymusił na Auguście
pokój w Altranstadcie, w którym Sas zrzekł się korony polskiej na
rzecz Leszczyńskiego. Przez rok przebywały wojska szwedzkie w Sak
sonii, przy czym król szwedzki przez jakiś czas nie odsłaniał swych dal
szych planów, budząc powszechny niepokój w Wiedniu. Ewentualne
jego uderzenie na posiadłości Habsburgów mogło mieć nieobliczalne
skutki. Ostatecznie jednak Karol XII wymusiwszy na cesarzu Józefie I
pewne ustępstwa. na rzecz protestantów na Śląsku opuścił Rzeszę i po
maszerował na wschód. Wieść o jego klęsce pod Połtawą przyjęto w
Rzeszy z uczuciem ulgi. Wnet jednak porażka Szwedów sprawiła, że
wojna północna przeniosła się na tereny Rzeszy. W 1711 r. bowiem
armia rosyjskopolsko-saska wkroczyła przez Pomorze pruskie na po
morze Nadodrzańskie i obległa szwedzkie fortece Wismar i Stralsund.
Równocześnie Dania, która jeszcze wcześniej wypowiedziała wojnę
Szwecji, wysłała do Niemiec swe wojska. W kampanii toczonej tym
samym w Niemczech północnych początkowo nie brały udziału Prusy
zaangażowane w wojnę przeciw Francji. Dopiero po śmierci Frydery
ka I (1713) jego syn Fryderyk Wilhelm I zawarł w 1714 r. przymierze
z carem Piotrem I i za obietnicę otrzymania części Pomorza Zachod
niego ze Szczecinem wziął udział w wojnie przy boku wojsk rosyjskich,
które z czasem zajęły również Meklemburgię. Wówczas przystąpil do
wojny przeciw Szwedóm Hanower, zgłaszając pretensje do Bremy i
Verden. Ostatecznie po śmierci Karola XII w 1718 r. doszło do porozu
mienia ze Szwecją, w wyniku czego zaszły w północnych Niemczech
ważne zmiany. W 1719 r. na podstawie pokoju szwedzko--hanowerskiego Hanower 
zatrzymał Bremę i Verden, likwidując tym samym
ważne pozycje szwedzkie nad Morzem Północnym. W 1720 r. zawarła
Szwecja również pokój z Prusami, które za cenę 3 mln talarów zyski
wały Zachodnie Pomorze aż po rzekę Pianę razem ze Szczecinem oraz
wyspami Uznam i Wolin. Tym samym z obszernych posiadłości w Niem
czech zatrzymała Szwecja jedynie skrawek Zachodniego Pomorza z
portem Stralsund i wyspą Rugią oraz port Wismar w Meklemburgii.
Ostateczny jednak pokój na Bałtyku zapanował dopiero po zawarciu
pokoju szwedzko-rosyjskiego w Nystadcie w 1721 r.

CZASY WZGLĘDNEGO POKOJU.
SYTUACJA SPOŁECZNA I GOSPODARCZA

  Pierwsza połowa XVIII w. to czas powolnej rozbudowy zaczętego
w poprzednim okresie przemysłu manufakturowego. Rozbudowie tej
gałęzi gospodarki sprzyjają w pierwszym rzędzie wynalazki techniczne
pozwalające ulepszyć produkcję. Wchodzą tu w rachubę udoskonalenia
w przemyśle metalowym przez ulepszenie obrabiarki, w przemyśle tka
ckim udoskonalenie krosna oraz wiele innych w pozostałych dziedzi
nach produkcji. Sprzyja temu zapotrzebowanie na towary luksusowe,
na odzież i uzbrojenie dla armii, wreszcie rozwój nowych gałęzi pro
dukcji, jak np. porcelany. Założycielami nowych manufaktur są przede
wszystkim kupcy dysponujący większym kapitałem, korzystający nie
jednokrotnie z pomocy obcych imigrantów, subwencjonowani przez
państwo. Tak np. w Prusiech państwo popiera silnie przemysł włókien
niczy, oparty na nadzorowanej przez państwo hodowli owiec, który też
około połowy stulecia może pokryć w pełni zapotrzebowanie armii pru
skiej na sukno. W poszczególnych krajach rozwija się, też popierany
przez państwo, przemysł jedwabniczy oraz porcelanowy.
  Ten ostatni przemysł rozwinął się wpierw w Saksonii, gdzie z inicja
tywy Augusta II założono w 1706 r. fabrykę porcelany w Miśni, która
dość rychlo uzyskała szerokie uznanie. Duszą tej fabryki stał się dawny
laborant apteczny Johann Friedrich B ttger. Początkowo fabryka była
nastawiona nie tyle na produkcję masową, ile na pokrycie zapotrzebo
wania władcy, który piękne wyroby traktowal bądź to jako ozdobę
swych stołów, bądź też jako kosztowne i wartościowe podarki dla ob
cych władców. Z czasem rozpocznie się produkcja porcelany i w Pru
siech. W Saksoni rozwinął się też w pierwszej połowie stulecia prze
mysł szklany, produkujący piękne naczynia i okazałe lustra.
  Rozwój pewnych gałęzi produkcji w Saksonii nie jest typowy dla
Niemiec. W innych krajach przemysł rozwijał się wolniej. Tak np.
górnictwo nie wykazywało poważniejszego postępu w stosunku do po
przedniego okresu. Przemysł metalowy rozwijał się bardzo powoli.
W krajach środkowoniemieckich produkowano w 1700 r. okolo 10 tys.
ton żelaza, a w 1750 r. produkcja ta wzrosła zaledwie do 17 tys. ton.
  Również opieka władzy państwowej, o której mówiliśmy wyżej, nie
wszędzie okazywała się tak korzystna, jak w Saksonii czy Brandenbur
gii. W Bawarii np. instytucja powołana do dbania o rozwój gospodar
czy kraju, tzw. Kommerzkollegium, uruchomiła manufakturę sukienni
czą, która początkowo rozwijała się dobrze i przynosiła nawet poważne
zyski, następnie jednak wyzyskiwana nadmiernie przez rozrzutnego
elektora, popadłszy w trudności finansowe, musiała zawiesić swą dzia
łalność. Podobny los spotkał manufakturę wyrobów skórzanych powołaną do życia 
w Bawarii. Na ogół zdawano sobie wówczas sprawę z za
późnienia gospodarczego Niemiec w porównaniu z krajami zachodnimi.
Jeden z bawarskich pisarzy ekonomicznych mówiąc o rozwoju manu
faktur w innych krajach stwierdzał z melancholią, że sytuacja w nie
mieckich krajach nie sprzyja rozwojowi przemysłu i handlu.
  Jest rzeczą charakterystyczną, że słowo Industrie - przemysl, poja
wiło się w języku niemieckim w tym znaczeniu po raz pierwszy na sa
mym początku XVIII w. i że dopiero w latach trzydziestych stulecia
zyskalo pełne prawo obywatelstwa.
  Aczkolwiek rozwój przemysłowy Niemiec był powolny i słaby, to
jednak wyrastała - zrazu bardzo nieliczna, stopniowo zwiększająca się
grupa przedsiębiorców zajmujących się różnymi gałęziami gospodarki,
przyczyniając się do wzrostu późniejszego znaczenia mieszczaństwa.
349


Również i handel rozwijał się wówczas w Niemczech powoli. Wprawdzie ożywieniu handlu sprzyjały targi lipskie, o 
których mówiliśmy poprzednio, rozwijał się handel morski, którego głównym centrum ' był wciąż Hamburg, władze 
krajowe dbały nadal o rozbudowę dróg i kanałów, jednak należytemu rozwojowi handlu przeszkadzało rozbicie 
polityczne kraju, liczne cła ochronne, już wówczas tu i ówdzie krytykowane, które były ustanawiane przez 
poszczególne rządy nie tylko jako system ochrony dla własnej gospodarki, ale jako środek politycznego nacisku na 
sąsiadów. O pewnym rozwoju handlu świadczą jednak dochody uzyskiwane w Berlinie z akcyzy. Tak więc w 1700 r. 
dawała ona jedynie 92 tyś. talarów dochodu, w 1740 r. dochody te wzrosły już do 295 tyś. Rozwojowi handlu sprzyjał 
też fakt ujednolicania pieniądza w sąsiednich krajach, co np. miało miejsce w Brandenburgii, gdzie już pod koniec XVII 
w. wprowadzono walutę dostosowaną do waluty w sąsiedniej Saksonii. W większości jednak wypadków można 
wówczas w Niemczech mówić o drobnym handlu jako typowym dla gospodarki kraju.
Naturalnie nadal są ówczesne Niemcy jeszcze ciągle krajem, w którym rolnictwo jest podstawą dochodu narodowego. 
"Rolnictwo jest główną podstawą bogactwa Palatynatu" — pisze w tym czasie o Palatynacie jeden z ekonomistów i to 
samo można by powiedzieć o całych Niemczech. Gdzieś około 1700 r. skończył się okres kryzysu rolniczego, 
trwającego od czasów wojny trzydziestoletniej, jednak rozwój tej gałęzi gospodarki następował dość powoli. Dzięki 
ulepszonej metodzie trójpolówki produkcja zbożowa zwiększyła się, równocześnie zaś od zachodu przyjmowała się 
powoli uprawa koniczyny, łubinu i innych roślin pastewnych. Zmniejszał się też obszar nieużytków. Niemniej nad dal-
szym rozwojem rolnictwa ciążyło zamknięte koło wadliwej gospodarki:
brak paszy dla bydła — zmniejszenie hodowli — brak należytej ilości nawozu — wreszcie mała stosunkowo produkcja 
zboża i słomy.
Stopniowo dawną, tradycyjną literaturę rolniczą zaczęła zastępować literatura korzystająca ze zdobyczy nauk 
agronomicznych. 
Gdy chodzi o sytuację chłopów, to podobnie jak i w poprzednim okresie dola chłopstwa jest lepsza na zachodzie niż na 
wschodzie Rzeszy. Jednak i tu bywają wyjątki. W Brandenburgii np. władza poczyna objawiać większe 
zainteresowanie chłopem, z jednej strony jako podatnikiem, z drugiej jako dostarczycielem rekruta. W licznych dome-
nach państwowych zniesiono w latach 1719—1723 poddaństwo osobiste chłopów, a ich świadczenia na rzecz pana 
poważnie zmniejszono. Już w 1719 r. Fryderyk Wilhelm I próbował przeprowadzić zakaz rugowania chłopów, jednak 
napotkał zbyt silny opór ze strony szlachty, tak że ten proceder trwał nadal.
Dla większości szlachty chłopi to w dalszym ciągu warstwa niższa, nierozumna. Nadal też chyba większość szlachty 
gotowa była zgodzić się ze zdaniem autora piszącego pod koniec XVII w., że "chłopi to wprawdzie ludzie, jednak 
bardziej grubiańscy i nieokrzesani niż inni".
350



SYTUACJA POLITYCZNA W NIEMCZECH. AUSTRIA I PRUSY

W pierwszej połowie XVIII w. poczęły się dość wyraźnie zarysowywać pewne przesunięcia w stosunkach 
politycznych państw niemieckich. Saksonia, której elektor August przeszedł na katolicyzm po to, by zyskać koronę 
polską, straciła swe pierwsze miejsce w obozie protestanckim, jakie zajmowała jeszcze w XVII w. Próba odgrywania 
przez Augusta II jako króla polskiego międzynarodowej roli skończyła się raczej niepowodzeniami, niemniej jednak 
jeszcze w pierwszej połowie stulecia uchodzi to państwo za silne i znaczące. Również Bawaria, jak wiadomo, za 
elektoratu Maksymiliana II Emanuela (1679—1726) wmieszała się do wojny sukcesyjnej hiszpańskiej, co spowodowało 
zniszczenie kraju i zmusiło elektora do pobytu przez jakiś czas za granicą. Zarówno ten władca, jak i jego następca, 
Karol Albert (1726—1745), prowadzili rozrzutny tryb życia i pozostawili finanse państwa w trudnej sytuacji. Hanower 
zyskał większe znaczenie jako kraj kolejnych władców angielskich, Jerzego I i Jerzego II. W kraju tym jednak na skutek 
nieobecności władców większy wpływ na rządy wyjątkowo zdobyły stany. 
Elektoraty duchowne w tym okresie nie odgrywały już tej roli jak uprzednio. W Wirtembergii poszczególni władcy nie 
przejmowali się zbytnio rządami swego państwa, tyle tylko, że Karol Aleksander (1733—1737), generał w służbie 
austriackiej, pozostawił troskę o administrację i skarb kraju Żydowi Siissowi Oppenheimerowi, który istotnie 
gospodarował dobrze i uporządkował skarb.
Wśród państw niemieckich niewątpliwie pierwsze miejsce zajmowała monarchia austriacka, od pokoju 1699 r. 
obejmująca całe prawie Węgry z Siedmiogrodem. Rządy sprawował tu, jak wiadomo, w latach 1711—1740 Karol VI, 
władca o dobrych zamiarach, średnio jednak uzdolniony i nadmiernie ufający politycznym traktatom. W wyniku po-
koju w Rastatt rozszerzył on swe panowanie jeszcze na posiadłości w północnych Włoszech (Mediolan) i Królestwo 
Neapolu oraz Niderlandy południowe. Zagospodarowanie tak wielkiego kraju, zorganizowanie jednolitej administracji 
wymagały naturalnie lat pokoju. Tymczasem już w 1715 r. rozpoczął cesarz nową wojnę przeciw Turkom, która trwała aż 
do 1718 r. Zawarto wówczas pokój w Pożarewaczu, na mocy którego cesarz zyskał tzw. Banat Temeszwarski, część 
Serbii i Wołoszczyzny. W jakiś czas potem Karol VI zaangażował się w wojnę sukcesyjną polską popierając Augusta 
III przeciw Leszczyńskiemu, przez co był zmuszony toczyć wojnę głównie we Włoszech, w czasie której szczęście nie 
sprzyjało orężowi austriackiemu. Ostatecznie też musiał pokojem wiedeńskim w 1738 r. zrzec się Królestwa Neapolu i 
Sycylii na rzecz Hiszpanii, uzyskując tytułem rekompensaty Parmę Piacenzę.
Ważnym problemem politycznym, który stanął przed Austrią, było zabezpieczenie państwa przed rozszarpaniem po 
śmierci Karola VI, który nie doczekał się męskiego potomka. W tym celu wydał cesarz
351



19 IV 1713 r. tzw. sankcję pragmatyczną, edykt, który zapewnił dzie
dzictwo wszystkich krajów austriackich córce cesarza, Marii Teresie,
wykluczając od następstwa córki swego brata Józefa, Marię Józefę,
żonę księcia Fryderyka Augusta II, późniejszego króla polskiego Au
gusta III, oraz Marię Amelię, żonę elektora bawarskiego Karola Alber
ta. Odtąd jednym z głównych zadań dyplomacji austriackiej było zape
wnienie akceptacji tej sankcji przez ważniejsze państwa europejskie.
Ostatecznie udało się cesarzowi pozyskać uznanie następstwa Marii Te
resy ze strony króla pruskiego, króla polskiego Augusta III, wreszcie
Francji, Hiszpanii i Anglii oraz Rosji.
  W krajach austriackich obserwowaliśmy tendencję do wzmocnienia
władzy monarszej już w okresie wojny trzydziestoletniej. Wobec jed
nak wielkiej różnolitości tych krajów, konieczności apelowania do nich
o uchwalenie podatków na płacenie licznych wojsk dzieło centralizacji
władz państwowych uległo pewnemu zahamowaniu. Państwo wyraźnie
dzieliło się na kraje austriackie sensu stricto, na kraje korony czeskiej
i kraje korony węgierskiej, przy czym każda z tych prowincji posiadała
własną kancelarię. Instytucjami, które obejmowały całe państwo swą
działalnością, była Hofkammer do spraw finansowych i Hofkriegsrat
do spraw wojska. Wreszcie przy cesarzu istniała jako najważniejszy
centralny organ doradczy Tajna Konferencja (Geheime Konferenz).
  Mimo działalności w Austrii wspomnianych wyżej merkantylistów
postęp w dziedzinie ggospodarczej był tam niewielki. Rząd ograniczał
się do rozbudowy portu w Trieście i Fiume oraz do budowy kilku dróg,
w tym przez przełęcz Semmering, do próby, zresztą nieudanej, stwo
rzenia w Ostendzie kampanii handlowej oraz wszczęcia żywszego han
dlu z Turcją. Austria nie dysponowała towarami, które mogłyby zna
leźć zbyt na zachodzie, a gdy chodzi o rozwój gospodarki wewnętrznej,
to na przeszkodzie stał brak pieniędzy. Konieczność uwzględniania po
stulatów organizacji stanowych poszczególnych krajów sprawiła, że do
chody państwa były małe, a dług, który w 1711 r. wynosił 61 mln tala
rów, doszedł w 1747 r. do 106 mln talarów.
  W związku z tym Austria musiała zmniejszyć liczbę wojska. Pod ko
niec panowania Karola VI armia, zresztą źle uzbrojona, liczyła około
80 tys. żołnierzy, przy czym musiała ochraniać tereny państwowe od
Atlantyku aż do wrót Belgradu. To też było przyczyną, że wojna z Tur
cją w latach 1736-1739, zakończona pokojem w Belgradzie, wypadła
nieszczęśliwie dla państwa, albowiem Austria musiała oddać Małą wołoszczyznę, 
północną część Serbii z Belgradem, zatrzymując przy sobie
jedynie Banat Temeszwarski.
  Inaczej układały się stosunki w Prusiech. Państwo to po okresie
wielkiej aktywności zewnętrznej za Fryderyka Wilhelma, po wystawnych rządach 
pierwszego króla Fryderyka I przestało na zewnątrz od
grywać poważniejszą rolę, a król pruski Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) 
poświęcił się całkowicie umocnieniu finansów państwowych i rozbudowie armii.
  W celu zapewnienia dochodowości z majątków państwowych (do
men) Fryderyk Wilhelm wydał w 1713 r. edykt, który ustanawiał nie
pozbywalność domen. W tym samym roku administrację domen prze
jęło tzw. GeneralFinanz Direktorium, przy czym wszystkie proprowin
cjonalne urzędy kameralne zostały poddane jego zwierzchności. po
szczególne domeny wydzierżawiano na krótki okres.  Przeprowadzenie
tej reformy przyniosło poważne korzyści, albowiem dochody z domen
wzrosły z 1,3 mln talarów w 1713 r. do 3,3 mln w 1740 r. W całym
kraju pobierano jednolity podatek gruntowy, płacony prawie wyłącznie
przez chłopów, którzy oddawali około 40% swego dochodu państwu,
gdy miasta płaciły tzw. akcyzę. I ten podatek był bardzo uciążliwy. Pła
cono go początkowo od mąki, mięsa, trunków, soli i tytoniu. Z czasem
rozciągnięto płacenie akcyzy na takie towary, jak masło, ser, jaja,
kawa, herbata, cukier, nawet drzewo, skóra, len itp. Podatki te były
szczególnie uciążliwe dla warstw biedniejszych. Nadzór nad pobieraną
akcyzą mieli tzw. Steuerrate (radcy podatkowi). Należyta kontrola roz
ciągnięta przez państwo nad systemem podatkowym sprawiła, że do
chody państwa z podatków wzrosły z 2,4 mln talarów w 1713 r. do
3,6 mln pod koniec panowania Fryderyka Wilhelma. Oznaczało to glo
balny dochód państwa w wysokości prawie 7 mln. Umierając król zo
stawił następcy w skarbie 8 mln talarów. Obciążenie społeczeństwa li
czącego 2 500 tys. mieszkańców było natura nie w związku z tym wyso
kie. Warto podkreślić, że z tych 7 mln talarów państwo pod koniec rzą
dów króla żołnierskiego, jak go nazywano, 5-6 mln wydawało na woj
sko, liczące wówczas ponad 70 tys. żołnierzy. W tym okresie zmieniło
się pojęcie oficera, który dawniej w jakimś stopniu przypominał przed
siębiorcę dostarczającego władcy żołnierzy, obecnie zaś stał się płat
nym urzędnikiem wojskowym.
  Z czasem w 1722 r. połączył król komisariaty wojskowe, które opie
kowały się wojskiem i czuwały nad zapewnieniem odpowiednich do
chodów z podatków dla wojska, z zarządem domen i stworzył centralną
władzę GeneralOberFinanzKriegs und Domanen Direktorium,
zwaną krótko Generaldirektorium. Tej władzy centralnej podlegały
prowincjonalne Kriegs und Domanen Kammer, którym z kolei podle
gali wybierani w poszczególnych okręgach landraci i zajmujący się po
datkami radcy podatkowi. Generaldirektorium dzieliło się na 4 depar
tamenty, którym poddano poszczególne prowincje.
  Obok Generaldirektorium istniał jeszcze departament do spraw za
granicznych (Kabinetsministerium) i departament sprawiedliwości.
Kontakt między tymi departamentami i Generaldirektorium utrzymywał jedynie 
król.
  Fryderyka Wilhelma uważa historiografia niemiecka za tego wład
cę, który stworzył nowożytną biurokrację pruską, przypisując mu ufor
mowanie typu sumiennego, karnego urzędnika. Twierdzenie to jest
chyba jedynie częściowo słuszne. Król posługując się systemem kar
zmuszał urzędników do bezwzględnego posłuszeństwa wobec
zwierzchników, przyzwyczajał ich do tego, że musieli być narzędziami
w ręku króla, a nie jak dotychczas przedstawicielami interesów 
353



poszczególnych prowincji. Zmuszani do bezwzględnej uległości wobec
zwierzchników, urzędnicy żądali takiej uległości od ludności, odnosząc
się do niej bezlitośnie, tym bardziej, że na niższych posterunkach by
wali urzędnikami wysłużeni wojskowi, przyzwyczajeni do brutalnych
metod postępowania w wojsku.
  Nowy system rządzenia, podejmowane przez króla próby opodatko
wania również i szlachty wywoływały sprzeciwy, nawet apelacje do
władz Rzeszy, jednak bez powodzenia. Z czasem szlachta pogodziła się
z systemem rządów królewskich, tym bardziej że ta szlachta w dużej
mierze obsadzała urzędy państwowe, dzięki czemu mogła dbać o to,
by pozostawiono jej możliwie pełną władzę nad chłopami. Powoli też
przyzwyczaiła się do tego, że to uprzywilejowane stanowisko musi
opłacić bezwzględnym posłuszeństwem wobec króla. Ten bowiem miał
swoisty pogląd na swą władzę: "Trzeba Panu (władcy] służyć ofiarowując swe 
ciało i życie, mienie i ziemię, honor i sumienie, słowem
wszystko z wyjątkiem sprawy zbawienia; to bowiem należy powierzyć
Bogu, reszta cała musi być moja".
  Fryderyk Wilhelm bywał też określany jako król żołnierski. Istot
nie, jak widzieliśmy, powiększył on znacznie armię i wprowadził
zmiany w systemie jej rekrutacji. Każdy mianowicie regiment miał so
bie przydzielony okręg, zwany kantonem (50 tys. domostw samodziel
nych na regiment piechoty), leżący zwykle w najbliższym otoczeniu
miejsca pobytu regimentu. Ponieważ służba wojskowa była zasadniczo
dożywotnia, przeciętnie jednak trwała około 20 lat (po 40 roku życia
żołnierz przestawał na ogół być pełnosprawny), można przyjąć, że
każdy kanton musiał dostarczyć 5000 żołnierzy, czyli po jednym na 10
dymów. By nie pozbawiać kraju zbyt wielu rąk do pracy, stosowano
dwa systemy: werbunki ludzi obcych, to znaczy wcielano do wojska
poddanych innych państw, przy czym proporcja tego elementu w woj
sku dochodziła do dwóch żołnierzy obcych na jednego Prusaka, oraz
system urlopowania części oddziału lub też pozwalania żołnierzom na
mieszkanie poza koszarami przy pobieraniu jedynie połowy żołdu.
  Wzięty przymusowo do wojska żołnierz czuł się w jakimś stopniu
niewolnikiem, tym bardziej że dyscyplinę utrzymywano w tej groma
dzie poprzez stosowanie barbarzyńskich kar chłosty (pędzenie przez
rózgi). Trochę później syn i następca Fryderyka Wilhelma sformułuje
zasadę, że żołnierz winien się bardziej bać oficera niż wroga. Jeśli mo
żna mówić o jakimś duchu rycerskim w tej armii, to odnosi się to jedy
nie do oficerskiego korpusu, składającego się całkowicie z przedstawi
cieli uboższej szlachty, która w służbie wojskowej znajdowała sposób
utrzymania się. Król wywierał w tej mierze nacisk na szlachtę, by odda
wała swych synów do wojska, toteż np. na Pomorzu nie było prawie
rodziny szlacheckiej, która w ten czy inny sposób nie była związana
z wojskiem. By podkreślić wagę i znaczenie służby wojskowej, król
nosił stale mundur wojskowy. Mimo to jednak ten władca o "duszy
kaprala" - jak go słusznie określano - jakby zdając sobie sprawę
354



z właściwej wartości tej armii, obawiał się brać udział w wojnach, by
przypadkiem ta kosztowna zabawka nie uległa zepsuciu.
  Warto też dodać, że mimo całej oszczędności, jaką stosował w rzą
dach, gotów był król płacić duże sumy dla nabycia bardzo wysokich
żołnierzy do swego regimentu olbrzymów.
  W ten sposób państwo pruskie wyrosło na twór mający w pierw
szym rzędzie służyć wojsku, w związku z czym wszyscy, od prostego
chłopa do szlachcica, mieli ćwiczyć się w karności i posłuszeństwie wo
bec brutalnego, tępego władcy, o którym słusznie powiedział historyk
polski Szymon Askenazy, że jego ponurą duszę kaprala przeszywały
niejednokrotnie błyski wyraźnego szaleństwa. Istotnie, czytając pa
miętniki jego córki Wilhelminy, trudno obronić się przed stwierdze
niem, że ten tyran całej rodziny, oscylujący między biciem kijem swych
dorosłych dzieci a laniem łez w momentach nieoczekiwanego wzrusze
nia, otoczony gronem - jak ich sam nazywał - hunswotów mińistrów,
sprzedających go bezczelnie niemal na jego oczach; nie był człowiekiem 
normalnym.
  W tym świetle staje się zrozumiałe postępowanie króla z pierworod
nym synem Fryderykiem, do którego odnosił się gorzej niż do psa jedynie 
dlatego, że ten interesował się muzyką i literaturą:
  Wśród historyków niemieckich, a nawet i polskich nie brak auto
rów, którzy podkreślają pewne cechy dodatnie Fryderyka Wilhelma
i jego rządów. Niewątpliwie cechą pozytywną jest zrozumienie, jakie
okazywał dla pietyzmu niemieckiego i propagowanej przez siebie idei
kształcenia szerokich kół ludności. Znalazło to m. in.  wyraz w wyda
nym przez niego edykcie z 1717 r. o powszechnym obowiązku posyłania
dzieci do szkół, zresztą obowiązującym jedynie w tych okolicach, gdzie
te szkoły faktycznie istniały. Mniej przekonywające jest twierdzenie,
że Fryderyk Wilhelm I przyczynił się do rozwoju żyćia gospodarczego.
O tej dziedzinie działalności pisze chyba słusznie historyk niemiecki
G. Schilfert: "pruska polityka gospodarcza [Fryderyka Wilhelma I] nie
była niczym innym, jak karykaturą zachodnioeuropejskiego merkanty
lizmu. Pokazało się to też w upośledzeniu mieszczańskich manufaktur,
zwłaszcza w zachodnich prowincjach pruskich, gdzie mieszczaństwo na
własną rękę stworzyło przemysł nastawiony na eksport".
  Jest też rzeczą charakterystyczną, że ten władca, który wprawdzie
zorganizował pruską biurokrację i armię, ale narzucił im piętno bezdu
sznego drylu, cieszył się szczególnym uznaniem i popularnością w cza
sach hitleryzmu. Toteż historyk niemiecki Friedrich Stieve, który wyda
jąc w 1934 r. Dzieje Niemiec umieścił na czele swej książki cytat Hitle
ra, pisał o Fryderyku Wilhelmie: "Tego, co ten król zdziałał dla
awansu BrandenburgiiPrus, nie można przecenić. Często zapoznany ze
względu na kanciastą jednostronność swego usposobienia, niejedno
krotnie surowo osądzany ze względu na swą gwałtowność, był jednak
człowiekiem, który położył fundamenty pod przyszłą wielkość Prus".
Pisząc tak historyk ten jednak nie dostrzegł, że z posiewu tego władcy
wyrośli ci, którzy później mieli doprowadzić do katastrofy Niemiec.
355



STOSUNKI KULTURALNE I ARTYSTYCZNE
NA PRZEŁOMIE STULECI

  Druga połowa XVII i pierwsza połowa XVIII stulecia to okres żywego ruchu 
umysłowego w Niemczech. W tym czasie Niemcy poczynają w coraz większym stopniu 
ulegać rodzącemu się na zachodzie racjonalizmowi, wchodzą w swój okres tzw. 
Oświecenia. Od wybitnych filozofów zachodnich przyjmują wiarę w siłę i 
znaczenie rozumu, który potrafi wyjaśnić wszystko na świecie według wskazówek 
którego ma się organizować życie zarówno człowieka, jak i państwa w celu 
zapewnie
nia pełnej szczęśliwości człowiekowi. Razem z całą Europą również
i uczeni niemieccy raz jeszcze ulegają wezwaniu do przebudowy po
rządku na świecie, raz jeszcze wierzą, że realizacja nowych haseł za
pewni człowiekowi jeśli nie raj, to przedsmak raju na ziemi. Wpraw
dzie nie od razu zwyciężyły hasła oświecenia w społeczeństwie nie
mieckim. Przeżywa ono bowiem równocześnie nową falę ideologii reli
gijnej, zwanej pietyzmem. Z czasem jednak oświecenie staje się panu
jącą ideologią, zwłaszcza budzącej się do życia nowej warstwy - burżuazji.
  Wspomnieliśmy wyżej o zjawiających się jeszcze w okresie wojny
trzydziestoletniej mistycznych prądach w Niemczech. Była to niewątpli
wie próba zaspokojenia istniejących zawsze w pewnych kołach społe
czeństwa rzetelnych uczuć religijnych, którym nie wystarczał oficjalny
Kościół protestancki. Na podobnym podłożu wyrósł z czasem kierunek
zwany pietyzmem.
  Pietyści akcentowali silnie sprawę osobistego przeżycia religijnego,
konieczność głębokiego żalu za przewiny, by w drodze osobistego do
świadczenia dojść do pogodzenia się z Bogiem, uzyskania pewności bo
żej łaski. Oficjalny Kościół protestancki odgrywał w ich mniemaniu
drugorzędną rolę i nawet wykształcony i przyjęty przez Kościół pa
stor - według nich - nie mógł być sługą bożym bez przeżycia osobi
stego odrodzenia się w łasce.
  Pierwszym przedstawicielem tego kierunku był Philip Jakob Spener
(1635-1705), pastor, który w 1670 r. we Frankfurcie nad Menem za
klada tzw. collegia pietatis. Gromadził w nich ludzi dobrej woli i czytał
z nimi Biblię, modlił się wspólnie, by poddać działaniu łaski bożej ich
dusze. W 1676 r. wydał swe główne dzielo, mianowicie Pia desideria,
czyli serdeczne pragnienie naprawy prawdziwego ewangelickiego ko
ściola. W 1686 r. przybył Spener do Drezna i przez jakiś czas usiłował
uczynić z Saksonii główną ostoję nowego kierunku, który znalazł tu li
cznych zwolenników. Uczniem jego i teologiem nowego kierunku stał
się August Hermann Francke (1663-1727). Ten to podobno w mo
mencie, gdy miał składać wyznanie wiary, przekonał się, że tej wiary
nie posiada, i dopiero w wyniku żarliwych modłów uzyskał oświecenie
boże. Spener przeniósł się później do Berlina, gdzie pozyskał sobie po
parcie elektora, a z czasem pietyzm stał się panującym kierunkiem te
ologicznym w nowo założonym uniwersytecie w Halle. Francke założył
356



tu sierociniec. Podobnie jeszcze wcześniej tworzyli pietyści domy pracy
dla biednych, w których przyzwyczajali ludzi, często wykolejonych, do
pracy i dyscypliny socjalnego życia.
  Pietyzm występował przeciw szerzącemu się równocześnie w Niem
czech racjonalizmowi, kładąc nacisk na uczucie, jako najważniejszą
władzę człowieka. Na ogół jednak pietyści nie buntowali się przeciw
oficjalnemu Kościołowi i gotowi byli spokojnie bytować w jego ra
mach, jeśli tylko nie naruszał ich trybu życia i tolerował ich poglądy.
Osobną kategorię tworzyli pietyści, którzy znaleźli schronienie i wspól
ny język z braćmi morawskimi wygnanymi z Moraw i dla których hr.
Nikolaus Ludwig Zinzendorf stworzył w latach dwudziestych tego stu
lecia gminę braterską w Herrenhut (1722) w Saksonii. Odrzucali oni
pewne twierdzenia Lutra i Kalwina, zwłaszcza przyjętą przez nich dok
trynę o grzechu pierworodnym, i głosili zasadniczą dobroć natury ludzkiej. 
Podstawową formą ich kultu była "godzina śpiewu" (Singstunde),
w czasie której śpiewano pieśni, nieraz improwizowane, i wysłuchi
wano wyznań poszczególnych braci.
  Ruch pietystyczny nie wydał ze swych szeregów, abstrahując od po
jedynczych wyjątków, bojowników o nowy porządek, gdyż w gruncie
rzeczy uważał porządek ziemski za coś wtórnego. Skłonił on jednak
wielu ludzi do pogłębionego spojrzenia na siebie i swe postępowanie,
obudzil w nich poczucie óbowiązków wobec bliźnich i chociaż chwilami
w osobach niektórych swych zwolenników okazał się nietolerancyjny,
faryzejski, to jednak przyczynił się do pogłębienia kultury niemieckiej
i pozostawił po sobie żywe ślady w życiu narodu niemieckiego, nie mó
wiąc już o tym, że z czasem przerzucił się i do innych krajów, jak np.
do sąsiedniej Danii.
  Najwybitniejszym umysłem tych czasów i jednym z najwybitniej
szych ludzi w Niemczech w ogóle był żyjący na przełomie stuleci Gottfried 
Wilhelm Leibniz (1646-1716). Urodzony w Saksonii, zdobywca
tytułu doktorskiego w dwudziestym roku życia na uniwersytecie w Altdorfie, był 
ten filozof jednym z najbardziej uniwersalnych umysłów
w Europie. Prawnik, matematyk odkrywca, niezależnie od Newtona,
rachunku różniczkowego i całkowego, położył podwaliny pod przy
szłą logikę matematyczną, w dziedzinie filozofii wypracował system,
który miał pogodzić materialistyczne i idealistyczne pojęcie wszechświata, 
równocześnie zbudować most porozumienia między racjonalną
filozofią a teologią. Był zwolennikiem zbliżenia nauk, stąd jego stara
nia nad zorganizowaniem życia naukowego w Niemczech, w której to
dziedzinie najpoważniejszym jego osiągnięciem było zalożenie w 1700 r.
Akademii Nauk w Berlinie. Przez większą część życia przebywał w Hanowerze, 
stąd prowadził niesłychanie rozległą korespondencję z wybitnymi osobami 
Niemiec i Europy, które poznał w czasie swych podróży.
  Swe niezmordowane pióro poświęcił Leibniz również zagadnieniom
politycznym. Był on zwolennikiem ograniczonej prawami monarchii, w
wypadku nadużyć wypowiadał się za prawem oporu, aczkolwiek uwa
żał, że wystąpić przeciw władzy można jedynie w ostateczności. "Moja
357



definicja państwa... jest następująca: jest to wielkie stowarzyszenie,
którego celem jest wspólne bezpieczeństwo. Należałoby sobie życzyć,
żeby ludziom dostarczyć można czegoś więcej niż samego tylko bezpie
czeństwa, a mianowicie, by można dać im szczęście, i w tym kierunku
trzeba dokładać starań". Zdaniem Leibniza państwo winno popierać
przemysł i handel, prowadząc politykę merkantylną. Był zwolennikiem
zakładania warsztatów narodowych dla bezrobotnych rzemieślników,
włóczęgów radził zmuszać do pracy. Wśród jego pomysłów znalazł się
projekt założenia kas ubezpieczeniowych przeciw klęskom żywiołowym i wypadkom. 
Interesował się również i losami Rzeszy planując umocnienie jej organizacji.
  W sprawach religijnych przeciwstawiał się luteranizmowi, jego
nauce o gruntownym zepsuciu natury ludzkiej, świat był również dla
niego rzeczywistością, w której dobro było liczniejsze niż zło. W jego
oczach ziemia i człowiek są jedynie małą cząstką uniwersum, nie stanowią jakby 
celu istnienia świata. Patrząc z tych wyżyn na Europę i Niem
cy, bolał nad rozdarciem politycznym i ideowym zarówno swej ojczyz
ny, jak i Europy. Radził swym współwyznawcom zapewnić o tym, "co
różni" ich od innych wyznań chrześcijańskich, chciał widzieć wszystkich
chrześcijan zjednoczonych, by mogli wspólnymi siłami przeciwstawić
się złu. W tym kierunku też i działał, szukał porozumienia z wybitnymi
umysłami europejskimi, między innymi z marzącym również o zgodzie chrześcijan 
Bossuetem. Przez chwilę wydawało mu się, że jest
bliski celu. "Katolicyzm reformuje się, Germania i Romania odzyskują
wspólnotę duchową. Zjednoczone Prowincje i Anglia wrócą następnie
do Kościoła rzymskiego, a zarazem reformowanego, i wierzący
wszyscy wierzący - przeciwstawią się rozprzęgającym siłom, które za
grażają wierze" - pisał jeszcze w 1691 r. Naturalnie jak wielu przed
nim i po nim mylił się, brał swe marzenia za rzeczywistość. Niemniej
tym samym wskazywał rozbitym Niemcom, skłóconej Europie drogę
na przyszłość.
  "Słusznie uważano Leibniza - pisze dzisiejszy historyk niemiecki
H. Holborn - za ojca niemieckiego oświecenia. Aczkolwiek jego filo
zofia - bardziej gdy chodzi o formę niż treść - zawiera elementy da
wnego myślenia, to jednak stworzył nowy sposób myślenia, odróżnia
jący się od luterskiej ortodoksji, od pietyzmu i od mistycyzmu". Przy
tym wszystkim był również Leibniz twórcą niemieckiego idealizmu,
rozwijanego następnie przez Herdera, Hegla i Schellinga.
  Równocześnie z Leibnizem działał w Niemczech drugi przedstawi
ciel niemieckiego Oświecenia, Christian Thomasius (1655-1728), pro
fesor uniwersytetu w Halle, prawnik, pierwszy profesor, który wykła
dał w języku niemieckim. W prelekcjach swoich uniezależniał on
prawo od teologii, a opierał je na prawie naturalnym. Ideałem jego był
człowiek pracy, żyjący zgodnie z rozumem. Występował odważnie
przeciw wierze w czarownice, okrucieństwu tortur, wyprzedzając tym
  samym głośnego prawnika włoskiego Beccarię. W przeciwieństwie do
  nauki o boskim pochodzeniu władzy monarszej wskazywał na to, że
358



władza pochodzi od ludu. Prawo natury, na które się powoływał, uwa
żał za normy, z którymi człowiek przychodzi na świat i które nie mogą
mu być odjęte. Nauka jego wywierała wielki wpływ na kształtującą się
wówczas biurokrację niemiecką.
  Uczniem Thomasiusa był trzeci przedstawiciel niemieckiego Oświe
cenia, Christian baron Wolff (1679-1754), również profesor w Halle.
Był on zwolennikiem Descartes'a i Leibniza, przekonany o tym, że
wszystko jest zrozumiałe i wytłumaczalne. Jako przedstawiciel takiego
poglądu nie uznawał on rzeczy irracjonalnych, cudownych; wiedzę
opierał na świadectwie zmysłów, a jako główne swe zadanie uważał
tłumaczenie zjawisk, nie wykrywanie nowych prawd. Badania jego cechowały 
pedantyzm i schematyczność, stąd też zdaniem Tatarkiewicza
pogrążył filozofię niemiecką w pedantyzm. Niemniej filozofia jego, po
pularna w szerokich kołach uniwersyteckich w Niemczech, spełniła wa
żne zadanie, propagując w tych kołach według określenia Kanta "du
cha sumienności". Ważną zasługą Wolffa było stworzenie niemieckiej
nomenklatury filozoficznej.
  Na przełomie XVII i XVIII w. następuje w Niemczech rozkwit dwu
dziedzin sztuki: muzyki i architektury. W tej pierwszej dziedzinie
działał w Niemczech jeden z największych muzyków świata, Jan Sebastian Bach 
(1685-1750), urodzony w Eisenach, zmarły w Lipsku.
Mistrz muzyki organowej, pianista i kompozytor, zostawił po sobie
wiele dzieł, jak kantaty, pasje, oratoria, chorały i msze. Aczkolwiek
jego muzyka i głęboka religijność wyrosły na podłożu protestanckim,
to jednak wyrażała ona najogólniejsze uczucia religijne. Był w tej dzie
dzinie wyrazicielem odchodzącej epoki. Wielkim muzykiem, twórcą
oper, był Georg Friedrich Handel (1685-1759), który przez jakiś czas
przebywał we Włoszech i tam razem z włoskimi kompozytorami przy
stąpił do tworzenia oper. Od 1714 r. przebywał w Anglii, udawszy się
tam razem z dworem hanowerskim.
  Architektura rozwinęła się w tym okresie głównie w południowych
i zachodnich Niemczech. Tu, w krajach austriackich, Bawarii i Frankonii, 
przeważnie na terenach katolickich rozwinęła się bogata architek
tura popierana z jednej strony przez magnaterię i książąt, Z drugiej
przez zakony, które obecnie, w czasach względnego pokoju, mogły zu
żywać nagromadzone w okresie kontrreformacyjnej pobożności mająt
ki. Jest to więc architektura sakralna i świecka. Gdy chodzi o pierwszą
dziedzinę, to wybitnym dziełem ówczesnego wielkiego architekta, ja
kim był Johann Bernhard Fischer von Erlach (1651-1723), był kościół
Św. Karola Boromeusza w Wiedniu, o szerokiej fasadzie, flankowany
dwoma wieżami zbudowanymi zgodnie z klasycystycznymi zamiłowa
niami architekta w stylu kolumny Trajana w Rzymie. Znanym szerzej
czytelnikom polskim dziełem tego wybitnego architekta jest kaplica
Elektorska przy katedrze wrocławskiej, zbudowana w elipsie, zwień
czona lekką kopułą, o bogatym i pełnym symboliki wystroju. Fischer
von Erlach był również budowniczym wielu pałaców w Wiedniu, Salz
burgu i Pradze. Świetnym dziełem drugiego wielkiego architekta,
359



Lucasa Hildebranda (1668-1745), jest pałac Belweder w Wiedniu
oraz wzniesiony na skale nad Dunajem kompleks budynków opactwa
w Melk. Ten zespół budynków imponuje swą okazałością, iście pała
cową wielkością i kunsztownie zaplanowanymi sylwetkami swych budo
wli. W Saksonii Georg Bahr (1666-1738) buduje wspaniały, zaprojek
towany na rzucie centralnym wzniosły kościółpomnik, tzw. Frauenkirche; drugi 
wybitny architekt, Matthaus Daniel P ppelmann (1667-1736), buduje również w 
Dreźnie słynny pałac Zwinger o ruchliwej
fasadzie z niesłychanie bujną ornamentyką. Ten to architekt razem
z innymi zamienia właśnie Drezno w okresie rządów Augustów w jedną
z najwykwintniejszych stolic państwowych Niemiec.
  W Prusiech działał wówczas wybitny architekt i rzeźbiarz Andreas
Schluter (1660-1714). On to zbudował nie istniejący dziś poważny ba
rokowy zamek w Berlinie, jego dziełem jest też tamtejszy Arsenał.
Gdy chodzi o budowle późniejszego baroku, to kościoły, wypełniane
bogatą dekoracją, pełne malarstwa często iluzyjnego, miały zatarte
szczegóły architektoniczne, równocześnie malarstwo miało zacierać
różnice między rzeczywistością a zjawą. Wspaniałe pałace, o imponują
cych portalach, okazałych klatkach schodowych, kolosalnych i bogato
zdobionych wnętrzach, służyły podkreślaniu dystansu i świetności po
szczególnych monarchów, nieraz dość małych państw noszących się je
dnak wysoko, akcentujących swą władzę z bożej łaski.




V. CZASY OŚWIECONEGO
ABSOLUTYZMU

NOWI WŁADCY W PRUSACH I AUSTRII 
Niezbyt często zdarza się w dziejach by
czysto personalne sprawy stanowiły tak ważną granicę w życiu narodu,
  jak fakt podwójnej śmierci dwóch monarchów niemieckich w 1740 r.
  Dnia 31 maja tego roku zmarł liczący 51 lat królkapral Fryderyk Wil
  helm, król pruski, a jego miejsce zajął 28-letni Fryderyk II, przez dawną 
historiografię niemiecką chętnie nazywany Wielkim. 26 paździer
  nika tego roku zmarł cesarz Karol VI, ostatni męski potomek rodu
  Habsburgów. Zgodnie z sankcją pragmatyczną rządy po nim objęła w
  krajach dziedzicznych tej rodziny 23-letnia jego córka Maria Teresa,
  od czterech lat małżonka Franciszka Stefana, księcia lotaryńskiego, wy
  wodzącego się ze starej niemieckiej rodziny rządzącej w Toskanii.
  Rok 1740 stanowił ważną datę w dziejach Niemiec nie tylko dlate
  go, że na scenie politycznej zjawili się dwaj nowi władcy. Był również
datą, od której do pewnego stopnia można zaczynać czasy oświeceniowego 
absolutyzmu w Rzeszy. Określenie to, zdajemy sobie sprawę, jest
odrzucane przez niektórych historyków, stosujemy je jednak w tym
znaczeniu, w jakim bywa dość powszechnie używane. By uniknąć nie
porozumień, przyjmujemy za historykami francuskimi R. Mousnier
i E. Labrousse, że "suwereni czy też despoci oświeceni, pierwsi słudzy
państwa, chcą je radykalnie odnowić w imię rozumu. Narzucają oni
swym poddanym   rozumne   reformy: pewne zrównanie ciężarów pań
stwowych, by zwiększyć dochody państwa, ujednolicają administrację
prowincji i miast, by zapewnić sobie większy posłuch, wreszcie narzu
cają pewne zrównanie społeczne, zmniejszając przy tym rolę arystokra
cji, oraz tolerancję religijną, by lepiej wykorzystać zdolności swych
poddanych".
  Rzecz jasna, nie wszędzie w Niemczech zapanował absolutyzm
oświecony w swej pełnej postaci, były bowiem w Rzeszy państwa w
których ideały oświeceniowe przyjęły się jedynie w małym stopniu, do
innych nie dotarły prawie całkowicie. W Prusiech nowy władca usiłował w 
szerokiej mierze realizować ideały absolutyzmu oświeconego,
podczas gdy w Austrii panowanie Marii Teresy jest okresem wczesnego
i niepełnego urzeczywistniania tych zasad, które dopiero jej syn, Józef II, 
zacznie konsekwentnie wprowadzać w życie.
  Wychowani w odmiennych warunkach Fryderyk II i Maria Teresa
361



przedstawiali różny typ władcy. Fryderyk II przeszedł w młodości
twardą szkołę. Zależny od bezwzględnego ojca, nie mającego naj
mniejszego zrozumienia dla interesującej młodego księcia literatury
i sztuki francuskiej, otoczony siecią intryg sprzedajnych ministrów
i dworzan, zdecydował się na ucieczkę. Ta jednak przygotowana nie
udolnie, zdradzona wcześnie królowi, skończyła się aresztowaniem Fry
deryka i postawieniem go przed sądem pod zarzutem dezercji. Z tru
dem, tylko dzięki opozycji ministrów i interwencji obcych monarchów,
uratowano mu życie, zmuszając go jedynie do asystowania przy egze
kucji jego przyjaciela i towarzysza, Hansa Hermanna Katte. Po pewnym czasie 
wypuszczono Fryderyka z twierdzy, musiał jednak pracować jako prosty urzędnik 
w administracji dóbr państwowych. Dopiero
później przyjęto go z powrotem do wojska, po czym król ożenił go
z księżniczką Elżbietą Krystyną Braunschweig-Bevern. Wreszcie po
zwolił mu król utrzymywać własny dwór, wyznaczając mu jako rezy
dencję miejscowość Reinsberg.
  Wówczas dopiero mógł Fryderyk swobodnie oddawać się lekturze
pisarzy francuskich, marzeniom o uszczęśliwieniu swych przyszłych
poddanych, wreszćie muzyce. W tym czasie królewicz nawiązał kore
spondencję z Wolterem. Przedstawiając się jako zwolennik poglądów
filozofa francuskiego i schlebiając mu zręcznie, zapewnił sobie jego ży
czliwość a rozgłos w Europie, która zapoznawała się w odpisach z li
stami tych dwóch przedstawicieli oświecenia. Dwudziestokilkuletni Rousseau 
pisał wówczas: "Korespondencja Voltaire'a z kronprinzem staje
się sensacją. Zainteresowanie, z jakim odnosimy się do obu, rozciąga
się na wszystko, co ich dotyczy".
  Gdy Fryderyk obejmował po śmierci ojca rządy w Prusach, witano
go jako tego, który skończy z militarystycznymi i biurokratycznymi
rządami zmarłego. Istotnie, pierwsze posunięcia młodego władcy zda
wały się zwiastować nową erę. Rozluźnił cenzurę, zlikwidował ku zado
woleniu ludności kosztowny regiment olbrzymów utrzymywany przez
ojca, otworzył operę w stolicy, zaprosił z powrotem wygnanego z Prus
pod pozorem nieprawomyślności filozofa Wolffa, wreszcie zapowie
dział wprowadzenie tolerancji religijnej. Na marginesie zażalenia duchownych 
protestanckich pisał, że wszystkie religie muszą być tolero
wane, albowiem tu (w Prusach) "muss ein jeder nach seiner Fasson
selig werden" - każdy musi się zbawiać na swój sposób.
  Wnet jednak okazało się, że system administracji stworzony przez
Fryderyka Wilhelma I ma w zasadzie pozostać nienaruszony, albowiem
młody władca nauczył się jeszcze jako królewicz cenić ten system rzą
dów. Wkrótce powiększono liczebność armii o 10 tys. żołnierzy, przez
co armia pruska liczyła 80 tys. ludzi. Rychło też okazało się, że z marzącego 
młodzieńca niewiele pozostało w młodym królu. Fryderyk II
podporządkował wszystko interesom państwa, którego pierwszym
sługą się mianował. Wszystkie stany miały, każdy na swój sposób, jak
  najwydatniej służyć państwu. Szybko też uznał Fryderyk II, że ponie
  waż każdy wybitny władca dąży do powiększenia swego państwa, i on
362


musi wejść na tę drogę. Dla osiągnięcia zaś tego celu każda droga, na
  wet złamanie przymierza, jest właściwa. W rok po objęciu rządów pisał
  do swego ministra Podewilsa: "Jeśli można coś zyskać będąc uczciwym
  człowiekiem, będziemy uczciwi, jeśli jednak należy oszukiwać, bądźmy
  łotrami".
  W kilka miesięcy po objęciu rządów przez Fryderyka II poseł fran
  cuski z Berlina donosił, że ludność Prus jest zawiedziona, albowiem na
  dzieje, jakie wiązała ze wstąpieniem na tron Fryderyka II, okazały się
złudne. Uderzające jest jednak, że wytresowana dobrze przez Fryderyka Wilhelma 
I ludność Prus nawet nie drgnęła.
Inaczej przedstawiała się sytuacja w krajach austriackich. Wstąpie
  nie na tron kobiety, i to jeszcze zamężnej za Lotaryńczykiem, przywi
  tano w Wiedniu niechętnie. Zarówno w mieście, jak i na prowincji dohodziło 
do rozruchów. W Austrii i w Tyrolu żywiono sympatię dla Bawarczyka, w Czechach 
liczni byli zwolennicy elektora saskiego. Uprze
  dnia wojna z Turkami osłabiła poważnie monarchię, tak że w chwili
  gdy państwo znalazło się w obliczu grożących niebezpieczeństw, Maria Teresa 
była - jak sama potem przyznawała - "pozbawiona pieniędzy, wojska i rady".
  Tymczasem 23-letnia królowa Czech i Węgier, trzymana dotąd
  przez ojca z dala od spraw państwowych, była w gruncie rzeczy kompletnie nie 
przygotowana do rządzenia. Wychowana przez kochających
  rodziców w zasadach religii katolickiej, nie odebrała właściwie poważ
  niejszego wykształcenia, posiadała jedynie dość zdrowego rozsądku,
  a przede wszystkim poczucie godności monarszej i upór dzięki czemu
  363



mogła przetrwać czekające ją kłopoty. Ten upór zmieszany z odwagą dyktował jej potem w 1741 r. te słowa skierowane 
do kanclerza Czech:
"To jest chwila, w której należy mieć odwagę, by ratować ojczyznę i waszą biedną władczynię. Powzięłam stanowczą 
decyzję, chcę zaryzykować wszystko, by uratować Czechy".
Stanowcza i uparta, gdy chodziło o sprawy państwowe, była królowa bezpośrednia i szczera w stosunkach z 
otoczeniem. We Franciszku Stefanie znalazła kochającego i kochanego męża, czuwała jednak zazdrośnie nad tym, by 
najważniejsze sprawy państwowe były załatwiane przez nią. Z czasem duży wpływ na jej posunięcia wywierali 
ministrowie, zwłaszcza kierownik polityki zagranicznej państwa Wenzel hr. Kaunitz, o którym później powie Józef II, że 
robi z cesarzową "wszystko, co chce".

POCZĄTEK KONFLIKTÓW

Zmiana władców w obu państwach, Prusach i Austrii, początkowo nie zapowiadała poważniejszych niepokojów w 
Niemczech. Sankcja pragmatyczna zyskała uznanie większości państw europejskich, którym w gruncie rzeczy zależało 
na utrzymaniu pokoju. Wprawdzie z pretensjami do ziem habsburskich wystąpił żonaty z córką cesarza Józefa I, Marią 
Amalią, Karol Albert, elektor bawarski, ale dopóki nie uzyskał on poparcia innych państw, można było się jego 
pretensjami nie przejmować. Nieoczekiwanie jednak Fryderyk II postanowił wykorzystać słabość Austrii. Uważając, że 
każdy wielki władca musi myśleć o powiększeniu swego państwa, uznał, że zajęcie zamożnego, wygodnie położonego 
Śląska "odpowiada najlepiej interesom domu brandenburskiego". Na zwołanej w tym celu konferencji swych 
doradców do Reinsbergu wyjawił swój plan polegający na tym, że zajmie zbrojnie Dolny Śląsk, po czym zaproponuje 
Austrii przymierze i pomoc w uzyskaniu korony cesarskiej dla męża Marii Teresy za cenę pozostawienia w jego rękach 
zajętej prowincji. Zaraz też potem przystąpił do przygotowań wojennych. Wiadomość o zbrojeniach pruskich dotarła 
rychło do Wiednia, ale na dworze austriackim nie spodziewano się, by Fryderyk istotnie myślał o wojnie. Tymczasem 
król pruski z żelazną konsekwencją przystąpił do realizacji swego planu. Dnia 16 grudnia armia pruska, licząca ponad 21 
tyś. żołnierzy, wkroczyła na Śląsk i wobec braku poważniejszej obrony bez trudu zajęła cały Dolny Śląsk wraz z 
Wrocławiem.
Co skłoniło Fryderyka II do popełnienia tego — według słów angielskiego historyka G. Goocha — "najbardziej 
sensacyjnego przestępstwa czasów nowożytnych"? Niewątpliwie decydującym motywem była chęć powiększenia 
terytorium państwa i zajęcia dobrze zagospodarowanej, w znacznej części żyznej prowincji. Niewątpliwie jakąś rolę 
odgrywała żądza sławy, chęć wypróbowania własnych sił. Nie bez znaczenia wreszcie, było i to, że zajmując Śląsk 
opasywał Fryderyk II od południa Wielkopolskę, na którą dość wcześnie zwrócił swe pożądliwe oczy.
364



Wkraczając na Śląsk przesłał Fryderyk II do Wiednia propozycje dotyczące dalszych stosunków między obu 
państwami. Wobec popełnionego przez króla pruskiego aktu gwałtu były one prowokujące. Niemniej w otoczeniu 
Marii Teresy odzywały się głosy przemawiające za przyjęciem warunków. To przede wszystkim Maria Teresa 
zadecydowała, że nie odstąpi ni piędzi swych dziedzicznych ziem. "Raczej Turcy pod Wiedniem, raczej odstąpienie 
Niderlandów Francji, raczej ustępstwa wobec Bawarii niż rezygnacja ze Śląska" — oświadczyła. Tym samym sprawa 
miała być rozstrzygnięta na polu walki.
W Austrii przystąpiono do pospiesznego gromadzenia wojsk. Możliwości zorganizowania poważnej siły obronnej 
istniały, skoro w Austrii w 1740 r. zaledwie 0,5% obywateli objętych było służbą wojskową, gdy Prusy zmobilizowały 
3,7% swych mieszkańców. Wymagało to jednak czasu, niemniej wiosną 1741 r. zdołali Austriacy mniej więcej 22 tyś. 
liczącej armii pruskiej przeciwstawić prawie równie wielką armię pod dowództwem dobrego wodza Wilhelma nr. 
Neipperga. Do bitwy doszło 10 kwietnia pod Matuj owicami, w której kawaleria austriacka okazała swą przewagę nad 
jazdą pruską, jednak załamała się przy ataku na zdyscyplinowaną piechotę. Pod wrażeniem zwycięskiego pierwszego 
zderzenia jazdy austriackiej Fryderyk II zwątpił w powodzenie i za radą Schwerina ujechał z pola walki. Bitwę wygrał za 
niego generał Kurt Christoff Schwerin. Wieść o zwycięstwie jego wojsk doszła króla dopiero w Lewinie Brzeskim.
Zwycięstwo to, o którym mało kto wiedział, jak dalece było początkowo niepewne, przyspieszyło bieg wypadków. Raz 
jeszcze zdecydowała się Francja na uderzenie w Habsburgów. Planowano podział krajów habsburskich między 
Bawarię, Saksonię i Prusy. Powoli też montowało się wielkie przymierze przeciw Austrii. Dnia 5 czerwca zawarła Francja 
porozumienie z Prusami. Na mocy tego układu Francja obiecała poprzeć pretensje Prus do Dolnego Śląska, w zamian 
miał Fryderyk II oddać swój głos na Karola Alberta. Wcześniej jeszcze obiecała Francja pomoc elektorowi 
bawarskiemu. W tej ciężkiej dla Austrii sytuacji Fryderyk proponował cesarzowej Marii Teresie pokój za cenę Dolnego 
Śląska, jednak cesarzowa okazała się nadal nieugięta.
Tymczasem rozpoczęła się ogólna wojna. Elektor bawarski wszczął działania wojenne jeszcze pod koniec lipca, a gdy 
wojska francuskie przeszły we wrześniu Ren, wkroczył do Górnej Austrii i zajął Linz. Następnie zamiast iść na Wiedeń 
ruszył na Pragę. We wrześniu również Saksonia połączyła się przymierzem z Prusami obiecując pomoc. W listopadzie 
wojska bawarskie, francuskie i saskie zdobyły Pragę, po czym Karol Albert przyjął tytuł króla Czech i wybrany 
cesarzem rzymskim został koronowany 2 II 1742 r. jako Karol VII.
Tym samym los Austrii zdawał się być przesądzony. Poprzednio jeszcze król angielski jako elektor Hanoweru postarał 
się o uznanie neutralności jego elektoratu, na północy zaś Szwedzi wszczęli wojnę z Rosją, co z konieczności sprawiło, 
że Rosja w mniejszym stopniu interesowała się sprawami Niemiec.
366



W tej niesłychanie trudnej sytuacji w drugiej połowie 1741 r. udało się Marii Teresie pozyskać poparcie Węgrów. W 
lecie tego roku zwołano sejm węgierski do Preszburga, na którym musiała Maria Teresa przeprowadzić uciążliwe i 
długotrwałe rokowania ze szlachtą węgierską, by pozyskać jej pomoc. W końcu królowa została zmuszona do 
przyznania Węgrom autonomii, w wyniku czego szlachta węgierska uznała ją za królową, a jej męża za współregenta, 
obiecując równocześnie pomoc przeciw wrogom. Pomoc ta, aczkolwiek nie tak liczna, jak w pierwszej chwili 
obiecywano, pomogła Marii Teresie przeciwstawić się koalicji.
Zebrane przez królową wojska austriackie pod wodzą Khevenhiillera oswobodziły na przełomie 1741 i 1742 r. Górną 
Austrię. W styczniu odzyskano Linz, po czym wojska austriackie wkroczyły do Bawarii zajmując Monachium. 
Niefortunnego elektora bawarskiego ocalił fakt, że Fryderyk II, zrywając chwilowe zawieszenie broni z Austrią, wkro-
czył do Moraw, a potem skierował się do Czech, dokąd skutkiem tego trzeba było odwołać wojska austriackie z 
Bawarii. Raz jeszcze zwyciężył Fryderyk II wojska austriackie pod Chotusicami (17 V 1742 r.), ponieważ jednak ten 
sukces okupił drogo, skorzystał z pośrednictwa angielskiego, by zawrzeć z Austrią najpierw wstępny układ we 
Wrocławiu 11 VI 1742 r., a potem 28 lipca definitywny pokój w Berlinie. Na mocy tego pokoju odstępowała mu Austria 
cały Śląsk z wyjątkiem Opawy, Karniowic i Cieszyna.
Ponieważ w ślad za Prusami i Saksonia wycofała się z walki, Austria, sprzymierzona z Anglią, walczyła obecnie jedynie 
z Francją. Jeszcze przed końcem 1742 r. zmuszono wojska francuskie do opuszczenia Czech, potem wojska austriackie 
zajęły Bawarię. Dnia 12 V 1743 r. Maria Teresa koronowała się w Pradze na królową Czech. W czerwcu tego roku 
przybyła na kontynent armia angielska i pokonała wojska francuskie pod Dettingen (nad Menem). W tym samym roku 
udało się dyplomacji austriackiej pozyskać dla myśli przymierza Saksonię, która nie tylko poniosła w wojnie poważne 
straty, ale w dodatku niepokoiła się znacznym wzrostem potęgi Prus. Przez jakiś czas żywiono nawet, złudną zresztą, 
nadzieję, że uda się również pozyskać i Polskę.
Obawiając się, że wojskowe i polityczne sukcesy Austrii gotowe poważnie zagrozić zdobyczom pruskim, zdecydował 
się Fryderyk na złamanie pokoju i zawarł w czerwcu 1744 r. ponownie przymierze z Francją. Wojska pruskie miały 
uderzyć na Czechy, a stamtąd na Wiedeń, natomiast wojska francuskie miały operować wzdłuż Dunaju. W sierpniu 
1744 r. wszczął Fryderyk operacje wojskowe i zajął Pragę. Na tym jednak skończyły się chwilowo jego sukcesy. Armia 
austriacka pospieszyła znad Renu do Czech, po czym przyłączyło się do niej 20 tyś. Sasów. Zaskoczony Fryderyk 
zdecydował się na odwrót na Śląsk, tracąc po drodze skutkiem dezercji ponad 17 tyś. żołnierzy. Tymczasem 20 I 1745 r. 
zmarł Karol VII i Austria pogodziła się z jego następcą, Maksymilianem Józefem, traktatem w Flissen w kwietniu 1745 r. 
Nie polepszyło to jednak w sposób zdecydowany sytuacji Austrii. Gdy wojska austriac
367



kie wkroczyły na Śląsk, Fryderyk II zadał im ciężką klęskę pod Strzegomiem 4 VI 1745 r., po czym wkroczył zaraz do 
Czech, gdzie dwukrotnie pogromił Austriaków, w końcu zaś uderzył na Saksonię. Siły pruskie rozbiły wojska saskie 
pod Kesseldorf (15 XII 1745 r.).
Wówczas Austria uznała dalsze prowadzenie wojny chwilowo za niecelowe i 25 XII 1745 r. podpisała pokój w Dreźnie 
na warunkach pokoju berlińskiego. W zamian Fryderyk uznał małżonka Marii Teresy, Franciszka Stefana, za cesarza 
Niemiec.
Przez parę lat toczyła Austria jeszcze wojnę z Francją, zorientowawszy się jednak z czasem, że nie ma dość sił, by ją 
pokonać, zawarła z nią pokój jesienią 1748 r. w Akwizgranie. Na mocy tego pokoju Austria straciła pewne posiadłości 
we Włoszech, zyskała za to uznanie godności cesarskiej Franciszka Stefana, wybranego na cesarza 13 IX 1745 r., oraz 
niepodzielności terytoriów austriackich.

DZIESIĘĆ LAT POKOJU I PRZEBUDOWY

Wojny sukcesyjne śląskie odsłoniły w całej pełni wewnętrzne rozbicie i słabość Niemiec. W gruncie rzeczy bowiem 
cała Rzesza, licząca ponad 200 samodzielnych władców, przyglądała się w większości bezczynnie niszczącym kraj 
zmaganiom dwóch państw niemieckich. Udział w tych walkach wzięły jedynie większe państwa, jak Bawaria, Saksonia, 
Hanower. Małym książętom nie pozostawało nic innego, jak wyżywać się w drobnych intrygach, sporach o 
precedencję, wypełniać czas miłostkami lub pijaństwem, które rozmiarami nie ustępowało pijaństwu w Polsce czasów 
saskich. Obraz dworów niemieckich, jaki kreśli w swych pamiętnikach Wilhelmina Hohenzollern-Bayreuth, siostra 
Fryderyka II, jest może nieco przy czerniony, jednak nawet przyjąwszy pewien margines przesady, jest on niewesoły, 
zarówno gdy chodzi o poziom umysłowy tych małych dynastów, jak i obyczaje oraz blichtr ich dworów podszyty 
nędzą. Zapewne wyrastała już wówczas nowa generacja hołdująca zasadom oświecenia, generacja ta jednak jeszcze 
nie nadawała tonu życiu na większości dworów niemieckich.
Od tego tła odcinały się wyraźnie i korzystnie postacie głównych bohaterów niedawno zakończonych walk — 
Fryderyka II i Marii Teresy. Pierwszy z nich, oddany całkowicie służbie państwa, mimo swej bezwzględnej polityki, 
pewnej pogardy dla ludzi, budził jednak podziw dla konsekwencji, z jaką realizował swój cel uczynienia z Prus silnego i 
budzącego respekt państwa, jak i ze względu na swe niezaprzeczone zdolności wojskowe. Toteż słusznie pisze o nim P. 
Hazard, że, "w całym stuleciu nie było osobowości bardziej fascynującej ... Był nie tylko sługą państwa, był 
państwem".
Również i jego wielka antagonistka, Maria Teresa, budziła szacunek nie tylko jako niesłusznie napadnięta, ale także 
jako niewiasta na tronie, która okazała niespodziewanie wiele wytrwałości i odwagi.
Czasy pokoju wyzyskiwali władcy Prus i Austrii na dalszą rozbudowę ustroju swych państw w celu usprawnienia i 
zmodernizowania ich
368



administracji. Gdy chodzi o Fryderyka II, to aczkolwiek zachował w zasadzie system centralnych władz 
odziedziczonych po ojcu, przede wszystkim zachowując znane Generaldirektorium, to jednak w gruncie rzeczy 
przeprowadził tu istotną zmianę. Poprzednio szefowie departamentów zajmowali się różnymi sprawami w 
poszczególnych częściach państwa, obecnie Fryderyk przystąpił do tworzenia nowych, tzw. realnych departamentów, 
na których czele postawił ministrów zależnych przede wszystkim od siebie, a mających zlecone załatwianie ściśle 
określonych spraw. Król przestał też uczestniczyć w kolegialnych posiedzeniach ministrów i ich doradców. 
Ministrowie mieli przedstawiać królowi sprawy, co do których nie mogli powziąć zgodnego postanowienia. Król 
rozstrzygał wówczas sprawy przez rozporządzenia gabinetowe będące jego osobistymi decyzjami. Nowy był 
departament do spraw wojskowych, stworzony w 1746 r., który miał się w pierwszym rzędzie zająć sprawami 
administracji wojskowej, oraz ważniejszy, stworzony już w 1740 r., departament handlu i manufaktur. W tej dziedzinie 
był Fryderyk II naturalnie zwolennikiem merkantylistycznych teorii i popierał manufaktury, zwłaszcza te, które miały 
służyć zaopatrzeniu wojska.
369



Osobną instytuc ę stworzył też Fryderyk II dla administracji nowo na
bytej prowincji Śląska. Przyłączenie tej prowincji początkowo nie spro
wadziło w niej poważniejszych zmian, jednak zapotrzebowanie na że
lazo otwarło możliwości rozbudowy hutnictwa. Toteż liczba wielkich
pieców istniejących na Górnym Śląsku podniosła się z 12 w 1740 r. do
20 w 1756 r. Wprowadzenie statystyki w gospodarkę państwową pozwa
lało na lepszą kontrolę i tym samym zwiększenie dochodów państwa.
  Nie zdobył się ten oświecony władca na przeprowadzenie poważ
niejszych reform społecznych, nie chcąc się narażać szlachcie i obawia
jąc się osłabienia spoistości i siły państwa. W sprawach religijnych, acz
kolwiek niechętnie usposobiony do chrześcijaństwa, zwłaszcza zaś ka
tolicyzmu, starał się Fryderyk II wcielać w życie zasadę tolerancji. Na
Śląsku, gdzie katolicyzm był dość silny, starał się o to, by zapewnić so
bie możliwie duży wpływ na duchowieństwo i kościół. Przykładem jego
tolerancji była zgoda na zbudowanie w stolicy państwa katedry katolickiej pod 
wezwaniem Św. Jadwigi. W latach pokoju wszczęto też pierw
sze prace nad usprawnieniem sądownictwa, podniesieniem aparatu
sprawiedliwości. Ważnym posunięciem w tej dziedzinie był wydany w
1748 r. tzw. Codex Fridericianus Marchicus, normujący sprawy postę
powania sądowego i przyspieszający bieg spraw sądowych.
  Również i w Austrii przystąpiła Maria Teresa do przebudowy istniejącej od 
wieków formy rządu. Decydującym motywem była świado
mość, że stare instytucje nie zdają egzaminu w nowych warunkach.
Przystępując do tych zmian nie miała cesarzowa jasno zarysowanego
planu, stąd też potem niejednokrotnie trzeba było korygować przepro
wadzone już zmiany, co w konsekwencji wywoływało atmosferę nie
pewności i zamętu w państwie.
  Pierwszym celem, który starano się osiągnąć, było pozbawienie re
prezentacji stanowych prawa uchwalania podatków. Po długich targach
dopięto celu, przy czym wprowadzono jednolity system podatkowy,
obejmujący również i szlachtę, aczkolwiek opodatkowano ją lżej niż
inne stany. W miejsce dotychczas istniejących kancelarii dworskich dla
Austrii i Czech, broniących niejednokrotnie interesów stanowych,
stworzono jednolite Directorium in Publicis et Cameralibus, instytucję,
będącą nie tylko centralnym urzędem administracyjnym, ale i finanso
wym. Dla spraw sądowych w całym państwie stworzono Najwyższy
Urząd Sprawiedliwości (Oberste Justizstelle). Sprawy polityki zagrani
cznej powierzono nowemu urzędowi Kancelarii Domu, Dworu i Pańs
twa (Haus, Hof und Staatskanzelei), na której czele od 1753 r. stanął
wybitny polityk Wenzel hr. Kaunitz.
  Administrację lokalną na najniższym szczeblu pozostawiono nadal
w rękach władz miejskich lub też właścicieli ziemskich. Nadzór jednak
nad nimi mieli sprawować starostowie (Kreishauptleute), którzy z kolei
podlegali władzom prowincjońalnym, zwanym początkowo reprezen
tacjami i urzędami kameralnymi (Representationen un Kammern).
  Reformy podatkowe pozwoliły Austrii usprawnić i zreformować
sprawy wojskowe. Przystąpiono też do rekrutacji żołnierzy na podstawie
370



spisów majątkowych z 1754 r. Opiekę nad wojskiem sprawowała istniejąca od XVI w. Nadworna Rada Wojskowa 
(Hofkriegsrat), na której czele stanął energiczny hr. Leopold v. Daun.
Dużo uwagi poświęciła Maria Teresa sprawie oświaty. W wydanych z czasem zasadach organizacji szkolnictwa 
stwierdzono: "Kształcenie młodzieży obojga płci stanowi najważniejszą podstawę powodzenia narodów". Zasadniczy 
rozwój szkolnictwa przypada na późniejszy okres rządów cesarzowej, uprzedzając jednak bieg wypadków warto 
podkreślić, że pod koniec jej panowania liczba szkół podstawowych dochodziła w jej państwie do 4 tyś., a naukę 
pobierało około 200 tyś. uczniów.
Człowiekiem, który zdziałał wiele w dziedzinie przebudowy administracji państwa, był cieszący się wielkim zaufaniem 
Marii Teresy Friedrich Wilhelm Haugwitz, z pochodzenia Sas.
Szczera pobożność cesarzowej nie przeszkodziła jej nie tylko pociągnąć duchowieństwo do świadczeń podatkowych 
na rzecz państwa, ale również rozciągnąć władzę państwową nad dziedzinami dotąd zarezerwowanymi wyłącznie dla 
Kościoła. Tak np. w interesie gospodarki zmniejszono ilość świąt, zapobiegano w jakimś stopniu licznym piel-
grzymkom ludności, wprowadzono zakaz wizytacji klasztorów przez obcych wizytatorów, wprowadzono już zasadę 
kontroli państwowej przy ogłaszaniu bulli papieskich i listów biskupich, o ile ci rezydowali poza granicami państwa.
Głosząc zgodnie z duchem czasu zasadę tolerancji, wypowiadała się cesarzowa zdecydowanie przeciw 
indyferentyzmowi i obojętności w sprawach religijnych. Równocześnie zgodnie z duchem czasu przeprowadziła przy 
pomocy swego doradcy, lekarza Gerharda van Swietena, z pochodzenia Holendra, reformę studiów uniwersyteckich w 
latach 1749—1752 zarówno gdy chodzi o studia przyrodnicze (medycynę), jak i wydziały humanistyczne. 
Wprowadzono nauczanie filozofii Christiana Wolffa i prawa natury na wydziale prawniczym. Poddając studium 
uniwersyteckie nadzorowi państwa złamano istniejącą tu dotąd supremację jezuitów. Warto podkreślić, że wówczas 
powołano do życia Państwowe Archiwum z myślą o przygotowaniu historii Austrii.

ODWRÓCENIE PRZYMIERZY. WOJNA SIEDMIOLETNIA

Jeszcze na kilka lat przed wybuchem wojny, gdy ustalano w Wiedniu cele austriackiej polityki państwowej, przyjęto 
maksymę sformułowaną przez Kaunitza, a aprobowaną z głębi serca przez królową, że głównym zadaniem tej polityki 
ma być odebranie Śląska oraz zredukowanie roli Prus do rozmiarów z czasów dawniejszych. Fryderyk II został 
określony jako "najgorszy i najniebezpieczniejszy sąsiad najjaśniejszego domu habsburskiego". Nowy kierownik 
polityki zagranicznej hr. Kaunitz gotów był dojść do tego celu nawet za cenę ustępstw na innym polu. Kaunitz, 
wywodzący się z czeskiej rodziny, był zwolennikiem encyklopedystów i deistą. Jego surowy racjonalizm,
371



jego umiejętność trzeźwego obrachowywania pro et contra pozwalały mu zrozumieć należycie główne wytyczne 
polityki państw europejskich i skłaniały go, by stać się — jak to zarozumiale mówił — "woźnicą Europy", kierującym 
się "polityczną algebrą". Od 1749 r. uważał on, że przymierze Austrii z państwami morskimi, to jest z Anglią i Holandią, 
z trudem jedynie może doprowadzić do tego upragnionego celu, dlatego gotów był ster polityki austriackiej przerzucić 
nawet o 180 stopni.
Początkowo jego zamysły zbliżenia się do Francji spaliły na panewce. Czas jednak pracował dla niego. Okazało się, że 
po raz pierwszy chyba polityka europejska, a co za tym idzie — i polityka Niemiec, stała się zależna od spraw 
pozaeuropejskich. Od szeregu bowiem lat zarysowywał się antagonizm angielsko-francuski na terenie Ameryki 
Północnej. Szybko zaludniające się kolonie angielskie w zachodniej części tego kontynentu ujrzały się ścieśnione przez 
kolonistów francuskich, którzy zajęli obszary od Wielkich Jezior wzdłuż Rzeki Św. Wawrzyńca z jednej, a Missisipi z 
drugiej strony i w ten sposób uniemożliwiali posuwanie się kolonistów angielskich na północ i wschód. Stąd też od 
początku lat pięćdziesiątych dochodziło tu do incydentów, które z czasem przerodziły się w walkę nawet bez 
oficjalnego wypowiedzenia wojny.
372



Przewidując wojnę w koloniach oba państwa myślały o zabezpieczeniu się na wszelki wypadek w Europie. Anglii w 
razie wojny chodziło o dwie sprawy — o obronę elektoratu hanowerskiego przed wojskami Fryderyka i Niderlandów 
przed wojskami francuskimi. W tym celu chciała Anglia zobowiązać Austrię, swą sojuszniczkę, do obrony zarówno 
Hanoweru, jak i Niderlandów. By zaszachować Fryderyka od wschodu, zamierzała też wejść w przymierze z Rosją, która 
dążąc do większego wpływu nad Morzem Bałtyckim gotowa była walczyć z Fryderykiem, w którym widziała 
potencjalną przeszkodę dla swej ekspansji na wybrzeżach Bałtyku. Austria jednak nie kwapiła się do obrony 
Niderlandów i w związku z tym Anglia zrezygnowała z sojuszu z tym państwem i wszczęła rokowania z Rosją, obiecując 
jej płacić znaczne subsydia, by skłonić ją do zaatakowania Prus Wschodnich.
Wówczas to Fryderyk II obawiając się okrążenia przez Hanower i Rosję, potem przez Austrię i Saksonię, nie orientując 
się w tym, że konwencja anglo-rosyjska nie była ratyfikowana, zaproponował Anglii uznanie neutralności Hanoweru. 
Anglia, której zależało na zapewnieniu neutralności tej prowincji, wszczęła z nim rokowania, które doprowadziły do 
zawarcia dnia 16 I 1756 r. tzw. konwencji westminsterskiej. Układem tym obie strony gwarantowały sobie 
nienaruszalność swych terytoriów, utrzymanie pokoju w Niemczech, równocześnie zapowiadały zbrojne wystąpienie 
przeciw każdemu państwu, które by naruszyło pokój w Niemczech. Podpisując ten układ wyobrażał sobie Fryderyk II, 
że jego porozumienie z Francją jest tak silne i tak dalece odpowiadające interesom tego państwa, że wytrzyma ono tę 
próbę. Tak jednak nie było. Okazało się, że zawierając tę konwencję popełnił król pruski największy bodaj błąd w swej 
polityce zagranicznej.
Francja odczuła porozumienie anglo-pruskie jako naruszenie sojuszu francusko-pruskiego i zdecydowała się przyjąć 
wyciągniętą ku niej dłoń Kaunitza. Było to o tyle zrozumiałe, że właściwie od objęcia w Hiszpanii rządów przez 
Burbonów znikła obawa okrążenia Francji przez Habsburgów i tym samym znikła najważniejsza przyczyna antagonizmu 
burbońsko-habsburskiego. Ostatecznie dnia 1 V 1756 r. doszło między Francją a Austrią do zawarcia traktatu zwanego 
wersalskim, na mocy którego obie strony obiecywały sobie pomoc w wypadku zaatakowania jednej z nich przez trzecie 
państwo. W jakiś czas potem Fryderyk II usprawiedliwiał swój błąd pisząc: "Czy mogłem się tego spodziewać, że 
Francja wyśle 150 tyś. żołnierzy do Rzeszy? ... Politycy nie umieją odczytywać przyszłości, nie dostrzegają tego, co się 
popularnie nazywa przypadkiem, a co filozofowie nazywają drugorzędnymi przyczynami".
Zawierając traktat z Francją Maria Teresa usiłowała przekonać posła angielskiego czyniącego jej z tego powodu 
wyrzuty, że zamierza prowadzić politykę pokojową. "Mój obecny system polityczny — mówiła — polega na tym, by 
się trzymać z dala od wszelkiej wojny, wszystkie moje posunięcia idą w tym kierunku". Niemniej jednak przymierze to 
stwarzało nową sytuację w Europie, która miała się utrzymać aż
373



do rewolucji francuskiej. Początkowo dość nieufnie odnosząca się do Francji Maria Teresa z czasem uznała, że to 
przymierze jest "najbardziej potrzebne i korzystne dla naszej świętej religii, dla szczęścia Europy i naszych domów". 
Sytuacja Austrii stała się jeszcze korzystniejsza, gdy dyplomacji francuskiej udało się pozyskać Saksonię i zawrzeć z 
nią przymierze.
Najważniejszym jednak skutkiem odwrócenia przymierzy było to, że Rosja uznała konwencję westminsterską za 
naruszenie porozumienia anglo-rosyjskiego i wobec tego zawarła 25 III 1756 r. przymierze zaczepno-odporne z Austrią, 
obiecując ją wesprzeć armią liczącą 80 tyś. żołnierzy. W wypadku pokonania Prus miała Austria odzyskać Śląsk, Rosja 
zaś otrzymać miała Prusy Wschodnie. Carowa kwapiła się nawet do rychłego wystąpienia, powstrzymał ją jednak 
Kaunitz, który chciał jeszcze lepiej przygotować Austrię do wojny.
Wiadomość o tym, co zaszło w Paryżu i w Wiedniu, doszła stosunkowo szybko do Fryderyka. Był to dla niego cios 
dotkliwy, uważał on bowiem przymierze prusko-francuskie za rzecz naturalną i logiczną. Rychło też doszedł do 
przekonania, że jedynym dla niego wyjściem jest uprzedzenie przeciwników. Gdy Maria Teresa nie chciała mu dać za-
pewnienia, że w najbliższym czasie nie podejmie przeciw niemu działań wojennych, Fryderyk II, który już dawno 
postawił swe wojska w stan pogotowia, wyruszył w dniu 28 VIII 1756 r. na pole walki.
Pierwsze uderzenie Fryderyka II poszło na Saksonię. Krok ten był podyktowany dwoma względami. Chodziło o to, by 
przez zajęcie tej zamożnej prowincji z jednej strony stworzyć bazę zaopatrzeniową dla wojska pruskiego, z drugiej 
wykorzystać ją jako pozycję wyjściową do uderzenia na posiadłości austriackie. Fryderyk myślał początkowo o wojnie 
błyskawicznej. Obliczenia jego okazały się jednak tylko częściowo trafne. Wojska saskie zamknęły się mianowicie w 
ufortyfikowanym obozie pod Pirata i stawiały opór dłużej, niż się król pruski spodziewał. Ostatecznie też Sasi 
skapitulowali dopiero wówczas, gdy Fryderyk rozbił idącą im na pomoc armię austriacką pod Lovosicami. Odtąd 
poddano Saksonię srogiej eksploatacji gospodarczej, a znaczną liczbę saskich żołnierzy (około 20 tyś.) wcielono do 
wojska pruskiego, co zresztą nie wyszło na dobre armii, albowiem żołnierze sascy potem masowo dezerterowali.
Równocześnie zacieśniał się krąg przeciwników króla pruskiego. Tak więc wobec uderzenia na Saksonię kilku książąt 
Rzeszy zdecydowało się udzielić cesarzowi pomocy militarnej. Również i Szwecja otrzymawszy znaczne subsydia 
zdecydowała się wystawić 30 tyś. żołnierzy przeciw Prusom. Nic dziwnego też, że w nowym układzie między Rosją a 
Austrią zawartym 2 II 1757 r. w Petersburgu nie tylko potwierdzono dawne zobowiązania o współpracy militarnej, ale 
wręcz proponowano rozbiór Prus, przy czym warto podkreślić, że Polska miała przy tej okazji otrzymać Prusy 
Wschodnie. Również i Francja zacieśniała swe przymierze z Austrią obiecując wspomóc ją armią liczącą około 150 tyś. 
żołnierzy.
374



Fryderyk zrazu stawił czoło tym niebezpieczeństwom. Uderzył ofensywnie na Czechy i tu pod Pragą pobił wojska 
austriackie 6 V 1757 r., ponosząc bardzo poważne straty. Niewiele jednak ponad miesiąc później, 18 VI 1757 r., poniósł z 
rąk dowódcy austriackiego Leopolda hr. Dauna dotkliwą klęskę pod Kolinem. Lato tego roku okazało się też 
nieszczęśliwe dla Fryderyka. W Prusach Rosjanie pod Apraksinem pobili wojska pruskie dowodzone przez generała 
Lehwaldta, wcześniej zaś jeszcze Francuzi rozbili wojska hanowerskie dowodzone przez syna Jerzego II.
Dalszy bieg wojny zapowiadał się niepomyślnie dla króla Prus. W ówczesnych warunkach walki, mając na oku 
zaopatrzenie wojsk z zorganizowanych w kraju magazynów, nie mógł on podejmować zbyt śmiałych operacji. Poza tym 
wobec potężnych sił koalicji nie był w stanie swymi stosunkowo słabszymi armiami zadać poważniejszej klęski 
wrogom. Stąd też jego strategia musiała być nastawiona na przetrzymanie i znużenie przeciwnika. Porażki poniesione w 
1757 r. zdawały się źle wróżyć, gdy chodzi o perspektywy zmęczenia przeciwników.
Niemniej w drugiej połowie tego roku udało się Fryderykowi II poprawić swą sytuację. Tak więc 5 listopada pobił 
przeważające siły francuskie i niemieckie pod Rossbach, a potem 5 grudnia rozbił wojska austriackie pod Lutynią 
niedaleko Wrocławia. W wyniku tego armia austriacka, która poprzednio zajęła znaczną część Śląska, musiała się wy-
cofać.
Sukcesy Fryderyka, owoc z jednej strony jego zdolności wojskowych, a z drugiej niedołęstwa francuskich dowódców, 
sprawiły, że Anglia zdecydowała się ponownie uzbroić armię hanowerską, a równocześnie zobowiązała się układem z 
kwietnia 1758 r. do płacenia królowi pruskiemu potężnej sumy 4 mln talarów subsydiów rocznie.
Rok 1758 nie przyniósł poważniejszych rozstrzygnięć. Ofensywa Fryderyka II na Morawach skończyła się jego 
odwrotem. Rosjanie zajęli Prusy Wschodnie i król pruski musiał się uważać za szczęśliwego, że zdołał ich dalszy marsz 
na zachód na razie zatrzymać. W 1759 r. sytuacja Prus uległa dalszemu pogorszeniu. Wojska królewskie skutkiem 
długiej wojny ulegały demoralizacji, równocześnie coraz trudniej było uzupełniać luki kadrowe. Dnia 12 VIII 1759 r. 
poniósł Fryderyk II z rąk rosyjskiego dowódcy Sałtykowa, walczącego wspólnie z austriackim dowódcą Laudonem, 
ciężką klęskę pod Kunowicami. Była to najcięższa klęska w jego życiu. W tej chwili nie ufał nawet swoim żołnierzom, 
równocześnie też zdawało się, że stoi przed całkowitą katastrofą. "Wszystko ucieka. Nie jestem już panem mego 
wojska ... Sądzę, że wszystko jest stracone — pisał do swego ministra w Berlinie.— Nie przeżyję katastrofy mej 
ojczyzny. Do widzenia na zawsze!"
W następnych latach sytuacja Prus ulegała dalszemu pogorszeniu. Dotkliwie zaczęto odczuwać brak żołnierzy, co 
sprawiało m.in., że wyprawiano się do sąsiednich krajów, nawet do Polski, by przemocą lub podstępem pozyskiwać 
ludzi do wojska. Doszło do tego, że 2/3 regularnych regimentów składało się z cudzoziemców.
375



Mimo miażdżącej przewagi przeciwników odnosił jednak Fryderyk II pewne sukcesy. W 1759 r. udało mu się odebrać 
Austriakom część zajętej przez nich Saksonii. W następnym roku w sierpniu pobił wodza austriackiego Laudona pod 
Legnicą. Sukcesy te jednak w małym tylko stopniu poprawiły sytuację Prus. Zagon wojsk austriacko-rosyjskich zajął 
we wrześniu 1760 r. Berlin i ściągnął z miasta znaczną kontrybucję. W 1761 r. sprzymierzeni unikając walnych bitew 
zajmowali terytoria Śląska i Pomorza, rozkładając tam swe wojska na leża zimowe. Jesienią tego roku zaszedł wypadek, 
który źle wróżył Fryderykowi. W Anglii mianowicie upadł William Pitt, najgorętszy zwolennik i promotor sojuszu 
anglo-pruskiego, co ze względu na odzywające się w tym kraju pokojowe tendencje stawiało co najmniej pod znakiem 
zapytania dalsze subwencje dla Prus. Toteż nic dziwnego, że Fryderyk II widział wówczas przyszłość w 
najciemniejszych barwach i myślał jedynie o tym, by z posiadanych ziem jak największa część mogła przypaść w 
udziale jego następcy.
Ratunek przyniosła nagła śmierć carowej Elżbiety w styczniu 1762 r. Następcą jej został Piotr III, z pochodzenia książę 
holsztyńsko-gottorpski, bezgraniczny wielbiciel Fryderyka II, pod którego komendą chciał służyć. Ten władca zawarł 3 
V 1762 r. pokój z Prusami. W czerwcu zawarł z Prusami traktat, na którego mocy stawiał do dyspozycji króla pruskiego 
20 tyś. rosyjskiego żołnierza. Szwecja, która bez większego powodzenia prowadziła wojnę, poszła za jego przykładem 
zawierając pokój z Prusami. Równocześnie Anglia, która odnosząc sukcesy w koloniach straciła interes w prowadzeniu 
wojny na kontynencie, wszczęła wstępne rokowania z przeciwnikami.
Tymczasem nieoczekiwanie nastąpiła nowa zmiana na tronie rosyjskim. Cesarzowa Katarzyna poleciła zamordować 
swego męża Piotra III i objęła rządy jako Katarzyna II. Aczkolwiek sama Niemka, nie zamierzała wcale walczyć po 
stronie Prus, wypowiedziała też przymierze z Prusami i wezwała obie strony do pokoju. Istotnie, mimo sukcesu, jaki 
jeszcze armia pruska odniosła nad Austriakami i wojskami Rzeszy pod Freibergiem w Saksonii (29 X 1762 r.), trudno 
było marzyć o dalszym prowadzeniu wojny. Dnia 3 XI 1762 r. zawarła Anglia preliminaria pokojowe z Francją, nie 
troszcząc się całkowicie o interesy swego byłego sprzymierzeńca. W styczniu zakończyły oba państwa stan wojenny 
zawierając pokój w Paryżu, na mocy którego Francuzi ustąpili z Ameryki Północnej. W tym czasie toczono już 
rokowania między Austrią i Prusami w małym zameczku myśliwskim Hubertusburg pod Lipskiem. W pokoju tym, 
zawartym 15 II 1763 r., utrzymał Fryderyk II status quo, gdy chodzi o jego posiadłości, obiecując w zamian oddać swój 
głos przy elekcji cesarskiej na syna Marii Teresy Józefa.
Tak więc wychodziły Prusy z wojny koalicyjnej, w której miały przeciw sobie tak wielkie potęgi, wprawdzie nie ze 
zdobyczami, ale i bez uszczerbku. Okazało się, że potrafią stawić czoło największym potęgom europejskim. 
Równocześnie jednak — jak słusznie zauważono — okazało się, że ewentualne dalsze rozszerzanie się Prus może się
376



dokonać jedynie za zgodą innych potęg. W dalszej polityce swej musiały się obecnie oba państwa niemieckie w coraz 
większej mierze liczyć z potęgą na wschodzie, tj. Rosją.

W CIENIU ROSJI I SPRAWY POLSKIEJ

Zawarcie pokoju w Hubertusburgu nie gwarantowało spokoju w Niemczech. Stosunki prusko-austriackie pozostały 
nadal niedobre, pełne wzajemnej podejrzliwości i niechęci. Jedynym stałym elementem było przymierze austriacko-
francuskie, które trwało przez następne lata, aczkolwiek Francja, zajęta innymi problemami, nie zdradzała większego 
zainteresowania sprawami niemieckimi. Inaczej układały się stosunki prusko-angielskie. Polityka Anglii w czasie wojny 
siedmioletniej przekonała Fryderyka, że gdy chodzi o stosunki z Anglią, to można zawrzeć przymierze z ministrem, 
jednak takie przymierze nie oznacza, że pozyskało się naród. Możność zmiany ministra w wyniku wyborów do 
parlamentu otwierała zawsze perspektywę zasadniczej zmiany w polityce tego wyspiarskiego państwa. W tej sytuacji 
zawiedziony gruntownie, gdy chodzi o Anglię, szukał Fryderyk przymierza z innym państwem, które pokazało w 
ostatnich latach swą siłę i znaczenie, mianowicie z Rosją. Stosunek jego do Rosji był dość mieszany, z jednej bowiem 
strony potęga Rosji, jej nienaruszalność wobec rozległych terytoriów budziły w nim niechęć i obawę, z drugiej jednak 
zdawał sobie sprawę z tego, że realizacja jego ostatecznych celów, mianowicie połączenie Prus Wschodnich z 
Brandenburgią, zależy całkowicie od dobrej woli carowej Katarzyny II.
Drogą, na której zeszły się wysiłki dyplomatyczne Prus z polityką Rosji, stała się sprawa Polski. Śmierć drugiego Sasa, 
Augusta III, otwierała okres bezkrólewia i stawiała problem obsadzenia tronu polskiego, na którym carowa chciała 
widzieć Stanisława Poniatowskiego, związanego przez matkę z potężną, rusofilską rodziną Czartoryskich. Ponieważ 
Austria nie zdradzała gotowości do popierania tego kandydata, carowa uznała, że należy w tej sprawie porozumieć się 
z drugim sąsiadem Polski, mianowicie z Prusami.
Toteż 11 IV 1764 r. doszło do przymierza rosyjsko-pruskiego, w którym oficjalnie oba państwa obiecywały sobie 
pomoc w wypadku ataku z jakiejkolwiek strony, równocześnie zaś wykluczały wszelkie próby poważniejszych reform 
ustrojowych w Polsce. W ten sposób Fryderyk II jak najbardziej świadomie zagwarantował utrzymanie słabości 
państwa polskiego, by następnie zapewnić sobie realizację swych celów.
Z chwilą gdy na tronie polskim zasiadł Stanisław August Poniatowski, Fryderyk II przez swych posłów pilnie śledził 
to, co się w Polsce działo, czuwając, by nie przeprowadzono żadnych reform. W razie potrzeby mieszał się w 
wewnętrzne sprawy Polski, popierał dysydentów, występował przeciw konfederatom barskim walczącym z królem i z 
supremacją Rosji w Rzeczypospolitej. Zdając sobie sprawę z tego, że
377



Rosja chciałaby rozciągnąć swój protektorat nad całą Polską, organizował zjazdy z Józefem II w Nysie i Nowym 
Mieście, by zastraszyć Katarzynę perspektywą skierowanego przeciw niej przymierza prusko-austriackiego. Gdy 
wreszcie Rosja mimo paru lat walki z konfederatami nie mogła doprowadzić do uspokojenia Polski, wysłał do 
Petersburga swego brata Henryka w celu zaproponowania Katarzynie II rozbioru Polski i uspokojenia jej wspólnymi 
siłami. Manewr ten udał się. Rosja zgodziła się na okrojenie Polski, z tym że do udziału w tej operacji miano zaprosić 
Austrię. Kaunitz, który miał nadzieję, że przy tej sposobności uda się wytargować od Prus przynajmniej część Śląska, 
gotów był przystąpić do spółki, kiedy zaś okazało się, że Fryderyk nie myśli o żadnych ustępstwach na Śląsku, 
zadowolił się zajęciem południowej Małopolski i Rusi Czerwonej. Prusy zajęły Warmię i Prusy Królewskie bez Gdańska 
i Torunia. Warto podkreślić, że ten mord bezbronnej prawie Polski organizował władca, który niedawno w czasie wojny 
siedmioletniej, otoczony nieprzyjaciółmi, żalił się: "Czy widziano kiedykolwiek, by trzej wielcy władcy zawarli 
sprzysiężenie, by czwarte państwo, które im nic nie zawiniło, niszczyć? ... A więc, ci którzy światu dają prawa, uczą 
swym przykładem zbrodni? O czasy, o obyczaje!" Obecnie, przedstawiciel etyki dzikusów, czynił to samo wobec 
swego najbliższego sąsiada.
W ten sposób oba państwa niemieckie poszerzyły znacznie swe posiadłości. Dla Austrii oznaczało to nie tylko 
zwiększenie terytorium, ale również i tak już wielkiej szachownicy narodowości. Prusy zaś biorąc w swe posiadanie 
Prusy Królewskie i Warmię powiększały swe dość jednolite pod względem narodowym (z wyjątkiem Śląska) 
posiadłości o znaczny procent ludności polskiej.
Fryderyk II zdawał sobie dobrze sprawę z rosnącego wpływu Rosji w Europie i niebezpieczeństwa, jakie dla niego z 
tego płynie. Sojusz jednak z Rosją uważał za rzecz konieczną wobec izolacji, w jakiej się Prusy znalazły po wojnie 
siedmioletniej, przede wszystkim wobec nie przewalczonej niechęci Austrii do Prus w związku z zaborem Śląska.
W wewnętrznych stosunkach Niemiec nie bez znaczenia był fakt, że w 1765 r. po śmierci Franciszka I objął rządy jako 
cesarz jego syn, poprzednio wybrany królem rzymskim, Józef II, od tego też momentu praktycznie współregent w 
Austrii. W osobie jego zyskiwała Austria człowieka zdolnego, energicznego, troszczącego się poważnie zarówno o 
wzmocnienie autorytetu cesarskiego w Rzeszy, jak i powiększenie dziedzicznych posiadłości austriackich.
Wykorzystując wymarcie linii panującej w Bawarii w 1777 r., zawarła Austria porozumienie z dziedzicem, 
Wittelsbachem z bocznej linii, elektorem Palatynatu, w sprawie wymiany posiadłości i oddania części Bawarii Austrii. 
Gdy jednak Austria w 1778 r. usiłowała zrealizować ten plan, odezwały się głosy protestu przeciw temu posunięciu, a 
na czele niezadowolonych stanął Fryderyk II, który — jak twierdził — chciał "raz na zawsze poskromić ambicję 
austriacką". W wyniku tego doszło latem 1778 r. do tzw. wojny sukcesyjnej bawarskiej.
378



Wojsko pruskie wkroczyło do Czech, jednak Austria nie kwapiła się do walki, tak że do właściwych działań bojowych 
nie doszło. Rychło też groźna nota skierowana do walczących państw przez carową Katarzynę II skłoniła obie strony 
do wszczęcia rokowań pokojowych i porozumienia. Dnia 13 V 1779 r. zawarto pokój w Cieszynie, na mocy którego 
Austria uzyskała maleńką część Bawarii, tzw. Innviertel, niewielki skrawek pozwalający na przesunięcie zachodniej 
granicy Austrii o jakieś 40 km na zachód. Fryderyk za to uzyskał uznanie swych praw do posiadłości Ansbach-
Bayreuth. Pokój zapośredniczyła Francja, dla każdego jednak było jasne, że właściwym pacyfikatorem Rzeszy była po 
raz pierwszy w dziejach Rosja.
Mimo tego nieudanego posunięcia, podjętego w celu rozszerzenia granic Austrii, udało się Józefowi II wzmocnić 
pozycję swego państwa w Rzeszy. Tak więc przeprowadził wybór swego brata Maksymiliana Franciszka na koadiutora 
Kolonii i Mlinster. Nie bez znaczenia też dla pozycji Habsburgów w Europie był fakt, że od 1774 r. rządził we Francji 
Ludwik XVI, żonaty z Marią Antoniną, córką Marii Teresy. Poza tym udało się Józefowi II wejść w bliższe stosunki z 
Katarzyną II w czasie znanego spotkania w Mohylewie. Ten zjazd, w czasie którego nie zawarto zresztą żadnego 
traktatu, przyczynił się jednak do zbliżenia między Austrią a Rosją i był w jakiejś mierze równoznaczny z pewną izolacją 
Prus.
Wzmocnienie pozycji międzynarodowej Austrii skłoniło Józefa II do podjęcia ponownie myśli o handlu wymiennym z 
Bawarią i powiększeniu tym samym posiadłości austriackich. Wiadomości te przenikały do gabinetów innych państw 
niemieckich i w celu obrony istniejącej sytuacji doprowadziły w 1785 r. do przymierza trzech elektorów: Prus, 
Hanoweru i Saksonii, po czym do tego związku, określanego jako związek książąt, przystąpiło szereg innych książąt 
niemieckich. Związek zawiązany w celu obrony istniejących stosunków w Niemczech łączył władców różnych wyznań, 
i — co zasługuje na uwagę — nie szukał oparcia w państwach nieniemieckich.

PRUSY, AUSTRIA I INNE PAŃSTWA NIEMIECKIE W OKRESIE ŚWIATŁEGO ABSOLUTYZMU

Dla Prus okres światłego absolutyzmu zaczął się niewątpliwie z chwilą wstąpienia na tron Fryderyka II. Jak wiemy 
jednak, początkowo król musiał główną uwagę poświęcić prowadzonej z Austrią wojnie, krótki zaś następny okres 
pokoju (1748—1756) upływał w stałej świadomości czekającej państwo ostatecznej rozprawy z obrabowaną Austrią. 
Dopiero po zawarciu pokoju w Hubertusburgu można było w Prusiech przystąpić do realizacji planów obliczonych na 
przyszłość. Również i dla Austrii pokój ten oznaczał pewną granicę. Za rządów Marii Teresy przenikały do państwa 
niewątpliwie idee oświecenia, jednak dopiero od chwili, gdy Józef II stał się współregentem, można było mówić o 
wprowadzeniu w Austrii w pełni idei oświecenia.
379



Gdy chodzi o Prusy, to pozostały one nadal państwem militarnym, w którym głównym celem istnienia państwa było 
utrzymanie wielkiej, dochodzącej pod koniec panowania Fryderyka II do 200 tyś. ludzi, armii. Koszty utrzymania tak 
wielkiej armii spadały na barki ludności obłożonej wielkimi podatkami i zmuszonej do dostarczania rekruta. Według 
obliczeń współczesnych na 32 mieszkańców Prus jeden był żołnierzem, podczas gdy we Francji stosunek ten 
przedstawiał się jak 1:140, a w Austrii 1:64. Nie będący na pewno przeciwnikiem ideowym Fryderyka II poważny 
historyk niemiecki Friedrich Meinecke przyznawał jednak, że wojsko Fryderyka "było organizowane i przysposabiane 
do walki za pomocą barbarzyńskich metod". Skądinąd wiemy, że gdy w latach osiemdziesiątych na 1000 cywilnych 
mieszkańców Berlina przypadał 1 samobójca, w wojsku było ich już 4 na 1000.
Gdy chodzi o formę rządu, to w gruncie rzeczy pozostała ona taka jak dawniej, król bowiem był zdecydowany 
"gouverner par lui-meme". Nadal nie zdobył się Fryderyk II na jakąś gruntowną przebudowę władz centralnych, lecz 
poszedł drogą tworzenia nowych departamentów w Generaldirektorium. Tak więc w 1766 r. stworzono departament 
akcyzy i cła, w 1768 r. hutnictwa i górnictwa, wreszcie w 1771 r. leśnictwa. Na czele poszczególnych departamentów 
stali ministrowie osobiście odpowiedzialni za swe posunięcia. W zasadzie jednak ostateczna decyzja należała do króla, 
który nie zjawiał się na posiedzeniach ministrów, przesyłając im swe zlecenia przez swych tajnych sekretarzy gabi-
netowych, którzy otrzymywali je bądź ustnie, bądź też pisemnie w postaci marginesowych uwag króla wpisywanych 
do akt. Wiedzę o stanie spraw państwowych czerpał król zarówno z pisemnych referatów ministrów, jak i z doniesień 
szeroko rozbudowanej służby wywiadowczej.
Osobiste rządy króla wyrażały się i w tym, że jeżdżąc często po swych krajach sam doglądał i kontrolował, w jakim 
stopniu jego zarządzenia są wykonywane, jakie niedociągnięcia należy usunąć, przy czym niejednokrotnie chodziło o 
takie drobiazgi, jak np., że w Nysie brak było cegieł, albo że w innej okolicy sprzedawano len w stanie surowym do 
Czech zamiast go przerabiać na miejscu.
Wojna sprowadziła poważne straty w kraju, które trzeba było usunąć. W samej Marchii brakowało np. 25 tyś. krów, na 
Śląsku zniszczono 3323 domy. Król wglądał w te sprawy, starał się pomóc, równocześnie prowadził dalej dzieło 
zaludnienia mniej zamieszkanych terenów. W tej ostatniej dziedzinie osiągnął pewne sukcesy, aczkolwiek znacznie 
mniejsze, niż to podawała dawna oficjalna historiografia niemiecka.
Król zdawał sobie sprawę z tego, że kraj, w którym mu dano panować, pozbawiony skarbów mineralnych, z piaszczystą 
glebą, nielicznymi pastwiskami, może coś osiągnąć jedynie dzięki pracy swych mieszkańców; "mój naród musi 
pracować — pisał do swego ministra. — Musimy się wysilić, by nauczyć mych poddanych oszczędzać i zarabiać 
pieniądze".
Zgodnie z teorią merkantylizmu popierał król, postępując zresztą
380



dość samowolnie, manufaktury, wydając na nie pewną ilość pieniędzy państwowych. W niektórych też gałęziach 
przemysłu osiągnięto pewne sukcesy, jak w przemyśle jedwabniczym, porcelanowym. Ponieważ Prusy, podobnie 
zresztą jak i reszta Niemiec, były państwem agrarnym, Fryderyk II interesował się żywo stosunkami na wsi. Gotów był 
polepszyć sytuację prawną chłopów, ale wobec oporu szlachty zdobył się jedynie na poprawienie doli chłopów w 
majątkach państwowych. W dobrach kameralnych mianowicie w większości wypadków wprowadzono zasadę, że 
ziemia stanowi dziedziczną własność chłopów. Zapobiegał też Fryderyk przyłączaniu ziem chłopskich do majątków 
szlacheckich, w dużej mierze po to, by nie zmniejszać liczby podatników i rekrutów. Dbał też o podniesienie kultury 
rolnej na wsi. Naśladując w tym zachodnie Niemcy, wprowadzono w Prusiech uprawę koniczyny, łubinu i innych 
roślin pastewnych. Od 1746 r. wprowadzono w domenach królewskich uprawę ziemniaków, a z czasem przyjęła się ona 
i w dobrach prywatnych, tym bardziej że w początku lat siedemdziesiątych przeżywały Prusy lata nieurodzaju upraw 
zbożowych. Niezbyt dobrze przedstawiała się hodowla bydła, co w wysokim stopniu było skutkiem zarazy, która 
nawiedzała wówczas Niemcy. Stosunkowo lepiej wyglądała hodowla owiec.
Po zakończeniu wojny król zabrał się też do uporządkowania finansów państwowych. Ostatnia wojna kosztowała kraj 
około 100 mln talarów. Wydatki te opędzono częściowo subsydiami angielskimi w wysokości 16 mln, częściowo 
wyciśnięciem z zajętej Saksoni 50 mln i z Meklemburgii 8 mln. Dość dużo pieniędzy uzyskano z przeprowadzonego na 
wielką skalę fałszowania pieniędzy. Było to konieczne, skoro dochody państwa pruskiego w 1740 r. obliczano na 7 mln, 
a w okresie wojny skutkiem okupacji kraju przez obce wojska dochody podatkowe zmalały niemal do zera. Uważając, że 
"wielkie peruki" — jak nazywał swych ministrów — nie umieją się wyznać w sprawach skarbowych, zdecydował się 
Fryderyk sprowadzić specjalistów z Francji. W 1766 r. przybył do Prus Francuz de la Haye de Launay, który wraz z 
swymi pomocnikami przejął zarząd wszelkich pośrednich podatków, przede wszystkim różnego rodzaju podatków od 
przedmiotów konsumpcyjnych. Powiększono znacznie podatki od wódki, wina, potem mięsa, z wyjątkiem mięsa 
wieprzowego, uważanego za pożywienie biednych. Podatki te przyniosły poważne dochody państwu, jednak w kraju 
ludność odczuwała je dotkliwie. Fakt, że w aparacie podatkowym zatrudniano stu kilkudziesięciu Francuzów (ludność 
oceniała ten udział znacznie wyżej), przyczynił się do tego, że ten uciążliwy system podatkowy stał się znienawidzony 
przez ogół ludności widzącej w nim dzieło obcokrajowców. Rezultaty tych i innych posunięć finansowych Fryderyka II 
dały się poważnie odczuć w najbliższym czasie. W 1786 r. rachowano, że dochody Prus z podatków wynosiły 23 mln 
talarów.
Gdy chodzi o reformy w duchu oświecenia, to jeszcze na początku swych rządów podjął Fryderyk II prace nad 
ulepszeniem systemu sądownictwa w państwie. Pomocnikiem jego w tej dziedzinie był Samuel
381



Cocceji, którego Fryderyk mianował ministrem sprawiedliwości. Cocceji przeprowadził gruntowną reformę systemu 
sądowego, upraszczając wydatnie postępowanie prawne w sądach, wydając w 1748 r. tzw. Codex Fridericianus 
Marchicus. Równocześnie zniesiono istniejący dotąd system opłacania sędziów przez strony. Sędziowie mieli obecnie 
posiadać odpowiednie wykształcenie, stawali się urzędnikami państwowymi otrzymującymi stałe pensje i dochodzili 
do swych stanowisk poprzez egzamin. Wielu nieodpowiednich sędziów usunięto z sądownictwa. Równocześnie 
podjęto prace nad stworzeniem nowego prawa krajowego, nad czym pracowało wielu prawników, jak minister J. H. 
Cramer oraz jego współpracownik Karl Gottłieb Svarez. Nowy kodeks (Allgemeines Preussisches Landrecht), którego 
wydania (1794) Fryderyk II już się nie doczekał, dotyczył nie tylko praw i obowiązków obywateli, ale formułował 
główne zasady organizacji państwa, przy czym ustalił wyraźnie podstawy absolutnej władzy monarchy.
Autorzy Landrechtu wychodzili z założeń zarówno prawa naturalnego, jak i myśli oświeceniowej, jednak wszędzie tam, 
gdzie usiłowali wziąć w obronę wolności "naturalne" obywatela, przeważnie napotykali opór władców. Ch. A. 
Tocqueville nazwał to prawo zarówno ustawą określającą ustrój państwa, jak i kodeksem karnym i cywilnym 
obywatela. Landrecht, mimo że powstał w jakimś stopniu pod wpływem myśli oświecenia, to jednak zachowywał 
pewne elementy feudalizmu i był nieprzejrzysty.
W końcowym okresie swych rządów interesował się Fryderyk II również poważnie sprawami oświaty i popierał jej 
upowszechnienie. Godząc się na szerzenie oświaty uważał jednak, że gdy chodzi o chłopów, to wystarczy ich nauczyć 
czytać i pisać oraz wpoić im główne zasady etyki, które ujmował w krótkim zdaniu: "czyńcie to, co byście chcieli, aby 
wam uczyniono". Otwarto wprawdzie sporo szkół po wsiach, lecz na przeszkodzie rzetelnemu podniesieniu oświaty 
stał brak nauczycieli. Niemniej jednak poddano szkolnictwo nadzorowi państwa, przy czym funkcję organizatora 
szkolnictwa powierzono utalentowanemu człowiekowi oświecenia Karlowi Abrahamowi von Zedlitz.
Fryderyk II w zasadzie pozostał do końca życia zwolennikiem tolerancji tak w dziedzinie religijnej, jak i poglądów 
politycznych. W praktyce jednak można było w jego państwie mówić jedynie o względnej tolerancji religijnej. Inaczej 
miała się rzecz, gdy chodziło o swobodę wypowiadania poglądów politycznych, zwłaszcza w prasie. Wprawdzie sam 
król głosił, że gazety, jeśli mają być interesujące, nie mogą być krępowane, jednak w rzeczywistości poddał je surowej 
cenzurze. Toteż Lessing pisał do ojca z Berlina, że gazety pruskie są "tak jałowe i suche, że człowiek ciekawy znajduje 
w nich mało przyjemności".
Gdy chodzi o kulturę, to sam Fryderyk II pozostawał do końca pod czarem kultury i literatury francuskiego oświecenia, 
widząc w utworach ówczesnych pisarzy francuskich zmartwychwstałe zasady wieczystego
382



piękna z czasów Greków i Rzymian. Atoli wielkość literatury francuskiej kończyła się u niego na Wolterze, Russa 
uważał "za cynicznego opętańca". Nie istniała też dla króla ówczesna literatura niemiecka z takimi twórcami, jak 
Klopstock, Lessing czy Wieland lub Goethe. Dramat tego ostatniego Gótz von Berlichingen był dla niego "obrzydli-
wym naśladownictwem ... dziwacznych błędów Szekspira".
Zbliżając się do kresu swych rządów, zostawiał Fryderyk II państwo silne, aczkolwiek osamotnione w Europie. Miał 
oddać tron swemu bratankowi, Fryderykowi Wilhelmowi II, co do którego nie miał wątpliwości, że nie dorasta do 
czekających go zadań. Toteż w jednym ze swych testamentów konstatował chłodno, że pod berłem takiego następcy 
być może "za lat 30 nie będzie więcej mowy o imieniu Prus i domu brandenburskiego". Nie zdawał sobie na pewno 
sprawy z tego, że "wszczepiając trwogę i drżenie w serca wszystkich swych poddanych, produkował mnóstwo 
automatów, a nie ludzi o silnym charakterze i pewnych siebie".
W okresie powojennym również w drugim wielkim państwie niemieckim, Austrii, finalizowano rozpoczęte dzieło 
wzmocnienia aparatu państwowego. W celu nadania dziełu jednolitego kierunku stworzono w 1760 r. dla terytoriów 
niemieckich specjalną Radę Stanu (Staatsrat), która miała być doradczą i kontrolującą władzą dla całego prawie pań-
stwa. Zadaniem tej władzy miała być opieka nad sprawami prawnymi, policyjnymi oraz przemysłem i handlem. Według 
Kaunitza nowa władza miała pozwolić cesarzowej "ratować państwo, wewnętrzny zarząd wyprowadzić z nieporządku i 
upadku". Naturalnie instytucja ta dopiero stopniowo dawała sobie radę z wielością podlegających jej spraw, 
członkowie jej też powoli zdobywali odpowiednie wykształcenie.
Od pierwszej chwili w posiedzeniach Rady brał również udział Józef II, najpierw jako następca tronu, potem od 1765 r., 
jako cesarz i współregent w krajach dziedzicznych.
Właściwą działalność rozpoczął Józef II dopiero po śmierci swej matki, 29 XI 1780 r. W osobie tego syna Marii Teresy 
zasiadł na tronie jeden z najwyraźniej szych przedstawicieli oświeconego absolutyzmu, bezkompromisowy zwolennik 
zasad tego kierunku. Matka jego poznała wady tego skądinąd wysoko przez nią cenionego syna. Wcześnie dostrzegła, 
że główną wadą jego jest przekonanie, "iż wszyscy inni nie mają racji i przez to nie zasługują na uwagę" i że w 
konsekwencji gotów on traktować z pogardą tych, którzy myślą inaczej niż on. Poznała, że jedną z pasji syna jest 
przewrócić wszystko, co było przed nim, zbudować nowe państwo według swej, naturalnie opartej na czystym rozu-
mie, koncepcji. Stąd też z całym przekonaniem odzywała się do niego:
"Zaklinam cię, znaj miarę".
Działalność Józefa II dotyczyła prawie wyłącznie ziem, które potem weszły w skład państwa austriackiego, i tam przede 
wszystkim pozostawiła trwałe ślady, jednak ponieważ ziemie te stanowiły wówczas część Rzeszy, najważniejsze jego 
reformy zasługują tu chociażby na ogólne omówienie.
383



Chcąc zrozumieć działalność Józefa II trzeba najpierw zdać sobie sprawę z tego, że główną cechą jego charakteru była 
"daleko posunięta trzeźwość i oschłość, oziębłość i poza". W związku z tym był w gruncie rzeczy przedstawicielem 
biurokraty przekonanego, że poprzez dekrety drukowane można wszystko zdziałać i załatwić. Wychodząc z założenia 
zasadniczej równości ludzi, jednakich obowiązków ciążących na wszystkich, gotów był przeprowadzić daleko idące 
reformy, mające na celu polepszenie doli warstw niższych, niemniej nie czynił tego z prawdziwej życzliwości dla ludzi, 
ale dlatego, że takie postępowanie dyktowała mu chłodna rozwaga, rozum i interes państwa, który stawiał najwyżej.
Zwolennik teorii oświeceniowych, przeszedł Józef II do historii jako ten, który przeprowadził kilka ważnych reform. 
Najważniejsza z nich to reforma stosunków włościańskich przez dekrety z lat 1781—1782. Na mocy tych dekretów 
zniesiono osobiste poddaństwo chłopów w krajach austriackich i czeskich oraz zamieniono chłopów w wiekuistych 
dzierżawców uprawianych przez nich gruntów. W parze z tym szło zmniejszenie pańszczyzny oraz otwarcie możliwości 
zamiany renty odrobkowej i naturalnej na rentę pieniężną.
Równie ważną reformą było zadekretowanie w 1781 r. równości wszystkich wobec prawa. Józef II planował również 
wprowadzenie zasady równego opodatkowania wszystkich obywateli. Odpowiednie dekrety ogłoszone pod koniec 
jego życia zostały cofnięte przez następcę. Trwałą pamięć zapewnił sobie Józef II u znacznej części swych poddanych 
poprzez wydanie 20 X 1781 r. edyktu tolerancyjnego. Edykt ten zapewniał wszystkim przedstawicielom niekatolickich 
wyznań oraz Żydom pełnię praw obywatelskich oraz możność odprawiania prywatnie nabożeństw.
Gdy chodzi o religię katolicką, a więc wyznanie większości obywateli państwa austriackiego, to cesarz okazał się 
zwolennikiem systemu, który od niego nazwano potem józefinizmem. System ten, wtłaczający Kościół katolicki w ramy 
oświeconego, opiekuńczego państwa, nie był wynalazkiem cesarza. Józef II jeszcze jako następca tronu zaznajomił się 
z dziełem biskupa sufragana Trewiru J. N. Hontheima, piszącego pod pseudonimem Febronius. Hontheim zaatakował 
władzę papieża uważając, że zwierzchnią władzę w Kościele winien posiadać sobór powszechny, przyznawał on 
również władcom świeckim prawo do bronienia swych poddanych przed zbyt daleko, jego zdaniem, idącymi wyma-
ganiami władz kościelnych. Działalność duchowieństwa chciał on ograniczyć wyłącznie do terenu kościoła, 
pozostawiając księżom jedynie administrowanie sakramentami. Tezy Febroniusa znalazły uznanie u takich prawników 
austriackich, jak Pauł Josef Riegger i Józef Eibel.
Zostawszy władcą Józef II przystąpił — zgodnie z zasadami Febroniusa — do daleko idących reform Kościoła 
katolickiego. Tak więc przeprowadził likwidację pewnych zakonów, które uważał za niepotrzebne, kasował 
poszczególne klasztory, zamieniając budynki klasztorne, a nieraz i kościoły na budowle świeckie, sekularyzował dobra
384



klasztorne, wreszcie zreformował zgodnie z duchem oświecenia studium duchowne w seminariach i uniwersytetach. Na 
tym jednak nie zatrzymała się jego działalność. Józef przystąpił też do reformowania ceremonii kościelnych, zakazał 
urządzania procesji, organizowania pielgrzymek, wreszcie ogłaszania rozporządzeń papieskich bez aprobaty władzy 
świeckiej, roztaczając baczną kontrolę nad kazaniami duchownych. Gdy zaskoczony i zgorszony tymi reformami papież 
przybył do Wiednia i usiłował nakłonić cesarza do rewizji swej polityki, Józef II przyjął go z należytym szacunkiem, ale 
nie uwzględnił jego próśb.
Należy tu wspomnieć, że poczynania Józefa II, zwłaszcza jego przeciwstawienie się władzy papieskiej, znalazły uznanie 
w innych krajach niemieckich, gdzie biskupi usiłowali wywalczyć dla siebie większe prawa i uniezależnić się w 
większym stopniu od Rzymu. Próby te, nie poparte przez innych władców katolickich, skończyły się jednak niepo-
wodzeniem.
Zdając sobie sprawę z tego, że państwo austriackie składa się z wielu
385



narodowości o różnych kulturach, mówiących różnymi językami, dążył Józef II do 
ściślejszego zespolenia poszczególnych krajów w jedną całość. Zespolenie to 
miało się dokonać głównie dzięki sprawnej, wyposażonej w wielką siłę 
biurokracji, kontrolującej przy pomocy policji troskliwie życie obywateli. 
Resztę miała zdziałać szkoła, poddana nadzorowi państwa, ujednolicona, 
narzucająca poddanym kulturę i język niemiecki, który miał być językiem 
urzędowym. "Język niemiecki — zadekretował cesarz — jest powszechnym językiem 
mego państwa", spodziewając się, że ten język okaże się cementem zespalającym 
poszczególne narodowości w jedną zwartą całość.
Jako przedstawiciel oświecenia interesował się Józef II również sprawami 
gospodarczymi. Czynił więc wysiłki w celu podniesienia kultury rolnej, starał 
się wprowadzić uprawę nowych roślin, jak kukurydza i ziemniaki, popierał 
wreszcie uczonych zajmujących się teorią agronomii. Wyrazem jego stosunku do 
tej dziedziny wiedzy było np. przyznanie J. Ch. Schubartowi w uznaniu jego zasług w tej 
dziedzinie szlachectwa z dodatkiem "vom Kleefelde". Podobnie opiekował się też i 
handlem, który wówczas zyskał tereny zbytu w krajach bałkańskich. Rozwój 
gospodarki w krajach austriackich wyraził się w powiększeniu liczby ich 
mieszkańców z 18 875 tyś. w 1771 r. do 21 028 tyś. w 1790 r.
Oceniając sumarycznie reformy Józefa II trzeba stwierdzić, że poza niektórymi, 
jak np. edykt o tolerancji, czy też o zniesieniu poddaństwa, inne, 
przeprowadzane pospiesznie, bez uwzględnienia istniejącej w poszczególnych 
krajach sytuacji, wywoływały niezadowolenie i niechęć do władcy. Również i w 
dziedzinie polityki zagranicznej nie było dane cesarzowi osiągnąć jakichś 
sukcesów. Toteż niedługo przed śmiercią sam Józef II pisał do Cobenzia: "nigdy nie 
znajdowała się monarchia w trudniejszej i niebezpieczniej szej sytuacji". 
Przedwczesna śmierć dnia 20 II 1790 r. być może ocaliła go i jego państwo od 
poważniejszych trudności. Współcześni określali go jako "Der Bauern Gott, der Stadte 
Noth, des Adels Spott" (bożyszcze chłopów, miast utrapienie, przedmiot szyderstw 
szlachty).
Omawiając okres absolutyzmu oświeconego zwraca się przeważnie uwagę na Austrię 
i Prusy, zapominając, że tworzyły one jedynie część Rzeszy, że poza tym 
istniało wiele innych, mniejszych czy większych państw niemieckich. W tych 
państwach w większości wypadków przyjmowało się też teorie światłego 
absolutyzmu i poszczególni władcy usiłowali naśladować panujących w Wiedniu i 
Poczdamie. Mimo to nie brakowało jednak władców rozrzutników, egoistów, złośliwych, 
którzy budzili na ogół krytykę oświeconych kół ludności.
W tym okresie mianowicie rozprzestrzenił się zwyczaj sprzedawania swych 
poddanych jako najemników do wojska angielskiego, przy czym żołnierzy tych 
używano przeciw powstańcom amerykańskim. Na pierwsze miejsce jako handlarz 
ludzkim towarem wybił się landgraf Hessen-Kassel Fryderyk II, który w ciągu dwu lat 
sprzedał Anglii 12 tyś. żołnierzy. Równocześnie prowadził on niemoralny styl 
życia i zaniedbywał swe obowiązki władcy. Podobnie handlował swymi poddanymi 
władca
386



Wirtembergii ks. Karol Eugeniusz (1737—1797), który zresztą wyrzucał bez sensu 
pieniądze na budowy pałaców, metresy i polowania. Gdy stany przeciw temu 
protestowały, książę osadził ich przywódców w więzieniu, dopóki jego ostatnia metresa, 
później jego druga żona, Franciszka von Hohenheim, nie skłoniła go do zmiany 
trybu życia, wypuszczenia więźniów politycznych oraz porozumienia się ze 
stanami. Inna rzecz, że do końca życia pozostał Karol Eugeniusz samowolnym i 
trudnym do współżycia władcą. Sprzedawał swych poddanych również Karol 
Aleksander, krewniak Fryderyka II, władca w księstwie Hohenzollern-Ansbach. I ten 
potrzebował pieniędzy na metresy. Początkowo jedną z nich była aktorka 
francuska, potem niejaka lady Craven, która ostatecznie skłoniła swego 
kochanka do sprzedaży księstwa Prusom i wyemigrowania do Anglii.
Z większych państw zasługuje na uwagę Hanower, połączony od początku niemal 
stulecia z Anglią. Z czasem królowie angielscy przestali się zajmować swym 
niemieckim księstwem i rządy tam przeszły w ręce oligarchii szlacheckiej, 
która w gruncie rzeczy nie zajmowała się też zbytnio państwem, aczkolwiek w 
porównaniu z innymi krajami rządy były tu stosunkowo liberalne. W 1737 r. 
założono uniwersytet w Getyndze (Góttingen). Jego założycielem był Gerlach Adolf von 
Munchhausen, który też przyczynił się do tego, że uniwersytet, na którym 
uprawiano naukę prawa, stał się z czasem jedną z najbardziej postępowych i 
kwitnących uczelni niemieckich.
Również w Meklemburgii, a właściwie w dwu księstwach Mecklenburg-Schwerin i 
Mecklenburg-StrehIitz, rządy sprawowała szlachta, przy czym książę był prawie 
podobnie bezsilny jak w Polsce. Junkrzy tej prowincji prowadzili egoistyczną 
politykę w swych dobrach rugując chłopów, by rozwijać popłatną hodowlę krów. 
Mimo płynących stąd zysków poziom życia junkrów meklemburskich był raczej niski, a 
ich mieszkania, zdaniem barona Steina, przypominały jaskinie dzikich zwierząt.
Saksonia nadal była krajem gospodarczo mocnym, z silnie rozwiniętym handlem, 
czemu sprzyjały odbywające się wielkie targi lipskie. Równocześnie Lipsk był 
poważnym centrum kulturalnym. Drezno zaś jedną z najpiękniejszych stolic 
Rzeszy. Pod panowaniem elektora Fryderyka Augusta II, równoczesnego króla 
Polski, i za rządów ministra Henryka Briihia przeżyła Saksonia okres politycznego 
upadku, usunięta na drugi plan przez potężne Prusy.
Za rządów następcy, Fryderyka Augusta III (1763—1827), który zrezygnował z 
wielkich aspiracji politycznych, uznając prymat Prus, zajęto się bardziej 
wewnętrznymi sprawami. Wprowadzono sumienną i skrzętną administrację, 
poświęcano więcej uwagi górnictwu i handlowi. Saksonia przeżywała wówczas w 
porównaniu z resztą Niemiec okres swej znacznej zamożności i dobrobytu.
Drugie z większych państw, Bawaria, przeżywała okres upadku. Kraj rolniczy z 
najwyższym trudem znosił rozrzutną gospodarkę swych władców, Maksymiliana 
Józefa III (1745—1777) oraz Karola Teodora
387



(1777—1799). W 1760 r. 1/4 dochodów państwowych była obracana na opłacanie 
procentów długów państwowych, 1/5 szła na wydatki dworu. Katolicki ten kraj 
zachował też w całej pełni dawną, barokową, przetykaną zabobonami religijność 
minionego okresu, stając się w czasach oświecenia przedmiotem krytyki 
sąsiednich, nawet katolickich państw. Jasnym punktem był jedynie rozkwit 
teatru, zwłaszcza założonego w 1779 r. Teatru Dworskiego, na którego scenie 
wystawiono w 1782 r. po raz pierwszy Zbójców Schillera. Karol Teodor utrzymywał 
też doskonałą dworską operę.
W licznym gronie pozostałych książąt niemieckich niektórzy wybijali się na 
plan pierwszy. Szeroką sławą dobrego dowódcy cieszył się ks. Ferdynand brunszwicki, 
oświeconym i rozsądnym władcą był Karol Fryderyk, margrabia badeński. Ten ostatni 
uchodzi za tego, który pierwszy w Niemczech hołdował teoriom ekonomicznej szkoły fizjokratów. W 
jego państwie zniesiono już w 1783 r. poddaństwo osobiste.
Wielkim opiekunem literatury był młody Karol August weimarski, wychowany przez 
Wielanda, który ściągnął do swej stolicy największego poetę niemieckiego 
Goethego. Młody ten książę okazał się przy tym zdolnym zarządcą kraju.
Obok księstw, z których najważniejsze wymieniliśmy wyżej, istniały jeszcze w 
ówczesnej Rzeszy wolne miasta, podlegające jedynie cesarzowi i sejmowi, w 
gruncie rzeczy rządzące się same. Było ich w tym czasie około 50, przy czym 
ich sytuacja, zależna od ich wielkości i zamożności, była różna. Nie brakowało 
wśród nich małych i mało znaczących miast. Znaczna ich część posiadała jeszcze 
mniejsze czy większe terytorium, nad którym rozciągała swą zwierzchność. Na 
czele miast stali burmistrzowie i rady, przeważnie uzupełniające się przez 
kooptację. W XVIII w. obserwujemy w poszczególnych wypadkach zjawisko 
mieszania się cesarzy w stosunki wolnych miast i wysyłanie do nich swych 
komisarzy, którzy rozstrzygali kwestie sporne przez tzw. recesy. Uderzające jest, że nie wszyscy 
mieszkańcy danego miasta korzystali z pełnych praw obywatelskich. Tak np. w 
Augsburgu, liczącym 30 tyś. mieszkańców, zaledwie 6 tyś. miało pełne prawo 
obywatelstwa miejskiego. W niektórych miastach prawo obywatelstwa nie było 
dziedziczne i młody mieszczanin musiał je nabywać.
Mieszczanie tych miast, naturalnie zamożniejsi, reagowali żywo na napływające 
z zachodu nauki oświecenia, toteż z ich kół wychodzili niejednokrotnie ludzie, 
którzy odgrywali poważną rolę w życiu umysłowym Niemiec.

KULTURA I ŻYCIE W NIEMCZECH W EPOCE OŚWIECENIA

Po okresie powierzchownego przyjmowania kultury francuskiej, pewnego upadku 
gospodarczego i kulturalnego Niemiec przyszedł około połowy stulecia czas, 
kiedy na umysł owość niemiecką poczęły oddziaływać wpływy francuskiego 
Oświecenia — literatury, filozofii i sztuki. Symbolem tego kultu umysłowości 
francuskiej może być stosunek 
388



Fryderyka II do Woltera. Jeszcze jako następca tronu pisał on do filozofa 
francuskiego, że jego sceptycyzm nie idzie zbyt daleko, skoro wierzy:
"że jest jeden Bóg i jeden Wolter na świecie". Zostawszy królem, posyłał mu swe 
wiersze do wygładzenia, zapraszał go do Poczdamu i mimo okresowych rozdźwięków 
odnosił się do niego nadal z uznaniem i podziwem. Czarowi umysłowości Woltera 
ulegała również i tak wybitna jednostka, jak Goethe.
Uznanie dla umysłowości francuskiej nie ograniczało się tylko do Woltera. 
Czytywano i innych pisarzy, chwalono ich, zapraszano do Niemiec. Znany matematyk 
francuski Maupertuis został nawet prezydentem Pruskiej Akademii Nauk.
Oświecenie francuskie oddziaływało na różne dziedziny życia niemieckiego. 
Niewątpliwie dało się ono odczuć i w sferze życia religijnego, aczkolwiek jeszcze i 
w drugiej połowie stulecia wpływy pietyzmu były tu silne. Wobec rozbicia 
politycznego Niemiec przyjął się tu stosunkowo łatwo kosmopolityzm typowy dla 
okresu racjonalizmu. Znany pisarz Lessing pisał wręcz: "nie mam pojęcia o 
miłości ojczyzny, wydaje mi się, że to uczucie jest heroiczną słabością, 
której się chętnie wyrzekam". Nawet Goethe pisał: "rzymski patriotyzm? Niech 
nas Bóg od niego chroni, jak od kształtów olbrzyma. Nie znaleźlibyśmy wówczas 
stołka, by na nim móc usiąść, łóżka, by w nim móc spocząć".
Stosunkowo powoli przyjmowały się w Niemczech, gdzie — jak widzieliśmy — 
władcy nie liczyli się zbytnio ze swymi poddanymi, ideały wolnościowe, 
liberalne, racjonalizmu. Ludność, aczkolwiek niewątpliwie nie aprobowała 
postępowania swych władców, to jednak nierychło pomyślała o przeciwstawieniu się 
swym suwerenom. Wszak jeszcze około połowy stulecia proboszcz w Wirtembergii 
skarżył się księciu:
"Waszej Wysokości najwyższe świnie zjadły moje wiernopoddańcze kartofle".
Wiek XVIII to nie tylko wiek przejmowania wzorów francuskich, to również okres 
wspaniałego rozkwitu kultury niemieckiej, rozkwitu takiego, że można mówić, iż 
kultura niemiecka osiągnęła wówczas szczyty, które niełatwo było potem 
przekroczyć. Zaczęło się to już w pierwszej połowie wieku.
W 1730 r. pokazuje się dzieło pt. Próba krytycznej sztuki poetyckiej dla Niemców, napisane przez 
Johanna Christopha Gottscheda (1700—1766), w którym próbuje on sformułować prawa 
literackiej twórczości w duchu Oświecenia. Każe on poetom możliwie wiernie 
naśladować Horacego i Boileau. Rychło jednak młodzi poeci odrzucili jego wska-
zówki.
Przełomową datą w literaturze niemieckiej staje się rok 1748, w którym ukazują 
się pierwsze trzy pieśni Mesjady Friedricha Gottiieba Klopstocka (1724—1803). Dzieło to, 
pisane heksametrem, pełne patosu i siły poetyckiej, opisywało mękę, śmierć i 
wywyższenie Chrystusa. Przepojone uczuciowością, pełne wzniosłości, cieszyło 
się przez jakiś czas wielkim uznaniem.
Z czasem pisarzem cieszącym się wielkim wzięciem stał się 
389



Gotthołd Ephraim Lessing (1729—1781), dramaturg, poeta, myśliciel i teoretyk 
literatury. Początkowe powodzenie zawdzięczał Lessing swym utworom 
dramatycznym, jak Minna von Barnhelm (1767), Emilia Galotti (1772), Natan mądrzeć (1779). Z tych utworów 
Emilia Galotii, aczkolwiek akcja sztuki rozgrywa się we Włoszech, była w gruncie 
rzeczy atakiem na system rządów książąt niemieckich. Natan mędrzec to sztuka 
propagująca idee oświeconego humanitaryzmu, tolerancji religijnej, oceniająca 
poszczególne wyznania pod kątem ich etyki.
Typowy niemiecki pisarz oświeceniowy to również Christoph Martin Wieland (1733—
1813), autor tak charakterystycznej dla Oświecenia powieści wychowawczej 
Agaton. Autor przeprowadza swego bohatera Agatona przez różne kraje, styka go z różnymi 
ludźmi i filozofiami, kreśli też kolejne jego zmiany aż do chwili, kiedy 
bohater decyduje się osiąść w małym, ale wolnym Tarencie, by tu pracować dla 
dobra społeczeństwa.
Wymienieni pisarze to przedstawiciele stanu mieszczańskiego, który stawał się 
powoli, w miarę postępującego ożywienia życia gospodarczego, głównym 
nosicielem idei Oświecenia. Wówczas to obserwujemy w Niemczech powstawanie 
warstwy inteligencji, wyższych urzędników, pisarzy, dziennikarzy, którzy mogą 
już piórem opędzić koszty skromnego utrzymania.
Fakt, że mimo wszystko mieszczaństwo niemieckie nie zdobyło takiej pozycji jak 
w krajach Europy Zachodniej, że było skrępowane przez chwilami dość samowolny 
absolutyzm książątek niemieckich, że wreszcie oddziaływał tu silnie jeszcze 
kierunek pietyzmu, sprawił, iż oświecenie niemieckie nie przybrało zbyt 
radykalnej postaci i głosiło na ogół hasła umiarkowane. "Ogólnie rzecz biorąc 
— pisze dzisiejszy historyk — Oświecenie niemieckie było umiarkowane, 
starające się wyrównać różnice istniejące między starym i nowym".
Niemniej oświecone mieszczaństwo starało się na wszelki sposób szerzyć nowe 
idee, używając do tego celu prasę, pisma naukowe, kalendarze, działając przy 
pomocy organizacji, jak specjalnie wówczas popularna masoneria lub też 
powstała w Niemczech organizacja iluminatów.
Z czasem jednak zaczęły się w kołach mieszczaństwa niemieckiego odzywać głosy 
krytyczne wobec poglądów Oświecenia, wykazujące słabe strony wyłącznego 
hołdowania racjonalizmowi. Sprzyjały temu przemiany dokonujące się wśród 
pisarzy francuskich, gdzie wcześniej jeszcze zaczęła się załamywać wiara we 
wszechmoc rozumu, w możność stworzenia w oparciu o rozum nowego, szczęśliwego 
świata.
Nowy okres zaczął się w kulturze niemieckiej w latach siedemdziesiątych XVIII 
w. Jest to w literaturze znany okres "burzy i naporu" (Sturm- und Drangperiode). Nowy kierunek jest 
równoznaczny z odwróceniem się od wzorów francuskich, wskrzeszeniem dawnych 
wartości kultury niemieckiej, przede wszystkim przypomnieniem skarbów 
kryjących się w kulturze ludowej, głoszeniem wartości uczucia i fantazji.
Okres ten oznaczał szczytowy w dziejach Niemiec rozwój poezji. Pojawiły się 
wówczas w Niemczech postacie, które bez obawy pomyłki
390



można określać mianem geniuszy, jak w pierwszym rzędzie Goethe, oraz powstały 
utwory będące następnie wzorami do naśladowania dla prawie całej Europy, w tym 
i Polski.
Jak zawsze w takich wypadkach, odwrót od haseł oświeceniowych dokonywał się 
powoli. Jeszcze Goethe początkowo uznaje wielkość mistrzów mijającej epoki, 
jeszcze wystawia utwór sceniczny Woltera Mahomet, jednak młodszy od niego o 10 lat 
Fryderyk Schiller przy tej okazji zwrócił się do starszego kolegi pisząc:
Składasz ofiary na strzaskanych ołtarzach. Obrzydliwej muzie, której już nie 
czcimy.
Przy czym określenie Schillera pod adresem Woltera "Aftermuse" jest tak pogardliwe, że wręcz 
na polski nieprzetłumaczalne.
Młodzi poeci z tego okresu ulegają raczej wpływom Rousseau. Nie sposób wymienić 
tu wszystkich pisarzy tego okresu. Nie brak wśród nich poetów, z których najbardziej 
znany w Polsce to Gottfried August Biirger (1747—1794), autor znanej ballady Lenora, filozofów i etnografów, jak 
Johann Gottfried Herder (1744—1803), na pierwsze miejsce jednak wybijają się dwa 
najwybitniejsze już nazwiska — Johann Wolfgang Goethe (1749—1832) i Fryderyk Schiller (1759—
1805).
Goethe jedynie w pierwszej połowie swej twórczości należał do omawianego 
okresu. Wywodził się on z zamożnej rodziny mieszczańskiej, która z kolei 
dopiero w osobie pradziada poety wyszła ze stanu chłopskiego. Odróżniał się od 
innych poetów tym, że właściwie nie zaznał niedostatku.
Początek popularności Goethego sięga 1773 r., kiedy to wydał dramat Gótz von 
Berlichingen. Sięgnięcie do tematyki wojen chłopskich, uczynienie wbrew historii 
Gótza bojownikiem walczącym o jedność narodu i wolność od ucisku tyranów, żywość 
i realizm poszczególnych scen przyniosła powodzenie sztuce, a popularność 
autorowi. Sławę jednak, i to nie tylko w Niemczech, zapewniła dopiero powieść 
osnuta na przeżyciach własnych pt. Cierpienia młodego Wertera (1774). W powieści tej 
przedstawił Goethe miłość młodego człowieka do zaręczonej, potem zaślubionej 
komu innemu dziewczyny, miłość, w związku z którą młodzieniec popełnia 
samobójstwo. Podejmując ten temat odpowiedział niejako Goethe zapotrzebowaniu ówczesnego 
pokolenia preromantycznego, odwracającego się powoli od trzeźwego i suchego racjo-
nalizmu. Dzieło to stanowi rzadki przykład utworu, który znalazł niesłychane 
uznanie u współczesnych, ale który przetrwał pokolenia i może być czytany dziś 
jeszcze z przejęciem. Tajemnica tkwi niewątpliwie w tym, że w dziele tym 
"odzwierciedlił Goethe z bezprzykładną otwartością i głębią własne swe 
przeżycia". Pokazał on człowieka delikatnego, uczuciowego, którego łamie po 
prostu życie, odkrył nieszczęśliwą miłość, temat do dnia dzisiejszego 
eksploatowany przez najwybitniejszych pisarzy. Powieść znalazła rychło uznanie 
poza granicami Niemiec, w Polsce zaś "ogień i łzy Wertera" czujemy niemal na 
każdej stronicy Dziadów części czwartej Mickiewicza.
391



Drugim obok Goethego wielkim poetą niemieckim, którego utwory znalazły 
szerokie uznanie w Europie, był Fryderyk Schiller. Syn lekarza wojskowego ze Szwabii, 
początkowo studiował prawo, potem medycynę w akademii wojskowej. Rychło jednak 
oddał się twórczości poetyckiej i dramatycznej. Utworem, który zapewnił mu 
sławę w kraju i poza jego granicami, są Zbójcy, dzieło wydane własnym kosztem 
w 1781 r., po czym w następnym roku wystawione w Mannheim. Dramat ten, pokazujący 
wykolejenie szlachetnego człowieka, którego obłuda i nieuczciwość otoczenia 
zmusiły do szukania schronienia wśród bandy rozbójników, ostro atakujący 
ówczesne stosunki w Niemczech, wywołał niesłychane wrażenie. W czasie premiery 
według świadectwa współczesnego "teatr upodobnił się do domu szalonych, oczy 
poruszone, zaciśnięte pięści, ochrypłe okrzyki na widowni. Obcy ludzie padali 
sobie w objęcia łkając, kobiety bliskie omdlenia chwiejąc się wychodziły z 
sali".
Wielkim sukcesem stał się też następny dramat Schillera, Intryga i miłość, 
wystawiony w 1783 r., w którym autor nie szczędził ostrych ataków na zepsucie 
panujące na dworach miejscowych despotów, nieuczciwość władców sprzedających 
swych chłopów do wojska angielskiego.
Schillerowi pisany był inny los niż jego wielkiemu przyjacielowi. Trawiony chorobą 
zmarł w 46 roku życia, niemniej jednak zabłysnął jeszcze jako autor wielu 
utworów lirycznych, tłumaczonych i naśladowanych i u nas w Polsce, potem jako 
autor utworów scenicznych, z których najbardziej znane to wielka trylogia 
dramatyczna poświęcona
392



postaci Wallensteina, Don Carlos, Maria Stuart i Wilhelm Tell oraz Dziewica Orleańska.
Wielkie uznanie budziły też jego ballady, jak Pierścień Polikratesa, Nurek, 
Rękawiczka, Poręka, czerpiące często materiał epicki z historii greckiej, 
głoszące pochwałę cnót takich, jak wierność, przyjaźń, roztropność. Jak 
wiadomo, doskonale przyswoił językowi polskiemu Rękawiczkę Adam Mickiewicz.
W omawianym okresie Niemcy mogły się poszczycić osiągnięciami również i w 
innych dziedzinach. W tym czasie mianowicie działał jeden z największych 
myślicieli już nie tylko Niemiec, ale i świata, filozof Immanuel Kant (1724—
1804). Kant urodził się w Królewcu, stolicy dawnych Prus Wschodnich, tu też 
zmarł i został pogrzebany, nie opuściwszy przez całe życie swego miasta 
rodzinnego. Podobno nie zobaczył nawet nigdy otwartego morza, pochłonięty 
całkowicie pracą dydaktyczną jako profesor uniwersytetu królewieckiego i pracą 
naukową. Jego najważniejszymi dziełami są słynna Krytyka czystego rozumu (Kritik 
der reinen Yernunft), wydana w 1781 r., oraz Krytyka praktycznego rozumu (Kritik der praktischen Vernunft), 
wydana w 1788 r. Nie tu miejsce, by omawiać istotę nowej filozofii głoszonej 
przez Kanta, niewątpliwie jednak myśliciel ten dokonał w dziedzinie filozofii 
— jak sam mówił — "przewrotu kopernikańskiego". Szczególnie też w Niemczech 
filozofia jego stała się z czasem popularna, a wielu filozofów, jeśli nie w 
całości, to przynajmniej częściowo przejmowało jego naukę. Surowa etyka 
obowiązku głoszona przez niego była przez wielu traktowana jako podstawa 
narodowej etyki i niewątpliwie nie przeszła bez poważnego wpływu na poglądy 
wielu Niemców.
W jednej jeszcze dziedzinie osiągnęli wówczas Niemcy szczyty, mianowicie w 
muzyce. Działali tu trzej wielcy muzycy: Krzysztof Wilibald
393



Gluck (1714—1787), reformator opery, Józef Haydn (1732—1809), twórca m.in. wielkich oratoriów, jak Stworzenie 
świata. Pory roku, w których występuje — jak pisze historyk kultury Friedell — iście 
russoistyczne poczucie natury opromienione łagodną wesołością "duszy czystej o 
szczerej naiwności", wreszcie Wolfgang. Amadeusz Mozart (1756—1791), o którym 
powiedział Haydn, związany z nim serdeczną przyjaźnią, że gdyby Mozart nie 
napisał nic innego, "jak swe kwartety skrzypcowe i Requiem, stałby się przez 
to samo nieśmiertelnym".
Tak więc Niemcy, rozbite, poćwiartowane na setki małych organizmów 
państwowych, rządzone w wielu wypadkach źle, w dziedzinie kultury osiągnęły u 
kresu ancien regime'u szczyty niebywałe, na które się nie wzniosły już potem 
nigdy.
Rosnące wpływy Oświecenia, rozwój różnych dziedzin kultury nie pozostał 
naturalnie bez wpływu na codzienne życie narodu niemieckiego.
W dziedzinie sztuki jeszcze do połowy stulecia i dalej panuje wszechmocnie styl barokowy. 
Gdy chodzi o sztukę sakralną, powstają wówczas wspaniałe budowle kościelne, 
jak okazały kościół pielgrzymkowy w Vierzehnheiligen, zbudowany przez Johanna 
Balthasara Neumanna, którego budowla zaczęta w 1743 r. przewlekła się aż do 1771 r., 
piękny zbudowany przez włoskiego architekta G. Chiaveriego dworski kościół w 
Dreźnie. Powoli zaczyna do Niemiec z zachodu przenikać styl rokokowy, którego 
najbardziej znanym pomnikiem jest zbudowany przez nadwornego architekta Fryderyka II, 
Georga von Knobelsdorffa (1699—1753), pałacyk Sanssouci w Poczdamie, w którego 
pięknych, również w stylu rokokowym zdobionych wnętrzach Fryderyk II szukał 
wypoczynku po trudach rządzenia.
394



Artyści rokoka dbają szczególnie o wystrój wnętrz, które w przeciwieństwie do 
wnętrz barokowych mają być bardziej kameralne, mniejsze, utrzymane w stylu 
gabinetów czy buduarów, o lekkiej i kapryśnej ornamentacji ścian. Ten styl 
wnętrz przyjmuje się dość powszechnie w Niemczech, przy czym na delikatnych 
meblach zjawiają się importowane ze Wschodu wyroby z laki, lub też coraz 
bardziej popularne wyroby z porcelany, wśród których pierwsze miejsce zajmują 
przedmioty produkowane w Miśni.
Gdy chodzi o styl życia w tych latach, to można powiedzieć, że na drugą połowę 
stulecia przypada czas odkrycia natury. Zaczyna być rzeczą modną organizowanie 
wycieczek w bliskie okolice, by podziwiać wschody słońca, spożyć śniadanie na 
łonie natury. Równocześnie pasja organizowania dalszych podróży obejmuje 
szerokie kręgi zamożniejszego mieszczaństwa. Łączy się to z tym, że dzięki 
lepszym drogom, bezpieczniejszym pojazdom można było wówczas lepiej i 
wygodniej podróżować. Charakterystyczną oznaką nowego stylu życia jest fakt, 
że już w 1793 r. otworzono pierwsze niemieckie kąpielisko nadmorskie w małej 
miejscowości Heiligendamm koło Doberan w okręgu Rostock.
Okres ten to również czasy rozbudzonego zainteresowania czytelnictwem. Czytano 
z pasją ukazujące się w dość dużych ilościach czasopisma naukowe i literackie, 
powieści podróżnicze, pamiętniki, wreszcie dzieła naukowe, zwłaszcza z 
dziedziny nauk przyrodniczych. Zainteresowanie dziełami literackimi wyższej 
klasy rośnie jednak powoli. Gdy
395



w latach 1787—1790 ukazują się dzieła Goethego w ośmiu tomach, zgłasza się 
jedynie 600 prenumeratorów. Już jednak pierwsze wydanie Wallensteina Schillera w 
nakładzie 3500 egzemplarzy rozeszło się w czasie dwu miesięcy. Wspomnieliśmy 
wyżej o wielkim wrażeniu, jakie na współczesnych wywarły Cierpienia młodego Wertera. 
Warto zaznaczyć, że wpływ ten zaznaczył się i w modzie młodych ludzi, którzy 
chodzili ubrani a la Werter w skórzanych spodniach, w żółtej kamizelce i nie-
bieskim fraku odkrywając — ku zgorszeniu starszego pokolenia — szyję i włosy. 
W 1774 r. urządzono w Wetzlar nad grobem pierwowzoru Wertera uroczystości 
pogrzebowe, z mowami chwalącymi samobójstwo z miłości, śpiewami, grobowiec zaś 
skropiono łzami obecnych i obsypano kwiatami.
Wspomnijmy jeszcze o jednej pasji zyskującej wówczas powszechne uznanie, 
mianowicie o piciu kawy. Pito ją w domach, na przyjęciach, w licznych 
powstających za przykładem lipskiego "ogródka kawiarnianego" lokalnych 
kawiarniach.
Powszechną wreszcie popularność zyskuje wówczas teatr. "Oglądanie przedstawień 
teatralnych — pisze historyk niemiecki Holborn — stało się wówczas wielką namiętnością 
społeczeństwa ... Życie na scenie,
396



określone wierszem, maską, wystudiowanym gestem, przeplatane sentencjami i 
wskazówkami moralnymi, zarysowane jakby w konturach, odpowiadało przecież 
życiu tej epoki, która pod wielu względami przypomina dziś sztukę odgrywaną na 
scenie, w teatrze".



CZĘŚĆ TRZECIA
ADAM GALOS
HISTORIA NIEMIEC OD 1789 ROKU



I. ZIEMIE NIEMIECKIE
W OKRESIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ
I NAPOLEOŃSKIM

STOSUNKI
GOSPODARCZO-SPOŁECZNE 
W końcu XVIII w. podział Niemiec nie tylko utrzymywał się w pełni, ale gruntowany 
był półtorawieczną tradycją. Znajdowało to swoje odbicie także w gospodarce. 
Ziemie niemieckie w 1800 r. zamieszkiwało 24,5 mln osób. Z państw europejskich 
więcej ludności miała Rosja, mniej więcej tyle samo bardzo ludna wówczas 
Francja. Choć zaczynała się dopiero eksplozja demograficzna, której rezultaty 
widoczne staną się w pół wieku później, tereny te tylko z trudnością mogły 
wszystkich wyżywić. Niezadługo też, gdy w 1815 r. uspokoją się stosunki 
polityczne, rozpocznie się emigracja, która w następnym okresie wypłaszała z 
Niemiec po 10—20 tyś. osób rocznie.
Pod pewnymi względami Niemcy w tym czasie wyglądały podobnie jak sto lat 
wcześniej. Ludność w ogromnej większości siedziała na wsi. W 1800 r. po wsiach 
i małych miasteczkach liczących do 5 tyś. mieszkańców żyło 90% ogółu ludności, 
z pozostałych 10% prawie połowa w miasteczkach liczących do 20 tyś. obywateli. 
Miasta, poza paroma wyjątkami, częściej malały, niż rosły; tylko 3 (licząc ze 
stolicą Austrii) miały charakter miast wielkich (Wiedeń z 240 tyś., Berlin ze 172 
tyś. i Hamburg ze 130 tyś. mieszkańców), następne można zaliczyć do średnich (Drezno, 
Królewiec i Wrocław po 60—65 tyś. mieszkańców).
Podział na miasto i wieś nie decydował o podziale zawodowym, gdyż na wsi 
pracowało wielu rzemieślników i robotników manufaktur, za to w miastach, i to 
nie tylko małych, sporo chłopów i robotników rolnych.
Niemniej przewaga rolnictwa była dominująca. Pola obsiewano najczęściej 
zbożem, choć stopniowo powiększała się uprawa kartofli, w okresie napoleońskim 
karierę zaczynał burak cukrowy, a wkrótce także koniczyna. Przeważała 
gospodarka prymitywna. Podwaliny naukowego rozwoju rolnictwa, z myślą zresztą 
głównie o wielkich majątkach, położył dopiero Albrecht Thaer, z zawodu lekarz, w swoim 
dziele Podstawy racjonalnego rolnictwa (1809—1812). Przejście od nawozów 
zwierzęcych do sztucznych umożliwią znacznie później badania chemika Justusa von 
Liebiga (Chemia z zastosowaniem do rolnictwa i fizjologii, 1840). Najbardziej 
rozpowszechniona była trójpolówka, choć tu i ówdzie próbowano płodozmianu. W rezultacie
401



na rozległych terenach dobrze było, gdy osiągano czwarte ziarno, na dobrych 
glebach maksymalne osiągnięcia stanowiły zbiory 10—12 q z ha, tzn. 1/4—1/3 tego, co 
potem zbierano w XX w.
Hodowane zwierzęta były małe i słabo wydajne, dawały dwukrotnie mniej mięsa i 
mleka niż w końcu XIX w. Za to liczba ich była duża, także ze względu na 
potrzebny nawóz. Rozwój i uprawy, i hodowli hamowany był niskimi cenami, 
trudności komunikacyjne ograniczały zbyt przeważnie tylko do pobliskich 
terenów, choć rzekami, a następnie morzem wywożono spore ilości płodów 
rolnych, głównie do Anglii. Na przeszkodzie handlu wewnątrz ziem niemieckich 
stały liczne granice, dzielące poszczególne państwa i państewka.
W pozarolniczej produkcji dominowało rzemiosło, uzupełniane systemem nakładczym, 
czyli chałupnictwem i manufakturami. Rzemiosło ciągle ograniczane było 
tradycyjnym systemem cechowym, choć jego przepisy łamano coraz częściej. 
Manufaktury niekiedy tworzyli władcy, częściej prywatni przedsiębiorcy 
(szlachta, mieszczanie, Żydzi), przeważnie z pomocą państwa. Najwięcej 
powstało ich około 1800 r., w okresie żywego rozwoju gospodarczego ziem 
niemieckich, któremu tylko w części szkodziły prowadzone wojny. Liczyły one 
przeważnie po kilkudziesięciu, niekiedy kilkuset pracowników (największa 
manufaktura wełniana w Linzu w Austrii nawet 15 tyś.). Im przedsiębiorstwo było 
większe, tym liczniej zatrudniało chałupników. Manufaktury rozrzucone były po 
różnych częściach Niemiec, jednakże w niektórych rejonach występowały 
częściej, zapowiadając tworzenie późniejszych okręgów przemysłowych (Górny 
Śląsk, Nadrenia, Saksonia). Wyraźnie zarysowały się początki przemysłu 
tekstylnego, czerpiącego wzory z Anglii. W 1784 r. w Ratingen koło Dlisseldorfu powstała 
pierwsza na kontynencie przędzalnia. Rozwój przędzalnictwa, a jeszcze bardziej 
tkactwa, utrudniany był przez konkurencję produktów angielskich. Import 
wyrobów bawełnianych do Saksonii w latach 1800—1805 wzrósł więcej niż 
dwukrotnie. Choć nadal była wielka obfitość lasów, w najbliższym otoczeniu 
niektórych ośrodków zaczynano odczuwać brak drewna do celów przemysłowych. 
Przyczyniło się to do powiększania wydobycia węgla, które tym bardziej 
wzrastało, gdy Niemcy znalazły się pod działaniem napoleońskiej blokady 
kontynentalnej. Największe ośrodki jego wydobycia to tereny nad rzeką Ruhrą, 
Śląsk Dolny (1780 r. — 25 tyś. t, 1806 r. — 133 tyś. t) i Górny (odpowiednio 821 t i 104 tyś. t) oraz Saara. 
Produkcja surówki żelaza była znacznie mniejsza niż w Anglii (w 1800 r. 40 tyś. t 
wobec 190 tyś. t), niemniej o rozwoju świadczyły zmiany techniczne (w 1796 r. po 
raz pierwszy w hucie gliwickiej zastosowano przy wytopie koks). Wobec 
elitarnego kręgu odbiorców towarów stosunkowo znaczną ich część stanowiły 
wyroby luksusowe.
Komunikacja była licha. Wozy z trudnością poruszały się po drogach o miękkiej 
nawierzchni, zależnej od pory roku i pogody. Pierwszą szosę zbudowano w 
Prusach między Berlinem a Poczdamem w latach 1791—1793. W następnym 
dziesięcioleciu sporo uruchomił Napoleon ze względów strategicznych, ale i to 
niewiele poprawiło stan rzeczy.
402



Przewóz towarów nie tylko jednak z tego powodu był niewielki. Na wsi bowiem 
chłop produkował zarówno większość potrzebnej mu żywności, jak i poważną część 
towarów przemysłowych, a więc wyroby z metalu, drewna i ubiory. Poświęcał na 
to zimę i w rezultacie w rolnictwie praca wówczas była mniej sezonowa niż 
później. Nawet w miastach w domu pieczono chleb, wędzono szynki i odlewano 
świece. W Berlinie, i to przy głównych ulicach, każdy "od rzemieślnika do 
ekscelencji trzymał bydło i świnie". Płace na początku XIX w. uiszczane były w 
znacznej części w naturaliach; profesor List w Tybindze w 1817 r. z rocznych zarobków 1289 
florenów tylko 372 dostawał w gotówce, resztę głównie w postaci żywności. 
Czego nie można było wykonać samemu, kupowano na jarmarkach, przeważnie 
bezpośrednio od chłopów i rzemieślników. U kupca nabywano towary kolonialne, 
garnki metalowe czy lepsze ubiory, ale stanowiło to w sumie obrót niewielki.
Znaczna rola gospodarki naturalnej powodowała, że pieniędzy kursowało mało. Na 
skutek rozbicia politycznego w obiegu znajdowały się różne waluty (ich wymiana 
stanowiła jedną z głównych czynności kantorów i banków). Na północy dominowały 
talary (pruskie, saskie i inne, zniknęły natomiast talary Rzeszy), na południu 
guldeny (austriackie, bawarskie), ze względu na pochodzenie określane nieraz 
florenami (w skrócie oznaczano je nadal fl.). W obiegu były jeszcze dukaty 
Rzeszy.
Cechą ówczesnych stosunków gospodarczych była, zgodnie z panującymi zasadami 
merkantylizmu, znaczna rola państwa. Przejawiała się ona w posiadaniu przez 
państwo rozległych domen (majątków rolnych i lasów), kopalni, we własności lub 
udziałach w manufakturach. Dobra państwowe, niedawno oddzielone od majątku 
władcy, przynosiły znaczną część dochodów (w 1806 r. w Prusach 8 mln talarów na 
26—28 mln całego dochodu państwa, a więc ok. 30%, w Wirtembergii nawet 43—47%), choć 
udział ten wyraźnie spadał. Istniał jeszcze dawny ideał księcia, który 
rezygnuje z podatków, a koszty machiny państwowej pokrywa dochodami z 
majątków. Niemniej jednak rosło znaczenie wszelkiego rodzaju opłat (w tym i 
ceł uiszczanych na wielu granicach dzielących ziemie niemieckie) oraz podatków. 
Te ostatnie były bardzo różne;
wśród bezpośrednich dominowały podatki wymierzane od posiadanej ziemi i lasów.
Zakres wydatków państwa nie był szeroki, obejmował inwestycje gospodarcze, 
utrzymanie luksusowych dworów (a było ich w Niemczech niemało), budownictwo, 
opłacanie niezbyt jeszcze licznej grupy urzędników i wojska o różnej sile w 
poszczególnych państwach niemieckich (szczególnie duże pieniądze na to szły, 
oczywiście, w Prusach), mecenasowanie sztuce i nauce, a ponadto niebłahe 
wydatki na powszechne wówczas przekupstwa. Wydatki te gwałtownie rosły w 
czasie wojen. Wówczas pokrywane były z osobnych skarbów wojennych, 
nadzwyczajnych podatków, z bicia bezwartościowej monety, pożyczek i subsydiów 
zagranicznych, odgrywających szczególną rolę w okresie wojen napoleońskich. 
Często jednak wszystkie te środki zawodziły,
403



a wtedy rząd postępował tak jak w 1811 r. rząd austriacki, który wypuściwszy 
znaczne ilości papierowych banknotów zastosował rodzaj bankructwa, wykupując 
je po 1/5 części ich nominalnej wartości.
Odziedziczona po XVIII w. zasada absolutyzmu działalność polityczną 
monopolizowała w rękach księcia i jego doradców, pozostawiając poddanym 
działalność gospodarczą. Słabe tętno życia ekonomicznego i obowiązujący nadal 
system stanowy hamowały dalej idące przeobrażenia społeczne. Wynikiem 
przeważające rolniczego charakteru ziem niemieckich była liczebność chłopów, w 
większości nadal związanych poddaństwem. Przy dużym zróżnicowaniu ziem 
niemieckich ich położenie było też nie wszędzie jednakowe, na ogół lepsze w 
dobrach państwowych niż w prywatnych. Państwo przeważnie nie interweniowało w 
stosunki między panem a jego poddanymi, chyba że chodziło o podatki czy 
rekruta. Byli i tacy książęta — jak pamiętamy — którzy sprzedawali chłopów do 
obcych armii. Gdzieniegdzie (najbardziej na Górnym Śląsku) panowie kierowali 
chłopów do pracy w zakładach przemysłowych. Wobec przewagi systemu 
chałupniczego tylko niewielką rolę odgrywali robotnicy. W niektórych miastach, 
a więc przede wszystkim w wielkich portach z Hamburgiem na czele, a w głębi 
lądu we Frankfurcie nad Menem oraz w pewnej mierze w Lipsku, w którym odbywały 
się najsłynniejsze targi, istniała wielka burżuazja, znacznie bardziej handlowa 
niż przemysłowa. Więcej do powiedzenia miała ona w miastach tworzących odrębne 
jednostki polityczne (a więc m.in. w Hamburgu czy Frankfurcie), bo gdzie indziej 
państwo krępowało ją skutecznie. Nieporównanie liczebniejsze były szerokie kręgi 
mieszczaństwa drobnego, bezradnego politycznie, słabego gospodarczo i ciasnego 
kulturalnie. Ruchliwsza od niego była inteligencja. W Niemczech był aż nadmiar, 
w stosunku do potrzeb, ludzi z wykształceniem akademickim, prawników, 
filologów i innych, którzy często czepiali się dworów książęcych, tworzyli i 
byli konsumentami bujnie rozwijających się dóbr kulturalnych, ale którzy 
najbardziej odczuwali słabość perspektyw rozwoju w wąskich granicach różnych 
państewek.
Absolutyzm odsuwał od polityki także i szlachtę, ale z niej rekrutowali się 
niemal wszyscy doradcy książęcy i wyżsi urzędnicy, przeważająca część biskupów 
i oficerów. Rola i charakter szlachty były zresztą bardzo rozmaite w 
poszczególnych państwach. Bogate ziemiaństwo ze wschodu publicystyka mieszczańska 
określać zaczęła terminem junkrzy, co w średniowieczu oznaczało młodszych synów 
rodzin panujących i szlacheckich. Najbardziej znani junkrzy pruscy zapomnieli 
już, że przeciwstawiali się kiedyś absolutyzmowi Hohenzollernów, czasem (na 
Górnym Śląsku) angażowali się w przemyśle, ale przede wszystkim rządzili swoimi 
majątkami i najbliższą okolicą, mało poza nią sięgając zainteresowaniami. 
Ukochali armię i żyli w przekonaniu, że Prusy to ciągle państwo Fryderyka II, 
któremu nikt nie zdoła dorównać.
Inaczej było w południowych i zachodnich państwach Rzeszy. Im mniejsze było 
księstwo, tym większe szansę oddziaływania arystokracji na władcę, szerszy 
świat. Sporo było też quasi-suwerennych poddanych
404



bezpośrednio samego cesarza, którego władza była w znacznej mierze fikcyjna. 
Jeszcze inną grupę stanowiła arystokracja austriacka, spoglądająca na całą 
północ, na poły według niej barbarzyńską, z wyższością bywalców stolicy 
cesarstwa.

NIEMCY A REWOLUCJA FRANCUSKA I UPADEK POLSKI

Wypadki we Francji w 1789 r. początkowo nie wywołały wielkiego wrażenia w 
Niemczech. Dotyczy to zwłaszcza rządów dwóch potęg niemieckich — Prus i 
Austrii. Na tronie pruskim zasiadał od 1786 r. następca i bratanek Fryderyka 
II, Fryderyk Wilhelm II, którego od stryja różniło znacznie więcej niż 
dodatkowe imię w tytulaturze. Słaby i niesamodzielny, znajdował się przeważnie pod 
wpływem otoczenia, czy to kobiet (Wilhelminy Enke, "pruskiej Pompadour"), czy faworytów. Z nich Sas 
Bischoffwerder zapewnił sobie stanowisko generalnego adiutanta króla, które 
zapewniało mu stale rosnący wpływ na sprawy wojskowe i na politykę 
zagraniczną. Były teolog Wóllner usadowił się w ministerstwie oświaty, z którego 
dominował nad stosunkami wewnętrznymi. Obaj ciągnęli Fryderyka Wilhelma II ku 
różokrzyżowcom, ruchowi religijnemu otaczającemu się tajemniczością.
Początkowo zanosiło się nawet na pewne reformy w państwie (utworzenie 
Naczelnego Kolegium Szkolnego — Oberschul-Kollegium, 1787, i powiększenie liczby 
szkół, odwrót od wpływów francuskich w kulturze), ale rychło przyszła zmiana. 
Edykt o cenzurze (1788) oznaczał zapanowanie reakcji. Wyjątkiem było jedynie 
skodyfikowanie praw w postaci Powszechnego prawa krajowego (Allgemeines Landrecht, 1794), w którym nie 
umieszczono jednak niczego, co mogłoby przypominać postanowienia ustrojowe. Marazm 
cechujący w tych latach stosunki wewnętrzne Prus opierał się na przekonaniu, 
że najlepiej nic nie zmieniać w spuściźnie Fryderyka II.
W Austrii po śmierci Józefa II krótki tylko czas panował jego brat Leopold II 
(1790—1792). Starał się on oprzeć absolutną władzę monarchy na szlachcie z 
jednej, a miastach z drugiej strony, złagodził niektóre z reform poprzednika, 
ustępując zwłaszcza Kościołowi. Syn jego, Franciszek II, odżegnał się od 
wszelkich reformatorskich zapędów i dbał tylko o zachowanie władzy w 
nienaruszonej postaci.
Jak stagnacja cechowała sytuację wewnętrzną w obu największych państwach 
niemieckich, a za ich przykładem przeważnie i w innych, tak tradycyjnymi 
ścieżkami wiodły plany i posunięcia dyplomatyczne. Do tej tradycji w Berlinie 
należało nastawienie antyaustriackie. Z niego wyrósł "wielki plan" ministra 
Hertzberga, jeszcze w 1779 r., w myśl którego w zamian za zdobycze w księstwach 
naddunajskich Austria miałaby oddać Polsce Galicję, a ta Prusom Gdańsk, Toruń, 
pograniczny pas Wielkopolski, a może i Poznań. W końcu lat osiemdziesiątych 
polityka pruska przybrała postać montowania porozumienia z różnymi państwami. 
W latach 1787—1788 Prusy interweniowały w Holandii przeciw profrancuskim 
"patriotom", aby podpisać sojusz z Holandią,
405



a rychło także z Anglią (1788), której interwencją wyświadczały przysługę. Gdy 
Austria od 1787 r. wojowała z Turcją, Prusy sprzymierzyły się z tą ostatnią 
(1790). Wobec zaś sojuszu Wiednia z Petersburgiem przymierze polsko-pruskie (1790) miało, 
choćby kosztem Polski, utrudnić wspólne wystąpienie przeciw Prusom. Agenci 
pruscy popierali antyhabsburskie nastawienie na Węgrzech, w Galicji, a zwłaszcza w 
Belgii. Na wiosnę 1790 r. wydawało się, że potężny spisek pruski zagrozi Au-
strii, tym bardziej że i w Rzeszy Prusy mobilizowały drobniejszych władców 
przeciwko cesarzowi. Z wielkich przygotowań skutek wyniknął jednak niewielki. 
Konwencja w Reichenbach (Rychbach, dziś Dzierżoniów na Śląsku) z 27 VII 1790 r. 
zobowiązywała jedynie Austrię do zakończenia wojny tureckiej bez zdobyczy 
terytorialnych, w zamian za co Prusy oświadczały, iż nie będą więcej popierać 
antyhabsburskich elementów.
Konwencja prusko-austriaćka była zresztą także nietrwała, gdyż nie prowadziła do 
nawiązania skuteczniejszej współpracy. Uzyskanie przez Prusy księstw Ansbach i 
Bayreuth oznaczało pojawienie się ich w Niemczech południowych, co zaniepokoiło 
Austrię. Berlin wracał też uporczywie do projektu zdobyczy w Polsce, 
dorzucając do nich nawet Kraków. (
Uwaga obu potęg niemieckich zwrócona była wyraźnie na wschód i na teren 
Niemiec. Tutaj toczyć się miały dalsze fazy ich rywalizacji, która to 
tłumiona, to wyraźniejsza, ciągle się pojawiała. W takiej sytuacji wypadki we 
Francji traktowane były raczej jako zapowiedź jej osłabienia, co nie było bez 
wartości.
Tymczasem zmiany społeczne we Francji, a zwłaszcza likwidacja obciążeń 
feudalnych, dały się odczuć niektórym drobnym władcom i panom, posiadającym w 
granicach francuskich swoje majątki. Pierwsi biskupi wystąpili ze skargą do 
cesarza, gdy w 1790 r. nastąpiła nacjonalizacja majątków kościelnych. Jakby 
lepiej rozumiejąc niebezpieczeństwo, które z Paryża zagroziło stosunkom 
społecznym w Europie, gościnnie przyjmowano w Koblencji i Moguncji pierwszą 
falę uciekających z Francji arystokratów.
Oznaką zmiany polityki rządów stała się już deklaracja Leopolda II i Fryderyka 
Wilhelma II, ogłoszona w sierpniu 1791 r. na zamku Pillnitz w Saksonii. Nie 
zawierała ona wprawdzie groźby interwencji, a swoimi sformułowaniami nie 
zadowalała emigrantów francuskich, ale oznaczała, że wrogość wobec rewolucji 
zdolna jest postawić w jednym szeregu tak sobie niechętne rządy. Mimo wahań 
stosunki stawały się coraz bardziej naprężone, tym bardziej że do wojny parli we 
Francji skrajni rojaliści i żyrondyści. Na walkę obliczony był już wyraźnie sojusz 
austriacko-pruski z lutego 1792 r., który niewiele wyprzedził wypowiedzenie przez Francję 
wojny "królowi Węgier i Czech" (20 IV 1792 r.). Nikt nie mógł przypuszczać, że 
jest to początek zmagań, które wstrząsną w ciągu 23 lat całą Europą.
Znacznie wcześniej echo wypadków w Paryżu znalazło na ziemiach niemieckich 
odbicie w różnych grupach społecznych. Od zachodu,
406



a więc od Badenii i Palatynatu, przeszła przez Niemcy fala ruchów chłopskich i 
rzemieślniczych, która największe nasilenie znalazła w lecie 1790 r. w 
Saksonii. W parę lat później wpływ wywarło także powstanie kościuszkowskie, 
ale nawet na dalekim od Paryża Śląsku padały słowa: "będzie się w naszej wsi 
tak samo działo jak we Francji".
Zdecydowanie życzliwe przyjęcie znajdowała w tych latach rewolucja francuska 
wśród mieszczaństwa i inteligencji niemieckiej. Peregrynujący nad Sekwanę 
"pielgrzymi wolności" przysyłali entuzjastyczne opisy wypadków. W wielu 
miastach tworzyły się kółka zwolenników rewolucji. Z sympatią wspominali o 
Francji pisarze, jak Goethe; Herder pisał o "wschodzącej jutrzence", Wieland o 
zasługach dla całej ludzkości. Niemal jednolicie profrancuskie nastawienie w tym czasie 
opinii niemieckiej wynikało z kilku powodów. W wypadkach rewolucyjnych widziano przede 
wszystkim walkę z absolutystyczną tyranią, dopuszczenie do głosu liczniejszych 
grup społeczeństwa, obalenie feudalnego systemu stanowego, ale nie wspominano 
o ostrych walkach wewnętrznych i terrorze. Były to również dni, gdy wśród 
wspaniałych uroczystości rodził się nowoczesny naród francuski. Mogło to 
posłużyć za wzór tym, którzy marzyli o podobnym rozwoju także i Niemiec. 
"Francja uwolniła się ... a my?" — pytał poeta Klopstock.
Tak jednoznaczne nastroje w następnych latach ochłodną, a nastawienie wobec 
Francji stanie się przedmiotem różnic w opinii niemieckiej. Do zmiany 
przyczynią się zarówno wypadki we Francji (nie mówiąc o oburzeniu monarchistów 
na "królobójców", poeta Wieland wspominał o "rewolucji bez rozumu"), jak również 
fakt, że w trakcie wojny wojska rewolucyjne dokuczyły ludności na terenach 
walk. Ekspansja Francji i hasła granicy na Renie zwróciły przeciw napastnikom 
wielu patriotów.
Rozpoczęcie działań wojennych przez wojska austriackie i pruskie nie oznaczało 
bynajmniej radykalnego przesunięcia punktu zainteresowań obu państw na zachód. 
Prusy angażowały się w wojnę tylko częściowo, stale zezując na wschód, aby nie 
przegapić szansy powiększenia swoich polskich zdobyczy. Austria miała dość 
kłopotów z Belgią, którą chętnie zamieniłaby na Bawarię. Przynajmniej 
teoretycznie wojnę zaczynano, aby ratować zagrożony tron Ludwika XVI, a z 
Burbonami krzyżowano broń wielokrotnie. Bieg wypadków okazał się jednak 
silniejszy od wszystkich tych zastrzeżeń.
Na czele głównej armii w granice Francji wkraczał książę Karol Wilhelm 
brunszwicki, w gruncie rzeczy wcale nie jakiś skrajny zwolennik absolutyzmu, ale 
przecież zgodził się podpisać groźną odezwę, przygotowaną przez emigrantów, w 
której zapowiadano za wszelką krzywdę wyrządzoną Ludwikowi zburzenie Paryża i 
innych miast francuskich. Odezwa ta była przykładem ślepoty politycznej — 
emigranci zapowiadali, że ludność przyjmować będzie najezdników bez oporu, czy nawet 
z sympatią, gdy tymczasem odezwa ułatwiała radykalizację społeczeństwa, które 
poczuło się zagrożone. Miano ratować monarchię, a przyczyniano się do jej 
obalenia, co nastąpiło 20 IX 1792 r.
407



Ludziom przyzwyczajonym do tradycyjnych wojen XVIII-wiecznych mogło się wydawać, że w krótkim 
czasie zanarchizowana Francja padnie u stóp zwycięzców. Na początku września 
zajęli oni Longwy i Verdun, a droga do Paryża była otwarta. Rychło jednak (20 
września) pod Valmy sprzymierzeni napotkali korpus francuski. Była to bardziej 
potyczka niż bitwa, doszło zaledwie do obustronnego starcia artylerii, a 
przecież towarzyszący oddziałom pruskim Goethe dostrzegł w wypadkach tego dnia 
"początek nowej epoki w historii świata". Ofensywa skończyła się, a książę 
brunszwicki zarządził odwrót.
Na pewno w znacznej mierze przyczyniło się do tego połowiczne tylko 
prowadzenie wojny przez państwa niemieckie. Armia francuska dopiero zaczęła 
zmieniać swój charakter, choć już na miejsce wielu dawnych oficerów 
arystokratycznych na stanowiska dowódcze dostawali się oficerowie mieszczańscy 
— jeszcze niedawno awans nie do pomyślenia. Przecież porażka pierwszej 
ofensywy przeciwko rewolucyjnej Francji była już wyraźną zapowiedzią, że stara 
Europa dawnymi metodami nie będzie w stanie jej pokonać.
Wystarczyło więc stosunkowo drobne niepowodzenie militarne, aby wojska 
sprzymierzone opuściły ziemię francuską, a w ślad za nimi oddziały rewolucyjne 
przekroczyły granice. Na południu zajęte zostały Nicea i Sabaudia, na północy 
armia Dumourieza wdarła się do Belgii i po pobiciu w pierwszej większej bitwie 
pod Jemappes Austriaków (6 XI 1792 r.) zajęła ten kraj. Już wcześniej armia 
Custine'a wkroczyła na teren ziem niemieckich, zajmując Spirę (30 września), 
Wormację (4 października), Moguncję (21 października), a przejściowo nawet 
Frankfurt nad Menem. Zmiana kolei wojny w sposób drastyczny odsłoniła nicość Rzeszy 
Niemieckiej. Austria prowadziła dalej walkę, ale wyłącznie dlatego, że ciągle 
pragnęła przehandlować Belgię na Bawarię. Mniejsi i całkiem mali władcy na 
zagrożonych terenach wyprzedzając jeden drugiego deklarowali swoją neutralność 
(Palatynat Bawarski), odsuwali jak najdalej od Renu swoje wojska (Hessen-Darmstadt) lub uchodzili w 
pośpiechu (abp Moguncji).
Inaczej zachowały się Prusy. W 1791 r. Rosja kończyła pokojem w Jassach wojnę z 
Turcją i zwróciła gniewne oblicze przeciw reformującej się Konstytucją 3 Maja 
Polsce. Wygodniej dla niej byłoby rozprawę z nieposłusznymi Polakami 
przeprowadzić samej, ale żadną miarą nie chciały do tego dopuścić łapczywe na 
polską zdobycz Prusy. Podwójna to była wiarołomność, gdyż zarazem opuszczano 
przeciwrewolucyjnego sojusznika i łamano sojusz prusko-polski z 1790 r., ale dożywający swo-
ich dni Hertzberg mógł wreszcie ujrzeć realizację "wielkiego planu". W drugim 
rozbiorze Polski Prusy zagarnęły Wielkopolskę i Kujawy, a zwłaszcza upragniony 
Gdańsk i Toruń. Raz jeszcze okazywało się, że państwo pruskie kierunek swojej 
ekspansji widzi przede wszystkim na wschodzie, co z natury rzeczy osłabiało 
walkę przeciwko Francji. Książę brunszwicki zapowiadał surowe kary za każdy 
uszczerbek w pozycji Ludwika XVI, w tym samym zaś czasie, gdy wojska pruskie 
wkraczały na ziemie polskie i gdy podpisywano bez udziału Austrii układy
408



rozbiorowe, Ludwik ginął na gilotynie. Nie w kategoriach ideologicznych 
traktowano walkę przeciw Francji, lecz kierowano się względami materialnymi.
Toteż czynnikiem skuteczniej mobilizującym konserwatywną Europę przeciw nowej 
Francji stało się zajęcie przez nią ważnych terytoriów, w pierwszym rzędzie 
Belgii, państwem zaś, które najbardziej faktem tym zostało zaniepokojone, była 
Wielka Brytania. Ona właśnie od tego momentu stanie się zaciętym wrogiem 
Francji i nie spocznie, dopóki ta ostatnia nie zostanie pokonana. Na żądanie 
brytyjskie opuszczenia przez Francuzów zajętych obszarów republika 
odpowiedziała wypowiedzeniem wojny Anglii i Holandii, a premier brytyjski Pitt 
rozpoczął montowanie pierwszej koalicji, do której uzyskał akces także 
Hiszpanii, Sardynii, Neapolu, Portugalii, formalnie również Rosji. W marcu 
1793 r. na wypowiedzenie wojny Francji zdobyła się nawet Rzesza Niemiecka, 
niewielki zresztą w niej biorąc udział.
Nad Francją, jak się wydawało, zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Ofensywa 
armii austriackiej w Belgii i prusko-austriackiej, która zdobyła Moguncję, a 
następnie wdarła się do Palatynatu i Alzacji, stwarzała możliwość ponownego 
marszu na Paryż. Na froncie zdradził Dumouriez, wewnątrz wstrząsnęła Francją 
walka między żyrondystami a jakobinami. Ale rewolucyjna Francja potrafiła 
wykrzesać siły, których nikt się po niej nie spodziewał. W ciągu roku 
"organizator zwycięstwa" Łazarz Carnot powołał armię 800-tysięczną, i to o 
zupełnie innym charakterze niż wszystkie inne armie w tym czasie. W zaciężnych armiach 
żołnierz musiał bardziej obawiać się zwierzchnika niż wroga, do walki szedł 
pod grozą pałki, aby zaś nie zdezerterował, musiał być trzymany w sztywnych i 
mało ruchliwych szykach. Na czele zaś takich oddziałów stali oficerowie, 
których główną legitymacją było szlacheckie pochodzenie, i wodzowie, którzy 
sukcesy odnosili przez powolne manewrowanie i unikanie starć zbrojnych. 
Obywatelska armia francuska, w której spory odsetek stanowili ochotnicy, 
walczyła nie tylko karabinem, ale i nogami, przenosząc się z miejsca na 
miejsce w luźnych oddziałach lub zgoła bezładnymi kupami. Ryzykując dezercje, 
które i w tej armii występowały, można było żołnierza wypuścić z ręki, a szedł 
on do walki nie wymierzonym krokiem w zwartych szeregach, lecz tyralierą, 
znacznie mniej wrażliwą na ogień przeciwnika. Walki tej nie unikał i nie 
unikali jej dowódcy pochodzenia mieszczańskiego, czy nawet gminnego, których 
cała generacja właśnie w najbliższych kampaniach zaczynała swoją wielką 
karierę. Ofensywność prowadzenia wojny i elastyczność taktyki stały się 
atutami, które już w najbliższym czasie zmienią sytuację na frontach, a które 
później w całej pełni wyzyska Napoleon, gdy odziedziczy wraz z władzą i armię 
rewolucyjną.
Od jesieni 1794 r. nastąpił więc ostateczny zwrot w wojnie. Na południu wojska 
pruskie i austriackie zostały wyparte za Ren, na północy Francuzi znów 
znaleźli się w Belgii, a w zimie 1794—1795 r. nawet w Holandii. W październiku 
1794 r. zajęli Bonn, Kolonię i Koblencję.
Powodzenie oręża francuskiego spowodowało ponowne wycofywanie
409



się Prus z wojny. Nie brakowało głosów wyrażających tęsknotę za pokojem (Herder, 
Fichte, Kant Zum ewigen Frieden — Ku wiecznemu pokojowi, 1795), ale główną przyczyną 
tej decyzji była znowu sytuacja w Polsce. Powstanie kościuszkowskie zwróciło 
się i przeciw Prusom, i, co ważniejsze, można było liczyć, że po jego 
stłumieniu zasięg zdobyczy na wschodzie jeszcze się powiększy. Udział wojsk 
pruskich w walce przeciw powstaniu nie przyniósł im chwały. W maju 1794 r. 
niezdarnie i bezskutecznie armia Fayrata próbowała zdobyć Kraków. Uczestnictwo 
głównych sił pod wodzą króla w bitwie pod Szczekocinami (6 czerwca) zadecydowało 
o pobiciu Kościuszki, wojska prusko-rosyjskie bowiem posiadały druzgocącą przewagę. 
Od lipca do początków września wlokło się oblężenie Warszawy, niesławnie 
zakończone na wieść o powstaniu w Wielkopolsce. W końcowym, tragicznym dla 
Polaków etapie walk Prusy udziału nie wzięły, za to tym gorliwiej zgłosiły się 
do udziału w podziale łupów.
Już wcześniej o powiększeniu zaborów w Polsce pomyślała Austria, choć w 
odróżnieniu od Prus nadal uwikłana była w działania wojenne przeciw Francji. 
Wojska austriackie wkroczyły na Lubelszczyznę. Apetyty pruskie spowodowały 
nawet zbliżenie się Austrii i Rosji, sygnalizowane układem o rozgraniczeniu 
zdobyczy w Polsce i przymierzu przeciw Prusom (3 I 1795 r.). Skłoniło to Berlin 
do tym dalej idącego wycofania się z wojny na zachodzie dla skupienia sił do 
rywalizacji o ziemie polskie. Nie wykluczona była nawet walka zbrojna, ale 
ostatecznie Prusy ugięły się i 24 października podpisano porozumienie.
Choć w takich warunkach nie udało się Prusom uzyskać Krakowa, zdobycze ich i 
tak były ogromne. Zajmowały tereny po Pilicę, Wisłę, Bug, następnie na północy 
po Grodno i dalej wzdłuż Niemna do granicy Prus Wschodnich. Kraków przypadł w 
udziale Austrii, której nowe zdobycze mieściły się w trójkącie między granicą 
zajętej w pierwszym rozbiorze Galicji, Pilicą, Wisłą i Bugiem. W obrębie obu 
państw niemieckich znalazły się więc rdzennie polskie ziemie, w tym większość 
ich z Warszawą zagarniały Prusy.
Państwo Habsburgów z dawna obejmowało obszary o różnorodnym składzie 
narodowym, a także — co ówcześnie uznawane było za ważniejsze — nie mieszczące się 
w granicach Rzeszy. Udział w rozbiorach Polski, a szczególnie w drugim i 
trzecim, czynił z Prus państwo w znacznym odsetku zamieszkiwane przez ludność 
polską, odwracające się tyłem do Niemiec. Już ówcześnie pojawiały się głosy 
polityków pruskich, że przesunięcie granic państwa na wschód i powiększenie go 
o miliony polskich poddanych, których wrogość wobec państwa nie ulegała 
wątpliwości, jest sukcesem problematycznym.
W trakcie rozgrywek o polski łup Prusy pertraktowały tymczasem z Francją. Po 
przewrocie termidoriańskim w lipcu 1794 r. i wobec dojścia wojsk 
republikańskich do granic na Pirenejach, Alpach i Renie we Francji przeważyła 
także tendencja do szukania dróg do zakończenia wojny. Chętnie widziano by 
Prusy w roli pośrednika między Francją a Austrią i Rzeszą. Gdy okazało się to 
niemożliwe, 15 IV 1795 r. podpisano
410



układ pokojowy prusko-francuski w Bazylei, uzupełniony w Berlinie 5 VIII 1796 r. 
Najważniejszym jego postanowieniem była zgoda Prus na obsadzenie przez wojska 
republikańskie posiadłości pruskich na lewym brzegu Renu, nawet jeśli 
ostateczną decyzję w sprawie losu tych ziem pozostawiono otwartą do czasu 
zawarcia pokoju między Francją a Rzeszą. Zapowiedź uzyskania przez Prusy 
odszkodowania na terenach na wschód od Renu i neutralizacji Niemiec północnych, 
zagwarantowanej przez Prusy (te postanowienia znalazły się w tajnej części 
traktatu), oznaczała próbę ugruntowania wpływów pruskich na części ziem 
niemieckich, skierowaną w znacznej mierze przeciw Austrii. Rezygnowanie zaś z 
terenów niemieckich na zachodzie, gdy jednocześnie Prusy zagarniały rozległe 
tereny polskie na wschodzie, było tak drastyczne, że znalazło zdecydowanie 
ujemny oddźwięk w ówczesnej opinii niemieckiej.
Tymczasem wojna przeciw Francji w latach 1792—1795 wywarła wpływ na te części Niemiec, 
które znalazły się w zasięgu działania armii francuskich. W wielu wypadkach 
wkraczające oddziały republikańskie witano entuzjastycznie, sadzono "drzewka 
wolności" i spodziewano się wprowadzenia zmian, przypominających przeobrażenia 
we Francji od 1789 r. Najdalej sprawy zaszły w Moguncji, gdzie w październiku 
1792 r. na wzór klubu jakobinów powstało Towarzystwo Przyjaciół Wolności i 
Równości. Najwybitniejszymi jego członkami byli profesor filozofii i historii 
Andreas Hofmann oraz przyrodnik, pisarz i podróżnik (uczestnik wyprawy Cooka) Georg 
Forster. W marcu 1793 r. otwarty został pochodzący z wyborów Nadreńsko-Niemiecki 
Konwent Narodowy, złożony w znacznej liczbie z chłopów, który ogłosił 
powstanie Republiki Mogunckiej. Kilkumiesięczna zaledwie jej egzystencja zakoń-
czona została ponownym zdobyciem Moguncji przez wojska pruskie w lipcu 1793 r. 
Przedtem jeszcze Nadreński Konwent ogłosił związek Moguncji z Francją.
Losy Republiki Mogunckiej były charakterystyczne. W czasie krótkotrwałych rządów 
francuskich na ziemiach niemieckich podjęte zostały reformy mające na celu 
likwidację feudalizmu, ale stosunki w Niemczech zapewniały dotychczasowym rządom 
dostateczną siłę, aby demokraci zdani byli tylko na pomoc zewnętrzną.

MIĘDZY BAZYLEĄ A JENĄ

W tym samym czasie, gdy Prusy podpisywały pokój w Bazylei, antyfrancuską 
koalicję opuszczały Toskania, Holandia (już jako Republika Batawska) i 
Hiszpania. W szeregach koalicji zostały więc Austria, Rzesza, której udział w 
wojnie był stale niewielki, i Anglia, służąca jako podpora finansowa 
walczących. Warunki pokoju prusko-francuskiego spowodowały przesunięcie punktu 
ciężkości zmagań bardziej ku południowi. Gdy zaś w 1796 r. na froncie włoskim 
pojawił się Napoleon Bonaparte, tam właśnie zapadały najważniejsze 
rozstrzygnięcia, a niemiecki teatr wojenny zszedł na drugi plan. Na skutek 
zwycięstw
411



we Włoszech Napoleon wymusił na Austrii podpisanie najpierw pokoju preliminaryjnego 
w Leoben, a potem ostatecznego w Campoformio (październik 1797 r.). Za Wenecję Wiedeń 
rezygnował z Belgii i Lombardii. Co ważniejsze, tajne klauzule przewidywały 
rezygnację Austrii z lewego brzegu Renu, przy czym i ona, i poszkodowani w ten 
sposób niemieccy książęta mieli otrzymać rekompensatę na innych terenach 
niemieckich. Pomijano przy tym Prusy, ale Campoformio, podobnie jak Bazylea, 
oznaczało, że główne potęgi niemieckie przyczyniały się do rozbijania Rzeszy 
Niemieckiej.
Pokój między Rzeszą a Republiką Francuską miał być podpisany na kongresie w 
małej mieścinie badeńskiej Rastatt, otwartym w listopadzie 1797 r. Reprezentowane 
tam były także Prusy i Austria, a żądania francuskie obejmowały dwa punkty: 
odstąpienia teraz kolejno przez Rzeszę lewego brzegu Renu oraz odszkodowania 
tamtejszych władców przez sekularyzację posiadłości książąt Kościoła w 
pozostałej części Rzeszy. Smutny był obraz Rzeszy w Rastatt, stanowiący 
wyraźny wstęp do epoki napoleońskiej, gdy Francja decydowała o sprawach nie-
mieckich. Prusy i Austria związane były zawartymi już poprzednio układami, a 
książęta jeden przez drugiego zabiegali o fawory reprezentantów francuskich. 
Przyjęto z niewielkimi oporami ultymatywne żądania Paryża, choć do ostatecznego 
podpisania układu nie doszło.
Anglia, osamotniona w walce z Francją po pokoju w Campoformio, wyzyskała ekspansywność 
Napoleona do tworzenia nowej, drugiej koalicji. Wyprawa egipska skłoniła w 1798 r. do 
wystąpienia Turcję i Rosję. Rozszerzenie wpływów francuskich we Włoszech i 
Szwajcarii, a także zapowiedzi likwidacji w Niemczech posiadłości duchownych, 
na których opierała się pozycja cesarza w Rzeszy, i brak odpowiednich 
kompensat w Bawarii — wszystko to poruszyło Austrię, w której ku wojnie z 
Francją parł Thugutt. Stosunki austriacko-francuskie stawały się coraz bardziej napięte, a 
na wiosnę 1799 r. doszło do wojny, gdy huzarzy austriaccy zamordowali dwóch 
delegatów francuskich w Rastatt.
W wojnie 1799 r. Austriakom udało się wyprzeć wojska francuskie za Ren, ale 
znacznie ważniejsze działania wojenne miały miejsce we Włoszech i Szwajcarii, 
gdzie brały w nich udział wojska rosyjskie pod wodzą Suworowa. Jak w wojnie z 
pierwszą koalicją pomagały Francuzom sprzeczności między Austrią i Prusami, 
tak teraz podobną rolę odegrały różnice austriacko-rosyjskie. Choć początkowo wojska 
koalicji osiągnęły znaczne sukcesy, wypierając Francuzów z Włoch i Szwajcarii, 
po odejściu Rosjan karta się odwróciła. Zwłaszcza zaś gdy z Egiptu przyjechał 
Napoleon i zamachem 18 brumaire'a (9 XI 1799 r.) ujął w swe ręce rządy w 
Paryżu, przewaga armii francuskich nie podlegała już wątpliwości. Bonaparte, 
podobnie jak w 1796 r., rozstrzygnięcia szukał we Włoszech. Znalazł je w bitwie 
pod Marengo (14 VI 1800 r.). Jednocześnie gen. Moreau pobił północną armię austriacką 
pod Hohenlinden w Bawarii (3 XII 1800 r.). Pod wpływem klęsk Austria musiała podpisać pokój 
w Luneville w Lotaryngii (9 II 1801 r.), który zawierał 
412



powtórzenie warunków z Campoformio, a więc w odniesieniu do Niemiec przewidywał granicę 
Francji na Renie i odszkodowanie wywłaszczonych książąt Rzeszy posiadłościami 
kościelnymi. Gwarantem tego zostawała jednak Francja, co dawało jej duże 
możliwości interweniowania w sprawach niemieckich.
Najbliższe lata zdawały się świadczyć o trwałości układu stosunków utworzonych 
po klęsce drugiej koalicji. Napoleon czaił się jeszcze na Anglię, myślał o 
gospodarczym oddzieleniu jej od Europy (wtedy Prusy obsadziły w kwietniu 1801 
r. Hanower i Bremę), ale powodzenia floty brytyjskiej i zamordowanie cara 
Pawła, planującego wystąpienie przeciw Anglii, poprawiło położenie tej 
ostatniej. Rezultatem stał się francusko-brytyjski traktat pokojowy, podpisany w Amiens w marcu 
1802 r.
W takiej sytuacji doszło w Rzeszy Niemieckiej do zmian największych od czasu 
zakończenia wojny trzydziestoletniej. Sejm w Ratyzbonie reorganizację powierzył "deputacji" 
złożonej z czterech elektorów: Moguncji, Czech, Saksonii i Brandenburgii, i 
czterech innych książąt. Ich zalecenia (Reichsdeputationshauptschluss) przyjęte 
zostały 24 III 1803 r.
Uchwały z 1803 r. dotyczyły głównie Niemiec zachodnich, ale właśnie na tym 
terenie rozdrobnienie posunięte było najdalej, stąd likwidacja 112 "stanów 
Rzeszy" ważna była dla sytuacji w całych Niemczech. Odtąd poza Turyngią 
nigdzie nie będzie takiej jak dotąd pstrokacizny drobnych państewek. Może 
ważniejsze było, że znikały pewne kategorie "stanów". Dotyczyło to księstw 
duchownych, z wyjątkiem księstwa Moguncji, a to ze względu na arcybiskupa von 
Dalberga, zręcznego polityka, który odtąd miał służyć Napoleonowi, i posiadłości 
Zakonu Niemieckiego, zapewniających schronienie licznej szlachcie pozbawionej 
posiadłości. Obok wielu drobnych quasi-państewek świeckich z 50 zostawało 
zaledwie 6 wolnych miast (Brema, Lubeka, Hamburg, Frankfurt, Norymberga i 
Augsburg). Zyskiwały wiele państwa średnie. Bawaria otrzymała tereny sześciu 
biskupstw, wiele miast i opactw we Frankonii i Szwabii, Wirtembergia miasta i 
opactwa głównie w Górnej Szwabii, Badenia biskupstwo Konstancji i prawobrzeżne 
tereny trzech innych biskupstw oraz Palatynatu. Mimo poważnego wzrostu teryto-
rialnego nie były to państwa, które by mogły przeciwstawiać się ekspansji 
francuskiej, a według przewidywań Napoleona miały stanowić przeciwwagę dla 
wpływów habsburskich. Austria bowiem, a także władcy habsburscy, za usunięcie 
się z Włoch (z Toskanii i Modeny) dostawali niewiele. Znacznie bogaciej wyposażone zostały 
Prusy, co znowu było antyaustriackim pociągnięciem, zaczynało się opłacać 
wczesne podpisanie pokoju z Francją i kilka lat neutralności. Biskupstwo 
Paderborn i części Mlinsteru zaokrąglały posiadłości Prus na zachodzie, ponadto 
włączone zostały do państwa pruskiego spore terytoria na północ od Turyngii, 
ale obie części monarchii pruskiej nadal miały być od siebie oddzielone.
Formalnie postanowienia z 1803 r. utrzymywały Rzeszę, na miejsce
413



zlikwidowanych elektoratów Kolonii i Trewiru ustanawiały kilka nowych (Badenia, Wirtembergia, Hessen-
Kassel, Salzburg) i określały liczbę głosów w Reichstagu, w praktyce równało się to 
rozbiciu Rzeszy. Władcy świeżo wzmocnionych średnich państw troszczyć się będą 
przede wszystkim o własną suwerenność, a nakreślone granice utrzymają się 
długo, w wielu wypadkach aż do XX w. Choć można by przypuszczać, że poważne 
zmniejszenie liczby drobnych państewek stanowi krok ku jedności, jednocześnie 
obudzono siły, które stawać będą na przeszkodzie zjednoczeniu.
Nowa sytuacja wywarła swój wpływ także na Austrię. Nie było co liczyć na dawną 
pozycję w Rzeszy i 11 VIII 1804 r. cesarz Franciszek II przyjął tytuł cesarza 
Austrii jako Franciszek I dla wzmocnienia własnego państwa. Choć Austria 
jeszcze przez kilkadziesiąt lat będzie się starała utrzymać wpływy w 
Niemczech, szukać w tym celu nowej podstawy, nigdy jednak nie będzie już mowy 
o powrocie do dawnych form.
Pacyfikacja Europy od pokoju w Amiens była bardzo krótkotrwała. Rozrost potęgi Francji 
napoleońskie} był nie do zniesienia, zwłaszcza dla Wielkiej Brytanii, której 
groziło, że rychło stanie wobec Europy zjednoczonej w rękach francuskich, a 
sama prócz ciężarów finansowych najmniej dotąd odczuła wysiłki wojenne. Już w 
maju 1803 r. doszło do zerwania pokoju, ale panowanie Francji na lądzie, a 
Anglii na morzu czyniło wzajemne dosięgnięcie się nadzwyczaj trudnym. 
Rozpoczął się więc wyścig, w którym Napoleon usiłował z udziałem floty 
francuskiej i hiszpańskiej utworzyć taką siłę, przy pomocy której możliwa 
byłaby inwazja na Albion potężnych wojsk, gromadzonych w porcie Boulogne. 
Tymczasem Anglia pośpiesznie montowała kolejną, trzecią koalicję 
antyfrancuską, do której wciągała Rosję, Szwecję i Austrię.
414



Ta ostatnia wahała się czas jakiś. Nie była to już wojna z Francją 
rewolucyjną, ani nawet republikańską. Straciły znaczenie wszelkie hasła obrony 
istniejącego porządku monarchicznego. Trzeba było natomiast walczyć o samą pozycję 
państwa, zwłaszcza gdy po utracie pozycji w Niemczech koronowanie się 
Napoleona na króla Włoch świadczyło, że trzeba będzie ostatecznie zrezygnować 
też z drugiej podstawy potęgi Habsburgów. Pozostałoby kilka prowincji 
podalpejskich i ziemie słowiańsko-węgierskie, nie stanowiące w oczach Wiednia ani w 
przybliżeniu tej wartości co tereny niemieckie i włoskie.
W październiku 1805 r. doszło do dwóch faktów. Flota francusko-hiszpańska 
rozbita została przez angielską koło przylądka Trafalgar, a Austria w ramach 
koalicji rozpoczęła wojnę przeciw Napoleonowi. Trafalgar zdecydował, że 
Napoleon nie będzie mógł przekroczyć granic kontynentu i że Anglia jest 
ocalona, ale zapłacić za to musiała Austria. W najświetniejszej ze swoich 
kampanii cesarz Francuzów błyskawicznie przerzucił swoje wojska na wschód. Po 
raz pierwszy za główny teatr wojenny uznał nie Włochy, gdzie czekał na niego 
arcyksiążę Karol, ale południowe Niemcy. 20 października kapitulował gen. Mack w 
twierdzy Ulm, 13 listopada wojska francuskie wmaszerowały do Wiednia. Nie czekając, aż 
nadciągnie armia austriacka z Włoch, aż przyjdą dodatkowe korpusy rosyjskie i 
wyklaruje się pozycja Prus, w "bitwie trzech cesarzy" pod Austerlitz (Sławków na 
Morawach) Napoleon pobił 2 grudnia przeważającą liczebnie austriacko-rosyjską 
armię Kutuzowa. Aleksander I wycofał się na wschód, a Austria została zdana na 
łaskę zwycięzcy. 
Już 27 grudnia podpisany został pokój w Preszburgu (Bratysława). Austria traciła 
resztę posiadłości we Włoszech, a większość niemieckich musiała odstąpić 
sojusznikom Napoleona — Bawarii, Wirtembergii i Badenii (oddawała nawet dawne 
prowincje habsburskie, jak Tyrol i Vorarlberg); waliły się więc obie podpory 
potęgi austriackiej.
Łączyło się to z ponownym urządzaniem stosunków w Niemczech. Znowu zniknęło 
około 70 drobnych "stanów Rzeszy", a całkowicie suwerenne stawały się 
królestwa Bawarii i Wirtembergii oraz Wielkie Księstwo Badenii. Wielkie 
Księstwo Bergu oddane zostało szwagrowi Napoleona, Joachimowi Muratowi.
W takiej sytuacji Rzesza Niemiecka po wielowiekowej historii stanęła nad 
grobem. Już wojnę 1805 r. Napoleon prowadził przy poparciu kilku państw 
niemieckich. Szukał teraz formy prawnej dla usankcjonowania swoich wpływów na tym 
terenie. 12 VII 1806 r. podpisany został układ o utworzeniu Związku Reńskiego.
W momencie gdy 6 sierpnia cesarz Franciszek II zrzekł się tytułu cesarza 
Rzeszy, pozostając jedynie przy cesarstwie austriackim, z dawnej Rzeszy 
pozostało już bardzo niewiele. Nie bez racji Goethe zanotował w dzienniku, że 
większe wrażenie zrobił na nim jakiś zaobserwowany incydent uliczny niż wieść 
o decyzji cesarza. Usunięcie tego martwego tworu było tak skuteczne, że gdy 
później powstaną możliwości powrotu do stanu przednapoleońskiego, najbardziej nawet 
konserwatywne 
415



ugrupowania nie będą próbowały galwanizować Rzeszy. Nie miał jej kto bronić. 
Zniknęły siły społeczne, którym zawdzięczała ona swoje istnienie. Roje dawnych 
drobnych panów i książąt rozpierzchły się na różne strony, a władcy państw, 
które wchłonęły ich tereny, nie zamierzali uszczuplać swoich posiadłości, 
nawet jeśli zdobycze zawdzięczali "korsykańskiemu uzurpatorowi".
Przez likwidację Rzeszy powstawała jednak próżnia polityczna, która wcześniej 
czy później musiała być zapełniona. Początkowo próby podejmowane w następnych 
latach wynikały z układu współcześnie działających sił, nie miały więc nie 
tylko tradycji, ale także trwałości.
Na razie hegemonię obejmowała napoleońska Francja, a wyrazem tego było właśnie 
utworzenie Związku Reńskiego. Obejmował on 16 państw z Bawarią, Badenią i 
Wirtembergią na czele. Protektorem Związku został, oczywiście, cesarz 
Francuzów, przewodniczącym — arcybiskup Moguncji, Karol von Dalberg. Twór to był 
w rzeczywistości słaby, i to zarówno od wewnątrz, jak i na zewnątrz. Jego 
organy, "ława królewska" i "ława książęca", praktycznie nigdy się nie zebrały, 
a o wszystkim, co ważne, decydował protektor. Przy swojej 7,5-milionowej ludności 
Związek miał wystawić 63 tyś. pomocniczych wojsk, ale protektor zobowiązał się 
go bronić przy pomocy aż 200 tyś. własnych oddziałów. Wszyscy ci władcy, 
awansowani przez Napoleona na królów czy wielkich książąt, byli od niego 
całkowicie zależni. Polityka zaś francuska w następnych latach prowadzona na 
terenie Niemiec nie przyczyniała się bynajmniej do umocnienia stworzonego 
przez nią samą stanu rzeczy. Przesuwanie granic, inkorporowanie do Francji czy 
zmiany władców jeszcze bardziej osłabiały ich i tak niski prestiż. Napoleon 
nie chciał mieć w Niemczech sojuszników, lecz jedynie posłusznych wasali, co 
układ stosunków uzależniało jednostronnie od siły oręża francuskiego.
Siła ta w 1806 r. nie miała sobie równej. Przekonały się o tym na własnej 
skórze Prusy. Zaniepokojone wieloma przejawami rosnącej penetracji francuskiej 
w Niemczech, niedopuszczaniem do utworzenia jakiegoś porozumienia 
północnoniemieckiego, do którego od dawna dążyły, a które pod egidą Prus 
mogłoby stanowić przeciwwagę dla Związku Reńskiego, zatrwożone zwłaszcza 
zapowiedzią oddania Anglii Hanoweru, im poprzednio obiecanego, przystąpiły do 
akcji. Przewagę w Berlinie uzyskały żywioły zadufane w potęgę armii 
fryderycjańskiej (królowa pruska Luiza powie wkrótce: "Zasnęliśmy na 
wawrzynach Fryderyka Wielkiego"). Zwlekały przed Austerlitz, a teraz liczyły na 
zwycięstwo z udziałem własnych sił, gdyż na rychłą pomoc armii rosyjskiej nie 
można było liczyć. Wprawdzie car Aleksander oświadczył, że nie pozwoli 
naruszyć granic państwa pruskiego, ale wojska rosyjskie znajdowały się teraz 
znacznie dalej niż francuskie.
Jakiekolwiek były obliczenia i przewidywania pruskich polityków i wojskowych, 
zostały one szybko przekreślone losami wojny. Manifest wojenny Fryderyka 
Wilhelma III ukazał się 9 X 1806 r., tegoż dnia padły pierwsze strzały, a już w 
pięć dni później wojna była rozstrzygnięta.
416



Główna armia pruska pod wodzą księcia brunszwickiego została rozbita przez 
marszałka Davouta pod Auerstedt, druga zaś, księcia Hoheniohego, przez samego Napoleona pod 
Jena.
Mało było w dziejach wojen tak błyskawicznych, które zarazem tak gruntownie 
zniszczyłyby przeciwnika. Jena była czymś znacznie większym niż tylko porażką 
militarną. Armia napoleońska rozbijała wielu wrogów, ale żadna z wygranych 
przez nią bitew nie wywarła tak druzgocącego skutku. Mirabeau ukuł powiedzenie, 
że w Prusach nie państwo posiadało armię, ale armia państwo. Armia ta, aby 
użyć powiedzenia pisarza niemieckiego Fontanego, posiadała "zamiast honoru je-
dynie pychę, a zamiast duszy mechanizm zegarowy". Gdy ten stanął, katastrofa 
ogarnęła całe państwo, ledwie w dwa dziesiątki lat po śmierci twórcy potęgi 
pruskiej Fryderyka II.
Na wieść o Jenie w Prusach zapanował zupełny chaos. Poddawały się twierdze, 
nieraz świetnie zaopatrzone, i to nawet nielicznym oddziałom kawalerii. 
Magdeburg, którego załoga liczyła 24 tyś. ludzi zaopatrzonych w ciężką 
artylerię, poddał się po trzech salwach lekkich dział, jedynych, jakimi 
dysponowały nadciągające oddziały francuskie. Podobny był los Erfurtu, Szczecina 
i Kostrzyna (który poddał się oddziałowi huzarów). Hoheniohe i Blucher zebrali 
naprędce dwa nowe korpusy, ale pierwszy rozbity został po paru dniach, a drugi 
doszedł do Lubeki, gdzie poddał się po walce ulicznej.
Nieco lepiej było we wschodnich prowincjach państwa, gdzie czas pozwolił 
trochę ochłonąć, ale i tak Wrocław, Grudziądz, Koźle czy
417



Gdańsk poddawały się po krótkim oporze. Do wyjątków należała obrona 
Kołobrzegu, który opór stawiał do wiosny. Za walką wypowiedziało się tamtejsze 
mieszczaństwo, a laury zdobywali mjr Gneisenau i ppor. Schill. Napoleon nie wiedział, 
co robić z całymi rzeszami jeńców; część odesłał do pracy na roli we Francji, 
resztę wcielił do pułków wysyłanych później do Holandii i Hiszpanii.
Para królewska umknęła aż na północno-wschodnie kresy, nad granicę rosyjską, 
przy czym Fryderyk Wilhelm w liście do cesarza francuskiego nie szczędził 
płaskich pochlebstw i zalecał jednemu z ministrów w Berlinie dbanie o wszelkie 
potrzeby zwycięzcy. Napoleon tymczasem w 13 dni po Jenie, bo w tej kampanii na 
dni wszystko się liczyło, był już w stolicy Prus, gdzie pięciu ministrów 
przysięgło, że nie będzie utrzymywać żadnych stosunków z wrogiem, a więc z 
własnym królem.
Wysłannik tego ostatniego jeszcze w październiku zjawił się u zwycięzcy, aby 
"żebrać o pokój". Podpisano nawet zawieszenie broni, pokój zdawał się być 
bliski, ale z jednej strony warunki francuskie stawały się coraz ostrzejsze, a 
z drugiej ruszyły armie rosyjskie.
W kampanii 1807 r. resztki wojsk pruskich, choć poddano je reorganizacji, nie 
odegrały żadnej poważniejszej roli, a co najwyżej wartość miały rady płka G. J. 
von Scharnhorsta w bitwie pod Pruską Iławą w lutym. Bitwa ta była nie 
rozstrzygnięta, natomiast w czerwcu Francuzi zatriumfowali pod Frydlandem i 
nadszedł czas na zakończenie wojny.
W dniu 7 lipca podpisany został w Tylży traktat francusko-rosyjski;
a w dwa dni później także układ z Prusami. Dzięki wstawiennictwu cara 
Aleksandra Prusy zostawały jako państwo, ale i tak traciły ponad połowę 
zajmowanego terytorium i niemal połowę ludności. Odpadały tereny na zachód od 
Łaby na rzecz nowo utworzonego Królestwa Westfalii, a okręg Chociebuża na 
rzecz Saksonii, która wprawdzie stanęła w 1806 r. obok Prus, ale teraz 
pośpiesznie przechodziła na stronę Napoleona. W Wielkopolsce na wieść o 
porażce Prus wybuchło powstanie, a następnie szybko uformowane oddziały 
polskie wzięły udział w kampanii 1807 r. W rezultacie w granicach utworzonego 
Księstwa Warszawskiego znalazły się drobne części pierwszego zaboru pruskiego 
(Kujawy, okręg nadnotecki, Bydgoszcz, Ziemia Chełmińska) oraz ziemie drugiego i 
trzeciego zaboru (ale bez Gdańska, który pozostawał wolnym miastem, zależnym 
bezpośrednio od Francji, oraz bez rejonu białostockiego, ofiarowanego nowemu, 
choć niepewnemu sojusznikowi Francji, Aleksandrowi). Na skutek strat na 
wschodzie Prusy utraciły charakter państwa, w którym element polski stanowił 
tak ogromny odsetek, jak w ciągu ostatniego dziesięciolecia.
Napoleon narzucił także na państwo pruskie poważne obciążenia finansowe. W 
Tylży mowa była o obowiązku zapłacenia kontrybucji, której wysokość ustalona 
została konwencją paryską (8 IX 1808 r.) na 140 mln talarów (za wstawiennictwem 
Aleksandra kwotę tę obniżono do 120 mln). Do czasu jej zapłacenia w rękach 
francuskich miało pozostawać kilka ważnych twierdz (Głogów, Kostrzyn i 
Szczecin), a na stałe
418



do dyspozycji wojsk francuskich stało 7 dróg strategicznych. Armia pruska nie 
mogła liczyć więcej niż 42 tyś. ludzi.
Tak ostre warunki nie wynikały z poważniejszych obaw w stosunku do świeżo 
pokonanego wroga. W gruncie rzeczy cesarz lekceważył Prusy, ale poza Austrią 
był to jedyny kraj niemiecki, który nie znalazł się w orbicie bezpośrednich 
wpływów francuskich. Niemcy zaś stanowiły bardzo ważną część nowej, 
napoleońskiej Europy. Co więcej, przez Prusy prowadziła droga na wschód, ku 
Rosji, ostatniego państwa na kontynencie, które było całkowicie niezależne od 
Napoleona.

"NIEMCY W GŁĘBOKIM UPOKORZENIU"

Księgarz norymberski Palm rozpowszechniał w 1806 r. anonimową broszurę pod 
znamiennym tytułem Niemcy w głębokim upokorzeniu, za co zapłacił śmiercią 
rozstrzelany wyrokiem sądu francuskiego. Wiele było prawdy w tym określeniu 
sytuacji ziem niemieckich. Jeszcze w 1804 r. publicysta Ernst Moritz Arndt pisał, że głównym 
powodem słabości Niemiec jest brak jedności, ale że jedność przyjdzie z 
zewnątrz jako reakcja- na podbój, który scementował Hiszpanów przeciwko Maurom, a 
Francuzów przeciw Anglikom.
Katastrofa jenajska, którą pamiętać będzie dobrze kilka pokoleń, spowodowała, 
że podbój napoleoński w latach 1805—1806 zwrócił uwagę przynajmniej pewnego 
odłamu opinii niemieckiej na Austrię.
Dla niej klęska pod Austerlitz i pokój w Preszburgu, choć nie była to pierwsza porażka z 
rąk Francji rewolucyjnej i napoleońskiej, nie stanowiły ani w przybliżeniu 
takiej katastrofy, jak Jena dla Prus. Niemal natychmiast rozpoczęto 
przygotowania do reorganizacji wojska, którą przeprowadzano gorączkowo, a 
towarzyszyła temu akcja dyplomatyczna, mająca zapewnić Austrii korzystniejszą 
pozycję wobec przyszłej rozprawy z Napoleonem. Celem stało się "przeżyć i 
doczekać", a w opinii niemieckiej pojawiło się hasło "wolność i Austria". Sam 
reformator Prus, baron Stein, wypowiadał się wówczas po stronie Wiednia, 
prorokując zniknięcie państwa pruskiego.
Przygotowania austriackie wymierzone przeciwko Napoleonowi zawiodły raz jeszcze w wojnie 
1809 r. Nad Dunajem chciano wykorzystać wówczas zaangażowanie Francji w 
Hiszpanii i ponoszone tam niepowodzenia. Armia arcyksięcia Karola, najzdolniejszego w 
tym czasie wodza monarchii, ruszyła w kwietniu na Bawarię, sojuszniczkę Fran-
cji, a druga, pod wodzą arcyksięcia Ferdynanda d'Este, zaczęła zajmować 
Księstwo Warszawskie. Ociężałe, jak zawsze, prowadzenie wojny ze strony 
austriackiej, niekorzystnie wybrany kierunek ataku zemściły się błyskawicznie. 
Niszczące uderzenie Napoleona zepchnęło atakujących za Dunaj, a Francuzi 
wkroczyli do Wiednia. Potem jednak nastąpiło osłabienie tempa kampanii 
wojennej. Armia austriacka, bita już po tylekroć, zyskała przecież na wartości 
w ciągu paru lat przygotowań. Próby sforsowania Dunaju przez Napoleona 
doprowadziły do bitwy pod Esshng-Aspern (21—22 maja), pierwszej przegranej w dziejach
419



armii napoleońskiej. Trzeba było czekać półtora miesiąca, nim rezultaty Aspern 
zostaną zmazane na polach Wagram (5—6 lipca), a i wówczas zwycięstwo 
francuskie nie było całkiem przekonujące. Niepowodzenia towarzyszyły też 
kampanii austriackiej w Księstwie Warszawskim. Wprawdzie po bitwie pod 
Raszynem (19 kwietnia) zajęta została Warszawa, ale Polacy wkroczyli 
niezadługo do Galicji i po kilku tygodniach trzeba było wycofać się z 
Warszawy, aby bronić zaborów austriackich.
Za próbę obalenia hegemonii napoleońskiej w Niemczech Austria zapłaciła drogo. 
Pokój w Schónbrunn, pałacu cesarskim pod Wiedniem, raz jeszcze uszczuplał jej 
granice. Traciła większość Tyrolu, okręg Innu i Salzburg na rzecz Bawarii, Karyntię i 
Chorwację na rzecz tworzonych Prowincji Iliryjskich, znajdujących się pod zarządem 
francuskim, ziemie trzeciego zaboru z Krakowem i Lublinem na rzecz Księstwa 
Warszawskiego, a obwód tarnopolski na rzecz Rosji, której wojska w czasie wojny 
wkroczyły do Galicji jako rzekomy sojusznik Francji. Ponadto Austria musiała 
zapłacić wysoką kontrybucję i ograniczyć wojsko do 150 tyś. ludzi.
Mimo porażki Austrii wojna 1809 r., a zwłaszcza jej zmienne losy, wywołały na 
ziemiach niemieckich pierwszy dreszcz oporu przeciwko rządom napoleońskim. 
Choć przejawy jego były sporadyczne, w każdym razie była to zmiana w stosunku 
do poprzednich lat. Najostrzejsza walka rozgorzała w Tyrolu, gdzie zresztą 
bezpośrednio kierowała się ona bardziej przeciw rządom bawarskim niż przeciw 
Napoleonowi. Austriacka administracja uważana była za łagodną, a dynastia 
habsburska lubiana. Tymczasem rządy bawarskie przynosiły ze sobą modernizację, 
której nie chciała ludność chłopska. Pogorszyły się stosunki gospodarcze, 
wielu mieszkańców zrujnował samowolnie narzucony kurs pieniędzy austriackich, 
a rozgoryczenie wzmógł antyklerykalizm bawarski, trafiający na ugruntowany 
katolicyzm tego górskiego kraju. W rezultacie w kwietniu 1809 r. szynkarz Andreas 
Hofer porwał za sobą chłopów i uderzył na wojska bawarskie. Bawarczycy ponieśli 
porażki, dwukrotnie musieli opuścić Innsbruck, aż zniecierpliwiony Napoleon 
wysłał do Tyrolu oddziały francuskie marszałka Lefebvre'a. Wśród niebywałych 
okrucieństw powstanie zostało stłumione w jesieni 1809 r., a wydany Francuzom 
Hofer stracony został w Mantui w lutym 1810 r.
W czasie wojny austriacko-francuskiej pojawiły się w Prusach projekty wystąpienia po 
stronie Wiednia, ale dyktowane one były niemal wyłącznie pruską racją stanu, a 
w minimalnym stopniu hasłami narodowymi. Tu i ówdzie w armii pruskiej myślano o 
walce zbrojnej, gdyż wielu oficerów czekało tylko dogodnej okazji, aby pomścić 
Jenę. Najgłośniejsze stało się wystąpienie majora Schilla, który porwał z Berlina 
oddział wojska, a mając w "korpusie", zwanym "oddziałem ochotników" (Freikorps), 
razem ze śpieszącymi do niego wolontariuszami około 2 tyś. ludzi, przez dwa 
miesiące straszył swymi ruchami króla Westfalii, Hieronima Bonapartego. Schill, 
ścigany jako przestępca, padł w walce, jego oficerowie pod kulami francuskiego 
oddziału egzekucyjnego, 
420



ale — co ważniejsze — opinia uznała go za szaleńca, w myśl ustaw był zdrajcą 
Prus, bohaterem uczyniła go dopiero późniejsza historiografia.
Inny korpus ks. brunszwickiego zajął część Saksonii, a groźnie wypowiadał się też 
bawarski następca tronu. Pojedynczy oficerowie, wśród nich gen. Grolman, wzięli 
udział w wojnie po stronie austriackiej , ale wszystkim tym wystąpieniom 
brakowało szerszego odzewu. Trudno więc było mówić o poważnym ruchu 
antyfrancuskim.
Na to zresztą Napoleon był zbyt potężny. Mimo skazy, jaką na jego imperium 
zarysowała sprawa Hiszpanii, nikt nie przypuszczał, aby jątrzyć się ona miała 
w sposób nie do usunięcia. Zewnętrznym wyrazem tej potęgi, który najsilniej 
odbił się właśnie na Niemczech, był wielki zjazd monarchów w Erfurcie (27 IX—14 X 1808 
r.). Pomyślany był przede wszystkim jako spotkanie z drugim mocarzem Europy, 
carem Aleksandrem. Zbiegli się nań jednak niemal wszyscy władcy niemieccy (nie 
zaproszony został jedynie król pruski, a brakowało także cesarza 
austriackiego), choć nieraz musieli antyszambrować nie tylko u Napoleona, ale 
nawet u jego marszałków. Nie brakło upokorzeń, gdy to Napoleon kazał milczeć 
królowi bawarskiemu, a porucznik bawarski hamował dobosza wybijającego werble 
na powitanie przybywających:
"Nie tak głośno! To tylko król". Z czcią przyjmowano dekorowanie Orderem Legii 
Honorowej, którym Napoleon sypnął hojnie, a blask zwycięzcy robił wrażenie 
nawet na tak wybitnych pisarzach, jak Goethe i Wieland.
Na dodatek monarchowie niemieccy nie mogli być pewni ani swojego panowania, ani granic 
swoich państw. W 1810 r. Napoleon znowu je zmienił, wcielając do Francji w 
postaci departamentów hanzeatyckich część Wielkiego Księstwa Bergu i Królestwa 
Westfalii, parę innych księstw i miasta hanzeatyckie. Nikt już teraz nie wierzył, 
aby ten nowy porządek miał być trwały.
Stosunki w poszczególnych częściach Niemiec układały się różnie, na ogół 
jednak wszędzie niekorzystnie odbijała się polityka gospodarcza Napoleona. Na 
pozór ogłoszenie blokady kontynentalnej w Berlinie 21 IX 1806 r. mogło 
przyczynić się do rozwoju przemysłu. Kraje niemieckie były jednak przeważające 
rolnicze, a odcięcie wywozu płodów rolnych do Anglii przynosiło skutki wręcz 
katastrofalne dla ekonomiki, często także dla budżetów państw. Tu i ówdzie 
powstawały cukrownie, zakłady optyczne czy wytwórnie instrumentów 
precyzyjnych, a więc wyrobów dotąd niemal wyłącznie sprowadzanych z Anglii. W 
porównaniu jednak ze stratami korzyści były niewielkie. Niektóre gałęzie 
wytwórczości obliczone były na eksport zamorski, a ten skurczył się do 
minimum. Zadało to np. nieodwracalny cios przemysłowi tekstylnemu na Śląsku. 
Wysokimi taryfami celnymi odseparowano od reszty Europy Francję i Włochy, co 
też przyniosło straty. Nieraz wysuwano petycje wprost o przyłączenie 
niektórych rejonów do Francji, choć i na tej drodze nie osiągano spodziewanych 
rezultatów. W interesie bowiem burżuazji francuskiej tzw. "nowe" departamenty 
traktowane były
421



znacznie gorzej niż stare. Jeszcze więcej niż przemysłowcy na rządach 
francuskich tracili kupcy. Tanie drogi morskie zamykała flota brytyjska, która 
operowała z bazy na świeżo odebranym Danii Helgolandzie (1807). Szczególnie w portach 
hanzeatyckich, które od 1810 r. odcięte były granicami celnymi i od Niemiec, i od 
"starych" departamentów Francji, znaczna część obrotów dokonywała się w sposób 
nielegalny, przez łamanie blokady. Przekupywano urzędników, żandarmów, celni-
ków i całą chmarę reprezentantów rządów napoleońskich, którzy mieli strzec 
postanowień cesarza. Słynne były pogrzeby, w których trumny pełne były indyga 
czy cukru, ale tym sposobem osiągano tylko drobny ułamek normalnych obrotów. 
Największy ośrodek handlowy wewnątrz Niemiec, Frankfurt, stał się widownią 
palenia stosów przyłapanych towarów kontrabandy.
Jednostronne dbanie o interesy Francji wywoływało więc zubożenie, nędzę, 
niekiedy wręcz wybuchy niezadowolenia, ale rezultaty dominacji francuskiej nie 
były tak jednostronne.
Niemcy dzieliły się na kilka części. Nadrenia, a później i departamenty 
hanzeatyckie wchodziły w skład cesarstwa. Na wschodzie istniały dwa państwa o 
większej samodzielności — Austria i Prusy; reszta Niemiec tworzyła Związek 
Reński. Rządy francuskie w Nadrenii trwały najdłużej, gdyż znalazła się ona w 
granicach Francji jeszcze za czasów republikańskich. Najgłębiej na tym terenie 
odbiły się wprowadzone zmiany o charakterze liberalnym, a więc równość wobec 
prawa, powszechny dostęp do urzędów, zasada pełnej własności, likwidacja 
cechów i gildii, zniesienie dziesięcin, zobowiązań lennych, opłat drogowych i 
ceł wewnętrznych. Kodeks cywilny przyjął się tutaj tak gruntownie, że 
obowiązywał aż do 1900 r. Nadrenia towarzyszyła Francji w jej porewolucyjnych 
przemianach. Choć tu i ówdzie błąkały się nastroje antynapoleońskie, rzadziej 
antyfrancuskie, szersze ich oddziaływanie pojawiło się dopiero wówczas, gdy kruszeć 
zaczęły podstawy potęgi Francji.
Związek Reński w miarę wzrostu potęgi Napoleona w Niemczech rozszerzał swoje 
granice. Szczególną w nim pozycję zajmowały Królestwo Westfalii, Wielkie Księstwo 
Bergu i Frankfurt, będące bezpośrednimi ekspozyturami cesarza w Niemczech. W 
Wielkim Księstwie Bergu, często zmieniającym granice, początkowo rządził 
Murat, a po przejściu jego na tron neapolitański komisarz cesarski (tron zarezerwowano dla 
bratanka Napoleona, późniejszego Napoleona III). W Westfalii panował Hieronim 
Bonaparte, który próbował podejmować pewne kroki mające zjednać mu ludność, 
ale — nieudolny i rozrzutny — znany był najlepiej pod określeniem "króla 
wesołego", jako że miał zwyczaj mawiać: "Morgen wieder lustig". I tu, i tam, 
gwałtowniej nawet w Westfalii niż w Bergu, wprowadzano system francuski, ale 
był to już system wyrosły w okresie napoleońskim. Mieściła się w nim 
likwidacja stanów, równość podatkowa, wolność religijna, centralizacja 
administracji oraz nowa organizacja sądownictwa, wojska, systemu podatkowego i 
stosunków walutowych. Zmiany te unowocześniały system rządzenia, w części
422



usprawniały zarząd gospodarką, ale społeczeństwu dawały bardzo ograniczone 
możliwości zabierania głosu. Napoleonowi chodziło o to, aby zjednać sobie 
klasy posiadające, gdyż państwa te, zwłaszcza Westfalia, miały być barierą 
przeciw Prusom. Najlepszym tego przykładem był sposób przeprowadzania reform 
na wsi, gdzie feudalizm likwidowano opieszale, zachowując w znacznej mierze znaczenie 
wielkiej własności. Możliwości wykupu ziemi istniały, ale prowadziły do 
niezliczonych procesów, przeważnie przegrywanych przez chłopów. Szlachta 
straciła przywileje, ale obsadziła najważniejsze urzędy.
Także w pozostałych państwach Związku Reńskiego zmiany polityczne i społeczne 
wprowadzano na wzór i pod naciskiem Francji cesarskiej. Na rozkaz Paryża, lub 
bez rozkazu, ogłaszano konstytucje zbliżone do francuskiej, a więc przynoszące 
równość, likwidację cechów, dziedzicznych godności i poddaństwa, ale 
jednocześnie mocno ograniczające prawa społeczeństwa. W niektórych państwach 
władcy, sami poddani dyktatowi cesarskiemu, konieczność wprowadzenia zmian 
starali się wyzyskać dla pomnożenia własnej władzy. Taki np. król Wirtembergii 
jedynowładztwo Napoleona "tłumaczył" na swój użytek jako możliwość 
wprowadzenia rządów absolutnych. Temu służyło likwidowanie, skądinąd 
anachronicznych, stanów prowincjonalnych, których nie zastępowała żadna inna 
reprezentacja społeczeństwa. Państwa były słabe na zewnątrz, ale starały się 
rozbudować i unowocześnić swój aparat władzy. Zmniejszało się znaczenie 
Kościoła jako czynnika politycznego, tu i ówdzie państwo ujmowało szkolnictwo w 
swoje ręce, czasem interesowało się nauką (w 1808 r. powstała bawarska 
Akademia Umiejętności).
Wszystkie te zmiany (do najważniejszych należały reformy w Bawarii wprowadzone 
za rządów Montgelasa, zwłaszcza w 1808 r.) posiadały charakter znacznie bardziej 
polityczny niż społeczny. Mieszczaństwo było tam słabe (wszystkie większe 
miasta Związku Reńskiego, nie licząc Bergu i Westfalii, liczyły łącznie mniej 
mieszkańców niż Paryż) i brakowało żywszego nurtu działalności politycznej. 
Wzrost władzy monarchicznej łączył się z pewnym ograniczaniem roli szlachty, ale 
władcy na niej się przede wszystkim opierali, potrzebując jej nie tylko do 
uświetniania na nowo dworów, które były nikłym odbiciem dworu napoleońskiego.
Zakres i trwałość wprowadzanych zmian, często o charakterze liberalnym, były 
różne. Istotna była droga, którą liberalizm nadchodził do Niemiec. 
Przynoszenie go przez wojska francuskie na dalszą metę utrudniało jego 
przyjęcie. Tylko część z nich, korzystna dla chłopów i różnych grup 
mieszczaństwa, ugruntuje się tak szybko, że trudno ją będzie usunąć. I to 
jednak wystarczało, aby móc stwierdzić, że w zachodniej części Niemiec okres 
napoleoński pozostawił po sobie trwały ślad.

REFORMY W PRUSACH

Po klęsce 1809 r. proces reform w Austrii uległ wyraźnemu zahamowaniu, tym 
bardziej że w 1810 r. przeważyła tendencja do poprawy stosunków
423



z Napoleonem. Małżeństwo z nim arcyksiężniczki Marii Ludwiki stanowiło dla 
dworu wiedeńskiego coś więcej niż wypełnienie żądania cesarza francuskiego, 
zawiedzionego niepowodzeniem planu mariażu z siostrą cara Aleksandra. Odtąd 
Bonaparte dla Habsburgów przestał być uzurpatorem, liczono się z możliwością 
utrwalenia się jego dynastii i starano się w takiej sytuacji poprawić własną 
pozycję. Dyplomację tego rodzaju prowadził Metternich, który reprezentując Austrię 
nad Sekwaną zmierzał do zbliżenia do siebie obu państw.
Inaczej wyglądała sytuacja w Prusach. Rozmiary klęski pod Jena zmuszały do tym 
gruntowniejszej przebudowy wewnętrznej. Jakby dla symbolicznego udokumentowania 
tego, dopiero w 1807 r. pojawiła się w aktach urzędowych nazwa "Prusy", gdyż 
dotąd państwo zwane było "wszystkie prowincje i kraje Jego Królewskiej Mości". 
Mimo klęski Prusy, podobnie jak Austria, miały znacznie większą swobodę we 
wprowadzaniu reform aniżeli państwa Związku Reńskiego. Do tych dwóch państw 
pośpieszyło po pokoju w Tylży wielu polityków i działaczy niemieckich, ale 
grupa działająca w Prusach okazała się najwybitniejsza.
Geneza reform tkwiła w rozpaczliwej sytuacji finansowej państwa na skutek 
przegranej wojny, kontrybucji i blokady kontynentalnej. Konieczna była 
rozbudowa źródeł dochodów, ograniczenie kosztów administracji, podniesienie 
zdolności ludności do płacenia podatków i wzmocnienie sił produkcyjnych kraju. 
Ponieważ zaś czekano na godzinę obrachunku, nie bez znaczenia było także 
podniesienie nastrojów i odpowiednie nastawienie społeczeństwa.
Próby tego rodzaju podjęły tajne stowarzyszenia, a wśród nich Związek Cnoty 
(Tugendbund), utworzony w kwietniu 1808 r. przez członków królewskiej loży 
masońskiej. Budzenie patriotyzmu ograniczał on zresztą do wąskich ram elity, a Stein 
jego działalność uznał za igraszkę. Mimo to agenci francuscy, a także 
przeciwnicy reform dostrzegli rychło związki między Tugendbundem a obozem 
reform (blisko niego stała rzeczywiście grupa młodych oficerów), przypisali mu 
zamiary rewolucyjne i doprowadzili do rozwiązania w grudniu 1809 r.
Spośród reformatorów Prus największą rolę odegrał, choć tylko krótko działał, 
Heinrich Friedrich Karl baron vom und zum Stein. Pochodził ze szlachty Rzeszy znad rzeki 
Lahn, ale od kilkunastu już lat pozostawał w służbie pruskiej. Przebywał jednak 
na zachodzie, w Westfalii, a pochodzenie i związki z tamtymi częściami Niemiec 
wywarły znaczny wpływ na jego poglądy i projekty także i wówczas, gdy w 1804 
r. jako minister podatków, ceł i spraw przemysłowych znalazł się w stolicy. 
Był przeciwnikiem władzy książąt, zwłaszcza różnych drobnych satrapów, od 
których roiło się na ziemiach niemieckich jeszcze na początku XIX w. Chciał 
ograniczenia absolutnej władzy monarchicznej, zwłaszcza gdy chodziło o 
drobniejszych władców, przez tworzenie ciał reprezentacyjnych.
Losy Steina dowodziły, że realizacja reform odbywała się wśród rywalizacji 
wewnętrznej, że ośrodki konserwatywne, wrogie wszelkim
424



zmianom, pozostawały nadal silne. Po pierwszych projektach reform, wysuniętych 
w styczniu 1807 r., gdy losy wojny nie były jeszcze rozstrzygnięte, Stein został 
usunięty ze swojego stanowiska. Wrócił jako kierownik rządu w październiku 
1807 r., w kilka miesięcy po Tylży, ale w listopadzie roku następnego musiał 
uchodzić z Prus, zadenuncjowany Napoleonowi jako zagorzały wróg dominacji 
francuskiej w Niemczech. Po bezbarwnym ministerstwie Altensteina nowy kanclerz pruski, Hardenberg, 
od czerwca 1810 r. kontynuował reformy Steina.
Karl August baron von Hardenberg, podobnie jak Stein, pochodził spoza Prus, z 
Hanoweru, ale jak i tamten od wielu już lat był politykiem pruskim. Bardziej 
od Steina skłaniał się do kompromisów, i to zarówno w sprawach wewnętrznych, w 
których łagodził niejedno z posunięć poprzednika, jak i w stanowisku wobec 
Napoleona.
Trzy wielkie dzieła podjął Stein: reformę agrarną, ordynację miejską i 
reorganizację urzędów. Edyktem z 9 X 1807 r. zniesione zostało poddaństwo (od 
św. Marcina 1810 r. będą tylko ludzie wolni — głosił edykt) i umożliwiony zakup 
ziemi przez mieszczan i chłopów. Już pośpiech, z jakim przeprowadzona została 
reforma, świadczył o naglącej potrzebie. Najważniejsze były przyczyny 
wewnętrzne. Chłop, zwłaszcza od ostatniego dziesięciolecia XVIII w., burzył się 
wielokrotnie, a efekty pracy poddańczej były złe. Ludzie o nastawieniu 
konserwatywnym, a wśród nich zwłaszcza junkrzy, widzieli w reformie jednak przede 
wszystkim naśladownictwo wzorów francuskich. "Nasze majątki — twierdzili — 
staną się dla nas piekłem, gdy sąsiadami staną się niezależni właściciele 
chłopscy". Reforma potrzebna była także ze względu na sytuację w krajach 
sąsiednich, i to na ziemiach, które jeszcze
425



niedawno należały do Prus, a więc w Westfalii i w Księstwie Warszawskim, gdzie 
wprowadzono podobne zmiany.
Edykt z 1807 r. stanowił dopiero początek reform, dotyczył tylko wolności 
osobistej, wykonanie postanowień o posiadaniu ziemi i o obciążeniach 
chłopskich odłożone zostało na później. Dopiero edykt z 14 IX 1811 r., wydany za 
Hardenberga, umożliwiał uwłaszczenie. W treści tego edyktu widać było już jednak 
wpływy junkierskie. Ustawa ramowa z 1811 r. stwierdzała ogólnie, że chłopi, 
władający w sposób dziedziczny swoimi gospodarstwami, mogą stać się właścicie-
lami uprawianych gospodarstw, jeżeli odstąpią panom jedną trzecią ziemi. 
Wydana jeszcze w kilka lat później deklaracja z 29 V 1816 r. ograniczała 
poważnie grupę chłopów, którzy mogli podlegać uwłaszczeniu. Musieli oni 
posiadać gospodarstwa istniejące już przed 1763 r. oraz co najmniej jednego 
konia.
W rezultacie tych kolejnych postanowień uwłaszczenie dokonywane było w Prusach 
w sposób bardzo korzystny dla właścicieli wielkich majątków. Powierzchnia tych 
majątków powiększyła się o ziemię oddawaną przez chłopów. Drugą zaś cechą 
uwłaszczenia była długotrwałość wprowadzania go w życie. Do 1847 r. tylko co 
piąty chłop otrzymał ziemię na własność i dopiero rewolucja 1848 r. 
przyspieszyła proces, który trwał do połowy lat sześćdziesiątych.
Przyczyny dalszych wpływów junkrów w Prusach tkwiły nie tylko w przepisach 
regulujących uwłaszczenie. Zatrzymali oni wiele dawnych uprawnień, a zwłaszcza 
władzę policyjną na swoim terenie. Osobne ustawy dla służby folwarcznej 
uzależniały ją całkowicie od pracodawców. Niepokoje junkrów znajdowały swoje 
uzasadnienie w tym, że w niektórych okolicach chłopi się burzyli. Zwłaszcza 
przed wydaniem ustawy z 1811 r., gdy przedłużało się oczekiwanie na ziemię, 
doszło do radykalnych wystąpień, z których najbardziej znany był bunt chłopów 
na Śląsku, z centrum w Tworkowie w pow. raciborskim.
Mimo wszystkich ograniczeń, jakie obciążały reformę agrarną Steina i Hardenberga, 
podjęcie tej kwestii stanowiło poważny krok na drodze przebudowy wewnętrznej 
państwa.
Samorząd miejski wprowadzony został ustawą o miastach (Stadteordnung) z 19 XI 1808 
r. Dotąd miasta podlegały bezpośrednio administracji państwowej, czyli w 
praktyce junkrom, którzy posiadali w swoich rękach lokalne urzędy. Uznanie 
rosnącej roli mieszczaństwa odbiło się w powiększeniu zakresu działania 
samorządu. Rada miejska była wybierana przez mieszkańców posiadających 
obywatelstwo miasta, co stanowiło ograniczenie niewielkie, gdyż można je było 
uzyskać dość łatwo, ale za to przez takich, którzy legitymowali się rocznym 
dochodem 150—200 talarów (zależnie od wielkości miasta). Rada miejska 
wybierała magistrat zajmujący się administrowaniem tych dziedzin życia, które 
powierzono samorządowi. System ten był plutokratyczny, ale stwarzał możliwość 
poważnego ożywienia ruchu politycznego w miastach. Była to także reforma 
odmienna od wzorów francuskich, krępujących samorząd systemem 
centralistycznym.
426



Bezpośrednie skutki reformy miejskiej były jednak niewielkie. W najbliższych 
wyborach udział brał z reguły tylko mały odsetek uprawnionych do głosowania, a 
do wyjątków należały wypadki, w których między samorządem miejskim a 
konserwatywnymi władzami państwowymi dochodziło do jakichkolwiek zatargów. 
Mieszczaństwo nie śmiało jeszcze prowadzić własnej polityki, nawet w tak 
ograniczonych ramach. Nim zaś do tego dorosło, w 1831 r., gdy rozciągano ustawę 
o miastach na nowe prowincje, poczyniono w niej istotne zmiany ograniczające 
zakres samorządu miejskiego.
Trzecia dziedzina reform to zmiany w aparacie państwowym. Z inicjatywy Steina 
tajny gabinet królewski zastąpiono (16 XII 1808) rządem złożonym z pięciu 
ministrów (spraw wewnętrznych, finansów, spraw zagranicznych, wojny i 
sprawiedliwości) i odpowiedzialnym przed królem. Z nich niezadługo (1814) 
powstanie rada ministrów. W ustawie o zmianie ustroju najwyższych władz 
państwowych (1810) przewidziano postawienie na czele rządu kanclerza. Wcześnie 
też rozpoczęto reorganizować administrację, wprowadzając podział kraju na 
prowincje i rejencje (w 1808 r. podzielono kraj na 3 prowincje: śląską, 
staropruską i marchijsko-pomorską, w nowym podziale ponownie powiększonych Prus 
z 1815 r. wydzielono ich 10). Na niższym szczeblu na czele powiatów stanęli 
landraci (w 1810 r. — jako dyrektorzy powiatowi, w 1815 r. — pod ostateczną 
nazwą), którzy w administrowaniu krajem odegrali aż do XX w. bardzo znaczną 
rolę. Ponieważ zaś, jak wspomniano, u podstawy reform spoczywały niedostatki 
finansowe państwa, nie zabrakło i edyktów zmieniających system podatkowy 
(1810). W jednym z nich, edykcie o podatku przemysłowym (2 XI 1810), dla celów 
fiskalnych zniesiono przywileje cechowe i wprowadzono wolność handlu, zanosiło 
się według niego na liberalizm gospodarczy, ale do tak gruntownej zmiany było 
jeszcze daleko (edykt osłabiono zresztą szybko, w 1811 r.). Edykt o sekularyzacji 
dóbr kościelnych (30 X 1810) nie tylko służył poprawie stanu skarbu, ale 
niekiedy dawał zaopatrzenie np. uczelniom.
Z tych ostatnich w 1810 r. utworzony został z inicjatywy i według projektów 
wielkiego uczonego Wilhelma von Humboldta, prawnika, znawcy świata antycznego i 
filozofa, uniwersytet w Berlinie. Organizacja tego uniwersytetu służyła 
wkrótce jako wzór innym uczelniom wyższym w Niemczech (w 1811 r. powstał 
uniwersytet we Wrocławiu) i poza ich granicami. Humboldt reorganizował w tychże 
latach (1809— 1810) szkolnictwo średnie w Prusach, opierając je na 
humanistycznym gimnazjum.
Czekając na możliwość pomszczenia Jeny, konieczna była także reforma wojska. 
Utrudniały ją warunki pokoju w Tylży, tym bardziej że nie brakło szpiegów, 
którzy donosili Napoleonowi o zbrojeniach. Już w lipcu 1807 r., gdy niemal całe 
państwo znajdowało się pod okupacją francuską, stworzono wojskową Komisję 
Reorganizacji Wojska.
W armii pruskiej znalazło się sporo zdolnych dowódców, a także teoretyków 
sztuki wojennej, jak Karl von Ciausewitz, późniejszy autor
427



słynnej książki O wojnie (wydanej zresztą dopiero po jego śmierci), którego 
koncepcje, zwłaszcza określenie wojny jako przedłużenia dyplomacji prowadzonej 
innymi środkami, wywarły wielki wpływ na rozwój myśli wojskowej w Niemczech i 
poza ich granicami. Największą rolę przy reorganizowaniu armii pruskiej 
odegrali, o dziwo, ludzie spoza Prus. Gerhard von Scharnhorst, głowa obozu 
reformatorskiego, odpowiednik Steina w zakresie reform wojskowych, był synem 
chłopskim z Dolnej Saksonii, a do służby pruskiej wstąpił dopiero w 1801 r. 
jako 46-letni podpułkownik. August von Gneisenau pochodził z drobnego księstwa 
Ansbach-Bayreuth. Obok nich wyrastali nowi dowódcy, którzy w następnych latach 
odegrali czołową rolę, jak Karl von Grolman, szef Sztabu Generalnego w latach 1815—1819, czy 
Hermann von Boyen, minister wojny z czasów wojen 1813—1814. Uczniem Scharnhorsta był Ciausewitz, 
pracujący pod jego kierunkiem w Ministerstwie Wojny i w Sztabie Generalnym. 
Marzeniem Cłausewitza było odnowienie państwa pruskiego przez odbudowanie 
armii. Niedoceniony za życia, przez wiele lat kierował szkołą wojenną w Berlinie.
We Francji rewolucja usunęła przeważającą część dawnego korpusu oficerskiego i 
otwierała drogę do awansu ludziom "gminnego" pochodzenia, ale za to o 
wyjątkowych talentach. O takiej zmianie w Prusach nie było mowy, ale wstrząs 
wywołany wojną 1806 r. spowodował, że w ciągu kilku lat niemal żaden z 
dowodzących oficerów nie pozostał na swoim stanowisku (ze 143 generałów z 1806 
r. w 1813 r. czynnych było tylko dwóch). Ani Scharnhorst, ani Gneisenau przed 
1806 r. nie mieli przed sobą poważniejszych perspektyw. Pierwszy z nich jako 
wykładowca w berlińskiej szkole wojennej założył tam Towarzystwo Wojenne, w 
którym daremnie nawoływał do zreorganizowania armii. Drugi wysłany został ze 
swoim pułkiem do Ameryki, gdzie brał udział w wojnie przeciw walczącym o 
wolność Stanom, ale po powrocie skazany został na nudną służbę garnizonową, na 
krótko przerwaną nieszczęśliwą wojną 1806 r.
Teraz Scharnhorst stanął na czele Komisji Reorganizacji Wojska i łamiąc opór 
żywiołów bardziej konserwatywnych wprowadzał zmiany. Najistotniejszą sprawą w 
ówczesnej sytuacji było utworzenie takiej siły zbrojnej, która w razie 
nadejścia korzystnej sytuacji mogła zaważyć na szali wypadków. Obchodząc 
ograniczenia nałożone na Prusy przez Napoleona, wprowadzono system, według 
którego w każdej kompanii co miesiąc zwalniano potajemnie pewną liczbę 
żołnierzy, a na ich miejsce przyjmowano innych, tworząc w ten sposób 
wyszkoloną rezerwę. Projektowano nawet zastosowanie powszechnej służby 
wojskowej, co jednak natrafiało na opory wewnętrzne (nie mówiąc o tym, że 
nigdy nie zgodziłby się na nią Napoleon), gdyż pachniała ona zbytnio 
rewolucyjnym levee en masse. Powiększył się w armii wpływ czynnika obywatelskiego. 
Pewna liczba mieszczan napłynęła na stanowiska oficerskie, a powstawały 
jednostki, w których wpływ ten był duży. Zadbano o budzenie w oddziałach 
nastrojów patriotyzmu. Wiązało się to nie tylko z ogólnym stanem państwa, ale 
także z nową taktyką walki, przejmowaną
428



od armii francuskiej. Przeżyła się taktyka linearna, gdy jednostki walczyły w 
zwartych szeregach, na rzecz tyraliery. Do takiego systemu nie nadawała się 
całkowicie dawna armia fryderycjańska, trzymana w posłuszeństwie strachem, w 
której co dziesiąty żołnierz ginął pod razami. Nie rezygnowano wprawdzie z 
ostrej dyscypliny, ale towarzyszyło jej podniesienie morale armii. Zniesiony 
został system zaciężny i przestano werbować rekrutów poza granicami kraju. 
Poważnie ograniczono kary cielesne, choć wielu oficerów stosowało je nadal.
Pod względem organizacyjnym armia podzielona została wzorem francuskiej na 
brygady. Skupiały one w swoich szeregach różne rodzaje broni, a więc były 
bardziej samodzielne w działaniu. Bezduszne parady zastępowano nowoczesnymi 
ćwiczeniami.
Część z tych reform została tylko zapoczątkowana, tym bardziej że grupę wokół 
Scharnhorsta rychło rozbito częściowo na skutek nacisków Napoleona, częściowo w 
rezultacie intryg ze strony przeciwników zmian. Sam Scharnhorst, usunięty ze 
stanowiska, poddany został nadzorowi policyjnemu, Gneisenau umknął do Anglii, Grolman 
do Hiszpanii, a Boyen i Cłausewitz wstąpili do armii rosyjskiej. Niepokój cesarza 
francuskiego był usprawiedliwiony, skoro cele przygotowań zbrojnych określał 
Gneisenau tytułami swoich memoriałów: O idei powstania ludowego czy Regulamin 
powszechnego zrywu zbrojnego w Niemczech północnych przeciwko Francji.
Wszystkie te reformy nie zmieniały struktury państwa, cofano się przed 
bardziej radykalnymi zmianami, ale wzmacniały Prusy, a zwłaszcza podnosiły ich 
prestiż w Niemczech.

KULTURA

Pozycja Prus czy Austrii na ziemiach niemieckich była tym ważniejsza, że okres 
rewolucji francuskiej i dominacji Napoleona wywarł znaczny wpływ na budzenie 
się w Niemczech poczucia narodowego. Znalazło to odbicie nie tylko w polityce, 
ale także w kulturze, literaturze, filozofii i nauce.
Przed wybuchem rewolucji francuskiej najwybitniejsi przedstawiciele kultury niemieckiej deklarowali swój 
kosmopolityzm. Schiller twierdził, iż nie widzi Niemiec, gdyż tam, gdzie zaczyna się 
nauka, kończy się polityka, a Goethe tłumaczył współziomkom, aby zamiast dążyć 
do stworzenia narodu, kształcili się na wolnych ludzi. W pierwszym okresie 
rewolucji francuskiej zza Renu silniej oddziaływały hasła społeczne niż 
narodowe. Romantyzm podtrzymywał swój kosmopolityzm połączony z 
indywidualizmem aż do przełomu wieków, tym bardziej że wobec braku wspólnoty 
ogólnoniemieckiej patriotyzm przybierał nieraz postać lokalną. Filozof Johann Gottheb Fichte 
wyśmiewał czynienie z każdego miasteczka stolicy Rzeszy, a pisarz Wilhelm 
Heinrich Wackenroder zwalczał patriotyzm brandenburski. Liberałowie na lewym brzegu 
Renu witali z radością francuskich przybyszów, gdyż obalenie
429



tyranów, przemiany polityczne i społeczne były dla nich ważniejsze niż pozostanie w 
granicach Rzeszy.
Nastroje takie niknęły w pierwszych latach XIX w. Likwidacja znacznej liczby 
drobnych państewek świeckich i duchownych, zwłaszcza uchwałą z 1803 r., 
oznaczała usuwanie tego, co określano "pstrą szatą karnawałową". Z wojskami 
francuskimi roznoszone były po Europie także hasła narodowe. Im bardziej 
dawała się we znaki dominacja napoleońska, tym bardziej hasła te przybierały 
postać antyfrancuską. Wraz z upadkiem rewolucji we Francji stopniały szeregi zwolenników 
republiki, wraz z reformami w Prusach następował — jak pisał Meinecke — "zwrot 
ducha niemieckiego ku państwu pruskiemu". W ruchu narodowym mniejszą rolę 
odgrywały organizacje (jak wspomniany już Tugendbund w Królewcu), większą 
intelektualiści.
Na początku XIX w. w wielu dziedzinach nauki i kultury działała znaczna liczba 
nieprzeciętnych ludzi. Wspomniany już Wilhelm von Humboldt (1767—1835) nie 
tylko reformował szkolnictwo, ale utworzył nowy system lingwistyki; jego brat 
Aleksander (1769—1859) był przyrodnikiem, podróżnikiem i geografem; Friedrich Cari 
von Savigny (1779—1861) zapoczątkował historyczną szkołę prawa; Albert Thaer 
(1752—1828) swoimi pracami agronomicznymi przyczynił się do postępu rolnictwa 
w Niemczech i krajach sąsiednich, a założył także pierwszą w Europie wyższą 
szkołę rolniczą (Moglin nad Odrą, 1807);
Friedrich Schleiermacher (1768—1834) romantyczne koncepcje filozoficzne stosował w 
teologii; Barthold Niebuhr (1776—1831) stworzył podstawy krytyki źródeł 
historycznych. Z braci Grimmów Jacob (1785—1863) był twórcą germańskiego językoznawstwa 
porównawczego i porównawczych gramatyk języków indoeuropejskich, Wilhelm (1786—
1859) — zbieraczem bajek i podań. Obaj wydali słynne Baśnie dla dzieci i młodzieży 
(Kinder und Hausmdrchen, 1812—1815), a w kilkadziesiąt lat później zapoczątkowali 
wielki słownik niemiecki (Deutsches Wórterbuch, od 1852 r.).
Szczególną rolę odgrywały w tych latach filozofia i literatura. Filozofią 
zajmowali się prawnicy, historycy, teologowie i literaci, szukając
430



w niej podstaw różnych dziedzin życia ludzkiego i poszczególnych gałęzi 
wiedzy. W nurcie niemieckiego idealizmu kolejno kilku wybitnych filozofów 
tworzyło swoje systemy. Johann Gottiieb Fichte (1762—1814) od krytycyzmu kantowskiego 
przeszedł do idealizmu spekulatywnego. Z poglądów Friedricha Wilhelma Schellinga (1775—
1854), na wpół poety, największy wpływ wywarł estetyzm, ujmujący sztukę jako 
najwyższy twór ludzki, a estetykę jako naukę o podstawowych prawach duchowych 
rządzących rzeczywistością. Georg Wilhelm Hegel (1770—1831) najsilniej oddziałał na 
rozwój filozofii niemieckiej, widząc początek świata materialnego w rozumie, a 
rozwój w kolejnym przezwyciężaniu sprzeczności. Wreszcie dla Arthura Schopenhauera 
(1780—1860) świat był wyobrażeniem człowieka, a sam człowiek przede wszystkim 
wolą. Wszystkich cechował brak zmysłu do doświadczeń empirycznych i opieranie 
się na spekulatywnych dociekaniach.
Nie oznaczało to bynajmniej odwracania się od bieżących wypadków. Fichte 
zaczynał od zasad wolnościowych i indywidualizmu ("Żadnemu człowiekowi prawo 
nie może być dane, jak tylko przez niego samego"), ale w zimie 1807—1808 r. 
wygłosił na uniwersytecie berlińskim swoje słynne Mowy do narodu niemieckiego, 
płomienne manifesty narodowe, w swojej skrajności nawet nacjonalistyczne. 
Żądał poświęcenia jednostki dla dobra narodu, a w dniach upadku wywyższał 
Niemców nad inne narody jako tych, którzy najbardziej wierzą w wolność. 
Schleiermacher zagrzewał do walki przeciw wrogowi i pragnął, aby młodzież była 
wychowywana w duchu narodowym.
Z ich wypowiedzi czerpali wiele publicyści. Ernst Moritz Arndt (1769—1860) czuł się 
poprzednio Szwedem, ale gdy wszedł w służbę Steina, zapałał patriotyzmem pruskim 
i szerzył nienawiść do obcych. Johannes Joseph Górres (1766—1848) jak Fichte był 
kiedyś jakobinem, swoimi artykułami na łamach wpływowego pisma "Rheinischer Merkur" 
zyskał tylu zwolenników w całych Niemczech, że Napoleon nazwał go "piątą 
potęgą" w Europie. Friedrich Ludwig Jahn ("ojciec Jahn", 1778—1852) w broszurze Niemiecka 
narodowość (Deutsches Yoikstuni) chciał zastąpienia armii stałej przez ochotników, 
ale bardziej znany był jako twórca organizacji gimnastycznych (1810), wkrótce 
szeroko rozpowszechnionych w całych Niemczech, mających przygotować młodzież 
do trudów wojennych.
Rozpowszechniły się też w tych latach nowe pojęcia. Arndt głosił, że ojczyzna 
niemiecka sięga tak daleko, jak sięga język niemiecki, a w 1813 r. napisał, że 
"Ren jest rzeką niemiecką, a nie granicą Niemiec". Zamiast obcego słowa Nation 
zaczęto używać terminu Volk, z którego Jahn ukuł określenie Yoikstum.
U szczytu życia literackiego Niemiec stali nadal Goethe i Schiller, w ostatnim 
dziesięcioleciu życia Schillera blisko ze sobą zaprzyjaźnieni. Obaj znajdowali 
się w najważniejszym okresie swojej twórczości. Goethe w Weimarze, stolicy 
maleńkiego księstwa, od polityki przeszedł do kierowania teatrem i całym 
życiem naukowym i artystycznym. Długie studia i podróże (m.in. do Włoch, także 
do Krakowa) umożliwiły
431



mu łączenie wyobraźni poety i pisarza z dociekliwością myśliciela i badacza 
naukowego. Z niebywałą wytrwałością wraca do tematów kilku swoich dzieł. 
Pierwsza wersja Fausta (Prafaust) ukończona została w 1755 r., Faust, fragment, 
ukazuje się w 1790 r., pierwsza część Fausta w 1808 r., druga gotowa jest na 
kilka miesięcy przed śmiercią twórcy (1832). Pierwsza część powieści o 
Wilhelmie Meistrze {Lata nauki Wilhelma Meistra) wydrukowana została w latach 1795—1796, 
druga (Lata wędrówki) w dwóch wersjach w 1821 i 1829 r. Autobiograficzna powieść Z 
mojego życia. Zmyślenie i prawda ukazuje się w latach 1811, 1814 i 1833. 
Goethego cechowała wszechstronność zainteresowań. Obok poezji, prozy i dramatu 
zajmuje się krytyką i teorią literatury, sztuką, naukami przyrodniczymi i 
historią. Umieszczany na naczelnym miejscu w okresie klasyki niemieckiej, 
długą swoją twórczością obejmował kilka kierunków literackich, w żadnym nie 
mieścił się w pełni, na wszystkie, a także na rozwój europejskiej myśli i 
literatury, wywarł poważny wpływ. Ze współczesnych mu wypadków nieraz czerpał 
doświadczenia, ale prądom epoki jego niezależny umysł mniej ulegał niż inni 
twórcy. Fascynuje go człowiek, jego wartości moralne i stosunek
432



do otoczenia, dążenie do zdobycia absolutnej wiedzy i jego działanie. Chodziło 
o wartości obowiązujące zawsze i wszędzie, gdyż "mędrzec z Weimaru" wyróżniał 
się uniwersalizmem. Potrafił z podziwem wyrażać się o Napoleonie (w czym 
zresztą nie był osamotniony, gdyż nawet Arndt sławił go w odzie Der Mdchtige).
Pobyt Goethego i Schillera w Weimarze utworzył z tego miasteczka ważny ośrodek 
kulturalny. Nie było to wyjątkiem. Zanim wokół uniwersytetu berlińskiego skupi 
się poważne grono ludzi pióra, od końca XVIII rolę taką odgrywała Jena, 
"kochane wariackie gniazdo" — jak nazwał ją Goethe. Działali tam Fichte, Schelling, 
bracia Humboldtowie, poeci Friedrich Novalis i Ludwig Tieck, bracia Schleglowie August Wilhelm (1767—
1845) — pisarz, tłumacz i językoznawca, i Friedrich (1772—1829) — pisarz, 
filozof i językoznawca. Wśród prekursorów romantyzmu najwybitniejszy był poeta 
Johann Christian Friedrich Hólderlin (1770—1843), czerpiący jeszcze często wzory ze świata 
antycznego i łączący w lirycznych wierszach humanitaryzm i patriotyzm (charak-
teryzują go tytuły jego dzieł: Hymny do wolności, Hymny do ludzkości, Do 
Niemców czy Śmierć ojczyzny). Istotną rolę w okresie wczesnego romantyzmu 
odegrał Noyalis (właściwie Friedrich Leopold von Hardenberg, 1772—1801) z jego 
koncepcją "magicznego idealizmu", tęsknotą za wiecznością, przekonaniem o 
czarodziejskiej roli poezji, gloryfikacją średniowiecza, katolicyzmu i 
monarchii. Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776—1822), najbardziej znany chyba z 
Historii dziadka do orzechów, w nowelach i powieściach mieszał elementy 
romantyzmu i realizmu, operował fantastyką i grozą. Teatr w Berlinie rozwinął 
się zwłaszcza za dyrektury Augusta Wilhelma Ifflanda (1759—1813), aktora i dramaturga.
433



Schleglowie stanęli na czele pierwszej szkoły romantycznej. Romantyzm w Niemczech 
dzielił się na różne kierunki i reprezentował rozmaite zasady. Często jednak 
racjonalizmowi przeciwstawiał sięganie do średniowiecza, także do przeszłości 
germańskiej, która miała wzmocnić nastroje patriotyczne, a skierowana była w 
intencji przeciw dominacji francuskiej. Dramaturg Heinrich von Kleist (1777—1811) obok 
obyczajowej komedii Rozbity dzban w dramacie Bitwa w Lesie Teutoburskim dął w surmy bojowe do 
walki przeciw Napoleonowi, którego był nieprzejednanym wrogiem. Zniknęły hasła 
zwrócone przeciw tyranom, pojawiły się za to motywy religijne. Literatura 
miała torować drogę do rozwoju świadomości narodowej.
Koncepcje filozoficzne z jednej strony, a romantyzm z drugiej wywarły także 
wpływ na rozwój sztuki w Niemczech. Pod wpływem F. Schlegla znajdowała się grupa 
malarzy zwanych nazareńczykami, która chciała wrócić ku początkom malarstwa. 
Mówili oni o tym, że w działalności artysty konieczna jest "naiwność", 
"czystość serca i odrobina niedoświadczenia w rzemiośle".
Głównymi przedstawicielami romantyzmu w malarstwie byli Caspar David Friedrich (1774—
1840) i Philipp Otto Runge (1777—1810). Pierwszy z rodzinnego Pomorza przez Kopenhagę dotarł do 
Drezna, drugi osiedlił się w Hamburgu. Friedrich w swoich pejzażach o ciemnym 
kolorycie i niezwykłych efektach świetlnych wyrażał panteizm i nastrój tajemnicy. Runge od 
klasycyzmu przeszedł w licznych portretach do mistycyzmu i symbolizmu.
Klasycyzm dłużej utrzymał swoje wpływy w architekturze, która wahała się między 
naśladowaniem nadal wzorów starożytnych a średniowieczem. Najwybitniejszym 
architektem był Karl Friedrich Schinkel (1781—1841), który wzniósł szereg budowli w 
Berlinie (Nowy Odwach, 1816—1818, Stare Muzeum, 1824—1828) i w pobliskich miastach (Charlottenburg, Poczdam, 
Babeisberg), a także na ziemiach polskich. W 1789 r. Carl Gotthardt Langhaus wzniósł 
Bramę Brandenburską, a w 1794 r. Johann Gottfried Schadow osadził na niej kwadrygę.
Poważną rolę odegrał neogotyk, który rodził się jeszcze w XVIII w., a trwał do 
początków XX w. W Niemczech gotyk uznano za wytwór ducha narodowego (jako 
dzieło czysto niemieckie określił Goethe katedrę w Strasburgu). Z różnych stron 
Niemiec płynęły składki na dokończenie katedry w Kolonii (1817—1880). 
Wzniesiono wiele kościołów neogotyckich o naukowo obliczonych proporcjach. W 
budowlach świeckich już nieco swobodniej łączono motywy dekoracji 
średniowiecznej i renesansowej. W Monachium za króla Ludwika I budowniczowie 
pragnęli upodobnić stolicę Bawarii do Aten, w późniejszych latach XIX w. za 
Ludwika II wznosili już zamki.

KONIEC RZĄDÓW NAPOLEONA

Imperium Napoleona nigdy dłużej nie zaznało pokoju, polityka cesarza stale 
nastawiona była na nowe podboje. Od 1810 r. narastały
434



coraz bardziej przeciwieństwa między Francją a ostatnim od niej niezależnym 
mocarstwem Europy, Rosją, które doprowadziły do podjęcia wyprawy na Moskwę.
Przed jej rozpoczęciem Napoleon musiał sobie zapewnić bezpieczeństwo na 
terenie Niemiec, przez które prowadziły wszystkie drogi strategiczne. W kołach 
wojskowych Prus błąkały się wprawdzie projekty wystąpienia w zbliżającej się 
wojnie po stronie Rosji, a wyrazem tego był wspomniany wyżej memoriał Gneisenaua 
Plan przygotowania powstania ludowego z sierpnia 1811 r., ale nie wywarły one żadnego wpływu na 
politykę państwa. W lutym 1812 r. układ z Francją zobowiązywał Prusy do 
wystawienia 20-tysięcznego korpusu, który obok 30 tyś. Austriaków miał wziąć 
udział w wyprawie. Układ ten określano jako hańbiący, ale dopóki potęga 
Francji pozostawała nienaruszona, dopóty Prusy nie miały w gruncie rzeczy 
innego wyjścia, nie stać je było na podjęcie walki z Napoleonem.
W maju 1812 r. cesarz raz jeszcze zebrał wokół siebie w Dreźnie wszystkich 
władców niemieckich, łącznie z cesarzem austriackim i królem pruskim. 
Tymczasem nieprzeliczone kolumny Wielkiej Armii maszerowały już przez ziemie 
niemieckie na wschód. Wchodziło w jej skład około 600 tyś. ludzi, w tym nieco ponad 
połowa Francuzów, a 180 tyś. Niemców. Była to liczba znaczna, ale nie 
wyczerpująca możliwości ludnych ziem niemieckich. Nieporównanie mniejsze 
Księstwo Warszawskie wystawiło około 100 tyś. wojska. W dodatku oba korpusy, 
pruski i austriacki, zajęły miejsca na flankach, pierwszy na Litwie, drugi na 
Wołyniu, i nie zdradzały zamiarów szczególnie aktywnego wystąpienia przeciwko 
wojskom rosyjskim. Austriacy otwarcie nawet zapewnili Rosjan, że ich oddziały 
nie rozpoczną działań zbrojnych.
Gdy w czerwcu 1812 r. armie napoleońskie przekraczały Niemen w marszu na Moskwę, w 
Petersburgu powstał Komitet do Spraw Niemieckich z udziałem Steina, który odtąd 
był głównym doradcą Aleksandra w sprawach niemieckich. Wszystko zależało od 
losów kampanii.
Dopóki istniała Wielka Armia, nie było mowy o jakichkolwiek wystąpieniach 
antynapoleońskich w Niemczech. Ale nawet gdy ze wschodu napływać zaczęły 
wieści o jej katastrofie, nie od razu nastąpił zwrot. Dopiero gdy klęska armii 
napoleońskiej nie ulegała już żadnej wątpliwości i gdy korpus marszałka 
MacDonalda znajdował się w odwrocie, gen. York, dowodzący oddziałami pruskimi 
wchodzącymi w jego skład, podpisał z gen. Dybiczem konwencję w Taurogach (30 XII 
1812). Konwencja przewidywała neutralizację Prusaków, którzy mieli zająć teren 
między Tylżą a Kłajpedą. Podpisana została nie tyle wbrew, ile bez rozkazu 
królewskiego (Fryderyk Wilhelm III ogłosił wprawdzie, że układu nie 
ratyfikuje, a Yorka usuwa od dowództwa, ale w Berlinie stacjonowały jeszcze 
wojska francuskie). Taurogi zmusiły Francuzów do przyśpieszenia ewakuacji 
obszarów po Wisłę, uwagę zwrócił jednak przede wszystkim rzadki fakt 
samodzielnego wystąpienia generała pruskiego o charakterze politycznym.
Sama konwencja nie oznaczała przejścia' Prus na stronę Rosji, 
435



niemniej polepszyła perspektywy działalności Steina i innych Niemców w otoczeniu 
Aleksandra. Starali się oni skłonić cara do dalszego marszu na Niemcy, a teraz 
mogli wysunąć argument, że wojska rosyjskie uzyskają tam pomoc w dalszej 
wojnie. Dlatego do zawarcia konwencji przyczynił się Cłausewitz, przebywający 
przy Dybiczu z ramienia Komitetu do Spraw Niemieckich.
Sam Stein w czerwcu 1812 r. radził zorganizować powstania na tyłach wojsk 
francuskich, a w grudniu głosił, że "nadszedł czas, aby Niemcy powstały i 
odzyskały wolność i honor, aby wykazały, że to nie naród, lecz książęta 
dobrowolnie ugięli się pod jarzmem". Zbyt silnie jednak nad ziemiami 
niemieckimi ciążyła przewaga Francji, aby słowa te miały natychmiast 
przeistoczyć się w czyny.
436



Po katastrofie Napoleona pod Moskwą było rzeczą jasną, że następnym etapem 
wojny między słabnącą Francją a potężniejącą koalicją musi być walka o Niemcy. 
Obie strony mobilizowały na nowo swoje siły, a tymczasem toczyła się gra 
dyplomatyczna. Fryderyk Wilhelm w końcu grudnia prowadził jeszcze rokowania z 
Napoleonem i chciał odwlec moment zerwania. Próbował namówić Austrię do 
wspólnego działania, na razie bez rezultatu. Aby wydobyć się spod nacisków 
francuskich, przeniósł się do Wrocławia (22 stycznia) i zaczął wreszcie 
rozmowy z Aleksandrem. Ten ostatni przeciwny był odbudowie Prus w granicach 
sprzed 1806 r., głównie ze względu na własne plany rozwiązania sprawy polskiej. 
Negocjator pruski płk Knesebeck zaproponował wówczas oparcie granicy Prus na 
Wiśle i Narwi (tzw. linia Knesebecka, która jeszcze parę razy pojawi się w planach 
Berlina), ale i ten projekt car odrzucił. Kompromis znalazł wyraz w podpisaniu 
układu kaliskiego (28 lutego). Mowa była w nim o wspólnej walce o uwolnienie 
Niemiec, przy czym Prusy miały zostać wzmocnione zdobyczami-w Niemczech 
północnych (z wyjątkiem Hanoweru, który winien wrócić do związków z Anglią), 
na wschodzie zaś z ziem dawnej Polski miały odzyskać tereny stanowiące pomost 
między Prusami Wschodnimi i Śląskiem. Układ był niewątpliwym sukcesem Prus. Zanim 
rozpoczęły się działania wojenne, otrzymały od decydującego w tym momencie 
mocarstwa obietnicę uzyskania poważnych zdobyczy na obszarze Niemiec. Re-
kompensowało to w pełni cofnięcie się na wschodzie, gdzie Prusy rezygnowały z 
terenów niepewnych. Układ kaliski stał się też początkiem 
kilkudziesięcioletniej współpracy prusko-rosyjskiej, choć zarazem zaczynał okres 
wpływów Petersburga w Niemczech.
Aby skutecznie wziąć udział w zbliżających się walkach, trzeba było odbudować 
armię pruską. Już gdy Stein w lutym znalazł się na terenie Prus Wschodnich, 
zwołał tamtejszy sejmik i wymógł na nim tworzenie oddziałów według projektu 
Ciausewitza, w części ochotniczych. Stało się to wzorem, który naśladowano później 
w innych częściach państwa. Uległ nastrojom także król. W odezwie Do mojego 
ludu (17 III 1813) odwoływał się do uczuć patriotycznych społeczeństwa. W 
ciągu lutego i marca wydano odezwę wzywającą do tworzenia oddziałów 
ochotniczych, zniesiono zwolnienia od służby wojskowej, zarządzono mobilizację 
i wydano edykt o pospolitym ruszeniu (Landsturm, 21 kwietnia), przeznaczonym do służby 
pomocniczej. W rezultacie państwo pruskie, niewielkie w tym czasie 
terytorialnie i wyczerpane finansowo, potrafiło wystawić potężną armię, która 
wkrótce liczyła 280 tyś. żołnierzy. Ponieważ zaś Francja i Rosja osłabione 
były kampanią 1812 r., armia ta mogła odegrać niemałą rolę w dalszych 
działaniach wojennych.
Były to wojska znacznie sprawniejsze od rozbitych w 1806 r. Napoleon 
początkowo lekceważył Prusaków, ale rychło przekonał się o błędzie. Wiele 
wprowadzonych w tym czasie zmian okazało się trwałych. Dotyczy to zwłaszcza 
ogłoszonej, na razie na czas wojny, powszechnej służby wojskowej (9 lutego), 
przedłużonej następnie na stałe, a także zewnętrznych cech wojska (krój 
mundurów, odznaczenie Żelaznego Krzyża).
437



U podstaw budowy nowej armii legły reformy wprowadzone w Prusach w poprzednich 
latach, ale także nastrój, który ogarnął znaczną część społeczeństwa. Kampanię 
lat 1813—1814 nazywano ówcześnie "wojną o wolność" (Freiheitskrieg), dopiero później 
nazwę zmieniono na "wojnę wyzwoleńczą" (Befreiungskrieg), jako że tamta nie podobała 
się królowi. Najbardziej wojowniczo nastrojona była inteligencja i młodzież, 
zwłaszcza studenci. Niekiedy oddziaływały także względy materialne. W Prusach 
Wschodnich, które opierały swoją gospodarkę na eksporcie zboża, jednym z 
pierwszych kroków po odejściu Francuzów było otwarcie portów i likwidacja 
blokady kontynentalnej. Chłopi odczuwali w wielu okolicach boleśnie kontrybucje 
czy wręcz rabunki armii napoleońskiej, choć były i tereny, na których 
powoływanie do wojska natrafiło na opór (Śląsk, Nadrenia).
Wokół wojny wyzwoleńczej późniejsza historiografia, zwłaszcza pruska, oplotła 
legendę. Jedni całą zasługę odrodzenia przypisywali monarchii, drudzy widzieli 
w nim ruch ogółu społeczeństwa. W rzeczywistości król niechętnie odnosił się 
do tego ruchu, tym bardziej że towarzyszyły mu nieraz hasła zjednoczenia 
Niemiec. Nastroje były bardzo gorące, ale miały swoje granice. Wyraziły się w 
dużej ofiarności (w krótkim czasie zebrano 6,5 mln talarów, co było sumą 
znaczną, gdyż budżet Prus w 1806 r. wynosił 25 mln talarów), w mniejszym 
stopniu w ochotniczym zgłaszaniu się do wojska. Liczba ochotników trudna jest 
do ustalenia, prawdopodobnie nie przekroczyła 20 tyś. ludzi, przy czym w pełni 
ochotniczy charakter miała tylko służba w specjalnych korpusach (Freikorps), gdyż 
pozostali i tak stali przed perspektywą powołania pod broń. Kwiat ochotników 
skupił się w oddziale Llitzowa, który jednak liczył ledwie ponad tysiąc ludzi. 
Znalazło się tam wielu studentów i pisarzy, a barwy mundurów (czarne mundury, 
czerwone wypustki i złote guziki) stały się później barwami rewolucyjnych 
Niemiec.
Obóz patriotyczny nie miał też jasnego programu, jak winny wyglądać Niemcy po 
zwycięstwie. Jego przywódca, Stein, w kilku memoriałach przedstawiał coraz to 
odmienne propozycje. Pewne było w każdym razie odbudowanie Austrii i Prus, co 
zapowiadało rywalizację obu tych państw o wpływy w Niemczech. 
Niebezpieczeństwo czaiło się także we wzrastającej roli Prus. Wszystkie te 
ujemne strony sytuacji ukażą się jednak w pełni dopiero po zwycięstwie.
Kampania 1813 r. rozegrała się w dwóch etapach. W maju Napoleonowi, mimo 
pewnych niepowodzeń, udało się wyprzeć wojska pruskie i rosyjskie z Saksonii z 
powrotem na Śląsk, a na początku czerwca zaproponował zawieszenie broni, które 
trwało aż do sierpnia. Toczyła się wtedy gra dyplomatyczna o Austrię, której 
kanclerz Metternich wystąpił w roli "zbrojnego mediatora". Nie dążył on wówczas 
do obalenia zięcia swojego cesarza, niemniej wielogodzinna dramatyczna rozmowa 
z Napoleonem w Dreźnie przekonała go, że nie ma co liczyć na umiarkowanie tego 
urodzonego zdobywcy. Cesarz Francuzów nie godził się na utratę wszystkich 
zdobyczy i powrót do granic z 1792 r. Teraz Austria zdecydowała się na 
podpisanie sekretnego sojuszu z Rosją i Prusami
438



w Rychbachu (27 VI 1813). Gdy zawiodły ostatnie rokowania pełnomocników obu 
stron w Pradze w lipcu, 12 sierpnia Austria wypowiedziała wojnę Napoleonowi. W 
koalicji antyfrancuskiej brały jeszcze udział, oczywiście, Anglia, a także Szwecja.
Siły koalicji były dwukrotnie większe niż francuskie (pół miliona przeciw 250 
tyś. przeważnie świeżo zwerbowanego żołnierza, przy czym wiele oddziałów, 
zwłaszcza oddziały niemieckie, biły się niechętnie). W czasie dwumiesięcznej 
kampanii jesiennej Napoleon próbował pobić osobno trzy armie koalicyjne: 
północną Bernadotte'a, szwedzkiego następcy tronu, śląską pruskiego generała Gebharda 
Bluchera i czeską ks. Karola Schwarzenberga, naczelnego wodza całej koalicji. Odnosił 
nawet pewne sukcesy, ale jego marszałkowie w sierpniu i wrześniu ponieśli 
szereg klęsk. Najgroźniejsze było zaś to, że przeciwnik przystąpił wreszcie do 
koncentrycznego ataku. Inicjatorem był Blucher, zwany później "marszałkiem-
naprzód", bo ani Bernadotte, ani Schwarzenberg nie kwapili się do decydującej bitwy. Już 
8 października od Napoleona odeszła Bawaria, co rozbiło Związek Reński. W 
czasie "bitwy narodów" pod Lipskiem (16—19 października) Francuzi byli 
dwukrotnie słabsi niż przeciwnicy, a szeregi armii napoleońskiej opuścili 
ostatni sprzymierzeńcy niemieccy, armia saska. Po tej porażce tylko z wielkim 
trudem udało się Napoleonowi schronić z resztkami wojska za Renem. Niemcy były 
stracone.
Ziemie Związku Reńskiego znalazły się pod zarządem Centralnej Rady 
Administracyjnej kierowanej przez Steina. W swojej siedzibie we Frankfurcie nad Menem zimno i 
wrogo przyjmował różnych drobnych władców, najchętniej wyrzuciłby ich 
wszystkich. Ale nie on o tym miał decydować, choć wielu z nich wahało się 
długo. Gdy w marcu 1813 r. wódz rosyjski Kutuzow wydał do książąt niemieckich 
odezwę, wzywając ich do porzucenia sztandarów napoleońskich, do koalicji 
przyłączył się tylko jedyny książę Meklemburg-Schwerin.
A przecież do likwidacji tych "zdrajców sprawy niemieckiej" po zwycięstwie pod 
Lipskiem było równie daleko jak przedtem. Postarała się o to przede wszystkim 
Austria. Metternich rozpoczął grę dyplomatyczną, a dla zrównoważenia wpływów 
pruskich i rosyjskich kaptował sobie poszczególnych monarchów. Zawarł w Ried (8 
października) układ z Bawarią, państwem, które najbardziej obłowiło się 
kosztem Austrii. Wittelsbachowie należeli jednak do najmożniejszych dynastii i 
pozyskanie ich się opłacało. W zamian za zwrot Tyrolu i innych prowincji 
austriackich Metternich obiecał im rekompensaty w Niemczech. Za układem w Ried 
poszły inne. W rezultacie w końcu 1813 r. z państw niemieckich utworzonych 
przez Napoleona zlikwidowane zostały tylko Westfalia, Berg i Frankfurt, 
najściślej z nim związane, których władcy umknęli do Francji. Ponadto król 
saski za zbyt długie trwanie przy Francuzach zapłacił uwięzieniem.
W sprawach niemieckich punkt ciężkości przesunął się więc z pól bitewnych na 
pertraktacje i korespondencję dyplomatyczną. Nieustępliwy Napoleon nie dawał 
jednak za wygraną i po kampanii niemieckiej
439



1813 r. nadszedł czas na kampanię francuską roku następnego. Brał w niej 
udział korpus Bluchera, raz odnosząc sukcesy, to znów doznając niepowodzeń. 
Jeszcze rokowano w Chatiłłon, ale gdy wreszcie wojska koalicji ruszyły na 
Paryż, dała o sobie znać prawdziwa dysproporcja sił, na którą nic już nie mógł 
poradzić Napoleon, choć "odnalazł swoje buty z kampaniii włoskiej". 31 III 1814 
r. Paryż został zajęty, cesarz zmuszony do abdykacji, a w kilka tygodni później 
(30 maja) pierwszy pokój paryski zakończył wojnę.
Ku oburzeniu antyfrancuskiej opinii w Niemczech warunki tego pokoju były dla Francji 
stosunkowo korzystne, w jej granicach pozostały nawet niektóre tereny 
pozyskane po 1792 r. (Saara, Landau).
Nie minął nawet rok, w Wiedniu obradowali jeszcze dyplomaci, a Napoleon znowu 
pojawił się na widowni. Tym razem kampania na polach Belgii była krótka. Pod 
Brukselą Wellington zgromadził armię 100 tyś. ludzi, a Blucher 150 tyś., gdy Napoleon 
zdołał wyprowadzić w pole znowu zaledwie połowę tej liczby. Dalej zdążały 
zresztą kilkakrotnie większe siły austriacko-prusko-rosyjskie, które na dalszą metę uni-
cestwiały nadzieję na zwycięstwo nad koalicją. Na razie Napoleon próbował, jak 
zawsze, gdy dysponował słabszymi siłami, rozbić kolejno armie Wellingtona i 
Bluchera. Zaatakował drugiego pod Ligny, zmusił do wycofania się, ale nie 
rozbił. Gdy zmagał się następnie w zaciekłej bitwie pod Waterloo z Wellingtonem (18 
czerwca), na jego skrzydle pojawił się Blucher, w sposób decydujący wpływając 
na ostateczną klęskę Francuzów.
Tak znaczny udział wojsk pruskich w kampaniach 1813 i 1814 r. miał dla opinii 
stanowić rekompensatę za 1806 r. i za wszystkie późniejsze upokorzenia. Z dumą 
podkreślano, że jednym z twórców zwycięstwa pod Waterloo był szef sztabu armii 
Bluchera, Gneisenau. Już
440



w poprzednich latach wysuwał on wiele projektów prowadzenia wojny. Byli tacy, 
którzy uważali go za najgenialniejszego wodza wśród przeciwników Napoleona. Ku 
wielkiemu zmartwieniu nie mógł się on jednak doczekać dowodzenia własną 
jednostką. O duchu zemsty, panującym wśród Prusaków, świadczyły dalsze 
poczynania Bluchera. Po Waterloo pognał do Paryża, już po drodze dając się srodze we 
znaki ludności. W okupowanym mieście nie zwracał uwagi nawet na Ludwika XVIII, 
traktując stolicę Francji jako wrogie miasto. Z zemsty Prusacy próbowali 
wysadzić w powietrze paryski most Jeny, aby zniszczyć wspomnienie haniebnej 
porażki, podłożona mina nie zrobiła jednak poważniejszej szkody. Jednocześnie 
wybitni przedstawiciele obozu reform w Prusach, Humboldt i Gneisenau, zasypywali 
polityków koalicji memoriałami domagającymi się osłabienia Francji.
Tylko w części zamiary te realizował drugi pokój paryski (20 XI 1815); oddawał 
on Niemcom i Sardynii te tereny, które dotąd Francja zatrzymywała z 
odrewolucyjnych zdobyczy. Prusy dostawały z tego Saarę, Badenia Landau. Odbierano 
także dzieła sztuki, pościągane przez Napoleona z całej Europy, i nakładano na 
Francję wysoką kontrybucję, mszcząc się za wszystkie ciężary, którymi Napoleon 
tak hojnie szafował w latach powodzeń. Skrajni przedstawiciele obozu 
antyfrancuskiego snuli plany ogromnych aneksji (np. Arndt wytyczał granicę od Dunkierki wzdłuż 
Mozy do Ardenów), ale nie udało się oderwać od Francji nawet Alzacji.
Znacznie boleśniejsze jednak niepowodzenia sprawa niemiecka poniosła 
wcześniej, na kongresie wiedeńskim (wrzesień 1814—czerwiec 1815). Wątły 
sojusz, jaki powstał pomiędzy społeczeństwem a władcami w okresie wojny 
wyzwoleńczej, rozpadł się teraz bez śladu. Na śliskich posadzkach wiedeńskich 
pałaców rozgrywała się batalia dyplomatyczna, której aktorami byli monarchowie 
i dyplomaci. Dalecy byli oni od zgody między sobą.
Z najbardziej konkretnym programem wystąpił car Aleksander, który chciał 
połączenia z Rosją unią realną całego Księstwa Warszawskiego jako Królestwa 
Polskiego, przyznając za to Prusom jako rekompensatę całą Saksonię. Sprawy 
więc polska i saska, najbardziej sporne kwestie Kongresu, wiązały się silnie z 
problemem niemieckim. Nie tak jednak wyglądał on, jak to sobie wyobrażali 
patrioci niemieccy. Plan cara Aleksandra wywołał opór pozostałych głównych 
uczestników kongresu, a na początku stycznia sytuacja zaostrzyła się tak 
bardzo, że powstał sojusz austriacko-angielsko-francuski. Ostatecznie zatarg skończył 
się kompromisem, do którego przyczyniło się także ponowne pojawienie się 
Napoleona. Aleksander zadowolił się okrojonym Królestwem, a Prusy tylko połową 
Saksonii. Resztę zatrzymała dynastia Wettynów, uratowana w myśl zasady legitymizmu 
przed całkowitym wydziedziczeniem. Sporom towarzyszył stały handel ziemiami, w 
tym także terenami niemieckimi. Prusy dostawały prowincje nadreńskie 
(Westfalia i Nadrenia), a poza tym od Szwecji dzierżoną przez nią dotąd część 
Pomorza i Rugię, obiecaną już wcześniej przez Bernadotte'a
441



Danii. Wobec tego tę ostatnią obdarowano księstwem Lauenburg kosztem Hanoweru, który 
jednak otrzymywał od Prus Wschodnią Fryzję.
Austria po smutnych doświadczeniach ostatniego ćwierćwiecza wycofywała się 
znad Renu, zostawiając Prusom obronę tej, jak się w tym czasie wydawało, 
najniebezpieczniejszej granicy. Byli tacy, którzy dostrzegali w tym już 
ówcześnie niebezpieczeństwo, twierdząc, że Austria przestaje być głównym 
państwem niemieckim. Prusy swoimi posiadłościami sięgały od Kłajpedy aż po 
Saarę, ale tereny te nie stanowiły jednej całości (najwyraźniej przegradzał je 
Hanower). Z późniejszej perspektywy oceniono, że ten układ granic 
predestynował Prusy do odegrania roli zjednoczyciela Niemiec, w 1815 r. nikt 
tego nie mógł się spodziewać. Nie brakowało także zmian granic mniejszych 
państewek niemieckich, ale ważniejsze było, że ich skład niewiele różnił się 
od tego, co w Niemczech zaprowadził Napoleon. Z usuniętych za jego czasów 
monarchów wracali tylko niektórzy (jak książę oldenburski, ale dlatego, że był 
krewnym Aleksandra), natomiast rzesze zmediatyzowa-nych daremnie czekały zmiłowania.
Zjednoczenie Niemiec przybierało postać daleką od marzeń patriotów. W maju 
1815 r. pospiesznie przygotowano projekt utworzenia Związku Niemieckiego. Na 
terenie całej Europy spokój i bezpieczeństwo według konserwatywnych zasad 
Restauracji miał zapewnić sojusz państw, Święte Przymierze (28 IX 1815). Na 
terenie Niemiec podpisanie aktu o Związku (8 VI 1816) miało na celu 
"utrzymanie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa Niemiec oraz 
niezależności i nienaruszalności poszczególnych państw niemieckich". Groźba 
zewnętrzna należała do przeszłości, natomiast po 1815 r. najistotniejszą 
sprawą stanie się walka z rosnącym niezadowoleniem społeczeństwa.


II. RESTAURACJA

ZWIĄZEK NIEMIECKI POD EGIDĄ AUSTRII

"Pośmiewiskiem Europy" zwano niekiedy, i nie bez racji, związek państw 
niemieckich. Było ich około 40 (w momencie ogłaszania Aktu Związkowego z 8 VI 
1815 r. — 38, wkrótce — 39, w 1817 r. — 41, od 1848 r. liczba ta stopniowo 
spadała do 33 w 1866 r., a to na skutek wygasania dynastii i łączenia 
państewek), w tym jedno cesarstwo — Austria (ale tylko z ziemiami niemieckimi 
w Austrii właściwej i czeskimi), pięć królestw — Prusy (ale bez Poznańskiego 
oraz Prus Zachodnich i Wschodnich), Bawaria, Hanower, Saksonia i Wirtembergia 
— gdyż promocji na królestwo z czasów Napoleona nikomu nie odebrano — dalej 
wielkie księstwa i księstwa, jedno hrabstwo i cztery wolne miasta, mianowicie 
Frankfurt, Hamburg, Brema i Lubeka. Członkami Związku byli monarchowie 
Holandii, z racji posiadania Luksemburga, Danii, ze względu na Holsztyn i 
Lauenburg, oraz Anglii wobec posiadania Hanoweru (do 1837 r., gdy rozwiązana została unia 
hanowersko-angielska).
Suwerenność wszystkich władców ograniczona była tylko w niewielkim stopniu: 
nikt nie mógł wystąpić ze Związku i nie wolno było zawierać sojuszów 
wymierzonych przeciw niemu. Wobec większości państw Związek posiadał pewne 
kompetencje wojskowe (ale nie wobec Austrii i Prus).
Władze Związku były słabe. Sejm związkowy (Bundestag) gromadził wysłanników 
rządów, obradujących we Frankfurcie pod przewodnictwem delegata Austrii. 
Zebrań plenarnych z udziałem około 70 delegatów, którzy mieli rozstrzygać o 
ważniejszych kwestiach, w ciągu połowy wieku było kilkanaście. Obowiązywała 
zasada kwalifikowanej większości 2/3 ogólnej liczby głosów, a więc 28 
delegatów 6 większych państw mogło zawsze udaremnić uchwałę. Zmiany o 
charakterze konstytucyjnym wymagały nawet jednomyślności (Saksonia chciała 
wprowadzenia liberum veto). Regularnie zbierała się węższa rada złożona z 17 
delegatów (11 państw wysyłało po 1 delegacie, pozostałe razem 6), nie miała 
ona jednak (do 1854 r.) porządku obrad i przeważnie zajmowała się sprawami 
drugorzędnymi. Na pierwszym zebraniu (dopiero 5 XI 1816) pojawili się 
wysłannicy Anglii, Rosji, a nawet Francji, jako gwarantów Związku.
Armia Związku nie musiała nigdy występować w wojnie, a więc nie trzeba było 
sprawdzać, jak prezentowałby się w walce ten dziwny
443



zlepek kontyngentów poszczególnych państw, z których najmniejsze dostarczało 
20 ludzi. 17 państw posiadało prawo posyłania do kwatery dowódcy swoich 
komisarzy dla wykonywania nadzoru.
Prymat w Związku dzierżyła Austria, ponownie wydźwignięta na szczyty potęgi przez 
dyplomację Klemensa Metternicha, najpierw ministra spraw zagranicznych (od 1809 r.), potem (1821) 
także kanclerza. Ziemie niemieckie nie były jedynym terenem działania tego 
nieprzeciętnego polityka, którego aspiracje dotyczyły spraw niemal całej 
Europy. Założeniem jego było przeciwstawianie się wszelkim ruchom, mogącym 
zagrażać istniejącemu porządkowi, przy czym po pokonaniu Napoleona starał się 
wprowadzić taki kurs polityczny, jakby nic się nie wydarzyło w ciągu 
ostatniego ćwierćwiecza. Wrogość Metternicha wobec niemieckiego ruchu 
narodowego wynikała z charakteru społecznego tego ruchu. Na kongresie 
wiedeńskim Austria wycofała się ze swoich posiadłości w Niemczech, choć 
zapewniła sobie dominację we Frankfurcie. Sama pozostała nadal państwem 
niemieckim, a Wiedeń był niemieckim centrum kulturalnym. Mimo tego po 1815 r. 
rozpoczął się proces odchodzenia Austrii od Niemiec, choć początkowo w mało 
dostrzegalnej postaci. Pół wieku będzie ona jeszcze bronić swojej pozycji, 
stopniowo jednak coraz bardziej jako państwo zewnętrzne.
Tradycyjnym już rywalem Austrii były Prusy. Na kongresie wiedeńskim oba 
państwa także stanęły przeciw sobie, Prusy u boku Rosji, Austria po stronie 
Wielkiej Brytanii i Francji. Ale rychło rywalizacja ta zeszła na dalszy plan, 
do czego przyczyniała się także współpraca w ramach Świętego Przymierza. 
Współdziałaniu Prus z Austrią sprzyjały również stosunki wewnętrzne.
Reformy okresu Steina i Hardenberga król i inni konserwatyści pojmowali głównie jako 
środek do ponownego wzmocnienia państwa po klęsce jenajskiej. Gdy przyniosło 
to swoje owoce, armia odniosła sukcesy w wojnie lat 1813—1815, a państwo w 
1815 r. więcej niż podwoiło liczbę swoich mieszkańców (z 5 na 10,5 mln), 
konserwatyści szybko zapragnęli zahamować rozmach dalszych przemian. Nie było 
mowy o nadaniu konstytucji. Zarządzenie królewskie z 22 V 1815 r. obiecywało 
utworzenie reprezentacji stanowej, której celem byłoby "doradzanie we 
wszystkich sprawach dotyczących praw osobistych obywateli i ich własności 
łącznie z wyznaczeniem podatków". Losy tych "stanów" były charakterystyczne dla wszystkich reform.
Do państwa przyłączone zostały prowincje zachodnie, bardziej niż tereny 
wschodnie rozwinięte gospodarczo, a więc silniejsze tam było mieszczaństwo. W7 
prowincjach "starych" jednak, a i w całym państwie nadal pozycję uprzywilejowaną 
zajmowało junkierstwo. Junkrzy nie mieliby nic przeciw utworzeniu reprezentacji 
stanowej, byle mogli odgrywać w niej dominującą rolę. Pragnęliby nawet 
rozszerzyć kompetencje takiego zgromadzenia. Na to jednak nie godził się król 
i ministrowie z kanclerzem Hardenbergiem na czele. Większą możliwość manewrowania 
dawałoby im zgromadzenie może nawet z większym udziałem mieszczaństwa, ale za 
to dysponujące wąskimi kompetencjami.
444


mapa
445



Rezultatem sporu było odwlekanie reformy, aż zeszła ona całkowicie na dalszy 
plan. Gdy w kilka i kilkanaście lat później wprowadzono ustawy o reprezentacji 
gminnej i powiatowej (1823/24, 1825 i 1827/28), u steru władzy nie było już 
nikogo z ekipy reformatorów i junkrzy uzyskiwali ogromne zdobycze (we wszystkich sejmikach powiatowych 
monarchii na 16 190 miejsc 12 654, czyli 78%, zajmowali przedstawiciele "pierwszego stanu", tj. właściciele 
wielkich majątków ziemskich, niemal wyłącznie tzw. majątków rycerskich, przedstawiciele 
miast 1329, a wsi 2207 miejsc).
W 1817 r. Hardenberg utworzył Radę Państwa, która była — jak stwierdził Holborn 
— "typowym organem oświeconego absolutyzmu", opierającym się na biurokracji. 
Jedyne trwałe jej dzieło to reforma systemu finansowego państwa, konieczna wobec 
zadłużenia (w 1815 r. 11 250 mln talarów) i nadwyżek wydatków nad dochodami. Ustawa 
z 1820 r. wprowadzała "podatek klasowy", obciążający poważnie społeczeństwo, 
zwłaszcza niższe jego warstwy. Wzrost dochodów, głównie pochodzących z 
podatków bezpośrednich (w ok. 50%), łącznie ze sprawniejszym administrowaniem 
rozległymi majątkami państwowymi umożliwił w ciągu 10 lat uporządkowanie 
finansów kraju.
Inną zdobyczą było utrzymanie powszechnej służby wojskowej. Zobowiązywała ona do 
służby formalnie wszystkich mężczyzn 20 roczników (między 20 a 39 rokiem 
życia), początkowo przez 3 lata w służbie czynnej, potem w rezerwie, wreszcie 
w dwóch siedmioleciach w pospolitym ruszeniu (Landwehra) powołania. Ta ostatnia formacja w 
intencji projektodawcy Scharnhorsta miała wprowadzać pojęcie wojska 
obywatelskiego, ale charakter ten systematycznie traciła. Proces niszczenia 
podobnego znaczenia Landwehry zakończy ostatecznie reforma Roona. System rekrutacji 
wojska utrzymał się z pewnymi zmianami aż do 1918 r., a był też naśladowany w 
wielu innych państwach.
Reforma ta uzyskała zgodę Fryderyka Wilhelma III tylko dlatego, że przekonano 
go, iż na tej drodze Prusy tanim kosztem uzyskują potężną armię (przy 130 tyś. 
wojska na stopie pokojowej mogły dysponować na wypadek wojny armią 
półmilionową).
O tym, że okres reform kończył się, świadczyły także zmiany personalne. W 
latach 1815—1816 odeszli marszałek Bliicher i gen. Scharnhorst, w 1819 r. z życia 
politycznego zniknęli A. Humboldt i gen. Boyen. Osamotniony Hardenberg zmarł w 1822 r.
Austria i Prusy skupiały na swoich terenach, należących do Związku 
Niemieckiego, 60% całej jego ludności i zajmowały tyleż powierzchni. Z 
pozostałych większą rolę odgrywała Bawaria, Saksonia (choć świeżo została 
znacznie uszczuplona na rzecz Prus), Hanower, Badenia i Wirtembergia. Resztę 
stanowiły drobniutkie państewka. Wśród państw średnich nie brakowało objawów 
nieufności czy niechęci do dwóch potęg niemieckich, ale wszelkie projekty 
utworzenia między Austrią i Prusami "trzeciej siły" w ramach tzw. triady 
skazane były na niepowodzenie. Przyczyniała się do tego zarówno słabość tych 
państw, jak i często spory między nimi. Stan taki, utworzony po 1815 r., będzie
446



odtąd zjawiskiem trwałym aż do rozstrzygnięcia rywalizacji austriacko-pruskiej w 
1866 r. Wszelkie próby jego zmiany paraliżowały ambicje poszczególnych państw 
średnich, z których Bawaria próbowała niekiedy prowadzić politykę mocarstwową.
Powody zatargów były różne, często chodziło o terytoria (jak między Bawarią i 
Badenią), kiedy indziej współdziałanie przekreślały różnice wewnętrzne. W 
niektórych państwach władcy po powrocie pragnęli wrócić do niczym nie 
ograniczonego absolutyzmu i do stosunków feudalnych. Na południu gdzieniegdzie 
ukazywały się konstytucje (w 1818 r. w ks. sasko-weimarskim, w Badenii i w Bawarii, w 1819 r. — w 
Wirtembergii, w 1820 r. — w Hessen-Darmstadt), ale trudno było mówić o rządach liberalnych.

STOSUNKI GOSPODARCZE

Od połowy XVIII w. ludność na ziemiach niemieckich po wiekach stagnacji 
zaczęła szybciej wzrastać. Minął okres wielkich głodów i masowych epidemii. 
Mimo wielu wojen żadna z nich nie wywarła tak niszczącego wpływu, jak wojna 
trzydziestoletnia. Rozwój demograficzny cechował zresztą w tym czasie 
większość krajów Europy Zachodniej i Środkowej. W 1816 r. Związek Niemiecki 
(łącznie z całymi Prusami) zamieszkiwało 32,6 mln osób, w tym Prusy 10,5 mln, części 
Austrii należące do Związku 9,5 mln, Bawarię 3,5 mln, inne państwa niemieckie 9,1 
min. Do 1837 r. ludność powiększyła się do 41,1 mln (czyli o 23%), szybciej 
rosła przy tym ludność krajów północnych niż południowych;
ludność Prus powiększyła się o 35%, Austrii o 16%, Bawarii o 13%.
Kraj był przeważnie rolniczy. Ponad 70% mieszkańców żyło na wsi i pracowało na 
roli. Z niewieloma wyjątkami (jak prowincja nadreńska) zdecydowaną przewagę 
posiadała wielka własność ziemska. Dla stosunków w rolnictwie największe 
znaczenie miał przebieg reform rolnych. Okres rewolucji francuskiej i 
napoleoński przyniósł ze sobą zniesienie poddaństwa (tylko wyjątkowo i na 
krótko próbowano je wznowić w Hanowerze i w Elektoracie Hesji). Znacznie 
bardziej skomplikowana była sprawa uwłaszczenia, czyli uzyskania przez chłopa 
na własność ziemi, którą dotąd uprawiał. Proces ten szybciej przebiegał w 
Niemczech zachodnich i południowo-zachodnich, na wschodzie, począwszy od 
wprowadzenia reform pruskich, rozciągał się na kilkadziesiąt lat, w Austrii 
zaś uwłaszczenie dokonane zostało dopiero od 1848 r." Zwłaszcza w pierwszej 
fazie, w Prusach do 1848 r., uwłaszczani byli głównie bogatsi chłopi 
("sprzężajni", tzn. tacy, którzy pańszczyznę odrabiali poprzednio własnym 
inwentarzem). Drugą cechą reformy rolnej w Prusach było to, że chłop, aby stać 
się właścicielem ziemi, musiał jako odszkodowanie odstąpić jej część panu. W 
sumie sposób przeprowadzenia zmian był tu dla wielkich właścicieli ziemskich 
bardzo korzystny. Reformy agrarne w wielu krajach stanowiły wstrząs dla tych 
właścicieli wobec konieczności rezygnacji z pracy pańszczyźnianej, natomiast na 
terenie większości ziem niemieckich, najbardziej na wschód
447



od Łaby, wzmocniły ich położenie. W ciągu pierwszej połowy XIX w. powiększali 
swój stan posiadania kosztem ziemi chłopskiej.
Ten sam przebieg reform agrarnych spowodował, że zmiany nastąpiły także na wsi. W 
zachodnich częściach Niemiec wyłoniła się grupa bogatszych chłopów, natomiast 
na wschodzie nastąpiła wyraźniejsza polaryzacja — na drugim biegunie drabiny 
społecznej naprzeciw wielkich właścicieli powiększała się liczba chłopów 
posiadających tylko drobne gospodarstwa lub bezrolnych. Większość tych 
ostatnich pozostawała na wsi, szukając pracy w majątkach junkierskich. Miasta 
wchłaniały na razie tylko niewielki ich odsetek. W 1815 r. poza Wiedniem 
jedynie dwa liczyły ponad 100 tyś. mieszkańców (w tym Berlin ponad 190 tyś.); 
w 1850 r. było ich już 5, a Berlin miał ponad 400 tyś. ludzi, w kilka lat 
później był już większym miastem niż Wiedeń. Lepszej doli na obczyźnie szukała 
na razie nieznaczna liczba Niemców, większa od 1830 r. (1830—1840 — 152 tyś., 
1840—1850 — 435 tyś.).
Nowoczesnego przemysłu jeszcze nie było. Do 1835 r. można mówić o 
przygotowawczym okresie jego rozwoju, a pierwsza faza uprzemysłowienia objęła 
dopiero lata 1835—1873. Dominowała produkcja rzemieślnicza, chałupnicza, na 
drugim planie manufakturowa i górnicza. Największą rolę odgrywało 
włókiennictwo, ale zaledwie na 1/3 warsztatów tkackich pracowali ludzie, 
którzy nie mieli innego zajęcia. Po 1815 r. rozpoczął się rozwój Zagłębia Ruhry, 
ale był to na razie rozwój powolny. W 1800 r. 1500 górników wydobywało 230 
tyś. t węgla, w 1850 r. 13 tyś. — 1,7 mln t. Krupp założył warsztat w 1810 r., dopiero 
w 1846 r. zatrudniał 140 pracowników. W 1830 r. w Prusach czynnych było 345 
maszyn parowych o mocy niespełna 4,5 tyś. KM, z tego prawie 3/4 w górnictwie, 
hutnictwie i żegludze, niemal wszystkie w Nadrenii, Westfalii, na Śląsku i w 
Berlinie.
Produkcja przemysłowa pod każdym względem ustępowała angielskiej i 
francuskiej: liczby fabryk i robotników, wyposażenia technicznego i wysokości 
produkcji. Na 1 przędzalnię w Prusach wypadały 1473 wrzeciona, w Wielkiej 
Brytanii — 20 tyś., na 1 robotnika rocznie 1 tyś. funtów przędzy, w Wielkiej Brytanii — 
9 tyś.
Przy tym wszystkim postęp był wyraźny. W latach 1800—1840 produkcja w Związku 
Niemieckim potroiła się, we Francji wzrosła o niespełna 40%, w Anglii o 70% 
(oczywiście przy znacznie wyższym stanie początkowym). Wydobycie węgla z 300 
tyś. t w 1800 r. doszło w 1850 r. do 6,7 mln t (skacząc z 3% na 13,7% wydobycia 
brytyjskiego), produkcja stali z 40 na 208 tyś. t. Pierwszy statek na Renie 
pojawił się w 1820 r., pierwszy odcinek kolei (na króciutkiej trasie z Norymbergi do Furth) zbudowano w 
1835 r. (ale pociąg ciągnęła lokomotywa angielska), w 1855 r. sieć kolejowa 
liczyła 8290 km. Transport ciągle odbywał się głównie szosami, które budowano 
pośpiesznie (np. w Prusach w latach 1817—1838 ponad 600 mil).
Rozwój hamowany był różnymi czynnikami. Brakowało kapitałów, w latach 1826—
1850 rocznie powstawało 4—5 spółek akcyjnych dysponujących łącznie 27 mln mk, 
od 1850 r. już 15—16 spółek z 126 mln mk.
448



Stopniowo przebiegał proces wprowadzania tzw. wolności procederu, a więc zasady, 
według której każdy mógł podejmować produkcję w każdej dziedzinie wytwórczości 
w jakichkolwiek rozmiarach i przy użyciu jakiejkolwiek techniki. Musiało 
towarzyszyć temu znoszenie wszelkich przywilejów, zwłaszcza cechowych. Za czasów 
rządów francuskich wolność procederu wprowadzono na terenach leżących na lewym 
brzegu Renu i w Westfalii. W Prusach najważniejsze były zmiany w okresie 
reform, zwłaszcza edykt podatkowy Hardenberga z 1810 r. Były jednak kraj'e, w których 
wolność procederu wprowadzono w kilkadziesiąt lat później (w Saksonii w 1861 
r., w Badenii i Wirtembergii w 1862 r., w Bawarii w 1868 r.), a jednolite przepisy wprowadzono dopiero w latach 1869 i 
1872.
Najbardziej jednak odczuwano skrępowanie rozwoju gospodarczego wynikające z rozbicia 
politycznego Niemiec. Po klęsce Napoleona na kontynent europejski masowo 
napłynęły towary angielskie, powstrzymywane uprzednio przez blokadę 
napoleońską. Także i Niemcy zalewane były obcymi towarami, które skutecznie 
hamowały wzrost własnej produkcji. W dodatku junkrzy, zarabiający na eksporcie 
zboża, przeciwni byli wszelkiemu ograniczaniu przywozu towarów przemysłowych. 
Podział Niemiec na państwa uniemożliwiał jakąkolwiek wspólną politykę w tym 
zakresie. Co gorsza, otwarty na zewnątrz kraj podzielony był wewnątrz 
granicami celnymi, a i w poszczególnych państwach na drogach i szlakach 
pobierane były liczne opłaty. Podanie
449



kupców niemieckich z różnych państw głosiło: "38 granic celnych w Niemczech 
paraliżuje obroty wewnętrzne i powoduje taki skutek, jak skrępowanie każdej 
części ciała, aby krew nie przepływała do sąsiednich". Dochodziło do tego 
skomplikowanie systemu pieniężnego, gdyż kursowało kilkadziesiąt rodzajów 
monet; dopiero w 1838 r. konwencja monetarna uregulowała stosunek do siebie 
talarów i guldenów.
Toteż właśnie rozbicie gospodarcze, zwłaszcza celne, krajów niemieckich stało 
się celem ataków ze strony mieszczaństwa, najbardziej zainteresowanego 
wprowadzeniem zmian. Powstający w tym czasie liberalizm ekonomiczny miał w 
Niemczech złożony charakter. Z jednej strony postulowano zniesienie różnych 
ograniczeń wewnętrznych dla ułatwienia rozwoju przemysłu, z drugiej dążono do 
silniejszego zespolenia państw niemieckich, licząc na uzyskanie na tej drodze 
większej i skuteczniejszej opieki w walce konkurencyjnej z obcymi towarami. 
Stanowiło to podstawę żądania zjednoczenia politycznego, ale niekiedy 
prowadziło także do haseł nacjonalistycznych. Najwybitniejszym 
przedstawicielem tego kierunku był Friedrich List (1789—1846), twórca szkoły 
narodowej w ekonomii. W 1819 r. przyczynił się on walnie do założenia 
Niemieckiego Związku Handlowego i Przemysłowego (Deutscher Handels und Gewerbeverein) 
dla zwalczania rozbicia celnego ziem niemieckich, ale już w 1819 r. pozbawiony 
został katedry na uniwersytecie w Tybindze, a w 1822 r. zmuszony do emigracji 
za liberalizm polityczny. W 1830 r. wrócił do Niemiec, jednakże wobec niepo-
wodzenia swoich wysiłków zakończył życie samobójstwem. W swojej głównej pracy 
Narodowy system ekonomii politycznej (1841) podkreślał potrzebę 
nieskrępowanego rozwoju gospodarczego narodu, ale krytykował klasyczny 
liberalizm gospodarczy, stwierdzając, że w krajach słabiej rozwiniętych 
potrzebny jest protekcjonizm; dodawał także postulat gospodarczej i 
politycznej ekspansji Niemiec.
Z państw niemieckich najaktywniejszą politykę gospodarczą prowadziły Prusy. W 
tak ważnej sprawie celnej okazała się ona zbieżna z postulatami mieszczaństwa, 
choć inne były jej podstawy i cele. Początek swój wzięła z kryzysu 
gospodarczego po 1815 r. W 1816 r. zniesiono cła wewnętrzne na terenach na 
wschód od Łaby, a w 1818 r. w całym państwie, zostawiając tylko cła na 
granicach. Podobny krok podjąć było łatwo, gdyż leżał on także w interesie 
junkrów, którzy spodziewali się na tej drodze powiększyć zbyt zboża. Rychło 
jednak Prusy zaczęły starać się o wciągnięcie w orbitę swoich wpływów 
gospodarczych innych państw północnoniemieckich, zwłaszcza tych, które 
oddzielały od siebie poszczególne części monarchii. Rząd pruski stosował nawet 
nacisk, nakładając wysokie cła na towary przechodzące przez teren Prus. 
Początkowo sukcesy były tylko częściowe, do ważniejszych należało zawarcie 
układu celnego z Hessen-Darmstadt w 1828 r. Jednocześnie zaś na wzór pruski 
podobne próby podjęły też inne państwa. W tym samym roku Bawaria i 
Wirtembergia założyły Południowoniemiecki Związek Celny, a Saksonia, państwa 
turyńskie i Hessen-Kassel — Środkowoniemiecki Związek Handlowy. Zręcznie lawirując 
Prusy starały się 
450



osłabić oba pozostałe związki celne i ostatecznie doprowadziły 11 1834 r. do 
utworzenia prusko-niemieckiego Związku Celnego. Był to sukces tak poważny, że 
niektórzy historycy powstanie Związku Celnego równają w znaczeniu z rewolucją 
1848 r. W 1836 r. przyłączyły się do niego Badenia i Hessen-Nassau i liczył on 
wówczas już 25 mln ludności, a więc 5/6 obywateli państw Związku Niemieckiego 
(nie licząc Austrii). Poza jego granicami pozostały kraje północno-zachodnie, 
związane gospodarczo z Anglią, które dopiero stopniowo wstępowały do Związku 
Celnego w następnych dziesięcioleciach (ostatnie w 1867 r.). Ważniejsze było 
jednak, że do Związku nie należała Austria (trudno było przyłączyć całą 
monarchię z ziemiami słowiańskimi, węgierskimi i włoskimi, choć Prusy 
wchodziły do Związku z terenami polskimi, także tymi, które nie stanowiły 
części Związku Niemieckiego). W tym okresie utworzenie Związku Celnego nie 
miało konsekwencji politycznych, niemniej zapowiadało możliwość usunięcia 
Austrii z Niemiec. Choć bowiem geneza Związku Celnego była natury 
gospodarczej, wywrze on następnie wpływ na stosunki polityczne i będzie 
krokiem ku zjednoczeniu Niemiec pod kierownictwem Prus. Jednocześnie państwo 
pruskie jakby odbierało liberałom jeden z ich postulatów, pomijając inne, 
zwłaszcza żądanie reform wewnętrznych.

KONSERWATYŚCI, LIBERAŁOWIE, MŁODZIEŻ

Po entuzjazmie 1813 r. lata następne przyniosły ze sobą w Niemczech nastroje 
przygnębienia i pesymizmu. Postanowienia kongresu wiedeńskiego zawiodły 
nadzieje, nieurodzaj lat 1816—1817 i kryzys gospodarczy dały się we znaki. Na 
drogach pojawili się bandyci, których liczbę porównywano przesadnie do 
istniejącej w XVII w. Niemniej jednak po burzy poprzedniego ćwierćwiecza 
społeczeństwo nie wracało do poprzedniej bierności, toteż w najbliższych 
latach formowały się programy, choć często jeszcze mało precyzyjne i nie 
prowadzące do powstania ugrupowań politycznych.
Konserwatyści mogli ufać, że opierając się na Związku Niemieckim, na 
większości władców i rządów, nie mówiąc o czujnym Metternichu, nie mają potrzeby 
obawiać się przeciwników. Rosły ich wpływy na dworze pruskim, gdzie 
ostatecznie całkowicie usunęli reformatorów. Z ramienia Metternicha bacznie 
śledził stosunki w Niemczech jego zaufany współpracownik, polityk i publicysta 
Friedrich von Gentz. Na łamach swojego ultrareakcyjnego "Oesterreichischer Beobachter" zwalczał on 
tendencje postępowe i pobudzał prawicę. Niebagatelne były wpływy Rosji, mile 
widziane zwłaszcza na wielu małych dworach, które mniej obawiały się nacisków 
z Petersburga niż z Wiednia czy Berlina, choć Aleksander określał je cynicznie 
jako stadninę zarodową dla wielkich arcyksiężniczek rosyjskich. Oparcia 
konserwatyzm mógł szukać w monarchizmie szerokich mas ludności, zwłaszcza 
wiejskiej, która w 1814 r., o dziwo, przyjaźnie witała powrót nawet najgorszych 
władców, którzy sprzedawali uprzednio swoich poddanych w rekruty.
451



W powiązaniu z romantyzmem konserwatyzm rozbudował swoją ideologię. Korzeniami 
sięgała ona XVIII w., a zwłaszcza jego końca, gdy pod wpływem rewolucji 
francuskiej August Wilhelm Rehberg racjonalizmowi i umowie społecznej 
przeciwstawiał apologię historycznej genezy państwa (Studia nad rewolucją 
francuską, 1793). Nowy system wyszedł spod pióra Karla Ludwiga Hallera, który w 
Szwajcarii wydawał od 1816 r. wielotomowe dzieło Restauracja wiedzy o 
państwie. Nawracając do systemu stanowego i rządów arystokracji, króla czy 
księcia traktował jako największego dziedzica, którego władza powinna mieć 
charakter patriarchalny. Ideałem jego było wprowadzenie w całym państwie systemu 
patrymonialnego.
Konserwatyzm szukał także poparcia w Kościele, zarówno jednak protestancki, 
jak i katolicki przeżywały okres kryzysu. W protestantyzmie jeszcze w XVIII w. 
pewne ożywienie do zmartwiałej ortodoksji wniosły sekty, jak herrnhuci, 
znajdujący się pod wpływem angielskiego metodyzmu, i zwolennicy wizjonerskiego 
swedenborgianizmu (zwłaszcza w Wirtembergii), który przybył do Niemiec ze Szwecji. 
Z drugiej strony Oświecenie oddzielało wierzących od myślących, a "wielki 
poganin" Goethe całą historię Kościoła nazwał "mieszaniną błędów i gwałtów". 
Pod wpływem ideałów Oświecenia i filozofii Kanta rosły w protestantyzmie przejawy 
racjonalizmu (jak H. E. Paulus ze swoją pracą Życie Jezusa, 1828). Jednocześnie rząd 
pruski zaczął wywierać silniejszy nacisk na Kościół, w 1822 r. pod jego 
wpływem wprowadzono unię wyznania luterańskiego i reformowanego (nakaz ujednolicenia liturgii), 
co wywołało gorące protesty. Rezultatem była ugoda (1828 nowa redakcja tzw. 
agendy), niemniej od tej pory protestantyzm silniej niż dotąd związany był z 
władzami politycznymi. 
Kościół katolicki wyszedł z XVIII w. także osłabiony reformami józefińskimi i 
fryderycjańskimi, zniesieniem zakonu jezuitów i popieraniem przez państwo 
opozycji przeciw wpływom kurii papieskiej. I na nim odbiło się Oświecenie, 
pojawiły się tendencje, aby oprzeć katolicyzm na nauce (Hermes) czy zastąpić 
dogmaty przez moralność chrześcijańską (Sailer). Całe grupy księży występowały 
przeciw celibatowi (na Śląsku w 1826 r., w Niemczech południowych w 1830 r.). W 
okresie Restauracji monarchia opowiedziała się jednak za związkiem między 
państwem a Kościołem. Poparła więc ultramontanizm (najsilniejszy był on w 
Bawarii), dopomogła mu do zwalczania tendencji narodowych, a stosunki z 
Watykanem uregulowała szeregiem konkordatów, odtąd najbardziej typową formą 
wzajemnych porozumień.
Przeciwko istniejącym stosunkom budziła się tymczasem opozycja o bardzo różnym 
charakterze. Jednym z jej źródeł było wspomnienie klęsk i upokorzeń doznanych 
ze strony Napoleona, a następnie niewyzyskanego zwycięstwa. Niedawni słuchacze 
Mów do narodu niemieckiego i uczestnicy korpusu Lutzowa podnosili hasła 
patriotyczne (zabrzmiały one zwłaszcza w czasie obchodów rocznicy bitwy pod 
Lipskiem w 1815 r.), w swoim antyfrancuskim zapędzie nieraz wręcz nacjonalistyczne 
("Jeśli zechcesz uczyć córkę języka francuskiego, równie 
452



dobrze możesz kształcić ją na dziewkę"). W związkach gimnastycznych Jahna zasady 
narodowe przybierały czasem formy krańcowe i karykaturalne (tzw. Deutschtumelei), co 
prowadziło do starć z żywiołami patriotycznymi (np. we Wrocławiu, tzw. Breslauer Turnstreit).
Ale w tym obozie patriotycznym nie brakowało ludzi, którzy główny cel widzieli w 
walce przeciwko tyranii władców, zaprzepaszczeniu szans zjednoczenia Niemiec, 
prawdziwych czy wymarzonych, gnębieniu wolności i próbom powrotu do stosunków 
feudalnych. Gorzko rozczarowały ich postanowienia kongresu wiedeńskiego, 
pozostające w rażącej dysproporcji do nadziei żywionych w latach wojny o 
wyzwolenie. Wróg Napoleona, Górres, wobec włączenia Nadrenii do Prus stał się 
obywatelem tego państwa. Już w końcu 1815 r. na łamach swojego "Rheinischer Merkur" 
musiał wojować z Gentzem, a pismo zostało niemal natychmiast zamknięte na skutek 
skargi rosyjskiej. Mimo bardzo umiarkowanych poglądów sam przed groźbą 
aresztowania uchodzić musiał do znienawidzonej Francji.
W ciągu kilku pierwszych lat po kongresie wiedeńskim jawne grupy liberałów 
działały w tych państwach, w których istniały łagodniejsze rządy. Głównym 
celem było utworzenie "prawdziwej i godnej reprezentacji narodowej" w całych 
Niemczech, jak to głosił Adres narodowy, przygotowany w 1817 r. w HessenDarmstadt. 
Gdzieniegdzie opierano się płaceniu podatków, nakładanych samowolnie przez 
władców, lub żałowano "dobrego i starego prawa" z czasów napoleońskich. Re-
zultaty były nikłe, bo nawet wprowadzane konstytucje nie zapewniały 
mieszczaństwu większych zdobyczy.
Znacznie głośniejszy był natomiast ruch młodzieży. Uniwersytety niemieckie w 
pierwszej połowie XIX w. odgrywały rolę szczególną. Na liczniejszych teraz 
uczelniach (Berlin, Wrocław, Bonn) kształciło się więcej młodzieży, wśród której 
zniknęła lub przynajmniej zeszła na dalszy plan brutalność obyczajów, typowa 
dla wieku poprzedniego. Osłabł także znacznie partykularyzm, co najbardziej 
było widoczne na uniwersytetach saskich, w Jenie i Lipsku, które posiadały 
najbardziej ogólnoniemiecki charakter. W ciągu paru dziesięcioleci przez katedry 
przesunęła się cała plejada uczonych i wybitnych działaczy narodowych. Jak 
nigdy, wyższe uczelnie niemieckie łączyły wysoki poziom naukowy z postępową 
rolą społeczną. Nic więc dziwnego, że w takim środowisku okres Restauracji 
wywołał powszechne napięcie, a hasła narodowej jedności i walki z reakcją 
zdobywały licznych zwolenników.
Wśród młodzieży po 1815 r. rozwijały się od nowa zrzeszenia regionalne 
(Landsmannschaften), z dawna już znane. Obok nich jednak, a także przeciw nim 
powstawały związki mające na celu wspólnotę studentów ze wszystkich ziem 
niemieckich, tzw. Burschenschaften. Początki jeszcze w jesieni 1814 r. dała Teutonia 
w Halle. W heskim Giessen pod wpływem braci Follenów, Karla i Augusta Adolfa, 
późniejszych docentów uniwersytetu, wyrósł ośrodek najbardziej radykalny, 
Czarni, czyli Związek Przyjacielski. Karl Follen snuł wizje "państwa ludowego", 
mówiono o republice. Właściwym zainicjowaniem ruchu 
453



Burschenschaftów stało się utworzenie 12 VI 1815 r. związku studenckiego w Jenie, 
gdzie gromadzili się studenci z różnych stron Niemiec. Pod wpływem profesorów 
Ludena i Okena dominowały tutaj przekonania liberalne, wierzono jeszcze, że można 
będzie liczyć na niektórych książąt. Teren Saksonii sprzyjał także nastawieniu 
antypruskiemu. Stacjonujące w anektowanej prowincji silne oddziały pruskie na 
ulicach miast saskich witała piosenka Poczekaj pruska kukułko, pomoże nam 
Bonaparte! Czarni mieli swoich naśladowców, i to także wśród młodzieży 
polskiej, nawet w zaborze rosyjskim. Bardziej jednak na wzór Jeny ruch 
młodzieży rozwijał się w różnych częściach Niemiec, najbardziej na zachodzie i 
południu. Pierwszym jego wystąpieniem miały stać się uroczystości 300-lecia 
reformacji, połączone z czwartą rocznicą bitwy pod Lipskiem.
W Eisenach, na terenie liberalnie rządzonego księstwa weimarskiego, zebrało się w 
październiku 1817 r. 500 studentów z 11 uniwersytetów. W dominującym nad 
miastem zamku Wartburg, związanym z tradycją Lutra, odbyły się uroczystości, w 
których przewodnią nutą było podkreślanie jedności Niemiec. Już po nich 
spalono uroczyście symbole reakcji i konserwatyzmu — pruski gorset 
ułański,austriacką pałkę kapralską i heską perukę, gorzej, że drukowane prace 
rzeczników konserwatyzmu z Hallerem na czele, najgorzej, że i Kodeks Cywilny Napoleona, 
symbol wyłącznie obcych rządów, bo nie konserwatyzmu. Dawało o sobie znać 
Deutschtiimelei związków gimnastycznych, z których wielu członków weszło do 
Burschenschaftów.
Władze państw niemieckich wiedziały dobrze o ruchu młodzieży, interesował się 
nim Metternich, ale początkowo nie uważano go za szczególnie groźny. Uroczystości 
w Wartburgu wzbudziły już jednak obawy. Pod wpływem cara radca rosyjski Sturdza 
przygotował Memoriał o aktualnym stanie Niemiec (1818), w którym zapowiedział 
bliski wybuch rewolucji. Memoriałem tym Aleksander próbował poruszyć Święte 
Przymierze na kongresie w Akwizgranie.
Groźby te nie powstrzymały dalszego rozwoju związków. W rok po Wartburgu 
powstał Powszechny Burschenschaft Niemiecki, skupiający organizacje kilkunastu 
krajów. Czarni z Giessen, znajdując się w mniejszości, pragnęli nadać całemu 
ruchowi bardziej radykalny charakter. Z tego skrzydła wyszedł student Karl 
Sand. Gdy dowiedziano się, że znany podówczas dramaturg, August von Kotzebue, 
dostarcza carowi memoriały o sytuacji w Niemczech, Sand zasztyletował go w 
Mannheim 23 III 1819 r.
Zamach Sanda stał się dogodną okazją dla obrońców starego porządku do 
rozpoczęcia surowych represji. Najgorliwszym ich inicjatorem był Metternich, 
który sam siebie określał jako "ostoję porządku politycznego i społecznego". W 
sierpniu 1819 r. na zgromadzeniu przedstawicieli 10 państw niemieckich w 
Karlsbadzie (dziś Karlowe Vary) przeprowadził uchwały, których przyjęcie wymusił w 
miesiąc później na sejmie związkowym. Tzw. postanowienia karlsbadzkie zawierały: 
wprowadzenie we wszystkich państwach niemieckich jednolitej
454



ostrej cenzury na wszelkie druki o objętości do 20 arkuszy; nakaz usuwania z 
uniwersytetów każdego profesora, którego wykłady zagrażały "publicznemu 
porządkowi i spokojowi" — pilnować tego mieli specjalni wysłannicy na każdym 
uniwersytecie; rozwiązanie wszystkich Burschenschaftów i wreszcie utworzenie centralnej 
komisji śledczej w Moguncji z prawem wydawania wyroków. W ten sposób 
rozpoczęło się "prześladowanie demagogów" (Demagogenverfolgung), mające zlikwidować 
zarzewie opozycji w Niemczech.
Surowe represje poważnie osłabiły ruch młodzieży. K. Follen próbował ze 
Szwajcarii tworzyć Związek Mężów, później Związek Młodych. Otuchy dodawały 
wybuchy rewolucyjne we Włoszech, a jeszcze bardziej wojna Grecji o 
niepodległość, która wywołała falę sympatii do tego kraju. Liczono na wybuch 
rewolucji we Francji i wyznaczano nawet termin rozpoczęcia walki w Niemczech. 
Centralna Komisja w ostatecznym raporcie z 1827 r. przyznała, że związki nadal 
istnieją, ale większość z nich została wykryta, a uczestników ukarano 
drastycznymi wyrokami (do kilkunastu lat więzienia). Nad Niemcami na całe 
dziesięciolecie zawisa przemoc reakcji, a zmiana nastąpiła dopiero ok. 1830 r.

OPOZYCJA W LATACH TRZYDZIESTYCH I CZTERDZIESTYCH

Tymczasem zmieniać się zaczęła sytuacja w całej Europie. Osłabła pozycja 
Świętego Przymierza, w nim zaś trzech mocarstw wschodnich. Między Rosją i 
Austrią pojawiły się wyraźne rozbieżności, a następca Aleksandra I, Mikołaj I, 
żywił zdecydowaną niechęć do Metternicha. Wielka Brytania od czasów Canninga nie taiła 
swojej wrogości wobec zasady interwencji, tej podstawy Świętego Przymierza. Od 
kilku lat nie zbierały się już kongresy międzynarodowe, tak ważne dla 
konserwatyzmu w walce przeciw opozycji na przełomie drugiego i trzeciego dzie-
sięciolecia XIX w. Rewolucje we Włoszech i Hiszpanii w 1820 r. zostały 
stłumione przez wojska austriackie i francuskie, ale powiodła się walka o 
wolność w Ameryce Łacińskiej i w Grecji, co rozogniło umysły i serca. 
Arystokratyczny porządek, ustanowiony w 1815 r. i podpierany sojuszem 
mocarstw, chwiał się. W wielu krajach Europy krzewiły się ruchy liberalne i 
narodowe, które czekały tylko dogodnego momentu, aby wywołać nową burzę.
Zdławienie wszelkiej opozycji na ziemiach niemieckich przez Komisję Moguncką 
nie mogło być więc trwałe. Filhelleni entuzjazmowali się sukcesami Greków, ale 
myśleli o walce przeciw własnym tyranom. Na wieść o rewolucji lipcowej we 
Francji, o powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, o wypadkach we 
Włoszech i innych krajach zawrzało i w Niemczech.
Wypadki od sierpnia 1830 r. do pierwszych miesięcy roku następnego nie objęły 
obu wielkich potęg niemieckich. W Austrii odbiły się tylko słabym echem, a 
rozruchy w Berlinie czy bunty robotników tekstylnych w Akwizgranie zostały 
szybko stłumione. Tam gdzie władcy udzielili społeczeństwu już wcześniej 
konstytucji (Bawaria, Badenia,
455



Wirtembergia), przybrały one postać zaostrzonej opozycji parlamentarnej. W 
niemal wszystkich pozostałych państwach niemieckich doszło do walk, nieraz 
bardzo krwawych. Zaczęły się one w Saksonii, ale wkrótce rozgorzały także w 
Elektoracie Hesji i w Hessen-Darmstadt, w Księstwie Brunszwiku i w Hanowerze.
Ruchy objęły różne grupy społeczne, a więc i cele nie były jednakowe. Często 
przewodziło mieszczaństwo i inteligencja, posiadając najbardziej-określone 
żądania polityczne —wprowadzenia konstytucji, wolności politycznych i wpływu 
reprezentacji społeczeństwa na rządy. Burżuazja wolałaby łagodniejszą formę 
walki, ale do radykalizmu zmuszona była nieustępliwością rządów i naciskiem 
innych grup. Na niektórych terenach wystąpienia zaczynały się od rozruchów 
głodowych, ruszała ludność gnieciona nadmiernymi podatkami. Tam gdzie nie 
dokonano reformy agrarnej, aktywni byli chłopi, przyciśnięci, jak w Hanowerze, 
"barbarzyńskimi pozostałościami feudalnymi". Pojawili się rzemieślnicy i plebs 
miejski, odczuwający niepomyślne stosunki gospodarcze. Gdzieniegdzie dawali o 
sobie znać robotnicy (jak tkacze na Łużycach).
Choć brakowało wyraźnego programu republikańskiego, wystąpienia skierowane 
były przeciwko co gorszym władcom, a więc np. przeciw księciu Karolowi w 
Brunszwiku czy przeciw kierownikom rządów, jak hr. Mlinsterowi w Hanowerze. 
Zdecydowane i powszechne akcje prowadziły w większości wypadków do pochwycenia 
za broń, do wyprowadzenia wojska z koszar i do walk. W Lipsku powstała gwardia 
municypalna, w Dreźnie gwardia narodowa, w Brunszwiku, gdzie ruszyła niemal 
cała ludność, zdobyto zamek książęcy.
Cały ruch przypominał jakby w miniaturze rewolucję 1848 r., której był 
zapowiedzią. Jego rozmiary przerażały bardziej umiarkowanych przedstawicieli 
mieszczaństwa, którzy dla uspokojenia mas i przywrócenia porządku szukali 
kompromisu z władzami. Nadreński przemysłowiec Adolf Hansemann przesłał 
Fryderykowi Wilhelmowi III memoriał o położeniu Prus i ich polityce w końcu 
1830 r., w którym pragnął zjednać króla dla systemu konstytucyjnego, reform 
liberalnych i przewodnictwa w Niemczech. 
W rezultacie zaburzeń 1830—1831 r. w niektórych krajach przyspieszono 
likwidację powinności feudalnych (Saksonia 1832), obniżano podatki, w jakiejś 
mierze cały ruch przyczynił się do ostatecznego ukształtowania Związku 
Celnego. Parę krajów uzyskało konstytucje (Saksonia, Elektorat Hesji, Hanower) 
lub ulepszenie konstytucji istniejących. Łagodzono lub nawet znoszono 
całkowicie cenzurę (np. w Badenii). Po raz pierwszy poszczególni władcy musieli 
iść na takie ustępstwa, jeśli nie chcieli podzielić losu usuniętego z tronu 
Karola brunszwickiego. Kurfirst heski wziął jako współregenta bardziej popularnego 
syna, król Saksonii — siostrzeńca. W Hanowerze ks. Cambridge ogłoszony został 
wicekrólem, co łączyło się z uzyskaniem większej niezależności od Anglii.
Wszystko to były zresztą osiągnięcia połowiczne i mało kto czuł się
456



z nich zadowolony. Ale wypadki spowodowały rozbudzenie poczucia siły i wiary w 
możliwość uzyskania sukcesu. W rezultacie jednego i drugiego odtąd ruch 
opozycyjny zataczał coraz szersze kręgi. Wobec złagodzenia cenzury znacznie 
podniosło się czytelnictwo. W następnym dziesięcioleciu długa lista czasopism 
reprezentowała rozmaite odcienie liberalizmu i demokracji. Niektóre druki 
osiągały niezwykłe, jak na owe czasy, nakłady 50—60 tyś. egzemplarzy. Mogło 
się wydawać, zresztą przedwcześnie, że wali się ostatecznie porządek 
kunsztownie wzniesiony w Wiedniu, a później pilnie strzeżony. Metternich z rozpaczą 
pisał: "Życie moje wypadło na wstrętny okres ... marnuję czas na podpieranie 
zmurszałej budowli".
Jak wystąpienia w Niemczech tworzyły ogniwo w łańcuchu rewolucji europejskich, 
tak jeszcze jednym ich skutkiem było wytworzenie przekonania o wspólnych 
interesach ludów, sprzecznych z interesami rządzących. Daremnie Ciausewitz 
ostrzegał, że rewolucja polska, belgijska czy włoska to "eksponenty francuskiej 
ekspansji", utworzenie zaś Polski oznaczałoby zasadniczą przebudowę systemu 
europejskiego. Koszty jej poniosłyby Niemcy, Rosja odwróciłaby się ku 
wschodowi, a Francja zostałaby panią kontynentu. Wbrew temu lata 1830—1848 
stanowiły szczytowy okres przekonania, że współpraca ludów położy kres rządom 
tyranów. Ścisłe kontakty łączyły działaczy niemieckich z Francją, a także z 
ruchem polskim. Po upadku powstania listopadowego z najwyższą sympatią witano 
emigrantów polskich, którzy przez Niemcy wędrowali do Francji. Nastroje 
filopolskie wyraziły się w literaturze powstaniem setek wierszy, zwanych Polenlieder. 
Związki na rzecz Polaków (Polenvereine) były na początku lat trzydziestych jedną w 
głównych postaci organizacji demokratycznych. Sprawą polską entuzjazmowali się 
wszyscy, dostrzegając w Polakach sprzymierzeńców i wzór do naśladowania.
Na początku 1832 r. powstał Związek Prasowy i Ojczyźniany (Presse und Vaterlandsverein), 
utworzony przez Philippa Siebenpfeiffera, bawarskiego urzędnika z Palatynatu, i Johanna Wirtha, 
adwokata z Bayreuth. Obok ożywionej akcji prasowej związek ten rozpoczął wkrótce 
przygotowania do zwołania masowego zebrania zwolenników demokratyzacji i 
zjednoczenia. Ośrodek ruchu skupiał się w Palatynacie i w Badenii, tam też 27 V 1832 
r. w Hambach nad Renem doszło do manifestacji.
Hambach różniło się poważnie od Wartburga. Tym razem zebrało się około 30 tyś. 
osób niemal z całych Niemiec. Obok mieszczaństwa i inteligencji było także 
wielu rzemieślników, a z bliższych okolic również chłopów. Uroczyście witano 
przybyłych Francuzów i Polaków. Obok głównego hasła "odrodzenia Niemiec" 
(Deutschlands Wiedergeburt) pod sztandarem czarno-czerwono-złotym, pojawiły się także żą-
dania przebudowy Europy: utworzenia Polski, Węgier i Włoch. Przeważały 
nastroje republikańskie, choć wystąpiły różnice między grupą bardziej 
radykalną (Siebenpfeiffera) i umiarkowaną (Schulera).
Sejm związkowy powodzenie ruchów 1830 r. i manifestację w Ham bach 
457



potraktował tak, jakby Niemcom groziła rewolucja, która zmiecie trony i 
zjednoczy kraj; ponownie utworzył komisję śledczą i drastycznie ograniczył 
uprawnienia sejmów krajowych. W możliwość rewolucji wierzyli święcie także 
przywódcy radykalnych organizacji demokratycznych. Tymczasem wbrew pozorom 
ruch był dość powierzchowny i trudno było liczyć na wystąpienie licznych grup 
ludności. W odezwie z 1832 r. Wirth pisał o jedności, suwerenności ludu, 
wolności przekonań i likwidacji szlachty. Przeważały w tym programie hasła 
polityczne, nie zadowalające mas społeczeństwa. Brakowało własnych kadr wojska 
i trzeba było odwołać się do żołnierzy i oficerów polskich we Francji.
W takich warunkach próba wzniecenia powstania we Frankfurcie nad Menem 3 IV 1833 r., wcześniej zresztą 
zdradzona władzom, zakończyła się całkowitym niepowodzeniem. Ruch rewolucyjny 
dawał o sobie jeszcze znać w niektórych częściach Niemiec (zwłaszcza w Hesji, 
1833—1834, pod wodzą pastora Friedricha Weidiga i poety Georga Blichnera), ale podobnie jak po 
Karlsbadzie ponownie nastąpił zwrot w nastrojach.
Wyzyskały to władze dla odzyskania gruntu. Uchwały konferencji ministerialnej 
w Wiedniu zaostrzały system reakcji, ograniczając prasę i poddając ostrej 
kontroli uniwersytety. Zwłaszcza te ostatnie cieszyły się u rządzących bardzo 
złą opinią. Cesarz Franciszek I profesorom w Grazu zapowiedział twardo: "Nie 
potrzebuję uczonych, a tylko posłusznych poddanych. Kto nie zgadza się ze mną, 
może sobie poszukać innego chlebodawcy". Jeszcze cyniczniej sformułował to 
król hanowerski: "Profesorów, aktorów i dziewki zawsze można dostać".
458



W Prusach starano się wykorzystać poglądy Hegla, twórcy nowoczesnej teorii 
państwa. Daleki był on od stanowiska feudałów, podkreślał świecki charakter 
państwa, ale według niego winno ono dominować nad jednostką, podporządkowaną 
państwu jako wyższej kategorii moralnej. Z jego poglądów wyprowadzano 
twierdzenie, które znacznie później sformułował Bismarck, że w Niemczech 
rewolucje robią rządzący i że wszelkie trwałe przemiany w tym i zjednoczenie, 
możliwe są tylko na drodze "rewolucji odgórnej". Już niezależnie od Hegla 
tworzono w Prusach mit roli Hohenzollernów jako jedynych twórców państwa i 
jako tych, którzy wyprowadzili to państwo z kryzysu doby Napoleona.
Prusy starały się także wykazać swoją rolę w Niemczech w czasie kryzysu 
międzynarodowego w 1840 r. Francja popierała wówczas władcę Egiptu, Mehmeda 
Alego, przeciw jego formalnemu zwierzchnikowi, sułtanowi tureckiemu. Obawy 
przed rosnącymi wpływami Francji spowodowały opór kilku państw Europy, 
zwłaszcza Rosji i Anglii, ale także Prus. W wyniku tego Francja doznała na 
Wschodzie porażki dyplomatycznej, lecz rezultatem stało się napięcie nad 
Renem. Po obu stronach granicy pojawiła się fala nacjonalistycznych głosów. Do 
pełnienia "straży nad Renem" (Wacht am Rhein), jak głosiła pieśń 
MaxaSchneckenburgera, niezwykle popularna przez następnych kilkadziesiąt lat, 
zgłaszały się Prusy jako forpoczta niemiecka na zachodzie.
Zaostrzały one także politykę wobec ludności polskiej na wschodzie. W latach 
1815—1830 na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, bo tylko tego terenu 
dotyczyły obietnice króla, próbowano polityki, która zjednałaby szlachtę dla 
państwowości pruskiej. Tkwiła w tym zasadnicza sprzeczność wobec faktu, że w 
Związku Niemieckim Prusy podkreślały swój niemiecki charakter (zdarzało się, 
że niektórzy uznawali Prusaków nie za Niemców, lecz jak Górres za "Litwinów"). Z tego 
nieporozumienia, a nie z łamania obietnic królewskich z 1815 r., czy też z 
powstania listopadowego wynikało, iż polityka kompromisu martwa była w powiciu. 
Nowy nadprezydent prowincji poznańskiej Eduard Flottwell (1830—1840) zapoczątkował 
zaostrzony kurs antypolski.
Doszło także do starcia z Kościołem. Zgodnie z dekretem królewskim jeszcze z 
1803 r. wysunięto żądanie, aby dzieci z małżeństw mieszanych wyznaniowe 
wychowywane były w religii ojca, czemu sprzeciwiał się Kościół. Gdy na stolicy 
arcybiskupiej w Kolonii zasiadł Klemens Droste-Vischering, oparł się naciskowi 
władz (1837), co skończyło się jego uwięzieniem. Podobny los spotkał 
arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego Marcina Dunina. Dopiero po 1840 r. zatarg 
zakończył się kompromisem.
Wielkie nadzieje wiązano w Prusach z nowym władcą, gdy w 1840 r. na tron 
wstępował Fryderyk Wilhelm IV. Zaczął od złagodzenia konfliktu z Kościołem i 
polityki wobec Polaków, od amnestii dla uwięzionych członków Burschenschaftów i 
Jahna, ale za podstawę swoich rządów uznawał "starą niemiecką zasadę stanową", a 
w'kole jego zaufanych (Klub Wilheimstrasse) rej wodzili konserwatyści, Joseph Maria
459



von Radowitz i Christian von Bunsen. Wszelkie ustępstwa traktowane były tylko jako objawy 
łaski królewskiej i nie było mowy o zapewnieniu społeczeństwu wpływu na rządy. 
Sejmy prowincjonalne mogły co najwyżej zgłaszać swój głos doradczy, a król ani 
myślał o ogłoszeniu konstytucji. Gdy wobec złagodzenia cenzury odezwały się 
głosy opozycji, wróciły represje. Hoffmann von Fallersieben został usunięty z ka-
tedry, wysiedlony z Prus poeta Georg Herwegh, a w 1844 r. zniesiono niezależność 
sądów. W walce przeciw głównemu wrogowi, liberałom i demokratom, niektórzy 
konserwatyści (Radowitz) chcieliby nawet odwołać się do mas, gdyż wierzyli w 
ich przywiązanie do tronu i zachowawczość, rządzili jednak opierając się na 
sile.
Tymczasem gdy rządy porały się z niebezpieczeństwem wybuchu rewolucji, w 
latach trzydziestych i na początku lat czterdziestych konstytuowały się w 
Niemczech główne kierunki polityczne, liczące na możliwość osiągnięcia 
rezultatów w dalszym terminie.
Należał do nich liberalizm. Żądania liberałów dotyczyły przede wszystkim 
uznania wzrastającego znaczenia klasy średniej przez dopuszczenie jej do głosu 
w sprawach politycznych. Ideałem było juste milieu między absolutyzmem a rządem 
tłumu, między anachronizmem autokracji a rewolucją. W istniejącej sytuacji 
najgłośniejsze były przejawy opozycji wobec rządów. W 1837 r. król Hanoweru 
Ernest August na drodze zamachu stanu zawiesił stany i zniósł konstytucję. 
Formę protestu i wypowiedzenia mu posłuszeństwa przybrało wówczas oświadczenie 
"siedmiu z Getyngi", profesorów tamtejszej uczelni, filologów Jakuba i Wilhelma Grimmów, historyków 
Friedricha Dahlmanna i Georga Gervinusa, historyka prawa Wilhelma Albrechta, lingwisty Heinricha Ewalda i fizyka 
Wilhelma Webera. Usunięcie ich z uniwersytetu, a trzech także z granic państwa, 
wywołało oburzenie w całych Niemczech i w innych krajach. Powstawały komitety 
do udzielenia im pomocy, a pod naciskiem opinii wszyscy znaleźli rychło pracę 
na innych uniwersytetach. Liberał z Prus Wschodnich Johann Jacoby domagał się 
ogłoszenia konstytucji, czym naraził się także na represje.
Czołowi liberałowie badeńscy, Karl von Rotteck i Karl Teodor Weicker, wydali w 1833 r. 
Leksykon wiedzy o państwie (Handwórterbuch der Staatswissenschaften), "biblię wczesnego 
liberalizmu", kilkakrotnie później wznawiany. Zakreślając szeroko prawa 
polityczne, jakie winno otrzymać społeczeństwo, wypowiadali się jednak za 
wykluczeniem mas od prawa głosowania; suwerenność ludu nie oznaczała prawa 
głosu dla tłumu. Tym tłumom mieszczaństwo nie dowierzało, choć samo nie dość 
silne, musiało liczyć na ich poparcie.
Liberałowie kładli nacisk zwłaszcza na reformy polityczne, w tym na 
zjednoczenie Niemiec. To hasło było wspólne wielu kierunkom politycznym, 
natomiast demokraci pragnęli także reform społecznych. Franz Waldeck, "westfalski król 
chłopów", czy Wilhelm Zimmermann, profesor ze Stuttgartu, pragnęliby "wyrównania różnic 
między pracą a kapitałem", drogą zresztą bliższą jakobinom z 1793 r. niż 
nowoczesnemu socjalizmowi. W dziedzinie politycznej Julius Fróbel i Frantz
460



Zitz mówili o "republikańskiej monarchii", choć co radykalniejsi (należeli do 
nich zwłaszcza Gustav von Struve i Friedrich Hecker) otwarcie opowiadali się za 
republiką.
Ośrodkami ruchów opozycyjnych stawały się często pisma, choć narażone były na 
prześladowania. W Halle Arnold Ruge, filozof należący do lewicy heglowskiej 
(filozofia Hegla potrafiła zapłodnić zarówno piewców, jak i wrogów państwa 
pruskiego) i działacz polityczny, założył w 1838 r. "Roczniki Halskie" ("Hallische 
Jahrbucher"), wokół których skupiła się cała grupa młodoheglistów (m.in. młody Karol 
Marks). Wkrótce (1840) musiał przenieść się do Saksonii, rezygnując z 
obywatelstwa pruskiego, wreszcie do Francji. W Kolonii w latach 1842—1843 
ukazywała się "Gazeta Reńska dla Polityki, Handlu i Przemysłu" ("Rheinische Zeitung 
fur Politik, Handel und Gewerbe"), początkowo liberalna, a gdy redaktorem został Marks, 
demokratyczno-rewolucyjna. 
Niekorzystna sytuacja na ziemiach niemieckich spowodowała, że poważną rolę w 
tych latach odgrywała także emigracja niemiecka. W połowie lat trzydziestych 
liczna kolonia powstała w Szwajcarii i we Francji. Na wzór Młodych Włoch 
Giusęppe Mazziniego (1832) sformowała się tam organizacja Młodych Niemiec, która 
wraz z Młodą Polską znalazła się w ramach Młodej Europy (1834). Nazwę tę 
nadano też grupie młodych pisarzy (1834), którzy czy to z Francji (Heinrich Heine, 
Ludwig Borne), czy w samych Niemczech (Karl Gutzkow, Heinrich Laube, August von Platen, Georg Herwegh, 
Ferdinand Freiligrath, Arnold Ruge) atakowali tradycję, wpływy Kościoła i panującą 
moralność. Byli oni na tyle głośni, że sejm Związku gwałtownie ich potępił, 
oskarżając o niszczenie religii i porządku społecznego.
Poza uchodźcami politycznymi w Szwajcarii znalazło się wielu rzemieślników 
niemieckich, wśród których powstawały liczne organizacje kierowane przeważnie 
przez radykałów mieszczańskich. Naciski ze strony rządów niemieckich zmusiły 
władze poszczególnych kantonów do ograniczenia prawa azylu, co skłoniło 
znaczną część Niemców do szukania gościny we Francji. Tam istniały silne 
organizacje rewolucyjne, które wywarły wpływ na charakter i ideologię związków 
niemieckich.
Zaczęło się od utworzenia Niemieckiego Związku Ludowego (Deutscher Volksverein), który 
jednak został rychło rozwiązany przez władze francuskie (1833—1834). Jego 
członkowie, demokrata Theodor Schuster z Hanoweru i pisarz Jakob Venedey z Kolonii, 
założyli wtedy tajną organizację Związek Odtrąconych (Bund der Geachteten, 1834). 
Uzyskał on spore wpływy wśród robotników i rzemieślników, ale znaczna ich 
liczba zaczęła sterować ku własnej organizacji. Stał się nią Związek 
Sprawiedliwych (Bund der Gerechten, 1836). Krzyżowały się w nim wpływy ówczesnego 
socjalizmu francuskiego, szczególnie Augusta Blanqui, i Wilhelma Weitlinga, 
czeladnika krawieckiego z Magdeburga, który w głównej swojej pracy, Gwarancje 
harmonii i wolności (Die Garantien der Harmonie und Freiheit, 1842) rozwinął zasady ko-
munizmu utopijnego.
461



"VORMARZ"

Wybuch rewolucji 1848 r. tak silnie odbił się na stosunkach niemieckich, że poprzedni 
okres nazwano "przedmarcem". Po 1840 r. osłabło argusowe oko Metternicha, 
spoczywające na Niemczech, gdyż monarchia habsburska dość miała kłopotów. Nie 
udało się usunąć sprawy polskiej , węgierskiej i włoskiej, gdy tymczasem 
powiększał się ruch opozycyjnej burżuazji w samej Austrii. W Prusach, jak już 
wspomniano, wstąpienie na tron Fryderyka Wilhelma IV obudziło nadzieje na 
zmiany, choć złudne. Kryzys polityczny objął niektóre mniejsze dwory. W Bawarii 
Wittelsbachowie popularni byli zwłaszcza wśród chłopstwa. Ludwik I zaczynał 
panowanie w 1825 r. ze sławą liberała i romantyka, pełnego zapału dla sprawy 
niemieckiej. Z Monachium starał się uczynić centrum artystyczne i przeniósł do 
miasta uniwersytet z Landeshut. Darowywano mu nawet sprzeczności wewnętrzne i 
niezrównoważony charakter. Skompromitował go jednak romans z piękną tancerką i 
awanturnicą, Lolą Montez, która mieszała się do polityki i kreowała ministrów 
(próbowała się ona przedstawiać jako zwolenniczka liberalizmu, ale przejawiał 
się on wyłącznie w niechęci do jezuitów). Doszło do demonstracji i zaburzeń. 
Lola Montez musiała uchodzić, a Ludwik zrezygnować z tronu w marcu 1848 r. 
Sprawa była nieco karykaturalna, ale charakterystyczna. Na dworze drezdeńskim 
mówiono o istnieniu narodu saskiego, a w Stuttgarcie jeden z ministrów stwierdził, że "cel 
Związku Niemieckiego sprzeczny jest z zamiarem utworzenia z różnych ludów, np. 
Prusaków czy Wirtemberczyków, jednego narodu".
A więc upór i kryzys cechowały dwory, gdy Niemcom zagroził nowy, znacznie 
poważniejszy niż poprzednie, wybuch niezadowolenia. Objawy słabości u 
rządzących bywały nieraz jedną z przyczyn rewolucji.
Na tle kryzysu obozu rządzącego inne zjawiska występowały z tym większą siłą. 
Jednym z nich był kryzys gospodarczy. W połowie lat czterdziestych rolnictwo 
większości krajów europejskich dotknęły nieurodzaje. Dawała się we znaki 
zwłaszcza zaraza ziemniaczana, która po raz pierwszy ukazała znaczenie 
kartofli, rozpowszechnionych na starym kontynencie zaledwie od kilkudziesięciu 
lat. Rezultatem był głód, epidemie tyfusu głodowego, w niektórych częściach 
Niemiec ludzie marli tysiącami (na Górnym Śląsku w latach 1846—1847 zmarło 
blisko 10 tyś. osób), czemu władze przypatrywały się bezradnie. A przecież 
zanim jeszcze przyszedł kryzys, List opisywał, jak "w wielu okolicach Niemiec" 
pożywieniem są "kartofle bez soli, zupa z czarnym chlebem", papka owsiana i 
kluski z czarnej mąki. Widział on okolice, w których śledź, przywiązany do 
sufitu, krążył z ręki do ręki, a każdy z jedzących pocierał nim o jedzenie, 
aby nadać mu lepszy smak.
Brak żywności, jako rezultat nieurodzajów, wywołał drożyznę. Każdy więc 
ograniczał wydatki, a to z kolei spowodowało kryzys rzemiosła i przemysłu, 
które produkowały w znacznej większości wypadków na rynek wewnętrzny. 
Zwłaszcza rzemieślnicy, słabi ekonomicznie,
462



a mniej więcej dwukrotnie liczniejsi niż robotnicy przemysłowi (w Prusach w 
1850 r. rzemieślnicy stanowili 9,1% ogółu ludności, robotnicy przemysłowi 
4,1%, w innych krajach niemieckich pierwsi 3—6%, drudzy 1,5—4%), boleśnie 
odczuwali sytuację. Wśród robotników przemysłowych w poprzednich 
dziesięcioleciach następował stopniowo wzrost płac przy bardzo jeszcze długim 
czasie pracy (12—18 godzin dziennie). Pojawiały się pierwsze w tym zakresie 
ograniczenia (w 1839 r. w Prusach, jako drugim po Wielkiej Brytanii kraju, 
wprowadzono zakaz pracy dzieci do lat 9, a do lat 16 ograniczenie czasu pracy 
do 10 godzin dziennie, podobne ograniczenie wydały rządy bawarski i badeński w 1840 
r.); teraz kryzys i bezrobocie gwałtownie pogorszyły sytuację.
W Kolonii, gdzie było i tak lepiej niż na wschodzie, 1/4 część ludności żyła z 
dobroczynności, w miastach Bawarii 1/3. W Pforzheim w Badenii 70 % robotników było 
bezrobotnych, z Saksonii donoszono, że tysiące osób bez pracy wałęsa się po 
ulicach, w Berlinie z 400 000 mieszkańców podatki płaciło 20 tyś., a 10% 
obywateli w 1846 r. określano jako zbrodniarzy albo prostytutki. W Hessen-Nassau i 
Hessen-Darmstadt zdarzały się wypadki sprzedawania dzieci.
Niemcy nie były izolowane od reszty Europy, tymczasem z różnych jej zakątków 
dobiegały niepokojące wieści. Opinia niemiecka żywo zareagowała na próby 
powstania polskiego w 1846 r., tym bardziej że uwagę zwrócił wielki proces 
oskarżonych w Berlinie, a także rzeź galicyjska. Włączenie Krakowa do Austrii 
oburzyło mieszczaństwo niemieckie, także i dlatego, że ucierpiał na tym handel 
niemiecki. Wojna kantonów liberalnych z katolickimi w Szwajcarii osłabiła 
prestiż Prus, które wypowiadały się po stronie tych ostatnich, a nie zapobiegły 
ich całkowitej klęsce. Zapowiedź bezdzietnego króla duńskiego, że nawet po 
jego śmierci księstwa nadłabskie, Szlezwik i Holsztyn, wbrew niemieckiemu 
prawu dziedziczenia pozostaną złączone z Danią, poruszyła uczucia narodowe.
Wszystkie te czynniki w różny sposób oddziaływały na sytuację w Niemczech. 
Niepokoje, wywołane kryzysem, zaczęły się już w 1844 r., w tym roku odbyło się 
więcej strajków i podobnych wystąpień niż w ciągu poprzednich 10 lat. Rozruchy 
i bunty głodowe w 1844 r. wybuchały w miastach Bawarii, w 1845 r. w Saksonii, 
a później nie było roku, aby ponownie nie dały o sobie znać, szczególnie na 
wiosnę 1847 r., gdy w Berlinie doszło do "rewolucji kartoflanej". Łączyły się 
niekiedy z wystąpieniami politycznymi albo same nabierały znaczenia 
politycznego. Tak było z największym buntem tego czasu, z powstaniem tkaczy 
śląskich w czerwcu 1844 r.
W Bielawie i Pieszycach tysiące tkaczy pracowało jako chałupnicy w niezwykle ciężkich 
warunkach. Ich wystąpienie przeciwko fabrykantom zostało krwawo stłumione (11 
zostało zabitych, 24 ciężko rannych, ze 150 aresztowanych 87 skazano na kary 
do 9 lat więzienia, niemal wszystkich poddano chłoście), ale zrobiło ogromne 
wrażenie w całych Niemczech, a nawet Europie. Motyw powstania pojawiał się 
kilkakrotnie
463



w malarstwie i literaturze, a jeszcze w pół wieku później władze starały się 
nie dopuścić do wystawienia we Wrocławiu znanej sztuki Gerharta Hauptmanna na ten 
temat, motywując, że miasto leży zbyt blisko terenów, na których doszło do 
powstania.
Robotnicy domagali się przede wszystkim poprawy położenia materialnego. 
Mieszczaństwo pogarszającą się sytuację przypisywało także warunkom politycznym, w 
tym rozbiciu politycznemu ziem niemieckich. Projekty zjednoczenia były bardzo różne. W 
poezji pojawiały się hasła odnowienia dawnej Rzeszy (Hoffmann von Fallersieben, Herwegh), 
inni (Pfizer) chcieli wykluczyć Austrię, jeszcze inni wskazywali wyraźnie na Prusy, 
mówiąc, że "lepszy jest najsroższy reżim pruski niż mizeria małych państewek", 
gdyż przez 2—3 pokolenia będzie można wytrzymać despotyzm, wywalczywszy 
jedność, z którą kiedyś przyjdzie "władza narodu". Dla zamanifestowania 
dążności do zjednoczenia wykorzystywano, niezależnie od koncepcji, Wszelkie okazje 
(jak 400-lecie drukarstwa w Lipsku w 1840 r.), urządzano imprezy gospodarcze (pierwsza 
niemiecka wystawa przemysłowa w Moguncji, 1842) i naukowe (już w 1822 r. zjazd 
przyrodników i lekarzy, w 1828 r. przyrodników z A. Humboldtem, w 1838 r. filologów 
klasycznych, w 1845 r. pisarzy, w 1846 r. historyków i germanistów z udziałem 
wielu wybitnych uczonych z całych Niemiec).
Najtrudniej było z tworzeniem organizacji, zwłaszcza politycznych. Ustawa 
sejmu Związku Niemieckiego z 1832 r. zakazywała konstytuowania wszelkich 
związków i partii, a więc gdy o legalną działalność chodziło, tylko w izbach 
stanowych małych i średnich państw, w pruskich sejmikach prowincjonalnych i w 
austriackich stanach krajowych tworzyły się nieformalne grupy posłów o takich 
samych lub bliskich sobie poglądach. Mimo aspiracji zjednoczeniowych grupy te 
różnie wyglądały w poszczególnych częściach kraju i rzadkie były między nimi kon-
takty.
Niemniej w 1847 r. w zachodnich i południowo-zachodnich Niemczech rozpoczęło 
się zwoływanie zebrań i wieców, na których uczestnicy, nieraz po burzliwym 
przebiegu, uchwalali uroczyście deklaracje i manifesty. Radykali, głównie z 
Badenii, na zebraniu w Offenburgu (12 września) potępili uchwały Karlsbadzkie z 1819 r. i dekrety lat 
1831—1834, żądali zapewnienia wolności słowa, prasy i zgromadzeń, zlikwidowania 
przywilejów arystokracji, utworzenia ogólnoniemieckiego parlamentu, likwidacji 
stałej armii i reformy podatków. Zebranie liberałów z wielu krajów zachodu (z 
wyjątkiem Bawarii i Hessen-Kassel) w Heppenheim koło Darmstadtu (10 października), na 
którym wielką rolę odgrywali przedstawiciele bogatej burżuazji (jak D. Hansemann i 
G. Mevissen z Nadrenii), kładło nacisk na zjednoczenie, do którego drogę 
widziano w rozszerzaniu działania Związku Celnego na sprawy polityczne.
We wschodnich prowincjach państwa pruskiego głównym forum działania legalnej 
opozycji stały się sejmiki prowincjonalne, na których wracano do dawnych 
obietnic królewskich utworzenia reprezentacji
464



ogólnopaństwowej. Na sejmiku Prus Wschodnich przybrało to postać petycji do 
króla, który nie zamierzał bynajmniej realizować podobnych postulatów.
Względy finansowe zmusiły jednak Fryderyka Wilhelma IV do zwołania patentem z 
3 II 1847 r. Zjednoczonego Sejmu (yereinigter Landtag). Chodziło głównie o 
umożliwienie zaciągnięcia pożyczki na budowę kolei do Królewca. W zebranej w 
kwietniu reprezentacji 8 sejmów prowincjonalnych najliczniejsze było 
przedstawicielstwo szlachty (237 przedstawicieli dóbr rycerskich, nie licząc 
70 członków kurii panów), choć nie miała już przewagi liczebnej nad 
połączonymi delegatami miast (182 posłów) i gmin wiejskich (124 posłów), 
Niemniej po raz pierwszy zebrali się legalnie politycy z różnych stron państwa 
i po raz pierwszy obradowali reprezentanci różnych stanów. Rządzący żyli 
ciągle pod wrażeniem wypadków z 1789 r. i za wszelką cenę pragnęli uniknąć 
tego, co przeżyła Francja od zwołania Stanów Generalnych. Obrady trwały też 
zaledwie kilka tygodni. Skromny postulat stałego odtąd zwoływania takiej 
reprezentacji napotkał natychmiast odmowę króla, który Sejm rozwiązał (27 
czerwca). Nie był on i nie ogłosił się przedstawicielstwem całego narodu, ale 
nie świadczyło to bynajmniej, aby Korona uniknęła wszelkiego 
niebezpieczeństwa. 
Organizacje nielegalne w Niemczech działały na emigracji. Wśród nich bezpośrednio 
przed rewolucją najważniejsze zmiany zaszły w Związku Sprawiedliwych. W 
czerwcu 1847 r. wyłonił się z niego Związek Komunistów utworzony z inicjatywy 
K. Marksa i F. Engelsa w Londynie.
Młody jeszcze Marks (ur. w 1818 r.) już w czasie studiów prawa, historii i 
filozofii na uniwersytecie w Bonn, a zwłaszcza w Berlinie, stał się 
zwolennikiem filozofii Hegla. Wraz z berlińskimi młodoheglistami z heglizmu 
wyprowadzał krytykę religii i stosunków politycznych w Prusach. Zrażony do 
pracy naukowej reakcyjną atmosferą na uniwersytetach, poświęcił się 
publicystyce, co było tym bardziej zrozumiałe, że już wcześnie pragnął łączyć 
naukę z walką polityczną.
W latach 1842—1843 redagował "Gazetę Reńską" ("Rheinische Zeitung"), liberalny organ 
opozycyjny, zamknięty ostatecznie przez władze. Rychło zerwał z 
młodoheglistami, a po dodatkowych studiach ekonomicznych zaczął formułować 
zasady materializmu dialektycznego i historycznego. Od 1843 r. Marks przebywał 
na emigracji w Paryżu, potem w Brukseli, gdzie zarówno kontynuował studia, jak 
prowadził działalność polityczną i publicystyczną. Napisane tam prace 
oznaczały już tworzenie samodzielnej doktryny społecznej i politycznej.
Tam też rozpoczęła się stała współpraca Marksa z młodszym od niego o dwa lata 
Fryderykiem Engelsem, którego znał już z czasów redagowania "Gazety Reńskiej", 
a który ogłosił w 1845 r. znaną rozprawę Położenie klasy robotniczej w Anglii. Do 
1848 r. obaj napisali jeszcze kilka innych prac (Święta rodzina, 1845, Ideologia niemiecka, 
1845—1846).
Tak gruntownie przygotowanym przywódcom Związek Komunistów
465



na swoim kongresie w końcu 1847 r. zlecił opracowanie programu. Niezadługo 
stał się nim Manifest komunistyczny.

BIEDERMEIER

Poeta Ludwig Eichrodt w zbiorze poezji Biedermeiers Liederiust (1850) wprowadził postać 
niemieckiego mieszczanina, filistra. Pojęcie, jak zdarza się nieraz, zrobiło 
wielką karierę. Określano nim styl mebli, funkcjonalnych i prostych, 
wykonanych z jasnego drzewa, wnętrz wyłożonych jasnymi tapetami, z sutymi 
firankami i wzorzystymi dywanami, zastawionych wieloma drobiazgami. Ale termin 
przeszedł także na malarstwo, literaturę, szerzej na kulturę mieszczańską w 
Niemczech w pierwszej połowie stulecia. Miała to być kultura przytulna i 
dobroduszna, gemutlich. Szydził z tego Heine, pisząc, że Niemiec, w odróżnieniu 
od Francuza i Brytyjczyka, "zawsze pozostanie dobroduszny, nawet w 
poczynaniach rewolucyjnych majestat potraktuje z uszanowaniem". Był to czas, 
gdy najbardziej mogło się wydawać, że Niemcy są narodem "poetów i myślicieli". 
Rzeczywistość była jednak znacznie bardziej skomplikowana.
Mimo krótkiego czasu, jaki mieścił się między kongresem wiedeńskim i Wiosną 
Ludów, przemiany były daleko idące. Wtedy właśnie rozpoczął się gwałtowny 
rozwój techniki, która wpływała teraz na życie codzienne. Na początku XIX w. 
człowiek poruszał się z taką szybkością, jak za czasów cesarstwa rzymskiego (a 
może i wolniej, bo wtedy były lepsze drogi). Teraz nastąpił skok od powozu i 
bryki ładownej do kolei, żeglugi parowej i telegrafu. Choć Niemcy pozostawały 
w tyle pod względem rozwoju przemysłu za krajami Europy Zachodniej, zmiany i w 
tym zakresie były poważne. Zmieniały się także poglądy. Droga wiodła od 
Goethego i Hegla do Heinego i Marksa.
W wielu dziedzinach myśli ludzkiej nowe stanowisko pojawiło się około 1830 r. 
Z przedstawicieli filozofii idealizmu niemieckiego Schelling szybko popadł w 
zapomnienie, Hegel pozostawił licznych uczniów i kontynuatorów, ale ci w bardzo 
różny sposób interpretowali jego poglądy. Czas największego powodzenia 
pesymizmu Arthura Schopenhauera przyszedł dopiero po rewolucji 1848—1849 r., choć 
główna jego praca Świat jako wola i przedstawienie (Die Welt als Wille und Yorstellung) 
pochodziła jeszcze z 1819 r. Tymczasem opozycję przeciw idealistycznej 
metafizyce podjął Ludwig Feuerbach (1804—1872), przeciwstawiając jej sensualizm, 
materializm i uznawanie człowieka za najdoskonalszy twór przyrody. Powstawały 
także filozoficzne prace młodego Marksa (Przyczynek do krytyki heglowskiej 
filozofii prawa, 1843; Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, 1844).
W literaturze ok. 1830 r. kończą się dominujące wpływy romantyzmu z jego nawrotem do 
średniowiecza, irracjonalizmu i mistycyzmu. Zwrot ku teraźniejszości oznacza 
także wzrost zainteresowań sprawami politycznymi, stąd wiele nazwisk 
wspomniano już wtedy, gdy mowa była o głównych kierunkach doby współczesnej. 
Znaczną rolę odegrało
466



zainteresowanie problemami orientalnymi, a po powstaniu listopadowym sprawą 
polską. Niemal wszyscy twórcy zwalczali despotyzm władców, opowiadali się za 
liberalizmem, demokracją, nawet za rewolucją.
Poeci szwabscy z południowego zachodu Niemiec wiele czerpali z poezji ludowej. 
Najwybitniejszym z nich był Ludwig Uhland (1787—1862). Adalbert Chamisso (1781—1838) pod 
względem formalnym bliski był romantyzmowi, ale ze względów ideologicznych 
zerwał z nim całkowicie. Przedziwna historia Piotra Schlemihia (1813) opowiada o 
człowieku, który sprzedał swój cień, cykl liryk Miłość i życie kobiety (1831) 
posłużył do skomponowania muzyki przez Roberta Schumanna.
Dramatopisarz Georg Blichner (1813—1837) był materialistą, ateistą i rewolucjonistą, 
próbował także działalności politycznej zmierzając do przewrotu społecznego. W 
jednej z ulotek rzucił hasło "pokój chatom, wojna pałacom". W Śmierci Dantona 
(1835) najpotężniejszym bohaterem jest prawo rozwoju społecznego. W komedii 
Leonce i Lena akcesoriami romantyzmu stara się wykpić romantyzm, który dla twórców 
tego czasu był przejawem wstecznictwa. Nie wydany za życia Biichnera Woyzeck, ukazuje, 
jak nędza prowadzi biedaka do zbrodni.
Największą rolę w literaturze niemieckiej po Goethem odegrał Heinrich Heine (1797—
1856). W 1835 r. zakazano wydawania w Niemczech jego dzieł, ale był tam dobrze 
znany. Pisał zarówno liryki (najgłośniejszy zbiór Księga pieśni, 1827), często 
o charakterze publicystycznym, jak i utwory prozatorskie, w tym wiele szkiców z podróży, 
O Polsce (1823), Obrazy z podróży (4 t., 1826—1831) po Niemczech,
467



Anglii i Włoszech, zbiór prac publicystycznych Salon (4 t., 1833— 1840); 
szczególnie głośne były satyry, zwłaszcza Niemcy — Baśń zimowa (1-3).
Heine swoim geniuszem wyrastał ponad współczesnych sobie pisarzy, że zaś był 
urodzonym polemistą, z niebywałą często zjadliwością atakującym przeciwników, 
stąd jego sądy były nieraz przesadne, ale przeważnie słuszne. Atakował 
bezlitośnie stosunki polityczne w Niemczech, zaściankowość drobnych państewek, 
reakcyjność niemieckich potęg, nie szczędził także innych państw, zwłaszcza 
Francji (choć od rządu francuskiego w czasie pobytu w Paryżu od 1831 r. 
pobierał pensję). Krytykował stosunki społeczne, a więc arystokrację, 
duchowieństwo, ale także mieszczaństwo (jeden z wielu to dowodów, że trudno 
kulturę tego czasu, mimo roli mieszczaństwa, zamknąć w ramach biedermeieru). Sam 
głęboko zaangażowany w walki polityczne, polemizował ostro z niemiecką poezją 
tendencyjną, zwłaszcza z pisarzami Młodych Niemiec, oskarżając ich o pozerską 
krzykliwość i puste deklamatorstwo. Przy zdecydowanie filopolskim nastawieniu ostry wzrok saty-
ryka skłonił go do napiętnowania przedstawicieli bufonowatej szlachty, Waschlapskich i 
Krapulińskich.
Zajmowanie się zagadnieniami społecznymi i narodowymi, czyli przede wszystkim 
zjednoczeniem ziem niemieckich, cechowało wielu innych twórców niemieckich. 
Georg Herwegh (1817—1875) w Wierszach człowieka żywego (1841) wzywał do walki przeciw 
tyranom, Prusom, Rosji i Kościołowi. Słynna później "pieśń niemiecka" 
(Deutschland-lied), napisana w 1841 r. przez Augusta Hoffmanna von Fallersieben (1798—1874), z 
egzaltowanym podkreślaniem roli ojczyzny (Niemcy, Niemcy ponad wszystko), 
rozumiana była wówczas jako protest przeciw
468



rozbiciu Niemiec i hasło do zmiany istniejących stosunków politycznych.
Mniej bezpośrednio z ówczesną sytuacją związane były sztuki sceniczne Friedricha 
Hebbia (1813—1863), który przedstawiał głównie problemy moralne (dramat Maria 
Magdalena, 1843), choć jego zasadniczym celem było przezwyciężenie kryzysu, w 
jakim znajdowały się Niemcy. Rozwój Richarda Wagnera (1813—1883) od romantyzmu przez 
radykalizm do nacjonalizmu ukazuje jakby przemiany całego mieszczaństwa. Do 1849 r. bliski był 
obozowi rewolucyjnemu (w 1849 r. walczył w Dreźnie), a powstały wówczas główne 
dzieła: Latający Holender (1841), Tannhduser (1843), Lohengrin (1845) i Śmierć 
Zygfryda (1848). Wpływ Wagnera zaznaczył się głównie w dziedzinie muzyki, 
ściślej mówiąc w historii opery, kompozytor był bowiem twórcą koncepcji 
dramatu muzycznego, w którym muzyka, poezja, gest i obraz sceniczny składają 
się na "syntetyczne dzieło sztuki". Po Wiośnie Ludów znalazł się pod wpływami 
filozofii Schopenhauera, jeszcze później Nietzschego.
Wagner kontynuował okres świetności i szerokiego zasięgu wpływów muzyki 
niemieckiej. W pierwszej połowie XIX w. poprzedził go Ludwig van Beethoven 
(1770—1827), jeden z największych twórców w dziejach muzyki. Wychodząc od 
tradycji Haydna i Mozarta przeszedł, zwłaszcza do 1803 r., powstania Eroiki, do 
łamania klasycznych zasad kompozycji i do tworzenia kierunku romantycznego w 
muzyce. Najważniejsze jego dzieła to 9 symfonii, kompozycja oratoryjna Missa 
Solemnis (1822) i jedyna opera Fidelio (1814). Przezwyciężając własną tragedię, utratę 
słuchu, czerpiąc natchnienie głównie z własnych przeżyć, starał się jednak 
służyć ideom ogólnoludzkim, zwycięstwa nad losem i braterstwa ludzi. Franz Peter 
Schubert (1797—1828) był kompozytorem austriackim, ale wywarł decydujący wpływ na 
rozwój romantycznej pieśni solowej w całych Niemczech, jak w ogóle ówczesna 
kultura austriacka stanowiła nieodłączną część kultury ogólnoniemieckiej. Robert 
Schumann (1810—1856) komponował cykle instrumentalnych miniatur, a był także 
twórcą romantycznej krytyki muzycznej (współzałożył "Neue Zeitschrift fur Musik", 1834, w 
Lipsku). Utwory Felixa Mendelsohna-Bartholdy'ego (1809—1847), symfonie, utwory kameralne 
i inne, cechowała głównie mistrzowska forma, górująca nad treścią. W sumie 
okres wpływów romantyzmu w muzyce wyglądał inaczej niż w literaturze, nie był 
wyrazem nawrotu do przebrzmiałej przeszłości.
W znacznie większym stopniu terminu biedermeier użyć można w odniesieniu do 
malarstwa, w którym spory klasycyzmu i romantyzmu w porównaniu z Francją były wręcz 
letnie. Pod tym względem zresztą podział ziem niemieckich na drobne państewka 
miał swoje dobre strony. Stale powiększające się zbiory dzieł sztuki, 
najczęściej galerie obrazów, powstawały nie tylko w Wiedniu i Berlinie, nawet 
nie tylko w Dreźnie i Monachium, ale także w Dusseldorfie, Kassel i wielu innych 
miastach. Niejeden z władców uważał też za swoją misję popieranie malarzy i 
rzeźbiarzy, traktując ich niekiedy jak nadwornych artystów z poprzednich
469



epok. Nie wzniosło to jednak twórczości niemieckiej na światowe wyżyny. 
Najwybitniejsi, jak Carl Spitzweg (1808—1885), tworzyli zgrabne i niewielkie 
dzieła, pogodne w nastroju, sentymentalne (Poeta na poddaszu, 1839), rodzajowe 
scenki z życia małych miasteczek czy sceny rodzinne. U wiedeńczyka Moritza von 
Schwinda (1804—1871), pracującego w Monachium, do niemieckiej Gemutlichkeit dochodzi 
spora doza satyry, choć niezbyt złośliwej. Zaczynał swoją działalność Adolph von 
Menzel (1815—1905), reprezentujący już realizm. W największym stopniu zajął się 
on czasami Fryderyka II (ok. 1000 rysunków i litografii, obrazy Okrągły stół w 
Sanssouci, 1850, Koncert na flecie, 1852), ale namalował także Wnętrze odlewni 
żelaza w Królewskiej Hucie, 1879). Choć określenie Niemców jako narodu bez 
malarstwa tyle jest warte co Anglików jako narodu bez muzyki, przecież nie w 
sztukach plastycznych wyrażała się najpełniej kultura niemiecka tego czasu.
Kultura ta najłatwiej przekraczała granice państw, co więcej, prześladowania i 
szykany, na które w dobie reakcji narażeni byli twórcy, niejednokrotnie 
skłaniały ich do przenoszenia się z jednej części Niemiec do drugiej, co 
przyczyniało się do wytworzenia poczucia wspólnoty. Swoim zasięgiem obejmowała 
ona jeszcze całkowicie Austrię, a Wiedeń stanowił jeden z najważniejszych 
ośrodków kultury niemieckiej. Czasem tylko pojawiali się tam twórcy, którzy 
starali się podkreślić odrębność monarchii Habsburgów. Najwybitniejszy z 
pisarzy Franz Grillparzer (1791—1872) ostrzegał przed ruchem narodowym, który 
prowadzi "od humanizmu przez narodowość do bestialstwa".



III. WIOSNA LUDÓW

DNI MARCOWE 

Marzec 1848 r. ciepły był jak maj. Zaczynał się na ziemiach niemieckich "szalony 
rok", który wstrząsnął niemal całą Europą. W mniejszym stopniu odbił się na 
Wielkiej Brytanii, gdzie na rewolucję mieszczańską było już za późno, i Rosji, 
gdzie na nią było za wcześnie. Nie mógł natomiast ominąć ziem niemieckich, na 
których narosło wiele problemów do rozwiązania.
We wszystkich krajach rewolucja 1848 r. miała pewne cechy wspólne. Jej 
uczestnicy dążyli więc do obalenia istniejących, mniej czy więcej absolutnych 
reżimów, chcieli stworzyć reprezentacje społeczeństw i zapewnić im udział w 
rządach, pragnęli wprowadzenia swobód politycznych, likwidacji przywilejów i 
zrównania wszystkich obywateli. Niemniej w poszczególnych częściach Europy i 
krajach na czoło wysuwały się te albo inne problemy, stosownie do stopnia 
rozwoju społeczeństw i ich położenia.
W Europie Zachodniej, szczególnie we Francji, najważniejsza była przebudowa 
polityczno-społeczna, a obok walki szerokich mas mieszczaństwa przeciw rządom 
Ludwika Filipa rychło pojawił się antagonizm między burżuazją a proletariatem. W 
Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej, na ziemiach polskich, czeskich, węgier-
skich czy włoskich, poważną rolę odgrywała sprawa narodowa, uzyskanie wolności 
czy zjednoczenia, a w większości wypadków także sprawa chłopska, zniesienie 
powinności i uwłaszczenie.
Centralne położenie ziem niemieckich odbiło się i w tym, że tutaj rewolucja 1848 
r. równie miała rozwiązać zagadnienia polityczne, kwestię narodową i chłopską. 
Sytuacja w krajach zachodnich i południowo-zachodnich Niemiec upodabniała je 
bardziej do Francji. Konieczność przeprowadzenia reformy agrarnej, większa na 
wschodzie, zbliżała Niemcy do Europy Środkowo-Wschodniej. Walka z party-
kularyzmem drobnych władców i sprawa zjednoczenia stanowiły szczytowy punkt 
przekonania, że rozwiązanie kwestii narodowej jest nierozłącznie związane ze 
zmianami społecznymi i politycznymi.
W styczniu 1848 r. doszło do wstrząsów w południowych Włoszech, a w lutym 
wybuchła rewolucja we Francji, zakończona upadkiem monarchii lipcowej. Odbiło 
się to natychmiast na ziemiach niemieckich, zwłaszcza w Badenii, gdzie panowały 
stosunkowo bardziej liberalne rządy i z dawna zaznaczały się poważne wpływy 
Paryża. Początek dali liberałowie, wykorzystując większą możliwość wypowiadania
471



się bez przekraczania granic legalności. Już 12 lutego Friedrich Bassermann mówił w 
izbie badeńskiej o jedności Niemiec w postaci państwa związkowego na wzór 
Stanów Zjednoczonych. Pojawiły się żądania wprowadzenia parlamentu 
niemieckiego, uzbrojenia społeczeństwa, uchwalenia wolności prasy i oparcia 
sądownictwa na sądach przysięgłych. Z parlamentu ruch przerzucił się na masowe 
zebrania ludowe, a wzburzenie rosło. Cały wiec ludowy w Mannheim (27 lutego) 
chciał ruszyć z uchwaloną petycją do stolicy w Karlsruhe.
Tymczasem rząd zaczął się wahać, a nawet poseł austriacki doradzał częściowe 
ustępstwa. Słabość zachęcała opozycję do ataków, a obietnice drobnych ustępstw 
nie zadowalały. Tłumy napłynęły do Karlsruhe (pierwszy raz rewolucji pomogła 
kolej) i 1 marca demonstracyjnie wręczono petycje różnych miast izbie 
badeńskiej. Liberałowie (Karl Mathy) zachęcali już do spokoju, ale radykałowie 
(Friedrich Hecker) domagali się pełnego uwzględnienia wszystkich żądań. Ruszyła 
się także wieś, przeludniona i sproletaryzowana, na której już w 1847 r. kursowały 
ulotki zapowiadające usunięcie królów i książąt, szlachty, urzędników i Żydów.
Na Badenię zwrócone były oczy całych Niemiec. Przebieg już pierwszych tygodni 
zaburzeń był charakterystyczny dla rewolucji w innych państwach. Istotne było 
zwłaszcza pojawienie się różnic między kierunkiem umiarkowanym i radykalnym. 
Na razie jednak wielki książę badeński ugiął się, powołał liberalny rząd z 
Mathym na czele, zapewnił wolność prasy i zgromadzeń. Stanowiło to zachętę dla 
innych krajów niemieckich.
Rewolucja rozprzestrzeniła się szybko z Badenii na całe Niemcy południowe i 
zachodnie, wszędzie trafiając na podobne podłoże i przybierając podobny 
charakter. W ciągu pierwszych tygodni marca fala wieców i demonstracji 
ogarnęła Wirtembergię, Hessen-Darmstadt, Brunszwik, Oldenburg, Hanower i Wielkie Księstwo 
Weimarskie. W Bawarii król Ludwik abdykował na rzecz syna Maksymiliana II. Na wzór Badenii w 
Wirtembergii, Bawarii, Hessen-Darmstadt, Hessen-Nassau i Hessen-Kassel oraz w Saksonii do rządów 
dopuszczono liberałów, popieranych w tym czasie przez większość społeczeństwa, 
także przez chłopów, rzemieślników i robotników. Wszędzie zapewniano wolność 
prasy i zgromadzeń, tworzono Gwardię Narodową, zmieniano sądownictwo, aby 
uniezależnić je od władców, zmieniano albo zapowiadano zmianę systemu 
głosowania, obiecując, że parlamenty będą odtąd reprezentować ogół ludności. 
Wszędzie wysuwano także hasła zjednoczenia Niemiec, choć niemal we wszystkich 
programach postulowano utrzymanie istniejących państw, a stworzenie z 
przyszłych Niemiec państwa związkowego. Pod wpływem liberałów trzymano się 
zasad monarchicznych, choć władcy musieli zgodzić się na daleko idące ustępstwa. 
Jakby ukoronowaniem tej fazy rewolucji było zebranie południowonie-mieckich 
liberałów w Heidelbergu (5 marca), na którym 51 czołowych polityków uchwaliło 
zwołanie Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie nad Menem.
472



Jednocześnie przez te same ziemie niemieckie przetoczyła się potężna fala 
ruchów chłopskich, największa od czasów wojny chłopskiej z 1525 r., silna 
zwłaszcza na tych samych terenach. Zaczynając od Schwarzwaldu, przez Odenwald i 
Frankonię, rozlała się na Hesję, Turyngię, Nadrenię i Saksonię. Chłopi 
atakowali zamki, niekiedy pustoszyli je, częściej wymuszali rezygnację z 
obowiązujących ciągle powinności, palili dokumenty, rąbali drzewo w lasach i 
polowali na zwierzynę. Ruch ten lawinowo się rozszerzał na coraz nowe tereny, 
posuwając się ku wschodowi; z ziem na wschód od Łaby najsilniej wystąpił na 
Śląsku, gdzie pojawiły się także żądania używania języka polskiego. Na 
zachodzie nie było już wprawdzie poddaństwa i pańszczyzny, ale chłopi 
odczuwali ciężar zależności ekonomicznej, gniotły ich różne daniny i inne 
ciężary finansowe.
Większość właścicieli majątków, a także niektórzy władcy (jak Wilhelm I z 
Wirtembergii) nie widzieli innego ratunku niż rezygnacja z dotychczasowych 
uprawnień, takich jak daniny, prawo polowania na gruntach chłopskich, 
wykonywania władzy sądowej czy policyjnej. Kroki te wywarły poważny wpływ na 
nasilenie ruchów chłopskich. W końcu kwietnia największa ich fala minęła, w 
następnych miesiącach znacznie częściej mieszkańcy wsi występowali z petycjami, 
uzyskując z reguły skromniejsze rezultaty. Fakt, że ruchy na wsi dość szybko 
przestały zagrażać istniejącym stosunkom, miał znaczne skutki dla przebiegu rewolucji.
Zaburzenia na wsi posiadały dla mieszczaństwa poważne znaczenie, gdyż 
podkopywały pozycję książąt i arystokracji i czyniły panujących bardziej 
skłonnymi do ustępstw. Z drugiej jednak strony gwałtowny przeważnie przebieg 
tych wystąpień na wsi przeraził wielu liberałów, a nawet demokratów, którzy 
doszukiwali się w tym powszechnych ruchów przeciw własności prywatnej. 
Demokrata z Kalbe koło Magdeburga, znany później polityk, Wilhelm Lówe, określał 
wystąpienia chłopów jako "barbarzyństwo, które może zepchnąć do grobu wszy-
stkie osiągnięcia cywilizacji", a inny działacz ostrzegł, że przed bramami 
miast stoi wojna chłopska. Toteż mieszczaństwo w okresie największego triumfu 
rewolucji nie podjęło w praktyce żadnych kroków na rzecz wsi.
Chłopi stanowili zaś przecież ciągle najliczniejszą grupę społeczeństwa. W 
miastach przeważali liczebnie rzemieślnicy, gdzieniegdzie także robotnicy. Już 
w marcu w wielu miejscach na ulicach pojawiły się tłumy rzemieślników, w 
Westfalii i Nadrenii atakowali oni kamieniami siedziby bogaczy i podpalali 
młyny. Czasami burzyli fabryki. Tak było np. w Turyngii, gdzie zburzono fabrykę 
gwoździ w Schmalkalden. W Berlinie przemysłowcy najęli specjalną prywatną 
policję, która miała bronić ich własności. Powszechne były żądania 
wprowadzenia cechowej regulacji produkcji, gdyż dla rzemiosła, którego 
interesy w sposób zasadniczy rozchodziły się z interesami burżuazji, swoboda 
procederu groziła ruiną. Gdzieniegdzie napięcie było tak wielkie, że 
oczekiwano z dnia na dzień wybuchu powszechnego powstania (tak było np. w 
rejencji 
473



Koblenckiej). Wśród robotników w dążeniu do poprawy położenia pojawiały się raczej 
inne żądania, choć występowali często razem z rzemieślnikami, m.in. o 
podwyższenie płac, o poprawę warunków pracy, a wyrazem tego były liczne 
strajki, także tworzenie organizacji zawodowych.
Rewolucja marcowa stosunkowo łatwo zatriumfowała w państwach zachodnich i 
południowych Niemiec. Jej dalsze losy zależały od tego, jak potoczą się 
wypadki w Wiedniu i Berlinie.
W monarchii habsburskiej ruchy wewnętrzne, zarówno na ziemiach niemieckich, 
jak i na terenach zamieszkałych przez inne narody, kiełkować zaczęły od 
początku marca. W stolicy rozruchy z 13 marca, barykady, walki z wojskiem 
doprowadziły natychmiast do ustąpienia Metternicha. Na ulicach pojawiły się 
oddziały gwardii narodowej i legii akademickiej. Ważne były nie tylko same 
ustępstwa rządu, ale i to, że Austria sparaliżowana sprawami wewnętrznymi nie 
mogła interweniować w Niemczech.
Tym baczniejsza uwaga skupiła się wobec tego na Prusach. Stanowiły one nie 
tylko najsilniejsze, obok Austrii, państwo niemieckie, bez którego opanowania 
nie można było marzyć o trwałości sukcesów nigdzie na ziemiach niemieckich, 
ale od czasów "wojen wyzwoleńczych" pretendowały do roli ewentualnego 
zjednoczyciela Niemiec. Poważnie osłabiały to reakcyjne stosunki wewnętrzne w 
czasach Restauracji i zacofanie pruskiego Wschodu, niemniej główne odium za 
prześladowanie ruchów wolnościowych spadało na Metternicha i Austrię. Niejednemu 
imponowało lepiej od zachodu i południa zorganizowane państwo, pojawiało się 
wręcz określenie Prus jako "Niemiec w zarysie" (tak to określił Droysen). 
Przeciwstawiano je Austrii, "najbardziej irracjonalnemu kompleksowi państw", 
"Chinom Europy". Byli i tacy, dla których Prusy miały odegrać rolę ratunku 
przed republiką czy w ogóle przewrotem społecznym. Jeden z nich pisał: "Jeżeli 
Prusy nie staną niezwłocznie na czele ruchu niemieckiego, w ciągu niewielu dni 
na całym południowym zachodzie Niemiec konstytucyjna monarchia zostanie 
usunięta przez republikę".
W zachodnich prowincjach Prus ruch rewolucyjny pojawił się już na początku 
marca. Wkrótce dotarł on także do stolicy. W dniu 13 marca odbył się w 
Berlinie pierwszy wiec. Fryderyk Wilhelm IV myślał o porozumieniu trzech 
dworów konserwatywnych, ale nawet wśród jego doradców wielu było przekonanych 
o konieczności ustępstw, zastąpienia najbardziej niepopularnych ministrów 
przez zwolenników konstytucjonalizmu, zniesienia cenzury i zwołania sejmu. 17 
marca król zapowiedział zmiany, ale już następnego dnia w czasie manifestacji 
przed zamkiem padły strzały, rozpoczęły się zacięte walki z wojskiem. Mimo 
przewagi oddziałów wojska król zgodził się na jego wycofanie, pod warunkiem 
zaprowadzenia spokoju (odezwa Do moich kochanych berlińczyków). W czasie pogrzebu 183 
ofiar walk w dniu 22 marca z odkrytą głową skłonił swój majestat przed 
trumnami.
Wśród więźniów, uwolnionych z berlińskiej twierdzy Moabitu, znaczną rolę odgrywali 
polscy spiskowcy z 1846 r., skazani na surowe kary.
474



Rozentuzjazmowany tłum berlińczyków obnosił Mierosławskiego i towarzyszy po 
ulicach. Zapowiedziano także ustępstwa dla Polaków w Wielkopolsce, gdzie 
powstawały zaczątki polskiej władzy.
W całym państwie utworzony został liberalny rząd Ludolfa Camphausena i Davida 
Hansemanna, przedstawicieli burżuazji z Nadrenii. Stary porządek, jak się wydawało, 
poniósł i tutaj porażkę. Rozmach rewolucji w czasie dni marcowych przeraził 
króla i konserwatystów. Poseł austriacki donosił z Berlina: "Sprawy wyglądają 
tak, jakbyśmy byli w przeddzień powstania republiki pruskiej", a bawarski 
formułował swoje zdanie jeszcze ostrzej: "Berlin, a można by powiedzieć, że i 
całe Prusy, wydane są na łup całkowitej anarchii. Monarchia pruska 
wstrząśnięta jest w swoich podstawach".
Dni marcowe zakończyły się więc w całych Niemczech porażką dworów i rządów. 
Stare siły musiały się cofnąć, ale szukać będą w następnych miesiącach nowych 
sposobów działania i nowych metod.
Walka z despotyzmem połączyła w jednym szeregu żywioły bardzo różnorodne. 
Dopóki warunki przedrewolucyjne ograniczały w decydujący sposób możliwości 
wypowiadania się, a niemal całkowicie tworzenie organizacji politycznych, 
różnice między nimi schodziły na dalszy plan. Swobody, uzyskane w pierwszym 
impecie walki, rychło odsłoniły je wyraźnie. Najbardziej umiarkowane żywioły 
wśród burżuazji doszły do władzy i ich celem stało się utrzymywanie uzyskanych 
pozycji. Że zaś ugrupowania bardziej radykalne dążyły do dalszych zmian, 
przeciw nim zwrócą się one z większą nawet siłą niż przeciw konserwatystom, 
których uważano już za niegroźnych.
Demokraci i radykałowie traktowali marzec jako początek rewolucji, 
spodziewając się, że w następnych miesiącach przyjdą dalsze zwycięstwa. Wraz z 
wybuchem rewolucji do Niemiec wróciło z emigracji wielu najgorętszych 
przeciwników rządów konserwatywnych, powiększały się więc szeregi 
republikanów, choć monarchia zawsze miała dużo zwolenników.
Łatwiej było wprowadzać wolności polityczne niż społeczne. W pierwszych 
tygodniach zdobycze uzyskali tylko chłopi, i to jedynie częściowe. Żądania 
rzemieślników i robotników, nieraz zresztą sprzeczne między sobą, trudne były 
do zrealizowania.
Wraz z wolnością prasy i stowarzyszania się powstawać zaczęły jak grzyby po 
deszczu różne pisma i ugrupowania, formowano programy o bardzo różnym 
brzmieniu. Grup liberalnych, demokratycznych, republikańskich i radykalnych 
było wiele, powiększały je różnice regionalne, gdyż brakowało dotąd 
sposobności wspólnych wystąpień.
Na lewicy pojawili się także przedstawiciele ruchu robotniczego. Marks i 
Engels przygotowywali się do wydawania w Kolonii "Nowej Gazety Reńskiej" (od 1 
czerwca), w której rozwijali zasady naukowego socjalizmu, zdobywając zresztą 
dopiero opornie większe wpływy (pismo uzyskało 6 tyś. abonentów). Wśród 
robotników Berlina działał Wilhelm Weitling ze swoim utopijnym komunizmem, a 
większe wpływy uzyskał Stephan Bom z pismem "Das Volk", w którym 
475



wysuwał bardziej konkretne postulaty poprawy położenia. Berliński związek 
rzemieślników zwołał parlament robotniczy (23 sierpnia — 3 września), na który 
przybyli delegaci nawet spoza ziem niemieckich (np. Weitling z Nowego Jorku). Uchwalono na 
nim statuty dla organizacji robotniczych i manifest do Pruskiego Zgromadzenia Narodowego, w 
którym domagano się wprowadzenia równouprawnienia robotników i powszechnego 
prawa wyborczego. Centralny Komitet tego parlamentu działał przez jakiś czas w 
Lipsku, a w kilku większych miastach (we Wrocławiu pod przewodem prof. Christiana 
Neesa von Esenbecka) organizacje robotnicze w następnych miesiącach skupiły ok. 12 
tyś. członków.
W sumie po zwycięstwie marcowym pytań i problemów było więcej niż poprzednio. 
Czy 'zwycięży suwerenność ludu, czy historyczne prawa monarchów, liberalizm, 
demokracja czy socjalizm, państwa dynastyczne czy konfederacja, a także czy 
dążności narodowe Niemców zgodne będą z ruchem innych narodów, zwłaszcza 
Polaków? Gdy minie pierwsze wrażenie sukcesów, zagadnienia te dadzą o sobie 
znać ze wzrastającą siłą.

REWOLUCJA NA ROZDROŻU

Liberałowie, teraz także i rządy utworzone w marcu, starali się umocnić stan 
rzeczy. Miało to polegać na poprawieniu również sytuacji
476



ekonomicznej. Giełda berlińska już na wiadomość o upadku Ludwika Filipa 
zareagowała obniżką wartości akcji o 8—10%, gwałtownie malała cena akcji 
kolejowych. 2 kwietnia rząd austriacki wprowadził zakaz wywozu pieniędzy. Na 
rynku papierów wartościowych depresja zaczęła zamieniać się w panikę. Szacowne 
domy handlowe, wydrenowane z ostatnich rezerw przez przestraszonych 
depozytariuszy, zawiesiły wypłaty. 29 marca wielki bank A. Schaffhausen w 
Kolonii, finansujący 170 fabryk, ogłosił bankructwo. Na wieść o tym jeden z 
polityków liberalnych, Gustaw Mevissen, stwierdził: "Problemy finansowe 
zepchnęły politykę na dalszy plan. Jeżeli kredyt nie może być odrodzony, 
istniejący porządek jest stracony bez ratunku".
Aby osiągnąć cel, trzeba było przywrócić poszanowanie prawa, wprowadzić 
porządek, któremu groziły wszystkie czynniki dążące do kontynuowania 
rewolucji. Wszak zdobyto już wolność i jej właśnie miały w kwietniu bronić 
wojska. W ciągu tego miesiąca rząd Camphausena w Prusach podjął szereg kroków 
gospodarczych, jak utworzenie nowych banków, wypuszczenie obligacji, staranie 
o ożywienie giełdy. Pruskie papiery państwowe z najniższego stanu w dniu 1 
kwietnia (61) zaczęły w następnych dniach zwyżkować (10 kwietnia stały na 80).
Uspokojeniu służyć miało także tworzenie reprezentacji ogólnoniemieckiej. Było to 
głównym celem Komisji Siedmiu wybranej na zjeździe w Heidelbergu na początku 
marca. Podjęła ona współpracę z ożywionym niespodziewanie Sejmem Związkowym 
(ten ostatni np. ogłosił 9 marca barwami Rzeszy kolory czarno-czerwono-złote). Z 
braku podstawy prawnej rozesłano zaproszenia do wszystkich członków parla-
mentów i zgromadzeń stanowych, a także do sporej liczby innych, bardziej 
znanych osobistości. Delegatów na "parlament wstępny" (Vorparlament) do Frankfurtu, w 
dniach 30 III—3 IV 1848 r., zgłoszono wielu, aż 644, zjawiło się mniej, najwięcej z 
państw południowo-zachod-nich (z Wirtembergii, Badenii i Hessen-Darmstadt razem 208) oraz z 
Prus (141), z Austrii zaledwie 2. Przewagę posiadali we Frankfurcie 
umiarkowani liberałowie.
Niemniej lewica, do której należał jeden z wiceprzewodniczących parlamentu 
wstępnego, Robert Blum, próbowała i tutaj osiągnąć swoje cele. Wysunięty przez 
Struvego 15 punktowy program, najpełniejszy dotąd program lewicy, oznaczał 
przesunięcie punktu ciężkości ze spraw ustrojowych na społeczne. Przewidywał 
on stworzenie armii ludowej, wybór urzędników, wprowadzenie progresywnego 
podatku dochodowego i majątkowego, utworzenie ministerstwa pracy dla 
regulowania stosunków między robotnikami i pracodawcami, rozdział Kościoła od 
państwa i laicyzację szkół, rozbudowę samorządu i sądów przysięgłych, a 
zjednoczenie Niemiec przez likwidację monarchii.
Nie było mowy, aby większość składająca się z "notabli", w tym i takich, 
którzy zasiadali już w rządach (jak Heinrich von Gagern), przyjęła podobne postulaty. 
Nie udało się demokratycznym republikanom (Hecker i Struve) przeprowadzić zasady 
permanentnych obrad,
477




czyli via facti stworzenie centralnej władzy w Niemczech (zwrócone było to zwłaszcza 
przeciw Sejmowi Związkowemu).
Najważniejsze postanowienia dotyczyły zwołania parlamentu. Wprowadzić je w 
życie miał wybrany Wydział Pięćdziesięciu, przy czym 1 delegat miał 
reprezentować 50 tyś. mieszkańców. Po raz pierwszy więc na wszystkich ziemiach 
niemieckich miały odbyć się wybory dla utworzenia jednego parlamentu.
Sprawa wyborów wywołała od razu pojawienie się zagadnienia narodowego. Wiosna 
Ludów w Niemczech, jak wszędzie w Europie, rozpoczynała się pod hasłami 
wspólnej walki narodów przeciw tyranom. Rychło się jednak okazało, że 
rzeczywistość jest znacznie bardziej skomplikowana niż ten program wolności i 
braterstwa. Już w kwietniu potrzebna była decyzja, na jakich terenach mają być 
przeprowadzone wybory do parlamentu niemieckiego. W sprawie polskiej demokraci 
mówili, że konieczna jest odbudowa Polski w walce z Rosją i w granicach z 1772 
r. Wbrew temu jednak do parlamentu postanowiono (11 kwietnia) powołać 
reprezentantów z Prus Wschodnich i Zachodnich, pozostawiając na razie otwartą 
sprawę Poznańskiego. Rychło i kolejne części Wielkopolski włączono do Związku 
Niemieckiego (22 kwietnia i 2 maja). Od razu napotkano opór Czechów, którzy 
bardziej liczyli na slawizację Austrii niż na sympatie Niemców.
Tymczasem demokraci, tracąc coraz wyraźniej grunt na rzecz umiarkowanych 
liberałów, spróbowali ponownie porwać do walki masy ludności. Dwa były przy 
tym główne ośrodki akcji, radykałowie badeńscy ze Struvem i Heckerem na czele i 
niemiecki Klub Demokratyczny w Paryżu z poetą Georgiem Herweghiem. Klub ten już na 
zebraniu 16 marca podjął uchwałę o utworzeniu oddziału, mającego pomaszerować 
na Niemcy. Poważne ośrodki radykalne działały także wśród emigrantów w 
Szwajcarii. Celem było utworzenie zjednoczonej republiki niemieckiej, 
"republiki socjalnej". Gorączkowo prowadzono propagandę republikańską, we 
Francji zbrojono Legion Niemiecki, liczono także na rewolucjonistów polskich, 
których jednak władze francuskie starały się jak najprędzej wyprawić do 
Polski. W samej Badenii powstało parę oddziałów, w których skład wchodzili 
chłopi, robotnicy i drobnomieszczanie.
Przebieg walk był żałosny, 13 kwietnia Hecker wymaszerował z Konstancji 
ogłaszając proklamację republiki niemieckiej. Liberalny rząd badeński wezwał 
tymczasem na pomoc wojska wirtemberskie. W starciu Heckera z Wirtemberczykami pod Kandern (20 
kwietnia) najpierw przeciwnicy starali się wzajemnie przekonać i skłonić do 
przejścia na swoją stronę, tym bardziej że generał wirtemberski, Friedrich von Gagern, brat 
Heinricha, należał do skrzydła umiarkowanego, potem po krótkiej strzelaninie 
oddział Heckera się rozproszył. Śmierć gen. Gagerna na polu bitwy prawica 
wyzyskała do ukucia legendy o podstępie demokratów. Przedstawiciele Wydziału 
Pięćdziesięciu daremnie próbowali przekonać radykałów do złożenia broni. 
Wkrótce pobity został również Struve, a także Herwegh pod Dossenbach, po 
478



kilkudniowym zaledwie pobycie Legionu Niemieckiego na niemieckiej ziemi (23—27 kwietnia). Herwegh ratował 
się ucieczką do Szwajcarii. Tu i ówdzie dochodziło jeszcze do manifestacji 
(tumult w Mannheim, 26—27 kwietnia, stłumiony przez Hesów i Bawarczyków), ale wyraźna klęska 
republikanów dowiodła, że opadł już początkowy entuzjazm rewolucyjny, a 
zwłaszcza że szansę utworzenia zjednoczonej republiki są nad wyraz nikłe. W ogóle 
zachwiało się samo zjednoczenie. Prusy próbowały własnej drogi przez zwołanie 
drugiego Zjednoczonego Sejmiku (2 kwietnia). O postawie Austrii świadczyła 
absencja w parlamencie wstępnym (do Wydziału Pięćdziesięciu trzeba było 
kooptować dodatkowych przedstawicieli). Dawał o sobie znać separatyzm 
bawarski.
Przełamanie pierwszego impetu rewolucji dostrzegły żywioły konserwatywne. Ich 
początkowa kontrakcja przedsięwzięta została na razie daleko, na peryferiach 
ziem niemieckich. Dotknęło to zwłaszcza Polaków. Wobec zapowiedzi wojny z 
Rosją tworzyli oni w Wielkopolsce nie tylko organizacje polityczne, ale i 
oddziały zbrojne. Do tarć dochodziło nie tylko z władzami pruskimi, ale także 
coraz częściej z ludnością niemiecką, która z niekłamaną niechęcią odnosiła 
sią do perspektywy przejęcia władzy przez Polaków. Wysłany do Poznania gen. 
Wilhelm Willisen poszedł drogą koncyliacji, podpisując umowę w Jarosławcu (9 
kwietnia), zatrzymującą polskie obozy wojskowe, choć o ograniczonej 
liczebności. Gdy nad Willisenem przewagę uzyskał gen. Friedrich Colomb, ugoda 
jarosławiecka została zerwana i oddziały pruskie ruszyły na obozy (23 
kwietnia). Mimo pewnych sukcesów militarnych (w starciu pod Miłosławiem, 30 
kwietnia) przewaga wojsk pruskich i brak wiary w powodzenie po stronie polskiej 
spowodowały porażkę powstania w Wielkopolsce. Przyszły represje, a co 
ważniejsze, także wycofanie się rządu z obietnic autonomii, potem także z 
planów podzielenia Poznańskiego na część polską i niemiecką. Coraz więcej libe-
rałów akceptowało podobne postępowanie, zmieniać się bowiem zaczął ich 
stosunek do spraw polskich. Również w Austrii zbombardowanie Krakowa (26 
kwietnia) było pierwszą zapowiedzią ożywienia reakcji.
Nieco inaczej wyglądała sprawa Holsztynu i Szlezwiku. Należały one do Związku 
Niemieckiego, a jednocześnie związane były unią personalną z Danią. W 
Holsztynie i południowym Szlezwiku zdecydowaną przewagę miała ludność 
niemiecka, na północy przeważali Duńczycy, ale Księstwa Nadłabskie (Elbherzogtumer) 
traktowane były jako całość i do tego czasu stosunki narodowe nie miały 
poważniejszego znaczenia. Niemcy z Księstw wiernie służyli królowi duńskiemu, 
a język i kultura niemiecka odgrywały w Danii znaczną rolę. Sytuacja skompli-
kowała się przed wybuchem rewolucji. Kopenhaga starała się o włączenie 
Holsztynu i Szlezwiku do państwa, co wywoływało opór. Gdy w styczniu 1848 r. 
umarł Chrystian, jego następca Fryderyk VII polecił premierowi Adamowi von 
Moitkemu (zresztą Holsztyńczykowi) opracowanie konstytucji, dającej spore odrębności 
Holsztynowi, ale całkowicie unifikującej z Danią Szlezwik. Niemcy z Księstw 
wysłali delegację do Kopenhagi, domagając się wspólnych praw dla obu ich 
części,
479



ale zanim otrzymali odpowiedź, utworzyli prowizoryczny rząd w Rendsburgu. Wojska 
powstańców szybko opanowały Księstwa, ale równie szybko zostały potem pobite 
przez Duńczyków, którzy posunęli się do Szlezwiku. Wojna cieszyła się w Danii 
popularnością, gdyż i na północy pojawił się antagonizm narodowy.
Sprawa Księstw budziła wielkie zainteresowanie opinii w całych Niemczech. 
Wydział Pięćdziesięciu ogłosił ochotniczy zaciąg do wojska (12 kwietnia), aby 
wysłać powstańcom pomoc. Decydujące stało się jednak wystąpienie wojsk 
pruskich (21 kwietnia) z gen. Friedrichem Wranglem na czele. Okazało się, że w tak 
ważnym momencie Wydział Pięćdziesięciu, który pretendował do odgrywania roli 
centralnej władzy w Niemczech, nie ma realnych sił. Stanowiło to groźną 
zapowiedź na przyszłość.

PARLAMENT FRANKFURCKI

Porażka lewicy w kwietniu spowodowała, że na plan pierwszy wysunęły się 
zagadnienia polityczne, a o zjednoczeniu Niemiec i ich ustroju miał zdecydować 
parlament. Obiecywano sobie po nim bardzo wiele. Jeden ze współczesnych 
napisał, że w 1848 r. czczono go jak bóstwo, aby w rok później-poniewierać jak 
dziewką uliczną.
Jak już wspomniano wybory do parlamentu przygotował Wydział Pięćdziesięciu z 
niewielkim udziałem sejmu-Związku Niemieckiego. Zarządzona powszechność 
wyborów przy braku precyzji odpowiednich zarządzeń różnie stosowana była w 
poszczególnych państwach. Ograniczano ją nieraz w rozmaity sposób, najbardziej 
w Bawarii. W większości państw wybory były pośrednie, a wśród trafiających się 
nadużyć niekiedy zmuszano do jawnego oddawania głosów. Mało gdzie (głównie w 
Niemczech południowo-zachodnich) agitację przedwyborczą prowadziły organizacje 
lewicowe (jak kluby w Badenii, Związek Demokratyczny w Karlsruhe), jeszcze rzadziej 
prawicowe (jak Nowy Związek Ojczyźniany w Mannheim). W Bawarii rodzić się zaczął 
polityczny ruch katolicki. W znacznej większości wypadków głosowano na ludzi 
co bardziej znanych i popularnych, nie na określony kierunek polityczny. W 
Prusach głosowano w dniu 1 maja jednocześnie do parlamentu frankfurckiego i 
pruskiego Zgromadzenia Narodowego. Poważniejsi działacze woleli jechać do 
Frankfurtu, dlatego do Berlina wybierano młodszych, w rezultacie, wbrew 
przewidywaniom, w sejmie pruskim pojawili się w znacznej liczbie działacze 
radykalni. Granice ziem niemieckich zakreślono szeroko; objęły one i Austrię, 
ale panowała tam z różnych powodów niechęć do parlamentu niemieckiego. Na 
wielu terenach, zwłaszcza nieniemieckich, nie wybrano nikogo, wśród Niemców 
austriackich chętniej do Frankfurtu jechali demokraci niż umiarkowani i 
konserwatyści. Ogólnie zainteresowanie wyborami było mniejsze, niż się 
spodziewano. Frekwencja wyborcza sięgała zwykle 50% uprawnionych do 
głosowania, ale często spadała do 30%. Posła zazwyczaj wybierało kilka tysięcy 
obywateli.
'480



W dniu otwarcia parlamentu, 18 czerwca, zjechało się 330 posłów, choć 
formalnie parlament liczył ich aż 831. Później frekwencja wynosiła 400—500, 
większa była w zimie, gdy rojniej pojawili się przedstawiciele państwa 
Habsburgów. W ówczesnej sytuacji zdecydowanie najliczniej na ławach parlamentu 
reprezentowani byli przedstawiciele inteligencji, ok. 600 posłów miało 
wykształcenie akademickie, procent niebywały. Najliczniejsze grupy 
tworzyli/prawnicy (200)-ludzie nauki (49 profesorów uniwersytetu), szkolnictwa (40 nauczycieli) i 
pióra (35 pisarzy i dziennikarzy), mniej duchownych (26) i lekarzy (12). Choć 
rewolucja była mieszczańska, grupa ludzi interesu była skromniejsza (140 osób, 
w tym 30 kupców i przemysłowców). Na dalekim planie było 4 rzemieślników i 
jeden jedyny chłop, Polak Krystian Minkus z Górnego Śląska. Nie było ani 
jednego robotnika. Zresztą i szlachta stanowiła tylko niewielki odsetek 
reprezentantów (90 osób). "Wiele świetnych nazwisk, mało politycznych głów", 
powiedziano później o tym parlamencie. Przeważali rzeczywiście teoretycy, co 
dało wkrótce asumpt prawicy do ukucia satyrycznego wierszyka, że ci wszyscy 
adwokaci i profesorowie zdradzają i gubią ojczyznę.
Zaraz na początku obrad na zgromadzenie padł ponury cień. Obok gwardii 
narodowej, która jak niemal wszędzie od marca utrzymywała porządek, w mieście 
stacjonował także silny garnizon pruski. Jego dowódca pogardzał gwardią, a gdy 
21 maja doszło do zatargu, zażądał pod groźbą bombardowania miasta wydania 
broni. Jakby już owocował przykład Krakowa. Rzecz zakończyła się wprawdzie 
kompromisem, ale fakt przypominał, iż istnieją ludzie, według których "przeciw 
demokratom pomogą tylko armaty".
Na prezydenta parlamentu wybrano H. von Gagerna. Stopniowo w łonie zgromadzenia formować 
się zaczęły grupy posłów o bliskich sobie poglądach, określane zazwyczaj 
według miejsc zebrań. W wielu wypadkach z grup tych wyłoniły się później 
partie polityczne, co nadaje parlamentowi frankfurckiemu duże znaczenie w 
dziejach parlamentaryzmu niemieckiego. Wobec zdecydowanej przewagi liberałów 
początek dały grupy, które znajdując się w mniejszości w ten sposób starały 
się wzmocnić swoją pozycję. Dotyczyło to zwłaszcza lewicy, która skupiona 
wokół R. Bluma utworzyła Deutscher Hof (56 posłów) oraz jeszcze bardziej radykalną 
grupę Donnersberg z Arnoldem Ruge, prof. Wilhelmem Zimmermannem i pisarzem Juliusem Fróbelem na 
czele. Dążyli oni do republiki, uzbrojenia ludu i skupienia w rękach parla-
mentu także wladzy wykonawczej. Wśród przedstawicieli prawicy, Steinerner Haus (40 
posłów), później Cafe Milani (122 posłów), jak Joseph Maria Radowitz i Georg von Vincke, 
nie było zwolenników absolutyzmu, ale posłowie pragnący ograniczyć zadanie 
parlamentu do uchwalenia konstytucji, pozostawiając realną władzę istniejącym 
rządom. Dlatego skupili się tu także zwolennicy partykularyzmu, podsycanego 
przez delegatów austriackich.
Liberalne centrum było najliczniejsze, ale znaczna część jego członków 
pozostawała poza zorganizowanymi grupami. Wśród nich bardziej
481



ku prawicy przechylało się Kasino (40 posłów pod wodzą historyków Dahimanna i 
Droysena oraz polityka Bassermanna), skupiając głównie reprezentantów z północy, a ku 
lewicy Wurttembergischer Hof (32 posłów), gdzie dominowali południowcy. Programów w 
obu grupach było wiele.
Za główne zadanie parlamentu frankfurckiego uznawano utworzenie centralnych 
władz przyszłych zjednoczonych Niemiec. Już 29 czerwca administratorem Rzeszy 
(Reichsverweser) wybrano arcyksięcia Jana Habsburga, postać mało wybitną, ale znaną z 
sympatii dla idei zjednoczenia Niemiec, z krytyki Metternicha i z małżeństwa z 
mieszczanką, córką poczmistrza. Wybór, dokonany bez zasięgania zgody rządów, był, 
przynajmniej na pozór, przejawem samodzielności parlamentu, a także nadziei 
pokładanych w Austrii. Jan mianował rząd hr. Karola Leiningena, złożony z 6 
ministerstw, w tym spraw zagranicznych z austriackim dyplomatą Antonim von 
Schmerlingiem, wojny z pruskim generałem Eduardem von Peuckerem i ministerstwa sprawie-
dliwości z Johannem Heckscherem, hamburskim adwokatem. Rząd wysyłał ambasadorów, 
wydawał oficjalne organy, starał się w ogóle wytworzyć wrażenie rzeczywistego 
działania, ale wiele kryło się w tym pozorów. Armia mogła powstać tylko 
wówczas, gdyby rządy państw niemieckich przekazały swoje wojska. Gdy 16 lipca 
rząd Rzeszy zażądał uznania jego władzy przez te armie, Prusy, Austria, 
Hanover i Bawaria stanowczo odmówiły. Ambasadorów przyjęły tylko państwa 
drugorzędne (godne wzmianki są tylko Stany Zjednoczone). Losy Frankfurtu, jak 
poprzednio rewolucji, zależały od stanowisk większych państw niemieckich.
Tymczasem po pierwszych bardziej energicznych krokach zgromadzenie ugrzęzło w 
nie kończących się debatach. To ten okres wywołał właśnie najbardziej ujemne 
oceny całego parlamentu. W Londynie mówiono o "politycznych filozofach", w Paryżu o 
"frankfurckich metafizykach", dosadniej w absolutystycznej Rosji, gdzie Mikołaj I 
obcesowo nazwał parlament "domem wariatów", a Gorczakow przyrównał debaty do 
kłótni Greków w Konstantynopolu, gdy pod miastem powiewała zielona chorągiew 
proroka.
Dyskusje nad konstytucją rozpoczęto dopiero 19 października, a 28 grudnia 
uchwalono deklarację o podstawowych prawach obywatelskich, w tym o zniesieniu 
wszelkich form i instytucji feudalnych, o zabezpieczeniu przed absolutyzmem, militaryzmem i 
biurokracją przez zagwarantowanie podstawowych praw, wolności zgromadzeń, 
prasy, związków i wypowiadania się. Dokument był ważny, ale ukazywał się w 
czasie, gdy absolutyzm odzyskał już znaczną część pozycji utraconych na 
wiosnę.
Wcześniej wiele czasu zabrała kwestia narodowa. Rezolucja Tytusa Marecka ze 
Styrii (27 V 1848) zapewniała wszystkim narodom szerokie prawa i deklarowała 
pomoc dla ich aspiracji. Wyrosła ona na żywym ciągle przekonaniu o związku 
między ruchami narodowymi a liberalizmem i demokracją. Jednocześnie jednak 
parlament przeważającą część
482



Austrii traktował jako ziemie niemieckie, a szczególnie wyraziło się to w 
stosunku do ziem czeskich. Między aspiracjami niemieckimi i czeskimi 
zarysowała się więc wrogość. Frankfurt opowiedział się przeciw kongresowi 
słowiańskiemu w Pradze, nawet wcale przychylnie potraktował zdławienie przez 
Alfreda Windischgratza zbrojnego powstania nad Wełtawą. Antagonizm niemiecko-czeski miał 
tragiczne dla rewolucji skutki w monarchii habsburskiej, a pośrednio w całych 
Niemczech. Po bombardowaniu Pragi przyszło zgniecenie przez tego samego Win-
dischgratza rewolucji w Wiedniu, czemu Czesi przyglądali się z niejaką 
satysfakcją.
Jeszcze wyraźniej zarysował się stosunek parlamentu frankfurckiego do sprawy 
polskiej. Aż do 1848 r. cieszyła się ona wielką popularnością wśród niemal 
całej opozycji, a tak było też na początku rewolucji. W czasie jednak 
decydującej debaty w sprawie polityki pruskiej wobec Polaków (24—27 VII 1848) 
więcej posłuchu znalazł Wilhelm Jordan, sam niedawno przedstawiciel lewicy, 
niż obrońcy Polaków Blum czy Ruge. W mowie Jordana pojawiły się stwierdzenia o prawach 
wynikających z siły i o misji cywilizacyjnej Niemców na wschodzie. Przyjmując 
znaczną większością (342 głosy na 31) uchwałę o zatwierdzeniu niemieckich 
mandatów z Wielkopolski, uznawano jej ziemie za część Rzeszy, a zarazem w 
praktyce akceptowano politykę pruską.
Wraz z nastawieniem antysłowiańskim w ideologię liberalizmu wdarł się nacjonalizm. 
Jeden z posłów mówił o konieczności stworzenia wielkiego państwa w Europie 
Środkowej pod dominacją niemiecką, inny protestował przeciw rezygnacji z 
Triestu, jeszcze inny chciał widzieć sztandary Habsburgów w Konstantynopolu 
lub wspominał o pangermańskiej unii z całą Skandynawią i Szwajcarią. "Owieczki 
profesorskie we Frankfurcie ukąszone zostały przez wszechniemieckiego psa i wpadły 
w szał" — stwierdzał angielski historyk Namier.
Były to zresztą tylko teoretyczne rozważania. Inaczej bowiem wyglądała sprawa 
Szlezwiku i Holsztynu. Prusy, choć ich armia z powodzeniem walczyła z 
Duńczykami, pod naciskiem Anglii i Rosji, dla której wypadki w Księstwach były 
buntem przeciw władzy, bez szczególnego żalu zgodziły się na zawieszenie broni 
w Malmó (26 sierpnia), niekorzystne dla Niemców w Holsztynie. Parlament frankfurcki najpierw 
odrzucił ten układ, ale ostatecznie go uznał (16 września), co prawda bardzo 
niewielką większością głosów (257—236).
Decyzja parlamentu wywołała zbrojny bunt demokratów we Frankfurcie i poza nim. 
Nad miastem zawisły czerwone flagi, a Struve raz jeszcze próbował obwołać 
republikę w Badenii. Tłum wzywał lewicę do rozwiązania parlamentu i proklamowania 
się rządem powstańczym. Ataki na własność prywatną i radykalizm mas 
przestraszyły mieszczaństwo. Na zebraniu lewicy tylko niewielka część posłów 
chciała udziału w powstaniu, a sam parlament wraz z rządem Rzeszy odwołał się 
do pomocy wojsk pruskich, które rychło zaprowadziły porządek. Zwrot był 
drastyczny — główny organ nowych Niemiec odwoływał się do pomocy starej siły. 
Jeden z historyków, Yalentin, nazwał to "czarnym
483



dniem parlamentu frankfurckiego", inny, Holborn, określił jako zwrotny punkt rewolucji. 
Przewaga przesunęła się wyraźnie na rzecz rządów.

MIĘDZY REWOLUCJĄ A REAKCJĄ

We wrześniu we Frankfurcie kierunek czarno-czerwono-złoty wystąpił przeciw 
czerwonym flagom. Tymczasem podnosiły głowy austriackie barwy czarno-żółte i pruskie 
czarno-białe.
Na wiosnę nad monarchią habsburską zawisła podwójna groźba. Rozmach rewolucji 
w Wiedniu wydawał się silniejszy niż w innych częściach Niemiec, a nad katedrą 
Św. Stefana od marca do października powiewała flaga czarno-czerwono-złota. 
Jednocześnie rozbiciem państwa groziły narodowe dążenia Węgrów, Polaków, 
Czechów i Włochów.
Kilka czynników działało jednak na rzecz uratowania starej Austrii. Jednym z 
nich były sprzeczności między poszczególnymi narodami. Wspomniano już o 
antagonizmie czesko-niemieckim. Gdy przywódca czeski, Franciszek Palacky, powiedział, że gdyby 
Austrii nie było, należałoby ją wynaleźć, myślał o przeciwstawieniu jej 
liberałom niemieckim, którzy Austrię wraz z Czechami pragnęli włączyć do 
Rzeszy. Kongres Słowiański w Pradze miał stanowić przeciwwagę dla Frankfurtu. 
W walce przeciwko Węgrom rząd wiedeński mógł liczyć na Chorwatów, Polaków 
szachował Ukraińcami.
Drugi czynnik to zacofanie wielu części monarchii. Rewolucja była silna w 
Wiedniu, ale stolica stanowiła jakby wyspę, poza którą przewagę miały czynniki 
zachowawcze. Właśnie dlatego na peryferiach łatwiej było odzyskiwać utracone 
pozycje. W maju cesarz i rząd uszli z Wiednia. W czerwcu Windischgratz 
zbombardował Pragę, gen. Joseph Radetzky zajął Wenecję, pobił Sardynię i okupował 
Mediolan. Parlament, otwarty w lipcu, ukazał całą mozaikę narodowościową Au-
strii. Niemcy stanowili w nim mniejszość. Zajął się on różnymi sprawami 
wewnętrznymi (zwłaszcza sprawą uwłaszczenia chłopów), ale stosunek do 
Frankfurtu miał niechętny. Mogło się wydawać już wówczas, że państwo pójdzie 
swoją własną drogą (12 lipca dwór wrócił do Wiednia), ale siły rewolucji były 
jeszcze znaczne. Po wrześniowych wypadkach we Frankfurcie na Wiedeń zwróciła 
się uwaga opinii niemieckiej. Wzrastały tam tendencje republikańskie, nawet 
socjalistyczne. Znaczną rolę odgrywała gwardia akademicka, liczono na 
sojuszników — Węgrów i polskich rewolucjonistów. Przybyli lewicowi wysłannicy 
parlamentu frankfurckiego, Blum i Fróbel.
Po wielu mniejszych starciach bunt oddziału wojska, odkomenderowanego przeciw 
Węgrom (16 października), dał sygnał do wybuchu nowej rewolucji. Rząd był 
teraz jednak nie tylko silniejszy niż w marcu, ale przede wszystkim bardziej 
zdecydowany. Nieoceniony dla monarchii Windischgratz przy pomocy oddziałów, 
ściągniętych z odległych zakątków państwa, przystąpił do oblężenia Wiednia. 
Drogę odsieczy
484



węgierskiej zamknął bań Joseph Jelaćić ze swoimi Chorwatami. Po krwawych walkach 
(26—31 października) stolica została zdobyta. Na czele nowego rządu stanął 
Felix ks. Schwarzenberg, szwagier Windischgratza, czwarty (obok Radetzkiego i Jelaćicia) mąż 
opatrznościowy monarchii, który zaczął systematycznie niszczyć zdobycze rewo-
lucji. Aresztowanie i stracenie wysłannika Frankfurtu, Bluma (9 listopada) 
oburzyło opinię w całych Niemczech, oznaczało jednak celowe zerwanie z 
parlamentem niemieckim. Pod berłem nowego monarchy, młodego Franciszka Józefa 
(od grudnia 1848 r.), Schwarzenberg reorganizował Austrię od wewnątrz i 
przygotowywał jej powrót do Niemiec na starych zasadach. 
W nieco innych warunkach następował zwrot w drugim wielkim państwie 
niemieckim, w Prusach. I tam siły rewolucji były znaczne, zwłaszcza w Berlinie 
i w Nadrenii. Kilka razy dochodziło do groźnych pomruków rewolucji lub nawet 
do wybuchów walk (zebranie uzbrojonych tłumów w Berlinie 14 maja, starcia 
uliczne 9 czerwca, szturm na arsenał 15 czerwca, demonstracje robotnicze przed 
Ministerstwem Handlu 30 czerwca, krwawe walki w Świdnicy na Śląsku 31 lipca, 
barykady i stan oblężenia w Kolonii w końcu września, starcia w Berlinie 16 
października). W pruskim Zgromadzeniu Narodowym, zebranym 22 maja, lewica 
przeprowadzała uchwały o zniesieniu kary śmierci (9 sierpnia), formuły o 
władzy króla "z łaski Bożej" (12 października), wzywała oficerów do trzymania 
się z dala od poczynań reakcjonistów
485



(9 sierpnia). Zgromadzenie przygotowywało konstytucję (od pierwszego projektu, 
tzw. karty Waldecka), choć obrady nad nią, podobnie jak nad konstytucją Rzeszy we 
Frankfurcie, poważnie się przewlekały i dopiero w październiku projekt wrócił 
na plenum izby.
Jednocześnie jednak odradzały się siły prawicy. W czasie rewolucji francuskiej 
walka jakobinów z żyrondystami toczyła się wówczas, gdy monarchia leżała w 
gruzach. Umiarkowani liberałowie w Niemczech rozprawiali się z lewicą pod 
czujnym okiem czekających tylko okazji konserwatystów. Fryderyk Wilhelm IV 
osiedlił się w Poczdamie, gdzie w arcypruskiej atmosferze, otoczony oddziałami 
gwardii, znalazł się pod wpływami kamaryli z gen. Leopoldem von Gerlachem na czele. Kamaryla 
odwoływała się do zagrożonych przez rewolucję, a nadal potężnych junkrów, 
wywierających nacisk na wieś i miasteczka. Jednym z nich był młody Otto von 
Bismarck, który w marcu na czele oddziału chłopów szedł w sukurs królowi, ucząc 
się, jak wyzyskiwać zacofanie wsi w służbie kontrrewolucji. Gdy Gerlach stwierdził, 
że konserwatystom brak środków do rozpowszechniania własnej ideologii, w końcu 
czerwca powstała "Nowa Gazeta Pruska" ("Neue Preussische Zeitung", częściej zwana 
"Gazetą Krzyżową" — "Kreuzzeitung" od wizerunku krzyża w winiecie). Gdy berlińskie 
Zgromadzenie Narodowe debatowało w lipcu nad zniesieniem wszelkich powinności 
feudalnych, junkrzy zwołali wielki zjazd "dla ochrony własności i postępu dobro-
bytu wszystkich klas", czyli tzw. "parlament junkierski" (Hans von Kleist-Retzow, 
Bismarck, Gerlach i inni). Dla przelicytowania liberałów mówiono o popieraniu 
różnych klas, jak chłopów czy rzemieślników w obronie przed kapitalizmem. 
Organizowano podróże króla, w których składano mu zapewnienia wierności, aby 
ośmielić go do ostrzejszych wystąpień. Do tego samego zachęcał brat króla, 
Wilhelm, książę pruski, który w marcu uszedł do Anglii, ale w czerwcu 
powrócił.
Przebieg wypadków w Prusach był mniej dramatyczny niż w Austrii. W czerwcu 
upadł marcowy gabinet liberalny, ale zastąpił go umiarkowany rząd Auerswalda-
Camphausena, a nawet biurokratyczny rząd gen. Ernsta von Pfuela (22 września) 
zapowiadał jeszcze kontynuowanie polityki ustępstw. Zwrot nastąpił dopiero 
wówczas, gdy na czele nowego gabinetu stanął hr. Friedrich Wilhelm Brandenburg, pruski generał, 
a tekę ministra spraw wewnętrznych objął baron Otto von Manteuffel (2 listopada). 
Atak nastąpił szybko. Rząd przeniósł Zgromadzenie do prowincjonalnego miasta 
Brandenburg (9 listopada), aby skrępować jego aktywność. Uchwała o niepłaceniu 
podatków przyniosła tylko niewielki skutek i rychło Zgromadzenie zostało w 
ogóle rozwiązane (5 grudnia). Do Berlina gen. Wrangel wprowadził 13 tyś. wojska 
(10 listopada) i ogłosił stan oblężenia, zawieszając wydawanie głównych 
organów prasowych. Odpowiedzią były zaburzenia w Nadrenii i na Śląsku, ale w 
stolicy rząd napotkał tylko bierny opór.
Losy rewolucji w Prusach zostały w ten sposób rozstrzygnięte. Rząd ogłosił 
oktrojowaną konstytucję (grudzień 1848 r.), zapewniającą równość wobec prawa, 
wolność osobistą, przenoszenia się, religii, zgromadzeń
486



i związków. Na czele państwa pozostawał król "z łaski Bożej", który swobodnie 
dysponował administracją. W dwuizbowym sejmie Izba Pierwsza reprezentowała 
warstwy zamożniejsze. Izba Druga (późniejsza Izba Posłów) pochodziła z wyborów 
powszechnych i bezpośrednich. Tak wybrany sejm już w maju 1849 r. rozwiązano, 
a prawo wyborcze do izby niższej zamieniono na pośrednie i trójkłasowe, w którym 
prawyborcy wybierający wyborców podzieleni zostali na trzy grupy zależnie od 
wysokości płaconych podatków. Powstawał w Prusach system polityczny, który z 
niewieloma zmianami przetrwał do 1918 r.
Na przełomie 1848 i 1849 r. oba mocarstwa niemieckie okiełznały wzburzone fale 
rewolucji. W Austrii parlament od listopada obradował w Kromieryżu, 11 III 1849 r. 
Schwarzenberg rozwiązał go i ogłosił konstytucję, przywracając rządy 
centralistyczne. W wyborach do Sejmu Pruskiego 22 I 1849 r. konserwatyści 
zwyciężyli opozycję (184 na 160 mandatów). Jedyną, jak się wydawało, 
pozostałością rewolucji był parlament frankfurcki.
W czasie grudniowych obrad nad konstytucją Rzeszy doszło do starć między 
zwolennikami wielkich Niemiec, a więc utworzenia Niemiec z Austrią, i małych — 
bez niej. Przez długie miesiące 1848 r. takiego problemu nie było, gdyż 
wejście Austrii do zjednoczonych Niemiec rozumiało się samo przez się. Pojawił 
się, gdy wraz z coraz bliższym ostatecznym pokonaniem rewolucji wracała z nową 
siłą rywalizacja Berlina i Wiednia.
Polityka Schwarzenberga zmierzała nie tylko do wewnętrznej reorganizacji państwa, 
ale i do przywrócenia mu decydującej roli w Niemczech. W tych ostatnich małe 
państwa miały być poddane wpływom 5 królestw: Prus, Saksonii, Hanoweru, Badenii i 
Wirtembergii, ponad którymi górowałaby monarchia habsburska. Wymierzone to było 
nie tylko przeciw rewolucji i liberalizmowi, ale także przeciw Prusom, które, 
izolowane, znalazłyby się na drugim planie.
Tymczasem w pierwszych artykułach konstytucji uchwalonych we Frankfurcie mowa 
była, że jeżeli w skład Rzeszy wejdą jakieś tereny stanowiące jednocześnie 
część innego państwa, jedynym łącznikiem między nimi może być unia personalna. 
Nie było kompromisu między taką zasadą a koncepcją Schwarzenberga, która w 
praktyce oznaczała rezygnację ze zjednoczenia. Sukcesem, niekoniecznie 
wynikającym z jego własnej zasługi, mógł szczycić się reprezentant Prus we 
Frankfurcie, niedawny premier Camphausen.
W styczniu 1849 r. parlament kończył długotrwałe obrady nad konstytucją, którą 
uchwalił ostatecznie 28 marca. Sankcjonowała ona dawno przyjętą zasadę, że 
Rzesza ma być cesarstwem. Wspólny parlament składałby się z dwóch izb, z 
których wyższa miała mieć w swym gronie po połowie reprezentantów rządów i 
przedstawicieli sejmów poszczególnych państw. Izba niższa powstałaby na drodze 
powszechnych, demokratycznych wyborów. Rząd miał być odpowiedzialny przed 
parlamentem.
W mniejszych państwach książęta ciągle drżeli przed możliwością
487



wybuchu nowej rewolucji, a ponadto w wielu liberałowie nadal znajdowali się u steru 
rządu. Stąd aż 28 państw przyjęło konstytucję frankfurcką, przeważnie zresztą 
postulując wprowadzenie do niej różnych poprawek (np. przyznanie cesarzowi 
prawa decydującego sprzeciwu wobec uchwał parlamentu i wprowadzenia jawności 
wyborów). Mimo tak licznej akceptacji szansę wejścia konstytucji w życie były 
niewielkie, skoro odrzuciły ją Austria i Prusy, a obok nich Saksonia i Hano-
wer.
Wbrew temu Zgromadzenie Narodowe kontynuowało swoją działalność. 28 III 1849 r. 
cesarzem Rzeszy wybrany został Fryderyk Wilhelm IV, wielkiego wyboru parlament nie 
miał. Spora liczba posłów głosowała przeciw kandydaturze króla pruskiego 
(wybrany został 290 przeciw 248 głosom), ale nie były to głosy zwolenników 
programu wielkoniemieckiego, lecz demokratów przeciwnych wprowadzaniu na tron 
Hohenzollerna. Delegację, wysłaną do Berlina dla zaofiarowania Fryderykowi 
Wilhelmowi korony, spotkał smutny los. Wśród licznych afrontów długo czekała na 
audiencję, aby doczekać się odpowiedzi odmownej (21 kwietnia). Król nie szczędził przy 
tym wypowiedzi wyrażających pogardę wobec "obręczy z błota i gliny", "smrodu 
ścierwa rewolucji", tej "psiej obroży niewolniczej". Do takiego stanowiska 
zachęcali go inni monarchowie (Mikołaj I pisał, że "na pewno wzniesie się 
ponad brud tak nędznej ambicji i zerwie z taką świńską gospodarką").
Parlament frankfurcki znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Prusy i Austria 
odwołały swoich w nim przedstawicieli (początek maja), a wśród pozostałych 136 
posłów dominowali zdecydowanie demokraci. Daremnie poeta Ludwig Uhland ogłosił 
płomienny apel zgromadzenia do narodu niemieckiego (25 maja). Kadłubowy 
parlament musiał uchodzić do Stuttgartu (30 maja), a tam rozpędziły go bez 
wysiłku wojska wirtemberskie (18 czerwca).
Nie był to jednak koniec rewolucji. Już w jesieni 1848 r. sukcesy reakcji 
skłoniły lewicę do ponownego przygotowywania walki. Powstała sieć około 
tysiąca różnego rodzaju związków, liczących prawie pół miliona członków. Pod 
hasłem obrony konstytucji broniono zdobyczy z marca 1848 r. Proporcja sił była 
jednak teraz inna. Liberalna burżuazja nie przystępowała do walki, licząc, że 
w oktrojowanych konstytucjach znajdzie dla siebie wiele pożytecznych postanowień. 
Nie ruszali się chłopi, przynajmniej w części zaspokojeni zniesieniem powin-
ności. W wielu wypadkach nie występowali robotnicy. Zostawały różne grupy 
demokratów, republikanów, radykałów, związki robotnicze, drobnomieszczaństwo. 
Miały one przeciw sobie zreorganizowane armie, z pruską na czele, której wódz 
Wilhelm pruski zaczął, jak wyraził się jeden z posłów, wprowadzać "ciszę 
grobu" i "porządek cmentarza".
W maju 1849 r. walka w obronie konstytucji objęła miasta w różnych częściach 
Niemiec (Elberfeid, gdzie walczył Engels, Dusseldorf, Wrocław, Karlsruhe, Kaiserlautern), 
najbardziej zaś Saksonię, a w niej Drezno (gdzie występował m.in. Bakunin). 
Najdłużej zmagano się na południowym zachodzie, w Palatynacie bawarskim i w Badenii. 
488



W Badenii po stronie powstania stanęła cała armia, a pośpieszyli tam także 
rewolucjoniści z innych części Niemiec i spoza nich (na czele wojska stanął 
Ludwik Mierosławski). 23 lipca wojska pruskie zdobyły twierdzę Rastatt.

BILANS REWOLUCJI

Wraz z pokonaniem powstania palatynacko-badeńskiego rewolucja na ziemiach niemieckich 
dobiegła końca. Co aktywniejsi jej uczestnicy chronili się na emigracji w 
obawie przed prześladowaniami. Z samej Badenii wyjechało 80 tyś. osób, tj. 5% 
ludności. Odmiennie niż w poprzednich dziesięcioleciach wyjeżdżano częściej do 
Ameryki niż do Anglii i Francji. Wszędzie zapanowały rządy reakcji. Władcy 
zasiadali na tronach "z łaski Bożej", a wszelkie prawa udzielane społeczeństwu 
wynikały wyłącznie z ich dobrej woli.
Pokonanie rewolucji nie oznaczało jednak powrotu do stosunków sprzed 1848 r. 
Poprzednio niemal nigdzie nie było parlamentów, teraz istniały niemal we 
wszystkich państwach niemieckich, choć rządy postarały się, aby ograniczyć je 
w dwojaki sposób. Zawężano więc prawo wyborcze, przeważnie uzależniając je od 
cenzusu majątkowego, niekiedy (jak w Meklemburgii) zamieniając izbę niemal na 
przedstawicielstwo stanów. Kompetencje parlamentów dotyczyły tylko uchwalania 
budżetu. Dla przeciwwagi wobec tej reprezentacji społeczeństwa władca mógł 
wszędzie opierać się na administracji, armii, sądach, często także na 
duchowieństwie. W walce z opozycją pozostało bardzo wiele środków tradycyjnych 
(cenzura, prześladowanie organizacji i działaczy), ale istnienie parlamentów 
zmuszało do szukania także nowych metod.
Poważnywpływ wywarła rewolucja na burżuazję. W marcu 1848 r. wystąpiła ona 
jako czynnik nie tylko opozycyjny, ale i rewolucyjny. Zmiana postawy w ciągu 
następnych miesięcy zdecydowała o dalszej pozycji w państwie i społeczeństwie. 
Przeważył program monarchistyczny i narodziło się szukanie kompromisów z 
konserwatystami. Ostateczny triumf reakcji popchnął burżuazję do opozycji, ale 
nie było już powrotu do rewolucji. W 1848 r. nastąpiła, jak to później 
określono, tragedia niemieckiej burżuazji i liberalizmu, jej walka z lewicą i 
kompromisowość wobec prawicy. Przemiany gospodarcze po rewolucji stworzyły 
dogodne warunki do odgrywania coraz większej roli w ekonomice, w polityce 
ambicje stawać się będą coraz skromniejsze.
Niemal od pierwszych dni rewolucji upadały pozostałe jeszcze prawa feudalne na 
wsi. Tego procesu nie można było już powstrzymać, tym bardziej że 
konserwatystom zależało na poparciu chłopów. W rezultacie i po upadku 
rewolucji zmiany dalej postępowały w tym samym kierunku (w Prusach ostatnia 
ustawa tego typu wydana została 2 III 1850). Nowe warunki przyśpieszyły proces 
uwłaszczenia, który objął teraz wszystkich chłopów posiadających ziemię, a 
trwać będzie jeszcze kilkanaście lat. Mimo pewnych reliktów dawnego systemu,
489



wegetujących jeszcze we wschodnich prowincjach Prus, w rewolucji rodziła się 
nowa, kapitalistyczna wieś.
Rzemieślnicy, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy szukali w czasie rewolucji 
zabezpieczenia przed rosnącym niebezpieczeństwem ze strony wielkich 
producentów. Takiej opieki nie mogli im obiecać liberałowie, którzy głosili 
swobodę rozwoju gospodarczego. Za to drobnomieszczaństwo doczekało się 
obietnic ze strony rządów. Po rewolucji nastąpią próby ożywienia systemu 
cechowego, ale nie na wiele się one zdadzą.
Ruch robotniczy rozpoczynał się od podlegania wpływom demokracji 
mieszczańskiej i do końca rewolucji stan ten przeważał. Niemniej rewolucja 
1848 r. miała dla proletariatu niemieckiego znaczenie poważne. Pod względem 
organizacyjnym należy podkreślić rolę Związku Komunistów w proletariackim 
skrzydle ruchu rewolucyjnego, choć ośrodków działania było więcej. Powstał 
także problem usamodzielniania się ruchu robotniczego, choć dopiero pod koniec 
rewolucji (14 IV 1849) Marks ogłosił wystąpienie organizacji nadreńskiej ze związków 
demokratycznych.
We wrześniu 1850 r. większość Komitetu Centralnego Związku Komunistów, 
skupiona wokół Marksa i Engelsa, przeniosła jego siedzibę do Kolonii, gdzie 
działał on do 1852 r.
Pod względem ideologicznym na czoło wybijało się ogłoszenie Manifestu 
komunistycznego, a następnie działalność Marksa jako redaktora "Nowej Gazety 
Reńskiej" (1848—19 V 1849), w której formułował zasady radykalnej lewicy. 
"Widmo komunizmu" krążyło także nad Niemcami, choć przynajmniej w części 
służyło ono do usprawiedliwienia porozumienia burżuazji i konserwatystów.
Trwałym skutkiem rewolucji było niebywałe dotąd ożywienie polityczne. Można je 
było po rewolucji czasowo stłumić, ale nie zlikwidować. To właśnie w ciągu 
tych kilkunastu miesięcy powstały główne kierunki polityczne, które w 
następnych dziesięcioleciach uformują się w partie polityczne.
Klęską zakończyła się sprawa zjednoczenia Niemiec, przy czym kwestia narodowa, 
obok wspólnej walki przeciw despotyzmowi, wyraziła się także przejawami 
antagonizmów. Mimo przywrócenia Związku Niemieckiego widoczne było, że 
zjednoczenia nie da się usunąć z programu politycznego. Wyczuły to Prusy, 
które bezpośrednio po rewolucji próbowały sprawę zdyskontować na swoją rzecz. 
Koncepcja Radowitza, najbliższego doradcy króla, polegała na utworzeniu 
luźniejszej konfederacji z udziałem Austrii, opartej na środkowoeuropejskim 
związku celnym. W ramach tej konfederacji "małoniemieckie" państwo związkowe, 
bez Austrii, zapewniałoby przewagę Prus w Niemczech. Na konferencji w 
Poczdamie (maj 1849 r.) Bawaria odniosła się do projektu z rezerwą, ale 
Hanower i Saksonia podpisały z Prusami "układ trzech króli". Do końca lata 
większość państw niemieckich (z wyjątkiem Badenii, Wirtembergii i paru mniejszych) 
przystąpiła do sojuszu. W czerwcu 150 posłów dawnego prawego centrum z 
Frankfurtu na
490



zjeździe w Gotha zatwierdziło unię. Zaangażowanie się Austrii w wojnę na 
Węgrzech ułatwiało grę Prusom, opóźniała ją natomiast sprawa Szlezwiku-Holsztynu. W 
lutym 1849 r. Dania wypowiedziała zawieszenie broni z Malmó, a sukcesy armii pruskiej gen. 
Karla von Prittwitza sparaliżowane zostały przez protesty Rosji, Anglii i Francji. 
Nowe zawieszenie broni z 10 VII 1849 r., a jeszcze bardziej ostateczny układ 
prusko-duński z 2 VII 1850 r. wydawał Niemców holsztyńskich na łaskę Danii.
Tymczasem Austria z pomocą armii rosyjskiej pokonała powstanie węgierskie i 
uzyskała swobodę działania w Niemczech. Jeszcze 20 III 1850 r. udało się 
Prusom zwołać "parlament" do Erfurtu dla poparcia unii północnoniemieckiej, ale Schwarzenberg 
już działał. Na maj 1850 r. zwołał do Frankfurtu przedstawicieli państw 
niemieckich celem odnowienia Związku Niemieckiego (nie pojawili się delegaci 
Prus i ich zwolenników). Celem Schwarzenberga było wykazanie skuteczności 
odbudowanego Związku dla obrony suwerenności książąt w stosunku także do 
własnych poddanych, gdy Prusy odmawiały uznania legalnej podstawy egzekucji 
federalnej.
O zwycięstwie Austrii zdecydowało poparcie Rosji, która zaraz akredytowała 
swojego ministra we Frankfurcie. Decyzja zapadła w jesieni 1850 r. W sporze 
elektora Hessen-Kassel z własnymi poddanymi interweniowały oddziały bawarskie, 
ale i pruskie, a Austria zawarła sojusz z Bawarią i Wirtembergią. Brandenburg 
próbował jeszcze peregrynować do cara do Warszawy (15 października), ale wyścig 
o jego pomoc jako arbitra spraw niemieckich wygrała Austria. Po śmierci 
Brandenburga jego następca Manteuffel z polecenia Mikołaja musiał przyjąć punktacje 
ołomunieckie (29 listopada), które oznaczały w tym czasie kres pruskich prób 
wygrania sprawy zjednoczenia Niemiec. Ołomuniec stał się symbolem upokorzenia 
Prus niemal na miarę klęski jenajskiej i oznaczał powrót do zasad Związku 
Niemieckiego, łącznie z zasadą interwencji. Zdawało się, że można będzie 
wrócić do czasów Metternicha, co jednak rychło okazało się złudzeniem.



IV. NA DRODZE DO ZJEDNOCZENIA

LATA REAKCJI 

Jak niemal całą Europę objęła rewolucja 1848 r., tak równie powszechna stała się 
teraz fala reakcji po jej klęsce. Stosunki na ziemiach niemieckich nie były 
więc żadnym wyjątkiem. Starego porządku w całych Niemczech miał pilnować od-
budowany Związek Niemiecki ponownie pod nadzorem Austrii. Dokładała ona 
wysiłków, aby żadne państwo niemieckie nie było zdolne do samodzielności. 
Minister spraw zagranicznych Karl Buol napominał posła wirtemberskiego: "Musi się 
Pan do tego przyzwyczaić, że w Niemczech tylko Austria ma prawo do własnej 
polityki, i im wcześniej się Pan tego nauczy, tym lepiej dla Wirtembergii". 
Pod egidą Związku w całych Niemczech i w poszczególnych państwach usuwano 
wszelkie pozostałości rewolucji. Jedna z pierwszych uchwał (23 VIII 1851) 
likwidowała fundamentalne prawa narodu niemieckiego, demonstracyjnie zdjęto 
flagę czarno-czerwono-złotą z pałacu Thurn und Taxis we Frankfurcie, a w 1855 r. 
sprzedano na aukcji flotę, do której mieszczaństwo w 1848 r. przykładało 
wielką wagę. W sierpniu 1852 r. Sejm Związkowy na wniosek Austrii i Prus 
wyłonił pięcioosobową "komisję reakcyjną", która zajmowała się "czyszczeniem" 
konstytucji w krajach niemieckich. W większości wypadków zresztą sami władcy z 
ulgą odrzucali ograniczenia władzy, jakie narzuciła im rewolucja. Saksonia i 
Hanower odnowiły konstytucje z 1831 r., z czasów walki przeciw ruchom liberalnym. 
Frankfurt wrócił do konstytucji oligarchicznej, nawet w miastach hanzeatyckich, w 
których reakcja była słabsza, podkreślano zasady plutokratyczne. Gdzie powstawał 
opór przeciw zmianom, stosowano zasadę interwencji. Prusy, Saksonia i Hanower 
rozstrzygnęły konflikt konstytucyjny w Meklemburgii.
W Austrii Schwarzenberg, a po jego śmierci (1852) wielki kupiec nadreński Karol Bruck i 
twórca portu w Trieście Aleksander Bach, budując w intencji jednolite państwo, 
zajmowali się zwłaszcza sprawami gospodarczymi. Austria pozostała państwem 
niemieckim i starała się, jak już wspomniano, utrzymać wpływy na północy, ale 
stopniowo było to coraz bardziej oddziaływanie z zewnątrz na Niemcy.
W Niemczech południowych reakcja przybierała postać bardziej biurokratyczno-
absolutystyczną, w północnych — feudalno-konserwatywną.
492



  W Prusach fala represji najbardziej się srożyła. Gdy obwinionych
stawiano przed sądami wojskowymi, regułą były wówczas kary długoletniego 
więzienia. Sądy cywilne, już łagodniejsze, uwolniły demokratów Franza Waldecka 
i Johanna Jacoby'ego, oskarżonych o zdradę stanu. Z 42 członków pruskiego 
Zgromadzenia Narodowego, pociągniętych do odpowiedzialności za wzywanie do 
bojkotu podatkowego, 41 zwolniono, a jeden umknął za granicę. Najostrzej 
potraktowano przedstawicieli skrajnej lewicy. Proces członków Związku 
Komunistycznego w Kolonii, mimo że oskarżenia opierały się na materiale 
dowodowym sfałszowanym przez policję, zakończył się skazaniem 7 osób na wiele
lat więzienia (jesień 1852 r.). Zdarzało się skarżenie o uwłaczające
przestępstwa, np. demokrata wrocławski, Nees von Esenbeck, sądzony
był za konkubinat. Częściej występowały wszelkiego rodzaju szykany,
pozbawianie pracy, wypędzanie z miejsc zamieszkania itp.
  Formalnie obowiązywała konstytucja z 31 I 1850 r. , w praktyce nieraz mało 
się z nią liczono. Adiutant króla, Edwin von Manteuffel,
stwierdził, że w Prusach realna jest stara monarchia, a konstytucja jest
teorią. Nie brakło zresztą ustaw i rozporządzeń wyraźnie ją ograniczających. 
Na mocy dekretu z 11 III 1850 r. wszystkie zebrania musiały
być meldowane policji, która wysyłała na nie swoich przedstawicieli
i często rozwiązywała. Do organizacji politycznych nie mogła należeć
młodzież i kobiety oraz zakazane było filiowanie się ze sobą lokalnych
związków (do 1908 r.). Ustawa z 24 IV 1854 r. za karalne uznawała
wstrzymywanie się od pracy, konspirowanie w tym celu i zachęcanie do
strajku. Uniemożliwiało to tworzenie organizacji zawodowych (robotnikom 
przemysłowym do 1869, rolnym do 1918 r.).
  Przy charakterze systemu panującego w Prusach po Wiośnie Ludów
starano się o zapewnienie silnej pozycji junkrom. Pierwsza Izba Sejmu
Pruskiego zamieniona została (1851) na Izbę Panów, a zasiadali w niej
członkowie rodzin książęcych, 90 przedstawicieli szlachty, 30 reprezentantów 
miast i 6 uniwersytetów. Jej członków w części mianował król.
Prawo odrzucania uchwał izby posłów dawało arystokracji poważny
atut do ręki. Nowa ustawa umożliwiła tworzenie majoratów (1852).
W zakresie samorządu uchwały o ordynacji powiatowej i prowincjonalnej (11 I 
1850), po raz pierwszy obowiązujące w całym państwie, naśladowały wzory 
francuskie i nosiły jeszcze piętno liberalizmu (miasto
i wieś traktowane były jednakowo, majątki junkierskie przestawały być
odrębnymi jednostkami, a ich właściciele tracili władzę policyjną,
o udziale w sejmikach powiatowych i sejmach prowincjonalnych decydować miał 
cenzus majątkowy, a nie pochodzenie). Już jednak
24 V 1853 r. ustawy te zlikwidowano, wracało zróżnicowanie prowincji, które na 
wschodzie zapewniało szlachcie szereg przywilejów, oraz
rozróżnienie między miastem i wsią. Junkrzy odzyskiwali władzę policyjną
na terenie swoich, wyodrębnionych majątków i zdecydowaną przewagę
na sejmikach. Samorząd w miastach skrępowany został na mocy ordynacji
(dla prowincji wschodnich 1853, Westfalii i Nadrenii 1856 r.).
  Wielkie majątki ziemskie na wschodzie Prus były potęgą. Od czasu
493



rozpoczęcia reform rolnych wchłonęły milion hektarów ziemi chłopskiej i 
stanowiły 2% gospodarstw, ale zajmowały 42% ziemi uprawnej. Ich pozycja 
ekonomiczna jednak słabła. W latach 1835—1864 200% tych majątków zmieniło 
właściciela. Junkrzy nie mogli więc stanowić już dostatecznego oparcia dla 
państwa, byli na to za mało liczni, a także za ubodzy.
Rząd musiał więc zwrócić większą uwagę na inne czynniki w państwie, a należała 
do nich biurokracja. Wybory do Izby Posłów odbywały się pod wzrastającym 
naciskiem władz, które starały się o wprowadzenie do niej jak najliczniej 
przedstawicieli biurokracji, w 1855 r. zasiadało w Izbie aż 70 landratów. 
Urzędnik we wprowadzonej przysiędze ślubował przede wszystkim "wierność i 
posłuszeństwo" królowi, a dopiero na dalszym planie "także szanowanie 
konstytucji". Specjalne zarządzenia (zwłaszcza ustawa z 21 VII 1852 r.) 
groziły urzędnikom karami za brak subordynacji.
Zastosowane środki wywarły swój wpływ na stanowisko urzędników. Jeszcze w 
czasie Wiosny Ludów nie brakowało wśród nich ludzi o przekonaniach 
liberalnych, teraz zacznie się tworzenie grupy wykształconej i sprawnej, ale 
bezwzględnie posłusznej nakazom płynącym z góry. W czasie konfliktu na 
początku lat sześćdziesiątych wśród ukaranych urzędników znaczną większość 
stanowili starsi wiekiem, a w następnych dziesięcioleciach do wyjątków 
należały wypadki opozycji wobec władz. Urzędnika będzie wówczas obowiązywać 
nawet czynne popieranie rządu (np. na mocy zarządzenia z 4 I 1882 r. przy 
wyborach). W czasie reakcji szczególna rola przypadała policji, gdy ministrem 
spraw wewnętrznych był hr. Ferdinand von Westfalen. System śledzenia i donosicielstwa 
sięgał wysoko, nawet do rodziny królewskiej.
Rząd liczył także na monarchizm mas, zwłaszcza wiejskich, co na razie odgrywało 
sporą rolę. Do 1863 r. w trzeciej, najuboższej klasie wyborców wyniki były 
bardziej dla rządu pomyślne niż w dwóch pierwszych. Kamaryla dworska (Leopold i Ludwig 
Gerlachowie, a zwłaszcza Friedrich Julius Stahl) podstawy ideologicznej szukała także w 
religii. Kościół katolicki na mocy konstytucji z 1850 r. uzyskał sporą swobodę 
działania. Dało mu to możliwość tworzenia własnych organizacji, których 
inicjatorami byli biskup moguncki Wilhelm Emanuel von Ketteler i Adolf Kolping (związki 
rzemieślnicze). W sejmie pojawiła się frakcja katolicka (później frakcja 
Centrum). Kościół państwowy, Unia Ewangelicka, poddany został za to większemu 
naciskowi władzy niż przed 1848 r. W szkołach religia stała się jednym z 
najważniejszych przedmiotów, a oba kościoły uzyskały prawo nadzoru nad 
szkołami (1854 r.).
Ruch polityczny zamarł, spory toczyły się raczej między klikami. Tylko niewielka 
grupa szlachty, głównie z prowincji zachodnich, oraz niektórzy wyżsi urzędnicy 
i dyplomaci przeciwstawiali się skrajnym formom reakcji. Pod przewodnictwem 
Moritza von Bethmanna-Hollwega z Bonn skupiali się wokół pisma "Berliner Wochenblatt", stąd 
określano ich jako partię Wochenblatt. Przy zachowywaniu zasad konserwatywnych 
pragnęli oni pewnej liberalizacji rządzenia, zwłaszcza większego
494



trzymania się konstytucji, a drogę do tego widzieli w wydobyciu króla spod 
wpływów kamaryli i przez uzyskanie sukcesów w polityce zagranicznej. 
Przeciwstawiali się też agrarnemu feudalizmowi i prorosyjskiemu nastawieniu junkrów. Partia 
Wochenblatt uzyskała niejaki wpływ na brata królewskiego, ks. Wilhelma, który 
szczególnie czuły był na wzmocnienie Prus i którego upokorzenie ołomunieckie 
popchnęło ku tej grupie.
Podstawa społeczna reakcji w Prusach i w Niemczech była bardzo wąska. 
Natomiast wspomagały ją, przynajmniej na krótką metę, stosunki gospodarcze. "W 
latach pięćdziesiątych kapitalizm definitywnie stał się podstawą ekonomii", 
jak stwierdził ekonomista W. Sombart. Rolnictwo nadal dawało zatrudnienie 
najliczniejszej grupie ludności (w Prusach jej odsetek spadł w latach 1849—
1859 z 51,2 na 45,4%), ale rozpoczął się skok od kraju rolniczego do przemysłowego, 
gdy na inwestycje przemysłowe szło co roku 5—12% dochodu narodowego. W latach 
1848—1857 w Związku Celnym wartość produkcji surówki wzrosła z 24 do 66 mln mk, 
węgla z 25 do 82 mln mk, całej produkcji przemysłowej dwa razy, handlu 
zagranicznego o 150%. Towarzyszyły temu znaczne ulepszenia techniczne i w 
rezultacie wzrost produkcji był przeważnie znacznie większy niż wzrost 
zatrudnienia (w Prusach w latach 1848—1857 produkcja rudy żelaza wzrosła 
trzykrotnie, zatrudnienie tylko o 40%). Zmiany techniczne najdalej poszły w 
górnictwie, w niektórych gałęziach przemysłu metalowego i tekstylnego 
(bardziej w przędzalnictwie niż w tkactwie). Bracia Siemens kładli podstawy pod 
przemysł elektrotechniczny. Przeciętnie dominowały nadal niewielkie zakłady, 
ale rola wielkich stopniowo się powiększała. Gwałtownie rosła liczba spółek 
akcyjnych i wysokość kapitałów, którymi dysponowały. Znaczenie kapitału 
powiększało pozycję banków, wśród nowo powstających kilka odegrało później 
wielką rolę (Darmstadter Bank założony przez Mevissena, Disconto Gesellschaft przez 
Hansemanna, w Austrii Creditanstalt, wzorowany na francuskim Credit Mobilier, na wschodzie Schlesischer 
Bankverein we Wrocławiu). Pomyślna koniunktura powodowała napływ kapitałów 
zagranicznych, zwłaszcza z Francji, Anglii i Belgii (w tworzeniu Disconto 
Gesellschaft brał udział kapitał francuski).
Sieć kolejowa już w połowie wieku była na ziemiach niemieckich najdłuższa na 
całym kontynencie europejskim, w 1850 r. zainwestowano w nią 800 mln mk, w 
następnym dziesięcioleciu kapitały te wzrosły z 3639 do 6891 mln, spychając na 
kilkadziesiąt lat drogi bite na drugi plan. Komunikacja zespalała rozległe 
tereny w jeden obszar gospodarczy, ułatwiała porozumiewanie się i kontakty 
(Prusy nie zgodziły się na projekt Związku Niemieckiego ograniczenia swobody 
przenoszenia się). Podróże traciły swój elitarny charakter. Ten społeczny 
aspekt kolei wywoływał nawet opory. Gdy króla Hanoweru Ernsta Augusta proszono o 
zgodę na budowę pierwszej linii kolejowej w jego państwie, odpowiedział: "Nie 
chcę żadnych kolei u siebie; nie chcę, aby każdy szewc i krawiec mógł jeździć 
tak szybko jak ja".
Słabszy był rozwój floty (zwłaszcza od 1856 r. statków parowych),
495



choć w 1847 r. przedsiębiorstwo hamburskie Hapag (Przedsiębiorstwo Przewozowe 
Hamburg — Ameryka—Hamburg — Amerika Paketge-selischaft) otwarło pierwszą linię 
żeglugową do Ameryki, a w 1858 r. powstał potężny później Północnoniemiecki 
Lioyd (Norddeutscher Loyd). Cały ten rozwój spowodował, że Niemcy w latach 
pięćdziesiątych znalazły się w zasięgu oddziaływania koniunktury światowej, 
jak nigdy dotąd.
Prosperity powodowała wzrost stanu zatrudnienia, choć nawet wówczas nie 
wystarczało pracy dla wszystkich. Przyczyniał się do tego wzrost zaludnienia 
(z 35,4 mln w 1850 r. do 37,8 mln w 1860 r.), napływ do miast i przemysłu ludności 
wiejskiej oraz kryzys rzemiosła. Z tych też grup społecznych rekrutowała się 
emigracja (1850—1859 r. milion osób, w 90% z terenów na zachód od Łaby).
Po najgorszych latach 1846—1847 poprawiało się położenie ludności, zjawisko, 
które ułatwiało uspokojenie kraju po rewolucji. W latach 1846—1850 płace 
robotników w swojej realnej wartości wzrosły o kilka procent (górników o 4, 
drukarzy o 9, budowlanych o 10%), osiągając w 1850 r. stan najlepszy od 20 
lat. Napływ złota amerykańskiego i australijskiego spowodował od 1851 r. 
wzrost cen, dotąd ustabilizowanych; było to zjawisko ogólnoeuropejskie, ale 
wobec coraz ściślejszej łączności Niemiec z całym kontynentem odbiło się także 
na terenie Związku Celnego. Płace przegrywały wyścig z cenami, co w następnych 
latach wywołało pogorszenie się położenia ludności; w 1855 r. z jałmużny żyło 
4% ludności Prus, 3% Palatynatu. Wysokie ceny mięsa i masła uczyniły z tych 
produktów towary luksusowe.
Polityka gospodarcza państw niemieckich była w tym czasie mieszaniną 
popierania rozwoju przemysłowego, czego najlepszym przykładem był Związek 
Celny, i próbami konserwatystów hamowania tegoż rozwoju dla utrzymania 
patrymonialnych stosunków w państwie. Polityk konserwatywny Hans Kleist-Retzow zalecał, 
aby państwo "pracowało przeciw mnożeniu i brutalizacji zdemoralizowanego 
proletariatu". Środkiem do tego celu, skazanego z góry na niepowodzenie, było 
odbudowanie systemu cechowego, wznowionego w Prusach 9 II 1849 r. (w ciągu 
paru lat powstało 4600 cechów), w latach 1848—1849 w paru innych państwach 
(Hanower, Hessen-Nassau, niektóre państwa turyńskie). Austria, dla której 
utworzenie scentralizowanego rynku niemieckiego oznaczałoby wypchnięcie jej z 
Niemiec, zapowiadała utworzenie gospodarczo połączonej Europy Środkowej, z 
dążeniem do objęcia nią Szwajcarii i Danii, a nawet ekspansji na teren Turcji. 
Plany takie nie były pozbawione powabów dla burżuazji, ale czas im nie 
sprzyjał. Dla mieszczaństwa niemieckiego bliższym celem musiało być utworzenie 
rynku narodowego.
Klęska rewolucji popchnęła mieszczaństwo do zajmowania się działalnością 
gospodarczą, do czego bardzo skłaniała sytuacja. Dawne ideały liberalne 
zastąpiło hasło "polityki realnej" (Realpolitik, termin ukuty w 1853 r. przez 
publicystę Rochaua) i interesy, jak dodał historyk Droysen. Burżuazja uczyła się 
rezygnować z polityki na rzecz bogacenia.
496



Wzrost znaczenia gospodarki umożliwił Prusom odzyskiwanie pozycji utraconych w 
Ołomuńcu. Opinia mogła zwracać większą uwagę na prusko-austriackie rywalizacje we Frankfurcie, 
gdzie dyplomacja austriacka nie taiła, że Związek Niemiecki traktuje jako 
"najsilniejszą zaporę przeciw pruskim zachciankom do powiększania się". Mógł 
tam Bismarck jako przedstawiciel Prus w większych i mniejszych sprawach wojować 
z Thunem (np. na zebraniach tylko Austriakowi wolno było palić, co przełamał Bismarck, a inni 
przedstawiciele poszli za jego przykładem, przy czym kilku musiało się nauczyć 
palenia, aby nie zagrozić prestiżowi swoich krajów), najważniejsza batalia 
dotyczyła losów Związku Celnego.
Po 20 latach istnienia, w 1853 r. wygasały tworzące go układy. Austria pragnęła 
kierownictwo Związku przesunąć z Berlina do Frankfurtu, aby znalazł się pod 
jej bezpośrednią kontrolą. Plan ten zakończył się jednak niepowodzeniem. 
Większość krajów niemieckich ciążyła znacznie bardziej ku Prusom niż ku 
Austrii. Jeżeli w państwach południowoniemieckich istniało pewne 
zainteresowanie austriackim systemem ceł prohibicyjnych, to z kolei zyskiwały one 
na udziale w dotychczasowym Związku Celnym, same słabsze przemysłowo, gdyż 
obowiązywała zasada dzielenia dochodów według liczby ludności, a nie 
potencjału przemysłowego. W rezultacie przy odnawianiu Związek Celny nie tylko 
utrzymał się, ale w jego skład weszły Hanower, Oldenburg i parę mniejszych 
państw, co dało Związkowi dostęp do Morza Północnego (poza Związkiem pozostały 
tylko Meklemburgia, Szlezwik-Holsztyn i 3 miasta hanzeatyckie). Pewnym ustępstwem dla Austrii 
zdawał się być zawarty z nią układ handlowy (1853), ale Prusy jednocześnie 
zbliżały się do gospodarki Europy Zachodniej, co jeszcze bardziej skłaniało je 
ku liberalizmowi.
W 1857 r. kryzys gospodarczy wstrząsnął Stanami Zjednoczonymi i Anglią, a 
wkrótce dał o sobie znać także na kontynencie europejskim. Okazało się 
wówczas, jak bardzo Niemcy były związane z ekonomiką światową. Zakończył się 
okres dobrej koniunktury, a na niektórych terenach kryzys przybrał bardzo 
ostre formy. Hamburg uratowała dopiero pożyczka austriacka. Dla burżuazji, 
która w latach reakcji i prosperity wzmocniła się gospodarczo, stanowiło to 
sygnał do większego zainteresowania sprawami politycznymi.
Przedmiotem tego zainteresowania była zwłaszcza kwestia zjednoczenia Niemiec. 
Pod tym względem w ciągu kilku lat porewolucyjnych nie działo się niemal nic. 
Austria pozwalała co najwyżej na projekty reorganizacji Związku Niemieckiego, 
Prusy po Ołomuńcu skupiły się na Związku Celnym, a mniejsze państwa wahały się 
między jednym i drugim mocarstwem, popierały Schwarzenberga przeciw Radowitzowi (1850), 
Manteuffła przeciw Buolowi (1855), zgadzały się z Bismarckiem w sprawie zakończenia 
dalszego ograniczania instytucji reprezentacyjnych (1857) i z Rechbergiem w sprawie 
wzmocnienia garnizonu w Rastatt (1857). Nie bez znaczenia były stosunki w mniejszych 
państwach. Z państw średnich jedynie w Bawarii istniały pewne tendencje
497



do złagodzenia rządów. W dodatku na tronach zasiadali władcy mierni lub gorzej 
niż mierni. Szwagier Wilhelma pruskiego i cara, wielki książę sasko-weimarski 
Karol Aleksander był wręcz ograniczony i służył za prototyp dla satyry (Serenissimus). W 
Bawarii, Wirtembergii, Saksonii rządzili "mało święci trzej królowie". O 
Rzeszy czasem wspominał wielki książę badeński, ale i on rozumiał ją jako 
spętaną różnymi ograniczeniami.
Pierwszym impulsem do pewnych zmian stały się wypadki zewnętrzne. W wojnie 
krymskiej nie brało wprawdzie udziału żadne państwo niemieckie, ale miała ona 
znaczenie dla pozycji obu potęg Związku Niemieckiego. I Austria, i Prusy 
musiały zająć jakieś stanowisko wobec wojny państw zachodnich przeciwko Rosji, 
która od dwóch pokoleń nieraz odgrywała rolę arbitra w sprawach niemieckich. 
Mogło się wydawać, że bardziej prorosyjską politykę winna prowadzić Austria, 
którą carat uratował z odmętów powstania węgierskiego i zapewnił w Ołomuńcu 
przewagę w Niemczech. Ale monarchia habsburska była zbyt rozległa i łatwa do 
ugodzenia, obawiała się wpływów rosyjskich nad Dunajem i francuskich we 
Włoszech. Z obaw rodziła się większa aktywność Wiednia, pełna zresztą wahań i 
niepewności, co niekorzystniej odbiło się na położeniu Austrii niż również 
niezbyt kosekwentna, ale bardziej bierna polityka Berlina na Prusach. Zmuszenie 
Rosji do wycofania się z Księstw Naddunajskich i zajęcie ich przez oddziały au-
striackie pomogło antyrosyjskiej koalicji, ale zerwało w sposób drastyczny 
dobre stosunki Wiednia z Petersburgiem. Rosja nie bez powodów mogła mówić o 
perfidii i niewdzięczności austriackiej, jeżeli w ogóle w polityce obowiązuje 
wdzięczność. Zamiana na stanowisku ministra spraw zagranicznych Nessełrodego na 
wrogiego Austrii Gorczakowa była zewnętrznym przejawem głębszych zmian politycznych w 
Petersburgu. W zamian Austria nie uzyskiwała nic, gdyż nie poprawiły się jej 
stosunki z państwami zachodnimi. W dodatku mobilizacja okazała się kosztowna i 
odbiła się niekorzystnie na finansach państwa.
Dyplomację pruską oceniano równie ujemnie — Prusy gotowe są szukać u kogoś 
pomocy, ale same sobie nie pomogą, gotowe do pertraktacji, ale nie decyzji, 
obecne na kongresach, ale nie na polach bitwy, nie wypowiedzą się nigdy ani za 
kimś, ani przeciw komuś, hojne w okólnikach i notach, ale bez treści, nikt nie 
liczy na nie i nikt nie boi się ich jako wroga. Na dworze istniały tendencje 
do współdziałania z Austrią, partia Wochenblatt pchała do sojuszu z państwami 
zachodnimi, u junkrów dominowały sympatie do Rosji. Rezultatem była polityka 
bojaźliwa, która w innej sytuacji mogła przynieść wiele szkody, a jednak 
okazała się korzystna. Nie zakłócając stosunków z zachodem, w Rosji wytworzyła 
przekonanie, że z mocarstw europejskich jedynie Prusy nie uległy 
antyrosyjskiej nagonce. Można było uwolnić się od nadzoru Rosji i skutków 
Ołomuńca. Korzystne były także oddźwięki w samych Niemczech, gdyż władcy, 
średnich i małych państw najbardziej obawiali się zamieszania w jakąś awanturę. 
Korzyści te będzie mógł Berlin dyskontować w następnych latach.
498



NOWA ERA I KONFLIKT

Polepszenie sytuacji Prus w wyniku wojny krymskiej początkowo było mało widoczne. Ówczesne ich 
położenie charakteryzowała słabość polityki zagranicznej i stagnacja 
wewnętrzna. Na konferencję paryską w 1856 r., kończącą wojnę, nieomal nie 
zaproszono Manteuffla, któremu dawano do zrozumienia, że jest mało pożądany. W 
sporze z małą Szwajcarią Prusy szukać musiały mediacji wielkich mocarstw (1857).
W dodatku stan zdrowia Fryderyka Wilhelma IV, od dawna wykazującego zaburzenia 
równowagi psychicznej, pogorszył się w 1857 r. tak znacznie, że w roku 
następnym trzeba było wprowadzić regencję. W ten sposób do władzy dochodził 
książę Wilhelm, późniejszy (od 1861 r.) król pruski i cesarz zjednoczonej 
Rzeszy Niemieckiej. Nie był to człowiek młody (ur. w 1797 r.), pamiętał jeszcze wojnę 
z 1813 r. i nikt zapewne nie przypuszczał, że ma on przed sobą nadal 30 lat 
życia. Jako młodszy syn królewski nie był przewidziany na tron, zgodnie z 
tradycjami pruskimi wyznaczono mu karierę wojskową. Panowanie jego opromieniły 
później wielkie sukcesy militarne i polityczne, na najwyższy piedestał starał 
się go wy dźwignąć wnuk, Wilhelm II, dla przeciwstawienia polityce własnego 
ojca, bezskutecznie próbując mu przypisać przydomek wielkiego. W 
rzeczywistości cechowała go umysłowość przeciętna, często ulegał wpływom 
zewnętrznym. Przed 1848 r. uchodził za skrajnego reakcjonistę, zwano go 
"Rosjaninem", w 1849 r. "księciem kartaczy" (Kartatschenprinz). W latach pięćdziesiątych 
krytykował skorumpowaną gospodarkę arcykonserwatywnej kamaryli, a "Kreuzzeitung" pisała o 
jego "demokratycznej rodzinie". Ulegał wówczas wpływom partii Wochenblatt, tak 
jak później znalazł się w cieniu Bismarcka. Mimo tego wykazywał nieraz zacięty 
upór. '
Zmianę panującego uznano w Prusach za zwrot w obowiązującym kursie 
politycznym. Jako rzecz samo przez się zrozumiałą przyjęto dymisję rządu 
Manteuffla — Westphalena, zmniejszenie znaczenia kamaryli i utworzenie rządu ks. Antoniego von 
Hohenzollern-Sigmaringen, południowoniemieckiego arystokraty. Rychło zaczęto mówić o "nowej 
erze". Rezultaty ożywienia politycznego, ale i jego granice ukazały się niemal 
natychmiast w czasie wyborów 1858 r., w których rząd nie tłumił opozycji 
liberalnej. Wzięli w nich udział nawet działacze, którzy na znak protestu 
przeciwko trój klasowej ordynacji bojkotowali wybory poprzednie. Frekwencja 
wyborcza wzrosła mimo tego niewiele, zwłaszcza w trzeciej klasie, grupującej 
ludność najuboższą, gdyż liberalizm pociągał burżuazję, a nie masy. Niemniej 
zwycięstwo liberałów było zdecydowane, zdobyli oni 210 mandatów, a liczba 
posłów konserwatywnych spadła z 236 na 59.
W takiej sytuacji nowym impulsem stały się wypadki na Półwyspie Apenińskim. 
Wpływ wojny włoskiej, a zwłaszcza sprawy zjednoczenia Włoch na całą Europę, w 
tym i na ziemie niemieckie, był silny. Na dalszą metę najważniejsze było 
ponowne obudzenie nadziei na zjednoczenie, wcześniej jednak najbardziej 
dyskusyjna była kwestia, jakie
499



stanowisko winny zająć Niemcy wobec wojny, w której jedną z wojujących stron 
była Austria.
W ostrej polemice dzielącej przez kilka miesięcy opinię w Niemczech układy 
były nieraz zaskakujące. Zdecydowana większość opowiedziała się po stronie 
Austrii. Ważne było nie tylko przekonanie, że jest ona jednym z państw 
niemieckich, ale też obawa, że po sukcesie we Włoszech bratanek Napoleona I, 
niesyty triumfów, skieruje swoją uwagę na wschód, aby przypomnieć hasło 
granicy na Renie. Renu właśnie chciano bronić nad Padem, choć formalnie Niemcy 
nie były zobowiązane do obrony Lombardii i Wenecji, które nie należały do 
Związku Niemieckiego. Tak pisało wielu konserwatystów i liberałów. Dla Marksa i 
Engelsa Napoleon był głową europejskiej kontrrewolucji i walka z nim 
obowiązywała Niemcy. Dla katolików Austria była państwem katolickim, a burza 
we Włoszech zagrażała papieżowi. Dla skrajnych konserwatystów Napoleon był 
spadkobiercą rewolucji, przed , którą należało bronić Świętego Przymierza, choć 
Rosja, zawiedziona przez Austrię w czasie wojny krymskiej, zachowała neutralność 
życzliwą dla Francji.
Mniej liczny, ale nie mniej zróżnicowany był obóz tych, którzy protestowali 
przeciw udzielaniu jakiejkolwiek pomocy monarchii naddunajskiej. Dla radykałów z 
1848 r. Austria była oprawcą Niemiec, a ich 
wolność była możliwa tylko przez oderwanie się od Wiednia. Treitschke nakazywał 
Niemcom uczyć się od Włochów, a Cavoura nazywał "natchnionym przez Boga 
prorokiem narodu". W piśmie "Grenzboten" stwierdzono, że "wszystkiego należy 
spodziewać się po Prusach, a niczego po Austrii". Wojna włoska obudziła obóz 
małoniemiecki, który wkrótce zacznie nabierać siły. Bismarck we Frankfurcie 
starał się wyzyskać trudności Austrii dla zmniejszenia jej wpływów. Liczący na 
państwo pruskie Ferdynand Lassalle był także przeciwko udzielaniu Austrii pomocy. 
Wszystkie te głosy wywarły tylko niewielki wpływ na politykę Prus. Znaczna 
część rządów mniejszych państw była za interwencją na rzecz • Austrii, ale 
Wilhelm jako warunek stawiał uzyskanie kierownictwa siłami niemieckimi nad 
Renem. W rzeczywistości mobilizacja pruska szła kulawo, próby pośredniczenia w 
wojnie ze strony Prus skłoniły zaś Austrię do szybszego podpisania najpierw zawieszenia broni 
w Villafranca (12 lipca), następnie pokoju w Zurychu (10 XI 1859). Austria nie była ' 
w stanie prowadzić wojny wobec porażek na polu walki, fatalnego stanu finansów 
i zagrożenia ruchami wewnętrznymi, zbrojna zaś pomoc Prus zapowiadała więcej 
szkód, zwłaszcza na terenie Niemiec, niż korzyści.
Wynik wojny był dla Prus zawodem. Niemniej wypadki za Alpami obudziły ruch 
narodowy, którego ambicji Austria nie była w stanie zaspokoić, choć 
jednocześnie rosła podejrzliwość wielu dworów wobec Berlina.
Programy zjednoczeniowe, bardziej konkretne niż poprzednio, dotyczyły zarówno 
spraw gospodarczych, jak i politycznych. W 1858 r.
500



powstał Kongres Niemieckich Ekonomistów (Kongress deutscher Volkswirte), głoszący 
zasady wolnego handlu i wspólnoty ekonomicznej. W latach 1861—1862 tworzono 
kolejno: organizację handlową (Deutscher Handelstag), stowarzyszenie prawników i 
zjazdy liberalnych posłów do sejmów (Deutsche Abgeordneter-Tage). Najbardziej znaną 
organizacją był jednak Niemiecki Związek Narodowy (Deutscher Nationalverein), 
utworzony we wrześniu 1859 r. we Frankfurcie pod przewodnictwem Rudolfa von 
Bennigsena. W jego skład wchodzili ludzie o różnych przekonaniach, od bardziej 
lewicowych (jak Hermann Schulze-Delitzsch) po umiarkowanych (jak Hans von Unruh). Była to 
pierwsza organizacja polityczna liberałów w Niemczech, sięgająca ponad granice 
państw. Od Wiosny Ludów, gdy formowały się zaczątki późniejszych partii, 
Związek Narodowy nie miał poprzedników.
Był on reprezentacją średniej i większej burżuazji, drobnych producentów, 
intelektualistów i urzędników z udziałem kilku znaczących przemysłowców (Werner 
Siemens, Hermann Heinrich Meier, założyciel Norddeutscher Lioyd, i hr. Guido Henckel von Donnersmarck z 
Górnego Śląska). Zgromadził początkowo 5 tyś. członków (1859), maksymalnie 25 
tyś. (październik 1862 r.), ale w 1867 r. liczył już tylko 1004 członków 
(rozwiązano go w czerwcu 1868 r.) Programowo odrzucał masowość, a to oparcie 
się na "honoracjorach" było charakterystyczne dla partii mieszczańskich także w 
następnym okresie. Skupienie zaś w jednej organizacji różnych skrzydeł 
opozycji powodowało unikanie problemów co bardziej dyskusyjnych, choćby 
ważnych.
Związek Narodowy reprezentował program małoniemiecki. Natrafił na wrogość kilku 
rządów niemieckich, a siedziby musiał szukać w Księstwie Koburskim. Także rząd 
pruski w oficjalnej deklaracji w 1865 r. stwierdził, że "cele Związku 
Narodowego nigdy nie były celami Prus". Zjednoczenie przezeń proponowane 
oznaczałoby koniec Prus, "gdyż musiałyby poddać woli parlamentu niemieckiego 
podstawy swojej pozycji i potęgi, przede wszystkim religię, monarchię i 
wszystkie instytucje, na których opiera się wspaniały rozwój naszego państwa". 
Była to więc wyraźna kontynuacja stanowiska Fryderyka Wilhelma z 1849 r., gdy odrzucał koronę 
cesarską. Głównym celem Berlina było powiększanie Prus, a zjednoczenie mogło 
być najwyżej jego pochodną pod warunkiem, że nie podważy istoty państwa 
Hohenzollernów.
Od końca lat pięćdziesiątych obóz małoniemiecki wsparty został przez całą 
plejadę historyków, dla których przeszłość była częścią walki politycznej, 
narzędziem do rozpowszechniania własnych poglądów. Kilku z nich współpracowało 
z czasopismem "Roczniki Pruskie" ("Preussische Jahrbucher), założonym w styczniu 1858 
r., a wszyscy, jak Max Duncker, Gustaw Droysen, Heinrich Sybel czy Heinrich von Treitschke, pisali wiele o 
dziejach Prus, oceniając je nad wyraz pozytywnie. Wydawało się, jakby cała 
historia tego państwa wiodła w sposób konsekwentny do odegrania czołowej roli 
w Niemczech, w nim bowiem spoczywała cała nadzieja. Istnienie takiej szkoły 
historycznej ważne było zarówno dla przemian liberalizmu, jak i dla poglądów 
mieszczaństwa
501



w przyszłej Rzeszy. Historycy ci nie chcieli przyjąć junkierskiego 
konserwatyzmu (junkrzy to pięta achillesowa Niemiec północnych, jak ultramontanizm 
Niemiec południowych), odrzucali zjednoczenie przez ruch ludowy (Treitschke 
nazwał to romantycznym marzeniem), a wiarę pokładali w dynastii, która 
stworzyła Prusy i stworzy Niemcy. Toteż jedyną drogą było według nich 
"powiększanie Prus krok po kroku". To skrzydło liberalizmu formowało legendę 
Prus i Hohenzollernów, a po 1871 r. legendę zjednoczenia Niemiec. Tworzyło 
także podstawę do rezygnacji z reform wewnętrznych, dotąd nieodłącznie 
związanych z programem zjednoczenia.
Słabsze były pozycje obozu wielkoniemieckiego. Opowiadali się za nim konserwatyści, 
zwłaszcza katoliccy, na południu Niemiec. Wiele racji miał hanowerski historyk Onno 
Klopp, krytykując apoteozę Fryderyka II i przeciwstawiając duchowi pruskiemu — 
niemiecki, gdyż pierwszy oznacza absolutyzm wewnątrz, a podbój na zewnątrz. 
Jeśli jednak zamiast "berlinizacji" chciałby utrzymać w Niemczech federację, oznaczało 
to ograniczenie zjednoczenia do reformy Związku Niemieckiego. Monachijskie 
pismo "Historischpolitische Blatter", walcząc z Prusami, wrogie było także rządom 
konstytucyjnym i parlamentarnym. Zacięty wróg Bismarcka, Constantin Frantz, snuł mętne 
plany federacji małych narodów Europy Środkowej wokół Niemiec. Obóz wielkoniemiecki 
tworzyli bawarscy arystokraci, którzy chcieliby wstrzymać bieg historii, 
szwabscy demokraci, którzy nie ufali Prusom, książęta, którzy chcieliby ratować 
swoją suwerenność, oraz wszelkiej maści przeciwnicy państwa narodowego. 
Obiecywali oni sobie po Austrii tym więcej, im mniej ją znali (tak powiedział 
jeden z publicystów o późniejszym przywódcy katolickiej partii Centrum L. 
Windthorście).
Na skutek więc porażki rewolucji 1848 r. i demokratycznej drogi zjednoczenia 
Niemiec ledwie zaświtała w Prusach "nowa era", już skupiły się na nich 
nadzieje przeważającej części liberałów. Tej pozycji Prus nie zniweczyło nawet 
zaostrzenie w nich sytuacji wewnętrznej, związane ze sprawą reformy wojskowej. 
W poprzednim dziesięcioleciu aparat państwowy Prus wykazywał różne słabości, 
ale rządzący zwrócili uwagę na niezbyt udaną mobilizację z 1859 r.
Organizacja armii pruskiej opierała się na ustawach z lat 1814— 1815, niewiele 
później zmienianych, wprowadzających powszechną służbę wojskową. W 1815 r. 
przy 11 mln ludności Prus do armii powoływano ok. 41 tyś. rekrutów, w połowie 
stulecia wobec 18 mln ludności winno być ok. 65 tyś. rekrutów, a w 
rzeczywistości pod broń stawało także ok. 40 tyś. Decydowały względy 
finansowe, które powodowały, że co roku 24—25 tyś. młodych mężczyzn, zdolnych 
do służby wojskowej, przechodziło tylko krótkie przeszkolenie i znajdowało się 
w landwerze drugiego powołania, przewidzianej do obsadzania twierdz i służby 
tyłowej. Stan ten wymagał zmiany, gdyż istniała rażąca dysproporcja między 
losami powołanych, którzy przez 12 lat, już nawet posiadając rodziny, zmuszeni 
byli do uciążliwszej służby niż młodzi ludzie.
Nie potrzeba więc reformy, ale treść projektu stała się przedmiotem
502



ostrego zatargu między rządem a opozycją. Król i większość korpusu 
oficerskiego niezbyt ufali landwerze, pojmowanej przez liberałów jako łącznik 
między armią stałą i społeczeństwem. Tymczasem według króla wojsko miało być 
podporą tronu, gotowe w każdej chwili do takich zadań, jak w 1849 r. 
Odseparowanie od społeczeństwa i dyscyplina to najważniejsze cechy armii, a 
landwera była dla króla bandą niekarnych indywiduów. "Armia należy do mnie" 
stwierdził Wilhelm.
Projekt reformy przygotował świeżo mianowany minister wojny, gen. Albrecht von 
Roon. Przewidywał on utrzymanie trzyletniej służby wojskowej, teraz naprawdę 
powszechnej, przedłużenie do 5 lat służby w rezerwie armii liniowej kosztem 
landwery, zniesienie dotąd teoretycznie obowiązującej- równorzędności armii i 
landwery, oddzielenie landwery od armii, ale poddanie jej pod kontrolę 
oficerów liniowych. Projekt, przedstawiony sejmowi 10 II 1860 r., przewidywał 
utworzenie 39 nowych pułków piechoty i 10 kawalerii kosztem 9,5 mln talarów.
Opozycja liberalna nie negowała potrzeby powiększenia armii, tym bardziej że 
wyznaczała Prusom tak wielką rolę w Niemczech. Sejmowa komisja wojskowa 
opowiedziała się za wzrostem liczby powołanych, ale chciała utrzymania pozycji 
landwery i skrócenia służby wojskowej do 2 lat. Wobec opozycji sejmu rząd 
wycofał projekt, uważał bowiem, że o składzie armii decydować może tylko król, 
natomiast zadaniem sejmu jest jedynie uchwalenie kwoty pieniężnej nie wchodząc 
w sposób jej wydatkowania. Choć więc Izba swoje stanowisko motywowała 
nadmiernymi wydatkami, podstawą konfliktu była cała polityka wojskowa.
Opozycja szukała jednak kompromisu i zgodziła się na uchwalenie 
prowizorycznego budżetu wojskowego, mimo że rząd przystąpił do reorganizacji 
wojska według odrzuconego projektu. Powtórzyło się to znowu w 1861 r., choć 
politykom umiarkowanym już z wysiłkiem udało się zmobilizować większość za 
uchwaleniem prowizorium budżetowego 7,3 mln talarów (151 przeciw 149 głosom). 
Sytuację zaostrzało zdecydowane stanowisko króla, który uważał, że jakikolwiek 
kompromis osłabiający jego wpływ na armię jest niemożliwy.
Tymczasem w czerwcu 1861 r. powstała Niemiecka Partia Postępowa z dwoma 
przedstawicielami liberalnej szlachty z Prus Wschodnich, Leopoldom von Hoverbeckiem i 
Maxem von Forckenbeckiem na czele. Tak wyodrębniona lewica, w odróżnieniu od słabo 
zorganizowanej, bezkształtnej masy tzw. staroliberałów, wysunęła żądania więk-
szych zmian wewnętrznych: liberalizacji samorządu i sądownictwa, wprowadzenia 
wolności prasy, prowadzenia liberalnej polityki gospodarczej, oddzielenia 
Kościoła od państwa, a zwłaszcza uznania praw sejmu. Choć nie było 
zasadniczych różnic między postępowcami a resztą opozycji, przecież oznaczało 
to silniejsze podkreślenie reform wewnętrznych.
W wyborach z grudnia 1861 r. liczba posłów konserwatywnych skurczyła się do 
garstki (15 posłów), Partia Postępowa zdobyła ponad 100 mandatów, a mogła 
liczyć w wielu wypadkach na poparcie frakcji Bockum-Dolffs z jej 50 posłami (grupy 
posłów nosiły wówczas jeszcze nieraz
503



nazwy pochodzące od nazwisk przywódców), zajmującej stanowisko pośrednie. 
Staroliberalna frakcja Grabowa liczyła tylko 95 posłów. Nowa Izba przyjęła wniosek, 
w którym domagała się dokładnego rozliczenia z wydatkowania w przeszłości i w 
przyszłości pieniędzy na wojsko. Było to wyzwanie pod adresem rządu.
Konflikt zaostrzył się. Odpowiedzią stało się bowiem rozwiązanie sejmu, 
dymisja rządu A. Hohenzollerna i mianowanie rządu ks. Adolfa Hohenioheingelfingen, w 
którym pozycja Roona była jeszcze silniejsza niż dotąd. Wracając do praktyk sprzed 
1858 r. rząd wywarł znaczny nacisk na wybory w maju 1862 r., ale spotkała go 
klęska — wśród 325 posłów znalazło się tylko 10 konserwatystów, a aż 135 
postępowców i 95 członków frakcji Bockum-Dolffs.
Izba gotowa była ciągle do kompromisu, choć opozycja trzymała się żądania 
wprowadzenia służby dwuletniej. Nie o to jednak chodziło (naprawdę do 1870 r. 
nie wprowadzono służby trzyletniej z braku pieniędzy). Rząd, a szczególnie 
król nie chciał żadnych targów w sprawie wojska z niekompetentnymi 
przedstawicielami społeczeństwa, dla których wojsko liniowe byli to 
"młodociani prowadzeni przez urzędników", a landwera "wspaniała instytucja 
państwowa", jak stwierdzał poseł liberalny Eduard Lasker, czy "rdzeń wojska" 
według innego liberała Friedricha Harkorta. Król chciał utrzymania wojska, w którym 
2/3 stanowisk oficerskich i 90 % stanowisk oficerów sztabowych obsadzała 
szlachta.
We wrześniu 1862 r. konflikt doszedł do szczytu, gdy Izba odrzuciła nawet 
prowizorium budżetowe. Wielu ministrów zachwiało się, a Wilhelm rozmawiał z 
synem, Fryderykiem Wilhelmem, zięciem królowej angielskiej Wiktorii, 
uchodzącym za liberała, o abdykacji. Syn odmówił jednak objęcia tronu. Nie 
udawało się w żaden sposób osłabić opozycji (np. przez utworzenie 
konkurencyjnego wobec liberałów Pruskiego Związku Ludowego, Preussischer 
Volksverein, we wrześniu 1861 r.).
Z inicjatywy Roona Wilhelm zwrócił się wówczas do ówczesnego posła w Paryżu, Ottona von 
Bismarcka. W dniu 24 IX 1862 r. Bismarck został premierem pruskim.

POCZĄTKI RZĄDÓW BISMARCKA

Niewiele jest w dziejach postaci, o których napisano by więcej niż o Bismarcku. 
Zajmowano się nim przeważnie cum ira et studio, tworzono legendę Bismarcka i ją 
rozbijano. Także i po śmierci należał on do postaci równie kontrowersyjnych 
jak za życia. Ktokolwiek zajmował się historią Niemiec, nie mógł ominąć 
"żelaznego kanclerza". Nawet fakt, że w 20 lat po jego śmierci klęska Niemiec 
w pierwszej wojnie światowej postawiła pod znakiem zapytania to, co uważano za 
dzieło jego życia, II Rzeszę, nie zmienił tego stanu rzeczy. Także dla opinii 
polskiej Bismarck stał się postacią o wielkim znaczeniu, niemal uosobieniem 
antypolskiego systemu państwa pruskiego.
Bismarck pochodził po ojcu z rodziny junkierskiej, osiadłej w Starej
504



Marchii od kilku wieków, po matce z rodziny profesorsko-urzędniczej. Parę razy podkreślał 
swoje junkierskie pochodzenie, choć może tak, jak nie zrobiłby tego prawdziwy 
junkier, junkrzy zaś nie zawsze się do niego przyznawali. Powiedział o swojej 
rodzinie, że nie jest "gorsza niż szwabska rodzina Hohenzollernów", ale nie 
można zbytniej wagi przywiązywać do tego pochodzenia. Ojciec "w domu lepiej 
znał piwnicę niż biliotekę", starszy brat niedaleko wyszedł poza opłotki ma-
jątku ziemskiego. Nie brakowało Bismarckowi zdolności. Świetnie pisał, gorzej 
mówił, gdyż nienaturalny, piskliwy głos wydobywał się z potężnej postaci, 
początkowo tylko wysokiej, później też o okazałej tuszy, jako że cechował go 
brak umiarkowania w jedzeniu i piciu. Świetnie władał językiem francuskim, 
niewiele gorzej angielskim, nauczył się i rosyjskiego, nie mówiąc o łacinie i 
grece. Oczytany był raczej w literaturze dawniejszej, klasycznej i Szekspirze, 
prądów swojej epoki nie znał. Należał już do pokolenia, w którym studia 
pojmowane były jako okres kształtowania charakteru przez brutalność i 
pojedynek na białą broń, stawał do nich 25 razy, kilkakrotnie był też karany, 
m.in. za pojedynki pistoletowe. Jak wszyscy z jego otoczenia mało chodził na 
wykłady, nadrabiał to jednak własną pracą. Pełen temperamentu, a zwłaszcza 
dążenia do władzy, "woli siły" (Wille żur Macht), nie znosił sprzeciwu, otaczali 
go raczej podwładni niż współpracownicy. W razie natrafienia na opór chorował 
nerwowo i fizycznie. Ludźmi pogardzał lub ich nienawidził i dążył do 
zniszczenia, nieraz mówił o przepełniającej go nienawiści (zapytany raz, co 
robił w czasie bezsennej nocy, które trafiały mu się często, odpowiedział — 
nienawidziłem; kiedy indziej za dwa główne motory swego życia uznał miłość do 
żony i nienawiść do przywódcy katolickiej partii Centrum, Windthorsta). W czasie 
swoich rządów przeważnie pozbywał się bardziej samodzielnych ministrów, za-
stępując ich biernymi narzędziami. W dyplomacji, koronnej dziedzinie jego 
zainteresowań, ze szkoły Bismarcka wyszło kilku dobrych ambasadorów (bo byli 
daleko od Berlina), ale żaden dyplomata w stolicy. Liberał Georg Bunsen 
stwierdził później, że "Bismarck uczynił Niemcy wielkimi, ale Niemców małymi".
Najbardziej dyskusyjnym zagadnieniem jest sprawa zasad politycznych, którymi 
się kierował. Początkowo chwalcy Bismarcka utworzyli mit, według którego 
konsekwentnie realizował długofalowe plany. Później okazało się, że wiele z 
jego pociągnięć było właściwie nieudanych, a sukcesy wynikały z zewnętrznych 
okoliczności. Sam Bismarck określił swoją politykę jako "sztukę rzeczy 
możliwych" (Kunst des Móglichen). Arcy konserwatysta, który rozmawiał z przywódcą robotni-
czym, Lassalle'em, i projektował demokratyczne prawo wyborcze, arcy-Prusak, który 
stwierdził, że "Prusy potrzebują bardziej germanizacji niż Niemcy prusyfikacji", i 
określił partykularyzm pruski jako "najsilniejszego i najniebezpieczniejszego 
wroga", bohater narodowy, który po bitwie pod Sadową napisał, że "narodowy 
zawrót głowy" trzeba będzie użyć jako ochronę przed żądaniami francuskimi. 
Podkreślał wielokrotnie swoje przywiązanie do króla pruskiego, ale odnosiło
505



się to tylko do Wilhelma I, a i na nim wielokrotnie wymuszał decyzje sprzeczne 
z przekonaniami monarchy. Mylący może być i obraz zewnętrzny Bismarcka w "butach 
kirasjerskich", którego król na polach Sadowy awansował z majora landwery na generała 
majora — służby wojskowej nie znał, a mundur nosił, bo chronił go przed 
atakami reumatyzmu i nie musiał przebierać się na audiencję. Niewiele można 
znaleźć zasad, które tłumaczyłyby jego politykę.
Premierem zostawał jako zwolennik skrajnej prawicy, "szalony junkier", wróg rewolucji, 
blisko związany z kamarylą. W czasie rozmowy z królem w parku Babeisberg Wilhelm podarł 
przygotowany program polityczny, ale zapewnił mu całkowitą swobodę działania. 
Lepszego początku Bismarck nie mógł się spodziewać. Wkrótce okazało się, że 
wszelkie dotychczasowe powiązania Bismarcka mają bardzo ograniczoną wartość. 
Odciął ruch narodowy od liberalizmu, a konserwatyzm od legitymizmu. Już wojna z 
Austrią w 1866 r. odsunęła premiera od kamaryli, a usunięcie po niej paru dynastii 
niemieckich obrażało zasady legitymizmu. Przez kilkanaście lat Bismarck 
bliższy był liberałom.
We wrześniu 1862 r. do tego było jeszcze daleko. Po nieudanych próbach kariery 
urzędniczej Bismarck znacznie lepiej radził sobie w sejmie (1847—1851), mimo 
braku przygotowania dyplomatycznego — jeszcze lepiej jako przedstawiciel Prus 
we Frankfurcie (1851—1859). Wilhelm I wysłał go jednak do dalekiego 
Petersburga (1859 do maja 1862 r.), gdyż w okresie "nowej ery" nie był postacią 
wygodną. Parę miesięcy pobytu w Paryżu (maj—wrzesień 1862 r.) pozwoliło mu 
przyjrzeć się plebiscytarnej monarchii Napoleona III i dostrzec słabe strony 
cesarza Francuzów.
506



Początki rządów w Berlinie nie rokowały powodzenia. Nowy premier zdawał się 
iść śladami poprzedników. Wprawdzie robił gesty ugodowe, cofnął projekt 
budżetu i rozmawiał z paroma przywódcami opozycji, ale rychło rozwiązał znowu 
Sejm, a w wyborach zastosował wszelkie środki, jakimi dysponowały władze. 
Wynik wyborów był dla rządu znowu niepomyślny. Inna rzecz, iż widać było, że 
opozycja to stosunkowo wąskie grupy mieszczaństwa, frekwencja wyborcza 
wynosiła 30% ogółu uprawnionych do głosowania, jeszcze niższa była w trzeciej 
klasie. Posłowie liberalni stanowili blisko 3/4 Izby, ale wybrała ich tylko 
nieco więcej niż połowa głosujących, natomiast na 10% konserwatystów oddało 
głosy 30% wyborców, głównie na wsi. Z robotników w miastach zachodnich 
prowincji Prus nie głosowało nawet 10%.
W walce z sejmem Bismarck uciekł się do wybiegu w postaci tzw. teorii luk. W myśl 
konstytucji wszelkie uchwały (także budżetowe) winny być rezultatem decyzji 
korony, Izby Panów i Izby Posłów. Według tej teorii w razie braku zgody 
wszystkich trzech organów rząd miał prawo dysponować sumami jak w poprzednim 
budżecie. Nie było to niczym nowym; podstawa prawna teorii była wątpliwa, 
nikogo nie przekonała. Jeżeli opozycja nie wzywała do odmowy płacenia podatków 
(głosił to demokrata Jacoby, za co poszedł do więzienia), to z poczucia własnej 
słabości, a nie ze zmiany polityki rządu.
Zaostrzył natomiast kanclerz walkę z opozycją poza sejmem. Dyscyplinarnie 
zwalniano urzędników o poglądach liberalnych. Ostrym ograniczeniom poddano 
prasę (konstytucja znosiła wprawdzie cenzurę, ale rząd ustawą z 1851 r. 
posiadał prawo licencjonowania pism i kontrolowania drukarń, od końca 1862 r. 
gwałtownie wzrosła liczba konfiskat, a rozporządzenie z 1 VI 1863 r. pozwalało 
na zamknięcie pisma po dwukrotnym ostrzeżeniu), w której zapanowała "cisza 
grobu". Bismarck zlikwidował prasę oficjalną, zastępując ją pismami pół 
oficjalnymi i przekupywaniem pism niezależnych, nie tylko w Prusach, ale i w 
Niemczech południowych i Francji. Organom samorządowym zakazano zajmowania się 
sprawami politycznymi i wysyłania memoriałów (zarządzenie z 6 VI 1863 r.), nie 
zatwierdzano też wyboru opozycyjnych burmistrzów.
Na razie nie łagodziło to opozycji. W sejmie przeszła rezolucja Virchowa 
oskarżająca rząd o złamanie konstytucji, a Max von Forckenbeck stwierdził, że system 
Bismarcka to "rządzenie bez budżetów, rządy szabli wewnątrz i wojny na 
zewnątrz". Nawet następca tronu publicznie krytykował premiera, nazywając go 
"najniebezpieczniejszym doradcą króla i ojczyzny".
Źle przyjmowano lub lekceważono poszczególne wypowiedzi Bismarcka. W 1862 r. w 
komisji budżetowej sejmu powiedział o zjednoczeniu "krwią i żelazem" — później 
cytowano to wielokrotnie jako program na następne lata, na razie słuchano tego 
sceptycznie. W styczniu 1863 r. austriackiej propozycji porozumienia się sejmów 
państw niemieckich Bismarck ku powszechnemu zdziwieniu przeciwstawił zasadę 
zwołania reprezentacji wybieranej w głosowaniu powszechnym. Nikt tego nie 
wziął poważnie.
507



W sprawie niemieckiej więcej wówczas aktywności przejawiała Austria, choć nie 
przyszła jeszcze do równowagi po klęsce w wojnie włoskiej i wahała się między 
kierunkiem federalistycznym Gołuchowskiego i centralistycznym Schmerlinga. W lecie 1863 r. Schmerling 
wysunął jednak projekt reorganizacji Związku Niemieckiego w postaci utworzenia 
dyrektorium złożonego z 5 członków ze stałymi miejscami dla Austrii, Prus i 
Bawarii. Głównym ciałem ustawodawczym byłaby rada wszystkich władców, a przy 
jej boku co 3 lata zbierałaby się reprezentacja sejmów. Prusy nie miały nic do 
przeciwstawienia nawet takiemu planowi dalekiemu od zjednoczenia i Bismarck z wielkim trudem 
powstrzymał Wilhelma od udziału w kongresie książąt niemieckich we 
Frankfurcie, co storpedowało plan austriacki.
Początki szerszej działalności dyplomatycznej także nie zapowiadały niczego 
dobrego. Gdy wybuchło powstanie styczniowe, zarówno z przekonania, że wszelkie 
ruchy polskie są groźne dla Prus, jak i z chęci zbliżenia do Rosji, wysłał 
natychmiast do Petersburga gen. Gustava von Alvenslebena, który podpisał tam 8 
lutego konwencję przewidującą prusko-rosyjskie współdziałanie przeciw powstańcom i 
prawo wojsk rosyjskich do przekraczania granicy rosyjskiej w pogoni za od-
działami polskimi. Niektórzy podejrzewają Bismarcka nawet o plany okupacji czy aneksji 
Królestwa, ale możliwe to było tylko w porozumieniu z rządem carskim, który nie 
zamierzał rezygnować z terenów polskich.
Biografowie Bismarcka uznawali przez długi czas konwencję Alvenslebena za 
mistrzowskie pociągnięcie przygotowujące późniejsze zjednoczenie. Co prawda, 
na dalszą metę wzmocniła ona stosunki między Berlinem a Petersburgiem, tym 
bardziej że powstanie polskie zakończyło okres zbliżenia Francji i Rosji. Do 
tego ostatniego bardziej się jednak przyczynił Napoleon III niż Bismarck, a w 
1863 r. układ raczej pogorszył niż poprawił międzynarodowe położenie Prus. 
Otworzył bowiem państwom zachodnim możliwość uczynienia sprawy polskiej 
międzynarodową. Polakom dało to niewiele, gdyż noty Francji, Anglii i Austrii 
odrzucone zostały przez Rosję, ale Prusy naraziło na ataki zachodu i zaostrzyło 
stosunki prusko-rosyjskie, co nie leżało bynajmniej w intencji Bismarcka.
Sprawa polska pobudziła także opozycję wewnętrzną. Wiele czasu upłynęło od 
marca 1848 r., gdy hasła wolności dla Polaków łączono z perspektywą wojny 
przeciw caratowi. Niemniej konwencja Alvenslebena stała się okazją, aby 
zaatakować rząd ze względów taktycznych. Rezultatem była interpelacja w 
sejmie, a w debatach nad nią krytykowano ostro całą politykę Bismarcka.
W jesieni 1863 r. Napoleon III, pragnąc zatuszować niepowodzenie w sprawie 
powstania polskiego, planował zwołanie kongresu państw europejskich. Celem 
miała być dalsza rewizja stanu rzeczy utworzonego w 1815 r., co zwracało się 
zwłaszcza przeciw Austrii. Wyzyskał to zaraz Bismarck, który zaproponował 
Wiedniowi wspólną akcję w sprawie Szlezwiku i Holsztynu. Sprawa Księstw 
Nadłabskich odżyła ponownie,
508



przy czym skomplikowała się tak bardzo, że premier brytyjski Palmerston 
ironizował, iż rozumiało ją tylko trzech ludzi, z których jeden umarł, drugi 
zwariował, a trzeci, on sam, już wszystko zapomniał.
W protokole londyńskim z 8 V 1852 r. Anglia, Francja, Szwecja, Dania, Austria 
i Prusy uznały następstwo tronu w Danii i władzę króla duńskiego nad Szlezwikiem, 
Holsztynem i Lauenburgiem, w zamian za co Dania obiecała prowincjom niemieckim 
zapewnić odrębność z osobną konstytucją. Po stronie niemieckiej podkreślano 
jedność Księstw, ale tylko Holsztyn (i Lauenburg) należał do Związku 
Niemieckiego. Tymczasem w Danii coraz większe wpływy uzyskiwał kierunek zmie-
rzający do pełnego włączenia Szlezwiku do państwa (tzw. Duńczycy eiderscy, którzy 
granice zjednoczonej Danii pragnęli rozciągnąć po Eiderę, rzekę odgraniczającą 
Szlezwik od Holsztynu). 30 III 1863 r. Fryderyk VII ogłosił włączenie 
Szlezwiku i nową konstytucję dla Holsztynu. W odpowiedzi Związek Niemiecki 
uznał niezależność Księstw pod rządami ks. Augustenburga, posiadającego, jak 
podkreślano, najlepsze prawa do dziedziczenia. Liberałowie twierdzili, że 
sprawa Szlezwiku i Holsztynu nastręcza sposobność dla wykazania jedności 
Niemiec. W Sejmie Pruskim wysunęli wniosek, aby rząd podjął kierownictwo nad 
ruchem narodowym. Przez całe Niemcy przeszła fala nastrojów narodowych, czy 
wręcz nacjonalistycznych. Świadczyły o tym masowe wiece organizowane przez 
główne stowarzyszenia ze Związkiem Narodowym na czele.
Bismarck poszedł jednak inną drogą, przedkładając dyplomatyczną współpracę z 
Austrią nad pozyskanie sobie opinii niemieckiej. Być może przez wykluczenie 
Związku Niemieckiego chciał osłabić w nim pozycję Wiednia, a może za zbyt 
trudną uważał współpracę z opozycją wobec nasilenia się walki w poprzednich 
miesiącach.
Ultimatum prusko-austriackie z 16 I 1864 r. żądało od Danii w ciągu 48 godzin cofnięcia 
konstytucji z 18 listopada, którą wprowadził nowy król duński, Chrystian IX. 
Sama Dania nie mogłaby, oczywiście, oprzeć się dwom mocarstwom niemieckim, 
liczyła jednak na tradycyjne poparcie innych potęg. Nie sprzyjała temu jednak 
sytuacja międzynarodowa, o czym wiedział Bismarck. Rosja znajdowała się ciągle 
pod wrażeniem starć dyplomatycznych w czasie powstania styczniowego, Francja 
skłóciła się z Anglią, a ta ostatnia nie zamierzała występować sama.
Wojska prusko-austriackie wkroczyły do Holsztynu (21 stycznia), potem do 
Szlezwiku (początek lutego). Mediacja międzynarodowa na konferencji 
londyńskiej (25 IV—26 VI 1864) zakończyła się niepowodzeniem i agresorzy 
ruszyli dalej, przełamując umocnienia pod Duppel, zajmując większość Jutlandii, 
lądując na wyspie Alsen i obsadzając wyspy fryzyjskie (koniec czerwca i 
lipiec). 20 lipca zawarto zawieszenie broni. Armie obu państw niemieckich, w 
tym pruskie, początkowo pod wodzą 80-letniego gen. Wrangla, potem ks. Fryderyka 
Karola, wykazały w ciągu kampanii wiele braków, ale ich przewaga była 
miażdżąca. Gdy więc zawiodła nadzieja na interwencję zewnętrzną, Danii nie 
pozostawało
509



nic innego jak prosić o pokój. Preliminaria z 1 sierpnia i traktat wiedeński z 30 
X 1864 r. zmuszały Danię do rezygnacji z obu księstw, których dalsze losy 
zostawały na razie niewiadomą.
Już to pierwsze zwycięstwo zachwiało opozycją, a raczej jej częścią, 
wprowadzając różnicę w lewicy sejmowej. Jedni mówili, że "bez względu na 
szwindlowate zwycięstwo" trzeba kontynuować walkę z Bismarckiem (Schulze-Delitzsch) lub że 
ministrów nawet w takiej sytuacji trzeba pociągnąć do odpowiedzialności (Sybel). 
Ale inni stwierdzali:
"Cenimy bardzo wysoko wolność w domu, ale niezależność na zewnątrz ponad 
wszystko" (Wilhelm Loewe). W Sejmie grupa posłów z Virchowem na czele 
proponowała anektowanie Księstw przez Prusy, a petycja w tej samej sprawie 
uzyskała w ciągu paru tygodni 70 tyś. podpisów. "Z dnia na dzień" coraz więcej 
osób staje się serwilistami, pisał z goryczą jeden z nieprzejednanych liberałów. 
Był to jednak dopiero początek.

WOJNA NIEMIECKA

Stan, który się wytworzył po wojnie z Danią, Bismarck traktował jako 
przejściowy. Z Austrią związał się nie tylko przeciw Danii, ale także przeciw 
Związkowi Niemieckiemu, łupy natomiast pragnął zagarnąć dla Prus. Sprawa 
Księstw Nadłabskich była jednak niedostatecznym powodem do zerwania. Pozycja 
Prus na północy była silniejsza, już choćby ze względów geograficznych. 
Monarchia habsburska najchętniej oddałaby księstwa Augustenburgowi, ale 
naraziłoby to ją na konflikt z Berlinem. 
Konflikt austriacko-pruski, odnowiony zaraz po wojnie, dotyczył zarówno księstw, jak i 
wpływów w Niemczech. W czasie rokowań Wilhelma i Bismarcka z Franciszkiem Józefem i 
ministrem spraw zagranicznych Rechbergiem w Schónbrunn (20—24 VIII 1864) ten ostatni wysunął 
projekt odzyskania przez Austrię dominującej pozycji w Niemczech południowych 
i środkowych w zamian za oddanie księstw i przewagi na północy. Austrią 
rządzili ludzie, którzy nadal mieli nadzieję, że kryzys monarchii jest 
przejściowy, i liczyli na powrót do sojuszu trzech czarnych orłów. Czyżby 
rachowali także na poparcie Rosji, jak w 1850 r.?
Po ustąpieniu Rechberga jego następca, hr. Alexander Mensdorff-Pouilly, generał kawalerii 
bez doświadczenia dyplomatycznego, wrócił do zasady utrzymywania wpływów 
austriackich w całych Niemczech. Poparł popularne wśród liberałów żądanie 
oddania księstw Augustenburgowi, ale Bismarck zgodę uzależnił od włączenia 
armii księstw do pruskiej. Na wiosnę 1865 r. groził wybuch wojny prusko-austriackiej, 
ale ponieważ byłaby to wojna o same księstwa, obie strony zgodziły się na 
kompromis. W myśl postanowień konwencji w Gastein (14 VII 1865) Holsztyn oddany 
został pod administrację austriacką, a Szlezwik pruską (Lauenburg Prusy kupiły 
od Danii za 2,5 mln talarów). Konwencja przedłużała tylko stan tymczasowy i 
oba państwa 
510



zatrzymywały suwerenność na całym terenie spornym. Prusy nie zdobyły jeszcze 
Holsztynu, ale zadowolone były z odsunięcia od całej kwestii Związku 
Niemieckiego.
Wojna o supremację w Niemczech wymagała przygotowania pod różnymi względami. W 
stosunkach międzynarodowych poza Rosją chodziło o stanowisko Francji i Włoch. 
Od czasów Napoleona I Francja w opinii niemieckiej uchodziła za zaprzysięgłego 
wroga jedności Niemiec. Dla konserwatystów Napoleon III był w dodatku 
uzurpatorem, dzieckiem rewolucji, a jego monarchia plebiscytarna budziła obrzydzenie. A 
jednak Bismarck ku powszechnemu zdziwieniu nie zawahał się przed rozmowami z 
cesarzem Francuzów (Biarritz, wrzesień 1865 r.) Celem było zapobieżenie zbliżeniu 
Francji do Austrii, przy czym jednoczyciel Niemiec nie cofnął się przed 
obietnicami odstąpienia terenów pogranicznych. Wiedział, że Napoleon pilnie 
potrzebuje jakiegoś sukcesu dla uśmierzenia opozycji wewnętrznej, a takim 
byłaby granica z 1814 r. Sprawa Wenecji ułatwiła dotarcie do Florencji, 
ówczesnej stolicy Włoch, ale Bismarck przez zaufanych wysłanników prowadził 
rozmowy nawet z rewolucjonistami włoskimi. Ostatecznie zawarł z rządem włoskim 
sojusz (8 IV 1866), przewidujący udział Włoch w wojnie, jeśli wybuchnie ona w 
przeciągu 3 miesięcy. Sięgnął także do stosunków wewnętrznych Austrii. Gdy 
rząd wiedeński przygotowywał porozumienie z bardziej umiarkowanymi grupami 
węgierskimi, Bismarck podburzał co niecierpliwszych, nie szczędząc obietnic poparcia 
walki narodowej Węgrów.
Gorzej było z sytuacją w Niemczech. Próby zjednania niektórych państw 
(Bawarii) nie powiodły się i Berlin mógł liczyć tylko na dwory od niego 
zależne. Nie pomagały nawet związki gospodarcze w ramach Związku Celnego. 
Daleka od sprzyjania Prusom była opozycja liberalna. Na terenie państwa 
pruskiego zachwiała się ona w czasie zwycięstw w Jutlandii, jedno z pism 
wspominało o "drodze od jedności do wolności", ale ciągle znaczna część 
liberałów wypowiadała się przeciwko "jedności bez wolności". Poza Prusami zaś 
deklaracja zebrania przywódców liberalnych w Darmstacie we wrześniu 1865 r. 
głosiła, że "nie ma związku między powiększonym państwem pruskim a 
federacyjnym państwem demokratycznym".
Postępowała natomiast organizacja armii, w której bez zgody sejmu wprowadzano 
reformy Roona, ograniczane tylko względami finansowymi. Powiększano więc stan 
liczebny wojska i mnożono rezerwy, przeprowadzano modernizację uzbrojenia 
przez nowe typy dział (choć artyleria austriacka była lepsza) i karabinów 
(odtylcowe iglicówki pruskie zdecydowanie górowały nad bronią ręczną Austriaków). 
Istotne zmiany zaszły w naczelnym dowództwie. Nominalnym dowódcą armii 
pruskiej musiał być król, z czego ze względów politycznych nie zamierzano 
rezygnować. Rzeczywiste dowodzenie znalazło się w rękach Sztabu Generalnego, 
na którego czele w 1857 r. stanął Helmuth von Moltke.
Drugi to po Bismarcku człowiek, wokół którego po zwycięskich
511



wojnach oplotła się cała legenda. Pochodził z meklemburskiej rodziny junkierskiej, a z 
północnych Niemiec wielu ze szlachty szukało kariery w Skandynawii, 
najczęściej w Danii. Oficerem duńskim był jego ojciec, on sam po pobycie w 
duńskim korpusie kadetów zaczął służbę jako porucznik w Danii, skąd w 1821 r. 
przeniósł się do Prus. Poza 5 latami służby w stopniu porucznika nigdy nie był 
w oddziałach i nie dowodził żadną jednostką poczynając od kompanii. Pracował 
za to gorliwie w Sztabie i na uczelniach wojskowych, a wykształceniem 
przerastał znacznie przeciętnego dowódcę ówczesnego czasu. Żywo interesował 
się zdobyczami nowoczesnej techniki, potrafił niejedną z nich zastosować na 
potrzeby armii. Tak było z kolejami, które odegrały już wielką rolę w wojnie 
secesyjnej w Stanach Zjednoczonych i w wojnie włoskiej. Wyzyskując transport 
kolejowy wprowadził zasadę "osobno maszerować — razem uderzać" ("getrennt marschieren, 
zusammen schlagen"), według której osobno transportowane armie pojawiały się w 
określonym czasie w decydującym miejscu. Moltke uważał się za kontynuatora 
Ciausewitza, twórcę nowoczesnej strategii wojennej w Niemczech, ale różnił się od 
niego zasadniczo w poglądach na znaczenie wojny. Dla Ciausewitza wojna była 
przedłużeniem polityki, prowadzonej odmiennymi środkami, dla Moltkego wojna 
stawała się centralnym punktem działalności państwa, a polityka powinna 
przygotować jak najkorzystniejsze warunki jej prowadzenia. Gdy zagrzmiały 
działa, polityka schodziła na daleki plan. Łączyło się to z przekonaniem o 
konieczności zniszczenia przeciwnika, tkwiły więc w jego poglądach zarodki XX-
wiecznych
512



wojen totalnych, prowadzonych przeciw całym narodom. Sprzeczne to było nawet 
nieraz z celami Bismarcka.
Jeszcze w czasie wojny duńskiej pozycja Moltkego była słaba (choć musiał 
poprawiać niemałe błędy Wrangla), natomiast w 1866 r. uzyskał miejsce w Radzie Koronnej i 
prawo rozkazywania dowódcom armii (formalnie na czas wojny z Austrią, ale 
nigdy tego nie cofnięto). Dowodził z Berlina za pomocą telegramów, w Czechach 
pojawił się na 4 dni przed Sadową.
Wobec nieprzeciętnej osobowości Moltkego rola Sztabu Generalnego stała się 
odtąd dominująca w wojsku, natomiast na drugi plan zepchnięty został minister 
wojny, którego głównym zadaniem miało być teraz reprezentowanie interesów 
armii w rządzie i parlamencie. Natomiast gen. Edwin von Manteuffel zapoczątkował 
karierę królewskiego gabinetu wojskowego. W okresie Niemiec cesarskich wyrósł 
on także ponad ministerstwo wojny, a niekiedy nawet rywalizował ze Sztabem. 
Zachowanie prerogatyw króla i łatwy dostęp do tronu powodował, że szef 
gabinetu królewskiego posiadał ogromny wpływ na decyzje personalne.
Generałowie wiedzieli, że w ciągu kilku lat Prusy stały się państwem najlepiej 
przygotowanym do wojny, a więc popędzali do niej Bismarcka. Premier czekał 
tylko na dogodną okazję.
W styczniu 1866 r. administracja austriacka pozwoliła w Holsztynie rozwijać 
propagandę na rzecz Augustenburga. Prusy gwałtownie zaprotestowały, uznając to za 
sprzeczne z konwencją w Gastein. Teraz Bismarck musiał się spieszyć, zarówno ze 
względu na stanowisko Włoch, jak i na możliwości zbliżenia Austrii i Francji. 
Państwa te zawarły tajny traktat, przewidujący oddanie Wenecji po zwycięstwie 
w Niemczech, a także powiększenie Saksonii, Wirtembergii i Badenii przez aneksję 
małych państw niemieckich. 9 kwietnia Bismarck przedstawił we Frankfurcie projekt 
utworzenia parlamentu niemieckiego, zwoływanego na drodze powszechnego 
głosowania. W rzeczywistości była to czcza demonstracja, bo z góry było 
wiadome, że projekt zostanie odrzucony. Niemniej podobny krok wywołał 
piorunujące wrażenie. W dyplomacji francuskiej i angielskiej zapanowała 
panika. Gorczakow stwierdził: "to już nie polityka, to rewolucja", ale też 
Bismarck podkreślał, że "w Prusach rewolucje robią królowie, a skoro ma być 
rewolucja, lepiej róbmy ją sami, niż żebyśmy mieli na jej skutek ucierpieć". 
Jeden z liberałów z przerażeniem napisał: "z takim prawem wyborczym nie może 
istnieć żaden naród".
W Związku Niemieckim Bismarck nie zyskał żadnych sojuszników. Zaczynał jednak 
grę hazardową, którą jeden z jego biografów nazwał naj kryty czniejszym momentem w 
całej karierze. Potężne emocje narodowe zostały wprzęgnięte do rydwanu 
polityki pruskiej.
Wojna zbliżała się wielkimi krokami. Próby pośredniczenia były wątłe, gdyż 
państwa niemieckie były na nie za słabe, a europejskie podzielone. Niektóre, 
jak Francja, chętnie widziałyby wojnę, licząc, że będzie ona długa i że 
wyczerpie siły obu przeciwników. Tak też sądziło
513



wielu, a nie brakło też przewidywań, że starcie wygra Austria, armię pruską 
zaś ogarnie rebelia (tak przypuszczał Engels). Wilhelm zalecił wprawdzie 
rokowania, a Austria godziła się na zaprzestanie przygotowań wojennych, ale 
Bismarck szybko rozpuścił wieści o wielkich zbrojeniach włoskich, aby skłonić 
Wiedeń do wycofania zgody. 27 kwietnia mobilizację ogłosiła Austria, na 
początku maja Prusy, 1 czerwca Wiedeń przedłożył spór o Holsztyn i Szlezwik na 
forum Sejmu Związkowego dla zyskania sobie mniejszych państw, ale o pokoju 
nikt już wówczas nie myślał. Bismarck uznał krok Austrii za złamanie konwencji 
w Gastein i 9 czerwca wojska pruskie wkroczyły do Holsztynu, zajmując go bez 
przeszkód. Batalię o pozyskanie państw niemieckich wygrała Austria. Plan 
Bismarcka reorganizacji Związku i wykluczenia Austrii nie był rozpatrywany i ta 
wezwała państwa niemieckie do mobilizacji. 14 czerwca przyjęty został wniosek 
Bawarii o podjęcie mobilizacji, co Prusy uznały za rozwiązanie Związku 
Niemieckiego i wezwały do tworzenia nowego pod ich przewodnictwem. Większość 
państw niemieckich — Bawaria, Wirtembergia, Saksonia, Hanower, Hessen-Darmstadt, Hessen-Kassel, 
Hessen-Nassau, Frankfurt i parę innych — stanęła po stronie Austrii, państwa 
turyńskie (z wyjątkiem Solingen), Oldenburg, obie Meklemburgie, Anhalt i miasta hanzeatyckie zaś po 
stronie Prus. Zaczynała się wojna prusko-austriacka czy wojna niemiecka.
Działania wojenne były szybsze, niż ktokolwiek mógł przewidywać. Armie państw 
południowych zostały skutecznie zaszachowane przez stosunkowo niewielkie siły 
pruskie pod wodzą gen. Manteuffla. Armia hanowerska odniosła sukces nad Prusakami pod 
Langensalza (27 czerwca), ale wobec wyczerpania i nadciągania posiłków pruskich w 
dwa dni później skapitulowała w tym samym miejscu. Prusacy wtargnęli do 
Saksonii i zajęli Drezno, a król Jan z armią zdołał dołączyć do Austriaków na 
terenie Czech.
Austria znalazła się wobec wojny na dwóch frontach. Walkę z Włochami uznano za 
łatwiejszą, a więc tam na czele wojsk stanął arcyks. Albrecht, aby sukcesy przypadły 
przedstawicielowi dynastii. I rzeczywiście na lądzie pobito wojska włoskie pod 
Custozzą (24 czerwca), a na morzu admirał W. von Tegetthoff rozbił flotę 
nieprzyjacielską koło wyspy Lissa (20 lipca).
Tymczasem gen. Ludwig von Benedek, najlepiej znający włoski teren walk, musiał dowodzić 
armią w nie znanych sobie Czechach, gdzie zapaść miała decyzja. Zawiodła 
przestarzała austriacka taktyka piechoty i strategia. Po drobnych starciach 
trzy armie pruskie zbiegły się zgodnie z planem pod Sadową (koło Hradec Kralove) i 
3 lipca krwawa bitwa rozstrzygnęła o losach wojny na wszystkich frontach. Było 
to w 10 dni od rozpoczęcia działań bojowych, a o całej wojnie mówiono, że 
czego nie dokonała siedmioletnia, stało się w wyniku siedmiotygodniowej. Pod Sadową 
rozstrzygnęły się też losy całej gry Bismarcka. Już na polu walki adiutant 
powiedział do niego: "Ekscelencjo, jest pan teraz wielkim człowiekiem. Gdyby 
Kronprinz [tzn. armia pruskiego następcy tronu] przyszedł za późno, byłby pan 
największym złoczyńcą".
514



Armie austriackie cofały się na Wiedeń z niewielkimi możliwościami podjęcia 
walki. 5 sierpnia Franciszek Józef pośpiesznie (ale i tak za późno) oddał 
Wenecję Napoleonowi, aby nie przekazywać jej wprost Włochom. Równie bardzo 
śpieszył się Bismarck, bo teraz mocarstwa dostrzegły, że zwycięzca nie wyjdzie z 
tej wojny wyczerpany. 26 lipca podpisano preliminaria w Nikołsburgu, 23 sierpnia 
pokój w Pradze. A przecież w tak krótkim czasie zmieściły się nie tylko roko-
wania pokojowe z pobitym wrogiem, ale również starcia Bismarcka z królem i 
generałami, a także rozgrywki na arenie dyplomatycznej.
W pojęciach króla i generałów zwycięstwo militarne ukoronowane być powinno 
zdobyczami terytorialnymi kosztem pobitego wroga, a więc należało ich szukać w 
Czechach. Znaczenia zdobyczy, jaką było usunięcie wpływów austriackich z 
Niemiec, nie rozumieli, a może i nie życzyli sobie. Tymczasem, poza stratą 
Wenecji, granice Austrii nie ulegały zmianie. Bismarck przewidywał, że 
umożliwi to w przyszłości załagodzenie konfliktu i wzajemne zbliżenie.
Ze wszystkich państw postronnych najważniejsza była reakcja Francji. Zamiast 
długiej wojny i osłabienia obu stron walczących za Renem pojawiały się zarysy 
zjednoczonych Niemiec, choć pod naciskiem francuskim Bismarck zatrzymał się w 
swoich niemieckich podbojach (o których niżej) na rzece Men (niektórzy 
tłumaczyli to zresztą niechęcią do Niemców południowych i do katolicyzmu). Na 
bezpośrednią interwencję było już za późno i Napoleon musiał zrobić dobrą minę 
do niebezpieczeństwa, z którym Francja walczyła od czasów Richelieugo. Uznał, że 
zmiany nie naruszają interesów i godności Francji, ponieważ zaś koniecznie 
potrzebował sukcesów, szczególnie wobec fiaska wyprawy meksykańskiej, 
powiększył żądania granicy z 1814 r. o Moguncję i Palatynat bawarski. Rosja 
zgłaszała się z propozycjami zwołania kongresu
515



europejskiego, który miałby zająć się nową sytuacją, ale sprzeciwiła się temu 
Anglia, a Bismarck obiecał poprzeć dążenia Petersburga do rewizji warunków 
pokoju z 1856 r. Najważniejsze były jednak zmiany w samych Niemczech.

ZWIĄZEK PÓŁNOCNONIEMIECKI

Jakby idąc za radami starego wodza Samnitów, który doradzał synowi zniszczenie 
lub zjednanie wrogów, ale nigdy ich upokorzenie jarzmem kaudyńskim, Bismarck 
walczące z Prusami państwa niemieckie albo likwidował, albo starał się 
zamienić w aliantów czy wasali. Prusy anektowały Hanower, Elektorat Hesji i Hessen-
Nassau oraz Frankfurt. Usuwanie panujących dynastii (w tym Welfów hanowerskich, 
najstarszej z dynastii niemieckich) wstrząsało podstawami legitymizmu, oburzyło 
więc króla i konserwatystów.
Rządy pruskie przyjęte zostały różnie na terenach anektowanych. Stosunkowo 
najłatwiej wprowadzono je w Elektoracie Hesji, gdzie dotychczasowi władcy od 
stu lat źle zapisali się w pamięci poddanych. Ślepy król Hanoweru Jerzy 
zmuszony został do opuszczenia kraju, a że nie pogodził się z aneksją, Bismarck 
skonfiskował jego majątki, które odtąd służyły rządowi do różnych poufnych 
wydatków, nie podlegających kontroli (jako tzw. fundusz gadzinowy, Reptiiienfonds). Opór 
zwolenników dawnej dynastii był silny. Oficerowie utworzyli Związek 
Śmiertelnych, którego członkowie mieli po kolei zmuszać Bismarcka do pojedynku. 
Do końca istnienia cesarstwa działało w Hanowerze stronnictwo Welfów, 
opozycyjne wobec rządów pruskich, przeważnie sprzymierzone z partią Centrum. 
Przywódca tej ostatniej, Windthorst, był dawnym ministrem hanowerskim. Opozycja ta 
miała bardziej konserwatywny charakter. Natomiast we Frankfurcie, "stolicy 
nienawiści do Prus" (Hauptstadt des Preussenhasses), wrogość do Prus ogarnęła przeważną 
część ludności, choć była mniej trwała. Obywatele "miasta Rzeszy", mimo rządów 
oligarchicznych, przyzwyczajeni byli do znacznych swobód, toteż rygor pruski 
był im wstrętny. Obrażano i atakowano żołnierzy załogi pruskiej, o junkrach 
mówiono, że niczym się nie różnią od właścicieli niewolników.
Nawet w Prusach, choć zwolenników potęgi państwa cieszyły zdobycze 
terytorialne, zadawano sobie pytanie, czy nie odbywa się to kosztem tracenia 
dawnego, pruskiego charakteru, czy Prusy nie stają się zbytnio Niemcami, skoro 
nie zasymilowały jeszcze po pół wieku prowincji nadreńskich.
Tymczasem dla pozycji Prus w Niemczech chyba ważniejsze były stosunki z 
pozostałymi państwami. Badenia, Bawaria czy Wirtembergia za udział w wojnie 1866 
r. zapłaciły tylko umiarkowane odszkodowanie, ale jeszcze w sierpniu 1866 r. 
musiały podpisać tajne traktaty, w których zobowiązywały się do udzielenia 
pomocy zbrojnej na wypadek wojny z Francją. W ciągu następnych paru lat 
asymilacja wojskowa południa z Prusami poszła bardzo daleko.
516



Politycznie poza Związkiem Północnoniemieckim pozostawały trzy wspomniane wyżej 
państwa oraz częścią swojego terytorium Hessen-Darmstadt. W pokoju praskim 
przewidziano utworzenie z nich osobnego związku, czego pragnęły Austria i 
Francja, ale co od początku było mało realne. Bawaria górowała nad 
pozostałymi, te zaś nigdy nie zgodziłyby się na jej dominację. W 1866 r. przez 
południe przeszła fala uczuć patriotycznych, zjednoczenie zdawało się być tuż 
za progiem, potem sytuacja wyglądała różnie. Wittelsbachowie bawarscy chętnie za-
chowaliby odrębność, choć zajmowali się bardziej mecenasowaniem sztuce niż 
polityką, a panujący Ludwik II bliski był choroby umysłowej. Premierem został 
Chlodwig HohenIohe-Schillingsfurst, katolik, ale sprzyjający polityce Bismarcka (w 30 lat 
później będzie jego kolejnym następcą na urzędzie kanclerskim), niemniej 
nastroje antypruskie po 1866 r. stopniowo wzrastały. Wybory z 1869 r. wygrała 
Bawarska Partia Patriotyczna pod wodzą Edmunda Jórga, co skłoniło Hohenlohego do 
ustąpienia. W Wirtembergii, zwanej w Paryżu "koronowaną Szwajcarią", głównym 
ośrodkiem opozycji przeciw Prusom był dwór królewski, a na nim królowa Olga, 
córka Mikołaja I. Poza wymuszoną reformą wojskową, upodabniającą armię do 
pruskiej, dwór unikał wszelkich kontaktów. Natomiast w społeczeństwie znacznie 
silniejsze niż w Bawarii były sympatie do Związku Północnoniemieckiego. W 
Hessen-Darmstadt władca i jego premier, baron Karl Dalwigk, opierali

"Teraz jesteś już dość duży. Nie powinieneś więcej rosnąć. Mówię ci to dla 
twojego dobra"
— Francja przestrzegająca Prusy przed dalsza ekspansją (karykatura 
angielskiego pisma "Punch" z 1867 r.)
517



się przyłączeniu do Związku, gdy natomiast II izba sejmu uchwaliła w czerwcu 
1867 r. akces, odrzucony przez izbę I. Najdalej tendencje zjednoczenia poszły 
w Badenii, w której i król Fryderyk I, i sejm, i przeważająca część liberałów 
oglądali się na Związek.
Po Sadowię Bismarck wykrzyknął: "Pobiłem ich wszystkich! Wszystkich!" Chodziło mu 
nie tylko o Austrię i zewnętrznych przeciwników jego polityki, nie tylko o 
partykularyzm drobnych państw, ale także o opozycję wewnętrzną. Doznała ona 
ciężkiej porażki. W wyborach do sejmu przeprowadzanych w czasie wojny (25 VI i 
3 VII 1866) cała lewica liberalna zdobyła tylko 148 mandatów (w miejsce 253), 
a konserwatyści 142 (zamiast 38); ponieważ zaś frekwencja nie zwiększyła się, 
ci sami ludzie tak radykalnie zmienili poglądy. Konserwatyści i generałowie 
domagali się wręcz odwołania konstytucji.
Bismarck nie uciekł się jednak do tak drastycznych środków. Dotychczas 
wszelkie porozumienie z liberałami musiało łączyć się z ustępstwami. Teraz, 
gdy realizował to, o czym mówiło parę pokoleń liberałów, znajdował się w innej 
sytuacji. Mógł znany lekarz, członek frakcji postępowej, Rudolf Virchow, 
ostrzegać przed "bałwochwalstwem sukcesu", mógł Jacoby piętnować rezultaty jako 
"nagie bezprawie", a wojnę jako prowadzoną wbrew woli narodu na rzecz 
interesów dynastycznych. Bardziej słuchano Johannesa Miquela, który stwierdzał, 
że "czas ideałów przeminął. Jedność niemiecka zstąpiła ze świata marzeń w pro-
zaiczny świat rzeczywistości". Historyk Treitschke nawoływał liberałów do 
zasadniczego ograniczenia żądań. "Magiczny czar zwycięstwa oddziaływał nawet 
na zwolenników pokoju", stwierdzono już współcześnie. Rudolf von Bennigsen 
dodawał smętnie, że trzeba nauczyć się rezygnować. Krytyków było niewielu. 
Należeli do nich socjaliści, z których W. Liebknecht poddał surowej ocenie sposób 
jednoczenia Niemiec. Dla katolików, zwłaszcza z Niemiec południowych, "świat 
cuchnął" — jak powiedział Hermann von Mallincrodt — i "waliło się wszystko, co 
należało do naszych ideałów", jak dodawał August Reichensperger. Frakcja katolicka 
w 1866 r. zmieciona została na kilka lat z powierzchni życia politycznego.
W takiej sytuacji wniosek o indemnizację, czyli uznanie ex post przez Sejm Pruski 
wydatków rządu w okresie, gdy sejm nie uchwalał budżetów, potraktowany został 
jak ręka wyciągnięta do liberałów. Przyjęty został znaczną większością 
(230:75) przez Izbę Deputowanych (3 września), przy czym głosowali za nim 
staroliberałowie, połowa Partii Postępowej i 2/3 frakcji Bockum-Dolffs.
Najważniejszym skutkiem zwycięstwa nad Austrią było powstanie w obozie 
liberalnym w lutym 1867 r. Partii Narodowo-Liberalnej pod przywództwem Bennigsena. 
Znaleźli się w jej szeregach ci wszyscy liberałowie, którzy wyrażali zgodę na 
zjednoczenie Niemiec przez Prusy. Były tu liczne grupy inteligencji i 
przemysłowców; sprawa reform wewnętrznych ustępowała dla nich na dalszy plan, 
choć pocieszali się, że "rząd pruski musi postępować według zasad liberalnych, 
gdyż jego główny cel, państwowe zjednoczenie Niemiec, jest samo w sobie liberalne
518



i postępowe", a więc "przez jedność do wolności". Jeszcze więc bardziej 
przekonującą większością (273:14) Izba Poselska sejmu przyjęła w sierpniu 1866 
r. wniosek aprobujący aneksje dokonane przez Prusy.
Mimo poniesionych strat Partia Postępowa nie przestała istnieć. Pozostali w 
niej wszyscy ci, dla których ideały 1848 r. nie straciły swojej wartości, 
którzy program reform wewnętrznych stawiali wyżej niż zjednoczenie (jak to w 
1843 r. stwierdził Rotteck: "Wolę wolność bez jedności niż jedność bez 
wolności"), a zwłaszcza którzy nie godzili się na oddzielenie od siebie dwóch 
celów. Jednym z przejawów kryzysu liberalizmu w Niemczech było, że podział na 
narodowych liberałów i lewicę mieszczańską okazał się trwały.
W obliczu klęski liberalizmu i jednoczenia Niemiec do kryzysu doszło także 
wśród konserwatystów. Na wiosnę 1867 r. wyodrębniła się wśród nich grupa, 
nazwana wkrótce Partią Wolnokonserwatywną. Nie brakło w niej wielu ludzi 
znaczących politycznie, którzy nie obawiali się, że zjednoczenie osłabi ich 
pozycję społeczną, jak wielu junkrów niechętnych zjednoczeniu. Ta akceptacja 
utworzenia Rzeszy przez Prusy spowodowała, że w parę lat później przyjmą w 
Niemczech nazwę Partii Rzeszy (w Prusach pozostała nazwa wolnokonserwatystów).
W obu więc głównych kierunkach, wśród liberałów i konserwatystów, powstały 
partie aprobujące odgórne zjednoczenie Niemiec. Wojna 1866 r. zapewniła 
jednocześnie Prusom bezwzględną przewagę na północy. 18 VIII 1866 r. podpisany 
został traktat federacyjny między państwami tych części Niemiec (ostatecznie 
między 22), gwarantujący ich granice i zapowiadający uchwalenie wspólnej 
konstytucji. Konstytucja ta stała się przedmiotem dyskusji rządu pruskiego (15 
grudnia), a następnie przedstawiona została konstytucyjnemu parlamentowi 
Związku Północnoniemieckiego. Wybory do niego odbyły się 12 II 1867 r. na 
podstawie, budzącego poprzednio takie przerażenie, czteroprzymiotnikowego prawa 
wyborczego. Przy dużej frekwencji wyborców (w wielu okręgach przekroczyła ona 
70% uprawnionych, w niektórych nawet 90%) sprawdziły się przewidywania Bismarcka, 
że masy nie poprą głównego wroga, postępowców. Wśród 297 posłów prawie połowę 
stanowiła szlachta, wielu było arystokratów. Najliczniej reprezentowani byli 
narodowi liberałowie (80 posłów), konserwatyści (59) i wolnokonserwatyści 
(39). Wśród paru grup liberalnych 19 postępowców tworzyło niewiele liczącą się 
garstkę. Nieprzejednani byli przedstawiciele mniejszości narodowych (13 
Polaków, 3 Duńczyków), partykularyści i klerykałowie (18) oraz jedyny socjalista, August Bebel, 
ale nie mogli zapobiec temu, że 16 kwietnia parlament przyjął konstytucję 
znaczną większością głosów (230:53). Projekt rządowy został nieco 
zmodyfikowany, ale Bismarck ustępował raczej w sprawach drugorzędnych (np. nie 
zgodził się na wprowadzenie diet poselskich). Projekt był konglomeratem 
różnych postanowień obowiązujących w Związku Niemieckim, a więc pochodzących z 
czasów Metternicha, z niektórymi punktami konstytucji 1849 r. i z dodatkami przydanymi przez
519



samego Bismarcka. Uchwalona konstytucja, zmieniona tylko w nieznacznym stopniu, 
stała się podstawą konstytucji Rzeszy Niemieckiej, a więc podstawą ustroju 
Niemiec aż do 1918 r.
Jednocześnie wprowadzano wolność procederu, poruszania się, zapowiedziano 
ujednolicenie obowiązujących kodeksów prawnych, wspólny rozwój komunikacji i 
poczty (rozpoczynał swoją działalność Heinrich von Stephan, późniejszy inicjator 
światowej unii pocztowej). Wspólne przedstawicielstwa dyplomatyczne Związku 
Północnoniemieckiego wprowadzono w 1870 r., wcześniej flagę (Bismarck odrzucił barwy 
rewolucji czarno-czerwono-złote i dość przypadkowo do czarno-białej flagi Prus dodano 
barwy Hanzy czerwono-białe tłumacząc królowi, że jest to połączenie barw Prus i 
Brandenburgii).
Od czasu procesu Związku Komunistów przez dziesięciolecie ruch robotniczy, 
choć przejawiał się strajkami, nie występował jako zjawisko polityczne. 
Ożywienie polityczne "nowej ery" wywarło wpływ także na proletariat. W 
niektórych częściach Niemiec, zwłaszcza w Saksonii, radykalniejsze organizacje 
mieszczańskie starały się wciągnąć robotników w swoje szeregi. Oparł się temu 
wybitny działacz polityczny, Lasalle, który wywarł poważny wpływ na rozwój 
socjalizmu w Niemczech w następnym okresie, choć w ruchu robotniczym działał 
bardzo krótko (w 1864 r. zginął w pojedynku).
Pochodził z kupieckiej rodziny Wrocławia, studiował filozofię, ulegając jak 
całe jego pokolenie zasadom Hegla, ale także Fichtego i socjalistów francuskich. W 
1848 r. związany był z Marksem i "Nową Gazetą Reńską". Po klęsce rewolucji 
pisał prace filozoficzne i z powodzeniem prowadził praktykę adwokacką. 
Wypłynął znowu jako zwolennik małoniemieckiego programu zjednoczenia Niemiec. 
W walce rządu z liberalną opozycją opowiadał się przeciw mieszczaństwu, 
zarzucając mu, że nie jest zdolne do żadnego dzieła politycznego. To 
stanowisko antymieszczańskie Lassalle'a było powodem, że ruch robotniczy w Niem-
czech stosunkowo łatwo wydobył się spod wpływów liberalizmu. Lassalle uważał 
jednak także, że walka samych robotników o poprawę ich położenia nie da 
rezultatów (według tzw. spiżowego prawa płacy w razie uzyskania lepszych 
warunków zaraz powiększy się podaż siły roboczej, co obniży płace). Zmienić 
ten stan rzeczy mogło tylko zdobycie władzy politycznej na drodze wprowadzenia 
powszechnego prawa głosowania oraz tworzenie spółdzielni produkcyjnych z 
pomocą państwa. Takie zasady wyłożył Lassalle w Otwartej odpowiedzi (Offenes Antwortschreiben) 
do robotników lipskich (1863), a skłoniły go one także do podjęcia kontaktów z 
Bismarckiem (choć tylko krótkotrwałych), gdyż państwo uważał za instytucję 
ponadklasową, która może wspomóc robotników. Tę stronę ideologii Lassalle'a 
Marks i Engels określili jako "królewsko-pruski socjalizm państwowy", ale i ona 
wywarła wpływ na dalszy rozwój socjalizmu w Niemczech. 23 V 1863 r. Lassalle 
utworzył Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy (Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein) w 
Lipsku, którego został prezydentem. Z Saksonii Związek zaczął rozpowszechniać 
się także w niektórych innych ośrodkach
520



przemysłowych Niemiec, choć nie docierał do najważniejszych.
Wbrew popieraniu przez lassalczyków pruskiej polityki jednoczenia Niemiec w kwietniu i 
maju 1866 r. odbyły się, zwłaszcza w Saksonii, liczne demonstracje przeciw 
wojnie niemieckiej. Obok radykałów i demokratów mieszczańskich brali w nich 
udział także robotnicy, a wśród nich pojawili się August Bebel i Wilhelm Liebknecht. 
Pierwszy z nich, z zawodu tokarz, był zdecydowanym przeciwnikiem zjednoczenia 
Niemiec "krwią i żelazem", pragnąc demokratycznego zjednoczenia przez ruch 
ludowy. Drugi brał udział w rewolucji 1848 r., po niej uczestniczył w ruchu robotniczym w 
Szwajcarii i Anglii. Wróciwszy do Niemiec w 1862r., wstąpił do związku lassalistowskiego, ale nie 
podzielał poglądów jego przywódcy. Organizował sekcję niemiecką I 
Międzynarodówki. Bebel i Liebknecht wzięli następnie udział w założeniu 
Saskiej Partii Ludowej (19 VIII 1866), demokratycznej organizacji 
drobnomieszczaństwa, ale w ciągu następnych lat rozpoczął się proces wyodręb-
niania ludzi o poglądach socjalistycznych, który doprowadził do utworzenia pod 
ich przywództwem Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (Sozialdemokratische Arbeiterspartei) na zjeździe 
w Eisenach (7—9 VIII 1869). Obok lassalczyków powstał więc drugi nurt ruchu ro-
botniczego, eisenachczycy.
Jednocześnie z lokalnych organizacji o charakterze zawodowym poczęły się 
formować związki o ogólnoniemieckim zasięgu. Pierwszym
521



z nich był związek robotników tytoniowych utworzony w grudniu 1865 r.
Tymczasem całe społeczeństwo niemieckie stanęło rychło przed nową próbą, jaką 
stała się wojna z Francją.

WOJNA Z FRANCJĄ

Od kilku już pokoleń — jak wspomniano — Francja uważana była za głównego wroga 
jedności Niemiec. Prusy miały z nią do wyrównania także stare długi spod Jeny, 
ale zarazem krępowane były obawą przed starciem z państwem, którego pozycję w 
Europie Napoleon III ponownie wzniósł wysoko. Niemniej nowe sukcesy oręża 
pruskiego dodawały ducha, a Sadowa przyćmiewać zaczęła triumfy z czasów wojny 
krymskiej i włoskiej.
Wojna z Francją wymagała jednak starannego przygotowania pod względem 
wojskowym, politycznie na terenie Niemiec (także południowych) i w dyplomacji. 
Złożona gra Bismarcka w latach 1867—1870 miała na celu takie ukształtowanie 
sytuacji, aby wojna była nieunikniona, ale zarazem, aby odpowiedzialność za 
nią spadła na Napoleona. Nie pierwszy raz starał się wyzyskać charakter reżimu 
monarchii plebiscytarnej, zmuszający cesarza do legitymowania się coraz to nowymi 
sukcesami, których było tymczasem coraz mniej. Wciągał więc rywala w imprezy 
pogarszające międzynarodowe położenie Francji, a popychające państwa 
południowoniemieckie ku Związkowi Północnoniemieckiemu. Apetyty Napoleona na 
zdobycze na północnym wschodzie, zwłaszcza w Belgii, nastawiały wrogo Anglię i 
budziły niepokój innych państw, gdyż Francja ciągle uchodziła za potęgę, która 
najbardziej zamierza burzyć istniejący porządek.
 Głośnym echem odbił się kryzys luksemburski. Wielkie Księstwo Luksemburskie 
należało uprzednio do Związku Niemieckiego (z tej racji stacjonował w nim 
garnizon pruski) i było członkiem Związku Celnego, ale nie weszło w skład 
Związku Północnoniemieckiego. W 1867 r. Napoleon zaoferował Wilhelmowi III, 
królowi Holandii i wielkiemu księciu Luksemburga, zakup księstwa. Wilhelm nie 
miałby nic przeciwko temu, ale czuł się zobowiązany zwrócić się z całą sprawą 
do Berlina. Tymczasem po 1866 r. opinia niemiecka nie chciała słyszeć o takim 
uszczerbku dla niemczyzny.
Bismarck już w 1867 r. próbował przyciągnąć silniej 4 państwa południowe do Prus 
za pomocą zwołania parlamentu celnego, co zakończyło się mizernym rezultatem, 
gdy ponad połowa jego posłów z południa okazała się zdeklarowanymi party 
kularystami. Uchwycił się teraz nowej okazji i choć niedawno gotów był okupić 
neutralność Francji drogocenną ziemią niemiecką, teraz 3 IV 1867 r. zagroził 
wojną w razie sprzedaży Luksemburga. Rezultat okazał się zresztą tylko 
połowiczny. Kryzys nie zrodził dostatecznej pasji nacjonalistycznej, aby 
zatopić antypruską podejrzliwość. Ostatecznie na konferencji w Londynie 
zdecydowano się na utrzymanie niezależności księstwa oraz na wycofanie
522



garnizonu pruskiego, ale pozostanie jego w Związku Celnym było niewątpliwą 
porażką Napoleona.
Trudno powiedzieć, aby Napoleon nie dostrzegał wzmagającego się 
niebezpieczeństwa, niemniej jego gorączkowe zabiegi dyplomatyczne pozostawały 
bezskuteczne. Jako sojusznicy przeciw Prusom nie wchodziły w grę Rosja i 
Anglia. Próby dotarcia do Włoch miały mało widoków na powodzenie, gdyż 
Florencja nie widziała korzyści w zwalczaniu zjednoczenia Niemiec, a zbliżenie 
do Francji groziło koniecznością sojuszu z Austrią, co pachniało groźbą utraty 
Wenecji. W dodatku w Rzymie stacjonowała załoga francuska, uniemożliwiając 
włączenie Wiecznego Miasta do Włoch. Napoleon nie decydował się zaś na jej 
usunięcie ze względu na konieczne dla niego poparcie klerykałów francuskich. 
Pozostawała Austria, gdzie dyplomacją kierował eksminister saski, hr. Friedrich Beust, zwany 
ministrem rewanżu za Sadową. W Wiedniu nie brakowało zresztą przeszkód, gdyż 
Beust obawiał się reakcji opinii niemieckiej i wzrostu popularności Prus w 
Niemczech, do których chciał ponownie wprowadzić monarchię naddunajską. 
Przygotowano jednak układ francusko-austriacki (maj 1869 r.), ale pozostał on nie 
podpisany. Monarchia musiała najpierw zreorganizować swoje stosunki 
wewnętrzne, a zwłaszcza istotna była pozycja Węgrów, którzy nie chcieli 
wznawiania walki z Prusami, wiedząc, że stracą wiele, gdy Austria będzie znowu 
zajmowała się sprawami niemieckimi. Wszystko to razem wskazywało, że Francja 
znajdzie się w konflikcie ze Związkiem Północnoniemieckim zdana na własne 
siły.
Tymczasem doszło do nowego kryzysu na tle kandydatury na tron hiszpański. W 
1868 r. usunięta została królowa Izabela, która choć popierana przez liberałów 
przeciw karlistom, próbowała rządzić absolutnie. Kandydatów na tron szukano wtedy 
nieraz wśród licznych rodzin książąt niemieckich, pozbawionych własnych 
państw. Minister hiszpański Prim zwrócił uwagę na ks. Leopolda Hohenzollern-Sigmaringen, 
którego ojciec w czasie nowej ery był czas jakiś premierem pruskim, a brat 
kilka lat wcześniej został wyniesiony na tron rumuński. Pokrewieństwo tej 
katolickiej gałęzi Hohenzollernów z dynastią pruską było bardzo odległe (o 
dziwo, bliższe nawet z Bonapartymi), ale wraz z likwidacją własnego księstwa za 
głowę rodziny uważali oni króla pruskiego. Sam zresztą Leopold jako oficer 
pruski służył w wojnie 1866 r. Gra Bismarcka była tak misterna, iż pomimo wielu 
badań do dzisiaj nie wszystko jest jasne. W każdym jednak razie, choć może i 
nie był on inicjatorem kandydatury, od początku ją popierał. Znacznie 
chłodniej odniósł się do niej Wilhelm. Bismarck słusznie przewidział reakcję 
Francji, która już na pierwsze niejasne pogłoski w 1869 r. zgłaszała swoje 
zastrzeżenia.
W czerwcu 1870 r. nastąpiło ponowne ożywienie sprawy. 19 czerwca ks. Leopold 
przyjął propozycję. Dotychczasowa tajemnica, jaką okrywano kandydaturę, 
musiała być wreszcie odsłonięta. Ze względu na zbierające się Kortezy dokonano 
tego 2 lipca i odtąd wypadki potoczyły się błyskawicznie. W Paryżu obawiano 
się okrążenia, jak za czasów
523



Habsburgów, choć ani więzy dynastyczne nie miały w drugiej połowie XIX w. 
takiego znaczenia, jak w XVI w., ani Hiszpania nie odgrywała takiej roli. Chodziło też 
o nowy sukces Hohenzollernów, gdy Bonaparte wychodził z pustymi rękami. 5 
lipca minister Gramont gwałtownie zaprotestował, a między 9 i 13 tego miesiąca 
odbyły się cztery spotkania Wilhelma i ambasadora francuskiego Benedettiego w Ems, gdzie 
król przebywał "u wód". Wilhelm nie był wtajemniczony w misterną grę Bismarcka i 
nie uważał kandydatury hiszpańskiej za pożądaną. Toteż za jego przyczynieniem 
ojciec Leopolda, ks. Antoni (Leopold był nieuchwytny), zawiadomił o rezygnacji 
syna (12 lipca). Ale taki połowiczny rezultat nie leżał w zamiarach Francji, 
toteż na polecenie Paryża Benedetti zażądał od Wilhelma uroczystej rezygnacji 
także na przyszłość z podobnej kandydatury. Nie o nią już chodziło, skoro 
Hohenzollern nie miał zasiąść na tronie hiszpańskim, ale o udowodnienie 
światu, że Francja decyduje o sprawach europejskich. Król pruski uważał sprawę 
za załatwioną i stanowczo, choć grzecznie, odprawił Benedettiego.
W czasie rozmów w Ems Bismarck przebywał w pomorskim majątku Warcinie. Na wieść o 
rezygnacji ks. Antoniego pośpieszył do Berlina i spotkał się z Moltkem i Roonem, 
którzy jak zawsze od kilku lat parli do wojny. Gdy przyszła depesza o rozmowach Wilhelma z Benedettim, tym 
bardziej wydawało się, że wszystko przepadło. Bismarck opuścił towarzyszy i po 
chwili wrócił z przestylizowanym tekstem depeszy, przeznaczonym dla dyplomacji i 
prasy. Skrócona wersja znacznie zaostrzyła odmowę królewską prowadzenia 
dalszych rozmów i w myśl pojęć dyplomacji XIX w. stawała się obraźliwa dla Francji. 
Nie bez racji Roon stwierdził, że gdy tekst pierwotny brzmiał jak szamada (hasło do 
odwrotu), nowy jak pobudka (hasło do ataku). O krok od zachowania pokoju udało 
się Bismarckowi uratować upragnioną wojnę. 19 lipca Francja wypowiedziała ją 
Związkowi Północnoniemieckiemu.
W ten sposób Francja brała na siebie odium rozpoczynania walki, choć jej 
przyczyny tkwiły głęboko w ówczesnej sytuacji. Realizacja takiego 
zjednoczenia, jakiego dokonywał Bismarck, możliwa była tylko kosztem Francji, 
a Napoleon za wszelką cenę chciał utrzymać pozycję cesarstwa. Sprawa 
hiszpańska stała się tylko katalizatorem konfliktu. Fakt, że wypowiedzenie 
wojny pochodziło z Paryża, podziałał decydująco na południe. Z czterech państw 
próbował się jeszcze wykręcić rząd bawarski, ale nie było to możliwe ze względu 
na nastroje społeczeństwa. W całych Niemczech bowiem opinia popierała wojnę z 
Francją. Dopiero w parę miesięcy później, gdy przybrała ona ze strony niemiec-
kiej jawnie agresywny charakter, pojawią się pierwsze protesty, w końcu 
listopada aresztowani zostaną za nie Bebel i Liebknecht.
Wojna miała być także starciem dwóch armii opartych na odmiennych zasadach. 
Armia niemiecka, czyli właściwie powiększona armia pruska, bo jednostki 
pozostałych państw zostały już zreorganizowane na wzór pruski, oparta była na 
dwu i półrocznej służbie rekrutów, francuska na siedmioletniej służbie 
znacznie mniejszego odsetka mężczyzn.
524



Te niemal zawodowe wojska biły się w ostatnich latach w Meksyku i w koloniach 
z przeciwnikiem gorzej uzbrojonym i wyszkolonym. Organizacja całej armii 
lepsza była po stronie pruskiej. Francuzi posiadali najlepsze ówcześnie na 
świecie karabiny chassepots i niewielką liczbę mitraljezy, prototypu karabinów maszynowych, 
natomiast Prusacy lepszą artylerię. Niemcy górowali liczebnością i co ważne, 
sprawną mobilizacją. Nie było takich wahań, jak w 1866 r., i zanim armia 
francuska osiągnęła stan bojowy, już rozpoczęła się ofensywa niemiecka z Saary i 
Palatynatu.
Trzy armie pruskie, gen. Karla Steinmetza, ks. Fryderyka Karola i pruskiego następcy tronu, 
liczyły 535 tyś. ludzi, 7 korpusów francuskich tylko 238 tyś. Już pierwsze bitwy pod 
Weissenburgiem (4 sierpnia) i Wórth (6 sierpnia) w północnej Alzacji przekreśliły plany 
ofensywy francuskiej, a zdecydowały także o neutralności Austrii. Armia mar-
szałka Fr. Bazaine'a po ciężkich walkach pod Marsla-Tour i Vionville (16 sierpnia) oraz pod St. 
Privat i Gravelotte (18 sierpnia — to tam walczył sienkiewiczowski Bartek 
zwycięzca) w Lotaryngii zepchnięta została do Metzu, gdzie oblegała ją armia ks. 
Fryderyka. Dwie pozostałe poszły tymczasem na Szampanię. Marszałek P. Mac Mahoń, 
z którym przebywał Napoleon, reorganizował swoją armię w obozie pod Chalons, a 
następnie miał za zadanie podjąć uderzenie dla odciążenia Metzu. Spychany 
jednak na północ, przyparty został do granicy belgijskiej, otoczony w Sedanie, 
gdzie po morderczej walce musiał kapitulować (1—2 września). Napoleon dostał 
się wraz z armią do niewoli.
Sedan, katastrofa cesarstwa francuskiego, wywarł niezwykłe wrażenie w obu 
państwach. Dla Francuzów stał się na poły niezrozumiałym kataklizmem, który 
wtrącał ojczyznę w odmęty straszliwej klęski. Cesarstwo zostało obalone, 
powstał rząd obrony narodowej, naród nie został złamany, o czym świadczyło 
wystawianie coraz to nowych armii, opartych na zaciągu ochotniczym (wobec 
systemu poboru kraj dysponował jeszcze sporymi rezerwami, choć w większości 
nie wyszkolonymi), oraz bohaterska obrona Paryża. Po drugiej stronie Renu fala 
dumy zalała całe Niemcy. Sedan miał wyrównać wszystkie klęski poniesione z rąk 
francuskich, szczególnie zaś Jenę. Rodziło się przekonanie o niezwyciężoności 
armii pruskiej i jej przewagi nad armiami innych państw. Wraz z tym kiełkować 
zaczęły koncepcje wyższości germańskich bohaterów nad rasą romańską i 
słowiańską oraz roli armii w samym społeczeństwie niemieckim. Przez cały czas 
istnienia cesarstwa dzień 2 września obchodzony był uroczyście, a w sposób 
wyzywający pod adresem Francji. O nastrojach wśród Niemców świadczyły także 
wybryki przeciw Polakom w Poznaniu, którzy nie iluminowali okien i nie 
wiwatowali na cześć zwycięstwa.
Wojna nie była skończona, a pokonanie tworzącej się dopiero i zbrojącej 
republikańskiej Francji okazało się trudniejsze niż mocarstwa napoleońskiego. 
Początkowo sukcesy następowały jeden po drugim. Zajęto Strasburg (27 września), 
wojska doszły do Paryża (19 września), choć oblężenie ogromnej stolicy Francji 
było w pierwszej fazie mało
525



efektywne. W pełni umożliwił je dopiero upadek Metzu (27 października), gdy można 
było użyć zgrupowane tam wojska. Oblężenie było jednak mozolne, trwało 
znacznie dłużej, niż przewidywali generałowie pruscy i Bismarck. Na tym tle 
zaczęło dochodzić do sporów między kanclerzem a Moltkem i jego "półbogami", 
których wpływy w czasie drugiej pomyślnej wojny sięgały szczytu. Zarazem walka 
przeciw ochotniczym partyzantom, "wolnym strzelcom", przybierała coraz 
bardziej brutalne formy, dając przedsmak wojen dwudziestowiecznych. Emocje 
nacjonalistyczne po obu stronach wznosiły się coraz wyżej, zamieniając wojnę w 
zmagania dwóch narodów. 
Ostatecznie 28 I 1871 r. podpisano zawieszenie broni, aby umożliwić 
przeprowadzenie we Francji wyborów. 13 lutego zebrało się Zgromadzenie 
Narodowe w Bordeaux i rozpoczęto pertraktacje. Najważniejsze żądania 
niemieckie obejmowały odstąpienie im przez Francję znacznej części Alzacji z 
twierdzą Belfort i części Lotaryngii z Metzem oraz kontrybucji 6 mld franków.
Sprawa Alzacji i Lotaryngii pojawiła się już w jesieni 1870 r. Od XVII w. 
należały one do Francji. W Lotaryngii przeważał język francuski, w Alzacji — 
niemiecki, ale wszędzie ludność poczuwała się do związków z Francją i 
wszelkich zmian granicznych trzeba było dokonywać wbrew jej woli. Nacjonaliści 
niemieccy wychodzili od języka Alzatczyków, twierdząc, że celem musi być 
przywrócenie "ich osobowości germańskiej". Towarzyszyły temu wyrazy pogardy 
dla Francuzów.
W rzeczywistości przy wytyczaniu nowych granic w znacznie większym stopniu 
chodziło o względy strategiczne i gospodarcze niż narodowe. Obie prowincje 
należały do bardzo dobrze rozwiniętych, a ich opanowanie wzmacniało poważnie 
ekonomikę Niemiec. Ich utrata odsuwała Francję od Renu, zapewniając Niemcom 
znaczną przewagę strategiczną.
Pokój preliminaryjny, podpisany w Wersalu 26 lutego, i ostateczny traktat frankfurcki 
z 10 maja w paru punktach odbiegały nieco od siebie. Kontrybucja została 
obniżona na 5 mld franków w złocie (skrzętni Niemcy zapewnili sobie nawet 
sukno, na którym miano wyliczać raty), a wypłacanie kolejnych kwot 
zabezpieczono okupacją północno-wschodnich departamentów Francji (pierwszą 
ratę Francuzi zapłacili tak szybko, że wojska niemieckie ledwie zdążyły 
wkroczyć do części Paryża, następne ku powszechnemu zdziwieniu wpływały też 
rychło, ostatecznie cała kontrybucja wypłacona została do 1873 r.). Pozostawiono 
przy Francji Belfort, natomiast zagarnięto parę okręgów, spodziewając się 
znaleźć tam pokłady rudy żelaznej, której brak odczuwał rozwijający się 
przemysł metalurgiczny Niemiec.
Odmiennie od pokoju praskiego traktat frankfurcki miał rzucić Francję na 
kolana. Tam zwycięstwo mogło stanowić punkt wyjścia do zbliżenia politycznego, 
tutaj Francja, skoro tylko otrząśnie się z klęski, nigdy nie przestanie myśleć 
o rewanżu za Sedan, i o odzyskaniu utraconych terenów. Konflikt nie tylko nie 
zniknął, ale stał się stałym czynnikiem w zmiennej sytuacji międzynarodowej 
Europy.
526



Już w trakcie wojny dokonywało się ostateczne zjednoczenie Niemiec. Tak jak 
cała polityka Bismarcka, opierało się ono na porozumieniu między rządami. 
Bawarski czy wirtemberski chętnie stawiłyby opór (krążyły zresztą projekty mające 
zaspokoić apetyty partykularystów, np. dania Wittelsbachom "wicecesarskiej" godności z 
tytułem "króla niemieckiego"), ale w ówczesnej sytuacji nie było na to szans. 
Polityka dworów państw średnich była nieraz małostkowa i nic dziwnego, że 
opinia zwracała się przeciw tym wysiłkom. Bawaria chciałaby z jednej strony 
luźniejszej federacji północy z południem, ale z drugiej strony zdobyczy 
terytorialnych dla siebie (kosztem Badenii korytarz do Palatynatu bawarskiego). Bismarck 
odrzucił wszelkie projekty zachowania odrębności Niemiec południowych, a także 
rozwiązania Związku Północnoniemieckiego. Operował szantażem nieodnowienia 
Związku Celnego (termin upływał w 1876 r.), ale ważniejsze było przekonanie, że 
z wojny muszą wyjść zjednoczone Niemcy. Zmusił państwa południowe do oparcia 
się na Związku Północnoniemieckim, rokując z nimi osobno i zawierając z każdym 
oddzielny układ (15 listopada z Badenią i Hessen-Darmstadt, 23 listopada z Bawarią, 
25 listopada z Wirtembergią). W stosunku do konstytucji Związku poczyniono 
pewne zmiany jako koncesje na rzecz nowych członków. Saksonia, Bawaria i 
Wirtembergia zachowywały odrębności w organizacji wojska i osobne ministerstwa 
wojny (król bawarski pozostawał w czasie pokoju dowódcą dwóch bawarskich 
korpusów armii), a Bawaria i Wirtembergia także osobne koleje, pocztę i 
telegraf. W sumie te "prawa zastrzeżone" (Reservatrechte) miały bardziej formalne 
niż rzeczywiste znaczenie, ale
527



mapa  Zjednoczenie Niemiec (1866—1871)
528



w pewnej mierze zadowalały ambicje suwerennych dotąd władców. Zgodne były też 
z tendencją Bismarcka do nierozbudowywania aparatu państwowego Rzeszy.
Pertraktacje z władcami potrzebne były Bismarckowi, bo to oni mieli ofiarować 
koronę cesarską Wilhelmowi. Wprawdzie układy zostały przyjęte przez parlamenty 
Związku i 4 państw południowych (największa opozycja istniała, oczywiście, w 
Monachium), a 18 grudnia w głównej kwaterze w Wersalu zjawiła się u Wilhelma 
delegacja parlamentu pod przewodnictwem Simsona, uczestnika pamiętnej delegacji 
sejmu frankfurckiego z 1849 r., ale nie miała ona większego znaczenia:
przyjęto ją cierpko, a nawet obraźliwie. Od posłów liberalnych, choć tak 
bardzo różnili się od posłów parlamentu frankfurckiego, król pruski nie 
przyjąłby korony. I tak narzekał wobec Bismarcka, że na tej drodze zginą 
Prusy. Ostatecznie 18 I 1871 r. we wspomnianej sali zwierciadlanej Wersalu, 
wśród szpalerów okazałych mundurów, przy których niknęły stroje cywilne, w 170 
rocznicę królewieckiej koronacji Fryderyka I dokonywał się uroczysty akt 
ogłoszenia cesarstwa. Wilhelm zostawał cesarzem niemieckim (der deutsche Kaiser), nie 
cesarzem Niemiec ani Niemców. Rzesza Niemiecka stawała się faktem.
Wojna francusko-pruska stanowiła przełomowy moment w dziejach Niemiec i Europy. Już 
w czasie jej trwania Włochy zajęły Rzym, a Rosja odrzuciła klauzulę pontyjską, 
zakazującą jej utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym. W centrum Europy 
zaś powstawało wielkie mocarstwo, które w następnych dziesiątkach lat będzie 
wywierać ogromny wpływ na stosunki polityczne w Europie i poza nią. Klęskę 
Francji odczuli boleśnie także Polacy, tym bardziej że nastąpiła zaledwie w 
kilka lat po katastrofie powstania styczniowego. Bismarck postarał się wkrótce o 
to, aby sprawa polska zniknęła z życia politycznego kontynentu.
Sukces odgórnego zjednoczenia Niemiec decydował o stosunkach wewnętrznych w 
Rzeszy. Dawny cel demokracji i liberalizmu osiągnięty został wbrew im. Mimo 
oporu zwolenników dawnych Prus wobec zjednoczenia Prusom przypadała rola 
dominująca w państwie. A choć od 1866 r. z 12 prowincji Prus połowę stanowiły 
zachodnie o znacznie wyższym rozwoju gospodarczym, pojęcie Prus nadal łączyło 
się z terenami na wschód od Łaby. Stało się to, czego w 1867 r. obawiał się 
demokrata Jacoby: "Niemcy, zjednoczone w politycznej wolności, są najpewniejszą 
gwarancją pokoju europejskiego; pod pruskimi rządami wojskowymi Niemcy będą 
stałym zagrożeniem dla sąsiednich narodów, będzie to początek epoki wojen, 
która zagrozi nam cofnięciem do ponurych dni, gdy rządziło prawo pięści".



V. RZESZA BISMARCKOWSKA

PAŃSTWO I PARTIE POLITYCZNE 

W czasie uroczystości wersalskich obwoływano powstanie Rzeszy Niemieckiej 
formalnie od 1 I 1871 r.;
wybrany 3 marca parlament uchwalił konstytucję, obowiązującą od 4 maja. W 
stosunku do konstytucji Związku Północnoniemieckiego było w niej zmian 
niewiele.
Państwo związkowe, ze związku państw, tworzyli książęta na drodze 
"anachronicznej imitacji wyborów cesarskich", jak to określił historyk Wehier; 
według konstytucji "suwerenne księstwa" (w rzeczywistości 4 królestwa, 6 
wielkich księstw i 12 księstw) i 3 wolne miasta zawierały "wieczny związek". 
Odmiennie niż we Włoszech, gdzie zjednoczenie wiązało się z wypędzaniem 
władców państw łączonych z Sardynią, Bismarck, który dla dobra Prus likwidował 
dynastie, dla Rzeszy nie usunął nikogo. Bezpośrednia suwerenność Rzeszy 
rozciągała się tylko nad Alzacją—Lotaryngią jako "krajem Rzeszy" (Reichsiand). 
Poza tym wszystkie państwa posiadały organy władzy — władców, rządy, sejmy, 
administrację, sądownictwo i szkolnictwo. Formalnie w kompetencjach Rzeszy 
leżała polityka zagraniczna i sprawy wojskowe, w obu wypadkach z pewnymi 
ograniczeniami (np. państwa mogły utrzymywać stosunki dyplomatyczne z zagranicą, 
z czego zresztą tylko wyjątkowo czyniły użytek, oraz stosunki między sobą — 
chodziło prawie wyłącznie o posłów w Berlinie, będących jednocześnie 
pełnomocnikami w Radzie Związkowej).
W rzeczywistości zakres kompetencji władz Rzeszy stopniowo i nie bez oporu 
powiększał się, co znajdowało swój wyraz w powiększaniu się liczby sekretarzy 
Rzeszy (1870 r. — Urząd do Spraw Zagranicznych, znany Auswdrtiges Amt, 1871r. — 
Urząd Kanclerza Rzeszy, zamieniony w 1879 r. na Urząd do Spraw Wewnętrznych, 
1889 r. — Urząd Marynarki Rzeszy, 1884 r. —.Urząd Rzeszy do Spraw Kolonii, 1873 
r. — Urząd Rzeszy do Spraw Kolei, 1871 r. — Urząd Rzeszy do Spraw Poczty, 1879 
r. — Urząd Finansów Rzeszy) oraz jeszcze powolniejszym wzroście ich znaczenia. 
Dziedziny, na które stopniowo rozciągała się działalność Rzeszy, to polityka 
gospodarcza państwa, finanse, kolonie, flota wojenna. Ustawy uchwalane przez 
parlament miały zawsze wyższość nad ustawami sejmów poszczególnych krajów, ale 
wykonanie ich zlecał on, zwłaszcza w okresie początkowym, rządom państwowym. W 
wielu sprawach, np. polskich, premier pruski odmawiał parlamentowi 
kompetencji.
530



Na czele Rzeszy stał cesarz z szerokim zakresem władzy, zwłaszcza w dziedzinie 
wojskowej i w polityce zagranicznej. Tylko przy wypowiadaniu wojny, gdy nie 
był zagrożony teren Rzeszy, cesarz potrzebował zgody Rady Związkowej (ale w 
sierpniu 1914 r. zgoda ta udzielona została post factum). Za Wilhelma I pozycja 
władcy nie była tak bardzo widoczna, gdyż w większości wypadków decyzja 
spoczywała w rękach kanclerza. Dopiero po jego dymisji Wilhelm II postanowił 
"sam być swoim kanclerzem". Dało to początek "osobistych rządów" cesarza. 
Miały one jednak swoje wyraźne granice. Jeżeli niektórzy system polityczny 
Rzeszy określają Jako "pseudokonstytucyjny absolutyzm", to bardziej można mówić o 
absolutyzmie Bismarcka niż Wilhelma II. Ten ostatni pstrzył korespondencję 
dyplomatyczną swoimi słynnymi marginaliami, wpisał do złotej księgi miasta 
Monachium sentencję "Yoluntas regis suprema lex", chwalił się, że nie czytał nigdy 
konstytucji, ale absolutnej władzy nigdy nie wykonywał, bo w wielkim, 
nowoczesnym państwie o złożonej strukturze społeczno-politycznej było to 
niemożliwe. W 1908 r., gdy udzielił niezręcznego wywiadu gazecie angielskiej 
"Daiły Telegraph", doszło do burzliwej dyskusji, po której jego ambicje zostały 
zmniejszone. W czasie wojny światowej zamienił się, jak to określił jeden z 
pamiętnikarzy, w "figurę na galeonie", która wprawdzie płynęła na czele okrętu, 
ale nie nadawała mu kursu.
Do najważniejszych prerogatyw cesarza należało mianowanie kanclerza. Wilhelm I 
jednak nie mógł sobie wyobrazić odejścia Bismarcka, który nieraz wymuszał na 
cesarzu ustępstwa groźbą podania się do dymisji. W latach 1890—1914 
najważniejsza przy każdej zmianie kanclerza, Leo von Capriyiego (1890—1894), Chlodwiga 
Hohenlohe-Schillingsfursta (1894—1900), Bernharda von Btiiowa (1900—1909) i Theobalda Bethmanna-Hollwega 
(1909—1917), była wola cesarza, choć stopniowo powiększało się także znaczenie 
innych czynników politycznych. W czasie wojny o mianowaniu i odejściu Georga 
Michaelisa (1917) i Georga von Hertlinga (1917—1918) decydowało dowództwo wojskowe.
Kanclerz był jedynym ministrem, sam stanowił rząd, gdyż sekretarze stanu byli 
tylko najwyższymi urzędnikami swoich resortów, przed nim odpowiedzialnymi. Ten 
"pewien rodzaj dyktatury" — jak stwierdził Meinecke — wyrósł w okresie walki o 
zjednoczenie, że zaś łączył się z wprowadzeniem powszechnego głosowania, dla 
wielu podobny był do plebiscytarnego systemu Napoleona III. Choć Bismarck początkowo 
wahał się, czy w ogóle tworzyć to stanowisko, ostatecznie kompetencje 
kanclerza zakreślił także na miarę własnych ambicji. Uprawnienia nie 
znajdowały pełnego uzasadnienia w konstytucji i funkcjonowały w całości do 
czasu dymisji "żelaznego kanclerza". Następcy nie odgrywali już ani w 
przybliżeniu takiej roli, a w wytworzoną na skutek tego lukę wdzierać się 
zaczęły wpływy po części zakulisowe (jak "szarej eminencji" Auswartiges Amtu, barona 
Friedricha von Holsteina), po części kierowników różnych resortów (jak szefa Urzędu do 
Spraw Marynarki Alfreda von Tirpitza), w jakiejś mierze nawet partii politycznych.
531



Widomą oznaką odgórnego zjednoczenia Niemiec, a zarazem ważnym organem 
oddającym federalistyczny charakter państwa, była Rada Związkowa (Bundesrat), za 
której pomocą poszczególne państwa niemieckie brały udział w ustawodawstwie 
Rzeszy. Wywodziła się ona z sejmu dawnego Związku Niemieckiego, a składała się 
z reprezentacji rządów. W Związku Północnoniemieckim posiadały one razem 43 
głosy, w Rzeszy 58, zależnie od wielkości każdego państwa. Nie była to izba 
wyższa parlamentu, właśnie dlatego, że reprezentowała rządy, niemniej 
przedstawiała parlamentowi projekty ustaw, a żadna ustawa uchwalona przez ten 
ostatni nie nabrała mocy prawnej bez jej zgody.
Parlament (Reichstag) był jednoizbowy. Powstawał w wyniku wyborów czteroprzymiotnikowych — 
zrealizowany został projekt Bismarcka, początkowo uważany za kiepski żart lub 
posunięcie rewolucyjne — rzadko podówczas spotykanych na świecie. Prawo 
wyborcze posiadali mężczyźni od 24 roku życia z pewnymi dodatkowymi ogranicze-
niami, tajność dodali liberałowie. Bismarck ciągle liczył, że o wynikach 
wyborów decydować będzie konserwatywna wieś. Trzyletnie początkowo kadencje 
przedłużono od wyborów z 1890 do 5 lat.
Jakby dla ograniczenia niebezpieczeństw płynących dla istniejącego porządku z 
demokratycznego systemu wyborczego, kompetencje parlamentu zakreślone zostały 
skąpo. Nie było mowy o parlamentaryzacji państwa, tzn. wprowadzeniu odpowiedzialności 
rządu, czyli kanclerza, przed parlamentem i przydaniu temu ostatniemu inicjatywy prawodawczej. 
Cesarz i Rada Związkowa mieli prawo rozwiązywania Reichstagu, co zdarzyło się 
zresztą tylko trzy razy, w latach 1878, 1893 i 1906. Podobnie jak ograniczone 
zostały centralne organy władzy wykonawczej, tak dla położenia tamy zakresowi 
zjednoczenia stosunkowo szeroki zakres kompetencji Bismarck pozostawił sejmom, 
czyli przede wszystkim Sejmowi Pruskiemu.
Powszechne i równe prawo wyborcze w 1871 r. istniało w 8 państwach (w tym w 3 
z ograniczeniami), wił wyborcy podzieleni byli na grupy stosownie do sumy płaconych 
podatków, w 4 wybierano jeszcze ciągle z zastosowaniem systemu stanowego, a w 
obu księstwach meklemburskich panował podział feudalny. W Prusach sejm do końca 
istnienia Rzeszy cesarskiej pochodził z wyborów kurialnych. W niektórych 
innych państwach (Bawaria, Badenia) na początku XX w. zdemokratyzowano ordynacje 
wyborcze, ale bywały też wypadki ich ograniczania (Saksonia 1896, Hamburg 
1906).
Parlament uchwalał ustawy w dziedzinach podlegających kompetencjom Rzeszy, a 
także coroczny budżet. To ostatnie uprawnienie stało się rychło najważniejsze. 
Pamiętając jednak dobrze czasy konfliktu Bismarck starał się ograniczyć 
możliwość działania zgromadzenia. W budżecie Związku Północnoniemieckiego aż 
90% wydatków pochłaniało wojsko, głosowanie nad nimi starano się uczynić 
niemal automatycznym (stan wojska określano na 1% ludności, na każdego rekruta 
przeznaczano 225 talarów rocznie). W 1874 r. ustawa wojskowa wprowadziła 
zasadę tzw. septennatu, to znaczy uchwalania budżetu wojskowego
532



na 7 lat (projektowano nawet "eternat", a więc pozostawienie na stałe cesarzowi prawa 
ustalania wysokości stanu armii). W 1893 r. zrezygnowano wprawdzie z 
wieloletnich budżetów, ale dlatego że i bez nich można było liczyć na zgodę 
parlamentu, a po wtóre dlatego, że wzrastające tempo zbrojeń powodowało, iż 
trzeba było szybciej je powiększać.
Mimo tych wszystkich ograniczeń sam fakt, że parlament był głównym 
reprezentantem społeczeństwa, powodował w okresie masowych ruchów 
politycznych, iż znaczenie jego było większe, niżby to wynikało z wąskiego 
kręgu kompetencji.
Niewielkie były także ramy wspólnych finansów Rzeszy. Na jej wydatki dochody 
pochodziły początkowo niemal wyłącznie z tzw. wpłat matrykularnych (Matrikularbeitrage) 
państw związkowych, które czerpały je z własnych zasobów, opierając się na 
podatkach. Zmiana polityki celnej w 1879 r. dała Rzeszy możliwość dysponowania 
dochodami z opłat celnych, a więc opierania się na podatkach pośrednich. 
Dopiero wzrastający deficyt i zadłużenie spowodowały na początku XX w. reformy 
finansowe (1906 i 1909) zapewniające Rzeszy dochody także z podatków 
bezpośrednich. Aż do wybuchu wojny dochody Rzeszy były mniejsze niż Prus.
Ograniczenie zjednoczenia Niemiec łączyło się z pozycją zajmowaną przez 
poszczególne państwa, w tym zwłaszcza przez Prusy. W Związku 
Północnoniemieckim stanowiły one 80% jego powierzchni i ludności, a i w Rzeszy 
64% powierzchni i 60% ludności. Nie było żadnej analogii między znaczeniem 
Prus w Rzeszy i Piemontu we Włoszech. Wielokrotnie już współcześnie mówiono o 
Rzeszy jako o "powiększonych Prusach", i o "sprusaczeniu Niemiec". Przyczyny tego 
tkwiły przede wszystkim w samej genezie zjednoczenia, a zjawisko znalazło swój 
wyraz w wielu cechach ustrojowych. Koronę cesarską otrzymywali 
Hohenzollernowie; niemal zawsze (z wyjątkiem lat 1873 i 1892—1894) premier 
pruski był jednocześnie kanclerzem Rzeszy, ten ostatni zawsze pruskim 
ministrem spraw zagranicznych. Dyplomacja, jedna z głównych dziedzin 
działalności wspólnej, związana więc była z Prusami;
Drugą taką dziedziną było wojsko. Mimo pewnych odrębności armii bawarskiej, 
mniejszych wirtemberskiej i saskiej, zdecydowanie największy wpływ na sprawy 
wojskowe wywierały pruski Sztab Generalny, Ministerstwo Wojny i gabinet 
wojskowy króla, a naczelnym wodzem (w czasie wojny całej armii bez ograniczeń) 
był cesarz.
Kolegialny charakter rządu pruskiego dawał mu przewagę nad jednoosobowym 
rządem niemieckim. W rezultacie aż do początków XX w. wszyscy sekretarze stanu 
Rzeszy, którzy mieli odgrywać poważniejszą rolę polityczną, uzyskiwali także 
miejsca w gabinecie pruskim. Jeden z sekretarzy, pozbawiony tego przywileju, 
opisuje w pamiętnikach, jak czekał w przedpokoju na zakończenie posiedzenia 
gabinetu, aby uzyskać informacje ważne dla jego resortu.
Pod egidą Prus zostało dokonane scalenie, teraz jednak Prusy i ich potęga 
stały na przeszkodzie ostatecznemu ujednoliceniu państwa. Jak
533



stwierdza Sauer, "utworzono zjednoczone państwo narodowe, zjednoczenie narodowe 
musiało się dopiero dokonać". Różnic wszelkiego rodzaju było wiele, prawnych, 
gospodarczych, obyczajowych, nawet językowych. Na południu Prusaków nie 
uważano niekiedy za Niemców, dodając, że gdy zbliżać się będzie koniec świata, 
najlepiej będzie przenieść się do Prus, bo tam wszystko następuje o 50 lat 
później niż gdzie indziej. W Alzacji mówiono, że lepiej jest mieć na kwaterze 
10 Badeńczyków niż 1 Prusaka, a to ze względu na trudności porozumiewania się.
Za czynnik jednoczący uważano parlament mimo jego bezsilności. Wyniki wyborów 
ukazywały wpływy głównych kierunków i partii politycznych. W wyborach tych w 
1871 r. wzięło udział niewiele więcej niż połowa uprawnionych do głosowania, 
ale w 1912 r. już około 85%, liczba zaś głosujących wzrosła ponad trzykrotnie. 
W żadnym innym akcie politycznym nie brała udziału nawet w przybliżeniu 
podobna liczba obywateli.
Decydujący wpływ na powstawanie partii politycznych, po pierwszym etapie w 
okresie Wiosny Ludów, wywarły lata sześćdziesiąte, gdy doszło do podziału 
liberałów i konserwatystów. Sposób zjednoczenia wysunął na czoło Partię 
Narodowoliberalną, która w pierwszych latach istnienia Rzeszy nadawała ton 
życiu politycznemu. W programie z 1867 r. narodowi liberałowie stwierdzali, że 
"każdy krok ku jedności politycznej oznacza postęp na drodze do wolności". 
Odezwa przedwyborcza z 1871 r. mówiła o potrzebie poprawienia ustroju i 
nierezygnowaniu z reform, ale dominowało zadowolenie z osiągniętego zjednoczenia, 
a słowa o dalszych reformach stawały się coraz bardziej wyłącznie hasłem. Była 
to partia w sposób najbardziej typowy reprezentująca bogatsze mieszczaństwo, 
choć wśród jej posłów obok ludzi interesu, szczególnie przemysłowców, nie 
brakowało właścicieli ziemskich, wyższych urzędników, zwłaszcza sądowych, i 
przedstawicieli inteligencji, najliczniej adwokatów. Nastawienie antykonserwatywne silniejsze było wśród 
narodowych liberałów z dawnych prowincji pruskich, ale dominowali 
przedstawiciele z innych części Rzeszy (w 1871 r. we frakcji było ich 91). Na 
niektórych terenach (najbardziej w Hanowerze) narodowi liberałowie niczym nie 
różnili się od konserwatystów. Wpływy partia posiadała w różnych okolicach 
protestanckich, bardziej w miastach niż na wsi, ale nie bez wyjątków od tej 
zasady. Złożony skład wewnętrzny stanowił jedną z jej słabych stron i 
przyczynił się do pogłębienia kryzysu od lat 1878—1879. Do tego czasu polityka 
Bismarcka w wielu wypadkach zgodna była z poglądami narodowych liberałów, 
natomiast ustawa antysocjalistyczna z 1878 r. i zmiana polityki gospodarczej w 1879 
r. spowodowały gwałtowny spadek liczby mandatów i rozłam w szeregach partii. 
Zwolennicy liberalizmu gospodarczego utworzyli w 1880 r. tzw. secesję, w której 
znalazło się wielu wybitnych przywódców (Ludwig Bamberger, Theodor Mommsen, Heinrich 
Rickert, Theodor Barth). Pod wodzą Bennigsena i Miquela partia wybrała kurs znacznie 
bardziej prawicowy, czego przejawem stał się program heidelberski
534



(1884). Odtąd niemal bez oporów narodowi liberałowie godzili się na stałą 
współpracę z konserwatystami, reprezentowali skrajny nacjonalizm i opowiadali 
się za polityką ekspansywną na zewnątrz.
Bardziej złożone były losy lewicy mieszczańskiej. Zgromadzili się w niej 
przedstawiciele dawnego liberalizmu, głównie ze "starych" prowincji pruskich 
(w 1871 r. połowa głosów na Partię Postępową padła na tym terenie), 
rozczarowani wynikiem konfliktu i rozgoryczeni charakterem Rzeszy. Jeżeli w 
odezwie wyborczej z 1871 r. głosili, że nowa konstytucja tylko w części 
zrealizowała ich cele, to pojmowali to w sposób bardziej dosłowny niż narodowi 
liberałowie. Mało było wśród nich już republikanów, ale pragnęli nie tylko 
parlamentaryzacji, ale także demokratyzacji systemu. Reprezentacja w parlamencie nie 
różniła się wiele od narodowoliberalnej (inteligencja, przemysłowcy i kupcy, nawet 
właściciele ziemscy), w latach siedemdziesiątych nieraz popierali projekty 
rządowe, ale w ogóle nastawieni byli do rządu znacznie bardziej krytycznie. 
Umożliwiło to wyciągnięcie korzyści ze zwrotu politycznego w końcu tego 
dziesięciolecia i kryzysu narodowych liberałów. Wraz z secesją utworzyli 
Niemiecką Partię Wolnomyślną, a w wyborach z 1881 r. osiągnęli największy swój 
sukces. Takie skupienie pod sztandarami lewicy mieszczańskiej znacznej części 
żywiołów niezadowolonych było jednak nietrwałe i rychło zaczął się stopniowy 
upadek tego kierunku. Przejawiał się on w zmniejszeniu liczby wyborców i 
mandatów, a jeszcze bardziej sprzecznymi prądami wewnątrz partii. W wyborach z 
1912 r. wiele mandatów liberałowie zdołali utrzymać tylko dzięki pomocy 
socjalistów. W 1893 r. z Partii Wolnomyślnej powstały Wolnomyślną Partia Ludowa z 
Eugenem Richterem na czele i Wolnomyślne Zjednoczenie Rickerta. Główną słabością postępowców 
była nieumiejętność dotarcia do liczniejszych grup społeczeństwa i przewaga 
programu politycznego nad społecznym. Podobnie jak narodowi liberałowie 
tworzyli zawsze grupy notabli, nigdy ruch masowy, a przejawiało się to także w 
słabości form organizacyjnych. Szwankował nawet aparat wyborczy, do lat 
dziewięćdziesiątych nie było żadnego innego. Na przełomie wieków Friedrich Naumann 
próbował w większym stopniu dotrzeć do mas za pomocą haseł społecznych Związku 
Narodowo-Społecznego (1897—1903), ale zakończyło się to całkowitym fiaskiem. 
Przy znacznym rozrzuceniu wpływów na różnych terenach postępowcy tracili 
oparcie w większych miastach coraz bardziej na rzecz socjalistów. W poczuciu 
kryzysu pojawiło się dążenie do zjednoczenia pokrewnych ugrupowań, które w 
1910 r. uwieńczone zostało fuzją obu partii wolnomyślnych i 
południowoniemieckiej Partii Ludowej w Postępową Partię Ludową. Nie dało to 
jednak spodziewanych rezultatów.
Dla dziejów liberalizmu charakterystyczna była więc trwałość rozbicia na dwie, 
a nawet więcej partii, ideologiczne przesuwanie się ku prawicy i spadek 
wpływów. Na 397 posłów Reichstagu w 1874 r. zasiadało 205 liberałów, w 1912 r. 
już tylko 87.
Konserwatyści swoją podstawę mieli w Prusach i poważne były
535



Wyniki wyborów do parlamentu w latach 1871—1912*
Partie

1871 r.

1874 r.

1877 r.

1878 r.

1881 r.

1884 r.

1887 r.

1890 r.

1893 r.

1898 r.

1903 r.

190Tr.

1912 r.

Konserwatyści

57

22

40

59

50

78

80

73

72

56

54

60

43

Partia Rzeszy

67

36

38

57

28

28

41

,20

28

23

21

24 ,

14

Narodowi liberałowie

125

155

128

99

47

51

99

42

53

46

51

54

45

Postępowcy

47

50

52

39

115

74

32

76

48

49

36

49

42

Centrum

63

91

93

94

100

99

98

106

96

102

100

105

91

Socjaliści

2

9

12-

9

12

24

11

35

44

56

81

A3

110

Polacy

13

14

14

14

18

16

13

16

19

14

16

20

18

Welfowie

7

4

10

10

10

11

4

11

7

9

6

1

5

Duńczycy

1

1

1

1

2

1

1

1

1

1

1

1

1

Alzacj a—Lotaryngia

—

15

15

15

15

15

15

10

8

10

9

7

9

Antysemici

—

—

—

—

—

—

1

5

16

13

11

16

3

Inni

—

—

—

—

—

—

—

2

5

18

11

14

16


?	Zestawienie jest uproszczone. W latach 1871 i 1874 do Partii Rzeszy 
włączono Liberalną Partię Rzeszy (Liberale Reichspartei). Postępowcy najczęściej 
podzieleni byli na parę partii. W 1871 r. głosowanie nie objęło Alzacji i 
Lotaryngii.
536



wśród nich obawy, że zjednoczenie może spowodować ograniczenie ich wpływów. 
Akceptowali je wolnokonserwatyści (w parlamencie Partia Rzeszy), "partia 
byłych ministrów i takich, którzy chcieli być ministrami", mająca swoje 
oparcie w bardziej uprzemysłowionej wielkiej własności ziemskiej i wśród 
największych magnatów przemysłowych (Krupp z Zagłębia Ruhry i Karl Stumm-Halberg z 
Zagłębia Saary) na zachodzie Niemiec, grupa magnatów górnośląskich (Wilhelm von 
Kardorff, hr. Eduard Georg Bethusy-Huc). Druga grupa, zwana najczęściej po prostu 
konserwatystami, znajdowała się w pierwszych latach istnienia Rzeszy w stanie kryzysu. 
Podzieleni oni byli na staro- i nowo-konserwatystów, pozostawali w nie najlepszych stosunkach z Bismarckiem i w 
znacznej mierze na skutek tego ponieśli ciężką porażkę w wyborach 1874 r. Już 
jednak w 1876 r. zreorganizowali się w Partię Niemieckokonserwatywną, samą 
nazwą podkreślając akceptację zjednoczenia Niemiec. Następne dziesięciolecia 
pokazały, że konserwatyzm bardziej odporny jest na zmiany sytuacji niż 
liberalizm. Różne były tego powody.
W partii dominującą pozycję zajmowali właściciele wielkich majątków ziemskich; 
posiadacze tzw. majątków rycerskich stanowili niemal zawsze ponad połowę 
frakcji. Byli oni prawie wyłącznie junkrami ze wschodnich prowincji państwa 
pruskiego (w 1871 r. było ich 51). Dawało to konserwatystom trwałą pozycję na 
wsi. Może nawet ważniejsze było, że niezależnie od tego pozycja konserwatystów, 
w odróżnieniu od liberałów, w niewielkim tylko stopniu zawisła od wyników 
wyborów do parlamentu. Kurialny system wyborczy do Sejmu Pruskiego powodował, że w 
tym ostatnim od 1866 r., poza krótkim intermezzo w latach siedemdziesiątych, 
wpływy konserwatystów nie tylko dominowały, ale nie zmniejszały się (w 1870 r. 
na 433 posłów obie partie konserwatywne liczyły 155, w 1913 r. na 443 — aż 201 
posłów). Jeszcze silniejsze były wpływy konserwatyzmu w archaicznej Izbie 
Panów. Liczyć mogli także na dwór królewski, administrację we wschodnich 
prowincjach państwa, wyższe duchowieństwo protestanckie i korpus oficerski. 
Takie zaplecze pozwalało im lekceważyć parlament. Na krótko przed 1914 r. 
jeden z polityków konserwatywnych oświadczył, że władca powinien mieć zawsze 
prawo posłać porucznika z paroma żołnierzami i rozpędzić zgromadzenie. Nie 
darmo też jeden z przywódców partii, Ernst von Heydebrand und der Łasa, nazywany był 
niekoronowanym królem Prus.
A jednak epoka ruchów masowych nie pozostawała bez wpływu na konserwatystów. 
Najpierw wolnokonserwatyści, ale rychło i konserwatyści, podjęli hasła 
nacjonalistyczne, później także antysemickie. Znacznym poparciem służył im 
Związek Rolników, utworzony w 1893 r. Do 1914 r. skupił on około 300 tyś. 
członków, w drobnym tylko odsetku junkrów, w znacznej większości chłopów, ale ci 
pierwsi zajmowali w nim dominującą pozycję. Za pomocą haseł sojuszu "wielkich 
i małych rolników", a także sprężystej organizacji zrzeszenia, konserwatyści 
mogli liczyć na znaczne wzmocnienie swojej pozycji na wsi.
Dla Niemiec charakterystyczne było nie tyle istnienie kierunków
537



liberalnego i konserwatywnego, ile podział każdego z nich na osobne partie. Natomiast w 
żadnym ówcześnie kraju nie było odpowiednika katolickiej partii Centrum. 
Nawiązywała ona do dawnej frakcji katolickiej, ale powstawała w zgoła 
odmiennych warunkach, które narzuciły także nowy charakter. Poczucie klęski od 
1866 r. wywołało głosy o konieczności rewizji dotychczasowego stanowiska, 
zwłaszcza programu wielkoniemieckiego. Wyrazem tego stała się zwłaszcza broszura bi-
skupa Moguncji Kettelera Niemcy po wojnie r. 1866 (Deutschland nach dem Krieg von 1866), w której 
zalecał rezygnację z antypruskiego stanowiska, konieczność konfrontacji ze 
zwycięskim państwem pruskim i liberalizmem. Sytuacja wywoływała gorliwą 
krzątaninę wokół uzyskania wpływów wśród ludności katolickiej na drodze 
tworzenia różnego typu organizacji chłopskich, rzemieślniczych i podobnych, 
najbardziej owocną nad Renem. Poczucie zagrożenia Kościoła, które obudziła 
zwłaszcza Sadowa, uważana za "zwycięstwo protestantyzmu", spowodowało, że w 
pierwszym programie (Munster, lipiec 1870 r.) na czoło wysunięto jego interesy, 
ochronę małżeństw katolickich i utrzymanie szkół wyznaniowych, dalej dopiero 
pisano o konieczności zachowania systemu decentralistycznego, o walce przeciw militaryzmowi i 
ochronie stanu chłopskiego oraz robotników przed nadużyciami kapitalizmu. Na 
tej drodze polityczny ruch katolicki bardzo szybko po utworzeniu partii w 
grudniu 1870 r. uzyskał poważne wpływy, które z Nadrenii i Westfalii 
rozszerzyły się na Bawarię (zwłaszcza gdy w 1887 r. Bawarska Partia 
Patriotyczna — Bayerische Patriotenpartei zlała się z Centrum), gdzie zresztą Centrum 
zawsze zachowywało wyraźną odrębność, i na Górny Śląsk, gdzie obiecując 
ludności polskiej opiekę nad językiem obalono pozycje wolnokonserwatystów.
Na charakter partii wywarły wpływ dwa sprzeczne ze sobą czynniki. Rodziła się w 
okresie walki państwa z Kościołem i jego polityczną reprezentacją, a 
jednocześnie poważne były w niej wpływy konserwatyzmu. Pierwszy czynnik 
powodował skupienie się wokół Centrum ogromnej większości katolików (w 
szczytowym okresie swoje głosy na kandydatów centrowych oddawało 80% katolików 
uprawnionych do głosowania), co później stopniowo osłabło. Działalność 
ułatwiały własne organizacje, a jeszcze bardziej udział w niej duchowieństwa. 
Walka przeciw państwu skupiała wokół Centrum wiele żywiołów opozycyjnych wobec 
władz. W Bawarii byli to przeciwnicy zjednoczenia Niemiec przez Prusy, w 
Hanowerze (bądź w samym Centrum, bądź wśród sprzymierzonych z partią Welfów) 
zwolennicy usuniętej przez Bismarcka dynastii. Bliskie Centrum były reprezentacje 
mniejszości narodowych, Polacy, Francuzi czy Duńczycy, a więc nie tylko 
katolicy. Sytuacja skłaniała Centrum do podkreślania swojego "ludowego" 
charakteru (wiele gazet, założonych w tych latach, nosiło określenie "gazeta 
ludowa"),
Dopóki na czele Centrum stali przywódcy z czasów tworzenia Rzeszy, Reichensperger, Mallincrodt, a zwłaszcza 
zacięty wróg Bismarcka Windthorst, obrona pozycji Kościoła wysuwana była na 
czoło. Niemniej od złagodzenia Kulturkampfu i przełomu z końca lat siedemdziesiątych
538



opozycja Centrum znacznie nadwątlała, popierało ono coraz częściej projekty 
rządowe (np. nową politykę gospodarczą) i wyraźniej ukazywały się rysy na 
monolitycznym charakterze partii. Na czoło wysuwać się zaczęły żywioły 
konserwatywne, reprezentowane zwłaszcza przez śląską arystokrację (jak hr. 
Ballestrem). Różnice wewnętrzne pogłębiły się na początku XX w., gdy czynnik 
religijny stracił swój dawny walor, a w partii pojawił się nurt bardziej 
demokratyczny, operujący hasłem "wyjścia z wieży", sterujący ku przeobrażeniu 
Centrum w partię o charakterze chrześcijańsko-demokratycznym.
Centrum charakteryzowała znaczna stabilizacja wpływów, liczba jego posłów 
wahała się znacznie mniej niż liczba przedstawicieli konserwatystów, nie 
mówiąc o liberałach. Niemniej nawet partia katolicka stopniowo traciła wpływy, 
zwłaszcza na rzecz socjalizmu, także na rzecz grup narodowych, szczególnie 
ruchu polskiego na Górnym Śląsku. Jedyną natomiast partią, która w ciągu 
czterdziestolecia dziejów wyborów w Rzeszy gwałtownie powiększyła swoje wpływy, 
była partia socjalistyczna. W 1871 r. w parlamencie zasiadał jeden Bebel (zali-
czano do socjalistów także jednego radykalnego demokratę), w 1912 r. z urn 
wyborczych wyszło 110 posłów socjalistycznych. Mimo początkowej słabości 
partia ta przed 1871 r. była jedyną, która działała w całych Niemczech, 
posiadała też bardziej zwartą strukturę niż inne, będące w rzeczywistości 
luźnymi ugrupowaniami. Tylko frakcje parlamentarne funkcjonowały w nich stale. 
Dzieje partii socjalistycznej należą jednak do przemian ruchu robotniczego, o 
którym obszerniej będzie jeszcze mowa.
Przedstawiciele 6 wymienionych partii stanowili w Reichstagu około 90% ogółu posłów (w 1874 r. — 
90%, w 1912 r. — 88%). Poza nimi istniały grupy narodowe i regionalne, 
wspomniani Welfowie, przedstawiciele Alzacji i Lotaryngii, Duńczyk, a zwłaszcza 
najliczniejsze Koło Polskie (od lat dziewięćdziesiątych doszli także niemieccy 
antysemici). Utworzenie Rzeszy Niemieckiej wywołało wśród Polaków poczucie 
przygnębienia, ale zarazem zmusiło do natężenia wysiłków dla obrony własnych 
interesów. Wybór kilkunastu (najwyżej 20) posłów nie mógł wpłynąć na politykę 
rządu, ale wybory stały się wyrazem rozwoju świadomości narodowej. Posłowie 
polscy wybierani byli w Wielkopolsce i na Pomorzu, wyjątkowo (1893) na Warmii, 
na początku XX w. pojawienie się posłów z Górnego Śląska stało się dowodem 
istnienia i tam polskiego ruchu narodowego.
Wobec braku parlamentaryzmu wybory nie decydowały o składzie rządu i kierunku 
polityki państwa. Jednomandatowość okręgów, stosowana zresztą wówczas 
najczęściej (hasło proporcjonalności pojawi się dopiero później) i konieczność 
uzyskania przez posła więcej niż połowy liczby głosów powodowały często 
konieczność powtarzania wyborów (jako tzw. wyborów ściślejszych), w których brało 
udział tylko dwóch kandydatów o największej liczbie głosów. Przy wyborach 
ściślejszych nieraz dochodziło do kompromisów wyborczych o bardzo różnym cha-
rakterze (między partiami konserwatywnymi, między konserwatystami i narodowymi 
liberałami, między konserwatystami i Centrum, między
539



socjalistami i postępowcami i in.). Natomiast w samej izbie posłowie mieli dużą 
swobodę, tylko w niektórych frakcjach obowiązywało głosowanie solidarne w myśl 
decyzji uchwalonej przez ich większość (socjaliści, Koło Polskie), w innych 
głosowanie odmienne niż większości frakcji przeważnie nie pociągało żadnych 
konsekwencji (chyba że chodziło o kwestie zasadniczej wagi).
W latach siedemdziesiątych za polityką Bismarcka opowiadała się większość 
złożona z narodowych liberałów i — zależnie od zagadnienia — postępowców lub 
konserwatystów. W następnym dziesięcioleciu kluczowe stanowisko uzyskali 
konserwatyści, którzy mogli wybierać między narodowymi liberałami i Centrum. 
Od wyborów z 1881 r. coraz częściej zdarzało się, że rząd miał przeciw sobie 
większość Reichstagu, co w sytuacji wewnętrznej Rzeszy mogło być niewygodne, ale 
nigdy nie groziło istnieniu władzy. Niekiedy Bismarck zmniejszał rolę parlamentu 
na rzecz tworzonych innych ciał reprezentacyjnych (jak np. Pruska Rada 
Ekonomiczna, 1881). Kiedy indziej nosił się z planem zmiany systemu 
wyborczego. Tylko w niewielu wypadkach kanclerz starał się za pomocą 
nadzwyczajnych środków o zdobycie prorządowej większości parlamentu. Tak było w 
1887 r., gdy pod hasłami zagrożenia zewnętrznego i niebezpieczeństwa przewrotu 
wewnątrz Bismarck utworzył tzw. kartel, złożony z obu partii konserwatywnych i 
z narodowych liberałów, i gdy w usilnie prowadzonej kampanii wyborczej po raz ostatni taka 
koalicja zdołała zdobyć większość mandatów. W 1907 r. kolejny następca Bismarcka, 
kanclerz Bulow, uciekł się do sprzymierzenia konserwatystów, narodowych 
liberałów i 3 partii wolnomyślnych pod hasłami walki przeciw socjalistom, Centrum, Polakom i 
Welfom. Ten blok Bulowa świadczył bardziej o przemianach samych partii niż o 
potrzebie rządu posiadania stałego oparcia w Reichstagu. Mimo walki przeciwko 
ruchowi robotniczemu nigdy nie udało się połączyć pod hasłami antysocjalistycznymi 
wszystkich partii.

STOSUNKI GOSPODARCZE

Już 20 lat przed zjednoczeniem na ziemiach niemieckich zaznaczył się żywszy 
rozwój gospodarczy, zwłaszcza wzrost produkcji przemysłowej — rozpoczynała się 
rewolucja przemysłowa. Sprzyjało mu istnienie Związku Celnego, choć nie 
tworzył on pełnej jednolitości ekonomicznej. To właśnie te stosunki 
przyczyniały się do nasilenia tendencji zjednoczeniowych, a utworzenie jednego 
państwa przyspieszyło znacznie tempo rozwoju po 1870 r.
Ostatnie półwiecze przed wybuchem pierwszej wojny światowej to na całym 
świecie istna eksplozja rozwoju gospodarczego, szczególnie rozwoju przemysłu. 
Mimo szybkiego powiększania się liczby ludzi wzrost produkcji był trzy razy 
szybszy od rozwoju demograficznego (w tym ilość towarów na rynku powiększyła 
się dwa i pół raza szybciej niż liczba ludzi). Takiej proporcji nie było nigdy 
przedtem ani potem.
Rozwój ten nie był jednolity na całym świecie. Wielka Brytania
540



przeszła rewolucję przemysłową JUŻ w XVIII w. i aż do połowy następnego 
stulecia dzierżyła zdecydowany prymat. Z tego "warsztatu świata" wychodziła 
połowa wszystkich produktów przemysłowych. Na początku XIX w. z Anglią 
próbowała jeszcze współzawodniczyć Francja, później została zdecydowanie 
zdystansowana, ale na jakiś czas usadowiła się na drugim miejscu w rywalizacji 
gospodarczej.
W drugiej połowie XIX w. nastąpiła zmiana stosunków. Rozwój przemysłu, 
najważniejszej w tym czasie dziedziny wytwórczości, objął nowe kraje, wśród 
nich zaś zwłaszcza Stany Zjednoczone, Niemcy, potem inne jeszcze. Nie sam tylko rozwój 
gospodarczy, szczególnie industrializacja, jest tak charakterystyczny dla Rzeszy 
Niemieckiej, bo uprzemysłowienie zataczało szersze kręgi, ale jego tempo i 
miejsce, jakie zajmowały Niemcy wśród potęg gospodarczych świata.
Produkcja przemysłowa głównych krajów (w % produkcji świata)
Rok
Anglia Francja USA Niemcy
1870 3.1,8 10,3 23,3 13,2 1896/1900 , 19,5 7,1 30,1 16,6 1913 14,0 6,4 35,8 15,7
Stare potęgi gospodarcze znajdowały więc godnych rywali w nowych. 
Najsilniejszy był rozwój przemysłu w Stanach Zjednoczonych, ale dysponowały 
one większymi zasobami surowców niż którekolwiek z państw europejskich oraz 
gwałtownie powiększającą się ludnością na skutek imigracji z Europy. Na tym 
tle uderzający jest rozwój Niemiec. Już w 1870 r. ich potencjał był większy 
niż francuski, około 1900 r. zrównały się z Anglią, zajmując odtąd drugie 
miejsce na świecie. W 1913 r. produkcja Niemiec była pięć razy większa niż w 
1871 r., cztery razy niż w 1878 r. Najważniejsze stadium uprzemysłowienia, 
które kraj przeważające rolniczy uczyniło krajem przeważające przemysłowym, 
nie trwało nawet jednego pokolenia, gdy w Anglii zajęło to prawie 100 lat.
Rozwój objął wszystkie dziedziny wytwórczości, w każdej następował wzrost 
kilkakrotny lub większy. Szczególnie ważny był rozwój górnictwa i metalurgii. 
A. Krupp pisał w 1871 r. do Wilhelma I: "Żyjemy w epoce stali". Wydobycie węgla 
kamiennego powiększyło się od lat 1871—1875 do 1913 z 34,5 na 191 mln t, węgla 
brunatnego z 9,7 na 87,5 mln t, rudy żelaznej z 5,3 na 28,7 mln t (przyczyniły 
się do tego złoża rudy żelaznej, eksploatowane zwłaszcza od 1879 r., gdy nowa te-
chnologia umożliwiła przerabianie rudy z domieszką fosforu), nie zaspokajając 
jeszcze szybciej rosnącego zapotrzebowania przemysłu metalurgicznego. 
Produkcja surówki żelaza w latach 1871—1913 wzrosła z 1,6 do 14,8 mln t, stali w 
latach 1866—1910 z 0,95 do 13,69 mln t (czyli o 1335%). Przemysł maszynowy zatrudniał w 
1861 r. 51 tyś., w 1882 r. 356 tyś., a w 1907 r. 1 120 tyś. robotników.
Istniały dziedziny, w których rozwój był jeszcze szybszy. Jedna z nich to 
przemysł elektrotechniczny, budowany od połowy stulecia od podstaw, drugi zaś 
to przemysł chemiczny, mający już pewne tradycje.
541



Dla obu ważny był rozwój nauki w Niemczech, dla drugiego złoża niektórych 
surowców (np. sole, węgiel). W wielu dziedzinach przemysłu chemicznego 
(barwniki, lekarstwa) Niemcy zdobyły pierwsze miejsce na świecie, wytwarzały 
bez mała połowę maszyn i instalacji elektrycznych produkowanych ówcześnie.
Rozwój ten nie wszędzie odbywał się z jednakowym nasileniem. Główne okręgi 
przemysłowe powstawały zwłaszcza w rejonach wydobycia węgla i w wielkich 
miastach. Na zachodzie wyrósł największy ośrodek przemysłowy na kontynencie 
europejskim, Zagłębie Ruhry, dostarczające 60% węgla kamiennego Rzeszy, oraz 
mniejszy w Zagłębiu Saary. Na wschodzie największe znaczenie posiadał Górny 
Śląsk, który poza pokładami węgla dysponował także złożami rud, zwłaszcza 
cynku (w 1913 r. wydobywano tam 1/4 produkcji światowej tego metalu). Poza 
nimi najbardziej uprzemysłowione były Saksonia, Nadrenia i Berlin.
Nie był to także rozwój równomierny. W latach 1871—1873, zwanych okresem 
założycielskim (Grunderperiode), gdy obok zjednoczenia koniunkturze sprzyjało 
rzucenie na rynek poważnej części kontrybucji francuskiej, powstało wiele 
nowych przedsiębiorstw, nie zawsze opartych na zdrowych zasadach 
gospodarczych. W latach 1871—1874 utworzono co najmniej 875 spółek akcyjnych z 
kapitałem ponad 4 mld marek. Rzeszę ogarnęła istna gorączka spekulacyjna. W 
październiku 1873 r. dotarł do Niemiec kryzys, który wstrząsnął gospodarką, 
powodując masowe bankructwa. Po nim nastąpiła długotrwała stagnacja z latami 
nowych kryzysów (zwłaszcza 1877 r.) i poprawy koniunktury (1880—1882, 1886—
1889). Dopiero mniej więcej od 1895 r. na nowo potencjał przemysłowy Niemiec 
zaczął się powiększać, choć jeszcze parokrotnie (1901—1902, 1908—1909) 
przerywały go kryzysy.
Odmiennie przedstawiały się stosunki w rolnictwie. Ogólna powierzchnia ziemi 
znajdującej się pod uprawą powiększała się niewiele. Mimo tego rosła ilość 
plonów, w ciągu całego XIX w. 2—3 razy (w latach 1815—1878 pszenicy o 50%, 
żyta, jęczmienia i owsa o 100%, w następnym ćwierćwieczu żyta o 50%, 
pozostałych roślin zbożowych o 1/3, jeszcze silniejszy był wzrost plonów 
kartofli — w 1913 r. Niemcy produkowały 1/3 zbiorów kartofli na świecie). 
Rozwój nauki i przemysłu chemicznego zapewniał zaopatrzenie w nawozy sztuczne 
(saletra chilijska zastępowana była przez produkty własne), a przemysłu 
maszynowego powodował wzrost użycia maszyn rolniczych (choć obok maszyn 
włókienniczych były one jedynymi, które nadal jeszcze importowano, pierwsze z 
Anglii, drugie ze Stanów Zjednoczonych). Postęp rolnictwa, choć poważny, nie 
dotrzymywał kroku rozwojowi przemysłu. W 1896 r. wartość produkcji 
przemysłowej wynosiła 6,9 mld mk, rolniczej zaś 5,1 mld mk. W latach 1873—1896 
produkcja rolna na głowę ludności pozostawała nie zmieniona. Nie zacofanie 
rolnictwa, ale jego słabszy rozwój powodował, że schodziło ono w ekonomice 
Rzeszy na dalszy plan.
Pod względem struktury gospodarstw Niemcy dzieliły się na dwie części. Na 
zachodzie (przybliżoną granicę stanowiła Łaba) najbardziej
542



typowe były gospodarstwa chłopskie z dużym udziałem gospodarstw 
wielkochłopskich. Na wschodzie korzystne dla junkrów uwłaszczenie spowodowało rozrost 
wielkich majątków. Posiadłości o powierzchni powyżej 100 ha zajmowały w 
poszczególnych wschodnich prowincjach Prus 1/3—1/2 całej powierzchni uprawnej. 
Mimo pewnych trudności — brak kredytów, później brak robotników — wysokie ceny 
produktów rolnych aż do początku lat siedemdziesiątych stwarzały dla producen-
tów rolnych korzystne warunki działania. Gwałtowne pogorszenie koniunktury 
nastąpiło ok. 1875 r., gdy napływ zboża amerykańskiego, produkowanego taniej niż w 
Europie na świeżo zagospodarowywanych terenach środkowego zachodu, gdzie za 
pomocą minimalnych nakładów uzyskiwano na dziewiczej glebie wysokie plony, 
spowodował kryzys rolnictwa europejskiego. Sytuacja w Niemczech nie była więc 
bynajmniej wyjątkowa, ważniejsze zjawisko to fakt, że chodziło tu przede 
wszystkim o tak wpływową grupę społeczną, jak junkrzy. W części ratunkiem stała 
się rezygnacja z jednostronnej gospodarki zbożowej, powiększanie powierzchni 
ziemi pod uprawę roślin przemysłowych, buraków cukrowych i kartofli, rozwój 
hodowli, choć do końca podstawą znacznej większości majątków była uprawa zbóż. 
Rozwijał się też przemysł rolniczy, zwłaszcza gorzelnie i cukrownie, w ogóle 
rosły wkłady
543



kapitałowe inwestowane w majątki. Szczególnie jednak ważną metodą działania 
było staranie się o opiekę państwa, zwłaszcza o cła, które zmniejszyłyby 
różnice cen między płodami własnymi i importowanymi, wdzierającymi się w głąb 
Rzeszy przez porty. Mimo wprowadzonych w latach 1879—1887 wysokich ceł nigdy 
już jednak później ceny zboża nie osiągnęły stanu z lat sześćdziesiątych.
Łączyło się to ze stopniowym, głównie poprzez parcelację, zmniejszaniem się 
powierzchni ziemi zajmowanej przez wielkie majątki. Większego znaczenia 
nabierała gospodarka chłopska. Chroniąc ją starano się o rozpowszechnienie 
zasady niepodzielności gospodarstw, rozwijała się spółdzielczość, na wsi 
propagowana zwłaszcza przez Raiffeseina. Do XX w. ogólna struktura rolna z przewagą 
wielkich majątków na wschodzie i poważną rolą gospodarstw chłopskich na 
zachodzie pozostała nienaruszona.
Taki stan rzeczy odbijał się na obrocie towarowym Niemiec. Handel 
międzynarodowy państwa, jak cały handel światowy w tym czasie, powiększał się 
potężnie. Wywóz wzrósł z 2,5 mld mk w 1872 r. do 10,1 mld mk w 1913 r., przywóz z 3,5 do 10,8 
mld mk; podwojenie nastąpiło w latach 1870—1900, ponowne w następnych 
kilkunastu latach, a więc tempo wzrostu było coraz większe. Regułą stał się 
ujemny bilans handlowy, cecha w tym czasie raczej krajów bogatych (jak Wielka 
Brytania), z nadwyżką rekompensowany dochodami z usług i z kapitałów ulokowa-
nych za granicą. W 1870 r. Niemcy ustępowały jeszcze obrotami towarowymi i 
Anglii, i Francji, od 1890 r, były już na poziomie Francji i Stanów 
Zjednoczonych, w 1912 r. dominująca Anglia miała obroty towarowe większe od 
Francji o 94%, od USA o 44%, a od Niemiec tylko o 16%.
Handel Rzeszy kierował się głównie do Europy, i to nie tylko za Bismarcka, ale 
jeszcze długo później, gdy lansowane było, w świetle tych danych na wyrost, 
hasło "polityki światowej". Z państw europejskich przywożono w 1889 r. 77% 
wszystkich towarów, w 1912 r. jeszcze 56% wywożono odpowiednio 80 i 75%. 
Importowano najwięcej z Rosji (15,5%), Stanów Zjednoczonych (13,3%), dalej też 
Anglii, Austro-Węgier i Francji, eksport kierował się w największym odsetku, 
co może dziwić, do rywala gospodarczego, Anglii (14,7%), i sprzymierzeńca 
austriackiego (11%).
Przemiany gospodarcze, a zwłaszcza uprzemysłowienie, powodowały, że w 
przywozie największą rolę odgrywały surowce i żywność, w wywozie towary gotowe 
(głównymi pozycjami w eksporcie były maszyny, tekstylia, węgiel i cukier). W 
sumie produkty gotowe stanowiły w 1873 r. 35% całego wywozu, w 1913 t. aż 63%
Handel Rzeszy
Rok

Wywóz

W tym towarów 
gotowych w mld 
marek

Przywóz

W

tym





surowców

żywności

1890 
1913

3,4 10,1

2,1
7,5.

6,0 10,8

1,8 5,0

1,4 3,0

544



Już przed zjednoczeniem przywóz żywności przeważać zaczął w niektórych 
wypadkach nad wywozem (choć dopiero w 1879 r. zboże niemieckie wyparte zostało 
przez amerykańskie z Anglii), po 1870 r. rozszerzało się to coraz bardziej (od 
1852 r. tak stało się z żytem, od 1870 r. z jęczmieniem, od 1872 r. z owsem i 
od 1876 r. z pszenicą). W zakresie produkcji zboża Niemcy jeszcze długo mogły 
pozostać samowystarczalne; jak często w wypadku krajów szybko 
uprzemysławiających się, najwcześniej braki wystąpiły w zasobach paszy, a 
konieczność zaspokajania potrzeb rosnącej hodowli (najbardziej hodowli 
nierogacizny) powodowała braki w zakresie wielu środków żywnościowych.
O ile handel międzynarodowy przybierał postać obrotów na wielką skalę, o tyle 
wewnętrzny w znacznej części znajdował się w rękach drobnych kupców, 
dominowały małe sklepiki, które zakładał każdy, kto nie chciał podejmować 
pracy najemnej. Domy towarowe (jak Wertheima w Berlinie) tworzone były liczniej dopiero 
po 1890 r. i ustępowały one znacznie takim samym przedsiębiorstwom we Francji, 
Anglii czy Stanach Zjednoczonych. Liczba przedsiębiorstw handlowych w latach 
1882—1907 wzrosła z ponad 600 tyś. do prawie 1,1 mln, liczba zatrudnionych z ponad 800 tyś. do blisko 
2,2 mln. 4/5, potem 2/3 tych przedsiębiorstw zatrudniało najwyżej 5 osób, choć 
większe rosły szybciej od pozostałych.
Obrót towarowy, a pośrednio i cały rozwój gospodarczy umożliwiała komunikacja. 
Na lądzie zdecydowaną przewagę, jak wszędzie w tym czasie, posiadała kolej, co 
powodowało nawet pewne zaniedbanie dróg bitych, przeważnie oddanych pod opiekę 
samorządu. Długość linii kolejowych wynosiła 14,7 tyś. km w 1865 r., 28,0 tyś. w 1875 r., 46,5 
tyś. w 1895 r., 57,0 tyś. w 1905 r. i 62,4 tyś. w 1915 r.; rocznie budowano po kilka, potem parę 
tysięcy km, najwięcej w latach 1865—1875 (13,3 tyś. km), ale i później również 
(1895—1905 — 10,4 tyś. km). Do początków XX w. powstała cała podstawowa sieć 
kolei w Niemczech, już wcześniej rozpoczęto budowę linii lokalnych. Początkowo 
jedynym, a i później podstawowym powodem budowy poszczególnych odcinków były 
względy gospodarcze, ich opłacalność. Później w pewnym stopniu rolę odgrywały 
także względy polityczne, głównie strategiczne (one motywowały np. budowę kolei 
w Prusach Wschodnich).
Działo się tak tym bardziej, że szybko postępowało upaństwowienie kolei. 
Zaczęło się ono jeszcze przed 1870 r., na znaczną skalę w Prusach, gdzie 
państwo albo kupowało niektóre linie, albo uzyskiwało decydujący wpływ na ich 
rozwój. Rozszerzyło się przez aneksję (np. w Alzacji i Lotaryngii koleje stały 
się własnością Rzeszy). Jeszcze jednak w 1875 r. połowa linii kolejowych 
znajdowała się w rękach prywatnych. Później, gdy wraz z nasyceniem kraju 
kolejami zmniejszyła się ich opłacalność, tempo nabywania ich przez państwo 
wzrosło. W 1912 r. z 60,5 tyś. km tylko 3,6 tyś., i to linii drugorzędnych, 
znajdowało się w rękach prywatnych.
Rozwój motoryzacji, mimo zasług A. Opla, G. Daimłera i C. F. Benza, postępował od końca 
XIX w. z wolna. W 1914 r. Niemcy ze
545



swoimi 64 tyś. pojazdów znacznie ustępowały najbardziej rozwiniętym pod tym 
względem krajom świata, Francji i Stanom Zjednoczonym.
Drogi wodne opierały się przede wszystkim na systemie rzek. Początki regulacji 
i zapewnienia żeglowności datują się jeszcze z okresu poprzedniego, 
najwcześniej prace prowadzono nad Renem, stanowił on też najważniejszą drogę 
wodną, po której poruszały się statki o wyporności do 1000 t. Gorzej było 
bardziej ku wschodowi, na Łabie, a jeszcze gorzej na Odrze, gdzie zarówno 
statki musiały być mniejsze, jak i często przez dłuższy czas pływanie 
uniemożliwione było niskim stanem wody.
Naturalna sieć hydrograficzna uprzywilejowała kierunek północ—południe, gdy 
dla Niemiec coraz ważniejszy stawał się kierunek równoleżnikowy. Powodowało to 
konieczność rozbudowy sieci kanałów, łączących ze sobą przeważnie główne 
rzeki. Rozbudowa kanałów posuwała się z wolna od zachodu ku wschodowi, a 
hamowana była nie tylko kosztami, ale także obawą junkrów ze wschodnich 
prowincji przed przewożeniem tanią komunikacją wodną konkurencyjnego zboża 
amerykańskiego. Aż do początków XX w. "rebelianci kanałowi" (Kanaire-bellen) skutecznie 
opierali się połączeniu Odry z całym systemem komunikacji wodnej. Mimo 
wszystko w 1914 r. kanały o długości 6,6 tyś. km niewiele ustępowały długością 
naturalnym drogom wodnym (6,8 tyś. km).
Mimo hanzeatyckich tradycji flota niemiecka w drugiej połowie XIX w. znajdowała się w stanie 
upadku. W 1870 r. pływało wprawdzie po morzach 147 statków o wyporności 900 
tyś. t, ale było to bardzo mało w porównaniu z flotami innych krajów (jeszcze 
w 1880 r. flota ta nie dorównywała nawet hiszpańskiej). Ponadto jej stan 
techniczny pozostawiał wiele do życzenia. W czasie, gdy parowce, coraz 
sprawniejsze, wszędzie zaczynały skutecznie konkurować z żaglowcami, we flocie 
niemieckiej nie stanowiły one nawet 10% wszystkich statków, a sporo było wśród 
nich jednostek drewnianych. Do 1890 r. liczba parowców podwoiła się i wszystkie 
były już metalowe (do zmiany na lepsze przyczyniło się przystąpienie Hamburga 
i Bremy do Związku Celnego w 1888 r.). Kilka czynników złożyło się na rozwój. 
Jednym z nich były potrzeby rosnącego handlu międzynarodowego, drugim 
rozbudowa wielkich stoczni Hamburga, Bremy, Kilonii, Szczecina i Elbląga, z któ-
rych zwłaszcza Hamburg uzyskiwał rangę portu o światowym znaczeniu. Nie bez 
wpływu był także rozwój istniejących już wcześniej wielkich towarzystw 
żeglugowych, Hapagu, które z flotylli 22 parowców o wyporności 60,5 tyś. t w 1886 r., 
w 1913 r., mając 172 statki o wyporności ponad l mln t, stało się największym 
armatorem świata, oraz Norddeutscher Lioydu. Obok obrotów towarowych porty niemieckie miały 
największy w Europie udział w przewozie licznych rzesz emigrantów poza ocean. 
W 1897 r. jeszcze ze zdziwieniem przyjęto zdobycie przez statek "Kaiser Wilhelm der 
Grosse" błękitnej wstęgi Atlantyku, w 1914 r. w stoczniach niemieckich budowane 
były dwie największe ówcześnie na świecie jednostki. W 1913 r. flota handlowa 
Niemiec,
546



licząca 2,1 tyś. statków o wyporności 4,4 mln t, ustępowała jeszcze znacznie 
brytyjskiej (11,7 mln t), ale zajmowała pewnie drugie miejsce.
Nie było dziedziny, w której nie występowałby poważny rozwój. W latach 1872—
1910 sześciokrotnie powiększyła się liczba przesyłek pocztowych (z 972 na 5939 
mln) i czterokrotnie liczba telegramów (z 12 na 48 mln).
We wszystkich tych przemianach coraz większą rolę odgrywały kapitały, a wraz z 
tym instytucje kredytowe, czyli banki. Większość z nich istniała już przed 
zjednoczeniem, teraz z tych, które później opanowały rynek niemiecki, tworzono 
ostatnie, a więc Bank Niemiecki (Deutsche Bank, 1870) i Bank Drezdeński (Dresdner Bank, 
1872). Liczba banków po 1870 r. szybko rosła, potem widoczny był proces 
odwrotny. W odróżnieniu od krajów anglosaskich, w których najczęściej przecho-
wywały one kredyty przedsiębiorstw przemysłowych, w Niemczech banki prowadziły 
na wielką skalę działalność inwestycyjną, najbardziej w przemyśle i 
górnictwie. Ta aktywność zapewniała im niezwykle silną pozycję w gospodarce 
niemieckiej. Drugą cechą był szybko postępujący proces koncentracji banków, z 
których największe, a celował w tym Deutsche Bank, opanowywały lub poddawały swoim 
wpływom inne instytucje kredytowe. Wraz ze zjednoczeniem główną centralą ka-
pitałową Rzeszy stał się Berlin, dystansując wszystkie inne ośrodki, jak np. 
Frankfurt. Toteż kilka banków berlińskich już w końcu wieku dominowało nad 
systemem kredytowym Niemiec. Największe znaczenie wśród nich posiadały 4 tzw. 
banki D (Deutsche Bank, Disconto Geselłschaft, a wbrew nazwom także rezydujące w stolicy 
Darmstadter Bank i Dresdner Bank), które roztaczały wpływ na większość banków 
prowincjonalnych. W 1911 r. z 3,7 mld marek kapitałów akcyjnych dzierżyły one 2,7 mld i 
dysponowały ponad 40% wkładów.
Potęga kapitałowa Rzeszy wzrastała tak szybko, że nie wystarczało jej miejsca 
we własnym kraju. Już w latach osiemdziesiątych rozpoczęły się na wielką skalę 
inwestycje niemieckie poza granicami. W latach 1883—1914 wzrosły one 5 razy, 
osiągając w 1913 r. wysokość 30 mld mk (przy 5 mld mk inwestycji zagranicznych w 
Niemczech). Niemcy z kraju importu kapitału stały się jego eksporterem. 
Przypominało to gwałtowną zmianę, jaką nieco później przeszły Stany 
Zjednoczone w czasie pierwszej wojny światowej. W wypadku Rzeszy ewolucja 
dokonywała się w warunkach pokojowych, a ponadto Niemcy nigdy nie były na taką 
skalę terenem inwestycji jak Ameryka. Aż do wojny Rzesza znacznie ustępowała 
największemu bankierowi świata, Anglii, także Francji, ale stanowiła potęgę. 
Kapitał niemiecki inwestowany był w różnych częściach globu, np. brał udział w 
finansowaniu kolejnictwa USA, ale istniały określone kierunki jego ekspansji. 
Anglia prawie połowę inwestycji lokowała we własnych posiadłościach 
zamorskich, w Europie tylko drobny odsetek (5,8%). Kapitał francuski biegł do 
Rosji, Turcji i na Bałkany. Niemcy zaczynały od krajów sąsiednich, Rosji i 
Austro-Węgier. Lokaty u wschodniego sąsiada w końcu lat osiemdziesiątych zaczęły 
się kurczyć, w części w związku z pogorszeniem się wzajemnych
547



stosunków politycznych, natomiast Austro-Węgry nadal odgrywały rolę pierwszorzędną, co 
stało u podstawy przymierza. Ponadto monarchia naddunajska stawała się coraz 
bardziej pomostem, przez który ekspansja kapitałowa Niemiec kierowała się na 
południowy wschód, na Bałkany i do Turcji. W 1914 r. w Austrii ulokowanych 
było 3 mld mk, w Rosji 1,8 mld, na Bałkanach 1,7 mld, w Turcji 1,8 mld. Nie było to obojętne 
dla wielu zjawisk politycznych.
Wspomniana przy rozwoju banków koncentracja występowała także w wielu innych 
dziedzinach wytwórczości. W przemyśle wyrastały szczególnie wielkie giganty. W 
1846 r. Krupp zatrudniał u siebie 140 robotników, w 1912 r. 68 300. W latach 
1875—1895 liczba zakładów pracy wzrosła z 3,2 mln do 3,6 mln, liczba robotników z 6,6 do 10,2 
mln, używana siła mechaniczna potroiła się. Wyraźniej występowało to w tych 
gałęziach wytwórczości, które przeżywały bujniejszy wzrost, słabiej w innych, 
jak handel wewnętrzny. Wielkie zakłady łatwiej przetrzymywały kryzysy, 
szybciej unowocześniały się, to one potrafiły wprzęgnąć do swoich potrzeb 
naukę (odgrywało to w Niemczech większą rolę niż w "starych" krajach 
przemysłowych, np. w 1900 r. 6 wielkich przedsiębiorstw w Rzeszy zatrudniało 
650 naukowców, gdy cały przemysł angielski tylko 30—40).
Dalszym etapem koncentracji stawało się tworzenie różnego rodzaju porozumień 
między producentami. W Anglii i w USA organizowanie karteli czy trustów 
starano się przyhamować, np. za pomocą specjalnych ustaw, choć z różnym 
powodzeniem. Nie było niczego podobnego w Niemczech, gdzie zwłaszcza okresy 
gorszej koniunktury sprzyjały wysuwaniu się na czoło w poszczególnych 
gałęziach produkcji monopolistycznych zrzeszeń. Niekiedy przybierały one 
postać luźniejszą i zajmowały się tylko niektórymi dziedzinami działania (jak 
zakup surowców czy podział rynków zbytu), kiedy indziej polegały na trwałej i 
dłużej trwającej współpracy. W 1865 r. liczono 4 kartele, w 1875 — 8, w 1885 
r. — 90, w 1890 r. — 210, a w 1905 r. już 366. Dane te zresztą są dalekie od 
kompletności; gdy w 1908 r. doliczono się 500 karteli, okazało się, że jest 
ich znacznie więcej, choć o luźniejszym charakterze. Głównymi dziedzinami 
wytwórczości, w których nastąpiła kartelizacja, było górnictwo węgla (w nim 
największą rolę odgrywał nadreńsko-westfalski syndykat węgla, utworzony w 1893 
r., koncentrujący w swoich rękach 95% wydobycia węgla Zagłębia Ruhry i 50% całych 
Niemiec), przemysł metalurgiczny (związek stalowni, 1904 r.), chemiczny 
(syndykat soli potasowych, 1881) i tekstylny. Nie brakowało także kartełi w 
przemyśle spożywczym (zwłaszcza w cukrownictwie i gorzelnictwie). Jednym z celów, które 
zrzeszenia starały się osiągnąć, nieraz z powodzeniem, był wzrost cen.
W całym okresie bowiem ceny były dość ustabilizowane, w wielu wypadkach nawet 
obniżały się (przyjmując ceny z 1913 r. za 100, w 1873 r. wynosiły one 118, w 
1879 r. 79). Powiększał się znacznie dochód narodowy państwa z 14,6 mld w 
latach 1871—1875 do 34 mld w latach 1896—1900 i 48 mld w latach 1911—1913. 
Rosły przeważnie dochody
548



ludności. Przeciętny zarobek w latach 1871—1875 wynosił 352 mk rocznie, w 
latach 1896—1900 — 663 mk, w latach 1911—1913 — 728 mk. Były zresztą okresy 
gwałtownego spadku (1873—1878 o 50—70%). Zarobki te różniły się znacznie w 
poszczególnych częściach państwa; na wschodzie były przeciętnie wyraźnie 
niższe niż na zachodzie (w Poznańskiem i na Pomorzu o 30—40% poniżej 
przeciętnej, w Berlinie o 60% powyżej).
Znacznie większe różnice zachodziły w dochodach poszczególnych grup ludności. 
Najniższe zarobki nie opodatkowane, w wysokości poniżej 900 mk rocznie, były w 
1892 r. udziałem 70% ludności, w 1910 r. jeszcze 43%. Najniższa grupa 
podatników (900—3000 mk zarobku) stanowiła w 1910 r. 89% opodatkowanych. Na 
drugim biegunie znajdowały się zarobki 1—2 mln mk rocznie (1911 r. — 5916 osób), a nawet 
powyżej 2 mln (3425 osób). Dominująca część społeczeństwa żyła w warunkach 
skromnych, nie brakowało też skrajnej nędzy, jak również niebywałego luksusu. 
Niemniej ewolucja zdawała się zapewniać stopniową poprawę, co niewątpliwie 
przyczyniało się do wytworzenia poczucia stabilizacji.
Tymczasem ludność Rzeszy powiększała się szybko. W 1870 r. liczyła 41 mln, do 
czego doszło 1,5 mln mieszkańców Alzacji i Lotaryngii, w 1914 r. wzrosła do 
67,8 mln. Był to okres, w którym eksplozja demograficzna Europy osiągnęła swój 
punkt szczytowy, a więc rozwój ludnościowy Niemiec nie stanowił jakiegoś 
wyjątku. Szybciej powiększała się ludność Stanów, także Rosji, znacznie 
wolniej Francji, która w 1870 r. niewiele ustępowała Niemcom, a w 1914 r. 
liczyła zaledwie 40 mln obywateli. Stopa urodzin spadała od 1875 r. wolno, od 
1900 r. coraz szybciej, niemniej największa w całej dotychczasowej historii 
Niemiec liczba urodzin (2 miliony rocznie) występowała w latach 1900—1905. 
Poprawa higieny i opieki lekarskiej, jak i całego poziomu życia, obniżyła 
gwałtownie śmiertelność. W 1871 r. co czwarty noworodek nie dożywał do roku, w 
1900 r. co piąty. Przeciętna długość życia z 37 lat w latach siedemdziesiątych 
wydłużyła się do 50 lat w 1910 r.
Szybki wzrost ludnościowy powodował, że nawet rozwój gospodarczy w pierwszym 
ćwierćwieczu istnienia Rzeszy nie zlikwidował emigracji. W ciągu całego okresu 
1820—1910 opuściła Niemcy potężna armia przeszło 5,3 mln osób, z tego blisko 2,6 mln do 
1870 r. (najwięcej w latach pięćdziesiątych — 1 075 tyś.), blisko 2,5 mln w latach 1870—
1900, już tylko 280 tyś. w latach 1900—1910. Punkt kulminacyjny emigracja 
osiągnęła w latach 1880—1885, gdy rocznie wyjeżdżało ponad 130 tyś. osób. Przed 
zjednoczeniem emigracja dotykała głównie zachodnich części ziem niemieckich, 
później w znacznie większym stopniu terenów wschodnich, w tym także ziem 
polskich. Celem emigrantów była głównie Ameryka (3,5 mln emigrantów lat 1861—
1914 90% wyjechało do Stanów Zjednoczonych).
Rozwój komunikacji i swoboda poruszania Się i osiedlania w całej Rzeszy 
przyczyniły się do tego, że i pozostający w kraju stawali się bardziej 
ruchliwi. W 1907 r. tylko połowa ludności mieszkała w miejscu
549



urodzenia, 1/3 pozostawała w tym samym kraju lub prowincji, 16% przeniosło się 
dalej. Migracje te łączyły się bardzo wyraźnie z rozwojem gospodarczym. Rozwój 
przemysłu w Niemczech zachodnich i środkowych ściągał ludzi ze wschodu. Tam 
"ruchliwość" (czyli mobilność) ludzi była największa. W Prusach Wschodnich 
tylko co trzeci mieszkaniec pozostawał na miejscu urodzenia, 40% w granicach 
rodzimej prowincji, a 25% wywędrowało. Podobnie było w innych prowincjach 
rolniczego wschodu (ale ze Śląska wywędrowało tylko 15%, z Saksonii 8%). Do 
wyjazdów przyczyniał się charakter struktury rolnej, istnienie obok wielkich 
majątków licznej rzeszy ludności mało- i bezrolnej. Zjawisko określano w 
Niemczech terminem "ucieczki ze wschodu" (Ostflucht), a napawało ono obawami 
niemieckich nacjonalistów, którzy w tym "wyludnianiu się" widzieli zagrożenie 
dla niemczyzny.
W jakiejś mierze na nasilenie "ucieczki ze wschodu" wpływ wywierała walka 
narodowa toczona w prowincjach polskich, ale w znacznie większym stopniu u 
jego podłoża leżały zjawiska ekonomiczne. Emigrowali stamtąd także Polacy, 
najliczniej do Zagłębia Ruhry (w 1914 r. było ich tam około pół miliona) i do 
wielkich miast (w Berlinie i okolicy liczyli 100 tyś. osób).
W obliczu zmniejszania się liczby robotników rolnych właściciele większych 
majątków szukali ich na terenie Królestwa i Galicji. W 1885 r. zarządzenia o 
usunięciu ze wschodnich prowincji mieszkańców nie posiadających obywatelstwa 
pruskiego spowodowały "rugi" blisko 30 tyś. Polaków i Żydów, ale po 1890 r. 
trzeba było ponownie otworzyć granice. Osiedlaniu się na stałe zapobiegał 
jednak nakaz opuszczania Prus na kilka tygodni w roku. Odtąd na tradycyjne 
"saksy" (choć wcale nie tylko do Saksonii) przybywała wzrastająca liczba chłopów 
z ziem Polski centralnej, sięgająca przed 1914 r. kilkuset tysięcy.
Ludność skupiała się w okręgach przemysłowych i w miastach, szczególnie 
wielkich. Miasta rosły znacznie szybciej, niż wynosił przeciętny wzrost 
ludności państwa. Można by stwierdzić, że powiększenie o 24 mln liczby 
obywateli w latach 1871—1910 dotyczyło niemal wyłącznie miast, na wsi było 
bardzo niewielkie, a trafiały się okręgi, w których nawet następował spadek 
liczby mieszkańców. W 1871 r. ciągle jeszcze 63,9% ludności mieszkało na wsi, 
w 1910 r. już tylko 39,9%. W 8 miastach liczących w 1871 r. powyżej 100 tyś. 
ludzi mieszkało tylko 4,8% ludności Niemiec, w 48 takich samych miastach w 
1910 r. już 21,3% (czyli 14 mln). Berlin w 1860 r. określany był jako "biedne 
miasto prowincjonalne", choć w 1870 r. liczył prawie 3/4 miliona obywateli; w 
1910 r. ponad 2-milionowa metropolia była trzecim (po Londynie i Paryżu) miastem 
Europy, a piątym na świecie. Do miliona w 1910 r. dochodził Hamburg, powyżej 
pół miliona liczyły Monachium, Lipsk, Kolonia i Wrocław. Silniej rosły miasta 
na zachodzie niż na wschodzie. Wrocław w połowie XIX w. był drugim po Berlinie 
w Prusach, a trzecim (po Hamburgu) miastem Niemiec, w 1910 r. musiał się 
zadowolić miejscem szóstym.
Zmieniały się także proporcje między liczbą ludzi zatrudnionych
550



w przemyśle i rolnictwie. W tym ostatnim, łącznie z zawodami pokrewnymi, pracowało 
w 1830 r. 4/5 ludności, w 1860 r. — 3/5, w 1882 r. — 2/5, w 1895 r. ledwie 
1/5, w przemyśle w 1882 r. 35,5%, w 1907 r. 42,8%. Rósł także udział 
zatrudnienia w handlu i komunikacji (w latach 1882—1907 z 1,6 do 3,5 mln, czyli o 
120%).
Jednym z najważniejszych rezultatów społecznych rozwoju gospodarczego było 
tworzenie się proletariatu. Ogół robotników liczył w 1882 r. 10,7 mln, w 1907 r. 
17,8 mln (w latach 1871—1907 udział proletariatu w społeczeństwie wzrósł z 1/5 do 
1/3, w tym liczba robotników rolnych spadała (z 3,72 na 3,39 mln).
Najszybciej rosła liczba robotników wielkich fabryk (w 1895 r. 1 mln osób 
pracowało w fabrykach o załodze ponad 100 ludzi, w 1907 r. już 2 mln). Łącznie 
ze służbą domową i pracownikami dniówkowymi proletariat stanowił w 1914 r. 2/3 
ogółu zatrudnionych. Stan średni tworzył personel nadzorczy fabryk, 
rzemieślnicy, drobni kupcy, urzędnicy — w sumie liczył on 5,5—6 mln osób.
Na szczycie drabiny społecznej wybijały się dwie grupy. Jedną tworzyli wielcy 
przemysłowcy, ludzie interesu i "kapitanowie przemysłu". Bujny rozwój 
gospodarczy sprzyjał tworzeniu fortun, częste były błyskawiczne kariery, choć 
trafiały się także istne dynastie. Stworzyli ją Kruppowie — Alfred (1812—1887), Friedrich 
(1854—1902) i zięć tego ostatniego Gustaw Krupp von Bohien und Halbach (1870—1949), wszyscy 
nie tylko przemysłowcy, ale i kupcy, i organizatorzy. Zmonopolizowali przemysł 
zbrojeniowy, a że stwierdzali: "nie możemy żyć z samych Prus", swoje dostawy 
kierowali do wielu krajów (np. w czasie wojny 1877—1878 zarówno do Rosji, jak i do Turcji). Thyssenowie 
August (1842—1926) i Friedrich (1873—1948) opanowali przemysł stalowy. Niemal 
każda dziedzina przemysłu miała swojego Kruppa — przemysł elektrotechniczny 
Emila Rathenaua, współtwórcę jednego z największych koncernów na świecie. 
Powszechnego Towarzystwa Elektrycznego (Allgemeine Elektrizitats-Gesellschaft—AEG), koleje swojego "króla" 
Strousberga, budującego linie w wielu krajach Europy.
Wielu z nich rekrutowało się z kupiectwa, niekiedy, najbardziej na Górnym Śląsku, 
w składzie tej grupy znajdowali się latyfundyści, jak Guido Henckel von Donnersmarck, 
rywalizujący z Kruppem o miano najbogatszego człowieka Niemiec. Pogrążeni w 
interesach mniej uwagi poświęcali polityce. Odmiennie niż we Francji, gdzie z 
najbogatszych rodzin rekrutowało się wielu premierów i ministrów, inaczej niż 
w Anglii, gdzie bankier Baring mógł zostać lordem Cromerem i wielkorządcą Egiptu, 
tylko niektórzy z nich zasiadali w parlamencie, przewodzili w partiach 
politycznych (w Partii Rzeszy, już gorzej było z oddziaływaniem na Partię 
Narodowoliberalną) czy docierali do dworu cesarskiego (przyjacielem Wilhelma 
II był Albert Ballin z Hapagu). Uważali się za niepodzielnych władców swoich fabryk 
(Herrim-Haus-Stand-punkt), nawet mieli wyraźne ciągoty patriarchalne (Stumm-Halberg, "król Saarabii", 
starał się wręcz normować życie swoich robotników), a od państwa, którym nie 
rządzili, wymagali pomocy.
551



Pod tym względem wiele zapożyczyli od junkrów. Rola gospodarcza tych ostatnich 
zmniejszała się, za to politycznie, a także społecznie pozostawali bardzo 
silni. Nie tak dawno hołdowali liberalizmowi gospodarczemu, gdy wywozili zboże 
do Anglii. Kryzys rolnictwa zmienił diametralnie ich stanowisko, a wtedy 
potrafili wymusić wprowadzenie polityki wysokich ceł. Pokutowało wśród nich 
przekonanie, że nawet absolutyzm winien przede wszystkim im służyć ("und der Kónig 
absolut, wenn er unsern Willen tut"). Było anomalią, a jednocześnie jedną z najbardziej 
charakterystycznych cech systemu panującego w Niemczech, że grupa nie tylko 
nieliczna, ale słabnąca gospodarczo utrzymywała tak szerokie wpływy.
W sumie stosunki gospodarcze przez wielką karierę, jaką w tym zakresie robiły 
Niemcy, przez znaczną stabilizację ekonomiczną sprzyjały rządom. Społeczeństwo 
naj baczniejszą uwagę zwracało na poprawę położenia czy na powiększenie 
dobrobytu, zainteresowanie kwestiami politycznymi nie było wielkie. Jeden z 
wyższych urzędników w rozmowie z kanclerzami Blilowem skomentował to 
stwierdzeniem, że Niemcy tyle zrobili w kulturze, nauce i gospodarce, iż nie 
należy się dziwić, że w polityce są osłami.

LATA LIBERALNE

Cesarstwo niemieckie wyrosło z trzech tradycji: absolutyzmu Hohenzollernów, 
militaryzmu pruskiego i nacjonalizmu mieszczaństwa, ale w pierwszych latach jego istnienia 
nie było to jeszcze tak widoczne w życiu wewnętrznym państwa.
Znaczną uwagę zwrócić trzeba było na jego urządzenia, a dotyczyło to zwłaszcza 
spraw gospodarczych. Poczyniono w nich poważne kroki dla ujednolicenia Rzeszy. 
Już w 1867 r. w Związku Północnoniemieckim wprowadzono wolność poruszania się 
i osiedlania, co następnie rozciągnięto na całą Rzeszę. Ujednolicono miary i 
wagi (1868), przepisy, zwyczaje i kodeks handlowy (1869), odpadły zarządzenia 
utrudniające tworzenie spółek akcyjnych (1870). W 1873 r. zniesiono część ceł 
importowych, inne ograniczono, ważne cło na żelazo miało do 1877 r. stopniowo 
zniknąć. Liberalizm gospodarczy triumfował.
Istotne było ujednolicenie waluty. Na miejsce 7 systemów i 33 banków 
emisyjnych wprowadzono w 1871 r. markę, a w 1875 r. centralny Bank Rzeszy 
(Reichsbank, utworzony z Banku Pruskiego) otrzymał w praktyce monopol na emisję 
banknotów. Kontrybucja francuska pomogła w oparciu pieniądza na złocie (1873). 
Trudno było sobie wyobrazić rozwój gospodarczy bez tych pociągnięć.
W prawodawstwie obok kodeksu handlowego wprowadzono jednolity kodeks karny (1870). Najoporniej szło z 
cywilnym, który poczęto przygotowywać już w 1873 r., ale który ostatecznie 
wszedł w życie dopiero w 1900 r. (jako Biirgerliches Gesetzbuch, BGB). Reorganizacja sądów i 
postępowania sądowego (1877) zapewniła jednolity system.
Nie obyło się przy tym bez walk i kompromisów. Gdy w 1874 r.
552



uchwalono prawo prasowe, liberałowie musieli się zgodzić na wyjęcie procesów 
prasowych spod kompetencji sądów przysięgłych, wbrew własnemu programowi.
Jedną z najistotniejszych zmian była reforma samorządu i administracji w 
Prusach. Nie było to wyłącznie pruskie zjawisko, gdyż w tym samym czasie w 
wielu krajach unowocześniające się państwo zmieniało poprzedni stan rzeczy, w 
którym pozostało niejedno z systemu stanowego. Cechę charakterystyczną Prus 
stanowiło to, że celem było zarazem ujednolicenie stosunków w całym państwie, 
a następnie, że projekty natrafiały na zacięty opór tyle znaczących junkrów.
Ordynacja powiatowa z 1872 r. polegała na reorganizacji we wschodnich 
prowincjach sejmików powiatowych, w których zniknąć miała dziedziczna 
reprezentacja rodzin szlacheckich, na likwidacji wyboru przez junkrów landrata, 
stanowiska kluczowego dla administracji lokalnej, wreszcie na pozbawieniu właścicieli wielkich 
majątków ziemskich władzy policyjnej i stworzeniu na to miejsce gmin (Amtsbezirke) 
złożonych z majątków i wsi. Szczególnie zaciekły opór przeciw projektowi 
wystąpił w twierdzy konserwatyzmu, Izbie Panów, gdzie padały słowa, że 
społeczeństwo pozbawione naturalnej hierarchii społecznej zamieni się na hordę 
Hunów, że likwidacja władzy policyjnej junkra to usunięcie ostatniej osłony 
monarchii, która następnie padnie ofiarą zakusów. Trzeba było dopiero mianować 
24 nowych członków tej Izby, aby projekt został uchwalony.
Rzeczywistość nie odpowiadała tym groźbom. Na sejmikach junkrzy utrzymali swoje 
wpływy, landratami zostawali z reguły przedstawiciele junkierstwa, tyle że na ogół z 
wyższymi kwalifikacjami i po studiach prawniczych i że stawali się oni 
urzędnikami, a nawet bez władzy policyjnej na wsi wschodniopruskiej i w 
tamtejszych miasteczkach (zwłaszcza mniejszych, gdyż liczące powyżej 25 tyś. 
mieszkańców nie należały do powiatów wiejskich) junkrzy rządzili, jak chcieli.
Mniejsze znaczenie przypisywano ordynacji prowincjonalnej z 1875 r., w tym bowiem wypadku rząd 
poważnie ograniczył samodzielność organów samorządowych prowincji. Organy te 
straciły także charakter stanowy, ale rej wodzili w nich nadal konserwatyści, 
powierzono im zaś sprawy drugorzędne (drogi, zakłady dobroczynne, zawodowe 
szkoły rolnicze itp.), a zdecydowaną przewagę posiadał nadprezydent prowincji jako 
wykonawca polityki rządu.
W 1876 r. rząd przedstawił także projekt ustawy o samorządzie miast, ale wobec 
odrzucenia go przez Izbę Panów projekt bezpowrotnie zniknął. Była to wyraźna 
porażka liberałów, gdyż miasta stanowiły sferę ich wpływów. Wprawdzie samorząd 
miast i tak miał spore kompetencje, ale ograniczony był przez pozostawienie 
policji w rękach administracji państwowej oraz przez prawo zatwierdzania 
najwyższych jego przedstawicieli, prezydentów i burmistrzów.
W sumie wprowadzone zmiany bardziej usprawniały, niż liberalizowały 
administrację, samorządowi zostawiając ograniczone pole działania.
553



Nie były Niemcy krajem tak centralistycznym, jak Francja, ale przewaga władz 
berlińskich i tak była wyraźna.
Najgłośniejszym zagadnieniem z pierwszych lat istnienia Rzeszy była walka z 
Kościołem katolickim, zwana "walką kulturalną" (Kulturkampf). I pod tym względem 
Niemcy nie były wyjątkiem, gdyż w niejednym kraju dochodziło do starć na tle 
określania miejsca Kościoła w nowym państwie, niemniej nigdzie poza Francją 
nie przybrało to tak dramatycznego charakteru.
W walce przeciw Kościołowi Bismarck mógł liczyć na poparcie liberałów, przy czym 
cele sojuszników nie były identyczne. Kanclerzowi chodziło o podporządkowanie 
rządowi tak ważnego czynnika, jakim był Kościół. Tkwiła w jego stanowisku 
także niechęć do żywiołów nie tak dawno opierających się zjednoczeniu Niemiec 
przez Prusy, a następnie starających się utrzymać elementy federalizmu w ustroju. 
Sam znacznie później twierdził, że podejmował walkę ze względu na związki 
katolicyzmu z Polakami. Był to argument niezbyt wiarygodny, ale niewykluczone, 
że kanclerza nurtowała obawa przed jakimś wyimaginowanym spiskiem katolicko-
francusko-polskim.
Dla liberałów ważniejsze były motywy ideologiczne. Już bitwa pod Sadową 
traktowana była powszechnie jako zwycięstwo protestantyzmu nad katolicyzmem, 
sukces protestanckich Prus nad katolicką Austrią. Jeżeli zasadniczy cel 
stanowiła jedność Niemców, to źródeł podziału doszukiwali się oni w 
reformacji, która nie objęła wszystkich szczepów niemieckich. Wojna 
trzydziestoletnia, wynikająca z podziału religijnego, przyniosła przecież ze 
sobą najgłębsze upokorzenie Niemiec. Teraz według liberałów przyszedł czas, 
aby zlikwidować skutki tamtych wypadków. Dokonano zjednoczenia politycznego, 
potrzebne było jeszcze religijne. Liberalizm walczył też przeciw katolickiemu 
irracjonalizmowi, w tym wypadku zgodnie z nastawieniem liberałów w całej 
Europie. Gniewały go wyniki I Soboru Watykańskiego, a zwłaszcza ogłoszenie 
dogmatu o nieomylności papieża, co zresztą wywołało opory nawet wśród 
katolickiej inteligencji, nie omijając przedstawicieli duchowieństwa. Walka 
musiała być tym bardziej zacięta, że po przeciwnej stronie powstała polityczna 
reprezentacja katolicyzmu, partia Centrum.
Już na pierwszej sesji parlamentu dochodziło do starć Centrum z liberałami. W 
lipcu 1871 r. Bismarck zniósł wydział katolicki w pruskim ministerstwie 
oświaty (Kultusministerium), twierdząc, że jest on narzędziem Kościoła w rządzie 
pruskim, a podlega także wpływom polskim.
Dalsze kroki przybrały różną postać, niektóre dotyczyły całej Rzeszy, większość 
ograniczona była do Prus, część polegała na zarządzeniach władz, inne 
przybierały postać ustaw parlamentarnych. Początek nastąpił w 1872 r., kolejne 
trzy lata 1873—1875 oznaczały największe nasilenie walki, gdy corocznie w maju 
(stąd ustawy majowe) nowe ustawy uchwalane były głosami liberałów, rzadziej 
konserwatystów. Po 1875 r. nowych ustaw już nie było, choć jeszcze przez kilka 
lat obowiązujące stosowane były z niezmienioną siłą.
554



Przedmiot walki stanowiło parę dziedzin. Jedną z nich był wpływ na szkołę, 
nieobcy starciom między państwem a Kościołem także poza Niemcami (np. we 
Francji). Zarządzeniem z maja 1872 r. zniesiony został nadzór kościelny. Dotąd 
mianowicie proboszcz, czy to katolicki, czy protestancki, z racji zajmowanego 
stanowiska wykonywał w swojej parafii funkcje inspektora szkolnego. I nadal 
inspektorami byli nieraz księża, ale już jako urzędnicy państwowi. 
Pociągnięcie takie wywołało opory także ze strony konserwatystów. 
Niemal od początku Kulturkampfu, gdy okazało się, że ugięcie przeciwników nie 
będzie łatwe, wprowadzono kroki o charakterze represyjnym. Już w grudniu 1871 
r., tym razem na życzenie Bawarii, gdzie wpływy katolicyzmu powodowały tym 
bardziej antyklerykalne stanowisko liberałów, do kodeksu karnego wprowadzono 
"paragraf o kazalnicy", przewidujący kary, także więzienia, za wygłaszanie 
kazań wymierzonych "w sposób zagrażający spokojowi publicznemu" przeciw 
polityce państwa.
Także z Bawarii pochodziła ustawa z lipca 1872 r. likwidująca w Rzeszy 
zgromadzenie jezuitów, ograniczająca pobyt pojedynczych zakonników, a 
usuwająca z granic państwa tych, którzy nie posiadali obywatelstwa. Było to 
pociągnięcie, na którym szczególnie zależało liberałom. Uważali oni zawsze 
jezuitów za promotorów polityki papieskiej i klerykalnej.
W swoim największym natężeniu z lat 1873—1875 Kulturkampf skoncentrowany był 
najbardziej na Prusach. Wiązał się on z nazwiskiem Adalberta Falka, pruskiego 
ministra oświaty od 1872 r. W ustawie z 1873 r. pojawiła się sprawa mianowania 
księży. Wyświęcenie księdza uzależnione zostało od ukończenia niemieckiego 
gimnazjum i niemieckiej wyższej uczelni, a następnie zdania specjalnego 
egzaminu z filozofii, historii i niemieckiej literatury (od określenia tego 
egzaminu — Kulturexamen — ukuto termin Kulturkampf). Chodziło przy tym o 
usunięcie kształcenia księży w zamkniętych uczelniach, a w przekonaniu 
liberalnych projektodawców nowa postać studiów miała zapewnić ścisły związek 
duchownych z ich niemiecką ojczyzną. Państwo otrzymywało w dodatku prawo 
sprzeciwu wobec każdej nominacji. Inna ustawa usuwała możliwość odwoływania 
się do instancji papieskich, a władzę dyscyplinarną zamykała w ramach 
krajowych urzędów kościelnych. Wyrastała ona z przekonania, że dotychczasowy 
stan rzeczy sprzyjał ingerowaniu w sprawy niemieckie obcego czynnika; nie bez 
powodu klerykałów nazywano "ultramontanami", a więc tymi, którzy swoje centrum mają 
"za górami".
W latach następnych przeważały ustawy o charakterze represyjnym lub w każdym 
razie wynikające z podjętych już wcześniej kroków. I tak ustawa z maja 1874 r. 
pozwalała więzić, narzucać miejsce zamieszkania lub wysiedlać z Rzeszy 
księdza, który pozbawiony urzędu wykonywał funkcje kapłańskie. Zajęto się także 
administracją opuszczonych biskupstw; jeżeli kapituła odmówiła wyboru nowego 
biskupa, majątkiem diecezjalnym zarządzał nominowany przez władze komisarz.
555



W opuszczonych parafiach proboszczów mogli wybierać patroni lub zebranie 
członków parafii. W 1875 r. inna ustawa normowała wybór zarządów i rad 
parafialnych, a jeszcze jedna uzależniała pomoc materialną państwa od uznania 
przez biskupów ustaw Kulturkampfu.
Osobnym rozdziałem były środki zastosowane na ziemiach polskich. Nasilenie w 
tych latach walki z językiem polskim (germanizacja szkół i urzędów) tylko 
częściowo wiązało się z Kulturkampfem, ale spowodowało, że odtąd Kościół w 
zaborze pruskim uznany został za jedną z ostoi polskości. Arcybiskup 
gnieźnieńsko-poznański M. Ledóchowski, który kilka lat wcześniej obejmował 
archidiecezję pod znakiem porozumienia z królem i Bismarckiem i który był 
zdecydowanym przeciwnikiem polskiego ruchu narodowego, teraz uwięziony na 
skutek oporu przeciw ustawom antykościelnym urósł do rangi bohatera 
narodowego. Wzrosły w całym społeczeństwie polskim wpływy Kościoła. Także na 
Górnym Śląsku walka zarazem z Kościołem i językiem polskim z jednej strony 
obudziła opór narodowy ludności, z drugiej na parę dziesiątków lat zapewniła 
przemożne wpływy partii Centrum.
Kościół i partia katolicka wybrały drogę zdecydowanego oporu przeciw wszystkim 
tym pociągnięciom władz. Początkowo, gdy na skutek protestu profesorów z 
Monachium (z I. Dółlingerem na czele) i teologów z kilku innych uniwersytetów 
przeciw dogmatowi o nieomylności papieża powstała w Kościele grupa starokatolików, 
wydawało się, że dzięki poparciu władz uzyskają oni większe wpływy. Ułatwiłoby 
to Bismarckowi prowadzenie walki. Rychło okazało się jednak, że tych "katolików 
państwowych" jest tylko garstka, a opowiedzenie się za rządem 
zdepopularyzowało ich i zmusiło do utworzenia nowego, nielicznego ugrupowania 
religijnego.
Reszta katolików stanęła murem za hierarchią kościelną, która odmówiła 
stosowania się do ustaw. Posypały się kary pieniężne i wyroki więzienia. Za 
kratami znaleźli się najwybitniejsi arcypasterze, w 1877 r. na 4600 parafii ponad 
półtora tysiąca pozbawionych było proboszczów. W wielu miejscach potajemnie 
działali księża nie uznawani przez władze, ale cieszący się poparciem 
ludności. Papież encykliką z 1874 r. uznał całe ustawodawstwo Kulturkampfu za 
nieważne.
W 1878 r. po śmierci Piusa IX następcą wybrany został Leon XIII, zwany nieraz 
"papieżem dyplomatą". Niezadługo rozpoczęły się rokowania między Berlinem a 
Watykanem, zakończone wznowieniem stosunków dyplomatycznych Prus z Kurią 
(1882). Jednocześnie od początku lat osiemdziesiątych kolejne ustawy (1880—
1887) anulowały większość ustaw Kulturkampfu. Początkowo Centrum głosowało 
przeciwko nim, gdyż Windthorst stał na stanowisku "wszystko albo nic", ale zwła-
szcza za przyczynieniem się biskupa wrocławskiego, Koppa, katolicyzm zbliżył 
się do państwa i ostateczny pokój stawał się coraz bliższy.
Bismarck stwierdził w pewnym momencie, że nie pójdzie do Canossy, wycofanie wielu 
ustaw i rozporządzeń zdawało się jednak wskazywać na klęskę kanclerza. 
Ostateczna ocena jest bardziej skomplikowana. Przypomnieć przyjdzie, że w 
walce brały udział trzy dramatis personae.
556



Porażka liberałów nie ulega wątpliwości nie tylko dlatego, że nie osiągnęli 
żadnego z zasadniczych celów, które przyświecały im w momencie rozpoczynania 
Kulturkampfu, ale także z powodu tego, że cele liberalne osiągnąć chcieli za 
pomocą nieliberalnych metod w postaci ustaw wyjątkowych. Natomiast starcie między 
rządem a Kościołem zakończyło się kompromisem. Bismarckowi nie chodziło o 
zniszczenie Kościoła, może już prędzej o osłabienie Centrum, pozycja zaś 
Kościoła wobec państwa uległa zmianie w kierunku korzystnym dla tego 
ostatniego. Zachowało ono zresztą część zdobytych prerogatyw (wpływ na szkołę, 
utrzymanie ślubów cywilnych, wpływ na obsadzanie stanowisk kościelnych). Nie 
było też mowy o negowaniu małoniemieckiego zjednoczenia, a coraz częściej 
padały hasła, że "w miłości ojczyzny my, katolicy, nie chcemy nikomu 
ustępować". Choć Kulturkampf pozostawił odium na długie lata (ślady jego 
pozostały jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej, gdy debatowano nad 
zniesieniem ustawy o jezuitach), przyczynił się jednak do włączenia Kościoła w 
istniejący system rządzenia. Inna sprawa, że zapoczątkował specyficzne metody 
walki z opozycją przez utożsamianie oporu wobec rządu z postawą antypaństwową, 
uznawanie opozycjonistów za wrogów Rzeszy (Reichsfeinde), ale było to cechą systemu 
politycznego Bismarcka.
Koniec Kulturkampfu zbiegł się z zasadniczymi zmianami w państwie, z kryzysem 
liberalizmu i początkiem nowej fazy walki z ruchem robotniczym.
Kryzys gospodarczy 1873 r. zachwiał zaufaniem do skuteczności funkcjonowania 
ekonomiki na zasadach nieskrępowanego liberalizmu. Ożywiło to nadzieje 
prawicy, wzmocnionej reorganizacją partii konserwatywnej w 1876 r., na 
wysadzenie z siodła partii mieszczańskich. Ataki skoncentrowały się na 
niewątpliwych nadużyciach okresu grynderskiego. Treitschke stwierdzał, że wtedy 
"granice głupoty ludzkiej zdawały się rozszerzać w nieskończoność". W 1875 r. 
w "Gazecie Krzyżowej" pojawił się znamienny artykuł, zarzucający Niemcom 
prowadzenie polityki bankierskiej i żydowskiej, oskarżenia padały pod adresem 
czołowych polityków, nawet Bismarcka za jego stosunki z bankierem Bleichróderem. 
Obficie popłynął strumień zjadliwych pamfletów, atakowano nawet swobodę 
poruszania się i zmiany miejsca zamieszkania.
U podstawy kampanii leżały interesy junkrów, podrażnionych spadającymi cenami 
zboża. W 1876 r. w jednej z broszur zamieszczono hasło "obrony narodowej 
pracy" ("Schutz der nationalen Arbeit"), pod którym należy rozumieć żądanie zerwania z 
liberalną polityką celną. Podobne postulaty pojawiły się także ze strony 
przemysłowców, ciągle narażonych na konkurencję angielską. Harry Alex Bueck, 
przywódca utworzonej w 1876 r. czołowej organizacji przemysłowców, Centralnego 
Związku Niemieckich Przemysłowców (Zentrah/erband deutscher Industriellen), stwierdzał: 
"czas, aby nasz nacjonalizm rozszerzył się na politykę ekonomiczną". 
Wymierzone to było wyraźnie w liberalizm.
Tymczasem powstawał w państwie nowy czynnik, ruch robotniczy. Duże wrażenie 
wywarła rewolucja Komuny Paryskiej. W jesieni 1870 r.
557



przywódcy eisenachczyków wypowiedzieli się przeciwko aneksji Alzacji i Lotaryngii, co 
spowodowało aresztowania i procesy (w tym w marcu 1872 r. lipski proces o 
zdradę stanu, w którym skazano Bebla i Liebknechta na 2 lata więzienia). Wzrost 
liczby związków robotniczych spowodował zaostrzenie postępowania policji wobec 
prasy i organizacji. 22—27 V 1875 r. na kongresie w Gotha w Turyngii oba kierunki, 
eisenachczycy i lassalczycy, połączyły się, tworząc Socjalistyczną Partię Robotniczą 
Niemiec (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands). Wprawdzie kompromisowy program, 
zawierający punkty zaczerpnięte z zasad Lassalle'a, spotkał się z ostrą 
krytyką Marksa, ale połączenie przyniosło nowe sukcesy organizacyjne. 
Liberalne ustawodawstwo Rzeszy stwarzało lepsze niż poprzednio warunki rozwoju 
ruchu robotniczego.
Rozwój przemysłu powiększał znaczenie kwestii robotniczej. Zajęła się nią 
grupa ekonomistów i profesorów uniwersytetów, w większości zbliżonych do 
prawicy (choć nie brakowało też liberałów), zwanych "socjalistami z katedry" (Adolf Wagner, 
Lujo Brentano, Schmoller), a skupionych wkrótce wokół Związku Polityki Społecznej 
(Verein fur Sozialpolitik). Dostrzegali oni konieczność interweniowania w zaga-
dnienia socjalne, wolna gra interesów kończyła się.
Objawów kryzysu liberalizmu było coraz więcej. Stały się one podłożem 
poważnych zmian wewnętrznych w końcu lat siedemdziesiątych.

DYPLOMACJA BISMARCKA

W tym samym czasie nastąpiła także wyraźna zmiana w polityce zagranicznej 
Niemiec. Tę stronę życia państwowego Bismarck uważał za swoją wyłączną domenę, w 
niej uchodził za mistrza i starał się nie dopuścić do niej postronnych. 
Niewiele o polityce zagranicznej miał do powiedzenia parlament i partie 
polityczne. Cesarza kanclerz nieraz stawiał wobec faktów dokonanych lub 
wymuszał na nim decyzje. Nie znosił samodzielności wśród podwładnych. Gdy w 
pierwszych latach istnienia Rzeszy przedstawiciel niemiecki w Paryżu, Harry hr. 
von Arnim, ulubieniec pary cesarskiej, ośmielił się prowadzić działalność niezgodną z 
kursem kanclerza, ten usunął go w sposób brutalny (co prawda, Arnim uchodził 
za jego rywala, a nawet za kandydata do kanclerstwa). Gdy zaś Arnim schronił się za 
granicę i ogłosił niektóre dokumenty, pod naciskiem Bismarcka skazany został 
zaocznie na 5 lat więzienia. Wszystko to nie oznacza jednak, aby dyplomacja 
niemiecka oderwana była od stosunków wewnętrznych i nie odbijały się na niej 
interesy społeczne.
Pozycja zjednoczonych Niemiec w Europie była różna od tej, jaką zajmowały 
jeszcze niewiele lat wcześniej Prusy. W "koncercie" mocarstw europejskich, jak 
określano w XIX w. układ sił między największymi państwami kontynentu, 
zajmowały one poślednie miejsce. W krótkim czasie wysunęły się na pozycję 
czołową, "stanowisko na pół
558



hegemonialne", jak to określił L. Dehio. Częściej jeszcze stwierdzano, że po "erze 
Napoleona III" nadeszła "era Bismarcka". Zagroziło to kunsztownej równowadze sił 
między mocarstwami, którą uważano za gwarancję stabilizacji politycznej. 
Rozbujała ekspansywność pruska wywoływała obawy, że skoro na miejscu 
podzielonych od kilkuset lat Niemiec pojawiło się cesarstwo, może podjąć ono 
próbę włączenia w swoje granice także innych terenów zamieszkanych przez 
żywioł niemiecki czy w ogóle germański. Chodziło o takie kraje, jak Holandia, 
Szwajcaria i niemieckie prowincje Austrii. Budziło to niepokój Anglii, choć 
jeszcze w 1870 r. z życzliwą neutralnością patrzyła ona na niszczenie Francji, 
a na Niemcy spoglądała ciągle z pozycji bezpiecznej wyższości, uważając je za 
amatora tak w dziedzinie gospodarczej, jak politycznej. Niemniej przywódca 
konserwatystów, Disraeli, określił "rewolucję niemiecką" jako "większe wydarzenie 
niż rewolucja francuska" z 1789 r. W Rosji, ostatnim z kontynentalnych 
mocarstw, nie tkniętych przez wojenny furror teutonicus, nie bez podstaw mogły 
powstawać przypuszczenia, że po Austrii i Francji na nią może przyjść kolej. W 
kilka lat po Sedanie budzić się począł panslawizm, jedno ze swoich źródeł czerpiąc 
z antygermańskiego nastawienia.
Bismarck starał się gorliwie zaprzeczać podobnym przypuszczeniom, twierdząc, że 
"nasycone" (saturowane) Niemcy jedyny swój cel widzą w obronie zdobytej pozycji. 
Podkreślał zwłaszcza, że nie ma mowy o likwidowaniu Austrii. Za rzecz nie do 
pomyślenia uznawał "obraz Wiednia jako prowincjonalnego miasta, położonego na 
samej granicy Rzeszy Niemieckiej". Rzeczywiście bezpośrednio po zjednoczeniu 
trudno było sobie wyobrazić skuteczność i celowość dalszej ekspansji. 
Zmobilizowałaby ona pozostałe państwa, bo prowadziłyby ją nie stosunkowo słabe 
Prusy, ale wielka Rzesza. Ale skoro nie dalsze podboje stanowiły cel państwa, 
konieczne było stworzenie zasad jego dyplomacji.
Bismarck wychodził z założenia zachowania swobodnej decyzji i prowadzenia 
polityki zależnie od okoliczności. Wobec istnienia pięciu mocarstw we 
wspomnianym koncercie stwierdził: "Gdzie jest pięciu, trzeba próbować być 
wśród trzech". Od początku jednak ta swoboda była ograniczona. "My, Niemcy, 
nie boimy się nikogo, z wyjątkiem Boga" — powiedział kiedy indziej. Sam jednak 
cierpiał obsesyjnie na "koszmar koalicji", jak to określił przedstawiciel 
Rosji w Berlinie, hr. Szuwałow. Upokarzając w 1871 r. tak dotkliwie Francję 
wywołał jej niezmienną wrogość, nawet jeżeli były okresy, w których mniej się 
uwidaczniała. Francja stanowiła więc potencjalny ośrodek koalicji zwróconych 
przeciw Niemcom, stąd jednym z naczelnych założeń było izolowanie jej od 
innych mocarstw. Celowi temu służyło popieranie nad Sekwaną republikanów, gdyż 
nie bez słuszności Bismarck uważał, że republikańska Francja znacznie trudniej 
znajdzie drogę do porozumienia z absolutnym władcą Rosji, najbardziej 
naturalnym swoim sprzymierzeńcem. Lepiej jeszcze było samemu zbliżyć się do 
ewentualnych sojuszników Francji.
559



W listopadzie 1871 r. ze stanowiska austriackiego ministra spraw zagranicznych 
ustąpił Beust, gdyż po Sedanie nie było już mowy o rewanżu za Sadowe. Następcą 
jego został Węgier, G. Andrassy. Oznaczało to nie tylko rezygnację z powrotu 
monarchii naddunajskiej do Niemiec, ale także wzrastające zainteresowanie ekspansją 
na południowy wschód, na Bałkany. Zmiana ta miała dla Berlina swoje dobre 
strony, ale kryła również niebezpieczeństwo zaostrzenia stosunków austriacko-rosyj 
skich.
Minął czas, gdy Rosja mogła mieszać się w sprawy niemieckie, wyzyskując 
rywalizację między Prusami i Austrią. Przy układaniu stosunków z Petersburgiem 
działały jednak tradycje państwowej i dynastycznej współpracy obu monarchii, a 
także wdzięczność za neutralność Rosji w latach 1862—1870, która walnie 
pomogła w uzyskaniu sukcesów. Bismarck odwoływał się także do wspólnych 
interesów w walce przeciw żywiołom rewolucyjnym, przeciw Polakom, nawet 
przeciw katolicyzmowi. Krył się za tym wszystkim fakt, że Rosja najgroźniejsza 
była jako ewentualny sojusznik Francji. Ważne było jednak, aby nie pozostawać 
w sojuszu tylko z samą Rosją, bo wtedy właśnie Petersburg miałby swobodę 
wyboru między Niemcami a Francją i automatycznie wzrosłaby zależność od niego 
Berlina. Bismarck był więc gotów popierać Rosję, ale tak, aby nie zaszkodziło 
to zbytnio Austrii.
We wrześniu 1872 r. odbył się zjazd trzech monarchów w Berlinie, a w roku 
następnym podpisano konwencję wojskową. Utworzony w ten sposób sojusz trzech 
cesarzy był niewątpliwym sukcesem dyplomacji Bismarcka, ale miał on także wyraźne 
granice. Podstawą była obietnica władców "bezpośredniego i osobistego" 
porozumiewania się dla "zabezpieczenia pokoju europejskiego". Korzystne było 
położenie Niemiec, które posiadały lepsze stosunki z każdym z sojuszników, niż 
istniały między nimi, ale nakładało to obowiązek baczenia na trwałość sojuszu. 
Rosja unikała wszelkich akcentów antyfrancuskich, w rozmowach nie było wzmianki o 
uznaniu aneksji Alzacji i Lotaryngii.
Skutki takiego stanowiska ukazały się szybko. W marcu 1875 r. w parlamencie francuskim 
przeszła ustawa wzmacniająca odbudowywaną siłę zbrojną Francji. W maju w paru 
pismach niemieckich ukazały się groźnie brzmiące artykuły, z których zwłaszcza 
jeden, zatytułowany Czy wojna na widowni? (Ist Krieg in Sicht?, "Die Post", 8 IV 1875), 
niewątpliwie inspirowany przez kanclerza, wywarł wielkie wrażenie. Nie 
brakowało kroków samego rządu (np. zakaz wywozu koni do Francji). Do dzisiaj 
trudno z całą pewnością odpowiedzieć na pytanie, czy Bismarck rzeczywiście 
zamierzał podjąć wojnę prewencyjną przeciw Francji, rzucić ją na kolana 
wcześniej, niż zdoła odbudować swoje siły, choć wiele przemawia za taką 
ewentualnością. Natomiast pewne jest, że wojną straszył.
Skutek zawiódł całkowicie jego oczekiwania. Trzeba było zrezygnować z żądania 
cofnięcia wojskowej ustawy francuskiej z 13 marca. Co gorsza, Bismarck nie 
spodziewał się współdziałania Francji z Rosją i Anglią. Francuski minister 
spraw zagranicznych, ks. Decazes, 
560



zaapelował do obu mocarstw, aby pomogły uchronić pokój. Rząd brytyjski 
doradzał wspólną akcję w stolicy Rzeszy, widać też było, że Anglia nie zgodzi 
się na wyeliminowanie Francji z koncertu mocarstw. Jeszcze ważniejsze okazało 
się stanowisko Rosji, gdyż kryzys 1875 r. stanowił jakby próbę stwierdzenia, 
jak daleko sięga sojusz trzech cesarzy. W Berlinie pojawił się Aleksander II z 
kanclerzem Gorczakowem, a przed wyjazdem ogłosił oświadczenie, że pokój jest 
zapewniony. W tym wypadku niepowodzenie było podwójne, gdyż taka enuncjacja 
wywołała wrażenie, że to właśnie dzięki interwencji Rosji Bismarck wycofał się ze 
swoich agresywnych planów. Nigdy też nie zapomniał tego Gorczakowowi. Starał się 
zrzucić odpowiedzialność za kryzys na "niedoświadczonych dyplomatów" (chodziło 
o przedstawiciela Francji w Berlinie) i "wysoko postawione osobistości" (miał 
na myśli cesarzową), ale były to tylko strzały Parta.
Mimo kryzysu 1875 r. podstawą dyplomacji pozostawał sojusz trzech cesarzy, gdy 
nowe wypadki w Europie zmieniły sytuację. W lecie tego roku wybuchły niepokoje 
w Bośni, a w maju 1876 r. powstanie w Bułgarii. Wobec niepowodzenia 
powstańców, mordowanych bezlitośnie przez nieregularne oddziały tureckie 
baszybuzuków, na pomoc pośpieszyły im Serbia i Czarnogóra. I one okazały się 
jednak za słabe, aby pokonać Turków. Opinia rosyjska domagała się jednogłośnie 
udzielenia poparcia słowiańskim braciom na Bałkanach. Rząd rosyjski też 
chętnie widziałby wystąpienie przeciw Turcji, gdyż znowu świtały możliwości 
zbliżenia się do upragnionych cieśnin. Groziło to jednak konfliktem z Austrią. 
Trzeba było więc zwrócić się do Berlina, aby zapewnić sobie neutralność 
Niemiec wobec zatargu między dwoma mocarstwami, i to sojusznikami w ramach 
sojuszu trzech cesarzy. Wilhelm mógł uspokajać Aleksandra, że "pamięć twojego 
stanowiska wobec mnie i mojego kraju w latach 1864—1870/71 będzie kierować 
także moją polityką wobec Rosji". Bismarck nie mógł zająć takiego stanowiska. 
Z jednej strony zapewnił, że Niemcy nie są zainteresowane sprawami bałkańskimi 
(w przemówieniu w parlamencie 5 XII 1876 użył słynnnego sformułowania, że 
Konstantynopol nie jest wart kości jednego grenadiera pomorskiego), ale z 
drugiej stwierdził, że Niemcy nie będą przypatrywać się biernie porażce 
Austrii. Gdy w 1875 r. ukazały się granice sojuszu ze strony Rosji, teraz jego 
ograniczenie ze strony Niemiec. Dyplomacja rosyjska musiała zwrócić się do 
Wiednia, który obawiał się, że utworzenie silnych państw słowiańskich na 
Bałkanach (chodziło wtedy głównie o Bułgarię) stanowić będzie zarówno 
niepomierny wzrost wpływów rosyjskich, jak również podburzy Słowian 
austriackich. Dla uśmierzania tych niepokojów Rosja zagwarantowała Austrii 
możliwość zajęcia Bośni i Hercegowiny.
Wojna rosyjsko-turecka, toczona od kwietnia 1878 r., choć trudniejsza, niż przewidywano, 
zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem Rosjan, którzy znaleźli się na 
przedpolu Konstantynopola. 3 III 1878 r. podpisano pokój w San Stefano, tworzący 
wielką Bułgarię. Podobny sukces rosyjski spowodował jednak opór ze strony 
Austrii, która uważała,
561



że obietnice rosyjskie zostały złamane, jak również ze strony Wielkiej 
Brytanii, której flota, wysłana na morze Marmara, miała zadokumentować, że 
Anglia nie zgodzi się na panowanie rosyjskie na Bałkanach i całkowite 
pognębienie Turcji.
Osamotniona Rosja musiała zgodzić się na rewizję postanowień pokoju w San 
Sterano: Na kongresie berlińskim (13 VI—13 VII 1878) Niemcy znalazły się w 
pozycji pośrednika (Bismarck jako przewodniczący obrad określił ją jako 
stanowisko "uczciwego maklera"). Rola ta, a także miejsce odbywania kongresu 
(był on wszak kontynuacją kongresu paryskiego z czasów Napoleona III) 
stanowiły przejaw wzrostu znaczenia państwa, ale zarazem stawiały je wobec 
konieczności podjęcia decyzji wypowiedzenia się za Rosją czy za Austrią. Gra 
Bismarcka była coraz trudniejsza. Premier brytyjski dostrzegał w niej sprzyjanie 
Rosji, ale opinia, zwłaszcza rosyjska, była wręcz przeciwnego zdania, 
doszukiwała się zemsty Bismarcka nad Gorczakowem. Potwierdziły to rezultaty 
kongresu, okrojenie Bułgarii do połowy i utrata przez Rosję większości jej 
zdobyczy, natomiast Austria uzyskiwała okupację Bośni i Hercegowiny.
Zmianę położenia Niemiec Bismarck dostrzegł szybko, a potwierdziły ją noty 
rosyjskie po kongresie, najpierw chłodne, potem wręcz nieprzyjazne. Aleksander 
napisał do Wilhelma list z pogróżkami, zwany "policzkiem" (Ohrfeigebrief). 
Konsekwencją stała się opcja na rzecz Austrii, uwidoczniona podpisaniem z nią 
dwuprzymierza 7 X 1879 r. Ten sojusz, najtrwalszy ze wszystkich w drugiej połowie 
XIX w. (przetrwał do 1918 r.), wynikał w dużej mierze z przesłanek 
gospodarczych, gdyż kapitał niemiecki zaczynał w tym czasie swoją 
562



penetrację na terenie monarchii dualistycznej. Dojście układu do skutku nie było 
proste. Dla Austrii ważne było w nim ostrze antyrosyjskie, dla Niemiec 
antyfrancuskie. W rezultacie tajny sojusz przewidywał wspólne wystąpienie tylko w 
razie ataku Rosji na któregokolwiek z kontrahentów, w wypadku ataku każdego 
innego państwa obowiązywała jedynie życzliwa neutralność. Najtrudniej przyszło 
Bismarckowi przekonać Wilhelma, który za żadną cenę nie chciał zgodzić się na 
zrywanie tradycyjnej przyjaźni Hohenzollernów z Romanowami, a gdy kanclerz 
wymusił ją groźbą własnej dymisji, choć ustąpił, nie został przekonany. W 
dwuprzymierzu tkwiły, co więcej, początki formowania się bloków mocarstw, które 
doprowadzą w dalekiej na razie przyszłości do pierwszej wojny światowej.
Sojusz z Austrią oznaczał niewątpliwie pogorszenie się sytuacji dyplomatycznej 
Niemiec nie tylko dlatego, że przestawały być w towarzystwie "trzech", ale i 
dlatego że po raz pierwszy, choć w bardzo jeszcze mało realnej postaci, 
powstawało niebezpieczeństwo wojny na dwóch frontach, a zwłaszcza że Rzesza 
traciła możliwość wyboru. Toteż Bismarck postarał się wrócić do dobrych 
stosunków z Rosją. Sprzyjał mu fakt, że możliwość zbliżenia Rosji do Francji 
była jeszcze dość odległa, zamordowanie zaś Aleksandra II obudziło silniejsze 
niż poprzednio antyrewolucyjne nastroje na dworze carskim, a do nich Bismarck nieraz się 
odwoływał. 18 VI 1881 r. wznowiony więc został sojusz trzech cesarzy, i to 
nawet w bardziej skonkretyzowanej postaci niż w 1873 r., narzucającej dalej 
idące zobowiązania. Po upływie trzech lat przedłużony został jeszcze w 1884 r.
Mimo tego kryzys dyplomatyczny z przełomu lat siedemdziesiątych i 
osiemdziesiątych pozostawił nieodwracalne skutki. Sojusz nie budził już 
takiego zaufania, jak poprzednio, był w znacznie większym stopniu tajnym 
porozumieniem dynastycznym, przeciw któremu działały już poważne siły we 
wszystkich uczestniczących w nim państwach. Osłabiały go tarcia austriacko-rosyjskie 
na Bałkanach, gdzie Austria popierała Serbię, a Rosja Bułgarię. Brak 
dotychczasowej stabilizacji starał się Bismarck nadrobić przez różnokierunkową 
działalność.
Obok sojuszu trój cesarskiego istniało przymierze z Austrią, a gdy w 1881 r. 
Francuzi opanowali w postaci protektoratu Tunezję i oburzone tym Włochy 
zwróciły się ku Niemcom, 20 V 1882 r. podpisane zostało trój przymierze, 
zwrócone przeciw Francji, a zobowiązujące strony podpisujące do wystąpienia w 
razie ataku na któreś z państw dwóch lub więcej przeciwników. W 1883 r. Niemcy 
przyłączyły się do sojuszu austro-węgiersko-rumuńskiego o antyrosyjskim 
charakterze. Coraz mniej było miejsca na swobodne działania dyplomatyczne, 
coraz wyraźniej droga biegła do tworzenia bloków, choć skład ich daleki był 
jeszcze od ostatecznego ustalenia.
Wbrew zapewnieniom Bismarcka coraz częściej w jego dyplomacji pojawiały się kroki 
pogarszające stosunki z Rosją. Tymczasem większą rolę zaczęły odgrywać 
stosunki z Anglią, której interesy kolonialne
563



w Azji wytwarzały częste napięcia w stosunkach z Rosją. Niechętna wszelkiemu 
ściślejszemu wiązaniu się z państwami kontynentu, interesowała się bardziej 
problemami światowymi niż europejskimi. Poważniejszych spraw spornych między 
Wielką Brytanią a Niemcami dotąd nie było, zapowiedzią ich stała się polityka 
kolonialna Rzeszy.
Początki jej dali kupcy z miast hanzeatyckich. Eduard Luderitz z Bremy zaczął penetrować 
zatokę Angra Pequena w południowo-zachodniej Afryce, a Adolf Woermann z Hamburga tereny 
nad Zatoką Gwinejską. W 1882 r. powstał Związek Kolonialny (Kolonialvereiii) we 
Frankfurcie pod przewodnictwem ks. Hermanna zu Hohenlohe-Langenburg, a w 1884 r. Towarzystwo Niemieckiej 
Kolonizacji (Gesellschaft fur deutsche Kolonisation) w Berlinie z Carlem Petersem, znanym awanturnikiem, 
na czele. Nacisk kół ekonomicznych stawał się wyraźny. Bismarck niejednokrotnie 
wypowiadał się przeciw zdobywaniu kolonii, w 1871 r. przyrównywał je do 
sobolowego futra polskiego szlachcica, który nie miał pod nim koszuli, 
korzyści z nich płynące określał jako iluzoryczne. Po pokoju frankfurckim 
popierał politykę kolonialną Francji licząc, że osłabi ona zainteresowanie 
Paryża Alzacją i Lotaryngią. Czasy się jednak zmieniały. 24 IV 1884 r. w "dniu 
narodzin" niemieckiej polityki kolonialnej, Bismarck proklamował protektorat 
nad Niemiecką Afryką Południowo-Zachodnią, w lipcu koloniami ogłoszone zostały 
Togo i Kamerun, w 1885 r. Niemiecka Afryka Wschodnia i Zanzibar, Kraj cesarza Wilhelma na 
Nowej Gwinei i Archipelag Bismarcka (Wyspy Salomona) na Pacyfiku. Zapewnienia, że 
"niemiecka kolonizacja przychodzi po, a nie przed niemieckim kupcem", były już 
tylko frazesem. W okresie, gdy mniej się jeszcze w Niemczech mówiło o 
koloniach, stworzone zostało imperium, mało już później zmienione w latach 
prowadzenia "polityki światowej". W 1908 r. polityk centrowy Erzberger nazwał te 
posiadłości "częściami duszy niemieckiej", ale korzyści z nich płynące były 
wątpliwej natury. Już zaś na samym początku zaczęły utrudniać stosunki z 
Anglią, zwłaszcza gdy na konferencji w sprawie Konga (grudzień 1884—luty 1885) 
Niemcy z Francją rozstrzygały o sprawach Afryki środkowej w sposób niezbyt dla 
Wielkiej Brytanii wygodny. Tylko wzrastające zagrożenie rosyjskie w 
Afganistanie skłoniło Albion do uznania zdobyczy niemieckich.
W połowie lat osiemdziesiątych nastąpiło ponowne zaostrzenie się stosunków 
międzynarodowych w Europie. We Francji minister wojny, gen. Boulanger, w walce 
przeciw rządom republikańskim odwołał się do nacjonalizmu, przypominając znowu 
ze wzmożoną siłą Sedan i utracone prowincje. Odżyła sprawa wschodnia. Powstanie 
w Rumelii Wschodniej, tej części Bułgarii na południe od gór Bałkanu, którą kon-
gres berliński pozostawił Turcji jako autonomiczną prowincję, doprowadziło do 
połączenia jej z resztą państwa. Takie nagłe podwojenie się powierzchni 
Bułgarii wywołało wrogą reakcję Serbii, która jednak w listopadzie 1885 r. w 
krótkiej kampanii została pobita i ratować ją z opresji musiała Austria. 
Samodzielnie osiągnięty sukces Bułgarii nie spodobał się Aleksandrowi III, 
który wymusił w 1886 r. ustąpienie
564



ks. Aleksandra Battenberga. Na opróżniony tron bułgarski wybrany został przez 
parlament ks. Ferdynand Sasko-Koburg-Gotha, były oficer austriacki. Pozycja Rosji 
na Bałkanach została zachwiana.
Teraz już Bismarck nie mógł wybierać między Austro-Węgrami i Rosją. Sojusz z 
Austrią i trójprzymierze stanowiły główny nurt jego dyplomacji. Starał się hamować 
Austrię w jej antyrosyjskim rozpędzie, tłumacząc sojusz jako tylko defensywny. W 
każdym razie niemożliwe było w tej sytuacji jakiekolwiek przedłużenie 
porozumienia trójcesarskiego. Nie mogło pomóc przypominanie sprawy polskiej przez 
zaostrzenie polityki wobec Polaków w zaborze pruskim. Jednocześnie Włochy w 
czasie przedłużenia trój przymierza w 1887 r. wymogły korzystniejsze dla 
siebie warunki, silniejsze poparcie Niemiec w razie konfliktu z Francją i 
gwarancje utrzymywania stanu rzeczy na Bałkanach. Bismarck w swoich 
powiązaniach, gdy słabły dawne, sięgał coraz dalej. W końcu 1887 r. podpisana 
została ententa śródziemnomorska, porozumienie angielsko-włosko-austriackie w 
sprawie utrzymywania w stanie nienaruszonym Turcji i jej panowania nad 
cieśninami, a także wzajemnego poparcia wpływów brytyjskich w Egipcie i 
penetracji włoskiej w Trypolitanii. Choć Niemcy nie brały bezpośredniego udziału w 
tym układzie, stanowił on jakby przedłużenie trójprzymierza.
Nie tylko w bismarckowskim systemie sojuszy tkwiły elementy antyrosyjskie, ale i w 
samych Niemczech działały w tym kierunku różne siły. Ośrodkiem ich były 
zwłaszcza koła wojskowe, szczególnie następca od 1888 r. Moltkego na stanowisku szefa 
Sztabu Generalnego, hr. Alfred von Waldersee. Projekty wywołania wojny przeciw Rosji i udo-
wodnienia wyższości armii niemieckiej nad armią jeszcze jednego mocarstwa 
europejskiego były jednak sprzeczne z założeniami Bismarcka, Korzyści takiej 
wojny były wątpliwe, spowodowałaby ona poruszenie sprawy polskiej — wspominali 
o niej generałowie — czego kanclerz nie życzył sobie w żadnym wypadku. 
Kilkanaście lat wcześniej zahamował zakres autonomii dla Galicji, a 
niebezpieczeństwo polskie, częściej wyimaginowane niż prawdziwe, służyło mu do 
zbliżenia konserwatywnych dworów, nie do ataku na Rosję. Ewentualne zwycięstwo 
nie mogło zniszczyć Rosji, łatwo zaś spowodowałoby zbliżenie do siebie pozo-
stałych mocarstw, gdyż wówczas całej Europie groziłaby hegemonia niemiecka.
Rezultatem takiego założenia było podpisanie z Rosją 18 VI 1887 r. tajnego 
traktatu reasekuracyjnego, w którym oba państwa obiecywały sobie życzliwą 
neutralność na wypadek wojny z trzecim mocarstwem (wyłączając Austrię i 
Francję). Bismarck uznawał prawa rosyjskie na Bałkanach i wpływy w Bułgarii, a 
także prawo interwencji w kwestii cieśnin. Niewątpliwie najważniejszym celem 
Bismarcka było powstrzymanie za pomocą tego ściśle dyplomatycznego układu 
Rosji od sojuszu z Francją, a także uzyskanie stanowiska pośrednika między 
Rosją a Austro-Węgrami w momencie, gdy sojusz między tymi państwami nie był 
już możliwy. Jednocześnie Niemcy usadowiły się między Rosją a Anglią, 
powaśnionymi wzrastającym antagonizmem. '
565



Wielu zarówno współcześnie, jak i później ten system układów, zawieranych 
przez Bismarcka w końcu jego rządów, uważało za arcydzieło kunsztu 
dyplomatycznego. Jego następca przyrównał tę politykę do żonglowania pięcioma 
kulami. Ale był to także system niezmiernie kruchy i pełen wewnętrznych 
sprzeczności. Obietnice wobec sojuszników w trój przymierzu z 1887 r. 
sprzeczne były z zobowiązaniami wobec Rosji podjętymi w traktacie reasekuracyjnym. 
Ponadto powstrzymywanie zbliżenia między Francją a Rosją dawało tylko 
połowiczne rezultaty. W listopadzie 1887 r. w odwet za zarządzenia szkodzące 
Niemcom mieszkającym w zachodnich guberniach Rosji Bismarck zamknął niemiecki 
rynek pieniężny dla rosyjskich papierów wartościowych (zakazał Bankowi Rzeszy 
przyjmowania ich). Zaraz zgłosiła się Francja, udzielając pierwszej pożyczki w 
wysokości 500 mln franków. Była to zapowiedź zwrotu, który nastąpił w parę lat 
później.
W 1889 r. Bismarck z jednej strony próbował doprowadzić do ściślejszego 
związania z Anglią, które musiałoby być zwrócone przeciw Francji, a także 
przeciw Rosji, ze strony drugiej pozytywnie reagował na sondaże Aleksandra w 
Berlinie w październiku 1889 r. w sprawie odnowienia traktatu reasekuracyjnego. 
Wszystko wskazuje, że swoją grę zamierzał prowadzić w sposób dotychczasowy, 
natomiast nie można stwierdzić, jakie przyniosłaby wyniki w zmieniającej się 
sytuacji. Dymisja "żelaznego kanclerza" wiązała się z zerwaniem przez jego 
następców "drutu do Petersburga", była to jednak konsekwencja także jego 
własnej dyplomacji. Jeden z najbliższych współpracowników Bismarcka, baron von 
Holstein, uważał, że w ostatnich latach kanclerz łamał swoje własne zasady; 
Holstein nie wahał się, wykorzystując kontakty z Wiedniem, krzyżować jego 
poczynań.
Już powstanie Rzeszy było wstrząsem dla dotychczasowego systemu dyplomacji 
europejskiej. Polityka zagraniczna Niemiec w latach siedemdziesiątych opierała 
się w dużej mierze na starych zasadach konserwatywnych, w następnym 
dziesięcioleciu Bismarck co raz odwoływał się do względów dynastycznych, ale 
nacisk nowych czynników, zwłaszcza ekspansywności gospodarczej, uniemożliwiał 
pełne realizowanie dawnych zasad. Tak było, choć wewnątrz Rzeszy przewagę 
uzyskały, przynajmniej w życiu politycznym, żywioły konserwatywne.

ZWROT KU KONSERWATYZMOWI

W dniu 11 V 1878 r. do Wilhelma I, przejeżdżającego centralną ulicą Berlina, 
dwa strzały oddał młody, niezrównoważony psychicznie czeladnik, Max Hódel. Jego 
związki z partią socjalistyczną były nikłe (został z niej wykluczony kilka 
tygodni wcześniej), Bismarck podchwycił jednak okazję, aby oskarżyć 
socjalistów o próbę zamordowania starego cesarza, tym bardziej że panowała 
wówczas psychoza obawy przed zamachami anarchistycznymi.
Natychmiast (12 maja) przedstawił parlamentowi projekt ustawy wymierzonej 
przeciw ruchowi robotniczemu. Projekt, pośpiesznie 
566



sklecony, wzbudził powszechny opór i w rezultacie wszystkie partie, z wyjątkiem 
konserwatystów, głosowały przeciw niemu (251—57 głosami). Jakby jednak na 
zamówienie doszło wkrótce (2 czerwca) do ponownej próby zamachu, podjętej 
przez drą Karla Nobilinga. I on nie był socjalistą, miał najwyżej pewne kontakty z 
anarchistami, ale sposobność była zbyt dogodna, aby jej nie wyzyskać. Chodziło 
nie tylko o walkę z socjalistami, ale także o "przyciśnięcie do muru" 
narodowych liberałów. "Teraz mam ich!" wykrzyknął podobno Bismarck na wieść o 
drugim zamachu, a chodziło mu właśnie o partię mieszczańską.
Parlament został rozwiązany, a nowe wybory, choć nie w pełni mogły zadowolić 
kanclerza, przyniosły porażkę liberałów i powiększenie liczby posłów 
konserwatywnych, 1 października nowy Reichstag uchwalił głosami obu partii 
konserwatywnych, "ugniecionych" narodowych liberałów i nawet pewnej części 
lewicy mieszczańskiej (w sumie 221 — 149 głosami) "ustawę przeciwko 
niebezpiecznym dla ogółu dążeniom socjaldemokracji", zwaną częściej ustawą 
antysocjalistyczną.
Jej twórcy wychodzili z założenia, że ruch robotniczy jest dziełem garstki 
agitatorów, którzy swoimi ideami zatruwają robotników. Ustawa miała 
uniemożliwić taką działalność. Zakazane zostały wszelkie zebrania, pisma czy 
związki uznane za socjalistyczne. Agitatorom nie wolno było wykonywać różnych 
zawodów (jak księgarstwa, bibliotekarstwa, nie mogli być drukarzami czy 
restauratorami), przy których mieliby możliwość oddziaływania na ludzi. Można 
ich było także wysiedlać z miejsc zamieszkania, gdyż sądzono, że na obcym 
terenie będą mniej niebezpieczni. Ustawa przewidywała również możliwość 
ogłaszania w poszczególnych miastach czy okręgach "małego stanu oblężenia", a 
wtedy uprawnienia policji wzrastały jeszcze bardziej.
Nagonka, rozpętana po drugim zamachu na cesarza, spowodowała, że naciskowi 
ulegli narodowi liberałowie, choć zdawali sobie sprawę, iż podobna ustawa 
wyjątkowa oznacza ograniczenie swobód obywatelskich i jest sprzeczna z 
zasadami ich ideologii. Oznaczało to koniec ery liberalnej.
Nie tylko jednak w tym celu potrzebne było Bismarckowi załamanie partii 
mieszczańskiej. Jednocześnie w parlamencie powstała luźna grupa posłów, zwana 
Zjednoczeniem Ekonomicznym (Yoikswirtschaft-liche Yereinigung), złożona z 204 polityków. Byli 
wśród nich konserwatyści, ale także znaczna część partii Centrum, choć ustawy 
Kulturkampfu nie zostały jeszcze cofnięte, wreszcie spora grupa narodowych 
liberałów. Potrzebna była do przeprowadzenia zmiany w polityce gospodarczej.
W grudniu 1878 r. Bismarck przedstawił program, który polegał przede wszystkim 
na wprowadzeniu ceł. Było wśród nich cło na żelazo, ale w zamian za nie 
kanclerz naciskał na wprowadzenie także bardzo niepopularnych ceł na zboże, 
które powodowało podrożenie podstawowych środków spożywczych. Ostatecznie w 
lipcu 1879 r. cła zostały uchwalone. Nie były one jeszcze wygórowane (5—20 mk 
za tonę, tzn. 5—10% wartości), ale ustawa oznaczała zerwanie z liberalizmem 
567



gospodarczym i była krokiem na rzecz junkrów. W 1885 r. cła podskoczyły 
przeciętnie do 30 mk, w 1887 r. do 50 mk za tonę (25—105 mk) i należały do 
najwyższych na świecie.
Dochody z ceł, a także z uchwalonego w tym czasie podatku od wyrobów 
tytoniowych, szły na rzecz skarbu Rzeszy. Ograniczone to zostało, gdy Bismarck 
zgodził się na wniosek Centrum, aby Rzesza zatrzymywała z nich tylko 130 mln 
mk, przekazując resztę państwom związkowym, które nadal musiały ją 
subsydiować.
Cały przebieg wypadków w latach 1878—1879 oznaczał zerwanie Bismarcka z 
narodowymi liberałami i jego zwrot ku konserwatyzmowi. Zbliżył się nawet do 
Centrum, choć w następnych latach dochodziło jeszcze do zatargów. Zaostrzył 
się jego stosunek do parlamentu, tym bardziej że natrafiał tam nieraz na 
nieprzyjazną większość. Przebąkiwał, że Rzesza, utworzona w wyniku 
porozumienia władców niemieckich, przez nich może być rozwiązana, aby nadać 
jej inny ustrój. Parokrotnie chodziły słuchy, że kanclerz zamierza zmienić 
demokratyczne prawo wyborcze.
Nadzieje narodowych liberałów na parlamentaryzację rządów rozwiały się bez 
śladu. Wśród sekretarzy stanu Rzeszy, a jeszcze bardziej w pruskiej radzie 
ministrów zasiadali teraz ludzie o zdecydowanie konserwatywnych poglądach. 
Najbardziej charakterystyczną postacią był Robert von Puttkamer, który najpierw 
zastąpił Falka na stanowisku ministra oświaty, gdy ten stał się niewygodny 
wobec wygasania Kulturkampfu, a następnie jako minister spraw wewnętrznych (1881—
1888) wyznaczał kierunek polityki wewnętrznej. Bardziej niż w poprzednim 
dziesięcioleciu ministrowie stali się posłusznymi narzędziami Bismarcka.
Ustawa antysocjalistyczna, uchwalona początkowo na 2 1/2 roku, przedłużana była 
kolejno i obowiązywała aż do 1890 r. W ciągu tych 12 lat zakazano wydawania 
608 czasopism i 1241 druków nieperiodycznych, rozwiązano 318 związków 
robotniczych, ponad 1500 osób aresztowano, 900 wysiedlono. Choć nie z 
jednakowym nasileniem, represje trwały przez cały czas.
W pierwszym okresie po uchwaleniu ustawy w partii socjalistycznej pojawiły się 
nastroje minorowe, w wyborach 1878 r. kandydatury socjalistyczne zebrały 
mniejszą liczbę głosów, co prawda w niepomyślnej atmosferze po obydwóch 
zamachach na cesarza. Szybko jednak otrząśnięto się z pierwszego wrażenia. Na 
zjeździe partii w Wyden w Szwajcarii w 1880 r. skreślono z programu słowa o 
prowadzeniu akcji tylko legalnymi środkami. Nie oznaczało to zamiarów 
przygotowania rewolucji, ale zaznaczenie, że nie uznaje się nowej ustawy. W 
wyborach 1881 r. — kandydaci oficjalnie nie reprezentowali partii, ale nikt 
nie miał co do tego żadnych wątpliwości — wybrano znowu 12 posłów, do 1890 r. 
liczba ich potroiła się w stosunku do stanu sprzed uchwalenia ustawy. W 1879 
r. pojawiło się pismo "Socjaldemokrata" ("Der Sozialdemokrat"), wydawane najpierw w 
Zurychu, a gdy władze szwajcarskie pod naciskiem rządu Rzeszy zmusiły redakcję 
do usunięcia się stamtąd, od
568



1888 r. w Londynie. Było ono masowo przerzucane do Niemiec (organizatora tej 
akcji, Juliusa Mottelera, nazwano "czerwonym poczmistrzem"), jak na ironię, dostarczane nawet 
do urzędów policyjnych. Wewnątrz państwa na miejsce likwidowanych czasopism 
ukazywały się nowe, istniejące do następnego zakazu. W sumie czytelnictwo 
druków socjalistycznych, wbrew wszelkim szykanom, znacznie wzrosło. Masowo 
powstawały różne związki oświatowe, towarzyskie i podobne, dla omawiania spraw 
politycznych zbierały się niewielkie grupy, większe poza miastami w 
opuszczonych kamieniołomach czy w lasach.
Ten "bohaterski okres", który partia socjalistyczna przetrwała zwycięsko, 
zjednał jej powszechnie uznanie, wewnątrz przyczynił się do wytworzenia 
przekonania o konieczności utrzymywania jedności, co obowiązywało także i 
wówczas, gdy zarysowały się wyraźne różnice w całym ruchu.
Swoją politykę wobec ruchu robotniczego Bismarck określił jako stosowanie metody 
"bicza i cukru". Obok zwalczania siłą uciekł się także do prób zjednania 
proletariatu dla państwa przez wprowadzenie powszechnego ubezpieczenia 
społecznego. Sprzyjał temu zwrot w stosunkach wewnętrznych, gdyż centrowcy 
opowiadali się za roztoczeniem opieki nad robotnikami, a nie sprzeciwiali się 
temu także konserwatyści, tym bardziej że początkowo ustawy nie obejmowały 
robotników rolnych. Liberałowie niechętni byli mieszaniu się państwa do stosun-
ków między pracodawcą i pracobiorcą i przymusowemu charakterowi ubezpieczeń, 
ale nawet wśród nich wielu było za powstrzymywaniem na tej drodze "przewrotu 
społecznego".
Ustawa z 1883 r. wprowadzała ubezpieczenie od chorób, ustalając minimalne 
stawki płacone przez 13 tygodni choroby. Organizacja instytucji 
ubezpieczeniowych została zdecentralizowana, w ich zarządzaniu brali udział 
także robotnicy, tym bardziej że pokrywali 2/3 kosztów (pracodawcy 1/3). 
Ubezpieczenie od wypadków, zanim wprowadzono je w 1884 r., stało się przedmiotem starć 
między Bismarckiem, który chciał zapewnić w nim udział państwa, a partiami 
występującymi przeciw "socjalizmowi państwowemu". Spór zakończył się 
kompromisem. Organizacyjnie ubezpieczeniami zajmowały się specjalne urzędy, ko-
szty pokrywali robotnicy i pracodawcy. Ustawa przewidywała wypłacanie stawek 
ubezpieczeniowych przez 14 tygodni, a w razie trwałej niezdolności do pracy 
zapewniała stalą rentę sięgającą wysokości 2/3 zarobków. W 1886 r. 
ubezpieczenie to rozciągnięto na robotników rolnych. Ubezpieczenie na starość 
i od inwalidztwa wprowadzono ustawą z 1889 r., objęło ono od razu rzemieślników 
i robotników rolnych. Udział w zarządzaniu, a częściowo i w kosztach miało tym 
razem państwo. Głównym mankamentem było to, że renty starcze przyznawano 
dopiero po ukończeniu 70 lat.
Ustawy ubezpieczeniowe były trwałą zdobyczą. Choć nie likwidowały wielu 
bolączek robotników, niewątpliwie poprawiały ich położenie. Obok Wielkiej 
Brytanii Rzesza stała się państwem o najbardziej rozwiniętych ubezpieczeniach 
na świecie. Niemniej nie odegrały one
569



roli, jaką chciał im przypisać Bismarck, a za nim wielu polityków. Gdy 
jednocześnie toczona była zacięta walka przeciw organizacjom robotników, nie 
zamierzali oni łagodzić swego oporu wobec państwa, uznając, nie bez racji, że 
ustępstwa zyskują właśnie dzięki własnej nieustępliwości. Ruch strajkowy w 
ciągu tego dziesięciolecia stopniowo się wzmagał, a w 1889 r. doszło do 
wielkiego strajku górników w Zagłębiu Ruhry z udziałem 90 tyś. robotników. Za 
nim poszły liczne mniejsze wystąpienia w innych częściach Rzeszy (m.in. na 
Górnym Śląsku, gdzie po raz pierwszy miał miejsce poważniejszy strajk). 
Organizacje zawodowe, tworzone od końca lat sześćdziesiątych, rozwijały się 
nadal, starając się o zachowanie pozorów niezależności od partii 
socjalistycznej (stąd nazwa "wolnych związków") dla uniknięcia represji.
Toteż Bismarck wkrótce utracił zainteresowanie ustawodawstwem społecznym. 
Przeciwstawił się zdecydowanie projektom dalszej jego rozbudowy, a pod koniec 
rządów projektował zastosowanie drastycznych metod walki, pozbawienie 
socjalistów praw politycznych lub wywołanie zaburzeń, które pozwoliłyby 
zatopić we krwi cały ruch.
W walce ze wszystkimi, których coraz częściej określano jako "wrogów Rzeszy", 
okres wpływów prawicy przyniósł także nasilenie prześladowań mniejszości 
narodowych. Służyło to temu, co niektórzy historycy określają jako "negatywną 
integrację", łączeniu społeczeństwa pod sztandarami narodowymi w walce przeciw 
wszystkim uznawanym za wrogów.
Mniejszości narodowe nie tworzyły w sumie znacznej grupy ludności, było ich w 
1900 r. ok. 3,7 mln (w tym ok. 3 mln Polaków), a więc ok. 7% ogółu ludności. Najważniejsza 
była sprawa ludności polskiej.
Państwo pruskie od rozbiorów zwalczało wszelkie dążenia niepodległościowe 
Polaków, od 1848 r. pojawiły się objawy antagonizmu między ludnością polską i 
niemiecką w Wielkopolsce. Zjednoczenie Niemiec, połączone z klęską Francji, 
było ciężkim ciosem dla sprawy polskiej, usuwając ją z dyplomacji 
europejskiej. Posłowie polscy protestowali przeciw włączeniu Poznańskiego do 
Związku Północnoniemieckiego i Rzeszy Niemieckiej. Później po stronie polskiej pojawiły 
się objawy trójlojalizmu, ale zarazem ruch polski ogarnął liczniejsze rzesze 
ludności, sięgając w głąb społeczeństwa i rozszerzając się na nowe ziemie. Po 
strome niemieckiej obok dawnego stanowiska pruskopaństwowego coraz większą rolę 
począł odgrywać nacjonalizm, traktujący Polaków jako wrogów narodu 
niemieckiego. Antypolskie hasła w publicystyce i programach partii coraz 
częściej zwracały się nie tylko przeciw tradycyjnie zwalczanym grupom, 
szlachcie i duchowieństwu, ale w ogóle przeciw Polakom. W wypadkach na terenie 
monarchii habsburskiej dostrzegano cofanie się niemczyzny z dawnych pozycji w 
Europie Wschodniej i Środkowej.
Germanizacja szkolnictwa w latach 1872—1873 tonęła w powodzi antykościelnych 
kroków Kulturkampfu. W 10 lat później chodziło już o samych Polaków. W 1885 r. 
nastąpiły wspomniane już "rugi" pruskie
570



mające chronić Rzeszę przed napływem elementu słowiańskiego. W roku następnym 
Sejm Pruski uchwalił ustawę o utworzeniu Komisji Kolonizacyjnej, która miała 
wykupywać ziemię z rąk polskich dla osiedlania na niej Niemców. Wkrótce 
przyszły jeszcze i inne zarządzenia.
Rozwój polskiego ruchu narodowego sprzeczny był z założeniami Rzeszy jako 
narodowego państwa niemieckiego. Zaostrzenie polityki wobec Polaków w połowie 
lat osiemdziesiątych, niezależnie od zmian tej polityki w późniejszym czasie, 
wykopało przepaść, która czyniła niepodobnym jakiekolwiek trwalsze 
porozumienie.
Lepiej dla strony niemieckiej zdawały się rysować perspektywy w Północnym 
Szlezwiku (czyli Południowej Jutlandii). Pokój praski z 1866 r. przewidywał 
możliwość korektur granicznych na rzecz Danii. Opierając się na tym Duńczycy 
szlezwiccy obstawali przy polityce protestu, dla uniknięcia służby w wojsku pruskim masowo 
emigrowali, a wyniki wyborów zdawały się świadczyć, że w przyszłości element 
duński może całkowicie zniknąć na rzecz niemieckiego. I tam jednak w latach 
osiemdziesiątych po stronie duńskiej zaczęła zmieniać się taktyka, pojawiły 
się większe organizacje (jak związek językowy czy szkolny), a ze strony 
niemieckiej rozpoczęto germanizację szkolnictwa.
Położenie Alzacji i Lotaryngii w większym stopniu zależało od całokształtu 
stosunków niemiecko-francuskich. Ten "kraj Rzeszy" przez kilka pierwszych lat traktowany był niemal jako 
zdobycz wojenna, pozbawiono go wszelkiej autonomii, a rozciągano nań, nie 
zawsze w pełni legalnie, rozporządzenia i ustawy pruskie (także antykościelne 
z czasów Kulturkampfu). Odpowiedzią była w pierwszych latach (do 1873 r.) opcja 150 
tyś. osób, czyli 10% ludności, za Francją i stałe wybieranie na posłów do 
parlamentu wyłącznie wrogów aneksji. W 1879 r. spróbowano innej metody, której 
przedstawicielem był nowo mianowany namiestnik, marszałek Edwin von Manteuffel (od 
1885 r. jego następca ks. Chlodwig HohenIohe-Schillingsfiirst). Dopiero w 1911 r. stworzono 
w tym "kraju Rzeszy" pewne organy samorządowe. Zmiany nie dały jednak żadnych 
poważniejszych rezultatów, już choćby dlatego, że cała administracja zajęta 
była nadal przez Niemców, panoszyło się tam wojsko, a ludność zachowywała 
wrogość.
Bardzo skomplikowana była kwestia żydowska, choć chodziło tylko o około 1% 
ludności. Żydzi w Niemczech, jak w całej Europie, do końca XVIII w. pozbawieni 
byli wszelkich praw i odosobnieni w swoich gettach. Okres napoleoński 
przyniósł tylko czasowe zmiany, trwalsze było równouprawnienie proklamowane 
przez parlament frankfurcki, ostatecznie upośledzenie usunięto w Związku 
Północnoniemieckim (1869) i w Rzeszy (1871). W ciągu paru pokoleń Żydzi w 
znacznym odsetku zasymilowali się ze społeczeństwem, kształcili się w 
niemieckich szkołach, brali udział w życiu politycznym (częściej po stronie 
lewicy, choć Żydem był ideolog konserwatyzmu F. J. Stahl), chlubnie zapisali się w 
niemieckiej kulturze (aby przypomnieć choćby Heinego).
Przeszłość pozostawiła jednak pewne ślady. Odbijało się to na ukształtowaniu 
społecznym ludności żydowskiej. Większość Żydów 
571



należała do stanu średniego, co energiczniejsi zajmowali się handlem i 
finansami. To w połączeniu z licznym udziałem w partiach liberalnych 
spowodowało, że wraz z antyliberalnym zwrotem po kryzysie 1873 r. powstawać zaczął 
antysemityzm, częsty zwłaszcza w publicystyce konserwatywnej. O Berlinie, 
gdzie w 1880 r. skupiło się 45 tyś. Żydów, C. Frantz napisał, że powinien być 
stolicą żydowskiej, a nie germańskiej Rzeszy. Nie było to wyłączną cechą 
Niemiec, gdyż podobnie wyglądała sytuacja w Austrii. Oficjalnie antysemityzm 
pozostawał na marginesie życia politycznego, nie hołdował mu Bismarck ani 
cesarz. Poza konserwatystami powstawały mniejsze partie i organizacje o 
wyraźnie antysemickim nastawieniu. Niekiedy dochodziło do antysemickich 
wybryków, ale budziły one oburzenie. Może ważniejsze było, że niewielu Żydów 
mogło robić karierę urzędniczą, żaden wojskową, trafiali się wśród profesorów 
uniwersytetów, rzadko wśród nauczycieli szkół średnich. Zaliczanie ich do 
"wrogów Rzeszy" miało ograniczony zasięg wobec posuwającej się coraz dalej 
asymilacji. W 1885 r. imigranci żydowscy usunięci zostali ze wschodnich 
prowincji państwa, ale napływ tych "Żydów wschodnich" (Ostjuderi) niechętnie wi-
dziany był i przez samych Żydów niemieckich.
W 1888 r. zmarł wiekowy Wilhelm I. O jego następcy Fryderyku III (w Rzeszy I) 
przypuszczano, że stanie się inicjatorem bardziej liberalnej polityki 
wewnętrznej. Świadczyły o tym jego kontakty z politykami mieszczańskimi, 
pewien wpływ wywrzeć mogła żona Wiktoria, córka królowej angielskiej. Czasu 
wystarczyło mu tylko na zdymisjonowanie Puttkamera. Rak krtani, choć w 
przeprowadzonej operacji poświęcił swój głos, spowodował śmierć po 99 dniach 
rządów. Jeszcze w tym samym "roku trzech cesarzy" na tron wstąpił młody 
Wilhelm II, liczący zaledwie 29 lat. Podkreślał, że czuje się bliższy dziadowi 
niż ojcu, ale w jednym przynajmniej różnił się zasadniczo. Niedługo mianowicie 
znosił koło siebie potężną postać Bismarcka.
Do starcia doszło na tle dwóch kwestii. Wilhelm nie zamierzał zaczynać 
panowania od dławienia przemocą ruchu robotniczego. W styczniu 1890 r. 
parlament odrzucił projekt przedłużenia ustawy antysocjalistycznej, nowe wybory 
spowodowały klęskę większości kartelu konserwatystów i narodowych liberałów, 
na której opierał się Bismarck w ostatnich latach. Trzeba było szukać nowych 
metod, do których Bismarck nie myślał się dostosować. Drugą sprawą był stosunek 
do Rosji. Przeciwnicy Bismarcka z baronem Holsteinem na czele przedstawili cesarzowi w taki 
sposób sprawę traktatu reasekuracyjnego, że ten wypowiedział się przeciw jego 
przedłużaniu. Mimo ofert Rosji "drut do Petersburga" został zerwany.
Bismarck wielokrotnie groził dymisją, zawsze w sytuacji, w której mógł liczyć 
na odrzucenie prośby. Teraz Wilhelm zażądał od niego podania o ustąpienie; 
stało się ono faktem 20 III 1890 r.
Trzydziestoletnie rządy tego "żelaznego Rolanda" czy "germańskiego olbrzyma" 
dobiegły kresu. Kończył się okres, gdy po biedermeierze i Wiośnie Ludów 
najważniejsze było zjednoczenie, dla następnego decydujące znaczenie będzie 
miała zbliżająca się zawierucha wojenna, a po niej koniec cesarstwa i rewolucja.
572



VI. RZESZA WILHELMINSKA (1890—1918)

WELTPOLITIK 

Na wieść o dymisji Bismarcka w satyrycznym piśmie angielskim pojawiła się 
karykatura, przedstawiająca kanclerza jako pilota opuszczającego statek ku 
zadowoleniu jego kapitana — Wilhelma II. "Pilot może odejść, kurs pozostaje 
niezmieniony", brzmiał komentarz. Kurs nawy niemieckiej zmienił się wbrew temu 
w krótkim czasie.
Pierwsza wojna światowa była wstrząsem, który zburzył ustabilizowane stosunki 
"pięknej epoki". Z niebywałą dociekliwością starano się wyjaśnić, kto ponosi 
odpowiedzialność za wybuch tego kataklizmu. Odpowiedzialność ta jest złożona, 
ale udział w niej Niemiec nie ulega wątpliwości.
W momencie dymisji Bismarcka dwie zasadnicze cechy charakteryzowały dyplomację niemiecką 
— mimo kolonii była to ciągle polityka przede wszystkim europejska, a na 
starym kontynencie opierała się na coraz bardziej kunsztownym, ale i 
nietrwałym systemie sojuszów. Z tego punktu wyjścia wynikały dwie istotne 
strony niemieckiej polityki zagranicznej: wychodzenie na szerokie wody 
polityki światowej (termin "Weltpolitik" ukuł w 1895 r. ekonomista i socjolog M. 
Weber) i przewrót w stosunkach dyplomatycznych, który doprowadził do stworzenia 
bloków państw. Swobodę gry dyplomatycznej, swobodę wyboru podkopał sam Bismarck, 
zrujnowali jego następcy.
Nie od razu zmiany były widoczne. W 1890 r. Niemcy podpisały układ z Anglią, 
który przewidywał oddanie Rzeszy wysepki Helgoland na Morzu Północnym w zamian za 
Zanzibar na wschodnim wybrzeżu Afryki, podówczas ważną stację węglową, oraz 
regulację granic między kolonialnymi posiadłościami obu państw. Wyglądało 
więc, że Niemcy nie zamierzają kontynuować polityki kolonialnej oraz że pragną 
utrzymać dobre stosunki z Wielką Brytanią.
Różna była geneza tego, co się zdarzyło w następnych latach. Mieszały się ze 
sobą czynniki takie, jak ekspansja gospodarcza i interesy zaangażowanego w nią 
kapitału niemieckiego, rosnące ambicje nacjonalizmu, który w tempie równym 
temu, w jakim Rzesza dokonała skoku gospodarczego, pragnąłby uzyskać wielkie 
sukcesy na światowej arenie politycznej, charakter niemieckiej dyplomacji, 
skoncentrowanej w rękach wąskiej grupy ludzi nie podlegających żadnej kontroli 
i działających z poczuciem braku odpowiedzialności.
573



Sporą rolę odegrały mylne obliczenia czy fałszywe posunięcia, a jeżeli trudno 
znaleźć dyplomację, która byłaby od tego wolna, to w wypadku Niemiec 
wilhelmińskich nagromadziło się ich wiele, jedne pociągały zaś za sobą w 
konsekwencji inne.
Od połowy ostatniego dziesięciolecia XIX w. Rzesza zaczęła w sposób nagły i 
gorączkowy aktywizować się w różnych często odległych zakątkach kuli 
ziemskiej. Kiedy po wojnie japońsko-chińskiej w 1895 r. twarde warunki, 
narzucone przez zwycięską Japonię Chinom w pokoju z Szimonoseki, natrafiły na 
protest Rosji i Francji, trzecim protestującym państwem stały się Niemcy. 
Tłumaczeniem była chęć niepozostawiania sam na sam Rosji i Francji, ale krok dyplomacji Berlina nie za-
pobiegł wzmocnieniu się utworzonego w latach 1892—1894 dwuporozumienia francusko-
rosyjskiego, a bez żadnych dla Niemiec korzyści rozdrażnił Japonię, dotąd w 
trakcie modernizowania państwa wiele wzorów czerpiącą z Prus.
Gdy w grudniu 1895 r. maleńka republika burska Transwal odparła napad oddziałów 
Jamesona z sąsiedniej brytyjskiej Rodezji, Wilhelm II wysłał do prezydenta 
burskiego Paula Kriigera depeszę gratulacyjną (słynna podówczas depesza kriigerowska). 
Ucieszyło to nacjonalistów niemieckich, zaniepokoiło Anglików, Burom zaś nic 
dać nie mogło, bo nawet bliskość posiadłości niemieckich nie tworzyła podstawy 
do akcji zbrojnej w Afryce Południowej wobec przewagi angielskiej na morzach. 
W parę lat później, w czasie wojny burskiej (1899—1902), opinia niemiecka 
(zresztą nie ona jedna) głośno potępiała perfidny Albion, fetowano Kriigera, gdy 
objeżdżał Europę, ale losu republik burskich podbijanych przez Anglików w 
niczym to nie zmieniło.
Gdy w 1897 r. zamordowano w Chinach dwóch misjonarzy niemieckich, Niemcy zmusiły 
rząd chiński do odstąpienia im portu Kiauczou, co stanowiło odskocznię dla 
ekspansji na teren bogatego Szantungu. W tym wypadku w grę wchodziły interesy 
gospodarcze. Gdy z kolei w 1900 r. ofiarą powstańców chińskich, zwanych 
"bokserami", padł poseł niemiecki w Pekinie, Niemcy nie tylko wzięły udział w 
zbrojnej ekspedycji państw europejskich, ale podkreślały swój wielki w niej 
udział, przejawiający się choćby w fakcie, że na czele oddziałów stanął marsza-
łek Waldersee, były szef sztabu armii niemieckiej. Do odpływających wojsk 
Wilhelm II wygłosił swoją słynną, czy raczej osławioną, "mowę huńską", w 
której zachęcał żołnierzy, aby w równym stopniu upamiętnili się Chińczykom 
swoją bezwzględnością jak Hunowie Attyli w Europie. Wkrótce namalował obraz 
przedstawiający "żółte niebezpieczeństwo" i wzywający "ludy Europy", aby 
broniły swoich "skarbów kultury". W 1899 r., korzystając z klęski Hiszpanii w 
wojnie ze Stanami Zjednoczonymi, Niemcy odkupiły od niej wyspy Karoliny, 
Mariany i Palau na Pacyfiku. W poprzednim dziesięcioleciu, gdy polityka kolonialna 
prowadzona była z mniejszym natężeniem, a zwłaszcza hałasem, Niemcy zdołały 
opanować poważne tereny. Teraz każda aneksja czy jej próba wywoływały zaraz 
komplikacje dyplomatyczne.
Choć polityka ta przybrała rozmiary globalne, decydujące znaczenie
574



miały nadal stosunki z państwami europejskimi. Mimo powstania dwuporozumienia 
sytuacja Rzeszy nie była pozbawiona dobrych stron. W końcu XIX w. wielką rolę 
odgrywał nadal konflikt rosyjsko-angielski, tym ostrzejszy, że od lat 
osiemdziesiątych Rosja prowadziła aktywną politykę w Azji. Jednocześnie trwały 
z nie zmniejszoną siłą zatargi francusko-brytyjskie, czego wyrazem był głośny spór o 
Faszodę w 1898 r. Wiele przemawiało za tym, aby w takiej sytuacji szukać 
zbliżenia z Anglią. Niemcy poszły jednak inną drogą. W Auswartiges Amt jakby wie-
rzono, że istniejące konflikty są zbyt silne, aby możliwe było porozumienie 
między Marianną i Johnem Bullem, między rosyjskim niedźwiedziem a angielskim 
wielorybem. Ciągle jeszcze nie tracono nadziei, że uda się rozerwać dobre 
stosunki między samowładcą znad Newy i republiką znad Sekwany. Wilhelm sądził, 
że swoimi listami do "drogiego Mikusia" (dear Nicky) wywrze wpływ na politykę imperium 
carskiego.
Ważniejsze było jednak, że istniała zasadnicza sprzeczność między tymi 
możliwościami dyplomatycznymi a kierunkiem ekspansji niemieckiej. Ta ostatnia 
bowiem tworzyć zaczęła podstawy pod konflikt niemiecko-brytyjski, który swoim 
znaczeniem zaćmi w następnym dziesięcioleciu inne zatargi. Droga do tego 
biegła dość krętymi ścieżkami.
W nowej sytuacji końca XIX w. Wielka Brytania, która dotąd trzymała się 
polityki "wspaniałego odosobnienia", zmuszona była szukać partnera; 
dostrzegała go w Niemcach. W 1895 r. proponowała podział Turcji, która od 
czasu opanowania Egiptu straciła dla Londynu swoje znaczenie jako 
zabezpieczenie drogi do Indii przed carską natarczywością. W 1898 r. oba 
państwa zawarły nawet układ o ewentualnym podziale kolonii portugalskich w 
Afryce. W latach 1899—1902, zwłaszcza gdy przewlekająca się wojna burska 
pogorszyła pozycję Anglii wobec rosyjskiego rywala, trzykrotnie zwracała się 
do Niemiec z propozycją zbliżenia politycznego. Najczęściej natrafiała na 
odpowiedź odmowną (słynne "wielkie nie" Holsteina). Nie było to już stosowanie 
dawnej zasady Bismarcka niewiązania się w konfliktach z żadną ze stron, bo i 
czasy były inne.
W połowie lat dziewięćdziesiątych opinia angielska dostrzegała, że Niemcy 
stały się rywalem gospodarczym, że ich towary "tanie, ale złe" (jak określono 
je na jednej z wystaw światowych) docierają w coraz większej ilości na rynki 
różnych kontynentów. Już od 1887 r. obroną solidnych produktów angielskich 
miał być przymus oznaczania pochodzenia towarów (madę in...). Nie rywalizacja handlowa 
stanowiła jednak najważniejszą przyczynę pogorszenia stosunków.
W 1898 r. wizyta Wilhelma II w Konstantynopolu i jego zapewnienia o przyjaźni dla "300 milionów 
muzułmanów" (z których znaczna część mieszkała w posiadłościach brytyjskich) 
stały się przejawem wpływów niemieckich nad Bosforem. Wkrótce pojawią się tam 
misje wojskowe z Berlina, które miały zreorganizować armię turecką, zaopa-
trywaną coraz wyłączniej przez Kruppa. Głośna stała się także sprawa budowy kolei 
bagdadzkiej. Projektowana początkowo jako wspólne dzieło kapitału angielskiego, 
rosyjskiego i niemieckiego, po wycofaniu
575



się dwóch pierwszych kontrahentów znalazła się w rękach wyłącznie niemieckich. 
Łączyć zaś miała Konstantynopol z Zatoką Perską, czyli z basenem Oceanu 
Indyjskiego, który Anglia uważała za swoją wyłączną domenę wpływów. Chodziło o 
drogę do Indii, tej "perły w koronie królowej brytyjskiej", zagrożonych dotąd 
tylko od północy przez Rosję, oraz na Daleki Wschód i do Australii. Że zaś 
koleje budowane przez Niemców i Austriaków na Bałkanach łączyły Turcję z 
Wiedniem i Berlinem, Niemcy miały się pojawić u progu tej strefy.
W tymże 1898 r. admirał Alfred von Tirpitz, przepojony ideą zrobienia z Rzeszy 
potęgi morskiej, zainicjował budowę wielkiej floty wojennej. Bez trudu 
wzbudził zapał Wilhelma, który rychło mianuje Mikołaja admirałem Pacyfiku, dla 
siebie rezerwując admiralstwo Atlantyku (jakby już nie było wielkiej floty 
angielskiej). Nawet zanim natrafił na gorliwe poparcie kół przemysłowych, 
które dopiero tworzyły odpowiedni potencjał produkcyjny, już wywołał zachwyt 
opinii mieszczańskiej, sięgającej pamięcią do prób budowy floty w 1848 r., a w 
przekonaniu o niezwyciężalności Niemiec chętnie widzącej sukcesy na nowym polu. 
Błyskawicznie kraj zalany został setkami broszur i artykułów uzasadniających 
konieczność ochrony interesów niemieckich w najdalszych zakątkach świata. '
Projekt z 1898 r. zmieniał charakter floty niemieckiej z przybrzeżnej na 
oceaniczną, przewidując budowę do 1904 r. 19 okrętów liniowych, 8 
opancerzonych krążowników, 12 wielkich i 30 małych krążowników. Nie był on 
jeszcze groźny dla Anglii, ale stanowił tylko początek. Nowa ustawa z 1900 r. 
oraz nowele do niej z lat 1906, 1908 i 1912 za każdym razem gwałtownie 
podnosiły liczbę projektowanych jednostek (ostatnia na 41 okrętów liniowych, 
20 wielkich i 40 małych krążowników), skracały czas eksploatacji okrętów, 
przewidywały rozbudowę kanałów i doków. Dramatyczny wyścig zbrojeń na morzu 
przybierał na sile z roku na rok, a drażnił on szczególnie opinię brytyjską, 
którą narodowa pieśń zachęcała do "panowania nad falami". Ogromny potencjał 
przemysłowy Niemiec powodował, że rychło zaczęły one wyrównywać kolosalną 
początkowo różnicę. Nie pomogły i takie kroki, jak zbudowanie w 1906 r. przez 
Anglików nowego typu okrętu liniowego Dreadnought. Swoją znacznie silniejszą 
artylerią obniżał on gwałtownie wartość bojową dotychczasowych liniowców. 
Stocznie niemieckie szybko naśladowały wzór angielski i wyścig zaczął się od 
nowa. Przestała być realna zasada angielska, że wojenna flota Brytanii winna 
być silniejsza niż flota dwóch następnych potęg morskich świata (standard 
jednego do dwóch). Wilhelm II naiwnie zapewniał, że flota nie musi być 
zwrócona przeciw Anglii, a Tirpitz opierał się na koncepcji ryzyka, według 
której flota niemiecka winna być tak solidna, aby jej zniszczenie łączyło się 
z ryzykiem ogromnych strat własnych. Straszył też opinię, że zatrzymanie się w 
szaleńczym wyścigu może spowodować "skopenhagowanie" okrętów niemieckich 
(chodziło o atak brytyjski na flotę duńską w 1807 r.). Sprawa ograniczenia 
budowy okrętów była nieraz przedmiotem rokowań, ale nigdy Niemcy nie zgodziły 
się na jej poważniejsze ograniczenie.
576



Dalsze wypadki na początku XX w. były w znacznej mierze konsekwencją sytuacji 
wytworzonej na przełomie wieków. W 1902 r nastąpiło zbliżenie francusko-włoskie, co 
wobec tradycyjnego uzależnienia Włoch od Anglii świadczyło, że istnieje 
możliwość porozumienia angielsko-francuskiego. W tymże roku Anglia przeciw Rosji na 
Dalekim Wschodzie wybrała sobie sojusznika w postaci Japonii. W 1904 r. faktem 
stała się francusko-angielska entente cordiale, polegająca przede wszystkim na 
wyrównaniu różnic na tle interesów w koloniach. Konflikt z Niemcami był dla 
Londynu poważniejszy niż tradycyjne zatargi z sąsiadką zza Kanału.
W 1905 r. Niemcy zaprotestowały ostro przeciwko zakusom Francji na opanowanie 
Maroka. W Tangerze wylądował Wilhelm, zapewniając tamtejszego sułtana o swojej 
opiece. Udało się zmusić do dymisji współtwórcę entente cordiale, ministra 
spraw zagranicznych Delcassego, ale długotrwała konferencja w Algeciras w Hiszpanii 
zakończyła się poważną klęską dyplomacji niemieckiej. Miała być próbą rozbicia 
porozumienia anglo-francuskiego, które wbrew nadziejom dyplomatów z Auswartiges Amt okazało się 
trwałe. Niemcy zaś występowały na konferencji niemal samotnie, gdyż liczyć 
mogły jedynie na Austro-Węgry. W rezultacie Francja uzyskała dominującą 
pozycję w Maroku.
W czasie tego pierwszego kryzysu marokańskiego można się było spodziewać, że 
pozycję Francji osłabi nieszczęśliwa wojna jej rosyjskiego sojusznika z 
Japonią. Niemcy zachęcały więc do niej Petersburg. Tymczasem w dalszej 
konsekwencji wojna ta przyniosła znowu niepowodzenie Rzeszy. Rosja bowiem, 
pokonana na Dalekim Wschodzie, narażona na nacisk na jej pozycje ze strony 
Anglików, którzy starali się odrobić straty poniesione w czasie wojny 
burskiej, wybrała drogę kompromisu. W 1907 r. układ anglo-rosyjski kończył, znowu 
ku zaskoczeniu dyplomacji niemieckiej, wieloletni konflikt. Tymczasem Rosja 
zwróciła uwagę na Bałkany, gdzie prędzej czy później musiała zetrzeć się z 
dawnym rywalem Austrią, a także nowym, Niemcami, które traktowały ten teren jako 
pomost do ekspansji na Bliski Wschód. Rozmowy rosyjsko-włoskie świadczyły, że zbliżenie 
Italii do Francji nie było przejściową "turą walca", jak to określił kanclerz 
Bulow. Wobec rosnącej siły trójporozumienia Niemcy oskarżały przeciwników, najbardziej 
Edwarda VII, o perfidną grę, mającą na celu okrążenie Niemiec, ale sytuacji to 
nie zmieniało.
W 1908 r. doszło do tzw. kryzysu aneksyjnego. Austro-Węgry, które na mocy uchwał 
kongresu berlińskiego miały prawo okupowania Bośni i Hercegowiny, korzystając 
z rewolucji w Turcji ogłosiły aneksję tych terenów. Gorące protesty Serbii i 
popierającej ją Rosji spotkały się z twardym stanowiskiem nie tylko Wiednia, 
ale i Berlina. Wymuszono więc uznanie tego kroku, ale zwycięstwo było pyrrusowe.
Od 1908 r. Europa wstrząsana była coraz to nowymi kryzysami międzynarodowymi, w 
powietrzu czuć już było proch. W maju 1911 r. wobec rozruchów w Maroku Francja 
wysłała tam oddziały wojskowe. Niemcy zainicjowały zaraz drugi kryzys 
marokański, wyprawiając
577



w lipcu kanonierkę "Panterę" do Agadiru (skok Pantery). Musiały się jednak zgodzić 
na układ, w którym w zamian za oddanie kraju pod wpływy Francji zadowoliły się 
częścią francuskiego Konga. Rozległymi, ale mało wartościowymi terenami 
zaokrągliły Kamerun.
Tymczasem ponownie dały o sobie znać Bałkany. W 1912 r. powstało pod egidą 
Rosji czwórprzymierze Serbii, Bułgarii, Grecji i Czarnogóry, militarnie zwrócone 
przeciwko Turcji, ale politycznie także przeciw Austro-Węgrom, gdyż zwłaszcza 
Serbia dążyła w sposób niedwuznaczny do zjednoczenia Słowian zamieszkujących 
dualistyczną monarchię. Zwycięstwo nad Turcją w pierwszej wojnie bałkańskiej 
(1912—1913) stanowiło nie tylko sukces broni francuskiej, w którą zaopatrzone 
były armie aliantów, nad armatami Kruppa, ale także zagrożenie pozycji niemiecko-austriackich. Na 
szczęście dla Wiednia i Berlina między sprzymierzeńcami doszło do 
nieporozumień i w rezultacie osamotniona Bułgaria znalazła się wobec frontu 
niedawnych sojuszników, pomnożonych o Turcję i Rumunię. Jej porażka w drugiej 
wojnie bałkańskiej (1913) popchnęła Sofię ku państwom niemieckim wbrew 
tradycji przyjaźni z Rosją. Jeszcze Wiedeń wymógł zamknięcie drogi Serbii do 
wybrzeża adriatyckiego przez utworzenie księstwa Albami, ale były to ostatnie 
sukcesy.
"Niemcy muszą prowadzić politykę światową, gdyż cała ich narodowa gospodarka 
zależy od handlu światowego i ponad 15 milionów Niemców czerpie środki do 
życia z wymiany z krajami zamorskimi" — pisał pewien publicysta w 1912 r. Nie 
było to prawdziwe, ale takie panowało przekonanie. Gdy zaś polityk zapewniał, 
że "polityka światowa nie jest identyczna z podbojem świata", wtedy nie 
wierzono w to poza terenem Rzeszy. Gdy Niemcy wymuszały na Chinach Kiauczou, ów-
czesny sekretarz do spraw zagranicznych, Blilow, stwierdził, że "żądamy dla nas miejsca pod 
słońcem". W 1899 r. zebrała się konferencja pokojowa w Hadze, aby szukać 
sposobu wykluczenia wojen. Niemcy wzięły na siebie odium uniemożliwienia 
podobnych projektów.
Nie tylko Rzesza prowadziła politykę ekspansji, ale polityka innych państw była w 
większym stopniu kontynuacją poczynań XIX-wiecznych. Polityka światowa Niemiec 
natomiast wprowadzała element nowy, rozsadzający tradycyjny koncert mocarstw. 
W dodatku Niemcy nie umiały być sprzymierzeńcem; zadufanie we własne siły, 
udowodnione w okresie poprzednim, stwarzało z nich "dominatora", a nie alianta. W rezultacie 
z dawnego systemu sojuszów Bismarcka pozostały strzępy. Algeciras pokazało, że jedynym 
pewnym sprzymierzeńcem Berlina pozostała już tylko Austria. Ścisłe trój 
przymierze, parokrotnie odnawiane i obowiązujące do 1914 r., okazało się 
znacznie mniej trwałe niż luźne trójporozumienie, gdyż oznaczało poddanie się 
dyktatowi Berlina.

STOSUNKI WEWNĘTRZNE

Amerykański historyk H. Adams donosił w 1901 r. z Petersburga:
"Niemcy stąd przedstawiają się jak beczka prochu. Wszyscy sąsiedzi
578



drżą przed wybuchem, a wcześniej czy później musi on nastąpić". Wewnątrz 
Niemiec nie widać było takiego niebezpieczeństwa.
Następca Bismarcka, Caprivi, był generałem, kierował przez kilka lat flotą, cesarz 
mógł liczyć, że jako wojskowy będzie posłuszny swemu najwyższemu dowódcy, tym 
bardziej że brakowało mu doświadczenia politycznego. Lojalność wobec Wilhelma 
nigdy nie opuściła kanclerza, ale nie oznaczała ona wiernopoddańczego 
posłuszeństwa. Założeniem było doprowadzenie do uspokojenia wewnętrznego w 
myśl zasady przyjmowania dobrego, skądkolwiek pochodzi.
Od 1 X 1890 r. przestała obowiązywać ustawa antysocjalistyczna. Cesarz zwołał do 
Berlina konferencję w sprawach społecznych i zapowiedział rozwinięcie 
ustawodawstwa w tej kwestii. Rezultatem było kilka nowych postanowień (nowela 
do ustawy przemysłowej, 1891, ograniczająca swobodę pracodawców w regulowaniu 
warunków pracy, podobna nowela do ustawy górniczej w 1892 r., przepisy w sprawie ochrony 
pracy kobiet i młodocianych w 1892 r.), rozbudowujących system opieki 
społecznej.
Spotkało się to z przychylnym przyjęciem przez Centrum, zwłaszcza że Leon XIII 
podjął kroki świadczące o wzroście zainteresowania Kościoła kwestią robotniczą 
(encyklika Rerum novarum, 1891). Celem było wypełnienie przepaści, jaką między 
robotnikami a państwem wykopała bismarckowska polityka bicza.
Złagodniała polityka wobec Polaków, choć nie cofnięto żadnej z ustaw 
antypolskich, a nowy kurs dotyczył tylko postępowania administracji na terenie 
Wielkopolski (mianowanie Stablewskiego arcybiskupem, otwarcie kredytu dla 
polskich spółdzielni, pewne ułatwienia dla prowadzenia przez instytucje 
polskie parcelowania majątków, możliwość nauczania języka polskiego w szkołach 
początkowych). Zmianę tłumaczono antyrosyjskimi zamiarami rządu, trwalsza była 
potrzeba pozyskania dla kanclerza polskiej reprezentacji parlamentarnej.
Przeobrażeniu uległa polityka gospodarcza. Wspólna postawa junkrów i przemysłowców w 
sprawie ceł skończyła się. Bariery celne, tworzone przez wiele państw, zaczęły 
przeszkadzać eksportowi niemieckiemu. Pod hasłem "Musimy eksportować ludzi 
albo towary" (a więc jeżeli nie będzie ekspansji handlowej, jedynym wyjściem 
będzie emigracja) kanclerz zdecydował się na układy handlowe. Traktaty z 
Austrią, Włochami (1892), Szwajcarią (1893) i parę innych nie wzbudziły więk-
szego oporu, choć obniżały stawki celne z 50 na 30 mk za tonę zboża. Tymczasem 
gwałtownie spadały ceny (np. cena żyta z 208 mk za t w 1891 r. na 110 mk w 1894 
r.), co wywołało żywy niepokój junkrów. Już traktat z Rumunią (1893) był im 
niemiły. Wobec zapowiedzi podpisania traktatu z Rosją, największym europejskim 
eksporterem zboża, ale i cennym rynkiem zbytu towarów przemysłowych, z którą 
Niemcy od paru lat prowadziły wojnę handlową, powstała organizacja Związek 
Rolników (Bund der Landwirte) zapowiadała walkę na noże z Caprivim, "człowiekiem 
bez ara ziemi i źdźbła zboża", podnoszenie takiego alarmu, że dojdzie do stóp 
tronu. Mimo tych gróźb traktat z Rosją został
579



uchwalony (1894), ale pozostała zapiekła nienawiść konserwatystów do 
kanclerza.
Takich przeszkód mnożyło się coraz więcej. Zespół rządzący, odziedziczony po 
Bismarcku, gdy nie stało tego ostatniego, ze służalczości przerzucił się do 
intryg. Doprowadziły one do rezygnacji Capriyiego ze stanowiska premiera 
pruskiego (objął je w 1892 r. rywal kanclerza Botho Eulenburg), swoje największe 
rozmiary osiągną zaś za dwóch następnych kanclerzy. Coraz poważniejsze 
zastrzeżenia budzić począł cesarz, błyskotliwy, ale niezrównoważony, nie 
szczędzący wypowiedzi mogących mieć nieobliczalne skutki, a nie cierpiący koło 
siebie żadnych krytyków ("pesymistów nie będzie się tolerować"). W 1894 r. liberalny 
profesor L. Ouidde ogłosił książkę o Kaliguli; żaden czytelnik nie miał wątpliwości, że 
był to atak na Wilhelma, choć zręcznie napisany tekst uniemożliwił wytoczenie 
procesu o obrazę majestatu. Procesy takie, wcale liczne, przyczyniały więcej 
sławy oskarżonym a zabawy publiczności niż estymy władzy i władcy.
Mnożyły się organizacje propagandowe, szowinistyczne i domagające się 
szerokiej ekspansji. Najważniejszą z nich był Związek Wszechniemiecki (Alldeutscher 
Verband), utworzony w 1891 r., nieliczny, ale wpływowy, a zwłaszcza niesłychanie 
hałaśliwy. W 1894 r. jako wyraz protestu przeciw złagodzeniu kursu wobec 
Polaków wyłoniła się Hakata (właściwie Niemiecki Związek Kresów Wschodnich, 
nazwany Hakatą od pierwszych liter nazwisk trzech przywódców), wcześniej dzia-
łało Towarzystwo Kolonialne i inne.
W 1892 r. projekt reformy szkolnictwa w duchu korzystnym dla Centrum, 
powiększający wpływy duchowieństwa, upadł na skutek oporu liberałów. W 1893 r. 
projekt reformy wojska (skrócenie czasu służby z 3 na 2 lata, ale w zamian 
zwiększenie liczby rekrutów) natrafił na opozycję Centrum, socjalistów i 
lewicy liberalnej. Trzeba było rozwiązać parlament (po raz drugi w dziejach 
Rzeszy), wyzyskać rozbicie liberałów i popierać w wyborach zwolenników reformy 
(jedyny raz w historii cesarstwa nawet niektórych kandydatów polskich), aby z 
wielkim trudem przeprowadzić kompromisową uchwałę.
Choć Caprivi był poprzednio kandydatem Bismarcka na stanowisko kanclerza, teraz 
zagniewany dymisją "samotnik z Friedrichsruh" (odwiedzany zresztą licznie przez 
wszystkich przeciwników nowego kursu) starał się mu szkodzić, najczęściej 
piórem, krytykując w prasie jego politykę. A słowa twórcy Rzeszy miały poważny 
ciężar gatunkowy. W takich warunkach próba pojednawczej polityki zakończyła 
się w 1894 r. niepowodzeniem i dymisją kanclerza.
Następcą został daleki kuzyn cesarza, były premier bawarski i namiestnik 
Alzacji i Lotaryngii, książę Chlodwig von HohenIohe-Schillingsfiirst, starszy w momencie 
obejmowania władzy niż Bismarck w momencie dymisji. Rządy "wuja Chlodwiga", jak 
zwał go Wilhelm, cechowała stagnacja wewnętrzna. Sam odgrywał mniejszą rolę 
niż którykolwiek inny kanclerz, zwłaszcza od 1897 r., gdy doszło do zmian w 
rządzie bez jego woli. Ambicjami w ekipie rządzącej górowali nad 580



innymi wicepremier pruski i minister skarbu Miquel, dawny przyjaciel Marksa i 
rewolucjonista, skazany w 1849 r. na karę śmierci, potem przywódca narodowych 
liberałów, wreszcie polityk prawicowy, jedyny minister, który doszedł do stanowiska na drodze 
kariery w partii politycznej, oraz wschodząca gwiazda, sekretarz stanu spraw 
zagranicznych, Blilow. Pierwszy zadarł z konserwatystami i rychło zakończył 
karierę polityczną, drugi doszedł do kanclerstwa.
W tych latach raczej poza parlamentem i rządem należy szukać ludzi o decydującym 
wpływie na kierunek polityki. Do szczytu doszły ambicje Wilhelma, a niektórzy 
mówili o "erze Stumma", przemysłowca z Zagłębia Saary.
Wobec postępów, jakie robił ruch robotniczy, równie nieczuły na zwalczanie 
nadzwyczajną ustawą jak na politykę społeczną młodego cesarza, ten ostatni, 
nietrwały w swoich poglądach, próbował wrócić do gwałtownych metod. Zaczęło 
się od projektu "małej ustawy antysocjalistycznej" (1897), skończyło na projekcie 
ustawy, karzącej wszelkie namawianie do strajków (zwanej przez opinię "ustawą 
więzienną", 1899). Projekty te wyrastały z przekonań Stumma, ale natrafiły na 
opór bardzo znacznej większości parlamentu. Zbyt było widoczne, że powrót do 
metod bismarckowskich w złagodzonej postaci nie da żadnych korzyści. Aż do prawicy 
sięgnęło przekonanie, że liczyć trzeba raczej na zmiany w samej 
socjaldemokracji, jej przemianę w partię reform, co współczesna publicystyka 
określała terminem "linienia".
Nawet w tym okresie zastoju zdawano sobie sprawę, że zagadnienia społeczne są główną 
kwestią do rozwiązania. Niektórzy obiecywali złagodzenie antagonizmów na 
drodze wzmożenia ekspansji zewnętrznej, która dzięki płynącym z niej 
korzyściom zapewni poprawę położenia szerokich mas społeczeństwa. Inni 
twierdzili, że gdy wśród mieszczaństwa zabrakło zwolenników republiki, 
cesarstwo winno stać się demokratyczne czy "socjalne". Tak to pisał rzutki i 
ruchliwy polityk i publicysta Friedrich Naumann, zwłaszcza w książce Demokracja i 
cesarstwo (1900). W parę lat później w niektórych państwach południowych zda-
rzać się zaczną wypadki współpracy w sejmach posłów mieszczańskich, nawet 
narodowych liberałów, z socjaldemokratami. Pojawiło się wówczas hasło bloku "od 
Bassermanna do Bebla" dla przeciwstawienia się wszechpotężnemu konserwatyzmowi.
Tymczasem w 1900 r. zrezygnowany Hoheniohe zastąpiony został przez Blilowa. Gładki 
światowiec o nienagannych manierach i znacznej inteligencji, świetny causeur, 
pełen zawsze dowcipów i cytatów, zapowiadał się jako mąż stanu, a okazał się 
graczem politycznym bez ideałów i szerszych horyzontów. Umiał w 1906 r. 
wymanewrować Holsteina, ale nie potrafił nic poradzić na pogarszanie się sytuacji 
dyplomatycznej. Wewnątrz próbował manewrować partiami na wzór Bismarcka, ale z 
gorszymi rezultatami.
Zaczynał od podkreślania swojego konserwatyzmu i łagodzenia niechęci junkrów do 
rządu, która zrodziła się za Capriviego, a trwała, gdy wybuchła sprawa budowy 
kanałów śródlądowych. W ostatniej fazie objęła
581



nawet przedstawicieli administracji i cała grupa landratów została usunięta ze 
swych stanowisk. Gdy zbliżał się termin upływu ważności traktatów handlowych, 
Bulow spowodował podniesienie ceł zbożowych do 50 mk za tonę, czym zjednał 
sobie uznanie większości prawicy (choć Związkowi Rolników i to było za mało).
Niechętnie odnosił się do Centrum, którego wpływy wyraźnie wzrosły od 1890 r. 
("Centrum to atut" mawiano). W 1904 r. wybuchło powstanie Herrerów w Niemieckiej 
Afryce Południowo-Zachodniej, a długotrwałe tępienie zrozpaczonych Murzynów, 
spychanych przez kolonistów na bezwodne pustynie, stało się trudniejsze, niż 
można było sądzić. Było też kosztowniejsze. Tymczasem w 1906 r. parlament, w 
nim także Centrum, odmówił podwyższenia kredytów na ekspedycję afrykańską. 
Pewną rolę przy podejmowaniu decyzji odegrały ponure wieści o nadużyciach 
administracji kolonialnej i wojska, nie bez znaczenia była niechęć partii 
katolickiej do Bulowa. Ten odpowiedział rozwiązaniem parlamentu, a przed 
nowymi wyborami obwołał stworzenie bloku konserwatystów, narodowych liberałów 
i trzech partii lewicy mieszczańskiej.
Blok Bulowa wynikał nie tylko z jego zamierzeń. Korzeniami tkwił w formującym 
się porozumieniu burżuazji i junkrów w ramach tzw. "polityki zbierania" (Sammlungspolitik, hasło 
rzucone przez Miquela w 1897 r.). Wymierzony był przeciw socjalistom, także 
innym "wrogom Rzeszy", a więc i Polakom.
Sukces w wyborach z 1907 r. był połowiczny. Socjaliści doznali porażki w 
postaci utraty poważnej części mandatów, z 81 spadli do 43 posłów (ale nie 
stracili wielu głosów, gdyż decydowały sojusze między partiami bloku). Centrum 
jednak wyszło z batalii nienaruszone (Koło Polskie zdobyło także o 2 mandaty 
więcej).
Co najważniejsze, Bulow nie miał żadnego programu, który mógłby realizować 
przy pomocy uzyskanej z dużym wysiłkiem większości. Konserwatystom zapłacił 
ustawą giełdową, ograniczającą działalność instytucji, która zawsze źle była 
widziana przez junkrów. Dla liberałów przeznaczona była ustawa o związkach i 
zebraniach (1908), pierwsza w skali Rzeszy, dotąd obowiązywało bowiem 
ustawodawstwo krajowe. W Prusach zapewniła większą swobodę, ale zatruta była 
paragrafem językowym, nakazującym z pewnymi wyjątkami prowadzenie zebrań publi-
cznych w języku niemieckim. Wyrażał się w nim nacjonalizm jako podstawa bloku, 
a konsekwencją było, że okres bloku to największe w dziejach cesarstwa 
natężenie polityki antypolskiej. Rozgorzała ona w szkołach, a obok "paragrafu 
kagańcowego" najgłośniejsza była ustawa wywłaszczeniowa (1908), która na 
skutek podważania zasady własności prywatnej wywołała opór nawet żywiołów 
konserwatywnych. Junkrzy obawiali się zresztą, że osłabienie walki o ziemię może 
spowodować spadek cen gruntu. O bezprogramowości Bulowa może natomiast 
świadczyć fakt, że doprowadziwszy do szczytu "zbieranie" czynników porządku, 
nie przedsiębrał niczego przeciw "przewrotowi społecznemu".
Gra jego zaś nie mogła trwać długo. Narastające koszty zbrojeń powodowały 
rosnące zadłużenie Rzeszy. Połowiczna reforma finansowa
582



z 1906 r. tylko w niewielkim stopniu wstrzymała ten proces. W 1909 r. kanclerz 
wysunął projekt kolejnej, która nowymi podatkami obciążała różne grupy 
społeczeństwa, w tym podatek spadkowy oburzył najbardziej junkrów. Ci ostatni, 
pewni swojej potęgi, przez cały czas istnienia bloku zawsze nieco przez ramię 
patrzyli na lewicę liberalną. Teraz stanowczo zaprotestowali i wspólnie z 
Centrum, czekającym tylko na sposobność odegrania się na Bulowie, oraz ze szlacheckim 
Kołem Polskim odrzucili projekt rządowy, zastępując go innym, opartym na 
podatkach pośrednich (największą uwagę zwracał tu podatek od alkoholu, stąd 
nową większość nazywano nie tylko bardziej oficjalnie blokiem czarno-niebieskim, ale 
także wódczanym). Gdy zaczynała się kwestia pieniędzy, nie wystarczały nawet hasła 
wspólnej walki przeciw socjalistom.
Blilow znalazł się wobec wrogiej większości parlamentu. Mógł odwołać się do 
cesarza, ale go obraził dwuznacznym zachowaniem w sprawie wywiadu w "Daiły 
Telegraph", gdy całą winę za niezręczne sformułowania zrzucił na Wilhelma. 
Niemniej po raz pierwszy, choć w specyficznej sytuacji, kanclerz ustępował na 
skutek porażki w parlamencie.
Ostatni kanclerz czasów pokoju, Bethmann-Hollweg, doszedł do stanowiska wspinając się po 
szczeblach kariery administracyjnej, od kilku lat zajmował się sprawami 
wewnętrznymi Prus, potem Rzeszy. Stanął zaś wobec problemów dla niego nie do 
rozwiązania. Punkt ciężkości przesunął się na sprawy dyplomacji, obcej mu 
zupełnie, nie znał nawet innych krajów i przeceniał na skutek tego siłę Rzeszy.
Tymczasem wewnątrz następowała wyraźna polaryzacja społeczeństwa. Wybory z 
1912 r. zlikwidowały nietrwałą większość bloku czarno-niebieskiego, głównym zaś 
zwycięzcą stała się socjaldemokracja. Nowej przeciw niej większości nie było 
sposobu stworzyć. Rola parlamentu wyraźnie zresztą spadała mimo sukcesu z 1909 
r. i mimo zapewnienia od 1906 r. posłom diet.
Drugi kryzys marokański spowodował, że opinia niemiecka dojrzała wreszcie 
pogarszającą się sytuację międzynarodową Rzeszy, a skutkiem stało się 
narastanie nastrojów nacjonalistycznych. Cała plejada publicystów, jak Friedrich 
von Bernhardi, przewodniczący Związku Wszechniemieckiego, Heinrich Ciass, Pauł Rohrbach, 
nieustannie naciskała na rząd o prowadzenie twardej i zaborczej polityki, 
grożąc w przeciwnym wypadku katastrofą. Wojny bałkańskie obudziły obawy przed 
sukcesami słowiańskimi. Mnożyli się zwolennicy wszechniemców w partiach konserwatywnych i 
narodowoliberalnej, skłaniał się ku nim następca tronu. Dostrzegano dysproporcję 
między osiągnięciami a położeniem państwa. Niemcy — twierdzono — to 
"najsilniejszy gospodarczo, najlepiej administrowany i najgorzej rządzony kraj 
Europy". Niezadowolenie tak rosło, że przestawała być straszna perspektywa 
wojny: "lepszy straszny koniec niż nie kończąca się straszna sytuacja".
Kilkadziesiąt lat istnienia Rzeszy nie pozostawało bez śladu, ale do pełnej 
integracji było daleko. Nadal istniał separatyzm bawarski, południowy zachód 
czuł się dumny z bardziej demokratycznych rządów i stosunków społecznych, 
mieszczaństwo portów, najbardziej Hamburga,
583



ceniło związki gospodarcze z Anglią i ubolewało nad pogarszaniem się stosunków 
politycznych. Prusy na resztę Rzeszy patrzyły w poczuciu własnej siły. 
Dynastie, choć bronione systemem politycznym, traciły na znaczeniu (mówiono o 
ukrytej mediatyzacji), pozbawione wpływu .na sprawy ogólnopaństwowe, zwłaszcza na 
politykę zagraniczną. Broniły się zawsze nieudolnie, nieraz w sposób 
tragikomiczny. W czasie koronacji Mikołaja II w Moskwie według komunikatu 
Rzeszę reprezentował brat cesarza, "książę Henryk ze świtą", tzn. z grupą 
władców. Protest księcia regenta bawarskiego, że chodzi o sprzymierzeńców, a 
nie wasali, zakończył się tym, iż musiał w paradnej gali przepraszać Wilhelma 
na okręcie wojennym.
Społeczeństwo podzielone było w różny sposób. Nie zniknął dawny podział 
stanowy, niektóre zawody tworzyły kasty, w administracji zwierzchnicy unikali 
wszelkich pozasłużbowych kontaktów z podwładnymi. Podziały nie tylko nie 
zanikały, ale petryfikowały się, nawet wzrastały. Co bogatsi mieszczanie 
starali się o różne tytuły, zwłaszcza rozpowszechnione były tytuły radców, 
także o uszlachcenie. W tym na wskroś nowoczesnym społeczeństwie nierzadkie były 
środowiska, w których obowiązywała zasada: "praca fizyczna hańbi".
Bardzo wielką rolę odgrywały wszelkiego rodzaju organizacje, obok politycznych 
i zawodowych kulturalne, naukowe czy choćby towarzyskie. Namnożyło się ich 
tyle, że narzekano na "zmęczenie związkami" (yereinsmildigkeit), niemniej przeciętny 
obywatel Rzeszy czuł się dobrze w szeregach jednego czy paru stowarzyszeń.
Szczególne miejsce w tym systemie zajmowało wojsko. Liczba jego rosła, budżet 
wojskowy, od 1895 r. uchwalany raz na 5 lat (później i budżet floty), zresztą 
przyjmowany przez parlament bez oporów, wzrastał niepomiernie (w latach 1895—
1899 wynosił rocznie 849 mln mk, w latach 1910—1913 — 1489 mln). Armia, uzależniona 
tylko od cesarza (akty nominacyjne nie potrzebowały nawet parafy kanclerza), 
od czasu do czasu pokazywała, że nadal wiele prawdy jest w stwierdzeniu, iż w 
Prusach armia dominuje, a przez Prusy w Niemczech. Słynna afera kapitana z Kópenick, 
przedmieścia Berlina, czeladnika, który ubrawszy się w mundur kapitana 
"zarekwirował" przechodzący oddział wojska i przy jego pomocy okupował ratusz, 
przetrząsając kasę, wcale nie była taka wesoła. W alzackim miasteczku Saverne 
(Zabem) 20-letni porucznik zachęcał żołnierzy do maltretowania "Wackesów" (jak 
pogardliwie nazywano tamtejszych Francuzów), nawet płacąc podkomendnym premie 
za brutalność. Gdy doszło do starcia z ludnością, dowódca pułku, lekceważąc 
wszelkie przepisy, beztrosko wpakował kilkudziesięciu cywilów do aresztu, 
skarżąc się, że policja nie dość broni wojska. Wyszedł z tego bezkarnie, a gdy 
wybuchło powszechne oburzenie i parlament ogromną większością zgłosił protest, 
kanclerz chcąc nie chcąc musiał bronić wojska, cesarz zaś oświadczył z 
pogardą, że "kraj jest do szpiku zgniły".
Takie wojsko cieszyło się powszechnym uznaniem; kto mógł umieszczał na 
wizytówce tytuł porucznika rezerwy, i to przed tytułem zawodowym, bo ta 
pozycja szczególnie wyróżniała, zapewniała lepsze
584



Karykatura pisma "Simplizissimus" na pozycję wojska "Niech pan wejdzie panie poruczniku, 
A gdy przyjdzie pan na mój five o'clock, niech pan będzie tak grzeczny i 
nałoży monokl, wówczas cała sytuacja nabierze odpowiedniego stylu"

widoki na awans, i dobry mariaż. Zaufany bankier Bismarcka, Gerson Bleichróder, prosił 
cesarza, aby jego syn mógł zostać oficerem rezerwy. Chwałę wojska głosiły 
wszystkie organizacje nacjonalistyczne, szczególnie utworzony w 1912 r. 
Niemiecki Związek Zbrojny (Deutscher Wehrverein).
Junkrzy bronili zawzięcie swoich pozycji w wojsku. W 1860 r. zajmowali 65% 
stanowisk oficerskich, w 1913 r. jeszcze 30% (w pułkach gwardii w 1895 r. 
99,2%), od majora w górę mieli przewagę. Powodowało to, że powiększanie 
liczebne wojska, o dziwo, w kołach wojskowych natrafiało na opozycję, bo 
szlachta nie była w stanie zapełnić wszystkich stanowisk. Oficerowie w każdej 
jednostce starali się nie dopuścić do swego grona ludzi niepożądanych. 
Mieszczaństwo, choć garnęło się do tej "instytucji narodowej" (jak nazwał ją 
cesarz), musiało się zadowolić służbą w "gorszych" rodzajach broni, głównie 
broniach technicznych, następnie we flocie.
Wpływy wojska sięgały daleko poza ramy armii. Byłych żołnierzy ujmowano w 
karby "związków wojackich" (Kriegervereine). Zjednoczona w 1900 r. ich organizacja 
liczyła w 1912 r. 2,5 mln członków.
Na drugim biegunie społecznym znajdował się ruch robotniczy. Natychmiast po 
likwidacji ustawy wyjątkowej rozpoczęła się rozbudowa partii, teraz znowu 
legalnej. Na zjeździe w Halle w październiku 1890 r. przyjęto nowy statut 
organizacyjny i nazwę Socjaldemokratycznej
585



Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands). Od 1 I 1891 r. ukazywał się centralny 
organ partii, berliński "Naprzód" ("Vorwarts"), a dziesiątki innych organów 
wyrosło w różnych miastach. Zjazd w Erfurcie (14—20 X 1891) przyjął nowy program, 
teraz wyraźnie marksistowski, stawiający jako cel wprowadzenie socjalizmu, ale 
zawierający też bezpośrednie postulaty, jak 8-godzinny dzień pracy, prawo koalicji i do 
strajku, równouprawnienie kobiet itd. Od 1890 r. zaczęto organizować święto 1 
Maja.
Dla dziejów partii socjalistycznej w następnym okresie charakterystyczne były 
dwa zjawiska. Jednym z nich był niebywały rozwój liczebny. Partia niemiecka 
uważana była powszechnie za czołową partię robotniczą na świecie, rej wodziła 
w II Międzynarodówce, słuchano skrzętnie jej orzeczeń w sprawach 
ideologicznych. W odróżnieniu od innych partii w Niemczech posiadała szeroko 
rozbudowany aparat w całym kraju, podtrzymując działalność nie tylko w 
okresach kampanii przedwyborczych. Podstawą były lokalne związki (w 1914 r. — 
5122), łączące się w większe jednostki i podlegające centralnemu kierownictwu. 
Obok tego istniała cała sieć innych organizacji — kobiecych, młodzieżowych, 
spółdzielczych, sportowych, oświatowych, towarzyskich itp. Była to partia 
"członkowska", nie "honoracjorów", a od 1914 r. znalazło się w jej szeregach ok. 1,1 mln 
osób. Kilkakrotnie większa była liczba zwolenników, wyrażana choćby liczbą 
głosujących na socjalistycznych kandydatów (4,25 mln w 1912 r.). Prasa 
socjalistyczna wzrosła z 60 organów w 1890 r. do 94 w 1914 r., ale jej nakład z 
ćwierć miliona egz. do półtora miliona. Ponadto corocznie rozpowszechniano po 
kilka milionów druków ulotnych, więcej w latach wyborów. 
586



Czołowym organem teoretycznym był "Nowy Czas ("Neue Zeit"), wydawany od 1883 r. przez Karola Kautsky'ego w 
Berlinie. Najwyższą władzą był coroczny zjazd partii, "bezpośrednie praktyczne 
kierownictwo" wykonywał zarząd, w którym obok Bebla największą rolę odgrywał 
Pauł Singer. Po śmierci ich obu (1911 i 1913) na czele partii stanęli Hugo 
Haase i Fritz Ebert. Poza parlamentem Rzeszy posłowie socjalistyczni zasiadali także 
we wszystkich niemal sejmach państw niemieckich (z wyjątkiem Brunszwiku). W 1913 
r. było ich 231, najwięcej w Bawarii, Badenii, Saksonii i Hamburgu. Po paru nieudanych próbach 
w 1908 r. pierwsi posłowie weszli do Sejmu Pruskiego, mimo przeszkód ze strony 
ordynacji wyborczej (w 1913 r. było ich tam 10).
Organizacje zawodowe do 1878 r. skupiły ok. 50 tyś. robotników, po 1890 r. 
powiększyły się z ok. 300 tyś. do 2,5 mln członków (1914). Zdecydowanie dominowały 
nad organizacjami niesocjalistycznymi, a więc chrześcijańskimi (1913 — 343 tyś.), 
katolickimi związkami lokalnymi, znajdującymi się pod opieką kleru (124 tyś.), 
liberalnymi (107 tyś.) i tworzonymi przez pracodawców tzw. "żółtymi" związkami (280 tyś.). Związki 
klasowe zorganizowane były w lokalne organizacje branżowe, podlegające 
kilkudziesięciu centralom, na szczycie stała Centralna Komisja w Hamburgu, 
potem w Berlinie. Przewodniczącym przez długie lata był Carl Legien.
Z czasów ustawy antysocjalistycznej dogmatem stało się utrzymywanie jedności ruchu. 
Tymczasem od połowy lat dziewięćdziesiątych coraz wyraźniej partię zaczęły 
nurtować wewnętrzne różnice, stanowiące obok rozwoju ilościowego, 
najważniejszy problem ruchu robotniczego.
Na zjeździe we Wrocławiu w 1895 r. grupa działaczy z Eduardem
587



Bernsteinem na czele wystąpiła z projektem rewizji poglądów na sprawy agrarne. W 
następnych latach program rewizjonizmu przybrał postać wykończoną (w 1899 r. 
Bernstein ogłosił pracę Przesłanki socjalizmu i zadania socjaldemokracji). Zakładał zwrócenie 
uwagi na sprawy bieżące i rezygnację z rewolucji ("ruch jest wszystkim, cel 
niczym"). Głównym ośrodkiem prawicy partyjnej stała się Bawaria, zwłaszcza 
Monachium, gdzie Bernstein założył w 1897 r. pismo "Socjalistyczne Zeszyty 
Miesięczne" ("Sozialistische Monatshefte").
W ciągu kilku lat na zjazdach partyjnych i w prasie toczyły się spory między 
rewizjonistami i zwolennikami marksizmu, którym przewodził Kautsky. W trakcie rewolucji 
rosyjskiej 1905 r., która wywarła poważny wpływ na niemiecki ruch robotniczy, w 
szeregach socjaldemokracji wyłaniać się zaczęło skrzydło lewicowe z Różą 
Luksemburg i Karolem Liebknechtem (synem Wilhelma) na czele. Partii groził 
rozpad, ale najliczniejsza grupa, skupiona wokół Bebla i Kautsky'ego, nazwana 
później centrystami, za wszelką cenę starała się do niego nie dopuścić. Do 
wyjątków należało wykluczanie wybitniejszych działaczy. Tymczasem obok 
wspólnych wystąpień (np. kampania w sprawie reformy pruskiego prawa wyborczego) pojawiły się 
różnice w sprawach takich, jak stosunek do polityki zagranicznej czy kolonii, 
zastosowanie strajku generalnego jako broni politycznej. Dla nowego pokolenia 
działaczy, w którym poważny odsetek stanowili działacze partyjni czy związkowi, 
ważniejsza była działalność praktyczna niż zagadnienia ideologiczne. Pragnęli 
demokratyzacji, ale nie w drodze gwałtownego przewrotu, a na bieżąco zajmowali 
się konkretnymi, drobnymi sprawami dnia codziennego. Niezadługo sprawa wojny 
postawi przed nimi kwestię o znacznie donioślejszym znaczeniu.

NAUKA I KULTURA

Nowoczesne, przemysłowe państwo potrzebowało wykształconego społeczeństwa. 
Niemcy miały też tradycje rozwoju szkolnictwa z przedindustrialnej epoki. Już w 
latach 1816—1846 udział dzieci uczęszczających do szkół ludowych wzrósł z 61 
do 82%, w 1870 r. obowiązek szkolny, poparty bezpłatnością nauczania, objął 
praktycznie wszystkie dzieci. W 1860 r. jeden uczeń w Prusach wypadał na 6 
mieszkańców, w Anglii na 11, we Francji na 12, w Rosji na 367. Nie wszędzie 
szkoły ludowe były jednakowo rozwinięte, lepiej w miastach i okręgach 
przemysłowych niż na wsi, korzystniej na zachodzie niż na wschodzie. Nie 
brakowało wypadków, w których na 1 nauczyciela wypadało po 100, a nawet 200 
dzieci. Obowiązkowość nauki do 14 roku życia egzekwowano, za dni opuszczone 
rodzice płacili kary pieniężne (żmudy szkolne) po 4—5 fen. dziennie. Dokuczało 
to chłopom, którzy chętnie posłaliby malców do pasienia bydła, ale skutkowało. 
Nauka była trzystopniowa po 2—3 lata; w mniejszych szkołach dzieci siedziały 
wspólnie w tych samych pomieszczeniach, a nauczyciel musiał tak organizować 
zajęcia, aby jednocześnie zajmować się różnymi grupami.
588



Im dalej w czasy napięć politycznych i społecznych, tym bardziej szkolę 
wprzęgano w służbę państwa, etapem był także Kulturkampf. Na przełomie XIX i XX w. 
wydano szereg zarządzeń nakazujących "zwalczanie socjalistycznych idei". Na 
ziemiach zamieszkanych przez obce grupy narodowe szkoła była potężnym, choć 
często nieskutecznym narzędziem germanizacji. Najdalej proces ten poszedł na 
ziemiach polskich. Wszędzie natomiast miała kształcić w posłuszeństwie.
Ogromna większość uczniów naukę kończyła na szkole ludowej. Wpływ na młodzież 
starano się przedłużyć przez wprowadzenie od lat osiemdziesiątych tzw. szkół 
uzupełniających, do których musieli uczęszczać młodzi pracujący ludzie między 
szkołą ludową a służbą w wojsku.
Szkoły średnie w przeciwieństwie do ludowych były elitarne, trzeba było za nie 
płacić. W 1885 r. na 7,5 mln uczniów szkół ludowych wypadało tylko 238 tyś. ze 
szkół średnich (w tym: 84,5 tyś. z gimnazjów, 5,1 tyś.. z gimnazjów realnych). Nie bez 
powodu zwano je w Niemczech wyższymi. W gimnazjum nauka trwała 9 lat, kończyła 
się na "wyższej pierwszej" klasie (Ober-Primo). Przeważały gimnazja typu humanisty-
cznego; różne szkoły realne, początkowo lekceważone, aczkolwiek stopniowo 
wywalczały sobie pocześniejsze miejsce, nigdy nie zostały równouprawnione. 
Poziom gimnazjów, choć nie wszędzie jednakowy, był na ogół wysoki. Wśród 
nauczycieli nie brakowało ludzi ze stopniem doktora i z własnym dorobkiem 
naukowym. Pisarz Fontane wyśmiewał, że absolwenci gimnazjów "znają 6 od 
Horacego, trochę Homera, trochę Owidiusza i sądzą, że wiedzą wszystko, a nie 
rozumieją nic". Uczono jednak nie tylko łaciny i greki (był czas, że i 
hebrajskiego). Ukończenie gimnazjum dawało wyższą pozycję społeczną (np. prawo 
do zastąpienia normalnej służby wojskowej przez jednoroczną, ochotniczą, choć 
nie było w niej niczego ochotniczego). Pomyślane było jako zakład 
przygotowujący do szkół wyższych, choć i tutaj sito było gęste i zaledwie 1/10 
uczniów szkół średnich znajdowała sobie miejsce na jednym z licznych 
uniwersytetów niemieckich. Rozsiane były one nie tylko w wielkich miastach, 
ale i średnich (Heidelberg, Tybinga), stanowiąc w nich nieraz główny ośrodek 
życia umysłowego.
Rzesza studentów rosła w liczbach bezwzględnych (z 13 tyś. w 1871 r. do 34 tyś. w 1911 
r.) i w stosunku do liczby ludności (na 100 tyś. ludności z 32 do 64). 
Przeważnie jednak uniwersytety liczyły po kilkuset studentów. Z wyjątkiem 
teologii (którą studiowało 10%), gromadzącej plebs, przeważali młodzi ludzie z 
"lepszych rodzin (bogate mieszczaństwo, ziemiaństwo, 1/3 z rodzin urzędniczych 
i nauczycielskich), znaczna część miała ojców z wyższym wykształceniem (w 
Prusach w 1900 r. — 27%).
Wśród studentów działały liczne organizacje, do lat sześćdziesiątych często 
liberalne, potem "narodowe". Jeszcze większy odsetek młodzieży akademickiej 
brał udział w korporacjach, poddając się narzucanym tam rygorom, a raczej 
upokorzeniom i dziczeniu obyczajów, obowiązkowi wychylania niezliczonych kufli 
piwa i odbywania częstych
559



pojedynków (ich ślady na twarzy były przedmiotem dumy). Po wyjściu ze studiów 
można było za to liczyć na poparcie starszych komilitonów.
Wśród młodzieży szkół średnich i wyższych w 1901 r. zaczął się ruch "ptaków 
wędrownych" (Wandervógel), który wciągnął do 60 tyś. osób. Wyrażał się w nim 
protest przeciw ustabilizowanemu trybowi życia, zwłaszcza życia miejskiego. 
Ideologia ruchu była dość mętna, wiele w niej było haseł nacjonalistycznych.
Kto studiował poważnie, mógł jednak na wyższych uczelniach niemieckich nauczyć 
się wiele. Nie bez powodu zjeżdżała się tam licznie młodzież wielu krajów 
Europy, a nawet spoza jej granic. Było także wielu Polaków z zaboru pruskiego, 
bo nie otwarto tam żadnej uczelni, ale też z Galicji i z zaboru rosyjskiego. 
Znaczna część uczonych polskich krócej lub dłużej przebywała na studiach w 
Niemczech.
Swój poziom uczelnie zawdzięczały profesorom. Rozbudowa uczelni, gmachów i 
laboratoriów, lepsze niż poprzednio zaopatrzenie we wszelkie pomoce, wszystko 
to ułatwiało podnoszenie poziomu. Z drugiej strony minęły czasy, gdy na 
uniwersytetach krzewiło się bujne życie polityczne, gdy formowały się na nich 
nowe ideologie. Niektórzy uczeni przewodzili w partiach politycznych, 
najczęściej wśród liberałów (jak znakomity lekarz Virchow), znacznie częściej 
starali się dotrzeć z popularyzacją wiedzy do szerszych mas (prace popularne 
znakomitą prozą pisał fizyk Helmholtz), ale większość zamykała się w swoich pra-
cowniach i laboratoriach. Dzielili się na tych, którzy wraz ze znaczną częścią 
inteligencji podkreślali swoją apolityczność, i tych, którzy swój autorytet 
angażowali w działalność "narodową", niekiedy w skrajnie nacjonalistycznych 
organizacjach.
Nauka rozwijała się nie tylko na uniwersytetach, podział polityczny sprzyjał 
powstaniu kilku akademii (w 1908 r. np. w Heidelbergu).
Nauki ścisłe przeżywały swój niebywały rozkwit. Na 40 uczonych na świecie, 
nagrodzonych w latach 1900—1914 "Noblem" w dziedzinie fizyki, chemii, 
fizjologii i medycyny, było 14 Niemców. W matematyce Karl Gustav Jacob Jacobi 
(1804—1851), nawiązując do Leibniza i Gaussa, stworzył pierwszą w nowoczesnych 
Niemczech szkołę matematyczną, a jego następca Bernhard Riemann (1826—1866) zajął 
się geometrią nieeuklidesową. Świetny rozwój przemysłu chemicznego nie byłby 
do pomyślenia bez całej plejady uczonych, którzy kontynuowali tradycje Liebiga, jak 
August Kekule (1829—1896), Victor Meyer (1848—1897), Emil Fischer (1852—1919) czy Wilhelm Ostwald (1853— 
1932). W fizyce uczeni niemieccy wzięli bardzo znaczny udział w przygotowaniu 
i dokonaniu przewrotu, jaki nastąpił w końcu XIX w. Lekarz i fizyk Julius Robert Mayer 
(1814—1878) sformułował prawo zachowania energii, Heinrich Hertz (1857—1894) 
położył podwaliny pod badania nad falami elektromagnetycznymi. Wilhelm Róntgen 
(1845— 1923) w 1895 r. użył po raz pierwszy odkrytych przez siebie promieni, 
zwanych wówczas promieniami X. W jego odkryciu tkwiła geneza badań Becquerela 
i małżeństwa Curie. W 1900 r. Max Planck (1858— 1947) formułował teorię 
kwantów, w 1905 r. Albert Einstein (1879—1955)
590



szczególną teorię względności, w 1916 r. — ogólną. Einstein pracował w 
Niemczech w latach 1913—1933, póki rządy hitlerowskie nie zmuszą go do 
emigracji do USA. Akustyk Hermann Ludwig Helmholtz (1821—1894) wynalazł oftalmoskop, 
Gustaw Robert Kirchhoff (1824—1887) spektroskop.
W biologii Johannes Muller (1801—1858) podjął badania w zakresie fizjologii 
porównawczej, Theodor Schwann (1810—1882) wysunął teorię komórkowej budowy ciała, 
August Weismann (1834—1914) zajął się genetyką. W medycynie uczeń Pasteura, 
Robert Koch (1843— 1910), umożliwił leczenie gruźlicy, cholery i śpiączki, 
Pauł Ehriich (1854—1915) syfilisu przez użycie salwarsanu. W psychologii Wilhelm Wundt 
(1832—1920) uruchomił pierwsze laboratorium.
Lista nazwisk jest niezwykle długa, co ważniejsze, tworzyły się całe szkoły 
uczonych w poszczególnych dziedzinach wiedzy.
Sukcesy nauk ścisłych od polowy XIX w. spowodowały powstanie koncepcji 
materialisty cznych, ale chronologicznie skupiły się one najbardziej w latach 
1850—1880. Materializm Karla Vogta (1815—1895) czy Jakuba Moleschotta (1822—1893) 
miał bardziej filozoficzny niż polityczny charakter, łączył się częściej z 
walką przeciw religii niż z radykalizmem społecznym. Wyjątkiem był marksizm 
(najbardziej znane były prace Kautsky'ego i F. Mehringa), który poza socjalistami wywarł 
wpływ na wielu ekonomistów (jak W. Sombart). Zwłaszcza po ukazaniu się trzeciego 
tomu Kapitału (1894) rozgorzała żywa dyskusja nad tezami Marksa (M. Weber, Robert 
Michels i in.). Pozytywizm i scjentyzm czerpano raczej od Comte'a z Francji oraz Milla i Spencera z Anglii. 
W końcu wieku, jak w całej myśli europejskiej, pojawił się zwrot. Emil du Bois-
Reymond (1818—1896) filozof i fizjolog, pisał o nieprzekraczalnych granicach wiedzy, 
Georg Simmel (1858—1918) wysuwał relatywizm, znaczną rolę odegrała szkoła marburska 
(Hermann Cohen, Pauł Natorp), kiełkował empiriokrytycyzm (Ernst Mach). Nieraz mówiono o powrocie 
do dawnych idealistów ("zuruck zu Kant").
Osobne miejsce w filozofii niemieckiej zajmował Friedrich Nietzsche (1844—1900), 
dwudziestolecie swojej działalności naukowej dzielący między profesurę w 
Szwajcarii i gorączkowe pisarstwo w Niemczech, zanim jego umysł nie zostanie 
spustoszony przez chorobę. W odróżnieniu od innych filozofów niemieckich nie 
ujął on swoich myśli w zwarty system, ale w zbiory aforyzmów. Tym łatwiej było 
takie strony jego filozofii, jak względna teoria wartości i żądanie ich 
całkowitego przewartościowania, krytyka moralności od Sokratesa przez 
chrześcijaństwo po demokrację, odrzucanie równości, wolności i wartości 
moralnej, rola, jaką przywiązywał do "nadludzi", kierujących się "moralnością 
panów", tłumaczyć później na potrzeby reżimów faszystowskich. Nazywano go prorokiem 
wojny, wielbicielem, siły, był zaś miłośnikiem Niemiec Goethego, nie Bismarcka; nie w Niemcach 
widział też "nadludzi", których cechować winna nie tylko siła, ale i 
dostojność.
Wyrosło w Niemczech pierwsze pokolenie badaczy podstaw humanistyki. Broniąc 
jej przed przewagą nauk ścisłych Wilhelm Diłthey
591



(1833—1911) podkreślał odrębność, przyznawał nawet dodatkowe walory. Na skutek 
wartościowania zjawisk prowadzą one do poznawania samej rzeczywistości, a nie 
kryjących ją zjawisk. Wilhelm Windelband (1848—1915) i Heinrich Rickert (1863—1936) kładli 
nacisk na posługiwanie się humanistyki innymi metodami, jej pokrewieństwo ze 
sztuką.
Szczególne znaczenie przypadło historii, przy czym badanie rozwoju zjawisk w 
konkretnych epokach wywarło poważny wpływ na inne dyscypliny, jak prawo czy 
ekonomia.
W połowie XIX w. do historyków małoniemieckich należał Leopold von Ranke (1795—1886). 
Obiektywizm podkreślał formułą, że zadaniem uczonego jest stwierdzenie, "jak 
naprawdę było" ("wie es ei-gentlich gewesen"). Przed uleganiem nacjonalizmowi 
chroniło go zajmowanie się historią wielu krajów, także próbował syntezy 
historii świata. Stworzył on podstawy pod krytyczną analizę źródeł.
Pod wpływem Rankego głównym przedmiotem badań stała się historia polityczna, 
wywarł on poważny wpływ na całe pokolenie historyków niemieckich. Ze względu 
na losy Niemiec w XIX w. jego następcy dodali do tego także prymat polityki 
zagranicznej nad dziejami wewnętrznymi.
Heinrich von Treitschke (1834—1896), dawny liberał, który jak wielu jego towarzyszy od 
opozycji wobec Prus przeszedł do uwielbienia Bismarcka, opowiadał się przeciw 
czystym faktom, gdyż ważniejsze niż przedstawianie obiektywnej prawdy było 
według niego budzenie uczuć narodowych. W Historii niemieckiej w XIX w. (1879—
1891) starał się wykazać, że proces zjednoczenia stanowił punkt szczytowy 
całych dziejów narodu niemieckiego; dokonanie tego dzieła było przeznaczeniem 
i wielkością Prus. Ścisły związek poglądów Treitschkego z chwilą bieżącą widoczny 
był w bardzo popularnych wykładach O polityce, ogłoszonych następnie w 
dwutomowym dziele. Sięgając do Hegla, uznał państwo za najwyższe osiągnięcie 
człowieka, chciał też, aby reprezentowało ogromną siłę. Te poglądy ważne były 
choćby dlatego, że Treitschke wywarł największy wpływ ze wszystkich badaczy na 
szerokie koła inteligencji niemieckiej. Theodor Mommsen (1817—1903) zajął się 
historią starożytną (Historia rzymska, 1854—1885) i dziejami prawa. Karl 
Lamprecht (1856—1915) mniej zwracał uwagę na opis wypadków, a raczej na 
wytłumaczenie ich zmian, dostrzegając je w zjawiskach psychologicznych. W 
rezultacie zajmował się bardziej historią kultury niż polityczną. Nie brakło 
także w Niemczech badaczy historii gospodarczej, a rozmach nauki niemieckiej 
powodował, że pisano tam dzieje niemal wszystkich krajów świata.
Awans gospodarczy Rzeszy spowodował, że dla ekonomistów szczególnie ważne było 
badanie kapitalizmu, dominujący zaś historyzm skłaniał do zajmowania się jego 
genezą. Ernst Troeltsch (1865—1923) i Max Weber (1864—1920) dostrzegli w nim wpływy etyki 
kalwińskiej i luterańskiej, Werner Sombart (1863—1941) identyfikował go z psychiką 
Żydów. Weber zajmował się też problemami nowoczesnego państwa, zarazem 
krytykując stosunki w Niemczech, jak i stawiając żądania powiększania ich 
siły.
592



Dla rozwoju kultury powstanie zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej stanowiło znacznie mniejszy 
przełom niż dla nauki. Nietzsche i szwajcarski historyk J. Burckhardt ostro krytykowali dzieło 
Bismarcka, wybitni pisarze, jak W. Raabe i Th. Fontane, czuli się w Niemczech obco.
Choć lista nazwisk pisarzy jest długa, nie oznaczało to wielkiego rozkwitu 
literatury. Druga połowa wieku zaczęła się od przewagi powieści realistycznej. 
Helweta, ale należący do literatury niemieckiej Gottfried Keller (1819—1890) w cyklu 
utworów charakteryzował mieszkańców szwajcarskiej wioski Seldwyl. Gustav Freytag 
(1816—1895) w powieści Winien i ma (Soli und haben), niebywale popularnej, którą 
obowiązkowo można było znaleźć w każdym domu mieszczańskim, opisał dzieje 
wrocławskiej rodziny kupieckiej; nie brakło tu akcentów antypolskich. 
Wspomniany Wilhelm Raabe (1831—1910) w 40 tomach opowiadań i powieści zajął 
się problematyką społeczną, walką ludzi pokrzywdzonych o poprawę losu, 
dochodząc do smutnego wniosku: "Nieszczęściem świata jest to, że kanalia 
panuje i pozostaje panem". Theodor Storm (1817—1888) w powieści Jeździec na siwym 
koniu przedstawił dzieje syna chłopskiego, który o bezpieczeństwo ludzi walczy 
z morzem i ginie w jego odmętach. Najwybitniejszym pisarzem tych czasów był 
Theodor Fontane (1819—1898), tworzący swe dzieła między 60 a 80 rokiem życia. 
Dwa motywy górują w nich nad innymi — krytyka współczesnej moralności (Effi Brest) i 
krytyka prusactwa (Schach zu Wuthenow, cofający się do czasów sprzed bitwy pod Jena), 
choć zarazem apologia "dobrych" Prus.
Zwrot w pisarstwie nastąpił w latach osiemdziesiątych, pojawił się wówczas w 
Niemczech "styl młodzieżowy" (Jugendstii). Był to ferment w środowisku 
artystycznym, który powstał w znacznym stopniu pod wpływem zewnętrznym. 
Zachłystywano się dziełami francuskich naturałistów, a jeszcze bardziej powieścią 
rosyjską (Dostojewski i Tołstoj) i literaturą skandynawską. W tym środowisku 
pojawili się obcokrajowcy — Skandynawowie, Przybyszewski. Wyrosły z tego fermentu 
nowe prądy: naturalizm, impresjonizm i ekspresjonizm.
Najwybitniejszym przedstawicielem naturalizmu był Gerhart Hauptmann (1862—1946). W 1889 
r. wystawiono jego pierwszą sztukę Przed wschodem słońca, w której śląska 
rodzina chłopska dzięki odkryciu pokładów węgla dorabia się majątku i... 
alkoholizmu. Drastycznie przedstawiona demoralizacja budziła zastrzeżenia, ale 
większą burzę wywołała sztuka Tkacze (1892), w której sięgnął do powstania 
tkaczy śląskich z 1844 r. Bohaterem był tłum, a wśród surowo napiętnowanych 
wyzyskiwaczy występowały rodziny o prawie nie zmienionych nazwiskach w 
stosunku do nazwisk przemysłowców z Bielawy i Pieszyc.
W ogóle oskarżenie moralności mieszczańskiej było w literaturze tego czasu 
najczęstszym motywem (H. Sudermann, Honor i Koniec Sodomy). Naturalizm nie sprzyjał 
rozwojowi liryki. Wyjątkiem był Richard Dehmel (1863—1920), wykraczający zresztą 
poza ramy tego kierunku, piewca miłości, lecz także ciężkiego losu 
proletariatu.
Inaczej było z impresjonizmem, choć jeszcze trudniej jest szeregować
593



w jego ramach artystów. Poeta Stefan George (1868—1933) należał do wielbicieli Nietzschego. Na 
pierwszym miejscu stawiał cele estetyczne, które chciał osiągnąć przez poezję 
ekskluzywną i ponadczasową. "Czysta sztuka" winna podlegać nie kategoriom zła 
i dobra, ale piękna i brzydoty. Miała odnowić kulturę, ale odwracała się od 
społeczeństwa. Wpływ Georgego na następne pokolenie był znaczny, choć różny. Z 
jego kręgu wyszedł hr. Klaus Stauffenberg, niedoszły zabójca Hitlera w 1944 r., ale do 
jego poezji sięgali także hitlerowcy.
Austriak, ale wywierający wpływ na kulturę niemiecką, Rainer Maria Riike (1875—
1926), także odwracał się od rzeczywistości, lecz po to, aby pokazać samotnego 
człowieka, szukającego ucieczki od chaosu ideowego. Psychiką człowieka zajął 
się również trzeci z wielkich poetów tego czasu, Hugo von Hofmannstahl (1874—1929).
W prozie niemieckiej pierwszej połowy XX w. czołowe miejsce zajęła rodzina 
Mannów. W 1901 r. ukazała się Rodzina Buddenbrooków Thomasa Manna (1875—1955), 
dzieje upadku zamożnej rodziny mieszczańskiej z miasta hanzeatyckiego. Dwa były 
nurty tego upadku, jednym niedostosowanie do warunków burzliwego rozwoju 
kapitalistycznego i nowych form etycznych, drugim psychologiczne przemiany 
pokoleń, coraz bardziej złożonych i bogatych, ale i coraz słabszych. Rodzina 
Buddenbrooków zaczęła wielką karierę pisarską Tomasza Manna, następnymi jej 
etapami były nowele (ze Śmiercią w Wenecji na czele), Czarodziejska Góra (1924) 
i wreszcie Doktor Faustus (1947) — obie w formie dyskusji w alpejskim sanatorium czy losów kompozytora
594



Adriana Leverkuhna przedstawiają przemiany i kryzys inteligencji niemieckiej, 
szerzej nawet europejskiej w XX w.
Starszy brat Thomasa, Heinrich Mann, bliższy był realizmowi; w kilku powieściach poddał 
ostrej krytyce stosunki w Niemczech wilhelmińskich, chłoszcząc środowisko 
bogatej plutokracji (W krainie pieczonych gołąbków, 1900) czy przedstawiając dzieje 
Poddanego (1914, opublikowane 1918), młodzieńca, potem przemysłowca, 
wielbiciela cesarza i siły, tyrana wobec podwładnych. Bardzo popularne były 
powieści Ja-koba Wassermanna (1873—1934), który problemy moralne, winy i kary, 
ujmował, nie bez wpływu Dostojewskiego, w wątkach sensacyjnych. Co wybitniejsi 
więc pisarze byli sumieniem swojego pokolenia.
Znaczną rolę odgrywał w kulturze niemieckiej teatr. Pamiętnikarz opisuje, jak 
na premierę sztuki Hauptmanna "podniecona młodzież ciągnęła jak na bitwę", aby 
walczyć o zwycięstwo swoich poglądów. Wśród wielu scen niemieckich specjalne 
znaczenie posiadał nadworny zespół teatralny księstwa Meiningen 
(meiningeńczycy), działający w latach 1860—1908. Był to przykład korzystnego 
mecenatu mniejszych dworów, rzadki już w tych czasach. W czasie objazdu niemal 
całej Europy w latach 1874—1891, występując ok. 3000 razy, meiningeńczycy 
zadziwili publiczność odpowiedzialnością całego zespołu, obsadzaniem nawet 
drugorzędnych ról czołowymi aktorami, wielką starannością, nawet rozrzutnością 
w przygotowaniu dekoracji i kostiumów. 
Już w pierwszej połowie XIX w. obok stałych i wielkich scen działały liczne 
teatrzyki "ogródkowe", korzystające przeważnie z gościny kawiarni i podobnych 
lokali, często od tamtych lepiej prosperujące finansowo, za to raczące widzów 
repertuarem na niższym poziomie. Od połowy wieku większość restauratorów 
posiadała obszerne pomieszczenia, przeznaczone na zebrania polityczne, 
towarzyskie i artystyczne.
Od lat siedemdziesiątych nowym elementem kultury stały się różnego rodzaju 
kabarety. Na przedmieściach wielkich miast, gdzie widzami byli rzemieślnicy, 
drobni urzędnicy, służba domowa i robotnicy, dominowały tingeltangle, w których 
repertuarze nie brakło prymitywnych kupletów, damskich kapel i zapasów 
kobiecych. W śródmieściu w lokalach w stylu varietes, przeznaczonych dla wybredniejszej 
publiczności, występowały artystki znane na całym świecie, jak Otćro czy Cleo de 
Merode. Na scenkach, zwanych brettiami, utwory wyśmiewające wojsko, sądy czy biurokrację 
wystawiali znani poeci i dramatopisarze (Richard Dehmel, Frank Wedekind). Niektóre kabarety 
("Dźwięk i dym" Maxa Reinhardta w Berlinie, "li katów" Maxa Halbego i Otto Bierbauma w Monachium, 
oba od 1901 r.) starały się epatować filistra, stylem znanym w Polsce z 
"Zielonego Balonika". Ok. 1903 r. gorączka kabaretów dość nagle wygasła.
Wśród malarzy nawet entuzjaści zjednoczenia Niemiec woleli fakt ten uczcić 
malowaniem Ifigenii czy Medei niż ułanów pruskich, jeśli nie liczyć tak bardzo 
"oficjalnych" dzieł, jak Proklamacja cesarstwa w Wersalu Antona von Wernera (1843—
1915) czy portrety Franza von Lenbacha (1836—1904). Wielu wybitnych malarzy wybierało na 
miejsce
595



pobytu Rzym, Florencję, nawet wioski bawarskie, a nie Berlin. Wilhelm Leibi 
(1844—1900) wystawiał tylko w Paryżu. Największe znaczenie jako ośrodek 
malarski miało Monachium, gdzie kształciło się także sporo artystów polskich, 
ale ok. 1900 r. również stolica Rzeszy. Zwłaszcza okres grynderski budził 
sprzeciwy. Hans von Marćes (1837— 1887) w 1878 r. programowo głosił 
przeciwstawianie się "prądowi czasu".
Malarstwo niemieckie nie było największego lotu w skali światowej, choć 
znakomity historyk sztuki, Richard Hammann (1879—1961), uznał, że swoim 
znaczeniem dorównywało francuskiemu impresjonizmowi. Tradycje realizmu 
kontynuował A. Menzel, ale u większości twórców kierunek ten miał charakter 
epigoński. Jego miejsce zajmował idealizm, znajdujący swój wyraz w ciemnych i 
zimnych obrazach Anselma Feuerbacha (1829—1880), sięgającego do tematów dramatycznych 
(Medea, 1866), czy w sentymentalnej anegdocie Hansa Thomy (1839— 1924). Osobne miejsce 
zajmował działający przez dłuższy czas w Niemczech Szwajcar Arnold Bócklin 
(1827—1901), który od 1859 r. malował neoromantyczne kompozycje figuralne o tematyce 
mitologicznej i fantastycznej.
Menzel nie poznał się na impresjonizmie, uznając dzieła Degasa czy Maneta za 
wstrętne, ale nowy prąd artystyczny znalazł swoje odbicie w obrazach Maxa 
Liebermanna (1847—1935, Warsztat szewski, 1891;
Przemywalnia lnu, 1887) i Leibla (zwłaszcza obrazy przedstawiające typy bawarskie). Wraz 
z Lovisem Corinthem (1858—1925, Autoportret w pancerzu, 1911) i Maxem Slevogtem (1868—1932), znakomitym 
kolorystą, wtargnął do Niemiec naturalizm, u Emila Noldego (1867— 1956) mówić 
można o ekspresjonizmie, choć, jak zawsze, podobne podziały mogą budzić 
wątpliwości. Przywódcą monachijskiej secesji był grafik, malarz i rzeźbiarz 
Max Klinger (1857—1920), łączący poszukiwania artystyczne ze sztuką stosowaną i 
architekturą. Tematyka robotnicza wystąpiła u malarki Kathe Kollwitz (1867—1945), np. 
Pochód tkaczy, 1893—1895.
Twórcy o niższym losie artystycznym ulegali bardziej poglądom epoki i dlatego 
może nawet są dla niej bardziej charakterystycznymi. U Hansa Makarta (1840—1884) 
skromność biedermeieru zamieniła się w wielkie formaty, w blask, w przewagę 
wspaniałości nad smakiem. Werner malował potężne sceny batalistyczne, 
zadziwiające dokładnością przedstawienia każdego szczegółu munduru i 
odznaczenia.
Wpływ ten występował także w architekturze. Trudno do niej zaliczyć znaczną 
większość budynków wznoszonych w miastach, gdyż ich koszarowy charakter 
dyktowany był niemal wyłącznie względami komercjalnymi. Nadal z upodobaniem 
wracano do gotyku i roiło się od neogotyckich kościołów. Wielkość cesarstwa miała 
upamiętnić wspaniała aleja Zwycięstwa w Berlinie (1901), powstała z inicjatywy 
cesarza. Ten, jak wielu władców o zapędach dyktatorskich, uważał, że zna się 
na wszystkim, z niechęcią wyrażał się o wszelkiej modernie. Przy otwarciu alei 
Zwycięstwa stwierdził, że "sztuka winna pomagać w wychowaniu
596



społeczeństwa", ale sceptyczny krytyk zgoła odmiennie ocenił to "kolosalne" 
(rodziło się wtedy określenie kolossal) dzieło:
"Każdy znawca mógłby przewidzieć, że tak wiele samodzielnych pomników z 
białego marmuru na ulicy o długości 500 metrów estetycznie jest nie do 
zniesienia".
Próby nowych rozwiązań pojawiały się rzadko, jak dom towarowy w Berlinie 
(1897—1904) Alfreda Messela, niektóre domy w Monachium Augusta Endella czy ogromna Hala 
Stulecia we Wrocławiu (1913).
Korzystnie kształtował się nadal poziom muzyki. Johannes Brahms (1833—1897), choć 
większość życia spędził w Wiedniu, zawsze pozostawał w żywym kontakcie z 
Niemcami. Kontynuował tradycje wielkich mistrzów, Beethovena, Schuberta czy 
Schumanna, łącząc w swoich utworach elementy romantyzmu i klasy cyzmu. Sporo też 
czerpał z niemieckiej muzyki ludowej. Richard Wagner (1813—1883) w 1861 r. 
wrócił ze szwajcarskiego wygnania, zrzekł się dawnych poglądów rewolucyjnych, 
a w 1871 r. marszem zwycięstwa uczcił wejście wojsk niemieckich do Paryża. 
Rozpoczął się okres jego wielkich wpływów, zwłaszcza gdy w 1876 r. w nowo 
zbudowanym teatrze w Bayreuth uruchomiono festiwale jego twórczości, wkrótce 
słynne na cały świat (bayreuther Festspiele). Na pierwszym wystawiono całość 
Pierścienia Nibelunga. Sięganie do motywów starogermańskich było opowiadaniem się 
za nacjonalizmem, a jeszcze bardziej tak je interpretowano; dlatego Wagner 
będzie się cieszył wielkim uznaniem w Niemczech hitlerowskich. W jego kręgu 
pozostawał Franz Liszt (1811—1886), austriacki pół-Wę-gier, osiadły na stałe w Niemczech, 
który zerwał z tradycyjną formą muzyki, a propagował muzykę programową.
Cały ten rozwój kultury miał poważny wpływ na poglądy i życie społeczeństwa. 
Oczywiście wyglądało ono inaczej w różnych grupach społecznych. Bogata 
burżuazja dokumentowała swój awans wspaniałym urządzeniem domów, wielkimi 
łożami zaopatrzonymi w baldachimy, niby renesansowymi fotelami i niby 
gotyckimi odrzwiami. Zamki junkierskie zmieniały się znacznie mniej, częściej 
zresztą junkrów nie stać było na to, co mógł sobie pozwolić bankier czy 
przemysłowiec. Secesja kwitła raczej u artystów i inteligencji.
Kultura masowa formowana była ciągle najbardziej pod wpływem książki, choćby 
brukowej, i teatru, choćby często rozrywkowego. W końcu wieku konkurencją 
zaczynał być sport. W porównaniu z filmem francuskim, włoskim, amerykańskim 
czy duńskim sztuka filmowa w Niemczech rozwinęła się słabiej.
Natomiast jedno z czołowych miejsc Niemcy zajmowały w rozwoju prasy. Jeden 
egzemplarz gazety przypadał w 1750 r. na 225 osób, w 1850 r. na 30, w 1885 r. 
na 6, a w 1910 r. już tylko na 4 osoby. Kilka tysięcy periodyków ukazywało się 
nie tylko w wielkich miastach, ale w lada miasteczku powiatowym i nawet 
mniejszym. Wśród poważniejszych gazet znaczną rolę odgrywały nie tylko 
berlińskie, ale i kolońskie, hamburskie, monachijskie czy wrocławskie. Każde 
ugrupowanie polityczne,
597



każdy związek, choćby niewielki, starał się o posiadanie własnego organu. 
Czołowe organy głównych partii (poza socjalistyczną), jak konserwatywna 
"Gazeta Krzyżowa", centrowa "Germania", narodowoliberalna "Gazeta Kolońska" ("Kółnische 
Zeitung") czy liberalna "Gazeta Frankfurcka ("Frankfurter Zeitung"), miały niższe nakłady niż 
pisma stojące na gorszym poziomie, drukowane z posmakiem sensacyjności. 
Dominowały liczebnie różne bezpartyjne gazety "narodowe", większe nakłady (po 
200—300 tyś. egz.) miało parę gazet mieszczańsko-liberalnych. W Rzeszy wychodziło 
pismo o największej częstotliwości ukazywania się na świecie ("Gazeta 
Kolońska", 26 razy w tygodniu), cała grupa pojawiała się po 3 razy dziennie.
Aby zapewnić sobie wpływ na prasę, partie wydawały własne korespondencje. 
Większość wiadomości gazety czerpały z urzędowej agencji telegraficznej Wolffa. 
Rozchodziły się ciągle jeszcze w znacznym odsetku za pośrednictwem 
prenumeraty, choć stopniowo sprzedaż uliczna nabierała znaczenia.
Poważną rolę odgrywały czasopisma polityczne i kulturalne, jak "Roczniki 
Pruskie" ("Preussische Jahrbiicher"), wydawane przez Treitschkego, później przez historyka Hansa 
Delbrucka, konserwatywne, ale nieraz krytyczne wobec rządu, lipskie "Grenzboten", 
początkowo liberalne, potem nacjonalistyczne, czy "Przyszłość" ("Die Zukunft"), 
utworzony w 1892 r. organ ruchliwego publicysty M. Hardena, najpierw zbliżony do opozycyjnego 
Bismarcka, potem o złożonej postawie, nie cofający się przed wygrzebaniem afer w 
otoczeniu cesarza (oskarżając ludzi mu bliskich o homoseksualizm). Przeważnie 
miały one jednak niskie nakłady i docierały tylko do inteligencji. Wśród 
mieszczaństwa znacznie bardziej popularne były pisma typu "Altana" ("Gartenlaube"), 
mniej zajmujące się polityką i stojące na niższym poziomie. "Styl młodzieżowy" 
w sztuce spowodował powstanie kilku nowych pism artystycznych, jak "Wolna 
Scena" ("Freie Buhne"), bojowy organ Hauptmanna, związany z nowatorskim teatrem o tej 
samej nazwie (1889), czy "Nowy Przegląd Niemiecki" ("Neue deutsche Rundschau", 1893) 
reprezentujący impresjonistów. Wokół pisma "Strażnica Sztuki" ("Die Kunstwart", 
1887—1914), popularnego wśród wykształconych klas średnich, skupili się 
zwolennicy sztuki prostej i stosowanej w rzemiośle. Pisma humorystyczne 
("Simplizissimus") na ogół przechodziły ewolucję od liberalizmu do nacjonalizmu, ale 
w okresie, gdy nie było cenzury, znajdowały dość odwagi, aby wcale często 
krytykować rząd, Słynne były karykatury Bismarcka z trzema włoskami na łysej 
głowie.

POCZĄTEK WOJNY

W niedzielę 28 VI 1914 r. zamachowiec serbski G. Princip zastrzelił w Sarajewie 
austriackiego następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Strzały padły 
na Europę podminowaną konfliktami i spowodowały wybuch, którego rozmiarów nikt 
nie mógł przewidzieć. W ciągu następnych kilku tygodni miała zapaść decyzja o 
wojnie.
598



W Austrii istniała grupa polityków i wojskowych, która w obawie przed dalszym 
wzrostem Serbii czekała tylko na okazję, aby ją rozbić. Dążył do tego przede 
wszystkim szef sztabu armii hr. Franz Conrad von Hótzendorf. Ale zdawano sobie sprawę, 
że wobec narastających już od kilku lat napięć międzynarodowych trudno będzie 
zlokalizować wojnę austriacko-serbską. Kluczowa pozycja Berlina polegała na 
tym, że bez zapewnienia poparcia ze strony Rzeszy Austria nie mogła sobie 
pozwolić na wystąpienie. Tymczasem 5 lipca Niemcy udzieliły, jak to określono, 
czeku in blanco, zapewniając obronę państwu Habsburgów, jeśli "uderzenie 
przeciw Serbii wywoła wielką wojnę".
Był to jeden z decydujących momentów w gorącym lipcu 1914 r. W rezultacie, 
czekając na zbiory i na wizytę prezydenta Francji w Rosji, monarchia 
habsburska wystosowała do Belgradu ostre ultimatum (23 lipca). Chociaż Serbia 
przyjęła niemal wszystkie warunki, z wyjątkiem zagrażających jej suwerenności, 
28 lipca Austria wypowiedziała jej wojnę.
W ciągu paru następnych dni podejmowano jeszcze próby zlokalizowania 
konfliktu, ale spełzły one na niczym, 1 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę 
Rosji, w dwa dni później Francji. Rozpoczynała się katastrofa wojenna, która 
miała zniszczyć XIX-wieczną Europę.
Pogarszająca się pozycja Rzeszy wytworzyła psychozę, że procesu tego nie da 
się powstrzymać na drodze działań dyplomatycznych. Wbrew trzeźwym ostrzeżeniom 
posła w Londynie jeszcze liczono, że nie wystąpi Anglia, a parę lat później 
sytuacja może być gorsza. Wobec przekonania o dominującej pozycji wojskowej 
Niemiec ster wypadków dyplomaci przekazali w ręce generałów, którzy odegrali 
decydującą a złowrogą rolę.
Kanclerz Bethmann-Hollweg hamował nieco Wiedeń, ale szef sztabu armii niemieckiej Helmuth Moltke 
młodszy (bratanek starego z czasów Bismarcka) zachęcał, aby całą armię postawić 
na stopie wojennej. Przygotowania wojskowe prowadzono od wielu lat, ostatnia 
ustawa przyjęta została przez parlament w czerwcu 1913 r. Panowało 
przeświadczenie, że jest to dogodny moment, aby zniszczyć przeciwników. Na 
naradzie u cesarza 8 XII 1913 r. Moltke stwierdził: "Uważam wojnę za 
nieuniknioną i im wcześniej, tym lepiej". Można było obawiać się, że 
współpraca polityczna i wojskowa Ententy, jak określano państwa trój porozumienia, 
będzie wzrastać, że armia rosyjska zostanie;
do 1917 r. w pełni odbudowana po porażce z Japonią. W jakimś więc stopniu 
wojnę w 1914 r. traktowano jako prewencyjną.
Ze wszystkich państw biorących udział w wojnie Niemcy miały przygotowany 
najbardziej precyzyjny plan strategiczny. W odróżnieniu od francuskiej 
koncepcji wojennej uderzenia czołowego niemiecka strategia opierała się na 
uderzeniu skrzydłami i dążeniu do otoczenia wroga. Szef sztabu armii 
niemieckiej w latach 1891—1905 i główny twórca wojennej myśli politycznej, hr. 
Alfred von Schlieffen, swoją podstawową pracę poświęcił bitwie pod Kannami, w której 
Hannibal właśnie w ten sposób zniszczył silniejszą armię rzymską.
599



Od powstania porozumienia francusko-rosyjskiego Niemcy musiały liczyć się z koniecznością 
prowadzenia wojny na dwa fronty. To było drugie założenie planu Schlieffena. 
Przewidywał on skupienie znacznej większości wojsk na froncie zachodnim, a 
postawienie przeciw Rosji niewielkich sił, które wspomagałyby Austriaków. 
Liczono, że przestrzenie państwa carskiego opóźnią na tyle mobilizację 
rosyjską, iż możliwe będzie wcześniejsze pokonanie Francji. Na zachodzie 
dominująca siła skupiona być miała na północnym odcinku frontu, aby uderzywszy 
przez Belgię dojść nad dolną Sekwanę i zająć Paryż od zachodu. W ciągu 42 dni 
wojna na zachodzie powinna być skończona, umożliwiając następnie skierowanie 
wszystkich sił na front wschodni.
Wobec roli czynników wojskowych plan Schlieffena wywierał wpływ na poczynania dyplomatyczne 
Berlina. Rosję starano się (ultimatum z 31 lipca) zmusić do odwołania 
mobilizacji. Poseł niemiecki w Paryżu przedstawił rządowi francuskiemu 
warunki, o których wiedziano z góry, że nie mogą być przyjęte (jako gwarancję 
neutralności Francja miała wydać Niemcom ważne twierdze Verdun i Toul), gdyż 
śpieszono się do rozpoczęcia działań wojennych na zachodzie.
Ofensywa niemiecka przebiegała początkowo zgodnie z planem. Nie powiodło się 
uderzenie francuskie w Lotaryngii i potężna machina wojenna niemiecka ruszyła 
łamiąc neutralność Belgii przez pola północnej Francji. Dopiero nad Marną 5—12 
września doszło do decydującej bitwy, w której wojska niemieckie zostały 
odrzucone. Plan Schlieffena załamał się.
Za klęskę nad Marną obciążano winą Moltkego, który został usunięty ze stanowiska 
szefa sztabu na rzecz gen. Faikenhayna (ze względów prestiżowych dymisję 
ogłoszono dopiero po paru tygodniach). Moltke obawiał się tak jednostronnego 
uszykowania wojsk i osłabił ofensywne prawe skrzydło. W rezultacie nie mogło 
ono sięgnąć na zachód od Paryża, a między poszczególnymi armiami wytwarzały 
się luki. Dowództwo francuskie użyło węzła komunikacyjnego Paryża do przy-
gotowania kontruderzenia wymierzonego między dwie armie niemieckie.
Rzeczywiste przyczyny porażki tkwiły głębiej. Ostatnie wersje planu Schlieffen 
przygotowywał po wojnie rosyjsko-japońskiej, biorąc pod uwagę armię rosyjską 
po jej klęsce. To w ciągu kilku następnych lat uległo zmianie, a ponadto Rosja 
z konieczności utrzymywała w czasie pokoju większą armię, aby wyrównać 
wolniejsze tempo mobilizacji. Dwie armie rosyjskie z rejonu Wilna i znad Narwi 
weszły do Prus Wschodnich. Tamtejszy dowódca myślał już o ewakuacji na linię 
Wisły, trzeba było pośpiesznie sprowadzić dwa korpusy z frontu zachodniego, a 
na czele postawić gen. Paula von Hindenburga z szefem sztabu Erichem Ludendorffem. W bitwach pod 
Tannenbergiem (którą opinia niemiecka potraktowała jako rewanż za Grunwald) 23—31 
sierpnia i na jeziorach mazurskich 5—15 września armie rosyjskie zostały 
zdecydowanie pobite, ale zapłacił za to front zachodni.
Plan Schlieffena pociągnął za sobą jeszcze inne konsekwencje. Nie
600



był do wykonania, gdyby uderzenie miało ominąć Belgię. Tymczasem złamanie jej 
neutralności, zagwarantowanej traktatami międzynarodowymi, spowodowało 
ostateczne przystąpienie Anglii (4 sierpnia) do wojny. Dyplomacja brytyjska 
nie zajęła w lipcu 1914 r. jasnego stanowiska, ale nie bez powodu Belgię 
nazywano od paru pokoleń pistoletem wymierzonym przeciw Anglii. Daremnie 
Bethmann-Hollweg skarżył się, że dla "skrawka papieru" (jak nazwał układy w 
sprawie Belgii) nie zaczyna się śmiertelnej wojny, daremnie obwiniał Wielką 
Brytanię, że splamiła "swoją tarczę niezmywalną plamą przez moralną, a później 
materialną pomoc dla caratu w jego walce przeciw Europie Środkowej". 
Wściekłość Niemców przeciw Anglii, która sprawiła im największy zawód, 
wyraziła się szeroko propagowanym sloganem "Boże, ukarz Anglię"! ("Gott strafe 
England").
Udział Anglii w wojnie nabierał specjalnego znaczenia wobec zmiany jej 
charakteru rychło po bitwie nad Marną. Obie strony odbyły jeszcze "wyścig do 
morza" i odtąd na terenach od zachodniej Belgii przez pola Flandrii, Szampanii 
aż do Lotaryngii i Alzacji ustaliła się linia frontu, która poza niewielkimi 
stosunkowo zmianami utrzymywać się będzie aż do końca wojny. Każda ze stron 
okopywała się starannie, tworząc głęboko rozbudowane umocnienia. Atak wymagał 
długotrwałego przygotowania i przynosił ogromne straty w ludziach i sprzęcie. 
Dla zdobycia paru kilometrów terenu trzeba było poświęcić dziesiątki tysięcy 
żołnierzy.
Na innych frontach, poza zachodnim, możliwy był jeszcze manewr, ale wszędzie rysowała 
się wyraźna tendencja do tworzenia stałych i trudnych do przerwania linii 
obronnych. Na skutek tego coraz bardziej wojna stawała się zmaganiami na 
wyczerpanie przeciwnika. Zwyciężyć w niej miała ta strona, której na dłużej 
wystarczy sił.
Na początku wojny między obiema stronami wojującymi istniała w znacznym 
stopniu równowaga sił. Państwa centralne, jak przyjęto nazywać Niemców i ich 
sojuszników, wystawiły 150 dywizji, przeciwnicy 170 dywizji, ale o średnio 
gorszym uzbrojeniu. W tym zakresie proporcja sił wyglądała różnie, np. lekką 
artylerię miała lepszą Francja (słynne siedemdziesiątki piątki, działa polowe 
o kalibrze 75 mm), a ciężką — państwa centralne, w tym haubice — Niemcy, 
stromotorowe moździerze — Austria (z zakładów Śkody), która użyczyła ich nawet 
dla zdobywania twierdz belgijskich. W sumie jednak różnice te bilansowały się. 
Inaczej jednak wyglądała sytuacja, gdy wojna miała trwać długo. Ententa miała w 
sumie większe rezerwy. Słabość demograficzną Francji, która musiała 
zmobilizować więcej roczników, aby wyrównać przewagę niemiecką, uzupełniały 
pozostałe państwa. Liczyły one łącznie 240 mln obywateli (bez kolonii 
angielskich), gdy państwa centralne o połowę mniej. Przewaga floty 
angielskiej, bez szczególnego znaczenia przy wojnie trwającej krótki czas, 
zapewniała koalicji kontakt z całym światem. Ogłoszenie przez Anglię blokady 
Niemiec powodowało odcięcie ich od dostaw, co wywołało stan "wymuszonej 
601



samowystarczalności". Dlatego też przyłączenie się Anglii do wojny, mniej ważne 
dla bezpośrednich działań militarnych (z braku powszechnej służby wojskowej 
Anglia mogła na kontynent wysłać początkowo tylko niewielki korpus 
ekspedycyjny, o jakim kiedyś wyraził się Bismarck, że każe go aresztować), na 
dalszą metę stawało się niezwykle istotne. Opierając się na służbie 
ochotniczej, później obowiązkowej, Wielka Brytania stworzyła potężne wojska, a 
zwłaszcza stawiała do dyspozycji aliantów nieograniczone rezerwy surowcowe. 
Centralne położenie Niemiec, początkowo korzystne ze względu na łatwość 
komunikacji między frontami, przy zmianie wojny na obliczoną na wyczerpanie i 
wobec blokady angielskiej zamieniało państwa centralne na wielką, oblężoną 
twierdzę. Stracone też zostały kolonie niemieckie (z wyjątkiem Afryki 
Wschodniej), zajmowane kolejno przez Anglię, Francję, przez dominia 
brytyjskie, także przez Japonię, która zresztą poza tym nie wzięła żadnego 
udziału w wojnie. Wysiłki mające na celu pozyskanie nowych sprzymierzeńców 
zakończyły się opowiedzeniem Turcji (28 IX 1914) i Bułgarii (14 X 1915) po 
stronie państw centralnych, a Włoch po stronie Ententy (23 V 1915).
Wobec zamarcia frontu zachodniego, gdzie trwały tylko ciężkie bitwy 
materiałowe, Niemcy i Austria zwróciły uwagę na front wschodni. Na początku 
wojny Rosjanie, zgodnie ze swoim planem, opuścili część Królestwa Polskiego, 
ale w jesieni zajęli większość Galicji, zagrażając przez przełęcze karpackie 
Nizinie Węgierskiej i Wiedniowi.
Na początku maja 1915 r. wojska państw centralnych, z decydującym już jednak 
udziałem sił niemieckich, dokonały przełomu pod Gorlicami. W ciągu następnych 
miesięcy front przesunął się daleko na wschód, rozciągając się od Zatoki 
Ryskiej do Galicji Wschodniej. Przeciwnik nie został jednak złamany i nadal 
trzeba było prowadzić wojnę na dwóch frontach, z których zachodni miał 600 km, 
a wschodni później (gdy do wojny przystąpiła Rumunia) nawet 1400 km. Jedynie 
na Bałkanach, gdzie Austria długo nie mogła poradzić sobie z maleńką Serbią, w 
jesieni 1915 r. dzięki udziałowi wojsk niemieckich i wystąpieniu Bułgarii 
udało się zająć cały kraj. Armia aliancka, przybyła w celu udzielenia pomocy 
Serbii i skłonienia Grecji do udziału w wojnie, spóźniła się i pozostała tylko 
w Salonikach, aby niepokoić Bułgarów. Nie udało się także aliantom zdobyć 
cieśnin tureckich, aby wyrąbać dogodniejszą komunikację z Rosją. Do końca 1915 
r. nic nie wskazywało jeszcze na zdecydowaną przewagę Ententy.

SYTUACJA WEWNĘTRZNA W CZASIE WOJNY

W końcu XIX w. bankier warszawski Jan Bloch napisał ogromne dzieło, w którym uzasadniał 
twierdzenie, że wojna jest niepodobieństwem. Słusznie przewidywał, że zamieni 
się ona w powszechną, a taka nie do pogodzenia jest ze złożonymi powiązaniami 
gospodarczymi całego świata. Jeśli zaś nawet przewidywano wojnę, to obliczono 
jej trwanie najwyżej na miesiące. O 4 miesiącach mówili wybitni finansiści
602



w 1914 r. Jeszcze w końcu 1914 r. gen. Faikenhayn wątpił, czy wojna potrwa rok. 
Przemówienie Wilhelma II do żołnierzy gwardii wyruszających na front, w którym 
powiedział, iż wrócą, zanim liście opadną z drzew, nie było w jego mniemaniu 
tylko pustym sloganem.
Nie przygotowywano więc wojny długotrwałej, a zwłaszcza nie myślano o wojnie 
na wyczerpanie. Jeden z najwybitniejszych organizatorów armii niemieckiej w czasie wojny, gen. 
Wilhelm von Groener, stwierdził później: "O zagadnienia gospodarcze i ich znaczenie 
dla prowadzenia wojny w kołach wojskowych w czasie pokoju troszczono się 
mało".
Wojna materiałowa wysuwała w stosunku do społeczeństwa coraz to nowe żądania. 
Wszystkie państwa wojujące zmobilizowały łącznie 70 mln ludzi, w tym Niemcy 14 mln, 
czyli 20% ogółu ludności. Gwałtowne a coraz wyższe zużycie materiału 
wojennego, broni i amunicji zmuszało do wytężenia wszystkich sił dla 
uzupełniania braków. Lista towarów potrzebnych do prowadzenia wojny wydłużała 
się w nieskończoność. Żołnierz musiał jeść, ubrać się, trzeba było tysięcy ton 
cementu na budowę umocnień, drutu kolczastego na budowę zasieków, namiotów, 
łopat i setek innych przedmiotów. Tego wszystkiego musiał dostarczyć kraj, 
rola zaplecza stawała się większa niż w jakiejkolwiek dotychczasowej wojnie.
W obliczu odcięcia od świata Niemcy szybko przeszły do podporządkowania 
gospodarki celom wojny. Jednym z naczelnych problemów stała się sprawa 
surowców. Już w sierpniu 1914 r. powstał z inicjatywy W. Rathenaua, syna twórcy AEG, 
urząd do spraw gospodarki surowcami. Dokonano masowych rekwizycji wszystkich 
zapasów, ściągano je, skąd się dało, korzystano z niewielkich możliwości 
kontaktów z zagranicą (np. rudę ze Szwecji sprowadzano za dostawy węgla, bar-
dziej propagandowe niż realne znaczenie miało wysyłanie na początku 1916 r. 
towarowych łodzi podwodnych do Stanów Zjednoczonych). Gdzie tylko było można, 
niedostępne produkty zastępowano innymi, wytwarzanymi przez rozwinięty 
przemysł chemiczny. Tych słynnych "środków zastępczych" (Ersatz) liczono w końcu 
wojny na wiele tysięcy, a choć były one niewątpliwie gorsze niż towary 
naturalne, w ograniczony sposób spełniały ich rolę.
Potencjał przemysłowy Niemiec wystarczał na potrzeby wojny, dopóki dysponował 
odpowiednią liczbą ludzi i dostawami surowców. W ciągu 10—14 miesięcy przemysł 
przestawiony został na tory produkcji wojennej, przy czym uprzywilejowane były 
większe przedsiębiorstwa, w liczbie ok. 7,5 tyś., gdyż z takimi łatwiej było zawierać 
umowy o dostawy standaryzowanej broni, amunicji i innego sprzętu.
Gorzej wyglądała sytuacja z produkcją rolną. Przed 1914 r. Niemcy importowały 
ok. 20% potrzebnej im żywności. Nie byłoby to takie groźne, gdyby wraz z 
wybuchem wojny produkcja rolnictwa gwałtownie nie spadła. Brakowało ludzi do 
pracy na roli, zmniejszyła się liczba inwentarza roboczego, nie było nawozów i 
nowych maszyn. Popełniono przy tym wiele błędów, jako że cały problem wojny na 
wyczerpanie
603



nie był nowy. Wobec nadwyżki w produkcji cukru zalecono zmniejszyć powierzchnię 
obsadzaną burakami cukrowymi, co wywołało wkrótce katastrofalny spadek ilości 
cukru na rynku. Z braku paszy nakazano zmniejszyć stan nierogacizny, co 
doprowadziło do istnego "mordu świń" w zimie i na wiosnę 1915 r. Stan pogłowia 
z 25,7 mln szt. obniżył się na 12,8 mln w 1917 r. i nieprędko się podniósł. 
Spadek podobny występował we wszystkich dziedzinach gospodarki rolnej. W 1917 r. zebrano połowę 
zbioru zboża z 1913 r., w 1916 r. 25 mln ton kartofli zamiast 54 mln. Wiązało się to z kwestią 
rąk do pracy. W 1914 r. mobilizację przeprowadzono wyłącznie pod kątem 
widzenia potrzeb frontu. Wraz ze zmianą charakteru wojny okazało się, że 
robotnik w fabryce i górnik w kopalni są dla prowadzenia wojny równie 
potrzebni jak żołnierz na froncie. Zdarzało się, że w 1915 r. trzeba było 
zwolnić z wojska niektórych pracowników. Niemniej luki starano się zapełnić w 
inny sposób. Do pracy wchodziły kobiety, tym bardziej że stały się żywiciel-
kami rodzin (zasiłki wypłacane dla "rezerwistek" były minimalne), młodociani i 
dzieci. Zatrudniani oni byli nawet w gałęziach wytwórczości, w których w 
czasach przedwojennych mogli pracować wyłącznie mężczyźni, w przemyśle 
zbrojeniowym, w kopalniach i hutach. U Kruppa w 1918 r. blisko 40% załogi 
stanowiły kobiety. Czas roboczy przedłużano do 10 godzin, trzeba było pracować 
i w niedziele. Do roboty pociągano również jeńców wojennych, których liczne 
rzesze znalazły się w Niemczech od początku wojny.
Ważne dla gospodarki niemieckiej było i to, że przebieg działań zbrojnych 
doprowadził do zajęcia w latach 1914—1915 rozległych obszarów Francji, Belgii 
i cesarstwa rosyjskiego, w tym także całego Królestwa Polskiego. Tereny te 
stały się przedmiotem bezlitosnej eksploatacji. Demontowano na nich zakłady 
przemysłowe (co miało posiadać także dłużej trwające skutki przez pozbycie się 
rywali na okres powojenny), rekwirowano wszelkie zasoby surowców i maszyn. Im 
dalej postępowała wojna, tym bardziej uporczywie prowadzona była taka 
polityka. W skrajnych wypadkach dochodziło do wywożenia najurodzajniejszej warstwy 
gleby. Niszcząc przemysł powodowano bezrobocie, aby skłonić tamtejszych 
robotników do pracy w Niemczech. Gdy nie pomagał werbunek, uciekano się do 
przymusu, niekiedy do "łapanek" ludzi na ulicach.
Wszystkie te środki dawały tylko połowiczne rezultaty, choćby dlatego, że 
liczne rzesze niewykwalifikowanych, a często i wrogo do pracy nastawionych 
ludzi produkowały znacznie gorzej niż normalni robotnicy.
Wojna była także bardzo kosztowna. W twierdzy szpandawskiej złożony był skarb 
wojenny w wysokości 120 mln mk w złocie, pochodzący jeszcze z kontrybucji 
francuskiej z 1871 r. W 1913 r. skarb ten podwojono. Jak wiele innych 
przewidywań i to przygotowanie okazało się całkowicie nie wystarczające. Już w 
1914 r. wojna kosztowała 2 mld mk miesięcznie, w 1916 r. 3 mld, w 1917 r. 4 
mld, a w 1918 r. do 4,8 mld. W sumie koszty całej wojny obliczano na 164 mld 
mk. Sumę tą
604



pokrywano w różny sposób. Państwa Ententy miały możliwość zaciągania pożyczek 
zagranicznych, niekiedy uchwalano różne podatki. Niemcy, pozbawione możliwości 
sprowadzania towarów na kredyt, największy nacisk położyły na pożyczki 
wewnętrzne. Rozpisano ich w ciągu wojny 9, a przyniosły 93 mld mk. W początkowym 
okresie udawało się łatwo skłonić ludność do podpisywania pożyczek, im wojna 
trwała dłużej, tym bardziej konieczny stawał się nacisk. Ponadto 29 mld mk 
przyniosło wypuszczenie biletów skarbowych, reszta pochodziła z rezerw i 
podatków. Choć obieg banknotów wzrósł z 1,8 mld do 22,5 mld marek, wartość 
marki spadła tylko 2,3 raza. Liczono, że po zwycięstwie zmusi się pokonanych 
wrogów do zapłacenia 150 mld mk odszkodowań.
Ciężar wojny od początku spadł na barki ludności. Początkowo największą 
bolączką było bezrobocie, gdyż unieruchomiono wiele gałęzi wytwórczości (np. 
zatrzymany został cały przemysł budowlany). Zniknięcie bezrobocia nie 
przyniosło jednak ulgi.
Wobec stopniowego wzrostu cen zbyt niskie były zarobki, ale nawet nie to było 
najważniejsze. Przede wszystkim dawał się odczuwać brak wielu produktów. 
Władze zastosowały różne metody. Zaczęło się od wyznaczania cen maksymalnych, 
lecz wywołało to znikanie z rynku co bardziej poszukiwanych produktów i 
tworzenie się "czarnego rynku", na którym obowiązywały zupełnie inne ceny. 
Wobec tego od początku 1915 r. zaczęto stosować racjonowanie towarów, poczynając 
od żywności. Kilka tysięcy różnych central i przedsiębiorstw, pracujących pod 
kontrolą władz, zbierało żywność (w marcu skonfiskowano zapasy zboża), aby 
wydawać ją ludności na podstawie kartek. Stopniowo racjonowaniem obejmowano coraz 
więcej produktów, jak ubrania, buty, naftę, węgiel i inne. Były to 
jednocześnie produkty coraz gorsze. Już w zimie 1915 r. pojawił się chleb 
"kartoflany" czy "wojenny" (KBrot), masło zastępowano innymi tłuszczami, cukier 
sacharyną, ubrania wytwarzano z pokrzyw, herbatę z różnych liści. Dzieci 
zwalniane ze szkoły zajmowały się zbieraniem wszystkiego, co mogło mieć 
jakąkolwiek wartość, ogłaszano zbiórki przedmiotów.
Wobec pogarszania się zbiorów zaopatrzenie to stawało się coraz szczuplejsze. 
Nieurodzaj 1916 r. spowodował katastrofalną zimę 1916 na 1917 r., gdy podstawą 
żywienia stała się brukiew (Kohirubenwinter). Przy lekarsko ustalonym minimum dziennym w 
1916 r. wartość dostarczanego pożywienia wynosiła 1350 kal., w 1917 r. spadła 
poniżej tysiąca kal. Pojawiły się dni, potem tygodnie bezmięsne, nakazy 
podawania jednodaniowych obiadów i inne ograniczenia. Obliczano, że przeciętny 
Niemiec stracił w czasie wojny 1/5 swojej wagi, około miliona osób zmarło na 
skutek niedożywienia.
W dniu 4 VIII 1914 r. odbywało się posiedzenie parlamentu, który miał 
przeprowadzić głosowanie w sprawie kredytów na cele wojenne. Cesarz wygłosił 
przemówienie, stwierdzając, że nie zna odtąd żadnych partii, a tylko Niemców. 
W odpowiedzi parlament jednogłośnie uchwalił wszystko, czego rząd od niego 
chciał. Ogłoszono "pokój wewnętrzny"
605



w obronie zagrożonej ojczyzny. Niemcy nie były zresztą pod tym względem 
wyjątkiem, np. we Francji obowiązywała "święta unia".
Najbardziej obawiano się postawy socjaldemokracji. Już przed wojną 
przygotowano środki represyjne wobec socjalistów (i działaczy polskich) w 
postaci list osób, które mają być aresztowane, zakazu prasy itd. Ostatecznie 
poza nielicznymi krokami przeciw ruchowi polskiemu nie trzeba było tego 
wszystkiego stosować:
Ruch robotniczy przed 1914 r. wypowiadał się zdecydowanie przeciw wojnie, 
odpowiednią uchwałę podjęto na nadzwyczajnym kongresie II Międzynarodówki w 
Bazylei w 1912 r. Jeszcze w lecie 1914 r. miał odbyć się podobny kongres w 
Paryżu. Zarząd partii niemieckiej porozumiewał się z socjalistami francuskimi 
o wspólne działanie. W wielu miastach niemieckich odbywały się demonstracje 
antywojenne. W decydującym momencie cała ta akcja zawiodła. 2 sierpnia 
Centralna Komisja związków zawodowych wezwała do poparcia rządu, następnego 
dnia frakcja socjalistyczna na posiedzeniu wewnętrznym większością głosów 
postanowiła głosować za kredytami wojennymi, co też jednomyślnie uczyniła 4 
sierpnia. I bez tego parlament przyjąłby kredyty wojenne, ale stanowisko 
socjalistów miało ogromne znaczenie moralne.
Moltke stawiał jako zadanie "spopularyzowanie wojny przeciw Rosji przy pomocy prasy", Bethmann-
Hollweg na zapytanie, dlaczego spieszy się z wypowiedzeniem wojny wschodniemu 
sąsiadowi, odpowiedział, że w przeciwnym wypadku nie złapie socjalistów. Jeden 
z posłów socjalistycznych stwierdził w przemówieniu, że "stoimy wobec żelaz-
nego faktu wojny, grożą nam obce inwazje, naszemu narodowi i jego swobodnej 
ojczyźnie zagraża zwycięstwo rosyjskiego despotyzmu". Pismo katolickie 
dodawało, że wojna zdecyduje o tym, czy Germanie, czy Słowianie obejmą 
przodownictwo w Europie. '
Przekonanie o tym, że wojna jest obronna i że głównym wrogiem jest Rosja, 
leżało u podstawy stanowiska znacznej części opinii. Społeczeństwo ogarnął 
entuzjazm, graniczący niekiedy z histerią. W różnych okolicach odbywały się 
polowania na samochody rzekomo przewożące francuskie złoto do Rosji. Zdarzyło 
się w zamęcie, że niewczesną gorliwość tłumu przypłacił śmiercią jeden z 
landratów. Wierzono w pogłoski o zatruwaniu przez wrogów studni i w barbarzyńskie 
bombardowania miast. Wagony transportujące żołnierzy przyozdabiano napisami 
"Na Paryż!" Masowo krążyły wierszyki w rodzaju "Co strzał — to Rusek, co 
pchnięcie — to Francuzek, co krok — to Bryt" ("Ein Schuss — ein Russ, ein Stoss — ein Franzos, 
ein Tritt — ein Britt"). Toteż niedostatki pierwszego okresu wojny przyjmowano ze 
stoicyzmem i cierpliwością. Zamarł niemal zupełnie ruch strajkowy i wszelkie 
przejawy protestu.
Byłoby to zresztą trudne ze względu na istniejące warunki. Organizacje 
osłabione zostały poborem ludzi do wojska i brakiem zainteresowania reszty. Do 
1916 r. związki zawodowe straciły z 2,5 mln członków półtora miliona. 
Nadzwyczajne pełnomocnictwa otrzymała Rada Związkowa. Wraz z ogłoszeniem stanu 
wojennego niebywale wzrósł zakres
606



władzy wojska, które w wielu dziedzinach zastąpiło organy administracji. 
Władze wojskowe udzielały pozwoleń na zebrania, wykonywały cenzurę prasy (na 
ogół nie wprowadzono cenzury prewencyjnej, stosując ją tylko wobec 
poszczególnych pism), wydawały postanowienia w sprawach gospodarczych.

ZWROT W WOJNIE

Na początku 1916 r. położenie państw centralnych na frontach nie przedstawiało 
się źle. Postępujące jednak wyczerpanie kraju skłaniało do przyśpieszenia 
rozstrzygnięcia. Wbrew naczelnemu dowództwu austriackiemu, które wolałoby 
pokonać Włochy, gen. Faikenhayn postanowił poszukać go ponownie na froncie 
zachodnim. Nie chodziło już jednak, jak w 1914 r. o pokonanie Francji szybkim 
manewrem, ale o wykrwawienie i wyczerpanie przeciwnika.
W dniu 21 lutego rozpoczęła się wielka ofensywa niemiecka na Verdun. Choć twierdza ta 
posiadała poważne znaczenie strategiczne i zwano ją "zawiasem frontu", celem 
było spowodowanie jak największych strat w armii francuskiej, która silnie 
odczuwała już brak rezerw. Z największym natężeniem do końca czerwca, z 
mniejszym do 16 sierpnia, toczyły się pod Verdun krwawe walki, które 
kosztowały armię niemiecką 240 tyś. zabitych i 180 tyś. rannych. Straty francuskie 
były też ogromne (275 tyś. zabitych), ale dowództwo niemieckie spodziewało 
się, że proporcja strat będzie dla niego korzystniejsza. Sprzymierzeni 
odpowiedzieli 24 czerwca ofensywą nad Sommą, równie krwawą, zakończoną w 
październiku niepowodzeniem. Nie brakło innych walk, ofensywa w Szampanii za 
100 tyś. zabitych dała parę km okopów, w Artois za tyleż -3 km. Nawet za 
lakonicznymi komunikatami wojennymi "na zachodzie bez zmian" kryły się hekatomby 
ofiar.
Ofensywy na froncie zachodnim w 1916 r. oznaczały szczyt wojny materiałowej. 
Wszelkie obliczenia odnoszące się do zużycia broni, amunicji i innego sprzętu 
przekreślone zostały całkowicie. W ciągu jednej godziny bitwy pod Verdun 
potrafiono wystrzelić więcej pocisków niż w ciągu całej wojny 1870—1871 r. 
Wojna jak moloch pożerała siły społeczeństwa.
Niepokojące wieści dobiegały z innych frontów. 4 czerwca ruszyła wielka 
ofensywa rosyjska na Wołyniu, powodując zaskoczenie, gdyż państwa centralne 
uważały już Rosję za niegroźną. Austriacy załamali się i trzeba było ratować 
front przy pomocy 20 dywizji niemieckich. 400 tyś. Niemców i Austriaków dostało się 
do niewoli.
Zachęcona ofensywą Brusiłowa Rumunia 23 sierpnia przystąpiła do wojny po 
stronie aliantów. Co prawda, kontruderzenie niemiecko-austriackie od zachodu, wsparte 
przez Bułgarów od południa, spowodowało rychłą klęskę i zajęcie do stycznia 
1917 r. większej części jej terytorium, ale trzeba było i tutaj użyć sił 
niemieckich pod wodzą marszałka Augusta von Mackensena.
Pojawiły się pesymistyczne wypowiedzi. Jeden z wyższych oficerów
607



w memoriale z sierpnia pisał o "braku zdecydowania" i "strategii dojutrkowej", "Verdim było 
nieszczęściem, ofensywa nad Sommą zaskoczyła nas nieprzygotowanych, niezwykłe 
niebezpieczeństwo ofensywy rosyjskiej rozpoznane zostało zbyt późno". 
Zwycięstwo militarne w końcu 1916 r. było równie odległe jak rok wcześniej, a 
wyczerpywały się rezerwy.
Od czasu zwycięstwa Hindenburga w 1914 r. jego popularność w Niemczech rosła 
coraz bardziej, 1 XI 1914 r. został dowódcą wszystkich sił niemieckich na 
froncie wschodnim, a tam Niemcy miały wówczas do zanotowania wielkie sukcesy. 
Choć więc cesarz zazdrościł popularności staremu generałowi, a o jego szefie 
sztabu Ludendorffie wyraził się, że ma "gębę feldfebla", w obliczu niepowodzeń 
1916 r. zmuszony był 26 VIII 1916 r. powołać obu do naczelnego dowództwa 
(Hindenburga jako szefa sztabu, Ludendorffa jako generalnego kwatermistrza). Powstanie tego 
"trzeciego dowództwa" miało daleko idące skutki.
Wojna spowodowała tendencję do koncentrowania władzy w rękach nielicznej grupy 
ludzi, przykładem może być "gabinet wojenny" w Anglii. Niemniej w państwach 
zachodnich ster władzy pozostawał w rękach polityków. Inaczej w Niemczech. Na 
podstawie istniejących już wcześniej stosunków trzecie dowództwo, a w nim 
zwłaszcza Ludendorff, sięgnęło po władzę na poły dyktatorską. Podejmowało decyzje 
zarówno w sprawach wojskowych, jak gospodarczych, mieszało się do polityki 
wewnętrznej, a doszło nawet do tego, że Ludendorff utrzymywał swoich 
przedstawicieli w krajach sprzymierzonych i neutralnych.
W jesieni 1916 r. ogłoszony został plan Hindenburga, który oznaczał już teraz 
całkowite podporządkowanie gospodarki potrzebom wojennym. Wstrzymano wszelkie 
inwestycje, które nie były bezwzględnie konieczne dla wojska, inne prowadzono 
tylko wówczas, gdy obiecywały rezultaty w ciągu kilku miesięcy. Jeszcze 
ściślejszej reglamentacji poddano dostawy surowców. W dniu 5 XII 1916 r. 
parlament uchwalił ustawę o "ojczyźnianej służbie pomocniczej" 
(Kriegshilfsdienstgesetz). Wprowadzała ona obowiązek pracy dla wszystkich mężczyzn 
między 17 a 60 rokiem życia i ograniczała możliwość zmiany pracy. W zamian w 
zakładach zatrudniających powyżej 50 robotników tworzono wydziały robotnicze, 
które mogły wysuwać postulaty robotników. Ustawa wywołała niezadowolenie 
robotników, bo uniemożliwiała szukanie pracy lepiej płatnej, a i pracodawców, 
gdyż po raz pierwszy ustawowo uznawano przedstawicielstwo pracowników. Była 
jednak konieczna przy wprowadzaniu dyktatury gospodarczej.
Rosnące zmęczenie wojną skłoniło władze niemieckie do pewnych gestów, mających 
świadczyć o ich gotowości do pertraktacji pokojowych. W latach 1915—1916 
prowadzono poufne rozmowy z Rosją o podpisanie odrębnego pokoju, ale celem 
było wyłącznie rozerwanie Ententy. Natomiast 12 XII 1916 r. Niemcy ogłosiły chęć 
wszczęcia rozmów. Punktem wyjścia były dotychczasowe zdobycze i przekonanie, 
że na tej podstawie będzie można osiągnąć ostateczny sukces, ale to samo
608



skłoniło Ententę do odrzucenia mglistej oferty. Nie była ona jedyna, gdyż w tym czasie 
wszystkie państwa odczuwały potrzebę zamanifestowania swojej skłonności do 
rozmów.
O tym, jak mogłyby wyglądać warunki Niemiec, świadczy dyskusja w sprawie celów 
wojennych. W momencie wybuchu wojny nie mówiono o tym wiele publicznie w 
Niemczech, gdyż wojna przedstawiana była, jak już stwierdzono, jako obronna. 
Później na dłuższy czas zakazano publicznej dyskusji na ten temat. Niemniej za 
kulisami wysuwano wiele programów.
Już na początku wojny Bethmann-Hollweg w poufnym memoriale sprecyzował plan 
zaborów. Pod hasłem "zabezpieczenia Niemiec na zachodzie i wschodzie na 
obliczalny czas" dokonane miały być poważne aneksje. Francja musiałaby oddać 
zagłębie Longwy—Briey o bogatych złożach rudy żelaznej, stanowiące od dawna cel 
przemysłu niemieckiego, twierdzę Belfortu, umocnione tereny na zachód od Wogezów i wy-
brzeże od Dunkierki do Boulogne, Belgia — tereny z Liege, ewentualnie z Antwerpią, a jej 
reszta stanowiłaby niemieckie państwo wasalne. Zamiast rozrzuconych i trudnych 
do obrony kolonii Niemcy otrzymałyby środkowoafrykańskie imperium. Aneksje na 
wschodzie nie były bliżej sprecyzowane. Wreszcie ogromne tereny Francji, 
Belgii, Holandii, Danii, Austro-Węgier, Polski, ewentualnie także Włoch, 
Szwecji i Norwegii, weszłyby w skład środkowoeuropejskiej uniii gospodarczej pod 
hegemonią Niemiec.
Memoriał Bethmanna-Hollwega pozostawał ówcześnie nieznany, ważny jest jednak z 
paru powodów. Pochodził od człowieka politycznie
609



miarodajnego i uchodzącego za umiarkowanego, a obok tego wskazywał na 
większość celów, które przewijać się będą w niezliczonych memoriałach, 
przygotowywanych w następnych latach. 20 V 1915 r. przedstawiło memoriał 6 
wielkich organizacji gospodarczych, 8 lipca 1341 profesorów, urzędników, 
przemysłowców i nauczycieli. Występowali niekiedy przedstawiciele 
poszczególnych okręgów, np. przemysłowcy z Górnego Śląska domagali się aneksji 
pogranicznych terenów Królestwa Polskiego. Najbardziej otwarcie popierał ekspansję Emil Kirdorf z 
Zagłębia Ruhry, "Bismarck niemieckiego przemysłu węglowego". Plany aneksyjne zależne 
były od przebiegu działań militarnych, nasilały się, gdy wojska zajmowały nowe 
tereny.
Od 1915 r. wzrosło zainteresowanie Wschodem, gdy na skutek ofensywy państw 
centralnych zajęto tam rozległe tereny. Sytuacja w tym wypadku była bardziej 
skomplikowana. Na początku wojny wysuwano hasła uwolnienia Polaków, licząc na 
antyrosyjskie ruchy. To wprawdzie zawiodło, ale trzeba było liczyć się z 
austriackim sojusznikiem, nawet jeśli jego rola zmniejszała się wraz z 
niepowodzeniami oręża austriackiego w Galicji, Serbii, we Włoszech i na 
Wołyniu. Hamulcem były także nadzieje na odrębny pokój z Rosją. Stopniowo 
wszystkie te względy zaczęły maleć, gdy powiększały się apetyty na tereny 
zasobne w surowce potrzebne Rzeszy. Koła wojskowe wysunęły żądanie okrojenia 
Królestwa od Suwalszczyzny po granice Galicji. Bethmann-Hollweg zapewniał, że Rosja nie wróci 
na utracone tereny.
Już w programie Bethmanna z 1914 r. zdobycze niemieckie podzielone były na aneksje 
i na niemiecką "sferę wpływów". Oba sposoby powiększania zasięgu oddziaływania 
biegły nieraz oddzielnymi szlakami, uważano je często za odrębne programy, 
choć cel ostateczny w obu wypadkach był sobie bliski.
W 1915 r. pojawiła się książka Friedricha Naumanna Europa Środkowa (Mitteleuropd), która 
zrobiła w Niemczech znaczne wrażenie. Postulowała utworzenie 
środkowoeuropejskiego porozumienia gospodarczego, a więc bez aneksji 
zbudowanie "środkowoeuropejskiej Rzeszy narodu niemieckiego". Geneza tej 
koncepcji kryła się w publicystyce XIX w., która przewidywała, że w niedalekiej 
przyszłości liczyć się będą tylko te mocarstwa, które dysponują wielkimi 
obszarami i nieprzebranymi zasobami materialnymi i ludzkimi. Niemcy, aby 
dorównać Stanom Zjednoczonym, Rosji i Imperium Brytyjskiemu i znaleźć się w 
rzędzie tych supermocarstw, musiały nieporównanie powiększyć swoje granice, co na 
drodze aneksji było prawie niemożliwe. To Związek Wszechniemiecki mógł 
skrupulatnie wyliczać, że aby uczynić dla Niemiec to, co zrobił Bismarck, 
należy anektować 15,3 mln ludzi. Praktycznie osiągnięcie tego było niezwykle 
trudne, jak wskazywały kłopoty z paromilionową ludnością polską we wschodnich 
prowincjach.
Różne, mniej czy więcej realne, programy aneksji czy tworzenia sfer wpływów 
wysuwane były aż do końca wojny. Skłoniło to polityka centrowego Erzbergera do 
cierpkiej uwagi, że Niemcy rabują nawet na łożu śmierci.
610



Praktyczne kroki w czasie wojny były oczywiście znacznie skromniejsze. W Belgii forytowano 
Flamandów przeciw Walonom. Na wschodzie, gdy w 1916 r. bitwy materiałowe spowodowały 
braki w ludziach, z inspiracji władz wojskowych ogłoszono akt 5 listopada, 
zapowiadający utworzenie Królestwa Polskiego, na stałe związanego z państwami 
centralnymi. Celem było skłonienie Polaków do zgłaszania się ochotniczo do 
wojska, a spodziewano się poważnych rezultatów, gdyż Rosjanie zdążyli 
zmobilizować tylko część rekrutów. Krok okazał się chybiony, takie quasi-
państewko, zależne od Rzeszy, nie obudziło żadnego entuzjazmu wśród ludności 
polskiej. Akt 5 listopada oznaczał zaś obudzenie sprawy polskiej, co w żadnym 
wypadku nie było intencją władz niemieckich. Na Litwie w 1918 r. ogłoszono jej 
niepodległość z marionetkowym ks. Wilhelmem Urachem wirtemberskim na tronie. Głoszono 
oderwanie od Rosji i innych terenów, łupiąc je jednocześnie bez litości. Jak 
bezwzględna była polityka władz niemieckich, może świadczyć fakt, że gdy do hr. 
Isenburga, wielkorządcy Litwy, zwróciła się delegacja Żydów z pewnego miasteczka 
z prośbą o dostawy większej ilości żywności, motywując, iż tak wielu umiera, 
że para koni nie nastarczy do wywożenia trupów na cmentarz, ten zaoferował drugą 
parę.
W okresie gdy rozgorzała w Niemczech dyskusja nad celami wojny, do przeszłości 
należał już "pokój wewnętrzny". Słabe przejawy zmian pojawiły się już dawniej. 
W listopadzie 1914 r. powstał pacyfistyczny Związek Nowe Niemcy, przeciw 
wielkiej petycji profesorów znacznie mniej liczna grupa intelektualistów (m.in. 
Einstein, Planck, H. Delbriick) wysunęła swoją, nawołującą do umiarkowania.
Zmieniała się sytuacja w ruchu robotniczym. W grudniu 1914 r. K. Liebknecht jako 
jedyny głosował przeciw nowym kredytom wojennym, a po roku takich posłów było 
już 20. W kwietniu 1915 r. ukazał się pierwszy numer nielegalnego pisma 
"Internationale", w styczniu 1916 r. Listy Spartakusa Róży Luksemburg. W marcu 1916 r. grupa 
posłów socjalistycznych z Hugonem Haasem na czele została wykluczona z frakcji, 
tworząc Socjaldemokratyczną Wspólnotę Pracy, w rok później w kwietniu 1917 r. 
powstała Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (Unabhangige Sozialdemokratische 
Partei Deutschlands, USPD). Różnił obie partie stosunek do wojny i jej celów.
Od 1916 r. powiększał się ruch strajkowy, parokrotnie nabrzmiewający w 1917 r., 
z największym wystąpieniem w styczniu 1918 r., gdy w całych Niemczech porzuciło 
pracę ponad milion robotników. Wysuwano także hasła polityczne — pokój bez 
aneksji, demokratyzacja rządu, zniesienie stanu wyjątkowego i odwołanie ustawy o 
pomocniczej służbie. Braki żywnościowe doprowadziły do licznych rozruchów gło-
dowych.
Niemal od początku wojny w odpowiedzi na ówczesny entuzjazm władze zapowiadały 
"nową orientację" wobec opozycji, w tej liczbie wobec socjalistów i Polaków. 
Realizowanie tej zapowiedzi odkładano jednak na czas po wojnie, ograniczając 
się na razie do drobnych zmian,
611



jak uznania związków zawodowych za niepolityczne, co rozluźniało kontrolę nad 
nimi. Złagodzono także stosowanie ustaw antypolskich, dopiero później usuwając 
niektóre z drastyczniej szych.
7 IV 1917 r. cesarz ogłosił orędzie "wielkanocne", w którym zapowiedział 
reformę pruskiego prawa wyborczego przez likwidację systemu trójklasowego (w 
orędziu lipcowym mowa była o głosowaniu równym). Zapowiedź natrafiła na opór 
ze strony prawicy, jako że podobna reforma podważyłaby konserwatywną większość 
w sejmie, a nie zadowoliła opozycji, gdyż do jej realizacji było daleko. 
Daremnie mówiła o "narodzie zjednoczonym jak nigdy". To nie był już sierpień 
1914 r.
Stosunki między kanclerzem a trzecim dowództwem psuły się coraz bardziej. 
Bethmann-Hollweg przeciwstawiał się już poprzednio Faikenhaynowi, kandydatura Hindenburga 
natrafiła na jego aplauz, ale żądza władzy Ludendorffa była trudna do zniesienia. 
W ogóle zresztą cała prawica coraz krytyczniej traktowała kanclerza, który 
starał się łagodzić opozycję. Wojsko tymczasem zamierzało rządzić 
bezwzględnie. Rozkaz Groenera z 27 IV 1917 r. stwierdzał, że "kto strajkuje, gdy 
nasza armia stoi w obliczu wroga, jest szubrawcem (Hundsfoft)". W czasie debat nad 
dietami dla posłów sejmowych w lutym 1917 r. prawica poddała ostrej krytyce 
całą "nową orientację" i kurs na parlamentaryzację
612



państwa. Wypowiadała "pokój wewnętrzny". Kanclerz wyrósł nagle na 
przedstawiciela kursu umiarkowanego i trzecie dowództwo zdecydowało się go 
usunąć ze stanowiska (14 VII 1917), zastępując marionetką Michaelisem, którego 
rychło trzeba było zresztą zmienić na polityka centrowego Hertlinga. Stary kawał 
berliński, że "Bethmann-sollweg" ("Bethmann musi iść precz"), stał się 
rzeczywistością, ale dzięki wojsku.
Przeciw wszystkim zwolennikom "pokoju niemieckiego" czy "zwycięskiego" (Siegfrieden) budziły się 
opory, nawet wśród ludzi, którzy dawniej ściśle współpracowali z wojskiem i 
władzami. Co trzeźwiejsi politycy, jak młody i energiczny centrowiec Matthias Erzberger, do-
strzegali, że żądania aneksyjne odsuwają jeszcze bardziej możliwość pokoju w 
nieznaną przyszłość. Należało dążyć do "pokoju kompromisowego" 
(yerstandigungsfrieden), który przeciwnicy określili natychmiast jako "pokój 
rezygnacji". 19 VII 1917 r. parlament głosami socjalistów, centrowców i 
liberałów przyjął rezolucję pokojową, domagając się pokoju bez aneksji i 
odszkodowań. Koła prawicowe odpowiedziały zmobilizowaniem opinii 
nacjonalistycznej i utworzeniem w rocznicę Sedanu 2 września Niemieckiej Partii 
Ojczyźnianej (Deutsche Vaterlandspartei), zgrupowania tych wszystkich, którzy twardo 
opowiadali się za "pokojem niemieckim".
W 1917 r. uformowały się więc trzy kierunki — prawica, która była kontynuacją 
"zbierania" klas posiadających od końca XIX w., większość parlamentarna, która 
była zapowiedzią zwolenników republiki weimarskiej, oraz nielegalna w części 
lewica, która chciała wojnę przekształcić w rewolucję. Wojna w 1914 r. 
połączyła społeczeństwo pod hasłem solidarności wewnętrznej, teraz 
doprowadziła do głębokiego podziału.

DROGA KU KLĘSCE

Mimo znaczenia, jakie przed 1914 r. posiadał wyścig flotowy między Niemcami a 
Anglią, działania morskie aż do końca 1916 r. odgrywały rolę drugorzędną. 
Flota angielska ścigała jednostki niemieckie porozrzucane w różnych częściach 
świata. Z nich dalekowschodnia eskadra admirała hr. von Spee pobiła Anglików koło 
Coronelu w pobliżu wybrzeży chilijskich (1 XI 1914), aby rychło ulec w bitwie 
koło Wysp Falklandzkich (8 grudnia). Dwa krążowniki po rajdzie przez Morze 
Śródziemne schroniły się w Turcji. Reszta floty bezczynnie stała w portach.
Raz tylko doszło do wielkiej bitwy morskiej w cieśninie Skagerraku (zwanej też 
bitwą jutlandzką), największej w dotychczasowej historii, ale jak mało która 
bezskutecznej (31 V—1 VI 1916). Niemcy szczycili się, że stawili czoło 
"władczyni mórz" i zadali jej większe straty, niż ponieśli sami (6 tyś. ludzi i 110 
tyś. ton wyporności wobec 3 tyś. i 61 tyś. ton), ale szybko wrócili do baz i nie 
próbowali więcej akcji zaczepnych.
613



W obliczu blokady angielskiej 18 II 1915 r. Niemcy ogłosili blokadę wybrzeży Anglii i starali 
się ją realizować z użyciem łodzi podwodnych. Niektóre ich rejsy budziły 
entuzjazm wielkimi sukcesami, ale skuteczność zależała od tego, czy łodzie 
będą zatapiać okręty przeciwnika bez ostrzeżenia. Była to zaś metoda okrutna, 
gdyż przeważnie skazywała na śmierć wszystkich pasażerów i załogę. Gdy w ten 
sposób na angielskim okręcie "Luzytania" zginęło 120 obywateli amerykańskich (7 V 
1915), ostry protest USA zmusił Niemców do złagodzenia metody walki. Ponowiło 
się to w 1916 r.
Sytuacja w końcu tego roku skłoniła jednak dowództwo wojskowe do podjęcia 
ryzykownej decyzji prowadzenia wojny łodziami podwodnymi bez ograniczeń. 
Poparły to partie prawicowe, także Centrum, po pewnym oporze zgodził się 
kanclerz, kładąc "podpis na papierze, który nie wiadomo, czy nie zawiera 
wyroku śmierci", jak napisano już współcześnie. Jeden to z wyraźnych dowodów 
omnipotencji wojska. 9 I 1917 r. zapadła decyzja, ogłoszona 31 tego miesiąca. 
Towarzyszyły temu obliczenia, że już teraz nie 21 łodzi, jak w 1914 r., ale 154 
będzie w stanie zatapiać po 600 tyś. t wyporności okrętów miesięcznie, co 
rzuci Anglię na kolana. Obliczenia rzeczoznawców były słuszne, a był nawet 
miesiąc, gdy zatopiono ponad milion ton, zawiodły natomiast przewidywania 
odnoszące się do odporności Wielkiej Brytanii. Dzięki podniesionej do maksimum 
produkcji w stoczniach oraz flocie państw neutralnych zdołała ona przetrwać 
kryzys. Jednocześnie próbowano różnych metod walki z łodziami podwodnymi, z 
których najskuteczniejszym okazał się system konwojów. W lecie 1917 r., choć 
walka prowadzona była nadal, bitwa o panowanie na morzu była rozstrzygnięta.
Decyzja zaś o walce łodziami podwodnymi spowodowała wystąpienie Stanów 
Zjednoczonych, które 3 lutego zerwały stosunki z Niemcami, a 6 kwietnia 
wypowiedziały im wojnę. Wielką rolę odegrały przy tym różne inne względy (jak 
gospodarcze związki z Ententą, z którą USA przez całą wojnę prowadziły handel 
na wielką skalę), niemniej dla opinii amerykańskiej, zawsze wrogiej udziałowi 
w wojnie, potrzebny był tak efektowny powód, jak zatapianie okrętów z 
obywatelami amerykańskimi na pokładzie, aby wyraziła swoją zgodę na wojnę.
Ważne były nie tyle dalsze dostawy materiałowe dla Ententy, te bowiem płynęły już 
dawno, ale perspektywa pojawienia się w Europie oddziałów amerykańskich, które 
wobec równowagi sił i wyczerpania wojną miały ostatecznie przeważyć szalę. 
Niemcy mogły się pocieszać, że brak obowiązkowej służby odwlecze ten moment, 
bo armię trzeba było dopiero stworzyć, że następnie w razie powodzenia akcji 
łodzi podwodnych trudno jej będzie do Europy dotrzeć, ale odtąd konieczność 
szybkiego kończenia wojny stanie się pilniejsza niż kiedykolwiek.
Bardziej dla Niemiec obiecujące zmiany zaszły na wschodzie. Po rewolucji w marcu 
rosyjski Rząd Tymczasowy deklarował swój dalszy udział w wojnie, próbował 
włączyć się nawet ofensywnie do wojskowych poczynań alianckich, z niewielkim 
zresztą rezultatem. W listopadzie jednak do władzy doszła partia bolszewików, 
której jednym z najważniejszych
614



celów było szybkie zakończenie wojny. Wprawdzie pragnęła ona, aby walki ustały 
na wszystkich frontach, ale dla Niemiec najważniejsza była likwidacja frontu 
wschodniego. 15 XII 1917 r. podpisany został rozejm i zaczęły się w Brześciu 
rokowania pokojowe, które po dramatycznym przebiegu doprowadziły do podpisania 
pokoju w dniu 3 III 1918 r.
W polityce Niemiec wobec Rosji tkwiły wewnętrzne sprzeczności. Z jednej strony 
chodziło o to, aby zamienić wojnę na jednofrontową i przerzucić na zachód 
zwolnione na wschodzie wojska. Zarazem jednak obawiano się wpływów rewolucji 
na stosunki wewnętrzne w Niemczech. Słychać było już o "metodach rosyjskich". 
Wojska ze wschodu traktowane były niekiedy podejrzliwie i szukano w nich 
żywiołów rewolucyjnych. Wreszcie potrzeby gospodarcze czasu wojny i dalej 
idące plany ekspansji na wschód, dla których, jak można było sądzić, otwierały 
się właśnie szerokie możliwości, skłaniały do wygórowanych żądań i do marszu 
coraz dalej w głąb terytorium Rosji. Szeroko zakreślone granice strat 
rosyjskich przekreślane były już w momencie podpisywania pokoju przez jeszcze 
dalej idące apetyty niemieckie. Niemcy opanowały poza Polską i krajami 
bałtyckimi Białoruś, Ukrainę, sięgały wpływami po Krym, Kaukaz i Kubań. 
Obiecywano sobie natychmiastowe dostawy różnych surowców, a szczególnie 
żywności dla wygłodzonych państw centralnych, później utrzymania w tej czy 
innej formie wielu z tych zdobyczy.
Temu celowi służyły także traktaty pokojowe — "chlebowy", zawarty z Centralną 
Radą Ukraińską, utrzymującą się wyłącznie dzięki poparciu Niemiec (Brześć 9 II 
1918 — ten traktat brzeski wywołał gwałtowne oburzenie opinii polskiej, gdyż 
obiecywał Ukrainie ziemię chełmską), oraz z Rumunią w Bukareszcie (7 V 1918).
Aby utrzymywać wszystkie te zdobycze, trzeba było zostawić na wschodzie ponad 
700 tyś. ludzi.
Ostatni zaś to był czas, aby uderzyć na zachodzie. Francja po nieudanej 
ofensywie gen. Nivelle'a z kwietnia 1917 r. przeżywała poważny kryzys. Włochy 
zostały pobite w jesiennej ofensywie austriackiej i dopiero szybka pomoc Ententy 
umożliwiła zatrzymanie wroga u bram Wenecji.
Na początku 1918 r. wojska niemieckie na froncie zachodnim uzyskały niewielką 
przewagę nad przeciwnikiem. 21 marca pod Saint Ouentin w miejscu, gdzie stykały się ze 
sobą armie francuska i angielska, nastąpiło pierwsze uderzenie, zakończone 
poważnym sukcesem, marszem naprzód, zdobyczą w jeńcach i sprzęcie. 8 kwietnia 
ruszyła nowa ofensywa we Flandrii z podobnymi rezultatami, tak samo trzecia 27 
maja — 11 czerwca rozpoczęta pod Chemin des Dames, a prowadząca po raz drugi nad 
Marne. Na Paryż spadać zaczęły pociski dalekosiężnego działa kolejowego 
(przyjęto mówić o "Grubej Bercie", choć naprawdę chodziło o "Długiego Jana").
Takie sukcesy w praktyce równały się jednak porażce. Jeden z dowódców już w 
końcu marca zapisał w swoim dzienniku: "Teraz
615



przegraliśmy wojnę". Nigdzie bowiem nie udało się armiom niemieckim przełamać 
frontu i zadać śmiertelnego ciosu siłom anglo-francuskim.
Ostatnia ofensywa niemiecka ruszyła 15 lipca w Szampanii, ale tym razem 
zatrzymała się po dwóch dniach, prawie bez rezultatów. Zgodnie z 
wcześniejszymi obliczeniami we Francji było już milion żołnierzy 
amerykańskich, świeżych, świetnie wyposażonych, choć jeszcze 
niedoświadczonych. 18 lipca rozpoczęła się ofensywa francusko-amerykańska koło 
Soissons, która zmusiła Niemców do wycofania się znad Marny. Mówiono o drugiej 
już klęsce nad tą rzeką. 8 sierpnia ofensywa francusko-angielska nad Sommą była 
jeszcze groźniejsza. Przyczyniły się do tego znaczne ilości czołgów.
W ciągu całej wojny wobec impasu, w jakim znajdowały się armie, gorączkowo 
szukano nowych środków walki. Na początku 1915 r. alianci zastosowali 
huraganowy ogień artylerii, w tymże roku Niemcy użyli po raz pierwszy gazów 
bojowych. Zmieniała się technika używania samolotów, początkowo nie tylko 
prymitywnych, ale i prymitywnie używanych, raczej do wywiadu, trochę do 
bombardowania zaplecza, najmniej do działania na froncie. W 1916 r. Anglicy 
wprowadzili do walki opancerzone wozy bojowe, nazwane dla kamuflażu 
"zbiornikami" (tanks). Zrazu skuteczność nowej broni nie była duża, co zmyliło 
Niemców, którzy nie podjęli ich produkcji. Już w 1917 r. rezultaty były lepsze, a w 
ofensywie sierpniowej zadały one cios śmiertelny wyczerpanym oddziałom 
niemieckim. Ludendorff nazwał dzień 8 sierpnia "czarnym dniem armii 
niemieckiej". Rozpoczęty odwrót nigdy się już nie zatrzymał.
Doszły do tego klęski sprzymierzeńców. Złamana uderzeniem armii alianckiej 
spod Salonik Bułgaria 26 września podpisała zawieszenie broni. Pod naciskiem 
ofensywy angielskiej z Palestyny 30 października poszła w jej ślady Turcja. W 
Austrii następca od 1916 r. sędziwego Franciszka Józefa cesarz Karol już na 
początku 1917 r. w poczuciu klęski monarchii próbował poufnych rokowań z 
Ententą, rzecz się jednak wydała, narażając go na wymówki ze strony Berlina. 
Tymczasem monarchia raźnym krokiem szła ku rozpadowi. 16 października Karol 
ogłosił manifest "do moich wiernych ludów", ale w końcu tego miesiąca w 
różnych częściach państwa powstawały już osobne władze narodowe.
Ludendorff, w połowie lipca jeszcze pewny zwycięstwa, we wrześniu zażądał od 
władz cywilnych rozpoczęcia rokowań. Dopóki sytuacja była dobra, rządził sam, 
gdy zbliżała się klęska, przerzucał odpowiedzialność na władze cywilne, 1 
października pisał, że całkowita porażka jest nie do uniknięcia i lada dzień 
front może być przełamany. 26 października zastąpił go gen. Groener.
W obliczu klęski 3 października następcą Hertlinga został ks. Maksymilian (Maks) 
Badeński, południowoniemiecki arystokrata o liberalnych poglądach. 5 
października podjął on pierwszą wymianę telegramów z prezydentem USA Woodrowem 
Wilsonem. Wybór adresata wynikał stąd, że Niemcy odwoływały się teraz do 14 
punktów Wilsona ze
616



stycznia 1918 r., mających stanowić podstawę ułożenia stosunków w powojennym 
świecie.
Maks Badeński powołał rząd — choć nadal obowiązywała konstytucja, według której 
rządem formalnie był on sam, w rzeczywistości był to pierwszy rząd Rzeszy — 
złożony z przedstawicieli partii dotychczasowej opozycji parlamentarnej. 
Weszli w jego skład dwaj socjaldemokraci Philipp Scheidemann i Gustaw Bauer. Liczono, że 
taki rząd, nie dźwigający na sobie odium dotychczasowej polityki, łatwiej może 
znaleźć posłuch u Ententy. Ze względów taktycznych w dziwnych warunkach rodził 
się w Niemczech parlamentaryzm.
Wymiana not trwała aż do 11 listopada, gdy nie było już ani cesarza, ani Maksa 
Badeńskiego. Teraz bowiem Ententa nie spieszyła się, pragnąc jak najdalej wyprzeć 
cofające się wojska niemieckie.
Klęska militarna spadała na Niemcy w sposób zaskakujący. Mało kto, poza wąską 
grupą wojskowych, zdawał sobie sprawę z sytuacji. Zwycięski ton komunikatów 
zmieniać się zaczął dopiero na parę tygodni przed porażką. Do końca ziemie 
niemieckie (poza Prusami Wschodnimi w 1914 r.) nie widziały obcych wojsk. 
Odczuwano ciężar wojny, stratę ponad 1,8 mln zabitych, setki tysięcy rannych i 
kalek, wyczerpanie, ale nie klęskę. Już teraz rodziła się legenda, że porażkę 
spowodowały wypadki wewnątrz państwa, że to rewolucja zadała zwycięskiej armii 
"cios w plecy" (Dolchstossiegende). Rewolucja była zaś coraz bliżej.



VII. REPUBLIKA WEIMARSKA

REWOLUCJA I NARODZINY REPUBLIKI


ADMIRAŁ Reinhard Scheer wydał 22 X 1918 r. rozkaz, aby cała flota skoncentrowała 
się koło Wilhelmshaven i wypłynęła na morze. Celem miało być wydanie walnej 
bitwy flocie brytyjskiej. Rozkaz był samobójczy i groził zagładą floty 
niemieckiej bez szans odwrócenia porażki na frontach. Tak też został 
zrozumiany przez marynarzy.
W marynarce niemieckiej doszło już w lecie 1917 r. do poważnych zaburzeń. Stłumiono 
je surowymi represjami, 10 ludzi skazano na śmierć (wykonano dwa wyroki 
śmierci), blisko 60 łącznie na 400 lat więzienia. Raport dowództwa mówił o 
naśladowaniu wzorów rosyjskich i o kierowaniu ruchem przez niezależnych 
socjalistów z Berlina. Flota bardziej niż wojsko lądowe podatna była na 
agitację. Pozostawała w portach,- przez stałe kontakty z ludnością cywilną wie-
działa lepiej o jej cierpieniach. Brała niewielki udział w wojnie, ale skazana 
była na surowy rygor wojenny i rosnące ograniczenia żywnościowe.
W odpowiedzi na rozkaz Scheera 26 października zbuntowała się załoga pierwszego, 28—29 
października kilku następnych okrętów. Masowe aresztowania ponad 1000 
marynarzy wywołały natychmiastowe rozszerzenie się ruchu, 1 listopada 
przerzuciły się one na największą bazę morską w Kilonii, gdzie stacjonowało 40 
tyś. ludzi. 4 listopada miasto opanowali zbuntowani marynarze, których poparli 
robotnicy, powstały rady żołnierskie i własna siła zbrojna.
Zmęczenie wojną, wzbierające w kraju napięcie i wpływ rewolucji w Rosji 
tworzyły dostateczne podłoże wybuchu rewolucji, mimo to jednak była ona 
zaskoczeniem. Dawni socjaldemokraci, zwani socjalistami większościowymi (pod 
wodzą Philippa Scheidemanna i Fritza Eberta) odżegnywali się od niej, a całą nadzieję 
pokładali w reformach, których początek widzieli w rządzie Maksa Badeńskiego. 
Socjaliści niezależni (pod wodzą Hugo Haasego, na lewicy Georga Ledeboura i Emila Bartha) byli 
grupą o dużych wewnętrznych różnicach i czuli się za słabi, aby występować 
samodzielnie. Najbardziej radykalny Związek Spartakusa (Karol Liebknecht, Franz Mehring, Leon 
Jogiches, w parę dni później z więzienia wrocławskiego wyjdzie Róża Luksemburg) 
ujawnił się po wybuchu rewolucji (ukonstytuowanie 11 listopada), ale formalnie 
tworzył nadal część niezależnych
618



socjalistów (decyzję o oderwaniu się podjęto 29 listopada). Tu i ówdzie 
pokazywały się inne grupy rewolucyjne, jak Rewolucyjni Zwierzchnicy 
(Revolutiondre Obmdnner} w Berlinie czy Bremeńska Lewica Radykalna (Bremer Linksradikalen), ale zasięg 
ich wpływów był wąski.
Rząd wysłał do Kilonii swoich przedstawicieli, w tym z ramienia socjaldemokratów 
pojawił się tam Gustaw Noske z zadaniem uspokojenia sytuacji. Opanował ją w 
mieście, ale za późno. Tymczasem bowiem rewolucja rozlała się błyskawicznie po 
całych Niemczech. Jeżeli 70 lat wcześniej posuwała się szynami kolejowymi, w 
1918 r. biegła po drutach telegraficznych. Jeszcze 5 listopada opanowała 
Lubekę, następnego dnia Hamburg, Bremę i kilka innych portów. Wdarła się w głąb 
kraju, 8 listopada panowała już w Zagłębiu Ruhry i w dziesiątkach innych miast.
Przebieg wydarzeń rewolucyjnych wszędzie był podobny. Tworzono rady 
żołnierskie, robotnicze i inne, odsuwano od rządzenia dotychczasowe władze. 
Pod naporem rewolucji padały trony, 8 listopada w Bawarii i Brunszwiku, na drugi 
dzień w Wirtembergii i w innych państwach. Mimo burzliwych demonstracji i 
wieców chaosu było niewiele, rady niemal natychmiast podejmowały się 
zaopatrzenia ludności, nawet niekiedy utrzymywania porządku.
W dniu 9 listopada rewolucja dotarła do stolicy. Tutaj od kilku dni Liebknecht i 
Rewolucyjni Zwierzchnicy szykowali się do objęcia władzy. Wystąpili jednak 
przeciw nim socjaldemokraci. Scheidemann i Ebert zwrócili się do kanclerza z 
żądaniem przekazania im rządów, grożąc w razie odmowy opuszczeniem gabinetu, 
co mogło doprowadzić do
619



powszechnego wybuchu walk. Za usunięcie monarchii obiecywali uspokojenie kraju. Ebert 
straszył: "jeżeli cesarz nie abdykuje, rewolucja społeczna jest nieunikniona", 
dodając jednak zaraz: "Ale ja jej nie chcę, nienawidzę jej jak grzechu".
Pod wpływem nacisków z Berlina w głównej kwaterze w Spa w Belgii doszło do 
dramatycznej sceny. Dla Wilhelma abdykacja równała się upadkowi państwa, planował marsz 
na zbuntowany Berlin, a zachęcał go do tego następca tronu. Ale na naradzie z 
39 generałów 23 wręcz mu odmówiło, a 15 miało wątpliwości. Zdruzgotany 
przekroczył granicę holenderską, do Berlina zaś posłano wiadomość o zgodzie 
cesarza na ustąpienie. W tej samej godzinie socjaliści zawiadomili kanclerza, 
że obejmują władzę, a Scheidemann ogłosił republikę, aby zneutralizować 
proklamowanie wcześniej przez Liebknechta republiki socjalnej. Gdy Maks Badeński powiedział 
Ebertowi, że kładzie mu na sercu los Rzeszy, ten odrzekł, że stracił w jej 
obronie dwóch synów.
W dniu 9 listopada Niemcy nagle zostały republiką, a u steru władzy znaleźli 
się socjaliści, którzy zapowiadali jednak, że utrzymają "spokój, bezpieczeństwo 
i porządek". Chcieli także uzyskać legalną podstawę do swojego działania. 
Ebert zganił Scheidemanna po ogłoszeniu republiki: "Filipie, nie powinieneś tego 
robić. Nie masz do tego prawa. O formie państwa decyduje Zgromadzenie 
Narodowe".
Zwycięstwo przychodziło równie raptownie jak rewolucja, co więcej, bezkrwawo 
(w Berlinie padło 5 zabitych, w całych Niemczech podobno 11). Bez walki i 
bohaterów załamywał się najsprawniejszy na świecie aparat państwowy. Na czele 
państwa stawała Rada Pełnomocników Ludowych (Rat der Volksbeauftragten), złożona po połowie 
z przedstawicieli obu partii socjalistycznych, gdyż trzeba było się liczyć z 
wpływami niezależnych. Wszędzie jednak istniały także rady różnego rodzaju i 
szczebla, których wyrosło ok. 10 tyś. Jednym z najważniejszych zagadnień 
następnych kilku tygodni będzie stosunek do siebie tych dwóch organów władzy. 
11 listopada Ententa zgodziła się na podpisanie zawieszenia broni, co stanowiło 
ulgę dla społeczeństwa, choć rozczarowały go jego warunki, a zwłaszcza 
utrzymanie blokady do czasu podpisania traktatu pokojowego.
W obliczu mnożenia się w wielu miejscach uzbrojonych oddziałów rewolucjonistów 
socjaliści nie mieli własnej siły zbrojnej. Podjęli wówczas ważki i 
dramatyczny krok. 10 listopada Ebert zawarł z Hindenburgiem umowę o współpracy z 
wojskiem. Hindenburg wysłał do komendantów armii telegram, że "naczelne 
dowództwo chce iść razem z ministrem Ebertem... dla zapobieżenia 
rozpowszechnianiu się terrorystycznego bolszewizmu". W zamian rady w oddziałach 
frontowych nigdy nie przybrały radykalnego charakteru i posłuszne były 
rozkazom zwierzchników. Gdy zaś najbardziej karny, ale i spokojny element 
wśród żołnierzy rozchodzić się zaczął do domów, 6 I 1919 r. Noske wyraził zgodę 
na tworzenie "korpusów ochotniczych" (Freikorps), których rychło powstało 
kilkadziesiąt. Zgromadziły się w nich żywioły awanturnicze, byli oficerowie, 
młodzież wykolejona przez wojnę, słowem
620



ludzie, którym trudno było wrócić do spokojnego trybu życia i którzy nie mogli 
znaleźć dla siebie miejsca. Wobec skrajnie reakcyjnych poglądów chętnie 
walczyli oni z "bolszewikami", później i z "wrogiem narodowym", jak powstańcy 
polscy na Górnym Śląsku, ale łatwo mogli zagrozić też socjalistom i samej 
republice.
Wyeliminowanie z rywalizacji rad miało się dokonać na ich pierwszym zjeździe w 
grudniu 1918 r. Tymczasem wprowadzono szereg reform, jak pełna swoboda 
stowarzyszeń i zgromadzeń, ośmiogodzinny dzień pracy, zbiorowe umowy o pracę, 
tworzenie rad robotniczych w większych zakładach i ubezpieczenie od 
bezrobocia.
Na kongresie większościowcy uzyskali dominującą pozycję; na 488 delegatów 
reprezentowało ich 289, gdy niezależnych tylko 90 (w tym 10 spartakusowców). 
Rezultatem była uchwała z 16 grudnia (przyjęta większością 400 na 50 głosów) o 
oddaniu całej władzy w ręce Zgromadzenia Narodowego. Zaprzątnięte sprawami 
bieżącymi rady zrezygnowały więc z walki o władzę, a w ciągu 1919 r. stopniowo 
ulegały likwidacji.
Nie był to jednak koniec rewolucji. W różnych częściach Niemiec rządziły różne 
grupy radykalne, w samym Berlinie ludowa dywizja marynarki rezydowała w 
stajniach królewskich i okupowała pałac. 14 grudnia Związek Spartakusa wysunął 
program uzbrojenia robotników, utworzenia czerwonej gwardii, przywrócenia 
rewolucyjnych rad, które winny objąć władzę, i zbudowania jednolitej republiki 
niemieckiej. Niedługo, zrywając więzy organizacyjne z niezależnymi, ze Związku 
powstanie Komunistyczna Partia Niemiec (31 XII 1918—l I 1919). Niezależni 
wystąpili z Rady Pełnomocników (29 grudnia).
Socjaliści zdecydowali się na użycie wojska, które od 10 grudnia zgrupowane 
już było koło stolicy. Przedstawicielem nowego kierunku stał się Noske, który 
stwierdził szorstko: "Ktoś musi być krwawym psem. Nie unikam 
odpowiedzialności".
Gdy prezydent policji berlińskiej, niezależny socjalista Emil Eichhorn, odmówił 
ustąpienia ze stanowiska, walki rozgorzały w całym mieście (6—12 I 1919). 
Spartakusowcy zostali zgnieceni. Już po zakończeniu walk prawicowi oficerowie 
zamordowali ujętych Liebknechta i Różę Luksemburg. Wraz ze śmiercią Mehringa 
(styczeń 1919) i zamordowaniem Jogichesa (marzec) oznaczało to dla ruchu 
rewolucyjnego stratę kilku spośród najwybitniejszych przywódców.
Po zdobyciu Berlina oddziały wojska wysłane zostały w celu spacyfikowania 
poszczególnych części Niemiec. W drugiej połowie lutego ciężkie walki toczyły 
się w Zagłębiu Ruhry. W marcu, korzystając z wymarszu większości wojsk, 
rewolucjoniści ponownie wszczęli akcję w Berlinie. W krwawych starciach 
zginęło 1200 osób (4—11 marca).
W Bawarii 7 listopada powstał rząd koalicyjny pod przewodnictwem niezależnego 
socjalisty Kurta Eisnera mimo rywalizacji ze strony większościowców (Erhard Auer). 21 lutego Eisner 
został zamordowany, co spowodowało nasilenie ruchu radykalnego. Obok rządu 
socjalisty Johannesa Hoffmanna poważną rolę odgrywały rady, a w nich duże
621



wpływy posiadali anarchiści (Gustaw Landauer), później też komuniści (Eugen Levine). 
Pod ich naciskiem 7 kwietnia proklamowano republikę rad, ale w pobliżu były już 
oddziały wojskowe. Po zaciętych walkach na początku maja cała Bawaria została 
zajęta, zamordowano przy tym kilkaset osób:
Choć w całych Niemczech trwało nadal wrzenie, dochodziło do starć i wielkich 
strajków, około połowy 1919 r. rewolucja została pokonana.
Tymczasem 19 I 1919 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, w tym 
samym mniej więcej czasie także wybory do sejmów krajowych. Na ich wyniki 
wpływ wywarły różne czynniki. Komuniści ogłosili bojkot wyborów, a niezależni 
osłabieni byli wynikiem świeżych walk w Berlinie. Na prawicy zaciążyła 
kompromitująca porażka w listopadzie, toteż w ciągu ostatnich miesięcy 1918 r. 
starała się gorączkowo dostosować do nowej sytuacji. Konserwatyści utworzyli 
Niemieckonarodową Partię Ludową (Deutschnationale Volkspartei), tuszując swój 
"mónarchizm i starając się zmienić junkierski charakter. Narodowi liberałowie o 
mało nie zniknęli całkiem, resztki zreorganizował energicznie nowy przywódca, 
Gustav Stresemann, w Niemiecką Partię Ludową (Deutsche Volkspartei).
Górę brały partie dawnej opozycji w parlamencie. W najlepszej sytuacji byli 
socjaliści większościowi, jako że obalili cesarza i opanowali wewnętrzny 
chaos. Liberałowie, wzbogaceni o grupy narodowych liberałów i uważani przez 
mieszczaństwo za jedyną partię, która ma szansę przeciwstawić się 
socjalizmowi, utworzyli Niemiecką Partię Demokratyczną (Deutsche Demokratische 
Partei). Mniej zmieniało się Centrum, w którym przewagę uzyskało skrzydło lewicowe. 
Zaczęło jednak tracić grunt w jednym z najważniejszych dla siebie krajów, gdyż 
w Bawarii powstała Bawarska Partia Ludowa, która na razie dołączy do Centrum, 
ale w 1920 r. usamodzielni się. Niewiadomą powodowała nowa ordynacja wyborcza 
z 30 XI 1918 r., wprowadzająca wybory proporcjonalne i przyznająca prawo 
głosowania kobietom i młodzieży od 20 roku życia.
W sytuacji dalekiej od wewnętrznego spokoju zwycięstwo przypadło partiom 
środka, socjalistom, demokratom i Centrum, które razem zdobyły ponad 78% 
mandatów, Lewicę tworzyło 22 niezależnych posłów, na prawicy najsilniejsi byli 
niemieckonarodowi (44 mandaty).
Dla przeciwstawienia się prusko-cesarskiemu, ale i rewolucyjnemu Berlinowi Zgromadzenie 
Narodowe zjechało się 6 lutego do słonecznego Weimaru. Zwycięskie partie, 
stanowiące kontynuację większości już w starym cesarskim parlamencie, zawarły 
porozumienie. 11 lutego prezydentem wybrany został Ebert. 13 tego miesiąca 
ukonstytuował się rząd Scheidemanna, w którym obok 7 większościowców zasiadało 3 de-
mokratów, 2 centrowców i 1 bezpartyjny. Socjaldemokraci od współpracy z 
niezależnymi, przez rządy samodzielne, przechodzili do koalicji z partiami 
mieszczańskimi.
Jednym z najważniejszych zadań Zgromadzenia było uchwalenie
622


konstytucji. Obrady zaczęły się już 24 lutego, specjalna komisja, złożona z 28 
członków, odbyła od marca do lipca 42 posiedzenia. 31 lipca
  w głosowaniu znaczną większością (262 przeciw 75 głosom prawicy
  i niezależnych) projekt został przyjęty, 11 sierpnia podpisany przez
  Eberta, a 14 tego miesiąca wszedł w życie.
  Głównym twórcą konstytucji był demokratyczny prawnik Hugo
  Preuss. Konstytucja uważana była za wzorowy podręcznik demokracji
  parlamentarnej, w rzeczywistości wynikała z ówczesnej sytuacji, w której 
przewagę miały partie przeciwne reakcji i rewolucji. Pisząc ją patrzono na 
ławy parlamentarne, a nie na kraj pełen napięć i walk. Realizowała 
optymistyczne przekonanie, że społeczeństwo pójdzie śladami
  demokracji zachodnich. Gdy później zmieni się sytuacja wewnętrzna,
  -konstytucja nie będzie stanowiła dostatecznej ochrony republiki.
  Podstawą ustroju były rządy parlamentarne, co zresztą przewidziane zostało 
już za Maksa Badeńskiego (ustawa z 28 X 1918). Wobec
  istniejącego od początku systemu wielo, później nawet bardzo wielo
  partyjnego, z góry zakładało to konieczność tworzenia koalicji dla uzyskania 
przez rząd większości w parlamencie. Wyjątkiem od przewagi
  zgromadzenia był art. 48, który przewidywał rządy prezydenckie na
  wypadek zagrożenia państwa. Proporcjonalność wyborów powodowała
  głosowanie na partię, nie na osoby, do czego zmierzała zresztą ewolucja od 
1848 r. Całe Niemcy podzielone zostały na 35 wielkich okręgów
  wyborczych. Aby wprowadzić posła do parlamentu, trzeba było poważnych 
środków na agitację.
Kontrowersje wywołał sposób wybierania prezydenta, czy przez
  parlament (jak we Francji), czy na drodze powszechnego głosowania
  (jak w USA). Wybrano drugi system motywując, że elekt parlamentu
nie będzie sobie mógł pozwolić na jego rozwiązanie. Prezydent reprezentował 
państwo, powoływał kanclerza i dowództwo wojskowe, mógł
  rozwiązać parlament; nadzwyczajne pełnomocnictwa uzyskiwał dopiero w razie 
zastosowania art. 48, wówczas jego dekrety wymagały już
  tylko kontrasygnaty kanclerza.
  W niewielkiej mierze wyzyskano sytuację dla wzmocnienia jedności
  Rzeszy. Tylko 8 państewek turyńskich zostało połączonych w kraj Turyngię 
(1920), a później (1929) maleńki Waldeck został wchłonięty
  przez Prusy. Rozdzielono nawet obie Meklemburgie, Mecklemburg-Schwerin i 
Mecklemburg-Strelitz, które łączyła unia personalna od lata
  1918 r., gdy bezdzietny władca pierwszej popełnił samobójstwo. 17
  części Rzeszy nie zwało się już państwami (Staaten), lecz krajami (Lander). 
Pozostał problem Prus, a w Berlinie rezydowały dwa rządy parlamentarne. Ustrój 
bowiem krajów niemieckich był z drobnymi odchyleniami kopią ustroju Rzeszy 
(jak konstytucja pruska z listopada 1920 r.),
  z tą różnicą, że nie miały one głowy państwa.
  Rola władz centralnych była teraz jednak większa niż poprzednio.
  Rzesza poważnie wzmocniła swoją podstawę finansową, opartą na podatkach 
bezpośrednich. Mimo oporu Bawarii koleje poddane zostały
  jednolitemu zarządowi. W sumie cała armia miliona urzędników przeszła
  623



na służbę Rzeszy. Jej sprawą była też obrona państwa, ale ustawa wojskowa z 
1921 r. zlecała mianowanie komendantów rządom krajowym, szerokie kompetencje w 
tej dziedzinie uzyskała zwłaszcza Bawaria, co było nieraz przyczyną 
komplikacji. Krajom pozostawiono sądownictwo, policję, oświatę, sprawy 
kościelne i nadzór nad sprawami gminnymi.
Rada Związkowa, symbol zjednoczenia odgórnego, zmieniła nazwę na Radę Państwa 
(Reichsrat). Poszczególne kraje reprezentowane w niej były przez członków rządów, 
żaden nie mógł mieć więcej niż połowę jej składu. Delegaci pruscy byli w 
połowie reprezentantami rządu, w połowie organów prowincjonalnych. Weto 
przeciw uchwałom parlamentu Rada mogła wysuwać tylko większością 2/3 głosów.
Bardzo niewiele pozostało z obietnic socjalizacji państwa. Czas jakiś 
zapowiadano dalsze kroki w tym kierunku, działały przedstawicielstwa 
robotników w fabrykach, stopniowo rzecz poszła w zapomnienie.

WERSAL

Zgromadzenie musiało także ratyfikować traktat pokojowy, a zadanie to okazało 
się trudniejsze niż uchwalenie konstytucji. Już warunki zawieszenia broni, 
podpisanego 11 XI 1918 r. w lasku pod Compiegne, wzbudziły w Niemczech poważne 
opory. W ciągu 14 dni wojska niemieckie
624



miały ewakuować się z Belgii, Francji, Alzacji i Lotaryngii, w ciągu 30 dni 
opuścić lewy brzeg Renu, a na jego prawym zostawić 10-kilometrowy pas neutralny. 
Trzeba było wydać poważne ilości broni (5 tyś. armat, 30 tyś. karabinów maszynowych, 3 tyś. 
miotaczy min, 2 tyś. samolotów, 100 łodzi podwodnych, 6 okrętów liniowych i 8 lek-
kich krążowników) i środków komunikacji (5 tyś. lokomotyw, 150 tyś. wagonów i 5 tyś. 
samochodów). Kapitulować musiały w walczącej jeszcze Afryce oddziały, trzeba było 
zwrócić złoto belgijskie, rosyjskie i rumuńskie, zwolnić jednostronnie jeńców 
oraz zgodzić się na unieważnienie traktatu brzeskiego i bukareszteńskiego. 
Tylko na wschodzie opóźniono wycofanie oddziałów z obawy przed rozszerzeniem 
się rewolucji. Znaczna część tych warunków miała w intencji uniemożliwić 
Niemcom wznowienie walki. Zawieszenie broni obowiązywało do 17 I 1919 r., potem 
przedłużano je, dorzucając jeszcze drobne postanowienia, niepomyślne dla Niemców.
W styczniu 1919 r. zebrała się konferencja pokojowa w Paryżu w składzie 27 
państw "sprzymierzonych i stowarzyszonych", nie dopuszczono na nią pokonanych, 
którzy mieli otrzymać dopiero gotowy tekst traktatu. Obrady przebiegały 
początkowo opieszale, od marca szybciej, później wręcz gorączkowo, wśród różnych 
przetargów i zatargów. Mimo licznego składu donioślejsze decyzje podejmował 
zespół coraz węższy, najważniejsze ostatecznie "wielka trójka", Clemenceau, Lioyd 
George i Wilson. W stosunku do Niemiec główne różnice zachodziły między Francją, która 
chciała w pełni wyzyskać triumf militarny nad pobitym, ale ciągle silniejszym 
od niej wrogiem, a Wielką Brytanią, która korzyści ze zwycięstwa wyciągnęła 
już w listopadzie 1918 r., nie obawiała się Rzeszy bez floty i kolonii, o 
nadszarpniętym przemyśle, natomiast zazdrośnie spoglądała na wzrastającą 
potęgę "serdecznego sprzymierzeńca". Narady były przeważnie tajne, ale dzięki 
wścibskiej prasie wiele przesiąkało do opinii, a w Niemczech bacznie obser-
wowano Paryż.
Mimo porażki Niemcy marzyły ciągle o wytargowaniu dla siebie możliwie 
korzystnych warunków. Minister spraw zagranicznych hr. Ulrich von Brockdorff-Rantzau, 
dyplomata jeszcze cesarski, w przemówieniu z 12 stycznia mówił o pokoju prawa, 
a nie gwałtu, apelował o samostanowienie dla Niemców. Myślano nawet, aby 
straty terytorialne zrekompensować przyłączeniem niemieckich prowincji 
Austrii, gdzie panował ówcześnie powszechny zapał dla Anschlussu. Liczono 
poważnie na różnice między aliantami.
W dniu 14 kwietnia delegacja niemiecka zaproszona została do Paryża. Wobec 
zastrzeżenia, że chodzi jedynie o przyjęcie warunków, myślano o wysłaniu tylko 
"tajnego radcy" dla odbioru dokumentów, ale wyprosił to sobie Clemenceau. 
Pojechał więc Rantzau, minister sprawiedliwości Otto Landsberg, poczt Johann Giesberts i 
socjaldemokratyczny prezydent Sejmu Pruskiego Robert Leinert. Nie szczędzono im przykrości. 
Pociąg skierowano przez najbardziej zniszczone okolice, a na miejscu zamknięci 
zostali w izolowanym pomieszczeniu, czy dla
625



ochrony przed wrogimi demonstracjami, czy dla uniemożliwienia porozumiewania 
się z poszczególnymi delegacjami.
W dniu 7 maja w zwierciadlanej sali Wersalu, tej samej, w której w 1871 r. 
ogłaszano cesarstwo niemieckie, otrzymali warunki traktatu. Nie obeszło się 
bez incydentów. Rantzau, odpowiadając Clemenceau, siedział, co jedni tłumaczyli 
drżeniem łydek, inni pruską bezczelnością. W Niemczech dało mu to przejściową 
popularność, wśród polityków Ententy wywołało jak najgorsze wrażenie. Wilson 
stwierdził: "Niemcy są zbyt głupi, zawsze robią fałsze. Ta mowa, jaką 
słyszałem, jest najbardziej pozbawiona taktu". Niemcom dano 15 dni na 
zapoznanie się z traktatem, potem dodano jeszcze tydzień. Delegaci zaczęli już 
wcześniej gęstą wymianę not.
Tymczasem w Niemczech rozgorzała agitacja przeciwko traktatowi. "Uschnie ręka, 
która podpisze taki traktat" —wołano. Najgoręcej atakowano obciążanie ich 
wyłączną odpowiedzialnością za wybuch wojny, tym bardziej że wynikały z tego 
zobowiązania do płacenia odszkodowań, oraz zmianę granicy na wschodzie. 
Sytuacja nie była tak beznadziejna, jako mogło się wydawać. Przywódcy Ententy 
niepokoili się możliwością odrzucenia traktatu przez Niemcy. Wynik dalszej 
wojny nie ulegał wątpliwości, ale jej prowadzenie było nad wyraz niepopularne, 
zwłaszcza w państwach anglosaskich. Llyod George naciskał na zmiany warunków, a 
skłaniał się do tego i Wilson. Obaj grozili, że nie dadzą wojsk ani floty na 
okupowanie nowych terenów Rzeszy i na blokadę.
Odpowiedź niemiecka z 29 maja przybrała postać grubego tomu, a wywołała 
kompromisową replikę aliantów (17 czerwca). Najważniejsze ustępstwo dotyczyło 
Górnego Śląska — zamiast przyłączenia znacznej jego części do Polski godzono 
się na przeprowadzenie plebiscytu. Było to jednak "ostatnie słowo", po którym 
w ciągu 5 (następnie 7) dni Niemcy musiały na traktat się zgodzić.
Część delegacji odmówiła podpisania, ale ważniejsze były teraz obrady rządu i 
parlamentu. Rantzau zapewniał: "jeżeli wytrzymamy jeszcze 2—3 miesiące, nasi 
wrogowie poróżnia się przy podziale łupów, a wtedy otrzymamy lepsze warunki. 
Jeżeli podpiszemy, nikt się nie będzie pytał, czy zrobiliśmy to pod przymusem, 
a naszym podpisem damy wrogom tytuł do domagania się wykonania żądań". Na 
pierwszym posiedzeniu gabinetu niemal wszyscy wypowiedzieli się przeciw 
traktatowi. Z kół wojskowych płynęły szaleńcze pomysły, aby uderzyć na Polskę, 
utworzyć na wschodzie nowe państwo, a zrezygnować z południa i zachodu. 
Hindenburg przedkładał "pełen godności upadek nad haniebny pokój". W arsenale 
berlińskim spalono demonstracyjnie sztandary francuskie. Kryzys rządowy 
spowodował ustąpienie paru ministrów.
Parlament otaczała napięta atmosfera. Dowodzący wojskiem wokół Weimaru gen. 
Georg Maercker odmawiał pilnowania porządku. Z początku tylko niezależni 
socjaliści mieli odwagę przemawiać za traktatem. W korzystnej sytuacji była 
prawica, która mogła głosować przeciwko niemu bez troszczenia się o 
konsekwencje.
626



Mimo tego zdawano sobie sprawę, że traktat musi być przyjęty. Dowódca 
Reichswehry, znany później gen. Hans von Seeckt, pisał, że wielu głosowało przeciw 
przyjęciu traktatu dopiero, gdy się dowiedzieli, że i tak będzie przyjęty. 
Ebert proponował prawicy objęcie rządów, ale propozycja była retoryczna. Erzberger 
wyperswadował większości centrowców odrzucenie traktatu. 23 czerwca na 80 
minut przed upływem ostatecznego terminu parlament ratyfikował traktat 
wersalski. Ostateczne jego podpisanie nastąpiło 28 VI 1919 r., wszedł w życie 
10 I 1920 r.
Traktat wersalski w niewiele lat po podpisaniu był kwestionowany, później 
załamał się całkowicie, stąd jego ujemna ocena. W Niemczech odrzucano go od 
początku, nie określano inaczej jak "dyktat wersalski". Przyniósł Rzeszy 
straty terytorialne w Europie o powierzchni 70 tyś. km2 i ludności 6 mln osób, tzn. 1/8 
terytorium i 1/10 ludności, ale 3/4 wydobywanego żelaza, prawie połowę węgla, 
3/4 cynku i połowę cyny. Zakaz Anschlussu udaremnił nadzieje na austriacką 
rekompensatę.
Z utratą Alzacji i Lotaryngii liczono się od momentu przegrania wojny, 
poprawki graniczne na rzecz Belgii (Eupen, Malmedy, Moresnet) były niewielkie. W 
dwóch strefach Szlezwiku przewidziano plebiscyt, który (w lutym i marcu 1920 
r.) w północnej przyniósł przewagę głosów duńskich, w południowej niemieckich. 
Okręg Saary na 15 lat znalazł się pod zarządem Ligi Narodów (z uprawnieniami 
Francji w zakresie górnictwa węgla), potem również przewidziano tam plebiscyt.
Ze zmian granicznych w Europie opinia niemiecka najwięcej uwagi poświęcała 
wschodowi, zarówno dlatego, że ludności tamtejszej nie traktowano jako 
równorzędnej, jak i że tam w czasie wojny najdalej poszły zdobycze, że 
wreszcie chodziło w tym wypadku nie o interesy wielkich mocarstw, lecz państw 
mniejszych. Powstanie wielkopolskie od końca grudnia 1918 r. skłaniało Niemców 
do ustępstwa, aby w Poznańskiem odbył się plebiscyt. Konieczność oddania 
Pomorza Gdańskiego wydała się im czymś monstrualnym, tym bardziej że "polski 
korytarz" odcinał od Rzeszy Prusy Wschodnie (choć Niemcy otrzymali uprawnienia w 
komunikacji kolejowej przez Pomorze). Plebiscyt na Powiślu i na terenie części Mazur przyniósł 
w lipcu 1920 r. zwycięstwo niemieckie i minimalne tylko poprawki graniczne. Na 
Górnym Śląsku kolejne powstania śląskie rozpalały w Niemczech nastroje 
nacjonalistyczne. W plebiscycie (20 III 1921) oddano za Rzeszą blisko 60% gło-
sów, za Polską ponad 40%. Decydowała gospodarcza i społeczna pozycja żywiołów 
niemieckich, nie bez znaczenia było postanowienie o głosowaniu emigrantów, 
pochodzących z Górnego Śląska, które dało więcej głosów stronie niemieckiej 
niż polskiej. Z największą wrogością przyjęto decyzję o podziale terenu 
plebiscytowego (20 X 1921), podkreślając nie bez słuszności jego jednolitość 
gospodarczą. Mniejsza, ale wartościowa gospodarczo część znalazła się w 
granicach Polski. Gdańsk ogłoszony został wolnym miastem pod nadzorem Ligi 
Narodów z uprawnieniami dla Polski.



II. Niemcy po I wojnie światowej

  Niemcy traciły wszystkie kolonie, z których dla uniknięcia jawnych
aneksji tworzono tzw. tereny mandatowe. Władanie nimi miało być
wykonywane z ramienia Ligi Narodów, z zapowiedzią, że w przyszłości
uzyskają niepodległość. Zaliczono je do mandatów grupy B i C, mo
ment ten był więc odległy. Podzieliły je między siebie Anglia (Niemiecka 
Afryka Wschodnia, czyli Tanganika, część Togo i Kamerunu), Francja (większość 
Kamerunu i Togo), Belgia (RuandaUrundi), Japonia
(wyspy na Pacyfiku na północ od równika) oraz dominia brytyjskie
Związek Afryki Południowej (Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia,
628



Australia i Nowa Zelandia) (reszta posiadłości na Oceanie Wielkim).
Rozbrojenie Niemiec polegało na zniesieniu powszechnej służby wojskowej, w zamian za 
stworzenie 100-tysięcznej armii zawodowej o długim stażu służby (16—24 lat). 
Rozwiązano Sztab Generalny, zakazano posiadania samolotów wojskowych i łodzi 
podwodnych, a flota
'ograniczona została do 6 większych i kilku mniejszych jednostek obrony wybrzeża. 
Obowiązywał także zakaz produkcji różnych rodzajów uzbrojenia. Przestrzegania 
ustalonych warunków miała pilnować międzyaliancka komisja nadzorcza. Niemcy mogły się 
pocieszać, że rozbrojenie pomyślane zostało jako wstęp do zastosowania go na 
całym świecie i będą później powoływać się na to sformułowanie.
Gwarancją dotrzymywania traktatu było utworzenie na zachodzie trzech sfer 
okupacyjnych, które miały być opróżniane co 5 lat. Dla zabezpieczenia 
militarnego stworzono 50-kilometrowy pas zdemilitaryzowany.
Odszkodowania za szkody poczynione w czasie wojny, czyli reparacje, których wysokość miała być 
ustalona później, stanowiły przedmiot nie kończących się zatargów. Z 
odpowiedzialności za wojnę wynikała także sprawa ukarania zbrodniarzy 
wojennych. Lista ich obejmowała ok. 900 nazwisk, a na czele figurował cesarz 
Wilhelm. Holandia odmówiła jego wydania, raczej ku zadowoleniu Ententy. Inne 
oskarżenia przeciw paru płotkom przekazano sądom niemieckim, a sąd Rzeszy w 
Lipsku wydał kilka wyroków mierzonych miesiącami, wszystko więc zakończyło się 
parodią. 
Spora liczba różnych postanowień o charakterze gospodarczym (wydanie patentów, 
odstąpienie kabli podmorskich, umiędzynarodowienie dróg wodnych w Niemczech 
itd.) uzupełniało traktat. Podpisały go nie wszystkie państwa obozu 
zwycięskiego. Ponieważ do traktatu dołączono pakt Ligi Narodów (do której 
jednak nie dopuszczono na razie Niemców), nie ratyfikował go parlament 
amerykański, odrzucając to dzieło Wilsona. Stany zawarły z Niemcami traktat poza 
tym o identycznej treści (25 VIII 1921). Wersal służył następnie jako wzorzec 
przy układaniu traktatów z pozostałymi państwami pokonanymi.
W sytuacji wewnętrznej Niemiec Wersal był poważnym obciążeniem republiki. III 
republika we Francji po 1871 r. także zaczynała swoje istnienie od 
niezawinionej porażki i jej skutków. W Niemczech jednak podpisanie "dyktatu" 
obciążyło konto słabej jeszcze demokracji parlamentarnej; obok "legendy o ciosie 
w plecy" traktat będzie drugim pretekstem do obciążania "przestępców 
listopadowych" (Novemberver-brecher) winą za wszystkie późniejsze niedole 
państwa i narodu.

TRUDNE LATA 1920—1923

Rychło po powstaniu republika znalazła się w stanie kryzysu, tak że aż pod 
znakiem zapytania stanęło jej istnienie. Na zjeździe niezależnych socjalistów 
w jesieni 1919 r. jeden z delegatów stwierdził:
629



"W rok po rewolucji, która obaliła siły przeszłości, są one znowu u władzy". 
Rzeczywistość była jednak bardziej skomplikowana.
W lecie 1919 r. niewiele jeszcze zapowiadało burzliwe wypadki, a sytuacja 
wyglądała na opanowaną. Zgromadzenie Narodowe przeniosło się do Berlina i 
radziło w dawnej siedzibie Reichstagu na placu Republiki, dawniej Królewskim. Budynek 
nabrał nowego blasku, nowoczesność symbolizowały budki telefoniczne. Drugi po 
Scheidemannie kanclerz socjaldemokratyczny Gustav Bauer był mało reprezentacyjny, ale 
pracowity, w rokokowym pałacyku rezydował dawny siodlarz, Ebert. Uchwalano ustawę, za 
ustawą. W ostatnią sobotę stycznia 1920 r. po raz pierwszy od 6 lat odbył się 
wielki bal prasy, na spotkaniu "wilhelmistów" i "ebertystów" wszyscy byli we frakach. Ale sytuacja 
nie była dobra.
Koniec wojny i rewolucji odsłoniły stan gospodarczy kraju. Zadłużenie w 
listopadzie 1918 r. wynosiło 144 mld mk (w 1913 r. roczny dochód narodowy 
liczono na 40 mld, majątek na 300 mld), marka straciła 40% wartości, po 
rewolucji 50%. Finanse państwa ratowano najczęściej drukowaniem pieniędzy. 10 
projektów podatkowych Erzbergera z lipca 1919 r. niewiele poprawiło sytuację. 
Spadała wartość płac realnych, co wywoływało niepokoje. W styczniu 1920 r. 
wobec grożącego strajku kolejarzy trzeba było wprowadzić stan wyjątkowy w 
większości
krajów. 13 stycznia tłum wdarł się do parlamentu, padły 42 osoby. Zamieszki 
wybuchały sporadycznie w różnych miastach. Winę zrzucano
na aliantów i "marksistów" (aresztowano 12 przywódców niezależnych).
  Wszystko to wywoływało polaryzację nastrojów, a zwłaszcza wzrost
sił prawicy. Wyzyskiwała ona każdą okazję. W czasie pracy komisji
Zgromadzenia, mającej zbadać odpowiedzialność za wojnę i klęskę,
dawni przywódcy Niemiec cesarskich zachowywali się butnie. Hindenburg odniósł 
się pogardliwie do komisji i odczytał oświadczenie, które
było jawnym uznaniem "legendy o ciosie w plecy". Wojsko - prawił - (witano je 
bramami triumfalnymi z napisami "Was nie pobił żaden wróg") spełniło swój 
obowiązek.
  Były tereny, na których, jak w Prusach Wschodnich, "partia wojskowa jest 
wszechwładna, a militaryzm pruski kwitnie we wszelkich postaciach", jakby nie 
dotarła tam wieść o klęsce. Pożywką dla nacjonalizmu stała się sprawa 
oddziałów von der Goltza na Łotwie, które w walce z rewolucją i Łotyszami 
wsławiły się niebywałym okrucieństwem, a rządowi odmawiały godności narodowej 
i nie chciały wracać. Gdy wreszcie ci kondotierzy wrócili, zasilili 
najbardziej reakcyjne oddziały. Tych zaś nie brakło w całych Niemczech, aby 
przypomnieć Freikorpsy.
  Z tych nastrojów wyniknął pucz Kappa i Luttwitza w marcu 1920 r.
Wolfgang Kapp był współzałożycielem Niemieckiej Partii Ojczyźnianej, potem 
reprezentował Prusy Wschodnie wśród niemieckonarodowych. W lecie 1919 r. 
chciał zaczynać wojnę przeciw Polsce z Prus Wschodnich. Walther Luttwitz był 
kiedyś zaufanym Noskego, ale teraz gdy redukcja zagroziła jego oddziałom, 
porwał brygadę Ehrhardta na
630



  Berlin. Pucz zmusił rząd do ucieczki ze stolicy, ale po paru dniach załamał 
się, głównie na skutek powszechnego strajku robotników. Puczyści
  z szeregów armii zdołali opanować kilka ośrodków na wschodzie i północy 
kraju, odseparowani od reszty Rzeszy, wrócili do koszar, masakrując przy tym w 
kilku miejscach wrogie im tłumy. Nie tylko jednak
  setki ofiar świadczyły, że nie był to źle przygotowany "głupi wybryk
  młodzieży", jak chcieli niektórzy współcześni, nawet późniejsi historycy. 
Pozostało po nim sporo ponurych rezultatów.
  Pucz odsłonił stanowisko armii (Reichswehry). Na żądanie Eberta
  wystąpienia armii jej dowódca, gen. Seeckt, odpowiedział: "Reichswehra nie 
strzela do Reichswehry". Mogła więc służyć przeciw spartakusowcom, ale 
odmawiała pomocy przeciw zamachowcom z prawicy.
  Nie słuchała ministra Reichswehry, demokraty Ottona Gesslera, który
  bronił jej interesów w parlamencie, tylko swego wodza. Jej właściwy
  organizator, zręczny i sprężysty, Seeckt, zapytany kiedyś, za kim jest
  wojsko, odpowiedział: "Reichswehra stoi za mną". Paradoksalnie znacznie 
mniej liczna niż armia cesarska zdradzała większe teraz ambicje
  polityczne, mnożyli się w niej "polityczni generałowie". Nawet jeśli za
  puczem opowiedziała się tylko część armii, zasiał on trwałą nieufność
 między nią a republiką. A obok Reichswehry już w listopadzie 1918 r.
  fabrykant Franz Seldte zorganizował potężny związek byłych kombatantów pod 
nazwą "Hełm Stalowy" ("Stahlhelm"), stanowiący równie
  wielką groźbę. Inne podobne organizacje miały jeszcze bardziej radykalny 
prawicowy charakter.
  Tymczasem łatwość, z jaką pucz Kappa został zlikwidowany, spowodowała 
przekonanie, że z tej strony nie grozi republice poważne niebezpieczeństwo. 
Kary wymierzone za udział w buncie były śmiesznie niskie.
  Znacznie surowiej ustosunkowano się do ruchów robotników, które
  swój początek wzięły z obrony republiki przed puczem. Utworzona w
  Ruhrze "czerwona armia" o sile 50 tys. ludzi uznana została za główne
  niebezpieczeństwo (co prawda, w ciągu kilku dni opanowała ona okręg
  przemysłowy) i w kwietniu Reichswehra krwawo ją rozbiła.

  Wyniki wyborów do parlamentu w latach 1919-1932*
  19 I 6 VI 4 V 7 XII 20 V 14 IX 31 VII b XI
Partia 1919 1920 1924 1924 1928 1930 1932 1932

socjaliści               165   102   100   131   153   143   133   121
Centrum                   91    64    65    69    62    68    75    70
Bawarska Partia Ludowa          21    16    19    I6    19    22    20
demokraci                 75    39    2R    32    25    20     4     2
socjaliści niezależni     22    84
komuniści                        4    62    45    54    77    89   100
Partia Ludowa             19    65    45    51    45    30     7    11
niemieckonarodowi         44    71    95   103    73    41    37    52
hitlerowcy                            32    14    12   107   230   196
ogólna liczba posłów     423   459   472   493   491   577   608   SH4
* Zestawienie jest uproszczone,uwzględniono tylko ważniejsze partie.
631



O zmianie nastrojów świadczyły także wyniki wyborów 6 VI 1920 r. Partie 
koalicji weimarskiej poniosły w niej zdecydowaną porażkę, tracąc z 23,1 mln 
głosów 9,6 mln, z 331 mandatów 105; w tym socjaliści utracili 5,4 mln głosów, 
demokraci 3,3 mln, Centrum 0,9 mln (nie licząc oderwania się Bawarskiej Partii 
Ludowej). Z tego 2,2 mln wyborców nie poszło tym razem do urn wyborczych, 3,3 
mln zyskała lewica (niezależni wzrośli z 2,3 mln do ponad 5 mln głosów; komuniści 
zdobyli 600 tyś.), a 3,7 mln prawica. Proletariat przestawał wierzyć socjalde-
mokratom, a mieszczaństwo nie uważało za potrzebne opowiadać się za partią 
demokratyczną i szło za hasłami "uwolnić kraj od czerwonych kajdan".
W rezultacie wyborów upadł rząd dawnej koalicji, nowy utworzyło Centrum, 
demokraci i Partia Ludowa (bez większości, za to z życzliwą neutralnością 
socjalistów). Na 11 gabinetów do 1928 r. socjaldemokraci wezmą udział tylko w 
trzech, ani razu nie dzierżąc kanclerstwa.
Lewica czuła się także ośmielona poważnym wzmocnieniem szeregów. W 
październiku 1920 r. doszło do podziału niezależnych, ale większość w dniach 
4—7 grudnia połączyła się z komunistami, zapewniając Partii Komunistycznej 
znacznie większą niż poprzednio masowość (liczba członków sięgnęła 300 tyś.). 
Reszta niezależnych we wrześniu 1921 r. połączyła się z socjaldemokratami.
W marcu 1921 r. zwolennicy wznowienia rewolucji przyczynili się do starć w 
Niemczech środkowych, zwłaszcza w Saksonii, po zaciętych walkach krwawo 
stłumionych przez wojsko.
Tymczasem prawica podminowywała społeczeństwo coraz bardziej. Środkiem walki w 1921 
r. stały się "mordy kapturowe" (Fememorden), których ofiarami padali ludzie 
oskarżani o odpowiedzialność za klęskę, za podpisanie Wersalu i upokorzenie 
Niemiec. Początek dało zamordowanie Erzbergera przez młodych członków organizacji 
Consul, a dawniej brygady Ehrhardta (29 VI 1921). W rok później na ulicach Berlina 
rozerwany został przez granat minister spraw zagranicznych Walther von Rathenau. 
Zarządzenie o ochronie republiki (26 VI 1922) świadczyło, że tym razem rząd 
rzeczywiście przestraszył się akcji prawicy. "Nie ulega wątpliwości — 
stwierdził kanclerz Joseph Wirth — że wróg stoi na prawicy", ale nie udało się 
"zniszczyć atmosfery mordu, nienawiści, zatrucia", jak zapowiadał. W sumie 
zamachowcy zabili 354 osoby (w tym 326 bezkarnie).
Walka z prawicą była niezmiernie trudna. Rewolucja tylko powierzchownie 
naruszyła istniejące stosunki. Nie zlikwidowała potęgi junkrów i przemysłowców, 
pozostawiła także nienaruszony stary cesarski aparat urzędniczy, do którego 
skąpo napływali ludzie o przekonaniach republikańskich. Sądy nawet 
rozporządzenia wydane z powodu "mordów kapturowych" chętniej wyzyskiwały do 
ferowania wyroków przeciw lewicy niż prawicy. Liczne grupy oficerów, jak 
stwierdził E. Junger, upiły się wojną jak winem i dotąd nie wytrzeźwiały. Wśród 
agitacji coraz poważniejsza rola przypadała hasłom antyżydowskim. "Zabij 
Walthera Rathenau, przeklętą świnię żydowską" ("Schlag tot den Walther
632



Rathenau, die gottverpfluchte Judensau") — głosił jeden z rozpowszechnianych wierszyków. A 
przecież Rathenau miał poważne sukcesy w polityce zagranicznej.
Pod tym względem położenie Niemiec po wojnie nie przedstawiało się dobrze. 
Zbyt bolesne były jej wspomnienia, aby łatwo mogły być zapomniane, zwłaszcza 
nad Sekwaną. Opór Niemiec przeciw Wersalowi wzbudził podejrzliwość, czy Rzesza 
będzie przestrzegała jego warunków. Trzy zwłaszcza problemy odgrywały 
największą rolę w stosunkach między Berlinem a państwami zwycięskimi. Jednym 
była przewlekająca się sprawa obniżenia aktywów wojskowych do przepisanej 
wysokości 100 tyś. ludzi. Drugim sprawa rozbrojenia, gdyż broń typu wojskowego 
posiadała policja bezpieczeństwa, Freikorpsy (prawda, że głosiły one walkę z 
"bolszewizmem", ale jednocześnie nie taiły nastawienia skrajnie 
nacjonalistycznego) i inne podobne formacje, nie mówiąc o licznych, a od czasu 
do czasu znajdowanych, magazynach broni. Policję bezpieczeństwa zamieniono na 
porządkową, zaczęto rozwiązywać korpusy ochotnicze, ale wszystko szło 
opieszale, natrafiało także na sabotaż niektórych rządów, najbardziej 
bawarskiego. Trzecim problemem były reparacje.
Rozwiązaniem wielu zagadnień międzynarodowych zajmowały się liczne konferencje 
z udziałem przeważnie szefów rządów krajów Ententy. Decydowały zwykle Francja i 
Anglia. Niemcy nie były zapraszane, choć o ich sprawach mówiono wiele. 
Delegaci Niemiec pojawili się pierwszy raz w Spa (5—6 VII 1920).
Mówiono tam na temat obniżenia stanu wojska, a termin tego, tym razem 
ostateczny, przesunięty został na 1 I 1921 r., o rozbrojeniu oddziałów 
paramilitarnych, choć właśnie wtedy (11 VIII 1920) powstała w Bawarii 
organizacja zwana Orgesch (Organisation Escherich), skupiająca członków innych, rozwiązanych 
związków samoobrony; wreszcie o dostawach węgla — uzyskano ich obniżenie z 2,4 
mln t na 2 mln t miesięcznie, pod groźbą jednak rozszerzenia terenów okupowanych.
Konferencja była o tyle istotna, że ukazywała cechy dyplomacji niemieckiej. 
Liczyła ona z jednej strony na różnice między Paryżem i Londynem, z drugiej 
pozwalała sobie na kroki krzyżujące tę rachubę. Wyrazicielem tego stał się 
Hugo Stinnes, "kupiec z Muhlheim", w rzeczywistości najpotężniejszy przemysłowiec 
Niemiec, który swoimi wpływami ogarniał wiele dziedzin gospodarki (węgiel, 
żegluga, hotele, prasa itd.). Pozujący na dziwaka, zawsze źle ubrany, impertynencki i 
lekceważący zwyczaje, zarazem zręczny i bezwzględny, w Spa wystąpił 
bezczelnie, piętnując "szaleństwo zwycięzców" i grożąc w ogóle wstrzymaniem 
dostaw węgla. Zabłysnął przed opinią nacjonalistyczną w ojczyźnie — ten dał im 
łupnia, mówiono — w Spa wywołał znacznie gorsze wrażenie. "Jak postąpiłby taki 
człowiek, gdyby triumfował jako zwycięzca?" — pytał belgijski minister spraw 
zagranicznych.
W Spa nie ruszano jeszcze kwestii reparacji, sprawy najtrudniejszej. Każda ze stron 
odmiennie obliczała wartość dotychczasowych płatności niemieckich — Niemcy na 
21 mld mk, komisja reparacyjna maksymalnie
633



na 8. Bo też Berlin windował wartość wszystkiego niebywale w górę (np. wartość 
kopalni węgla w Saarze sami Niemcy w 1913 r. oceniali na 300 mln, teraz podwyższyli to na 1 mld, 
w 1935 r. zapłacą za nie 140 mln mk).
W marcu 1921 r. Ententa ustaliła w Londynie wysokość reparacji na 132 mld mk 
(płatnych rocznymi ratami 2—6 mld przez 42 lata). Ultimatum londyńskie groziło 
także rozszerzeniem terenów okupowanych. Niemcy je odrzuciły i chciały, aby 
reparacje ograniczyć do 50 mld, pomniejszonych jeszcze o 20 mld, rzekomo już 
spłaconych. Na dobitkę dodawały jeszcze inne warunki, jak pozostawienie przy 
Rzeszy Górnego Śląska i zniesienie wszelkich ograniczeń handlu niemieckiego. 
Śmiesznie niskie propozycje Berlina zaostrzyły tylko sytuację.
Pewna zmiana nastąpiła, gdy rząd Wirtha (10 V 1921), ponownie oparty na koalicji weimarskiej, 
pierwszy raz wspomniał o "wypełnianiu traktatu", dodając zresztą "w miarę 
możliwości". W rządzie tym 28 maja ministrem odbudowy, a 31 I 1922 r. 
ministrem spraw zagranicznych został Rathenau. Choć Żyd, był to nacjonalista 
niemiecki, w październiku 1918 r. domagał się wezwania narodu do levee en masse, 
później jednak wszedł w szeregi partii demokratycznej i stał się zwolennikiem 
"wypełniania" Wersalu. Zastosował on w pertraktacjach ,z Francją inną metodę — 
niestawiania wszystkiego, nawet spraw gospodarczych, na płaszczyźnie politycznej, ale 
przesuwania wielu spraw, także politycznych, na płaszczyznę ekonomiczną. 
Układy dyplomatyczne miałyby przybrać charakter umów kupieckich. Niemcy 
zaczęły deklarować swój udział w odbudowie Francji, preferowano dostawy rze-
czowe. Korzystne to było dla gospodarki niemieckiej, bo wzmagało jej moc 
produkcyjną, mniej nęcące dla wielu przedsiębiorców na zachodzie, bo np. 
węgiel niemiecki łatwo konkurował niską ceną z angielskim. Za dostawy płacił 
przemysłowi niemieckiemu rząd, stąd wartość marki ciągle spadała (z 60 mk za 
dolara w lipcu na 100 we wrześniu, 200 w listopadzie). Dla opinii 
nacjonalistycznej w Niemczech polityka ta jednak, a także pewne gesty 
pojednawcze (jak np. zakaz noszenia starych mundurów) były pretekstem do 
wzmożenia nagonki. "Nienawiść i bezgraniczna pogarda wobec wszystkiego, co 
nazywa się demokracją i republiką, staje się większa i większa" — notowała 
jedna z gazet. Trzeba było dalszych sukcesów.
Okazja nadarzyła się w czasie konferencji w Genui w kwietniu 1922 r. Anglia 
doszła wówczas do wniosku, że odbudowa Europy nie jest możliwa bez udziału 
Rosji Radzieckiej. Liczono na wymuszenie uznania przynajmniej częściowo 
dawnych długów rządu carskiego, a także otwarcie rynku rosyjskiego. Była to 
więc pierwsza konferencja, na której miały być reprezentowane oba kraje, 
faktycznie uznawane za pokonane.
W Niemczech zdawano sobie z tego sprawę. Z różnych powodów już dawniej myślano 
o zbliżeniu do Rosji. W czasie wojny polsko-radzieckiej w 1920 r; przeważająca część 
opinii niemieckiej stała za Rosją — lewica, bo chodziło o państwo 
socjalistyczne, prawica, bo wiązała
634



duże nadzieje z klęską Polski. W parę miesięcy później w jesieni
      1922r.Seeckt wystąpił z memoriałem,w którym przewidywał możliwość 
niemiecko-radzieckiej współpracy militarnej,także zwróconej przeciw Polsce. 
Współpraca taka zarysuje się zresztą dopiero w latach 1924-1926i z różnym 
nasileniem dotrwa do 1933r. Strona radziecka
      starać się wówczas będzie wyzyskać finansowe,techniczne i fachowe siły 
Niemiec dla wzmocnienia własnej siły zbrojnej. W Rzeszy dowództwo wojskowe (w 
znacznie mniejszym stopniu władze polityczne które zwłaszcza za czasów 
Stresemanna liczyły na państwa zachodnie) obiecywało sobie po tej współpracy 
rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, uzyskanie poligonów i szkolenia kadry. 
Wyniki nie były wielkie,nie brakowało przejawów obustronnej nieufności,a 
możliwości finansowe Rzeszy były ograniczone.
W Genui chodziło o co innego. Nagłe rozmowy Rathenaua z delegatem 
radzieckim,Cziczerinem,nawiązane w nocy z Wielkiej Soboty na Wielką 
Niedzielę,zakończyły się wyjazdem następnego dnia do Rapallo,gdzie podpisano 
układ niegroźny w treści,a ważny politycznie.
Obie strony zrezygnowały z odszkodowań,Niemcy też ze swoich inwestycji,pod 
warunkiem,że nie otrzyma ich także nikt inny,postanowiły nawiązanie stosunków 
dyplomatycznych i handlowych (łącznie z klauzulą naj vyższego 
uprzywilejowania). Dla Rosji oznaczało to przerwanie izolacji,dla Niemiec 
dogodny oręż w przetargach dyplomatycznych z Ententą. Pochwalił to Seeckt: 
"Widzę układ nie w jego zawartości, ale w jego działaniu psychologicznym. Jest 
to pierwsze,ale znaczne wzmocnienie poważania Niemiec na świecie". Traktat w 
Rapallo nie
      zawierał klauzul wojskowych,ale nikt nie wierzył takimże zapewnieniom 
Wirtha i Cziczerina. "Czy leży w naszym interesie rozwiewać,to słabe 
przekonanie?" - dodawał Seeckt. W sumie sukces był niewątpliwy; choć nie 
brakło i cieni. Rapallo pogniewało Lloyda Georga i osłabiło te wszystkie siły 
na zachodzie,które chciały szybszych ustępstw dla Niemiec. A mimo sukcesu 
Rathenaua dosięgła tak szybko kula zamachowca.
Zbliżał się tymczasem tragiczny rok 1923. W Anglii upadł rząd
      Lloyd George'a,zastąpiony przez nowy czysto konserwatywny ze sprytnym, 
ale śmiertelnie chorym Bonarem Lawem na czele. We Francji umocnił się 
Poincare,we Włoszech do władzy doszedł Mussolini, budząc nadzieje skrajnej 
prawicy w wielu krajach. Za kulisami coraz częściej rozmawiali ze sobą 
przedstawiciele kapitału niemieckiego i francuskiego, na zewnątrz Poincare 
zapowiadał na serii konferencji twardy kurs w sprawie reparacji.
      W Rzeszy nie dały wyniku długie przetargi o stworzenie "wielkiej
      koalicji" od socjalistów do Partii Ludowej i po Wirthcie kanclerstwo
      objął Wilhelm Cuno,dyrektor Hapagu,tworząc rząd centrowo-prawicowy.
      Od miesięcy Poincare nie krył,że nie cofnie się przed zastosowaniem 
drastycznych środków. Nie brano poważnie gróźb Niemiec,że
-     znajdują się na skraju bankructwa,tym bardziej że inflacja przez
      635



potanienie produktów wzmogła ekspansję niemiecką na rynki światowe.
Konferencja paryska w sprawie reparacji (2-4 I 1923) zakończyła się
całkowitym fiaskiem, a Frańcję popierały Belgia i Włochy. Rzesza rzeczywiście 
nie wywiązywała się ze swoich zobowiązań, czym dostarczyła
Poincaremu powodu do dramatycznego kroku. Pod stosunkowo drobnym pretekstem 11 
stycznia rozpoczęła się francusko-belgijska okupacja Zagłębia Ruhry. Wobec 
zdecydowanie złych stosunków francusko-angielskich Niemcy licząc na Londyn 
odpowiedziały ogłoszeniem "biernego oporu". Rozgorzała "wojna o Ruhrę" 
(Ruhrkrieg), która stała się
przyczyną ostrych zatargów międzynarodowych i znacznie gwałtowniejszych 
wewnątrz Rzeszy.
  Zakaz wykonywania poleceń władz okupacyjnych wywołał represje, które jeszcze 
bardziej zaostrzały walkę. Robotnicy zaprzestawali
pracy, kolejarze unieruchomili koleje, urzędnicy urzędy. Władze francuskie 
musiały instalować własną administrację, sprowadzać personel
dla obsługi kolei, żołnierze i górnicy francuscy pracowali w kopalniach.
Coraz dochodziło do krwawych starć, jak w Bochun (22 lutego) czy
Essen (31 marca), gdy padło 13 zabitych. Na opornych Francuzi nakładali kary 
pieniężne, potem masowo wysiedlano ich poza sferę okupowaną, w procesach 
zapadały wysokie wyroki. Bilans wojny o Ruhrę zamykał się liczbą 132 zabitych. 
11 wyrokami śmierci (tylko 1 wykonano),
5 dożywotniego więzienia i 110 tys. wysiedlonych. Dla obu stron wojna
była niepomyślna.
  Po stronie niemieckiej starano się wytworzyć przekonanie o istnieniu 
636



jednolitego, "frontu narodowego" całego społeczeństwa. Ale robotnicy walczyli o swoje 
położenie, na prawicy główny nacisk położono na rozbudzenie nastrojów 
nacjonalistycznych. Z tej też strony podejmowane były akty sabotażu (jednym z 
takich dywersantów był Albert Leo Schlageter, skazany na śmierć, sławiony potem przez 
hitlerowców) i krwawe porachunki. Niemniej walka oznaczała także osłabienie 
państwa i rządu, a to obudziło nadzieje z jednej strony na powrót do zasad rewolucji, z drugiej na 
obalenie republiki.
Za bierny opór trzeba było płacić, a więc przemysłowcom za unieruchomienie 
fabryk, osobom wysiedlonym na utrzymanie, urzędnikom i pracownikom za utratę 
zarobków. Niemal jedynym źródłem dochodów stała się prasa drukarska. Prezydent 
Banku Rzeszy Rudolph von Hayenstein, stary urzędnik cesarski, bezradny wobec takiej 
sytuacji,  chwalił się w sierpniu, że codziennie drukuje 46 mld mk nowych pieniędzy 
papierowych. Poseł angielski w Berlinie d'Abernon stwierdził na to, że w kraju o zdrowych 
poglądach na walutę takiego człowieka oddano by katu.
Rezultaty nie dały długo na siebie czekać. Gdy w styczniu kurs marki spadł z 10 
na 50 tyś. mk za dolara, interweniował jeszcze Bank Rzeszy. Potem rozwój wypadków 
pozostawiono własnemu losowi. To co działo się w Niemczech w lecie i jesieni, było 
swoistym rekordem w dziejach świata. Wprawdzie powojenna inflacja wystąpiła we 
wszystkich krajach, które najboleśniej odczuły wojnę (w Austrii wartość 
pieniądza w stosunku do 1913 r. spadła 14 tyś. razy, na Węgrzech 23 tyś., w 
Polsce 2,5 mln, w Rosji 4 mln), ale na czele stały Niemcy, w końcu listopada 
1923 marka warta była, bilion razy mniej niż przed w wojną. Filateliści uzyskiwali znaczki o 
miliardowym nomlnale, ale zdarzały się wypadki, że panie domu dostawały 
rozstroju nerwowego, próbując obliczać bilans rodzinny; jakiekolwiek 
poważniejsze transakcje robiono za pomocą fikcyjnych marek złotych lub walut 
obcych, a na całe społeczeństwo, tych, którzy płaceni byli w pieniądzach, 
spadł ciężki dodatkowy podatek. Skutki to nie tylko poważny chaos gospodarczy 
na bieżąco, ale i zlikwidowanie całej grupy ciułaczy i rentierów. Znikało zaufanie do 
rządu  który dopuścił do takiej sytuacji.
W walce o Ruhrę Francja uciekała się do różnych sposobów, Jednym z nich było 
podsycanie separatyzmów  w (Nadrenii tak było już po traktacie wersalskim, gdy me udało 
się dokonać poważniejszych uszczerbków w jedności Niemiec. Ożywiła się 
działalność separatystów w strefie francuskiej i belgijskiej na wiosnę 1923 r., 
do szczytu doszła w październiku, gdy w Akwizgranie i Koblencji proklamowano 
republikę nadreńską, dochodziło do starć z ludnością i policją, próbowano 
puczów w paru innych miastach. Cała impreza nie była zresztą poważna, choć 
niechęć do Prus miała tu swoje tradycje. W obliczu klęski całego narodu mało 
kto chciał słyszeć o oderwaniu od Rzeszy. Doszło też do sporów między 
przywódcami, Dortenem, Smeetsem i Matthesem, gdy zaś najpierw Belgowie, potem Francuzi 
przestali udzielać poparcia, cały ruch zniknął bez śladu.
637



Poważniejsza była sprawa Bawarii. Od czasu zdławienia w Monachium republiki 
radzieckiej stała się ona eldorado elementów prawicowych, które coraz bardziej 
wrogo patrzyły na "czerwony Berlin". Wzdragano się tu wprowadzić ustawę o 
ochronie republiki, bo jej bronić nie zamierzano. W 1923 r. konflikt 
nabrzmiał, gdyż Bawaria zamierzała, wyzyskać słabość Berlina. 23 września rząd 
mianował Gustava von Kahra generalnym komisarzem, ten zaś chyba myślał o 
restauracji Wittelsbachów, na pewno o utrwaleniu swojej wszechwładzy w wyodrębnionym "kraju 
białej kiełbaski", jak niekiedy zwano Bawarię. Gdy min. Gessier zdymisjonował 
szefa bawarskiej Reichswehry, gen. Otto von Lessowa, ten na polecenie gabinetu 
pozostał na stanowisku.
Cuno nie dotrwał do najtragiczniejszych tygodni. 13 sierpnia upadł jego rząd, 
na czele nowego, tym razem rządu "wielkiej koalicji", stanął Gustav Stresemann, 
najwybitniejszy polityk okresu weimarskiego. Zwolennik aneksji w czasie wojny, przebył po jej 
zakończeniu taką ewolucję, że mówiono o jego "drodze do Tarsu", na której z imperialistycznego 
Szawła zrobił się pokojowym Pawłem. Trudno zmierzyć, ile było w tym taktyki. W 
każdym razie nie brakło Stresemannowi zdolności organizacyjnych i politycznych, 
które wykazał windując słabą Niemiecką Partię Ludową na piedestał partii 
współrządzącej.
Początki nowego gabinetu nie wróżyły sukcesu. Udało się uzyskać od parlamentu 
nadzwyczajne pełnomocnictwa (13 października), ale wobec wzrastającego 
napięcia trzeba było przedtem uciec się do wprowadzenia stanu wyjątkowego (27 
września). To ostatnie łączyło się z decyzją o przerwaniu biernego oporu w 
Ruhrze (26 września). Odmówiła decydującej pomocy Anglia, a Francja przez cały 
czas konsekwentnie wszelkie rozmowy uzależniała od takiego kroku. Zawieszenie oporu 
oznaczało przyznanie się do ciężkiej porażki.
Już w parę dni później doszło do puczu "czarnej Reichswehry" pod wodzą majora 
Brunona von Buchruckera w Kostrzynie nad Odrą. Były to rzekomo oddziały robocze, w 
rzeczywistości zakamuflowane oddziały wojskowe, do których zbiegały się 
elementy skrajnie nacjonalistyczne. Mówiono: "jeżeli Reichswehra tworzy te 
oddziały, to znaczy, że pragnie uwolnić Rzeszę od obcego jarzma". Ani Seeckt, 
ani inni generałowie nie chcieli kompromitować się związkiem ze źle 
zorganizowanym przedsięwzięciem, toteż sama Reichswehra pucz szybko stłumiła, 
Buchruckera zaraz skazano na więzienie, nieco później zwolniono. Zaszkodził 
swoim zwierzchnikom, gdyż "czarną Reichswehrę" pod naciskiem lewicy trzeba 
było zwinąć. Ale było to hasło do ataku na republikę.
Niebezpieczeństwo ze strony prawicy dostrzeżono także po przeciwnej stronie 
barykady. Partia Komunistyczna w Saksonii i Turyngii wystąpiła z inicjatywą udziału w 
rządach socjalistycznych, co stało się faktem 10 i 16 października. Rządy te 
powstały na drodze legalnej, ale komunistyczni ministrowie mówili o rewolucji, a i premier saski 
socjalista Erich Zeigner niezwykle ostro atakował rząd berliński. Toteż w Berlinie 
wypadki te potraktowano poważnie. Seeckt w rozmowie
638



z Ebertem stwierdził, że Reichswehra jest za słaba, aby walczyć z prawicą i lewicą. 
Nie było wątpliwości, którego przeciwnika wybierze. W dodatku w Saksonii 
tworzyć zaczęto "proletariackie setki", a więc miała powstać siła zbrojna. 21 
października wojsko wmaszerowało do Saksonii. Zeigner zaprotestował, ale nie chciał walki 
ludności z armią. Gdy zaś odmówił ustąpienia, Stresemann, upoważniony przez Eberta, 
usunął rząd saski — ministerstwa drezdeńskie obsadziła Reichswehra. Na 
początku listopada los Saksonii podzieliła też Turyngia.
Komuniści, wśród których znaczną rolę odgrywali zwolennicy wyzyskania kryzysu 
dla wszczęcia rewolucji (Heinrich Brandler, August Thalheimer, usunięci potem z partii), 
porwali jeszcze do walki robotników Hamburga (22—24 X 1923), ale rychło 
zakończyła się ona porażką.
Pucz Buchruckera dał hasło do wystąpienia prawicy przeciw republice; 
najgłośniejsze echo wywarł on w Bawarii, która nawet zerwała stosunki z 
Saksonią. Wśród sporej liczby grup i grupek nacjonalistycznych od 1919 r. 
działała tam Niemiecka Partia Robotnicza, która "w 1920 r. przybrała nazwę 
Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (National-Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei, 
ŃSDAP). Do jej celów i założeń przyjdzie jeszcze wrócić, na razie zaczynała 
ona swoją działalność; Na czele w 1921 r. stanął Adolf Hitler, a od 1923 r. 
zdołała skupić pewną liczbę podobnych sobie organizacji. Wśród innych wybijała 
się głośną propagandą i bezwzględnością w walce, tak że od początku roku 
uważano ją za coraz groźniejszą, przebąkiwano, że przygotowuje decydujące 
wystąpienie.
Gdy 8 XI 1923 r. na wiecu w wielkiej monachijskiej piwiarni "Blirgerbraukeller" miał wystąpić Kahr, na 
salę wdarł się na czele bojówek Hitler, przerwał przemówienie wystrzałem z 
pistoletu i ogłosił "narodową rewolucję". Zapowiedzi szły daleko — usunięcie 
rządu bawarskiego i rządu Rzeszy, utworzenie "niemieckiego rządu narodowego" z 
Hitlerem jako kanclerzem i marsz na Berlin. Wykonanie było znacznie gorsze. 
Zamachowcy obsadzili kilka budynków, choć skonsygnowali w mieście spore oddziały 
z różnych części Bawarii. Nie pozyskali wojska ani policji.
Uwolnieni spod nadzoru Kahr, Lossow i inni ministrowie bez trudu zgromadzili 
odpowiednie siły i zaczęli wypierać zamachowców. Ostatnią próbą pociągnięcia 
ludności stał się marsz wielkiego ich tłumu ku centrum miasta. Na czele obok 
Hitlera szedł skaptowany Ludendorff. Koło mauzoleum bawarskich bohaterów 
wojennych (Feldherrnhalle) marsz"natknął się na policję. Po pierwszej salwie, 
od której padło 14 trupów, cały pucz był skończony.
Pucz "piwiarniany" Hitlera zakończył najgorszy okres walk wewnętrznych. Już wcześniej 
zaczęły pojawiać się objawy uspokojenia. 

STABILIZACJA (1924-1929)

Jednym z głównych celów nadzwyczajnych pełnomocnictw dla rządu Stresemanna 
było przeprowadzenie reformy walutowej. Z problemem
     639



tym porali się już poprzednio socjalistyczny ekonomista Rudolf Hilferding i prawicowy Karl 
Helfferich, teraz zajął się nim minister finansów Hans Luther, a także Hjalmar Schacht. 
Powodzenie reformy związano ostatecznie najbardziej z tym ostatnim, choć był 
on raczej jej wykonawcą niż inicjatorem. Schacht, finansista i socjolog, 
należał nie tylko do przednich ekonomistów, ale i do zręcznych polityków. Po 
śmierci Havensteina wspiął się na prezydenturę Banku Rzeszy, rozszerzając 
zakres kompetencji tego stanowiska. Pomogli mu w tym socjaldemokraci, których 
łaskawie pochwalił za zgodę na indywidualną ekonomikę. W kilka lat później 
służył już Hitlerowi (popularna karykatura przedstawiała, jak cudem stwarza 
dla niego pieniądze — "Schacht macht Geid"), z którym zerwał jednak dostatecznie 
wcześnie, aby po drugiej wojnie światowej uniknąć przykrych tego następstw.
W dniu 15 XI 1923 r. wprowadzono nową walutę, markę "rentową" {Rentenmark) w relacji 1 
mk rent. — 1 bilion dawnych (a więc 4,2 marki rent. — 1 dolar). Oparta miała 
być na dochodach z ziemi, ale Schacht w rok później wprowadził parytet złota. 
Skuteczność reformy zależała od paru czynników. Konieczne było ustabilizowanie 
budżetu państwa, gdyż w przeciwnym wypadku nowa waluta szybko podzieliłaby los 
dawnej. I rzeczywiście w następnych miesiącach wprowadzono cały system nowych 
podatków, a także dla oszczędności znaczne redukcje pracowników państwowych. 
Niezmiernie istotne było odzyskanie zaufania społeczeństwa, zwłaszcza w 
okresie przejściowym, i oto w sposób nawet zaskakujący wobec wypadków 
poprzednich miesięcy społeczeństwo
640



zawierzyło rządowi. Było zresztą zmęczone, to ono zniosło ciężar perturbacji 
finansowych, gdy tymczasem państwo wyszło z nich obronną ręką. W rezultacie 
bowiem dług wewnętrzny Niemiec wynosił w 1924 r. zaledwie 2 mld mk (wobec 170 mld w 
styczniu 1919 r.) i był wielokrotnie mniejszy niż zadłużenie Anglii (7,5 mld 
funtów) czy Francji (6 mld funtów).
Reforma walutowa stanowiła istotny czynnik stosunków ekonomicznych, ale 
zależała od całego życia gospodarczego. Tak więc jej skuteczność była 
uwarunkowana tym także, jak w następnych latach ukształtuje się sytuacja pod 
tym względem.
Gwałtowne zaostrzenie sprawy reparacji w 1923 r. teraz szybko się uspokoiło. 
"Wojna o Ruhrę" i dla Francji była niekorzystna, czekano tylko na ukorzenie 
się Niemiec, aby szukać kompromisu. Po paru miesiącach przygotowań 30 VIII 
1924 r. Niemcy przyjęły plan reparacyjny,— ułożony przez przewodniczącego Komitetu 
Ekspertów przy Międzynarodowej Komisji Reparacyjnej Ql. G. Dawesa. 
Cofał się on przed ''ustaleniem globalnej wysokości spłat, natomiast określał 
coroczne raty od 1 mld w 1924 r. do 2,5 mld mk w 1929 r., kiedy miało nastąpić 
ponowne uregulowanie sprawy.
Co jeszcze ważniejsze, plan Dawesa podkreślał, że Niemcy muszą mieć możliwość 
rozwoju swojej gospodarki, że od tego uzależnione jest regulowanie przez ńie 
należności reparacyjnych. Inicjował więc udzielanie Rzeszy pożyczek międzynarodowych 
(w 1924 r. Niemcy miały zapłacić tylko 200 mln, a 800 mln pochodziło z pożyczek). 
Jeżeli więc w latach 1924-1930 Niemcy w sumie zapłaciły 11 mld mk reparacji, to w 
tym samym czasie (1924—1930) udzielono im 25 mld mk pożyczek. Obieg wartości w 
skali światowej wyglądał mniej więcej tak, że Stany Zjednoczone, największy 
ówczesny kredytodawca, przekazywały Rzeszy pożyczki, z nich część przechodziła 
do Francji i Anglii w postaci spłat reparacyjnych, co umożliwiało tym państwom 
regulowanie długów zaciągniętych w Stanach w czasie wojny.
Napływ kapitałów ułatwiał jednocześnie rozwój przemysłu. Niemcy nie były 
wyjątkiem, gdyż mniej więcej w tym samym czasie okres prosperity zapanował w 
całej gospodarce światowej. Minęły lata powojennych kryzysów, produkcja 
sięgała, następnie przekroczyła poziom z 1913 r.
Dochód narodowy w Niemczech w 1928 r. stanowił 150% dochodu z 1913 r. Po raz drugi 
w historii Niemcy doganiały, potem przeganiały Wielką Brytanię, która w 1918 
r., jak się zdawało, mogła czuć się bezpieczna przed konkurencją ze strony 
rywala. W 1928 r. Niemcy zajęły drugie miejsce na świecie w eksporcie maszyn, 
ich udział w wywozie stali stanowił 20% eksportu światowego. Ponownie na 
pierwsze miejsce wspinał się przemysł chemiczny, zwłaszcza dominujące miejsce 
zajął w produkcji związków azotowych. Drugie na świecie miejsce, a pierwsze w Europie 
osiągnął przemysł samochodowy, rozwinęło się znacznie budownictwo, odzyskały 
dawną świetność linie żeglugowe Hapag i Norddeutscher Lloyd, pojawiła się na jednym z 
pierwszych miejsc powietrzna Lufthansa.
641



Wobec sytuacji w latach poprzednich gospodarka niemiecka, a zwłaszcza 
przemysł, w znacznej mierze budowana była od nowa. Stąd w
większym stopniu niż w Anglii i Francji był to przemysł nowoczesny
o bardziej zracjonalizowanej produkcji. Dalszą jego cechą była szybko
postępująca koncentracja, wzrost wielkich zrzeszeń monopolistycznych. Do 
największych, świeżo powstałych należały dwa, a mianowicie
Zjednoczone Stalownie (Vereinigte Stahlwerke), utworzone w 1926 r. 
przez grupę kapitalistów z Albertem V glerem, Thyssenem i Stinnesem
na czele, oraz Wspólnota Interesów Przemysłu Farbiarskiego (Interes
sengemeinschaft Farbenindustrie, częściej określane w skrócie I: G. 
Farben), wbrew nazwie zaangażowana także w produkcji środków wybuchowych, w 
kopalniach węgla i innych minerałów, powstała w 1925 r., 
z Carlem Duisbergiem, Karlem Boschem i Hermannem Schmitzem. 
Oba swoimi wpływami sięgnęły nie tylko na cały kraj, ale natychmiast
włączyły się do porozumień międzynarodowych, zyskując tam poważnie liczącą się 
pozycję. Nie brakło przy tym afer; do najgłośniejszych
należała afera koncernu Barmata, który krętymi drogami uzyskiwał
kredyty od instytucji rządowych, aż wybuch skandalu w 1924 r. odkrył
zamieszanie w to poważnych polityków. 
 Po gwałtownych walkach klasowych pierwszych lat powojennych
rola strajków w następnym pięcioleciu znacznie spadła. W 1922 r. było
ich 4785 z udziałem 1,8 mln robotników, a spowodowały one utratę
27,7 mln dni pracy, w 1929 r. tylko 435 strajków ze 180 tys. robotników
i 4,3 mln dniówek. Zmniejszyła się liczebność organizacji zawodowych
z 9 mln członków (1923) do 5,8 mln (1929), wśród nich przez cały czas
zdecydowanie przeważały klasowe wolne związki. Płace, w latach powojennych 
przeważnie niższe niż przed wojną, w 1928 r. wynosiły
o 8% więcej niż w 1913 r. 
 Prawda, że podstawą prosperity były pożyczki, które kiedyś trzeba
było zwrócić, ale wracało zaufanie do teraźniejszości, a także przyszłości. 
 Stabilizacja w skali światowej uzewnętrzniła się również w stosunkach 
międzynarodowych. Jeżeli pierwsze lata po wojnie to jeszcze czas, 
gdy wielką wojnę zastąpiło kilkanaście małych, jeżeli z drugiej strony
na początku lat trzydziestych odezwą się pomruki nowego kataklizmu, 
to druga połowa lat dwudziestych oznaczała krótki okres, w którym
można było sądzić, że świat wrócił na swoje normalne, pokojowe tory. 
Symbolem stał się pakt Brianda - Kelloga z 1928 r. o wyrzeczeniu się
siły, podpisany przez większość państw świata. Od 1926 r. rozpoczęły
się prace nad przygotowaniem rozbrojenia. 
 Jednym z przejawów nowego układu stosunków był plan Dawesa, 
oprócz niego już w 1924 r. Niemcy podpisały szereg innych układów
handlowych (jak np. ze Stanami Zjednoczonymi, z Anglią, potem
inne). W 1925 r. Francja i Belgia ewakuowały Zagłębie Ruhry; w styczniu 1926 
r., z rocznym opóźnieniem w stosunku do Wersalu ze względu
na niewywiązywanie się Niemiec z zobowiązań, opuszczona została
przez aliantów pierwsza strefa okupacyjna; w 1930 r., a więc przed
terminowo, wojska państw zachodnich opuściły całą Nadrenię. 
642



31 I 1927 r. zniesiona została Aliancka Komisja Kontrolna, czuwająca
nad rozbrojeniem Rzeszy (inna rzecz, że jej członkowie głosili, iż
Niemcy zbroją się różnymi ukrytymi sposobami). 
 Rząd Stresemanna nie utrzymał się długo. 3 XI 1923 r. wystąpili
z niego socjaldemokraci, 23 listopada kanclerzem został centrowiec
Wilhelm Marx. Gdy minął największy kryzys wewnętrzny, do władzy
pchali się niemieckonarodowi, ale stanęło na powrocie do gabinetów
centrowo-prawicowych (Centrum, Partia Demokratyczna i Ludowa)
bez skrajnej prawicy, za to z poparciem socjaldemokratów. We wszystkich 
rządach jednak aż do swojej śmierci (3 X 1929) ministrem spraw
zagranicznych pozostawał Stresemann. On też wywarł decydujący
wpływ na dyplomację niemiecką tych lat. 
 Stabilizacja wewnętrzna wywołała tendencję do zawarcia jakiegoś
międzynarodowego porozumienia, które utrwaliłoby bezpieczeństwo. 
Wersal już nie wystarczał. We wrześniu 1925 r. na zebraniu Ligi Narodów mowa 
była o zawarciu ogólnego paktu bezpieczeństwa (protokół
genewski), ale głównie na skutek oporu Wielkiej Brytanii wybrano
drogę rozmów bilateralnych. Po długich przygotowaniach w dniach 5-16 X 1925 r. 
zebrała się konferencja w Locarno w Szwajcarii z udziałem przedstawicieli 
Francji, Anglii, Belgii, Niemiec, Włoch, Polski
i Czechosłowacji. Najważniejszym jej wynikiem było podpisanie paktu reńskiego 
(jak wszystkie układy lokarneńskie ratyfikowanego oficjalnie w Londynie 1 
grudnia), zawieraj ącego zagwarantowanie granicy niemiecko-francuskiej i 
niemiecko-belgijskiej, a także strefy zdemilitaryzowanej w Niemczech. O 
respektowaniu granic zapewniały się wzajemnie trzy państwa, gwarantami zaś 
były Anglia i Włochy. Zwyciężała we
Francji polityka koncyliacji, reprezentowana przez Brianda, nie do pomyślenia 
za Poincarego. Miała to być inna droga uspokajania opinii
francuskiej, stale pełnej obaw przed wschodnim sąsiadem. Ale i była
druga strona medalu. Sytuacja znacznie zmieniła się od czasów Wersalu, gdy 
pozycja Francji była postawą państwa zwycięskiego wobec pokonanego; w 1925 r. 
znajdowały się one na jednym poziomie. 
 Po stronie niemieckiej zamiast narzuconego przemocą Wersalu pojawiało się 
dobrowolne zrzeczenie się Alzacji i Lotaryngii. Na to nie chciały się zgodzić 
koła nacjonalistyczne, choć Locarno było sukcesem. 
Dla wszystkich natomiast dostrzegalne było odmienne traktowanie w
Locarno wschodnich granic Niemiec. Nie było mowy o międzynarodowej ich 
gwarancji, a Rzesza podpisywała tylko z Polską i Czechosłowacją układy o 
pokojowym regulowaniu sporów. Nawet układy francusko-polski i francusko-czeski 
nie zmieniały faktu, że Locarno otwierało
dla Niemiec możliwość dążenia do rewizji warunków Wersalu w tej części Europy. 
Wiele potem mówiono o ewentualnym "wschodnim Locarno", ale nigdy nie stało się 
ono realne. 
 Układy stanowiły także wyraźny krok ku pełnemu równouprawnie
 niu Niemiec. Już 8 IX 1926 r. zostały one przyjęte do Ligi Narodów. 
 W pierwszych latach po wojnie Liga Narodów odgrywała rolę drugorzędną
643



przy regulowaniu międzynarodowych konfliktów, ale za to, 
a może właśnie w związku z tym, stosunkowo poważniejsze znaczenie
uzyskały w niej państwa średnie. W parę lat później znaczenie Ligi
wzrosło i zaraz przypomniały sobie o niej mocarstwa. W sytuacji po
Locarno pozycja Niemiec była już tak silna, że ich udział w Lidze, któ
rego im odmówiono w 1919 r., nie tylko był możliwy, ale wręcz nalegały nań 
państwa zachodnie. Tak więc Stresemann mógł nawet stawiać
warunki, należało zaś do nich zapewnienie Niemcom od razu stałego
miejsca w Radzie Ligi, czyli formalnego uznania ich mocarstwowej pozycji 
(stałe miejsca w Radzie zajmowały Francja, Anglia, Włochy i Japonia). 
 Rezultaty polityki Stresemanna były widoczne dla każdego. Gdy we
wrześniu 1926 r. spotkał się na poufnym śniadanku z Briandem w Thoiry dla 
dalszych rozmów w duchu Locarno, opinia całej Europy z zapartym tchem słuchała 
wiadomości o tym (jeden z dziennikarzy zmylił
straż graniczną, gdyż jechał na motocyklu, a miano nie przepuszczać
samochodów, i doniósl o ewenemencie). Dowodem uznania stalo się
w 1926 r. przyznanie Stresemannowi (wraz z Briandem) nagrody pokojowej Nobla 
(w roku poprzednim otrzymał ją inny inicjator ogólnoeuropejskiej stabilizacji, 
minister angielski A. Chamberlain). 
 Nie był to kres zamierzeń dyplomatycznych Stresemanna, który
uzyskawszy równouprawnienie dyplomatyczne Niemiec zmierzał w dalszym ciągu do 
zdobycia ustępstw w sprawie reparacji, zbrojeń, a może
także polityki kolonialnej. Osobny rozdział w jego dyplomacji stanowiły sprawy 
wschodnie. 
 Mimo wyraźnie teraz zachodniego kierunku polityki Rzeszy nie zrezygnował on z 
kontaktów ze Związkiem Radzieckim. Dowodem tego
był układ podpisany przez Stresemanna i Cziczerina 24 IV 1926 r. w
Berlinie. Zapewniał on o pokojowym regulowaniu wszystkich spraw
politycznych i gospodarczych, a ponadto przewidywał na wypadek czyjegokolwiek 
nie sprowokowanego ataku na jedno z państw neutralność
drugiego, jak również niebranie udziału w gospodarczym bojkocie skierowanym 
przeciw niemu. Tak więc w okresie napiętych stosunków
ZSRR z Zachodem Niemcy znajdowały się w korzystnej sytuacji, mając dobre 
stosunki z każdą ze stron. 
 Inaczej wyglądały stosunki z Polską. Jeżeli nacjonaliści niemieccy
nie mogli przełknąć lokarneńskiego uznania cesji Alzacji i Lotaryngii, 
to wykluczone było dla nich wyrażenie zgody na granicę polsko-niemiecką. 
Znajdowało to wyraz w coraz bardziej nasilającej się propagandzie skierowanej 
przeciw "krwawiącej granicy", przeciw "polskiemu
korytarzowi", stawiano w ogóle pod znakiem zapytania trwałość polskiego 
"państwa sezonowego". 
 W całej grze dyplomatycznej Stresemann dążył do stworzenia takiej
sytuacji, w której uzyskałby zgodę mocarstw zachodnich na rewizję
granicy wschodniej. Pod koniec życia nie był od tego taki odległy. Łatwiej 
poszły mu przy tym starania w Londynie, gdzie zgłaszano desinteressement wobec 
ewentualnej ekspansji niemieckiej na wschód
644



i gdzie ciągle patrzono na Polskę jako na sojusznika Francji. Nawet jednak ta 
ostatnia wahać się zaczynała między łączącymi ją z Warszawą
traktatami a uznaniem znaczenia dobrych stosunków z Rzeszą. 
 Wcześniej jeszcze Niemcy uciekały się do innych, bardziej brutalnych metod. W 
1925 r. wobec wygaśnięcia przewidywanego w Wersalu
najwyższego uprzywilejowania w stosunkach handlowych państw zwycięskich z 
Niemcami Berlin rozpoczął wojnę celną, której głównym
przedmiotem stał się węgiel, najważniejszy polski produkt eksportowy. 
Cios był silny, ale bezskuteczny; w rok później pomógł Polsce strajk
górników angielskich, otwierając możliwości eksportu na rynki skandynawskie. 
 Innym środkiem stały się skargi niemieckie na traktowanie Niemców w Polsce. 
Część z nich wyjeżdżała do Rzeszy, tym bardziej że
spory odsetek tej mniejszości stanowili ludzie napływowi z czasów zaborów. 
Wielu jednak zostawało, a byli to z reguły członkowie warstw
zamożnych, łatwiej mogący sobie pozwolić na spory z władzami niż
znacznie uboższa ludność polska w Niemczech. Toteż w czasie obrad
Ligi Narodów raz po raz mówiono o położeniu Niemców w Polsce, pozycja zaś 
Stresemanna w Genewie ułatwiała sukcesy na tym polu. 
Mimo tego dla opinii prawicowej postępy w rewizji traktatu wersalskiego były 
zbyt powolne. Dopiero w 1930 r. przedstawiciel rządu, minister Gottfried 
Treviranus, otwarcie zapowiedział walkę przeciw granicy polskiej. 
 Od końca 1923 r. wobec stabilizowania się gospodarki uspokojenie
645



objęło także stosunki polityczne. Znikali bohaterowie poprzedniego okresu. W 
1924 r. załatwiano polubownie tarcia sprzed roku. W lutym po ustąpieniu Kahra i 
Lossowa zakończył się spór Rzeszy z Bawarią, która uzyskała nawet pewne 
rozszerzenie autonomii, 1 IV 1924 r. Hitler skazany został na 5 lat więzienia, ale po 6 
miesiącach wypuszczono go na okres próbny. W październiku 1926 r. upadł Seeckt, 
gdy skompromitował się zaproszeniem na manewry wojskowe syna Kronprinza. W 
styczniu 1929 r. ustąpił Gessier, gdy Scheidemann ujawnił kontakty Reichswehry z Armią 
Czerwoną, co socjaliści zwalczali ze względu na antykomunistyczne nastawienie.
Pojawiały się jednak także zjawiska niepokojące. W wyborach z 4 V 1924 r. jako 
najsilniejsza partia wyszli niemieckonarodowi. W roku następnym po raz pierwszy 
weszli oni w skład rządu. Jakże daleko było od Rady Pełnomocników Ludowych w 
listopadzie 1918 r. Pojawiła się także grupa 32 posłów Narodowosocjalistycznej 
Partii Wolności (National-sozialistische Freiheitspartei), na którą składali się członkowie 
grupy "volkistowskiej" z północy, prawicowych radykałów o skrajnie nacjonalistycznych 
poglądach, ale i silnej demagogii społecznej, oraz narodowi socjaliści z 
południa. Wiele głosów straciły partie mieszczańskie (Partia Ludowa 1/3, 
demokraci niewiele mniej), coś niedobrego działo się z niemieckim 
mieszczaństwem. Zwrot na prawo wyrażał się nieraz w sprawach nie 
najistotniejszych. W 1926 r. wybuchnął spór o flagę; czarno-czerwono złota flaga 
republiki wypierana była coraz bardziej przez cesarskie kolory czarno-czerwono-białe. 
Po statkach handlowych pojawiły się one kolejno na placówkach konsularnych, a 
tamta, republikańska flaga stawała się "niemodna".
Ważniejsza była kwestia wyboru prezydenta. 28 II 1925 r. zmarł Ebert, 
charakterystyczna postać republiki. Niepopularny wśród robotników, ale także 
obrażany przez nacjonalistów: "Niech pan udowodni, panie Ebert, że nie jest 
pan zdrajcą?" — pisał jeden z nich.
Po raz pierwszy wybory miały się odbyć na drodze głosowania bezpośredniego 
(Ebert wybrany został przez Zgromadzenie Narodowe). Początkowa tura wyborcza 
(28 marca) była tylko próbą. Niemieckonarodowi i Partia Ludowa zgodzili się na 
wspólnego kandydata, burmistrza Duisburga K. Jarresa, ale 6 innych partii wystawiło 
własnych kandydatów. Następnie odbyły się przesunięcia, ważne dla układu sił 
politycznych w republice. Najsprawniej przygotowywała się prawica. Mimo oporu 
Partii Ludowej, za przyczynieniem się Tirpitza, udało się jej zwerbować 77-letniego 
Hindenburga. Reprezentował on sławę wojenną, do której tęskniono. Z krwi i kości 
monarchista ("zastępczy cesarz" — Ersatzkaiser, określano go niekiedy), zapewniał 
jednak, że będzie się trzymać konstytucji. W przemówieniu do młodzieży z 1924 
r. obiecywał jej odżycie starej Rzeszy i wkroczenie do Paryża. Koalicji 
socjalistyczno-komunistycznej trudno byłoby wygrać wybory (kandydaci obu partii zdobyli 
w pierwszej turze 9,8 mln głosów wobec 10,8 mln samego Jarresa), ważniejsze 
jednak było, że nie wchodziła ona w ogóle w rachubę wobec wzajemnych 
antagonizmów między partiami
646



robotniczymi. Raz jeszcze socjaliści zwrócili się do partii środka, godząc się 
na kandydaturę centrowca Marxa. W drugim głosowaniu (26 kwietnia) Hindenburg 
zebrał 14,6 mln głosów wobec 13,7 mln Marxa i 1,9 mln głosów komunistycznych na Ernsta 
Thalmanna.
W takich momentach, jak pucz Kappa, a w Saksonii także w 1923 r., dochodziło do współpracy 
socjalistów i komunistów. Zdarzało się to i później (udało się uzgodnić 
stanowisko w sprawie plebiscytu o wywłaszczenie bez odszkodowania majątków 
dawnych książąt niemieckich;
rezultatem było zebranie 14,5 mln głosów, choć do wymaganych 20 mln sporo 
jeszcze brakło). Przeważały jednak momenty walki. Socjaliści, raz 
zakosztowawszy uroku władzy, dla jej uzyskania wchodzili w przymierza z 
partiami mieszczańskimi, a z rewolucji wynieśli zdecydowaną wrogość do 
komunistów. Ci ostatni socjaldemokratów uważali za "socjałfaszystów" albo za 
"bliźniaków faszyzmu" i wyzyskiwali ich każde niepowodzenie.
Sami znajdowali się zresztą w trudnej sytuacji. Niekiedy musieli działać w 
warunkach nielegalnych (23 XI 1923—1 III 1924), a zawsze narażeni byli na 
prześladowanie władz. Po 1923 r. poważnie spadła liczebność KPD (na 180 tyś. 
członków w 1924 r., 130 tyś. w końcu 1928 r.), ponowny wzrost nastąpił dopiero w 
końcu 1930 r. (na początku 1931 r. było ich 200 tyś.). Wewnątrz partii doszło 
do paru rozłamów i dopiero stopniowo formowało się nowe kierownictwo. W 1924 
r. na czołowe stanowiska dostała się grupa tzw. ultralewicowych (Ruth Fischer, Arkadij 
Masłow), usuwając z partii Brandlera i Thalheimera. W roku następnym z partii usunięta 
została grupa ultralewicowych, która rychło rozpadła się na drobne grupki. W 
lipcu 1925 r. przewodniczącym został Thalmann, robotnik portowy z Hamburga i marynarz, czynny 
w partii socjalistycznej od 1903 r. W czasie wojny przeszedł do niezależnych, 
w 1920 r. do partii komunistycznej. W 1923 r. znalazł się w KC partii i 
kierował powstaniem hamburskim. Od 1924 r. zasiadał w Reichstagu, w tym samym czasie 
także w Komitecie Wykonawczym III Międzynarodówki.
Nie brakło zresztą wysiłków w celu powiększenia zasięgu działania partii. W 
1925 r. komuniści stworzyli Czerwony Związek Frontowców (Roter Frontkampferbund), a 
także pierwsze większe organizacje młodzieżowe. Liczne wystąpienia przeciw 
prawicowym organizacjom paramilitarnym, także próba, choć nieudana, 
przeciwstawienia się budowie pancernika nowego typu (tzw. kieszonkowego — 
zebrano w plebiscycie tylko 2,94% głosów) w 1928 r., świadczyły o aktywności. 
Niemniej najważniejsze było, że ruch robotniczy podzielony był w sposób 
zasadniczy•
Mimo tego w wyborach w 1928 r. osiągnął on raz jeszcze poważne sukcesy. Liczba 
głosów socjalistycznych podniosła się do 9,2 mln, komunistycznych do 3,3 mln, co razem 
dawało ponad 40% ogółu głosów. W parlamencie zasiadało 207 posłów obu partii 
(42%). Powstał jednak rząd socjalisty Hermanna Miillera, oparty na "wielkiej 
koalicji", a więc z udziałem Partii Ludowej. Czekały go niezadługo ciężkie 
chwile.
647



KULTURA

Krótki czas upłynął od czasu Niemiec cesarskich, działali przeważnie ci sami 
ludzie, ale obraz kultury okresu weimarskiego różnił się pod wieloma względami 
od lat przedwojennych. Niemcy nie były zresztą wyjątkiem, nigdzie nie dało się 
bowiem zrealizować angielskiego hasła powrotu do normalności.
Na stosunki w republice wpływ wywierał jej początek i koniec, że aż niektórzy 
uważają ją za krótkie interregnum między dwoma epokami. Z jednej strony była 
wojna, klęska i rewolucja.
Wojna wciągnęła w swoje tryby znaczną część intelektualistów niemieckich. 
Pojęli ją jako obronę ojczyzny i jej kultury przeciw wrogom. Trzeciorzędny 
literat E. Lissauer napisał w 1914 r. Hymn nienawiści, ale później setki 
podpisywały memoriały popierające "niemiecki pokój", a nawet taki mocarz 
ducha, jak T. Mann, w Rozważaniach człowieka niepolitycznego (Betrachtungen eines 
Unpolitischen) chwałę kultury niemieckiej kierował przeciw zachodnim demokracjom. 
Gdy sam w następnym dziesięcioleciu daleko odszedł od tych zasad, nacjonaliści 
pełną garścią czerpali argumenty z tej książki do walki przeciw republice. 
Swoimi wystąpieniami ludzie pióra zdeprecjonowali własną powagę, zmniejszyli 
żywione do nich zaufanie i spowodowali, że słowo drukowane straciło wartość z 
czasów, gdy — jak pisał Stefan Zweig — "sumienie świata nie było jeszcze tak 
przemęczone i wyjałowione".
Klęska skłoniła wielu do tym gorliwszej obrony kraju przed zarzutami spowodowania 
wojny. Znaczna część historyków poświęciła siły dla udowodnienia, że 
odpowiedzialność za jej wybuch nie spoczywa na Niemczech. Z najwybitniejszych 
do wyjątków należał Friedrich Meineeke (1862—1954), który wyciągnął odmienne 
wnioski. W książce Idea racji stanu (Die Idee der Staatsrdson, 1924) poddał krytyce 
dogmat o znaczeniu potęgi państwa, podkreślając jej demoniczny charakter, gdy 
znajdzie się w sprzeczności z zasadami moralnymi.
Uniwersytety niemieckie zmieniły się niewiele. Tylko na niektórych, jak na 
świeżo otwartych w Kolonii i Hamburgu, większą rolę odgrywali uczeni liberalni 
i socjalistyczni. Tu i ówdzie szerzej otwarto wrota dla naukowców żydowskich. Na 
większości dominowali wśród profesorów zwolennicy dawnego porządku, wśród 
studentów szerzył się nacjonalizm. Czasami dawali czynnie o tym znać (np. we 
Wrocławiu w czasie puczu Kappa). Straciły też nieco ze swego blasku, choć nadal 
nauka niemiecka przodowała w wielu dziedzinach.
W dyscyplinach ścisłych wojna wywołała zainteresowanie produkcją tworzyw, 
które mogłyby zastąpić niedostępne wówczas surowce;
Tym rozpędem i po wojnie wyprodukowano sztuczną wełnę (1921), syntetyczną 
benzynę (1923—1925) i kauczuk (1926). W fizyce obok tak znanych nazwisk, jak 
Einsteina i Plancka, doszły nowe, jak Wernera Heisenberga (1901—1976), którego 
badania nad fizyką teoretyczną objęły bardzo szeroki zakres (mechanika 
kwantowa, energia jądrowa — ale w czasie drugiej wojny światowej opóźniał 
wyprodukowanie przez
648



Niemcy hitlerowskie bomby atomowej — i in.), a który w wieku 31 lat otrzymał nagrodę Nobla. 
Sporo młodych uczonych skupiły chemia i biologia. W psychologii Wolfgang Kóhler (ur. 1887) i Max 
Wertheimer (1880—1943) konkurowali z wiedeńską szkołą Freuda.
W filozofii obok kontynuatorów neokantyzmu (szkoła marburska z Ernstem Cassirerem, 1875—1945, na 
czele) wybijały się fenomenologia i egzystencjalizm. Edmund Husseri (1859—1938) metodę 
fenomenologiczną skierował przede wszystkim na teorię poznania; jego uczeń Max 
Scheler (1874—1928) zajął się etyką i socjologią. Podstawy egzystencjalizmu tworzyli Karl 
Jaspers (1883—1969) i Martin Heidegger (ur. 1889). Były to jednak kierunki trudne do 
zrozumienia nawet dla elity intelektualnej i mało znajdujące odbicia w 
społeczeństwie. Do czytelników częściej docierał antyracjonalistyczny, wkraczający w 
nihilizm witalizm Ludwiga Klagesa (1872—1956), który prawdziwej rzeczywistości szukał w życiu 
kierowanym nie rozumem, lecz instynktem i impulsem. Wielu sięgało po Nietzschego, 
którego poglądy mogły odpowiadać niespokojnym czasom.
Terenem ostrej walki było pisarstwo. Dla prawicowej literatury politycznej 
szczególnie charakterystycznym zjawiskiem stała się "konserwatywna rewolucja", 
według określenia H. Hofmannsthala, czy "neokonserwatywna kontrrewolucja", jak ją 
nazwał E. Troeltsch. Z rewolucji i klęski Niemiec jej zwolennicy czerpali impuls 
do burzenia zarówno republiki, jak i układu sił międzynarodowych 
upokarzającego Niemcy. Wobec "zmierzchu bogów" cesarstwa różne idee windowali 
na piedestał.
Pierwszym przedstawicielem "konserwatywnej rewolucji" stał się Oswald Spengler (1890—
1936), którego Upadek świata zachodniego (Untergang des Abendlandes, 1918—1922) 
zrobił wielkie wrażenie nie tylko w Niemczech. Nie tak wielu czytelników 
przedarło się przez wywody autora, ale wszyscy rozprawiali na temat upadku 
świata, za początek tego upadku uważając wojnę. Spengler w dziejach ludzkości 
nie widział postępu, lecz tylko cykliczne powstawanie i rozkład poszczególnych 
kultur. Bardziej natomiast w Niemczech niż poza ich granicami znana była 
mniejsza rozmiarami praca Prusactwo i socjalizm (Preussentum und Sozialismus, 1920), w której 
głosił zasadę współpracy wszystkich grup społeczeństwa pod nieodzownym 
dyktatorskim rządem, którego wzorzec stworzyli Hohenzollernowie. Socjalizm, 
wyprany z materializmu i internacjonalizmu, został utożsamiony z Prusami oraz poddaniem 
jednostki posłuszeństwu i obowiązkowi. Walka z kapitalizmem miała być 
jednocześnie walką z demokracją. "Pruskie Niemcy mają ocalić świat przed dwoma 
rewolucjami: niższych klas i ras kolorowych.
Arthur Moeller van den Bruck (1876—1925) najbardziej był znany jako twórca pojęcia 
Trzeciej Rzeszy (D as Dritte Reich, 1923), podchwyconego później przez hitleryzm. 
Pierwsza, średniowieczna Rzesza decydująco wpłynęła na uformowanie się Europy, 
drugą zniszczyli w Wersalu wrogowie. Trzecia, oparta na systemie korporacji i 
pod kierunkiem
649



nieodzownego wodza (to szukanie wodza odbywało się na długo przed 1933 r., pojawiało się 
nawet w pracach naukowych, i to z różnych dyscyplin wiedzy), miała zrealizować 
mistyczne wartości niemczyzny przez zwalczenie kapitalizmu i liberalizmu. "Z 
winy liberalizmu giną narody", ale "socjalizm, niemiecki socjalizm zaczyna się 
tam, gdzie kończy się marksizm" — pisał Moeller van den Bruck.
Neokonserwatyzm sięgnął także do powieści. Młody oficer z okopów wojny Ernst Jlinger 
(ur. 1895) w wielu powieściach (m.in. Robotnik — Der Arbeiter, 1932) gloryfikował wojnę i 
zapowiadał "epokę brutalności", w której totalne państwo potrzebować będzie do 
swoich celów w jednym szeregu żołnierzy i robotników. Przy takich poglądach 
wiele sobie po nim obiecywali hitlerowcy, choć do ich rządów odniósł się 
bardzo wstrzemięźliwie. Z innych pisarz Ernst Niekisch wzywał do walki z 
kapitalizmem, a poważna grupa skupiła się wokół miesięcznika "Czyn" ("Die Tat").
Hans Grimm (1875—1959) popularność zawdzięczał tytułowi swojej książki Naród bez 
przestrzeni (Volk ohne Raum, 1926), w której żądał rozszerzenia dla Niemców 
przestrzeni życiowej ze względu na ich prężność i potrzeby.
Znacznie bogatszy, ale i wewnętrznie zróżnicowany był obóz przeciwny. 
Kotłowało się od różnych kierunków, część ulegała wpływom z Zachodu, inni 
bliżsi byli rewolucji, potem patrzyli z podziwem na Związek Radziecki. Wobec 
wielu wrogowie używali określenia "kulturalnego bolszewizmu" (Kulturbolschewismus), do 
czego nie potrzeba było mieć cokolwiek wspólnego z komunizmem, wystarczył 
pacyfizm czy stanowisko prozachodnie. O literatach mówiono, że reprezentują 
"literaturę asfaltu" — bo głównymi ośrodkami był Berlin i parę innych wielkich 
miast — przeciwstawiając im "literaturę gleby".
Początkowo dominował ekspresjonizm (choć około 1920 r. krótką i błyskotliwą 
karierę zrobił także dadaizm), który w Niemczech miał swoją główną kwaterę. 
Zasadą było uwolnienie twórcy od związków z rzeczywistością i obowiązku jej 
odtwarzania na rzecz spontanicznego, wybuchowego, intuicyjnego wyrażania 
własnych treści wewnętrznych. Łączył się z krytyką istniejących stosunków, w 
tym z krytyką "mieszczucha", ale konsekwencje płynęły z tego bardzo różne. Pod 
tym względem niewiele różnił się od ekspresjonizmu jego następca, kierunek zwany 
"nową rzeczywistością" (Neue Sachlichkeit), który (szczególnie silnie od 1924 r.) 
wyrastał z powojennych nastrojów pesymizmu i cynizmu, ale oskarżać chciał na 
drodze obiektywnego obnażania rzeczywistości, nawrotu do natury, prostoty, 
także do realizmu.
Sprzeciw budziła wojna, nic nie mająca wspólnego z heroizmem jak u Jungera, 
szczególnie zaś jej bezsensowność i tragiczne skutki moralne. Niemcy nie były 
zresztą wyjątkiem, bo w wielu innych krajach wstrząs, jaki spowodowała 
pierwsza wojna światowa, podobnie się wyraził. Odpowiednikiem Barbusse'a czy 
Haska byli Erich Maria Remarque (1898—1970) i Arnold Zweig (1887—1968). Pierwszy nie 
należał wprawdzie do najwybitniejszych pisarzy, ale swoją powieścią Na zachodzie
650



bez zmian (Im Westen nichts Neues, 1929) zrobił zawrotną karierę. Jej tytuł stał się wręcz 
symbolem, a wydano ją w 8 mln egz. w wielu krajach. Spór o sierżanta Griszę 
Zweiga (1928) zapoczątkował wielotomową "Wielką wojnę białych ludzi", ukazującą 
nieludzkość wojny, która pozbawia świat i jednostkę wszelkich wartości 
moralnych.
Wyrazem protestu przeciw wojnie i kontrrewolucji w Niemczech były sztuki Ernsta 
Tollera (1893—1939), uczestnika rewolucji bawarskiej w 1919 r., i Bertholda Brechta (1898—1956). Ten 
ostatni początkowo bliższy był anarchizmowi niż socjalizmowi, ale zawsze 
niezwykle ostro krytykował otaczające go społeczeństwo. W Werblach w nocy 
(Trommein in der Nacht, 1922) bohater nie idzie na barykady, bo jak mówi: "jestem 
świnią, a świnia idzie do domu". Opera za trzy grosze (Dreigrochenoper, 1928) to 
atak na moralność "burżujską". Realizm "nowszej rzeczywistości" pojawił się w 
powieściach Alfreda Dóblina (1878—1957) (Berlin — Alexanderplatz, 1929).
Czołowe miejsce na literackim Parnasie zajmowali nadal pisarze znani już przed 
wojną (Mannowie, Hauptmann i in.), na nich i na młodych decydujący wpływ wywarł 
ekspresjonizm. Od ekspresjonistycznej liryki zaczynał Werfel (1890—1945), szukający 
głębokiego człowieczeństwa, prawdziwej miłości i pokoju, a także nieznany za 
życia Franz Kafka (1883—1924), praski Niemiec (Kolonia karna, 1919, Proces, 1925, 
Zamek, 1926), przerażony nieludzkim światem grozy, którego nadejście 
przewidywał.
Lewica intelektualna i pacyfistyczna skupiła się wokół tygodnika "Die Weltbiihne" 
("Scena Światowa", od 1926 r.). Największą rolę w tej grupie odgrywali Kurt Tucholsky 
(1890—1935), ostrym piórem polemisty i poety zwalczający nacjonalizm i reakcję 
polityczną, oraz Karl von Ossietzky (1889—1938), twórca ruchu "Nigdy więcej 
wojny" ("Nie wieder Krieg", 1920), którego oddźwięki pojawiały się i w poezji 
polskiej (J. Tuwima), protestujący nieustępliwie przeciw militaryzmowi, potem faszyzmowi, 
uwięziony w 1933 r. przez hitlerowców, ale odznaczony nagrodą pokojową Nobla 
(1935).
W teatrze największą rolę odegrał Max Reinhardt (1873—1943), kierujący długi 
czas (1905—1932) Teatrem Niemieckim (Deutsches Theater) w Berlinie, wystawiający 
najpierw dramaty modernistów, potem inscenizacje klasyczne. Zebrał on świetny 
zespół aktorów, scenografów i pisarzy, zabłysnął znakomitymi scenami 
zbiorowymi i masowymi. Erwin Piscator (1893—1966) zainaugurował (1927) "Scenę 
Piscatora" ("Piscator-Buhne") w Berlinie, na której wystawiał sztuki, m.in. Tolera i Brechta. 
Był to programowo teatr polityczny, pod względem technicznym korzystający z 
takich elementów, jak film, głośniki i płyty, animowane kukły i in. Ostrogi 
reżyserskie zdobywał u niego Brecht.
Z przedwojennych powijaków film w Niemczech wydobył się na wysoki, w skali 
światowej, poziom. Obrazy z największej wytwórni Ufa nie tylko konkurowały w 
kraju z zalewającymi Europę filmami amerykańskimi, ale wyszły na rynek 
światowy (zwłaszcza filmy Ernsta Lubitscha, ur. 1892). Ekspresjonizm na ekranie 
zapoczątkował niepokojący
651



film Roberta Wienego (1881—1938) Gabinet doktora Caligari (1919), stanowiący kamień milowy w 
rozwoju kina. Rozwinęli ten styl Friedrich Wilhelm Murnau i Fritz Lang. Od 1924 r., gdy sytuacja 
w kraju uspokoiła się, publiczność wolała chodzić na filmy przeciwstawiające 
nastrojom rezygnacji mit potęgi niemieckiej (Nibelungi Langa, 1924). Karierę robiły 
także wielkie widowiska ekranowe (Metropolis, 1926). Film dźwiękowy zapoczątkowała 
ekranizacja znanej powieści H. Manna Profesor Unrat — Niebieski anioł (1930). 
Było to pożegnanie z filmem niemieckim Marleny Dietrich, wychowanicy szkoły Reinhardta, 
która niedługo potem przeniosła się do Hollywood. Po objęciu władzy przez 
Hitlera wielu reżyserów (jak Georg Pabst, twórca Frontu zachodniego — 1818, 1930, i 
Opery za trzy grosze, 1931) uszło na emigrację. 
Jak rzadko w historii znaczna była rola sztuk plastycznych. Zasługę należy 
przypisać utworzeniu przez Waltera Gropiusa (1883—1969), prowadzonego potem przez Ludwiga Mieś 
van der Rohe (ur. 1886) "Domu budowy" (Bauhaus, 1919 w Weimarze, następnie w Dessau). Zebrali 
oni całą grupę utalentowanych architektów i artystów, starając się w 
budownictwie systematycznie wprowadzać nowe materiały, pozwalające na 
osiągnięcie nie znanych dotąd efektów.
W Bauhausie od 1921 r. wykładał Rosjanin Wassiły Kandinsky (1866—1944), który 
później (1924) wszedł w skład grupy Niebieska Czwórka (Die Blauen Vier). Jak 
wielu najwybitniejszych nie mieścił się w ramach dominującego ekspresjonizmu, 
otarł się o fowizm, konstruktywizm i suprematyzm, przez własne nowe zasady zajął 
samoistną pozycję w sztuce niemieckiej.
W ogóle przybysze odegrali w tym czasie wielką rolę w malarstwie i grafice. Oskar Kokoschka 
(1886—1980), Austriak, od 1910 r. mieszkający w Niemczech, stworzył własny 
styl, łączący elementy ekspresjonizmu i symbolizmu nawet z kubizmem. Szwajcar Pauł Klee (1879— 
1940) oscylował między dadaizmem, surrealizmem i abstrakcją. Z drugiej strony 
surrealista Max Ernst (ur. 1891) i abstrakcjonista Hans Hartung (ur. 1904) szybko przenieśli się do 
Francji, choć nadal wywierali poważny wpływ na sztukę w Niemczech. Niepokój 
epoki znajdował nieraz swoje odbicie w pesymizmie, nawet okrutnej i gryzącej 
ironii Maxa Beckmanna (1884—1950), a zwłaszcza w cyklach grafik antywojennych i 
antymilitarnych Georga Grosza (1893—1959), dadaisty i futurysty, należącego do lewicy 
politycznej.
W porównaniu do okresu klasy cyzmu i romantyzmu spadło znaczenie muzyki niemieckiej, 
niemniej Berlin, Frankfurt i Darmstadt stały się ośrodkami muzyki awangardowej, 
miasteczko Donaueschingen w Schwarzwaldzie organizowało od 1921 r. festiwale nowej 
muzyki, a Baden-Baden skupiło eksperymentatorów w zakresie nowych rodzajów muzyki. Najwybitniejszy 
kompozytor Pauł Hindemith (1895—1963), o wszechstronnych zainteresowaniach, zaczynał 
od ekspresjonizmu, potem przeszedł do neoklasycyzmu i przeciwstawiania się 
romantyzmowi, wprowadzał nowe techniki. Richard Strauss (1864—1949) zaczynał
652



karierę już w końcu XIX w. jako dyrygent kolejno w kilku najpoważniejszych 
ośrodkach muzycznych Niemiec. Początkowo hołdował neoromantycznemu kierunkowi 
Liszta i Wagnera, tworząc poematy symfoniczne. Po 1900 r. przeszedł do 
twórczości operowej (Salome, Elektro). Ten kontynuator najlepszych tradycji muzyki 
niemieckiej przez władze hitlerowskie powołany został na prezesa Izby 
Muzycznej, ale rychło zrzekł się tej godności.
Wobec elitarności sztuki tych lat, nie tylko zresztą w Niemczech, znaczna 
większość odbiorców jej nie rozumiała, a hitlerowcy mogli później zaliczyć 
dużą część dzieł do "sztuki zdegenerowanej"; na rozwoju artystycznym pozostawiła 
ona niezatarte piętno. Cechą było, że jej ewolucja brutalnie została przerwana 
wraz z początkiem rządów dyktatorskich.
Nie zawsze rzeczywiste walory sztuki znajdowały większy oddźwięk w życiu 
przeciętnego obywatela. Kultura masowa, jak mówiono, "zamerykanizowała się", 
co niekoniecznie oznaczało bezpośrednie wpływy zza oceanu. Mieszczanin, 
przerażony wojną i okrucieństwami walk wewnętrznych, już w okresie inflacji 
bawił się bez pamięci, prosperowały setki nocnych lokali, kwitł erotyzm i 
pornografia, w kinach oglądano płaskie komedie, upajano się jazzem, nowymi 
tańcami i występami murzyńskich zespołów. Znikały dawne autorytety, pieniądz 
był bez wartości, pozostawało szaleństwo zabawy, którego nic teraz nie 
krępowało. Ponurym ostrzeżeniem stał się dopiero kryzys gospodarczy, stawiając 
tragiczne pytanie, ujęte tytułem powieści Hansa Pallady (1893—1947) I cóż dalej, szary 
człowieku (1932). Hitler zapowiedział oczyszczenie, a więc rozpędził lwią część 
intelektualnej i artystycznej elity, reszcie zakneblował usta. Swoboda się 
skończyła.

KRYZYS I UPADEK REPUBLIKI

^-Wypadki w Niemczech od końca 1929 r. zaczęły biec coraz szybciej, zmierzając 
ku katastrofie. Duże znaczenie miało przy tym gwałtowne pogorszenie się 
sytuacji gospodarczej.
W dniu 24 X 1929 r. na giełdzie nowojorskiej wybuchła panika. Od 
kilkudziesięciu lat już wiedziano, że każdy poważniejszy wstrząs ekonomiczny w 
jednym kraju, zwłaszcza gdy chodziło o potęgę jak Stany Zjednoczone, 
nieuchronnie musi się odbić na sytuacji we wszystkich państwach. Ale nikt nie 
mógł przewidzieć, że tym razem kryzys przybierze tak powszechny charakter, 
dotknie tylu dziedzin życia, że odbije się na stosunkach społecznych i 
politycznych. Prosperity poprzednich lat w Niemczech miała swoje słabe strony. 
Opieranie się na pożyczkach narażało na wstrząs w razie ich wycofania. 
Ekspansja handlowa uzależniała Niemcy od stosunków na rynkach światowych. 
Rozwijająca się racjonalizacja wywoływała niebezpieczeństwo braku pracy. 
Nierównomierność rozwoju czyniła niektóre dziedziny bardziej podatnymi na 
kryzys. Gdy zaś kryzys nadszedł, w Rzeszy, jak we wszystkich krajach 
kapitalistycznych, rządy stawały bezradne
653



wobec tego kataklizmu. Jedyny ratunek widziano w ograniczaniu ustaw 
społecznych, obniżaniu płac, zmniejszaniu produkcji i w oszczędnościach, co 
przez kurczenie obiegu pieniędzy i powiększenie się liczby bezrobotnych 
jeszcze bardziej zaostrzało sytuację.
Kryzys wystąpił z wielką siłą w krajach, które poprzednio przeżywały wielki 
boom. Przyjmując produkcję z 1928 r. za 100, światowa produkcja przemysłowa w 
1932 r. spadła do 67, a w Niemczech do 54 (w USA do 58). Liczba bezrobotnych 
(na początku każdego roku) wynosiła: 1928 r. — 1,9 mln, 1929 r. — 2,85 mln, 1930 r. — 3,2 mln, 1931 r. 
— 4,9 mln, 1932 i 1933 r. —ponad 6 mln osób. Powstawała ogromna armia ludzi 
niezadowolonych, potencjalnych uczestników wszelkich ruchów zmierzających do 
obalenia istniejących stosunków. 
Potężnym wstrząsem dla systemu finansowego Niemiec był krach jednego z 
największych banków, Banku Darmsztadzkiego i Narodowego (Darmstadter und Nationalbank) 14 VII 
1931 r. Wywołał on powszechny run na instytucje kredytowe, konieczność ich 
zamknięcia i wprowadzenie przez rząd parotygodniowych "ferii bankowych" dla ra-
towania sytuacji. Trudności finansowe spowodowały ograniczenie obrotów 
handlowych z zagranicą, a 15 VII 1931 r. operacje walutami obcymi uzależnione 
zostały od zgody Banku Rzeszy.
Kryzys dotknął także rolnictwo. Ceny artykułów przemysłowych spadły o 1/3, 
rolnych o 1/4. Konsekwencją było rosnące zadłużenie gospodarstw i rosnąca 
liczba corocznych licytacji. Przeciwdziałanie przez podwyższanie ceł 
importowych dawało tylko bardzo niewielkie rezultaty. 
W takiej sytuacji przypomnienie sprawy reparacji wywoływało wrażenie, że 
katastrofa gospodarcza Niemiec spowodowana jest narzuconymi warunkami pokoju 
wersalskiego. Od lutego 1929 r. obradował w Paryżu Komitet rzeczoznawców pod 
przewodnictwem amerykańskiego finansisty O. D. Younga. Po zaciętym oporze 
Schachta Niemcy musiały się zgodzić 7 VI 1929 r. na przyjęcie zaproponowanego 
planu spłat, ostateczna ratyfikacja nastąpiła w Hadze 20 I 1930 r. W 
odróżnieniu od planu Dawesa, nie określającego, jak długo Niemcy mają płacić 
reparacje, plan Younga przewidywał 59 rat rocznych w przeciętnej wysokości 2,5 
mld mk rocznie, przez 37 lat na rzecz państw Europy Zachodniej i Stanów, potem już 
tylko USA.
Sprawa reparacji ciągnęła się zresztą już niedługo. Pogłębiający się kryzys 
zmusił prezydenta Ameryki, Hoovera, do ogłoszenia 20 VI 1931 r. moratorium 
płatności wszystkich długów międzynarodowych; dotyczyło to reparacji 
niemieckich i alianckich długów wobec Ameryki. Ale w tym czasie kryzys 
przybrał takie rozmiary, że uwolnienie od zobowiązań nie wzbudziło 
poważniejszego zainteresowania.
Był to w ogóle czas, gdy uwaga skupiła się przede wszystkim na sprawach 
wewnętrznych. Tymczasem na zewnątrz dyplomacja Rzeszy posuwała się naprzód 
torami wytyczonymi przez Stresemanna, napotykając czasem niepowodzenia, nieraz 
zdobywając sukcesy. Nie udała się próba podpisania unii celnej z Austrią (21 
III 1931) wobec gwałtownego
654



protestu Francji i orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości w Hadze (5 września), 
że jest ona sprzeczna z warunkami traktatu wersalskiego. Za to kanclerz Heinrich 
Biuning już był o krok od uzyskania zgody USA, Wielkiej Brytanii, Włoch, a nawet 
Francji, na militarne równouprawnienie Niemiec (30 V 1932), co nie zapobiegło 
jego upadkowi; daremnie skarżył się, że obalono go o 100 m przed dotarciem do 
celu. Działo się to w czasie zbierania się komisji rozbrojeniowej w Genewie (od 
lutego 1932 r.). W kilka miesięcy później jego następca Franz von Papen znowu upadł w 
podobnej sytuacji, a w grudniu 1932 r. zapowiedź równouprawnienia przybrała 
nawet postać formuły dyplomatycznej — "równouprawnienie w systemie 
zapewniającym bezpieczeństwo wszystkich narodów". Rozwój stosunków 
wewnętrznych biegł jednak swoimi drogami.
Powiększające się trudności finansowe rządu "wielkiej koalicji" Miillera 
spowodowały tendencję do oszczędności, także przez ograniczenie ubezpieczeń od 
bezrobocia. Na tym tle rozeszły się drogi socjaldemokratów i Partii Ludowej i 
27 III 1930 r. Muller upadł.
Nowy rząd centrowca Bruninga znajdował poparcie tylko u partii katolickiej, 
demokratów, Partii Ludowej i grupki niemieckonarodowych, razem u 130 posłów, a więc 
mniejszości parlamentu. Już poprzednio istniały nieraz podobne rządy, ale 
zmieniały się warunki, zaostrzała walka wewnętrzna, a i sam rząd miał odmienny 
charakter.
"Gabinet żołnierzy frontowych" oznaczał zwrot na prawo, a co ważniejsze, 
powstał na skutek działania czynników pozaparlamentarnych i do nich się stale 
odwoływał. 45-letni najmłodszy kanclerz republiki był sam kandydatem Reichswehry i 
wielbicielem prusko-niemieckiego korpusu oficerskiego. I bez tego musiał zbliżyć się do Hindenburga, 
który z mieszanymi uczuciami odnosił się do hołdów tego westfalskiego katolika.
O trudnościach, wywołanych zmianami w sytuacji wewnętrznej, można się było 
rychło przekonać. W lipcu rozwiązany został parlament, a wybory rozpisano na 
14 września. Liczono się ze wzrostem prawicy, ale Briining stawiał na żywioły, z 
którymi będzie mógł współpracować. Stało się jednak inaczej.
Wybory uzewnętrzniły kryzys polityczny w Rzeszy. Gwałtownie powiększyli swoje 
wpływy narodowi socjaliści, zamiast 12 posłów wybranych przez 800 tyś. wyborców 
zdobywając 107 mandatów, za którymi stało 6,4 mln obywateli. Byli więc drugą 
po socjalistach partią parlamentu. W części był to skutek powiększenia się 
liczby głosujących (o 4,2 mln, gdy liczba uprawnionych do wyborów wzrosła 
tylko o 1,5 mln), a dalej rozbicia prawicy konserwatywnej (która straciła ponad 
milion głosów) i Partii Ludowej (tracącej 1,1 mln głosów). W łonie ruchu 
robotniczego nastąpiło wyraźne przesunięcie się na lewo—socjaliści utracili 
blisko 600 tyś., komuniści zyskali 1,3 mln głosów.
Wobec wyraźnej polaryzacji sił kanclerz uciekł się do kierowania państwem za 
pomocą nadzwyczajnych zarządzeń (Notverordnungen), wydawanych za zgodą prezydenta 
na podstawie art. 48 konstytucji,
655



symbolu odchodzenia od demokracji parlamentarnej. Punkt ciężkości życia 
politycznego przesuwał się wyraźnie poza parlament. Towarzyszyła temu coraz 
bardziej zacięta walka wewnętrzna.
Uszczuplanie praw robotniczych, ograniczanie ubezpieczeń od bezrobocia i 
zwolnienia z pracy wywołały w końcu lat dwudziestych poważne powiększenie się 
ruchu strajkowego. Później, gdy wzrost liczby bezrobotnych utrudni w znacznym 
stopniu strajki, pojawią się demonstracje ludzi bez pracy. Prawicowy charakter 
rządu czynić będzie zeń przedmiot stałych ataków lewicy. Jednocześnie jednak 
nadal stosunki między socjalistami i komunistami były wrogie. Gdy pruski 
minister spraw wewnętrznych Carl Severing zakazał działalności Czerwonego 
Związku Frontowców (RFB), 1 V 1929 r. doszło w Berlinie do krwawych starć, w 
których zginęły 33 osoby, setki raniono, 1200 aresztowano. 24 VIII 1930 r. 
komuniści wydali program narodowego i społecznego wyzwolenia Niemiec, w którym 
wypowiadali się za walką z faszyzmem, przeciw rządowi i upokorzeniu Niemiec, a 
więc planowi Younga. Zaostrzenie walk spowodowało utworzenie Związku Walki 
przeciw Faszyzmowi (Kampfbund gegen den Faschismus, 28 IX 1930), choć uchwała z 10 XI 
1931 r. nakazywała unikać terroru indywidualnego i miało to postać bardziej 
obrony przed atakami ze strony prawicy. Na czele partii po nowych czystkach stali Thalmann i Wilhelm Pieck, 
którzy coraz wyraźniej jako główny cel stawiali sobie powstrzymanie naporu 
hitlerowców. Niemniej taki system, jaki istniał, nie mógł uzyskać ich 
aprobaty.
Socjaldemokraci już w 1924 r. razem z demokratami utworzyli na pół 
paramilitarną organizację Sztandar Rzeszy Czarno-Czerwono-Złoty (Reichsbanner 
Schwarz-Rot-Gold), bardzo liczną, ale mało ruchliwą. Jej nikła skuteczność wywołała 
później próbę zorganizowania Żelaznego Frontu (Der Eiserne Front) na podstawie 
Reichsbanner i związków zawodowych (6 XII 1931). Stali zdecydowanie na gruncie 
obrony republiki, ale tym samym brali na siebie odpowiedzialność za jej 
niepowodzenia i wzrastający prawicowy charakter rządów. Wywoływało to 
wewnętrzne tarcia, oderwanie się nawet w październiku 1931 r. odrębnej 
Socjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands, SAP), 
posiadającej pewne wpływy tylko na Śląsku i w Saksonii. W walce przeciw 
niebezpieczeństwu ze strony prawicy chcieliby oprzeć się na demokracji 
parlamentarnej, a ona zawodziła.
Już od połowy lat dwudziestych ze wschodnich prowincji państwa pruskiego 
nadchodziły alarmujące żądania przyznania im nadzwyczajnej pomocy. Motywacja 
wynikała nie tylko z upośledzenia przeważające rolniczego wschodu na rzecz 
przemysłowego zachodu, ale także z powojennego ukształtowania granicy i 
rzekomego niebezpieczeństwa polskiego. W 1928 r. rząd pruski wprowadził 
finansową pomoc dla Prus Wschodnich (Ostpreussenhilfe), w 1931 r. zamieniono to na 
pomoc dla całego wschodu (Osthilfe). Najważniejszym celem miało być oddłużenie 
majątków przy pomocy finansowej przemysłu w postaci nisko oprocentowanych
656



pożyczek. Udzielaniu tej pomocy, jak się później okazało, towarzyszyło wiele 
nadużyć, uprzywilejowane były majątki polityków konserwatywnych, łącznie z 
samym prezydentem. W sumie 13 tyś. właścicieli wielkich majątków ziemskich 
otrzymywało 4 mld mk, gdy 4 mln chłopów 4,3 mld mk.
Wobec kryzysu, który w rolnictwie zaczął się wcześniej niż w przemyśle, położenie 
chłopów znacznie się pogorszyło. W Szlezwiku-Holsztynie od końca 1928 r. rozpoczął 
się ruch zwany ruchem ludu wiejskiego (Landyolkbewegung), który rychło rozszerzył 
się na tereny północne i wschodnie (Hanower, Oldenburg, Prusy Wschodnie, Śląsk). Miał 
postać głównie biernego oporu, zwłaszcza opierania się licytacji gospodarstw. 
Gdy jednak policja wszczęła represje, chłopi zbojkotowali miasta i przestali 
dostarczać żywność, doszło także do zamachów bombowych na gmachy rządowe. 
Przywódca chłopów Ciaus Heim w jednym z procesów przeciw "podkładaczom bomb" skazany 
został na 7 lat więzienia. Ruch chłopski wahał się między prawicą i lewicą, w 
1930 r. zbliżył się do hitlerowców, umożliwiając im pozyskanie wpływów na wsi 
północnoniemieckiej.
Najdalej idące zmiany zachodziły na prawicy. Wśród niemieckonarodowych od porażki 
w wyborach z 1928 r. osłabła pozycja dotychczasowego przywódcy, junkra ze wschodu 
Kuno von Westarpa, a wraz z nim znikać zaczęli z partii konserwatyści dawnej 
maści. Na przełomie 1929 i 1930 r., ostatecznie w lipcu 1930 r., partię opanowywał Alfred 
von Hugenberg, dawny działacz Związku Wszechniemieckiego w Poznaniu, potem zaufany 
człowiek Kruppa. Po wojnie nieokiełznana ambicja polityczna popchnęła go do 
wielkich planów politycznych, w tym celu zdobył wielkie wpływy na prasę i 
film. Drapieżny nacjonalizm, demagogia i bezwzględność w walce zaprowadzą go 
niedługo do współpracy z narodowymi socjalistami. Paramilitarna organizacja 
"Stahlhelm" Seldtego w "deklaracji nienawiści" z września 1928 r. zaprzysięgła 
zwalczać "całą duszą" rząd i istniejący system republikański.
Już sprawa planu Younga skoncentrowała wysiłki prawicy. Specjalny komitet z 
udziałem niemieckonarodowych, Stahłhelmu i hitlerowców od września 1929 r. wszczął 
akcję na rzecz urządzenia plebiscytu, mającego odrzucić to "zniewolenie narodu 
niemieckiego". Udało się zebrać podpisy ponad 10% wyborców, ale parlament w 
grudniu zdecydowaną większością odrzucił żądanie. Tylko pozornie była to 
porażka prawicy, która uzyskiwała w ten sposób poważny atut dla obciążenia 
republiki odpowiedzialnością za pogarszanie się sytuacji.
W październiku 1931 r. niemieckonarodowi Hugenberga wraz z Stahlhelmem i hitlerowcami utworzyli "front 
w Harzburgu" w Brunszwiku z udziałem przedstawicieli rodzin książęcych i finansjery 
(Schacht, Thyssen), żądając oddania władzy prawicy. Porozumienie było nietrwałe, 
każdy z kontrahentów chciał zbyt wiele dla siebie uzyskać, ale wyznaczało 
głównych wrogów republiki.
Tymczasem jako coraz bardziej niebezpieczny czynnik rosła partia 
narodowosocjalistyczna. Po nieudanym puczu z 1923 r. poszczególni przywódcy
657



 (jak Alfred Rosenberg) w roku następnym próbowali odbudowywać rozrzucone organizacje, sama 
NSDAP powstała ponownie 27 II 1925 r., potem związki afiliowane (w 1926 r. 
związek studentów i młodzież Hitlera — Hitler jugend). Niezbyt liczne grupy 
posłów od 1924 r. pojawiały się w parlamencie i w sejmach krajowych. W okresie 
stabilizacji powoli, potem szybciej rosła liczba członków (z 27,1 tyś. w 1925 r. do 
800 tyś. na początku 1933 r.). Ze swojej podstawy działania w Bawarii hitleryzm 
sięgnął na północ do Westfalii i Berlina, gdzie nieocenionym działaczem okazał 
się Joseph Goebbels. Już w 1926 r. spróbowano zorganizować coroczny zjazd (Parteitag) 
w Weimarze. O wzroście wpływów świadczyły nie tylko wybory w 1930 r. do 
parlamentu, ale także coraz liczniejsze wybory krajowe. Już w styczniu 1930 r. 
pierwszy hitlerowiec został ministrem w Turyngii. W maju 1931 r. hitlerowcy 
stali się najliczniejszą frakcją w sejmie Oldenburga, w listopadzie w Hesji, we 
wrześniu objęli stanowisko ministra spraw wewnętrznych w Brunszwiku.
Dla zapewnienia sobie współpracy z innymi grupami prawicowymi Hitler coraz 
wyraźniej łagodził głoszone dotąd hasła rewolucji społecznej, walki z 
kapitalizmem i junkrami, wysuwając za to na czoło zniszczenie "bolszewizmu". 
Spowodowało to nawet odejście grupy skupionej wokół Ottona Strassera, współtwórcy 
całej partii (lipiec 1930 r. — "czarny front"). Proces paru oficerów Reichswehry w Ulm (październik 1930 
r.) ukazał, że wpływy hitleryzmu sięgają także do armii. Gdy jednak w 
listopadzie 1931 r. opublikowane zostały dokumenty, świadczące, że hitlerowcy 
zamierzają zdobyć władzę przemocą, nie szczędząc przy tym morderstw, Hitler 
zapewnił, że jedyną drogą, jaką zamierza kroczyć, jest legalność ("Adolf-Legalite" 
nazwali go wówczas krytycy).
Swoistego rodzaju była to jednak legalność, gdyż jednocześnie walną pomocą w 
walce o władzę służyły rozrastające się niebywale bojówki partyjne, tworzące 
coraz silniejszą organizację paramilitarną. Już w 1921 r. powstały "oddziały 
bojowe" (Sturm-Abteilungen, SA), a w ich ramach od 1925 r. wyodrębniać się zaczęły 
elitarne i na razie nieliczne oddziały przyboczne (Schutzstaffein — SS). Pierwsze 
sięgnęły w 1930 r. 400 tyś. członków, wprowadziły "walkę o ulicę", 
spowodowały, że od 1931 r. życie polityczne Niemiec zatrute było stałymi 
mordami (tylko w maju w Prusach popełniono ich 29, a zginęło w nich 12 
komunistów i 6 hitlerowców). Hitler niby się od tego odżegnywał, ale gdy 9 
VIII 1932 r. dokonano strasznego morderstwa na polskim komuniście Konradzie 
Piecuchu w Potępię na Górnym Śląsku, gwałtownie zaprotestował przeciw 
skazującemu oprawców wyrokowi i przyczynił się do odwołania wyroku śmierci.
W obliczu takiego narastania chaosu wewnętrznego najważniejsze decyzje coraz 
bardziej niż od parlamentu i rządu zależały od wąskich i zakulisowych 
czynników. Jednym z nich była "kamaryla" wokół Hindenburga, do której należał jego 
syn Oskar; drugim — wojsko. Ministrem obrony po Gessierze był gen. Groener, 
następca Ludendorffa z 1918 r., Reichswehrą w spadku po Seeckcie kierował gen. Kurt baron 
von Hammerstein-Equord, ale główne nici trzymał w swoim ręku gen.
658



Kurt von Schleicher, zaprzysięgły intrygant. To on poparł w 1930 r. mianowanie 
Briininga, on także spowoduje jego upadek. Stosunek tych kół do sytuacji był 
wyraźny — nigdy nie byli ci ludzie zwolennikami demokracji parlamentarnej, 
pragnęli w obliczu kryzysu państwa zaprowadzenia silnych rządów autorytarnych, 
problemem było jednak, kto i jak ma tego dokonać. Próbowali kolejno różnych 
polityków, ale brakowało im stale jakiegokolwiek masowego poparcia. To 
zwróciło ich uwagę na narodowy socjalizm, święcący triumfy. Tych 
konserwatystów wiele raziło w ruchu hitlerowskim, nie podobał się im sam wódz.
Już w jesieni 1931 r. pierwsze rozmowy z Hitlerem zaczął Briining, w 
październiku Hitler razem z Hermannem Góringiem, przewodniczącym narodowosocjalistycznej 
frakcji parlamentu, a kapitanem lotnictwa z czasów wojny, rozmawiał z 
Hindenburgiem. Ten wzruszył ramionami na "czeskiego gefrajtra", stwierdził, że może mu 
dać co najwyżej zarząd nad pocztą (rzekomo miał nawet rzec, że zrobił go 
poczmistrzem, aby go ... lizał od tyłu, bo na znaczkach widniała głowa Hindenburga), 
naprawdę chodziło o to, że Hitler stał twardo na stanowisku oddania mu całej 
władzy, podczas gdy rozmówcy chcieli tylko uzyskać masowe poparcie jego ruchu. 
Rozmowy jednak trwały (w maju 1932 r. znowu ze Schleicherem), bo jednak "lepiej 
Hitler niż komunizm".
Z narodowym socjalizmem rozmawiać zaczęli także przedstawiciele świata 
interesów, jako że na tak wielką działalność trzeba było znacznych sum 
pieniędzy. 27 I 1932 r. odbyło się spotkanie w Dusseldorfie z 300 przemysłowcami, 
m.in. z Thyssenem, który stwierdził, że "tylko ruch narodowosocjalistyczny i duch jego 
przywódcy mogą zmienić losy kraju".
W marcu 1932 r. upływała kadencja prezydentury Hindenburga. Briining planował 
zapewnienie mu przedłużenia władzy lub wprowadzenie regencji (ale w rodzinie Hohenzollernów pienił 
się hitleryzm). Ostatecznie blisko 85-letni kandydat prawicy z 1925 r. stał się 
teraz kandydatem partii republikańskich. Paradoksalnie głównym jego rywalem 
był Hitler, dla którego trzeba się było starać pośpiesznie o obywatelstwo 
niemieckie (od utraty austriackiego był bezpaństwowcem). W pierwszej turze z 
13 marca przy wysokiej frekwencji Hindenburg zdobył 46,6% głosów, Hitler 30,1%, 
Theodor Dusterberg, kandydat Hugenberga, 6,8%, a Thalmann 13,2%, gdyż nie uzyskał 
poparcia socjalistów. W drugiej, turze 10 kwietnia Hindenburg uzyskał 
bezwzględną większość 53%, Hitler 36,8%, a Thalmann 10,2%.
Wobec zaostrzenia się stosunków między prawicą a Hitlerem Groener, teraz także 
minister spraw wewnętrznych, z poparciem Hindenburga i Briininga wydał zakaz 
należenia do paramilitarnych organizacji narodowosocjalistycznych. Sparaliżował to 
zaraz Schleicher pozbawiając Groenera poparcia wojska i zmuszając go do ustąpienia 
(13 maja). Schleicher chciał bowiem kontynuować rozmowy z Hitlerem i utworzyć 
rząd prawicowy, na który tenże wyraziłby zgodę. W tym celu obalił Briininga 
wraz z całym gabinetem (30 maja), znowu pozaparlamentarną
659



drogą, używając do tego Hindenburga (którego przestraszył planami kanclerza podziału 
majątków junkierskich).
Najbliższych kilka miesięcy upłynęło pod znakiem intryg Schleichera. Sięgnął po 
kandydaturę "przebiegłego lisa", von Papena, katolickiego arystokraty z Westfalii, 
reprezentującego skrajnie prawicowe skrzydło Centrum. Myślał, że poprze go 
partia katolicka (ale ta wyrzekła się nowego kanclerza) i przemysłowcy, ale ci 
chcieli skutecznie funkcjonującego rządu. .
Gabinet "koncentracji narodowej", jak sam się zwał, czy znacznie słuszniejsze 
określenie — "gabinet baronów" (z 7 junkrami, 2 dyrektorami koncernów i 1 
generałem) zawiódł wszelkie nadzieje. Trudno, aby poparła go lewica, 
hitlerowcy korzystali z jego ustępstw (16 czerwca zniesienie zakazu organizowania 
narodowosocjalistycznych bojówek), ale nie zamierzali wiązać się z rządem tak bardzo 
niepopularnym. Usługą dla prawicy było usunięcie rządu pruskiego i przejęcie 
kierownictwa największego kraju przez rząd Rzeszy (20 lipca). Ministrowie 
socjalistyczni (Severing) sprzeciwili się, ale bez poważniejszego oporu ulegli 
wojsku, choć dysponowali dobrze rozbudowaną policją, związkami zawodowymi i 
Żelaznym Frontem. Ta bezsilność wobec kroku o mocno wątpliwych podstawach 
prawnych jeszcze bardziej zachwiała zaufaniem do polityki socjaldemokratów. 
Prusy, dawniej ostoja reakcji, były w latach republiki krajem, w którym stale 
rządziła większość "weimarska" i zawsze z udziałem socjalistów. Co prawda, na 
wiosnę, jak w 4/5 krajów niemieckich, tak i tutaj nie było już w sejmie żadnej 
odpowiedzialnej większości, niemniej rząd pruski miał jeszcze w ręku poważne 
atuty.
Pozbawiony jakiejkolwiek większości w parlamencie rząd Papena aż dwukrotnie 
odwoływał się do wyborów (licząc dwie tury wyborów prezydenckich wyborcy szli 
więc do urn 4 razy w ciągu 9 miesięcy; aż dziwne, że frekwencja była stale 
wysoka). W lipcu narodowi socjaliści uzyskali niezwykłe zdobycze, podwajając 
swój stan posiadania z 1930 r. (liczba głosów na ich listy wzrosła z 6,4 do 
13,4 mln), detronizując po raz pierwszy od 1912 r. socjalistów z pierwszego miejsca w liczbie mandatów; w 
listopadzie stracili 2 mln głosów i 34 mandaty. Ruch robotniczy w całości trzymał się 
nieźle (1930 r. — 13,2, lipiec 1932 r. — 13,2, listopad 1932 r. — 13,2 mln 
głosów), stale spadały w nim pozycje socjalistów na rzecz komunistów (listopad 
1932 r. — prawie 6 mln głosów i 100 mandatów). Niemal całkowicie zmiecione 
zostały partie mieszczańskie, demokratyczna i ludowa, popierani gorliwie przez 
rząd niemieckonarodowi wiele stracili w lipcu (tylko część odzyskali w 
listopadzie). Jedno z tego wynikało — rząd mając za sobą 7% posłów w lipcu czy 
10% po listopadzie nie mógł myśleć o normalnym funkcjonowaniu. Nie było już 
mowy o działaniu parlamentarnym. We wrześniu zebrał się Reichstag po to, aby 
wysłuchać dekretu prezydenta o jego rozwiązaniu, a tylko przebiegłemu Góringowi, 
już teraz prezydentowi parlamentu, udało się skompromitować kanclerza przez 
postawienie pod głosowanie wniosku o wotum nieufności. Uzyskał on 
przytłaczającą większość
660



512 przeciw 42 głosom, ale wszystko to było wyłącznie grą polityczną. Na ostatnim 
posiedzeniu parlamentu za czasów republiki 8 grudnia ''podjęto uchwałę o odłożeniu posiedzeń, 
obudzić się miał on dopiero pod rządami hitlerowskimi.
(Bezradności władz towarzyszyła fala starć i walk w kraju. Wobec nowych 
nadzwyczajnych zarządzeń (4 września) od września do listopada przetoczyła się 
przez kraj fala strajków, z których wielkie wrażenie zrobił zwłaszcza strajk 
pracowników komunikacji Berlina na początku listopada, popierany przez 
ugrupowania skrajne.
Hindenburg długo trzymał się uporczywie Papena, bliskiego mu poglądami i 
czarującego w zachowaniu. Schleicher jednak postanowił wreszcie sam ująć cugle w 
swoje ręce, obejmując 3 grudnia urząd kanclerski. Po ostatnich wyborach mógł 
liczyć na większą ustępliwość ze strony Hitlera, tym bardziej że obok dwóch 
porażek w wyborach prezydenckich i parlamentarnych NSDAP przeżywała poważne 
trudności finansowe. Jeszcze bardziej pragnął oderwać od narodowych 
socjalistów grupę Gregora Strassera. Zaczął także rozmowy z przedstawicielami 
związków zawodowych, obiecując za zgodę na rządy autorytatywne poprawę 
warunków gospodarczych. Wszystko jednak po kolei zawodziło.
Tymczasem w odwet za obalenie zaczął swoją własną intrygę przeciw mistrzowi 
intrygi Schleicherowi snuć Papen. Polegała ona na zbliżeniu do Hitlera i utorowaniu 
mu drogi do prezydenta. 4 I 1933 r. spotkał się z Hitlerem w willi bankiera Schroedera w 
Kolonii — "godziną narodzin Trzeciej Rzeszy" nazwie spotkanie jeden z 
historyków — znalazł także poparcie w grupach przemysłowców, którzy na serio 
wzięli zapowiedź Schleichera prowadzenia "polityki społecznej". To samo zraziło
661



do kanclerza Hindenburga, a w dodatku Schleicher poróżnił się ze swoim przyjacielem Oskarem.
Hitler wiedział, że odwrotnie niż w poprzednich latach czas przestał pracować 
na jego rzecz. G. Strasser pozostał bierny i dał się bez trudu usunąć, ale spadek 
głosów hitlerowskich w listopadzie nie tylko jego napełnił pesymizmem. 
Przywódca partii uczepił się drugorzędnego sukcesu, jakim było zwycięstwo 
hitlerowców w maleńkim Lippe (15 stycznia), osiągnięte nadzwyczajnym wysiłkiem, 
aby finalizować rozmowy z Papenem. 22 stycznia spotkał się z Oskarem Hindenburgiem, 
który zetknął go z ojcem.
Tymczasem Schleicher z pustymi rękami zażądał od prezydenta rozwiązania 
parlamentu, wprowadzenia zakazu działalności Partii Komunistycznej i 
narodowosocjalistycznej, a po odmowie ustąpił (28 stycznia). W dwa dni później 
Hindenburg, niespełna rok wcześniej wybrany przez partie republiki dla zamknięcia 
Hitlerowi drogi do władzy, powierzył misję utworzenia nowego rządu przywódcy 
narodowych socjalistów. Wieczorem 30 I 1933 r. Hitler przyjął koło Bramy 
Brandenburskiej wielką defiladę oddziałów SA i Stahiheimffl



VIII. NIEMCY HITLEROWSKIE

"PRZEJĘCIE WŁADZY"

Dzień 30 stycznia święcony był w następnym dwunastoleciu jako rocznica 
"pochwycenia władzy", choć w rzeczywistości było to jej "przejęcie" 
(Machtubernahme). Charakter tych rządów, a jeszcze bardziej druga wojna światowa, 
spowodowały, że wielu uczonych w setkach prac starało się wyjaśnić, jak do 
tego doszło.
Adolf Hitler urodził się jako syn drobnego urzędnika celnego w Braunau na 
pograniczu Austrii z Bawarią. Nie skończywszy gimnazjum w 1907 r. przeniósł 
się do Wiednia, gdzie daremnie próbował się dostać do Akademii Sztuk Pięknych, 
biedował i chwytał się różnych zajęć. Później pisał, że czasy wiedeńskie 
napawały go obrzydzeniem do słabości rządu, do mieszaniny narodowej w stolicy 
Austrii i do roli Żydów. W 1913 r. przeprowadził się do Monachium i wziął 
udział ochotniczo w wojnie. W październiku 1918 r. uległ na froncie zachodnim 
zatruciu gazem i rewolucję przebył w szpitalu na Pomorzu. W 1919 r. zatrudniony 
został przez Reichswehrę jako "oficer agitacyjny" (stopnia oficerskiego 
zresztą nigdy nie miał), a jego szefem był kpt. Ernst Róhm. Jednym z poleceń stała 
się obserwacja niewielkiej Niemieckiej Partii Robotniczej Antona Drexlera. Choć 
pozbawiona była ona jakichkolwiek wpływów (a może właśnie dlatego, bo w żadnej 
większej partii nie miał nadziei na kierowniczą rolę), wstąpił do niej. Już w 
1920 r. stał na czele NSDAP. Wykazał przy tym kilka cech, ważnych dla dalszej 
kariery. Umiał organizować propagandę masową jak mało kto. Jego przemówienia, 
mdłe w treści, nabierały przy słuchaniu niezwykłej sugestywności, co przy-
znawało wielu słuchaczy. Zadbał też o zewnętrzne akcesoria ruchu (swastyka 
starogermańska, nieraz zresztą ówcześnie używana, np. przez puczystów Kappa, 
"niemieckie" czy "hitlerowskie pozdrowienie", brunatne koszule, naśladujące 
czarne koszule faszystów włoskich albo siwe ruchu Jahna).
Uległ łatwo przekonaniu o własnej wielkości i misji do wypełnienia (w kłótni z 
O. Strasserem wykrzyknął: "Nigdy się nie mylę! Każde moje słowo ma znaczenie 
historyczne"). Umiał także takie przekonanie przekazać innym. Umożliwiło mu to 
w latach 1931— 1932 przetrzymanie propozycji udziału w rządzie aż do momentu, 
gdy mógł dostać całą władzę. Za to wszelkie odchylenia od przyjętej przez 
siebie linii traktował jak najsurowiej, dlatego wszyscy ci, którzy
663



nie podzielali w pełni jego planów, nie mieli innego wyjścia jak usunąć się z 
partii. Tak postąpił z braćmi Strasserami i z wielu innymi. Zasób ideologii, 
wyłożony w dyktowanej przez niego książce Moja walka (Mein Kampf, 1925), był 
ubogi, ale za to nadawał się do różnorodnej interpretacji, mógł działać na 
"zbuntowanego mieszczanina", a potem mógł przekonać przemysłowców czy 
wytrawnych polityków. Żadnych zasad moralnych w polityce nie uznawał w 
stopniu, który zadziwiał najbardziej przewrotnych dyplomatów, łamał bez 
pardonu tułającą się jeszcze XIX-wieczną zasadę "paktów się dotrzymuje" (pacta 
sunt seryanda). Potrafił łagodzić i straszyć, czasem nie wiedziano, kiedy brać go 
poważnie, czy gdy podkreślał działalność legalną, czy gdy zapowiadał, że po 
objęciu przezeń władzy "głowy potoczą się po piasku".
Po wyjściu z więzienia w Landsbergu, w którym przebywał po puczu 1923 r., zastał 
resztki ruchu w rozsypce. Ułatwiło mu to jednak rychło odnowienie partii na 
zasadach takich, jakie sam uważał za stosowne. Nie zrażał się, gdy w latach 
stabilizacji nie zanosiło się na poważniejszy wzrost narodowego socjalizmu. W 
1923 r. wykorzystywał separatyzm bawarski, potem sam zwalczał wszelkie 
separatyzmy. Wygrywał często, gdyż lepiej wiedział, do czego zdolni są jego 
partnerzy czy przeciwnicy, niż oni o nim. Czego można się było spodziewać po 
rządach narodowosocjalistycznych, przed 1933 r. nikt dobrze się nie orientował.
Charakterem wodza nie da się wytłumaczyć powodzenia całego ruchu. Ruch ten 
wyrósł w sytuacji, w jakiej znajdowały się Niemcy po wojnie i w czasie kryzysu 
gospodarczego. W dużej mierze jego sukces wynikał z błędów i słabości 
przeciwników, z rozbicia ruchu robotniczego z jednej strony, a przerażenia 
komunizmem ze strony drugiej. Kryzys demokracji parlamentarnej wystąpił nie 
tylko w Rzeszy i nie tylko w Rzeszy doszły do władzy podobne do hitleryzmu 
reżimy, nawet jeśli istniały między nimi poważne różnice. Dodatkowym 
czynnikiem w Niemczech była klęska i wrogość wobec warunków pokoju 
wersalskiego, którą starało się zresztą wyzyskać wiele ugrupowań. Kryzys 
gospodarczy dawał różne efekty, ale w wielu krajach poważnie osłabił 
istniejący system polityczny. '
W szeregach ruchu hitlerowskiego przed 1933 r. znalazły się różne elementy. 
Napłynęło wielu ludzi zdeklasowanych, wyrzuconych z siodła przez wojnę i 
stosunki powojenne, członkowie Freikorpsów i innych organizacji paramilitarnych. 
Szeroką falą napłynęło drobnomieszczaństwo. Gdy przyszedł kryzys, pojawili się 
chłopi i robotnicy. W końcu 1930 r. liczono w partii 28% robotników, 26% 
pracowników umysłowych, 21% przedstawicieli drobnomieszczaństwa, 14% chłopów i 
8% urzędników.
Pomagała w werbunku ideologia. Podstawą była walka z marksistowskim ruchem 
robotniczym, międzynarodowym, a więc określanym jako nienarodowy. Sam jednak ruch 
hitlerowski nosił w nazwie określenie "socjalistyczny", tyle że miał to być 
"socjalizm narodowy". Wiele też, zwłaszcza w okresie początkowym, mówiono o 
"narodowo-socjalistycznej rewolucji" (jeszcze w 1933 r. wahano się, czy 30 stycznia
664



ma być "pochwyceniem władzy" czy "rewolucją")."'Program Gottfrieda Federa z 1920 r. 
głosił usunięcie "jarzma lichwy" (Zinsherrschaft), likwidację dochodów uzyskiwanych 
bez pracy i plutokracji. Hymn SA groził rozstrzelaniem "reakcji i czerwonemu 
frontowi". Wraz z usunięciem takich ludzi, jak Strasserowie, nikt już poważnie nie 
brał podobnych sformułowań. Wyzyskując swobody demokracji mieszczańskiej 
narodowy socjalizm chciał zgnieść liberalizm i demokrację parlamentarną, ale 
załamywały się one i tak.
Do skrajnych form doprowadzony został nacjonalizm i "negatywna integracja" 
przez nienawiść do obcych. Sięgał do zasad etycznych (dobre jest to, co służy 
narodowi niemieckiemu), zwracał się szczególnie przeciw narodom uznanym za 
godne pogardy, tzn. słowiańskim. Czerpał wiele z nacjonalizmu przeszłości, ale 
do tych korzeni sięgały także inne grupy nacjonalistyczne, chyba więc nie 
tradycja decydowała.
Towarzyszył mu rasizm w postaci odróżniającej narodowy socjalizm od innych 
kierunków. Rasizm przybierał nieraz postać karykaturalną, lecz w praktyce 
politycznej groźną, posługiwał się przy tym pozorami nauki, mieszając pojęcia 
antropologiczne z językowymi ("rasa" i "aryjski"). Pochodną była bogata 
terminologia — "rasa panów", "rasy wyższe i niższe", "krew i ziemia" (Blut und 
Boden), a wszystko tworzyło także podstawę do zwalczania egalitaryzmu na rzecz 
rządów elity. Niekiedy ideologia rasistowska sprawiała kłopoty, gdy niektórzy przy-
wódcy (jak Joseph Goebbels) dalecy byli od kanonów typu czystego rasowo, a także 
wówczas, gdy trzeba było uzasadniać sojusz z Japończykami, "aryjczykami Dalekiego 
Wschodu". Fanatyków, jak Heinricha Himmlera, prowadziła nie tylko do krwawych akcji, ale i 
do obłąkańczych przedsięwzięć, jak organizowanie w czasie wojny wyprawy do 
Tybetu w poszukiwaniu tam śladów Ariów.
Elitaryzm — jak pisał socjolog M. Weber — uzasadniał także zasadę wodzostwa, która 
przy braku usprawiedliwienia pochodzeniem dynastycznym przybierała charakter 
charyzmatyczny, skierowany przeciw tradycyjnym układom w społeczeństwie.
Rasizm szukał genealogii w pisarzach XIX w. (zniemczony Anglik Chamberlain i Francuz 
Gobineau), ale miał przybrać nową postać (książce Chamberlaine'a Podstawy XIX 
wieku czołowy ideolog narodowego socjalizmu, A. Rosenberg, przeciwstawił Mit XX 
wieku, 1930).
Antysemityzm wypływał i z rasizmu, i z chrześcijańsko-społecznego ruchu Luegera w 
monarchii austro-węgierskiej, i z brukowej literatury o mędrcach Syjonu, 
rządzących światem, doprowadzić miał zaś do ludobójczych konsekwencji. Już w 
1923 r. Hitler stwierdzał, że Żyd nie jest człowiekiem, stworzony jest na 
podobieństwo diabła, że jest "rasową gruźlicą narodów". Obok walki z ruchem 
robotniczym stanowił najtrwalszy element ideologii. Po objęciu bowiem władzy 
znaczenie ideologii wyraźnie zmalało. Już wcześniej wykruszyli się ludzie 
tacy, jak Feder, Strasserowie, a ci, co zostali, nie odgrywali pierwszoplanowej roli. Zoologiczny antysemita o 
silnym zabarwieniu seksualnym,
665



Julius Streicher, musiał zadowolić się stanowiskiem drugorzędnym, nawet Rosenberg 
ustąpił miejsca innym.
Za to tym ważniejsza stała się propaganda, której mistrzem okazał się Goebbels. Związany 
początkowo ze Strasserami, opuścił ich bez skrupułów, jak bez wahania operował 
później najbardziej nawet niewybrednymi kłamstwami. Już w 1920 r. partia miała 
pierwszy swój organ pt. "Ludowy Obserwator" ("Yólkischer Beobachter"), w końcu 1931 r. 35 
dzienników o wysokich nakładach i 50 tygodników. Opanowanie tego, co dziś 
nazywamy środkami masowego przekazu, będzie jednym z pierwszych dokonań partii 
w 1933 r.
Jeszcze ważniejszy będzie system organizacyjny. Obok partii istniało wiele 
innych zrzeszeń narodowosocjalistycznych, najważniejsze przed 1933 r. były bojówki 
SA, liczące w końcu 1932 r. pół miliona członków, okresami przeważające nad 
partią. Inne partie miały także związki paramilitarne, ale żadna nie potrafiła 
używać ich w sposób tak bezwzględny. Dowódcy SA wyrastali na taką potęgę, że 
trzeba ich było zmieniać częściej niż ludzi na innych stanowiskach. Na 
początku 1931 r, Hitler, aby zneutralizować dotychczasowych, sprowadził Róhma z 
dalekiej Boliwii, gdzie ten umknął, gdy usunięto go z wojska za udział w puczu 
1923 r. Przez karierę w SA wyrośnie pozycja niejednego z prominentów partii, 
jak Góringa. Siła i władza były ważniejsze niż ideologia.
W momencie utworzenia gabinetu Hitlera pozornie mogło się wydawać, że chodzi o współrządy 
dawnej prawicy konserwatywnej i hitlerowców. Ci ostatni poza stanowiskiem 
kanclerza obejmowali tylko ministerstwo spraw wewnętrznych (Wilhelm Frick) i 
stanowisko ministra bez teki (Góring), trzy resorty dzierżyli niemieckonarodowi (gospodarka — 
Hugenberg, praca — Seldte, sprawiedliwość — Franz Gartner), pięć dalszych pozostawało w 
rękach ludzi formalnie bezpartyjnych, w rzeczywistości bliskich temu samemu 
kierunkowi. Wraz z wicekanclerzem i komisarzem Rzeszy dla Prus, Papenem, pochodzili oni z 
"gabinetu baronów".
Jednym z warunków Hitlera było rozwiązanie parlamentu. Nowe wybory wyznaczono 
na 5 marca. Przygotowaniom do nich towarzyszyły nadzwyczajne zarządzenia, 
ograniczające prasę i związki. Pierwsze uderzenie skierowano przeciw 
komunistom. Jeżeli nie rozwiązano od razu Partii Komunistycznej, to chyba 
dlatego, aby mieć kozła ofiarnego, nie powiększać liczby głosów 
socjalistycznych, a może z góry planując unieważnienie komunistycznych 
mandatów. W praktyce partia znalazła się poza prawem i nie mogła prowadzić 
żadnej akcji przedwyborczej. Ale i socjalistów, i Centrum skrępowano też 
mocno.
Już w lutym, a potem nawrotem po wyborach, w marcu, przez kraj przeszły fale 
terroru. Okazało się teraz, jakie znaczenie miało obsadzenie ministerstwa 
spraw wewnętrznych. Góring utworzył z SA i Stahlhelmu policję pomocniczą (24 
lutego), której głównym zadaniem była brutalna walka z opozycją. "Rozkaz 
strzelania" (Schiessbefehl) z 17 lutego groził karami każdemu policjantowi 
regularnej policji pruskiej, który nie strzela "bezwzględnie" do wrogów rządu. 
Całą odpowiedzialność
666



brał na siebie Goring: "Każda kula, która teraz wyjdzie z lufy policyjnego pistoletu, 
jest moją kulą. Jeśli nazywa się to morderstwem, to ja zamordowałem". Bez 
osłonek odrzucano zasadę, co prawda często lekceważoną już i poprzednio, że 
organy państwowe winny być neutralne; miały być odtąd posłusznym narzędziem w 
walce politycznej. W majestacie prawa na ulice miast wyległy bandy SA, biorąc 
odwet na wszystkich przeciwnikach. Rychło w różnych częściach Niemiec lokalni 
przywódcy hitlerowscy potworzyli obozy koncentracyjne (w końcu roku było ich 
już 50), w których umieszczali według własnego widzi mi się, bez wyroku sądu, 
każdego, kogo uznali za wroga nowego reżimu.
Chodziło nie tylko o fizyczne zniszczenie opozycji. Co najmniej równie ważne 
było wytworzenie atmosfery strachu, przekonania, że siła jest tylko po jednej 
stronie. Liczono, nie bez racji,że na wielu strach podziała paraliżująco. Na 
tym miała polegać narodowosocjalistyczna rewolucja.
Temu celowi posłużył także pożar gmachu Reichstagu 27 lutego wieczorem, a więc 
na kilka dni przed wyborami. Na miejscu pochwycono chorego umysłowo Holendra, 
byłego komunistę, Marinusa van der Lubbe. Nie wykluczone, że ogień podłożyli hitlerowcy, 
choć nie da się tego z pewnością ustalić. Jakkolwiek było, propaganda rządu 
wyzyskała katastrofę do końca. Miał to być według niej sygnał do komunistycznego 
powstania. Masowe aresztowania komunistów i socjalistów objęły 10 tyś. osób. 
Proces oskarżonych o podpalenie przywódców komunistycznych, Niemca Ernsta Torglera 
i 3 Bułgarów, Dymitrowa, Popowa i Tanewa, odbył się w jesieni przed Sądem Rzeszy w 
Lipsku i zakończył wyraźną porażką oskarżającego Góringa w pojedynku z Dymitrowem. 
Zapadły wyroki uniewinniające, a tylko Lubbego pośpiesznie stracono. Wówczas 
jednak cała sprawa miała dla reżimu znacznie mniejsze znaczenie.
Po pożarze bowiem nadzwyczajne zarządzenie o ochronie "narodu i państwa" 
wymierzone "przeciw zdradzie narodu niemieckiego i zdradzieckim knowaniom" (28 
lutego) zawieszało podstawowe prawa obywatelskie, bezpieczeństwo przed 
samowolnym aresztowaniem, swobodę wypowiedzi i zgromadzeń oraz prawo do 
tworzenia związków. Wbrew zasadom konstytucji obowiązywało ono do 1945 r.
W warunkach całkowitego skneblowania opozycji wyniki wyborów były pewnym zaskoczeniem. 
Narodowi socjaliści zdobyli wprawdzie o 4,5 mln głosów więcej niż w 
listopadzie 1932 r. (z 11,8 mln skoczyli na 17,3 mln), ale przede wszystkim dzięki 
poważnemu podniesieniu ogólnej liczby głosujących (o 3,9 mln). Drobne tylko zyski 
zanotowali niemieckonarodowi (ok. 180 tyś. głosów). Z partii opozycyjnych większe straty 
ponieśli jedynie komuniści (ok. 1,1 mln głosów), co było całkowicie 
wytłumaczone ogromnym nasileniem represji; i tak głosowało na nich ok. 4850 
tyś. wyborców. Socjaliści wyszli niemal bez strat, Centrum z drobnym zyskiem. 
Tak więc nasilenie terroru i pożar parlamentu nie wywarły poważniejszego 
wpływu na dotychczasowych zwolenników opozycji.
667



Narodowi socjaliści mieli obecnie 43,9% mandatów, większość tylko razem z 
posłami niemieckonarodowymi (łącznie 52%). Po unieważnieniu mandatów 
komunistycznych (9 marca) stanowili połowę składu izby (288 na 566), ale dla 
uchwalenia nadzwyczajnych pełnomocnictw potrzebna była większość 2/3 głosów.
Otwarcie parlamentu 21 marca poprzedziła uroczystość zainscenizowana w kościele 
garnizonowym w Poczdamie. Nawiązywano tam do całej tradycji pruskiej, bo 
działo się to u grobów twórców potęgi Hohenzollernów i w rocznicę otwarcia 
Reichstagu w 1871 r. Duch Poczdamu miał wyprzeć ducha Weimaru. W dniu 23 marca 
odbyło się decydujące posiedzenie, ostatnie w ogóle posiadające jakiekolwiek 
znaczenie posiedzenie parlamentu niemieckiego. Wiadomo było, że przeciw daniu 
rządowi do ręki nadzwyczajnych pełnomocnictw wypowiedzą się socjaliści (część 
z ich 120 mandatów unieważniono, ale pozostało jeszcze koło setki), zdecydować 
miały głosy ok. 90 posłów centrowych. W rozmowach z przywódcą frakcji katolickiej, dr 
Ludwigiem Kaasem, hitlerowcy nie szczędzili obietnic łagodnego stosowania 
rozporządzeń z 28 lutego i przejściowości nowych uprawnień. Miało nadejść 
nawet pisemne zobowiązanie Hitlera w tej sprawie, ale... nie zdążyło dotrzeć 
do gmachu opery, gdzie obradował parlament. Nie doszło zresztą nigdy, bo nie 
istniało. A tymczasem Centrum zapewniło swoimi głosami przyjęcie znaczną 
większością wniosku rządu. Tylko 94 socjalistów wypowiedziało się przeciw 
niemu. Wobec terroru hitlerowskiego poprzednich tygodni trudno było sobie 
wyobrazić, aby ktokolwiek przypuszczał , że pełnomocnictwa będą stosowane w 
podobnie ograniczony sposób jak wielokrotnie od 1923 r. Widocznie chciano w to 
wierzyć. Ustawa "o likwidacji nędzy narodu i państwa", bo tak się nazywała, 
trzykrotnie przedłużana obowiązywała, podobnie jak zarządzenia z 28 lutego, do 
1945 r.
Było to samobójstwo parlamentu. W wyborach z 12 XI 1933 r. jedyna wówczas 
partia narodowosocjalistyczna zgromadziła 92,2% głosów (ale 3350 tyś. było 
nieważnych) i zajęła wszystkie 661 miejsc w parlamencie. Odtąd zgromadzenie to 
zwane było najdrożej opłacanym chórem świata.
Nadzwyczajne pełnomocnictwa uniezależniały Hitlera także od prawicy 
konserwatywnej i od Hindenburga. W ciągu paru następnych miesięcy zlikwidował nie 
tylko legalną opozycję, ale niemal wszystkie niezależne ośrodki polityczne w 
państwie. Tempo to było zadziwiające, jeżeli porównać je z kilkuletnimi 
wysiłkami Mussoliniego zmierzającego do faszyzacji Włoch, ale może właśnie 
doświadczenia poprzednika posłużyły dyktatorowi Niemiec.
Dwie ustawy o "zglajszaltowaniu" krajów z Rzeszą (31 marca i 7 kwietnia) rozwiązały 
wszelkie organy samorządów od sejmów krajowych aż do rad gminnych, a zamiast 
nowych wyborów nakazano ukonstytuować je według wyników wyborów z 5 marca. 
Przy wszystkich rządach mianowano namiestników Rzeszy (Reichsstatthalter), właściwych 
szefów rządów. Ostatecznie 30 I 1934 r. nowa ustawa głosiła, że "reprezentacje
668



ludności wszystkich krajów zostają zniesione. Suwerenność krajów przechodzi na 
Rzeszę". Dawne państwa, później kraje, stały się jednostkami 
administracyjnymi. Centralizm, hasło rewolucyjne z 1848 r., przed którym cofnął 
się Bismarck i republika weimarska, wprowadzony został za jednym zamachem.
Przyszedł też kres ruchu zawodowego. 10 kwietnia ogłoszono dzień 1 maja 
świętem państwowym jako "dzień pracy narodowej" pod znakiem likwidowania 
różnic klasowych. Nazajutrz po karnej defiladzie, która zastąpiła święto 
robotnicze, zlikwidowano zawodowe organizacje socjalistyczne, w następnych 
miesiącach chrześcijańskie i liberalne, choć wszystkie razem reprezentowały 
jeszcze niebagatelną siłę (związki robotnicze liczyły 7 mln członków, w tym 
socjalistyczne 4,5 mln). Na to miejsce powstał natychmiast Niemiecki Front 
Pracy (Deutscher Arbeits-Front, DAF), który jako organizacja przymusowa wyrósł do 20 
mln członków, ale był wyłącznie organem partii.
Zlikwidowano też wszystkie partie. Komunistyczna nie istniała legalnie już po 
wyborach, 22 czerwca zamknięto socjalistyczną pod pozorem niepotępienia przez 
nią "zdradzieckich" knowań pierwszych emigrantów. Pozostałe partie posłusznie 
rozwiązały się same, 28 czerwca dawni demokraci, 4 lipca Partia Ludowa i 
Bawarska Partia Ludowa, wreszcie 5 lipca Centrum, gdy Hitler od tego aktu 
uzależnił zawarcie konkordatu z Watykanem. Nie oszczędzono także 
niemieckonarodowych (zwali się oni już Niemieckonarodowym Frontem), którym nakazano 
się rozwiązać 27 czerwca; jednocześnie Hugenberg ustąpił z rządu. Ustawa z 14 
lipca zakazywała tworzenia jakichkolwiek nowych partii.
Narodowi socjaliści — prawił Goebbels — to ludzie systematyczni;
nie zabierają więcej, niż mogą strawić, ale co mogą strawić, to biorą kawałek 
po kawałku, tak że w ciągu niewielu miesięcy zjedzą całe Niemcy.

SYSTEM RZĄDÓW WEWNĘTRZNYCH

W dniu 6 VII 1933 r. Hitler proklamował zakończenie "narodowosocjalistycznej 
rewolucji". Już wcześniej formował się system władzy hitlerowskiej. 
Z zasady wodzostwa wyrosła pozycja Hitlera. 2 VIII 1934 r. zmarł Hindenburg, a na podstawie 
jego, prawdopodobnie sfałszowanego testamentu Hitler przejął władzę prezydenta 
jako "wódz (Fuhrer) i kanclerz Rzeszy", potem także "wódz i najwyższy dowódca 
siły zbrojnej". Pierwszy człon tytułu, eksponowany był najbardziej, nawet 
bliscy współpracownicy zwracali się do niego "mój wodzu" (mein Fiihrer). Na Hitlera 
odtąd składano przysięgi, pozdrowienie "cześć Hitlerowi" (Heil Hitler) przeszło 
nawet do korespondencji. Jego władza nie była niczym ograniczona. W wykładni 
ustroju stał ponad państwem, a jego wola stanowiła "najwyższe prawo".
Rząd Rzeszy początkowo zbierał się jeszcze często, potem coraz rzadziej, 
ostatnie posiedzenie odbyło się 5 II 1938 r. Już 5 IV 1933 r.
669



Hitler wprowadził do rządu Goebbelsa jako ministra propagandy, po' tem innych dowódców 
partyjnych. Znikali dawni politycy konserwatywni. 20 VI 1934 r. ustąpił z 
wicekanclerstwa Papen, przypomniawszy sobie o praworządności (wkrótce pojechał do 
Wiednia, torując tam drogę wpływom hitlerowskim, po 1938 r. wylądował w 
Turcji). W lutym 1938 r. Neurath zastąpiony został przez Joachima von Ribbentropa, 
Schacht przez Walthera Funka. Od początku Hitler swobodnie tworzył w różnych 
dziedzinach najwyższe organy władzy, nie podlegające resortowym ministrom.
Podobnie jak Hitler władzę starali się powiększać czołowi narodowi socjaliści. 
Góring zaczynał od kierowania rządem pruskim i ministerstwem spraw wewnętrznych, 
dodał do tego ministerstwo komunikacji lotniczej i dowództwo nad lotnictwem 
wojskowym, a przez to wpływ na przemysł zbrojeniowy (1935), kierownictwo 4-
letniego planu gospodarczego (1936) i różne tytuły. Nieraz zresztą ważniejsze niż 
zajmowanie oficjalnych stanowisk było posiadanie dostępu do "wodza" i jego 
zaufania.
W całym kraju podział na okręgi partyjne (Gauen) miał istotniejsze znaczenie niż 
dawny podział administracyjny, lokalni przywódcy partii byli z reguły 
namiestnikami, kierując władzami prowincjonalnymi.
"Ustawa o zabezpieczeniu jedności partii i państwa" z 1 XII 1933 r. stawiała partię 
w pozycji uprzywilejowanej wobec aparatu państwowego. Głosiła ona, że partia 
jest "piastunem germańskiej idei państwa i jest nierozerwalnie złączona z 
państwem". Sytuacja pod tym względem
670



była zresztą dość złożona. Liczebność partii od 30 I do 1 V 1933 r. 
powiększyla się z 800 tyś. do 2,4 mln, garnęli się do niej wszyscy, którzy chcieli 
zrobić karierę. "Starzy" członkowie partii ginąć poczęli w masie oportunistycznych 
przybyszów. Wprowadzono więc zakaz przyjmowania nowych, stopniowo rozluźniany, 
całkowicie zniesiony w 1939 r. (do końca wojny liczba członków partii wzrosła 
do 6 mln), a dopuszczanie zaczęto stosować selektywnie, zależnie od 
zajmowanego stanowiska. Członkowie NSDAP stanowili 7% ogółu zatrudnionych, ale 
wśród urzędników 20%, nauczycieli 30%, pracowników umysłowych 12%, samodzielnych 
wytwórców 15%, robotników 5%, chłopów 4%. Istniał więc proces wzajemnego 
przenikania partii i starego aparatu władzy. Ten ostatni od początku był starannie 
czyszczony. Już zarządzenie o "odnowieniu stanu urzędniczego" z 7 IV 1933 r. 
usuwało wszelkich ludzi "nieodpowiednich", a więc Żydów, komunistów i 
socjalistów, potem wszystkich innych nie poddających się dyktatowi 
narodowosocjalistycznemu. Sama partia natomiast, gdy posłużyła do zdobycia władzy, 
używana była bardziej do uroczystych galówek, zwłaszcza na dorocznych zjazdach 
w Norymberdze, nie miała żadnych władz naczelnych, poza ścisłym kilkuosobowym 
dowództwem.
To samo dotyczyło drugiego organu, tak ważnego w okresie walki o władzę, 
mianowicie SA. Po 30 stycznia bojówki gwałtownie wzrastały, nie tylko na 
skutek napływu nowych członków, ale także przez wcielenie do SA innych 
prawicowych organizacji paramilitarnych ze Stahlhelmem na czele. Podobno miały 
liczyć już 4,5 mln członków. Z przeszłości awanturniczej pozostało 
przeciwstawianie "żołnierskiej wojowniczości" — "bonzowatości" partii. Mowa 
była często o konieczności przeprowadzenia "drugiej rewolucji", w której 
zrealizowane zostałyby dawne hasła społeczne narodowego socjalizmu. Wybujałe 
ambicje wyrażał szef sztabu SA, Róhm.
Liczebność uzbrojonych oddziałów zagrażała armii (w dodatku Róhm obiecywał, że 
"szara skała musi się pogrążyć w brunatnej powodzi"), hasła społeczne — 
kapitałowi, ambicje Róhma — Hitlerowi. Odpowiedź tego ostatniego była mordercza. (W 
"noc długich noży" 29—30 VI 1934 r. przy pomocy wojska (z generalicją "wódz" 
rozmawiał już w kwietniu na pokładzie krążownika) oddziały osobistej gwardii 
Hitlera dokonały w bawarskiej miejscowości Wiessee krwawej masakry przywódców SA z 
Róhmem na czele. Sztab SA oskarżono o homoseksualizm i o przygotowywanie wyimaginowanego 
spisku. Zamordowano ponadto wieleset osób, a Hitler załatwiał przy okazji stare po-
rachunki z Kahrem, G. Strasserem i gen. Schleicherem). Z dawnego niemieckiego zamiłowania do 
legalności pozostało tyle, że specjalna ustawa ex post uznała morderstwa za 
uprawnione. Oddziały SA, niepotrzebne już wobec opanowania aparatu władzy, pod 
wodzą nowego szefa sztabu Yiktora Lutzego spadły do drugorzędnej roli, otwierając 
drogę wielkiej karierze formacji SS, która dopiero teraz formalnie z nich się 
wyodrębniła.
Tymczasem gęsta sieć organizacji hitlerowskich oplotła całe społeczeństwo.
671



Większość z nich powstała przed 1933 r., teraz, jak cała partia, nabierały 
charakteru urzędowego, należenie do nich stawało się przymusowe czy 
przynajmniej bardzo wskazane. Młodzież od 10 do 18 roku życia od 1 XII 1936 r. 
musiała należeć do organizacji Młodzież Hitlera (Hitler Jugend), w tym dziewczęta 
do Związku Niemieckich Dziewcząt (Bund deutscher Madel), po wchłonięciu licznych 
związków prawicowych. Na czele tych organizacji w 1933 r. stanął Baldur von 
Schirach jako "wódz młodzieży Rzeszy". Osobne organizacje posiadali studenci, 
urzędnicy, pracownicy naukowi, prawnicy, lekarze, nauczyciele i dziesiątki 
innych grup, wszystkie z określeniem "narodowosocja-listyczne". Na niższych 
szczeblach rządzili w nich "kierownicy" (Lei-ter), na najwyższych "wodzowie". W 
miastach nawet każdy większy budynek mieszkalny miał swojego Blockleitera. Chodziło 
nie tylko o na-rodowosocjalistyczną indoktrynację społeczeństwa, ale 
jednocześnie o jak najściślejszy nadzór nad nim.
Temu celowi służył rozbudowywany od początku aparat policyjny. Już 22 IV 1933 r. 
Góring utworzył w Prusach Tajną Policję Państwową (Geheime Staatspolizei, Gestapo), ale 
niezadługo wyrosła w tym aparacie postać Himmlera. Ten uczestnik Freikorpsów, później 
puczu z 1923 r., już w 1929 r. uzyskał komendę nad oddziałami SS, liczącymi 
wówczas tylko około tysiąca ludzi, ale w ciągu roku po 30 stycznia dysponował 
już policją na terenie większości krajów niemieckich. 20 IV 1934 r. 
podporządkował sobie Gestapo. Po "nocy długich noży" SS już jako samodzielny 
organ NSDAP (od 20 VII 1934) wzięło w swe ręce obozy koncentracyjne, które Himmler 
obsadził oddziałami "trupich czaszek" (Totenkopfverbdnde). 17 VI 1936 r. utworzona 
została policja ogólnoniemiecka (dotąd policja znajdowała się w gestii poszcze-
gólnych krajów), której szefem został Himmler. Podzielił ją na porządkową i 
służbę bezpieczeństwa, oddając tę ostatnią, zarówno kryminalną, jak 
polityczną, w ręce najbliższego współpracownika, Reinharda Heydricha, który w 
ponurej sławie dorównał swemu przełożonemu. Miał on w swoim ręku także służbę 
bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) w ramach SS. Ostateczne uformowanie systemu 
policji przez wysunięcie na czoło organów SS nastąpiło we wrześniu 1939 r., gdy 
powstał Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt) pod kierunkiem 
Heydricha, podległy wodzowi SS, Himmlerowi. Ten ostatni w 1943 r. wspiął się na 
ministerstwo spraw wewnętrznych, koncentrując w ten sposób ogromną władzę.
Wobec stosunkowo wolniejszego opanowywania aparatu sądownictwa system terroru 
działał często przez bezpośrednią akcję samej policji, zwłaszcza politycznej, 
a dalej za pomocą obozów koncentracyjnych, do których wysyłano bez wyroku 
sądowego przeciwników politycznych, a jednocześnie różne elementy kryminalne 
czy zboczeńców. Po pierwszym okresie chaotycznego tworzenia obozów przez 
lokalnych przywódców SA liczbę ich poważnie ograniczono. Od 1937 r., podobnie 
jak cała policja, podlegały one centralnemu kierownictwu na całą Rzeszę. 
Powstawały teraz wielkie obozy w Dachau koło Monachium
672



Mapa obozów koncentracyjnych w Niemczech
673



(od 1933 r.), w Sachsenhausen koło Berlina, w Buchenwaldzie koło Weimaru, później w 
Mauthausen w Austrii. Miało przez nie przejść do wybuchu wojny ponad 300 tyś. 
osób, "wychowywanych" w obozach przeważnie przez rok do dwóch. Ogólna liczba 
więźniów politycznych sięgnęła ok. 200 tyś., liczba wyroków śmierci 600 (nie 
licząc zabitych bez wyroków sądowych).
Obok "oddziałów trupich główek" od 1934 r. Himmler rozbudowywał także "oddziały 
dyspozycyjne" (Yerfugungstruppen) SS. W końcu 1938 r. obie formacje liczyły 20 tyś. 
ludzi.
Dowódcy armii, min. Werner von Blomberg, jego polityczny doradca gen. Walter von Reichenau i komendant 
sił lądowych gen. Werner von Fritsch, nie tylko na "noc długich noży", ale na 
całe rządy Hitlera patrzyli przychylnie, nie bez racji licząc na realizację 
zapowiedzi szybkiego powiększania stanu wojska. Nie mieli teraz konkurencji 
jako siła zbrojna i nie przejmowali się, że każdy żołnierz składał przysięgę 
na wierność "wodzowi". Niemniej armia stanowiła jeszcze czynnik stosunkowo 
mniej zależny.
Na początku 1938 r., w tym samym czasie, gdy usunięci zostali Neurath i Schacht, 
przyszedł i na to kres. W świeżo zawartym małżeństwie Blomberga świadkami byli 
Hitler i Góring. Gdy jednak Himmler i Góring odkryli akty policyjne, z których 
wynikało, że małżonka ministra była niegdyś prostytutką, rewelacji użyli do 
zniszczenia go w oczach przestrzegającego form korpusu oficerskiego. Dla 
pozbycia się Fritscha ukuto fałszywe oskarżenie o homoseksualizm. Usunięcie 
Blomberga (8 II 1938) umożliwiło likwidację ministerstwa obrony. Naczelnym 
wodzem został sam Hitler (Oberbefehishaber der Wehrmacht), a naczelne dowództwo (Oberkommando der 
Wehrmacht, OKW) z posłusznym na każde skinienie gen. Wilhelmem Keitlem było w 
praktyce tylko jego osobistym sztabem. Poza zasięgiem bezpośredniej władzy 
wodza pozostało jeszcze tylko Dowództwo Armii Lądowej (Oberkommando des Heeres, 
OKH) pod dowództwem gen. Waltera von Brauchitscha (to stanowisko Hitler zajął dopiero 19 
XII 1941) wraz ze swoim sztabem generalnym (w okresie republiki weimarskiej 
zakamuflowanym pod nazwą Urzędu Wojskowego, Truppenamt) pod kierunkiem gen. Ludwiga Becka.
Zależność armii od Hitlera była tym większa, że lotnictwem świeżo dopiero 
tworzonym rządził Góring i napływali do niego masowo narodowi socjaliści, a 
flota wojenna już wcześniej stała się azylem dla byłych członków Freikorpsów.
Od początku panowania narodowego socjalizmu zaczął się nacisk na kościoły, 
zarówno protestancki, jak katolicki. Oba, zwłaszcza protestancki, niechętnie 
przyjęły powstanie republiki i zdecydowanie wrogo nastawione były do lewicy, 
stąd poważną rolę odgrywali w nich ludzie, którzy liczyli, że Hitler uratuje 
Niemcy przed komunizmem. Protestantyzm od stu lat związany był silnie z 
monarchią Hohenzollernów, a organizacyjnie podzielony na 28 kościołów 
krajowych. Gdy w 1932 r. NSDAP zainaugurowała ruch "niemieckich chrześcijan", 
znalazła niespodziewanie
674



duży oddźwięk w różnych kołach protestanckich. W 1933 r. życzliwszy stosunek 
do rządu Hitlera niż do któregokolwiek z poprzednich rządów republiki 
motywowano powoływaniem się na program NSDAP, zobowiązujący narodowych 
socjalistów do "pozytywnego chrześcijaństwa".
Ten sam program przewidywał jednak też, że wolność wyznania ograniczona jest 
interesami państwa i "moralnym poczuciem rasy". Co zaś najważniejsze, reżim 
hitlerowski nie cierpiał samodzielności żadnego kierunku. Formalnym celem 
stało się zjednoczenie kościoła w Rzeszy, ale w związku z tym już od wiosny 
1933 r. "niemieccy chrześcijanie" rozpoczęli ofensywę na urzędy kościelne. 
Władze pomogły zaciekłą kampanią propagandową i rozwiązaniem wszystkich 
wybieralnych organów kościelnych. W nowych wyborach 23 lipca zwolennicy 
narodowego socjalizmu uzyskali 2/3 stanowisk i 27 września ich kandydat, 
Ludwig Muller, wybrany został na "biskupa Rzeszy".
Wywołało to jednak opór grupy pastorów, do której należał Martin Niemóller, kiedyś 
dowódca łodzi podwodnej, i młody docent teologii z Berlina, Dietrich Bonhóffer. 
Wokół "kościoła wyznającego" (Bekennende Kirche) skupiła się spora część pastorów, 
a choć zakres opozycji był wąski (poza sprawami kościelnymi dotyczył np. 
prześladowań rasowych), ruch ten oznaczał wyraźną dążność do moralnej odbudowy 
protestantyzmu.
Narodowi socjaliści poniechali dalszych prób opanowania Kościoła od wewnątrz. 
W styczniu 1934 r. Rosenberg mianowany został "pełnomocnikiem wodza dla całego 
duchowego i światopoglądowego kształcenia NSDAP", potem ministerstwo wyznań z 
Hansem Kerrlem na czele starało się ograniczyć wpływy Kościoła protestanckiego 
przez protegowanie rytów starogermańskich.
Zgoda Centrum na nadzwyczajne pełnomocnictwa utrudniała opozycję katolicyzmu. 
Konferencja biskupów w Fuldzie (28 II 1933) cofnęła swoje poprzednie 
zastrzeżenia wobec programu narodowego socjalizmu. W następnych miesiącach 
biskupi i Kaas popierali starania o podpisanie konkordatu z Watykanem (20 
lipca), który zapewniał wycofanie się Kościoła z polityki w zamian za swobodę 
obsadzania stanowisk kościelnych i utrzymywanie szkół wyznaniowych. Z drugiej 
strony jednak międzynarodowy charakter katolicyzmu i związku z Watykanem 
stanowiły cel ataków narodowych socjalistów. Opory duchowieństwa wywołało 
ograniczanie organizacji religijnych i objęcie całej młodzieży ramami Hitler 
Jugend. Kościół potępił ustawę o przymusowej sterylizacji (1933) i projekty 
stosowania eutanazji, także zasady wyłożone w Micie XX w. Najostrzejsze 
zatargi wywołała encyklika Piusa XI Z gorącą troską (14 III 1937), odczytana 
we wszystkich kościołach. Rezultatem były represje, liczne aresztowania i 
procesy, głównie o przestępstwa dewizowe i zmyślone seksualne.
Walka z kościołami miała na celu zlikwidowanie ich wpływów, natomiast podjęte 
zaraz po "uchwyceniu władzy" prześladowania Żydów wynikały z doktryny, a 
służyły też podniecaniu nastrojów nienawiści.



Stanowili oni przecież w 1933 r. zaledwie 0,8% ludności Rzeszy (ok.
1/2 miliona osób, w 1939 r. wobec licznej emigracji już tylko 214 tys.).
1 IV 1933 r. pod wodzą Streichera zorganizowano masowy bojkot ży
dowskich sklepów, lekarzy, prawników itd. , "dla obrony przed zagraniczną 
propagandą grozy", nie brakło przy tym napadów, lżenia i poniżania. Następnym 
etapem stało się uchwalenie na zjeździe partii we wrześniu 1935 r. "ustaw 
norymberskich". Osoby określone jako Żydzi (początkowo posiadające troje 
dziadków żydowskich, potem mniej) postawione zostały na niższym poziomie 
prawnym (nie jako obywatele, lecz "przynależne do państwa)"; zakazano 
małżeństw i stosunków intymnych między rasami. Wkrótce nowe zarządzenia 
podawały wydłużającą
się listę zawodów, których nie wolno było Żydom wykonywać; gdy w
1938 r. zakazano im nawet handlu, pozostawała właściwie już tylko
praca fizyczna. Przedsiębiorstwa żydowskie "aryzowano". Rozważano
wielokrotnie możliwość wysiedlenia, projektowanego zwłaszcza przez
Heydricha. W październiku 1938 r. wyrzucono 17 tys. Żydów pochodzących z 
Polski i nie mających obywatelstwa niemieckiego. Ponieważ
władze polskie nie chciały ich wpuścić, biwakowali na granicy.
  Syn jednej z takich rodzin, 17-letni Herszel Grynszpan, w porywie
rozpaczy zabił sekretarza poselstwa niemieckiego w Paryżu. W rocznicę
puczu z 1923 r. zorganizowano w odpowiedzi "gniew ludu". W "noc
kryształową" z 9 na 10 XI 1938 r. w pogromie zabito kilkudziesięciu
Żydów, poraniono setki, zniszczono 7500 sklepów, wiele domów, 250
synagog. Z rozkazu władz koszty w wysokości ok. 100 mln mk zapłacić
musieli sami Żydzi.
  W dniu 10 V 1933 r. na ulicach Berlina zapłonęły stosy książek autorów 
należących do najwybitniejszych pisarzy niemieckich. Tak zaczynała się 
polityka narodowosocjalistyczna w dziedzinie kultury. Do jesieni 1933 r. 
Goebbels podporządkował sobie całą prasę, radio, film
i teatr. Tylko ten, kto był dobrze widziany przez reżim, mógł należeć do 
jednej z 6 izb (literatury, prasy, radia, teatru, muzyki i sztuk plastycznych) 
i tylko ten mógł drukować czy wystawiać. Całą twórczość podporządkowano celom 
partii i skrajnemu nacjonalizmowi. Podstawową zasadą było, że kultura 
niemiecka nie może istnieć obok innych, ale musi być ponad nimi. Goebbels 
mówił, że "jesteśmy wybranym narodem świata w dziedzinie muzyki", a podobny 
szowinizm występował
wszędzie. Wszystko, co w kulturze niemieckiej nie odpowiadało ideologii 
narodowosocjalistycznej i politycznym zamierzeniom władców Trzeciej Rzeszy, 
było niszczone czy przeinaczane. W literaturze zniknęły
dzieła największych współczesnych pisarzy niemieckich, jak braci
Mann, wielu pisarzy obcych, gdy uznano ich za "zatruwaj ących duszę
narodu". Sięgnięto w przeszłość; zniknął z dziejów literatury H. Heine,
bo był Żydem, a jego wiersz Lorelei, zbyt znany, aby uniknąć umieszczania go w 
podręcznikach szkolnych, uznano za "nieznanego autorstwa". W malarstwie niemal 
cały ekspresjonizm zaliczony został do
przejawów "sztuki zdegenerowanej". W architekturze reżimowi służyły
podnoszące jego chwałę "kolosalne" budynki. Sam Hitler, uważając się
676



za geniusza, snuł przed Speerem pomysły supergigantycznych budowli.
Prześladowania i skrępowanie ducha skłoniło znaczną część (ok. 250) co wybitniejszych 
twórców do chronienia się na emigracji, reszta zamilkła na długie lata. 
Zapanowała miernota. Mdłe powieści szukały w przeszłości prekursorów 
narodowego socjalizmu lub głosiły chwałę bojowników spod znaku swastyki. Film 
poza pozycjami rozrywkowymi produkował takie obrazy, jak antysemicki Żyd Suss Veidta Harlana 
(1899—1964) czy antypolscy Wrogowie Yiktora Tourjansky'ego (ur. 1891), potem chwałę oręża 
niemieckiego w czasie wojny. W teatrze wystawiano sztuki Hauptmanna, ale 
skreślono jego Tkaczy. W muzyce nacisk położono na germańskie motywy Wagnera.
Stosunek do nauki otwarcie formułował Hitler: skoro nauka wysuwa coraz to nowe 
hipotezy, "nie istnieją żadne podstawy, dla których NSDAP nie miałaby ustalić, 
że można przyjąć określoną hipotezę nawet wówczas, gdy jest ona sprzeczna z 
panującymi w nauce opiniami". Ta służebna rola nauki musiała odbić się na jej 
poziomie, gdy w dodatku uniwersytety oczyszczono z Żydów i innych 
"podejrzanych" uczonych (do 1938 r. zmieniono obsadę 45% stanowisk) i gdy 
potępiono teorie naukowe także za to, że wypływały z "ducha żydowskiego", jak 
teoria względności Einsteina.
Jeszcze w większym stopniu zwrócono uwagę na szkoły, tym bardziej że chodziło 
o wpływ na młode pokolenie. Stąd wysoki odsetek nauczycieli w partii 
narodowosocjalistycznej, ścisłe pilnowanie programów i podręczników szkolnych.
Potrzebom reżimu służyć musiał także sport; w tym celu nie szczędzono na niego 
nakładów, aby wychować pokolenie rozwiniętych fizycznie i mało myślących 
wojowników i aby przydać chwały Rzeszy hitlerowskiej. Pokazem potęgi Niemiec 
na tym polu stała się Olimpiada
677



w Berlinie w 1936 r., gdy dokładano wszelkich wysiłków, aby Niemcy wyprzedziły Stany 
Zjednoczone, bolejąc, gdy jakąś konkurencję wygrał przedstawiciel "niższej 
rasy", np. Murzyn. Świętem był dzień, w którym bokser Max Schmelling pokonał Joe 
Louisa.
Do najważniejszych dziedzin należała polityka społeczna, łącząca się ściśle z 
polityką gospodarczą Trzeciej Rzeszy. Niemiecki Front Pracy pod wodzą Roberta 
Leya utworzono najwcześniej, gdyż proletariat i ruch robotniczy był 
niebezpiecznym przeciwnikiem. Wobec zasady solidarności całego narodu należeli 
do tej organizacji pracownicy i pracodawcy, a wszelkie różnice społeczne były 
wykluczone. Warunki zatrudnienia normowały instytucje państwowe, wyznaczające 
"powierników pracy", w zakładach panowała zasada ścisłej dyscypliny, której 
pilnował przedsiębiorca jako "wódz" (Betriebsfuhrer). Prawa robotników ograniczone 
zostały przez "ustawę o porządku pracy narodowej" (20 I 1934), niełatwo było 
zmienić zakład, łatwiej przedłużać godziny pracy. Państwo starało się 
jednocześnie wytworzyć przekonanie, że jest nie tylko zwierzchnikiem, ale i 
opiekunem. Organizacja Siła przez Radość (Kraft dureń Freude, KdF, 27 XI 1933) 
zajmowała się urządzaniem różnych imprez, wycieczek, dysponowała nawet własnym 
okrętem i bogatymi środkami. Popierano np. motoryzację (choć nie udało się 
zbudować obiecanego "samochodu ludowego", Volkswagen), ważną także dla celów 
wojskowych.
Poważne miejsce w ideologii hitlerowskiej zajmował chłop. Wieś jako źródło 
siły narodu, zapewniająca liczniejsze i zdrowsze potomstwo, miała być podstawą 
społeczeństwa. Chłopi ujęci zostali w ramy organizacji "stan wyżywienia 
Rzeszy" (Reichsnahrstand) pod wodzą Waltera Darrego (13 IX 1933). Już w maju 1933 r. 
podjęto kroki dla popierania gospodarstw wielkochłopskich; ustawa o "zagrodach 
dziedzicznych" (29 IX 1933) uniemożliwiała dzielenie i zadłużanie takich 
gospodarstw. Wbrew zapowiedziom, a zgodnie z potrzebami rosnącego przemysłu, 
zwłaszcza zbrojeniowego, powodowała ona odpływ ludzi ze wsi do miast i okręgów 
przemysłowych (co najmniej ok. 700 tyś. osób), tym bardziej że ogromne połacie 
ziemi ornej wieś traciła na cele wojskowe.
Handel i rzemiosło zorganizowane zostały także w "stany Rzeszy" (3—4 V 1933); 
znowu wbrew zapowiedziom nie otrzymały one ochrony przed konkurencją ze strony 
wielkiego przemysłu i domów towarowych.
Kontakty ruchu narodowosocjalistycznego ze światem wielkich interesów istniały już przed 
1933 r. Niedługo po zdobyciu władzy doszło do spotkania Hitlera i Góringa z całą 
grupą przemysłowców (jak Krupp i Vógler) i ekonomistów (Schacht, 20 II 1933). Potem (15 
lipca) utworzono wspólną generalną radę gospodarki niemieckiej. W zamian za 
współpracę narodowy socjalizm miał do zaoferowania zabezpieczenie przed lewicą 
i podniesienie produkcji.
( Hitler dochodził do władzy w momencie głębokiego kryzysu, ale niedługo świat 
zaczął wkraczać na drogę wyraźnej poprawy gospodarczej.
678



Było to dla reżimu okolicznością nad wyraz pomyślną, gdyż skutki tego można 
było przypisać nowym rządom.
Podstawą ekonomiki hitlerowskiej było zachowanie stanu własności w przemyśle i 
rolnictwie przy poważnym powiększeniu udziału w gospodarce państwa (wśród 
koncernów państwowych największe były Zakłady H. Góringa, Hermann Góring-Werke, 1937) oraz 
poddaniu wszystkiego bacznej kontroli.
Rządy hitlerowskie stosunkowo szybko usunęły tak dotkliwe dla ludności 
bezrobocie (w końcu 1932 r. liczba bezrobotnych wynosiła 6 mln, 1933 r. — 4 mln, 1934 
r. — ponad 2 mln, 1937 r. — 1/2 mln, od 1938 r. dał się odczuć brak rąk do pracy). Sukces 
ten starano się wyzyskać na wszelkie sposoby.
Jednym ze środków było rozpoczęcie wielkich robót publicznych, w tym sieci 
autostrad (od czerwca 1933 r., ogółem 5 tyś. km), pierwszych na świecie, lotnisk, 
poligonów, ponadto remontowano domy, porządkowano miasta itd. Uważano, nie bez 
racji, że skuteczniejszym sposobem jest pociąganie do pracy, nawet nisko 
płatnej, niż wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych. Dla młodzieży wprowadzono w 
1934 r. obowiązek odbycia "służby pracy" (zajęła się tym w 1935 r. organizacja 
Służba Pracy Rzeszy — Reichsarbeitsdienst, RAD), przez pół roku, potem przez rok, co 
dawało niemal bezpłatne ręce robocze, a opóźniało wchodzenie całych roczników 
na rynek pracy. Celom gospodarczym służył też ideał kobiety-matki, zajmującej 
się tylko wielodzietną rodziną, obowiązujący w praktyce tylko w pierwszych 
latach.
Jednym z najpoważniejszych sposobów zlikwidowania bezrobocia była rozbudowa 
przemysłu zbrojeniowego. Na te cele wydano w latach 1933—1939 co najmniej 60 
mld mk (sam Hitler twierdził nawet, że 90 mld). Przemysł ciężki przekroczył 
poziom produkcji z 1928 r. w 1936 r., przemysł konsumpcyjny dopiero w 1938 r. 
Szczególnie rozwijały się:
przemysł metalurgiczny (w produkcji aluminium Niemcy zajęły pierwsze miejsce 
na świecie) i chemiczny (ogromną wagę przykładano do produkcji benzyny 
syntetycznej i sztucznego kauczuku, wyrosła w tym przemyśle potęga I. G. Farben). 
Ogółem produkcja przemysłowa w latach 1933—1939 powiększyła się dwukrotnie.
Starano się o intensyfikację rolnictwa, przy czym wzrost plonów musiał także 
rekompensować zmniejszenie się powierzchni ziemi uprawnej oddawanej na cele 
wojskowe. Dochód z gospodarstw chłopskich podniósł się znacznie w stosunku do 
lat kryzysu, ale nie osiągnął poziomu z 1928/1929 r.; z wielkich majątków, choć 
powiększył się mniej, był dwukrotnie wyższy niż przed kryzysem.
Wszystkie te wysiłki były kosztowne. Pieniądze uzyskiwano w dużej części z 
podwyższania podatków (np. podatek dochodowy w latach 1933—1939 potroił się, inne 
podobnie wzrosły), a więc kosztem stopy życiowej społeczeństwa. Udział 
zarobków w dochodzie narodowym od 1928 do 1938 r. spadł z 62 na 57%, udział 
dochodów wielkich przedsiębiorstw znacznie podskoczył. Ograniczenie dochodów 
ludności potrzebne było także dlatego, że słabszy rozwój przemysłu 
konsumpcyjnego
679



mógł łatwo spowodować brak niektórych towarów. Stąd stałe wezwania, aby 
ludność godziła się na różne wyrzeczenia, jadła obiady jednodaniowe, margarynę 
zamiast masła (jedno z haseł głosiło "armaty zamiast masła").
Pomimo tego likwidacja bezrobocia spowodowała w stosunku do lat kryzysu wzrost 
spożycia różnych artykułów (żywnościowych przeważnie o kilka procent). Także 
budownictwo, po zastoju na początku lat trzydziestych, ponownie ożywiło się (z 
istniejących w 1939 r. mieszkań 1/4 zbudowano po 1918 r.).
Wszystkie inwestycje powodowały brak równowagi budżetu. Dług publiczny wzrósł 
z 1,6 do 5 mld mk. Wobec trudności uzyskania pożyczek zagranicznych sytuację 
starano się poprawić przez odpowiednie ukształtowanie handlu zagranicznego. 
Handel ten, podobnie jak cały obrót dewizowy, znalazł się pod ścisłą kontrolą 
państwa. Gwałtownie ' propagowana zasada samowystarczalności (autarkii) zmniejszyć 
miała przywóz do Niemiec towarów, które nie były bezwzględnie konieczne dla 
przemysłu, zwłaszcza zbrojeniowego. W rezultacie spadł handel Niemiec z 
krajami uprzemysłowionymi, powiększał się z Europą Południowo-Wschodnią i z 
niektórymi zamorskimi. Sprowadzano głównie surowce, co ułatwione było ich 
stosunkowo niskimi cenami na rynkach światowych. Handel ten łączył się z 
planami ekspansji zewnętrznej Niemiec, nie tylko w zakresie gospodarki.
Rozbudowa aparatu władzy, potęga systemu policyjnego, a także , sukcesy 
gospodarcze zabezpieczały reżim hitlerowski przed opozycją ) wewnętrzną. Od 
stycznia 1933 r. zaczęła się emigracja (do lata 1939 r. pół miliona osób, 
łącznie z Austrią), która w największej mierze objęła Żydów, a także 
intelektualistów. Musieli również wyjechać przywódcy lewicy. Już w lipcu 1933 
r. powstał ośrodek socjalistyczny w Pradze (Sopade), od 1937 r. w Paryżu. W paru 
miejscach zgromadzili się komuniści, na Zachodzie i w Związku Radzieckim. 
Starano się o utrzymanie kontaktów z Rzeszą, gdzie pojawiały się nielegalne 
druki i czasem grupy wrogie narodowym socjalistom. Przewaga potężnego aparatu 
ucisku była jednak tak wielka, że trudno było marzyć o bardziej efektywnej 
walce. W rozbitym przez hitleryzm społeczeństwie każdy "umierał w samotności", 
jak to określił tytułem powieści pisarz Fallada.

ETAPY AGRESJI

Położenie międzynarodowe Rzeszy w styczniu 1933 r. było znacznie 
korzystniejsze niż sytuacja wewnętrzna. Od czasów Stresemanna Niemcy były na 
najlepszej drodze do uzyskania zgody mocarstw zachodnich na rewizję traktatu 
wersalskiego w tak istotnych punktach, jak granica wschodnia i rozbrojenie. 
Ale Hitler nie był rewizjonistą;
stwierdził przecież: "Żądanie odbudowy granic z 1914 r. jest politycznym 
nonsensem w takim stopniu i o takich skutkach, że równa się to zbrodni". Już 
Mein Kampf jako cel narodowego socjalizmu stawiał panowanie nad światem, a 
środkiem miało być zdobycie rozległej "przestrzeni
680



życiowej" na Wschodzie. W przemówieniu do dowódców armii z 2 II 1933 r. 
powiedział, że Europa Zachodnia jest terenem ubocznym, na którym stosunki 
można będzie uregulować przy okazji załatwiania porachunków z Francją, z 
Anglią (której zresztą w Mein Kampf nie szczędził słów uznania) najlepiej 
prowadzić układy. Natomiast "zdobycie nowej przestrzeni życiowej na Wschodzie 
i jej bezwzględna germanizacja" jest głównym celem politycznym.
Po zdobyciu władzy nie od razu podobne założenia mogły być realizowane w 
sposób oczywisty. Do 1938 r. Auswartiges Amtem kierował konserwatysta Neurath, 
dopiero później znalazł się on w rękach całkowicie podległego "wodzowi" 
Ribbentropa. Obok ministerstwa działał Zagraniczny Urząd NSDAP (Aussenpolitisches Amt der 
NSDAP, 1 IV 1933), kierowany przez Rosenberga, także Zagraniczna Organizacja 
(Ausłandsorganisation) NSDAP (8 V 1933), w swoich pierwocinach sięgająca 
okresu przed 1933 r. W założeniu miała ona wprawdzie, podobnie jak później 
placówki SS, organizowanie do celów narodowego socjalizmu mniejszości 
niemieckich w różnych krajach, ale mieszała się też do dyplomacji.
Nad tymi kanałami polityki zagranicznej Rzeszy górowała wola Hitlera. Nie 
znający żadnego kraju i nie władający żadnym obcym językiem, stosunki 
zewnętrzne uważał za swoją wyłączną domenę, a dyplomatów lekceważył. A 
przecież poczynania tego dyletanta, choć cechowały się przechodzeniem od 
"ukrytego przygotowywania agresji", jak to nazwał jeden z historyków, do 
agresji otwartej, wieńczone były zarazem rosnącym powodzeniem. Ze stanu 
wyraźnej izolacji Niemcy wyrastały do kierowania rosnącym w siły blokiem 
państw. System bezczelnych kłamstw i szantażu dawał rezultaty, gdyż opierał 
się na wykorzystaniu istniejących warunków. Wyzyskiwał do maksimum aktualne po-
działy świata, antyradzieckie nastawienie Zachodu, szczególnie Wielkiej 
Brytanii, niechęć opinii, najbardziej francuskiej, do wysiłku wojennego i 
zmiany dokonujące się w Europie w ciągu następnych kilku lat. W sposób 
drastyczny odsłonił wszystkie słabości systemu wersalskiego i ciągnął z nich 
zyski. Tak było, choć przez większą część tych lat Niemcy militarnie znacznie 
ustępowały innym mocarstwom. Powodzenia zaś umacniały także pozycję rządów 
hitlerowskich wewnątrz.
Dojście Hitlera do władzy za granicą przyjęte zostało z mieszanymi uczuciami. Z 
jednej strony charakter reżimu, represje wobec opozycji i prześladowanie Żydów 
przeważnie nie mogły budzić sympatii, z drugiej zapowiedzi skierowania uwagi 
na Wschód mogły uspokajać państwa zachodnie. Hasła antywersalskie nie odróżniały 
narodowego socjalizmu od wielu innych stronnictw w Niemczech. Mowa pokojowa 
Hitlera z 17 V 1933 r., mająca złagodzić wrażenie wypadków wewnątrzniemieckich, 
wywarła dodatni skutek. Pakt czterech (15 lipca) z Francją, Anglią i Włochami, 
co prawda nie ratyfikowany, wspominał o możliwości rewizji traktatów 
pokojowych.
Zaniepokoiły natomiast opinię pociągnięcia Hitlera z jesieni 1933 r. Druga 
konferencja rozbrojeniowa w Genewie (2 II—14 X 1933) miała
681



teoretyczną deklarację o równouprawnieniu wojskowym Niemiec (11 XII 1932) 
wcielić w praktykę. Projekt, aby poprzedzić je 4-letnim okresem przygotowawczym, 
rozgniewał Hitlera i skłonił do wycofania się z konferencji (14 października), 
a następnie i z Ligi Narodów (19 października).
Założeniem dyplomacji niemieckiej było w tych latach zwalczanie wszelkich 
projektów wielostronnych porozumień, opieranie się na dwustronnych rozmowach z 
pojedynczymi państwami, w których można było wyzyskać przewagę Rzeszy. Toteż 
Berlin od początku torpedował wysiłki dyplomacji francuskiej min. Barthou 
przedłużenia warunków Locarna na Europę Wschodnią w postaci paktu wschodniego 
(1934, oficjalnie odrzuconego 14 IV 1935). Natomiast polsko-niemiecka deklaracja o 
pokojowym regulowaniu spraw spornych (26 I 1934) czyniła lukę we francuskim systemie sojuszy. 
Układ był niewątpliwie zaskoczeniem, wydawał się sprzeczny z hitlerowskimi 
planami ekspansji na Wschód, a ponadto oburzał opinię nacjonalistyczną w 
Niemczech, dla której odebranie Polsce jej terenów zachodnich stanowiło jeden 
z najważniejszych celów.
Niemniej rok 1934 w dyplomacji Hitlera oznaczał bilans ujemny. Niemcy dalekie 
były jeszcze od wojskowej i gospodarczej gotowości do wojny, a ich pierwsze 
agresywne kroki napotykały poważne przeszkody. Wydawało się, że Rzeszy grozi 
całkowita izolacja.
W Austrii pod rządami kanclerza Engelberta Dollfussa następowała totalizacja wewnętrzna, 
rozprawił się on krwawo z socjalistami, gdy jednocześnie gwałtownie rosły 
wpływy narodowego socjalizmu w społeczeństwie. Próba puczu hitlerowskiego i 
zamordowania Dollfussa (25 VII 1934) zakończyła się całkowitym fiaskiem. 
Zdecydowała postawa Włoch, które podciągnęły wojska na przełęcz Brenneru, uważa-
jąc basen naddunajski za rejon własnych wpływów (protokoły rzymskie z Austrią i 
Węgrami z 17 marca). W ogóle stosunki z pokrewnym reżimem faszystowskim nie 
układały się najlepiej. Mussolini traktował narodowy socjalizm jako nieudolne 
naśladownictwo faszyzmu, nie dały także rezultatu pierwsze osobiste kontakty 
(w Wenecji 14—15 VI 1934).
Możliwość zbliżenia między Zachodem a ZSRR zapowiadało wejście tego państwa do 
Ligi Narodów (17 IX 1934), tu i ówdzie tworzyły się układy wskazujące na Niemcy 
jako na źródło niepokoju w Europie (Ententa bałkańska 9 II 1934).
Wielki przełom zapoczątkował dopiero rok 1935. Zaczęło się od sukcesu w 
sprawie Zagłębia Saary, gdzie plebiscyt przewidziany przez traktat wersalski (13 
I 1935) przyniósł opowiedzenie się znacznej większości (91%) głosujących za 
przyłączeniem do Niemiec.
Oficjalne ogłoszenie tworzenia lotnictwa wojskowego (9 marca), które w 
rzeczywistości już istniało, Hitler potraktował jako balon próbny. Pełne wahań 
noty zachodnie ośmieliły go do zapowiedzi "odzyskania swobody zbrojeń" 
(Wiedergewinnung der Wehrfreiheit, 16 marca). Powszechna służba wojskowa roczna (od 24 
VIII 1936 dwuletnia)
682



miała doprowadzić do stworzenia 12 korpusów, 36 dywizji, postawić pod broń na 
stopie pokojowej 550 tyś. żołnierzy; kadry do tego przygotowała już Reichswehra i 
organizacje paramilitarne.
Anglia, Francja i Włochy odpowiedziały na to stworzeniem tzw. frontu Stresa (11—14 
kwietnia), ale odruch był tylko chwilowy, a drogi trzech państw rychło 
całkowicie się rozeszły. Francja zwróciła się ku ZSRR (układ z 2 maja) i 
wznowiła układ z Czechosłowacją (16 maja). Anglia wolała drogę odmienną. min. 
Simon odwiedził Berlin (25 marca), Hitler w jednej ze swoich "pokojowych" mów 
wskazał na wspólnotę interesów przeciw ZSRR i oto 18 czerwca oba państwa 
podpisały układ flotowy (Anglia bez konsultowania z Francją), faktycznie 
oznaczający złamanie Wersalu, gdyż ustalający stosunek nawodnej floty 
niemieckiej do brytyjskiej na 35:100 (w łodziach podwodnych dopuszczony został 
parytet).
Od jesieni 1935 r. do lata 1936 r. dwa wypadki zmieniły całkowicie położenie 
Niemiec. Jednym z nich była napaść Włoch na Abisynię (3 X 1935). Spowodowała 
ona odwrócenie uwagi Mussoliniego od Dunaju i Bałkanów, a mimo słabości zastosowanych 
sankcji także zadrażnienia między Rzymem a Paryżem i Londynem. Popchnęło to 
Włochy w objęcia Niemiec. Na Zachodzie zaś nie brakowało polityków, którzy 
uważali, że Włochy są znacznie groźniejszym agresorem niż Niemcy.
Drugim wypadkiem był wybuch wojny domowej w Hiszpanii (17 VII 1936), który 
cementował współpracę z faszyzmem włoskim. Oba państwa poparły gorliwie gen. 
Franco przeciw rządowi republikańskiemu, lotnictwo niemieckie pomagało 
przewozić jego oddziały z Maroka na Półwysep Iberyjski, a na polach bitew obok 
licznych oddziałów włoskich pojawiło się około 20 tyś. żołnierzy niemieckich, 
zwłaszcza potężna jednostka lotnicza Legion Condor (z blisko 7 tyś. ludzi załogi). 
Dla Luftwaffe wojna hiszpańska stała się poligonem doświadczalnym, na którym 
próbowano metod używania samolotów, szczególnie do bombardowania miast.
W takiej sytuacji Hitler mimo obaw o reakcję ze strony Francji mógł sobie pozwolić na 
wprowadzenie oddziałów wojskowych do Nadrenii, jej remilitaryzację (7 III 
1936), co oznaczało łamanie nie tylko "dyktatu wersalskiego", ale także 
dobrowolnych zobowiązań z Locarno.
Po kilku zaś miesiącach zaczął się tworzyć blok państw agresywnych. "Oś Rzym—
Berlin" zapoczątkował układ z Włochami (25 października), przewidujący wspólną 
politykę w basenie naddunajskim i na Bałkanach. Odpowiedzią na hasła Frontu 
Ludowego stał się pakt antykominternowski z Japonią (25 listopada), do którego 6 XI 
1937 r. przystąpiły Włochy (później i w czasie wojny podpisywanie paktu było 
oznaką włączania się do bloku państw pod przewodem Niemiec). Wprowadzał on do 
polityki międzynarodowej walkę z "bolszewizmem", w rzeczywistości miał na celu 
przygotowywanie agresji.
Na tajnej konferencji u Hitlera 5 XI 1937 r. (według opublikowanego po wojnie 
tzw. memorandum Hossbacha) zapowiedziano rozprawę
683



z państwami zachodnimi na 1942 r., poprzedzić ją miały aneksje Austrii i 
Czechosłowacji.
Gdy osłabła opieka Włoch, Austria musiała podpisać układ z Rzeszą (11 VII 
1936), w którym była mowa o dwóch państwach niemieckich, niemieszaniu się Rzeszy 
do spraw wewnętrznych sąsiada, ale i o odpowiedniej do charakteru niemieckiego 
polityce Wiednia. Nagle 12 II 1938 r. następca Dollfussa, kanclerz Schuschnigg, wezwany do 
bawarskiej siedziby Hitlera w Obersalzbergu, usłyszał brutalne w formie, ultymatywne żądanie 
wielu ustępstw, uzgodnienia polityki zagranicznej , zwłaszcza dopuszczenia do 
współrządów austriackich hitlerowców (z nich Artur Seyss-Inquart miał być 
ministrem spraw wewnętrznych). Zdruzgotany Schuschnigg uległ, ale po powrocie 
do Wiednia próbował odwołać się do społeczeństwa, zapowiadając na 13 marca 
plebiscyt. Minął już czas, gdy w Austrii dominowało pragnienie połączenia się 
z Rzeszą i wynik plebiscytu był dla Hitlera co najmniej wątpliwy. Toteż 
zareagował ostro. 11 marca zmusił Schuschnigga do ustąpienia. Kanclerzem został 
Seyss-Inquart, a 12—13 marca wojska niemieckie wkroczyły do Austrii, dokonując 
"połączenia" (Anschluss) pod hasłami "jeden naród, jedna Rzesza, jeden wódz". 
Sprowadzony natychmiast Himmler wraz z aparatem Gestapo przez masowe aresztowania (76 tyś. osób) 
postarał się o to, aby wynik urządzonego teraz plebiscytu zadowolił Hitlera. 
Austria jako "marchia wschodnia" (Ostmark) stała się prowincją Rzeszy.
Choć pierwszy pokaz siły zbrojnej Niemiec wypadł żałośnie i na drogach 
austriackich zostało wiele zdezelowanych czołgów, reakcja Zachodu była 
zdumiewająco słaba. Nawet Francja, która w 1919 i 1931 r. nie chciała słyszeć 
o połączeniu Austrii z Niemcami, ograniczyła się do wątłego protestu. Włochy, 
oczywiście, nie stawiały żadnych przeszkód, a w czasie spotkania na Brennerze 
Hitler podziękował za to słowami:
"Mussolini, nigdy tego panu nie zapomnę".
Nie minęły dwa miesiące, gdy Niemcy wysunęły sprawę Czechosłowacji. 
Trzymilionowa ludność niemiecka na terenach okrążających od północy i zachodu 
ziemie czeskie już przed 1914 r. ulegała łatwo hasłom nacjonalistycznym. W 
młodej republice wcale nie była pozbawiona praw i nie pojawiały się nawet 
wśród niej wyraźne dążności do oderwania się od Pragi do czasu, gdy na 
początku lat trzydziestych wszystkie (poza socjalistami) jej ugrupowania 
polityczne zostały zgniecione przez hitlerowską Partię Niemców Sudeckich 
Konrada Henieina. Na sygnał z Berlina wiosną 1938 r. Heniein ruszył do ataku na 
rządy czeskie, żądając autonomii. Pretekst troski o współziomków był dogodny, 
ale nie bez znaczenia pozostawał fakt, że Czechosłowacja jak żadne inne 
państwo tej części Europy opierała się gospodarczym i politycznym wpływom 
Niemiec, utrzymywała liberalny system rządów, a w polityce zagranicznej 
związana była sojuszami z Francją i ZSRR.
Wobec nasilenia działalności bojówek Henieina i gromadzenia się wojsk niemieckich 
na granicy Praga zareagowała zdecydowanie, odrzucając żądania hitlerowskie (14 
maja) i ogłaszając częściową mobilizację
684



(20 maja). Hitler zapewniał, że nie myśli o ataku na sąsiada (23 maja), ale do 
generałów mówił: "Jest moją nieodwołalną decyzją w krótkim czasie rozbić 
Czechosłowację za pomocą, akcji wojskowej" (30 maja).
ZSRR parokrotnie zgłaszał swoją pomoc dla zagrożonego państwa, ale decyzja 
leżała przede wszystkim w rękach państw zachodnich. Przewagę dyplomatyczną nad 
Francją uzyskała w tym czasie Anglia, a w niej politycy, którzy hołdowali 
"ugłaskaniu" (appeasement) agresora, licząc, że zaspokojony przez Zachód zwróci 
się w dalszych planach na Wschód. Wizyty dyplomatów brytyjskich, Runcimana w Pradze (26 
lipca) oraz premiera Chamberlaina u Hitlera w Berchtesgaden (15 września) i Bad Godesberg (22—23 
września), zmierzały do skłonienia Czechosłowacji, aby poszła na ustępstwa. 
Tylko że żądania niemieckie rosły; gdy Praga godziła się na autonomię, Hitler 
żądał już cesji Sudetów, a potem także ustępstw terytorialnych dla Polski i 
Węgier. Odmowa Czechów (24 września), dla których podobne warunki oznaczały 
wydanie państwa na łaskę Rzeszy, spowodowała zwołanie konferencji do Monachium 
(29—30 września), na której Hitler, Mussolini, Chamberlain i premier francuski Daladier 
akceptowali w całej rozciągłości żądania niemieckie. W pierwszej dekadzie 
października całe Sudety wraz z 800 tyś. Czechów, wielkimi zakładami 
przemysłowymi (w tym z zakładami wojskowymi Śkoda o mocy produkcyjnej równej 
ówczesnemu przemysłowi zbrojeniowemu Anglii) znalazły się w ramach Rzeszy.
Politycy zachodni przekonywali, że na tej drodze zapewnili Europie pokój 
(Chamberlain lądując w Londynie powiedział słynne słowa, że przywozi "pokój dla 
naszego pokolenia"), wierzyli zapewnieniom Hitlera, że "nie chce żadnych 
Czechów" (26 września), podpisywali z Niemcami deklaracje o nieagresji (Anglia 
30 września, Francja 6 grudnia). W rzeczywistości skutki polityki "ugłaskania" 
były katastrofalne. Na Zachodzie nawet Belgia nie wierzyła w skuteczną opiekę 
Francji, na Wschodzie Hitler jako mediator przyznawał Węgrom południową 
Słowację i Ukrainę Zakarpacką (Wiedeń, 2 listopada).
Już 21 października Hitler dał wojsku rozkaz zniszczenia reszty 
Czechosłowacji. W marcu pod wpływem Berlina oderwała się Słowacja, formalnie 
niezależna, praktycznie (na mocy układu z 23 marca) pod dominacją Niemiec. 15 
III 1939 r. wojska niemieckie weszły do Pragi. "Protektorat Czech (użyto 
zresztą nazwy geograficznej Bóhmen, nie narodowej) i Moraw" stawał się częścią 
Rzeszy Wielkoniemieckiej (Grossdeutsches Reich). Tym razem nie trzeba było choćby pozorów 
narodowych.
Bezkarność agresji skłaniała do nowych kroków. 22 marca Niemcy zagarnęły okręg 
Kłajpedy, dalsze cele wytyczały układy handlowe (jak z Rumunią 23 marca).
Groźne chmury zawisły nad Polską. 24 X 1938 r. pierwszy raz Ribbentrop w 
rozmowie z przedstawicielem Polski w Berlinie, Lipskim, wspomniał o sprawie 
przyłączenia do Rzeszy Gdańska i przeprowadzenia przez Pomorze eksterytorialnej autostrady i linii 
kolejowej. Towarzyszyły temu, jak zawsze, zapewnienia, że jest to kres wymagań 
niemieckich,
685



oraz zachęta do nasilenia polityki przeciw ZSRR. 21 III 1939 r. żądania 
niemieckie przybrały postać dyplomatycznej noty.
Sytuacja jednak zmieniała się. Widać już było dowodnie, że nie ma kresu agresywności 
Niemiec, a ich sukcesy podniecały pozostałe państwa antykominternowskie. Od 1937 r. 
Japonia podbijała Chiny, w kwietniu 1939 r. Mussolini zajął Albanię.
Anglia wahała się jeszcze. Nawet w lipcu 1939 r. Londyn nie miał nic przeciw 
wspólnej z Berlinem polityce w sprawach gospodarczych. Wcześniej jednak Wielka 
Brytania i Francja poczuły się zagrożone, od 1938 r. zaczęło rysować się 
poważniejsze między nimi zbliżenie. W dniu 31 III 1939 r. Anglia udzieliła 
Polsce gwarancji (później innym państwom), 6 kwietnia zawarła z Polską układ 
polityczny. Dało to Hitlerowi pretekst do wypowiedzenia 28 tego miesiąca polsko-
niemieckiej deklaracji z 1934 r. i układu flotowego z Anglią z 1935 r. 22 maja podpisał 
z Włochami "pakt stalowy". Metodą zastosowaną rok wcześniej w Czechosłowacji 
narodowi socjaliści mobilizowali mniejszość niemiecką w Polsce. Już za czasów 
republiki weimarskiej jej organizacje posiadały liczne kontakty z Rzeszą, po 
1933 r. kontakty te zostały szeroko rozbudowane przez NSDAP. W Gdańsku, gdzie 
ludność niemiecka dominowała bezwzględnie, władze miasta zostały całkowicie 
opanowane przez hitlerowców. Mnożyły się więc skargi na ucisk polski, do-
chodziło do licznych incydentów i starć. Cel tej akcji nie mógł być dla nikogo 
tajemnicą, jak również i to, że Gdańsk i autostrada były jedynie pretekstem do 
rozpoczęcia walki o "przestrzeń życiową" na Wschodzie.
W takiej sytuacji szczególnego znaczenia nabierała postawa ZSRR. W 1938 r. został on 
całkowicie odsunięty od spraw europejskich, od kwietnia 1939 r. rozpoczęły się 
rozmowy anglo-francusko-radzieckie. Moskwa chciała trwałego porozumienia, w którym 
ściśle określone byłyby obustronne zobowiązania. Londyn unikał podobnego 
zaangażowania się. Ogólnikowy traktat z 24 czerwca od początku był bez warto-
ści, gdyż Polska i Rumunia odmówiły zgody na przemarsz wojsk radzieckich przez 
ich terytoria. 12 sierpnia zaczęły się wprawdzie także rozmowy wojskowe, ale 
prowadzone na niskim szczeblu nie zapowiadały dobrych rezultatów.
Przewlekanie się i brak perspektyw rozmów państw zachodnich z ZSRR wyzyskali 
Niemcy. Polityka Hitlera wobec wschodniego mocarstwa była u swoich podstaw jak 
najbardziej wroga, co nie wykluczało kontaktów gospodarczych. Teraz trzeba 
było rozmawiać o polityce. Nagła wizyta Ribbentropa w Moskwie doprowadziła do 
podpisania układu niemiecko-radzieckiego (23 sierpnia), przed którym zawarto także 
układ handlowy (19 sierpnia). Pierwszy regulował sprawy sporne, a w tajnym 
protokole określał granice ekspansji niemieckiej w Polsce, resztę zostawiając 
partnerowi.
Już wcześniej wiadome się stało, że wobec postawy Polski i zmiany ogólnej 
sytuacji w Europie atak na Wschód musi doprowadzić do wojny. 3 kwietnia wydany 
został rozkaz wojsku, 11 tego miesiąca gotowy był plan wojenny (tzw. Fali Weiss). 
Pierwotny termin 26 sierpnia odroczony
686



został ze względu na nowy pakt polsko-angielski (25 sierpnia) i wieści od Mussoliniego 
(25 sierpnia), że Włochy nie są w stanie przystąpić do akcji. Ostatnie dni 
sierpnia miały na celu tylko ostatecznie przysposobić działanie, w którego 
wyniku 1 września na Polskę runęła potężna machina wojenna Trzeciej Rzeszy, w 
ciągu poprzedniego półtora roku gorączkowo przygotowywana do wojny.

PODBÓJ EUROPY

W czasie pierwszej wojny światowej przy zmiennym jej przebiegu losy wahały się 
aż do 1918 r. Druga wojna rozpada się wyraźnie na dwa etapy: początkowo 
dominowały sukcesy oręża niemieckiego, później wynik wojny był już 
przesądzony, alianci przeszli do uderzenia, a Rzesza broniła się przed 
potężniejącą koalicją antyhitlerowską.
Niemcy wyciągnęły doświadczenie z poprzedniej wojny i w okresie swoich 
sukcesów starały się nie dopuścić do wojny na dwa fronty. W odróżnieniu od 
przeważającej liczby alianckich dowódców wojskowych dostrzegali, że zmiany 
techniczne przyniosły możliwość prowadzenia wojny ruchomej. W okresie zbrojeń 
położyli nacisk na te bronie, które mogły być do niej najbardziej przydatne, a 
więc na lekceważoną poprzednio broń pancerną i na lotnictwo oraz na nowe 
sposoby ich użycia. W okresie inicjatywy niemieckiej działania wojenne 
przybrały postać gwałtownych uderzeń, łamiących linie obronne przeciwników, 
wprowadzających popłoch i terroryzujących całe społeczeństwa. Eliminowano w 
ten sposób szybko poszczególne państwa. 
W dniu 1 IX 1939 r. uderzenie spadło na Polskę. W dwa dni później do wojny 
przystąpiły Anglia i Francja. Nie bez racji jednak Niemcy liczyły, że państwa 
zachodnie ograniczą się wyłącznie do działań obronnych, zostawiając dość czasu 
na podbój Polski. Frontu zachodniego broniły więc tylko słabsze oddziały 
niemieckie, skryte poza umocnieniami Wału Zachodniego (Westwall), zbudowanego 
pośpiesznie w latach 1938—1939.
Przeciw Polsce poszło 1,8 mln żołnierzy, cała broń pancerna (2,5 tyś. czołgów) 
i ponad 2 tyś. samolotów. Polska zdołała zmobilizować 1,25 mln ludzi, ale 
miała zaledwie 300 czołgów i 400 samolotów. Każda z 65 dywizji niemieckich 
miała kilkakrotnie większą siłę ognia od jednej z 30 polskich dywizji 
piechoty.
Sprzyjało Niemcom zaskoczenie oraz ukształtowanie granic, gdyż po ostatnich 
aneksjach otaczały one Polskę od północy, zachodu i południa. Dwie grupy armii, 
północna z 2 armiami i flotą powietrzną i południowa z 3 armiami i inną flotą 
powietrzną, rozpoczęły atak, przy czym najsilniejsze uderzenia wymierzone były 
z rejonu Opola przez Częstochowę na Warszawę, z Pomorza Zachodniego przez 
nasadę Gdańskiego ku wschodowi oraz z Prus Wschodnich na południe ku 
Warszawie. Celem było odcięcie wysuniętych oddziałów polskich i zniszczenie 
ich na zachód od Narwi i Wisły. Przewaga w powietrzu umożliwiała sianie 
nalotami zamieszania w całym kraju, do akcji sabotażowych użyto niemieckiej 
mniejszości w Polsce.
687



Mimo zaciętej obrony linie polskie zostały przełamane. W największej bitwie 
nad Bzurą (9—23 września) skapitulowała poważna część armii wycofujących się z 
zachodu. 16 września spotkały się nad Bugiem oddziały hitlerowskie nacierające 
z północy i południa. Kolejno poddawały się ostatnie polskie punkty oporu: 
Warszawa 27 września, Modlin następnego dnia i Hel 1 października. Na początku 
października kampania była ostatecznie zakończona. Tylko niewielka część wojsk 
polskich zdołała schronić się za granicę, aby tworzyć nową armię we Francji. 
Szybki przebieg działań zbrojnych zdziwił, ale nie skłonił do wniosków państwa 
zachodnie.
Wcześniej, 17 września, wkroczyły na teren państwa polskiego wojska 
radzieckie; linia demarkacyjna między nimi a Niemcami, wyznaczona układem z 28 
września, przesunięta została z linii Narwi i Wisły, jak przewidywano 23 
sierpnia, na linię Bugu i Sanu. Wilno ZSRR odstąpił Litwie.
Na Zachodzie trwała tymczasem "śmieszna wojna" i alianci czekali na'"atak niemiecki, 
licząc na podstawie doświadczeń z 1914 r., że wykrwawi on napastnika. Po 
pokonaniu Polski Hitler zaofiarował pokój, ale czas Monachium minął i nikt mu 
nie wierzył. Już w listopadzie planował nową ofensywę, ostatecznie jednak 
odłożono ją do wiosny.
Od grudnia myślał także o północnej flance. W obawie o obsadzenie Norwegii 
przez Anglików i odcięcie dostaw rudy szwedzkiej 9 kwietnia Niemcy uderzyły na 
Danię i Norwegię. Dania zajęta została bez oporu, o Norwegię rozgorzały 
ciężkie walki, tym bardziej że wylądowały tam oddziały angielskie, francuskie 
i polskie. Zwłaszcza długo zmagano się o Narvik (2 maja—8 czerwca), ale w 
sumie były to znowu kampanie krótkie i zakończone sukcesem hitlerowców, choć 
przeprawa przez morze kosztowała poważną część floty niemieckiej.
Na Zachodzie Niemcy nie miały już takiej przewagi jak w Polsce. Przeciw 136 dywizjom, 2,5 tyś. 
czołgów i 3,8 tyś. samolotów stało 101 dywizji alianckich (nie licząc 23 
belgijskich i 13 holenderskich), 3,3 tyś. czołgów i 2350 samolotów. Ale strona 
niemiecka nauczyła się już wykorzystywać w pełni siłę uderzeniową broni 
pancernej i wiedziała, że sukces jest po stronie atakującego.
Na granicy z Niemcami Francuzi zbudowali w latach 1929—1934 potężną linię 
Maginota, przedłużeniem jej na granicy belgijskiej były ze względów 
politycznych tylko lekkie umocnienia polowe. Wojenny plan niemiecki, dzieło 
gen. Friedricha Ericha von Mansteina, przewidywał więc i teraz złamanie neutralności 
Belgii, a także Holandii i Luksemburga. Poza tym jednak stanowił jakby 
odwrócenie planu Schlieffena. Zamiast bowiem obejścia Paryża od zachodu wymierzony był 
przez Ardeny ku ujściu Sommy, mając na celu odcięcie armii francuskich i 
angielskiego korpusu ekspedycyjnego.
Plan ten powiódł się całkowicie. 10 maja rozpoczęła się ofensywa, 15 maja 
skapitulowała Belgia, 28 maja Holandia, 4 czerwca wraz z zajęciem Dunkierki 
zakończyła się pierwsza faza walki przeciw Francji. Zahamowanie na krótko 
rozmachu ofensywy umożliwiło aliantom ewakuowanie
688



 drogą morską przy sprzyjającej pogodzie 340 tyś. ludzi, choć bez żadnego 
sprzętu.
Natychmiast po zakończeniu operacji na północy Niemcy podjęli nową ofensywę, 
przez Sommę i dolną Aisne uderzając w głąb Francji. Francuzi, osłabieni 
porażką, pozbawieni najwartościowszych jednostek, zdemoralizowani atakami lotniczymi i rajdami 
pancernych zagonów, na nowej linii obronnej (linia Weyganda) nie stawiali skutecznego oporu. 14 czerwca padł 
nie broniony Paryż, 17 czerwca wojska hitlerowskie dotarły do granicy 
szwajcarskiej, okrążając całkowicie linię Maginota. Chcąc wziąć udział w 
dzieleniu łupów 10 czerwca wypowiedziały wojnę Francji Włochy. 22 czerwca w 
Compiegne, w tym samym wagonie kolejowym, w którym podpisano zawieszenie broni w 1918 r., Niemcy 
narzuciły swoje warunki Francji.
Na Wschodzie wbrew prawu międzynarodowemu znaczna część ziem polskich została 
wcielona do Rzeszy, poza dawnym zaborem pruskim także Zagłębie Dąbrowskie, 
Łódź, okręg Ciechanowa i Suwałki. Granica Rzeszy biegła niedaleko Krakowa i na 
północ od Warszawy. Z reszty utworzono Generalne Gubernatorstwo (do 1940 r. z 
dodatkiem: dla okupowanych terenów polskich) pod rządami Hansa Franka. Ten 
narodowosocjalistyczny specjalista od prawa szybko wprowadził tutaj rządy 
całkowitego bezprawia. Z terenów wcielonych do Rzeszy masowo wysiedlano 
ludność polską, a starano się je zasiedlić Niemcami sprowadzanymi z krajów 
Europy Południowo-Wschodniej i z ZSRR.
Skandynawia i zajęte tereny zachodnie traktowane były różnie. W Danii pozostał 
król i własny rząd, ale w 1943 r. władzę objął pełnomocnik Rzeszy Karl R. W. 
Best. W Norwegii marionetkowy rząd utworzył narodowy socjalista V. Quisling, 
którego nazwisko stało się synonimem kolaboracji z hitlerowcami, stworzono 
jednak także urząd komisarza Rzeszy (Josef Terboven), który o wszystkim decydował. 
Komisarza Rzeszy (Seyss-Inquart) otrzymała także Holandia. We Francji Alzacja 
i Lotaryngia nie zostały oficjalnie włączone do Rzeszy, ale znalazły się pod 
niemieckim zarządem cywilnym. Francja północna, część środkowej i całe 
wybrzeże Atlantyku okupowane były przez wojska niemieckie, we Francji 
nieokupowanej rządzili Petain i Laval z siedziby w Vichy. Ostatecznie pokoju nie zawarto, na 
razie Hitler starał się pchnąć Francję przeciw Anglii.
Sukcesy były oszałamiające, pokonana leżała zwyciężczyni z 1918 r., której armia nie 
tak dawno uważana była za najlepszą na świecie. Niemniej wojna nie była 
zakończona, choć na placu boju została tylko Wielka Brytania. Hitler 
proponował jej wprawdzie uznanie granic Imperium w zamian za zgodę na 
niemieckie panowanie na kontynencie europejskim i zwrot kolonii, były to 
jednak warunki dla Anglii samobójcze.
Niemcy nie posiadały dostatecznej floty, aby przerzucić przez wąski przesmyk 
morza odpowiednie siły zbrojne. Pierwszym więc zadaniem było uzyskanie 
druzgocącej przewagi w powietrzu. Hitler miał do dyspozycji 3000 samolotów, 
Wysp Brytyjskich broniło 1200. (13 VIII 1940 r.
689



1500 bombowców rozpoczęło pierwszą fazę bitwy o Anglię, atak skierowany był na 
lotniska, obronę przeciwlotniczą i przemysł zbrojeniowy. Zadano przeciwnikowi 
ciężkie straty, ale celów nie osiągnięto. 7 września celem ataków stały się 
ośrodki przemysłowe i ludność cywilna. Szereg miast, Londyn, Liverpool, 
Birmingham, znalazło się w ogniu uporczywych nalotów, najpierw dziennych, 
później nocnych. Po morderczych nalotach na Coventry Góring powiedział, że 
"zkawentry-zuje" całą Anglię. Straty były ogromne, ale i obrona, w której brali 
udział także lotnicy polscy, coraz skuteczniejsza. Wobec rosnących strat w 
samolotach 17 września operacja "lew morski" (Seelówe), pod takim kryptonimem 
krył się plan inwazji na Anglię, została odłożona, 12 października całkowicie 
poniechana. Naloty trwały nadal, ale celem ich było nękanie przeciwnika, nie 
zaś przygotowanie desantU. 
Hitler planował teraz uderzenie na Gibraltar, aby zniszczyć przewagę brytyjską 
w zachodniej części Morza Śródziemnego, i próbował użyć do tego celu Hiszpanii 
i Francji (rozmowy z Lavalem i Petainem oraz z Franco 21—24 X 1940). Dyktator 
Hiszpanii nie palił się jednak do udziału w wojnie, mając kraj wyczerpany 
trzyletnią wojną domową, nie wierzył też w bliski koniec Anglii. Niemcy 
poparły także Włochów, którzy bez rezultatów zmagali się z Anglikami na 
granicy Libii i Egiptu. W lutym 1941 r. wysłany tam został gen. Erwin Rommel, 
później stopniowo rósł tam niemiecki korpus afrykański (Afrika-Korps). Wbrew 
pierwotnym zamierzeniom Hitlera powiększało się znaczenie tego placu boju.
690



Nie zakończywszy więc wojny przeciw Anglii Hitler ponownie zwrócił się na 
wschód, nadchodził czas realizowania najdalej idących planów zdobywania 
wielkich "przestrzeni życiowych" kosztem Związku Radzieckiego.
O planie wojny mówiono już w lipcu 1940 r., 18 grudnia gotowy był plan "Barbarossa", 
przewidujący uderzenie w maju następnego roku. W czasie wizyty Mołotowa w 
Berlinie (12—14 listopada) wystąpiły wyraźne przeciwieństwa między oboma 
państwami.
Od września 1939 r. w Europie Środkowo-Wschodniej i na Bałkanach zaszły 
poważne zmiany. Po zajęciu Polski i pokonaniu Francji dominacja niemiecka 
wśród mniejszych państw stawała się coraz wyraźniejsza. Rzesza już przed wojną 
popierała Węgry ze względu na ich rewizjonistyczne nastawienie. Teraz wraz z 
Włochami przyznała Węgrom kosztem Rumunii Siedmiogród, Bułgarii zaś ofiarowała 
południową Dobrudzę (Wiedeń 30 VIII 1940). Niemiecko-włosko-japoński pakt 
trzech (27 IX 1940) zapewniał dwom pierwszym państwom panowanie w Europie, a 
przystępowały do niego Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria i Jugosławia (między 
listopadem 1940 r. i marcem 1941 r.). Jednocześnie jednak umacniał swoje pozycje 
także Związek Radziecki. Poza wschodnimi terenami państwa polskiego uzyskał po 
wojnie z Finlandią (30 XI 1939—12 III 1940) cesje terytorialne, w lipcu i 
sierpniu 1940 r. weszły w jego skład Litwa, Łotwa i Estonia, w czerwcu Rumunia 
odstąpiła Besarabię i Bukowinę. Te zmiany w Europie Wschodniej wywierały wpływ 
na przyśpieszenie ataku Hitlera na ZSRR.
Atak opóźniły jednak wypadki na Bałkanach. Włosi od października 1940 r. 
próbowali pokonać Grecję, zamiast tego armia grecka weszła do Albanii. 31 
października wojska angielskie wylądowały na Krecie, w lutym 1941 r. w Grecji. 
W Jugosławii 27 III 1941 r., w dwa dni po przystąpieniu do paktu trzech, 
nastąpił przewrót, a nowy rząd zbliżył się do Wielkiej Brytanii, zawarł nawet 
pakt przyjaźni z ZSRR (5 kwietnia).
Już 18—20 III 1941 r. Hitler omawiał z Mussolinim plan wspólnej akcji na 
Bałkanach i w Afryce Północnej. 6 kwietnia ponad 50 dywizji niemieckich i włoskich, później 
także węgierskie i bułgarskie ruszyły na Jugosławię i Grecję. 17 kwietnia 
kapitulowała Jugosławia, 27 tego miesiąca zajęta została Grecja, między 20 
maja i 1 czerwca spadochroniarze niemieccy zdobyli także Kretę.
Oba pokonane państwa bałkańskie straciły rozległe tereny na rzecz sąsiadów. 
Marionetkowy a krwawy rząd A. Pavelicia stanął na czele rozległej Chorwacji, w 
Serbii istniał podobny rząd, ale władza była w rękach wojsk niemieckich. Razem 
z włoskimi rządziły one także w Grecji.
Rozmach agresji zaprowadził Hitlera jeszcze dalej. Korzystając z tego, że 
Syrią rządzili Francuzi wierni Petainowi, lotnictwo niemieckie w kwietniu 1941 r. 
próbowało stamtąd wesprzeć antybrytyjski ruch Arabów w Iraku. Anglikom udało się 
jednak odeprzeć ten zamach na pola naftowe, opanowali sytuację w Bagdadzie, a 
następnie wraz z "wolnymi Francuzami" zajęli Syrię i Liban.
691



Plan "Barbarossa" przewidywał kontynuację wojny błyskawicznej. Wojska hitlerowskie 
w ciągu kilku tygodni miały osiągnąć linię Archangielsk—Wołga—Astrachań, rozbić 
Związek Radziecki, aby umożliwić atak na pozycje angielskie na Bliskim 
Wschodzie — z Libii przez Egipt, z Bułgarii przez Turcję, ewentualnie z 
Zakaukazia przez Iran.
W dniu 22 VI 1941 r. 153 dywizje niemieckie, 73% całych sił zbrojnych Rzeszy, 
ruszyły na wschód (w następnych tygodniach doszło jeszcze 36 dywizji 
niemieckich i sprzymierzonych), a wojnę ZSRR wypowiedziały wraz z Niemcami 
Włochy, Rumunia, Słowacja, Finlandia i Węgry. Przewaga liczebna znajdowała się 
po stronie wojsk radzieckich, ale oddziały niemieckie były bardziej zaprawione 
w walkach, działał także moment zaskoczenia.
Początkowe sukcesy hitlerowskie były znaczne. Uderzenia pancernych klinów 
niemieckich powodowały powstawanie "kotłów", w których do niewoli dostawały 
się setki tysięcy żołnierzy radzieckich. 16 lipca padł Smoleńsk, 8 września 
zaczęło się oblężenie Leningradu, do listopada zajęta została cała Ukraina i 
Krym (bez Sewastopola). Mimo tego plan wojny błyskawicznej zawiódł. Opór 
radziecki zamiast załamać się tężał, a tymczasem nadeszła wczesna i ostra 
zima. Od końca września do początków grudnia w morderczej bitwie obroniona 
została Moskwa, co było pierwszym tak poważnym niepowodzeniem na lądzie wojsk 
hitlerowskich. W zimie armia radziecka na wielu odcinkach przeszła do działań 
ofensywnych. Wyrazem niezadowolenia Hitlera stały się liczne zmiany na 
najwyższych stanowiskach dowódczych, zapoczątkowało to kontredans, który wzmoże 
się później, gdy niepowodzeń będzie coraz więcej.
W zimie Hitler liczył na zmianę sytuacji wraz z nastaniem ciepłej pory roku. 28 VI 
1942 r. armia niemiecka przeszła ponownie do ofensywy, już jednak tylko na 
południowym odcinku frontu. Uderzenie poszło na wschód, gdzie 13 września 
zaczęła się bitwa o Stalingrad, i na południe, gdzie w sierpniu Niemcy 
wtargnęli na Kaukaz, ale nie mieli już sił, aby dojść do pól naftowych.
W tymże 1942 r. po zmiennych kolejach walk w Libii Rommel podjął ofensywę 
(styczeń—luty, potem od 26 maja), która doprowadziła go aż po El-Alamein (23 
czerwca), daremnie jednak próbował zająć Kair.
Atak Japończyków na Pearl Harbor na Hawajach (7 XII 1941) spowodował przystąpienie 
do wojny Stanów Zjednoczonych; 11 grudnia wypowiedziały im wojnę Niemcy i 
Włochy. Koalicja antyhitlerowska szybko się powiększyła, 1 I 1942 r. 26 państw 
podpisało w Waszyngtonie deklarację o wspólnym prowadzeniu wojny z mocarstwami 
paktu trzech.

WOJNA TOTALNA

W jesieni 1942 r. nastąpił zwrot w losach wojny. 19 listopada ruszyła ofensywa 
radziecka nad Wołgą, która doprowadziła do okrążenia i zniszczenia armii 
niemieckiej w Stalingradzie, 2 lutego do niewoli dostało
692



się 90 tyś. żołnierzy pod wodzą marszałka Friedricha Paulusa. Wrażenie na całym 
świecie było ogromne. Kolejno na różnych odcinkach frontu Rosjanie 
rozpoczynali działania zaczepne. Próba Niemców ponownego przejścia do ofensywy 
pod Kurskiem (5—12 VII 1943) zakończyła się klęską i uderzeniem radzieckim na 
Ukrainę. Do listopada front przesunął się znacznie na zachód.
W Afryce gen. Montgomery ruszył spod El-Alamein 23 X 1942 r., aby w grudniu doprowadzić 
wojska po przejściu 3000 km na granicę libijsko-tunezyjską. 7 listopada wojska 
alianckie pod wodzą gen. Eisenhowera wylądowały w Algierii. W marcu 1943 r. 
Anglicy przełamali linię Mareth w Tunezji i do 13 maja skapitulowały oddziały 
niemiecko-włoskie w sile 250 tyś. ludzi. Gdy kolejno zajęta została Sycylia (10 
lipca—17 sierpnia), pod wpływem klęsk obalono we Włoszech Mussoliniego (25 
lipca), a nowy rząd marszałka Badoglio podpisał zawieszenie broni z aliantami (3 
września), potem nawet wypowiedział wojnę Niemcom (13 października). Niemcy 
pośpiesznie rozbroiły oddziały włoskie i zajęły większość Półwyspu 
Apenińskiego. 9 września Amerykanie wylądowali pod Salerno, potem Anglicy koło 
Tarentu i powoli ruszyli na północ.
W takiej sytuacji położenie Niemiec gwałtownie się pogorszyło. 18 II 1943 r. 
Goebbels wygłosił przemówienie, w którym zapowiedział "wojnę totalną" (termin 
zapożyczył od Ludendorffa).
Niemcy nie potrzebowały, jak w 1914 r., przestawiać swojej gospodarki na tory 
wojenne, gdyż co najmniej od 1936 r. prowadzona była ona pod kątem przygotowań 
do wojny. Pomagały także doświadczenia z pierwszej wojny światowej. Niemniej w 
1939 r., podobnie jak w 1914 r., przewidywano wojnę krótkotrwałą. Wielka Brytania 
zastosowała blokadę Niemiec, te ostatnie starały się, używając łodzi 
podwodnych, odciąć dowóz towarów do Anglii.
Działania nawodne, podobnie jak w latach 1914—1918, nie odgrywały decydującej 
roli. Do wyjątków należały tak głośne wypadki, jak zniszczenie pancernika "Admirał Graf 
Spee" u wybrzeży Urugwaju (13 XII 1939) czy okrętu liniowego "Tirpitz" u wybrzeży 
Norwegii (12 XI 1944), z udziałem jednostek polskich. Walczono zawzięcie o 
szlaki morskie, najbardziej na Morzu Śródziemnym, gdzie flocie włoskiej szybko 
musieli przyjść z pomocą Niemcy i gdzie zacięta walka rozgorzała zwłaszcza o 
rejon Malty w końcu 1941 i na początku 1942 r. Nowością był znaczny udział 
lotnictwa w tych zmaganiach, ale w sumie przewaga Wielkiej Brytanii rychło 
dała o sobie znać.
Łodzi podwodnych początkowo Marynarka Rzeszy miała niewiele, a stosowały one 
taktykę z pierwszej wojny światowej. Od września 1939 r. do marca 1940 r. 
Niemcy zatopili statki o wyporności 1,1 mln t, z tego łodzie 3/4 mln t. Przy 
powiększającej się liczbie jednostek podwodnych wojska niemieckie zastosowały 
metodę uderzenia na konwoje całymi grupami łodzi. W rezultacie w 1941 r. 
zatopiono 2,1 mln t, a w 1942 r. już 6,2 mln t. Okresem szczytowych powodzeń 
było drugie półrocze
693



1942 i pierwsze 1943 r., gdy zatopiono znacznie więcej, niż wynosił przyrost floty 
alianckiej. Szybko jednak zaczęła rosnąć liczba niszczonych łodzi na skutek 
upowszechnienia nowych metod walki z radarem na czele. 24 V 1943 r. Niemcy 
poniechali rajdów grupowych, a powrót do nich w jesieni przyniósł już znacznie 
skromniejsze rezultaty. Tonaż flot koalicji rósł coraz bardziej, a ważne to 
było także ze względu na dostawy broni do ZSRR. W sumie w ciągu całej wojny 
alianci stracili 21 mln t, z tego 14,7 mln zatopiły łodzie podwodne, ale tonaż nowych 
okrętów wynosił aż 39,5 mln.
Tymczasem Niemcy odczuwały coraz bardziej skutki blokady brytyjskiej. 
Przedwojenna polityka autarkii nie wyzwoliła Rzeszy od zależności od zagranicy, 
skąd pochodziło 20% żywności, benzyna, metale kolorowe, 70% rudy żelaza, 2/3 
kauczuku, połowa surowców tekstylnych, prawie połowa skór i futer. Niektóre 
surowce udało się zastąpić produktami sztucznymi (od 1942 r. kauczuk), 
częściowo importowano je z zewnątrz (rudę żelazną ze Szwecji, metale kolorowe 
z Turcji), resztę uzyskiwano drogą bezwzględnej eksploatacji krajów podbitych 
i zależnych.
Zaczęto od rabunku i wywożenia wszelkich zasobów surowców, niekiedy także 
demontowania zakładów przemysłowych. Później, gdy coraz silniejsze stawały się 
lotnicze naloty alianckie, Niemcy w większym stopniu rozrzucili produkcję po 
całym swoim imperium, ale zachowali ścisły nad nią nadzór. Już 18 VI 1940 r. 
grupa przemysłowców niemieckich wysunęła projekt utworzenia "nowego porządku" 
w Europie, czyli poddania kontynentu dyktatowi hitlerowskiemu. W 1941 r. Niemcy dysponowali 5 
mln km2 zamieszkałymi przez 290 mln ludzi.
Rozwinięcie produkcji wojennej już przed 1939 r. i początkowe sukcesy 
spowodowały, że w ciągu pierwszych trzech lat wojny przemysł Rzeszy bez trudu 
zaspokajał potrzeby wojska. Dla ludności już 1 IX 1939 r. wprowadzono 
racjonowanie żywności i wielu innych produktów, ale ograniczenia te niewiele 
odbiegały od stanu przedwojennego. Przydziały różniły się znacznie w 
zależności od wykonywanej pracy, do wiosny 1942 r. wynosiły tygodniowo 2250—
4650 g chleba, 400— 1000 g mięsa i 269—738 g tłuszczów. Poważniejsze 
zmniejszenie przydziałów żywności nastąpiło dopiero w kwietniu 1942 r., gorzej 
było z innymi produktami (odzież, buty), których produkcja w 1942 r. nie 
sięgała nawet połowy stanu przedwojennego. Mimo wszystko jednak poziom 
produkcji przemysłu nie przedstawiał się źle.
Produkcja przemysłowa Niemiec (1938 r. = 100)
Treść 1939 r. 1940 r. 1941 r. 1942 r. 1943 r. 1944 r.
cały przemyśl 106 102 105 106 119 117 towary konsumpcyjne 100 95 96 87 91 87 przemyśl zbrojeniowy 125 220 220 
320 500 425
Do najwyższych granic starano się po 1942 r. wyzyskać możliwości produkcyjne, 
gdyż moc przemysłu zbrojeniowego państw paktu trzech była trzykrotnie mniejsza 
niż koalicji.
694



W marcu 1940 r. powstało ministerstwo zbrojeń i amunicji z Fritzem Todtem (od 1942 r. 
Albertem Speerem) na czele. Od jesieni 1942 r. na skutek gwałtownego nacisku w 
ciągu pół roku dwa i pół rażą podniesiono produkcję czołgów, o 60% amunicji i 
samolotów. Mimo nalotów alianckich wysoka produkcja utrzymana została do 1944 
r.
Koszty wojny rosły w jeszcze większym tempie niż w latach 1914— 1918, od 1 V 
1939 do 31 III 1943 r. wydatki Rzeszy wynosiły 685 mld mk, z tego wydatki wojenne w 
ścisłym tego słowa znaczeniu 510 mld mk, w rzeczywistości więcej. Mimo 
powiększającego się nacisku podatkowego na społeczeństwo tylko część z nich 
można było pokryć, dług Rzeszy w 1945 r. sięgnął 400 mld mk.
Poważne trudności stwarzał brak ludzi, do 1941 r. pod broń powołano 6 mln, w 
końcu 1943 r. już 12 mln osób. W 1942 r. zakazano zmieniać pracę bez zgody 
odpowiedniego urzędu. Po ogłoszeniu totalnej mobilizacji w lutym 1943 r. dla 
państwa musieli pracować wszyscy mężczyźni od 14 do 65 i kobiety od 17 do 45 
roku życia. Ale to nie wystarczało.
Od początku wojny sięgnięto po jeńców wojennych (a więc najpierw polskich, w 
warunkach zawieszenia broni z Francją przewidziano, że w Niemczech pozostanie 
1,7 mln jeńców francuskich), później zaczęto werbować do pracy ludzi na 
wszystkich zajętych terenach, wreszcie werbunek przybrał postać masowych 
łapanek i porywania ludzi gwałtem. Zajmował się tym pełnomocnik do ściągania 
ludzi do Rzeszy Fritz Sauckel. W maju 1939 r. pracowało w Rzeszy 39,1 mln robotników 
niemieckich i 300 tyś. zagranicznych, we wrześniu 1944 r. liczba pierwszych spadła do 
28,4 mln, drugich łącznie z jeńcami powiększyła się do 7,5 mln. Niemcy 
przybrały postać wielkiego obozu pracy niewolniczej. Do produkcji wciągnięto 
także więźniów obozów koncentracyjnych.
Wraz z wybuchem wojny polityka wewnętrzna zaostrzyła się znacznie, objawem 
tego było ogłoszenie "zasad wewnętrznego bezpieczeństwa państwa" (20 IX 1939). 
Zaczęto stosować takie metody, jak eutanazja (od stycznia 1940 do sierpnia 1941 
r. zamordowano 70 tys. chorych psychicznie). Na całe społeczeństwo spadły surowe 
obostrzenia, szczególnie na ludzi, o których władze przypuszczały, że są wrogo 
nastawieni do reżimu. Tak było z działaczami polskimi w Niemczech, których 
wysłano do obozów koncentracyjnych.
W większym stopniu terror hitlerowski skierował się przeciwko mieszkańcom 
terenów podbitych. O ile w Skandynawii i na Zachodzie tępiono przede wszystkim 
ludzi buntujących się przeciw rządom hitlerowskim, o tyle na Wschodzie, 
najwcześniej w Polsce, przybrało to postać masowej eksterminacji całych grup, 
zwłaszcza inteligencji. Było to 'przygotowaniem niemieckiej "przestrzeni 
życiowej", na której mogli pozostać "podludzie" tylko jako "bydło robocze". 
"Generalny plan Wschód" (Generalplan Ost, 12 VI 1942) przewidywał wysiedlenie Pola-
ków, Ukraińców, Białorusinów i Czechów. Najbardziej to ponury rozdział
695



historii Niemiec, gdy w sposób systematyczny przygotowywano i przeprowadzano 
mordowanie milionów ludzi.
Do szczytu polityka ta doszła po zajęciu rozległych obszarów Związku Radzieckiego. 
17 XI 1941 r. na czele ministerstwa dla terenów okupowanych stanął Rosenberg. Z 
krajów bałtyckich i Białorusi utworzono Komisariat Ostland, w którym wahano się 
między pewnymi ustępstwami dla ludów bałtyckich a przeznaczeniem dawnych Inflant 
pod germańską kolonizację. Na południu istniał Komisariat Ukraina. Znaczne 
połacie kraju oddano Rumunii, mniejsze Finlandii, jeszcze na innych (Krym) 
chciano też osiedlić Germanów. Niemiecka polityka wobec ludów Związku 
Radzieckiego była tak brutalna, że tylko w niewielkiej stosunkowo mierze 
starała się rozniecać antagonizmy narodowe na tych wielonarodowych terenach.
Podobne metody stosowano także wobec jeńców radzieckich (już 12 V 1941 r. 
rozkaz o komisarzach przewidywał rozstrzeliwanie na miejscu oficerów 
politycznych). Trzymani masami w nieludzkich wręcz warunkach, wymierali 
dziesiątkami tysięcy. Dopiero potrzeby własnego rynku pracy i niepowodzenia 
wojskowe, zmniejszające dopływ nowych jeńców, spowodowały w tym zakresie pewne 
zmiany. Od końca 1942 r. próbowano tworzyć z jeńców radzieckich oddziały 
pomocnicze, w 1943 r. powstała pod wodzą Własowa Rosyjska Armia Wyzwoleńcza 
(ROA), tworzono jednostki estońskie, łotewskie i inne, ale wszystkie podobne 
przedsięwzięcia tonęły w ludobójczych metodach rządzenia.
Specjalny rozdział w polityce eksterminacyjnej zajmował stosunek do Żydów. 20 
I 1942 r. na konferencji w Wannsee, przedmieściu Berlina, z udziałem Heydricha, 
padło sformułowanie o "ostatecznym rozwiązaniu" kwestii żydowskiej. Już 
poprzednio Żydzi na okupowanych terenach, zwłaszcza wschodnich, poddawani byli 
licznym prześladowaniom i szykanom. Pod hasłami uznawania ich za źródło 
wszelkich nieszczęść ludzkości odseparowano ich od reszty ludności. Powstawały 
getta, zamknięte murami, z których oddalać się mogli tylko do pracy pod 
konwojem. Stłoczeni w wąskich ramach dzielnic, bici i maltretowani pod lada 
pozorem, wymierali z głodu i chorób. I tak jednakie "pasożyty" przeszkadzały w 
budowaniu "nowego porządku". Endlosung polegało po prostu na jak 
najsprawniejszym przygotowaniu i przeprowadzeniu mordu kilku milionów istot 
ludzkich. Za najbardziej racjonalne uznano duszenie Żydów w komorach gazowych 
i palenie ciał, co zostało systematycznie dokonane w latach 1942—1944, w 
największej liczbie w Oświęcimiu-Brzezince, Bełżcu, Chełmnie nad Nerem i w 
Treblince, gdzie zwożono Żydów nie tylko z krwawo likwidowanych gett w Polsce, 
ale i z całej Europy.
Obozy koncentracyjne rozrosły się w czasie wojny znacznie, a przechodziły 
przez nie setki tysięcy więźniów. W nieludzkiej, choć zorganizowanej masakrze 
wyzwalały one w oprawcach najgorsze instynkty. Na więźniach dokonywano 
eksperymentów lekarskich, przed którymi wzdragać się powinien każdy lekarz. 
Jednocześnie wobec zastosowania
696



mapa: Aneksje i okupacje niemieckie w Europie w latach 1938—1945
697



przymusu niewolniczej pracy więźniów nabrały one także znaczenia dla ekonomiki 
wojennej. Łącznie z pomordowanymi Żydami pochłonęły ok. 8 mln istnień ludzkich.
Jednym z rezultatów ludobójczej polityki było wyrastanie potęgi SS. Placówki 
tej organizacji sadowiły się we wszystkich rejonach Europy, ograniczały nawet 
kompetencje hitlerowskich wielkorządców podbitych krajów. System obozów 
zapewnił Himmlerowi potęgę gospodarczą, a wszystko to prowadziło do sięgania po 
coraz większe wpływy w samej Rzeszy, czego przejawem było mianowanie Himmlera 
ministrem spraw wewnętrznych (1943) i dowódcą rezerw armii lądowej (1944). Im 
gorsze było położenie Rzeszy, im większy budził się opór w Europie, tym 
bardziej potrzebny był aparat ucisku (samo Gestapo liczyło w 1943 r. co 
najmniej 40 tyś. ludzi).
Z oddziałów dyspozycyjnych SS i formacji "trupich główek" w 1940 r. powstały 
wojska (Waffen-SS), stale powiększane w następnych latach (do 900 tyś. ludzi w końcu 
wojny). Wchłaniały nowo tworzone jednostki armii, nie tylko na podstawie 
ochotniczego jak pierwotnie zaciągu;
zaliczano do SS oddziały cudzoziemskie tworzone w ZSRR i w różnych krajach 
Europy do walki przeciw komunizmowi. W 1944 r. SS przejęło od wojska służbę 
wywiadu i kontrwywiadu, zaczęło prowadzić własne poczynania dyplomatyczne, 
swoimi ludźmi obsadziło wiele kluczowych stanowisk w Rzeszy. W końcowym 
okresie wojny zaczęło się tworzyć państwo w państwie, a dalsze plany Himmlera 
przewidywały zbudowanie elitarnego imperium SS w całej Europie.
' Taka polityka narodowych socjalistów musiała nasilić opór na terenach 
okupowanych. Ugrupowania konspiracyjne powstawały często zaraz po 
zaprowadzeniu okupacji hitlerowskiej. Represje niemieckie skłaniały do 
podjęcia walki zbrojnej. Na największą skalę wystąpiło to w Europie Wschodniej 
i na Bałkanach. Ruch oporu w Polsce, jeden z najsilniejszych w Europie, jest 
dostatecznie znany. W Jugosławii dogodne, zalesione i górzyste tereny 
sprzyjały ruchom nacjonalistów serbskich, czetników, i komunistycznej partyzantce Tity, przy 
czym ten ostatni uzyskał znacznie większe poparcie społeczeństwa i aliantów 
(Wielkiej Brytanii, nie mówiąc o ZSRR). Oddziały greckiej organizacji EAM w 
lecie 1943 r. podjęły nawet ofensywę. Na zapleczu frontu wschodniego trzeba było 
stale utrzymywać kilkusettysięczną armię w pogotowiu. Partyzanci wspomagani 
byli przerzutami przez front, w 1943 r. zabili wielkorządcę Białorusi, 
Wilhelma Kubego. W Czechach zamach dosięgną tak wysokiego dostojnika, jak Heydrich (1942). 
Patrioci duńscy dopomogli Żydom w schronieniu się do Szwecji, norwescy w 
wysadzeniu w powietrze wytwórni ciężkiej wody, potrzebnej do produkcji 
projektowanej bomby atomowej. Francuskie oddziały maquis przygotowywały 
lądowanie aliantów.
Na wystąpienia ruchu oporu władze hitlerowskie odpowiedziały wzrastającym 
terrorem. Palono wsie, dziesiątkowano lub deportowano ludność, stosowano 
odpowiedzialność zbiorową, wyznaczając za każdego poległego Niemca wysoką cenę 
przez rozstrzeliwanie dziesiątków
698



i setek zakładników. To jeszcze bardziej podniecało do oporu. Hitlerowska 
Europa, oblężona od 1943 r. przez aliantów, podminowana była także od 
wewnątrz.

ZAGŁADA NIEMIEC NARODOWOSOCJALISTYCZNYCH

Na wiosnę 1943 r. wojna była już przez Rzeszę przegrana, ale odzyskiwanie 
terenów zajętych przez Niemców i pokonanie ich trwać miało jeszcze długo. W 
latach 1939—1942 Niemcy hitlerowskie atakowały krótkimi, decydującymi 
uderzeniami, miażdżącymi przeciwników, teraz alianci podejmowali ofensywy, 
nieraz powolniejsze, lecz inaczej niż w czasie wojny lat 1914—1918 przeważnie 
sukces przynoszące atakującym. Pojawiły się, jak wówczas, fronty, niekiedy 
miesiącami trwające w miejscu, na których Niemcy rozbudowywali umocnienia, ale 
były to fronty ruchome, przesuwające się w większym czy mniejszym tempie w 
kierunku Berlina.
Jak każdy dyktator Hitler nie znosił klęsk. System, który zbudował, mógł 
istnieć tylko przy stałych sukcesach. Nie pozwalał więc na żadne objawy 
defetyzmu, każda wzmianka o możliwości klęski groziła śmiercią. Nie godził się 
też na żadne planowe wycofanie się z trudnych do obrony pozycji, nawet mało 
ważne musiały być trzymane do końca. Na wschodzie tworzono w punktach 
umocnionych pozycje, zwane "jeżami", broniono węzłów komunikacyjnych, 
pozostawały otoczone grupy armii, największa w Kurlandii. Na zachodzie w 
dniach, w których padał Berlin, Niemcy dzierżyli jeszcze porty nad 
Atlantykiem.
W 1943 r. mimo przewagi liczebnej i materiałowej przeciwników wojska niemieckie musiały 
więc bronić frontu od Oceanu Lodowatego do Morza Czarnego, trwać na 
posterunkach na Wale Atlantyckim (budowanym od 1942 r.) od północnej Norwegii 
do granic Hiszpanii, bronić Półwyspu Apenińskiego na południe od Rzymu. Lotnictwo 
Góringa straciło nieodwołalnie przewagę w powietrzu, w lutym 1943 r. rozpoczęły 
się masowe naloty alianckie na Ruhrę, w lipcu na Hamburg (w ciągu tygodnia 
zginęło tam 30 tyś. ludzi), w listopadzie na Berlin, 5 IV 1944 r. samoloty dalekiego zasięgu dotarły 
na pola naftowe Rumunii, w maju zniszczone zostały w znacznej części zakłady 
produkujące sztuczną benzynę. Mimo ich nasilenia skuteczność nalotów była 
zresztą mniejsza, niż obiecywali sobie alianci (np. w 1942 r. po wielkich nalotach na 
Lubekę i Rostock po paru tygodniach produkcja wróciła do stanu poprzedniego), 
nie od nich zawisły losy wojny.
W styczniu 1943 r. na konferencji w Casablance zachodni alianci stwierdzili 
twardo, że celem jest bezwarunkowa kapitulacja państw Osi, aby uniemożliwić 
ponowne stworzenie legendy, że armia niemiecka wojny nie przegrała.
Na froncie wschodnim w grudniu 1943 r. ruszyła ofensywa radziecka w kierunku 
zachodniej Ukrainy, w kwietniu 1944 r. odbito Odessę i osiągnięto granicę 
Rumunii, w maju padł odcięty Krym. Front ukraiński w dniach 13 VII—30 VIII 
1944 r. przesunął się z terenów - na
699



wschód od Lwowa do przyczółka na zachodnim brzegu Wisły pod Sandomierzem,' 
Ofensywa frontu białoruskiego, rozpoczęta 23 czerwca, doprowadziła wojska 
radzieckie także nad Wisłę. Na południu 21 sierpnia padł Bukareszt, na północy 
ofensywa z 14 września doszła do Rygi (13 października) i odcięła wojska 
niemieckie w Kurlandii. 29 września ruszyła ofensywa na Węgry, w kierunku 
Jugosławii i Czechosłowacji. Udało się Niemcom natomiast zgnieść powstania na 
tyłach, w Warszawie 1 VIII—2 X 1944 r. i w Słowacji we wrześniu.
Porażki niemieckie spowodowały kolejno odpadanie sojuszników. 19 IX 1944 r. 
zawieszenie broni podpisała Finlandia, choć na dalekiej północy walczyły 
jeszcze oddziały niemieckie. 18 marca Hitler kazał okupować Węgry w obawie 
przed ich kapitulacją. Po przewrocie w Rumunii 25 sierpnia wypowiedziała ona 
wojnę Niemcom, 28 października zawieszenie broni podpisała Bułgaria, co zmusiło 
wojska niemieckie do wycofania się z Bałkanów, 18 października wojska Tity 
zajęły Belgrad.
We Włoszech Mussolini, uwolniony przez spadochroniarzy niemieckich z więzienia na 
górze Grań Sasso (12 IX 1943), utworzył nową Republikańską Partię Faszystowską, 
nie zdobył jednak żadnego uznania w społeczeństwie, splamił się tylko mordami 
(m.in. skazaniem na śmierć swego zięcia Ciano). Powołana do życia Włoska Republika 
Społeczna w Salo (1 XII 1943) sięgała tak daleko, jak stacjonowały wojska 
niemieckie; resztę kraju penetrowały partyzanckie oddziały komunistyczne.
Niemcy bronili się zacięcie na liniach Gustawa i Hitlera z kluczową pozycją na 
Monte Cassino. Nie dały rezultatu dwa uderzenia alianckie w styczniu i marcu 
1944 r., dopiero trzecie w maju zWalnym udziałem
700



oddziałów polskich przełamało front. 4 czerwca padł Rzym, 4 sierpnia 
Florencja, choć później na parę miesięcy front stanął.
Na zachodzie 59 dywizji niemieckich czekało na atlantyckim wybrzeżu Francji. 6 
VI 1944 r., korzystając z druzgocącej przewagi w powietrzu (13 tyś. samolotów 
alianckich przeciw 350 niemieckim), na wybrzeżu Normandii 5000 okrętów 
wysadziło armię inwazyjną. Do 30 czerwca walczyły tam już 43 dywizje (w tym 13 
pancernych). Ciężkie zmagania o Caen, St.-Ló i zniszczony Cherbourg trwały półtora 
miesiąca. 31 lipca Amerykanie przerwali linie niemieckie pod Avranches, a z 
kotła koło Falaise wyrwała się tylko część wojsk hitlerowskich. Gdy 15 sierpnia 
alianci wylądowali także we Francji południowej, od listopada 1942 r. 
okupowanej przez Niemców, zajęcie całego kraju odbyło się szybko. 25 sierpnia 
Francuzi sami wyzwolili Paryż, na początku września padły Bruksela i 
Antwerpia. W połowie miesiąca front znowu się zatrzymał. Nie powiodła się 
operacja desantowa pod Arnhem (17—27 września); zajęcie Akwizgranu, pierwszego 
miasta niemieckiego (21 października) i Metzu niewiele zmieniło sytuację.
W dniu 20 VII 1944 r. w głównej kwaterze Hitlera koło Kętrzyna płk Klaus Schenk 
von Stauffenberg, szef sztabu armii rezerwowej, dokonał zamachu na Hitlera z użyciem bomby 
zegarowej.
Opozycja przeciw "wodzowi" nie miała w Niemczech wielkich szans na powodzenie. 
Niezadowolenie niektórych dowódców, jak gen. Becka, który podał się w 1938 r. do 
dymisji, wynikało z przekonania, że polityka Hitlera narazi niedostatecznie 
przygotowane Niemcy na wojnę i klęskę. Tymczasem sukcesy, najpierw 
dyplomatyczne, później militarne, zdawały się zaprzeczać tym obawom. Pierwsze 
lata wojny to mimo strat w ludziach i trudności życiowych okres przekonania o 
czekającym Rzeszę triumfie. Trudno było liczyć na uzyskanie w społeczeństwie 
większego oddźwięku dla dążenia do obalenia rządów narodowosocjalistycznych.
Tu i ówdzie jednak powstawały odosobnione grupy opozycyjne. W jesieni 1942 r. 
Gestapo aresztowało ok. 600 członków lewicowej grupy Czerwona Orkiestra (Rotę 
Kapelle). Pod wodzą por. Harro Schulze-Boysena i Arvida Harnacka Czerwona Orkiestra za 
pomocą tajnej radiostacji w latach 1941—1942 dostarczyła do Związku Radzieckiego 
wiele cennych informacji o sytuacji w Niemczech, zwłaszcza o produkcji 
zbrojeniowej, a w tajnych gazetkach starała się ożywić opór przeciwko 
reżimowi. W styczniu 1943 r. wytropiona została grupa Białej Róży z głównym 
ośrodkiem wśród studentów monachijskich. 22 stycznia stracono rodzeństwo Hansa i 
Sophie Scholl kierujące ruchem.
Z emigracji dobiegały do nielicznych odezwy komunistów i socjalistów. 12—13 
VII 1943 r. powstał pod Moskwą Narodowy Komitet "Wolne Niemcy" (National Komitee 
"Freies Deutschland") pod przewodnictwem marszałka Paulusa, zwracający się głównie do 
niemieckich żołnierzy na froncie.
Dłużej działał w Niemczech ośrodek skupiony wokół hr. Jamesa Helmutha Moltkego, od 
jego majątku na Śląsku Kreisau-Krzyżowa
701



zwany Kreisauer Kreis, w którym obok ludzi o przekonaniach konserwatywnych znajdowali 
się również socjaldemokraci. Posiadał on także kontakty z działaczami 
protestanckimi. Mówiono w nim jednak więcej o sposobie urządzenia Niemiec po 
upadku Hitlera niż o tym, jak do tego upadku doprowadzić.
Stauffenberg bombę podkładał w imieniu spisku, w którym obok kilku wyższych 
dowódców wojskowych (z gen. Beckiem na czele) działali także politycy 
konserwatywni (z byłym burmistrzem Lipska Karlem Goerdelerem). Obudzenie się tej 
opozycji związane było z wyraźnymi już klęskami Niemiec. Widząc zbliżającą się 
katastrofę, działacze ci pragnęli ratować to, co było możliwe, głównie przez 
porozumienie się z aliantami zachodnimi. Szansę powodzenia były niewielkie. Państwa 
anglosaskie trzymały się formuły o bezwarunkowej kapitulacji, a Anglicy w 
znacznie dla siebie gorszej sytuacji nie chcieli w 1941 r. rozmawiać z 
zastępcą Hitlera, Rudolfem Hessem, gdy samolotem umknął do Wielkiej Brytanii. 
Wewnątrz spiskowcy nie mogli uzyskać żadnego poważniejszego poparcia ludności, 
gdyż w warunkach wszechwładzy policji było to niemożliwe. Liczyli najbardziej 
na zamieszanie, jakie powstałoby po śmierci dyktatora.
Zamach się jednak nie udał. Narada wojskowa odbywała się nie jak zwykle w 
masywnym bunkrze, ale w lekkim baraku; skutki bomby Stauffenberga były w takim 
pomieszczeniu znacznie mniejsze i Hitler odniósł tylko niewielkie obrażenia. 
Gdy spiskowcy czekali bezczynnie na rozwój wypadków, napiętnował on w 
przemówieniu "bardzo małą klikę ambitnych, nieodpowiedzialnych, a zarazem 
głupich oficerów".
702



Do ataku ruszyło SS, aresztując i mordując ujawnionych spiskowców, inni 
popełnili samobójstwo. 400-osobowa komisja Gestapo przeprowadziła istne polowanie, 
wyłapano do 5 tyś. osób mniej czy więcej związanych ze spiskiem. "Trybunał 
ludowy" Rolanda Freislera skazywał na okrutną śmierć, kilku oskarżonych z 
marszałkiem Witzlebenem powieszono na hakach rzeźnickich. Wsławionego talentem wojskowym 
marszałka Rommla zmuszono do zażycia trucizny.
Wyjście cało z zamachu przepełniło Hitlera przekonaniem, że czuwa nad nim 
opatrzność. Zamknięty odtąd szczelnie w swojej kwaterze, wkrótce w podziemiach 
kancelarii Rzeszy w Berlinie, tracił rozeznanie w realnej sytuacji. Po 20 VII 
1944 r. zapałał nienawiścią do wyższych dowódców wojskowych, każdy z nich 
wydawał mu się podejrzany, przesuwał więc ich z jednego stanowiska na drugie, 
powołując na najwyższe ludzi mało znanych. W jego otoczeniu pozostało już 
niewielu dawnych przywódców partyjnych, wierny Goebbels czy szef kancelarii partii Martin 
Bormann, kryjący się w cieniu. Góring od Stalingradu pogrążył się w marazmie. W 
kraju rosła wszechwładza Himmlera.
Mimo tego Hitler ciągle wierzył w zwycięstwo. Od dłuższego czasu obiecywał 
zastosowanie nadzwyczajnej broni (Wunderwaffe). Skończyło się na pociskach 
dalekiego zasięgu V1 i kierowanych rakietach V2. Były mało precyzyjne (z V1 
tylko 29% dosięgało celu), skierowano więc je na gęsto zaludnioną Anglię. Od 
12 czerwca poszybowało tam 8 tyś. sztuk pierwszych, od 6 września — 2700 sztuk 
drugich. Poczyniły wiele szkód, ale na przebieg wypadków wojennych nie miały 
większego wpływu. 6 IX 1944 r. ogłoszono utworzenie pospolitego ruszenia 
(Volkssturm); wobec wyczerpania rezerw dotychczasową mobilizacją sięgano po 
kilkunastoletnich chłopców i ludzi starszych, wielkiego pożytku z takich 
jednostek na froncie nie było.
Tymczasem alianci stali już u granic Rzeszy. Zmasowane naloty (7 października 
nad Niemcami pojawiło się 3 tyś. samolotów) masakrowały poszczególne miasta (w 
nalocie "dywanowym" na Drezno 13— 14 II 1945 r. zginęło ponad 35 tyś. ludzi). 
Zorganizowana resztkami sił, przy użyciu 41 dywizji, ofensywa w Ardenach (od 16 
grudnia), mimo początkowych powodzeń, stanęła po kilku dniach. To nie alianci, 
jak liczył Hitler, byli wyczerpani wojną.
W myśl doktryny Hitlera broniono zażarcie wielu miast. Oddziały SS trzymały 
Budapeszt od 26 XII 1944 do 13 II 1945 r. Nawet na terenach niemieckich 
nakazywano zostawiać za sobą spaloną ziemię (rozkaz Hitlera z 19 III 1945), na 
co zresztą nieraz brakowało sił i czasu. Na wschodzie ewakuowano masowo 
ludność, wobec braku środków transportu coraz częściej każąc jej maszerować 
piechotą, co w warunkach zimowych mrozów prowadziło do katastrofy. Gdy 12 I 
1945 r. ruszyła wielka ofensywa radziecka, nie było już sił na jej 
powstrzymanie. Na tyłach zostały oblężone Królewiec i Wrocław (broniony aż do 
6 maja), a 16 kwietnia zaczęła się operacja berlińska.
Na zachodzie alianci obsadzili od stycznia do marca 1945 r, lewy brzeg Renu, przez ocalony most pod Remagen 
przeszli rzekę (23 marca)
703



do 18 kwietnia zniszczyli w kotle Zagłębia Ruhry 21 dywizji niemieckich. W 
praktyce już wcześniej ustał tam wszelki zorganizowany opór.
26 kwietnia forpoczty amerykańskie i radzieckie spotkały się w Torgau nad Łabą. 
Przepołowione Niemcy musiały się poddać w ciągu kilku dmi. 
W berlińskim bunkrze dożywał swych dni niedawny władca Europy. Radośnie 
przyjął wieść o śmierci prezydenta Roosevelta, co miało przypominać śmierć 
carycy Elżbiety, ratującą z katastrofy Fryderyka II, ale daremnie czekał na 
poróżnienie się aliantów. Liczył na odsiecz stolicy ze strony mitycznej armii 
gen. Walthera Wenck. Gdy ostatnie nadzieje zawiodły, 30 kwietnia popełnił samobójstwo, 
przeklinając i zapowiadając zgubę narodowi niemieckiemu, niegodnemu jego 
geniusza. Za nim poszedł Goebbels z rodziną. 2 maja Berlin się poddał.
Kolejno kapitulowały teraz armie niemieckie, we Włoszech 28 kwietnia, na północy 
2 maja i na zachodzie 7 maja, w tym wypadku była to już ogólna kapitulacja, 
która weszła w życie 8 maja wieczorem. Jeszcze opierały się tu i ówdzie jednostki SS 
(w Czechach), ale wojna była skończona.
Najwyżsi dygnitarze Rzeszy, Góring i Himmler, próbowali, każdy na własną rękę, 
rozmawiać z aliantami. Hitler pozbawił ich za to wszystkich godności, a 
następcą mianował niespodziewanie admirała Karla Dónitza (od 1 maja), który na 
kanclerza dobrał sobie Lutza von Schwerin-Krosigka. 29 maja ten ostatni rząd Rzeszy został 
aresztowany przez aliantów.
Kończyła się druga wojna światowa, która kosztowała 32 mln ludzi zabitych na frontach, w 
tym Niemcy ponad 5 mln (gdy pierwsza wojna 1,8 mln). Dziesiątki miast niemieckich leżały w 
gruzach, miliony ludzi potraciły dobytek i błąkały się bezradnie po kraju.
"Tysiącletnia" Trzecia Rzesza załamywała się w ogniu klęski po 12 latach 
istnienia. Za zgodę na rządy Hitlera i na rozpętanie wojny naród niemiecki 
płacił drogo, ale straty innych narodów były znacznie większe.
Już w czasie wojny państwa koalicyjne podejmowały decyzje odnoszące się do 
Niemiec. Wynikało to choćby z przyjęcia formuły bezwarunkowej kapitulacji, 
która zmuszała do decydowania o stosunkach w Niemczech po ich pokonaniu. 
Debaty w tej sprawie zaczęły się już w październiku 1943 r. W ciągu 1944 r. 
ustalono podział Niemiec na strefy okupacyjne radziecką, amerykańską i 
angielską, w lipcu 1945 r. dodano jeszcze strefę francuską.
Na konferencji poczdamskiej (17 VII—2 VIII 1945) zapadły postanowienia o przekazaniu 
terenów na wschód od Odry i Nysy Polsce, północnej części Prus Wschodnich — 
Związkowi Radzieckiemu. W ramach
704



zapowiedzianej demokratyzacji i demilitaryzacji Niemcy traktowane były ciągle pod względem 
gospodarczym, komunikacyjnym i innym jako całość. Wspólnie miały też ponosić 
odpowiedzialność za zbrodnie wojenne, czego wyrazem był proces norymberski (20 
XI 1945—1 X 1946).
Od początku jednak istnienia stref okupacyjnych w obu częściach dawnej Rzeszy, 
w strefie radzieckiej z jednej, a w 3 strefach zachodnich z drugiej strony, 
formować się zaczęły odrębne stosunki. Inne były stosunki społeczne. W 
tworzonych lokalnych władzach przewagę uzyskiwały inne ugrupowania. W strefie 
radzieckiej na pierwszym planie stanęły Partia Komunistyczna i 
Socjaldemokratyczna, które w kwietniu 1946 r. połączyły się w Socjalistyczną 
Partię Jedności (Sozialistische Einheitspartei, SED). Na zachodzie przewagę uzyskiwały dwie 
partie — koalicja Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (Christlich-Demokratische Union, 
CDU), spadkobierczyni Centrum i bawarskiej Unii Chrześcijańsko-Społecznej (Christlich Soziale Union, 
CSU), oraz Socjaldemokratyczna Partia Niemiec.
Między strefami amerykańską i angielską następowało coraz dalej idące 
zbliżenie gospodarcze (1947) oraz polityczne (1948) i powstała tzw. Bizonia, od 
sierpnia 1948 r. zbliżała się do niej także strefa francuska, formując 
Trizonię. 20 VI 1948 r. wprowadzono na zachodzie reformę walutową.
Na tle rosnących różnic między niedawnymi aliantami, Związkiem Radzieckim i 
państwami zachodnimi (w 1948 r. likwidowano wspólne organy kontroli nad 
Niemcami), wybuchł zatarg o Berlin (23 VI 1948— 12 V 1949).
Oba nurty, różnice wewnętrzne i stosunki międzynarodowe, odmiennie, niż 
przewidywano pierwotnie, prowadzić zaczęły do tego, że z pustki politycznej w 
Niemczech w 1945 r. formować się zaczęły dwa państwa. Finałem tego stało się 
utworzenie 21 IX 1949 r. Federalnej Republiki Niemiec i 7 X 1949 r. 
Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
705



WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Na wstępie podajemy opracowania ogólne, dotyczące nie tylko poszczególnych 
okresów dziejów Niemiec:
Bechtel H., Wirtschaftsgeschichte Deutschlands von der Vorzeit bis
zum Ende des Mittelalters, Munchen 1951.
C r a i g G., The Politics of the Prussian Army 1640—1949, Oxford 1964. CzubińskiA., StrzelczykJ., Zarys dziejów 
Niemiec i państw niemieckich powstałych po II wojnie światowej, Poznań 1986. 
Deutsche Geschichte in drei Banden, t. I—III, Berlin 1965—1968. Deutsche Geschichte. Ereignisse und Probleme, wyd. 
W. Hubatsch, t.
I—XIV, Frankfurt a. M. 1972, wiele wydań. Deutsche Geschichte, wyd. v. H. J. Bartmuss, t. I, Berlin 
1974. Franzel E., Geschichte des deutsches Volkes, Mimchen 1974. Gebhardt B., Handbuch der deutschen Geschichte, 
wyd. H. Grund-mann, t. I—II, Stuttgart 1953—1955; toż, t. I—IV/1—2, Stuttgart 1976.
Geschichte Berlins, wyd. W. Ribbe, t. I—II, Munchen 1987. Handbuch der deutschen Wirtschafts- und 
Sozialgeschichte, wyd. H.
Aubin i W. Zorn, Stuttgart 1976. Hauck A., Kirchengeschichte Deutschlands, t. I—V, Leipzig 1887—
—1920. Hentsched V., Preussens streitbare Geschichte 1594—1945, Dlissel-
dorf 1980. f-..^'?^": Y H o łbom H., Deutsche Geschichte in der Neuzeit, t. I—III, Munchen
1970—1971. V, Kuczynski J., Geschichte des Alltags des Deutschen Volkes, 1600 bis
1945, t. I—V;Berlin 1981—1985. Lamprecht K., Deutsche Geschichte, t. I—XII, t. dodatk. I—II,
Berlin 1894—1909: " / Lehrbuch der deutschen Geschichte (Beitrdge), t. I—XII, Berlin 1962—
—1964, wiele wydań.
L u tg e F., Deutsche Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Berlin 1966. Mottek H., Wirtschaftsgeschichte Deutschlands, 
t. I—II, Berlin
1959—1964. Neue Deutsche Geschichte in zehn Banden, wyd. P. Moraw, V. Press,
W. Schieder, dotąd t. I—II, Munchen 1984—1985.
706


Pajewski J., Niemcy w czasach nowożytnych (1517—1939), Poznań 1947.
Propylaen Geschichte Deutschlands, wyd. D. Groh, Berlin od 1985, dotąd 5 tomów.
Salmonowicz S., Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.
Szyrocki M., Historia literatury niemieckiej, t. I—II, Warszawa 1969—1972.
Tymieniecki K., Dzieje Niemiec do początków ery nowożytnej, Poznań 1948.
Valentin V., Deutsche Geschichte, 1.1—II, Miinchen—Ziirich 1965.
Wehier H.-U., Deutsche Gesellschaftsgeschichte. In vier Bdnden, Miinchen 1987, dotąd t. I—II.
Dziejów najstarszych oraz średniowiecza dotyczą następujące prace:
Brandt v. A., Die Hanse und die nordischen Mdchte im Mittelalter,
Koln 1962. Dehio G., Geschichte der deutschen Kunst, t. I—II, Berlin—Leipzig
1930.
DollingerH. Ph., Dzieje Hanzy, Gdańsk—Gdynia 1975. Dopsch A., Die Wirtschaftsentwicklung der 
Karolingerzeit yornehm-
lich in Deutschland, t. II, Weimar 1931—1932.
— Herrschaft und Bauer in der deutschen Kaiserzeit, Jena 1939. FichtenauH., Das Karolingische Imperium, soziale und 
geistige Pro-
blematik eines Grossreiches, Zurich 1949. Górski K., Państwo krzyżackie w Prusach, Gdańsk—
Bydgoszcz
1946.
— Zakon krzyżacki a powstanie państwa pruskiego, Wrocław 1977. Grousset R., Histoire 
des Croisades et du Royaume Franc de Jeru-
salem, t. I—III, 1934—1936. Handbuch der deutschen Geschichte, wyd. L. Just, t. I—V, Frankfurt
a. Main 1957—1968. HauzińskiJ., Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznań
1978. .. -. . . HoltzmannR., Geschichte der sdchsiscfien Kaiserzeit, wyd. 3, Berlin
1962.
— Kaisergeschichte in der Zeit der Salier und Staufer, Leipzig 1929. Hiihns E., Theorie und Praxis in der 
Reichsreformbewegung des 15.
Jh., "Wissenschaftliche Zeitschrift der Universitat Berlin". Ge-
selischafts und sprachwissenschaftliche Reihe, I, z. l, 1951/52,
s. 17—34.
Junghanns K., Die deutsche Stadt im Fruhfeudalismus, Berlin 1959. Kampf J., Geschichte des Deutschen Reiches 
wdhrend des Grossen In-
terregnums, 1893. KoetzschkeR., Ebert W., Geschichte der ostdeutschen Kolonisa-
tion, Leipzig 1937.
45. 707


L a bud a G., Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I— —III, Poznań 
1960—1975.
— Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych, wyd. 2, Poznań 1974.
— Uwagi o genezie średniowiecznego państwa niemieckiego, "Kwartalnik 
Historyczny", LXXVI, 1969, s. 117—130. Lindner Th., Deutsche Geschichte unter den Habsburgom 
und Lwcem-
burgern, t. I—II, Stuttgart 1890—1893. Lintzel M., Die Entstehung des Kurfiirstenkollegs, "Ausgewahite
Schriften", t. II, Berlin 1961.
— Die Anfdnge des deutschen Reiches, Mlinchen—Berlin 1942. Muhibecher E., Deutsche Geschichte unter den 
Karolingom, Stuttgart 1896. Muller-MerteusE., Vom Regnum Teutonicum zum Heiligen Rómi-
schen Reich Deutschen Nation, "Zeitschrift fur Geschichtswissen-
schaft", XI, 1963, z. 2, s. 319—346. Piltz G., Deutsche Baukunst. Eine Einfuhrung, Berlin 1959.
— Deutsche Bildhauerkunst, Berlin 1962. Planitz H., Die deutsche Stadt im Mittelalter, Graz—Koln 1954. Samsonowicz 
H., Hanza, władczyni mórz. Warszawa 1958. SchultzeW., Deutsche Geschichte von der Urzeit bis zu den 
Karolin-
gen, t. II, Stuttgart 1896. Schwietering J., Die deutsche Dichtung des Mittelalters, Potsdam
1932—1941.
SerejskiH., Karol Wielki na tle swoich czasów. Warszawa 1959. SkubiszewskiP., W służbie cesarza, w 
służbie króla. Temat władzy
w sztuce ottońskiej, (w:) Funkcje dzieła sztuki. Warszawa 1972,
s. 17—72.
— Słowiańszczyzna połabska między Niemcami a Polską, pod red. J. Strzelczyka, 
Poznań 1981.
Smirin M. M., Oczerki istorii politiczeskoj borby w dermami pieried Rieformacijej, Moskwa 1952.
Stoklickaja-TierieszkowiczW. W., Oczerki po socyalnoj istorii niemieckogo goroda w XIV—XV w., Moskwa—
Leningrad 1936.
Straube K., Die Reformation Sigismundi als Ausdruck der reyolutio-naren Bewegungen im 15. Jh. Die friihburgerliche 
Revolution in Deutschland, t. II, Berlin 1961, s. 108—115.
StrzelczykJ., Brandenburgia, Warszawa 1974.
Wachowski R. Słowiańszczyzna Zachodnia, Poznań 1950.
Wenskus R., Stammesbildung und Yerfassung, Koln—Graz 1961.
Poniżej omawiamy (w wyborze) literaturę odnoszącą się do XVI— XVIII w. Dobre 
wprowadzenie do dziejów Niemiec tego okresu daje dzieło angielskiego historyka 
G. Barradough, The Origins of Modern Germany, 1946, wielokrotnie wydawane później.
Okresu reformacji i kontrreformacji dotyczą następujące prace:
W. Andreas, Deutschland vor der Reformation, Stuttgart 1948;
• 708


J. Lortz, Die Reformation in Deutschland, Freiburg 1962; K. Bran-di, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 
und Gegenrefor-mation, Miinchen 1960; E. Leonard, Histoire generale du Protestan-tisme, t. I—II, Paris 1961. 
Luter doczekał się mnóstwa biografii. Dobre wprowadzenie do jego poglądów daje 
książka J. M. Todd, Marcin Luter, wyd. 2, Warszawa 1983, oraz wybór jego pism w 
polskim tłumaczeniu zamieszczony w broszurze A. Ściegiennego Luter, Warszawa 1967, tam 
też ogólne uwagi bibliograficzne. Trudny problem radykalnego skrzydła 
reformacji wszechstronnie naświetla praca R. van Dulmen, Reformation als Revolution, 
Miinchen 1977.
Wojna trzydziestoletnia nie doczekała się ostatnio nowego opracowania, toteż 
trzeba sięgać do dawnych opracowań tego okresu w ogólnych historiach świata 
czy Niemiec. Z nowszych niekompletnych opracowań można wymienić C. V. Wedgwood, 
The Thirty Years' War, London 1938, tłum. niemieckie Der 30-jdhrige Krieg, Miinchen 1967, oraz J. 
Polisensky, Tricetiietd vdlka a ćesky naród, Praha 1960, zasługuje wreszcie na przeczytanie 
książka G. Manna, Wallenstein, Frankfurt am Main 1971, oraz J. Franzl, Kaiser im Zwiespalt der Fer-dinand II, 
Verlag Styria 1978.
Czasy od r. 1648 do 1789 doczekały się polskiego opracowania, M. Wawrykowa, Dzieje 
Niemiec 1648—1789, Warszawa 1976. Przy wykorzystaniu tej pożytecznej pracy 
warto jednak uwzględniać recenzje ogłoszone w "Kwartalniku Historycznym" i 
"Sobótce". Gdy chodzi o dzieje Prus za Fryderyka Wilhelma w. elektora, ciągle 
jeszcze warto przeczytać pracę A. Waddingtona Le Grand Electeur Frederic Guillaume de 
Brandenbourg. Są politique exterieure, t. I—II, Paris 1905—1908, ewentualnie rozdziały 
poświęcone temu władcy w tegoż autora Histoire de Prusse, Paris 1911. Gdy chodzi o 
czasy Fryderyka II, należy wyjść od biografii pióra J. Salmonowicza, Fryderyk II, 
Wrocław 1981 (wyd. 2, 1985), następnie warto skonsultować W. Konopczyńskiego 
Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1947 (wiele wydań później), a ewentualnie 
można sięgnąć do klasycznej dziś monografii R. K o ser a, Geschichte Friedrichs des 
Grossen, t. I—II, Berlin 1904—1905.
Dla poznania ideologii Oświecenia niemieckiego pożyteczna może być książka: P. 
Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monte-skiusza do Lessinga, Warszawa 1972, 
podobnie jak i F. Meinecke, Die Idee der Staatsrdson, Miinchen 1925. Krótkie wprowadzenie w dzieje gospodarcze 
Niemiec w tym czasie daje G. Droege, Deutsche Wirtschafts- und Sozialgeschichte, "Deutsche Geschichte", t. XIII, 
Frankfurt am Main 1972, tam też odpowiednia literatura. W kulturę dnia 
codziennego wprowadza książka W. Treue, Kultur geschichte des Alltags, Frankfurt am Main 
1961, tam też literatura. Wreszcie gdy chodzi o literaturę Niemiec tego 
okresu, należy wykorzystać M. Szyroc-kiego Dzieje literatury niemieckiej, t. I, Warszawa 1969.
Z niezmiernie bogatej literatury historycznej dotyczącej dziejów
709



Niemiec w XIX i XX w. podajemy niektóre ważniejsze pozycje, zwłaszcza w języku 
polskim: ......
BergstrasserL., Gesćhichte der politischen Parteien in Deutschland,
Munchen 1965. BracherK., Die deutsche Diktatur. Entstehung, Struktur, Folgen des
Nationalsozialismus, Koln 1969. Bullock A., Hitler. Studium tyranii. Warszawa 1970. Czapliński M., Biurokracja 
niemieckiego imperium kolonialnego,
Wrocław 1985. Czubiński A., Lewica niemiecka w walce z dyktaturą hitlerowską
(1933—1945), Warszawa 1975.
— Rewolucja 1918—1919 w Niemczech, Poznań 1967.
— Stanowisko socjaldemokracji niemieckiej wobec polityki kolonialnej
II Rzeszy w latach 1876—1914, Poznań 1966. C rai g C., Germany 1866—1945, Oxford 1985. 
Drewniak B., Kultura w cieniu swastyki, Poznań 1969. Engelmann B., Kraj 
nieograniczonych możliwości, Poznań 1984. Das Ende der Parteien 1933, wyd. E. Matthias i R. 
Morsey, Dlissel-dorf1960.
EngelbergE., Bismarck. Urpreusse und Reichsgriinder, Berlin 1985. Faszyzm niemiecki z perspektywy półwiecza, red. 
A. Czubiński, Poznań 1985.
Fischer F., Griffnach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiser-lichen Deutschland 1914/18, Dlisseldorf 1961 (4 
wyd. 1970).
— Krieg der Illusionen. Die deutsche Politik von 1911 bis 1914, Diissel-dorf 1969 (2 wyd. 1971).
Gali L., Bismarck, der weisse Revolutiondr, Frankfurt a. M. 1980.
Gesćhichte der deutschen Arbeiterbewegung, t. I—VIII, Berlin 1966— —1968.
Grunberger R., Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, t. I—II, Warszawa 1987.
Jaeckel G., Hitlera pogląd na świat. Warszawa 1973.
Jakóbczyk W., Niemcy 1815—1919. Między partykularyzmem a fe-deralizmem. Warszawa 1984.
Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871—1945, Poznań 1969 (później wiele 
wydań).
— Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX w., Poznań
1968.
Lexikon żur Parteiengeschichte, t. I—II, Leipzig 1983—1985. Ł u czak C., Dzieje gospodarcze 
Niemiec 1871—1945, Poznań 1984. Madajczyk C., Faszyzm i okupacja 1939—1945, t. I—
II, Poznań
1983—1984.
Mann G., Deutsche Gesćhichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt a. M. 1958.
Mehring F., Gesćhichte der deutschen Sozialdemokratie, t. I—II, Berlin 1960.
710


M o ssę G., Kryzys ideologu niemieckiej. Rodowód intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972. NipperdeyT., 
Deutsche Geschichte 1800—1866. Bilrgerwelt und star-
ker Staat, Mimchen 1984. Olszewski H., Nauka historii w upadku. Studium o historiografii i
ideologii historycznej w imperialisty cznych Niemczech, Warszawa
1982. Ryszka F., Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, Wrocław
1966.
— U źródeł sukcesu i klęski. Szkice z dziejów hitleryzmu. Warszawa 1975.
— Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwowym i prawnym Trzeciej 
Rzeszy, Warszawa 1974 (3 wyd. 1986). Schnabel F., Deutsche Geschichte im XIX. Jahrhundert, t. I—IV,
Freiburg a. Br. 1948—1951.
S t o l p e r G., Deutsche Wirtschaftsgeschichte seit 1870, Tubingen 1966. Studia z dziejów myśli 
politycznej w Niemczech XIX i XX w., red.
H. Olszewski, Poznań 1982. Valentin V., Geschichte der deutschen Revolution von 1848—1849,
Berlin 1930—1931. WawrykowaM., Dzieje Niemiec 1789—1871, Warszawa 1980.
— Ruch studencki w Niemczech 1815—1825, Warszawa 1972. Wąsicki J., Rzesza i kraje niemieckie 
1814—1849. Między unitaryz-mem a federalizmem, Poznań 1977.
— Rzesza a państwa niemieckie 1789—1815, Poznań 1982. Wehier H.-U., Das Deutsche 
Kaiserreich 1871—1918, Góttingen 1973.



INDEKS NAZWISK

W indeksie zastosowano następujące skróty: abp - arcybiskup, amer. - 
amerykański,
ang. - angielski, austr. - austńacki, bizant. - bizantyjski, bp - biskup, c. - 
córka,
ces. - cesarz, cesanowa, czes. - czeski, dca - dowódca, franc. - francvski, 
frank.-
frankoński, gen. - generał, gr. - grecki, hiszp. - hiszpa ski, hol. - 
holenderski, hr.
- hrabia, hrabina, kr. - król, królowa, ks. - książę, księżna, I. - lata, min. - 
mini
ster, niem. - niemiecki, o. - ojciec, ok. - okolo, pol. - polski, prof. - 
profesor,
r. - rok, radz. - radziecki, ros. - rosyjski, ri. - rzymski, s. - syn, szwajc. - 
szwaj
carski, ur. - urodzony, w. - wielki, węg. - węgierski, wl. - włoski, właśc. - 
właści
wie, zm. - zmarl, zob. - zobacz, ż. - żona. Daty w nawiasach oznaczają okres 
życia,
  daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji lub władzy

Abbasydzi 139
AbdarRahman (734-788), wódz arab-
  ski, zalożyciel dynastii Omajjadów
  w Hiszpanii 62
Abelard Pierre (107 1142), franc.
  teolog i filozof 146
Abernon Edgar V. d' (1857-1941), lord
  posel ang. w Berlinie 637
Adalbert, abp bremeński w I. 937-988
  126
Adalbert, abp moguncki w 1. 1111-1137
  136
Adalbert (X w.), król lombardzki, s. Be
  rengariusza 93
Adam Bremeński (zm. 1085), kronikarz
  niem.168
Adams Henry (1838-1918), amer. hi
  storyk 578
Adelajda (zm. 999), ces., wdowa po Lo
  tarze, ż. Ottona I 89
Adelgot, abp magdeburski w l. 1107-
  -1119134
Adler Salvius Johan (159 1652), dyplo
  mata szwedzki 312
Adolf z Nassau (ok. 1250-1298), kr.
  niem. od 1292 r. l76,177
Aecjusz (Aetius Flavius, ok. 390- l54),
  wódz rz. 48
Agilolfingowie 64, 65

Agnieszka (ok. 102 1077), ces., matka
  Henryka IV l26
Agnieszka (1281-1364), kr. węg., ż.
  Andrzeja III węg. 212
Ajstulf (VIII w.), kr. Longobardów 63
Alaryk (ok. 370-410), kr. Wizygotów od
  395 r. 47
Alba Femando Alvarez de Toledo
  (1507-1582), ks., hiszp. wódz i poli
  tyk, namiestnik Niderlandów 271
Albrecht (1817-1895), arcyks. austr.,
  w l. 185 1859 gubernator Węgier,
  feldmarszatek, glównodowodzący w bit
  wie pod Custo ą w 1866 r. 514
Albrecht I, ks. Austńi i Styrii od 1282 r.,
  kr. Niemiec w l. 1298-1308174-178,
  181
Albrecht II (1379-1439), ks. austr., kr.
  niem. od 1438 r., zięć Zygmunta Luk
  semburczyka 20ń, 207
Albrecht V (1528-1579), ks. bawarski od
  1550 r. , zieć ces. Ferdynanda I 256, 276,
  279, 280
Albrecht Achilles Hohenzollem (zm.
  1486), margrabia brandenburski 210
Albrecht póiniej zwany Alcybiades
  (1522-1557), margratńa brandenburski
  linii frankońskiej, od 1541 r. ks. Bay
  reuth 260, 26l, 263, 276

  t Fryderyk HohenzollemAnsbach
  (1555-I618), ostatni ks. prusłci 338
 cCht Habsburg (1559-1622), arcyks.,
  mik Niderlandów 286, 288
  t Hohenzollem (1490-1568), ostat
.;   ,ů, mistrz krzyżacki od 1511 r., pierw
 ;   ,s. pruski od 1525 r. 2b0, 269
  t Hohenzollem (1490-1545), ks.,
-   magdeburski 232 233
  t Niedtwiedź (ok. 1100-1170),
   ożyciel Marchii Brandenburskiej,
 z:  Stowian 139,142, I50,184
  t Wettyn (1240-1314), landgraf
  Zyiryngii i palatyn saski 177
Nbrecht Wilhelm (180 1876), prof.
  prawa w Królewcu i Getyndze 460
Albrecht von Johannsdorf, liryk znany
   a.przełomie XII i XIII w.168
 t von Mansfeld (148 1560), hr.,
  aionek Związku Szmalkaldzkiego 240, 253
pleksander I (1777-1825), imperator ros.
 .r=nd 1801 r. 415, 416, 418, 421, 424,
  , 435-437, 441, 442, 451, 455
Al ksander II (1818-1881), ces. ros. od
  :;;1855 r. 561-563
 teksander III (1845-1894), ces. ros. od
  : 881 r. 564, 566
 xleksander III (Roland Bandinelli), pa
  pież w 1.1159-1181148,149
  ander V (Petms Philargus), papież
  ' w l.140 1410197,198
,Akksander I Battenberg (1857-1893),
  pierwszy ks. wyzwolonej spod tureckiej
  = władzy Butgarii w l. 187%-1886 565
Aleksander Newski (122 1263), ks.
  -, wtodzimierski i nowogrodzki 166
Aleksander Wielki (356-323 p.n.e.), kr.
  Macedonii od 336 r. p.n.e., uczeń Ary
  stotelesa, genialny wódz, twórca wiel
  ltiego państwa 167
Aleksios I (104 1118), ces. bizant. z dy
  nastii Komnenów od 1081 r.140
Alfons X Mądry (122f 1284), kr. kasty
  fijski od 1252 r., w 1257 r. wybrany kr.
  niem. rbwnocześnie z Ryszardem z
  Kumwalii 160

AIKamil, suttan egipski w XIII w.155
Alhuin (735 04), uczony anglosaski,
  aspółpracownik Karola Wielkiego i wy
  ktadowca w jego szkole patacowej 69,
  71, 72
Altenstein Karl (1770-1840), pruski poli
  tyk, min. oświaty w 1.1817-1838 425

Alvensteben Gustav von (180 -1881),
  gen. pruski, dyptomata 508
Anaklet II (Piotr de Frangipanis), antypa
  pież w t.113 1138136,137
Andegawenowie 181,188
Andrassy Gyula (182 1890), hr., węg.
  mąż stanu, min. spraw zagranicznych
  AustroWęgier w l.1871-1879 560
Andrzej I Acpadowicz, kr. węg. w l.
  1047-1060133
Andrzej II, s. Beli III, kr. węg. w 1.
  1205-1235163
Angelus Silesius (wtaśc. Scheffeler Johan
  nes,1624-1677), poeta, mistyk 323
Anna (X w.), ks. bizant. 92
Anna (1532-1585), ż. elektora saskiego
  Augusta I 278
Anna (XVI w.), c. Ferdynanda I, ż. A1-
  brechta bawarskiego 256
Anna (XVI/XVII w.), ż. Jana Zygmunta
  elektora brandenburskiego, c. ostat
  niego ks. pruskiego Albrechta Fryde
  ryka HohenzollernAnsbach 338
Anna (1655-1714), c. Jakuba II kr.
  Anglii od 1702 r., ostatnia z dynastii
  Stuartów 345
Anno, abp koloński w 1. 105ó1075126,
  167
Antonius Pius (8 161), ces. rz. od 138 r. 39
Anzelm, bp hoboliński w 1. 1129-1155
  169
Apraksin Stefan (1702-1758), feldmar
  szałek ros. 375
Arduin, margrabia Ivrei, kr. longobar
  dzki w 1.1002-1015108
Aribert, bp mediolański w 1. 101 1045
  115
Ariowist (I w. p.n.e.), wódz germańskich
  Swewów 34
Arminiusz (I w.), naczelnik Cherusków
  35, 36
Amdt Ernst Moritz (1769-1860), pisarz
  polityczny, poeta, historyk 419, 431,
  432, 441
Amim Hans Georg von (1581-1641),
  gen., podkomendny Wallensteina 301,
  303, 305, 308
Amim Harry von (1824-1881), hr., dy
  plomata pruski, w 1. 1872-1874 poseł
  pruski w Paryżu 558
Amold z Brescji (ok. I10 1155), mnich
  lombardzki, kaznodzieja, reformator re
  ligijny i społeczny 146

725

I




Arnulf, bp halbersztadzki w 1. 99 1023
  110
Arnulf (zm. 899), ks. bawarski, kr. Fran
  ków Wschodnich od 887 r., ces. rz. od
  896 r. 78, 79
Arnulf (907-937), ks. bawarski 80, 82,
  83, 86-88
Askańczycy 192
Askenazy Szymon (1866-1935), pol. hi
  storyk i dyplomata 355
Attyla (zm. 453), wódz Hunów 47, 48, 574
Auer Erhard (1R74-1945), socjaldemo
  krata, min. spraw wewnętrznych Ba
  warii 621
Auerswald Rudolf von (1795-1866), poli
  tyk pruski, premier i min. spraw zagra
  nicznych w 1848 r. 486
August I (1526-1586), elektor saski w 1.
  1553-1586 276, 278, 282, 283
August II (167 -1733), kr. polski w 1.
  1697-1706 i od 1709 r. 333, 345, 348,
  349, 351, 360
August III (1696-1763), elektor saski, kr.
  polski od 1733 r. 35l, 352, 360, 377
Augustenburg ks. zob. Chrystian August
Augustyn św. (354-430), dr Kościoła,
  wczesnochrześcijański filozof i teo-
  log 231
Avaux Claude de Mesmes d' (1595-
  -1650), dyplomata franc. 312


Babenbergowie 81, 97, 109,139,143,174
Bach Aleksander von (1813-1893), po
  lityk austr., w 1.1852-1859 premier 492
Bach Jan Sebastian (1685-1750), kompo
  zytor, jeden z najwybitniejszych twór
  ców muzycznych 323, 359
Badoglio Pietro (1871-1956), wł. marsza
  łek i polityk, w 1. 1943-1944 premier
  693
Bakunin Michait A. (1814-1876), ros. re
  wolucjonista, teoretyk anarchizmu 488
Baldwin, abp trewirski w 1. 1307-1354
  179
Baldwin (98 -1035), hr. flandryjski 108,
  113
Baldwin z Bouillon (105 1118), pierw
  szy kr. jerozolimski od 1100 r.141
Baldwin V Pobożny (1012-1067), hr.
  Flandńi 123
Ballestrem Franz Xaver (1834-1910), hr. ,
  arystokrata śląski, przywódca partii
  Centrum 539

  Ballin Albert (1857-1918), armator,
  członek i dyrektor Hapagu 551
  Bamberger Ludwig (1823-1899), niem.
  polityk, w 1848 r. demokrata, później
  narodowy liberat 534
  Baner Jan (159 1641), feldmarszałek
  szwedzki, wybitny dca w czasie wojny
  trzydziestoletniej 310
  Barbusse Henń (1874-1935), franc. pi
  sarz, antyfaszysta i antymilitarysta 650
Baring Evelyn zob. Cromer
Barnim I (ok.1209-1278), ks. szczeciński
  od 1220 r., całego Pomorza Zachodnie
  go od 1264 r.184
Barnim XI (w histońografii polskiej okre
  ślany jako IX, zm.1573), ks. szczeciński
  253
Barth Emil (1879-1941), robotnik, so
  cjaldemokrata, potem socjalista nieza
  leżny, członek Rady Delegatów Ludo
  wych w 1918 r. 618
Barth Theodor (1849-1909), polityk libe
  ralny, publicysta 534
Barthou Jean Louis (1862-1934), franc.
  polityk prawicowy, wielokrotny min.
  682
Bassermann Ernst (1854-1917), polityk,
  przywódca Partii Narodowo-Liberalnej
  581
Bassermann Fńedńch (1811-1855),
  niem. działacz polityczny, liberał, poseł
  do Zgromadzenia Narodowego we
  Frankfurcie 472, 482
Bassevi Jakub (XVII w.), kierownik
  przedsiębiorstwa menniczego 298
Bauer Gustav (187 -1944), działacz
  związków zawodowych, polityk so
  cjaldemokratyczny, kanclerz w 1.1919-
  -1920 617, 630
Bazaine Achile Fran ois (1811-1888),
  marszałek franc. 525
Bahr Georg (166 1738), architekt niem.
  360
Beatrice (XI w.), ż. margrabiego tuskulań
  skiego Bonifacego 123
Bebel August (1840-1913), jeden z czo-
  łowych przywódców socjaldemokracji
  i II Międzynarodówki 519, 521, 524,
  539, 558, 581, 587, 588
Beccańa Cesare Bonesana de (1738-
  -1794), wł. prawnik, przedstawiciel
  kierunku postępowo-humanitarnego w
  prawie karnym 358

726

t Johann Joachim (1635-1682), le
; i ekonomista austr. 334
Ludwig (1894-1944), gen. niem.,
  52tabu Generalnego w I. 1935-
 3g, przywódea spisku przeciw Hitle
i, stracony 674, 701, 702
  n Max (1884-1950), malarz
 k, reprezentant tendencji ekspre
ustyczno-symbolicznych 652
  rel Antoine Henń (1852-1908),
     , fizyk i chemik 590
  ven Ludwig van (1770-1827),
  t pozytor jeden z największych twór
 469, 597
:   ta I, s. Vazula, kr. węg. w l.106 1063
&iizariusz (ok. 494-565), wódz bizant.


  ek Ludwig August von (1804-
  -1881), gen. austr., dowodził pod
   Śadową 3 VII 1866 r. 514
  etii Vincent (1817-1900), hr.,
  :d5tplomata franc. , ambasador franc. w
= ~:Berlinie w 1.1864-1870 524
Be edykt VII, papież w 1. 974-983100
  dykt VIII (Johannes), papież w 1.
  1012 1024110,112
Benedykt IX (Theophylactus), papież w 1.
     1032 1048 (z przerwami) 124
&nedykt XII (J. Fournier), papież w l.
  1334-1342183
BCnedykt XIII (Pedro de Luna), anty
  papież w 1.1394-1417197
BwLigsen Rudolf von (1824-1902), poli
  tyk liberalny, przywódca Niem. Zwią
  zku Narodowego w 1859 r. i Partii Na
  rodowo-Liberalnej 501, 518, 534
Bem Karl Fńedńch (1844-1924), kon
  '  struktor silników spalinowych oraz jed
  nego z pierwszych samochodów 545
Berengańusz II (zm. 966), kr. lombardzki
  w 1. 950-96189, 91-93
Berlichingen G6tz von (148 -1562), ry
  'cerz niem. z Frankonii, jeden z dców w
  w. wojnie chtopskiej 242
Bernadotte Jean Baptiste Jules (176 
  -1844), marszałek Francji, kr. Szwecji
  i Norwegii od 1818 r. jako Karol XIV
  Jan 439, 441
Bernard (1604-1639), ks. weimarski
  305-308, 310, 311
Bernard I, ks. saski w 1. 97 -1011 100,
  110

Bernard II, ks. saski w 1. 1011-1059111
Bernard z Clairvaux św. (1091-1153).
  franc. teolog, kaznodzieja l37
Bernhard anhalcki (1140/115 -1212),
  s. Albrechta Niedźwiedzia, ks. saski I50
Bernhardi Fńedrich von (1849-1930),
  gen. niem. i publicysta wszechniem. 583
Bernstein Eduard (185 -1932), przywód
  ca opońunistycznego skrzydta socjal
  demokracji, gtówny teoretyk rewizjo
  nizmu 587l588
Bernward, bp hildesheimski w 1. 993-
  -1022107
Berthołd von Zahringen (zm. 1078), ks.
  Karyntii od 1061 r.126
Bertold (zm. 945), ks. bawarski w 938 r.,
  stryj Eberharda bawarskiego 88, 89, 97
Bertold von Regensburg (ok. 122 
  -1272), dominikanin, kaznodzieja 197
Best Karl R. W. (ur. 1903), prawnik, w 1.
  1942-1945 pełnomocnik Rzeszy w
  Danii 689
Bethlen Gabriel (Gabor), ks. siedmiogro
  dzki w 1. 1613-1629 290, 294, 295, 298
BethmannHollweg Mońtz von (1795-
  -1877), polityk pruski, prawnik, w 1.
  185&-1862 min. oświaty 494
BethmannHollweg Theobald von (1859-
  -1921), polityk niem., kanclerz Rzeszy
  i premier Prus w 1.1909-1917 531, 583,
  599, 601, 606, 609, 610, 612, 613
BethusyHuc Eduard Georg (1R29-1893),
  hr., magnat górnośląski, zwolennik Bis
  marcka, założyciel Deutsche Reichs
  partei 537
Beust Fńedrich Ferdinand von (1809-
  -1886), hr., polityk saski i austr., prze
  ciwnik Bismarcka 523, 560
Bezprym (98( 1032), pierworodny s. Bo
  lesława Chrobrego, pozbawiony przez
  ojca prawa do tronu, w 1031 r. wypędzit
  Mieszka II i objął rządy 116
Bidermann Jacob (1578-1639), drama
  turg niem. 322
Bierbaum Otto (1865-1910), literat,
  współpracownik monachijskiego cza
  sopisma "Die Gesellschaft", potem kie
  rownik berlińskiej "Freie Buhne" 592
Billungowie 124
Bischoffwerder Johann Rudolf von
  (1741-1803), oficer pruski, adiutant
  Fryderyka Wilhelma II 405
Bisinus, kr. Turyngów w V w. 50




Bismarck Otto von (181 1898), prusko-
  -niem. mąi stanu, premier pruski w I.
  1862-1890, pierwszy kanclerz Rzeszy
  w l.1871-1890 459, 486, 497, 499, 500,
  502, 504-508, 5l0, 513, 514, 516-520,
  522 524, 526, 527, 529-532, 534, 537,
  538, 540, 544, 554, 556-570, 572, 573,
  575, 578-581, 585, 591 593, 598, 599,
  602, 610, 669
Blanqui Louis Auguste (1805-1881),
  franc. dziatacz rewolucyjny, komunista
  utopijny, aktywny uaestnik rewolucji
  1830 i 1848 r. 461
Bleichr6der Gerson (1822-1893), bankier
  berliński 557, 585
Bloch Jan Gotlib (183ó1902), pol. eko
  nomista i finansista 602
Blomberg Werner Eduard Fńtz von
  (187 1946), feldmarszatek, w 1.
  1935-1938 min. wojny i naczelny dca
  Wehrmachtu 674
Blum Robert (1804-1848), niem. dziatacz
  i pisarz polityczny, radykalny demokra
  ta, przywódca liberałów saskich, wice
  przewodniczący parlamentu, jeden z
  przywódców powstania październikowe
  go 1848 r. w Wiedniu, stracony 477,
  481, 483-485
Bliicher Gebhard Leberecht von (1742-
  -1819), feldmarszałek pruski, naczelny
  wódz armii pruskiej od 1813 r. 439-
  441, 446
Bodenstein Andreas zwany Karlstadt
  (148 -1541), dr teologii i prawa 239
Bogusław I (zm. 1187), ks. Pomorza Za
  ehodniego od 1156 r.150
Bogustaw XIV (158 1637), ostatni ks.
  pomorski, od 1630 r. praktycznie utracił
  wtadzę na rzecz Szwedów 301, 304
Boileau Nicolas (163 1711), franc. po
  eta i teoretyk klasycyzmu 389
Bojońx, wódz Skirów 33
Bolesław I (zm. %7), ks. czeski od 935 r. 93
Bolesław II (zm. 999), ks. czeski od 967 r.
  97 99,101,102
Bolesław Ill Rudy, ks. czeski w I. 999-
  -1003109
Bolesław Chrobry (966 lub 967-1025),
  ks. pol. od 992 r., kr. pol. od 1025 r.
  105,108-112,115
Boleslaw Kędzierzawy (ok. 112 1173),
  ks. mazowiecki od 1138 r., zwierzchni
  ks. Polski od 1146 r.147

Bolestaw Kczywousty (1085-1138), ks.
  pot. od 1102 r.133,134,138,142,147,
  150
Botestaw Śmiaty (ok. 1040-1081), ks.
  pol. od 1058 r., kr. pol. w I.1076-1079
  131
Bolko II (ok. 1312-1368), ks. świdnicki
  od 1326 r.188
Bonaparte'owie 523
Bonh ffer Dietńch (190G1945), teolog,
  antyfaszysta, stracony 675
Bonifacy (XI w.), margrabia tuskulański
  123
Bonifacy VIII (Benedetto Caetani), pa
  pież w l.1294-1303178
Bonifacy IX (Pietro Tomacelli), papież
  w 1.1389-1404197
Bonifacy św. (Wynfńth z Wessexu, ok.
  68 755), bp, apostoł Niemiec i refor
  mator kościota frankijskiego 63
Bormann Martin (190 zaginiony w
  1945), jeden z głównych przywódców
  hitlerowskich i najbliższych wspótpra
  cowników Hitlera, gen. SS, skazany
  zaocznie za zbrodnie wojenne przez
  Międzynarodowy Trybunał Wojskowy
  w Norymberdze na karę śmierci 703
Born Stephan (1824-1898), niem. socjali
  sta, jeden z przywódców rewolucji
  1848 r. w Berlinie, potem na emigracji
  475
Bosch Carl (1874-1940), przemystowiec,
  wspólorganizator I.G. Farben 642
Bossuet Jacques Benigne (1627-1704),
  bp, franc. pisarz i historyk 358
Boulanger Georges (1837-1891), franc.
  gen. , polityk 564
Boyen Hermann von (1771-1848), pruski
  gen., w 1813 r. szef Sztabu Generalne
  go, min. wojny w 1.1814-1819 oraz po
  nownie w 1.1841-1847 428, 429, 446
B cklin Arnold (1827-1901), szwajc. ma
  larz i rzeźbiarz neoromantyczny 596
B heim Hans (XV w.), przywódca ludowy
  226
Bóhme Jacob (1575-1624), z zawodu
  szewc, mistyk, autor Aurory 323
Borne Ludwig (wtaśc. L b Baruch,
  178 1837), niem. pisarz i publicysta,
  uczestnik ruchu Mlode Niemcy 461
B&ttger Johann Fńedńch (1682-1719),
  alchemik niem., pierwszy wyproduko-
  wat w 1709 r. biatą porcelanę 349

k  '
. i  Pj y i
  ) annes (183 1897) w. kom
 r  wiązujący do muzyki Beetho
.    a   form p kl Yanych 597
  burg Fńedńch Wilhelm (1792-
   ), hr., gen. i polityk pruski, Premier
,  2   1848 do 1850 r. 486, 491
  r Heinrich (1881-1%7), pr zywód
     owy, komunista 639, 647
 t Sebastian (1457-1521), popularnY
   uwr 229, 265
  hitsch Walter von (1881-1948),
   [ arszatek niem., od 1938 c. naczel
, ny  , Armii Lądowej 674
 Ocht Berthołd (1898-1956) pisarz
. m., jeden z najwybitniejszych drama
  turgbw wspótczesnych, poeta i prozaik
  651
  844-
grec tano Ludwig Joseph (Lujo, 1

  -1931), niem. ekonomista i polityk
  gospodarczy, liberat 558
  ,d Aristide (1862-1932), franc.
  polityk, współtwbrca paktu lokarneń
  :slGiego w 1925 r. 642-644
BrockdorffRantzau Ulńch von (1869-
  .-1928), hr. , dyplomata niem. , min.
  spraw zagranicznych w l. 1919-1920
  ambasador w Moskwie w 1. 1922-1928
  625, 626
Bruck Karl Ludvig (1798-1860), od
  1849 r. Freiherr von, kupiec nadreński,
  potem polityk austr. 492
Brunhilda (zm. 613), ż. Sigiberta, kr.
  Franków 60
Bruno, abp koloński, ks. Lotaryngii w 1.
  953-965, brat ces. Ottona I 90
Brunon, abp trewirski, w 1. 1102-1124
  134
Brunon, bp Spiry w 1.1107-1123134
Brusiłow Aleksy (1853-1926), ros. gen.,

  naczelny wódz armii ros. w 1917 r. 607
Bruhl Henryk (1700-1763), polityk saski,
  min. kr. pol. Augusta lIl 387
Bruning Heinńch (1885-1970), polityk
  niem., jeden z przywódców partii Cen
  trum, w 1. 1930-1932 kanclecz Rzeszy,
  od 1934 r. w USA 655, 659
Brzetystaw I (ok. 1012-1055), ks. czeski
  od 1034 r.125
Bucer Marcin (1491-1551), reformator,
  zwolennik Lutra, potem Kalwina Z39,
  254, 259
Buchrucker Bruno von, major "Czarnej
  Reichswehry" 638, 639

Bueck Harry Alex, dziatacz organizacji
  przemystowoów, sekretarz i pczywó 
  Centralnego Zwiazku Niem. Przemy
  stowców od 1876 r. 557
Bugenhagen Jan (1485-1558), towarzysz
  Lutra, potem apostot luteranizmu w
  pótnocnych Niemczech i Danii 238

Bullinger Henryk (1504-1575), szwajc.
  reformator, następca Zwingliego 246
Bunsen Chństian Kacl von (1791-1860),
  pruski dyplomata i teolog, konserwaty
  sta 460
Bunsen Creorg (1824-1896), polityk li
  beralny 505
Buol von Schauenstein Karl (1797-1865),
  dyplomata austr., min. spraw zagranicz
  nych 492, 497
Buquol Karol Bonawentura (1571-1621),
  gen. cesarski w czasie wojny trzydzie
  stoletniej 288
Burbonowie 373, 407
Burchard, bp wormacki w 1. 1000-1025
  107

Burchard, ks. szwabski w 1. 954-973 90
Burchard, palatyn saski w 1. 1002-1017
  lll
Burchard II (zm. 926), ks. szwabski od
  917 r. 81, 83, 86

Burckhardt Georg zob. Spalatin Georg
Burckhardt Jakub (1818-1897), wybitny

  szwajc. historyk kultury 593
  Burger Ludwig (1825-1884), niem. ma
  larz i rysownik 515
  Burgkmair Hans (1473-1531), niem. ma
  larz i grafik 224
  Busche Herman (XVI w.), humanista
  niem. 229
  Buxtehude Dietrich (1637-1707), kom
  pozytor niem.-duński, słynny organista,
  mistrz form organowych 323
  Buchner Georg (1813-1837), niem. pi
  sarz, dramaturg i publicysta okresu
  Młodych Niemiec, zalożyciel Towarzy
  stwa Praw Człowieka 458, 467
  Bulow Bernhard von (1849-1929), ks.,
  niem. polityk i dyplomata, kanclerz
  Rzeszy i premier Prus w l. 190 1909
  531, 540, 552, 577, 578, 581-583
  Buren Maksymilian (XVI w.), wódz nider
  landzki 256
  Biirger Gottfńed August (1747-1794),
  niem. poeta okresu Sturm und Drang
  391

729




Caius Iulius Civilis (I w.), wódz rz. 37
Caius Marius (Mańusz, I/II w.), konsul rz.
  32, 33
Cajetan Jacob (1469-1534), kardynal, le
  gat papieski na sejm Rzeszy 234
Cambńdge Adolf Fńedrich (1774-1850),
  ks., młodszy s. kr. ang. Jerzego III, od
  1816 r. namiestnik, a w 1. 1831-1837
  wicekr. Hanoweru 456
Campeggio Lorenzo (1474-1539), kardy
  nał, nuncjusz apostolski 252
Camphausen Ludolf (180 1890), ban
  kier z Kolonii, polityk pruski, premier
  IIIVI 1849 r. 475, 477, 486, 487
Canning George (177 -1827), ang. poli
  tyk, przywódca torysów, min. spraw
  zagranicznych w 1. 1822-1827, w
  1827 r. premier 455
Capńvi Leo von (1831-1899), hr., niem.
  gen. i polityk, kanclerz Rzeszy w 1.
  1890-1894, premier pruski w l. 189 
  -1892 531, 579-581
Carbon (II w.), konsul rz. 32
Carnot Lazare Nicolas (1753-1823),
  franc. gen., mąż stanu, matematyk
  i teoretyk sztuki fortyfikacyjnej, czło-
  nek Dyrektońatu 409
Cassirer Ernst (1875-1945), niem. filo
  zof, teoretyk kultury, neokantysta,
  przedstawiciel szkoły marburskiej 649
Cavour Camillo Benso Di (181 1861),
  hr. , wł. mąż stanu, czołowy polityk Kró
  lestwa Sardynii i Włoch okresu zjedno
  czenia 500
Celestyn III (Hyac. Bobo), papież w 1.
  1191-1198152
Cepion (I/II w.), prokonsul rz. 32
Cezar Gajusz Juliusz (100- 4 r. p.n.e.),
  wódz rz., zdobywca Galii, pisarz i poli
  tyk 34, 35, 40
Chamberlain Arthur Neville (1869-
  -1940), polityk brytyjski, konserwaty
  sta, w 1. 1937-1940 premier, jeden z
  twórców uktadu monachijskiego 685
Chamberlain Austen (186 1937), Sir,
  polityk brytyjski, konserwatysta, współ
  twórca traktatów lokareńskich 644
Chamberlain Houston Stewart (1855-
  -1927), niem. filozof kultury i publicy
  sta, pochodzenia angielskiego, twórca
  teońi rasistowskiej 665
Chamisso Adalbert von (1781-1838),
  poeta, przyrodnik i podróżnik 467

Charnace Hercule Girard de (lSRR
  -1637), dyplomata franc. 304
Chiaveri Gaetano (1689-1770), wł. archi
  tekt działający w Polsce, Rosji i Sakso
  nii 394
Chilperyk I (539-584), kr. Franków od
  561 r. 60
Chilperyk III, ostatni z Merowingów, zde
  tronizowany w 751 r. 62
Chlodwig (465-511), kr. Franków od
  482 r. 52, 60
Chlotar I (zm. 561), kr. Franków 59, 60
Chlotar II (zm. 629), kr. Franków od
  584 r. 60, 61
Chrystian (1599-1626), zwany Hal
  berstadter, ks. brunszwicki 293,
  294
Chrystian I (142 1481), kr. Danii od
  1448, Norwegii od 1450, Szwecji od
  1457 r., zalożyciel dynastii 219
Chrystian I (1560-1591), elektor saski od
  1586 r. 283
Chrystian II (1583-1611), s. Chrystiana I,
  elektor saski od 1591 r. 283
Chrystian IV (1577-1648), kr. duński od
  1588 r. 292, 295-298, 300
Chrystian VIII (1786-1848), kr. duński
  od 1839 r. 479
Chrystian IX (1818-1906), s. Wilhelma
  ks. HolsteinGloiickburg, kr. duński od
  1863 r. 509
Chrystian II ks. Anhalt (156 1630), dy
  plomata, dca sił zbrojnych Unii 285,
  Z90, 29l
Chrystian August (1798-1869), ks. augu
  stenburski, usunięty w 1851 r. z Danii,
  otrzymał odszkodowanie pieniężne
  i osiadł na Śląsku 509, 510, 513
Chrystus 119, 228, 251, 270, 389
Ciano Galeazzo hr. di Cortelazzo (1903-
  -1944), wł. polityk faszystowski, w l.
  193 r-1943 min. spraw zagranicznych
  700
Class Heinńch (186 1953), polityk,
  publicysta wszechniem. 583
Clausewitz Karl von (1780-1831), gen.
  pruski, pisarz i teoretyk wojskowy 427
  -430, 436, 437, 457, 512
Clemenceau Georges (1841-1929), franc.
  mąż stanu, kilkakrotny min., premier
  w 1. 190 1909 i 1917-1920 625, 626
Cobenzl Johann Philipp von (1741-1810),
  hr., austr. mąż stanu 386

73Ó

    ji Samuel von (1679-1755), praw
  :s
  min. sprawiedliwości w czasie rzą
   ,i bw Fryderyka II, w 1747 r. kanclerz
:ł 
  n Herman (1842-1918), filozof,
  ;:; ożyciel szkoty neokantowskiej 591
  I p,lomb Fńedńch (1775-1854), gen., dca
    ;po taniu w 1848 r. 479
'  nna Sciarra, syndyk miasta Rzymu na
  .
  ., ątku XIV w.182
. te.Auguste (1798-1857), franc. filo
  zof, socjolog, pisarz polityczny, glówny
   :t dstawiciel franc. pozytywizmu 591
  Condó zob. Kondeusz
  Conrad von H tzendorf Franz (1852-
  F.-1929), hr., feldmarszałek austrowę
  :;gierski, szef sztabu armii austr. w 1.
  1912-1917 599
    rini Gasparo (1483-1542), kardy
  nał, dyplomata, autor Consilium de
    emendanda ecclesia 254
  Cook James (1728-1779), ang. żeglarz
  i odkrywca 411
  Cordova (XVI w.), dca wojsk hiszp.
  294
  Corinth Lovis (1858-1925), malarz i gra
  .ńk, przedstawiciel impresjonizmu, w
   pbiniejszym okresie ekspresjonista 596
  Cramer Johann Heinrich Casimir hr., w.
   anclerz i Chef de justice za panowania
  : Fryderyka II i jego następcy 382
  Cranach Lucas (1472-1553), niem. ma
  larz i grafik 233, 240, 267
  Craven lady (XVIII w.), metresa Karola
  Aleksandra ks. HohenzollernAnsbach
  387
Cromer lord Evelyn Bańng (1841-1917),
  wielkorządca Egiptu 551
Crotus Rubeanus (ok. 1480-ok. 1539),
  humanista niem. 229, 264
C1no Wilhelm (187 r1933), prawicowy
  polityk, kanclerz Rzeszy w 1. 1922-
  -1923 635, 638
C t'ie Pierre (1859-1906), franc. fizyk,
  jeden z pionierów nauki o promienio-
  twórczości 590
Custine Adam Philippe de (174 -1793),
  gen. franc. 408
Czartoryscy 377
Cziczeńn Gieorgij W. (1872-1936), radz.
  dyplomata, w 1. 1918-1930 zastępca
  i komisarz ludowy spraw zagranicznych
  ZSRR 635, 644

Dagobert I (ok. 600-639). kr. Franków
  od 629 r. 61, 68
Dahlmann Fńedńch (1785-1860), niem.
  historyk i polityk, w 1848 r. cztonek
  Frankfurckiego Zgromadzenia Narodo
  wego 460, 482

Daimler Gottlieb (1834-1900), inżynier, kon
  struktor, przemysłowiec i wynalazca 545
Daladier Edouard (1884-1970), franc.
  polityk, jeden z przywódców Partii Ra
  dykalnej, w 1. 1924-1940 wielokrotny
  min. i premier, wspólinicjator układu
  monachijskiego 685
Dalberg Karl von (1744-1817), abp Mo
  guncji, zręczny polityk, ostatni elektor
  moguncki, od 1806 r. przewodniczący
  Związku Reńskiego 413, 416

Dalwigk Karl (1802-1880), baron, premier
  Hessen-Darmstadt w 1. 1850-1871 517
Dampierre Henri Duval (1580-1620),
  gen. ces. 288
  Dante Alighień (1265-1321), w. poeta
  wi.179
  Darre Walter (1895-1953), hitlerowski
  kierownik urzędu do spraw wyżywienia
  w 1. 1933-1945, przywódca hitlerow
  skiej organizacji chłopów 678
  Daun Leopold von (1705-1766), hr., gen.
  austr. 371, 375
  Davout Louis Nicolas (1770-1823), mar
  szatek Francji 417
  Dawes Charles Gates (1865-1951), amer.
  polityk i finansista, przewodniczący
  Komitetu Ekspertów przy Międzynaro
  dowej Komisji Reparacyjnej 641, 642,
  654
  Decases Louis Charles (1819-1886), ks.,
  franc. min. spraw zagranicznych w 1.
  1874-1877 560/561

  Degas Edgar (1834-1917), franc. malarz
  i grafik, impresjonista 596
  Dehio Ludwig (1888-1963), historyk
  niem. 559
  Dehmel Richard (1863-1920), poeta
  okresu naturalizmu i impresjonizmu
  593, 595
Delbruck Hans (1848-1929), niem. histo
  ryk wojskowości i publicysta, prof. Uni
  wersytetu Berlińskiego 598, 611
Delcesse Theophile (1852-1923), franc.
  polityk i dyplomata, dziennikarz, w 1.
  1898-1905 oraz 1914-1915 min. spraw
  zagranicznych 577

731




DerEfinger Georg (160 1695), mar
  szatek brandenburski pochodzenia mie
  szczańskiego 341
Decwan (VII w.), wtadca serbski 67
Descartes Renó (Kartezjusz,159 1650),
  franc. fitozof i matematyk 359
Dezydeńusz, ostatni kr. Longobardów
  w t. 757-774 63, 65
Dickmann F., wspótczesny historyk niem.
  312
Dietńch Marlena (wtaśc. Mańe Magda
  lene von Losch, ur. 1904), amer. ak
  torka filmowa pochodzenia niem., świa
  towej stawy, związana ze szkotą Rein
  hardta, aktywna przeciwniczka nazizmu
  652
Dithley Wilhelm (183 1912), filozof
  i historyk kultury, twórca opisowo-ana
  litycznej psychologii 591
Disraeli Benjamin (1804-1881), ang. mąż
  stanu, premier w 1. 1868, 1874-1880,
  powieściopisarz, przywódca Partii Kon
  serwatywnej 559
Dodilo, bp brenneński w 1. 956/968-980
  100
Dollfuss Engelbert (1892-1934), polityk
  austr. , kanclerz od 1932 r. 682, 684
Domicjan (51-96), ces. rz. od 81 r.
  39
Dorota, ks. Gottorp (1504-1547), c. kr.
  Danii Fryderyka I, ż. Albrechta Hohen
  zollerna, ks. pruskiego 269
Dorten Adam (188 -1963), przywódca
  separatystycznego ruchu w Nadrenii 637
Dostojewski Fiodor M. (1821-1881),
  pisarz ros., wybitny przedstawiciel
  powieści psychologicznej X1X w. 593,
  595
D blin Alfred (1878-1957), powieścio-
  pisarz niem. 651
D Ilinger Ignaz (1799-1890), teolog i hi
  storyk, prof. Uniwersytetu Monachij
  skiego, wspóttwórca ugrupowania staro
  katolików 556
D&nitz Karl (1891-1980), niem. admirat,
  naczelny dca Marynarki Wojennej od
  1943 r. , 30 IV 1945 wyznaczony przez
  Hitlera na jego następcę jako prezydent
  Rzeszy; skazany  rzez Międzynarodowy
  Trybunat Wojskowy w Norymberdze na
  10 lat więzienia 704
Drechsel Tomasz (XVI w.), tzw. prorok
  zwikawski 237

Drexler Anton, ślusan, zatożyciet Niem.
  Partii Robotniczej w 19t9 r. (pótniejsza
  NSDAP), w 1923 r. opuścit partię 663
Droste zu Vischering Klemens August
  (177 -1845), abp kotoński od 1835 r.
  459
Droysen Gustav (1838-1908), historyk,
  prof. Uniwersytetu w Getyndze i Halle
  474, 482, 4%, 501
Druzus (lulius Caesar Dcuzus, 13 r.
  p.n.e. 23 r. n.e), wódz rz., zdobywca
  Germanii 35, 36
Du BoisReymond Emil (181&-1896),
  fizjolog i filozof, jeden z twórców ele
  ktrofizjologu 591
Duisberg Carl (1861-1935), chemik,
  przemysłowiec, współtwórca I. G. Far
  ben 642
Dumouriez Charles Fran ois du Peńer
  (1739-1823), franc. gen. i polityk 408,
  409
Duncker Max (1811-1886), historyk i po
  lityk liberalny 501
Dunin Marcin (1774-1842), abp gnieź
  nieńsko-poznański 459
Durisani, firma w Norymberdze 268
Durer Albrecht (1471-1530), w. malarz
  i grafik niem. okresu Odrodzenia 266,
  267
Dasterberg Theodor (1875-1950), oficer,
  przywódca Stahlhelmu, kandydat na
  prezydenta w wyborach 1932 r. 659
Dybicz lwan I. (1785-1831), ros. feld
  marszałek 435, 436
Dyck Anthonis van (1599-1641), malarz
  tlamandzki, uczeń i współpracownik
  Rubensa 300, 303
Dymitrow Georgi (1882-1949), przy
  wódca bułgarskiego i międzynarodowe
  go ruchu robotniczego 667
Dytrych, graf, poległy w czasie wyprawy
  na slowiańskie Zalabie w 1056 r.125


Eberhard, bp bamberski w 1. 1007-1040
  107
Eberhard, ks. bawarski od 937 r. 87, 88
Eberhard, ks. frankoński w 1. 918-939,
  brat kr. Konrada I 87-89
Eberhard II (zm. 1392), hr. wirtemberski
  od 1344 r.189
Eberhardt Brodaty (1445-14%), ks. wir
  temberski, zatożyciel Uniwersytetu w
  Tiibingen 230

  Friedńch (1871-1925), Prawicowy
  ;    socjaldemokracji, od 1913 r.
   " acy Partii, w 1. 1919-1925
   t zydent 587, 618-620, 622 24, 627,
  r
   ,  I, 639, 646

  von Mespelbrunn Julius (1545-
  , 1619), ks., bp Wunburga w 1.1573-
  -1617 281, 282
;  )an (1486-1543), teolog, giówny
  '' reformacji 234 252, 254
  Mistn (1260-1327), mistyk

   i;,śm. 212
;    ,rd I (1239-1307), kr. Anglii od
  ::; ;  12 r. I 77
  gdard III (1312-1377), kr. Anglii od

  1327 r.183
   rd VII (1841-1910), kr. W. Brytanii

  : od 1901 r. 577
  g yta św. (zm. 946), ks. ang., ż. Ottona I


   yen (IX w.), ks. zachodniosaski 80
   har dt Hermann (ur.1881) porucznik,
  tor Wikingbund w 1919 r., zwa
  n go po mobilizacji brygad  Ehrhardta,
  potem jeden z przywód w  ganisa
  tmn Consul 630, 632

   rtich Paul (1854-1915), patolog i sero
   , odkrywca salwarsanu 591
  Ft'be1 Józef (XVIII w.), prawnik austr.
  Eichhom Emil (1863-1825), poUtYk, nie
  - ,Ieżny socjalista, prezydent policji
  berWSstiej 9 XI 1918-12 I 1919, potem
  tomunista 62l
  Eichrodt Ludwig (1827-1892), poeta hu
  morysta 466
  Eilbart von Oberge, poeta tworzący na
  pnelomie XII/XIII w.167
  Einstein Albert (1879-1955), jeden z naj
   riększych f izyków wszystkich czasów,
  t ůbrca teorii względności 590, 591, 611,
  648, 677
  Eiaenhower Dwight Dawid (1890-1969),
  amer. gen. i polityk, w 1. 1952-1961
  prezydent USA 693
  Eisner Kurt (1867-1919), polityk i dńen
  mkan, socjalista niezależny, premier
  rz du bawarskiego w 1.1918-1919 621
  Ekhard I, margrabia miśnieński w 1. 985-
  -1002, ks. Turyngii 102,10 109
  Elżbieta (zm. 1590), ż. Jana Kazimiena
  (w Palatynacie), c. Augusta, elektora
  saskiego 282

Elżbieta (170%-1762), ces. ros. od
  1741 r. , c. Piotra I 376, 704
Elżbieta Charlotta ks. Orleańska (1652-
  -1722), szwa erka Ludwika XIV 332
Elżbieta Krystyna BraunschweigBevem
  (1715-1797), ż. Fryderyka II 362

Elżbieta Stuart (1596-1662), i. Fryde
  ryka V, c. Jakuba I 290, 345

Emilius Scaurus, dca legionów w bitwie
  pod Arausio w 105 r. p.n.e. 32
Endell August (1871-1925), architekt
  niem. 597
Engels Fryderyk (1820-1895), wspbi
  twórca socjalizmu naukowego 465, 475,
  488, 490, 500, 514, 520

Enke Williehnina (zm.1820), hr. Lichtenau,
  metresa Fryderyka Wilhelma II 405
  Enzio (1220-12?2), s. Fryderyka II
  Stauffa 159
  Erazm Dezydeńusz z Rotterdamu (1467-
  -1536), hol. filolog i filozof, jeden
  z największych humanistów Odrodzenia
  228, 229, 264, 265
  Erkanbald, abp moguncki w 1.1011-1021
  III

  Erlung, bp wurzburski w 1.1106-1121134
  Emest (1497-1546), ks. Brunszwik-L une
  burg, czlonek Zwi zku Szmalkaldzkiego
  240, 252
  Emest (1553-1595), arcyks., s. Maksymi
  liana II, od 1593 r. namiestnik Nider
  landów 284, 286

  Ernest II, ks. szwabski w 1.1015-1030117
  Emest August (1629-1698), ks. hanower
  ski, od 1692 r. elektor hanowerski 333
  Emest August (1771-1851), kr. Hano-
  weru od 1837 r. 460, 495
  Emest von Kirchberg, kronikan z drugiej
  połowy XIV w. 213

  Emest Pobożny (162a16?5), wiadca
  księstwa Sachsen-Gotha 343
  Emest Wittelsbach (1554-1612), s. A1-
  brechta V, bp Freisingu, potem Hildes
  heimu, Munsteru, Li2ge, abp koloński
  2&l, 282
  Emst Max (ur. 1891), niem. grafik, net
  biarz i pisan 652
  Enberger Matthias (1875-1921), niem.
  polityk, jeden z przywód w pai'tii
  Centrum, w 1918 r. pnewodniczący ko
  misji do zawieszenia broni, w 1.1919-
  -1920 min. finansów 564, 610, 613,
  627, 630, 632

733




Eugeniusz III (Paganelli Bernardus), pa
  pież w l. 1145-1153141,146
Eugeniusz IV (Gabriel Condolmieri), pa
  pież w 1. 1431-1439198,199, 205
Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736). ks.,
  wódz armii austr. 331, 333, 344-347
Eulenburg Botho (1831-1912), pruski
  polityk konserwatywny, w 1.1892-1894
  premier pruski 580
Ewald Georg Heinrich August (1803-
  -1875), lingwista, prof. Uniwersytetu
  w Getyndze i Tybindze 460
Eziko (X/XI w.), graf 111
Ezzo (XI w.), kanonik bamberski, poeta
  167


Falk Adalbert (1827-1900), polityk pru
  ski, prawnik, min. oświaty w 1. 1872-
  -1879 555, 568
Falkenhayn Eńch von (1861-1922), gen.,
  szef Sztabu Generalnego w 1. 1914-
  -1916, odwolany ze stanowiska po
  klęsce pod Verdun 600, 603, 607, 612
Fallada Hans (właśc. Rudolf Ditzen,
  1893-1947), pisarz niem., twórca rea
  listycznych powieści o tematyce społecz
  nej 653, 680
Fatymidzi 151
Favrat, gen. pruski 410
Febronius zob. Hontheim J. N.
Feder Gottfńed (1883-1941), polityk
  i publicysta, z zawodu inżynier, autor
  programu NSDAP z 1920 r., min. go
  spodarki w 1. 1933-1934 665
Feliks V (Amadeusz VII ks. Sabaudii),
  antypapież w 1. 1439-1449199
Ferdynand (1529-1595), s. ces. Ferdy
  nanda I, arcyks. Tyrolu od 1564 r. 283
Ferdynand (1577-1650), s. Wilhelma V
  bawarskiego, abp i elektor koloński 280
Ferdynand (1721-1792), ks. brunszwicki,
  pruski feldmarszalek 388
Ferdynand I (1503-1564), arcyks., brat
  ces. Karola V, od 1521 r. władca Aus
  tńi, od 1527 r. kr. Czech i Węgier, od
  1556 r. (po abdykacji Karola V) ces.
  niem. 240, 248-251, 253, 254, 256, 260,
  261, 263, 264, 272, 276, 281
Ferdynand II (1578-1637), kr. czes. od
  1617 r., węg. od 1618 r., ces. od 1619 r.
  286, 288, 289, 291, 292, 302, 308, 310,
  316

Ferdynand III (1608-1657), od 1626 r. kr.
  Węgier, od 1627 r. kr. Czech, ces. od
  1637 r. 302, 310
Ferdynand d'Este (1781-1850), arcyks.
  austr. , feldmarszatek 419
Ferdynand I Koburg (1861-1948), ks.
  Bułgańi w 1.1887-1908, kr. w 1.1908-
  -1918 565
Ferdynand Maria (163G1679), s. Mak
  symiliana I, elektor bawarski w I.
  1651-1679 336
Feuerbach Anselm (1829-1880), malarz
  niem. 596
Feuerbach Ludwig Andreas (1804-lR72),
  filozof i teoretyk ateizmu 466
Fichte Johann Gottlieb (1762-1814), filo
  zof niem. , jeden z głównych przedstawi
  cieli klasycznej filozofii niem. 410, 429,
  431, 433, 520
Filip, abp koloński w l. 1167-1191
  150
Filip (ok. 1180-1208), ks. szwabski, kr.
  niem. od 1198 r., brat ces. Henryka VI,
  powołany na tron przez Staufów I53
Filip (1504-1567), landgraf heski od
  1509 r., czlonek Związku Szmalkal
  dzkiego 240, 243, 251, 252, 254, 255,
  257
Filip I, ks. wołogoski w 1.1532-1560 253
Filip II (1527-1598), s. Karola V, kr.
  Hiszpanii od 1555 r. 260
Filip V (1683-1746), wnuk Ludwika XIV,
  ks. d'Anjou, kr. Hiszpanii od 1700 r.
  344
Filip II August (1165-1223), ks. franc. od
  1180 r. I51,152,154
Filip z B. nszwikGrubenhagen (XVI w.),
  ks., cztonek Związku Szmalkaldzkiego
  252
Filip Dobry (1396-1467), ks. Burgundii
  od 1419 r. 208
Filip IV Piękny (1268-1314), kr. franc.
  od 1285177
Filip Wilhelm (1615-1690), ks. neubur
  ski, objął dziedzictwo po Karolu, elek
  torze Palatynatu, w 1685 r. 332
Fischer Emil Hermann (1852-1919),
  niem. chemik i biochemik, laureat na
  grody Nobla w 1902 r. 590
Fischer Ruth (wtaśc. Elfrieda Gohlke.
  1895-1961), cztonek kierownictwa
  KPD w 1. 1924-1925 (grupa ultralewi
  cowa) 647

Franciszek I (1494-1547), kr. franc. oo
.1515 r. 223, 248, 249, 255

Franciszek I zob. Franciszek Stefan
Franciszek I (1768-1835), pierwszy ces.
  austr. od 1804 r., ostatni ces. rz.-niem.
  w 1. 1'792-1806 jako Franciszek II,
  s. Mańi Teresy 405, 414, 415, 458
Franciszek II zob. Franciszek I
Franciszek Ferdynand (1863-1914),
  arcyks., następca tronu od 1896 r., za
  mordowany w Sarajewie 598

Franciszek Józef I (1830--1916), ces.
  austr. od 1848 r. 485, 510, 515, 616
Franciszek Stefan (1708-1765), ks. lo
  taryński w 1.1729-1735, w. ks. toskań
  ski w 1. 1737-1765, mąż Mańi Teresy,
  ces. w 1. 1745-1765 jako Franciszek I
  361, 364, 368
  Franciszek von Waldeck, bp Munsteru w 1.
  1532-1553 247
Franciszka von Hohenheim (1748-1811),
  ż. ks. wirtemberskiego Karola Eugeniu
  sza 387
Franck Sebastian (1499-ok. 1542), niem.
  pisarz, działacz refigijny 247
Francke August Hermann (1663-1727),
  pietysta niem., pisarz 356

Franco Behamonde Francisco (1892-

  -1975), hiszp. gen. i polityk faszystow
  ski, dyktator 683, 690
Frank Hans (1900-1946), jeden z wyż
  szych funkcjonańuszy hitlerowskich,
  prawnik, w czasie II wojny światowej
  gen. gubernator części okupowanej Pol
  ski, skazany jako zbrodniarz hitlerowski
  przez Międzynarodowy Trybunai Woj
  skowy w Norymberdze 689

Frantz Constantin (1817-1891), pisarz
  polityczny 502, 572

Franz Lothar, abp moguncki w 1695 r. 342
Fredegunda (zm. 597), ż. Chilperyka I,

  kr. Franków od 584 r. 60
Freiligrath Ferdinand (1810-1876), poeta
  i tłumacz 461

  Freisler Roland (1893-1945), przewod
  niczący trybunaiu ludowego w 1. 1940-
  -1945, skazai spiskowców antyhitle
  rowskich w 1944 r. 703
Freud Sigmund (185G1939), austr. psy
  chiatra, prof. neuropatologii w Wiedniu
  649
Freytag Gustav (1816-1895) pisarz

  i publicysta, reprezentant poglądów li
  beralnej burżuazji 324, 593
Frick Wilhelm (1877-1946), wyższy funk
  cjonariusz hitlerowski, min. spraw wew
  nętrznych w 1. 1933=1943, w 1. 1943-
  -1945 na czele protektoratu Czech
  i Moraw, zbrodniarz hitlerowski, są
  dzony przez Międzynarodowy Trybunał
  Wojskowy w Norymberdze, stracony
  666
  Friedell Egon (1878-1938), austr. histo
  ryk kultury 257, 394
  Fńedńch Caspar David (1774-1840),
  malarz niem., przedstawiciel roman
  tyzmu 434

  Fńtsch Werner von (1880-1939), baron,
  gen. niem., dca sil lądowych w 1.1934-

  -1938, wspóttwórca hitlerowskiego
  Wehrmachtu 674
  Fńtz Joss (XVI w.), przywódca chtopski
  226
  Fr bel Julius (1805-1893), pisarz, polityk
  460, 481, 484
  Fryderyk I (182 -1907), kr. Badenii od
  1852 r., zwolennik zjednoczenia Nie
  miec 518
  Fryderyk I (1471-1533), kr. Danii od
  1523 r. , s. Chrystiana I 269

735

  er von Erlach Johann Bernhard
  ,   , 656:-1723), architekt austr., przed
   ,  yiciel późnego baroku 359
  'ys Illińcus, czyli Maciej Vlaćić

  ";(1520-1575), teolog, przywódca lutera
  ,abw po śmierci Lutra 259

  Flottwell Eduard Heinńch (1786-1865),
  , pofityk pruski, nadprezydent prowincji

  poznańskiej w 1.1830-1840 459
  g mar, bp brenneński w 1. 980-982


  en August Adolf (1794-1855), niem.

W
  ta i polityk 453

  Follen Karl (1795-1840), niem. poeta
  i polityk 453, 455
   Folz Hans (ok.1450--1513), meistersinger
  213

  Fontane Theodor (1819-1898), pisarz
  i publicysta 417, 589, 593
  Forckenbeck Max von (1821-1892), libe
  ralny polityk niem., w 1. 1866-1873
  prezydent Izby Posłów w 1. 1874-
  .- 1879 - Reichstagu 503, 507

  Forster Johann Georg Adam (1754-
  -1794), przyrodnik, pisarz i podróżnik
  411




Fryderyk II (1194-1250), kr. Sycylii od
  1197 r., kr. niem. od 1211 r., ces. od
  1220 r.152,154-159,163,168,175,184
Fryderyk II (1482-1556), elektor Palaty
  natu w l.1544-1556 256
Fryderyk II (1633-1708), landgraf Hes
  senKassel od 1681 r. 386
Fryderyk III (zm. ok.1312), kr. sycylijski
  181
Fryderyk I11 (I415-1493), ks. Styrii, kr.
  niem. i ces. od 1440 r.199, 207 210,
  2l9, 220
Fryderyk III (1609-1670), s. Chrystia
  na IV, kr. duński od 1648 r. 2%
Fryderyk III (1831-1888), kr. pruski
  i ces. niem. w 1888 r. (jako następca
  tronu Fryderyk Wilhelm) 50 4, 572
Fryderyk III, elektor brandenburski zob.
  Fryderyk I Hohenzollern, kr. Prus
Fryderyk IV (1574-1610), elektor Palaty
  natu od 1583 r. , s. Ludwika VI 282, 283,
  285
Fryderyk IV (1671-1730), s. Chrystia
  na V, kr. Danii od 1699 r. 344
Fryderyk V (1596-1632), elektor Pala
  tynatu w l.161 1620, tzw. zimowy kr.
  czes. w I.1619-1620 28 -294
Fryderyk VII (1808-1863), kr. Danii od
  1848 r., ks. Szlezwiku i Holsztynu, s.
  Chrystiana VIII 479, 509
Fryderyk, abp koloński w 1. 1100-1131
  134
Fryderyk, abp moguncki w 1. 937-954 88,
  90
Fryderyk, ks. Hessen-Darmstadt, zdo
  bywca Gibraltaru w 1704 r. 345
Fryderyk August (1670-1733), elektor
  saski, kr. pol. jako August II Fryderyk
  zw. Mocnym w l. 1697-1706 i od
  1709 r. 333, 344
Fryderyk August II (16%-1763), elektor
  saski, kr. pol. jako August III 352, 387
Fryderyk August III (175 -1827), od
  1763 r. elektor saski, od 1806 r. kr. Sak
  sonii, w 1. 1807-1815 ks. warszawski
  387
Fryderyk I Hohenzollern (1371-1440),
  burgrabia norymberski, elektor bran
  denburski od 1417 r. 205
Fryderyk I Hohenzollern (1657-1713),
  elektor brandenburski od 1688 r. (jako
  Fryderyk III), od 1701 r. kr. Prus 332,
  333, 344, 345, 348, 352, 529

Fryderyk II Hohenzollern zw. Wielkim
  (1712-1786), kr. pruski od 1740 r. 355,
  361-364, 366-371, 373-383, 38 389,
  394, 404, 405, 416, 417, 470, 502, 704
Fryderyk Karol (182&-1885), ks., brata
  nek ces. Wilhelma I, dca armii w kam
  paniach 1864-1871509, 525
Fryderyk III Mądry (1463-1525), ks.,
  elektor Saksonii 234, 237 238
Fryderyk Piękny (zm. 1330), ks. austr.,
  obwotany kr. niem. w 1314 r.181-183
Fryderyk III Pobożny (1515-1576), elek
  tor Palatynatu od 1559 r. 271, 2?2
Fryderyk I Rudobrody (ok. 112 1l90),
  kr. niem. od 1152 r., ces. od 1155 r.
  142-151,155,158
Fryderyk Stauf (ok. 1090-1147), ks.
  szwabski od 1105 r.136
Fryderyk I Wettyn (137 1428), margra
  bia miśnieński, elektor saski od 1423 r.
  211
Fryderyk Wilhelm zob. Fryderyk III
Fryderyk Wilhelm (1620-1688), elektor
  brandenburski od 1640 r., zwany Wiel
  kim Elektorem 312, 315, 327 330, 332,
  335, 33 341, 344, 352
Fryderyk Wilhelm I (1688-1740), s. Fry
  deryka I Hohenzollerna, kr. pruski od
  1713 r. 342, 348, 350, 352-355, 361-
  -363
Fryderyk Wilhelm II (1744-1797), kr.
  pruski od 1786 r., bratanek i następca
  Fryderyka I 383, 405, 40 
Fryderyk Wilhelm III (177 -1840), kr.
  pruski od 1797 r. 416, 418, 437, 446,
  456
Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861), kr.
  pruski od 1840 r. 459, 462, 465, 474,
  486, 48B, 499, 501
Fryderyk von Lauenburg (XVI w.), ks.,
  sufragan abpa kolońskiego 282
Fugger lakub II (145 1525), finansista
  niem., w 1511 r. otrzymat tytul hrabiego
  222 224
Fuggerowie 221, 223, 224, 232, 243, 268,
  274, 324
Funk Walter (189 1960), polityk hitle
  rowski, w l.1937-1945 min. gospodar
  ki, w 1. 193 1945 prezydent Banku
  Rzeszy 670
Furstenberg Wilhelm Egon von (1629-
  -1704), abp koloński, od 1688 r. kardy
  nal 332

736

 rn Fńedńch von (1794-1848),gen.
wirtemberski, zginąłpod Kandern w
lg48r.,brat Heinńcha 478
Gagern Heinńch von (1799-1880),poli
 k liberalny w Wirtembergii, pierwszy
prezydent frankfurckiego Zgromadzenia
 jarodowego w 1848 r., brat Fńedńcha
477,478,481
Gaismair Michał,    przywódca powsta
nia chłopskiego     w Tyrolu w 1526 r.
243
Maciej (1584-1647), ks., dca
- austr. w czasie wojny 30-letniej 311
Gauss Carl Fńedńch (1777-1855),mate
matyk (książę       matematyków), astro
nom, geodeta i fizyk 590
Gartner Franz (1881-1941),  polityk
niem.-narodowy (konserwatysta),min.
sprawiedliwości w gabinetach Papena,
Schleichera i w 1.1932-1933Hitlera
Gebhard hr. Mansfeld, członek Związku
Szmalkaldzkiego 253
Geissler Chństian   Gottfńed Heinńch
(177 -1884),malarz,rysownik i mie
dziorytnik 440
Gejza I,s.Beli,kr.węg.w 1.1074-1077
133
Gentz Friedńch von (1764-1832),polityk
w służbie pruskiej,a następnie austr.,
publicysta,wydawca 451,453
George Stefan (1868-1933),niem.poeta
symbolista 594
Gerbera (X w.),c.Henryka I niem.,ż.
Gizelberta lotaryńskiego 83
Gerhard II,abp bremeński w 1.1219-
-1258162
Gerhard II,abp moguncki w 1.1289-1305
177
Gerhardt Paulus (1607-1676),autor pie
śni religijnych 323
Gerlach Leopold von (179 1861),gen.
pruski,w 1850r.adiutant kr.Fryderyka
Wilhelma IV 486,494
Gerlach Ludwig von (1795-1877),pruski
polityk konserwatywny,prawnik 494
Germanik (15 r.     p.n.e.-19 r. n.e.),
s.Druzusa,wódz rz.,walczył z Germa
nami 35
Gero,abp magdeburski w 1.1012-1023
I11
Gero I, margrabia Marchii Wschodniej
w I.937-96587,93,94,108


Histońa Niemiec

Gero II, margrabia saskiej Marchii
  Wschodniej w 1. 993-1015110
Gertruda (zm. 1143), c. ces. Lotara III,
  ż. Henryka Pysznego ks. bawarskiego
  138
Gervinus Georg Gottfńed (1805-1871),
  historyk, historyk literatury i polityk
  liberalny, prof. w Getyndze 460
Gessler Otto (ur. 1875), polityk liberalny,
  min. Reichswehry w 1. 192 1927 631,
  638, 646, 658
Geyer Florian, szlachcic, uczestnik pow
  stania chłopskiego w 1525 r. 242
Giesberts Johann (1865-1938), polityk cen
  trowy, min. poczt Rzeszy w 1.1919-1922,
  członek delegacji niem. przyjmującej
  warunki traktatu wersalskiego 625

Gizela (XI w.), ż. ces. Konrada II 113
Gizelbert, ks. lotaryński w 1. 915-939
  83, 87 9
Gizyler, abp magdeburski w 1. 981-1004
  100,102
Gluck Krzysztof Wilibald (1714-1787),
  kompozytor niem., reformator opery
  393/394
Gnaphaeus Gulielmus (1493-1568),
  twórca dramatu biblijnego 268
Gneisenau August Neithardt von (176 -
  -1831), gen., feldmarszałek od 1825 r.
  418, 428-430, 435, 440, 441
Gobineau Joseph Arthur de (1816-1882),
  franc. pisarz i dyplomata, reprezentant
  teorii nierówności ras 665
Goebbels Joseph (1897-1945), hitlerow
  ski polityk, min. propagandy III Rzeszy
  658, 665, 666, 669, 670, 676, 693, 703,
  704
Goerdeler Karl (1884-1944), burmistrz
  Lipska, uczestnik spisku przeciw Hitle
  rowi w 1944 r. , stracony 702
Goethe Johann Wolfgang von (1749-
  -1832), największy niem. pisarz i my
  śliciel o przebogatej twórczości 267,
  383, 388, 389, 391, 392, 396, 407, 408,
  415, 421, 429, 431- 34, 452, 466, 467,
  591
Goltz Riidiger von der (1865-1930), hr.,
  pruski gen., dca kontrrewolucyjnych
  oddziałów na Łotwie w 1919 r. 630
  Gołuchowski Agenor (1812-1875), poli
  tyk konserwatywny w służbie austr. , na
  miestnik Galicji, min. spraw wewnętrz
  nych Austńi w 1. 1859-1861508

737




Gooch George (ur. 1873), ang. historyk
  364
Gorczakow Aleksander (1798-1893), ks.,
  ros. min. spraw zagranicznych w 1.
  185 1882 482, 498, 513, 561, 562
Gosembrot, finansista niem. 223
Gotfryd (zm. 1069), ks. lotaryński od
  1044 r.123
Gotfryd z Bouillon (1061-1100), ks.
  Dolnej Lotaryngii, jeden z wodzów
  I krucjaty 14l
Gotfryd ze Strasburga, wybitny dworski
  poeta epik, działający na przełomie
  XII i XIII w.167
Gottsched Johann Chństoph (170 -
  -1766), niem. pisarz i teoretyk lite
  ratury, czotowy przedstawiciel oświece
  nia 389
G&ring Hermann (189 1946), marszatek
  Rzeszy, współpracownik Hitlera, pre
  mier Prus w 1. 193 1945, min. lot
  nictwa i paru innych resortów 659, 660,
  666, 667, 670, 672, 674, 678, 679, 690,
  699, 703, 704
G&rres Johannes Joseph (176f 1848),
  publicysta, zwolennik rewolucji franc.,
  potem pisarz katolicki 431, 453, 459
Grabow Wilhelm (1802-1874), liberalny
  polityk pruski 504
Gramont Antoine Alfred Agenor (1819-
  -1880), ks., polityk franc., min. spraw
  zagranicznych w 1870 r. 524
Greiffenclau Richard (XVI w.), abp tre
  wirski 237
Grillparzer Franz (1791-1872), austr. pi
  sarz i dramaturg okresu romantyzmu
  470
Grimm Hans (1875-1959), pisarz niem.
  650
Grimm Jacob Ludwig Karl (1785-1863),
  filolog i językoznawca 430, 460
Grimm Wilhelm (1786-1859), zbie
  racz oraz wydawca bajek i podań 430,
  460
Grimmelshausen Hans Jacob Christoffel
  von (ok.1621-1676), jeden z najwybit
  niejszych prozaików baroku 315, 316,
  321, 322
Grimoald (Vlł w.), majordom 61
Groener Wilhelm von (1867-1939), gen.
  i polityk, w 1. 1928-1932 min. Reichs
  wehry 603, 612, 616, 658, 659

Grolman Karl von (1777-1843), pruski
  gen., szef pruskiego Sztabu General
  nego w l.1815-1819, walczyt w Hiszpa
  nii przeciw Napoleonowi 421, 428,
  429
Groote Geert de (134 1384), mistyk
  hol. 230
Gropius Walter (188 1969), architekt,
  jeden z twórców kierunku funkcjonal
  nego w architekturze 652
Gropper Johannes (1503-1559), teolog
  niem. 254
Grosz George (189 1959), malarz, gra
  fik, dadaista i futurysta 624, 652
Grumbach Wilhelm von (1503-1567), ry
  cerz awanturnik, banita 276
Gńinewald Matthias (wtaśc. nazw. Mathis
  Nithart, ok. 1470-1528), najwybitniej
  szy niem. malarz i rysownik przełomu
  gotyku i renesansu 267
Grynszpan Herszel (1911-1940), zabójca
  sekretarza poselstwa w Paryżu 676
Gryphius Andreas (wtaśc. A. Greif,
  161 r1664), liryk i dramaturg baroku,
  ttumacz łacińskiej poezji M. K. Sar
  biewskiego 321, 322
Grzegorz V, papież w 1. 99 -999103
Grzegorz VI (Joh. Gratianus), papież
  w 1. 1045-1046124
Grzegorz VIł (Hildebrand), papież w I.
  1073-1085128-131,133,134,137,153
Grzegorz IX (Ugolinus Senensis), papież
  w l.1227-1241 I55,156,158, l65
Grzegorz X (Thedaldus Vicecomes), pa
  pież w 1. 1271-1276 l75
Grzegorz XI (Petrus Rogerii), papież
  w 1. 1370-1378189, 196
Grzegorz XII (Angelus Corrarius), papież
  w l. 140 1415198
Grzegorz z Tours (538-594), bp, kroni
  karz 70
Grzegorz z Tusculum, komendant floty rz.
  106
Guericke Otto von (1602-1686), fizyk
  i wynalazca, burmistrz Magdeburga
  (słynne półkule magdeburskie) 312, 323
Guncelin, margrabia miśnieński w 1.
  1002-1009109
Gunhilda (zm. 1038), c. Kanuta Wielkie
  go, ż. ces. Henryka III 116
Gustaw II Adolf (1594-1632), kr. Szwecji
  od 1611 r. 287, 290, 292, 302-306, 309,
  319

738

Gutenberg Jan (właśc. Gensfleisch zum
  G. Johann, ok. 139l 1468), drukarz
  moguncki, wynalazca druku 212, 213
 tzkow Karl (1811-1878), powieściopi
  sarz i dramaturg, czołowy przedstawiciel
  Nttodych Niemiec 461
Gunther ze Schwarzburga (1304-1349),
  wybrany w 1349 r. na kr. niem., zrezyg
  nował 185
Gwido, abp mediolański w 1. 1046-1070
  109
Gwidon z Lusignan, kr. jerozolimski od
  1186 r. I51


Hase Hugo (1863-1919), polityk socjal
  demokrytyczny, przywódca frakcji w
  Reichstagu, potem przywódca socjali
  stbw niezależnych, członek Rady Dele
  gatów Ludowych w 1918 r., zamordo
  wany 587, 611, 618
Habsburgowie 6, 160,174-179,181,182,
  185, 188, 191, 199, 206-210, 219, 220,
  236, 253, 276, 280, 281, 283, 284, 286,
  287, 289, 290, 292, 293, 295, 298, 301-
  -303, 310, 327, 336, 343, 344, 34 348,
  361, 366, 373, 379, 410, 415, 424, 470,
  481, 524, 599
Hadńan (Publius Aelius Hadrianus), ces.
  rz. w 1.117-138 39
Hadńan I (zm. 795), papież od 772 r. 63,
Hadńan IV (Nicolaus Breakspear), papież
  w 1.1154-1159146
Hagen Gottfryd (zm. przed 1301), kroni
  karz 213
Haik, wódz saski z X w. 94
Halbe Max (1865-1944), pisarz, twórca
  powieści neoromantycznych 595
Halberstadter zob. Chrystian, ks. brun
  szwicki
  Haller Karl Ludwig von (1768-1854),
  konserwatywny pisarz polityczny, prof.
  prawa w Akademii w Bernie 452, 454
  Hammann Richard (1879-1961), historyk
  sztuki 5%
  HammersteinEquord Kurt von (1878-
  -1943), baron, gen. niem., szefkierow
  nictwa Reichswehry w I.1930-1934 658
Hannibal (246-183 r. p.n.e:), wódz kar
  tagiński 599
Hansemann Adolf (1826-1903), przemy
  słowiec nadreński, bankier 456

Hansemann Dawid (1790-1864), polityk
  pruski, działacz gospodarczy 464, 475,
  495
Harald Sinozęby (zm. ok. 985), kr. Danii
  96, I Ol
Harden Maksymilian (właśc. Witkowski,
  1861-1927), publicysta, założyciel cza
  sopisma "Die Zukunft" w 1892 r. 598
Hardenberg Karl August von (175 
  -1822), baron, polityk pruski, kanclerz
  Prus od 1810 r. 425, 426, 444, 446, 449
Harkot Fńedńch (1793-1880), polityk
  i przemysłowiec, liberał 504
Harlan Veidt (1899-1964), reżyser 677
Harnack Arvid (1901-1942), dca lewico-
  wej organizacji "Rote Kapelle", stra
  cony 671
Harrach Izabela, hr. , II ż. Wallensteina 298
Hartmann von Aue (ok. 1165-1220), wy
  bitny dworski poeta epik 167
Hartung Hans (ur. 1904), niem. malarz
  i grafik, abstrakcjonista 652
Haśek Jarosław (1883-1923), czes. pi
  sarz, autor Przygód dobrego wojaka
  Szwejka 650
Hatto, abp moguncki w 1. 891-913 81
Haugwitz Fńedńch Wilhelm (1702-1765),
  reformator austr. administracji 371
  Hauptmann Gerhart (1862-1946), dra
  maturg i powieściopisarz 464, 593, 595,
  598, 651, 677
  Haser Jakub, sołtys, przywódca powstania
  chłopskiego w 1943 r. w Alzacji 226
  Havenstein Rudolph von (1857-1923),
  prezydent Banku Rzeszy 637, 640
Haydn Joseph (1732-1809), kompozytor
  austr. 394, 469
Haye de Launay de la, Francuz, organiza
  tor skarbowości pruskiej od 1766 r. 381
Hazard Paul (1878-1944), franc. historyk
  368
Handel Georg Friedńch (1685-1759),
  kompozytor niem. pochodzenia działa
  jący głównie w Anglii 359
Hebbel Chństian Fńedńch (1813-1863),
  dramaturg, poeta 469
  Hecker Fńedńch (1811-1881), najpierw
  liberał, później radykał rewolucjonista
  467, 472, 477, 478
  Heckscher Johann Gustav (1797-1865),
  adwokat, min. spawiedliwości, potem
  spraw zagranicznych w rządzie Rzeszy w
  1848 r. 482

739




Hegel Georg Wilhelm Friedńch (1770-
  -1831), filozof, czołowy przedstawiciel
  klasycznej filozofii niem. 358, 431, 432,
  459, 466, 520, 592
Heidegger Martin (1889-1976), filozof,
  niem., przedstawiciel egzystencjalizmu,
  prof. Uniwersytetu w Freiburgu i Mar
  burgu 649
Heim Claus, przywódca chłopów w cza
  sie ruchu ludu wiejskiego w 1928 r.
  657
Heine Heinńch (1797-1856), jeden z naj
  większych niem. poetów, rewolucyjny
  demokrata 461, 466-468, 571, 676
Heinńch von Morungen, minnesenger
  działający na początku XIII w.168
Heinńch von Mugeln, poeta niem. z prze
  łomu XIII i XIV w. 211
Heinńch von Veldeke, poeta końca XII w. ,
  prekursor wielkiej epiki dworskiej 167
Heisenberg Werner (1901-1976), fizyk,
  współtwórca mechaniki kwantowej 648
Helffeńch Karl (1872-1924), finansista
  i prawicowy polityk, w 1. 1916-1917
  min. spraw wewnętrznych i wicekan
  clerz 640
Helmholtz Hermann von (1821-1894),
  prof. anatomii, psychologii i fizyki 591
Henckel von Donnersmarck Guido
  (183 1916), hr., właściciel ziemski
  z Górnego Śląska i przemysłowiec, od
  1901 r. ks. 501, 551
Henlein Konrad (1898-1945), działacz
  hitlerowski w Czechosłowacji, założy
  ciel i przywódca Partii Niemców Sudec-
  kich, namiestnik "Kraju Sudeckiego" w
  1. 1939-1945 684
Henryk (ok. 97 990/1000), hr. Spiry, o.
  ces. Konrada II 113
Henryk, s. Bertolda bawarskiego, ks. Ka
  ryntii w 1. 97 -978 oraz 983-989 97
  -99
Henryk (zm. 1242), s. Fryderyka II, re
  gent 157
Henryk (zm. 1335), ks. Karyntii, kr. czes.
  w 1. 1307-1310178,179,185
Henryk I (ok. 87ó936), ks. saski, kr.
  niem. od 919 r. 80, 82 7, 93, 94,107
Henryk I (919/921-955), ks. Bawarii od
  945 r., brat Ottona I 88-90
Henryk II (973-1024), kr. niem. od
  1002 r., ces. od 1014 r. 10 114, 116,
  134

Henryk II (1519-1559), kr. franc. od
  1547 r. 260, 261
Henryk III (1017-1056), ks. bawarski,
  kr. niem. od 1039 r., ces. od 1046 r.116,
  117,123-126
Henryk III, ks. meklemburski w 1. 1503-
  -1552 240
Henryk IV (105 -1106), kr. niem. od
  1056 r., ces. w I. 1084-1105 l2 l33,
  182
Henryk IV (1553-1610), kr. Nawarry od
  1572 r. , kr. Francji od 1589 r. 283, 286
Henryk V (1081-1125), kr. niem. od
  1105 r., ces. od 1111 r.131-136
Henryk VI (1165-1197), kr. niem. od
  1190 r., ces. od i191 r.149-154
Henryk VI (1294-1335), ostatni piastow
  ski ks. Wrocławia 188
Henryk VIII (1491-1547), kr. Anglii od
  1509 r. 252
Henryk Hohenzollern (1726-1802), ks.,
  brat Fryderyka II kr. pruskiego 378
Henryk Hohenzollern (1862-1929), ks.,
  brat Wilhelma II, admirał 584
Henryk II Kłótnik (915-995), ks. bawar
  ski w I. 955-976 i 985-995 96-99,
  101,106
Henryk Lew (1129-1195), ks. Saksonii
  od 1142 r., ks. Bawarii od 1154 r.,
  głowa rodu Welfów 139, 142-145,
  148-151,153
Henryk VII Luksemburski (ok. 1275-
  -1313), kr. niem. od 1308 r., ces. od
  1312 r.179,181
Henryk II Plantagenet (1133=1189), kr.
  ang. od 1154 r.144,150
Henryk Pyszny (ok. 1100-1139), ks. ba
  warski od 1126 r.137 139
Henryk Raspe (zm. 1247), kr. niem. od
  1246 r.158
Henryk z Luksemburga (zm. 1047), hr. lo
  taryński, od 1042 r. ks. bawarski 124
Henryk ze Schweinfurtu, margrabia ba
  warskiej Marchii Północnej w 1. 980-
  -1017108,109
Herder Johann Gottfried von (1744-
  -1803), nierm pisarz i filozof 358, 391,
  407, 410
Herman, ks. frank. zob. Herman I, ks.
  szwabski
Herman, margrabia miśnieński w I.1009-
  -1032110
Herman I, ks. szwabski w I. 926-949 83, 89

Herman II, ks. szwabski w 1. 997-1003
  lOb,107

Herm  Billung, margrabia Marchii Pół
  nocnej w 1. 93 -973 87

Herman von Salza (ok. 1170-1239), w.
  mistrz krzyżacki od 1209 r. , twórca pod
  staw potęgi Zakonu 163
Hermes Georg (1775-1831), katolicki te
  olog i filozof, prof. dogmatyki w Mun
  ster 452
Hertling Georg von (1843-1919), poli
  tyk centrowy, premier bawarski kan
  clerz Rzeszy w 1. 1917-1918 531, 613,
  615
Hertz Heinńch Rudolf (1857-1894), fi
  zyk, autor pionierskich prac dotyczą
  cych fal elektromagnetycznych 590
Hertzberg Ewald Fńedrich von (1725-
  -1795), pruski mąż stanu, członek Ber
  lińskiej Akademii, min. w 1.1763-1791
  405, 408

Herwarth, rodzina kupców augsburskich
  na przełomie XV i XVI w. 223
Herwegh Georg (1817-1875), poeta,
  działacz ruchu robotniczego 460, 461,
  464, 468, 478, 479
  Hess Rudolf (1894-1987), jeden z giów
  nych przywódców hitlerowskich, w
  1941 r. uciekł do Anglii 702
  Heydebrand und der Lasa Ernst von
  (1851-1924), przywódca Partii Nie
  mieckokonserwatywnej 537
  Heydńch Reinhard (1904-1942), działacz
  hitlerowski, wspbłorganizator i dca (od
  1936 r.) policji bezpieczeństwa, od
  1941 r. zastępca "protektora Czech
  i Moraw" 672, 676, 696, 698

  Hiacynt, mnich kapucyński w XVII w. 294
  Hieronim Bonaparte (1784-1860), kr.
  Westfalii w I. 1807-1813, najmłodszy
  brat Napoleona I 420, 422
  Hildebrand Johann Lucas von (1668-
  -1745), architekt austr., przedstawiciel
  baroku 360
  Hilferding Rudolf (1877-1941), niem. po
  lityk i ekonomista, socjaldemokrata,
  w 1. 1923 i 1928-1929 min. finansów
   0
  Himmler Heinńch (190 1945), jeden z
  czołowych współpracowników Hitlera,
  szef policji, naczelny dca SS, twórca
  obozów koncentracyjnych 665, 672, 674,
  684, 698, 703, 704

Hindemith Paul (1895-1963), kompozy
  tor, autor oper, dzieł symfonicznych,
  kameralnych i koncertów 652
Hindenburg Oskar (1883-1960), s. Paula,
  oficer 658, 662
Hindenburg Paul von Beckendorff
  (1847-1934), feldmarszałek niem., w 1.
  1925-1934 prezydent 600, 608, 612,
  620, 626, 630, 646, 647, 655, 658-662,
  668, 669
Hipler Wendel uczestnik powstania chłop
  skiego we Frankonii w 1525 r. 242
Hitler Adolf (1889-1945), przywódca na
  rodowego socjalizmu, kanclerz w 1.
  1934-1945 355, 594, 639, 640, 646, 652,
  658, 659, 661- 63, 666, 668-672, 674-
  -686, 689- 92, 699-704
Hodo, margrabia saskiej Marchii Wschod
  nie.j w 1. 965-993 96

Hofer Andreas (1767-1810), szynkarz,
  przywódca powstania w Tyrolu 420
Hoffmann Ernst Theodor Amadeus
  (177 1822), pisarz, kompozytor i ry
  sownik 433
  Hoffmann von Fallersleben August Hein
  ńch (1798-1874), poeta, zbieracz pie
  śni ludowych 460, 464, 468
  Hoffman Johannes (1867-1930), polityk
  bawarski, socjalista, w 1. 1919-1920
  premier bawarski 621

  Hofmann Andreas (175 1849), prof. w
  Moguncji, polityk i publicysta 411
  Hofmannstahl Hugo von (1874-1929),
  austr. poeta i dramatopisarz 594,
  649
  Hohenlohe hr. (zm. 1551) 242
HohenloheIngelfingen Adolf zu (1797-
  -1873), pruski gen. i mąż stanu, w
  1862 r. premier pruski (poprzednik Bis
  marcka) 504
  HohenloheIngelfingen Fńedńch Ludwig
  zu (174 1818), ks., pruski gen., dca
  armii pruskiej pod Jeną w 1806 r. 417
  HohenloheLangenburg Hermann zu
  (1832-1913), ks., założyciel i przewod
  niczący Związku Kolonialnego we Frank
  furcie w 1882 r., w 1. 1894-1907 namie
  stnik Alzacji i Lotaryngii 564
  HohenloheSchillingsfurst Chlodwig (181%-
  -1901), ks., premier rządu bawarskiego,
  od 1885 r. namiestnik Alzacji i Lotaryngii,
  w I. 1894-1900 kanclerz Rzeszy i pruski
  premier 517, 531, 571, 580, 581

741




HohenzollernAnsbach, dynastia 338
HohenzollernSigmaringen Karl Anton von
  (1811-1885), ks., gen. pruski, premier
  pruski w 1. 1858-1862 499, 504, 524
HohenzollernSigmaringen Leopold (1835-
  -1905), ks., oficer pruski, kandydat do
  tronu hiszpańskiego, brat Karola I kr.
  rumuńskiego 523, 524
Hohenzollernowie 2l0, 211, 337, 404, 459,
  488, 501, 502, 505, 523, 524, 533, 552,
  563, 649, 659, 668, 674
Holbein Hans mtodszy (1497-1543),
  niem. malarz, rysownik i grafik 267
Holborn Hajo, historyk niem. 259, 321,
  358, 396, 444, 484
Holstein Friedrich von (1837-1909),
  baron, dyplomata, wspólpracownik Bis
  marcka, znany jako "szara eminencja",
  najpierw w dyplomatycznej slużbie za
  granicznej, potem w Auswartiges Amt
  (do 1906 r.) 531, 566, 572, 575, 581
Homer (IX/VIII w. p.n.e.), największy gr.
  poeta epicki, twórca Iliady i Odysei 589
Honoriusz II (Lambert de Fagniano), pa
  pież w 1. 1124-1130 l36
Honoriusz III (Cencius Sabellus), papież
  w 1. 1216-1227 I55
Honoriusz IV (Jac. Sabellus), papież w 1.
  1285-1287175
Honoriusz Augustus Flavius (384 23),
  ces. zachodniorz. od 395 r. 47
Hontheim Johann Nikolaus von (1701-
  -1790), bp Trewiru, jako pisarz znany
  pod pseudonimem Febronius 384
Hoover Herbert Clark (1874-1964), amer.
  polityk, wl.1929-1933 prezydent USA 654
Horacy (Quintus Horatius Flaccus, 65-8
  p.n.e.) największy rz. poeta liryk 389, 589
Horn Gustaw Karlsson (1592-1657), dca
  szw., feldmarszałek od 1628 r. 308
Hossbach Friedńch (ur. 1894), adiutant
  Hitlera w 1. 1934-1938, autor memo
  randum 683
Hoverbeck Leopold von (1822-1875),
  polityk, przedstawiciel liberalnej szla
  chty, w 1861 r. wspólzałożyciel Niem.
  Partii Postępowej 503
H&del Emil Heincich Max (1857-1878),
  sprawca zamachu na ces. Wilhelma I w
  1878 r., stracony 566
H Iderlin Johann Christian Friedrich
  (177 -1843), niem. poeta, prekursor
  romantyzmu 433

H rnigk Filip Wilhelm von (164 1714),
  ekonomista austr. 334
Hrabanus Maurus (zm. 856), opat klasz
  toru benedyktynów w Fuldzie, poeta,
  od 847 r. abp moguncki 119
Hrotsvitha (X w.), mniszka z Ganders
  heim, poetka 119
Hugenberg Alfred von (1865-1951), poli
  tyk, wspólzałożyciel Związku Wszech-
  niemieckiego, w 1. 1909-1919 prezes
  zarządu koncernu Kruppa, w 1. 1928-
  1933 przywódca Niem. Narodowej Par
  tii Ludowej, w 1933 r. min. gospodarki
  657, 659, 666, 669
Hugo, ks. franc. w 1. 92 956 88
Hugon von Tńmberg (XIII w.), poeta 21l
Humboldt Aleksander von (1769-1859),
  przyrodnik, geograf i podróżnik 430,
  433, 446, 464
Humboldt Wilhelm von (1767-1835), fi
  lozof, uczony i polityk, pruski min.
  oświaty w 1. 1809-1810, reformator
  szkolnictwa 427, 430, 433, 441
Hunyady Jan (ok. 1385-1456), wódz
  węg. 207
Hus Jan (1371-1415), ksiądz, rektor Uni
  wersytetu Praskiego, czes. reformator
  religijny 199-201, 203, 228, 234
Huska Martinek (zm. 1421), kaznodzieja
  husycki, przywódca lewicy taboryckiej 202
Husserl Edmund (1859-1938), filozof,
  twórca kierunku fenomenologicznego 649
Hutten Ulryk von (1488-1523), niem. pi
  sarz polityczny, publicysta okresu refor
  macji 229, 237, 238, 264


Imhofowie 221
Ingwon, legendarny założyciel Ingweonów
  36
Innocenty II (Grzegorz Papareschi), pa
  pież w I. 1130-1143136-138
Innocenty III (Lotario hr. Segni), papież
  w 1.1198-1216153-156
Innocenty IV (Sinibaldo Fieschi), papież
  w 1.1243-1254158,159
Innocenty VI (Etienne Aubert), papież w
  l. 1352-1362196
Innocenty XI (Benedetto Odescalchi,
  1611-1689), papież od 1677 r. 332
Innocenty XII (Antonio Pignatelli,1615-
  -1700), papież od 1691 r. 342
Irmin, legendarny założyciel Herminonów
  36

742

IsenburgBierstein Franz (1869-1939),
  ks., szef administracji wojskowej na Li
  twie podc2as I wojny światowej 611
Iśtwon, legendarny założyciel Istweonów
  36
Iwan III (14441505), w. ks. moskiewski
  od 1462 r. 219
Izabela II (1830-1904), c. Ferdynan
  da VII, kr. hiszp. w 1. 1833-1868 523
Izydor z Sewilli (ok. 570-636), uczony,
  bistoryk 118

Jacobi Karl Gustav Jacob (1804-1851),
  matematyk, odkrywca teońi funkcji
  eliptycznych, geometńi różniczkowej
  i innych 590
Jacoby Johan (1805-1877), lekarz i poli
  tyk demokratyczny 460, 493, 507, 518,
  529
Jagiellonowie 220, 249
Jahn Fńedńch Ludwig (1778-1852), teo-
  retyk, dziatacz polityczny, założyciel to
  warzystw gimnastycznych 431, 453, 459
Jakub I (156 1625), kr. Anglii od
  1603 r. 290, 292, 299, 345
Jakub II (1633-1701), kr. Anglii w l.
  1685-1688 331
Jameson Leander Starr (185 1913), po
  lityk, premier kolonii Przylądka w l.
  1904-1908 574
Jan, abp moguncki w l. 1397-1419195
Jan (1468-1532), elektor saski w l.
  1525-1532, członek Związku Szmal
  kaldzkiego 240, 251, 252
Jan (1801-1873), kr. Saksonii od 1584 r.
  514
Jan I, margrabia brandenburski w 1.
  122 -1266184
Jan XII, papież w 1. 955-963 (zdetronizo-
  wany) 92
Jan XIII, papież w 1. 96 972 95
Jan XIV, papież w 1. 98 984100
Jan XV, papież w 1. 985-996103
Jan XVI, antypapież w 1. 997-998103
Jan XIX (Romanus), papież w I. 1024-
  -1032114,124
Jan XXII (Jac. Arnaldi Deuza), papież w
  I.131(r1334182,183
Jan XXIII (Balth. Cossa, zm. 1419), pa
  pież od 1410 r., usunięty przez sobór w
  Konstancji w 1415 r.198
Jan Albrecht I (1547-1576), ks. meklem
  burski 260

Jan bez Ziemi (1167-1216), kr. Anglii od
  1199 r.154
Jan Fryderyk (1503-1554), elektor saski
  w I.1532-1554 257
Jan Gerson (1363-1429), uczony, prof.
  Uniwersytetu Paryskiego 197
Jan Habsburg (1782-1859), arcyks., feld
  marszałek, administrator Rzeszy w
  1848 r., powolany przez Frankfurckie
  Zgromadzenie Narodowe, zwolennik
  zjednoczenia Rzeszy 482
Jan Henryk Luksemburczyk (1322-1375),
  s. Jana Luksemburczyka, hr. Tyrolu,
  margrabia Moraw 185
Jan Jerzy (1525-1598), s. Joachima II,
  elektor brandenburski od 1571 r. 278
Jan Jerzy (1585-1656), s. Chrystiana I,
  elektor saski od 1611 r. 291, 292, 304,
  306
Jan Jerzy III (1647-1691), s. Jana Jerze
  go II, elektor saski od 1680 r. 333
Jan Kazimierz (1443-1592), s. elektora
  Fryderyka III, palatyn od 1578 r. 282,
  283
Jan Luksemburski (Luksemburczyk,
  1296-1346), kr. czes. od 1310 r. 179,
  183-186,188
Jan Parńcida (zm. 1313), s. Rudolfa II ks.
  Austrii, zabójca Albrechta I 178
Jan Philagotos z Kalabrii, abp Piacenzy,
  potem Jan XVI papież 103
Jan III Sobieski (1629-1696), kr. pol. od
  1674 r. 330, 331, 347
Jan Tzimiskes (zm. 976), ces. wschod
  niorz. 93
Jan Wilhelm (zm. 1609), ostatni władca
  księstw Julich-Kleve, Berg, Mark i Ra
  vensberg 286
Jan Zapolya (1487-1540), przywódca
  stronnictwa szlacheckiego przed Moha
  czem, kr. węg. od 1526 r. 276
Jan Zygmunt (1572-1619), s. Joachima
  Fryderyka, elektor brandenburski od
  1608 r. 286, 338
Jan z Kostrzyna (1513-1571), margrabia
  brandenburski od 1535 r. 253, 260
Jan z Lejdy (1509-1536), właśc. Jan Boc-
  kelson, anabaptysta niderlandzki dziata
  jący w Niemczech, przywódca gminy w
  Miinster 247
Jaromir (zm. 1035), ks. czes. w l. 1004-
  -1012 I10




Jarosław, w. ks. kijowski w 1. 1015-1045
  111
Jarres K. , burmistrz Duisburga 646
Jaspers Karl (1883-1969), psychiatra i fi
  lozof, przedstawiciel egzystencjalizmu
  649
Jager K., malarz 392
Jelaćić Joseph (1801-1859), gen. i polityk
  austr., ban Chorwacji 485
Jerzy (1471-1539), ks. saski od 1500 r.
  243
Jerzy I (166 1727), kr. Anglii od 1714 r.,
  jako Jerzy Ludwik elektor hanowerski
  od 1698 r. 345, 351
Jerzy II (1683-1760), elektor Hanoweru,
  kr. Anglii od 1727 r. 351, 375
Jerzy V (1819-1878), kr. Hanowern w I.
  1851-1866 516
Jerzy Fryderyk (1573-1638), margrabia
  BadenDurlach, w 1622 r. ustąpił i prze
  kazał władzę s. swemu Fryderykowi 293
Jerzy HohenzollernAnsbach (1484-
  -1543), margrabia brandenburski na
  Ansbach od 1536 r. 251
Jerzy I Rakoczy (1593-1648), ks. sied
  miogrodzki od 1630 r., uczestnik wojny
  trzydziestoletniej 311
Jerzy Wilhelm (1595-1640), elektor bran
  denburski od 1619 r. 292, 304, 308, 324,
  338
Jerzy z Podiebradów (142 1471), przy
  wódca husytów, kr. czes. od 1458 r. 207,
  219
Joachim II (1505-1571), elektor branden
  burski od 1535 r., s. Joachima I 253,
  254, 256, 276, 278
Joanna d'Arc, św. (ok. 1412-1431), bo
  haterka narodowa Francji 227
Jadok (1351/1352-1411), margrabia Mo
  raw od 1375 r.195,196
Jogiches Leon (zm. 1919), członek Zwią
  zku Spartakusa 618, 621
Jolanta (zm. 1228), c. kr. jerozolimskiego
  Jana, ż. ces. Fryderyka II od 1225 r.
  155
Jordan Wilhelm (1819-1904), poeta
  i estetyk 483
Józef I (1678-1711), s. Leopolda I, kr.
  Węgier od 1687 r., ces. w 1. 1705-1711
  331, 344, 346, 348, 364
Józef II (1741-1790), ces. rz.-niem. od
  1765 r., współautor I rozbiorn Polski
  361, 364, 376, 378, 379, 383-386, 405

Józef Klemens (1671-1723), elektor ko
  loński, abp koloński od 1688 r. 332, 344
J rg Joseph Edmund (1819-1901), poli
  tyk bawarski, przewodniczący Bawar
  skiej Partii Patńotycznej 517
Judyta (1047-1092), siostra Henryka IV,
  ż. Salomona kr. węg.133
Justynian I Wielki (482-565), ces. bizant.
  od 527 r. 49
Jiinger Ernst (ur. 1895), pisarz 632, 650


Kaas Ludwig (1881-1952), ksiądz, katoli
  cki teolog i przywódca frakcji katolic-
  kiej w Reichstagu, przewodniczący Cen
  trum w 1. 1928-1933 668, 675
Kafka Franz (188 1924), pisarz austr.
  651
Kahr Gustav von (1862-1934), bawarski
  polityk, premier w 1.1920-1921 i gene
  ralny komisarz w Bawarii w 1. 1923-
  -1924 638, 639, 646, 671
Kaligula (Caius Iulius Caesar Caligula,
  12-14), ces. rz. od 37 r. 580
Kalikst II (Guido), papież w 1.1119-1124
  135
Kalkstein Stoliński Ludwik Chrystian (ok.
  163 1672), jeden z przywódców opo
  zycji w Prusiech Książęcych, stracony
  340
Kalwin Jan (Jean Calvin, 1509-1564),
  franc. reformator religijny, kaznodzieja
  i teolog, twórca doktryny kalwinizmu
  271, 3Ś7
Kandinsky Wassiły (186 1944), ros. ma
  larz, grafik i teoretyk sztuki 652
Kanizy Piotr (Kanizjusz) św. (1521-
  -1597), niem. jezuita, założyciel pierw
  szego klasztorn jezuitów w Kolonii 274,
  279
Kant Immanuel (1724-1804), filozof,
  twórca idealizmu transcendentalnego
  393, 410, 452, 591
Kapp Wolfgang (185&-1922), współzato
  życiel Partii Ojczyźnianej w 1917 r.,
  przywódca puczu w 1920 r. 630, 631,
  647, 648, 663
Kara Mustafa Pasza Merzifonlu (1635-
  -1683), w. wezyr turecki 330
Kardorff Wilhelm von (1828-1907), mag
  nat górnośląski, jeden z założycieli
  i przywódców partii wolnokonserwatyw-
  nej i Partii Rzeszy 537
Karloman (zm.771), s. Pepina Krótkiego 63

Karloman (zm. 880), kr. Bawarii od 876 r.
  78
Karlstadt zob. Bodenstein Andreas
Karol (953?-995?), ks. Dolnej Lotaryngii
  98
Karol (1564-1590), arcyks. Styrii 283,
  286
Karol, landgraf Hessen-Kassel w drugiej
  połowie XVII w. 333
Karol (1771-1847), arcyks. austr., feld
  marszałek, zdolny wódz 415, 419
Karol II (1630-1685), kr. Anglii od
  1660 r. 331
Karol II (1661-1700), kr. Hiszpanii od
  1665 r., s. Filipa IV, ostatni z Habsbur
  gów 328, 343, 344
Karol II (1804-1873), ks. Brunszwik-u w
  l. 1815-1830, usunięty przez rewolucję
  456
Karol VI (1685-1740), kr. Hiszpanii od
  1703 r. jako Karol III, ces. od 1711 r.,
  s. Leopolda I 344, 346, 351, 352, 361
Karol VII (1697-1745), elektor bawarski
  od 1726 r. , ces. rz.-niem. od 1742 r. 351,
  352, 364, 366, 367
Karol XII (1682-1718), s. Karola XI, kr.
  szwedzki od 1697 r. 344, 348
Karol Albert, elektor bawarski zob. Ka
  rol VII
Karol Aleksander (1684-1737), ks. wir
  temberski w 1. 1733-1737, gen. austr.
  351
Karol Aleksander (1712-1780), władca
  księstwa HohenzollernAnsbach 387
Karol Aleksander (1818-1901), w. ks. sa
  sko-weimarsko-eisenachski od 1853 r.
  498
Karol Andegaweński (1226-1285), kr.
  Sycylii od 1266 r.159
Karol August (1757-1828), ks. weimarski
  od 1815 r. 388
Karol Eugeniusz (1728-1797), ks.,
  władca Wirtembergii od 1737 r. 387
Karol Fryderyk (1728--1811), margrabia
  badeński w I. 1738-1811, elektor w l.
  180 -1806, w. ks. w 1. 180ó1811388
Karol III Grnby (839 888), kr. Franków
  od 876 r., ces. rz. w 1. 884-.887 78
Karol I Habsburg, kr. hiszp. zob. Karol V
  Habsburg
Karol I Habsburg (1887-1922), ostatni
  ces. austr. w l. 1916-1918 i kr. węg.
  jako Karol IV 616

Karol V Habsburg (1500-1558), od
  1516 r. kr. Hiszpanii (jako Karol I), od
  1519 r. kr. niem., od 1520 r. ces. 222,
  223, 234, 236, 246, 248, 249, 255-258,
  264, 268, 272, 276, 346
Karol V Leopold (1643-1690), ks. lota
  ryński, feldmarszałek austr. 330, 331
Karol I Ludwik (1617-1680), s. Fryde
  ryka V, elektor Palatynatu od 1648 r.
  332, 343
Karol IV Luksemburski (1316-1378), kr.
  niem. i czes. od 1346 r., ces. od 1355 r.
  185-190, 195, 214
Karol II Łysy (823-877), kr. Franków Za
  chodnich od 840 r., ces. od 875 r. 74-79
Karol Młot (ok. 685-741), majordom,
  władca frankijski 61, 62
Karol VI Szalony (1368-1422), kr. Fran
  cji od 1380 r.189
Karol Śmiały (1433-1477), ks. Burgundii
  od 1467 r. 208, 209, 220
Karol Teodor (1724-1799), elektor ba
  warski w 1. 1777-1799) 387, 388
Karol Wielki (742-814), kr. Franków od
  768 r., ces. rz. od 800 r. 63- 6, 68-74,
  77, 78, 81, 86, 87,153,167
Karol Wilhelm Ferdynand (1735-1806),
  ks. brnnszwicki, dca armii pruskiej w l.
  1792-1794 407
Karolingowie 62, 63, 65, 68, 69, 73, 79, 83
Katarzyna (1342-1395), c. Karola IV, ż.
  Rudolfa IV ks. Austrii 188
Katarzyna II (1729-1796), ks. Annalt
  -Zerbst, ces. ros. od 1762 r., ż. Pio-
  tra III 376-379
Katte Hans Hermann, przyjaciel Fryde
  ryka II 362
Kaunitz Wencel Anton (1711-1794), ks.,
  austr. mąż stanu, kanclerz, przeciwnik
  Prns 364, 370-374, 378, 383
Kautsky Karol (1854-1938), polityk i pu
  blicysta socjalistyczny, główny teoretyk
  II Międzynarodówki, założyciel pisma
  "Neue Zeit" 587, 588, 591
Kazimierz (ok. 1211-1267), ks. kujawski
  i tęczycki 165
Kazimierz Hohenzollern, margrabia bran
  denburski w l. 1515-1527 243
Kazimierz Jagiellończyk (1427-1492), s.
  Władystawa Jagiełty, w. ks. litewski od
  1440 r., kr. pol. od 1447 r. 206
Kazimierz I Odnowiciel (1016-1058), ks.
  pol. od 1034 r.116,125

745




Kazimierz II Sprawiedliwy (1138-1194),
  najmłodszy s. Bolesława Krzywoustego,
  od 1166 r. ks. krakowski oraz od 1177 r.
  ks. zwierzchni pol.150
Kazimierz Wielki (1310-1370), kr. pol.
  od 1333 r. , ostatni z dynastii Piastów 188
Keitel Wilhelm (1882-1946), feldmarsza
  łek, w I. 193 1945 szef Naczelnego
  Dowództwa Wehrmachtu 674
Kekule von Stradowitz August (1829-
  -1896), chemik, stwierdzil pierście
  niową budowę benzenu 590
Keller Gottfried (1819-1890), pisarz
  szwajc., realista, wywarl wplyw na roz
  wój powieści niem. 593
Kellog Frank Billings (185 1937), amer.
  polityk, wspóltwórca paktu Bńanda
  -Kelloga w 1928 r. 624
Kerrl Hanus (1887-1941), hitlerowski
  min. wyznań w 1.1935-1941675
Ketteler Wilhelm Emanuel von (1811-
  -1877), bp moguncki od 1850 r. 494,
  538
Khevenhuller Ludwig Andreas, dca austr.
  za panowania Mańi Teresy 367
Khlesl Melchior (1552-1639), bp Wiednia
  od 1598 r. 284
Kirchhof Gustav Robert (1824-1887), fi
  zyk, współodkrywca analizy widmowej
  591
Kirdorf Emil (1847-1938), w. przemysło-
  wiec 610
Klages Ludwig (1872-1956), filozof niem.
  649
Klee Paul (1879-1940), szwajc. malarz,
  grafik, rysownik i teoretyk sztuki 652
Kleist Heinńch von (1777-1811), drama
  turg i nowelista 434
KleistRetzow Hans Hugo von (1814-
  -1892), pruski polityk konserwatywny
  486, 496
Klemens II, papież w 1. 104 1047124,
  125
Klemens III (Paulus Scolarus), papież w 1.
  1187-1191 I51
Klemens III (Wibert), antypapież w 1.
  108 1100131
Klemens IV (Guido Grossus), papież w 1.
  1265-1268159
Klemens V (Raim. Bertrandi de Gotto),
  papież w 1. 1305-1314179
Klemens VI (Pierre Roger), papież w 1.
  1342-1352186

Klemens VII (Giulio de Medici), papież w
  I. 1523-1534 249
Klemens VII (Rob. de Gebennis), antypa
  pież w 1. 1378-1394197
Kleve ks. 230
Klinger Max (1857-1920), rzeźbiarz, ma
  larz i grafik niem. 596
Klopp Onno (1822-1903), historyk niem.
  502
Klopstock Friedńch Gottlieb (1724-
  -1803), niem. poeta epoki oświecenia
  383, 389, 407
Knesebeck Karl Fńedrich von (1768-
  -1848), pruski gen. 437
Knobelsdorff Georg Wenceslaus von
  (1699-1753), niem. architekt, repre
  zentant rokoka, budowniczy Frydery
  ka II 394
Knut, kr. duński od 934 r. 86
Knut Wielki (ok. 1000-1035), kr. duński
  od 1019 r., ang. od 1016 r., norweski od
  1028 r.116
Koch Robert (184 1910), niem. lekarz
  i bakteriolog, odkrywca zarazków gru
  źlicy, wąglika i cholery 591
Kokoschka Oskar (188 1980), austr.
  malarz, grafik, poeta i dramaturg 652
Kollwitz Kathe (1867-1945), niem. ma
  larka i graficzka, obrazy z życia proleta
  ńatu 596
Koloman (ok. 1067/1069-1116), kr. Wę
  gier od 1095 r.133
Kolping Adolf (1813-1865), współtwórca
  katolickich związków rzemieślniczych
  494
Komnenowie 140
Kondeusz (Conde) Ludwik II (1621-
  -1686), ks., zwany Wielkim, wybitny
  wódz franc. 311
Konrad zob. Henryk V
Konrad (zm. 1055), ks. bawarski w 1.
  1049-1053, pozbawiony władzy 124
Konrad (1098-1157), margrabia miśnień
  ski w 1.1123-1156142
Konrad (1187 lub 1188-1247), ks. mazo-
  wiecki, s. Kazimierza Sprawiedliwego,
  sprowadził do Polski w 1226 r. Krzyża
  ków 163, 165
Konrad (XII w.), ksiądz, autor Rolandlied
  167
Konrad, ks. frank. zob. Konrad I
Konrad młodszy, ks. frank., stryjeczny
  brat ces. Konrada II 113

Konrad I, kr. niem. w 1. 911-918, poprze
  dnio ks. frank. w 1. 90l 91179, 81, 82
Konrad II (ok. 99 1039), kr. niem. od
. 1024 r., ces. od 1027 r., pierwszy z dyna
  stu frank.113-ll 7

Konrad III (1093?-1152), kr. niem. od
  1138 r.136,138,139,141,142,146,147
IConrad IV (1228-1254), wprowadzony w
  1237 r. na tron przez ojca, Fryderyka II,
  sprawował władzę w Niemczech za życia
  ojca 158,159
Konrad Czerwony, zięć Ottona I, ks. Lo
  taryngii w 1. 944-953 89, 90,113
Konrad Kurzbold (X w.), graf frank.
Konrad II Stauf zob. Konrad III
Konradyn (1252-1268), ks. szwabski,
  s. Konrada IV, ostatni z rodu Staufów
  159
Konradynowie 81
Konstancja (1154-1198), c. Rogera II sy
  cylijskiego, dziedziczka Wilhelma II sy
  cylijskiego, ż. od 1186 r. ces. Henry
  ka VI 149
Kopp Georg von (1837-1914), bp wrocła
  wski i od 1839 r. kardynał 556
Koranda Wacław (zm. 1453), ksiądz, kaz
  nodzieja taborycki 202
Kościuszko Tadeusz (174 1817), gen.
  pol., naczelnik w powstaniu 1794 r.,
  uczestnik wojny o wolność Stanów
  Zjednoczonych 410
Kotzebue August von (1761-1819), dra
  maturg niem. , autor popularnych kome
  dii i dramatów 454
K hler Wolfgang (1887-1967), psycholog
  niem. 649
Krecencjusze, ród rz. 103, 108
Kretschmar Heinńch (ur. 1870), historyk
  niem. 304
Krupp Alfred (1812-1887), magnat prze
  mysłowy, twórca koncernu zbrojenio-
  wego 537, 541, 543, 548, 551
Krupp Fńedńch (1787-1826), przemy
  slowiec, założyciel firmy odlewni stali
  448
Krupp Fńedńch Alfred (1854-1902),
  przemysłowiec 551, 575
Krupp von Bohlen und Halbach Gustav
  (187 1950), przemysłowiec Zagłębia
  Ruhry, zięć Fryderyka Alfreda, kolejny
  kierownik przedsiębiorstwa Krupp 551,
  578, 604, 657, 678

Krugec Paul (1825-1904), polityk burski,
  współtwórca republiki Transwalu i jej
  prezydent w 1. 1883-1900 574
Krzysztof (1515-1568), ks. wirtemberski
  od 1550 r. 276
Kube Wilhelm (1887-1943), hitlerowski
  wielkorządca Białorusi 698
Kutuzow Michail I. (GleniszczewKutu
  zow, 1745-1813), ros. gen., feldmar
  szałek 415, 439
Kurenberger, pierwszy liryk dworski dzia
  łający w 1. 1150-1170168
Kwiryn św. (zm. 130), męczennik 282


Labrousse Ernest Camille (ur. 1895),
  franc. historyk 361
Laib Konrad (XV w.), wybitny malarz 215
Lampadius Jakub, dr praw, pochodzenia
  chiopskiego, poseł 312
Lampert z Hersfeldu (zm. po r.1077), an
  nalista 168
Lamprecht Karl (1856-1915), historyk,
  prof. Uniwersytetu w Lipsku, badacz
  dziejów gospodarczych i kultury 592
Lamprecht z Trewiru, ksiądz, poeta dzia
  łający ok. połowy XII w.167
Landauer Gustav (187 1919), pisarz,
  anarchista, bawarski min. oświaty w
  1919 r. 622
Landsberg Otto (ur. 1869), polityk, min.
  sprawiedliwości w gabinecie Scheide
  manna w 1919 r. 625
Lang Fńtz (189 1957), reżyser filmowy,
  twórca filmów ekspresjonistycznych 652
Langhaus Carl Gottfried (1732-1808), ar
  chitekt 434
Lapi, firma w Norymberdze 268
Lasker Eduard (1829-1884), polityk libe
  ralny, przywódca Partii Narodowo-Libe
  ralnej, posel do Reichstagu 504
Lassalle Ferdinand (1825-1864), niem.
  pisarz i działacz socjalistyczny, jeden
  z organizatorów ruchu robotniczego
  500, 505, 520, 558
Laube Heinńch (1806-1884), pisarz,
  twórca nowoczesnej reżyseńi w teatrze
  461
Laudon Ernest Gedeon (1717-1790), feld
  marszałek austr., zdobywca Świdniey
  i Belgradu 375, 376
Laval Pierre (1883-1945), polityk franc.,
  wieloletni min. i premier, w 1. 1942-
  -1944 premier w rządzie Vichy 689, 690

747




Law Andrew Bonar (185 1923), ang.
  premier w 1. 1922-1923 635
Ledebour Georg (185 1947), czolowy
  działacz socjaldemokracji, potem nieza
  leżny socjalista 618
Ledóchowski Mieczystaw (1822-1902),
  abp gnieźnieńsko-poznański w 1. 1866-
  -1885, w czasie Kulturkampfu prześla
  dowany i usunięty z archidiecezji 556
Lefebvre Fran ois Joseph (1755-1820),
  marszatek franc. 420
Legien Carl (1861-1920), działacz związ
  kowy, przywódca socjalistycznych zwią
  zków zawodowych od 1890 r. 587
Lehwaldt Hans (zm. 1786), gen., potem
  marszatek pruski 375
Leibl Wilhelm (1844-1900), niem. ma
  larz, przedstawiciel realistycznego kie
  runku w sztuce 596
Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716),
  niem. filozof i matematyk, twórca ra
  chunku różniczkowego i catkowego 318,
  321, 332, 357 359, 590
Leinert Robert (ur. 1873), polityk socjal
  demokratyczny, prezydent Sejmu Prus
  kiego, w 1919 r. delegat na konferencję
  w Wersalu 625
Leiningen Karol (1804-1856), hr., poli
  tyk liberalny, premier z nominacji Jana
  Habsburga we Frankfurcie 482
Lenbach Franz von (183 1904), malarz
  portrecista, twórca obrazów rodzajo
  wych 512, 595
Leon III (750-816), papież od 795 r. 68
Leon VIII, papież w 1. 963-965 92, 93
Leon IX (Bruno Hugonis), papież w 1.
  1048-1054125,128
Leon XIII (hr. Gioacchino Pecci, 1814-
  -1903), papież od 1878 r. 556, 579
Leopold (ok. 110 1141), margrabia
  austr. od 1136 r., ks. bawarski od
  1139 r.139
Leopold (ok. 1157-1194), ks. austr. od
  1177 r., styryjski od 1192 r.152
Leopold (1290-1326), ks. austr.18l
L,eopold I (164 1705), ces. niem. od
  1658 r., s. Ferdynanda III, opiekun
  sztuki i nauki 327, 331, 343, 344
Leopold II (1747-1792), ces. rz.-niem. od
  1790 r. 405, 406
Lessing Gotthołd Ephraim (1729-1781),
  niem. dramatopisarz, filozof, krytyk li
  teracki i publicysta 382, 383, 389, 390

Levine Eugen (1883-1919), komunista,
  uczestnik rewolucji w Bawarii, zamor
  dowany 622
Ley Robert (1890-1945), polityk hitlero
  wski, przywódca Niem. Frontu Pracy w
  1933-1945, zbrodniarz wojenny są
  dzony w Norymberdze 678
Liebermann Max (1847-1935), malarz
  i grafik niem. , impresjonista 596
Liebig Justus von (180 1873), niem.
  chemik, pionier chemii rolniczej 401,
  590
Liebknecht Karol (1871-1919), dziatacz
  niem. i międzynarodowego ruchu robot
  niczego 588, 611, 618 21
Liebknecht Wilhelm (182G1900), przy
  wódca niem. ruchu robotniczego 518,
  52l, 524, 558, 588
Lipski Józef (1894-1958), pol. dyploma
  ta, w 1. 1933-1939 ambasador w Berli
  nie 685
Lissauer Ernst (ur. 1882), niem. literat,
  poeta 648
List Friedrich (1789-1846), prof. w Ty
  bindze, twórca szkoty narodowej w eko
  nomii 403, 450, 462
Liszt Ferenz (1811-1886), węg. kompozy
  tor, pianista, dyrygent, wszechstronny
  muzyk 597, 653
Lloyd George David (186 -1945), ang.
  mąż stanu, premier w 1.191 -1922, je
  den z twórców traktatu wersalskiego
  624, 626, 635
Lochner Stefan (ok. 141 1451), malarz
  215
LoeweCalbe Wilhelm (1814-1886), poli
  tyk liberalny, wspótzałożyciel Partii po
  stępowej w 1862 r. 510
Lossow Otto von (1863-1938), gen., szef
  bawarskiej Reichswehry 638, 639, 646
Lotar, kr. longobardzki w l. 931-950 89
Lotar (941-986), kr. Francji od 954 r. 98,
  101
Lotar z Supplinburga, ks. saski zob. Lo
  tar III .
Lotar I (795-855), kr. Franków, współ
  ces. od 817 r., ces. od 840 r. 73-78, 86
Lotar II (825-869), kr. "Francji środko
  wej", s. ces. Lotara I 78
Lotar III z Supplinburga (ok. 1075-
  -1137), ks. saski w 1. 110 -1125, kr.
  niem. od 1125 r., ces od 1133 r. 135-
  -139

748

Louis Joe (właśc. Joseph Louis Barrow,
  ur. 1914), zawodowy bokser amer.
  678
Louvois Fran ois Michel Le Tellier
  (1641-1691), franc. min. wojny od
  1668 r. , reorganizator armii 333
Loyola Ignacy św. (1491-1556), założy
  ciel Towarzystwa Jezusowego (jezuitów)
  273
Lówe Wilhelm (1814-1886), polityk libe
  ralny, lekarz, poseł do Reichstagu 473
Lubbe Mańnus van der (1909-1934), po
  dejrzany o podpalenie Reichstagu, stra
  cony 667
Lubitsch Ernst (1892-1947), reżyser fil
  mowy, od 1923 r. w USA 651

Luden Heinńch (1780-1847), historyk
  i publicysta, prof. w Jenie od 1806 r. 454
Ludendorff Eńch (1865-1937), gen.
  niem., generalny kwatermistrz w 1.
  1916-1918, poseł do Reichstagu z ra
  mienia partii hitlerowskiej w 1. 1924-
  -1928 600, 608, 612, 616, 639, 658, 693
Ludolf (ok. 806-866), ks. saski 80
Ludolf, ks. szwabski w I. 949-954 89, 90,
  %
Ludolfingowie 80, 82, 83, 89
Ludwik (1316-1361), elektor branden
  burski w 1.1323-1351184,185
Ludwik (1655-1707), margrabia badeński
. od 1677 r. 331
Ludwik I (178 -1868), kr. bawarski w 1.
  1825-1848 434, 462, 472
Ludwik II (zm. 875), s. ces. Lotara I 78
Ludwik II (ok. 83 -882), kr. Saksonii
  119
Ludwik II (1845-1886), kr. bawarski od
  1864 r. 434, 517
Ludwik III, kr. Franków Wschodnich w I.
  876-882 78, 83
Ludwik IV (zm. 954), kr. Franków od
  936 r. 88, 89
Ludwik VI (1539-1583), elektor Palaty
  natu od 1576 r. 282
  Ludwik VII (ok. 1120-1180), kr. Francji
  od 1137 r.141,142
  Ludwik XI (142 1483), kr. Francji od
  1461 r. 209
  Ludwik XIII (1601-1643), kr. Francji od
  1610 r. 290, 311
  Ludwik XIV (163 1715), kr. Francji od
  1643 r. (Kr. Słońce) 324, 32 329,
  331-333, 343, 346, 347

Ludwik XVI (1754-1793), kr. Francji w
  1. 1774-1792, ścięty przez rewolucję
  franc. 379, 407-409
Ludwik XVIII (1755-1824), kr. Francji
  od 1814 r. 441
Ludwik IV Bawarski (1287-1347), z rodu
  Wittelsbachów, kr. niem. od 1314 r., w
  1. 1328-1346 ces., zdetronizowany
  przez elektorów 181-185
Ludwik Dziecię (zm. 911), kr. Franków
  Wschodnich od 900 r. 79, 81
Ludwik Filip I (1773-1850), kr. Francu
  zów w 1. 183 -1848 471, 477
Ludwik von Helfenstein (XVI w.), hr.
  242
Ludwik II Niemiecki (804-876), kr. Fran
  ków Wschodnich od 843 r. 73-78, 80
Ludwik I Pobożny (778-840), kr. Fran
  ków i ces. rz. od 814 r. 73-75, 77
Ludwik I Wielki (132 1382), kr. węg.
  od 1342 r., kr. pol. od 1370 r. 188,
  191
Ludwik Wittelsbach (133 -1365), mar
  grabia brandenburski od 1351 r.187
Ludwik Wittelsbach, ks. górnobawarski
  zob. Ludwik IV Bawarski
Lueger Karl (1844-1910), polityk austr.,
  jeden z przywódców partii chrześcijań
  sko-społecznej 665
Lugius, wódz Skirów 33
Luitpold, margrabia, później ks. bawarski
  w początku X w. 80
Luitpold Babenberg (zm. 994), margrabia
  austr. od 976 r. 97
Luiza (177 1810), kr. pruska, ż. Fryde
  ryka Wilhelma III 416
Luksemburg Róża (187 1919), działa
  czka pol. i międzynarodowego ruchu
  robotniczego 588, 611, 618, 621
Luksemburgowie 108,179,182,183,185-
  -188,191,196, 203, 204, 206, 219
  Lutatius Catullus, konsul rz. 32, 33
  Luter (Luder) Jan, o. Marcina 231
  Luter Marcin (1483-1546), niem. refor
  mator religijny, kaznodzieja i pisarz,
  twórca luteranizmu 229-239, 244-246,
  248, 25 254, 257, 259, 260, 265, 267,
  268, 270, 271, 277, 357, 454
  Luther Hans (1879-1962), polityk, praw
  nik, min. wyżywienia, finansów Rzeszy,
  kanclerz w 1.1925-1926 640
Lutze Viktor (1890-1943), szef sztabu
  hitterowskiej SA w 1. 1934-1943 671

749




Liideńtz Eduard (1834-1886), kupiec
  z Bremy, inicjator ekspansji handlowej
  w Afryce Południowo-Zachodniej 564
Luttwitz Walter (1859-1942), gen., orga
  nizator puczu Kappa w 1920 r. 630
Liitzof Adolf von (1782-1834), dca kor
  pusu, oficer pruski, twórca Freikorpsu
  w 1813 r. 438, 452


Mac-Mahon Patńce Mauńce de (180 
  -1893), marszałek franc., prezydent
  Republiki w l. 187 -1879 525
MacDonald Jacques Alexandre (1765-
  -1840), marszatek franc. 435
Mach Ernst (1838-1916), fizyk i filozof
  austr., autor prac z dziedziny optyki i
  akustyki 591
Maciej (1557-1619), s. Maksymiliana II,
  kr. węg. od 1608 r., ces. od 1619 r. 284,
  286, 288
Maciej Korwin (1442-1490), kr. węg. od
  1458 r., kr. czes. od 1469 r. 207, 210,
  219
Mack Karl von Leiberich (1752-1828),
  gen. austr. 415
Mackensen August von (1849-1945),
  feldmarszałek, w I wojnie światowej do
  wodził w Polsce, Rumunii i Serbii 607
Maercker Georg (1865-1924), gen., dca
  Reichswehry w Saksonii 626
Maginot Andre (1877-1932), franc. poli
  tyk, min. wojny, inicjator budowy linii
  obronnej nazwanej jego imieniem 688,
  689
Makart Hans (184 1884), austr. malarz
  historyczny i portrecista 596
Maksymilian (1558-1618), arcks. austr.,
  s. Maksymiliana II, pretendent do ko
  rony pol. 284
Maksymilian I (157 1651), ks. bawarski
  od 1597 r., wcześniej współregent, elek
  tor bawarski od 1623 r. 280, 286, 291,
  294, 302, 335, 336
Maksymilian II (1527-1576), kr. czes. od
  1562 r. , węg. od 1563 r. , ces. od 1564 r.
  260, 276, 278, 283, 284
Maksymilian (Maks) Badeński (1867-
  -1929), ks., s. kr. Wilhelma, oficer,
  kanclerz Rzeszy w 1918 r. 616-618,
  620, 623
Maksymilian II Emanuel (1662-1726),
  elektor bawarski od 1679 r. 331, 332,
  336, 344, 346, 351

Maksymilian Franciszek, brat ces. Józe
  fa II, koadiutor w Kolonii i Munster w
  1.1784-1801379
Maksymilian Henryk (1621-1688), abp ko
  loński, elektor koloński od 1650 r. 332
Maksymilian I Habsburg (1459-1519),
  s. ces. Fryderyka III, mąż Mańi Bur
  gundzkiej, od 1846 r. kr. niem., ces. od
  1508 r., regent Niderlandów w l.1482-
  -1494 i 150 1515 208, 209, 220, 223,
  234, 236
Maksymilian II Józef (1811-1864), kr.
  Bawarii od 1848 r. 472
Maksymilian III Józef (1727-1777), elek
  tor bawarski od 1745 r. 367, 387
Malius, konsul rz. 32
Mallincrodt Hermann von (1821-1874),
  polityk, poseł do Reichstagu w 1867 r.,
  przywódca partii Centrum 518, 538
Małgorzata (1318-1369), c. Henryka VI,
  ks. Karyntii 184,18Ś
Małgorzata (ok. 1305-1340), e. Krzy
  sztofa II duńskiego, ż. Ludwika bran
  denburskiego 185
Małgorzata Teresa, c. Filipa IV hiszp.,
  ż. ces. Leopolda I 343
Mancini Olimpia (1640-1708), ż. ks. Eu
  gene Maurice de Savoie et de Soissons,
  matka Eugeniusza Sabaudzkiego 347
Manet Edouard (1832-1883), franc. ma
  larz, współtwórca impresjonizmu 596
Manfred (1232-1266), kr. Sycylii od
  1258 r.158
Manlichowie 221
Mann Golo, wspótcz. historyk niem. 297,
  299
Mann Heinrich (1871-1950), pisarz, au
  tor powieści społecznych i satyrycznych,
  piętnujący impPrializm i faszyzm, od
  1933 r. na emigracji 595, 651, 652, 676
Mann Thomas (1875-1955), powieściopi
  sarz, od 1933 r. na emigracji 594, 595,
  648, 651, 676
Mansfeld Agnes von, hrabianka 281
Mansfeld Emest (158 1626), hr., kon
  dotier niem., dca w czasie wojny trzy
  dziestoletniej 288, 289, 293, 294, 297
  -299
Mansfeld Piotr Emest von, hr. 293
Manstein Fńedńch Eńch von (właśc. E.
  von Lewinski, 1887-1973), feldmarsza
  łek niem., autor planu ofensywy w II
  wojnie światowej 688

Manteuffel Edwin von (1809-1885),
  w 1948 r. adiutant kr. Fryderyka Wil
  helma IV, namiestnik w Alzacji i Lota
   ngu w 1.1879-1885, od 1873 r. pruski
  feldmarszatek 493, 513, 514, 571
Manteuffel Otto Teodor von (1805-
  -1882), baron, polityk pruski, min.
  spraw wewnętrznych w 1. 1848-1850,
  premier w 1. 185 1858 486, 491, 497,
  499
Manuel I (112 1180), ces. bizant. od
  1143 r.142
Marbod (I w. p.n.e.), wódz Markomanów
  34-36
Marcin V (Ottone Colonna), papież w I.
  1417-1431198
Mareck Tytus ze Styńi (1819-1851) 482
Marees Hans von (1837-1887), niem.
  malarz portrecista, kompozycje mitolo
  giczne i alegoryczne 596
Mańa, c. Ferdynanda I, ż. Wilhelma ks.
  Jiilich-Kleve 256
Mańa (1505-1558), c. Filipa Pięknego, ż.
  Ludwika II węgierskiego 256
Mańa, c. Ludwika Andegaweńskiego kr.
  węg. , ż. Zygmunta Luksemburczyka l88
Mańa Amelia (1701-1756), c. ces. Józe
  fa I, ż. Karola Alberta elektora bawars
  kiego 352, 364
Mańa Antonina (1755-1793), kr. Francji,
  c. Mańi Teresy i ces. Franciszka I, ż.
  Ludwika XVI 379
Mańa Burgundzka (1457-1482), c. Ka
  rola Śmiałego, ż. ces. Maksymiliana I
  208, 209, 220
Mańa Józefa (1699-1757), kr. pol., star
  sza c. ces. Jbzefa I, ż. Augusta III kr.
  pol. 352
Mańa Ludwika (1611-1667), kr. pol. z
  książąt Gonzagów de Nevers, ż. Wtady
  sława IV, potem od 1649 r. ż. Jana Ka
  zimierza 324
Mańa Ludwika (1791-1847), ż. Napole
  ona I, c. ces. Franciszka II 424
Mańa Teresa (163 1683), kr. franc., ż.
  Ludwika XIV 343
Mańa Teresa (1717-1780), władczyni
  Austńi, kr. Czech i Węgier od 1740 r.,
  ces. od 1745 r. 352, 361, 363, 364, 366-
  -371, 373, 375, 376, 379, 383
Marks Karol (1818-1883), twórca nauko-
  wego socjalizmu 461, 465 67, 475,
  490, 500, 520, 558, 580, 591

Marlborough John Churchill (165 -
  -1722), ang. gen., doradca kr. Anny,
  dca Wilhelma III 345
Marsyliusz z Padwy (ok. 129 1342/
  1343), pisarz polityczny 182
z Martinic Jaroslaw Boiita (1582-1649),
  czes. szlachcic katolicki, namiestnik ce
  sarski w Pradze w 1648 r. 288
Marx Wilhelm (1863-1946), niem. poli
  tyk centrowy, w 1. 192G1928 kanclerz
  643, 647
Maslow Arkadij, członek kierownictwa KPD
  w 1.1924-1925 (grupa ultralewicowa) 647
Mathy Karl (180 1868), polityk badeń
  ski, liberal 472
Matthes Joseph (ur. 1886), jeden z przy
  wódców separatystycznego ruchu w
  Nadrenii w 1923 r. 637
Matthijs Jan (zm. 1534), piekarz, anabap
  tysta 247
Matylda (zm.1115), hr. Toskanii 123,130,
  131,136,137,149,153
Matylda, ż. Henryka Lwa, c. Henryka II
  Plantageneta 144
Maupertuis PierreLouis Moreau de
  (1698-1759), franc. matematyk i filozof
  389
Maurycy (1567-1625), ks. orański, na
  miestnik Niderlandów w 1584 r. 297
Maurycy (1521-1553), ks. saski z linii al
  bertyńskiej od 1541 r., elektor saski od
  1547 r. 256, 257, 260, 261, 263
Mayer Julius Robert (1814-1878), lekarz
  i fizyk, sformułował prawo zachowania
  energii 590
Mazańni Juliusz (1602-1661), kardynał,
  franc. mąż stanu pochodzenia wtoskiego
  311, 326, 347
Mazzini Giuseppe (1805-1872), wł. dzia
  łacz demokratyczny i rewolucyjny 461
Mechthilda von Magdeburg (ok. 1210-
  -1283), mistyczka niem. 212
Mehmed Ali (1769-1849), pasza Egiptu
  od 1805 r. 459
Mehńng Franz (1846-1919), działacz ru
  chu robotniczego, publicysta i historyk
  591, 618, 621
Meier Hermann Heinńch (1809-1898),
  zatożyciel w 1856 r. Bremer Bank i w
  1857 r. Norddeutscher Lloyd 501
Meinecke Friedńch (1862-1954), histo
  ryk, przedstawiciel kierunku neoideali
  stycznego 380, 430, 531, 648

751




Meinwerk, bp paderboński w 1. 1009-
  -1036107, I10
Melanchton Filip (właśc. Schwarzerd Phi
  lipp, 1497-1560), humanista niem.,
  zwolennik reformacji, prof. Uniwersy
  tetu w Wittenberdze 238, 240, 245, 252,
  254, 268, 270, 271, 277, 283
Melchior (XVI w.), bp Wurzburga 276
MendelssohnBarthołdy Felix (1809-
  -1847), kompozytor, przedstawiciel ro
  mantyzmu muzycznego 469
Menno Simons (149 1561), najpierw
  ksiądz katolicki, potem twórca i przy
  wódca nowego odłamu anabaptyszów
  zw. mennonitami 247
MensdorffPouilly Alexander (181 
  -1871), hr., gen. austr., dyplomata, w
  1862 r. namiestnik Galicji 510
Menzel Adolf von (1815-1905), niem.
  malarz i grafik 470, 596
Mercy Franz von (1590-1645), gen. ba
  warski, feldmarszałek 311
Merode Cleo de, artystka 595
Merowingowie 52, 55, 57, 58, 60- 2
Mesmes Klaudiusz zob. Avaux Claude de
  Mesmes
Messel Alfred (1853-1909), architekt, budo
  wniczy domu towarowego w Berlinie 597
Mettemich Klemens Lothar Wenzel von
  (1773-1859), kanclerz Austńi od
  1829 r. 424, 438, 444, 451, 454, 455, 457,
  462, 474, 482, 491, 519
Mevissen Gustav von (1815-1899), ban
  kowiec, polityk liberalny, założyciel
  Darmstadter Bank 464, 477, 495
Meyer, grafik 363
Meyer Victor (184 1897), chemik, wy
  nalazca 590
Michaelis Georg (1857-1936), polityk,
  kanclerz Rzeszy w 1917 r. 531, 613
Michał I (zm. po 840), ces. bizant. w I.
  811 813 69
Michels Robert (187 1936), ekonomista
  i socjolog, prof. 591
Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta
  pol. 323, 391, 393
Mierosławski Ludwik (1814-1878), pol.
  gen., przywódca walk narodowowyzwo-
  leńczych, publicysta 475, 489
Mies van der Rohe Ludwig (ur. 1886), ar
  chitekt, jeden z gtównych przedstawi
  cieli kierunku funkcjonalno-konstrukty
  wistycznego 652

Mieszko I (zm. 992), ks. pol. od ok.
  960 r., pierwszy historyczny przedstawi
  ciel dynastii Piastów %, 98, 99,101, l02
Mieszko II (99 1034), kr. pol. od
  1025 r.115,116
Mieszko III Stary (1126/1127-1202),
  s. Bolesława Krzywoustego, ks. Wielko-
  polski od 1138 r., krakowski i zwierz
  chni pol. w 1. 1173-1177 i 1194-1202
  150
Mikołaj I (179 1855), ces. ros. od
  1825 r. 455, 482, 488, 491, 517
Mikołaj II (Gerhard), papież w 1. 1058-
  -1061128
Mikołaj II (1868-1918), ces. ros. w 1.
  1894-1917 575, 576, 584
Mikołaj V (Petr. de Corbairia), antypa
  pież w I.132 1330182,183
Mikołaj V (Tommaso Parentucelli), pa
  pież w 1.1447-1455199
Mill James (177 1836), ang. ekonomi
  sta, historyk i filozof 591
Minkus Krystian, rolnik, poseł do Parla
  mentu Frankfurckiego w 1848 r. 481
Miquel Johannes von (1828-1901), pmski
  polityk, w 1848 r. komunista, potem je
  den z przywódców Partii Narodowo-Li
  beralnej, pruski min. finansów w 1.
  189 -1901518, 534, 580, 582
Mirabeau Honore Gabńel Riqueti de
  (1749-1791), hr., franc. działacz i pi
  sarz polityczny 417
Moeller van den Briick Arthur (187 r
  -1925), pisarz polityczny 649, 650
Moleschott Jakub (1822-1893), hol. le
  karz, fizjolog i filozof, w I. 1847-1856
  prof. Uniwersytetu w Heidelbergu
  591
Moltke Adam von (1785-1864), premier
  duński w 1848 r. 479
Moltke Helmuth von (180 -1891), hr.,
  pruski feldmarszałek, szef sztabu w 1.
  1858-1888, teoretyk wojskowy 511-
  -513, 524, 526, 565
Moltke Helmuth von (184&-1916), brata
  nek feldmarszałka, gen. pruski, szef
  Sztabu Generalnego w 1. 190ó-1914,
  odsunięty po klęsće nad Mamą 599,

Moltke James Helmuth (1907-1945), hr.,
  przywódca antyhitlerowskiej grupy kon
  serwatystów, kierownik ośrodka antyfa
  szystowskiego, stracony 701

752

Mołotow Wiaczestaw (właśc. W. M.
  Skriabin, 1890-1986), polityk i dyplo
  mata radziecki 691
Mommsen Theodor (1817-1903), histo
  ryk starożytności, prof. prawa rz. w Lip
  sku 534, 592
Montez Lola (1818-1861), tancerka,
  kochanka Ludwika I bawarskiego 462
Montgelas Maksymilian von (175 
  -1838), polityk bawarski 423
Montgomery of Alamein Sir Bemard Law
  (1887-1976), marszałek brytyjski, zwy
  cięzca Rommla w Afryce 693
Momambano Seveńnus de zob. Pufendorf
  Samuel
Moreau Jean Victor (176 1813), gen.
  franc. 412
Moscherosch Hans Michael (1601-1669),
  satyryk 3l8, 322
Motteler Julius (1838-1908), socjalista,
  współzałoiyciel partii eisenachczyków,
  organizator rozpowszechniania prasy w
  okresie ustawy antysocjalistycznej 569
Mousnier Roland Emile (ur. 1907), franc.
  historyk 361
Mozart Wolfgang Amadeusz (175 -
  -1791), austr. kompozytor okresu kla
  sycyzmu 394, 469
Mściwbj (X w.), ks. obodrycki 100,101
Multscher Hans (XV w.), wybitny rzet
  biarz i malarz niem. 215
Murat Joachim (1767-1815), marszałek
  Francji, kr. Neapolu od 1808 r. 415,
  422
Mumau Fńedńch Wilhelm (188%-1931),
  reżyser filmowy i historyk sztuki 652
Mussolini Benito (188 1945), twbrca wł.
  faszyzmu 635, 668, 682 87, 691, 693,
  700
Miiller Hermann (1876-1931), socjalista,
  polityk, kanclerz w 1. 192 1930 647,
  655
Miiller Johannes Peter (1801-1858), ana
  tom i fizjolog 591
Muller Ludwig (188 1945), ewangelicki
  "biskup Rzeszy" 675
Miiller von Bulgenbock Hans, uczestnik
  w. powstania chłopskiego 241
Miinchhausen Gerlach Adolf von (1688-
  -1770), założyciel Uniwersytetu w Ge
  tyndze 387
Miinster Emst von (1766-1839), hr., po
  lityk hanowerski 456

Munzer (Muntzer) Tomasz (ok. 1490-
  -1525), reformator religijny, propaga
  tor doktryny Lutra, ideolog i przywódca
  w. wojny chłopskiej 239, 242-244, 246


Namier Lewis, ang. historyk 483
Napoleon I (Napoleon Bonapańe,1769-
  -1821), ces. Francuzów w I. 1804-
  -1814 i 1815, kr. Włoch w 1. 1805-
  -1814 409, 411- 25, 427 29, 431,
  433 35, 437, 438, 440-442, 444, 449,
  452 54, 459, 500, 511
Napoleon II (Karol Ludwik Napoleon Bo
  naparte,1808-1873), prezydent Francji
  w 1. 1848-1852, ces. Francuzów w 1.
  1852-1870 422, 506, 508, 511, 515,
  522-525, 531, 559, 562
Natorp Paul (1854-1924), filozof, przed
  stawiciel marburskiej szkoły neokanty
  stów 591
Narzes (VI w.), wódz wsehodniorz. 49
Naumann Fńedńch (1860-1919), polityk
  liberalny, publicysta 535, 581, 610
Nees von Esenbeck Chństian Gottfńed
  (177 1858), lekarz, przyrodnik i poli
  tyk demokratyczny 476, 493
Neipperg Wilhelm Reinhard (1684-
  -1774), hr., feldmarszałek austr. 366
Nekesz Lukrecja, ż. Wallensteina 298
Neron (37-68), ces. rz. od 54 r. 37
Nesselrode Karol (1780-1862), dyplo
  mata ros., min. spraw zagranicznych w
  l.1814-1856 498
Neumann Johann Balthasar (1687-1753),
  architekt niem., wybitny przedstawiciel
  późnego baroku 394
Neurath Konstantin von (1873-1956), dy
  plomata hitlerowski, min. spraw zagra
  nicznych w 1. 1932-1938, w 1. 1939-
  -1943 "protektor Czech i Moraw" 670,
  674, 681
Newton Isaac Sir (1642-1727), w. mate
  matyk, filozof i fizyk ang., odkrywca
  trzech praw dynamiki oraz prawa po
  wszechnego ciążenia 357
Niebuhr Barthołd (177lr1831), historyk,
  polityk pruski, w 1. 1816-1823 poseł w
  Rzymie 430
Niekisch Emst (1889-1967), publicysta
  socjalistyczny, potem należał do róż
  nych partii lewicowych 650
Niemóller Martin (1892-1984), pastor,
  antyfaszysta 675

753




Nietsche Friedńch Wilhelm (1844-1900),
  filozof, przedstawiciel immoralizmu 469,
  591, 593, 594, 649
Nikeforos Fokas, ces. bizant. w 1. 963-
  -969 93
Niklot (zm. 1160), ks. obodrycki od
  1131 r.142
Nithart Mathis zob. Grunewald Matthias
Nivelle Robert Georges (1856-1924),
  gen. franc. 615
Nobel Alfred (1833-1896), szw. inżynier
  chemik i przemysłowiec, fundator na
  grody zwanej jego imieniem 590, 644,
  649, 651
Nobiling Karl (1848-1878), sprawca za
  machu 2 VI 1878 r. na Wilhelma I, stra
  cony 567
Nolde Emil (1867-1956), niem. malarz
  i grafik, wybitny przedstawiciel ekspre
  sjonizmu 596
Noske Gustav (1868-1946), polityk, pra
  wicowy socjaldemokrata, w 1. 1919-
  -1920 min. Reichswehry 619, 620,
  630
Notker Labeo Teutonicus, ttumacz na ję
  zyk niem. literatury tacińskiej, działa
  jący na przełomie X i XI w.120
Novalis (właśc. Friedrich Leopold von
  Hardenberg, 1772-1801), poeta i my
  śliciel romantyzmu 433


Ockham Wilhelm (ok. 1300-ok. 1349),
  średniowieczny filozof i teolog francisz
  kański, jeden z głównych przedstawi
  cieli nominalizmu 230
Oda, c. margrabiego Teodoryka, ż.
  Mieszka I 99
Odo II, hr. Blois i Szampanii, rywal Kon
  rada II do tronu niem.113, 117
Odoaker (433-493), wódz najemnych
  wojsk germańskich cesarstwa zachod
  niorz. 48
Oken Lorenz (1779-1851), przyrodnik
  i filozof, prof. w Jenie od 1807 r. 454
Oktawian August (63 p.n.e.-14 n.e.),
  ces. rz. 35
Olga (1822-1892), ż. Karola kr. wirtem
  berskiego 517
Opaliński Krzysztof (1609-1655), pisarz
  pol. , wojewoda, poddał Wielkopolskę w
  1655 r. Szwedom 315
Opel Adam (1837-1895), fabrykant sa
  mochodów 545

Opitz Martin (1597-1639), pisarz, autor
  pierwszej poetyki, tłumacz 321, 322
Oppenheimer Suss (XVIII w.), admini
  strator Wirtembergii 351
Ossietzky Carl von (1889-1938), publicy
  sta, działacz ruchu pacyfistycznego 651
Ostwald Wilhelm (185 1932), chemik
  i filozof niem., autor metody utleniania
  amoniaku do tlenków azotu, laureat na
  grody Nobla w 1909 r. 590
Otero, artystka 595
Otfńed von Weissenburg (IX w.), mnich
  benedyktyński, poeta 119
Otto, ks. karyncki w 1. 978-983 i 995-
  -1004108
Otto, ks. szwabski w 1. 973-982 i bawar
  ski w 1. 97 982 96-98
Otto (zm. 1047), palatyn reński, od
  1045 r. ks. szwabski 124
Otto, bp bamberski w I. 1103-1139138,
  142
Otto, bp Freisingu w 1.1138-1158, kroni
  karz 168,169
Otto, s. Henryka Lwa zob. Otto IV
Otto I (912-973), zwany Wielki, kr.
  niem. od 936 r., ces. od 962 r. 87 96,
  98,107,113,119,120,122,128
Otto II (955-983), kr. niem. od 961 r.,
  ces. od 967 r. 92, 93, 9 100,139
Otto III (98 1002), kr. niem. od 983 r.,
  ces. od 996 r. 99,101-108
Otto III, margrabia brandenburski w 1.
  122 -1267184
Otto IV (ok. 1175 lub 1182-1218), kr.
  niem. od 1198 r., wybrany przez Welfów
  przeciw elektorowi Staufów, Filipowi
  szwabskiemu, ces. od 1209 r.153, 154
Otto Wittelsbach (zm. 1209), zabójca Fi
  lipa szwabskiego 153
Otto Wittelsbach (1346/1347-1379), mar
  grabia, elektor brandenburski w I.
  136 1373 l87
Otto I Wittelsbach (ok. 1117-1183), ks.
  bawarski od 1180 r.150
Otto von Northeim (zm. 1083), ks. bawar
  ski w 1. 1061-1070126,127
Ottokar Styryjski (zm. między 1312-
  -1318), kronikarz austr. 213
Owidiusz (Publius Ovidius Naso,
  43 p.n.e.-17 n.e.), jeden z najwybit
  niejszych liryków rz. 589
Oxenstierna Axel (158 1654), hr., kan
  clerz szwedzki 306, 312

754

Oxenstierna Johan (1612-1657), hr.,
  s. Axela, dyplomata szwedzki 312


Pabst Georg Wilhelm (ur.1895), niem. re
  żyser filmowy 652
Pacher Michael (ok. 1435-1498), rzeź
  biarz niem. 215
Palacky Franciszek (1798-1876), wybitny
  historyk i polityk cz. 484
Palm Johann Philipp (176 1806), księ
  garz norymberski 419
Palmerston Henry John Temple (1784-
  1865), ang. min. spraw zagranicznych
  od 1830 r., premier w l. 1855-1858
  i 1859-1865 509
Papen Franz von (1879-1969), polityk
  centrowy, w 1932 r. kanclerz Rzeszy, w
  1. 193 1934 wicekanclerz 655, 660-
   62, 666, 670
Parler Peter (XIV w.), wybitny rzeźbiarz
  niem. 214
Parlerowie, rodzina 214
Paschalis II (Reinerius), papież w 1.
  1099-1118134,135
Pasteur Louis (1822-1895), bakteriolog
  i chemik franc., współtwórca mikrobio-
  logii, twórca szczepionki przeciw wście
  kliźnie 591
Paulin z Akwilei (zm. 802/804), uczony na
  dworze Karola Wielkiego 72
Paulus Fńedńch (189 -1957), feldmar
  szatek niem" w 1. 1942-1943 dca zgru
  powania wojsk pod Stalingradem 693,
  701
Paulus Heinrich Eberhard Gottlob
  (1761-1851), protestancki teolog, prof.
  w Jenie od 1789 r., główny przedstawi
  ciel racjonalizmu 452
Pavelić Ante (1889-1956), przywódca
  chorwackiego państwa faszystowskiego
  w 1. 1941-1945 691
Paweł I (1754-1801), car ros. od 1796 r.
  413
Paweł II (Pietro Barbo), papież w l.
  1464-1471207
Pawet III (Alessandro Farnese, 146 
  -1549), papież w 1. 1534-1549 253,
  255, 272
Paweł IV (Gian Pietro Carafa, 1476-
  -15Ś9), papież w 1.1555-1559 272
Pawet Diakon (ok. 730-ok. 800), be
  nedyktyn, kronikarz longobardzki
  72

Pepin (773-810), s. Karola Wielkiego,
  kr. Włoch od 781 r. 65
Pepin (zm. 838), s. Ludwika Pobożnego
  73-75
Pepin Garbaty (ok. 769-811), s. Karola
  Wielkiego 65
Pepin Krótki (ok. 715-768), majordom,
  kr. Franków od 751 r. 62 5, 68, 69
Pepin z Heństalu (ok. 63 714), major
  dom Austrazji, Neustrii i Burgundii 61
Pepinidzi, ród 61
Petain Philippe (185 1951), marszałek
  Francji, polityk, zwycięski dca w I woj
  nie światowej, w 1.1940-1944 szef zale
  żnego od Niemiec państwa Vichy 689-
  -691
Peters Carl (185 1918), przewodniczący
  Towarzystwa dla Niemieckiej Koloniza
  cji 564
Peucker Eduard von (1791-1876), gen.
  pruski, min. wojny w rządzie Leinin
  gena 482
Pfefferkorn Johannes (1469-1524), neofi
  ta, przeciwnik Reuchlina 229
Pfizer Paul Achatius (1801-1867), pisarz
  i polityk 464
Pflug (1499-1564), bp naumburski, teo-
  log katolicki 254
Pfuel Ernst von (1779-1866), gen., poli
  tyk pruski, premier w 1848 r. 486
Piastowie 109
Pieck Wilhelm (1876-1960), działacz
  międzynarodowego ruchu robotniczego,
  od 1949 r. prezydent NRD 656
Piecuch Konrad, Polak, komunista, za
  mordowany w 1932 r. 658
Piotr d'Ailly (1350-1420), prof. i kan
  clerz Uniwersytetu Paryskiego, kardy
  nał 197
Piotr Philargi, kardynał zob. Aleksander V
Piotr z Pizy (zm. ok. 799), poeta na dwo-
  rze Karola Wielkiego 72
Piotr I Wielki (1672-1725), car ros. od
  1692 r., imperator od 1721 r. 344, 348
Piotr III (172&-1762), ces. ros. w 1762 r.,
  wnuk Piotra I, ks. HolsteinGottorp,
  mąż Katarzyny II 376
Piscator Erwin (1893-1966), reżyser, je
  den z czołowych przedstawicieli ekspre
  sjonizmu teatralnego 651
Pitt William (Mtodszy, 1759-1806), ang.
  mąż stanu, premier w 1. 1783-1801
  i 1804-1806 409




Pitt William (Starszy, 170&-1788), ang.
  polityk konserwatywny, premier w 1.
  1766-1768 376
Pius IX (Giovanni Mańa hr. MastarFer
  reti,1792-1878), papież od 1846 r. 556
Pius XI (Achille Ambrogio Damiano Rat
  ti, 1857-1939), papież od 1922 r., po
  przednio nuncjusz w Warszawie 675
Planck Max (1858-1947), fizyk, prof.
  Uniwersytetu w Berlinie, twórca pod
  staw klasycznej teońi kwantów 590,
  611, 648
Plantageneci 154
Platen Hallermiinde August von (179 
  -1835), hr., poeta niem. 461
Plinius Caius Secundus (2 -79), pisarz rz.
  36
Podewils, min. Fryderyka II i kierownik
  depańamentu spraw zagranicznych
  363
Poincare Raymond (186 1934), franc.
  polityk, prezydent Republiki w 1.
  191 1920 635, 636, 643
Polenz Georg, bp sambijski w 1. 1519-
  -1550 238
Popow, butgarski komunista, współoskar
  żony z Dymitrowem i Tanewem o pod
  palenie Reichstagu w 1933 r. 667
Poppo, abp trewirski w I.1016-1047 lll
P ppelmann Mathaus Daniel (1662-
  -1736), architekt Augusta Mocnego
  360
Preuss Hugo (186 1925), prawnik, poli
  tyk Niem. Partii Demokratycznej, gtó
  wny autor konstytucji weimarskiej
  623
Pńm Juan P. y Prats (1814-1870), hr.,
  hiszp. gen. i polityk 523
Pńncip Gavńto (189 1918), zamacho
  wiec serbski, zabójca arcyks. Franciszka
  Ferdynanda 598
Pńttwitz Karl von (1790-1871), gen. pru
  ski 491
Prokop Wielki (zm. 1434), ksiądz, ideo-
  log, wódz i polityk Taboru 204
Przemysł Ottokar II (ok.123 1278), kr.
  czes. od 1253 r.165,174
Przemystaw II (1257-1296), kr. pol. od
  1295 r., zamordowany z inicjatywy mar
  grabiów brandenburskich 184
Przemyślidzi 7 78,188
Przybysław (zm. 1179), ks. obodrycki od
  1160 r.142

Przybyszewski Stanisław (186 1927),
  dramaturg i powieściopisarz, czołowy
  przedstawiciel modernizmu i dekaden
  tyzmu w titeraturze pol. i niem. 593
Ptolemeusz Klaudiusz (ok. 100--ok. 168),
  gr. astronom, geograf i matematyk 36
Publius Quintilius Varus (I w.), dca legio
  nów 35
Pufendorf Samuel (ps. Seveńnus de Mon
  zambano, 1632-1694), prawnik i filo
  zof, historyk 324, 335
Puttkamer Robert von (1828-1900), pru
  ski polityk konserwatywny, min. spraw
  wewnętrznych w 1. 1881-1888, min.
  oświaty w 1.1879-1881568, 572

Quidde Ludwig (1858-1941), historyk
  niem., prof., wspótlaureat pokojowej
  nagrody Nobla w 1927 r. 580
Quisling Vidkun (1887-1945), polityk
  norweski, faszysta, premier mańonetko
  wego rządu w I.1942-1945 689


Raabe Wilhelm (1831-1910), pisarz, au
  tor licznych powieści i nowel 593
Radetzky Joseph (176 1858), gen.
  austr. 484, 485
Radowitz Joseph Mańa von (1797-1853),
  pruski gen. i pisarz polityczny 459/460,
  481, 490, 497
Radziwiłt Albrecht Stanisław (1595-
  -1656), ks., kanclerz w. litewski od
  1623 r., autor pamiętnika 324
Radzym (Gaudenty), brat św. Wojciecha,
  abp gnieźnieński w 1. 999-1006105
Raiffeisen Fńedńch Wilhelm (181 
  -1888), niem. dziaiacz spółdzielczy, za
  tożyciel kasy pożyczkowej 544
Rajmund (XI w.), hr. Tuluzy 141
Ramward, bp Minden w I. 99 -1002105
Ranke Leopold von (1795-1886), wybi
  tny historyk, pionier kierunku ścisłego
  obiektywizmu 592
Rathenau Emil (183 1915), polityk
  i przemystowiec, współtwórca AEG 551
Rathenau Walter von (1867-1922), kiero
  wnik urzędu do spraw gospodarki suro
  wcami, min. spraw zagranicznych w
  1922 r. 603, 632-635
Rechberg Johann Bernhard (1806-1899),
  dyplomata austr. 497, 510
Reginar I (zm. 916), hr. Lotaryngii 83
Reginar III (zm. ok. 958), hr. Lotaryn i 98

I 
i

Rehberg August Wilhelm (1757-1836),
  hanowerski pisarz polityczny 452
Reichenau Walter von (1884-1942), feld
  marszatek niem. 674
Reichensperger August (180 -1895), po
  lityk, jeden z przywódców Centrum 518,
  538
Reińar von Hagenau (ok. 116 -1210), li
  ryk niem.167
Reinhardt Max (wtaśc. Goldmann,187 
  -1943), niem. aktor i reżyser teatralny,
  w 1933 r. emigrował 595, 651, 652
Remarque Eńch Mańa (wtaśc. Eńch Paul
  Remark, 1898-1970), pisarz antywo
  jennych powieści, od 1932 r. na emigra
  cji 650
Reuchlin Johann (1455-1522), niem. hu
  manista 229, 264, 268
Ribbentrop Joachim von (1893-1946),
  hitlerowski min. spraw zagranicznych w
  1.1938-1945, skazany w procesie w no
  rymberdze 670, 681, 685, 686
Richelieu Jean Armand Du Plessis De
  (1585-1642), ks., franc. mąż stanu,
  kardynał 304, 305, 310, 311, 515
Richter Eugen (1838-1906), polityk, po
  set do Reichstagu, przywódca Wolno-
  myślnej Partii Ludowej 535
Rickert Heinrich (186 1936), filozof,
  idealista, polityk liberalny, przewodni
  czący Wolnomyślnego Zjednoczenia
  534, 535, 592
Riegger Johan Paul (1705-1775), austr.
  prawnik 384
Riemann Bernhard (182 1866), fizyk
  i matematyk, twórca wielowymiarowej
  geometńi metrycznej 590
Riemenschneider Tilman (ok. 1460-
  -1525), wybitny rzeźbiarz 215
Rilke Rainer Maria (1875-1926), austr.
  poeta mistyczno-religijny, wywart wielki
  wpływ na literaturę okresu międzywo
  jennego 594
Robert (127 1343), kr. Neapolu od
  1309 r.181,183
Robert II Pobożny (970-1031), kr. Fran
  ków od 996 r.113
Rochau August Ludwig, publicysta 496
Roger II (1095-1154), kr. sycylijski od
  1130 r.137 139),142
Rohrbach Paul (1869-1956), publicysta,
  pisarz polityczny, podróżnik, jeden
  z pionierów niem. polityki światowej 583

Roman Diogenes (zm. 1071), ces. bizant.
  od 1068 r.140
Romanowowie 563
Rommel Erwin (1891-1944), feldmarsza
  łek, dca Afńka Korps, później Grupy
  Armii "B" we Francji 690, 692, 703
Romulus Augustulus, ces. zachodniorz. w
  1. 475 176 48
Roon Albrecht von (1803-1879), hr.,
  pruski feldmarszałek, min. wojny w I.
  1859-1873 446, 503, 511, 524
Roosevelt Franklin Delano (1882-1945),
  amer. mąż stanu, prezydent w 1. 1933-
  -1945 704
Rosenberg Alfred (1893-1946), polityk,
  ideolog hitleryzmu, min. dla okupowa
  nych terenów ZSRR, skazany w proce
  sie zbrodniarzy wojennych 658, 665,
  666, 675, 696
Rosenplut Hans (ok. 1400-1470), wybi
  tny meistersinger 213
Roth Hieronim, przywódca opozycji prus
  kiej w 1. sześćdziesiątych XVI w. 341
Rothe Johannes, autor eposu Der Ritter
  spiegel ok.1410 211
Rotteck Karl Wenceslaus von (1775-
  -1840), badeński historyk, polityk, li
  berał 460, 519
Rousseau Jean Jacques (1712-1778),
  franc. pisarz i filozof, wybitny myśliciel
  oświecenia 362, 383, 391
R6hm Ernst (1887-1934), dziatacz hitle
  rowski, szef Sztabu Głównego w 1.
  1931-1934, zamordowany na rozkaz
  Hitlera 663, 666, 671
R ntgen Wilhelm Conrad (1845-1923),
  fizyk, prof., odkrywca promieni X 590
Rudolf (zm. 936), ks. burgundzki od
  921 r., kr. Francji od 923 r. 86
Rudolf I (1218-1291), kr. niem. od
  1273 r., pierwszy z rodu Habsburgów
  I 74-177,181
Rudolf II (zm. 1290), s. Rudolfa I Habs
  burga 174,175
Rudolf II (1552-1612), kr. czes. i rz. od
  1575 r., kr. węg. od 1572 r. ces. od
  1576 r. 277, 284, 286
Rudolf III (zm. 1032), ks. burgundzki od
  993 r.116
Rudolf III/I (Habsburg), kr. czes. w 1.
  1306-1307, s. Albrechta I 178
Rudolf IV (zm. 1365), ks. Austrii i Styńi
  od 1358 r.188




Rudolf von Rheinfelden (zm. 1080), ks.
  szwabski od 1057 r., antykr. niem. w 1.
  1077-1080126,129, 130
Rudolf z Habsburga zob. Rudolf I
Ruge Arnold (1803-1880), filozof i de
  mokratyczny pisarz polityczny 461, 48l,
  483
Runcimann Walter lord (187 -1949), po
  lityk ang., min. 685
Runge Philipp Otto (1777-1810), malarz,
  jeden z głównych przedstawicieli ro
  mantyzmu 434
Rupert von Simmern, bp Strassburga na
  przetomie XVI i XVII w. 228
Ruprecht II Wittelsbach (1352-1410),
  elektor Palatynatu Reńskiego, obrany
  kr. niem. po detronizacji Wacława Lu
  ksemburczyka w 1400 r.191,195, l96
Rycheza, księżniczka lotaryńska, ż.
  Mieszka II Il5
Rynk (XVI w.), kupiec 222
Ryszard I Lwie Serce (1157-1199), kr.
  Anglii od 1189 r., krzyżowiec I51-
  -153
Ryszard z Kornwalii (1209-1272), brat
  kr. ang. Henryka II, w 1257 r. wybrany
  kr. niem. równocześnie z Alfonsem X
  160,174


Saale Małgorzata von der (zm. 1566),
  druga ż. Filipa heskiego 254
Sachs Hans (ok. 1494-1576), meistersin
  ger 266
Sailer Johann Michael (1751-1832), teo-
  log katolicki, jezuita 452
Saladyn (1138-1193), suttan Egiptu od
  1171 r. (od 1169 r. faktyczny wtadca)
  I51
Salentin von Isenburg, abp i elektor kolo
  ński w 1. 1567-1577 281, 282
Salomon III, bp Konstancji w 1. 891-920
  81
Salomon, nominalny kr. węg. w l. 1063-
  -1074, s. Andrzeja węg.133
Sattykow Piotr (170 -1772), feldmarsza
  tek ros. 375
Samon (zm. ok. 658), założyciel związku
  plemion, uznawanego przez część histo
  ryków za pierwsze państwo stowiańskie,
  kupiec frankijski 67, 68
Sand Karl Ludwig (1795-1820), student
  teologii, zamachowiec, zabójca Kotze
  buego 454

  Sauckel Fńtz (1894-1946), polityk hitle
  rowski, generalny petnomocnik do
  spraw zatrudnienia 695
  Sauer Wolfgang, współczesny historyk 534
  Savigny Friedrich Carl von (1779-1861),
  prawnik, przedstawiciel historycznej
  szkoły prawa 430
  Savoie et de Soissons Eugene Mauńce zob.
  Soissons Eugene Mauńce de Savoie
Schacht Hjalmar (1877-1970), ekonomi
  sta, prezes Banku Rzeszy, min. gospo
  darki w l. 193 1937 640, 654, 657,
  670, 674, 678
Schadow Johann Gottfried (1764-1850),
  rzeźbiarz i grafik 434
Schaffhausen A., bankier w Kolonii 477
Schappler Krzysztof, kaznodzieja 241
Scharnhorst Gerhard Johann von (1755-
  -1813), gen. pruski 418, 428-430, 446
Schaumburg Adolf von, abp koloński od
  1547 r. 255
Scheer Reinhard (186 1928), niem. ad
  mirał i dca floty w 1. 191 1918 618
Scheffler Johannes zob. Angelus Silesius
Scheidemann Philipp (1865-1939), poli
  tyk socjaldemokratyczny, czlonek Rady
  Delegatów Ludowych w 1918 r., kan
  clerz w 1919 r. 617-620, 622, 630, 646
Scheler Max (1874-1928), filozof i socjo
  log, fenomenolog 649
Schelling Fńedrich Wilhelm Joseph von
  (1775-1854), filozof, przedstawiciel
  klasycznej idealistycznej filozofii niem.
  358, 431, 433
Schilfert Gerhard, współczesny historyk
  niem. 355
Schill Ferdinand von (1776-1809), ppor
  w czasie obrony Kotobrzegu w 1807 r.,
  potem major 418, 420
Schiller Friedrich Johann Christoph von
  (1759-1805), jeden z największych kla
  sycznych poetów niem. , filozof, historyk
  297, 388, 391, 392, 396, 431, 433
Schilling Diebold, kronikarz szwajc. z
  końca XV w. 209
Schinkel Karl Friedrich (1781-1841), ar
  chitekt i malarz 434
Schirach Baldur von (1907-1974), polityk
  hitlerowski, "wódz młodzieży Rzeszy"
  w 1. 193 1940 672
Schlageter Albert Leo (189 1923), czło-
  nek Freikorpsów, dywersant, skazany
  przez Francuzów na karę śmierci 637

758

Schlegel August Wilhelm (1767-1845),
  niem. poeta, krytyk i ttumacz 433,
  434
Schlegel Fńedńch (1772-1829), niem. fi
  lolog, pisarz i językoznawca 433, 434
Schleicher Kurt von (1882-1934), niem.
  gen. , polityk, w 1932 r. min. Reichsweh-
  ry, ostatni kanclerz przed Hitlerem w 1.
  1932-1933, zamordowany 659-662,
  671
Schleiermacher Friedrich Ernst Daniel
  (1768-1834), ewangelicki teolog, filo
  zof 430, 431
Schlieffen Alfred (1833-1913), hr., feld
  marszatek pruski, szef Sztabu General
  nego w l. 1891-1905, pisarz i teoretyk
  wojskowy 599, 600, 688
Schliiter Andreas (ok. 166 1714), gdań
  ski rzeźbiarz i architekt baroku 360
Schmelling Max, bokser 678
Schmerling Anton von (1805-1893), dy
  plomata austr. 482, 508
Schmitz Hermann (ur. 1881), przemysto
  wiec, wspóttwórca I. G. Farbenindustńe
  642
Schmoller Gustav von (1838-1917), libe
  rał, ekonomista, historyk 558
Schneckenburger Max (1819-1849),
  niem. poeta autor Wacht am Rhein 459
Schnee H. , współczesny historyk 318
Scholl Hans (zm. 1943), członek kierow
  nictwa antyfaszystowskiej organizacji
  "Biata Róża" 701
Scholl Sophie, członek kierownictwa orga
  nizacji "Biata Róża" 701
Schopenhauer Arthur (178 1860), niem.
  filozof, przedstawiciel woluntarystycz
  nej metafizyki 431, 466, 469
Sch&nborn Jan Filip von (1605-1673),
  elektor moguncki od 1647 r. , bp worma
  cki od 1660 r. 327, 342
Schroeder, bankier w Kolonii 661
Schr der Wilhelm von (164 1689), eko
  nomista austr. 334, 335
Schubart Johann Christian von Kleefeld
  (1734-1787), agronom, teoretyk 386
Schubert Franz Peter (1797-1828), wybi
  tny kompozytor austr. okresu roman
  tyzmu 469, 597
Schuler Johann (180 1856), polityk
  i działacz liberalny 457
Schulz Hieronim (XVI w.), bp w Witten
  berdze 233

SchulzeBoysen Harro (1909-1942), przy
  wódca lewicowej grupy "Rote Kapelle",
  stracony 671
SchulzeDelitsch Hermann (1808-1883),
  polityk liberalny, twórca ruchu spół
  dzielczego 501, 510
Schumann Robert (181 1856), kompo
  zytor, twórca romantyczny 467, 469, 597
Schuschnigg Kurt (1897-1977), polityk
  austr., kanclerz w 1. 1934-1938 684
Schuster Theodor, demokrata, członek
  Niemieckiego Związku Ludowego
  i Związku Odtrąconych 461
Schutz Heinńch (1585-1672), niem. kom
  pozytor 323
Schwann Theodor (181 1882), zoolog,
  współtwórca teońi komórkowej 591
Schwarzenberg Adam (1584-1641), hr.,
  brandenburski mąż stanu 338
Schwarzenberg Felix (180 -1852), ks.,
  polityk austr. 485, 487, 491, 492, 497
Schwarzenberg Karl (1771-1820), ks.,
  gen. austr., naczelny wódz koalicji
  antyfranc. 439
Schwarzerd Philipp zob. Melanchton Filip
Schweinichen Hans von (1552-1616),
  szlachcic śląski, autor pamiętników 323
Schwenckefeld Kaspar (1849-1561), mi
  styk śląski 247
Schwerin Kurt Christoff von (1684-
  -1757), pruski feldmarszatek 366
SchwerinKrosigk Lutz von (ur.1887), po
  lityk, min. finansów w I. 1932-1945,
  kanclerz w maju 1945 r. 704
Schwind Mońtz von (1804-1871), malarz
  niem. 470
Scudery Madeleine de (1607-1701),
  franc. autorka romansów 324
Sebbers L., grafik 432
Seckendorf Veit Ludwig von (1626-
  -1692), niem. teoretyk państwa, histo
  ryk 335, 343
Seeckt Hans von (186 1936), gen., teo-
  retyk wojskowy, w l. 1920-1926 orga
  nizator i dca Reichswehry 627, 631, 635,
  638, 646, 658
Seldte Franz (1882-1947), fabrykant, or
  ganizator i przywódca "Stahlhelmu" w l.
  191 1933, min. pracy w 1. 1933-1945
  63l, 657, 666
Seldżucy, dynastia muzułmańska 151
Servet Michel (1511-1553), hiszp. lekarz
  i teolog, spalony na stosie 271




Servien de la Roche des Aubiers Abel
  (159 1659), hr., dyplomata franc. 312
Seuse Heinrich (ok. 1299-1366), mistyk
  niem. , dominikanin 212
Severing Carl (1875-1952), prawicowy
  przywódca socjaldemokracji, w l.
  192 1932 wielokrotny min. spraw we
  wnętrznych Prus i Rzeszy 656, 660
SeyssInquart Artur (1892-1946), austr.
  polityk, zwolennik Hitlera, kanclerz w
  1938 r., namiestnik Austńi w 1. 1938-
  -1939, komisarz okupowanej Holandii
  w 1. 194 1945, jako zbrodniarz wo
  jenny osądzony w Norymberdze 684,
  689
Sickingen, książęta 257
Sickingen Franz von (1481-1523), rycerz
  niem. , w 1522 r. pizywódca powstania ry
  cerstwa przeciwko.abp Trewiru 237, 268
Siebenpfeiffer Philipp Jakob (1789-
  -1845), urzędnik bawarski, liberalny
  publicysta i pisarz polityczny 457
Siemens Ernst Werner (181 1892),
  przemystowiec, pionier przemystu elek
  trotechnicznego 495, 501
Siemens Friedrich (1826-1904), przemy
  słowiec 495
Sigibert, wtadca Austrazji, zamordowany
  w 575 r. 60
Simmel Georg (1858-1918), filozof niem.
  591
Simon John (1873-1954), ang. min.
  spraw zagranicznych w 1. 1931-1935
  683
Simson Martin Eduard (1810-1899), poli
  tyk liberalny, dtugoletni poseł do parla
  mentu od 1848 r. 529
Singer Paul (1844-1911), polityk, fabry
  kant, jeden z przywódców Socjaldemo
  kratycznej Partii Niemiec 587
Sjagriusz (zm. 487), ostatni wódz rz. w
  Galii 52
SkłodowskaCuńe Mańa (1867-1934),
  pol. fizyk i chemik, wspóttwórczyni
  nauki o promieniowaniu 590
Slavata z Chlumu Wilhelm (1572-1652),
  szlachcic czes., namiestnik w Czechach
  w 1618 r. 288
Slevogt Max (1868-1932), niem. malarz
  kolorysta, grafik 596
Smeets Joseph, jeden z przywódców sepa
  ratystycznego ruchu w Nadrenii po
  I wojnie światowej 637

Soissons Eugene Maurice de Savoie et de
  (1633-1673), hr., o. Eugeniusza Sa
  baudzkiego 347
Sokrates (469-399 r. p.n.e.), gr. filozof,
  twórca pierwszych analitycznych defini
  cji podstawowych pojęć etycznych 591
Sombart Werner (1863-1941), ekonomi
  sta, prof. Uniwersytetu we Wroctawiu
  i Berlinie 495, 591, 592
Spalatin Georg (właśc. Burckhardt,
  1484-1545), teolog, towarzysz Lutra,
  protektor reformacji 238
Spee Maximilian von (1861-1914), hr.,
  admirat 613
Speer Albert (1905-1981), architekt, do
  radca Hitlera, w I. 1942-1945 min.
  przemystu zbrojeniowego 677, 695
Spencer Herbert (1820-1903), ang. filo
  zof i socjolog, jeden z twórców tzw. or
  ganicyzmu w socjologii 591
Spener Philipp Jakob (1635-1705), piety
  sta niem. 356
Spengler Oswald (1890-1936), niem.
  pisarz polityczny, histońozof 649
Spinola Ambrogio (1569-1630), wódz
  hiszp. z okresu wojny trzydziestoletniej
  291, 292
Spinoza Baruch (1632-1677), filozof hol.
  pochodzenia żydowskiego 343
Spitzweg Carl (1808-1885), malarz niem.
  okresu romantyzmu i biedermeieru 470
Stablewski Florian (1841-1906), abp
  gnieźnieńsko-poznański od 1891 r.
  579
Stahl Friedrich Julius (1802-1858), prof.
  prawa, filozof i polityk konserwatywny
  494, 571
Stahremberg Ernst Rudiger (1638-1701),
  gen. austr., dca oblężonego w 1683 r.
  Wiednia 331
Stanisław August Poniatowski (1732-
  -1798), kr. pol. w 1. 1764-1795 377
Stanistaw Leszczyński (1677-1766), kr.
  pol. w 1. 1704-1709 i 1733-1736 348,
  351
Stauffeńberg Klaus ' Schenk von (1907-
  -1944), hr., ptk Sztabu Generalnego
  Wehrmachtu, dokonał nieudanego za
  machu na Hitlera w lipcu 1944 r., stra
  cony 594, 701, 702
Staufowie 13 139, 142, 143, 148-155,
  158-160,162,167,175,179,182


760

Stefan I, ks. i kr. węg. w 1. 997-1038105,
  lll
Stefan II, papież w l. 752-757 62, 63
Stefan Batory (1533-1586), ks. siedmio
  grodzki od 1571 r., kr. pol. od 1576 r. 277
Stein Heinńch Fńedńch Karl von und zum
  (1757-1831), polityk pruski, min. w 1.
  1807-1.808, wprowadzit reformy, w I.
  1812-1815 doradca cara Aleksandra I
  387, 419, 424-427, 431, 435-439, 444
Steinmetz Karl (179 1877), pruski feld
  marszałek 525
Steinmetz Max, współczesny historyk
  niem. 314
Stephan Heinńch von (1831-1897), se
  kretarz stanu Rzeszy do spraw poczty w
  l. 188 1897, inicjator światowej unii
  pocztowej 520
Stieler Josef Karl (1781-1858), malarz
  niem. 433
Stieve Fńedńch (XX w.), historyk niem.
  355
Stinnes Hugo (187 1924), kapitalista,
  przemystowiec, założyciel i główny akc-
  jonańusz koncernu stalowego 633, 642
Stojgniew, ks. obodrycki, zginął w 955 r.
  nad Rzeknicą 95
Storch Mikołaj, tzw. prorok zwikawski
  237
Storm Theodor (1817-1888), niem. poeta
  ze Szlezwiku, autor lirycznych wierszy
  i nastrojowych nowel 593
Strasser Gregor (1892-1934), jeden
  z czotowych przywódców NSDAP, kie
  rownik propagandy w I.1926-1932, za
  mordowany na rozkaz Hitlera 661, 662,
  664-666, 671
Strasser Otto (ur. 1897), polityk, cztonek
  NSDAP w I. 1925-1930, później w
  opozycji do Hitlera, emigrant 658, 663-
Strauss Richard (1864-1949), kompozy
  tor o światowym znaczeniu, neoroman
  tyk 652
Streicher Julius (1885-1946), polityk,
  wspótpracownik Hitlera, publicysta
  antysemicki 666, 676
Stresemann Gustav (1878-1929), pofityk,
  przywódca narodowych liberatów, po
  tem Deutsche Volkspartei, kanclerz w
  1923 r., min. spraw zagranicznych w I.
  1923-1929 622, 635, 638, 639, 643-
  645, 654, 680

Strousberg Bethel Henry (wtaśc. Barthel
  Heinńch Straussberg, 182 1884),
  przemysłowiec, znany "król kolei" 551
Struve Gustav von (1805-1870), polityk
  o poglądach radykalno-rewolucyjnych
  461, 477, 478, 483
Stuartowie 345
StummHalberg Karl (183 1901), mag
  nat przemysłowy w Zagłębia Saary, po
  lityk 537, 551, 581
Sturdza Aleksander S. (1791-1854), ros.
  pisarz polityczny 454
Stwosz Wit (1447-1533), rzeibiarz, ma
  larz i miedziorytnik 215
Sudermann Hermann (1857-1928),
  pisarz, autor dramatów i powieści 593
Suidger, bp Bambergu zob. Klemens II
Sulejman I (1495-1566), sułtan od 1520 r.
  253
Supplinburgowie 136,138
Sustermanns, malarz 291
Suworow Aleksander W. (173 1800),
  feldmarszałek ros. 412
Svarez Karl Gottlieb (1746-1798), pruski
  prawnik, wspótautor kodeksu (Allgemei
  nes Preussisches Landrecht) 382
Swen Widłobrody, kr. Danii w I. 986-
  -1014101
Swieten Gerhard van (170 1779), z po
  chodzenia Holender, lekarz nadworny
  ces. Mańi Teresy 371
Sybel Heinńch von (1817-1895), historyk
  i polityk, poset na sejm pruski 501, 510
Sylwester II (Gerbert), papież w l. 999-
  -1003103,106, I10
Sylwester III, antypapież w I. 1045-1046
  124
Szekspir William (1564-1616), ang. poe
  ta, najwybitniejszy dramaturg świata
  383, 505
Suwałow Paweł (1834-1908), przedstawi
  ciel ros. w Berlinie, gen. gubernator
  Królestwa Polskiego w I. 1894-1896
  559

Świętopetk I Wielki, ks. Pomorza Gdań
  skiego w 1.1220(2 1266165

Tacyt (ok. 55-ok. 120), wybitny historyk
  rz. 36, 40, 43, 54
Tagino, apb magdeburski w l.1004=1012
  I10
Tanew, Bułgar, oskarżony o podpalenie
  Reichstagu w 1933 r. 667

761




Tankmar (zm. 938), przyrodni brat
  Ottona I 87
Tankred (zm.1194), od 1189 r. kr. sycylij
  ski 151,152
Tassilo (zm. 794), ks. bawarski w 1. 748-
  -788 65
Tatarkiewicz Wladystaw (188 1980),
  pol. filozof, historyk filozofii, estetyk
  i historyk sztuki 359
Tauler Johannes (ok.1300-1361), mistyk
  niem. , dominikanin 212
Tegetthoff Wilhelm von (1827-1871),
  admiral austr. 514
Teodoryk, o. Ody, margrabia saskiej Mar
  chii Północnej w l. 965-985 99,100
Teodoryk Wielki (454-526), kr. Ostrogo-
  tów od 471 r. 48
Teodozjusz I Wielki (Flavius Theodosius,
  34( 395), ces. rz. od 379 r. 47
Teodulf (ok. '755-821), bp Orleanu 72
Teofano (ok. 950 lub 955-991), księż
  niczka bizant., ż. ces. Ottona II, regen
  tka w czasie małoletności Ottona III 93,
  101-103
Terboven Josef (zm. samobójczo 1945),
  komisarz Rzeszy w Norwegii w 1.194 
  -1945 689
Tetzel Johann (właśc. Diez albo Diezel,
  1465-1519), teolog, dominikanin 233
Teudobad, wódz Teutonów 33
Thaer Albrecht (1752-1828), autor Pod
  staw racjonalnego rolnictwa, prof. Uni
  wersytetu w Berlinie 401, 430
Thalheimer August (1884-1948), komu
  nistyczny polityk i pisarz, cztonek Zwią
  zku Spartakusa, w kierownictwie KPD
  w 1. 1919-1924, wykluczony w 1928 r.,
  przywódca i teoretyk opozycji w 1.
  192 1933 639, 647
Thalmann Ernst (1886-1944), niezależny
  socjalista i komunista, przywódca KPD
  od 1925 r., poset do Reichstagu, zamor
  dowany 647, 656, 659
Thietmar (975-1018), bp merseburski w
  1. 1009-1018, kronikarz 99,112,120
Thoma Hans (1839-1924), niem. malarz
  i grafik, początkowo realista, później
  nawiązywał do symbolizmu 5%
Thomasius Christian (1655-1728), praw
  nik, prof. Uniwersytetu w Halle 358,
  359
Thugutt Franz de Paula von (173 1818),
  austr. polityk 4l2

Thun und Hohenstein Leo (1811-1888),
  polityk austr., min. oświaty 497
Thurn Henryk Maciej (1567-1640), hr.,
  jeden z przywódców i dców czes. po
  wstania stanowego w 1. 1618-1620 289
Thyssen August (1842-1926), przemysło-
  wiec, założyciel koncernu stalowego 551
Thyssen Fńedńch (187 1951), s. Augu
  sta, jeden z głównych akcjonańuszy
  koncernu stalowego 551, 642, 657, 659
Tieck Ludwig (177 1853), niem. pisarz,
  krytyk i tłumacz 433
Tilly Johann Tserklaes von (1559-1632),
  hr., Brabantczyk, dca wojsk Ligi 29l,
  293, 294, 297, 298, 305
Tirpitz Alfred von (1849-1930), admirat
  i polityk, twórca niem. potęgi na morzu,
  sekretarz stanu marynarki wojennej w l.
  1897-1916 531, 576, 646
Tito (wtaśc. Josip Broz, 1892-1980),
  przywódca jugoslowiańskiego ruchu
  oporu, mąż stanu, marszałek, od 1953 r.
  prezydent 698, 700
Tocqueville Charles Alexis Henń Clerel
  de (1805-1859), franc. pisarz i polityk
  382
Todt Fritz (1891-1942), działacz hitlero
  wski, organizator budowy linii Zygfry
  da, od 1940 r. min. przemysłu zbroje
  niowego 695
Toller Ernst (1893-1939), niem. pisarz
  ekspresjonista, niezależny socjalista 651
Tołstoj Lew N. (1828-1910), pisarz ros.
  593
Torgler Ernst (189 -1963), jeden z przy
  wódców komunistycznych, oskarżony
  o podpalenie Reichstagu, po wojnie w
  partii socjalistycznej 667
Torstenson Lenart (160 1651), hr.,
  wódz szwedzki z okresu wojny trzydzie
  stoletniej 310, 311
Totyla (zm. 552), kr. Ostrogotów od
  541 r. 49
Tourjansky Victor (1891-1976), reżyser
  niem. pochodzenia ukraińskiego 677
Towiański Andrzej (1799-1878), filozof
  pol., przedstawiciel mistycyzmu i spiry
  tualizmu 323
Trajan (Marcus Ulpius  raianus, 5 
  -117), ces. rz. od 98 r. 39, 359
Trauttmansdorf Maksymilian von (1584-
  -1650), hr., austr. dyplomata 311,
  312

762

Tńtschke Heińch von (1834-1896), histo
  ryk, polityk, publicysta, zwolennik poli
  tyki Bismarcka 500-502, 518, 557, 592,
  598
Treviranus Gottfńed (1891-1971), poli
  tyk prawicowy 645
Troeltsch Ernst (1865-1923), teolog
  ewangeticki i historyk 592, 649
Truchsess von Waldburg Gebhard (1547-
  -1601), abp koloński, elektor od
  1577 r., w 1582 r. przystąpit do reforma
  cji i sekularyzacji księstwa 281, 282
Truchsess von Waldburg Georg (1488-
  -1531), zwany "Bauern J rg", po
  gromca sił chłopskich pod Bóblingen
  242, 243
Tschernembl Georg Erasmus (1567-
  -1626), polityk, przywódca stanów mo
  rawskich 288, 292
Tucholsky Kurt (pseudonim T. Tiger,
  K. Hauser, P. Panter, I. Wrobel,189 
  -1935), niem. pisarz, publicysta i poeta
  651
Tudrus (I w. p.n.e.), wódz Kwadów 34
Tugumir, ks. Stodoran w połowie X w. 94
Tuwim Julian (1894-1953), poeta pol.
  651
Tybeńusz (42 r. p.n.e.-37 r. n.e.), ces.
  rz. od 14 r., zdolny wódz, dokonywał
  podbojów ludów germańskich 35
Tycjan (wtaśc. Ticiano Vecellio, 1476/
  1477-1576), w. malarz wt. okresu rene
  sansu 257


Udalryk św., bp augsburski w 1. 92 973
Udalryk, ks. czes. w 1. 1012-1034111
Udo I (zm. 949), graf frank. 89
Uhland Ludwig (1787-1862), poeta
  niem., dramaturg, publicysta 467,
  488
Ulryk (1487-1550), ks. wirtemberski w 1.
  150 -1519 i 1534--1550 253, 256
Unruh Hans Wiktor von (180 1886),
  polityk liberalny, przewodniczący Partii
  Postępowej 501
Unwan, abp bremeński w 1. 101 -1029
  111
Urach Wilhelm, ks. wirtemberski, kandy
  dat na tron litewski w 1918 r. 611
Urban II (Odo de Castellione, 1042-
  -1099), papież od 1088 r. 131, 134,
  140, 141

Urban IV (Jacques Pantaleon), papież w 1.
  1261-1264 l59
Urban V (Guil Gńmoardi), papież w 1.
  1362-1370189,196
Urban VI (Bartolomeo Pńgnano), papież
  w 1. 1378-1389196,197
Urban VIII (Maffeo Barberini, 1568-
  -1644), papież od 1623 r. 299
Uffe Honore d' (1567-1625), pisarz
  franc. 324


Valentin Veit, historyk współczesny 483
Venedey Jakob (1805-1871), pisarz
  i działacz demokratyczny 46l
Villani de, firma w Lipsku 268
Vincke Georg von (1811-1875), baron,
  pruski polityk, przedstawiciel prawicy w
  Parlamencie Frankfurckim 481
Virchow Rudolf (1821-1902), lekarz pa
  tolog i antropolog, polityk liberalny 5l0,
  518, 590
Visconti Galeazzo (1351-1402), ks. Me
  diolanu, wódz 195
Visconti Marco, wódz mediolański 182
Vischer Peter (ok. 1460-1529), rzeźbiarz
  niem. 215
Vlaćić Maciej zob. Flacius Illiricus
Vogt Karl (1815-1895), niem. filozof
  i przyrodnik, poseł w Parlamencie
  Frankfurckim, członek rządu Rzeszy w
  1849 r. 591
Voltaire (Fran ois Marie Arouet, 1694-
  -1778), franc. pisarz, filozof, historyk
  362, 383, 389, 391
V gler Albert (1877-1945), przemysto
  wiec, współtwórca Vereinigte Stahlwer
  ke, członek NSDAP 642, 678


Wackenroder Wilhelm Heinrich (177 
  -1798), pisarz niem. 429
Wactaw św., ks. czes. w 1. 921-935 85
Wacław II (1271-1305), kr. czes. od
  1285 r. i kr. pol. od 1300 r.177,178
Wacław III (1298-1306), kr. pol. i czes.
  od 1305 r., s. Wacława II, ostatni z dy
  nastii Przemyślidów 178
Wacław IV Luksemburski (1361-1419),
  kr. czes. od 1378 r., kr. niem. od 1376 r.,
  zdetronizowany prcez elektorów w
  1400 r.189-191,194-1%, 200, 201, 203
Wagner Adolf (1835-1917), liberat, eko
  nomista, prof. w Dorpacie, Freiburgu
  i Berlinie 558

763




  Wagner Richard (1813-1883), niem.
  kompozytor, reformator opery i twórca
  dramatu muzycznego 469, 597, 653, 677
  Walafńed Strabo (809-849), poeta, uczo-
  ny, teolog, mnich, wychowawca s. Lud
  wika Pobożnego 119
  Waldeck Franz Leo Benedikt (1802-
  -1870), pruski polityk, demokrata,
  przewodniczący komisji przygotowują
  cej konstytucję w pruskim Zgromadze
  niu Narodowym 460, 486, 493
  Waldemar IV Atterdag (1320-1375), kr.
  duński od 1340 r.194
  Waldersee Alfred von (1832-1904), hr.,
  pruski feldmarszalek, szef Sztabu Gene
  ralnego w 1. 1888-1891565, 574
Waldstein zob. Wallenstein Albrecht Eu
  sebius Wenzel
Walens, ces. rz., zginął w 378 r. pod Ad
  rianopolem w walce z Gotami 47
Wallenstein (Waldstein) Albrecht Euse
  bius Wenzel von (1583-1634), ks. Fry
  dlandu i Meklemburga, magnat czes.,
  wódz wojsk cesarskich w wojnie trzy
  dziestoletniej 295, 297 303, 305-308,
  393
Walther von der Vogelweide (ok. 1170-
  -1230), najwybitniejszy przedstawiciel
  minnesingerów 168, 169
Wassermann Jakob (1873-1934), niem.
  pisarz historyczny i psychologiczny
  595
Wazowie 304
Weber Max (1864-1920), niem. historyk,
  ekonomista i socjolog 573, 591, 592, 665
Weber Wilhelm Eduard (1804-1891), fi
  zyk, prof. Uniwersytetu w Halle, Gety
  ndze i Lipsku 460
Wedekind Frank (1864-1918), niem. pi
  sarz i aktor, prekursor ekspresjonizmu,
  współpracownik "Simplicissimusa" 595
Wehler Hans Ulńch, niem. historyk współ
  czesny 530
Weidig Friedrich Ludwig (1791-1837),
  pastor, radykalny dzialacz heski 458
Weismann August (1834-1914), biolog,
  twórca szkoły neodarwinizmu 591
Weitling Wilhelm (1808-1871), komuni
  sta utopijny 461, 475, 476
Welcker Karl Teodor (1790-1869), poli
  tyk badeński, liberał, prof. prawa 460
Welf V (ok. 1073-1120), ks. bawarski od
  1101 r.131

  Welf VI (1115-1191), ks. Spoleto od
  1152 r.139,148,149
  Welfowie 131, 137 139, 142, 143, 148-
  -151,153,154,160,162,168,179
  Wellington Arthur Wellesley (1769-
  -1852), ks., ang. gen. i polityk 440
  Welserowie 221, 224, 324
  Wenck Walther (ur. 1900), gen. hitlerow
  ski 704
  Werfel Franz (189 1945), pisarz austr.,
  ekspresjonista 651
  Werner Anton von (184 -1915), malarz
  niem. 561, 595, 5%
  Wertheim, właściciel domu towarowego w
  Berlinie 545
  Wertheimer Max (1880-1943), niem. psy
  cholog 649
Westarp Kuno von (1864-1945), hr.,
  polityk, przywódca konserwatywny
  657
Westfalen Ferdinand Otto Wilhelm von
  (1799-1876), hr., polityk pruski, min.
  spraw wewnętrznych w 1. 1850-1958
  494, 499
Wettynowie 177, 178, 210, 211, 220, 253,
  441
Weygand Maxime (1867-1965), gen.
  franc., w 1940 r. naczelny dca wojsk
  franc. 689
Wichman I (zm. 944), graf saski 87
Widukind z Korwei (ok. 925-po 973),
  kronikarz niem. , mnich 94, 120
Wied Hermann von (1477-1552), abp ko
  loński w 1. 1515-1547, elektor 255
Wieland Chństoph Martin (1733-1813),
  niem. poeta, pisarz i tłumacz okresu
  oświecenia 383, 388, 390, 407, 421
Wiene Robert (1881-1938), reżyser fil
  mowy 652
Wiklef John (ok.1329-1384), ang. teolog
  i reformator religijny 199
Wiktor IV, antypapież w 1138 r.148
Wiktońa (1819-1901), kr. Anglii od
  1837 r. 504
Wiktoria (1840-1901), kr. pruska, ż. Fry
  deryka III, najstarsza c. kr. ang. Wikto
  rii 572
Wilhelm, s. Ottona I, abp moguncki w l.
  954-968 90
Wilhelm, margrabia pótnocny w I. 1044-
  -1056125
Wilhelm I (1781-1864), kr. Wirtembergii
  od 1816 r. 473

764

Wilhelm I (1797-1888), s. Fryderyka Wil
  hehna III, brat kr. Fryderyka Wilhel
  ma IV, kr. pruski od 1861 r. , ces. niem.
  od 1871 r. 486, 488, 495, 498-500,
  503-505, 508, 510, 514, 523, 524, 527,
  529, 531, 541, 561-563, 566, 572
Wilhelm II (zm. 1189), kr. sycylijski od
  1166 r.149,151
Wilhelm II (1227-1256), kr. Holandii od
  1235 r., kr. niem. od 1248 r.158-160
Wilhelm II (185 1941), ces. w 1.1888-
  -1918, wnuk Wilhelma I 499, 531, 551,
  572-577, 579-581, 583, 584, 603, 612,
  620, 629
Wilhelm III (1817-1890), kr. holenderski
  i w. ks. Luksemburga od 1849 r. 522
Wilhelm IV, landgraf heski w 1. 1547-
  -1552 i 1567-1592 260
Wilhelm V (1539-1592), ks. Julich-Kleve
  255, 256, 276
Wilhelm V, ks. bawarski w 1. 1579-1597
  280
Wilhelm VI, landgraf Hessen-Kassel w 1.
  1627-1637 310
Wilhelm III Orański (165 1702), kr.
  Anglii od 1689 r. 333
Wilhelmina Fryderyka Zofia Hohenzol
  lernBayreuth (1709-1758), c. Fryde
  ryka Wilhelma I, kr. pruskiego 355, 368
Willigis, abp moguncki w 1. 975-1011
  101, l07
Willisen Karl Wilhelm von (179O-1879),
  gen. pruski 479
Wilson Thomas Woodrow (185G1924),
  amer. mąż stanu, dwukrotny prezydent
  USA w 1. 1913-1921, inicjator utwo
  rzenia Ligi Narodów 616, 625, 626, 629
Windelband Wilhelm (1848-1915), filo
  zof i historyk filozofii, pierwszy przed
  stawiciel badeńskiej szkoty neokanty
  stów 592
Windthorst Ludwig (1812-1891), hano-
  werski mąż stanu, przywódca partii
  Centrum 502, 505, 516, 538, 556
Windischgratz Alfred (1787-1862), ks.,
  feldmarszalek austr. 483 85
Wirth Johann Georg August (179 
  -1848), polityk, adwokat, wspólzaloży
  ciel Związku Prasowego i Ojczyźnia
  nego 457, 458
Wińh Joseph (1879-1956), polityk cen
  trysta, kanclerz w 1. 1921-1922 632,
  634, 635

Witold (135 -1430), w. ks. litewski od
  1392 r. 204
Witte Hans de (1583-1630), Niderland
  czyk, bankier Wallensteina, kalwinista
  298, 299
Wittelsbachowie 181, 182, 184-186, 189,
  194, 220, 256, 302, 342, 378, 439, 462,
  5l7, 527, 638
Wittenberg, burmistrz Lubeki w polowie
  XIV w.194
Wittenweiler Heinńch, poeta niem.
  z przełomu XVI i XV w. 211
Witz Konrad (ok. 140  1446), malarz
  niem. 215
Witzleben (1881-1944), marszalek,
  uczestnik spisku przeciw Hitlerowi w
  1944 r. , stracony 703
Władysiaw (1377-1414), kr. Neapolu od
  1386 r.198
Władysław Jagiellończyk (145 -1516),
  kr. czes. od 1471 r., kr. węg. od 1490 r.
  207, 219
Wladystaw Jagielło (ok. 1351-1434), w.
  ks. litewski w 1.1377-1401, kr. pol. od
  1386 r. 204
Władyslaw Łokietek (1260 lub 1261-
  -1333), ks., następnie kr. pol. od
  1320 r.188
Wtadystaw Pogrobowiec, arcks. austr., kr.
  Węgier i Czech w 1.144 1457 207
Wiadysław IV Waza (1595-1648), kr.
  pol. od 1632 r. 309
Władyslaw II Wygnaniec (1105-1159),
  ks. krakowski i śląski oraz zwierzchni
  pol. w 1.1138-1146142,147
Własow Andńej (1900-1946), gen. radz.,
  wzięty do niewoli przeszedł na służbę
  Niemców, skazany przez sąd radz. 696
Woermann Adolf (1847-1911), kupiec
  hamburski i polityk kolonialny 564
Wojciech św. (Adalbert, zm. 997), bp pra
  ski od 982 r.103,105
Wolf z Anhaltu 240
Wolff Bernhard (1811-1879), księgarz, w
  1848 r. objął kierownictwo gazety "Na
  tionalZeitung", w 1849 r. założył
  pierwszą agencję telegraficzną 598
Wolff Chństian (1679-1754), filozof
  niem., przedstawiciel oświecenia 359,
  371
Wolfgang (1492-1566), ks. AnhaltBern
  burg, członek i współzałożyciel Związku
  Szmalkaldzkiego 251, 253




  rlaiz iveuourg <rso
Wolfram von Eschenbach (ok. 1170- k.
  1220), wybitny dworski poeta epik 167
Wolter zob. Voltaire
W6llner Johann Christoph (1732-1800),
  teolog, potem min. i doradca Fryderyka
  Wilhelma II 405
Wrangel Friedrich Heinrich Ernst von
  (1794-1877), feldmarszałek pruski 480,
  486, 509, 513
Wratystaw II, ks. czes. od 1061 r., kr.
  czes. w 1. 1085-1092131
Wullenwewer Jurgen (ok. 1488-1537),
  hanzeatycki mąż stanu, burmistrz Lu
  beki 275
Wundt Wilhelm (1832-1920), niem. psy
  cholog, zatożyciel instytutu psychologii
  eksperymentalnej 591

York Ludwig von Wartenburg (1759-
  -1830), hr., feldmarszatek pruski 435
Young Owen D. (1874-1962), amer. pra
  wnik i finansista, autor tzw. planu Yo-
  unga, regulującego zobowiązania Nie
  miec po I wojnie światowej 654, 656,
  657


Zachariasz (zm. 752), papież od 741 r. 62
Zbigniew (ok. 1073-1112), ks. pol. w I.
  1102,1106-1107, wygnany przez brata,
  Bolestawa Krzywoustego 134
Zedlitz Karl Abraham von (1731-1793),
  min. , organizator szkolnictwa w czasach
  Fryderyka II 382
Zeigner Erich (188 1949), socjalista,
  premier saski w 1923 r. 638, 639
Zimmermann Wilhelm (1807-1878), hi
  storyk, prof. w Stuttgarcie, polityk libe
  ralny 460, 481

  -1760), hr., pietysta, zatożyciel gminy
  religijnej 357
Zitz Franz Heinrich (1803-1877), adwo-
  kat, poset w Parlamencie Frankfurckim
  460/461
Zofia (1630-1714), wnuczka Jakuba I,
  ż. Ernesta Augusta elektora hanower
  skiego 345
Zweig Arnold (1887-1968), pisarz niem.,
  autor antywojennego cyklu powieści
  "Wielka wojna biatych ludzi" 650
Zweig Stefan (1881-1942), pisarz austr.,
  autor powieści biograficznych, drama
  tów i nowel 648
Zwingli Ulryk (1484-1531), wybitny re
  formator zurychski, twórca protestan
  tyzmu szwajc. 245, 251, 252
Zygfryd, abp koloński w 1. 1275-1297
  I 76
Zygfryd, abp moguncki w 1. 1230-1249
  158
Zygfryd (X/XI w.), graf lll
Zygmunt Habsburg (zm.1496), ks. Tyrolu
  w 1. 1436,1446-1490 208
Zygmunt Luksemburski (Luksembur
  czyk,1368-1437), elektor brandenbu
  rski od 1378 r., kr. węg. od 1387 r.,
  niem. od 1410 r., ces. od 1433 r. 188,
  I95,196, 198,199, 201, 203-206, 210,
  211
Zygmunt III Waza (1566-1632), kr. pol.
  od 1587 r. 290, 303

Źeliwsky Jan (zm. 1422), radykalny hu
  sycki kaznodzieja praski 201, 203
Źiźka Jan (zm. 1424), rycerz czes., wódz
  i polityk husycki 203, 204



 SPIS TREŚCI

ODAUTORÓW  S

 Część pierwsza

 HISTORIA NIEMIEC DO 1492 ROKU

 I. NAJDAWNIEJSI MIESZKAŃĆY ZIEM NIEMIECKICH

Paleolit  11
Neolit   16
Społeczeństwa epoki brązu   22
Społeczeństwa epoki żelaza   27
Germanie i ich walka z Rzymianami  30
Rozsiedlenie plemion germańskich w świetle najstarszych źródet rzymskich 36
Wpływ cesarstwa rzymskiego i jego kultury na stosunki wśród Germanów  38
Powstanie wielkich związków plemiennych,ich wędrówki i tworzenie się
pierwszych państw germańskich   42
II.PAŃSTWO FRANKÓW
Podboje Franków. 52
Feudalizacja stosunków społecznych  53
Organizacjapaństwowa   57
Wzrost znaczenia i hierarchizacja feudałów 58
UpadekMerowingów  60
Budowa monarchii karolińskiej   62
Stosunki Franków ze Stowianami  bfi
Wznowienie cesarstwa i jego organizacja wewnętrzna   6R
Rozwój kultury 70
Podziat monarchii Karola Wielkiego  73
III.NIEMCY DO POŁOWY XI WIEKU

Powstanie księstw niemieckich  80
Walka o zjednoczenie księstw niemieckich  81
Ekspansywna polityka Henryka I . 83
Walka Ottona I o utrzymanie jedności państwa  87
Początki polityki włoskiej i nowe trudności wewnętrzne 89
Sojusz z duchowieństwem drogą do wznowienia cesarstwa   91
Wznowienie walk ze Stowianami  93
Kryzys wewnętrzny państwa niemieckiego w czasach rządów Ottona II 96
Niepowodzenia Ottona II w polityce wtoskiej  99
Powstanie Słowian Polabskich   100
Kryzys wewnętrzny w Niemczech za rządów regentki Teofano 101
791



Stosunki ze Stowianami   101
Polityka włoska Ottona III  102
Stosunki Ottona III z Polską 104
Trudności we Włoszech i w Niemczech pod koniec rządów Ottona III 105
Polityka wewnętrzna Henryka II   107
Wojnapolsko-niemiecka   108
Polityka włoska Henryka II i stosunki z Francją 112
Polityka wewnętrzna Konrada II   113
Politykawłoska   114
Politykawschodnia. 115
Pozyskanie Burgundii   116
Kulturaniemiecka 117
Sztuka   120

IV. NIEMCY OD POŁOWY XI DO POŁOWY XIII WIEKU

Henryk III wobec trudności wewnętrznych cesarstwa  123
Stosunki z papiestwem  124
Stosunki Henryka III ze wschodnimi sąsiadami   125
Wzrost opozycji antykrólewskiej w Niemczech.Powstanie saskie   126
Walka z papiestwem   127
Nowe trudności wewnętrzne i abdykacja Henryka IV  131
Wznowienie agresywnej polityki wschodniej  132
Wznowienie walki o inwestyturę.Konkordat wormacki 134
Walka o władzę królewską między Staufami i Supplinburgami  136
Rola papiestwa w walkach dynastycznych w Niemczech   136
Stosunki Lotara III z Polską. 138
Walka o władzę w Niemczech między Staufami i Welfami   :   13R
Wyprawy krzyżowe i udział w nich Konrada III  139
Wzrost ekspansji feudałów wschodnioniemieckich 142
Polityka wewnętrzna Fryderyka I 142
Saksonia pod rządami Henryka Lwa 144
Włochy w drugiej połowie XII wieku   145
Walka Fryderyka I z miastami włoskimi 146
Stosunki Fryderyka I z Polską 147
Zniesienie samorządu miast lombardzkich i ponowny konflikt z papiestwem 147
Upadek potęgi Welfów  149
Zhotdowanie Pomorza Zachodniego  150
Trzecia wyprawa krzyżowa i śmierć Fryderyka I  150
Walka Staufów o królestwo normańskie 151
Ponowne walki o władzę między Staufami i Welfami  153
Walka Fryderyka II z papiestwem 154
Królestwo Sycylii pod rządami Fryderyka II  156
Ustępstwa na rzecz feudałów niemieckich  157
Walka z miastami włoskimi i zatarg z papiestwem   157
Upadek rządów Staufów i utrata Królestwa Sycylii  ISR
Rozwój nowego osadnictwa i związane z nim przemiany społeczne  160
Walka klasowa chłopów  161
Ekspansja feudałów niemieckich w rejonach Morza Bałtyckiego.Krzyżacy   162
Kulturaniemiecka 167
Sztuka   169

V 'vIEM(-Y OD POŁOWY XIII DO KOŃCA XV WIEKU

Polityczno-gospodarcze skutki wielkiego bezkrólewia . 173
Rudolf I Habsburg i jego walka z królem czeskim Przemysłem Ottokarem II 174
Polityka wewnętrzna Rudolfa I i jego stosunki z papiestwem  175

792

Opozycja antyhahsburskalayybór Adolfa z Nassau.Upadek jego rządów  176
Polityka wewnętrzna Albl ta I  177
Nieudana próba opanowa  CZech    17R
Henryk VII LuksemburS  je o polityka włoska  174
Walka o koronę królewSk ; dzy Habsburgami i Wittelsbachami 181
Walka Ludwika Wittelsba  Z papiestwem.Załamanie się polityki włoskiej  IR2
Ustępstwa Karola IV na  z papiestwa i książąt niemieckich. 1R5
Czechy pod rządami Karo IV  1R7
Wzrost niezadowolenia w rllemezech z rządów luksemburskich Zatarg
zmiastami   . 18R
Detronizacja Wacława I i poWrót do władzy Wittelsbachów. 194
Zygmunt Luksemburczykl ego stosunek do ruchu soborowego 196
Husytyzm . , , - 199
Niepowodzenia Habsburg w polityce zagranicznej.   206
Pozyskanie Burgundii 1Ni rlandów   20R
Dalszy upadek wtadzy k Ólewskiej w Niemczech.Umocnienie rozdrobnie
niafeudalnego. , -  210
Literaturaniemiecka -  . 211
Architektura i sztuki plastycZne - - - . 214
Część druga
HISTORIA NIEMIEC 1492-1789

I. NIEMCY W PIERWSZEJ POŁOWIE XVI WIEKU
Przełom średniowiecza i nowożytności 219
Stosunki gospodarcze i społeczne  220
Duchowieństwo i sprawy retigijne  227
Marcin Luter i jego pierwsZe wystąpienia231
Zasadnicze poglądy Lutra,zerwanie z Rzymem,rozwój luteranizmu  234
Wielkie powstanie chłopskie,jego znaczenie i skutki   241
Dalszy zamęt ideologiczny " Niemczech 245
Sytuacja zewnętrzna Niemiec.Umocnienie się reformacji   247
Nieudane próby rozwiązania sprawy religijnej przez cesarza   257
Pokój w Augsburgu.Sytuacja społeczna i kulturalna 261
II.OKRES WYZNANIOWEGO RO7HICIA 1555-lfilR
Sytuacja wyznaniowa W P wie XVI wieku   270
Przemiany gospodarcze u' lJgiej połowie XVI wieku i ich wpływ na stosunki
społeczne. -  274
Sytuacja polityczna i religijQa w drugiej połowie XVI wieku  276
Zaostrzenie się przeci ie6S v.Ku wojnie281
III.CZASY WOJNY TRZYDZIESTO TNIEJ
Początek wojny 161R 16   287
Wojna aż do interwen ll dWiskiej - 292
Interwencjaduńska. IeĄstein. 295
Pierwszy etap interwe  l wedzkiej.Gustaw Adolf 203
Czasy dalszych interwencji.pokój westfalski309
IV NIEMCY W DRUGIEJ PObO E XVII WIEKU
Stosunki w NiemczecN  ojnie trzydziestoletniej  315
Kultura Niemiec w Xjll  eku   321
Sytuacja polityczna w Nie ,czech po pokoju westfalskim   325
793



Absolutyzm w Niemczech.Uwagi ogólne 333
Bawaria   335
Krajeaustriackie33fi
Saksonia   337
Brandenburgia  337
Sytuacja w innych księstwach niemieckich 342
W cieniu wielkich wojen  343
Czasy względnego pokoju.Sytuacja społeczna i gospodarcza 348
Sytuacja polityczna w Niemczech.Austńa i Prusy 351
Stosunki kulturalne i artystyczne na przełomie stuleci  356
V.CZASY OŚWIECONEGO ABSOLUTYZMU
Nowi władcy w Prusach i Austrii   361
Początekkonfliktów   364
Dziesięć lat pokoju i przebudowy   368
Odwrócenie przymierzy.Wojna siedmioletnia  371
W cieniu Rosji i sprawy polskiej   377
Prusy,Austria i inne państwa niemieckie w okresie świattego absolutyzmu 379
Kultura i życie w Niemczech w epoce oświecenia  388 ; ł
  Część trzecia

HISTORIA NIEMIEC OD 1789 ROKU

I. ZIEMIE NIEMIECKIE W OKRESIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ I NAPOLEOŃSKIM

Stosunkigospodarczo-społeczne  401
Niemcy a rewolucja francuska i upadek Polski 405
Między Bazyleą a Jeną411
"Niemcy w głębokim upokorzeniu"   419
Reformy w Prusach 423
Kultura   429
Koniec rządów Napoleona 434

II. RESTAURACJA

Związek Niemiecki pod egidą Austrii   . 443
Stosunkigospodareze . 447
Konserwatyści, liberałowie, mtodzież   . 451
Opozycja w latach trzydziestych i czterdziestych  455
"Vormarz" 462
Biedermeier  4fifi

I11.WIOSNA LUDbW
Dnimarcowe 471
Rewolucja na rozdrożu 47fi
Parlamentfrankfureki  480
Między rewolucją a reakcją   484
Bilansrewolucji  489
IV. A DRODZE DO ZJEDNOCZENIA
Latareakcji   492
Nowa era i konflikt 449
Początki rządów Bismarcka   504
  794

Wojnaniemiecka 510
Związek Północnoniemiecki Slfi
Wojna z Francją  52?

V. RZESZA BISMARCKOWSKA

Państwo i partie polityczne 530
Stosunkigospodarcze . 540
Lataliberalne  552
DyplomacjaBismarcka . 558
Zwrot ku konserwatyzmowi 566

VI. RZESZA WILfiELMIŃSKA (lH9I -191H)

Weltpolitik 573
Stosunkiwewnętrzne  - - - - - - - 578
Nauka i kultura  588
Początekwojny  598
Sytuacja wewnętrzna w czasie wojny   . 602
Zwrot w wojnie  607
Droga ku klęsce  613

VII. REPUBLIKA WEIMARSKA

Rewolucja i narodziny republiki   618
Wersal  . 624
Trudne lata 1919-1923   . 629
Stabilizacja(1924-1929) 639
Kultura  . 648
Kryzys i upadek republiki   653

VIII. NIEMCY HITLEROWSKIE

 "Przejęciewtadzy" . 663
 System rządów wewnętrznych   669
 Etapyagresji  60
 Podbój Europy  687
 Wojnatotalna  692
 Zagłada Niemiec narodowosocjalistycznych   699

WSKAZbWKI BIBLIOGRAFICZNE 706
TABLICEGENEALOGICZNE . 713
INDEKSNAZWISK  724
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH . -  767
SPISILUSTRACJI  785
SPISMAP -  789