DZIEJE Rzymu - OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH DO KONSTANTYNA tom II MAX CARy HOWARD HAYES SCULLARD Przełożył Jerzy Schwakopf Tytuł oryginału A HISTORY OF ROME DOWŃ TO THE REIGN OF CONSTANTINE Konsultacja naukowa EWA WIPSZYCKA Słownik ważniejszych pojęć i terminów WŁODZIMIERZ LENGAUER Bibliografia prac w języku polskim MAREK STĘPIEŃ Wybór ilustracji JERZY SCHWAKOPF Opracowanie map IRENA MAKAREWICZ Opracowanie indeksu KRYSTYNA KONOPNICKA Projekt graficzny serii RYSZARD SWIĘTOCHOWSKI Okładkę, obwolutę i strony tytułowe opracowała TERESA KAWIŃSKA Published in the United Kingdom / by THE MACMILLAN PRESS LTD ' under the title A HISTORY OF ROME (3rd edition) (c) The representatives of the estate of the łatę M. Cary and H.H. Scullard 1975 (c) Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1992 Printed in Poland Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992 r. Wydanie pierwsze Ark. wyd. 64,9. Ark. druk. 46,5 Papier offset, kl III 80g. 70 x 100 cm Skład wykonała Pracownia Fotoskładu w Warszawie, ul. Wspólna 69 Druk i oprawę wykonała Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie ISBN 83-06-01859-1 CZĘŚĆ V OKRES ŚWIETNOŚCI CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia 1. PIERWSZE REFORMY (29-23 rok p.n.e.) 2. Po powrocie do Italii w lecie 29 roku Oktawian miał w państwie pozycję mocniejszą, niż kiedykolwiek osiągnął Sulla czy Cezar. Dysponował siłami zbrojnymi imperium rzymskiego, powracał w aureoli zwycięzcy w wojnie z wrogiem zewnętrznym, gdy poszły już w niepamięć urazy, które zawsze powoduje osoba zwycięzcy w wojnie domowej, i przywiózł tak wielkie skarby Ptolemeuszów, że nie tylko mógł zapłacić odprawy swym żołnierzom bez konieczności ponownych konfiskat mienia obywateli, ale zostało mu jeszcze dostatecznie dużo pieniędzy, aby pokaźne sumy rozdzielić między mieszkańców stolicy. W dążeniach do reformy ustroju Oktawian miał znacznie więcej swobody od swych poprzedników, republikańskie zaś skłonności Rzymian, które Sulla uznawał, a Cezar zlekceważył i zapłacił za to najwyższą cenę, ciążyły mu w stopniu znacznie mniejszym. Minęło trzydzieści lat od czasów, gdy ustrój republikański funkcjonował mniej więcej normalnie, wspomnienia dni wolności (takiej, jak ją wówczas pojmowano) coraz bardziej blakły, w dodatku zaś wojny domowe i proskrypcje przetrzebiły szeregi i nadwerężyły siły arystokracji, która była najaktywniejszą strażniczką tradycji republikańskich.2 Trudno się więc dziwić, że okrzyknięto Oktawiana zwiastunem pokoju, który położył kres długotrwałym konfliktom wewnętrznym, masakrom, konfiskatom, represjom wojskowym, przewyższającym brutalnością wszystkie okrucieństwa, jakie zanotowały dzieje Rzymu. Przyjęcie zgotowane Oktawianowi w 29 roku można porównać z powitaniem Karola II w 1660 roku, po jedenastu latach rządów wojskowych w Anglii, lub do owacji na cześć Napoleona po jego powrocie do Paryża spod Marengo, gdy Francja miała za sobą długie lata rządów rewolucyjnych. W jednej kwestii Oktawian nie miał wyboru. Trwały pokój mógł zagwarantować tylko pod warunkiem zatrzymania niepodzielnej władzy nad armią imperium. W wojsku cieszył się tak wielkim autorytetem, że mógł wziąć na siebie odpowiedzialność za poszanowanie przez nie ładu i porządku; gdyby zrzekł się władzy wojskowej lub podzielił ją z kimś innym, po 8 wstałaby realna groźba, że butni dowódcy wojskowi zwrócą swych żołnie- rzy przeciw władzom cywilnym lub rozpętają konflikty zbrojne między sobą. Pół wieku wojen domowych i przewrotów stworzyło w armii rzym- skiej określoną tradcję, którą mógł przełamać tylko Oktawian: miał przeto zarówno obowiązek, jak i prawo zachować nieograniczone imperium woj- skowe w swoich rękach. Z tych powodów Oktawian mógł się pokusić w 29 roku o ustanowienie monarchii absolutnej, mając znacznie większe szansę powodzenia niż Cezar w 44 roku. Mimo to jednak, zamiast pójść po linii najmniejszego oporu, postanowił wycofać się za Rubikon. Obietnica przywrócenia ustroju repub- likańskiego, której udzielił w 36 roku, nie była tylko posunięciem dyploma- tycznym: własne przekonania i doświadczenia także skłaniały go do obrania tego kierunku.3 Nie miał ani wspaniałego zdrowia, ani żelaznej energii Cezara, który gotów był wszystko dźwigać na swoich barkach. Chociaż Oktawian dożył siedemdziesięciu siedmiu lat, to jednak częste choroby ostrzegały go, że musi unikać przemęczenia i część swoich obowiązków przekazać innym. Z natury był szczerym wielbicielem mos maiorum i kon- serwatystą zarówno w życiu politycznym, jak i prywatnym.4 To prawda, że w walce o dojście do władzy postępował jak każdy rewolucyjny przywódca, który chce doprowadzić swych stronników do zwycięstwa, ale po wyelimi- nowaniu wszystkich rywali miał niezaprzeczalne prawo utożsamić swe stronnictwo z państwem rzymskim, a nawet twierdzić, że sprawuje władzę za zgodą ogółu. Po latach dał wyraz temu przekonaniu w swych Res gestae (Czyny): "per consensum universorum potitus rerum omnium" .* Co więcej, zdawał sobie sprawę, że sukces swój zawdzięczał upokarzającej zależności od wojska. W efekcie nie zależało mu tak bardzo jak Cezarowi na władzy autokratycznej, ale nie wyrzekł się jej jak Sulla. Utorował sobie drogę do kompromisu; kroczył nią później konsekwentnie, kierując się zasadą, że w jego gestii znajdują się tylko sprawy wojskowe, polityka zagraniczna oraz ogólny nadzór nad administracją cywilną, natomiast szczegółowe kwestie w sferze cywilnej stanowią pole działania dwóch uprzywilejowanych kategorii urzędników państwowych, powoływanych ze stanu senatorskiego i stanu ekwickiego - pragnął więc połączyć narzucone mu przez sytuację obo- wiązki naczelnego wodza z dobrowolnie wybraną rolą zwierzchnika pań- stwa (rector) w takim znaczeniu tego słowa, jak rozumiał je Cyceron. Po upadku triumwiratu Oktawian sprawował rządy na nader wątpliwej podstawie, pokładając ufność w moralnym walorze przysięgi posłuszeństwa złożonej mu przez Italię i prowincje zachodnie, mimo że nie miało to żadnej sankcji w zasadach ustrojowych; od 31 roku przez kilka lat z rzędu wybie- rano go konsulem. W 30 roku, jeszcze w czasie jego pobytu na Wschodzie, * '' "Na podstawie powszechnej zgody sprawowałem rządy nad wszystkim" (przyp. tłum.). Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) 9 wdzięczna ludność obdarzyła go wieloma honorami, między innymi także pełną władzą trybuńską (sacrosanctitas tribunicia otrzymał w 36 roku), ale chwilowo albo nie przyjął tej godności, albo jeżeli ją zaakceptował, to z prerogatyw trybuńskich nie czynił praktycznego użytku.5 Nadano mu także prawo rozstrzygania odwołań od wyroków sądowych oraz kreowania no- wych rodów patrycjuszowskich, gdyż wskutek wojen domowych liczba ich znacznie spadła. Oficjalnie używał jako praenomen tytułu imperator. Wielką radość sprawiła mu uchwała senatu o zamknięciu świątyni Janusa, co ozna- czało przywrócenie pokoju w całym państwie. W sierpniu 29 roku Oktawian powrócił do Rzymu, gdzie odbył trzy tryumfy dla uczczenia podboju Illyricum, zwycięstwa pod Akcjum i aneksji Egiptu. Już od pewnego czasu zajmował się intensywnie rozwiązaniem problemu osiedlenia wielkiej liczby swoich weteranów w koloniach, zmniej- szając w końcu liczbę legionów z sześćdziesięciu do dwudziestu ośmiu. Widomym świadectwem przywrócenia pokoju w kraju był fakt, że gdy w 28 roku wraz ze swym przyjacielem Agryppą pełnił swój szósty konsulat, pier- wszy raz od dwudziestu lat obaj konsulowie przez cały rok nie opuścili Rzymu; Oktawian ogłosił także amnestię i anulował wszystkie sprzeczne z prawem zarządzenia, które wydał w okresie minionych wojen domowych. Jedną z głównych jego trosk w tym czasie było przeprowadzenie reformy stanu senatorskiego i stanu ekwickiego. W tym celu w drodze specjalnego aktu uzyskał dla siebie i dla Agryppy uprawnienia cenzorskie. Otrzymawszy te kompetencje, ułożyli oni nową listę senatorów (prawdopodobnie w 29 roku), wpisując na pierwszym miejscu Oktawiana jako princeps senatus, a w 28 roku przeprowadzili spis wszystkich obywateli. Ze składu senatu usunęli około dwustu członków, skreślając głównie osoby najbardziej skompro- mitowane, które zdołały się wślizgnąć do izby w latach triumwiratu (do- tknęło to bardziej tę kategorię osób niż dawnych republikanów i stronników Antoniusza). W ten sposób liczbę senatorów zredukowano z tysiąca do ośmiuset. W 18 roku Oktawian posunął się jeszcze dalej, zmniejszając skład senatu do sześciuset osób, a w 11 roku p.n.e. dokonał dalszych skreśleń, ale tym razem już nie tak drastycznych.6 W celu obsadzenia wakatów w tak prze- trzebionym senacie przywrócił w całej rozciągłości wprowadzony przez Sullę system automatycznego powoływania do izby senatorskiej byłych kwestorów, jednakże prawo do ubiegania się o kwesturę przyznał tylko członkom zredukowanego stanu senatorskiego. Od kandydatów do god- ności senatorskiej wymagał określonych kwalifikacji - nieskazitelnej opi- nii, odbycia pełnej służby wojskowej oraz posiadania odpowiedniego ma- jątku (zapewniającego co najmniej 800 000 sesterców dochodu rocznego, co później podwyższono do miliona sesterców), chciał bowiem, aby senatorzy Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) 11 byli materialnie niezależni. Oktawian miał prawo podnieść do rangi laticla- vii (to znaczy uprawnionych do noszenia tuniki obramowanej szerokim pur- purowym pasem, który przysługiwał członkom stanu senatorskiego) mło- dych ludzi nie pochodzących z rodów senatorskich; awans ten umożliwiał im ubieganie się o niższe urzędy, wchodzące do kategorii tzw. vigintiviri, a to z kolei stwarzało im szansę kandydowania do kwestury. W konsekwencji do służby państwowej wstąpiła pewna liczba ekwitów, a jednocześnie w senacie znaleźli się ludzie z innych warstw społecznych. Kandydaci do stanu ekwickiego musieli spełniać podobne warunki jak aspiranci do stanu sena- torskiego; co się tyczy cenzusu majątkowego, to pozostawiono go na pozio- mie 400 000 sesterców. W praktyce nowi członkowie obu stanów rekruto- wali się w większości ze sfer rządzących w italskich municypiach; nieliczni pochodzili z kolonii rzymskich w Galii i Hiszpanii. Przynależność do sena- torius ordo stawała się w coraz większym stopniu honorem dziedzicznym, co zresztą leżało w intencjach Oktawiana. Rzecz prosta, do stanu senator- skiego należeli wszyscy przedstawiciele starych rodów rządzących; jednakże ogół jego członków reprezentował znacznie szersze kręgi społeczeństwa niż republikańska nobilitas w przeszłości, zwłaszcza że awansowano do niego stale licznych novi homines. Na początku 27 roku, po inauguracji swego siódmego konsulatu, Okta- wian uznał, że nadeszła pora na dokonanie dalszych reform. Być może, że decyzję tę przyspieszyła świadomość niebezpieczeństwa płynącego z posia- dania rywala w chwale wojennej: M. Licyniusz Krassus, wnuk triumwira, zażądał bowiem przyznania mu honoru spolia opima, spotykając się zresztą z odmową Oktawiana.7 W pierwszych dniach stycznia Oktawian oświadczył nieoczekiwanie na posiedzeniu senatu, że składa wszystkie swoje uprawnie- nia i władzę nad prowincjami i oddaje je do swobodnej dyspozycji ludu i senatu. Nie ulega wątpliwości, że ten niezwykły krok, a także i jego następ- stwa, Oktawian przekonsultował wcześniej z najwybitniejszymi przedstawi- cielami senatu i przyjaciółmi. Z udawaną niechęcią uległ naciskowi i zgodził się przyjąć na okres dziesięciu lat namiestnictwo - jak się zdaje, z władzą prokonsularną - rozległej prowincji, w której skład wchodziły: Hiszpania (prawdopodobnie bez Hiszpanii południowej, która już wtedy lub w latach 16-13 została uznana za prowincję senatorską), Galia i Syria.8 Co więcej, nadal miał sprawować urząd konsula. W ślad za tym poszły inne honory: w gmachu senatu umieszczono złotą tarczę z napisem głoszącym, że ofiaro- wano mu ją w dowód "męstwa, wspaniałomyślności, sprawiedliwości i pobożności"; portal jego domu ozdobiono złotymi gałązkami lauru, a nad bramą zawieszono wieniec dębowy, który miał świadczyć, że ocalił życie obywatelom rzymskim (pb cives servatos). Co jeszcze ważniejsze, senat przy- znał mu imię Augustus, którego od tej chwili używał zamiast imienia Okta- wian (nazwę miesięca sextilis przemianowano na augustus, ale jak się zdaje, 12 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. -Rzym i Italia nastąpiło to trochę później). Trudno dziś ściśle ustalić znaczenie tego nowego imienia. Dla Rzymian miało ono zabarwienie religijne i wskazy- wało, że obdarzony nim wybraniec objął swą godność wedle przepisanych reguł i że zyskał sobie chwałę bogów i ludzi; co więcej, przyjmując to imię odcinał się on w sposób zdecydowany od Oktawiana, triumwira i despoty wojskowego. Zgodnie z nowym podziałem kompetencji senat otrzymał z powrotem ogólny nadzór nad administracją Rzymu i Italii oraz zwierzchnictwo nad połową prowincji. W pierwszej kolejności przywrócono izbie władzę nad Sycylią, Sardynią i Korsyką, Hiszpanią południową (zwaną odtąd "Bae- tica"), Illyricum, Macedonią, Achają (czyli Grecją właściwą, która od tego czasu stała się odrębną prowincją), Azją, Bitynią, Kretą i Kyreną (połączo- nymi odtąd w jedną prowincję) oraz Afryką. Później odebrano senatowi nadzór nad Sardynią i Korsyką oraz Illyricum, ale przyznano mu w zamian Cypr i Galię Narbońską. Niewielka liczba senatorów nadal pełniła funkcje sędziów przysięgłych w sprawach karnych; sędziowie ci przydzieleni byli do jednego z trzech zespołów {decuriae), liczących po tysiąc osób, które rekru- towały się przeważnie ze stanu ekwickiego, odtąd jednak stan ten dzielił ów przywilej z obywatelami legitymującymi się dochodem nie niższym od 200 000 sesterców. Niemniej pierwszy raz w historii senat jako izba otrzy- mał kompetencje sądownicze. Gdzieś między 23 rokiem p.n.e. a 8 rokiem n.e. przyznano izbie senatorskiej prawo sądzenia pod przewodnictwem kon- sulów (August mógł, oczywiście, uczestniczyć w tych sesjach) przestępstw politycznych oraz pospolitych, w które wmieszani byli senatorzy. Oskarżeni o zdzierstwa namiestnicy prowincjonalni odpowiadali przed senatem, ależeli mieszkaniec prowincji domagał się jedynie naprawienia szkody, a nie kary głównej, to dla osądzenia takiej sprawy powoływano jedynie komisję senatorską ad hoc. Pod nadzorem senatu urzędnicy różnych stopni podjęli swe dawne obowiązki, a zarząd prowincji "senatorskich" znalazł się ponow- nie w rękach byłych konsulów i byłych pretorów (jednych i drugich zwano odtąd prokonsulami). Skład liczebny magistratury utrzymano mniej wię- cej na tym samym poziomie, jaki obowiązywał pod koniec Republiki, ale minimalny wiek wymagany od kandydatów do kwestury obniżono do dwudziestu pięciu lat, a od ubiegających się o konsulat do trzydziestu pięciu. Trudno jest jednoznacznie określić uprawnienia, które August (tak bo- wiem będziemy go odtąd nazywać) zarezerwował dla siebie. Nigdy nie zebrano ich w jednym akcie, do końca jego rządów pozostały rozproszone w rozmaitych uchwałach, które przyznawały mu takie lub inne preroga- tywy. Od 27 roku przez pięć kolejnych lat sprawował konsulat oraz na podstawie specjalnego aktu przyznającego mu imperium proconsulare lub może w drodze rozszerzenia posiadanego imperium consulare poza Italię Drugi etap reform Augusta 13 zatrzymał zwierzchnictwo nad wszystkimi prowincjami, których nie przeka- zał pod zarząd senatu. Jednocześnie jednak otrzymał upoważnienie do wykonywania tego imperium za pośrednictwem swoich zastępców, których ustanowiono w podległych mu prowincjach i którzy otrzymywali od niego dyrektywy z Rzymu. Nie bez racji przeto August mógł twierdzić, że przy- wrócił Republikę w jej starodawnej postaci. Miejsce dyktatora zajął princeps civitatis, który by\primus inter pares, a chociaż August sprawował naczelne dowództwo sił zbrojnych, to trzema prowincjami - Illyricum, Macedonią i Afryką - zarządzali niezależni prokonsulowie, którzy dowodzili swoimi armiami. 2. DRUGI ETAP REFORM AUGUSTA Przez blisko trzy lata August przebywał poza Rzymem, być może uważa- jąc, że państwo szybciej okrzepnie i przystosuje się do nowych warunków, jeżeli on na jakiś czas usunie się z kraju. Najpierw przeprowadził spis lud- ności w podporządkowanej mu prowincji Galii, a następnie podjął działania zbrojne w północno-zachodniej Hiszpanii, gdzie ciężko zaniemógł. Do Rzymu powrócił w 24 roku, a w następnym roku, gdy pełnił swój jedenasty konsulat, spadła na niego seria kłopotów. M. Primus, namiestnik Macedo- nii, został postawiony przed trybunałem do spraw zbrodni stanu pod zarzu- tem rozpoczęcia bez rozkazu wojny przeciwko trackiemu plemieniu Odry- sów, a gdy August potwierdził, że nie dawał mu żadnych poleceń, sąd uznał Primusa winnym przestępstwa przeciwko interesom państwa. Niebawem ujawniono spisek na życie Augusta pod przewodem republikanina Faniu- sza Rufusa, w który zamieszany był prawdopodobnie Warron Murena, sprawujący konsulat wspólnie z Augustem.9 Ledwo uporano się z tą sprawą, nastąpiła nowa katastrofa: August tak ciężko zachorował, że stra- cono nadzieję na utrzymanie go przy życiu. Sygnet, którym pieczętował swe pisma, wręczył najbliższemu przyjacielowi, Agryppie, a niektóre dokumenty państwowe przekazał konsulowi mianowanemu na miejsce zdradzieckiego Mureny. Po powrocie do zdrowia August nosił się z myślą złożenia władzy, ale po jakimś czasie zawarł z senatem porozumienie nowej treści. W dniu l lipca zrezygnował z konsulatu, który sprawował nieprzerwanie od 31 roku i odtąd obejmował to stanowisko tylko w wyjątkowych okolicznościach. Zrzekając się konsulatu August pozbył się wielu bieżących obowiązków administracyj- nych, które bardzo go męczyły, a jednocześnie wywołał zadowolenie człon- ków stanu senatorskiego, którzy nadal ubiegali się o ten urząd, uważając go za najwyższe wyróżnienie w życiu publicznym, i jak dawniej odnosili się z niechęcią do piastowania go przez jedną osobę w ciągu kilku lat z rzędu.10 Z 14 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia myślą o zrekompensowaniu Augustowi uszczuplenia władzy, związanego z rezygnacją z konsulatu, przyznano mu szereg nowych prerogatyw zarówno w Italii, jak i poza jej granicami. August otrzymał lub - co bardziej praw- dopodobne - zaczął faktycznie wykonywać pełną potestas tribunicia, z któ- rej do tej chwili nie korzystał. Na mocy tych prerogatyw mógł zwoływać posiedzenia senatu oraz przedkładać projekty aktów prawnych zgromadze- niu ludowemu; sprawował także najwyższą jurysdykcję w sprawach kar- nych. W dodatku uzyskał prawo przedkładania senatowi wniosków na piśmie, które izba miała obowiązek rozpatrywać w pierwszej kolejności, bez względu na to, jakie sprawy były na porządku dziennym. Co prawda w praktyce August rzadko korzystał z uprawnień trybuńskich, jednak bardzo się tą godnością chlubił i lata swych rządów liczył od 23 roku. Co więcej, trybunat był stanowiskiem z ramienia ludu i kompensował mu utratę wła- dzy nad tą sferą administracji cywilnej, która podlegała kompetencjom kon- sulów - wedle Tacyta był to "naj świetniej szy tytuł w państwie" (summi fastigii vocabulum). W dodatku po złożeniu konsulatu August zatrzymał imperium z tytułu namiestnictwa przyznanych mu prowincji; prerogatywę tę odnawiano specjalną uchwałą co pięć lub dziesięć lat (w 18, 13 i 8 roku p.n.e. oraz w 3 i 13 roku n.e.). Imperium to miało charakter prokonsularny (tak bowiem uregulowano tę kwestię już w 27 roku), nie przysługiwało przeto w Rzymie. Drugie ograniczenie kompetencji Augusta polegało na tym, że imperium tego samego stopnia mieli wszyscy prokonsulowie prowin- cji. Z tego względu zmodyfikowano imperium Augusta w dwojaki sposób: został on upoważniony do wykonywania go także w samym Rzymie, a ponadto uznano je za imperium maius, czyli "większe", dzięki czemu uzyskał zwierzchnictwo nad namiestnikami wszystkich prowincji, to znaczy także senatorskich, a tym samym potencjalną władzę nad całym państwem rzym- skim i całością sił zbrojnych. W praktyce August rzadko korzystał z prero- gatyw wynikających z imperium proconsulare maius, a jeżeli się na to decydował, czynił to z; wielkim taktem.n W 23 roku liczba podlegających mu bezpośrednio prowincji uległa niewielkiemu zmniejszeniu: Galię Nar- bońską i Cypr przekazał pod zarząd senatu, ale ponieważ prowincje utwo- rzone po 23 roku wymagały ochrony wojskowej, wszystkie one weszły do kategorii prowincji podporządkowanych mu bezpośrednio. W 23 roku utworzono więc dwie główne podstawy prawne pryncypatu, przyznając Augustowi władzę trybuńską oraz imperium proconsulare. August zachował także lub ponownie otrzymał prawo, które przysługi- wało mu w okresie triumwiratu, a mianowicie prawo legalnego wywierania wpływu na wybory do magistratury: mógł wyznaczać (nominare) kandyda- tów, zatwierdzając lub odrzucając przedłożone mu propozycje personalne, takie samo uprawnienie przysługiwało jednak także konsulom. Miał przeto również prawo publicznego popierania i rekomendacji (commendatió) tych Drogi etap reform Augusta 15 49. Cesarz August 16 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia kandydatów, których uznał za najwłaściwszych. W obu przypadkach zmie- rzało to do ograniczenia kompetencji komicjów jedynie do prawa działania w ramach delegacji przez Augusta przysługujących mu prerogatyw, a w efekcie reformy dokonanej w późniejszym okresie jego rządów swoboda wyborcza zgromadzeń została jeszcze bardziej uszczuplona.12 W tym czasie, a może nawet wcześniej, August uzyskał prawo nominacji sędziów do quae- stiones. Kontynuował on lub może tylko wznowił praktykę odbierania od nowo mianowanych urzędników przysięgi zobowiązującej ich do ścisłego stosowania jego wszystkich przeszłych i przyszłych zarządzeń (actd). Otrzy- mał także prawo zawierania umów z obcymi państwami bez obowiązku przedkładania ich senatowi lub ludowi do ratyfikacji. W konsekwencji reform ustrojowych w 23 roku August uzyskał w pań- stwie rzymskim pozycję wyróżniającą go jeszcze bardziej spośród zwyczaj- nych członków magistratury rzymskiej i posiadł władzę nadrzędną w szer- szym zakresie niż wymarzony przez Cycerona rector. Podstawowe zasady ustroju August ustanowił jednak już w 27 roku, gdy stwierdzał, że "oddaje Republikę pod władzę senatu i ludu" i że będzie odtąd tylko jednym z urzędników, tyle że z większą od innych auctoritas.13 Na inskrypcjach i monetach, a także w ówczesnych utworach literackich, reformy Augusta są wysławiane jako "odrodzenie Republiki". Nie były to całkiem czcze frazesy, w istocie słowa te zawierały dużo prawdy. Z formalnego punktu widzenia August od 27 roku był wybieralnym urzędnikiem, który władzę otrzymywał od senatu i ludu i który jak każdy urzędnik podlegał obowiązującym pra- wom. Trzeba także podkreślić, że nie przyznano mu żadnych nowych uprawnień, a każda z jego prerogatyw miała precedens w schyłkowym okre- sie Republiki, Mariusz pełnił urząd konsula przez kilka kolejnych kadencji, Lukullus, Cezar i Pompejusz sprawowali namiestnictwa kilku prowincji jed- nocześnie przez kilka lat z rzędu, a Pompejusz zapoczątkował zwyczaj administrowania prowincjami za pośrednictwem zastępcy. Prawo wyzna- czania kandydatów do magistratury przysługiwało kiedyś konsulom i innym wybieralnym urzędnikom; o przyznaniu godności senatorskiej, a także wpi- saniu do stanu ekwickiego decydowali dawniej cenzorzy. Kiedy w zimie 23/22 roku wybuchły w Rzymie zamieszki z powodu powodzi i głodu, zaproponowano Augustowi przyjęcie dorocznego i wieczys- tego konsulatu, dyktatury, cenzury albo nadzoru nad zaopatrzeniem w zboże, ale podobnie jak Pompejusz w 57 roku poprzestał on na cura anno- nae (nadzorze nad dostawami żywności). Jakiś czas później udał się na Wschód (22-19 r.), w Rzymie doszło znowu do zaburzeń, zwłaszcza w 19 roku. Po powrocie przyznano Augustowi prawo do zasiadania między dwoma urzędującymi konsulami oraz do eskorty złożonej z dwunastu likto- rów, a wedle Diona Kasjusza także dożywotnią władzę konsularną. Infor- macja Diona wywołała gorące dyskusje. Gdyby odpowiadała prawdzie, nie Drugi etap reform Augusta 17 mielibyśmy kłopotu z wyjaśnieniem tytułu prawnego Augusta do podejmo- wania w przyszłości pewnych działań w Rzymie i w Italii, ale z drugiej strony trzeba się wystrzegać wyciągania zbyt dalekich wniosków z faktu posiadania przez Augusta tego czy innego uprawnienia, które wchodziło w zakres kompetencji konsulów (np. z faktu posiadania przez niego prawa do mianowania prefekta Rzymu -praefectus urbi).14 W każdym razie można na tej podstawie wnioskować, że w 23 roku zrezygnował on ze zbyt wielu uprawnień i że dopiero w konsekwencji nacisku mas ludowych zaczął po jakimś czasie zwiększać swą władzę. Zazwyczaj August informował senat o swoich decyzjach i zasięgał opinii izby w ważnych sprawach państwowych. Był zwolennikiem swobodnych dyskusji, a w kwestiach mniejszej wagi wiel- kodusznie podporządkowywał się rezolucjom sprzecznym z jego pierwot- nymi zamiarami. Jakkolwiek zakazał publikacji (ale nie sporządzania) acta senatus, to zezwalał na wystawianie na widok publiczny acta diurna, urzędo- wej kroniki wydarzeń. Inaczej niż Cezar, który przyjął styl monarchy, August świadomie starał się zachować sposób bycia wysokiego urzędnika z czasów republikańskich. Ubierał się w togę z purpurowym szlakiem, jak wszyscy urzędnicy kurulni, i używał wyłącznie insygniów należnych konsulowi. Skromny Domus Augusti (zwany także "Domem Liwii"), położony na południowo-wschodnim skraju Palatynu, wielkością i urządzeniem bardziej przypominał dworek przecięt- nego nobila rzymskiego niż pałac królewski.15 Chociaż August miał swą osobistą straż przyboczną, to starał się, aby wypełniała ona swe obowiązki możliwie dyskretnie; wszystkich odwiedzających przyjmował jak zwyczajny obywatel. Wybrane towarzystwo - amid Caesaris - które zawsze miało wstęp do domu Augusta, nie różniło się w sposób istotny od cohortes ary- stokratów republikańskich.* Co więcej, ogólnikowy tytuł princeps, czyli pierwszy obywatel, był także zgodny z tradycją republikańską - w różnych okresach używano go do podkreślenia nadzwyczajnej pozycji w państwie niektórych przywódców republikańskich, jak na przykład Pompejusza. Ale chociaż prerogatywy Augusta mogły w takim lub innym szczególe przywodzić na myśl urzędników republikańskich, to jednak w sumie były niezgodne z zakorzenioną w Republice praktyką. Szeroki zakres funkcji i ciągłość ich wykonywania, a także ogromna władza patronalna Augusta miały charakter zdecydowanie monarchiczny. Osobiste uprawnienia Augu- sta, jak imperium proconsulare oraz imperium maius nad prowincjami sena- torskimi, wystarczyły, aby zapewnić mu pozycję znacznie wyższą od statusu jakiegokolwiek członka magistratury republikańskiej. Na mocy tego rozsze- rzonego imperium sprawował on naczelne dowództwo nad całością sił zbroj- * W tym przypadku chodzi o świty złożone z młodych ludzi otaczających wodzów i poli- tyków (przyp. tłum.). 2 - Dzieje Rzymu l. II y 18 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia nych i dysponował znacznymi dochodami państwa. Każdy żołnierz rzymski jak za czasów triumwiratu jemu przysięgał posłuszeństwo i od niego oczeki- wał nagród materialnych, jemu też podlegali wszyscy dowódcy armii rzym- skich.16 August nigdy nie złożył władzy miecza i był de facto panem życia i śmierci wszystkich mieszkańców imperium rzymskiego. Przekreśla to możli- wość pogodzenia teoretycznych poglądów Augusta na kwestię rządzenia państwem z ich realizacją w praktyce: rozszerzone imperium dawało mu władzę tak arbitralną, jakiej nie sprawował żaden urzędnik republikański, wyjąwszy krótkie okresy stanu wyjątkowego wprowadzanego uchwałą sena- tu. W rzeczywistości imperator wziął zdecydowanie górę nad pryncepsem. Ze sprawowaniem przez Augusta najwyższej władzy wojskowej wiązał się nadzór nad polityką zagraniczną i w znacznym stopniu nad administracją finansową. Jako stały wódz legionów miał on ostatnie słowo we wszystkich kwestiach związanych z pokojem i wojną. Świadom tego oczywistego faktu senat przyznał mu prawo zawierania umów międzynarodowych we włas- nym imieniu, obce państwa kierowały swych posłów do cesarza, a nie jak dawniej do senatu. Co więcej, jako zwierzchnik legionów był on także odpowiedzialny za wypłacanie im żołdu i musiał zatrzymywać do swej dyspozycji część dochodów państwa, a w konsekwencji miał decydujący wpływ na opodatkowanie ludności. August tak często korzystał ze swych uprawnień do sprawowania gene- ralnego nadzoru, że w końcu weszły one do jego normalnych prerogatyw. To prawda, że mimo sprawowania imperium maius rzadko ingerował w sprawy wewnętrzne prowincji senatorskich. Nieustannie natomiast zwra- cano się do niego o interwencje w kwestiach dotyczących zarządu stolicy, gdzie nowo powołany senat albo z braku doświadczenia, albo ze strachu wypełniał swe funkcje administracyjne równie nieudolnie, jak kiedyś repub- likańska nobilitas. Izba senatorska, świadoma swej nieporadności, odbierała stopniowo funkcje administracyjne w Rzymie podległym jej członkom magistratury i przenosiła je na urzędników mianowanych ad hoc przez cesa- rza (bez wątpienia z nominalną aprobatą senatu). W konsekwencji odpo- wiedzialność za warunki egzystencji ludności stolicy z biegiem czasu spoczę- ła na stałe na cesarzu. Podobnie przedstawiały się sprawy w dziedzinie legislacji, senat bowiem tak rzadko korzystał ze swych uprawnień prawoda- wczych, że funkcję tę niemal całkowicie przejął cesarz, który albo wnosił projekty ustaw we własnym imieniu (na mocy władzy trybuńskiej), albo inicjował rozwiązania, które przeprowadzał w drodze ustaw pod swoim imieniem konsul lub inny przedstawiciel magistratury. Do stopniowego zwiększania się władzy Augusta przyczyniło się także nieprecyzyjne określenie jego prerogatyw, co powodowało, że rosły one nie- postrzeżenie z każdym nowym precedensem, podobnie jak uprawnienia try- bunów w okresie wczesnej Republiki. "W ten sposób krok za krokiem coraz bardziej powiększały się kompetencje sądownicze cesarza. Odkąd uznano Drugi etap reform Augusta 19 50. Cesarz August. Medalion z sardoniksu, I w. n.e. Augusta za najwyższą władzę w państwie, powstała spontanicznie praktyka "apelowania do Cezara": zasypywano go apelacjami nie tylko z jego włas- nych prowincji, ale także z prowincji senatorskich oraz z Rzymu i całej Italii. Chociaż August załatwienie wielu z tych spraw powierzał innym oso- bom, to nigdy nie zasłaniał się argumentem, że nie należą one do jego kom- petencji; w rezultacie powstał z czasem cesarski trybunał apelacyjny, który stał się jedną ze stałych instytucji ustroju rzymskiego.17 W pierwszych latach swego pryncypatu August, jeśli mieszał się do wybo- rów do magistratury, czynił to przeważnie w sposób pośredni, w każdym razie jednak nigdy nie wyrzekł się wpływu na wybory konsulów. Wydaje się pewne, że jeżeli dał wyraz swoim życzeniom, to faworyzowani przez niego kandydaci z reguły wychodzili z głosowania zwycięsko. W 5 roku n.e. ogło- szono lex Yaleria Cornelia, która zmieniła procedurę wyborów konsulów i pretorów przez komicja centurialne. Wstępnego wyboru kandydatów (desti- 20 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia natio) dokonywało dziesięć dodatkowo powołanych centurii, zwanych na cześć wnuków Augusta "centuriami Gajusza i Lucjusza Cezarów", które składały się z senatorów i wszystkich ekwitów wpisanych na listy sędziów przysięgłych. Dokonany przez nie wybór nie był dla komicjów wiążący, jednak z zasady wszystkie centurie głosowały za ich przykładem, co przypo- minało dawny zwyczaj oddawania głosów na tych kandydatów, których wybrała centuria praerogativa. Celem tej reformy, znowelizowanej w pier- wszych latach panowania Tyberiusza, było nie tyle przysporzenie warstwom wyższym władzy politycznej, ile zaakcentowanie ich wielkiej godności i dal- sze ograniczenie roli ludu.18 Kiedy po śmierci Lepidusa w 12 roku p.n.e. powstała kwestia wyboru najwyższego kapłana, zaoferowano tę godność Augustowi, który przyjął ją z mniejszym ociąganiem niż inne dodatkowe funkcje. Sprawowanie najwyż- szej godności kapłańskiej nie przysporzyło Augustowi władzy politycznej, niemniej jednak była to funkcja ogromnie zaszczytna. W 2 roku p.n.e. August otrzymał tytuł Pater patriae i w ten sposób został urzędowo uznany za "Ojca państwa", które tak bardzo zmienił. 3. REORGANIZACJA WŁADZY WYKONAWCZEJ Aby podołać obowiązkom, jakie sam wziął na siebie lub jakie zostały mu narzucone, August utworzył swój własny aparat administracyjny, który za jego następców stał się najbardziej rozbudowaną biurokracją czasów sta- rożytnych. Administrację prowincji, których był tytularnym prokonsulem, powierzył upełnomocnionym przez siebie namiestnikom, zwanym legati Augusti pro praetore lub (jak w Egipcie) praefect i,19 a do załatwiania spraw finansowych powołał specjalny urząd prokuratorów (procuratores). W Rzy- mie swoje' obowiązki przeniósł na cywilny aparat administracyjny, który funkcjonował pod nadzorem kuratorów lub prefektów wykonujących po- wierzone im zadania bądź jednoosobowo, bądź kolegialnie. Ci nowi urzęd- nicy "cesarscy" (których możemy tak nazywać w celu odróżnienia ich od resztek magistratury republikańskiej) rekrutowali się ze stanu senatorskiego oraz ekwickiego, przy czym przestrzegano zasady powierzania zarządu pro- wincji i najwyższych stanowisk wojskowych wyłącznie osobom rangi sena- torskiej, urzędy cywilne natomiast obsadzano przeważnie ekwitami. W przeciwieństwie do dawnej magistratury urzędnicy tej nowej kategorii spra- wowali swe funkcje przez wiele lat z rzędu, na wzór stałych organów admi- nistracji w monarchiach hellenistycznych, a za swą pracę otrzymywali wysokie wynagrodzenie. Nic więc dziwnego, że wielu funkcjonariuszy po mniej więcej dziesięciu latach służby w administracji cesarskiej rezygnowało ze swych stanowisk, aby powrócić do stron rodzinnych, ci natomiast, któ- Reorganizacja władzy wykonawczej 21 rży pragnęli wzbogacić swe doświadczenia, przyjmując na jakiś czas obo- wiązki w magistraturze podporządkowanej senatowi, z łatwością otrzymy- wali na to niezbędny urlop. Jednakże liczni urzędnicy cesarscy wiązali się na stałe z obraną dziedziną administracji, a większość z nich pracowała tak długo, że stawali się z czasem fachowcami w swej specjalności. Stopniowe eliminowanie niewykwalifikowanej magistratury typu republikańskiego przez zawodowych urzędników stanowiło jedną z najbardziej doniosłych, choć być może najmniej zaskakujących reform ustrojowych zainicjowanych przez Augusta; dzięki takiemu rozwiązaniu cesarze rzymscy mieli do dyspo- zycji tak potężny aparat administracyjny, jakim w żadnym okresie dziejów rzymskich nie dysponował senat. Oprócz urzędników rekrutujących się spośród senatorów i ekwitów August miał u swego boku liczną grupę swoich własnych wyzwoleńców, którzy pełnili obowiązki rachmistrzów i sekretarzy.20 Chociaż formalnie biorąc byli oni jego prywatnymi pracownikami, wykonywali wiele obowiąz- ków państwowej wagi i stali się zalążkiem ważnej gałęzi administracji publicznej. Do końca panowania Augusta te nowe organa władzy wykonawczej nie miały ani skrystalizowanej postaci, ani odpowiedniej organizacji. Jednakże już wtedy wszystko wskazywało na to, że największe szansę na objęcie zwierzchnictwa nad urzędami cesarskimi ma jeden z dwóch praefecti praeto- rio. Byli to dowódcy kohort pretoriańskich {cohortes praetoriae), korpusu złożonego z dziewięciu oddziałów liczących po pięciuset (a może po tysiąc) wyborowych żołnierzy, którzy stanowili gwardię cesarską oraz wypełniali obowiązki osobistych ordynansów cesarza.21 Oprócz obowiązków czysto wojskowych praefecti praetorio wykonywali wiele innych funkcji przy oso- bie cesarza jako jego adiutanci. Zdolny człowiek, który wspiął się na takie stanowisko, miał wielkie szansę odegrania z czasem roli pierwszego minis- tra, a nawet mógł się pokusić o zajęcie tronu cesarskiego. W obawie, aby prefekci pretorianów nie wyrośli ponad cesarzy, August powierzał zwierzch- nictwo gwardii tylko członkom stanu ekwickiego, dzieląc je między dwóch równych rangą dowódców, ale jego następcy nie zawsze .trzymali się tej zasady. Jakkolwiek August nie powołał cesarskiej rady przybocznej na wzór takich organów w monarchiach hellenistycznych, to stworzył zawiązek tej instytucji. Między 27 a 18 rokiem p.n.e. utworzył komisję senatorską, w której skład wchodzili: dwaj konsulowie, po jednym przedstawicielu wszyst- kich kolegiów urzędniczych oraz piętnastu senatorów nie pełniących żad- nych funkcji publicznych, a wybieranych w drodze losowania na okres sześciu miesięcy. Komisja ta miała przygotowywać porządek obrad senatu oraz przedkładać mu sprawy w taki sposób, aby przyspieszyć jego pracę; stwarzało to również Augustowi sposobność mniej oficjalnego poznania 22 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia nastrojów panujących w izbie. W 13 roku n.e. wszakże August faktycznie zlikwidował ów pożyteczny organ, zmieniając zasadniczo jego skład: sta- łymi doradcami mianował trzech swoich krewnych, wydaje się również, że członkowie zwyczajni, w liczbie zwiększonej do dwudziestu, nie byli odtąd wybierani w drodze losowania; ponadto August zastrzegł sobie prawo do- kooptowywania do rady swoich amid wyłącznie wedle własnego uznania. Na domiar komisja ta utraciła charakter wnioskodawczy (probuleutyczny), August bowiem wprowadzał w życie jej zalecenia bez zasięgania opinii senatu. Komisja senatorska przekształciła się więc w radę cesarską. August zwoływał także od czasu do czasu nieformalne- consilia doradców prawnych (assesores), aby wysłuchać ich opinii w kwestiach wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z powszechną praktyką wysokich urzędników republikańskich. Te dwa kolegia stały się zalążkiem powstałego w okresie późniejszym consilium principis.21 Rozbieżność między teorią a praktyką polityczną w ustanowionym przez Augusta ustroju państwa stała się powodem wielu nieporozumień między cesarzem a senatem, a brak precyzyjnego rozgraniczenia ich kompetencji przynosił obu stronom wielkie szkody. Jednakże zwyczajna sprawiedliwość nakazuje uznać, że August nie wyprowadził świadomie społeczeństwa rzym- skiego w pole, aby wykraść mu władzę i podstępnie ją sobie przywłaszczyć. W najgorszym przypadku ustanowiony przez niego porządek był kompro- misem między brutalną tyranią triumwiratu a chaosem, który panował pod rządami republikańskimi. Co więcej, mimo pewnych wad koncepcja ustro- jowa Augusta miała tę ogromną zaletę, że była zgodna ze zdrową tradycją rzymską dokonywania przemian politycznych stopniowo i bez pośpiechu. W istocie August okazał się mężem stanu nie ustępującym mądrością polityczną owym dawnym Rzymianom, którzy ugasili konflikt stanów, posługując się konsekwentnie metodą niewielkich ustępstw i kompromisów; dodać wypada, że jego działalność przyniosła trwałe rezultaty, wprowa- dzony bowiem przez niego ustrój państwa przetrwał w swej istotnej treści ponad dwa stulecia. A chociaż August przywrócił zaledwie cząstkę instytu- cji republikańskich, ocalił dwie z najcenniejszych zasad dawnego ustroju, wedle których po pierwsze władza polityczna stanowiła powiernictwo zobo- wiązujące do sprawowania jej dla dobra rządzonych, a po drugie zadanie rządzenia państwem należało dzielić pomiędzy możliwie dużą liczbę tych, którzy wykazali się talentami politycznymi.23 August dobrze się zasłużył Cesarstwu Rzymskiemu wielką odwagą, dzięki której odmówił pójścia drogą absolutnego despotyzmu. Miasto Rzym 23 4. MIASTO RZYM Po dokonaniu reformy ustroju w 27 roku p.n.e. August żył jeszcze około czterdziestu lat, miał więc pod dostatkiem czasu, aby doprowadzić nowy system do pełnej sprawności. Resztę tego rozdziału oraz rozdział następny poświęcimy omówieniu owoców jego długiego panowania. Realizacja wielkiego programu robót publicznych w Rzymie, który zaini- cjował Cezar, została przerwana w latach triumwiratu, ponieważ zabrakło funduszów na doprowadzenie jej do końca. Jednocześnie bezwład niższych organów administracji oraz zaabsorbowanie triumwirów sprawami wojsko- wymi doprowadziły do skrajnego chaosu, jakiego stolica nie zaznała nawet w ostatnich chwilach Republiki. Przestępczość panoszyła się niemal bezkar- nie, a triumwirowie rzadko zaprzątali sobie głowę sprawami porządku pub- licznego, chyba że musieli tłumić rozruchy na wpół oszalałego z głodu tłumu. Nadzieja na usprawnienie administracji zaświtała w 33 roku, gdy Agryp- pa złożył dowództwo floty, aby objąć skromny urząd edyla, który sprawo- wał z nadzwyczajną energią, dokonując inspekcji wszystkich obiektów państwowych, a nawet zapuszczając się łodzią w głąb Cloaca Maxima. Po powrocie z Egiptu i innych krajów Wschodu August przystąpił bezzwło- cznie do realizacji programu remontów najbardziej zrujnowanych świątyń. W ciągu kilku następnych lat wyasygnował z własnej szkatuły znaczne kwoty zarówno na dalsze renowacje, jak i na ukończenie budowli rozpoczę- tych przez Cezara oraz podjęcie nowych robót publicznych. Zaapelował do naczelnych wodzów rzymskich sił zbrojnych, pośród których największą pomoc ponownie okazał mu Agryppa, o przeznaczanie należnych im udzia- łów w łupach wojennych na upiększenie miasta. Wprawdzie August nie podjął skutecznych środków w celu złagodzenia warunków bytowania w zatłoczonym centrum miasta, ale powstrzymał proces dalszego zagęszczania zaludnienia, wprowadzając zakaz budowy domów czynszowych o wyso- kości ponad dwudziestu metrów. W 29 roku poświęcił na Forum świątynię ku czci ubóstwionego Juliusza Cezara, a w niewielkiej od niej odległości wzniósł Łuk Augusta, na którego ścianach rozkazał wyryć Fasti, aby Rzy- mianie nie zapomnieli o wielkich postaciach ze swojej przeszłości. Na pół- noc od starego Forum zakończył budowę Forum Juliusza Cezara, a tuż za nim nabył za wielką sumę teren z przeznaczeniem na Forum Augusta. Plac ten zamykała świątynia Marsa Ultora (Mściciela), której wzniesienie ślubo- wał na polach pod Filippi, gdzie pomszczona została tragiczna śmierć Cezara: forum to także głosiło chwałę przeszłości, zdobiły je pomniki tryumfatorów (triumphatores) oraz elogia, które opisywały ich życie i czyny. Na Palatynie August zbudował świątynię Apollina, wypełniając ślub zło- żony w 36 roku. Szeroko zakrojone roboty budowlane przeprowadzano 24 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia także na Polu Marsowym, gdzie powstał portyk noszący imię siostry cesa- rza, Oktawii, i nawet dziś imponujący teatr, który od imienia jego sio- strzeńca nazwano Teatrem Marcellusa. W tej samej okolicy Agryppa zało- żył park i zbudował łaźnie i pierwszy Panteon (zachowana budowla pocho- dzi z czasów Hadriana). Niedaleko Tybru powstały dwa wielkie monumen- ty: Mauzoleum, które August zaczął budować już w 29 roku p.n.e. dla członków swojej rodziny, a potem także dla siebie; na jego filarach wyryto własne, oficjalne świadectwo czynów dokonanych przez Augusta - Res gestae. Opodal tego grobowca wzniesiono jedno z najszlachetniejszych dzieł architektury owych czasów - Ara Pacis Augustae, ołtarz gloryfikujący pokój zaprowadzony w państwie przez tego władcę. Co więcej, August powołał stały zarząd robót budowlanych (złożony z dwóch tzw. kuratorów robót publicznych w randze pretorów lub konsulów), który miał się zajmo- wać egzekwowaniem nowo wprowadzonych przepisów budowlanych oraz dbać o remonty istniejących obiektów. August bez wątpienia przesadził chełpiąc się, że zastał Rzym z cegły (niewypalanej), a zostawił go z mar- muru, niemniej w odniesieniu do monumentalnego centrum miasta nie mijało się to zbyt daleko z prawdą.24 W sumie jednak zrealizowany przez niego program urbanistyczny zarówno pod względem ilościowym, jak jakościowym, to jest zakresu i bogactwa, był osiągnięciem zdumiewającym. Po bitwie pod Akcjum Agryppa zajął się w sposób systematyczny kwestią zaopatrzenia Rzymu w wodę. W 19 roku p.n.e. zbudował krótki, ale bardzo wydajny akwedukt, aqua Virgo, oraz termy, elegancki zakład kąpielowy w stylu późnogreckim, który spełniał funkcje dzisiejszej pływalni i łaźni turec- kiej. Po śmierci Agryppy w 12 roku p.n.e. zaczęto opłacać z kasy państwo- wej zatrudniony tam personel techniczny w liczbie dwustu czterdziestu wykwalifikowanych niewolników, a nadzór nad siecią wodną powierzono zespołowi złożonemu z trzech urzędników cesarskich, curatores aquarum, którego przewodniczący miał rangę konsularną.25 Jeszcze za czasów pano- wania Augusta do większości domów w Rzymie doprowadzono wodę. Kwe- stię nękających miasto wylewów Tybru cesarz rozwiązał, wprawdzie tylko częściowo, poszerzając koryto tej rzeki (w 15 roku n.e. powołano pięciu curatores riparum alvei Tiberis). Z inicjatywy Augusta zorganizowano także specjalną służbę miejską do gaszenia pożarów. Mimo że tandetne domy czynszowe paliły się w wąskich uliczkach jak słoma, nie istniała do tej chwili w Rzymie żadna organizacja do walki z pożarami.26 W 26 roku uwagę cesarza na ten niedostatek zwró- ciła działalność ambitnego edyla M. Egnacjusza Rufusa, który zorganizował swoją prywatną straż pożarną: w uznaniu, które przyniosła mu ta inicja- tywa, można było wyczuć krytykę pod adresem Augusta. Cesarz nie pozo- stał na to głuchy, ale z początku poprzestał na półśrodkach. W 21 roku postawił do dyspozycji edylów sześciuset niewolników stanowiących włas- Miasto Rzym 25 51. Komora grobowca (colombarium) wyzwoleńców Liwii w Rzymie (56 r. p.n.e. - 29 r n.e.) e- ność państwa, a w 7 roku p.n.e. nakazał trybunom i pretorom oraz urzędnio kom niższego stopnia, zwanym vicomagistri, okazywanie pomocy edylom w iu zwalczaniu pożarów i podzielił miasto na czternaście okręgów (regiones), przydzielając do Każdego z nich oddział straży pożarnej. Dopiero w 6 roku o n.e. zrozumiał, że pożarnictwem musi zajmować się fachowiec, który walce h z tą plagą poświęci cały swój czas. Powołał przeto stałego urzędnika ze ja stanu ekwickiego, praefectus vigilum, i podporządkował mu brygadę złoó- żoną z trzech tysięcy pięciuset strażaków, samych wyzwoleńców, i podzieał loną na siedem oddziałów (cohortes vigilum), z których każdy miał pod swą a- pieczą dwa okręgi miejskie. Pożary wprawdzie nie przestały nękać Rzymu, o- był to jednak krok we właściwym kierunku.2' u W czasie wojny z Sekstusem Pompejuszem Rzymowi groziło nieustannie s- widmo głodu, a można się było spodziewać, że po zakończeniu działań 26 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia zbrojnych dojdzie do długotrwałego ograniczenia dostaw z Sycylii. Na szczęście w Afryce i Numidii produkcja zbóż stale rosła, a dzięki zwiększeniu z inicjatywy Rzymu upraw pszenicy w Egipcie August mógł uzyskać stamtąd zboże w ilości wystarczającej na czteromiesięczne bezpłatne rozdawnictwo. Pozostał jednak do rozwiązania problem zorganizowania sprawnego transportu oraz właściwego systemu rozdzielnictwa żywności przeznaczonej dla Rzymu. Pod koniec panowania cesarz podjął kilka eksperymentalnych decyzji w tej dziedzinie, między innymi mianując stałego komisarza ze stanu ekwickiego, praefectus annonae, do którego obowiązków należało wynajmowanie statków transportowych, magazynowanie importowanej żywności oraz karanie prywatnych handlarzy za spekulację artykułami żywnościowymi.2g Pierwszy prefekt do spraw aprowizacji G. Turraniusz, były namiestnik Egiptu, wypełniał swe funkcje tak znakomicie, że pozostawał na tym stanowisku przez trzydzieści lat. Chociaż za niektórych następców Augusta dostawy nie pokrywały zapotrzebowania, wskazał on kierunki działania, które z czasem miały uwolnić Rzym od zmory głodu. W kwestii rozdawnictwa zboża państwowego dla proletariatu August nosił się zrazu z zamiarem śmielszym nawet od planów Cezara. Chcąc położyć tamę nieustannemu napływowi ludności wiejskiej do Rzymu, postanowił całkowicie zlikwidować bezpłatne przydziały zboża. Po namyśle wszakże odstąpił od tego niemal heroicznego zamysłu i powrócił do wątpliwej metody zmniejszania liczby uprawnionych (która ponownie wzrosła w latach triumwiratu), redukując ją do dwustu tysięcy (między 5 a 2 rokiem p.n.e.). Jednocześnie skutecznie zreformował system nadzoru i dystrybucji. W sprawie świąt i uroczystości publicznych August poszedł za przykładem nobilów republikańskich, starając się dostarczyć proletariatowi miejskiemu nieustających rozrywek. Organizowanie starodawnych ludi (wyścigi w cyrku i przedstawienia teatralne) pozostawił edylom i pretorom, inne natomiast widowiska finansował z własnej szkatuły. Walki gladiatorów, które od pewnego czasu cieszyły się ogromnym powodzeniem u ludności Rzymu, stały się niemal monopolem cesarza. Pierwszy stały amfiteatr w Rzymie zbudował za panowania Augusta jeden z mniej znanych, choć opromienionych zwycięstwami wodzów, T. Statyliusz Taurus. W sferze, która najpilniej wymagała radykalnych rozwiązań, August podjął decyzje znacznie bardziej śmiałe od Cezara. Dążąc do położenia kresu chronicznym niepokojom i zamieszkom w mieście, nie tylko utrzymał w mocy wydany przez Cezara zakaz działalności stowarzyszeń (collegia) bez zezwolenia władz państwowych, ale przystąpił energicznie do organizowania policji miejskiej. Do walki z drobną przestępczością skierowano siedem cohortes vigilum, a ich prefekt przejął od triumviri capitales sądownictwo doraźne w sprawach kryminalnych mniejszej wagi. Z myślą o zapewnieniu Italia 27 52. Tzw. Katon i Porcja porządku publicznego August utworzył stanowisko praefectus urbi, prze- znaczone dla osoby w randze konsula, i przydzielił mu trzy cohortes urba- nae, które liczyły po tysiąc ludzi i były zorganizowane na sposób wojsko- wy.29 W razie potrzeby kohortom miejskim służyło pomocą dziewięć kohort pretoriańskich. Odtąd władze trzymały pospólstwo rzymskie w ryzach. Z wielką surowością tłumiono demonstracje zakłócające święta państwowe, a rozruchy, które w schyłkowym okresie Republiki miały tak fatalny wpływ na bieg wydarzeń politycznych, stały się rzadkością. 5. ITALIA W Italii - w której skład wchodziła już wtedy Galia Przedalpejska30 - August miał znacznie mniej sposobności do rozwinięcia działalności reformatorskiej. W czterystu siedemdziesięciu czterech odrębnych municy- piach rządzono się już w tym okresie wedle zasad dostatecznie ujednolico- nych i dostosowanych do wymogów administracji centralnej. Uzupełniając 28 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia ogłoszone przez Cezara przepisy o zasadach przeprowadzania spisów lud- ności, August podzielił Italię na jedenaście okręgów administracyjnych, które nie odgrywały jednak większej roli w rządzeniu krajem. Oprócz istniejących już osad weteranów, zorganizowanych w czasie triumwiratu, August utworzył po bitwie pod Akcjum wiele kolonii wojsko- wych, jak Ateste (dziś Este), Augusta Praetoria (Aosta) i Augusta Taurino- rum (Turyn).31 Pragnąc umożliwić kolonistom udział w wyborach członków magistratury, zorganizował lokale wyborcze i zagwarantował przewóz urn wyborczych do Rzymu w celu obliczenia głosów. Ale owego eksperymentu, który sto lat wcześniej z pewnością przysporzyłby Republice wielu korzyści, dokonano zbyt późno, aby mógł przynieść praktyczne rezultaty polityczne. Większe znaczenie miało inne posunięcie cesarza, które polegało na awan- sowaniu do rzymskiego stanu senatorskiego i ekwickiego dużej liczby mło- dych ludzi z najwybitniejszych rodów municypalnych.32 Ten powolny, ale brzemienny w następstwa proces ujawnił wrodzone talenty administracyjne mieszkańców Italii, którzy stali się w końcu w pełnym tego słowa znaczeniu partnerami Rzymian w administrowaniu imperium. Zapewne nie przypad- kiem jeden z konsulów w 9 roku n.e., M. Papiusz Mutiius, nazywał się tak Samo, jak dowódca Samnitów w wojnie z Rzymianami w latach 90-89 p.n.e. Z rozkazu Augusta łupy wojenne szły na finansowanie robót publicznych nie tylko w Rzymie, ale także w całej Italii. Zważywszy, jak bardzo mu zależało na zaopatrzeniu Rzymu w zboże, wydaje się dziwne, że nie zreali- zował projektowanej przez Cezara przebudowy portu w Ostii. Niemniej jed- nak udzielił licznym miastom subwencji na budownictwo i w porozumieniu z wybitnymi dowódcami wojskowymi przystąpił do naprawy sieci drogowej, której od czasów Gajusza Grakcha nie poświęcano prawie żadnej uwagi. Z własnych funduszów August pokrył koszty renowacji via Flaminia; o solid- ności prowadzonych pod jego auspicjami robót świadczą imponujące ruiny wysoko podwieszonego mostu w umbryjskiej miejscowości Narnia. Aby zapewnić w przyszłości terminowe wykonywanie niezbędnych napraw, Au- gust powołał w 20 roku p.n.e. stały zespół senatorski, curatores viarum, złożony z byłych pretorów, który był odpowiedzialny za konserwację głów- nych arterii komunikacyjnych. Od tego czasu miasta położone przy drogach ponosiły część kosztów ich utrzymania, a ponadto musiały mieć stale w pogotowiu wozy i konie rozstawne dla potrzeb cursus publicus, poczty pań- stwowej, którą August zorganizował bez wątpienia na wzór ptolemejskiej służby kurierskiej.33 Mimo swej nazwy cursus publicus miał charakter ogra- niczony, korzystali z niego wyłącznie posłańcy państwowi oraz nieliczna grupa osób uprzywilejowanych. To niezbyt szczęśliwe rozwiązanie wywoły- wało wiele utyskiwań, a co się tyczy renowacji dróg, dokonanej pod nadzo- Ustawodawstwo społeczne 29 rem nowo powołanego zespołu kuratorów, to w ostatecznym rachunku największe korzyści przyniosła ona miastom italskim. Największym wszakże darem Augusta dla Italii była poprawa stanu bez- pieczeństwa publicznego. W czasie drugiego triumwiratu, obfitującego w nagłe demobilizacje żołnierzy i masowe wywłaszczenia, utrapieniem okolic wiejskich stali się włóczędzy, którzy nie stronili od rozboju i porywania ludzi. Cesarz zorganizował specjalne oddziały policyjne, których zadaniem było patrolowanie terenów wiejskich. Co ważniejsze, zlikwidował przyczynę nieustającej niepewności jutra, gdy przesunął granice rzymskie poza łańcuch Alp, zapewniając Italii dwa stulecia wytchnienia od łupieskich napaści obcych plemion (zob. Rozdział XXXI). Za panowania Augusta cała Italia podniosła się szybko po ciężkich latach triumwiratu, ale z zaprowadzenia pokoju największe korzyści odniosły jej północne regiony. Nie jest więc zapewne dziełem przypadku, że północna Italia, której rozwój zapoczątko- wał August, odegrała dominującą rolę w ciągu całej średniowiecznej i nowożytnej historii tego kraju. 6. USTAWODAWSTWO SPOŁECZNE Póki dla cesarzy Italia stanowiła główne źródło rekrutacji żołnierzy i kadr administracyjnych, zachowanie siły witalnej społeczności italskiej miało dla nich praktyczne znaczenie. Nękana w I stuleciu wojnami domowymi i zabu- rzeniami politycznymi ludność poniosła ciężkie straty, a powszechna nie- pewność jutra, której nieuniknionym następstwem było wygasanie staro- dawnych tradycji italskiego życia rodzinnego, doprowadziła do znacznego wzrostu liczby osób nie zawierających związków małżeńskich i małżeństw bezdzietnych. Towarzyszyło temu przykre zjawisko: rozmnożenie się łow- ców posagów ubiegających się cynicznie o rękę niezamężnych lub bezdziet- nych kobiet dysponujących dużym majątkiem. Z chwilą unormowania sy- tuacji politycznej ów proces demograficzny nie tylko został zahamowany, ale odwrócony. O wzroście liczby ludności za panowania Augusta możemy wyrobić sobie pewną orientację na podstawie wyników spisów przeprowa- dzonych w 28 roku p.n.e. i 13 roku n.e., które wykazały zwiększenie liczby mieszkańców o prawie milion osób.34 Jeżeli weźmie się poprawkę na zna- czny wzrost zaludnienia miast w prowincjach, to liczby te wyraźnie wska- zują, że ubytek z poprzednich dekad tego wieku został odrobiony. Mimo wrodzonej ostrożności August nie czekał, aż czas sam to wszystko całkowi- cie uleczy i postanowił zwiększyć liczbę ludności Italii dzięki odpowied- niemu ustawodawstwu. W ślad za kilkoma eksperymentalnymi zarządzeniami z pierwszych lat panowania, które wkrótce uchylił, August z mocy swej władzy trybuńskiej 30 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia przeprowadził w 18 roku p.n.e. lex lulia de maritandis ordinibus.35 Ustawa ta wywołała tak wielkie sprzeciwy, że w 9 roku n.e. cesarz zlecił konsulom M. Papiuszowi i Kw. Poppeuszowi uzupełnienie jej i znowelizowanie; na czym to polegało, nie sposób dziś ustalić. W każdym razie przepisy owe stano- wiły, że wszystkie osoby bezżenne powyżej pewnego wieku, a także wszyst- kie osoby owdowiałe poniżej określonego w ustawie wieku, które nie zawarły powtórnego związku małżeńskiego, będą pozbawione - każda z tych kategorii w różnym stopniu - praw do spadków i legatów (z wyjąt- kiem spadkobrania po bliskich krewnych) oraz wstępu na przedstawienia cyrkowe organizowane na koszt państwa. Podobne sankcje spotykały osoby pozostające w związku małżeńskim, lecz bezdzietne, natomiast tym, którzy mieli dzieci, zwłaszcza troje lub więcej, oferowano szybsze awanse w służbie państwowej. Ponadto lex lulia, która w zasadzie uznawała małżeństwa mię- dzy wolno urodzonymi a wyzwoleńcami za ważne, wprowadziła zakaz mał- żeństw senatorów i ich potomków z kobietami wyzwolonymi. Jeszcze bardziej zaskakujące postanowienia zawierała lex lulia de adulteriis coer- cendis (prawdopodobnie z 18 roku p.n.e.), która zdradę małżeńską uzna- wała nie tylko za delikt prywatny, ale także za przestępstwo publiczne. Po rozwodzie z podejrzaną o cudzołóstwo żoną mąż (albo jej ojciec) mógł wystąpić przeciwko niej lub jej kochankowi z formalnym oskarżeniem, a jeżeli nie dokonał tego w ciągu sześćdziesięciu dni, to każda osoba po- stronna miała prawo wystąpić przeciwko niej do sądu przysięgłych powoła- nego specjalnie do orzekania w tych sprawach. W określonych okolicznoś- ciach mąż mógł nawet zabić kochanka swej żony. Winnych cudzołóstwa karano zesłaniem na jakąś małą wysepkę; mąż tolerujący niemoralne pro- wadzenie się żony również podlegał karze. Ze wszystkich reformatorskich aktów prawnych Augusta ustawodawstwo małżeńskie okazało się najbardziej niefortunne. Wywołało ono istną lawinę złośliwych oskarżeń fabrykowanych przez zawodowych donosicieli, jedno- cześnie zaś było bezradne wobec tych, którzy rzeczywiście łamali jego zasady. Przepisy małżeńskie omijano przy pomocy wybiegów prawnych, na przykład fikcyjnych ślubów, w dodatku zaś nigdy nie odważono się ich kon- sekwentnie egzekwować. Stały się one źródłem bardzo skomplikowanych spraw sądowych, które trzeba było rozstrzygać wedle przepisów wyjąt- kowych. Powszechnym sposobem zabezpieczenia się przed odpowiedzial- nością było uzyskanie ius trium liberorum*, dzięki któremu osoby nie wypełniające obowiązków wynikających z ustawodawstwa małżeńskiego otrzymywały wszystkie przywileje należne ludziom postępującym zgodnie z nakazami prawa. Z dobrodziejstwa tego skorzystali Horacy i Wergiliusz, cesarzowa Liwia (miała tylko dwóch synów), a nawet konsulowie Papiusz i * Tj. takich samych praw, jakie przysługiwały ojcu trojga dzieci (przyp. tłum.). Ludi Saeculares 31 Poppeusz, których imiona nosiła ostateczna wersja ustawy de maritandis ordinibus. Chociaż ustawodawstwo małżeńskie Augusta nigdy nie zostało uchylone, to rychło poszło w zapomnienie. Cesarzowi zależało nie tylko na wzroście ludności rdzennie italskiej, ale także na uchronieniu jej przed szybkim przemieszaniem z obcymi elemen- tami etnicznymi. W tym celu zainicjował on dwie ustawy konsularne (lex Fufla Caninia z 2 roku p.n.e. oraz lex Aelia Sentia z 4 roku n.e.) zmierzające do ograniczenia wyzwoleń niewolników, które stały się zjawiskiem maso- wym, ponieważ ich właściciele albo chcieli popisać się wielkodusznością, albo dokonać oszczędności w swym budżecie, przekazując nieproduktyw- nych pracowników na utrzymanie państwa. Pierwsza z tych ustaw ograni- czała manumissio testamento (wyzwolenie testamentowe), druga zaś utrud- niała wyzwalanie inter vivos. W innej ustawie, lex lunia (Norbana? z 17 roku p.n.e., a może dopiero z 19 roku n.e.), uzależniono emancypację niewolni- ków od spełnienia pewnych formalności - jak można sądzić, nie dopeł- niano ich głównie z chęci uniknięcia podatku od aktu wyzwolenia - wpro- wadzając przepis, że wyzwoleniec, który nie udowodni, że został wyzwolony wedle zasad ius civile, nie będzie mógł otrzymać pełnego obywatelstwa rzymskiego, lecz jedynie status latyński; powstała wówczas nowa kategoria wyzwoleńców, zwana "Latynami juniańskimi" (Latini iuniani). Rzecz oczywista, August utrzymał w mocy przepisy zamykające wyzwo- leńcom dostęp do magistratury rzymskiej, jak i do wysokich urzędów municypalnych. Skompensował im wszakże tę dyskryminację tworząc wiele niższych stanowisk administracyjnych, które wyłącznie lub w przeważającej części obsadzano dawnymi niewolnikami. W Rzymie powołał vicomagistri, funkcjonariuszy dzielnicowych, którzy zajmowali się sprawami pożarnictwa oraz organizacją ludi compitalicii (lokalnych widowisk cyrkowych). W wielu miastach italskich oraz w niektórych miastach prowincjonalnych August zainicjował powstanie instytucji seviri Augustales (lub krócej Augustales), kolegium złożonego z sześciu niższych funkcjonariuszy, którzy mieli zajmo- wać się kultem cesarza oraz organizacją rozrywek podczas świąt państwo- wych. Od funkcjonariuszy tych oczekiwano hojnego łożenia z własnych funduszów na rozrywki ludu; bogaci wyzwoleńcy (a było ich wielu) nie szczędzili pieniędzy za zaszczyt wspięcia się na wyższy szczebel w hierarchii społecznej.36 7. LUDI SAECULARES W dążeniu do zreformowania religii państwowej August przejawiał jesz- cze większą gorliwość. Systematyczna renowacja budowli sakralnych, do której przystąpił w 28 roku p.n.e., stanowiła preludium do przywrócenia 32 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia wielu niemal już zapomnianych kultów. Jako pontifex maximus miał nadzór nad obrzędami ku czci Westy i traktował ten obowiązek z wielką powagą; wznowił po długiej przerwie kult pradawnej bogini rolnictwa, Dea Dia, sprawowany przez starodawne kolegium kapłanów, zwanych braćmi arwal- skimi (fratres Arvales); obsadził ponownie stanowisko flamen Dialis, które wakowało od 87 roku p.n.e. głównie dlatego, że każdy piastujący tę god- ność był obowiązany do przestrzegania absurdalnych i przestarzałych zaka- zów.* Politykę religijną Augusta najlepiej charakteryzuje przywrócenie ludi Saeculares, przebłagalnej uroczystości jubileuszowej, którą należało odby- wać na zakończenie każdego stulecia (data początkowa nie była wyraźnie określona). Na podstawie odpowiednio dobranego orzeczenia kapłanów mających w swej pieczy księgi sybilińskie August przyspieszył świętowanie końca stulecia i zorganizował owe ludi w 17 roku p.n.e., przy czym na pole- cenie cesarza główne uroczystości odbywały się nie na cześć bóstw świata zmarłych, lecz Apollina i Diany,37 Modyfikując w taki sposób ów rytuał August przekształcił ludi Saeculares w ceremonię dziękczynienia za to, że minęły lata niebezpieczne i zaczyna się wiek prawdziwego spokoju. Kulmi- nacyjnym punktem obchodów jubileuszowych stały się uroczystości przed nową świątynią Apollina na Palatynie, w czasie których chór chłopców i dziewcząt odśpiewał carmen rituale, hymn specjalnie napisany przez Hora- cego z okazji tego święta, a ofiarę całopalną złożyli August i Agryppa. Dążenie Augusta do odrodzenia życia religijnego nie było rezultatem jego amatorskich zainteresowań przeszłością ani próbą wyzyskania religii dla realizacji planów dynastycznych (do wszelkich usiłowań ludu rzymskiego, aby ustanowić w mieście boski kult jego osoby, odnosił się z wielką rezerwą). August szczerze pragnął odnowienia pax deorum z przeszłości i przywrócenia dawnej pogodnej wiary w moc opiekuńczych bóstw Rzymu. Spośród współczesnych mu poetów prawdziwe zamiary Augusta lepiej oddał Horacy w III księdze swych prawdziwie patriotycznych pieśni zwa- nych odami (carmind} niż Owidiusz w sarkastycznym zdaniu "expedit esse deos".** Pamiętać jednak należy, że światopogląd religijny Augusta podlegał ograniczeniom typowym dla każdego staroświeckiego Rzymianina: był nierozerwalnie związany z kultami państwowymi i zawężony niemal wyłą- cznie do sfery patriotycznej - troski o zachowanie potęgi Rzymu. Postawę cesarza dobrze charakteryzuje fakt, że postarał się o przechowanie autenty- cznych tekstów przepowiedni sybilińskich, ale niszczył wszystkie nie sank- cjonowane przez państwo wróżby, które wpadły mu w ręce. Chociaż odnosił się życzliwie do Żydów, to był przeciwny wszelkim obcym kultom, * Kapłanowi Jowisza (flamen Dialis) nie wolno było m.in. patrzeć na zbrojnych żołnierzy, a także nosić pierścienia i pasa (przyp. tłum.). ** "Wypada, aby bogowie istnieli" (przyp. tłum.). LwS Saeculares 33 zarówno galijskiemu druidyzmowi, jak i wschodniemu kultowi Izydy. To bogowie rzymscy dali mu zwycięstwo pod Akcjum, biorąc górę nad mons- trualnymi bóstwami egipskimi, pozostał więc wierny zarówno swoim bos- kim opiekunom, jak i zachodniej tradycji. W tym uporczywym dążeniu do podniesienia moralnego poziomu Rzy- mian, zwłaszcza arystokracji, z ogromną pomocą przychodzili Augustowi współcześni mu pisarze: Horacy, Wergiliusz i Liwiusz, kierując uwagę spo- łeczeństwa na dawne, pełne prostoty czasy i przymioty ludzi, którzy byli twórcami wielkości państwa rzymskiego. Owej pomocy słowem pisanym udzielali mu ci literaci, których pobudzał do pracy, obejmując ich swoim patronatem, ale nie oznacza to, aby Horacy i Wergiliusz byli tylko poetami dworskimi, powtarzającymi jak echo słowa swego dobroczyńcy. Przeciwnie, byli to ludzie o niezależnych sądach, wyrażający swoje prawdziwe uczucia, które szczęśliwie zbiegały się z nadziejami i ambitnymi celami, jakie August wiązał ze swoją epoką. O ich twórczości będziemy mówić szerzej w jednym z następnych rozdziałów; na razie wystarczy wskazać, że dzieło odnowiciel- skie Augusta spotkało się nie tylko z głębokim odzewem artystów plasty- ków, architektów i budowniczych, ale zyskało także spontaniczną współ- pracę dwóch najwybitniejszych poetów ówczesnego świata oraz prozaika na miarę wielkości cesarskiego Rzymu. 3 - Dzieje Rzymu t. II Rozdział XXXI IMPERIUM RZYMSKIE ZA CZASÓW AUGUSTA 1. GRANICE PAŃSTWA RZYMSKIEGO Po zakończeniu wojen domowych August uzyskał całkowitą swobodę dokonania reorientacji polityki zagranicznej w stopniu równie radykalnym, w jakim zreformował administrację wewnętrzną. Mając stale do dyspozycji wszystkie siły zbrojne całego imperium, rozporządzał dostatecznymi środ- kami, aby kontynuować, a nawet poszerzyć plany podbojów, z którymi nosił się Cezar. Większość społeczeństwa rzymskiego, które niedawno wynosiło go pod niebiosa za przywrócenie pokoju wewnętrznego, zaczęła domagać się podjęcia kampanii wojennych przeciwko wrogom zewnę- trznym, w tym także przeciwko Brytanii i Partii. Cesarz zdawał sobie sprawę, że przesuwając granice będzie mógł na niektórych odcinkach uzy- skać lepsze warunki obrony imperium, gdzie indziej zaś udostępnić nowe szlaki handlowe. Wiedział również, że wojsko nie może być długo bez- czynne, gdyż bezczynna armia to ryzyko wybuchu nowej wojny domowej, i że powinien dać szansę zdobycia laurów wojennych także młodszym człon- kom swej rodziny.' Jednocześnie wszakże nie mógł zamykać oczu na zjawi- sko, z którym senat niejeden raz zetknął się u schyłku Republiki, a mianowicie na to, że ekspedycje wojenne często bywały źródłem puczów wojskowych. W obawie, aby entuzjazm ludu nie zawrócił w głowie dowód- com, prawo do odbywania tryumfalnego wjazdu do Rzymu ograniczył tylko do członków swej rodziny. Odwołał w niełasce pierwszego prefekta Egiptu, G. Korneliusza Gallusa, który skompromitował się naiwną pró- żnością, rozkazując w kilku miejscowościach umieścić swe posągi, a na wys- pie File na Nilu wyryć w trzech językach pyszałkowatą inskrypcję (datowa- ną na 29 rok p.n.e.).2 Ponadto August był na tyle przenikliwy, że rozumiał, iż Rzym znalazł się na zakręcie swych dziejów i że w takim momencie wojny nie tylko nie przyniosą skarbowi państwa ulgi, lecz pociągną dodatkowe wydatki. Żadne z obcych państw nie dysponowało tak dużymi zapasami złota i srebra ani tak rozległym areałem dobrej ziemi, aby zdobycze te zwró- Afryka i Morze Czerwone 35 ciły koszty wojenne. Lawirując między tymi sprzecznymi racjami cesarz przez długie lata prowadził politykę zagraniczną równie oportunistyczną, jak przed laty Cezar i republikański senat. Pod koniec swego panowania jednak położył chwilowo kres ekspansji terytorialnej Rzymu i przekazał swoim następcom zalecenie, aby zachowanie imperium w tych granicach, jakie im pozostawił, uważali za fundament polityki zagranicznej Rzymu. 2. AFRYKA I MORZE CZERWONE W północnej Afryce granic prowincji rzymskiej, która zaopatrywała sto- licę w duże ilości zboża, musiał strzec legion stacjonujący po 6 roku n.e. w Ammedarze niedaleko Theveste, ale na ogół biorąc, posiadłościom tym, wraz z odbudowaną i zamienioną na kolonię Kartaginą, nie groziło żad- ne niebezpieczeństwo. August przeniósł niedokładnie wyznaczone granice tej prowincji w głąb lądu. W tym kierunku posunął się prokonsul L. Kor- neliusz Balbus (bratanek zaufanego współpracownika Cezara) i w celu osłony obszarów nadmorskich przed napaściami koczowniczego plemienia Garamantów zajął oazę Dźerma (19 rok p.n.e.); jakiś czas później P. Sulpi- cjusz Kwiryniusz powstrzymał Marmarydów na południe od prowincji Cyrenajki, a w latach 5-6 n.e. Korneliusz Lentulus pokonał Getulów na południe od Mauretanii. Pechowy Korneliusz Gallus przesunął granice Egiptu do pierwszej katarakty, jednakże w 25 roku p.n.e. królowa Etiopów (nosząca tytuł Kandake)* zaatakowała oddziały rzymskie stacjonujące w tym regionie, zdobywając łupy, wśród których znalazły się posągi Augusta. Ekspedycja karna pod wodzą G. Petroniusza posunęła się do Napaty, ale nie zdołała dotrzeć do Meroe, południowej stolicy Etiopii. W końcu jednak, po nieudanym ataku na garnizon rzymski w Premnis, Kandake uległa: w 22 roku p.n.e. jej posłowie spotkali się z Augustem na wyspie Samos. Królowa zgodziła się odstąpić Rzymowi niewielki obszar na południe od pierwszej katarakty, który przez trzysta następnych lat pozostawał strefą graniczną Cesarstwa.3 Granicy tej broniły forty rzymskie, prefekt Egiptu miał pod swoimi rozkazami początkowo trzy legiony, a od 7 roku n.e. już tylko dwa. W celu zapewnienia bezpieczeństwa szlakom handlowym łączącym Egipt z Arabią August zachował ptolemejskie oddziały wartownicze na obszarze między Nilem a Morzem Czerwonym, ale flotę ptolemejską, pełniącą na wodach tego morza służbę patrolową, zastąpił flotą rzymską. Gotowość Augusta do użycia sił zbrojnych w imię konkretnych interesów handlowych znalazła wyraz w wysłaniu ekspedycji do Arabii w latach 26- * Miała ona na imię Amaniszachete (przyp. tłum.). 36 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta 53. Okręt afrykański. Mozaika rzymska z ok. 30 r. n.e. - 25 p.n.e. Aby umożliwić kupcom aleksandryjskim swobodę korzystania z cieśniny Bab el-Mandeb oraz bezpieczny dostęp do wybrzeży indyjskich i somalijskich, które Arabowie zamknęli dla cudzoziemców nie chcąc utra- cić tam swego monopolu handlowego, wydał rozkaz prefektowi Egiptu, G. Eliuszowi Gallusowi, dokonania inwazji królestwa Saby (w Arabii Szczęśli- wej, dziś Jemen Południowy). Otrzymawszy posiłki od sąsiadujących z Sabejczykami królów Judei i Arabii Nabatejskiej, którzy z pewnością liczyli na dopuszczenie ich do lukratywnego handlu wschodniego, Gallus poma- szerował z nabatejskiego portu Leuke Komę w kierunku Mariby. Jednakże w czasie trwającej sześć miesięcy przeprawy przez pustynię choroby zdzie- siątkowały oddziały rzymskie, a w końcu brak wody zmusił Gallusa do odstąpienia od oblężenia Mariby. Ostatecznie jednak przestraszeni Sabej- czycy zgodzili się na nadanie im statusu przyjaciół {amicitid) Cesarstwa Rzymskiego i umożliwili dostęp do cieśniny.4 Kiedy po jakimś czasie Sabej- czycy usiłowali wycofać się z tego porozumienia, flota rzymska dokonała odwetowej napaści na Adanę (Aden) i zniszczyła tę placówkę (około l roku p.n.e.). O zainteresowaniu cesarza handlem w strefie Oceanu Indyjskiego świadczą także wielkie honory, z jakimi przyjął poselstwa indyjskich radżów (w 26 i 20 roku p.n.e.). Nie ulega kwestii, że misje te miały ważniejsze zada- nia niż tylko wymiana zdawkowych uprzejmości.5 Azja Mniejsza. Nad Eufratem 37 3. AZJA MNIEJSZA. NAD EUFRATEM Najistotniejszym problemem w polityce wschodniej Augusta były sto- sunki Cesarstwa z Armenią i Partią. Tron Armenii, który Antoniusz zare- zerwował dla małoletniego syna Kleopatry, zajął w 33 roku p.n.e. Artakses, syn zdetronizowanego króla Artawasdesa; pomścił on śmierć swego ojca masową rzezią Rzymian przebywających w tym kraju. Po bitwie pod Akcjum i zajęciu Egiptu August uzyskał jedyną sposobność odpłacenia się Armenii za masakrę Rzymian, a także wyrównania dawnych rachunków z Partią. Miał do dyspozycji silną armię, w dodatku zaś król partyjski Fraates był w tym czasie-zaabsorbowany przewlekłą wojną z pretendentem do tronu, Tiridatesem. Cesarz nie zamierzał jednak realizować dawnych pla- nów zaborczych Krassusa i Antoniusza, uważał bowiem, że najważniejszy cel polityczny - przywrócenie autorytetu Rzymu na Wschodzie, można osiągnąć dyplomacją: powoli, ale bezpiecznie i bez wygórowanych kosztów. Chwilowo więc nie zwracał uwagi na Artaksesa, a zbuntowanemu Tiri- datesowi udzielił tylko moralnego poparcia. Dziesięć lat później August skorzystał z okazji do interwencji w Armenii, gdy grupa tamtejszych mal- kontentów postawiła sobie za cel zdetronizowanie Artaksesa i wprowadze- nie na tron jego brata, Tigranesa, wychowanego w Rzymie i gotowego sprawować władzę jako wasal Rzymu. Cesarz wysłał więc swego pasierba, Tyberiusza, z poleceniem koronowania Tigranesa - wystarczyła demons- tracja siły wojsk rzymskich, aby zrezygnowano w Armenii z wszelkiego * oporu (20 rok p.n.e.). Artakses został zamordowany, a król partyjski, z obawy przed inwazją, nie tylko zwolnił wszystkich jeńców, ale zwrócił także zdobyte pod Karrami rzymskie znaki bojowe. Legitymując się tymi w grun- cie rzeczy łatwymi zwycięstwami, August ogłosił, że "podbił" Armenię i rzu- cił króla Partii na kolana, i w ten sposób zamknął usta niecierpliwym, którzy domagali się wojny dla pomszczenia klęsk doznanych na Wschodzie.6 Po śmierci Tigranesa (około 6 roku p.n.e.) Armenia ponownie dostała się pod zwierzchnictwo Partii, jednakże cesarz nie uczynił żadnego kroku dla odzyskania utraconego obszaru, czekał bowiem, aż jego wnuk Gajusz Cezar •' osiągnie odpowiedni wiek do powierzenia mu dowództwa armii. W l roku p.n.e. Gajusz Cezar odniósł sukces nie mniejszy od sukcesu Tyberiusza przed laty, osadzając na tronie armeńskim księcia o sympatiach prorzym- skich (Ariobarzanesa) i groźbą zmusił nowego króla Partii, Fraatacesa, do pogodzenia się z tym faktem. Chociaż stronnictwo partyjskie w Armenii usiłowało zorganizować opór przeciwko Gajuszowi i wkrótce po opuszcze- niu przez niego tego kraju usunęło narzuconego przez Rzymian władcę, to jednak od tej chwili - nawet w ostatniej dekadzie swego panowania, gdy zarówno Armenia, jak i Partia znowu stały się widownią konfliktów we- wnętrznych - cesarz nie mieszał się do biegu wydarzeń na Wschodzie. 38 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta 54. Rzymski okręt wojenny, tzw. birema Postępowanie Augusta wobec Armenii i Partii można nazwać oport.uni- stycznym kompromisem między zaborczymi planami Cezara i Antoniusza a całkowitym wyrzeczeniem się zwierzchnictwa nad tymi krajami. Ta druga linia wszakże, która z punktu widzenia interesów rzymskich byłaby najlep- szym rozwiązaniem problemu wschodniego, mogła się spotkać w Rzymie z ostrą krytyką, agresja natomiast stanowiła ryzykowną grę o stawkę wątpli- wej wartości. Po jakimś czasie jednak August zabezpieczył wschodnią gra- nicę rzymską przed inwazją i bez strat w ludziach i bez kosztów uzyskał satysfakcję za klęski doznane w tym regionie przez Rzymian. Kiedy więc odzyskane znaki bojowe złożył w świątyni Marsa Mściciela, mógł sobie z pełnym przekonaniem powiedzieć, że jego kompromisowa polityka okazała się słuszna. W Azji Mniejszej pozostało niewielkie ognisko zapalne w górach Taurus, którego nie zdołali całkowicie zlikwidować ani Serwiliusz Izaurykus, ani Pompejusz. Zamieszkałe na tym obszarze bitne plemiona trzymał skute- cznie w szachu król Galacji Dejotaros, a później jego następca, Amyntas. Po śmierci Amyntasa w 25 roku p.n.e. August zaanektował Galację i wziął na siebie obowiązek zapewnienia pokoju na centralnym płaskowyżu. Z początku poprzestał na założeniu kolonii wojskowej w Antiochii Pizydyj- skiej. Później jednak, między 12 rokiem p.n.e. a l rokiem n.e. (dokładnej Europa Zachodnia 39 daty nie znamy), polecił namiestnikowi Galacji, P. Sulpicjuszowi Kwiryniu- szowi, zmusić do posłuchu najbardziej rozbójnicze plemię Homonadensów dostając się do ich wysokogórskich kryjówek na pograniczu Cylicji. Po kilku uciążliwych kampaniach Kwiryniusz spacyfikował ów obszar, prze- siedlając mieszkańców na okoliczne równiny. Założono tam łańcuch kolonii - najważniejszą z nich była Lystra - które miały pełnić rolę wysuniętych placówek głównej bazy wojskowej w Antiochii.7 4. EUROPA ZACHODNIA Dzięki porzuceniu zaborczych planów Cezara w Azji August miał możli- wość zapewnienia większego bezpieczeństwa zdobytym obszarom w Euro- pie, a nawet dokonania dalszych podbojów. W Hiszpanii ujarzmił ostatecz- nie ludy zamieszkałe w północnym i północno-zachodnim górzystym pasie pogranicznym, te same, które pierwszy raz poddały próbie talenty woj- skowe Cezara. Podczas tej kampanii wojska rzymskie uwikłały się w ciężkie i okrutne walki, które trwały od 26 aż do 19 roku p.n.e., gdyż najznaczniej- sze plemiona północne, Kantabrowie i Asturowie, okazały się równie nie- ustępliwe jak Celtyberowie w II wieku.8 Zadanie przywrócenia w Hiszpanii spokoju doprowadził do końca Agryppa, który przesiedlił społeczności zamieszkałe w górach na płaskowyż kastylijski i założył tam kolonię woj- skową Castra Legionum (dziś Leon). Rzymianie zorganizowali kolonie weteranów w Emerita Augusta (Merida) i Caesaraugusta (Saragossa) i osa- dzili na Półwyspie trzy legiony, August bowiem podzielił Hiszpanię na trzy prowincje: Lusitania, Tarraconensis i Baetica; ta ostatnia jako najspokoj- niejsza dostała się pod zarząd senatu. Cezar dokonał swego dzieła w Galii tak gruntownie, że po jego śmierci nie doszło tam do żadnej groźniejszej rebelii. W Akwitanii, okręgu, który najmniej odczuł rękę Cezara, Agryppa musiał w 39 roku podjąć działania zbrojne na niewielką skalę, a w 30 roku przeprowadził tam kampanię M. Waleriusz Messala. Jednakże najważniejsze zadanie, jakie August postawił sobie w Galii, leżało nie w sferze militarnej, lecz administracyjnej. Za jego panowania założono tam dwanaście miast, które powstały głównie z powo- du translokacji ludności ze starych, położonych na wzniesieniach miast cel- tyckich na tereny nizinne. Niewykluczone jednak, że owa deductio in piana była dobrowolnym aktem ludności galijskiej, która dała wyraz swemu zaufaniu do pax Romana, opuszczając swe naturalne twierdze. Galię podzie- lono wtedy na cztery prowincje, z których jedna, Galia Narbońska, została oddana pod zarząd senatu. Za czasów Augusta pozostałymi trzema Galiami administrował jeden namiestnik, który w każdej z nich miał swojego legata. Na obszarze tym zachowano "kantonalny" system cmtates, który tak się 40 Imperium rzymskie w chwili śmierci Augusta Europa Zachodnia 41 tam zakorzenił, że przetrwały raczej nazwy plemion niż ówczesnych miast - na przykład Lutetia, ośrodek plemienia Paryzjów (Parisii), do dziś nosi nazwę Paryża. W 27 roku August osobiście doglądał przeprowadzenia w Galii spisu ludności, a Agryppa zbudował sieć dróg zbiegających się w Lug- dunum (dziś Lyon), które stanowiło polityczną i gospodarczą stolicę Trzech Galii. W mieście tym w 12 roku p.n.e. sześćdziesiąt cztery plemiona zbudo- wały Ara Romae et Augustii, ołtarz ku czci Romy i Augusta, który miał stanowić ośrodek kultu i żywy dowód ich wierności; opiekowało się nim concilium Galliarum. Bezpieczeństwa Galii strzegł legion stacjonujący nad Renem.9 W latach 27 i 26 p.n.e. cesarz odbył podróż do Galii i Hiszpanii, która da- ła powód do pogłosek, że zamierza wkrótce dokonać inwazji na Brytanię. Wyprawa przeciwko Brytanii stanowiła przedsięwzięcie, które przez jakiś czas fascynowało społeczeństwo rzymskie. Tymczasem jednak August albo zmienił plany, albo konsekwentnie trwał przy decyzji pozostawienia Bryta- nii własnym losom, podjętej przez Cezara ze znamiennego powodu, że do podboju i okupacji wyspy Rzym musiałby dokładać z państwowych fundu- szów. Pod koniec panowania cesarza zwróciło się do niego o pomoc kilku zbiegłych wodzów brytańskich, ale odmówił im wszelkiego aktywnego po- parcia. Za pretekst do inwazji wyspy mógł bez wątpienia posłużyć Rzymia- nom wzrost siły dynastii dawnego przeciwnika Cezara, Kasywelaunusa, którego syn (lub wnuk) Tastiowanus oraz jego dziedzic Kunobelinus (Cym- belin) podporządkowali sobie większą część południowo-wschodniej Anglii. August doszedł wszakże do słusznego wniosku, że Galii nie grozi żadne niebezpieczeństwo ze strony wodzów brytańskich, w istocie bowiem zale- żało im na przyjaznych stosunkach z Rzymem i rozwijaniu handlu z ludami z kontynentu. W tym celu około 15 roku p.n.e. Tastiowanus przeniósł swą stałą siedzibę do Prae Wood w okolicy Yerulamium (St Albans), a Kuno- belinus, ujarzmiwszy Trynowantów osiadłych na obszarze dzisiejszego hrab- stwa Essex, założył około 9 roku n.e. swą stolicę w ich głównym mieście Camulodunum (dziś Colchester). Następnie podporządkował sobie obszar Kentu. Obaj ci władcy nadali tak wielki rozmach wymianie handlowej z cudzoziemskimi plemionami, że na głównych szlakach przeprawy przez Kanał powstała regularna komunikacja, a Londinium, które stanowiło do tej chwili luźne zbiorowisko niewielkich wiosek, zaczęło odgrywać swą historyczną rolę ogniwa łączącego Brytanię z kontynentem europejskim.10 August miał powody do zadowolenia z tej pokojowej penetracji Brytanii. Jednocześnie jednak cesarz poważnie się zastanawiał nad odejściem od polityki Cezara wobec Germanii. W ciągu trzydziestu lat od śmierci Cezara granica na Renie dobrze spełniała rolę zapory przeciwko napaściom ger- mańskim na Galię. W 38 roku, a być może dopiero w czasie swego drugiego 42 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta pobytu w Galii w 20 roku p.n.e., Agryppa doszedł do pokojowego porozu- mienia z odczuwającym głód ziemi plemieniem Ubiów, zamieszkałym na lewym brzegu Renu, niedaleko miejsca, gdzie później powstało miasto Kolo- nia. W 29 roku Rzymianie bez większych trudności odparli napaść znacznie słabszych niż dawniej Swebów (osiadłych w końcu w Szwabii). W 17 roku jednak bardziej zacięty atak Sugambrów i innych plemion znad środkowego Renu skończył się utratą przez Rzymian legionowego znaku bojowego. Chociaż owa napaść była odosobnionym epizodem (upamiętnionym jako ciades Lolliand), posłużyła jednak za pretekst do systematycznych najazdów rzymskich na ziemie germańskie. Z początku jedynym celem tej ekspansjo- nistycznej polityki Augusta wobec plemion germańskich było wyparcie ich na bezpieczną odległość od Galii. Jak można wnioskować, Augustowi cho- dziło głównie o wytyczenie nowej granicy (prawdopodobnie wzdłuż Łaby), która głębokim klinem wcinałaby się między Ren a górny Dunaj (do któ- rego Rzym już dawniej przesunął swe granice). Być może był to zwyczajny przypadek, że mniej więcej w tym czasie August doprowadził do końca reorganizację armii rzymskiej, a jego pasierbowie, Tyberiusz i Druzus, osiągnęli wiek, w którym można im było powierzyć dowództwo poważniej- szych kampanii. Poczynając od 12 roku p.n.e., przez cztery lata z rzędu Druzus dokony- wał szybkich napaści na zachodnie ziemie germańskie, oręż rzymski dotarł więc nad Łabę. W związku z tymi operacjami podległa młodemu wodzowi flota popłynęła Renem i Zuider Zee, a następnie specjalnie wykopanym kanałem dostała się na Morze Północne, nawiązując kontakty z nadmor- skimi plemionami Batawów i Fryzów, którym Rzym przyznał status sprzy- mierzeńców, stawiając jako warunek dostarczenie kontyngentów pomocni- czych. Przypadkowa śmierć Druzusa w drodze powrotnej znad Łaby w 9 roku p.n.e. zakończyła pierwszy etap inwazji rzymskich na ziemie germań- skie. Dowództwo armii rzymskiej objął starszy brat Druzusa, Tyberiusz, który umocnił władzę Rzymu na zdobytych terenach, przesiedlając buntownicze społeczności do Galii (8-7 rok p.n.e.). W 5 roku p.n.e. wódz rzymski L. Domicjusz Ahenobarbus odkrywszy, że znad górnego Dunaju można do- stać się w głąb posiadłości germańskich doliną Saali, dokonał wypadu reko- nesansowego na ziemie położone na wschód od Łaby; nad rzeką tą wzniósł ołtarz dedykowany Romie i Augustowi." W 4 i 5 roku n.e. Tyberiusz ponowił swe letnie marsze przez posiadłości germańskie. Podczas drugiej kampanii sprawnie przeprowadził kombino- waną operację oddziałów lądowych i floty, aby zaoszczędzić żołnierzom borykania się z ciężkimi taborami w trudno dostępnym, nieznanym kraju. Mniej więcej w tym samym czasie flota rzymska spenetrowała wybrzeże jutlandzkie po Skagen. W 6 roku n.e. Tyberiusz postanowił dokonać ponownie jednoczesnego uderzenia z dwóch kierunków, tym razem z za- Europa Zachodnia 43 miarem ujarzmienia Markomanów, jedynego wielkiego ludu germańskiego osiadłego na zachód od Łaby, który nie podporządkował się Rzymowi. Powodzenie tej operacji miałoby duże znaczenie dla obronności Cesarstwa, umożliwiłoby bowiem zaryglowanie luki między Łabą a niedawno zdoby- tym regionem Dunaju; nowa granica spięłaby więc Morze Północne z Morzem Czarnym, tworząc linię prowadzącą przez punkty odpowiadające dzisiejszym miastom: Hamburgowi, Lipskowi, Wiedniowi i Pradze, a następ- nie biegłaby Dunajem do Morza Czarnego. W wyniku działań zbrojnych pod dowództwem Druzusa wódz Markomanów, Maroboduus, wycofał się z całym swoim plemieniem znad dolnego Menu do Czech, zamieszkanych wówczas przez resztki Bojów, plemienia wrogiego niegdyś Rzymowi, które najeźdźcy germańscy albo ujarzmili, albo wypędzili. Chociaż Maroboduus starannie unikał zadrażnienia stosunków z Rzymianami, naraził się na ich podejrzenia, wprowadzając w swym wojsku, które szacowano na siedem- dziesiąt pięć tysięcy wojowników, zarówno uzbrojenie typu rzymskiego, jak i dyscyplinę zbliżoną do obowiązującej w armii rzymskiej. Z tych powodów Tyberiusz zdecydował się na uprzedzenie ataku Markomanów i jednoczesne uderzenie dwiema armiami. Jedna wyruszyła z Carnuntum (dzisiejsze Petro- nell) nad środkowym Dunajem w kierunku północnym, druga zaś poszła wzdłuż Menu na wschód. Maroboduus omal nie dostał się w rzymskie kle- szcze, ale w ostatniej chwili uratował go wybuch groźnej rewolty w Pano- nii, na tyłach wojsk Tyberiusza, który w tej sytuacji musiał wypuścić zdo- bycz z rąk. Jednakże król Markomanów nie skorzystał z okazji do kontr- uderzenia i Rzymianie zachowali zwierzchnictwo nad obszarami nadreń- skimi. Mniej więcej od 12 roku p.n.e. część Germanii, położona na północ od Menu i na zachód od Łaby, zaczęła tracić samodzielność, upodabniając się coraz bardziej do rzymskich prowincji. Ponieważ jednak na obszarze tym nie było ośrodków miejskich, a ludność nie posiadała dochodów i mająt- ków możliwych do opodatkowania, nie wprowadzono tam zwykłej adminis- tracji prowincjonalnej ani nie założono stałych obozów wojskowych, po- przestając na budowie nielicznych fortów wzdłuż traktów wojskowych. Niemniej jednak oddziały rzymskie stale patrolowały tereny położone na wschód od Renu, a Rzym nieustannie starał się o pozyskanie przychylności tubylczych wodzów. Podczas gdy przywódcy germańscy opiekowali się ołta- rzami dedykowanymi kultowi cesarza, które zbudowano w wielu miejscach na ziemiach Ubiów i nad Łabą, synowie ich pełnili służbę w oddziałach pomocniczych pod komendą rzymską, ludzie prości zaś - jak się wydawało - poddawali się panowaniu rzymskiemu bez szemrania. Tymczasem pod koniec rządów podeszły wiekiem cesarz August zniweczył dzieło swych pasierbów, wysyłając do tego kraju namiestnika P. Kwinktyliusza Warusa, który nie miał elementarnych wiadomości o sytuacji na północnych rubie- 44 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta żach państwa. Warus sprowokował bunt ludności germańskiej, usiłując przedwcześnie obłożyć ją podatkami i wprowadzić sądownictwo na modłę rzymską. W 9 roku n.e. młody wódz Cherusków znad środkowej Wezery, Arminiusz, który służył w armii rzymskiej i którego dopuszczono do stanu ekwickiego, zorganizował powstanie, obracając nabyte w wojsku rzymskim doświadczenie przeciwko swoim nauczycielom. Zwabiwszy Warusa na nie znany mu teren, między Wezerą a Ems, wyciął w pień w Lesie Teutobur- skim oddziały rzymskie w sile około dwudziestu tysięcy ludzi.12 Nad Ren udały się bezzwłocznie posiłki, a odbudowana armia rzymska, dowodzona od 12 roku p.n.e. przez Tyberiusza i jego bratanka, Nerona Kladiusza Dru- zusa (obdarzonego później przydomkiem "Germanicus"), nie tylko utrzy- mała linię tej rzeki do końca panowania Augusta, ale dokonała także w tych latach wielu odwetowych wypadów zbrojnych w głąb ziem germań- skich. Nie ulega prawie żadnej wątpliwości, że Rzymianie mogli odzyskać cały utracony obszar. Jednakże ciades Yariana tak bardzo wstrząsnęła Augustem, że nie odważył się zaryzykować żadnych zdecydowanych kro- ków, aby naprawić to niepowodzenie oręża rzymskiego; jak można wnio- skować, przed śmiercią nie myślał już zupełnie o przesunięciu granicy na wschód od Renu.13 Wąski pas ciągnący się wzdłuż tej rzeki podzielił na dwa okręgi: Górną (południową) i Dolną (północną) Germanię, z linią demarka- cyjną w okolicy dzisiejszej Koblencji. W każdym z tych okręgów stacjono- wały stale cztery legiony, dowodzone przez legatów wojskowych w randze konsularnej; nie były to jednak prowincje, lecz tylko strefy militarne, przy czym administracja cywilna zarówno w północnej, jak i południowej Ger- manii należała do kompetencji namiestnika prowincji Belgica. Legiony rzymskie kwaterowały w obszarach: Vetera (dziś Xanten - dwa legiony), Novaesium (Neuss), Bonna (Bonn), Mogontiacum (Moguncja - dwa legio- ny), Argentorate (Strasburg) oraz Vindonissa (Windisch w Szwajcarii). Jak- kolwiek obozy te budowano wyłącznie z drewna - kamienia zaczęto używać dopiero w czasach Klaudiusza - już wtedy miały one wielkie walory obronne. 5. KRAJE NADDUNAJSKIE Z końcem panowania Augusta granice imperium w Europie Zachodniej y przebiegały mniej więcej wzdłuż linii, które ustalił Cezar, w Europie Środ- kowej i Wschodniej natomiast zmieniły się całkowicie. W sektorach tych granice pilnie wymagały znacznych poprawek, a chociaż August swo- im zwyczajem realizował plan etapami, wprowadził rozwiązania bardzo trwałe. Kraje naddunajskie 45 Mimo pradawnych związków Italii z obszarami dzisiejszej Francji nie łączył tyco ziem żaden bezpieczny i wygodny szlak komunikacji lądowej, z wyjątkiem drogi przez przełęcz Mt Genevre, którędy Pompejusz w czasie wojny z Sertoriuszem przeprowadził trakt wojskowy. W latach 35 i 34 p.n.e. Waleriusz Messala toczył walki z rozbójniczym plemieniem Salassów i zapewnił względnie bezpieczny dostęp do obu Przełęczy Świętego Bernarda. W 25 roku dzieła Messali dokończył Terencjusz Warron Murena, który dokonywał systematycznych obław na Salassów, sprzedając pojmanych w niewolę. W okresie tym zbudowano trakt przez Małą Przełęcz Świętego Bernarda, której, podobnie jak Wielkiej Przełęczy, strzegła kolonia woj- skowa w Augusta Praetoria (dziś Aosta). Kiedy w 14 roku p.n.e. oczy- szczono ostatecznie pas nadmorski z rozbójników liguryjskich, Rzym utwo- rzył tam małą prowincję zwaną Alpes Maritimae (Alpy Nadmorskie), której zarząd oddano w ręce prefekta stanu ekwickiego. Drogę przez Mt Cenis powierzono pieczy godnego zaufania wodza plemiennego Kottiusza, a na wszelki wypadek w granicznym mieście Segusio (dziś Susa) oddano do jego dyspozycji oddział żołnierzy rzymskich. Północna równina italska została definitywnie uwolniona od niebezpie- czeństwa napaści Retów (ludu pochodzenia iliryjskiego osiadłego w środko- wych i wschodnich Alpach) w efekcie tylko jednej kampanii przeprowadzo- nej w 15 roku p.n.e. przez Tyberiusza i Druzusa, w czasie której pasierbo- wie cesarza zdobyli pierwsze laury wojskowe, a zreformowana armia rzym- ska przeszła chrzest bojowy. Podczas gdy Tyberiusz z doliny Renu w okolicy Bazylei posunął się w kierunku Jeziora Bodeńskiego, Druzus poma- szerował znad Adygi na obszar Innu i Dunaju, a jednocześnie ich legaci dokonywali zwiadu w mniejszych wąwozach alpejskich. Bracia zakończyli operacje letnie okupowaniem ziem Windelików, ludu o przewadze krwi cel- tyckiej, osiedlonego między Renem a górnym Dunajem, Rzymianie bowiem dążyli do oparcia granicy Cesarstwa o Dunaj.14 Ziemie zdobyte w czasie tej kampanii włączono z początku do prowincji Gallia Belgica, wkrótce jednak zorganizowano na tym obszarze odrębną prowincję zwaną Recją (Raetia); tubylców spacyfikowano, część z nich deportując, a część wcielając do woj- ska rzymskiego. Około 9 roku n.e. Rzym wycofał stamtąd dwa legiony, które stacjonowały prawdopodobnie w okolicy Augusta Vindelicorum (dzi- siejszy Augsburg), i odtąd bezpieczeństwa tej prowincji strzegły armie nadreńskie, a zarządzał nią prefekt rangi ekwickiej. Chociaż Rzymianie rzadko korzystali z Recji jako korytarza prowadzącego do regionu górne- go Dunaju, podbój tego kraju znacznie przyczynił się do bezpieczeństwa Italii. Na przesunięcie granicy Cesarstwa z linii Sawy, do której wojska rzym- 46 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta skie pod komendą Oktawiana dotarły w 35 roku, Rzym zdecydował się około 16 roku p.n.e., po napaści celtyckich plemion z Noricum (dzisiejsza Styria) i Panonii (Austria i zachodnie Węgry) na terytorium Istrii. Rzymia- nie zajęli Noricum z łatwością, pozostawiając na razie rządy w rękach miejscowej dynastii, w latach późniejszych wszakże (prawdopodobnie za panowania Klaudiusza) przekształcono ów kraj w prowincję. Podbój Pano- nii natomiast kosztował Rzym cztery lata zaciętych walk (12-9 rok p.n.e.), armią rzymską dowodził Tyberiusz; ale mimo systematycznego odbierania Panonom broni i masowego pędzenia ich w niewolę, nie poddali się oni obcemu jarzmu. W 6 roku n.e. wybuchło tam groźne powstanie, którego przyczyną były zapewne dotkliwe rekwizycje dokonywane przez Tyberiusza w związku z zamierzoną wyprawą przeciwko Maroboduusowi - bunt ów omal nie zniweczył jego poprzednich sukcesów. Wódz panoński. Baton, sprzymierzywszy się z wodzem dalmatyńskim o tym samym imieniu, dopro- wadził do powstania na tyłach wojsk Tyberiusza, gdy prowadził on działa- nia zbrojne w Czechach, a jednocześnie lotna kolumna dalmatyńska doko- nała błyskawicznego wypadu w kierunku granic Italii. Rebelia ta, której towarzyszyły masowe rzezie Rzymian zamieszkałych na tym obszarze, roz- gorzała z tak wielką siłą, że przywołała wspomnienia wojen z Hannibalem i Cymbrami. Cesarz wpadł w pierwszej chwili w prawdziwy popłoch, jed- nakże Tyberiusz, otrzymawszy w porę pomoc wojsk rzymskich z Bałkanów, zażegnał wkrótce niebezpieczeństwo inwazji. Podczas gdy jeden z jego lega- tów zawrócił bezzwłocznie z Czech, aby zagrodzić Dalmatyńczykom drogę do Italii, Tyberiusz cofnął się na centralną pozycję i pod miastem Siskia nad Sawą powstrzymał główne uderzenie Panonów. W 7 roku n.e. nadciągnęły z pomocą Tyberiuszowi posiłki z Italii i Azji Mniejszej, dzięki którym stan jego armii wzrósł do blisko stu tysięcy ludzi, mógł więc przystąpić do dzia- łań ofensywnych. W efekcie dwóch kampanii, w czasie których Rzymianie, podzieliwszy armię na kilka odrębnych jednostek operacyjnych, spustoszyli doszczętnie zbuntowane okręgi, Panonowie skapitulowali. W 9 roku n.e. Germanik zdobył swe pierwsze laury wojenne, zmuszając Batona dalmatyń- skiego do złożenia broni. Po tej decydującej próbie sił oba pokonane ludy pogodziły się ze zwierzchnictwem Rzymu. Panonia, która do tego czasu wchodziła w skład Illyricum, została odrębną prowincją, a Illyricum otrzy- mało po pewnym czasie nazwę Dalmacji. Chwilowo legiony rzymskie zatrzymano w Poetovio nad Drawą, ale jednocześnie założono bazę w Car- nuntum nad Dunajem.15 Aneksje Recji, Noricum i Panonii zakończyły proces przesuwania granic państwa rzymskiego w kierunku Dunaju, rozpoczęty przez Rzymian w dol- nym biegu tej rzeki natychmiast po bitwie pod Akcjum. W 29 roku napaść Bastarnów (plemienia osiedlonego na lewym brzegu Dunaju, na wschód od Kraje naddunajskie 47 Dacji) uzmysłowiła Augustowi zagrożenie granicy macedońskiej. Postawił on przeto do dyspozycji M. Licyniusza Krassusa, wnuka triumwira, kilka legionów, które pozostawały w tym regionie od czasu bitwy pod Akcjum, polecając mu przesunięcie granic na linię bardziej bezpieczną. Otrzymawszy tak znaczne siły zbrojne, Krassus nie tylko wypędził Bastarnów za Dunaj, ale w latach 29 i 28 p.n.e. dokończył dzieła ujarzmiania ludów Mezji i Tracji zamieszkałych na terenach sąsiadujących z tą rzeką (na terytorium dzisiej- szej Serbii, Bułgarii i Rumunii). Rządy nad plemionami trackimi Rzym pozostawił chwilowo w rękach miejscowych władców, ziemie Mężów wschodnich natomiast Rzymianie przyłączyli do Macedonii. Po buncie w latach 11-9 p.n.e., uśmierzonym przez wojska wysłane z Galacji, północne państewka trackie zostały wchłonięte przez królestwo Odrysów (zamieszku- jących wybrzeże Morza Egejskiego), którego władcy od dwóch stuleci byli sprzymierzeńcami Rzymu. Około 6 roku n.e. zorganizowano, z myślą o obronie granicy na Dunaju, prowincję Mezję, która zajmowała terytorium ciągnące się od granic Panonii do północnego krańca królestwa trackiego.16 Pod koniec swego panowania August zainicjował kontrolowaną przez pań- stwo akcję przesiedlania odczuwających głód ziemi plemion zza Dunaju do Mezji, zezwalając około pięćdziesięciu tysiącom bezdomnych Daków na przekroczenie granicy rzymskiej. Uznając Dunaj za naturalną granicę państwa rzymskiego, August po- większył terytorium państwa bardziej niż jakikolwiek wódz rzymski przed nim i po nim, a żywotne znaczenie tej nowej granicy zostało dobitnie udo- wodnione w późniejszych dziejach Rzymu. Wprawdzie ziemie naddunajskie przynosiły Rzymowi mniej korzyści ekonomicznych niż Galia, jednak oka- zały się obfitszym źródłem rekrutów. Na południowych obszarach późniejszej Rosji August rozwiązał środ- kami dyplomatycznymi problem, który od śmierci Cezara czekał na załat- wienie. W kraju tym niejaki Asander usunął siłą osadzonego przez Cezara na tronie pergamońskim Mitrydatesa, a po śmierci Asandra w 17 roku p.n.e. władzę objęła tam wdpwa po nim, Dynamis. August przywrócił zwierzchnictwo Rzymu nad tym królestwem, skłaniając Dynamis do poślu- bienia króla wschodniego Pontu, Polemona, który był wasalem Rzymu. Po śmierci Polemona w 8 roku p.n.e. Dynamis do końca swego życia (do 7-8 roku n.e.) rządziła samodzielnie. Rezultatem podbojów Augusta była harmonijna ekspansja imperium na prawie wszystkich obszarach okalających basen śródziemnomorski. W tym okresie powstał niemal nieprzerwany pierścień łatwych do obrony granic, biegnących wzdłuż wybrzeży oceanów, przez pustynie oraz wzdłuż rzek, których doliny zapewniały dogodne połączenia komunikacyjne. Za życia Augusta nie zdawano sobie jasno sprawy z dodatkowych walorów obron- nych tych granic i ceremonie zamknięcia świątyni Janusa, które cesarz świę- 48 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta cił trzy razy (w 29 i 28 roku oraz później, daty nie znamy), były w najlepszym przypadku tylko trafnym przewidywaniem późniejszych lat nie zakłóconego pokoju. Na długą metę wszakże słuszność polityki Augusta, za- kładającej ekspansję imperium tylko do pewnych racjonalnie wytyczonych granic, a nie dalej, została w całej pełni potwierdzona. 6. REFORMY WOJSKOWE17 Armia, którą posłużył się August do wytyczenia i zabezpieczenia nowych granic państwa, stanowiła narzędzie wykute przez niego samego. Pod wzglę- dem liczebności ustępowała rujnującym skarb państwa armiom z czasów triumwiratu, stan wojska zredukowano bowiem do poziomu, na jakim utrzymywał je Cezar. Liczba legionów, która po bitwie pod Akcjum sięgała sześćdziesięciu, została obniżona do dwudziestu ośmiu. Jednocześnie po- mocnicze oddziały (auxilid} lekkozbrojnej piechoty oraz jazdy, które od cza- sów Cezara stanowiły w mniejszym lub większym stopniu integralny ele- ment armii frontowych, stały się formacjami w pełnym tego słowa zna- czenia regularnymi. Szacuje się, że z końcem panowania Augusta liczebność wojska rzymskiego kształtowała się na poziomie dwustu pięćdziesięciu do trzystu tysięcy żołnierzy, których połowa służyła w legionach, a połowa w /"oddziałach pomocniczych. Armia ta była zbyt szczupła, aby skutecznie ^ strzec granic państwa o długości prawie sześciu i pół tysiąca kilometrów, a l w przypadku wojny na dużą skalę mogła walczyć zaledwie na jednym ^ froncie. August nie tylko utrzymał w mocy prawo państwa do przymusowej rekrutacji do wojska, ale obowiązek służby wojskowej rozszerzył na ludność prowincji. Po klęsce Warusa - ciades Variana - dokonano w stolicy zna- cznych zaciągów do wojska, jednocześnie zaś przyjął się zwyczaj werbowa- nia rekrutów do auxiliów w krajach nowo podbitych, jak na przykład na / obszarach naddunajskich. Przeważał jednak system służby ochotniczej, który od czasów Mariusza dobrze spełniał swoje zadanie. Nie ulega wątpli- wości, że Italia dotkliwie odczuwała w tym czasie skutki zarówno spadku liczby wolnych gospodarzy wiejskich, jak i masowych poborów do wojska w czasie wojen domowych. Mimo wszystko jednak północne regiony kraju pozostały jednym z głównych terenów rekrutacji do legionów, a collegia iwenum, czyli korpusy kadetów, które utworzono lub reaktywowano w większości miast italskich, zapewniały pod dostatkiem oficerów dla całej armii.18 Legiony składały się wyłącznie z obywateli rzymskich, jednakże żoł- nierzy tych formacji werbowano odtąd także w południowej Galii, połud- niowej Hiszpanii oraz wszędzie tam, gdzie znajdowały się skupiska osadni- ków pochodzenia italskiego lub gdzie miejscowa ludność przyjęła zewnętrz- Reformy wojskowe 49 ne formy cywilizacji rzymskiej. Na Wschodzie procent legionistów pocho- dzenia nierzymskiego był większy niż w innych częściach imperium; nie ulega wątpliwości, że do legionów powołano wielu mieszkańców prowincji, którzy nie mogli wylegitymować się obywatelstwem rzymskim i którym przyznawano je nieformalnie dopiero po zaciągnięciu się do wojska.19 Ochotników do jednostek pomocniczych (zazwyczaj kohort w sile pięciuset lub tysiąca żołnierzy) werbowano wśród ludności nierzymskiej w mniej zro- manizowanych regionach imperium, zwłaszcza w Galii Zaalpejskiej (Coma- ta) i zacofanych okręgach Hiszpanii, dostarczały ich także ludy sprzymie- rzone, szczególnie Trakowie i Batawowie, którzy wystawiali silne kontyn- genty pod komendą własnych dowódców. Po 14 roku p.n.e. zaciągu do wojska dokonywano na ściśle określonyl czas, który wahał się od dwudziestu lat w legionach do dwudziestu pięciu w ' jednostkach pomocniczych. W praktyce jednak żołnierze, którzy odbyli przepisany okres służby, czekali długie lata na demobilizację, gdyż świad- czenia na rzecz weteranów stanowiły ogromne obciążenie skarbu cesar- skiego. Jakkolwiek nie poniechano dawnego zwyczaju przydzielania wysłu- żonym żołnierzom działek ziemskich, to jednak coraz częściej wypłacano im odprawę pieniężną, na którą nie szczędzono środków, a w 6 roku n.e. postanowiono utworzyć w tym celu specjalny skarb wojskowy (aerarium i militare). Prosty żołnierz otrzymywał gotówką 3000 denarów, to znaczy^J równowartość żołdu za trzynaście lat; oszczędny centurion miał nawet szansę spełnić warunki finansowe wymagane do zaliczenia do stanu ekwic- kiego. Żołnierze oddziałów pomocniczych byli bez wątpienia niżej wynagra^l dzani (zapewne tylko w wysokości 75 denarów rocznie, podczas gdy żołd legionisty wynosił 225 denarów) i nie jest pewne, czy mieli prawo do od- prawy po zakończeniu służby. Z czasem wszakże stało się zasadą, że wetera- | nom z jednostek pomocniczych przyznawano w nagrodę za służbę obywaj telstwo rzymskie.20 Wprowadzenie ściślej zdefiniowanych zasad zaciągu do wojska umożli- wiało utrzymanie liczebności poszczególnych formacji na mniej więcej sta- łym poziomie, a w każdym razie zapewniało im ciągłość istnienia. Legiony, które już w czasach Cezara zaczęły stawać się jednostkami stałymi, otrzy- mały numery porządkowe oraz nazwy;21 podobnie jak pułki brytyjskie pie- lęgnowały one swoje własne tradycje i miały silnie rozwinięte poczucie solidarności, które znajdowało wyraz w zdrowej rywalizacji między po- szczególnymi jednostkami. Co więcej, ogólny stan rzymskich sił zbrojnych kształtował się na dostatecznie stałym poziomie, aby można je było racjo- nalnie rozlokować w różnych częściach imperium. Zgodnie z polityką zagraniczną Augusta większość legionów została skoncentrowana w okoli-\ cach Renu i Dunaju (nad Renem osiem, a w krajach naddunajskich się- ) dem); silne garnizony osadzono w Syrii (trzy), Hiszpanii (trzy) i Egipcie \ 4 - Dzieje Rzymu t. II 50 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta (dwa). Na wszystkich innych obszarach utrzymywano załogi wojskowe na poziomie niezbędnego minimum. W Azji Mniejszej stacjonowało tylko pięć tysięcy, a w Judei jedynie trzy tysiące żołnierzy; oddział w sile tysiąca dwu- stu żołnierzy, który stał na kwaterze w Lugdunum, uważano za wystarcza- jący do zapewnienia bezpieczeństwa Galii południowej i środkowej. Obozy w strefach przygranicznych budowano nadal z ziemi i drewna, ale ponieważ zaczęły pełnić funkcje stałych placówek, zaczęto je odpowiednio projekto- wać i wyposażać. Autorytet, który zdobył sobie August zwycięstwami wojennymi, oraz wprowadzone przez niego ścisłe zasady wynagradzania żołnierzy umożliwiły n przywrócenie w wojsku dawnej surowej dyscypliny. Jednakże żołnierzom " nie tylko wpojono strach przed pałką centuriona, ale również zaszczepiono C w nich dumę z przynależności do swej formacji i niemal religijną cześć dla jej znaków bojowych. Wprawdzie zdarzały się skargi na zbyt długie oczeki- wanie na demobilizację, ale nie spotykało się już owej wyzywającej buntow- niczości, tak częstej w armii rzymskiej w czasach wojen domowych. C~~ Zgodnie z tradycją republikańską August nie utworzył zawodowego kor- ' pusu oficerskiego, jednakże większość najwyższych stanowisk w armii zare- zerwował dla członków swej rodziny, a także dla osób rangi konsularnej i pretorskiej, które miały więcej doświadczenia w służbie administracyjnej niż wojskowej. Centurionowie natomiast, których powoływano spośród pro- stych żołnierzy i przenoszono ze stanowiska na stanowisko wedle ściśle \\v\ sprecyzowanego, ale skomplikowanego systemu hierarchicznego, stanowili o\r^_ kadrę wysoko kwalifikowanych zawodowców.22 Co więcej, praefecti fabrum (dowódcy saperów) oraz praefecti castrorum (kwatermistrzowie), których l znaczenie w armii rzymskiej stale rosło, byli oficerami zawodowymi. Bitwa pod Akcjum była wprawdzie ostatnią batalią morską w dziejach starożytnego Rzymu, ale August zapisał się jako twórca pierwszej regular- nej floty wojennej pod rzymską banderą.23 Rzym utrzymywał na Morzu Śródziemnym eskadry okrętów wojennych do walki z piratami i patrolowa- nia tras transportowców zbożowych; z inspiracji cesarza powstały w Mise- num i Rawennie dwie główne bazy floty wojennej, a bazy pomocnicze w Forum lulii (dziś Frejus), Aleksandrii i Seleukii syryjskiej. Na Renie i , i , Dunaju stały flotylle statków rzecznych przeznaczonych do przewozu woj- -r^PA ska i zaopatrzenia. Z początku na okrętach stacjonujących w Misenum i Rawennie służyła pewna liczba niewolników, skierowanych tam po klę- skach Sekstusa Pompejusza, na ogół jednak załogi floty cesarskiej składały się z wolnych mieszkańców prowincji (szczególnie liczne kontyngenty do- starczali Dalmatyńczycy i Trakowie), a większość oficerów także werbo- wano w prowincjach. Warunki służby we flocie morskiej nie odbiegały od warunków w formacjach pomocniczych. Prowincje 51 7. PROWINCJE W czasach Augusta Cesarstwo Rzymskie liczyło co najmniej siedemdzie- siąt, a być może nawet blisko sto milionów mieszkańców.24 Trzy czwarte tej ludności zamieszkiwało prowincje, których liczba pod koniec panowania Augusta wzrosła do dwudziestu czterech lub dwudziestu pięciu. Część pro- wincji powstała na obszarach zdobytych w czasie wojen, inne utworzono w drodze podziału prowincji już istniejących, które ze względu na zbyt duży obszar okazały się trudne do administrowania, jeszcze inne przez aneksję królestw zależnych. W stosunku do królestw zależnych August prowadził politykę równie oportunistyczną, jak senat w okresie republikańskim. Spra- wowanie władzy pozostawiał z reguły w rękach dynastii miejscowych, a jeżeli bezpieczeństwo granic albo spokój wewnętrzny jakiejś monarchii wymagały w jego przekonaniu zmiany systemu rządów, tworzył tam pro- wincję rzymską. Kiedy zmarł król Mauretanii Bokchus, nie pozostawiwszy\ rozporządzeń w sprawie następstwa tronu (25 rok p.n.e.), cesarz nie zaanek- ^ tował tego królestwa - które jak na razie nie wchodziło w orbitę zaintere- sowań Rzymu - lecz przekazał je synowi i imiennikowi króla numidyjskie- go Juby. Ten wykształcony, wychowany w Italii młodzieniec poślubił Kleopatrę Selene, córkę Antoniusza i Kleopatry. Jednocześnie jednak Au- gust odebrał Jubie II Numidię, wcielając ją do prowincji Afryki. Cesarz darzył wielkim zaufaniem króla Judei, Heroda, który łączył umiejętność rządzenia swoimi poddanymi - a może raczej uśmierzania panujących wśród nich nastrojów niezadowolenia - z ogromną energią w dążeniu do ekonomicznego rozwoju królestwa i absolutną lojalnością wobec Rzymu.25 Po śmierci Heroda w 4 roku p.n.e. August wyraził zgodę na podział tego kraju między trzech jego synów; w 6 roku n.e. wszakże, przychylając się do żądania Żydów, złożył z tronu najstarszego z nich, Archelaosa, a przypada- jącą mu część państwa, Judeę i Samarię, przekształcił w prowincję cesarską, na czele której stanął prefekt (zwany później prokuratorem), wyposażony we władzę sądowniczą (ius g/adii) i sprawujący dowództwo niewielkiego garnizonu rzymskiego; rezydował on w Cezarei, a nie w Jerozolimie. Drugi syn Heroda Wielkiego, Herod Antypas ("ten lis" z Ewangelii)* rządził Gali- leą (do 39 roku n.e.), a trzeci, Filip, przez trzydzieści siedem lat władał pogranicznymi obszarami Palestyny.** Egipt i Galację, jak pamiętamy, August zaanektował w pierwszych latach swego panowania. Podziałów prowincji dokonywano wyłącznie w europejskiej części Cesar- stwa. Z Hiszpanii Dalszej (Hispania Ulterior) utworzono prowincję senator- * Sw. Łukasz, 13, 32 (przyp. tłum.). ** Tzw. tetrarchia Filipa obejmowała obszary na wschód od Jordanu, mniej więcej od jego źródeł po rzekę Jarmuk (przyp. tłum.). 52 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta ską Baetica i prowincję cesarską Lusitania. Gallia Comata została podzie- lona na trzy prowincje: Aquitania, Lugdunensis i Belgica. Achaję i Epir odłączono od Macedonii, tworząc z nich prowincję senatorską pod zarzą- dem namiestnika. August dał dowody żywego zainteresowania prowincjami, odbywając bardzo długie podróże w celu zapoznania się z panującą w nich sytuacją. W latach 27-24 wizytował Galię i Hiszpanię, w latach 22-19 dokonał po- dróży inspekcyjnej po prowincjach wschodnich, a między 15 a 13 rokiem ponownie bawił w Galii. W latach 23-21 oraz 17-15 nadzór nad prowin- cjami wschodnimi sprawował w imieniu cesarza Agryppa. August, wierny najlepszym tradycjom republikańskim, szanował lokalne zwyczaje i zapewniał prowincjom znaczną autonomię. W trzech prowin- cjach galijskich zachował podział na jednostki terytorialne typu kantonal- nego. Namiestnicy Judei otrzymali ścisłą instrukcję, która zakazywała im obrażania uczuć religijnych miejscowej ludności; większość wojska rzym- skiego kwaterowała w Cezarei, mieście założonym przez Heroda, a oddziały pełniące służbę w Jerozolimie nie zabierały do miasta swoich znaków bojo- wych. W prowincjach wschodnich znajdowały się w obiegu, za przyzwole- niem Rzymian, monety brązowe i małe srebrne pieniążki bite w miejsco- wych mennicach, które kursowały na równi z monetami cesarskimi, a w Galii i Hiszpanii nadal produkowano własne pieniądze brązowe. Jednocześ- nie jednak zniesiono powszechną w Galii praktykę, że małe samorządne okręgi ("kantony") spełniały rolę klientów większych jednostek terytorial- nych. W Galii Narbońskiej, w której proces urbanizacji posunął się najda- lej, miejsce administracji "kantonalnej" zajęła administracja municypalna. Zarówno w Galii Narbońskiej, jak i innych prowincjach "przydzielono" nie- którym miastom znaczne obszary ziemi. W Afryce "okręg" przyznany Cyr- cie sięgał do wybrzeża morskiego, oddalonego od tego miasta o prawie osiemdziesiąt kilometrów; położona w Galii Narbońskiej Genava, miasto już wtedy pokaźne, była trybutariuszem odległego miasta Vienna (dzisiejsze Vienne), a Nemausus (Nimes) sprawował zwierzchnictwo nad dwudzie- stoma czterema gminami. Do rozwoju życia miejskiego przyczyniały się osady weteranów, których od czasów triumwiratu założono bardzo dużo. Szacuje się, że w latach 43-30 p.n.e. zorganizowano w prowincjach rzym- skich co najmniej czterdzieści kolonii, a za panowania Augusta powstało ich jeszcze więcej. Do największych miast fundowanych przez Augusta nale- żały Vienna (Colonia lulia Florentia Vienna) i Nemausus w Galii, Barcino (Barcelona), Caesaraugusta (Saragossa) i Emerita Augusta (Merida) w Hiszpanii, Antiochia i Lystra w Azji Mniejszej oraz Kartagina i Korynt (zgodnie z zamierzeniami Cezara) w Afryce i Achai. August odważył się również na śmiały, choć przedwczesny eksperyment: założył około dwuna- Prowincje 53 stu placówek rzymskich na wybrzeżu Mauretanii, między innymi Tingis (dzisiejszy Tanger).26 Na ogół jednak cesarz koncentrował akcje osadnicze na obszarach już skolonizowanych przez Cezara, aby zwiększyć efekty daw- nych zasiedleń. Najważniejszym problemem stojącym przed administracją prowincji było zahamowanie niepokojącego procesu ich ubożenia, który po śmierci Cezara zaczął przebiegać w gwałtownym tempie. Dotyczyło to głównie prowincji wschodnich, zrujnowanych uciskiem Brutusa, Kasjusza i Antoniusza, co było tym bardziej alarmujące, że wyczerpanie zdolności podatkowych tych obszarów groziło Cesarstwu bankructwem. Co się tyczy przedmiotowego zakresu opodatkowania i jego stawek, to cesarz nie dokonał większych zmian. Dążąc do bardziej sprawiedliwego wymierzania podatków stałych, August zlecił przeprowadzenie cenzusu w niektórych, a być może we wszystkich prowincjach, i zarządził obowiązkową weryfikację ich wyników co czternaście lat.27 Wydaje się prawdopodobne, że wprowadził on system podatkowy stosowany powszechnie w okresie późniejszym, a mianowicie zniósł dwa różne podatki: dziesięcinę o ruchomej wysokości i stałe stipen- dium, ustanawiając w ich miejsce dwa podatki bezpośrednie, oba o stałej wysokości: tributum soli, ściągane od wszystkich posiadaczy gruntów, oraz tributum capitis (w Egipcie i innych zacofanych regionach imperium było to pogłówne, wydaje się natomiast, że w pozostałych prowincjach stanowiło ono podatek od innych rodzajów własności, które bez wątpienia musiały być z jakiegoś tytułu opodatkowane). Podatek gruntowy musieli płacić wszyscy mieszkańcy prowincji, nie wyłączając obywateli rzymskich i liberae civitates', wyjątek stanowiła nieliczna kategoria miast, którym przyznano ius Italicum (tzn. zwolnienie od tego podatku, jak w samej Italii);28 miasta, których obywatele posiadali immunitas (podobnie jak obywatele rzymscy), były prawdopodobnie zwolnione od płacenia tributum capitis. Do podatków pośrednich należały: portoria (opłaty pobierane na niektórych granicach od towarów, w wysokości sięgającej 5% ich wartości); podatki (stosowane także w Italii) od wyzwolenia i sprzedaży niewolników; podatek zbożowy uiszczany w naturze na potrzeby namiestnika i jego personelu. Podatki bez- pośrednie ściągały wprost od płatników władze lokalne, miejskie lub ple- mienne. W prowincjach cesarskich nadzór ogólny nad egzekwowaniem należności podatkowych sprawował prokurator rangi ekwickiej, niemal zupełnie niezależny od namiestnika; w prowincjach senatorskich funkcje te spełniał kwestor, niekiedy jednak rolę pośredników w ściąganiu podatków pełnili jak dawniej publikanie. Jednakże nawet w prowincjach senatorskich pieczę nad prywatnym mieniem i majątkami ziemskimi cesarza (jak np. sal- tus) sprawowali prokuratorzy cesarscy, którzy dzięki temu mogli dawać baczenie na wszelkie przejawy nadużyć. Podatki pośrednie wydzierżawiano 54 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta jak dawniej publikanom, ale przedsiębiorcy ci podlegali teraz ścisłej kon- troli. Na dłuższą metę wszakże donioślejsza od wszystkich reform administra- cyjnych okazała się skrupulatna selekcja namiestników oraz skuteczna kon- trola ich działalności. Do ważnych prowincji cesarskich August jako tytu- larny prokonsul osobiście delegował odpowiedzialnych przed nim namiest- ników, tak zwanych legali August! pro praetore (wybieranych wyłącznie spośród byłych konsulów i byłych pretorów), a do Egiptu i mniejszych pro- wincji (jak np. Judei) prefektów rangi ekwickiej, kierując się przy ich wybo- rze przede wszystkim kwalifikacjami kandydatów. Cesarz nie określał czasu sprawowania tego urzędu; wydaje się, że kadencja wynosiła od trzech do pięciu lat, była więc dostatecznie długa, aby urzędnicy dokładnie poznali powierzone im obowiązki. Cesarz płacił namiestnikom i innym swoim przedstawicielom bardzo wysokie pensje, aby odebrać im pretekst do dora- biania się prywatnie. Dzięki rozbudowie sieci drogowej w prowincjach29 oraz wprowadzeniu w nich na wzór Italii cursus publicus, czyli poczty impe- rialnej, cesarz miał stały kontakt ze swoimi podwładnymi i mógł w porę naprawiać ich błędy. Namiestników prowincji senatorskich nadal wybierano w sposób trochę przypadkowy spośród byłych konsulów i byłych pretorów - prowincje Afrykę i Azję senat z reguły rezerwował dla osób, które pełniły konsulat zwyczajny (consules ordinarii), a ponieważ lista byłych dygnitarzy oczekują- cych na nominacje była zawsze długa, kadencja prokonsulów w tych pro- wincjach nie przekraczała przeważnie jednego roku. Jak można sądzić, senat za przykładem Augusta także wypłacał namiestnikom pensje w stałej wysokości, ale nie mając do dyspozycji takich udogodnień, jakie dawał cur- sus publicus, nie mógł sprawować nad administracją prowincjonalną tak ścisłego nadzoru jak cesarz. Za panowania Augusta zdarzały się sporadyczne przypadki jaskrawego nadużywania władzy. Jeden z prokuratorów pełniących obowiązki w Galii, wyzwoleniec Licynnus, wywołał powszechne oburzenie swymi zdzierstwa- mi, a prokonsul prowincji Azji, Messala Wolezus, w ciągu jednego dnia posłał na śmierć aż trzydzieści osób (później senat wydał na niego wyrok skazujący). Prowincje senatorskie nie odczuły wszystkich dobrodziejstw .reform Augusta. Niemniej jednak udoskonalenie przez cesarza funkcjono- wania administracji stanowiło jeden z głównych powodów wyraźnego wzro- stu dobrobytu mieszkańców prowincji za jego rządów. Wprawdzie w swej działalności reformatorskiej August posunął się dalej od Cezara i za jego przykładem wysyłał stale kolonistów rzymskich do pro- wincji, jednak w kwestii przyznawania im praw obywatelskich okazał się bardziej konserwatywny. Nadawał je oddziałom pomocniczym po zakoń- Prowincje 55 czeniu służby, nie miał bowiem podstawy do odmówienia im tego przywi- leju; w Hiszpanii tylko niewielkiej liczbie miast przyznał uprawnienia municypiów rzymskich. Jednocześnie jednak August starał się stworzyć nową więź między miesz- kańcami prowincji a Rzymem, grając na ich uczuciach religijnych.30 Odkąd Rzymianie jako zdobywcy pierwszy raz znaleźli się w hellenistycznej Grecji, ludność tamtejsza wyrażała swą wdzięczność lub strach, budując ołtarze ku czci bogini Romy lub wodzów rzymskich. W podobny sposób miasta grec- kie oddawały cześć Cezarowi, a po bitwie pod Akcjum rozpowszechnił się na Bliskim Wschodzie kult Augusta. W 29 roku p.n.e. miasta azjatyckie posunęły się jeszcze dalej, ofiarowując cesarzowi w imieniu całej prowincji świątynię w Pergamonie. August przyjął ów dar pod warunkiem, że będzie to świątynia poświęcona wspólnemu kultowi jego osoby oraz bogini Romy; później wyraził zgodę na ustanowienie podobnych kultów w innych prowin- cjach wschodnich, a w końcu zainicjował wprowadzenie ich także w za- chodnich krajach śródziemnomorskich. W 12 roku p.n.e. pasierb cesarza Druzus wzniósł w Lugdunum ołtarz dedykowany Romie i Augustowi, a w 2 roku p.n.e. sanktuarium takie zbudował nad Łabą L. Domicjusz; ołtarze ku czci cesarza i Romy powstały także w Tarraco, w Oppidum Ubiorum (dzi- siejsza Kolonia) na ziemiach plemienia Ubiów i prawdopodobnie w Nemau- sus. Pod koniec panowania Augusta lub wkrótce po jego śmierci ołtarze dedykowane Romie i Augustowi spotykało się w większości prowincji rzym- skich (rzecz dziwna, nie było ich ani w Galii Narbońskiej, ani w prowincji afrykańskiej). W związku z tą nową formą kultu August powołał concilia prowincjonalne, czyli kolegia delegatów miast i terytoriów samorządnych ("kantonów"); kolegia te zbierały się raz w roku w celu wyboru najwyższego kapłana Romy i Augusta i celebrowania uroczystości na ich cześć. Po jakimś czasie każda prowincja albo miała własne concilium, albo delegowała swych przedstawicieli do kolegium utworzonego wspólnie z innymi prowin- cjami.31 Trudno uwierzyć, aby same te ceremonie mogły w kimś wzbudzić lojalność wobec Rzymu, jeśli nie zakiełkowała ona wcześniej samorzutnie, jednak na pewno przyczyniały się do umocnienia i nadania jednolitego wyrazu poczuciu tych więzów na obszarze całego Cesarstwa. Należy pod- kreślić, że nie tylko na ziemiach greckich, gdzie kult osoby monarchy miał długą tradycję, ale także w Galii, w której był on nieznany, najwybitniejsi przedstawiciele miejscowego społeczeństwa usilnie zabiegali o godność naj- wyższego kapłana Romy i Augusta. Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta 56 Prowincje57 58 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta 8. ADMINISTRACJA FINANSOWA" Ze wszystkich reformatorskich zadań, które czekały Augusta, reorganiza- cja finansów rzymskich najbardziej odpowiadała jego wrodzonym zdolnoś- ciom. Urodzony w zamożnej warstwie mieszczańskiej, bardziej niż Cezar, potomek najwyższej arystokracji, doceniał wagę budżetu państwa i lepiej rozumiał konieczność zachowania równowagi między dochodami a wydat- kami. Trzeba dodać, że reforma chaotycznych metod zarządzania finansami państwa stała się nad wyraz pilna. August musiał bowiem opłacać liczne kadry cywilne i wojskowe, a perspektywy dalszego wzrostu dochodów dzięki ekspansji terytorialnej stały się bardzo nikłe, sam cesarz zaś katego- rycznie przeciwstawiał się dalszym rabunkom i rekwizycjom na obszarze swego państwa. Zgodnie z zasadą respektowania istniejących instytucji August nie doko- nał żadnych istotnych zmian w formach funkcjonowania aerarium.* Dopro- wadził wprawdzie do odebrania zarządu skarbca niekompetentnym kwesto- rom i przekazania go osobom rangi pretorskiej, jednak nie rościł sobie praw do osobistego nadzoru nad operacjami finansowymi. Do aerarium nadal wpływały podatki ze wszystkich prowincji, a August, jak każdy członek magistratury, mógł na zlecenie senatu pobierać potrzebne mu fundusze. Jak się wydaje, senat automatycznie przyznawał Augustowi odpowiednią dota- cję przy sposobności prolongowania jego zwierzchnictwa nad prowincjami cesarskimi, nie ulega zaś wątpliwości, że bez pośrednictwa izby senatorskiej cesarz czerpał ze skarbu fundusze niezbędne na takie wydatki, jak utrzyma- nie kohort pretoriańskich i miejskich. Na wydatki w prowincjach cesarskich natomiast potrzebował niewiele gotówki, ponieważ od czasów republikań- skich każda prowincja miała swój własny skarb (fiscus), do którego wpły- wały podatki i z którego namiestnik czerpał środki na opłacanie stacjonują- cych tam oddziałów wojskowych. Na ogół więc operacje finansowe między prowincjami a aerarium ograniczały się do okresowego rozliczania sald. Niemniej aerarium często borykało się z trudnościami i August spieszył mu wówczas z pomocą ze swoich prywatnych funduszów, tak zwanego patrimo- nium; twierdził on, że na dotacje dla aerarium, na plebs rzymski i zaopatrze- nie zdemobilizowanych żołnierzy wydał co najmniej 600 milionów sester- ców. August miał do dyspozycji obfite źródło dochodów prywatnych, źródło nazywane przeważnie patrimonium, a niekiedy (co bywa przyczyną wielu nieporozumień) fiscus Caesaris. Dzięki zwycięstwu nad Kleopatrą dostały mu się największe w krajach śródziemnomorskich zasoby złota i srebra. W * Tj. aerarium populi Romani, które mieściło się w świątyni Saturna na Forum (przyp. dum.). Administracja finansowa 59 Egipcie skonfiskował także ogromne włości Kleopatry i jej faworytów, a w Azji Mniejszej przejął duże posiadłości, które przywłaszczył tam sobie Antoniusz.33 Z tych prywatnych majątków, którymi zarządzał sztab admi- nistratorów (zwanych procuratores, czyli tak samo jak szefowie służb finan- sowych w prowincjach cesarskich), cesarz czerpał poważne dochody. Do jego prywatnej szkatuły wpływała także prawdziwa lawina dochodów w postaci zapisów testamentarnych, których łączna wartość osiągnęła jeden miliard czterysta milionów sesterców. Dysponując tak olbrzymim mająt- kiem August nie tylko pokrywał wydatki na utrzymanie domu cesarskiego, ale stać go było także na finansowanie części kosztów administracji pań- stwowej i udzielanie subsydiów senatowi. Rozliczenia z kwot, które wpływały do szkatuły cesarskiej, musiał skru- pulatnie prowadzić w Rzymie liczny sztab wykwalifikowanych rachmi- strzów, rekrutujących się z domowników Augusta, którzy pracowali pod jego nieustannym nadzorem. Pierwszym znanym nam z imienia głównym księgowym (a rationibus} był niejaki Antemus, który służył u Tyberiusza. August bez wątpienia sporządzał sprawozdania przedstawiając stan finan- sowy całego imperium, ale nie wiemy dokładnie, jak często je publikował: uczynił to na pewno dwa razy: w 23 roku p.n.e. i w 14 roku n.e., przed samą śmiercią, być może jednak ogłaszał je częściej. Jeżeli nawet nie poda- wał do wiadomości publicznej wyczerpującego sprawozdania finansowego, to nie można wykluczyć, że publikował roczne dane bilansowe (rationes) w postaci skróconej. Hojne dotacje Augusta nie pokrywały wszystkich potrzeb skarbu, docho- dy państwa trzeba było więc zwiększyć również w drodze ustanowienia nowych rodzajów podatków. Stało się to jeszcze bardziej konieczne, gdy w 6 roku n.e. cesarz postanowił, że finansowanie zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy nie może zależeć od jego wspaniałomyślności, lecz ciężar ten powinno ponosić bezpośrednio państwo. Utworzył przeto nowy fundusz, aerarium militare, ofiarowując nań 170 milionów sesterców; w przyszłości miał się on utrzymywać z wpływów osiągniętych z dwóch nowych podat- ków: od sprzedaży publicznej w wysokości 1% wartości zbywanych przed- miotów (centesima rerum venalium) oraz podatku spadkowego wynoszącego 5% (yicesima hereditatum). Skarb ten oddano pod zarząd trzech byłych pre- torów. Ponieważ lojalność armii pomyślnie wytrzymała próbę przez tak wiele lat, można było zerwać osobiste więzy, które do tej chwili łączyły żołnierzy z ich dowódcą, a które od czasów Mariusza tak zatruwały życie polityczne w państwie. Na mieszkańców prowincji August nie nałożył żadnych nowych ciężarów finansowych ani nie podwyższył bezpośrednich podatków nigdzie z wyjątkiem Gallia Comata, którą obciążył trybutem znacznie wyższym od symbolicznej daniny wyznaczonej kiedyś przez Ceza- ra. 60 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta Podobnie jak inni imperatores August w czasach swego triumwiratu rów- nież bił własne monety, a później wprowadził do obiegu dużą liczbę złotych i srebrnych monet emitowanych w Azji, Hiszpanii, a być może po 23 roku p.n.e. także w Rzymie. W 15 roku p.n.e. założył w Lugdunum mennicę cesarską, która miała wyłączne prawo emitowania pieniądza złotego i srebr- nego. Mennica senatorska w Rzymie, którą zarządzali triumviri monetales, biła wyłącznie pieniądze miedziane (asses oraz ich podzielniki) i mosiężne (sestertii i monety wartości dwóch asów, tzw. dupondiusii). W istocie więc mennica senatorska stała się zakładem pomocniczym, który zajmował się produkcją monet zdawkowych, jednakże przez cały okres Cesarstwa senat trzymał się kurczowo tego przywileju i dawał wyraz swemu uprawnieniu, umieszczając na wszystkich miedzianych monetach litery SC (tzn. emito- wane na podstawie senatus consultum). August zdawał sobie sprawę z pro- pagandowego waloru monet z wizerunkami, gdyż przemawiały one także do analfabetów. W ciągu dwudziestu pięciu lat po bitwie pod Akcjum wy- produkowano pod auspicjami Augusta srebrne monety ozdobione co naj- mniej czterystoma różnymi wyobrażeniami, które przedstawiały najważniej- sze wydarzenia jego panowania (np. zwrot przez Fartów rzymskich znaków bojowych), oraz pewne idee, które cesarz chciał wpoić odrodzonemu społe- czeństwu.34 W wyniku swej działalności reformatorskiej August pozostawił następ- com skarb wypłacalny i system finansowy, który wprawdzie nie zdołałby sprostać potrzebom nadzwyczajnym, ale zapewniał pokrycie bieżących wy- datków państwa z legalnych i niezbyt uciążliwych podatków. 9. SUKCESJA Ostatnim obowiązkiem Augusta wobec Rzymu było wyznaczenie następ- cy, który przejąłby jego prerogatywy. Jakkolwiek z prawnego punktu widzenia August nie miał żadnych podstaw, by sądzić, że piastowana przez niego nadzwyczajna magistratura nie wygaśnie z jego śmiercią, nie ulegało najmniejszej wątpliwości, iż miejsce po nim musi być obsadzone. W kwestii sukcesji August - jak zwykle - nie spieszył z podjęciem decyzji, zwlekając niemal do ostatniej chwili. Co do jednego nie miał cienia wątpliwości: wła- dza cesarska powinna zostać w jego rodzinie. Postanowienie to nie kłóciło się ze zwyczajami republikańskimi, ponieważ sukcesja wysokich urzędów stanowiła programowe dążenie i normalną praktykę arystokracji senator- skiej. Sprawę komplikował fakt, że August nie miał syna: mimo to w rodzi- nie cesarskiej można było znaleźć niejednego odpowiedniego kandydata do objęcia po nim władzy. August wszakże wahał się nieustannie z dokona- niem ostatecznej selekcji wśród grona potencjalnych sukcesorów i w kon- Sukcesja 61 sekwencji późniejszy wybór następcy był bardziej dziełem przypadku niż świadomej decyzji cesarza. To prawda, że do 23 roku p.n.e. kwestia sukcesji wydawała się z góry przesądzona. Póki córka Augusta, Julia, była niezamężna, a jego pasierbo- wie, Tyberiusz i Druzus, nie wyszli z wieku chłopięcego, cesarz nie miał innego wyboru, niż rozejrzeć się poza kręgiem rodzinnym, a w takim przy- padku bezsporne prawo do zajęcia po nim miejsca miał Agryppa, jego bli- ski przyjaciel. W 23 roku August, licząc się ze śmiercią, wręczył Agryppie sygnet, którym pieczętował swą korespondencję. Po powrocie do zdrowia postarał się dla Agryppy o imperium proconsulare nad wszystkimi prowin- cjami cesarskimi, co zdawało się świadczyć, że widzi w nim przyszłego cesa- rza.35 Tymczasem jednak jeszcze w tym samym roku August wydał Julię za mąż za swego siostrzeńca G. Klaudiusza Marcellusa (syna swej siostry Oktawii z jej pierwszego małżeństwa); Agryppa uznał to małżeństwo za znak, że nie występuje już w roli kandydata do najwyższej władzy, ale cho- ciaż nie wziął sobie tego za bardzo do serca, uważał za rozsądne udać się w podróż inspekcyjną po prowincjach wschodnich. Zaledwie jednak wyruszył w drogę, nagła śmierć Marcellusa ponownie uczyniła go jedynym kandyda- tem do sukcesji. Po powrocie do Rzymu w 21 roku Agryppa poślubił Julię, a w 18 roku otrzymał imperium maius nad wszystkimi prowincjami senator- skimi na Wschodzie - przedłużone w 13 roku p.n.e. na dalszych pięć lat i jak się zdaje, rozszerzone na prowincje zachodnie - oraz tribunicia potestas (także przedłużoną w 13 roku), tak że stał się faktycznym współwładcą imperium rzymskiego; w końcu, w 17 roku, cesarz zaadoptował dwóch naj- starszych synów Agryppy z małżeństwa z Julią, którzy występowali odtąd pod imionami Gajusza Cezara i Lucjusza Cezara. Wydawało się, że w ten sposób kwestia sukcesji została uregulowana na przeciąg dwóch pokoleń, obecnego i następnego. Jednakże śmierć Agryppy w 12 roku p.n.e., zanim jego synowie osiągnęli wiek męski, spowodowała zmianę nastawienia cesa- rza, który zaczął odtąd faworyzować swych dwóch pasierbów, Tyberiusza i Druzusa, opromienionych sławą wojenną dzięki niedawnym zwycięstwom oręża rzymskiego pod ich dowództwem. Wił roku p.n.e. August zażądał od Tyberiusza (mimo jego sprzeciwu) rozwodu z żoną, córką Agryppy z jego wcześniejszego małżeństwa, i poślubienia Julii, która w ten sposób wstępowała trzeci raz w związki małżeńskie, a Druzusa ożenił ze swoją sio- strzenicą Antonią, córką Antoniusza i Oktawii Starszej. Sprawę wyboru jednego z dwóch pasierbów rozstrzygnęła w 9 roku p.n.e. śmierć Druzusa, Tyberiusz został więc chwilowo najbardziej prawdopodobnym następcą Augusta. Kiedy w 6 roku p.n.e. cesarz postarał się dla Tyberiusza o władzę trybuńską, wydawało się, że jego prawa do sukcesji zostały ostatecznie prze- sądzone. Tymczasem jednak jeszcze w tym samym roku Tyberiusz zwrócił się z prośbą o zgodę na opuszczenie Rzymu i następnych siedem lat spędził 62 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta na wyspie Rodos. Do tak długiego i dobrowolnego wygnania skłoniły Tybe- riusza znamienne dowody łaskawości, które cesarz zaczął okazywać dora- stającym synom Agryppy. W 5 roku, p.n.e. August objął konsulat z myślą wprowadzenia Gajusza Cezara na arenę polityczną. W roku tym uzyskał dla niego honorowe zwierzchnictwo (z tytułem princeps iuventutis) wojskowo-wychowawczej organizacji młodzieży ekwickiej, a w l roku n.e. mianował go konsulem, nie bacząc na to, że liczył on zaledwie dwadzieścia lat. Po upływie trzech lat Lucjusz Cezar otrzymał takie same zaszczyty. Tymczasem dobrowolne usu- nięcie się Tyberiusza August zaczął traktować jako formalne wygnanie i chociaż w 2 roku n.e. zezwolił mu na powrót do Rzymu, to odsunął go od wszelkiego udziału w życiu politycznym. Wyroki przeznaczenia wszakże jeszcze raz przekreśliły rachuby cesarza. Przedwczesny zgon Lucjusza Ceza- ra w 2 roku n.e., a Gajusza Cezara dwa lata później spowodowały, że z rodziny M. Wipsaniusza Agryppy pozostały tylko wdowa po nim, Julia, ich córka, także Julia, oraz syn Agryppa Postumus. W przeciwieństwie do swego ojca młody Agryppa miał usposobienie krnąbrne i trudne, co dys- kwalifikowało go jako kandydata do sukcesji, a obie Julie, matka i córka, stały się przedmiotem skandalicznych plotek obiegających cały Rzym. W 2 roku p.n.e. August z mocy swej władzy ojcowskiej (patria potestaś) zesłał swą córkę Julię na wysepkę Pandataria (w pobliżu Neapolu), w 7 roku n.e. skazał na wygnanie także młodszą Julię, a Agryppę Postumusa na deporta- cję na wyspę Planasia (opodal Elby). Po usunięciu z widowni członków rodziny Agryppy Tyberiusz stał się jedynym kandydatem do sukcesji po swym ojczymie, ponieważ w 7 roku n.e. syn Druzusa, Neron Klaudiusz Druzus (znany później pod przydomkiem Germanika), był jeszcze mało- letni. W tej sytuacji cesarz zaadoptował Tyberiusza i przywrócił mu władzę trybuńską (4 rok n.e.). W 13 roku n.e., gdy starzejącego się cesarza zaczęły opuszczać siły, ogłoszono na jego wniosek ustawę, która przyznawała Tybe- riuszowi nieograniczone imperium proconsulare, a tym samym podnosiła go do statusu współrządcy Augusta.36 Tak więc seria nieszczęśliwych wydarzeń rozwiązała powikłaną kwestię sukcesji po Auguście. Dodać trzeba, że choć polityka dynastyczna Augusta miała liczne wady, starał się on każdemu z potencjalnych dziedziców dać wszechstronne wykształcenie w sztuce rządze- nia. Z tego punktu widzenia Tyberiusz miał wszystkie niezbędne kwalifika- cje do kontynuowania dzieła Augusta - pierwsze i najbardziej doniosłe przekazanie purpury cesarskiej odbyło się niemal bez wstrząsu. Charakterystyka pryncypatu Augusta 63 10. CHARAKTERYSTYKA PRYNCYPATU AUGUSTA Przedstawiliśmy najważniejsze osiągnięcia i wydarzenia tego okresu, ale wydaje się konieczne ująć je w ściślejsze ramy chronologiczne, aby ukazać właściwy Augustowi sposób stopniowego rozwiązywania problemów, w miarę jak przynosiły mu je kolejne lata jego rządów. Nie miał on sztyw- nego, doktrynerskiego planu, kierował się zawsze pragmatyzmem, zmie- rzając do możliwie najlepszego rozwiązania. W 27 roku "Republika została restytuowana", z Augustem piastującym godność princeps civitatis i konsulat po raz siódmy, a także władzę woj- skową nad wielką prowincją i bezpośrednie dowództwo nad czterema pią- tymi wszystkich legionów rzymskich. Gdy M. Krassus zażądał spolia opima l tryumfu, August z pewnością uświadomił sobie, że jedna piąta całej armii nie podlegała jego rozkazom; z tego względu Krassus nie otrzymał zgody na najwyższe wyróżnienie wojskowe. Dzieło odbudowy posunęło się naprzód, gdy August własnym sumptem naprawił via Flaminia aż do Ariminum i skłonił dowódców rzymskich do utrzymywania w dobrym stanie innych ważnych szlaków komunikacyjnych. Ozdobą Rzymu stał się zbudowany przez Agryppę Panteon. Po otrzymaniu ósmego konsulatu August uznał za wskazane dać centralnym władzom rzymskim szansę kierowania państwem bez krępowania ich swą codzienną obecnością, udał się przeto do Galii, gdzie przeprowadził spis ludności i opracował zasady reorganizacji tej pro- wincji, następnie zaś podążył do Hiszpanii. 'W czasie jego nieobecności pechowy Korneliusz Gallus, którego odwołano z Egiptu, oskarżony przed senatem o spisek, popełnił samobójstwo; wydaje się, że prynceps nie przejął się zbytnio grożącym rzekomo jego życiu niebezpieczeństwem. W 26 roku August usiłował zaprowadzić w Rzymie porządek, powierzając funkcje pre- fekta miasta Waleriuszowi Messali Korwinusowi, ale spotkało go rozczaro- wanie, Messala bowiem wkrótce zrezygnował ze stanowiska. W Hiszpanii August prowadził działania na obszarach północno-zachodnich (znalazł jednak czas, aby napisać do "y/ergiliusza z prośbą o przysłanie mu egzemp- larza Eneidy). W tym samym roku (26) doszło do nieudanej ekspedycji Rzy- mian przeciwko Arabii, a Polemona uznano prawowitym władcą Pontu. W 25 roku August zapadł ciężko na zdrowiu w Tarraco; w Rzymie po raz drugi zamknięto świątynię Janusa: przedwcześnie, ponieważ w latach 24, 22, 19 i 16 znowu rozgorzały walki zbrojne w Hiszpanii. Prynceps wszakże był pewny ich pomyślnego końca, osadził bowiem weteranów w Emerita Augusta i podzielił (prawdopodobnie wtedy właśnie) Hiszpanię na trzy pro- wincje. August czuł się tak źle, że nie zdołał przybyć na ślub swej córki Julii ze swym siostrzeńcem Marcellusem, a małżeństwo to z pewnością osobiście ułożył, upatrując w swym zięciu następnego pryncepsa rzymskiego, nie miał bowiem własnego syna. W kilku prowincjach doszło do ważkich wydarzeń: 64 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta po śmierci króla Amyntasa Rzym zaanektował Galację, ustanawiając tam prowincję rzymską, Jubie oddano Mauretanię, zabierając mu wszakże Numidię, którą wcielono do rzymskiej Afryki, Kandake zaatakowała po- łudniowy Egipt, co stało się przyczyną ekspedycji pod wodzą Petroniusza przeciwko Etiopii, a na północ od Italii Terencjusz Warron Murena ujarz- mił alpejskie plemię Salassów i założył Augusta Praetoria. W 24 roku August powrócił do Rzymu, gdzie został po raz dziesiąty wybrany konsu- lem, a senat obsypał zaszczytami nie tylko jego samego, ale także jego krewnych, którzy brali udział w walkach w Hiszpanii. Marcellus otrzymał rangę pretorską, zezwolenie na kandydowanie do konsulatu, choć brako- wało mu dziesięciu lat do przepisanej prawem granicy wieku, a także nomi- nację na edyla; pasierbowi pryncepsa, Tyberiuszowi, przyznano prawo ubiegania się o konsulat pięć lat wcześniej, niż przewidywało prawo, oraz urząd kwestora. W 23 roku zaczęły zbierać się nad Rzymem groźne chmury. M. Primus został skazany za zbrodnię stanu, a Cepiona i Murenę postawiono w stan oskarżenia pod zarzutem spisku przeciwko pryncepsowi. Co więcej, August tak ciężko zachorował, że wszystkie swoje dokumenty przekazał konsulowi Pizonowi, a sygnet wręczył bliskiemu przyjacielowi, Agryppie: na podstawie tych dyspozycji trudno było dać jednoznaczną odpowiedź, jak wyobrażał sobie przyszłość. Na szczęście dla Rzymu August wyzdrowiał i wkrótce uznał za konieczne zreformowanie niektórych zasad ustroju państwa. Zre- zygnował z konsulatu, ku zadowoleniu arystokratów i z pożytkiem dla swego zdrowia, i przystał na zmodyfikowanie swych prerogatyw, które opierały się odtąd przede wszystkim na tribunicia potestas oraz imperium proconsulare maius. Agryppa udał się na Wschód, wyposażony w imperium prokonsularne, obejmujące prawdopodobnie prowincje podległe Augusto- wi, który w tym okresie ponownie przekazał pod zarząd senatu Galię Nar- bońską i Cypr. Pod koniec 23 roku niespodziewana śmierć zięcia, Marcellu- sa, pokrzyżowała plany Augusta na przyszłość. Zamieszki w Rzymie w 22 roku doprowadziły do powszechnych żądań przyznania Augustowi więk- szych prerogatyw, ale odmówił ich przyjęcia i udał się w podróż inspekcyjną na Wschód, wyruszając w drogę z Sycylii. W 21 roku przebywał w Grecji, Agryppa zaś powrócił do Rzymu, gdzie miał go zastępować i dbać o zacho- wanie porządku. Od tej chwili prynceps zaczął coraz wyraźniej dawać do zrozumienia, że Agryppa zostanie w przyszłości współrządcą państwa: na kategoryczne życzenie Augusta Agryppa musiał poślubić jego owdowiałą córkę Julię. W 20 roku August uregulował wewnętrzne sprawy prowincji Azji i odwiedził Syrię, ale najważniejszym wydarzeniem owego roku było odzyskanie zdobytych przed laty przez Partów rzymskich znaków bojo- wych; sukces ten prynceps odniósł dzięki swemu kunsztowi dyplomaty- cznemu: Tyberiusz osadził na tronie armeńskim Tigranesa i Rzym uniknął Charakterystyka pryncypatu Augusta 65 m wojny z Partami. Z kolei Agryppa udał się do Galii, a stamtąd (w 19 roku że ~ p.n.e.) do Hiszpanii. Jednakże w czasie nieobecności Augusta doszło w o- ' j Rzymie do niepokojów, wybuchły zamieszki: wybrano tylko jednego kon- za ~ sina, ponieważ lud domagał się zatrzymania drugiego stanowiska konsular- z- nego dla Augusta. W dodatku Egnatiusz Rufus, który za swego edylatu u zdobył popularność organizując własny oddział straży ogniowej, wystąpił z u- żądaniem przyznania mu prawa do ubiegania się o konsulat, mimo że for- o ~ mamie nie spełniał wymaganych warunków; ponownie doszło do rozru- ał ~ chów, ale zanim August powrócił do Rzymu, Rufus stanął przed sądem pod o- zarzutem zbrodni stanu, został skazany na śmierć i stracony. Drogę po- i- wrotną z Grecji odbył August w towarzystwie Wergiliusza, który zmarł o wkrótce po wylądowaniu w Italii. Prynceps powrócił do Rzymu w dniu 12 az października, który ogłoszono dorocznym dniem świątecznym, dedyko- wano także ołtarz Fortunie Redux (Fortunie Dobrych Powrotów). Augu- us stowi przyznano dalsze prerogatywy, być może pełne imperium konsularne, an ~ ale w tej kwestii nie mamy całkowitej pewności. Pasierbów pryncepsa także st ~ nie ominęły zaszczyty: Tyberiusz otrzymał rangę pretorską, a jego młodszy wi ~ brat Druzus prawo sprawowania najwyższych urzędów pięć lat przed osiąg- ie męciem wieku wymaganego przepisami prawa. 'ał W 18 roku p.n.e. August postarał się o nadanie swemu najbliższemu ce współpracownikowi Agryppie władzy trybuńskiej na okres pięciu lat i pro- e- longatę sprawowanego przez niego imperium (od tej chwili prawdopodobnie la proconsulare maius), a dla siebie uzyskał przedłużenie imperium prokonsu- re larnego również na pięć lat. Doszedł wówczas do wniosku, że wprowadzony m przez niego ustrój państwa dostatecznie okrzepł, można więc przystąpić do m dalszych reform i zorganizować wielkie uroczystości. Zmniejszył liczbę to- członków senatu do sześciuset (może na mocy censoria potestas?) i zajął się ar- kwestią obyczajności społecznej, wnosząc w swoim własnym imieniu pro- lu- jekty ustaw w przedmiocie małżeństw, cudzołóstwa, przekupstw wybor- 22 czych i zbytku. W 17 roku zorganizował ludi Saeculares, uroczystości k- jubileuszowe z okazji początku nowego wieku. Przyszłość zdawała się jaś- ną niejsza, Agryppa i Julia mieli bowiem dwóch synów, trzyletniego Gajusza ji, Cezara i rocznego Lucjusza Cezara. August mógł więc liczyć na to, że w o- przypadku jego nagłej śmierci Agryppa, który przebywał wtedy na Wscho- do dzie, zdoła utrzymać bastion rodzinny do czasu osiągnięcia przez wnuków na cesarskich wieku męskiego i objęcia przez nich dziedzictwa po dziadku. Do ałą tej chwili najwięcej kłopotów przysparzały wschodnie i zachodnie rubieże cji imperium, w 16 roku p.n.e. natomiast niepokoje zapanowały na północy i yło północnym wschodzie Cesarstwa. Zabrawszy Tyberiusza August podążył jo- do Galii, której zagroziły germańskie plemiona Uzypetów i Tenkterów. W ty- czasie pobytu w Galii August zreformował tamtejsze finanse i niewątpliwie nął I ułożył plan generalnej ofensywy na obszary naddunajskie, która stanowiła 5 - Dzieje Rzymu t. II 66 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta jedno z największych osiągnięć jego rządów. Rzym zaanektował Noricum, a w 15 roku Tyberiusz i Druzus dotarli do Dunaju, podbijając Recję i region Alp. Rzym posunął się naprzód na całej długości Dunaju od Vienne do Jeziora Bodeńskiego. W następnym roku zorganizowano małą prowincję Alpes Maritimae. W tym samym czasie August założył mennicę cesarską w Lugdunum (15 rok) i przystąpił do zakładania kolonii weteranów w Galii i Hiszpanii. W 13 roku powrócił do Rzymu, gdzie na jego cześć wzniesiono jeden z najpiękniejszych pomników sztuki czasów augustowskich. Ara Pacis; dokonał tam również inauguracji Teatru Marcellusa. Do stolicy po- wrócił także Agryppa, któremu przyznano władzę trybuńską na dalszych pięć lat i na ten sam okres przedłużono imperium prokonsularne (od tej chwili z pewnością maius). W nagrodę za zwycięską kampanię na północnych kre- sach państwa Tyberiusz otrzymał konsulat, ale zaczęła się buntować Pano- nia. Wysłano tam Agryppę, zmarł on wszakże na początku 12 roku. Był to bez wątpienia cios dla planów dynastycznych Augusta; wprawdzie wnukom jego przybywało lat, ale tymczasem musiał w większym stopniu oprzeć się na Tyberiuszu. W owej chwili jednak Tyberiusz i jego brat Druzus byli bardziej potrzebni poza Rzymem. Tyberiusz wyruszył do Panonii, a Dru- zus, poświęciwszy w Lugdunum ołtarz ku czci Romy i Augusta, przystąpił do pierwszej ze swoich czterech kampanii na terenach na wschód od Renu. W Rzymie August nareszcie dostąpił godności, której nie chciał odbierać jejz mocy swej władzy: zmarł były triumwir Lepidus, który do tej chwili sprawował obowiązki najwyższego pontyfika, i August dzięki objęciu tego stanowiska stał się formalnie głową państwowej religii rzym- skiej. Wił roku p.n.e. August, powodując się interesami dynastycznymi, zmu- sił Tyberiusza do rozwodu z Wipsanią i poślubienia Julii. Tyberiusz na pewno zdawał sobie sprawę, że prynceps wyznaczył mu tylko rolę tymcza- sową. Tak czy owak musiał pospiesznie wracać do Dalmacji (którą senat przekazał pod zwierzchnictwo Augusta), aby stawić czoło Panonom. W 9 roku odniósł ostateczne zwycięstwo, Illyricum i Panonia stały się prowin- cjami rzymskimi; położona na wschód od nich Mezja, chociaż nie otrzy- mała jeszcze pełnego statusu prowincji, również znalazła się pod zwierzch- nictwem Rzymu. Rzymianie dotarli do Dunaju na całej jego długości, od dzisiejszej Szwajcarii po Morze Czarne. Tymczasem Druzus przystąpił do realizacji drugiego wielkiego planu, a mianowicie podboju zachodniej Ger- manii po Łabę. Wydaje się niemal pewne, że August zamierzał niebawem ujarzmić Markomanów, którzy zamieszkiwali obszar dzisiejszych Czech, i połączyć granicę na Łabie z granicą na Dunaju. Wił roku Druzus posunął się do Wezery (Visurgis), a w 9 roku stanął nad Łabą, jednakże w tym samym roku zmarł w następstwie nieszczęśliwego wypadku. Ponieważ Charakterystyka pryncypatu Augusta 67 Tyberiusz nie miał w tej chwili żadnych innych zadań, August zlecił mu kontynuowanie kampanii germańskiej (do 7 roku p.n.e.). W 9 roku poświę- cono w Rzymie Ara Pacis, rok później przedłużono imperium prokonsu- larne Augusta na okres dziesięciu lat; niewykluczone, że to właśnie wtedy zmieniono nazwę miesiąca sextilis na augustus. W tym czasie August przeprowadził drugi spis ludności i ustanowił podział administracyjny Rzymu na czternaście regiones. W 8 roku August utracił swego przyjaciela Mecenasa, zmarł także Horacy. Tyberiusz, który w 8 roku pobił Sugam- brów w Germanii, otrzymał w 6 roku władzę trybuńską na pięć lat, ale odmówił udania się na Wschód w celu załatwienia kwestii armeńskiej, a ponieważ zdawał sobie sprawę, że pozostaje w cieniu młodocianych wnu- ków Augusta, Gajusza i Lucjusza, odsunął się na wyspę Rodos. W 5 roku August ponownie objął konsulat (dwunasty), głównie po to, aby wprowa- dzić obu tych młodych ludzi na arenę polityczną: Gajusz miał za pięć lat zostać konsulem (w wieku dwudziestu lat), obecnie zaś otrzymał godność pontyfika oraz tytuł princeps iwentutis. W 4 roku zmarł Herod Wielki: Rzym nie zaanektował królestwa Judei, lecz podzielił je między trzech jego synów. W 2 roku August otrzymał tytuł, który w tym czasie uważał zapewne za w pełni zasłużony: senat, stan ekwicki i plebs obwołali go Ojcem Ojczyzny - Pater Patriae. Jeżeli konieczność zesłania na wygnanie nieobyczajnej córki Julii sprawiła mu jakiś ból, to jednocześnie spotkała go prawdziwa radość, gdy jego młodszy wnuk, Lucjusz, otrzymał, podobnie jak jego brat, tytuł princeps iwentutis. Poświęcenie świątyni Marsa Mści- ciela (Mars Ultor), wzniesionej na forum nazwanym imieniem Augusta, z pewnością przywołało wspomnienia świata dawno już minionego i tak bar- dzo innego. Przyszłość nie budziła obaw: w l roku p.n.e. Gajusz Cezar otrzymał imperium prokonsularne z misją rozwiązania konfliktu Rzymu z Partią o Armenię, a w roku następnym, w czasie pobytu na Wschodzie, objął konsulat (l rok n.e.). W 2 roku n.e., gdy porozumienie w kwestii tronu armeńskiego zdawało się bliskie, doszło do tragedii. W Massilii zmarł jego brat Lucjusz, dwa lata później śmierć zabrała Gajusza w Lycji. Plany dynastyczne Augusta legły w gruzach. August musiał więc ponownie szukać oparcia w Tyberiuszu, który w 2 roku n.e. powrócił do Rzymu ze swego dobrowolnego wygnania na wyspie Rodos; nie odnowiono mu jednak dawnych prerogatyw, które wygasły w roku poprzednim. Dopiero po śmierci Gajusza prynceps usynowił Tyberiu- sza i spowodował nadanie mu władzy trybuńskiej oraz imperium prokonsu- larnego na okres dziesięciu lat; jednocześnie zażądał, aby Tyberiusz zaadop- tował Germanika, mimo że miał rodzonego syna, Druzusa II. Z kolei August wysłał Tyberiusza na pogranicze nadreńskie, skąd w roku następ- nym posunął się on do Łaby i podjął przygotowania do rozprawy z Marko- manami. W 4 roku n.e. w Rzymie postawiono w stan oskarżenia pod 68 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta zarzutem udziału w spisku Korneliusza Cynnę Magnusa, wnuka Pompeju- sza, ale został on ułaskawiony. W 5 roku lex Yaleria Cornelia wprowadziła nowe zasady wyborów do magistratury. W 6 roku August powziął ważne dla Rzymu decyzje, ustanawiając aerarium militare oraz organizując cohor- tes yigilum; zajmował się także zaopatrzeniem w zboże, jednakże funkcje dwóch urzędników rangi konsularnej, których powołał do nadzoru nad tą sprawą, przejął niebawem praefectus annonae. Co się tyczy prowincji, to Rzym zaanektował Judeę, gdzie Kwiryniusz przeprowadził spis ludności, Sardynia zaś, która stała się gniazdem bandytów, przeszła pod zarząd Augusta; Korneliusz Kossus, prokonsul Afryki, który musiał bronić władcy mauretańskiego Juby przed Getulami, otrzymał w nagrodę za swe zwycię- stwo odznaki tryumfalne. Na północ od Italii wszakże sprawy wzięły obrót bardzo niepomyślny: w Panonii i Illyricum wybuchły powstania. Zawarte pospiesznie porozumienie z Markomanami umożliwiło Tyberiuszowi zdła- wienie tego buntu. Po nadzwyczaj trudnych walkach powrócił on do Rzymu w 9 roku n.e. w aureoli zwycięzcy. W tym samym roku doszło do bardzo wielkiej klęski, gdy Arminiusz zniszczył w Lesie Teutoburskim trzy legiony Warusa. Trudna sytuacja zmusiła Augusta do stosowania przymusu przy rekrutacji do wojska, w końcu jednak Tyberiusz na czele nowej armii po- wrócił na front północny, gdzie razem z Germanikiem przez następne dwa lata pozorowali zamiary dokonania agresji. Musieli jednak pożegnać się z nadziejami na podbój zachodniej Germanii i okupacją tych ziem po Łabę, a straż nad Renem objął stały korpus okupacyjny w sile ośmiu legionów. Dla, starzejącego się Augusta ciades Yariana była ogromnym wstrząsem, tempo wydarzeń zaczęło spadać. W 12 roku Tyberiusz i Germanik przeby- wali nad Renem; Tyberiusz pozostawił tam swego przybranego syna, a sam powrócił do Rzymu, aby odbyć tryumf. August w coraz większym stopniu wspierał się na Tyberiuszu, a gdy w 13 roku przedłużono mu imperium na dalszych dziesięć lat, Tyberiusz otrzymał prolongatę władzy trybuńskiej także o dziesięć lat oraz imperium prokonsularne w takim samym zakresie, w jakim miał je August, i odtąd stał się w praktyce współwładcą państwa. Wspólnie przeprowadzili oni spis ludności, zakończony w 14 roku. Kiedy Tyberiusz gotował się do drogi do Illyricum, dotarły do niego wiadomości o chorobie Augusta, zawrócił więc i przybył do łoża swego ojczyma na czas, aby otrzymać od niego ostatnie instrukcje: August umarł w miejscowości Nola w dniu 14 września 14 roku n.e. Po zgonie cesarza syn Tyberiusza, Druzus, odczytał w senacie cztery sporządzone przez zmarłego dokumenty: wskazówki co do pogrzebu; ostateczny tekst Res gestae, które prowadził od 2 roku p.n.e.; oceny wojska i stanu finansów; instrukcje dla Tyberiusza i ogółu Rzymian. Szczególnie interesujący jest dokument ostatni: zmarły cesarz zalecał, aby nie wyzwalać zbyt wielu niewolników i ograniczyć przy- znawanie obywatelstwa rzymskiego; funkcje państwowe powierzać wyłą- Wnioski 69 cznie ludziom o sprawdzonych kwalifikacjach, a nade wszystko zachować imperium rzymskie w granicach przez niego ustalonych. W dniu 17 wrześ- nia August został przez senat ubóstwiony, a jego żona, Liwia, którą w swym testamencie nazwał Augusta, objęła obowiązki kapłanki jego kultu. 11. WNIOSKI Panowanie Augusta stanowiło punkt kulminacyjny dziejów rzymskich w tym samym znaczeniu, w jakim dzieje rzymskie były osią całej historii staro- żytnej. Jednakże owa centralna postać dziejów Rzymu należała do najmniej heroicznych osobistości, jakie zapisały się na ich kartach w ciągu wieków. August nie odznaczał się niespożytą energią Cezara, nie miał ani jego żywej wyobraźni, ani zdolności podejmowania błyskawicznych decyzji. Nie kiero- wał się też wewnętrznym przekonaniem, że ma do spełnienia misję natury religijnej. Pobożność Augusta, chociaż szczera, była staroświecka i na wskroś italska: bywała podporą, ale nie rygorystycznym nakazem.37 Znamien- ne, że August w Res gestae, czyli w podsumowaniu swoich dokonań, które rozkazał wyryć na tablicach przy wejściu do Mauzoleum, ani razu nie przedstawił siebie jako wybranego narzędzia boskich zamysłów. Nie miał prawie wcale osobistego uroku, który wielkim władcom pozwalał w jakimś stopniu tuszować wrodzone im przywary. Chcąc odpowiedzieć na pytanie, co spowodowało, że ten człowiek, z pozoru tak pospolity, pozostawił w historii ślad tak głęboki, musimy na wstępie podkreślić, że w niemałym stopniu zawdzięczał to zwyczajnemu szczęściu. W pierwszej fazie zażartych rozgrywek o władzę August miał po swojej stronie wysłużonych żołnierzy Cezara. W latach triumwiratu Anto- niusz nieodmiennie działał na jego korzyść zarówno jako partner, jak i wróg. W owych chwilach, a później w pierwszych latach panowania, dobrze służył Augustowi jego wytrawny wódz i pierwszy minister, Agryppa, oraz zaufany doradca. Mecenas. Trzeba pamiętać i o tym, że August sprawował niezakłócone rządy przez czterdzieści lat, dzięki czemu mógł w praktyce sprawdzić i skorygować w szczegółach swój nowy system polityczny. Ale ważniejsze od towarzyszącego Augustowi szczęścia były dwa przy- mioty jego charakteru, które u każdego męża stanu są ze wszystkich zalet najważniejsze. Był on niezwykle bezstronny w ocenie swej osoby i swych możliwości. Robił krok, a potem zatrzymywał się w miejscu tak długo, póki nie zobaczył wyraźnie, jaką idzie drogą. Nie był chciwy władzy, z chęcią upoważniał innych do załatwiania spraw, na których się nie znał lub któ- rym nie mógł poświęcić dosyć czasu. Z drugiej strony, gdy uznał, że może sprostać jakiemuś zadaniu, szedł do celu z żelaznym uporem. Nie zniechęcał 70 Rozdział XXXI. Imperium rzymskie za czasów Augusta się popełnionymi błędami, lecz cierpliwie wypróbowywał klucz po kluczu, aż trafił na ten, który pasował do zamka. Za swego życia otrzymał najbardziej przekonywające dowody, że jego pracowita działalność przynosiła owoce. Choć od czasu do czasu spiskowano przeciwko niemu z pobudek osobistych,3A a złośliwe plotki rozsiewali o nim ci, którzy nie odważyli się krytykować go otwarcie, jednakże o powszechnej sympatii dla Augusta świadczyły dowody tak szczerej wdzięezności, jakiej nigdy nie okazano jeszcze żadnemu Rzymianinowi. Po powrocie Augusta z podróży inspekcyjnych do prowincji w 19 i 13 roku p.n.e. senat uchwalił budowę ołtarzy dziękczynienia bóstwom, za których sprawą szczęśliwie dotarł do ojczyzny. W 2 roku p.n.e. izba senatorska uezciła go tytułem Pater Patriae, którym nieoficjalnie uhonorowała Cycerona w 63 roku. Po śmierci Augusta senat samorzutnie podjął uchwałę o jego deifikacji, a pamiętać należy, że Cezara izba ubóstwiła na polecenie triumwirów. Ludy Italii i prowincje oddawały Augustowi cześć boską jeszcze za jego życia. Wprawdzie zachęcał on ludność prowincji do kultu Romy i Augusta, a w Galii i Germanu nawet sam go zainicjował, jednak kult jego osoby był przeważnie spontaniczny i nie tylko w stolicach prowincji rzymskich, ale także w wielu innych miastach wznoszono ku jego czci ołtarze lub świątynie. W większości miast italskich, choć sam cesarz z początku odnosił się niechętnie do szerzenia tego kultu w Italii, powstały sanktuaria, w których oddawano cześć jego osobie, a mówiąc ściślej, duchowi opiekuńczemu Augusta, Genius Augusti.* W samym Rzymie cesarz nie zezwolił na publiczny kult swej osoby; wyjątek stanowili ludzie z warstw ubogich, którzy w kapliczkach na rogach ulic mogli składać ofiary bóstwom opiekuńczym Augusta (Larw Augusti); niemniej w wielu domach prywatnych oddawano cześć zarówno larom opiekuńczym własnych rodzin, jak i larom Augusta. Jednakże najbardziej przekonywającym świadectwem wielkości dokonań Augusta była trwałość jego dzieła. Wprowadzone przez cesarza zasady ustroju stanowiły przez trzy wieki podstawę działalności najwyższych władz rzymskich, a niemal wszyscy jego następcy trzymali się wytyczonych przez niego kierunków polityki zagranicznej. Żaden Rzymianin nie zdeterminował w tak wielkim stopniu przyszłego biegu dziejów państwa rzymskiego. Rzec można, że August stanowił kwintesencję wszystkich przymiotów i wad ludu rzymskiego. Był to człowiek niezbyt wysokich lotów, który dokonał dzieła wielkiego i trwałego, głównie dlatego, że potrafił do ostatnich granic wyzyskać te zdolności, którymi obdarzyła go natura. Żywot tego cesarza to jakby skrót dziejów narodu rzymskiego. * To znaczy "geniusz", pojęcie tożsame z greckim daimonion (przyp. tłum.). Rozdział XXXII DYNASTIA JULIJSKO-KLAUDYJSKA SYTUACJA WEWNĘTRZNA 1. TYBERIUSZ (14-37 ROK N.E.) Pierwsze pięćdziesiąt lat po śmierci Augusta to okres przejściowy, w cza- sie którego system rządów stopniowo się krystalizował. Czterech cesarzy, których panowanie wypełniło to półwiecze, stanowiło dynastię (zwaną julijsko-klaudyjską), wszyscy ci władcy bowiem byli spokrewnieni albo z Augustem, albo z jego trzecią żoną, Liwią (zob. tablice genealogiczne). Przeniesienie najwyższej władzy w drodze dziedzicznej stało się możliwe dzięki ogromnemu autorytetowi pierwszego cesarza oraz przysiędze posłu- szeństwa, która wiązała armię z członkami jego rodziny. Po wygaśnięciu tej linii zwyciężyła zasada wybieralności władców rzymskich i żadna z później- szych dynastii cesarskich nie trwała dłużej niż dwa pokolenia. Tyberiusz Klaudiusz Neron lub inaczej Tyberiusz Cezar August, tak bowiem nazwał się on po objęciu władzy cesarskiej, był synem Liwii z jej pierwszego małżeństwa, urodzonym w 42 roku p.n.e. i przysposobionym przez Augusta.' Jako osobowość stanowił klasyczny przykład bohatera tra- gicznego w ujęciu Arystotelesa - człowieka o wielu talentach i jednej ska- zie charakteru, któremu wskutek zbiegu okoliczności ta właśnie jedyna wada marnuje całe życie. W sprawowaniu władzy cesarskiej Tyberiusz odznaczał się surowym, a może nawet prowokującym poczuciem ciążących na nim obowiązków - "Niech mnie nienawidzą, byleby uznawali" (pderint dum probent) brzmiała jego dewiza* - a dodać trzeba, że był to pod każ- dym względem znakomity wódz i administrator. Trawił go wszakże obse- syjny brak zaufania do własnych sił, a ponieważ nie miał wiary w samego siebie, odnosił się podejrzliwie do wszystkich ludzi. Tę wrodzoną Tyberiu- szowi podejrzliwość pogłębiły jeszcze nieustające wahania Augusta w kwe- stii sukcesji, gdy zdawał się być tylko pionkiem na cesarskiej szachownicy, oraz świadomość, że stał się dziedzicem Augusta nie z wyboru, lecz z konie- czności. Przyjął przeto władzę cesarską jak ktoś, kto obejmuje stanowisko budzące w nim niechęć, w końcu zaś zaczął się odnosić do swej godności z prawdziwą pogardą.2 Trzeba przyznać, że sukcesja po Auguście była w naj- * Swetoniusz, Żywoty Cezarów, przekł. J. Pliszczyńskiej. 72 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna lepszym razie zadaniem niewdzięcznym. Dobrodziejstwa nowego porządku w państwie spowszedniały, entuzjazm zaczął ustępować miejsca znudzeniu. Sytuację Tyberiusza utrudniały w dwójnasób nieustanne nieporozumienia z otoczeniem. Senat okazywał mu werbalnie szacunek, ale Tyberiusz wątpił w szczerość jego deklaracji i stopniowo dochodził do przekonania, że praw- dziwa współpraca z kurią jest nie do osiągnięcia.3 Co więcej, niektórzy sena- torzy konspirowali przeciwko niemu, a przynajmniej nosili się z myślą zawią- zania spisku, jak choćby Skryboniusz Libon Druzus w 16 roku lub G. Syliusz w 24 roku.4 Głównym jednak źródłem rosnącego rozgoryczenia Tyberiusza była jego własna rodzina, z którą nieustannie się wadził, a do rozczarowań w niemałym stopniu przyczynił się jego pełen fałszu powiernik i zły duch, Eliusz Sejan. Decydując się na usynowienie Tyberiusza i wyznaczając go w końcu swoim następcą August postawił mu warunek, że otrzymawszy purpurę cesarską zaadoptuje on swego bratanka Germanika i zagwarantuje mu sukcesję. Mimo że Tyberiusz miał syna ze swego pierwszego małżeństwa, Druzusa II, przystał na owo żądanie i po śmierci Augusta nic nie wskazywało, żeby nie zamierzał go respektować. Druzus II cieszył się w Rzymie popularnością, ale doświadczeniem wojennym znacznie ustępował Germanikowi i nie był przez żołnierzy tak lubiany, jak jego kuzyn i szwagier. Na początku pryncypatu Augusta wybuchły bunty w oddziałach rzymskich stacjonujących nad Duna- jem i Renem, nie tyle z przyczyn politycznych, co z powodu niezadowolenia z warunków służby. Druzus stłumił bunty w Panonii, Germanik zaś uśmierzył je w wojskach reńskich. Istniało pewne ryzyko, że żołnierze zechcą poprzeć Germanika i wprowadzić go na miejsce Tyberiusza, ale Germanik postępo- wał lojalnie, wziął oddziały w ryzy i zaatakował Germanię po drugiej stronie Renu, co dało początek ciężkiej, trzyletniej kampanii (14-16 r.). Jeżeli dążył on do urzeczywistnienia planu Augusta i oparcia granic rzymskich o Łabę, to spotkał go zawód, gdyż Tyberiusz, wierny zaleceniu (consilium) Augusta, aby poniechać dalszej ekspansji Cesarstwa, odwołał go z Germanii, rozumując słusznie, że dotychczasowe osiągnięcia gwarantują granicy na Renie całko- wite bezpieczeństwo. Chociaż Germanik mógł być rozgoryczony tą de- cyzją, nie miał powodu do skargi, gdyż Tyberiusz uhonorował go w 17 roku wspaniałym tryumfem, a ponadto przyznał mu imperium maius nad wszystkimi prowincjami wschodnimi i zaszczycił wspólnym konsulatem w 18 roku. Jednakże cesarz uważał za wskazane nie spuszczać z oka zaro- zumiałego młodzieńca i z tą myślą mianował Gn. Kalpurniusza Pizona, z którym dzielił konsulat w 7 roku p.n.e., namiestnikiem Syrii, aby stamtąd da- wał baczenie na Germanika. Po osadzeniu na tronie armeńskim nowe- go króla Germanik udał się do Egiptu; było to wbrew przepisom prawa, gdyż na wizytę senatora w Egipcie musiał wyrazić zgodę cesarz; przyję- to go tam z nieopisanym entuzjazmem, ponieważ rozkazał otworzyć Tyberiusz (14-37 r.) 73 publiczne spichrze i w ten sposób złagodził ostry brak zboża w tej prowin- cji. Następnie powrócił do Syrii, gdzie wkrótce zmarł, przekonany, że otruł go Pizon (19 rok n.e.).5 Owa tragiczna sprawa przyspieszyła rozłam w rodzinie cesarskiej. Chociaż nikt nie przedstawił poważnych dowodów popełnienia zbrodni, wdowa po Germaniku, Agryppina (córka Agryppy i Julii, córki Augusta), nabrała przekonania, że otruł go Tyberiusz, i odtąd na wszystkie sposoby starała się zemścić na cesarzu.6 Z początku Tyberiusz przyjmował to wszystko spokojnie. Śmierć Germa- nika utorowała drogę do pryncypatu jego synowi, Druzusowi; w 21 roku sprawował on wspólnie z Tyberiuszem konsulat, a na rok następny otrzy- mał władzę trybuńską. Co więcej, realne widoki na sukcesję miało następne pokolenie, gdyż żona Druzusa, Liwilla, urodziła bliźniaki. W 23 roku n.e. doszło do nieszczęścia: zmarł syn Tyberiusza, Druzus, jak się wówczas wydawało, śmiercią naturalną. W tej sytuacji Tyberiusz wyznaczył na swoich następców synów Agryppiny, Nerona i Druzusa III. Jednakże kon- flikt rodzinny nie wygasł, podsycany przez prefekta cesarskiej gwardii preto- riańskiej, L. Eliusza Sejana. Sejan, syn zawodowego funkcjonariusza admi- nistracji, który na początku panowania Tyberiusza sprawował prefekturę pretorianów, szybko wspiął się na stanowisko zajmowane przez swego ojca i jako prawa ręka cesarza stał się tak nieodzowny, że Tyberiusz, jakby dla zrównoważenia swej obsesyjnej nieufności do ludzi, jemu jednemu wierzył niemal ślepo. Z myślą o swoich własnych interesach Sejan podsycał podejrz- liwość cesarza nie tylko do wszystkich krewnych Agryppiny, ale także do wielu wybitnych senatorów, którzy trzymali jej stronę. Czy Agryppina istot- nie dążyła do zgładzenia Tyberiusza, aby zdobyć tron cesarski dla jednego ze swoich synów, lub czy zamierzała zostać cesarzową wychodząc drugi raz za mąż za kogoś z warstwy senatorskiej, kto sięgnąłby po godność cesarską - to pytania, na które nie sposób odpowiedzieć. Ponieważ jednak jako wdowa po Germaniku miała wielkie wpływy w armii rzymskiej, nie ulega wątpliwości, że swym wrogim stosunkiem do cesarza narażała się na posą- dzenie o przygotowywanie na.niego zamachu. Po śmierci swej matki, Liwii, która starała się nie dopuścić do otwartego konfliktu, Tyberiusz postanowił w obronie własnej uprzedzić wrogów. W 29 roku postarał się o wyrok senatu skazujący Agryppinę i jej syna Nerona na wygnanie, a w następnym roku deportował jej drugiego syna, Druzusa.7 Dążąc do usunięcia Agryppiny i obu jej synów Sejan zmierzał do utoro- wania sobie drogi do objęcia władzy po Tyberiuszu. Chociaż należał tylko do stanu ekwickiego, w drodze małżeństwa skoligacił się ze starą republi- kańską nobilitas, a u cesarza znalazł posłuch, który jeszcze bardziej podsycił jego ambicje. W 23 roku stał się faktycznym panem stolicy, koncentrując wszystkie kohorty pretorianów (które do tej chwili były rozproszone w wielu kwaterach) w dużym obozie na wschodnich peryferiach miasta. W 26 74 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna 55. Cesarz Tyberiusz Tyberiusz (14-37 r.) 75 roku namówił Tyberiusza na długi pobyt na wyspie Capri, aby izolować go od sceny politycznej w Rzymie. Wszystkie kolejne wakaty na stanowiskach dowódców wojsk pogranicznych Sejan obsadzał swoimi ludźmi. Jego na- dzieje jeszcze bardziej wzrosły, gdy otrzymał imperium prokonsularne i nominację na współkonsula Tyberiusza na rok 31 n.e. Jednakże Tyberiusz nie dawał Sejanowi żadnych konkretnych obietnic, a w 31 roku Antonia, wdowa po bracie cesarza, Druzusie, poinformowała Tyberiusza o intrygach Sejana przeciwko Agryppinie i jej synom, otwierając mu oczy na prawdziwe intencje jego pierwszego ministra.8 Uświadomiwszy sobie grożące niebezpie- czeństwo, Tyberiusz zorganizował szybko potężny kontrspisek, który długo pamiętano jako klasyczny przykład posłużenia się bronią przeciwnika. Cesarz trzymał Sejana w niepewności, łudząc go obietnicami nowych zaszczytów, a jednocześnie w tajemnicy polecił Sutoriuszowi Makronowi, który pełnił funkcje prefekta wigilów,* przejąć dowództwo nad kohortami pretorianów i przyrzeczeniem sowitych nagród skłonić je do wypowiedzenia posłuszeństwa Sejanowi; Makron mógł liczyć także na swoich wigilów. Na posiedzeniu w dniu 18 października przewodniczący senatu, konsul Mem- miusz Regulus, odczytał złowróżbnie długi list z Capri, którego Sejan słu- chał z nadzieją, a może chwilami z całkowitą pewnością, że padną słowa o nadaniu mu władzy trybuńskiej, a który dopiero w ostatnim ustępie dema- skował go jako zdrajcę. Nikt nie zareagował czynnie, nie podniósł się ani jeden głos w obronie oskarżonego, gdyż oddziały wigilów patrolowały ulice miasta, a gwardia pretoriańska zamknęła się w swoim obozie. W tym samym dniu senat wydał wyrok skazujący dawnego ulubieńca cesarza na śmierć. Upadek Sejana spowodował zgubę wielu jego stronników, gdyż po śmierci prowodyra osądził ich bez litości trybunał specjalny, uznając win- nymi współudziału w popełnionych przez Sejana zbrodniach. Ostatnią kroplą goryczy było dla cesarza wyznanie wdowy po Sejanie, która ujaw- niła, że jej mąż otruł syna Tyberiusza,9 aby mieć wolną drogę do władzy. Mimo wszystko jednak Tyberiusz nie otrząsnął się ze swej nieufności do Agryppiny i jej synów i rozkazał ich zgładzić lub - być może - doprowa- dził do takiego stanu, że popełnili samobójstwo. Trzeci syn Agryppiny, Gajusz, którego z racji młodego wieku cesarz uważał za niegroźnego, uni- knął wprawdzie losu swych braci, ale pędził żywot więźnia na wyspie Capri, gdzie Tyberiusz schronił się przed światem. Chorobliwa podejrzliwość Tyberiusza nie tylko zrujnowała jego życie rodzinne, ale utrudniała mu sprawowanie rządów. Chociaż umiał działać szybko i myśleć jasno, bywał niekiedy zaskakująco niezdecydowany. W takich okresach albo załatwiał jakąś sprawę bardzo długo, albo przekazy- * Cohortes vigilum pełniły funkcje straży pożarnej i policji (przyp. tłum.). Tyberiusz (14-37 r.) 77 wał ją do rozstrzygnięcia senatowi. Można to było rozumieć jako chęć przerzucenia odpowiedzialności na senat bądź uznać za szczere pragnienie dzielenia z nim władzy, w rzeczywistości jednak dwuznaczność instrukcji cesarza często stawiała kurię w nader kłopotliwej sytuacji, gdyż nie sposób się było domyślić, jakie są jego rzeczywiste życzenia. Nieustannymi wykrę- tami i wybiegami Tyberiusz ściągnął na siebie miano hipokryty, wprawdzie niezasłużone, niemniej zrozumiałe.10 Tyberiusz przeżył ogromny wstrząs, gdy uświadomił sobie, że oddany mu na pozór przyjaciel od dawna prowadził przeciwko niemu zdradzieckie kno- wania i przed laty nie cofnął się nawet przed zamordowaniem jego syna Druzusa. Odtąd podchodził znacznie surowiej do oskarżeń o zdradę, choć jeszcze niedawno do wielu z nich nie przywiązywałby większej wagi.11 Ale nawet w poprzednim okresie liczba ich stale rosła, po części dlatego, że zbrodnia obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis) nie była ściśle zdefi- niowana, a po części z braku w Rzymie instytucji oskarżyciela publicznego, co wielu ludziom stwarzało okazję do wzbogacenia się lub osobistej zemsty. Wyzyskując podejrzliwość cesarza działacze polityczni, którzy chcieli załat- wić swe osobiste porachunki, oraz wydrwigrosze wszelkiego autoramentu, znęceni perspektywą zwyczajowej nagrody za informację przyjętą za pod- stawę skazania (w wysokości jednej czwartej majątku osoby uznanej za winną), zgłaszali się z oskarżeniami o zdradę stanu. Te niebezpiecznie ogól- nikowe donosy, które pod koniec Republiki doprowadziły do tak wielu bez- podstawnych procesów politycznych, stały się znowu plagą za rządów Tyberiusza, często bowiem powodowały zgubę ludzi, których jedyną winą był niepowściągliwy język lub brak poszanowania osoby cesarza. To praw- da, że w czasie tych procesów, które toczyły się zazwyczaj na jawnych ses- jach senatu, oskarżeni mieli możność wypowiedzenia się w swojej obronie; że Tyberiusz nie zabraniał senatowi orzekania wyroków uniewinniających i że zdarzały się przypadki postawienia w stan oskarżenia informatora, który bezspornie działał w złej woli; że sam cesarz występował niekiedy z argu- mentami przemawiającymi na korzyść oskarżonych, a nawet przerywał pro- ces na mocy swego weta trybuńskiego oraz że wielu obwinionych zbyt pochopnie decydowało się na samobójstwo. Trzeba też przyznać, że nawet po zdemaskowaniu Sejana w 32 roku siedmiu oskarżonych zostało uniewin- nionych, a z dziewięciu posłanych na śmierć tylko dwóch wedle Tacyta nie miało nic na sumieniu. Ale chociaż panowanie Tyberiusza nie skończyło się okrutnym i rozpasanym terrorem, to trudno zaprzeczyć, że skazywano na śmierć także ludzi niewinnych i jeżeli nawet Tyberiusz nie zasłużył sobie na miano człowieka tak okrutnie mściwego, jakie przylgnęło do niego w kon- sekwencji tych procesów, to nie można zdjąć z niego całej winy, gdyby bowiem zdobył się na stanowczość, z pewnością raz na zawsze położyłby kres tym haniebnym praktykom. 78 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna Dziesięć ostatnich lat swych rządów Tyberiusz spędził poza stolicą; kry- zys nerwowy, którego doznał po przeniesieniu się na Capri, zatrzymał go w tym odosobnieniu do końca jego dni. Długi pobyt Tyberiusza na tej odlud- nej wysepce stał się źródłem wielu opowieści, które malowały siedemdziesię- cioletniego cesarza jako monstrualnego rozpustnika, w istocie jednak był to stek wyssanych z palca plotek, które nie znajdują potwierdzenia w żadnym świadectwie z I stulecia, plotek tym mniej prawdopodobnych, że Tyberiusz dożył siedemdziesięciu siedmiu lat i do końca życia gustował w towarzy- stwie erudytów, jurystów, pisarzy, a także astrologów. Ujemną konsekwen- cją nieobecności Tyberiusza w Rzymie była coraz większa zależność senatu od cesarza, nierzadko bowiem izba się ociągała z podjęciem decyzji, czeka- jąc na przekazanie jej życzeń cesarza. Chociaż Tyberiusz nadal kierował rządem państwa, wysyłając z rzadka odpowiednie instrukcje, to jednak nie dbał o terminowe nominacje do magistratury i dopuszczał do zaległości w wypłatach żołnierzom żołdu. Przed swoją śmiercią, w 37 roku, cesarz nie zdeklarował się wyraźnie w sprawie swego następcy. Po zgonie Druzusa II i obu synów Germanika Tyberiusz mógł wybierać tylko między najmłodszym synem Germanika, Gajuszem, a swoim wnukiem Tyberiuszem Gemellusem. Uchylił się od jednoznacznej decyzji, wyznaczając ich obu dziedzicami na równych prawach, a ponieważ więził Gajusza na Capri, pozbawił go spo- sobności praktycznego poznania obowiązków cesarza. Różnorodne aspekty polityki Tyberiusza omówimy w dalszej części tej książki, w tym miejscu wydaje się wskazane przedstawić je w ujęciu syntety- cznym. Do 23 lub 26 roku administracja cywilna funkcjonowała znakomi- cie, co przyznaje nawet Tacyt, który nie należał do admiratorów Tyberiu- sza. Prynceps utrzymał, a nawet poszerzył sądowe, wyborcze i ustawodaw- cze kompetencje senatu, jednakże jedną z prawdziwych tragedii jego pano- wania było to, że jego uczciwe zamiary współpracy z senatem spełzły w końcu na niczym, po części z winy charakteru Tyberiusza, a po części z powodu służalczości senatu. Zachowywał wielki umiar w sposobie bycia, unikając zwłaszcza stosowania tytułu "Imperator" w miejsce imienia (prae- nomeń}, dwukrotnie odmówił przyjęcia zaszczytnego miana Pater Patriae, stronił również od konsulatu, który piastował tylko trzy razy, wyłącznie po to, aby podnieść rangę swego kolegi w urzędzie (Germanika w 18, Druzusa w 21 i Sejana w 31 roku). Do wzrostu liczby procesów o zbrodnie stanu, do których z początku odnosił się z dezaprobatą, przyczynił się bez wątpienia coraz bardziej zżerający go strach przed grożącym zamachem na życie. W polityce finansowej Tyberiusz starał się trzymać złotego środka: unikał rozrzutności, ale w razie istotnej potrzeby nie szczędził pieniędzy. W poli- tyce zagranicznej także mu się wiodło, przestrzegał zresztą w tym względzie wskazówek Augusta (Rozdział XXXIII). Dowiódł rozsądku, odrzucając wymarzony przez Germanika plan oparcia granic państwa o Łabę i odwo- Kaligula (37-41 r.) 79 łując go z Germanii, gdy tylko uznał, że oręż rzymski zademonstrował swą siłę na wschód od Renu w stopniu dostatecznym, aby zapewnić pokój na tym obszarze. Niewielkich poprawek terytorialnych dokonał na Wschodzie, a wobec Armenii i Partii postępował z dyplomatyczną powściągliwością: odczekał do śmierci trzech królów-klientów, aby Kapadocję i Kommagene przekształcić w prowincje rzymskie, a Cylicję włączyć do prowincji Syrii. Podobnie więc jak August, Tyberiusz położył dla imperium wielkie zasługi zarówno jako żołnierz, jak i administrator, a swymi mądrymi rządami w latach pryncypatu zapewnił okres pokoju i stabilizacji, który pozwolił nowemu systemowi władzy zapuścić głębokie korzenie, ale okres skażony błędami, spowodowanymi głównie narastającą izolacją cesarza, w którą wpędzili go wiarołomni przyjaciele i opacznie rozumiejący jego intencje senatorzy. 2. KALIGULA. (37-41 R.) Kwestia sukcesji, którą Tyberiusz pozostawił w zawieszeniu, została roz- strzygnięta wkrótce po jego śmierci. Prefekt gwardii pretoriańskiej, Mak- ron, którego przychylność zjednał sobie Gajusz podczas pobytu na Capri, od razu przedłożył jego kandydaturę senatowi. W razie potrzeby był zdecy- dowany wezwać swe kohorty pretoriańskie pod broń, aby udowodnić, że siła idzie przed prawem, ale senat zatwierdził jego nominata bez słowa sprzeciwu. Gajusz Cezar, zwany Kaligulą - jak przezwali go żołnierze Germanika od bucików wykonanych na wzór żołnierskich sandałów, które jako mały chłopiec nosił w nadreńskim obozie swego ojca - spotkał się w Rzymie z owacyjnym przyjęciem: po władcy z linii Germanika spodziewano się po- wszechnie złagodzenia rządów, tak bardzo oczekiwanego po panowaniu surowego i podejrzliwego Tyberiusza.12 Z początku wydawało się, że młody władca spełni najgorętsze oczekiwania Rzymian: zniósł podatek od sprze- daży; kohortom pretoriańskim wypłacił nagrodę dwa razy wyższą od obie- canej im przez Tyberiusza; zyskał aplauz ludności organizując wiele wido- wisk cyrkowych urozmaiconych polowaniami na dzikie zwierzęta; zaadop- tował swego kuzyna Tyberiusza Gemellusa; okazał łaskę skazanym na wygnanie i dotkniętym represjami donosicielom; z wielką energią zajmował się sprawami państwowymi. Po kilku miesiącach sprawowania władzy Kali- gulą ciężko zachorował, a po odzyskaniu zdrowia przeobraził się w megalo- mana i tyrana.13 Wielu ludzi skazał na śmierć bez żadnego sądu, między innymi Tyberiusza Gemellusa i Makrona; sprzyjał donosicielstwu i proce- som o zdradę; wprowadził nowe podatki i roztrwonił rezerwy finansowe, które zgromadził Tyberiusz; ignorował lub upokarzał senat; co roku spra- Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna 80 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna 57. Cesarz Kaligula Klaudiusz (41-54 r.) . 81 wował konsulat (wyjątek stanowił rok 38); prawo dokonywania wyborów do magistratury przyznał ponownie zgromadzeniom ludowym. Co więcej, postarał się o zaszczyty, które w istocie oznaczały deifikację za życia, i wydawało się, że zmierza do przeistoczenia pryncypatu w monarchię abso- lutną. Polityka zagraniczna Kaliguli była nie mniej katastrofalna (zob. Roz- dział XXXIII). Doprowadził do zadrażnień na Wschodzie, w Judei i Mauretanii omal nie wybuchły bunty. Zorganizował bezsensowną wyprawę na terytorium Germanii, w tym przypadku jednak nie można wykluczyć, że nieprzyjazna mu tradycja zniekształciła jej cele i wyniki; podobnie rzecz miała się w 40 roku, gdy przerzucił wojska rzymskie nad kanał La Manche i w ostatniej chwili odwołał inwazję na Brytanię. Takie poczynania nie przy- czyniły się do umocnienia autorytetu Rzymu. Postępowanie Kaliguli zarówno w kraju, jak i poza jego granicami, a zwłaszcza posłanie na śmierć znamienitych obywateli stało się powodem wielu sprzysiężeń, w których uczestniczyli senatorzy ze starych rodów republikańskich oraz wyżsi wojskowi. W 39 roku dowódca legionów stacjo- nujących w Germanii Górnej, Lentulus Getulik, zawiązał spisek, którego uczestnicy zmierzali, jak się zdaje, do powołania na miejsce Kaliguli członka starej nobilitas republikańskiej, M. Emiliusza Lepidusa. Wykrycie tego sprzysiężenia spowodowało dalszy rozlew krwi; na wygnanie zostały ska- zane siostry cesarza, Agryppina II i Julia, które podejrzewano o współ- udział w spisku. Kaligula wszakże znalazł się w błędnym kole. Stłumienie jednego spisku prowadziło do powstania następnego, zaczęły się burzyć kohorty pretoriańskie. W 41 roku trybun pretorianów Kasjusz Cherea, dotknięty niezasłużoną obelgą doznaną od cesarza, zaczaił się w jakimś zakątku pałacu i przebił Kaligulę sztyletem; inni spiskowcy dobili go gra- dem ciosów. 3. KLAUDIUSZ (41-54 R.) i Po zabójstwie Kaliguli kilku pretorianów, którzy pozostali w pałacu w celach rabunkowych, znalazło stryja zamordowanego cesarza, Tyberiusza Klaudiusza Druzusa, ukrytego w fałdach zasłony zawieszonej w drzwiach. Żołnierze nie wyprawili go jak Kaliguli na tamten świat, lecz przeciwnie, pozdrowiwszy jako brata ich dawnego ulubieńca Germanika, zaprowadzili do swego obozu, gdzie zmusili go do przyjęcia 2 ich rąk władzy cesarskiej. Oprzytomniawszy ze strachu Klaudiusz nie tylko wyraził na to zgodę, ale zagwarantował sobie lojalność pretorianów obietnicą wypłacenia im hojnej nagrody. Był to pierwszy z wielu przypadków kupczenia na obozowym rynku godnością, której twórcą był August. Tymczasem senat, który zapo- mniawszy o istnieniu Klaudiusza działał w przekonaniu, że linia Augusta 6 - Dzieje Rzymu t. II 82 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna wygasła, zastanawiał się poważnie nad przywróceniem ustroju republikań- skiego, ale w końcu odrzucił tę ideę i zaczął debatować nad wyborem cesa- rza z własnego grona. Dyskusje te przerwali pretorianie, żądając katego- rycznie akceptacji aklamowanego przez nich Klaudiusza. Senat dla ratowa- nia twarzy wystąpił z krótkim sprzeciwem, po czym przyznał władzę cesarską nominatowi pretorianów.14 W chwili obejmowania władzy Klaudiusz miał ponad pięćdziesiąt lat, do tego czasu wszakże nie brał udziału w życiu publicznym. Dotknięty wrodzo- nym kalectwem utykał, nie grzeszył bystrością umysłu i zadziwiał swe oto- czenie roztargnieniem.15 W opinii Augusta i Tyberiusza defekty te bezapela- cyjnie uniemożliwiały mu udział w życiu publicznym, pędził więc żywot miłośnika starożytności i po dyletancku bawił się literaturą. Kaligula odry- wał go od studiów historycznych i literackich, aby robić z niego nadwor- nego błazna. Po objęciu władzy ów brzydal, który był pośmiewiskiem w rodzinie Augusta, starał się nadrobić utracony czas przykładając się z całych sił do swych nowych obowiązków. Co więcej, ku powszechnemu zaskoczeniu wystąpił z wieloma nowatorskimi projektami, zdawać by się nawet mogło, że zainteresowania literackie wpłynęły pobudzająco na jego wyobraźnię, czyniąc ją bogatszą od dosyć ciasnych horyzontów intelektual- nych pierwszych dwóch cesarzy; poglądy nowego cesarza na kwestię przy- znawania obywatelstwa rzymskiego oraz rolę Cesarstwa nie nawracały do Augusta, lecz do Juliusza Cezara. Badania historyczne Klaudiusza, do któ- rych podobno zachęcał go Liwiusz, miały zakres bardzo szeroki; napisał historię Etrurii w dwudziestu księgach, Kartaginy w ośmiu (oba te dzieła po grecku), dzieje Augusta (podziwiał go szczerze, on z kolei uważał Klaudiu- sza za inteligentnego) w czterdziestu jeden księgach, ponadto zaś obronę Cycerona i autobiografię w ośmiu księgach. Klaudiusz rozumiał dobrze, że Rzym zawdzięczał wiele swoich osiągnięć nadzwyczajnej umiejętności wpro- wadzania zmian i reform przy jednoczesnym zachowaniu swych najbardziej wartościowych tradycji, i był dumny z przeszłości swego kraju. Chciał być dobrym władcą i pod wieloma względami udało mu się spełnić to pragnie- nie. ' W końcu jednak ten pełen dobrych intencji cesarz musiał skapitulować przed perfidną naturą. W czasie pracy umysł Klaudiusza zaczynał nagle błądzić lub w ogóle przestawał funkcjonować; sesje sądowe pod jego prze- wodnictwem kończyły się często albo wyrokami wręcz absurdalnymi, albo trzeba było sprawy odraczać, gdyż w pewnej chwili cesarz zasypiał. Z tych powodów Klaudiusz potrzebował stale obecności "suflera", który by mu pomógł wybrnąć z kłopotliwej sytuacji bądź naprowadził na omawiany temat, a kiedy z wiekiem choroba ta coraz bardziej brała nad nim górę, popadał w rosnącą zależność od swych doradców. W przeciwieństwie jed- nak do Augusta i Tyberiusza, którzy na swych politycznych zauszników Klaudiusz (41-54 r.) 83 58. Cesarz Klaudiusz 84 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna_________ wybierali najwybitniejszych przedstawicieli stanu senatorskiego i ekwic- kiego, Klaudiusz dobierał ich spośród swoich domowników. To prawda, że poprzedni cesarze rekrutowali sekretarzy i rachmistrzów ze służby domo- wej, postępując zgodnie ze zwyczajem przyjętym w rodach rządzących już za czasów Republiki, niemniej jednak powierzali im wyłącznie funkcje pod- rzędne. Klaudiusz natomiast zasięgał ich rady w najważniejszych sprawach politycznych i wysłuchiwał opinii przy obsadzaniu wysokich stanowisk w administracji państwowej. Pod koniec panowania żaden Rzymianin wyso- kiej rangi nie miał tak wielkich wpływów jak Kallistus, praeceptor a libelli (opiniodawca petycji), Narcyz (Narcissus), praeceptor ab epistulis (szef kan- celarii) lub Pallas, praeceptor a rationibus (szef rachunkowości) - wszyscy oni byli wyzwoleńcami. Znaczenie tych byłych niewolników przyczyniało się wprawdzie do zwiększenia osobistej władzy pryncepsa, ale jednocześnie wywoływało wielkie niezadowolenie członków obu rządzących stanów, któ- rzy uważali je za łamanie uświęconej tradycji rzymskiej; pretensje te nie były całkiem bezpodstawne, ponieważ służba domowa Klaudiusza uczyniła z pałacu cesarskiego istny bazar, gdzie handlowano urzędami i przywilejami, bez cienia wstydu biorąc olbrzymie łapówki. Na dowód umiejętności ku- pieckich Pallasa i Narcyza wystarczy przytoczyć fakt, że zaczęli swe kariery bez grosza, a w chwili śmierci mieli majątki większe niż kiedyś triumwir . Chociaż ów monstrualny poczet wyzwoleńców budził w Rzymie najgłęb- szy niesmak, to i tak faworyci cesarza wyrządzili mniej szkody od dwóch ostatnich z czterech żon Klaudiusza, Walerii Messaliny i młodszej Agryp- piny (którą zaraz po śmierci Kaliguli odwołał on z zesłania). Messalina była rozpustnicą, której zmysłowość była tak nieokiełznana, że nie wystarczały jej miłostki, jakie spotyka się na każdym zdeprawowanym dworze; Agryppina odziedziczyła po swej matce, żonie Germanika, despotyczne usposobienie i bez żenady dawała upust swej nieposkromionej żądzy władzy. Obie te cesa- rzowe nie cofały się przed żadnym środkiem, aby zaspokoić swe kaprysy, i zmuszały Klaudiusza do usuwania tych wszystkich, którzy im przeszka- dzali. Wyzyskiwały one nie tylko niefrasobliwość cesarza, ale także jego strach przed grożącym mu zamachem, strach, do którego miał zresztą nie- małe powody. W drugim roku rządów Klaudiusza namiestnik Dalmacji Kamillus Skrybonianus zawiązał wspólnie z senatorem Anniuszem Winicja- nusem spisek, który żywo przypominał sprzysiężenie Lentulusa Getulika przeciwko Kaliguli. W 48 roku z kolei inny arystokrata rzymski, G. Syliusz, w którym zadurzyła się Messalina, zapragnął pod jej wpływem zająć miejsce Klaudiusza i byłby osiągnął swój cel, gdyby wyzwoleniec Narcyz nie wezwał w porę gwardii pretoriańskiej, która w obecności osłupiałego cesarza zgła- dziła za jednym zamachem Syliusza i Messalinę. Sprzysiężenia te i wiele im podobnych napełniały cesarza stałą trwogą, tak wielką, że z jego rozkazu Klaudiusz (41-54 r.) 85 wszystkie osoby odwiedzające pałac cesarski poddawano osobistej rewizji; Klaudiusz ze strachu dawał posłuch oskarżeniom, z którymi występowały jego małżonki. Pod koniec jego panowania Rzymianie z wysokich sfer żyli w stanie jeszcze większej niepewności jutra niż w czasach terroru za Tybe- riusza, głównie dlatego, że ofiary podejrzliwości cesarza sądzono przy drzwiach zamkniętych albo bez procesu z miejsca posyłano na śmierć.16 Z małżeństwa z Messaliną Klaudiusz miał córkę Oktawie i syna Tyberiu- sza Klaudiusza, zwanego Brytanikiem na cześć zwycięstwa cesarza w Bryta- nii i uznanego za następcę tronu. Jednakże na drodze Brytanika do purpury cesarskiej stanęła jego macocha Agryppina, która nie przebierała w środ- kach, by zapewnić sukcesję swemu synowi z jej poprzedniego małżeństwa, Lucjuszowi Domicjuszowi Ahenobarbusowi. W 50 roku n.e. Agryppina namówiła nie domyślającego się podstępu Klaudiusza na adoptowanie jej syna (który odtąd nosił imiona Neron Klaudiusz Cezar) i zaręczenie go z córką cesarza, Oktawią. Sprawa wydziedziczenia Brytanika na rzecz Nero- na nie była jeszcze do końca załatwiona, gdy Klaudiusz nagle umarł (54 rok n.e.). Tymczasem Agryppina weszła w porozumienie z prefektem pretoria- nów Afraniuszem Burrusem, który bezzwłocznie przedstawił Nerona swoim oddziałom, zapewniając mu ich posłuszeństwo obietnicą nagrody. Senat trzeci raz z kolei zatwierdził kandydata wybranego przez kohorty pretoriań- skie. Szybkość, z jaką Agryppina doprowadziła do obsadzenia opróżnio- nego po śmierci jej męża tronu cesarskiego, zdaje się potwierdzać powszech- ne przekonanie, że go otruła; mimo wszystko jednak pozostaje kwestią otwartą, czy przyłożyła rękę do jego śmierci, czy też tylko skorzystała zrę- cznie z niespodziewanej szansy.17 W ciągu ostatnich czterech lat życia Klaudiusz rzeczywiście coraz bar- dziej podupadał umysłowo i bez reszty został zdominowany przez swą żonę i wyzwoleńców, jednak w okresie poprzednim, wbrew opinii, którą lanso- wały źródła mu nieprzyjazne, bynajmniej nie ulegał swemu otoczeniu. Zarówno w inskrypcjach, jak i papirusach zachowało się dostatecznie dużo zarządzeń cesarza, które noszą, wyraźne piętno umysłowości i stylu Klau- diusza, aby przekonać nas, że w rządzeniu państwem odgrywał należną mu rolę.18 Co więcej, trzeba oddać mu sprawiedliwość, że potrafił dobrać sobie utalentowanych podwładnych, czy to byli wyzwoleńcy pałacowi, czy wyżsi wojskowi. Klaudiusz rozpoczął swój pryncypat rozumnie: anulował rozpo- rządzenia Kaliguli, zezwolił na powrót osobom skazanym na wygnanie i umorzył procesy o zbrodnie stanu, które toczyły się w senacie. W stosunku do senatu starał się trzymać zasady współpracy wedle koncepcji Augusta; okazywał izbie szacunek, przynajmniej na zewnątrz; często korzystał z sena- tus consulta, godność konsula sprawował tylko czterokrotnie, niemniej reaktywowanie przez niego w latach 47-48 urzędu cenzora spotkało się z niechętnym przyjęciem senatorów.19 Starał się również o poprawę skute- 86 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna czności pracy senatu, co powodowało niekiedy konieczność ingerencji w jego kompetencje, z tą myślą również ułatwił ekwitom dostęp do krzeseł senatorskich, jednakże do usprawnienia administracji, kosztem uprawnień senatu, przyczyniło się najbardziej utworzenie scentralizowanego aparatu administracyjnego, z podziałem na kancelarie, kierowane przez wyzwoleń- ców. Ów aparat biurokratyczny stał się konieczny ze względu na coraz większą złożoność spraw, które przedkładano cesarzowi do decyzji, i to nie tylko w sferze finansów. Krytykę wywoływały również osobiste ingerencje Klaudiusza w sprawy sądownictwa, jakkolwiek chodziło mu głównie o to, aby trybunały sądowe działały sprawniej, a także i sprawiedliwiej. Postępo- wanie cesarza jednak bywało niekiedy mniej budujące, jak choćby wówczas, gdy sprawy kryminalne sądził intra cubiculum principis. Dużym uznaniem cieszyły się natomiast zainicjowane przez niego inwestycje publiczne, jak na przykład zakrojone na wielką skalę roboty portowe w Ostii, budowa nowego akweduktu (aqua Ciaudia) w Rzymie, próba osuszenia Jeziora Fucyńskiego oraz budowa nowych dróg (między innymi via Yaleria Ciau- dia, która przedłużyła via Yaleria do Adriatyku). W kwestiach religijnych Klaudiusz był konserwatywny, ale odnosił się tolerancyjnie do tych kultów cudzoziemskich, które uważał za nieszkodliwe dla starodawnych koncepcji rzymskich. W 47 roku zorganizował ludi Saeculares, czyli uroczystości Stulecia, które zbiegły się z osiemsetną rocznicą założenia Rzymu. W kwe- stii kultu swej osoby zachowywał, podobnie jak Tyberiusz, stanowisko pełne rozsądku i umiaru (Aleksandryjczykom oświadczył, że nie chce dla siebie ani posług najwyższego kapłana, ani dedykowanych mu świątyń: "ponieważ nie chcę obrażać moich współczesnych"). Niemniej jednak roz- kazał wyplenić druidyzm, a chociaż przywrócił żydom wolność wyznania na obszarze całego Cesarstwa, to jednak w 41 roku zakazał rzymskiej gmi- nie żydowskiej odbywania zgromadzeń (być może z wyjątkiem zebrań w sy- nagogach?), aby położyć kres propagowaniu przez nich swej wiary, a w 49 ro- ku rozkazał im opuścić Rzym z powodu jakichś zakłóceń porządku publiczne- go; surowo potraktował również buntowniczych Żydów aleksandryjskich. Klaudiusz doszedł do wniosku, że nadszedł czas na zmodyfikowanie zale- cenia Augusta, aby nie poszerzać wytyczonych przez niego granic impe- rium. Z różnych przyczyn utworzył aż pięć prowincji: Mauretanię (podzie- loną na dwie prowincje), Brytanię, Trację i Lycję. Na północnych rubieżach Cesarstwa oddziały rzymskie powstrzymały napór Fryzów i Chauków, na miejscu dzisiejszej Kolonii powstała kolonia, którą na cześć żony Klaudiu- sza nazwano Colonia Agrippinensis. Na czele administracji w Noricum sta- nął prokurator zamiast dawnego prefekta, a Achaja i Macedonia znalazły się ponownie pod zarządem senatu. Judea, którą Klaudiusz oddał swemu przyjacielowi, Herodowi Agryppie, po śmierci Agryppy w 44 roku znowu otrzymała status prowincji rzymskiej, Kommagene natomiast zwrócono jej władcy, królowi Antiochowi IV. Klaudiusz, który nie przykładał tak wiel- Neron (54-68 r.) 87 kiej wagi jak August do specjalnych uprawnień Rzymu i Italii, starał się podnieść rangę prowincji, przyznając hojnie obywatelstwo rzymskie oraz prawa municypalne, a mieszkańcom Galii otwierając nawet szeroki dostęp do senatu. Jak więc widać, Klaudiusz prowadził wobec prowincji politykę pełną wyobraźni, zgodną z liberalnymi tradycjami Rzymu. .8 4. NERON (54-68 R.) Następny cesarz był przeciwieństwem zarówno swojej matki, jak i przod- ków po mieczu, bez wyjątku zagorzałych arystokratów, których klasycznym przykładem był przeciwnik Cezara, Lucjusz Domicjusz.20 Przez całe swoje życie pozostał on miłym wyrośniętym dzieckiem, które stawało się okrutne dopiero pod wpływem namiętności lub strachu. Męczył się szybko, chociaż odznaczał się silną budową ciała, i był człowiekiem słabej woli. Z zapałem dyletanta zabawiał się gimnastyką i wyścigami rydwanów, muzyką, malar- stwem i twórczością literacką. Na samym początku panowania Nerona, który w chwili objęcia władzy miał szesnaście lat, matka jego, Agryppina, stoczyła zaciętą walkę o regen- cję z Burrusem oraz wychowawcą młodego władcy, L. Anneuszem Seneką, najwybitniejszym pisarzem swoich czasów. Burrus i Seneką nie zważając na to, że swe wysokie stanowiska w państwie zawdzięczali Agryppinie, prze- ciwstawili się energicznie jej usiłowaniom zagarnięcia całej władzy polity- cznej, tak szerokiej, po jaką nigdy nie odważyła się sięgnąć żadna Rzymian- ka. W konflikt ten Agryppina uwikłała młodego cesarza, któremu jednak prędko znudziły się nieustanne admonicje matki, żeby zachowywał się jak prawdziwy władca i nie spędzał całych dni na zabawach.21 Agryppina, która władzę kochała bardziej niż Nerona, szukała pociechy w nagłym afekcie do Brytanika, ale póki Burrus dowodził kohortami pretoriańskimi, nie miała prawie żadnych szans dokonania wojskowego zamachu stanu i wyniesienia na tron swego pasierba. Tymczasem, w 55 roku, zmarł nagle Brytanik, jedyny poważny rywal cesarza. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Bry- tanik zginął śmiercią skrytobójczą,22 nie wiemy jednak, czy morderstwo to zaplanował Neron, a jeśli tak było, to kto mu w tym pomógł. Po tej boles- nej porażce zrezygnowana Agryppina zaczęła pędzić żywot dostojnej wdowy, ale trzy lata później wywołała nowy konflikt, opowiadając się po stronie małżonki Nerona, Oktawii, przeciwko jego kochance Poppei Sabinie. Pop- pea, żona jednego z towarzyszy hulanek Nerona (przyszłego cesarza Salwiu- sza Othona), postanowiła sobie, że poślubi cesarza, i zapewne pod wpły- wem jej nalegań Neron zdecydował się (za cichą zgodą Burrusa i Seneki, lecz bez ich czynnego udziału) utorować sobie drogę do małżeństwa z Pop- peą zabijając swą matkę. Mordu tego dokonał prefekt floty stacjonującej w Misenum, wyzwoleniec Anicetus. Po nieudanej próbie utopienia Agryppiny 88 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna 59. Cesarz Neron Neron (54-68 r.) 89 w Zatoce Neapolitańskiej w czasie przejażdżki statkiem-pułapką, który po wypłynięciu na morze miał pójść na dno,23 Anicetus wtargnął do rezydencji Agryppiny i pobił ją na śmierć. Z pomocą cesarzowi, który nie czuł wyrzu- tów sumienia, ale lękał się opinii publicznej, przyszedł Seneka rozpowszech- niając informację, że Agryppina uknuła spisek przeciwko Neronowi, co wszystkim znającym jej przeszłość wydało się całkiem prawdopodobne (59 rok n.e.). W pierwszym uniesieniu po śmierci matki cesarz postanowił poświęcić się bez reszty swym zamiłowaniem artystycznym. W latach 59 i 60 ustanowił dwa nowe święta, Iuvenalia (dla uczczenia pierwszego przystrzyżenia cesar- skiej brody - depositio barbae) oraz Neronia, w czasie których odbywały się wyścigi rydwanów i konkursy muzyczne i taneczne na wzór igrzysk grec- kich. Podczas tych imprez Neron zademonstrował publicznie swój "niebiań- ski głos"; klakierzy, których przezornie opłacił, okazali się niepotrzebni. Pod okiem Seneki i Burrusa rządy Nerona sprowadzały się do stosowania ostrożnych, lecz skutecznych metod sprawowania władzy. Wybryki cesarza nie wywołały jeszcze poważniejszego skandalu, jak na razie nie przelał krwi poza kręgiem najbliższej rodziny. Śmierć Burrusa w 62 roku i wycofanie się z życia publicznego Seneki, którego pozycja na dworze była od jakiegoś czasu niepewna, stały się punktem zwrotnym panowania Nerona. W tym samym roku cesarz pozbył się ostatecznie swej żony Oktawii, przeprowa- dzając z nią rozwód, który odraczał, dopóki trwały wpływy Seneki. Wymu- siwszy od Aniceta - tego samego, który zgładził Agryppinę - fałszywe zeznanie, że dopuściła się z nim cudzołóstwa, Neron skazał Oktawie na wygnanie, a niebawem rozkazał ją zamordować. Małżeństwo, które kilka dni później zawarł z Poppeą, nie odcisnęło głębszego piętna na charakterze jego rządów. Tymczasem jeden z dwóch prefektów gwardii pretoriańskiej, których Neron mianował na miejsce Burrusa, Ofoniusz Tygellinus, okazał się jego złym duchem, ponieważ to pod jego wpływem zapanował w Rzymie nieokiełznany despotyzm wedle modelu Kaliguli. W poszukiwaniu nowych rozrywek Neron pogrążył się w rozpuście, która rumieńcem wstydu zabarwiłaby nawet policzki Messaliny. Jednocześnie jego zamiłowanie do wyścigów konnych i muzykowania przerodziło się w zżerającą go pasję, dla której bez skrupułów gotów był poświęcić interesy państwa. Punktem kulminacyjnym kariery cesarza jako gwiazdy areny cyrkowej i estrady była jego podróż po Grecji w latach 67 i 68, zdobył bowiem tysiąc osiemset wieńców podczas tradycyjnych świąt w kraju Muz. To niepohamowane zamiłowanie do sztuki aktorskiej doprowadziło go do zaniedbywania pilnych obowiązków państwowych, a ponadto wiązało się z ogromnymi wydatkami, które stały się przyczyną poważnych kłopotów skarbu państwa. Pod koniec życia Nerona nastały ponownie rządy terroru, jak za panowania poprzednich cesarzy. Chcąc powiększyć dochody w dro- 90 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna dze rekwizycji i konfiskat oraz zdławić rosnące oznaki niezadowolenia, Tygellinus wyzyskał strach trawiący cesarza i namówił go do dania wolnej ręki zawodowym donosicielom, których hamowali dotąd Burrus i Seneka. Pod rządami Tygellina tylko nieliczni wybitniejsi Rzymianie mieli tyle szczęścia, że sądzono ich w senacie w drodze normalnego procesu, jedno- cześnie zaś zbrodnią stanu (crimen laesae maiestatis) stał się każdy przejaw niezależności. Głośny proces w 66 roku, gdy były konsul i wielbiciel filozofii stoickiej P. Petus Trazea został skazany na śmierć za kilka krytycznych aluzji do osoby cesarza, stanowił przypadek tak brutalnego nadużycia prze- pisów prawa o obrazie majestatu, jakiego nie dopuszczono się za panowa- nia Tyberiusza (skazano także dwóch innych stoików, jednego na śmierć, drugiego na wygnanie). Większości obwinionych rozkazywano popełnienie samobójstwa, nie dając im żadnych szans przedstawienia argumentów na swoją obronę. Wśród tych, których zmuszono do natychmiastowego ode- brania sobie życia, znalazł się dawny doradca Nerona, Seneka, a także G. Petroniusz, pisarz o wszechstronnych zainteresowaniach, organizator rozry- wek dworskich, którego wyrobiony smak i gładki dowcip budziły zazdrość prostackiego Tygellina. Ze szczególną bezwzględnością obszedł się Neron z ludźmi majętnymi24 oraz tymi przedstawicielami arystokracji republikańskiej, którzy ze względu na swe pochodzenie byli potencjalnymi pretendentami do władzy cesarskiej. Ofiarami Nerona padali także najubożsi, szarzy mieszkańcy Rzymu. W 64 roku przez ponad tydzień szalał w centrum miasta pożar, który strawił część najbardziej zaludnionych dzielnic. Katastrofa ta była bez wątpienia dziełem przypadku, cesarz z pewnością zasłużył sobie na słowa uznania za energiczną akcję pomocy dla ludzi pozbawionych dachu nad głową oraz ogłoszenie przepisów zmierzających do bardziej racjonalnej zabudowy zde- wastowanych terenów. Neron wszakże zraził mieszkańców, zatrzymując dla siebie około czterdziestu pięciu hektarów wypalonego obszaru, położonego między Palatynem a Eskwilinem, który przeznaczono na park; tam właśnie zbudowano luksusowy pałac cesarski, Domus Aurea. W Rzymie podniosła się wrzawa, że Neron rozkazał podpalić Rzym po to, aby kupić za bezcen teren budowlany, który mu się spodobał, krążyła też plotka, że cesarz patrząc na płonące miasto śpiewał pieśń o pożarze Troi.25 Neron przeraził się nie na żarty i zaczął się rozglądać za kozłem ofiarnym; z kłopotu wyciąg- nął go Tygellinus oskarżając o popełnienie tej zbrodni nowo powstałą w stolicy gminę chrześcijańską.26 Na podstawie samego przyznania się do wyznawania wiary zginęła nie znana bliżej liczba ofiar, które bądź spalono żywcem, bądź zamęczono na śmierć.27 Mimo wszystko jednak ludność nadal uważała Nerona za winowajcę pożaru, a jego nieopisane okrucień- stwo wywołało współczucie dla prześladowanych i przyczyniło się do wzro- stu nastrojów wrogich cesarzowi. Neron (54-68 r.) 91 W latach późniejszych Neron posłał na śmierć wielu dowódców wojsk rzymskich stacjonujących na pograniczach państwa, między innymi daw- nego wodza naczelnego kampanii nad Eufratem, Gn. Domicjusza Korbu- lona, którego długo darzył wielkim zaufaniem.28 Owe prewencyjne egzeku- cje nie tylko nie. zatamowały, lecz jeszcze wzmogły knowania przeciwko cesarzowi i stały się zachętą dla tych, którzy doszli do wniosku, że powinni zadać pierwszy cios, inaczej bowiem sami zginą. Nie trzeba było na to długo czekać. W 54 roku n.e. młody Neron zainaugurował swe rządy w sposób przy- kładnie skromny. Przyrzekł zlikwidować tajne procesy i okazywać należny szacunek senatowi i senatorom, zaaprobował ogłoszenie swego poprzednika Boskim (Divus), stając się w konsekwencji Divi filius. Chociaż sprawował konsulat w latach 55, 57 i 58, to w 58 roku odmówił przyjęcia konsulatu na czas nieograniczony. Z chęcią przystał na to, że polityką państwa będą kie- rowali Burrus i Seneka, i za główny cel stawiał sobie dobrobyt i rozkwit gospodarczy Cesarstwa. Choć być może Trajan miał coś innego na myśli, chwaląc quinquennium Neronis, to jednak słowa te przyczyniły się do uwy- puklenia faktu, że pierwsze lata pryncypatu Nerona to okres prawdziwie dobrych rządów.29 Polityka finansowa była rozsądna, podaż żywności dostateczna, w drodze kolonizacji zahamowano spadek ludności w Italii, Neron zastanawiał się nawet nad zniesieniem wszystkich podatków pośred- nich. Ów pomyślny okres skończył się w 62 roku, sytuacja zaczęła się odtąd pogarszać: nastąpiła nowa fala procesów o zdradę stanu. Ekstrawaganckie wydatki Nerona, pożar Rzymu i obniżenie realnej wartości pieniądza rzym- skiego zachwiały równowagę finansową państwa. Publiczne występy cesarza i zaniedbywanie obowiązków państwowych dla popisywania się talentami artystycznymi, w połączeniu z powoływaniem na wysokie stanowiska coraz większej liczby wyzwoleńców pochodzących z Grecji i Orientu, spowodo- wały wzrost wrogości do Nerona zarówno senatu, jak i ludu. Szczególna nienawiść do niego panowała w kołach wyznawców stoicyzmu, w końcu zaś Neron popełnił błąd występując przeciwko niektórym dowódcom wojsko- wym.30 Zaczęły się mnożyć spiski, w parze z nimi rosło okrucieństwo, des- potyzm i megalomania cesarza. Wyrazem megalomanii Nerona były wspa- niałe uroczystości w Rzymie w 66 roku z okazji wręczenia insygniów królewskich Tiridatesowi, który ukorzył się przed cesarzem jako wcieleniem Mitry, a także pasmo tryumfów na tradycyjnych igrzyskach w Grecji (Neron otrzymał wieniec laurowy za zwycięstwo w Olimpii, mimo że spadł z rydwanu i musiał się wycofać z zawodów); dodać trzeba, że przyznanie przez Nerona "wolności" całej Grecji było teatralnym gestem bez żadnego praktycznego znaczenia. Co więcej, każdy rok jego rządów przynosił pogor- 92 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna szenie sytuacji zewnętrznej Rzymu (zob. rozdział następny). To prawda, że dokonał on drobnych zmian w organizacji prowincji (na obszarze Alp Kotyjskich ustanowił małą prowincję pod zarządem prokuratora, a wschod- ni Pont włączył do Galacji) i że jego ambitne plany wypraw zbrojnych na Kaukaz i do Abisynii nie miały okazji dojrzeć, ale doszło w Cesarstwie za jego rządów do trzech groźnych rebelii. Powstanie królowej Boudikki w Brytanii Rzymianie stłumili dopiero wtedy, gdy objęło całą prowincję; możemy różnie oceniać politykę Nerona wobec Armenii, niemniej jednak skończyła się ona klęską pod Randeją; wielkie powstanie w Judei stłumiono dopiero po jego śmierci. Jednym słowem pod koniec swego życia Neron zniweczył nadzieje, które opromieniały pierwsze lata jego panowania: trage- dia ta nie ominęła także trzech jego poprzedników. 5. PRZEMIANY USTROJOWE W chwili śmierci Augusta wprowadzony przez niego system rządów cie- szył się tak powszechną aprobatą, że przywrócenie ustroju republikań- skiego, nawet w ograniczonym zakresie, nie wchodziło w rachubę. Na początku swoich rządów Tyberiusz dał senatowi szansę zrewidowania pre- rogatyw cesarskich, a zważywszy jego kompleks niższości można przyjąć, że okazywana przez niego niechęć do zajęcia miejsca po Auguście nie była jedynie próbą wybadania prawdziwych intencji senatu. Tymczasem senat, "idąc na oślep w niewolę", stanął na stanowisku, że należy utrzymać upraw- nienia cesarza w takim zakresie, w jakim korzystał z nich August, i decyzją przyznającą Tyberiuszowi pryncypat dożywotnio odciął sobie wszystkie drogi odwrotu. Odtąd każdy cesarz otrzymywał w drodze jednej uchwały wszystkie prerogatywy, które miał kiedyś August, bez ograniczenia ich w czasie. Po zabójstwie Kaliguli senat, pod wrażeniem jego despotycznych i okrutnych rządów, zastanawiał się nad przywróceniem Republiki, ale wkrótce musiał porzucić ten projekt jako nierealny. Jedynowładztwo Augusta przyniosło rezultaty tak pomyślne, że nie pod- niosły się przeciwko niemu żadne głosy krytyczne, z drugiej wszakże strony wspaniałe osiągnięcia pierwszego cesarza stały się przeszkodą na drodze do szybkiego postępu. Każdy cesarz uważał za wskazane udzielić zapewnienia, że będzie szedł śladami Augusta. Tymczasem ustanowiony przez Augusta ustrój był eksperymentalny i tak niedojrzały, że dokonanie zmian w niektó- rych szczegółach było pożądane, a nawet konieczne. Za panowania czterech następnych cesarzy proces przemian ustrojowych toczył się nadal, powodu- jąc coraz większą koncentrację faktycznej władzy w ich rękach. Przemiany ustrojowe 93 Za rządów Tyberiusza ustrój republikański utracił swe ostatnie oparcie, gdy wybory do magistratury przestały być przywilejem zgromadzeń ludo- wych i zostały powierzone izbie senatorskiej. Już za Augusta głos komicjów niemal zupełnie się nie liczył, odtąd rola ludu sprowadzała się do mechani- cznego "sygnowania" postanowień senatu. Za Tyberiusza uległy zawiesze- niu funkcje legislacyjne komicjów i nigdy już nie usiłowano ich przywrócić, jakkolwiek późniejsi cesarze od czasu do czasu, wedle swego swobodnego uznania, przedkładali zgromadzeniom niektóre decyzje do potwierdzenia. Szarym obywatelom pozostawała przeto możliwość manifestowania swych opinii politycznych jedynie w drodze zorganizowanych okrzyków w czasie uroczystości publicznych (które nierzadko spełniały rolę cesarskiej tuby propagandowej) albo wyrażania ich w napisach o aktualnych treściach, które gryzmolono na murach Rzymu.31 Jednakże prawa polityczne owych obywateli, które już pod koniec Republiki były śmiesznie nikłe, zostały w rzeczywistości całkowicie zniesione. Kompetencje najwyższych urzędników nie uległy formalnie żadnej istot- nej zmianie. W 47 roku Klaudiusz reaktywował urząd cenzora, aby doko- nać spisu obywateli i zweryfikować listy senatorów. Przyznając sobie prawo dokonywania bezpośrednich wpisów na listy senatorskie (zamiast jak do- tychczas powoływania ich najpierw do magistratury, która w ten sposób stanowiła pośredni szczebel do godności senatorskiej), Klaudiusz stworzył precedens, który w przyszłości miał mieć ważne konsekwencje; na razie jed- nak cesarz nie dokonywał dalszych weryfikacji list senatorów (lectiones senatus). Ale chociaż pozycja magistratury pozostała z pozoru równie wysoka jak dawniej, to w praktyce kadra nowych urzędników zawodowych przejęła niepostrzeżenie cząstkę ich kompetencji. Ze wszystkich instytucji republikańskich najbardziej żywotny okazał się senat. Za czasów cesarzy julijsko-klaudyjskich kuria nie tylko zachowała wszystkie kompetencje pozostawione jej przez Augusta, ale powiększyła zakres swych funkcji. Senat nadal sprawował nadzór nad magistraturą w Rzymie i municypiach italskich32 oraz nad działalnością prokonsulów w prowincjach, które miały opinię spokojnych. Cesarz często zwracał się do kurii o zdanie w ogólnych kwestiach polityki państwa, zasięgał jej rady w sprawach legislacyjnych. Jak widzieliśmy, Tyberiusz zachęcał senat do swo- bodnego wyrażania swej opinii - w czasie pewnego głosowania izba jedno- myślnie zajęła stanowisko inne niż cesarz - i dopiero za czasów Kaliguli oraz pod koniec życia Nerona wolność słowa senatorów została zagrożona. W dodatku zaś Tyberiusz odebrał komicjom prawo wybierania członków magistratury i powierzył je senatowi, dając mu w ten sposób uprawnienia, o jakie za czasów Republiki senatorzy nigdy by się nie ośmielili upomnieć. Wprawdzie uprawnienia te były o tyle ograniczone, że kuria musiała re- spektować prawo cesarza do nominowania i rekomendowania kandydatów, 94 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna w praktyce jednak Tyberiusz korzystał z tej prerogatywy z wielkim umia- rem. Na dwanaście stanowisk pretorskich zarekomendował tylko cztery osoby, przy czym z początku prawa do rekomendacji nie stosowano przy obsadzaniu stanowisk konsulów, obejmując nim ten urząd dopiero pod koniec panowania Nerona. Cesarz mógł także "nominować" kandydatów, a w takim przypadku udzielał im tylko poparcia moralnego, bez żadnej sank- cji prawnej. Jak się wydaje, zgłosił on dwunastu kandydatów na stanowiska pretorów, ale zważywszy, że cztery z nich były już obsadzone na podstawie jego rekomendacji, senat miał możliwość swobodnego wyboru ośmiu preto- rów zarówno spośród dwunastu kandydatów cesarskich, jak i spośród innych kandydatur przyjętych przez członka magistratury, który przewod- niczył sesji wyborczej. Ponieważ wedle obowiązującej od dawna zasady kwestorzy po zakończeniu swej kadencji wchodzili ex officio do senatu, zgromadzenie to w istocie odnawiało swój skład przez kooptację. Tyberiusz zwiększył także zakres sądowniczych funkcji senatu, przyzna- jąc mu kompetencje sądu do spraw kryminalnych szczególnej wagi. W tym charakterze kuria orzekała we wszystkich sprawach, w których oskarżonym była osoba wysokiej rangi - członek jednego z rodów rządzących, a także stanu ekwickiego lub senatorskiego. Powierzając te obowiązki senatowi, Tyberiusz chciał bez wątpienia przerzucić na barki kurii orzekanie w spra- wach najbardziej społecznie rewoltujących. Ale nawet w sprawach o zaba- rwieniu politycznym pozostawił senatowi swobodę ferowania wyroków według własnego uznania, a w procesach, które nie dotyczyły cesarza bez- pośrednio (na przykład w postępowaniu przeciwko namiestnikom prowincji oskarżonym o zdzierstwa), kuria miała w praktyce możliwość nieskrępowa- nej oceny winy oskarżonego.33 Z drugiej strony Klaudiusz uszczuplił funkcje administracyjne senatu wprowadzając w życie reformy, które zapewniły cesarzowi większy wpływ na gospodarowanie funduszami zgromadzonymi w aerarium. Co więcej, chociaż senat zajmował niekiedy w czasie debaty stanowisko niezależne, to często uchylał się od podejmowania jakichkolwiek decyzji. Jeżeli cesarz był obecny na posiedzeniu kurii, senatorzy wsłuchiwali się w każde jego słowo i śledzili każdy jego gest, aby je później wiernopoddańczo powtórzyć; w przy- padku nieobecności cesarza senat zawsze znajdował jakiś pretekst do uchy- lenia się od rozstrzygnięcia przedłożonej mu kwestii. O radę w ważnych sprawach polityki państwa cesarze musieli się przeto zwracać do swych zauszników. Powołane przez Augusta consilium principis przestało formalnie istnieć z chwilą przeniesienia się Tyberiusza w 26 roku n.e. na Capri. Zarazem cesarze zaczęli się coraz bardziej opierać na swoich doradcach (amid Caesaris), gronie ludzi rozmaitego pokroju, których po- woływano jako asesorów sądowych lub dla zasięgnięcia opinii w jakiejś szczególniejszej kwestii; doradców cesarskich nie dzielono na kategorie w zależności od tego, czy udzielali konsultacji w sprawach sądowniczych, czy Przemiany ustrojowe 95 też w jakiejś innej materii. Coraz większą rolę odgrywał jednak trybunał cesarski: sąd, w którym zasiadał cesarz w asyście swoich doradców, a który był organem wymiaru sprawiedliwości najwyższej instancji, działającym równolegle do senatu, odkąd kuria otrzymała kompetencje sądownicze. Za panowania Tyberiusza kompetencje administracji profesjonalnej po- szerzyły się w niewielkim stopniu. Odnotować musimy jedynie stopniowy wzrost znaczenia urzędu prefekta miasta (praefectus urbi)* od chwili usunię- cia się cesarza na Capri. W okresie tym prefekt miasta otrzymał jurysdykcję w sprawach karnych (na podstawie stałego upoważnienia cesarza). Za cza- sów Klaudiusza natomiast doszło do ogromnego rozwoju cesarskiego apa- ratu administracyjnego. Zwiększono znacznie liczbę procuratores, którzy na rachunek władcy ściągali podatki i czynsze, a do wzrostu znaczenia tego urzędu przyczyniło się także odebranie prokonsulom prowincji senatorskich jurysdykcji w sprawach dotyczących finansów cesarskich i powierzenie jej prokuratorom. W celu usprawnienia administracji w Italii ustanowiono takie urzędy prokuratorskie, jak procurator aquarum, procurator ad ripas Tiberis, procurator portus Ostiensis oraz procurator de Minucia (ten ostatni urząd, którego powstania nie możemy z całą pewnością datować na czasy Klaudiusza, miał za zadanie służyć pomocą prefektowi odpowiedzialnemu za zaopatrzenie w zboże, praefectus annonae, podczas rozdawania zboża koło Porticus Minucia w Rzymie). Donioślejsze znaczenie miało zorganizo- wanie przez Klaudiusza wyspecjalizowanych kancelarii cesarskich (sekreta- riatów), które funkcjonowały pod kierownictwem wyzwoleńców: ab epistu- lis, a rationibus, a libellis oraz a studiis. Zwiększając zakres kompetencji administracji zawodowej, Klaudiusz bez wątpienia poszedł za radą wyzwo- leńców, którzy mieli przygotowanie fachowe do wykonywania powierzo- nych im funkcji i którym obca była rzymska tradycja bezpłatnego pełnienia obowiązków publicznych przez ludzi nie mających do tego odpowiedniego przygotowania. Z tego punktu widzenia panowanie Klaudiusza stanowi ważne ogniwo przejściowe między Republiką a scentralizowanym jedyno- władztwem. i s Za czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej dom cesarski zaczął coraz bar- dziej upodabniać się do dworu udzielnego władcy. Kaligula i Neron pławili się w zbytkach, które z pewnością wywołałyby zgorszenie Augusta, a repre- zentacyjne suknie młodszej Agryppiny zaszokowałyby Liwie. Przypisanie so- bie przez tych dwóch cesarzy natury półboskiej i ich postępki pod koniec panowania stanowią krańcowe przeciwieństwo pełnego prostoty trybu życia Augusta w jego skromnym domu na Palatynie, tak niepodobnym do ogro- mnego Złotego Domu, który Neron uważał za stosowne tło dla swego geniuszu. Chociaż w skład personelu pałacowego nie wchodziły jeszcze oso- ''' Chodzi tu oczywiście o Rzym (Urbs) - (przyp. tłum.). 96 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna bistości wysokiej rangi społecznej, które poczytywałyby sobie za zaszczyt pełnienie obowiązków marszałka lub szambelana dworu, to już wtedy zatrudniano w pałacu cesarskim armię wszelakiego rodzaju służących. Liberii (wyzwoleńcy) oraz servi (niewolnicy) Caesaris to nie tylko osobista służba rodziny cesarskiej, ale także osoby wykwalifikowane, które zajmo- wały się remontami budowlanymi, a także garderobą rodziny cesarskiej, czyniąc z domu cesarskiego jednostkę gospodarczą o znacznym stopniu samowystarczalności.34 Klaudiusz dokonał pewnego drobnego przywłaszczenia, które miało za- dziwiająco długotrwałe konsekwencje. Chociaż władca ten, w przeciwień- stwie do swych dwóch poprzedników, nie został przyjęty do gens lulia i do końca swego życia pozostał członkiem gens Ciaudia, to przybrał przydomek "Caesar", który do tego czasu nosili wyłącznie członkowie rodu Juliuszów (gens lulia).35 Za przykładem Klaudiusza poszli wszyscy jego następcy, w konsekwencji zwykło się określać ich mianem "Caesares",, czyli "cesarzy". 6. FINANSE Za panowania następców Augusta zreformowany system finansów pań- stwa przeszedł naturalną ewolucję w kierunku coraz większego scentralizo- wania w rękach cesarza. Trzeba jednak podkreślić, że Tyberiusz nie tylko respektował samodzielność aerarium, ale prowadził bardzo rozważną poli- tykę finansową. Zwiększył on dochody cesarskie, odbierając koncesje towa- rzystwom górniczym i przekazując ich majątek pod zarząd prokuratorów cesarskich. W 33 roku złagodził kryzys wywołany brakiem płynnej gotówki, tworząc fundusz w kwocie 100 milionów sesterców, który służył do udziela- nia niewypłacalnym dłużnikom bezprocentowych pożyczek. Dbałość Tybe- riusza o zdrowe finanse państwa graniczyła w pewnych okresach ze skąp- stwem. Sprzeciwiając się wydawaniu dużych sum na rozrywki publiczne, dał on przykład dobry, ale niełatwy do naśladowania. Jednakże przesadna tros- kliwość o nowo zorganizowane aerarium militare skłoniła Tyberiusza do kontynuowania ryzykownej praktyki Augusta, a mianowicie odraczania demobilizacji żołnierzy po odbyciu przez nich przepisanego okresu służby - w pierwszym roku jego pryncypatu doprowadziło to do krótkich, ale niepokojących buntów w armiach Renu i Dunaju. Jednakże w razie praw- dziwego nieszczęścia Tyberiusz zawsze spieszył poszkodowanym z hojną pomocą. Pomoc dla ofiar pożarów i trzęsień ziemi nie ograniczała się do Italii, lecz obejmowała także dotknięte klęskami elementarnymi miasta w prowincjach; z równą szczodrobliwością przychodził z pomocą materialną zubożałym rodom senatorskim. Na koniec jego panowania aktywa w bilan- sie cesarskim wyniosły około dwóch milionów siedmiuset tysięcy sesterców, Finanse 97 to jest pięć lub sześć razy więcej od rocznych dochodów Cesarstwa;36 biorąc wszakże pod uwagę ogromne wydatki, jakie ponosili cesarze w czasie każdej wojny, kwota tej nadwyżki wydaje się umiarkowana. Oszczędności Tyberiusza roztrwonił w ciągu trzech lat Kaligula, który szastał pieniędzmi bez opamiętania. Podatki, które za Tyberiusza niezna- cznie obniżono, ponownie stały się dla ludności ciężkim brzemieniem z powodu wprowadzenia wielu nowych rodzajów obciążeń finansowych. Od sprzedaży produktów żywnościowych, która dawniej nie podlegała podat- kowi, ściągano teraz z góry ustalony procent, część swoich zarobków musieli oddawać państwu tragarze i prostytutki. Marginesowe, ale trwałe konsekwencje miała podjęta za panowania Kaliguli decyzja przeniesienia do Rzymu głównej mennicy cesarskiej, którą August założył w Lugdunum. Klaudiusz złagodził podatki ustanowione przez Kaligulę. Skarb państwa znowu się stał wypłacalny, usunięto pewne nieprawidłowości i niedomogi odziedziczone po systemie finansowym Augusta, dzięki czemu cesarz i jego najbliżsi współpracownicy uzyskali większy wpływ na finanse państwa.37 Wydaje się, że Klaudiusz nie ustanowił centralnego fiskusa z siedzibą w Rzymie (tzn. skarbca do gromadzenia pieniędzy państwowych), ale cesar- skie fisci w prowincjach otrzymały sprawniejszą organizację dzięki powoła- niu stanowiska sekretarza a rationibus. Rachunkowość ogromnego majątku osobistego cesarza (patrimonium, czyli fiscuś), to znaczy rafio patrimonii, prowadził procurator apatrimonio. Klaudiusz powołał także urząd prokura- tora yicesimarum hereditatum do wymierzania podatku spadkowego; proku- ratorzy cesarscy, jak widzieliśmy, sprawowali również nadzór nad admini- stracją finansową w prowincjach senatorskich. Odkąd Klaudiusz otrzymał prawo mianowania kwestorów do zarządzania aerarium, jego wpływ na finanse państwa niewątpliwie wzrósł. W rzeczywistości nie rozliczał się z pobieranych ze skarbu kwot, ponieważ uchwała, którą podejmowano na początku panowania cesarza o przyznaniu mu środków finansowych, była z reguły bezterminowa. Owa reorganizacja finansów była głównie zasługą wyzwoleńca Pallasa, którego, majątek szacowany na trzysta do czterystu milionów sesterców był w pewnym stopniu godziwie zarobiony. Do skute- czności tych reform przyczynił się bez wątpienia stopniowy wzrost docho- dów z nowo zorganizowanych prowincji cesarskich, co stanowiło rezultat ich rozwoju gospodarczego. Niebawem więc szkatuła cesarska wydźwignęła się z opłakanego stanu, w którym pozostawił ją Kaligula. Tymczasem aerarium zaczęło świecić pustkami, na początku panowania Nerona trzeba było przeto podjąć jakieś środki zaradcze. Neron chełpił się, że udziela skarbowi państwa dotacji w kwocie sześćdziesięciu milionów sesterców rocznie; wydaje się, że polegało to na zrzeczeniu się przez niego na rzecz aerarium wpływów z podatku zbożowego. W zamian za tę pomoc powołano do zarządzania aerarium dwóch prefektów cesarskich (byłych 7 - Dzieje Rzymu t. II 98 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna pretorów), którzy w 56 roku zajęli miejsca kwestorów. Największy rozgłos uzyskała propozycja Nerona zmierzająca do zniesienia wszystkich podat- ków pośrednich (yectigalid), których ściąganiem zajmowali się znienawi- dzeni publikanie; projekt ten upadł prawdopodobnie dlatego, że spowodo- wałby konieczność podwyżki podatków bezpośrednich, co było tak bardzo niepopularne, że nawet ukrócenie publikanów nie zdołałoby osłodzić tej pigułki. Z początku umiarkowana polityka finansowa umożliwiała Nero- nowi udzielanie nadzwyczajnej pomocy ofiarom klęsk żywiołowych wedle najlepszych wzorców z czasów Tyberiusza. Pod rządami Tygellina wszakże finanse państwa, które nadwerężyła nie tylko ekstrawagancka rozrzutność Nerona, ale także wielki pożar Rzymu, znalazły się w sytuacji rozpaczliwej. W dążeniu do pokrycia rosnących deficytów Neron nie przywrócił podat- ków wprowadzonych przez Kaligulę, lecz odstąpił od rygorystycznej uczci- wości Augusta przy emitowaniu pieniędzy. W monetach srebrnych zmniej- szono zawartość czystego kruszcu, wagę zarówno złotych, jak i srebrnych monet obniżono mniej więcej o jedną dziesiątą; doprowadziło to do bar- dziej prawidłowych relacji między pieniądzem złotym a srebrnym, a także wprowadziło właściwą relację tych monet do nowo emitowanych pięknych monet brązowych (aes), które zaczęły wchodzić do obiegu w 64 roku (zna- lazło się wśród nich kilka najpiękniejszych monet, jakie kiedykolwiek wy- produkowano w Rzymie: nie darmo Neron uważał się za artystę). Owa deprecjacja pieniądza stanowiła wprawdzie precedens bardzo niefortunny, ale była mniej szkodliwa od nieustającego odpływu metali szlachetnych na Wschód w zamian za import towarów luksusowych. Jednakże ani nadzwy- czajne środki, ani konfiskaty majątków ludzi bogatych nie złagodziły cięż- kiej sytuacji skarbu państwa. Pod koniec panowania Nerona powstały zaległości w wypłatach żołdu, a lojalność armii rzymskiej, która od czasów Augusta prawie nigdy się nie zachwiała, została poważnie nadwerężona. 7. RZYM I ITALIA Za panowania Tyberiusza w stolicy państwa rzymskiego nie zdarzyło się prawie nic godnego uwagi historyków. Jedynymi nowymi budowlami publi- cznymi były: świątynia poświęcona kultowi Boskiego Augusta oraz koszary gwardii w Castra Praetoria, zbudowane z oblicowanego cegłami cementu. Cesarz nie powiększył służb miejskich powołanych przez Augusta, utworzył jedynie stały zarząd konserwacji łożyska Tybru (curatores alvei Tiberis). W 19 roku Tyberiusz wprowadził zapomogi na chleb (dla tych, którzy nie korzystali z bezpłatnego rozdawnictwa zboża), ceny bowiem poszły gwał- townie w górę, a w 36 roku utworzył fundusz pomocy dla poszkodowanych w czasie pożaru na Awentynie. Ale Tyberiusz nie zniżał się do kupowania Rzym i Italia 99 sobie sympatii ludności organizowaniem nieprzeliczonych rozrywek publi- cznych. Pod tym względem był on tak skąpy, że pewien przedsiębiorca tea- tralny, licząc na dobre zyski, odważył się urządzić pokaz walk gladiator- skich w niedalekich Fidenach; nieszczęśliwym zrządzeniem losu zawaliły się trybuny, podobno zginęło lub odniosło obrażenia pięćdziesiąt tysięcy osób. Największą zasługą Tyberiusza dla stolicy było zaprowadzenie wzorowego porządku publicznego. Tyberiusz postąpił jednak nierozważnie wznawiając akcje wysiedleńcze, zapoczątkowane przez administrację republikańską. W 19 roku, na mocy rezolucji senatu, usunął z Rzymu wszystkich żydów oraz wyznawców bogini Izydy, którzy nie mieli pełnego obywatelstwa rzym- skiego. Na podstawie swej własnej decyzji wcielił do wojska cztery tysiące wyzwoleńców żydowskich i wysłał ich do karnej służby wojskowej na Sar- dynii, gdzie panowały fatalne warunki zdrowotne. W trosce o bezpieczeństwo publiczne w Italii Tyberiusz utrzymał spe- cjalne oddziały policyjne zorganizowane przez Augusta do walki z rozbój- nictwem, doprowadzając za swego życia do niemal całkowitej likwidacji tej plagi. Jakkolwiek dał on kiedyś wyraz nieco przesadnemu zaniepokojeniu zależnością Rzymu od importu zboża, to z dezaprobatą odnosił się do dzia- łań administracji zmierzających do pobudzenia produkcji rolnej w Italii. Słuszność jego polityki "leseferyzmu" znalazła pozorne potwierdzenie w 33 roku, gdy senat nakazał ludziom bogatym zainwestować jedną trzecią kapi- tałów w rolnictwo italskie. Nagłe wezwanie do spłacenia długów, które nastąpiło wkrótce po tym posunięciu, przyspieszyło wspomniany wyżej kry- zys finansowy; w celu złagodzenia jego skutków cesarz musiał z własnej szkatuły utworzyć fundusz pożyczkowy. Kaligula pozostawił po sobie tylko dwa pożyteczne monumenty, a mia- nowicie akwedukty aqua Ciaudia (o kanale liczącym około 48 kilometrów) oraz Anio Novus (długości około 88 kilometrów), którego budowę dokoń- czył jego następca. Klaudiusz odnosił się ze szczególną troską do zaopatrze- nia Rzymu w zboże, które mimo wprowadzenia przez Augusta nowej organizacji dostaw często szwankowało, zarówno z powodu strat ziarna podczas transportu z Egiptu i prowincji Afryki, jak i trudności w korzysta- niu z ujścia Tybru wskutek postępującego zamulenia. Zaangażowani przez Klaudiusza technicy ominęli tę przeszkodę i rozwiązali problem portu, drą- żąc nowe ramię Tybru, które biegło do punktu położonego o ponad trzy kilometry na północ od pierwotnego ujścia rzeki. W wejściu do portu wyko- pano przestronny basen o powierzchni około osiemdziesiąciu hektarów, z dwoma potężnymi falochronami z hydraulicznego cementu oraz latarnią morską wznoszącą się pośrodku prowadzącego między nimi kanału.38 Prag- nąc zachęcić właścicieli statków do handlu zbożem, Klaudiusz zobowią- zał się wynagradzać im szkody doznane na otwartym morzu - w świecie i - -- *•- ^ - • J 100 Rozdział XXXII. Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna antycznym był to niemal jedyny przykład ubezpieczenia od ryzyka han- dlowego. W celu ukrócenia wybryków marynarzy w miastach portowych Klau- diusz zorganizował dwie cohortes urbanae w Puteoli i Portus Augustus, tak bowiem oficjalnie nazwano przebudowane miasto Ostia nad nowym ujś- ciem Tybru. W 49 roku wydał on jeszcze jedno bezskuteczne rozporządze- nie, nakazujące Żydom opuszczenie stolicy; być może powodem tej decyzji było wzburzenie przeciwko rodzącej się religii chrześcijańskiej. Klaudiusz odcisnął swe piętno na krajobrazie Italii, doprowadzając do końca zainicjowany przez Cezara plan odprowadzenia wód Jeziora Fucyń- skiego do doliny rzeki Liris. Przy realizacji tego projektu pracowało trzy- dzieści tysięcy ludzi przez jedenaście lat. Przedsięwzięcie to wszakże okazało się nieopłacalne, ponieważ wskutek zablokowania kanału wylotowego zo- stała zalana część zmeliorowanych gruntów. Do kosztów budowy kanału trzeba dodać ogromną liczbę zabitych podczas gigantycznej naumachii (bitwy morskiej) na Jeziorze Fucyńskim, którą cesarz uczcił zakończenie robót ziemnych. Do udziału w tej batalii wyznaczono dwadzieścia tysięcy skazanych na śmierć w municypiach italskich. Neron wzniósł w stolicy wiele nowych budowli - już na początku swego panowania przystąpił do budowy świątyni ubóstwionego Klaudiusza (ukoń- czonej dopiero przez Wespazjana); w latach 56-57 wzniósł wielką halę targową Macellum Magnum na wzgórzu Celius, przeznaczoną do sprzedaży produktów żywnościowych, a w roku 61 lub 62 gimnazjon do greckich ćwi- czeń atlety cznych oraz sławne łaźnie (Thermae Neronianae). Później, po- dobnie jak Londyn w latach 1665-1666, stolica rzymska padła ofiarą najpierw zarazy, a z kolei wielkiego pożaru. Neron nie tylko odbudował otoczoną wielką czcią świątynię Westy oraz Circus Maximus, ale postano- wił skończyć z dawną chaotyczną zabudową centrum miasta i zaplanował je w sposób racjonalny: z siatką przecinających się prostopadle ulic i usytuo- wanymi szeregowo wysokimi kamienicami (insulae), z zachowaniem odpo- wiednio dużych odstępów między domami i obowiązkowym stosowaniem do budowy materiałów trudno palnych. Ponieważ pożary, choć nie tak gro- źne, powtarzały się w Rzymie regularnie, należy przypuszczać, że władze nie egzekwowały tych przepisów w sposób rygorystyczny. Największą zasługą Nerona dla Rzymu było utrzymanie doskonałego zaopatrzenia miasta w zboże. W trosce o regularne dostawy ziarna cesarz nie tylko okazywał pomoc właścicielom statków, ale doprowadził do końca rozpoczętą przez Klaudiusza budowę portu w Ostii, a nawet planował przeprowadzenie kanału z Ostii do Jeziora Awerneńskiego (długości około dwustu kilome- trów) w celu ułatwienia dostaw do Rzymu towarów sprowadzanych drogą morską, jednakże i ten plan, jak wiele innych zamysłów Nerona, poszedł w zapomnienie po jego śmierci.39 A chociaż władca ów swą troską o budow- Rzym i Italia 101 nictwo publiczne zyskał sobie sympatię ludności, to nadwerężył ją niepo- skromioną zapalczywością, z jaką starał się urzeczywistnić swe architekto- niczne marzenia. Na terenie między Eskwilinem a Celiusem (gdzie póź- niej wzniesiono Koloseum) przystąpił do budowy swego Złotego Pałacu (zwanego Złotym Domem - Domus Aurea) z parkami, sadzawkami, ko- lumnadami i posągiem wysokości 36 metrów, przedstawiającym jego same- go, a także z mnóstwem rzeźb i dzieł sztuki zrabowanych w Grecji. Budo- wla ta była bez wątpienia wybitnym dziełem architektury, ale Neron nie do- czekał jej ukończenia. Rozdział XXXIII IMPERIUM RZYMSKIE ZA PANOWANIA DYNASTII JULIJSKO-KLAUDYJSKIEJ l. AFRYKA Wszyscy z wyjątkiem Klaudiusza następcy Augusta respektowali jego zalecenie, aby poprzestać na dotychczasowych granicach imperium. Tybe- riusz, który pod kierownictwem Augusta dowiódł swych wielkich talentów militarnych, nie zaryzykował wojny na własną odpowiedzialność, a następni trzej cesarze nie mieli żadnych kwalifikacji do sprawowania dowództwa wojskowego. Ale władcy, którzy osobiście nie brali udziału w kampaniach, mieli powody do obaw, że podboje terytorialne mogą stać się dla wodzów armii rzymskich okazją do wojskowych zamachów stanu tak jak wtedy, gdy zwycięscy dowódcy obalili rządy republikańskiego senatu. Z tych względów w ciągu pierwszego półwiecza po śmierci Augusta działania rzymskich sił zbrojnych miały głównie charakter defensywny; w tym okresie wojsko rzymskie zaczęło przekształcać się z armii frontowej w oddziały służby granicznej. Pod koniec swego panowania Kaligula sprowokował rebelię w Maureta- nii, skazując na śmierć pod jakimś błahym pretekstem króla mauretań- skiego Ptolemeusza, syna Juby, którego August powołał na tron Maureta- nii. Za czasów Klaudiusza Rzym stłumił tę rewoltę, głównie dzięki G. Swetoniuszowi Paulinusdwi (późniejszemu namiestnikowi Brytanii), który ścigał powstańców przez dzikie góry Atlas aż po Saharę (41-42 rok). Klau- diusz zrealizował zamysł swego poprzednika, dokonując podziału tego kró- lestwa na dwie prowincje: Mauretania Caesariensis oraz Mauretania Tingi- tana, które nazwano tak od ich stolic, Cezarei (dziś Szerszel) i Tingisu (Tanger). Aneksja ta okazała się nieco pochopna, Rzymianie nie podjęli bowiem systematycznej penetracji interioru, poprzestając na mianowaniu prefektów, którzy sprawowali nadzór nad władzami tubylczymi oraz doko- nywali zaciągów do rzymskich oddziałów pomocniczych.1 W prowincji Afryka doszło za Tyberiusza do wojny - przypominającej wojnę z Jugurtą w zmniejszonej skali - z numidyjskim wodzem Takfarina- sem, który zbiegł z wojska rzymskiego i na czele band koczowników z pogranicza Sahary wtargnął na terytorium rzymskie. Po czterech latach Judea 103 (17-20) bezowocnych walk senat (któremu August, wbrew swoim zasa- dom, powierzył pieczę nad obroną granic prowincji afrykańskiej) zwrócił się do Tyberiusza z prośbą o objęcie dowództwa nad operacjami przeciwko buntownikom. Wydawało się, że legat cesarski Juniusz Blesus osaczy nieba- wem Takfarinasa siecią małych fortyfikacji polowych, jednakże w przede- dniu ostatecznego zwycięstwa został on odwołany, podobnie jak kiedyś Metellus Numidyjski. Ostatecznie w 24 roku inny legat cesarski P. Korne- liusz Dolabella, wuj Sejana, zadał Takfarinasowi klęskę i skazał go na śmierć.2 Jedyną trwałą konsekwencją tej wojny było przekazanie przez Kali- gulę komendy wojsk afrykańskich dowódcy podporządkowanemu cesa- rzowi, z pozostawieniem administracji cywilnej w rękach prokonsula sena- torskiego. Dla prowincji Afryki rozpoczął się okres dobrobytu, o czym świadczą liczne budowle publiczne wzniesione w takich miejscowościach, jak Thugga i Bulla Regia; zboże importowane z tej prowincji nadal odgry- wało dużą rolę w zaopatrzeniu Rzymu. W latach 61-63 niewielki oddział pretorianów dokonał rozpoznania doliny Nilu aż do Sudd, ogromnego trzęsawiska nad Nilem Białym, położo- nego na południe od Chartumu, które Europejczycy poznali ponownie dopiero w latach 1839-1840. Ekspedycja ta, która - jak się zdaje - miała charakter wyprawy badawczej w celu odkrycia źródeł Nilu i innych dziwów afrykańskich, stanowiła być może wstęp do ewentualnego zaatakowania króla Aksum (Abisynia), Zoskalesa, podejrzewanego o wrogie zamiary wobec wasalnych sprzymierzeńców Rzymu w południowo-zachodniej Arabii, a niewykluczone również, że zmierzała do usadowienia się Rzymian w po- przek nowego rzymskiego szlaku handlowego prowadzącego do wybrzeży Oceanu Indyjskiego. Po śmierci Nerona plany te zarzucono. 2. JUDEA3 We wschodniej strefie Morza Śródziemnego głównym ogniskiem fer- mentu była za pierwszych cesarzy Palestyna, gdzie ludność żydowska pod panowaniem Rzymu nieustannie się burzyła. Zgodnie z wprowadzonym przez Augusta porządkiem namiestnicy Judei mieli instrukcje, by nie obra- żano uczuć religijnych miejscowej ludności. Rezydujący w Jerozolimie arcy- kapłan, który miał u swego boku radę zwaną Sanhedrynem, kierował samorządem lokalnym o zwyczajowo przyjętych kompetencjach i sprawo- wał nieskrępowaną jurysdykcję w sprawach religijnych. W dowód uznania za te ustępstwa wyżsi kapłani i właściciele ziemscy, którzy mieli decydujący głos w Sanhedrynie, aprobowali na ogół zwierzchnictwo rzymskie i starali się o dobre stosunki z okupantami. Jednakże ogół ludności żydowskiej, któ- rej zakorzenioną wrogość do innowierców rozbudziło powstanie Machabeu- 104 . Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej szów przeciwko Seleukidom, żył nadzieją, że dzień zrzucenia obcego jarzma jest bliski. W społeczeństwie dojrzała wiara, że zapowiedziany proroctwami mesjasz będzie wyzwolicielem jak niegdyś Samuel i Dawid, i wielu ludzi uważało, że należy przygotować kraj na jego przyjście organizując zbrojne powstania. Wkrótce po aneksji Judei przez Rzym w 6 roku n.e. przeprowa- dzający spis ludności urzędnicy rzymscy spotkali się z orężnym oporem band skrytobójców (siccari - sykariusze), które grasowały po całym kraju, wycofując się w razie zagrożenia na pustynię. W 40 roku Kaligula nagle zerwał z polityką tolerancji religijnej, która stanowiła żelazną zasadę postę- powania Augusta, i zażądał ustawienia swego posągu w Świątyni jerozolim- skiej, co omal nie doprowadziło do wybuchu powszechnego powstania w Palestynie. Ostrzeżony o grożących niepokojach przez namiestnika Syrii P. Petroniusza oraz M. Juliusza Agryppę (Heroda Agryppę), wnuka Heroda Wielkiego, faworyta dworu rzymskiego, Kaligula złagodził swój stosunek do Żydów, później wszakże znowu zmienił kurs: ponownie zażądał wznie- sienia swego posągu, a Petroniuszowi nakazał popełnić samobójstwo - zmarł jednak, co ocaliło Petroniuszowi życie i zapobiegło otwartemu wy- stąpieniu zbrojnemu przeciwko Rzymianom. Niemniej sama próba wpro- wadzenia religijnego kultu osoby cesarza przyczyniła się do umocnienia wpływów antyrzymskiego stronnictwa zelotów. Bardziej fortunny z zamys- łów Kaliguli, aby oddać tron Judei Agryppie, nie doczekał się realizacji, bowiem Agryppa zmarł przedwcześnie w 44 roku. ąd Judei, prowincji o niewielkim znaczeniu militarnym, sprawował namiestnik w randze prokuratora, który pełnił swe obowiązki pod ogólnym nadzorem legata cesarskiego Syrii. W doborze prokuratorów cesarze oka- zali się gorszymi niż zazwyczaj znawcami ludzi. Nadużycia finansowe wielu prokuratorów, zwłaszcza Antoniusza Feliksa, brata Pallasa, wyzwoleńca Klaudiusza (52-60 r.), przypominały najgorsze czasy Republiki Rzymskiej. Poncjusz Piłat (26-36 r.) popełnił wiele niewybaczalnych błędów, których szczytem była rzeź Samarytan na górze Gerazim. To prawda, że legat cesar- ski Syrii, L. Witeliusz, zawiesił Poncjusza w pełnieniu obowiązków i ode- słał go do Rzymu, ale tak surowych sankcji dyscyplinarnych nie stosowano często. Nie ulega wątpliwości, że administracja rzymska znalazła się w obli- czu rosnącego fermentu społecznego, politycznego i religijnego, niemniej jednak to właśnie owe pogromy bardziej niż inne represje rzymskie przyczy- niły się do rozpętania wojny. W 66 roku pogańska ludność Cezarei, z mil- czącym przyzwoleniem prokuratora Gesjusza Florusa, dokonała rzezi ży- dowskich mieszkańców tego miasta; wywołało to powstanie w Jerozolimie, na którego czele stanęło stronnictwo zelotów. Nie zważając na próby mediacji podjęte przez Heroda Agryppę II (syna zmarłego króla Judei), władcy małego księstwa w Transjordanii, sykariusze obiegli szczupły garni- zon rzymski i wycięli go w pień mimo zaręczenia mu bezpieczeństwa. Judea 105 Gdyby dowódcy rzymscy nie stracili głowy, to w tej fazie powstania żydow- skiego mogli byli z łatwością je stłumić, gdyż na razie ograniczało się do ekscesów nie zorganizowanego motłochu. Tymczasem jednak prokurator Judei Florus opuścił bezradnie ręce, a cesarski namiestnik Syrii, Cestiusz Gallus, który wkrótce wkroczył do Palestyny z armią w sile trzydziestu tysięcy ludzi i przystąpił do oblężenia cytadeli jerozolimskiej, przestraszył się nadchodzącej zimy i z ciężkimi stratami wycofał z Palestyny. Po tym dotkliwym niepowodzeniu rzymskich okupantów bunt ogarnął całą Judeę i rozszerzył się na Galileę oraz część Transjordanii. Wiele miast palestyńskich stało się widownią krwawych walk: żydzi wycinali wyznawców innych reli- gii i na odwrót - zależnie od tego, którzy z nich byli w danym mieście liczniejsi. W Jerozolimie stronnictwo umiarkowane zjednoczyło się z ekstre- mistami, tworząc rząd wojenny, który zajął się organizacją i szkoleniem oddziałów powstańczych. Jednakże Neron bezzwłocznie przystąpił do naprawienia szkód, które powstały wskutek zlekceważenia przez niego rozwoju wydarzeń w Judei. Cesarz powierzył nadzwyczajne dowództwo T. Flawiuszowi Wespazjanowi, który nie cieszył się wprawdzie względami na dworze, ale miał chlubną kartę wojenną, a ponieważ był człowiekiem pośledniego pochodzenia, uwa- żano, że można mu bez obaw powierzyć komendę silnej armii. Na czele wojsk w liczbie ponad pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy Wespazjan w 67 roku w niespiesznym tempie ujarzmił Galileę, a w roku następnym zajął Trans- jordanię, okrążając w ten sposób powstańców skoncentrowanych w Judei właściwej. W tej fazie wojny przerwał on swe powolne operacje pod pretek- stem, że Neron, z którego rąk otrzymał dowództwo, został pozbawiony władzy. Jednakże Żydzi nie byli już zdolni wyzyskać tak sprzyjającego dla nich obrotu wydarzeń. Porozumienie narodowe miało krótki żywot i skoń- czyło się po pierwszej eksplozji nienawiści do Rzymian. W Jerozolimie doszło do starć między stronnictwem umiarkowanym a ekstremistycznym, na froncie wojennym zwolennicy kompromisu stawiali już opór bez przeko- nania. Postawa tego stronnictwa znalazła wierne odbicie w Wojnie żydow- skiej Józefa Flawiusza, młodego oficera w oddziałach żydowskich, który wsławił się na początku wojny, ale w 67 roku oddał się w ręce Wespazjana i w nagrodę otrzymał obywatelstwo rzymskie. W chwili śmierci Nerona eks- tremiści trzymali się jeszcze w Jerozolimie, ale cała Palestyna znalazła się ponownie w rękach Rzymian. Antagonizm między żydami a wyznawcami innych religii, który leżał u podstaw wojny żydowskiej, przejawiał się także w sporadycznych niepoko- jach w miastach lewantyńskich, gdzie dochodziło do krwawych konfliktów między Żydami a ludnością zhellenizowaną. Główną przyczyną tych zatar- gów była niechęć społeczności greckich do dzielenia się z Żydami specjal- nymi przywilejami, które zostały im przyznane przez władców hellenistycz- 106 Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko- nych, a potwierdzone przez Cezara i Augusta.4 Do najbardziej zaciekłych starć dochodziło w Aleksandrii, gdzie liczna kolonia żydowska miała wprawdzie swą radę starszych i jej przewodniczącego, ale domagała się takich samych przywilejów, z jakich korzystali Grecy. Gmina grecka, która zawistnym okiem spoglądała na Żydów, również uważała się za pokrzyw- dzoną (nie miała ona, jak się zdaje, żadnego organu kolegialnego), a na domiar wywodzące się z niej stronnictwo antyrzymskie, które działało pod przewodem Izydora i Lampona, płonęło tak żarliwym nacjonalizmem, że jego członkowie byli w każdej chwili gotowi ponieść dla sprawy śmierć męczeńską: środowisko to stworzyło swą własną literaturę, nie pozbawioną akcentów antysemickich, a nazwaną Aktami męczenników pogańskich.5 W 38 roku Grecy skorzystali ze sposobności i oskarżyli Żydów aleksandryj- skich o nieposłuszeństwo wobec cesarza - tamtejsza gmina żydowska nie zastosowała się bowiem do polecenia Kaliguli, aby oddawać mu cześć boską - a prefekt Egiptu Awiliusz Flakkus zaczął podjudzać motłoch grecki do atakowania ludności żydowskiej. Flakkusa odwołano do stolicy i po jakimś czasie skazano na śmierć, a zarówno Żydzi, jak i Grecy aleksand- ryjscy wysłali swe deputacje do Rzymu: żydowskiej przewodniczył filozof i teolog Filon, w imieniu greckiej występował Izydor. Kaligula odprawi! deputacje żydowską z niczym, oznajmiając, że wprawdzie Żydzi składali ofiary za jego pomyślność, ale nie składali ofiar jemu. Po objęciu władzy Klaudiusz ogłosił dwa edykty: w pierwszym potwierdził przywileje Żydów aleksandryjskich, w późniejszym zaś także Żydów w innych krajach. Mimo to jednak doszło do nowych zaburzeń i w 41 roku obie strony zwróciły się do Klaudiusza, którego odpowiedź zachowała się we fragmencie jednego z papirusów: cesarz skarcił surowo zarówno Greków, jak i Żydów, nakazując im przestrzeganie pokoju w Aleksandrii - "w przeciwnym bowiem razie będę zmuszony wam pokazać, jak bardzo może się odmienić łagodny władca pod wpływem słusznego oburzenia". Klaudiusz polecił Grekom odnosić się dobrze do Żydów, a Żydom zaprzestać "siania zarazy na całym świecie".6 W 43 roku delegacja grecka wystąpiła do Klaudiusza ze skargami na Agryppę II, nie osiągnęła jednak żadnych rezultatów. Izydor i Lampon znieważyli cesarza i zostali skazani na śmierć. W 66 roku Żydzi aleksand- ryjscy, na wieść o powstaniu w Palestynie, zaczęli się przygotowywać do wrogich akcji przeciwko społeczności greckiej, jednakże prefekt Egiptu Tyberiusz Aleksander, odstępca od religii żydowskiej, wyekspediował swe oddziały, które z bezwzględnym okrucieństwem rozprawiły się z wichrzycie- lami. Powstanie palestyńskie wywołało jedynie owe nieudane zrywy w Ale- ksandrii, u Żydów w innych krajach natomiast nie znalazło żadnego oddźwięku. Armenia i Partia 107 3. ARMENIA I PARTIA Wprawdzie w Azji Mniejszej nadal trzeba było organizować ekspedycje karne przeciwko rozbójniczym plemionom z gór Taurus, ale teraz były to już tylko akcje o charakterze policyjnym. Aby ułatwić patrolowanie połud- niowego płaskowyżu, w 43 roku utworzono odrębną prowincję z obszarów nadmorskich: Lycji i Pamfilii. Ważniejszej aneksji dokonał Tyberiusz w 17 roku, tworząc z królestwa Kapadocji prowincję rzymską, aby w ten sposób wzmocnić system graniczny wzdłuż Eufratu. Kommagene, w północnej Syrii, przechodziła w tym okresie różne koleje; po śmierci w 17 roku króla Antiocha III zaanektował ją Tyberiusz. Z kolei Kaligula najpierw zwrócił Kommagene królowi Antiochowi IV, którego później zdetronizował, ale już w 41 roku Klaudiusz oddał ją ponownie Antiochowi, który królował tam aż do złożenia go z tronu przez Wespazjana w 72 roku. Następcy Augusta kontynuowali jego politykę w stosunku do Armenii i Partii, starając się zachować prestiż Rzymu możliwie najmniejszym kosztem militarnym. Ostrożność ta prowadziła niekiedy do zwyczajnego marazmu, ale ponieważ królowie Partii również wykazywali brak zdecydowania, Rzy- mianie, jpśli nawet utracili w jakimś okresie swą przewagę w regionie Euf- ratu, wkrótce ją odzyskiwali. W chwili śmierci Augusta władca partyjski, Artaban III, nie miał jeszcze zbyt pewnej pozycji w swym kraju, a w Arme- nii panowała anarchia. Jednakże Tyberiusz nie podejmował żadnych kro- ków aż do 18 roku, kiedy to arystokracja armeńska wezwała przedstawicie- la jednego z pośledniejszych domów panujących w Azji Mniejszej do objęcia tronu Armenii. Tyberiusz wyznaczył swego bratanka Germanika, którego niedawno wysłano w podróż inspekcyjną po prowincjach wschod- nich, do ukoronowania w Artaksacie elekta armeńskiego; podobnej cere- monii w zbliżonych okolicznościach dokonał sam Tyberiusz przed czter- dziestu laty. Nowy król, Artakses, władał Armenią w spokoju do 35 roku. Po jego śmierci król Partii, Artaban, który aprobował oddanie władzy Artaksesowi, postanowił skorzystać z faktu, iż Tyberiusz był już w pode- szłym wieku, i skłonił jednego ze swoich synów do zagarnięcia tronu Arme- nii. Tymczasem jednak zgrzybiały cesarz zareagował na tę ingerencję z niespodziewaną energią. Podburzył przeciwko Artabanowi awanturniczego władcę Iberii,* Mitrydatesa, który wypędził wojska partyjskie i zawładnął tronem Armenii. Z kolei Mitrydates podjudził pretendenta do tronu partyj- skiego, Tiridatesa z rodu Arsacydów, który na pewien czas odebrał Artaba- nowi wszystkie jego zachodnie prowincje. Jednak Artaban odzyskał bez sprzeciwu Rzymian utracone obszary, ale nie podjął próby odebrania Mitrydatesowi tronu armeńskiego. * Zwana także Hiberią, obejmowała obszar dzisiejszej Gruzji (przyp. tłum.). 108 Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej Za panowania dwóch następnych cesarzy owoce dalekowzrocznej poli- tyki Tyberiusza zostały zaprzepaszczone wskutek rażąco błędnych decyzji władz rzymskich. Wzywając Mitrydatesa do Rzymu i trzymając go w aresz- cie domowym bez żadnego powodu, Kaligula zrobił prezent Artabanowi, który nie napotykając oporu zajął Armenię. Za Klaudiusza niewielkie siły rzymskie przywróciły Mitrydatesowi tron armeński, gdyż w tym momencie następca Artabana, Gotarzes, nie mógł opuścić kraju z powodu ponownego wybuchu zatargów dynastycznych. Tymczasem w 52 roku inny awanturnik iberyjski, bratanek Mitrydatesa, Radamist, najechał Armenię i zabił swego stryja, którego w krytycznej chwili opuścił garnizon rzymski stacjonujący w jego królestwie i któremu żaden z namiestników sąsiednich prowincji nie przyszedł z pomocą. Tolerując ów akt rozbójnictwa Rzymianie wyświad- czyli przysługę nowemu, zdolnemu królowi Partii, Wologezesowi I, który pomógł Armeńczykom wypędzić Radamista i za ich zgodą osadził na tronie swego brata, Tiridatesa (52-54 r.). Po objęciu władzy przez Nerona na miejsce namiestnika Kapadocji, Juliusza Pelignusa, który ponosił główną odpowiedzialność za utratę Arme- nii, powołano w 52 roku jednego z wyższych dowódców wojskowych, Gn. Domicjusza Korbulona, który zapisał się chlubnie w walkach nad Renem. Nowemu namiestnikowi polecono podjęcie rokowań z Wologezesem i zako- munikowanie mu na wstępie, że Rzym gotów jest uznać Tiridatesa pod warunkiem formalnego koronowania go przez przedstawicieli Nerona. Gdyby Tiridates odmówił przyjęcia tej kompromisowej propozycji, Korbu- lon został z góry upoważniony do wkroczenia do Armenii, przy czym obie- cano wesprzeć go znacznymi posiłkami. Po roku intensywnych ćwiczeń, które były konieczne ze względu na brak dyscypliny w oddziałach rzym- skich stacjonujących na wschodnich rubieżach państwa, Korbulon dokonał śmiałego marszu przez płaskowyż Erzerum i wkroczył do doliny rzeki Ara- kses.7 W dwóch szybkich kampaniach wódz rzymski zdobył i puścił z dymem Artaksatę, a potem śladem Lukullusa poszedł przez wyżynę armeń- ską do Tigranocerty (58-59 r.). Założywszy tam swą bazę, Korbulon w ciągu następnego lata systematycznie ujarzmiał Armenię, aż w końcu Tiri- dates, któremu brat wskutek buntu na wschodnim pograniczu Partii nie mógł udzielić pomocy, musiał opuścić terytorium swego królestwa. W 60 roku Korbulon rozwiązał doraźnie kwestię armeńską, osadzając na tronie Armenii Tigranesa, potomka dynastii królewskiej, która rządziła kiedyś Kapadocją. W następnym roku nowy władca Armenii sprowokował Wologezesa, dokonując niczym nie uzasadnionej napaści na Mezopotamię. W odpowie- dzi król partyjski, który odzyskał już swobodę działania, osaczył Tigranesa w Tigranocercie. W tak groźnej sytuacji Korbulon, którego przeniesiono tymczasem do ważniejszej prowincji Syrii, usunął Tigranesa z Armenii i Armenia i Partia 109 zgodził się zwrócić tron Tiridatesowi, pod warunkiem że uzna on zwierzch- nictwo Rzymu. Chociaż Tiridates przystał na ten warunek, Neron nie zaa- probował owego układu i konflikt Rzymu z Partią stał się nieunikniony. W pierwszej fazie wojny partyjskiej Korbulon pozostał w granicach Syrii, z rozmysłem unikając angażowania się w działania zbrojne, natomiast nowo mianowany namiestnik Kapadocji, L. Cesseniusz Petus, postanowił dorów- nać Korbulonowi i wkroczyć do Armenii, aby wsławić się czynami nie mniej świetnymi (62 r.). Kiedy Petus posuwał się bez zachowania środków ostrożności przez południową Armenię na czele bardzo szczupłych oddzia- łów, zaskoczył go pod Randeją Wologezes, odcinając mu drogę odwrotu; dowódca rzymski, który nie otrzymał w porę pomocy z Syrii, musiał się poddać. Zgodnie z warunkami kapitulacji Rzymianie ewakuowali się z Armenii, gdzie władzę objął Tiridates (62-63 r.). Z kolei Rzym odżegnał się od zobowiązań podjętych przez Petusa, a Korbulon otrzymał - tym razem niezbyt zasłużony - awans na naczelnego wodza wszystkich sił zbrojnych w rejonie Eufratu. W 64 roku Korbulon na czele armii, której liczebność dzięki zaciągom w Europie wzrosła do pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy, wznowił ataki na Armenię, unikając wszakże angażowania swych wojsk w poważniejsze starcia. Jednakże sama demonstracja siły Rzymu wystarczyła, aby Wologezes wystąpił z nową ofertą pokojową, a Tiridates zgodził się przyjąć diadem królewski z rąk cesarza rzymskiego. W 65 i 66 roku król armeński bawił w Rzymie, gdzie koronował go osobiście Neron, który zgo- tował swemu gościowi królewskie przyjęcie. Nawiązane wówczas przyjazne stosunki między Rzymem a królestwami Partii i Armenii trwały niemal bez żadnych zakłóceń przez pół wieku. W Rzymie zamknięto świątynię Ja- nusa. W 64 roku Neron umocnił władzę Rzymu na obszarze sąsiadującym z Armenią, wcielając królestwo wschodniego Pontu do prowincji Galacji. Jednocześnie z aneksją tego terytorium Rzymianie zagarnęli flotę królewską i przejęli ciężar patrolowania wschodnich wód Morza Czarnego. W ostat- nich latach swego panowania Neron postanowił zrealizować plan Pompeju- sza, który zakładał przesunięcie granicy rzymskiej nad Morze Kaspijskie w drodze stałej okupacji wojskowej pogranicznego terytorium Albanów;8 pro- jektu tego nie urzeczywistniono, a po śmierci Nerona poszedł on ponownie w zapomnienie. Po pięćdziesięciu latach chaotycznych walk na froncie armeńskim i partyjskim granice rzymskie w tym regionie pozostały z grub- sza biorąc niezmienione. Od czasów Nerona wszakże siły rzymskie sta- cjonujące nad Eufratem były stale zwiększane kosztem garnizonów znad Renu i Dunaju. 110 Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej 4. KRAJE NADDUNAJSKIE Na obszarze Bałkanów królestwo trackie, które w poszerzonych grani- cach utworzył August, przeżywało za Tyberiusza trudny okres, nękane waś- niami dynastycznymi; przyczyniała się do tego także nielegalna działalność rzymskich oficerów werbunkowych, którzy z pogwałceniem traktatowych praw ludności siłą wcielali mężczyzn do wojska rzymskiego. Te brutalne metody doprowadziły w 25 roku do wybuchu rewolty, którą stłumił na- miestnik Macedonii, Poppeusz Sabinus. W 46 roku Klaudiusz położył kres owej nienormalnej sytuacji, usuwając miejscową dynastię i przekształcając Trację w prowincję prokuratorską. Północne obszary królestwa trackiego przyłączono do Mezji, przesuwając granice tej prowincji do Morza Czarne- go. Powiększenie obszaru Mezji stanowiło jeden ze środków ostrożności, które zastosowali Rzymianie, aby zapobiec powtarzającym się perturba- cjom w rejonie dolnego Dunaju. W tym okresie bowiem napór koczowni- czego plemienia Alanów, trzymającego się dotychczas pastwisk Azji Środ- kowej, wywołał masową wędrówkę ludów przez stepy dzisiejszej południo- wej Rosji, co stanowiło zapowiedź wielkich migracji w IV wieku; w konsek- wencji tych ruchów społeczności osiadłe w pobliżu ujścia Dunaju znalazły się pod tak wielką presją, że zagroziło to zalaniem przez nie Mezji. Około 62 roku namiestnik Mezji, Tyberiusz Plaucjusz Sylwanus, złagodził napór barbarzyńców na granicę rzymską, przesiedlając około stu tysięcy Daków na obszar położony na południe od Dunaju. Co więcej, zawarł on sojusze z wodzami plemiennymi z Wołoszczyzny, a także z miastami greckimi na obszarze dzisiejszej południowo-zachodniej Rosji, osadzając nawet w nie- których z nich małe garnizony.9 Wydaje się również, że w tym okresie Rzym postawił do dyspozycji dynastów Krymu oddziały swoich żołnierzy. Za panowania Tyberiusza jeden z miejscowych wodzów, Aspurgus, obalił porządek ustanowiony przez Augusta i zdetronizował króla Polemona. Uzurpator ten został uznany przez Tyberiusza i stał się założycielem dyna- stii, która przetrwała do IV wieku. Z wyjątkiem zakłóceń wywołanych ruchami ludności na pograniczu Mezji kraje naddunajskie przez pół wieku nie zaznały wojny. 5. GERMANIA Początek panowania Tyberiusza zapisał się w dziejach rzymskich trzylet- nimi ciężkimi walkami w północnej Germanii, gdzie bratanek cesarza, Ger- manik, przeprowadził kilka kampanii na czele armii znad dolnego Renu wzmocnionej silnymi posiłkami. W 14 roku Germanik dokonał rozpozna- Germania 111 60. Walka Rzymian z Germanami. Płaskorzeźba z sarkofagu w Rzymie, I. w. n.e. wczego wypadu na obszar dorzecza rzeki Lippe, pustosząc kraj i mordując mieszkańców. W 15 i 16 roku użył on floty reńskiej do przetransporto- wania korpusu rzymskiego kanałem (który Druzus kazał przekopać do rzeki Ems - Amisia), aby połączyć się z głównymi siłami rzymskimi posu- wającymi się w górę doliny rzeki Lippe. W 15 roku wojska rzymskie dotarły do miejsca klęski legionów Warusa i pogrzebały tam zwłoki poległych żoł- nierzy rzymskich. W 16 roku Rzymianie przekroczyli Wezerę i pobili bandy Cherusków w dwóch zażartych bitwach, z których pierwsza rozegrała się pod Idistaviso w okolicy Minden. Germanik miał nadzieję, że wystarczy jedna kampania do odzyskania całego obszaru Germanii zachodniej. Tym- 112 Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej czasem Arminiuszowi udało się zjednoczyć plemiona północne. Rzymianie ponieśli dotkliwe straty na polu bitwy, a ich statki porozbijały się podczas burzy na morzu. Z końcem 16 roku Tyberiusz odwołał swego bratanka, który uważał za pewne, że zdobędzie Germanię aż po Łabę.10 Tyberiusz jednak przystał na te kampanie nie z myślą o zdobyczach terytorialnych, lecz chcąc pokazać siłę Rzymu, gdyż liczył na to, że po takiej demonstracji między plemionami osiadłymi na wschód od Renu rozgorzeją waśnie, które je osłabią: bezpieczeństwo granicy reńskiej nie wymagało okupowania dużego terytorium na wschód od tej rzeki. Tyberiusz powrócił więc do koncepcji Augusta: ośmiu legionów stacjonu- jących w stałych obozach oraz dwóch stref militarnych. Germanii Górnej i Germanii Dolnej. Na prawym brzegu Renu Rzymianie zatrzymali kilka wysuniętych placówek, zlikwidowali natomiast umocnienia obronne nad rzeką Lippe. Kiedy w 28 roku Fryzowie znad Morza Północnego wyparli rzymskich prefektów, Tyberiusz puścił to płazem. Jeśli pominąć sporady- czne ekspedycje karne w odwecie za napaści Germanów (a także energiczną akcję w 47 roku przeciwko piratom z Morza Północnego, która stała się początkiem wielkiej kariery militarnej Korbulona), reńska armia rzymska przez pół wieku nie prowadziła żadnych działań zaczepnych. Słuszność pasywnej polityki Tyberiusza znalazła pełne potwierdzenie, wkrótce bowiem rozpadła się zainicjowana przez Arminiusza koalicja wo- jenna, a gdy Rzymianie złagodzili presję na ziemie Germanów, od razu wybuchły tam spory międzyplemienne. W rok po odwołaniu Germanika Arminiusz poprowadził koalicję plemion północnych przeciwko królowi Maroboduusowi i zadał mu ciężką klęskę. W 19 roku wszakże Arminiusz zginął w czasie powstania swych współplemieńców, którzy uznawali go za wodza, ale nie chcieli go mieć za króla. W 21 roku doszło do przejściowych zaburzeń w Galii, która uginała się pod brzemieniem podatków podwyższonych w związku z wielkimi kosztami kampanii Germanika, a także i zdzierstw lichwiarzy spieszących zawsze w ślad za poborcami podatkowymi. Dwóch arystokratów, którzy otrzymali obywatelstwo rzymskie, Juliusz Sakrowir, z urodzenia Edueńczyk, oraz Trewirczyk Juliusz Florus, w ścisłej tajemnicy przygotowali wybuch po- wszechnego powstania. Rebelia okazała się pochopna, oddziały rzymskie ściągnięte znad Renu z łatwością stłumiły izolowane zrywy ludności, które na swoich terytoriach plemiennych zainicjowali ci dwaj przywódcy." Widocznej poprawie uległa łączność Italii z północnymi rubieżami impe- rium, przede wszystkim dzięki Klaudiuszowi, który zbudował dwa szlaki alpejskie: jeden prowadzący przez Brenner do doliny Innu, a drugi przez Wielką Przełęcz Świętego Bernarda do doliny górnego Rodanu.12 Podbój Brytanii 113 6. PODBÓJ BRYTANII Zainaugurowaną przez Augusta politykę niemieszania się w sprawy we- wnętrzne Brytanii Tyberiusz uważał za nie podlegającą dyskusji. W 40 roku Kaligula przemierzył Galię i objął dowództwo nad rzymskimi siłami zbroj- nymi, które skoncentrowano w Gesoriacum (dziś Boulogne) z oczywistym zamiarem przeprawienia się przez Kanał. Jednakże Kaligula odstąpił od planu inwazji Brytanii równie nagle, jak Napoleon w 1805 roku.13 Cztery lata później zamysł Kaliguli zrealizował jego następca, Klaudiusz. Nie wiemy, co skłoniło obu tych władców do zaryzykowania przedsięwzięcia, z którego zrezygnował zarówno Cezar, jak i August. Z wezwaniem do inter- wencji w wewnętrzne sprawy Brytanii zwróciło się do obu tych cesarzy kilku pomniejszych wodzów, którym zaczęła dawać się we znaki rosnąca siła dynastii Kunobelina: Amminiusz wystąpił do Kaliguli, a do Klaudiusza zaapelował Werika. Kunobelinus, po którym władzę odziedziczyło jego dwóch synów, Karatakus i Togidubnus (40-43 r.), założył silne królestwo w południowej Brytanii, ale nawet w najmniejszym stopniu nie zagrażał bezpieczeństwu Galii.14 Oprócz chęci podreperowania nadwerężonego nie- powodzeniem Kaliguli prestiżu Rzymu duże znaczenie mogły mieć pogłoski o czekających na zdobywców bogactwach, które zwabiły tam kiedyś Ceza- ra, a być może pojawiły się ponownie za Kaliguli i Klaudiusza: ogromna rola, jaką w przygotowaniach do wyprawy odegrał wyzwoleniec Klaudiusza Narcyz zdaje się wskazywać na to, że w Rzymie liczono na szybkie zyski. Sądzić jednak można, że Klaudiusz kierował się głównie pragnieniem zdo- bycia laurów wojskowych, aby umocnić swój autorytet wśród żołnierzy gar- nizonów granicznych, których lojalności nie był pewny. W 43 roku wylądowała w Rutupiae (obecnie Richborough) w dzi- siejszym hrabstwie Kent, nie napotkawszy żadnego oporu, armia w sile około pięćdziesięciu tysięcy ludzi pod dowództwem Aulusa Plaucjusza i zadawszy klęskę Karatakusowi sforsowała przeprawę przez Tamizę.15 Plau- cjusz poczekał na przybycie Klaudiusza, który wziął udział w ostatniej decy- dującej fazie kampanii: Rzymianie w walnej bitwie rozgromili Karatakusa i zdobyli stolicę królestwa, Camulodunum (dziś Colchester). Klaudiusz po- wrócił do Rzymu, aby z wielką pompą uczcić zwycięstwo, które w istocie przyszło mu łatwo,16 legaci cesarscy zaś szybko zajęli wschodnią Brytanię i południowe wybrzeża wyspy. A chociaż w przyszłości cesarz Wespazjan musiał stoczyć wiele bitew, gdy wzdłuż Kanału posuwał się na zachód, w innych rejonach wielu tubylczych wodzów od razu podporządkowało się Rzymianom. Do 49 roku wojska rzymskie zajęły obszar po ujście rzeki Severn i małą zatokę Wash, można przeto sądzić, że prawdopodobnie Plau- cjusz, a nie jego następca P. Ostoriusz Skapula (47-52 r.), zorganizował linię umocnień granicznych (limes), wytyczając ją mniej więcej wzdłuż 8 - Dzieje Rzymu t. II 114 Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej szlaku wojskowego (tzw. Fosse Way), który prowadził z Exeter do Lin- coln.17 W celu zapewnienia bezpieczeństwa tej nizinnej prowincji Ostoriusz rozbroił wszystkie plemiona zamieszkałe na południe od wspomnianego traktu i pociągnął przeciwko Brygantom, zajmującym znaczną część pół- nocnej Anglii, a w 49 roku osadził garnizon rzymski w Uriconium (Wroxe- ter), aby osłaniać nowo zdobyte tereny przed napaściami Dekangów. Z kolei legat cesarski wystąpił przeciwko Sylurom z południowej Walii, któ- rzy udzielili schronienia Karatakusowi, i założył bazę legionową w Glevum (Gloucester).18 Karatakus zdołał zbiec na północ, jednakże poniósł klęskę, a królowa Brygantów, Kartymandua, wydała go w ręce Rzymian. Jeńca ode- słano do Rzymu, gdzie Klaudiusz potraktował go z należnymi honorami. Po umocnieniu granic nowej prowincji Ostoriusz zorganizował kolonię weteranów w Camulodunum; miasto to rozbudowano, aby mogło spełniać rolę stolicy prowincji, i wzniesiono tam świątynię poświęconą Klaudiu- szowi, która miała stanowić ośrodek kultu osoby cesarza w podbitym kraju.19 Po śmierci Ostoriusza w 52 roku Brytania przeżyła okres względnego pokoju. Rzymianie interweniowali jedynie w obronie praw królowej Karty- mandui, którą zdetronizował jej własny małżonek. Nowych podbojów dokonano w 59 roku, gdy Swetoniusz Paulinus, zdobywca Mauretanii, zde- cydował się zaatakować wyspę Mona (Anglesey), która stanowiła nie tylko ośrodek druidyzmu, ale także bazę zaopatrzeniową i azyl wszystkich wro- gich Rzymowi elementów. W 61 roku Swetoniusz przeprawił się przez cieś- ninę Menai i przystąpił do wycinania świętych gajów, gdy nagle doszły do niego wieści o wybuchu powstania na tyłach wojsk rzymskich. We wschod- niej Anglii poborcy podatków i lichwiarze w sposób bezwzględny egzekwo- wali swe należności od plemienia Icenów, któremu nakazano zapłacić odszkodowanie za bunt przeciwko Rzymianom; w dodatku prokurator rzymski skonfiskował majątek zmarłego króla Icenów, pod pretekstem wykonania jego testamentu, w którym wyznaczył on cesarza rzymskiego jednym ze swoich dziedziców. W tym samym czasie Trynowantowie z obszarów dzisiejszego Essex wystąpili ze skargami na bezprawne zabieranie im ziemi przez kolonistów rzymskich, których ulokowano w Camulodu- num. Powstańcy, pod przewodem Boudikki (Boadycea), wdowy po królu Icenów, omal nie wycięli w pień garnizonu rzymskiego. Następnie zdobyli Camulodunum, osadnicy bowiem przez niedbałość nie ufortyfikowali tego miasta, a z kolei odrzucili z dużymi stratami legion pod dowództwem Kw. Petyliusza Cerialisa, który przybył z odsieczą z Lindum (dziś Lincoln); wprawdzie powstańcy nie zdołali przeszkodzić Swetoniuszowi w przebiciu się z powrotem do Londinium, ale wkrótce zdobyli nie tylko to miasto, ale także sąsiadujące z nim Yerulamium, gdzie namiestnik rzymski ze względu na szczupłość sił rzymskich nie osadził garnizonu. Wszystkie te trzy miasta Podbój Brytanii 115 61. Umocnienia obronne plemion brytańskich w Maiden Castlc (Dorchester), 116 zdobyte przez Wespazjana w latach 43-47 n.e. powstańcy spalili doszczętnie, Rzymian i zromanizowanych mieszkańców wymordowali. Po jakimś czasie jednak powstańcy popełnili błąd, przyjmu- jąc bitwę w miejscu wybranym przez Swetoniusza, jak się zdaje, w okolicy Lichfield. Chociaż przeciwko wojsku rzymskiemu w sile dziesięciu tysięcy ludzi wyszło w pole piętnaście tysięcy wojowników nieprzyjacielskich, to dzięki znakomitej dyscyplinie bojowej Rzymianie zadali powstańcom miaż- dżącą klęskę, a po śmierci Boudikki, która w powstaniu odegrała rolę podobną'jak Wercyngetoryks w Galii, Brytom zabrakło wodza zdolnego skupić ich wokół siebie. Nastąpił krótki okres okrutnych represji, ale za radą nowo mianowanego prokuratora, Juliusza Klassycjanusa, Neron dał Prowincje 117 dowód rozsądku odwołując Swetoniusza z Brytanii. Na Nizinie Angielskiej, po rzeki Humber i Dee, za rządów następnych namiestników panował spo- kój. Królestwo Icenów i inne państewka, których władcy zachowali do tej chwili swoje dawne tytuły, stały się niebawem integralną częścią prowincji rzymskiej.20 Przesunięcie granicy imperium rzymskiego na drugą stronę Kanału oraz prowadzone za Nerona działania zbrojne nad Eufratem spowodowały konieczność niewielkiego wzrostu stanu liczebnego rzymskiej armii regular- nej. Główną rezerwę sił zbrojnych przeznaczonych do wykonywania no- wych zadań stanowiły wojska stacjonujące wzdłuż Renu i Dunaju oraz w Hiszpanii, gdzie można było zmniejszyć nieco liczebność garnizonów rzym- skich, a Neron mógł nawet sobie pozwolić na przerzucenie jednego legionu z Brytanii na Wschód. 7. PROWINCJE Za czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej liczba prowincji znacznie wzrosła. Z nowych prowincji tylko Brytania została zdobyta orężem. Mauretanię Caesarensis i Tinginata, Kapadocję, Trację i Alpy Kotyjskie (u stóp Mt Cenis) sformowano z terytoriów państw zależnych, w których dynastie kró- lewskie bądź wygasły, bądź zostały zdetronizowane. Recję wykrojono z Galii Belgica albo za Tyberiusza, albo za Klaudiusza, Pamfilię odłączono od Galacji za panowania Klaudiusza. Nowy system administracji prowincjonalnej, który wprowadził August, przetrwał bez istotnych zmian pięćdziesięcioletni okres próby. Likwidacja za Tyberiusza mennic we wszystkich zachodnich prowincjach nie miała większego znaczenia praktycznego, ponieważ od dawna biły one wyłącznie monety miedziane. Jednocześnie jednak powstania - Żydów, Florusa i Sakrowira w Galii oraz Boudikki w Brytanii - wskazują, że zakorzeniona od czasów Republiki korupcja administracji prowincjonalnej nie została w początkach Cesarstwa wytępiona. Mieszkańcom prowincji przybył nowy powód do niezadowolenia, odkąd urzędnicy rzymscy, z braku dobrowol- nych kandydatów, zaczęli zmuszać ich do obejmowania funkcji poborców podatkowych lub do spełniania innych obowiązków publicznych. Na razie stosowano to niemal wyłącznie w Egipcie, gdzie z pracy przymusowej korzystano od tysiącleci, jednakże nie to było największym złem.21 Ponie- chanie przez następców Augusta okresowych podróży inspekcyjnych uwol- niło urzędników prowincjonalnych od wszelkich hamulców. Znamienną cechą administracji prowincjonalnej za czasów wczesnego Cesarstwa było to, że najcięższych nadużyć dopuszczali się zazwyczaj urzędnicy niskiego stopnia, co świadczy, że podrzędne stanowiska obsadzano w sposób przy- 118 Rozdział XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej padkowy; niewykluczone również, iż kontrola działalności tych funkcjona- riuszy nie była dostatecznie skrupulatna.22 Mimo wszystko jednak poczucie powinności wobec mieszkańców prowin- cji, które zaszczepił August, nie wygasło za jego następców. Do poprawy sytuacji materialnej prowincji przyczyniła się budowa dróg, które służyły zarówno potrzebom handlu, jak i obronności granic imperium. W krajach naddunajskich powstała z inicjatywy Tyberiusza sieć dróg, która nie ustępo- wała sieci komunikacyjnej stworzonej przez Agryppę w Galii, Klaudiusz zaś przeprowadził dwie brukowane drogi przez Alpy. W czasie swej bytności w Grecji Neron zatrudnił żołnierzy z gwardii pretoriańskiej przy godnej uzna- nia, lecz zakończonej niepowodzeniem próbie przekopania kanału przez Przesmyk Koryncki. Wprawdzie pod koniec panowania Tyberiusza, a także i Nerona doszło do generalnego rozprzężenia centralnej administracji rzym- skiej, ale w pierwszych latach swych rządów cesarze ci zajmowali się spra- wami państwowymi z wielką energią. Tyberiusz pohamował zapędy zbyt gorliwego namiestnika Egiptu, który przysłał do Rzymu trybut w kwocie wyższej, niż się należała od tej prowincji, pouczając go, że "dobry pasterz powinien strzyc owce, a nie obdzierać je ze skóry".23* W 17 roku ten sam cesarz przyszedł z pomocą dwunastu miastom w Azji Mniejszej, które ucier- piały dotkliwie od trzęsień ziemi, zwalniając je od wszystkich podatków na okres pięciu lat. Dowodem zaufania do rzetelności Tyberiusza były uchwa- lone w 15 roku przez zgromadzenia prowincjonalne w Macedonii i Achai petycje o przekształcenie tych krajów z prowincji senatorskich w prowincje cesarskie. Tyberiusz spełnił tę prośbę, ale w 44 roku Klaudiusz oddał je znowu pod zarząd senatu. Kiedy młody Neron dowiedział się o szykanowa- niu ludności przez działające jeszcze spółki publikanów, wystąpił ze śmiałą propozycją zniesienia wszystkich podatków pośrednich, a choć pozostało to w sferze projektów, ogłosił drastyczne rozporządzenie, które zmierzało do ukrócenia nadużyć. Co najważniejsze, Tyberiusz, a także i Neron zachęcali zgromadzenia prowincjonalne (concilia) do patrzenia na ręce urzędników rzymskich. Wprowadzono formalny tryb postępowania, który członkom tych zgromadzeń przyznawał prawo zbierania dowodów obciążających funkcjonariuszy rzymskich i przedkładania ich w Rzymie cesarzowi lub senatowi. W większości znanych nam spraw w tej materii, które szczegól- nie częste były za czasów Nerona, zgromadzenia prowincjonalne uzyski- wały wyroki skazujące oskarżonych na wygnanie lub skreślenie z listy sena- torów. Co się tyczy przyznawania obywatelsta mieszkańcom prowincji, to Tyberiusz nie posunął się naprzód. Utrzymał on praktykę Augusta wyna- * Swetoniusz, Żywoty Cezarów, przekł. J. Pliszczyńskiej. Wnioski 119 gradzania obywatelstwem żołnierzy przechodzących w stan spoczynku, nie zakładał natomiast, mimo przykładu swego poprzednika, kolonii italskich w prowincjach. Następcy Tyberiusza poszli jednak inną drogą. Kaligula spędził swoje dzieciństwo u boku ojca na pograniczu nadreńskim; siostra jego, Agryppina, urodziła się w tamtych stronach. Klaudiusz przyszedł na świat w Lugdunum w Galii i jako wielbiciel Liwiusza doskonale zdawał sobie sprawę, że partnerski związek między Rzymem a Italią, z którego zrodziło się Cesarstwo Rzymskie, musi ustąpić miejsca związkom między Italią a prowincjami, w przeciwnym bowiem razie czeka imperium rychła zguba. Jeden z najbliższych doradców Nerona, Seneka, pochodził z Kor- dowy w Hiszpanii, a drugi, Burrus, urodził się prawdopodobnie w Vasio w południowej Galii. Po śmierci Tyberiusza nie podejmowano zakrojonej na szerszą skalę akcji osiedlania weteranów w prowincjach. Za panowania Klaudiusza natomiast powstało wiele kolonii w Noricum i Panonii, a na północnych rubieżach państwa założono dwa ważne miasta typu italskiego, Colonia Ciaudia Camulodunum (dziś Colchester) i Colonia Ciaudia Agrip- pinensis (Kolonia) - tę drugą dla upamiętnienia przyjścia w tym miejscu na świat Agryppiny Młodszej. Z inicjatywy Klaudiusza wiele miast w Nori- cum i Mauretanii otrzymało pełne obywatelstwo rzymskie. W 48 roku ten sam cesarz, korzystając ze swych uprawnień cenzorskich, wpisał na listę senatorów kilku wodzów z plemienia Eduów, a w odpowiedzi na protest grupy skrajnie konserwatywnych senatorów wygłosił mowę, w której rozwi- nął filozofię imperium (przemówienie to w obszernych fragmentach zacho- wało się do naszych czasów).24 Za panowania Nerona pełne obywatelstwo rzymskie otrzymali mieszkańcy prowincji Alpes Maritimae, która graniczy- ła z Italią. Wprawdzie Klaudiusz i Neron zmierzali do asymilacji prowincji krok za krokiem, na sposób typowo rzymski, i unikali rozwiązań radykal- nych, niemniej jednak zerwali definitywnie z dyskryminowaniem prowincji w stosunku do Italii. 8. WNIOSKI Na pierwszy rzut oka dzieje dynastii julijsko-klaudyjskiej sprawiają wra- żenie opowieści o szalonych władcach, którzy wyżywali się w robieniu złoś- liwych figlów udręczonej od dawna ludności. Odnosimy wrażenie, że spot- kaliśmy się z Henrykiem VIII (takim, jakim większość ludzi go sobie wyobraża), Jakubem I lub Ludwikiem bawarskim, tyle że przebranymi w antyczne kostiumy. Członkowie rodziny cesarskiej mogli służyć za wzór dla Borgiów, a głowy w otoczeniu cesarskim spadały równie często jak w komnacie Sinobrodego. W rzeczywistości jednak pierwsi cesarze żyli w tak 120 Rozdzial XXXIII. Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej wielkim napięciu, że wszyscy po kolei stawali się po prostu psychopatami. Pochlebstwa dworaków i karierowiczów mogły zawrócić w głowie ludziom najbardziej odpornym;25 nieustanne spiski lub szerzące się pogłoski o spi- skach tworzyły atmosferę obliczoną na wytrącenie z równowagi nawet ludzi najodważniejszych; co więcej, żaden z następców Augusta, z wyjątkiem Tyberiusza, nie miał przygotowania do pełnienia obowiązków głowy pań- stwa. Nieprawości cesarzy julijsko-klaudyjskich dodały wiarygodności ża- lom tych, którzy wzdychali do powrotu Republiki, i w pełnym świetle ukazały mądrość Augusta, który starał się jak najwięcej uratować z da- wnego ustroju. Jak by bowiem postępowali spadkobiercy skrajnego des- potyzmu bez hamulców gasnącej, ale jeszcze nie umarłej tradycji republi- kańskiej? Gdy przyjrzymy się pierwszym cesarzom z uwagą, okazuje się, że prezen- tują się znacznie korzystniej niż na pierwszy rzut oka. Z wyjątkiem Kaliguli, którego panowanie było na szczęście zbyt krótkie, aby pozostawić wiele trwałych śladów, wszyscy inni cesarze z tej dynastii mieli zalety równie wiel- kie, jak wielkie były ich wady. Tyberiusz był władcą zarówno utalentowa- nym, jak i obowiązkowym, u Klaudiusza okresy przytępienia umysłowego przeplatały się z przebłyskami niepośledniej inteligencji; Neron był nie tyle "potworem", co człowiekiem słabym. Co więcej, w państwie rzymskim ist- niało wiele hamujących czynników, które neutralizowały pozorny absolu- tyzm cesarzy. Senat, mimo całej swej służalczości, nadal był do pewnego stopnia organem światłej opinii publicznej. Wpływ zaufanych doradców cesarskich, z wyjątkiem Sejana i Tygellina, był w sumie dobroczynny. Wprawdzie wyzwoleńcy Klaudiusza oceniali swe stanowiska głównie wedle płynących z nich korzyści materialnych, jednak odpłacali się za to znakomi- tym wywiązywaniem się z powierzonych im funkcji administracyjnych. Do- dać trzeba, że nowa administracja zawodowa stawiała dopiero pierwsze kroki. Największa być może zasługa Tyberiusza polegała na tym, że z nie mniejszą niż August starannością dobierał urzędników na odpowiedzialne stanowiska i równie skrupulatnie, przynajmniej na początku panowania, kontrolował ich działalność. Po pięćdziesięciu latach terminowania w dobre;: tradycji administracja cesarska nauczyła się sprawnego wykonywania swych bieżących obowiązków, na ogół w sposób sumienny, bez nieustannego zwracania się do władz centralnych po instrukcje. Co nie mniej ważne, pier- wsi cesarze potrafili utrzymać pax Augusta zarówno w Italii, jak i poza jej granicami. W sumie przeto epoka cesarzy julijsko-klaudyjskich to czasy powszech- nego zadowolenia. Chociaż pierwsi władcy obchodzili się okrutnie z człon- kami swych rodzin i dygnitarzami ze swego otoczenia, przejście od ustroju republikańskiego do monarchicznego nie pogorszyło położenia ludności Wnioski 121 Rzymu i Italii, mieszkańcom prowincji natomiast przyniosło wielkie zmiany na lepsze. Za nowym ustrojem opowiadali się prawie wszyscy zamożni mie- szczanie i ekwici, a przeciętni członkowie stanu senatorskiego zachowywali się zazwyczaj lojalnie. Wprowadzony przez Augusta system rządów w ciągu pięćdziesięciu lat zakorzenił się bardzo mocno i po śmierci Nerona okazał się tak silny, że oparł się zwycięsko wielu ciężkim nawałnicom. Rozdział XXXIV SPOŁECZEŃSTWO RZYMSKIE ZA PIERWSZYCH CESARZY l. ROLNICTWO' Czasy Augusta i pierwszych cesarzy stanowiły okres przełomowy nie tylko w politycznej, ale także w gospodarczej historii krajów śródziemno- morskich. Jednakże przemiany w rolnictwie nie były w tym okresie tak głę- bokie, jak w handlu czy wytwórczości. W Italii masowe konfiskaty i redystrybucje gruntów w czasie drugiego triumwiratu przyniosły daleko idące zmiany w strukturze własności ziemskiej. Generalnie biorąc, w efekcie tego procesu rozdrabniania posiadłości ziemskich wielkie majątki rozpadły się na gospodarstwa średniej wielkości, przy czym tendencja do wchłaniania ich przez latyfundia została w pewnym stopniu zahamowana dzięki polityce Augusta, który przychodził z pomocą właścicielom wiejskim, udzielając im bezprocentowych pożyczek. Większość domen cesarskich i majątków naj- bogatszych Rzymian znajdowała się w prowincjach. W Italii typowa posiad- łość ziemska w I stuleciu to gospodarstwo średniej wielkości, w takich bowiem majątkach ówczesne mieszczaństwo inwestowało swe zyski z handlu lub wytwórczości. Jakkolwiek charakterystyczne dla późnej Republiki wiel- kie farmy hodowlane bynajmniej nie zniknęły, a parki i rezerwaty łowieckie nadal zajmowały ogromne tereny, to często cytowana opinia Pliniusza, że "latyfundia stały się zgubą Italii", była bardziej słuszna w odniesieniu do dwóch ostatnich wieków p.n.e. niż do czasów, w których pisał on swe dzieło. Żale poetów epoki Augusta z powodu upadku małorolnego chłop- stwa, które niegdyś zdobyło Italię i któremu zawdzięczała ona swój dobro- byt, także były już przebrzmiałe. W okolicach odległych od stolicy drobni właściciele ziemscy pędzili dostatnią egzystencję, uniezależnieni od fluktua- cji politycznych. Kiedy August położył kres podbojom i na całym obszarze Cesarstwa zlik- widował piractwo oraz proceder porywania ludzi, Italia utraciła główne źródło dostaw niewolników, a właściciele ziemscy stanęli wobec problemu braku siły roboczej. Jednocześnie ze spadkiem podaży niewolników rosło przekonanie, że praca niewolnicza, bez względu na to, ile się za nią płaci, jest zawsze bardzo kosztowna. Najbardziej stanowczy werdykt w tym przedmiocie wydał jeden ze specjalistów z czasów Nerona, L. Juniusz Kolu- mella, którego rozprawa De re rustica była najbardziej autorytatywnym Rolnictwo ' 123 dziełem rzymskim poświęconym rolnictwu.2 Zdaniem Kolumelli jedynie czujność fachowego nadzorcy i częste wizyty właściciela w majątku mogą zapewnić pilność i staranność robotników niewolnych w stopniu gwarantu- jącym opłacalność gospodarstwa rolnego, jednakże za niewolników uczci- wych trzeba płacić wysokie ceny. W tej sytuacji eksperyment, który zaini- cjowano u schyłku Republiki, a który polegał na korzystaniu z wolnych dzierżawców, zastosowano w tym okresie na nieco szerszą skalę; Kolumella za najsłuszniejsze uważał wydzierżawianie gruntów uprawnych położonych w odległych okolicach. Jednakże ten sam autor musiał przyznać, że kolono- wie nie są bardziej godni zaufania od niewolników, dzierżawcy zaś o miej- skim pochodzeniu z reguły nie przynoszą pożytku, ponieważ przeważnie są to obieżyświaty, którzy nie potrafią przywyknąć do stałej pracy. W okresie pierwszych cesarzy niewolnictwo wzięło w końcu odwet: powodując zmniej- szenie liczby chłopów, zlikwidowało jedyne źródło nadwyżek fachowych robotników rolnych. Z braku innego wyjścia wielu ziemian italskich musiało chcąc nie chcąc radzić sobie z taką liczbą niewolników, jaką mieli do dyspo- zycji, a w razie potrzeby korzystać z wolnych robotników najemnych.3 W jakimś stopniu stan liczebny niewolników uzupełniali handlarze, którzy kupowali dzieci niechciane lub zabierali podrzutki; głównym wszakże przed- miotem podaży siły roboczej od czasów Augusta pozostawali niewolnicy urodzeni w Italii. Za pierwszych cesarzy italscy właściciele ziemscy, podob- nie jak plantatorzy bawełny po 1807 roku, zaczęli korzystać z pracy kobiet;4 wyrobnica na każde wychowywane dziecko otrzymywała specjalny dodatek, miała ponadto perspektywę uzyskania wolności na podstawie ius trium libe- rorwn, a więc tak samo, jak niewolnik, który był ojcem trojga dzieci. Cho- ciaż na plantacjach italskich spotykało się niewolników skutych kajdanami, to na ogół niewolnych traktowano bardziej humanitarnie i rozumnie niż za czasów Scypiona, a nawet Warrona. Niekiedy zakładano dla nich specjalne łaźnie i szpitale (yaletudinarid)', od służby niewolnej chętnie przyjmowano uwagi krytyczne i sugestie, a i najbardziej zaufanym niewolnikom wypu- szczano niekiedy w dzierżawę gospodarstwa na takich samych warunkach, z jakich korzystali kolonowie. Dzięki takim innowacjom majątki ziemskie w Italii, które korzystały głównie z pracy niewolniczej, osiągały niezłą wydaj- ność, a pod okiem kompetentnego właściciela przynosiły pokaźne zyski. Póki miasto Rzym pokrywało swe zapotrzebowanie na pszenicę w drodze przymusowych dostaw z prowincji, poty wieś italska produkowała wyłą- cznie na potrzeby własne. W niektórych okolicach wprowadzono ekspery- mentalnie plodozmian i uprawę roślin towarowych, używano już gdzienie- gdzie pługów kołowych z wypukłymi lemieszami do głębokiej orki, które odwracały darń, miejscami stosowano również zaobserwowaną w Galii metodę marglowania gruntów gliniastych.5 Na ogół jednak na uprawę zbóż 124 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy przeznaczano grunty najmniej żyzne, a metody agrotechniczne nie uległy poważniejszym zmianom. W gospodarce pasterskiej większą niż dawniej uwagę zwracano na pro- dukcję lepszych odmian zwierząt w drodze hodowli selekcyjnej, a także na zakładanie sztucznych łąk. W dziedzinie zaopatrzenia w pasze ważny naby- tek dla Italii stanowiła herba medica, lucerna, czyli trawa alfalfa, roślina orientalna, która dobrze znosiła bezdeszczowe lato Półwyspu Apenińskiego. Jednakże typowy dla Italii system gospodarki hodowlanej, z wypasem zwie- rząt na przemian na pastwiskach letnich i zimowych, osiągnął kulminacyjny punkt rozwoju już za czasów Republiki, dalszy przeto rozwój hodowli nie miał większych szans. Rosnące zapotrzebowanie stolicy na wino i oliwę, a także zboża, pokry- wano importem z prowincji. Jednakże wino szlachetnych gatunków na stoły bogaczy dostarczały winnice italskie, których produkty mogły z powodze- niem konkurować z najlepszymi odmianami win greckich. W czasach Kolu- melli panował pogląd, że winnica stanowi najlepszą lokatę kapitału i że ze wszystkich rodzajów kultywacji ziemi uprawa winorośli stwarza najlepsze szansę dorobienia się majątku.6 Kampania pozostała jak dawniej krajem winem i oliwą płynącym; drugi ośrodek produkcji wysokogatunkowych win znajdował się na obszarze Gór Albańskich, a zacieśniające się stosunki handlowe z krajami naddunajskimi spowodowały intensyfikację upraw winorośli w dolinie Padu i oliwek w Istrii. W sumie więc obawy ówczesnych pisarzy, że produkcja rolna w Italii wykazuje tendencję spadkową, były bezpodstawne. Co się tyczy prowincji, to na Sycylii, gdzie w czasach republikańskich eksploatowano ziemię, jak można sądzić, w sposób rabunkowy, wydajność rolnictwa spadła i część średnich gospodarstw wyspecjalizowanych w pro- dukcji pszenicy, które należały do tubylców, została wyrugowana przez wielkie gospodarstwa hodowlane stanowiące własność Rzymian; niemniej jednak pewna liczba małych gospodarstw rolnych zdołała oprzeć się temu procesowi. Miejsce Sycylii jako głównego spichrza Rzymu zajęły prowincje Afryka i Egipt. Za Augusta uprawa pszenicy na eksport osiągnęła w Egipcie równie wysoki poziom, jak za czasów pierwszych Ptolemeuszów. Uzyskano to jednak dzięki powiększeniu areału upraw, a nie ulepszeniu metod kul- tywacyjnych, uprawą ziemi zajmowali się bowiem wyłącznie egipscy chłopi. Po pewnym ustabilizowaniu przez cesarzy rzymskich sytuacji w tym kraju znaczne połacie żyznej ziemi, które do tej chwili leżały odłogiem, objęli dzierżawcy egipscy, a dodać trzeba, że wywierano na nich naciski, aby w razie potrzeby brali tyle ziemi, ile zdołają uprawić. Wprowadzenie do Egiptu upraw bawełny, która pojawiła się tam prawdopodobnie w omawia- nym przez nas okresie, stanowiło w istocie tylko ciekawostkę, gdyż ubiory Rolnictwo 125 bawełniane nosili niemal wyłącznie kapłani.7 Eksport artykułów żywno- ściowych z Syrii i Azji Mniejszej obejmował jedynie pewne rarytasy, jak wino z Laodykei (położonej na wybrzeżu fenickim) oraz figi z okolic Smyrny. Na kontynencie europejskim rolnictwo z ledwością pokrywało potrzeby miejscowej ludności. Jednocześnie jednak kraje pograniczne zachodniej strefy śródziemnomorskiej, których rozwój gospodarczy zapoczątkowali Rzymianie jeszcze za czasów Republiki, zaczęły konkurować z Italią w pro- dukcji żywności. Liczne kolonie, które założyli tam Cezar i August, przy- czyniły się do wzrostu emigracji na te obszary; można również przypusz- czać, że występowały tam głównie średnie gospodarstwa rolne, prowadzone przez wolnych dzierżawców, rekrutujących się z miejscowej ludności i nad- zorowanych skrupulatnie przez rzymskich właścicieli; na obszarze dzisiej- szej Tunezji natomiast powstało trochę wielkich majątków, które w okresie późniejszym Neron przekształcił w domeny cesarskie. W północnej Afryce wprowadzono intensywną uprawę pszenicy w dolinach rzek oraz na wy- brzeżu tunezyjskim i algierskim, dzięki czemu tereny te stały się jednym z głównych źródeł zaopatrzenia Rzymu w zboże. Najważniejszymi produk- tami zachodnich krajów śródziemnomorskich, a także Italii, było wino i oliwa. Południowa Galia pozostała ważnym ośrodkiem prowincjonalnym uprawy winorośli, wino na eksport produkowano również na wschodnich i południowych terenach nadmorskich Hiszpanii. W Hiszpanii wszakże upra- wiano oliwki z lepszymi rezultatami niż winorośl, a na suchych obszarach Afryki, przede wszystkim w południowej Tunezji, udało się zaaklimatyzo- wać drzewo oliwne na obszarze, który do tego czasu był nieużyteczną sawanną i który po zakończeniu okupacji rzymskiej powrócił do stanu dzi- kiego i zachował ten charakter do chwili zajęcia go przez Francuzów. Dobre wyniki na półpustynnych terenach północnej Afryki, gdzie letnia susza trwa od sześciu do siedmiu miesięcy, rolnik rzymski zawdzięczał systematycznemu chwytaniu i przechowywaniu niemal każdej kropli wody. Na obszarach wyżynnych budowano tamy w poprzek koryt rzecznych, na nizinach w niezliczonych cysternach magazynowano wodę zgromadzoną w czasie zimowych deszczów, a kanały irygacyjne rozprowadzały ją po możli- wie największym terenie.8 Dowodem przedsiębiorczości plantatora rzym- skiego jest przeszczepienie roślin wschodnich i śródziemnomorskich na obszar północnej Europy. Brzoskwinie zaaklimatyzowano w Gallia Belgica, a czereśnie, które Lukullus sprowadził do Italii z Armenii, sto lat później zadomowiły się w Brytanii.9 126 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy 2. WYTWÓRCZOŚĆ I HANDEL Dobrodziejstwa nowego sytemu rządów ujawniły się w sposób najbar- dziej wyraźny w ogromnym przyspieszeniu tempa rozwoju handlu i wytwór- czości na całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego. Nigdy jeszcze wzajemne kontakty między krajami śródziemnomorskimi nie były tak bezpieczne i tak swobodne. Po wprowadzeniu rzymskiego systemu fiskalnego opłaty celne obniżono do minimum, a stawki ceł były sztywne. O swobodzie w sferze gospodarczej może najlepiej świadczyć przykład Egiptu, gdzie zniesiono wprowadzone przez Ptolemeuszów monopole, które obejmowały wszystkie rodzaje działalności zarobkowej, od bankierstwa do gorzelnictwa.10 Chociaż podróż do Egiptu wymagała specjalnego zezwolenia, a August wydał dziwne zarządzenie zabraniające senatorom odwiedzania tego kraju, to w poruszaniu się po imperium nie stosowano niemal żadnych innych ograni- czeń: kupiec mógł przebyć trasę znad Eufratu nad Tamizę nie zapytany ani razu, czy posiada jakiś dokument podróżny. Szybki rozwój sieci dróg rzym- skich oraz powstanie na rubieżach Cesarstwa obozów wojskowych i kolonii udostępniły nowe rynki handlowe. Na uczęszczanych trasach śródziemno- morskich: z Puteoli do Ostii i z Brundisium na Korkyrę, uruchomiono regu- larną komunikację morską. Przy poziomie techniki antycznej sztuczne szlaki wodne rzadko przynosiły korzyści ekonomiczne i w niewielkim stop- niu przyczyniały się do rozwoju żeglugi śródlądowej, jednak na obszarach znajdujących się pod panowaniem rzymskim wykorzystywano naturalny system rzeczny dla celów handlowych. Rzeka Baetis (dziś Gwadalkiwir) była spławna po miasto Hispalis (Sewilla), a Ren po Kolonię. Na jeziorach italskich oraz na każdej większej rzece w Galii można było korzystać z usług zawodowych przewoźników, którzy mieli swe własne związki. Lutetia (Paryż), która jeszcze niedawno była stolicą plemienną, stała się ważnym portem rzecznym, a Lugdunum - miniaturowym St Louis.11 Pierwsi cesarze nie tylko stworzyli materialne warunki sprzyjające rozwo- jowi wytwórczości i handlu, ale w swej polityce zagranicznej w większym stopniu niż senat za czasów republikańskich kierowali się racjami gospodar- czymi. Nie ukrywano, że głównym celem ekspedycji zorganizowanej przez Augusta do Arabii były korzyści gospodarcze; zawarte przez tego cesarza traktaty z Partią obejmowały klauzule, które przewidywały ułatwienia handlowe w głębi Azji; nie ulega wątpliwości, że August omawiał z posłami indyjskimi kwestie związane z rozwojem stosunków handlowych. Cesarze nie uważali za rzecz uwłaczającą ich godności wspomaganie swej prywatnej szkatuły dochodami z działalności wytwórczej. W drodze kupna, dziedzi- czenia lub rekwizycji stali się właścicielami rozległych pól górniczych w pro- wincjach; w Italii warsztaty cesarskie wyrabiały ceramikę, którą każdy mógł kupić. Za przykładem cesarzy szli znamienici Rzymianie i Rzymianki. Wytwórczość i handel 127 Jedna z największych cegielni rzymskich, która przyczyniła się ogromnie do odbudowy centrum miasta po pożarze w 64 roku, należała do wybitnego senatora Domicjusza Afera (konsula w 39 roku, sławnego mówcy); wielka dama z czasów Nerona, Kalwia Kryspinilla, dorobiła się majątku na eks- porcie wina i oliwy.12 Chociaż za czasów Cesarstwa, podobnie jak w poprzednim stuleciu, nie dokonano żadnego wynalazku technicznego, zrobiono jedno odkrycie, które dało początek bujnie rozwijającej się gałęzi przemysłu. W ostatnim półwie- czu p.n.e. rzemieślnicy sydońscy wynaleźli nowy sposób wyrobu szkła metodą dmuchania; szkło uzyskiwane tą techniką było lżejsze i bardziej przezroczyste od produkowanego dotąd szkła lanego, nadawało się przeto do produkcji zastaw stołowych i szyb okiennych.13 ( Dzięki tak sprzyjającym warunkom wymiana handlowa poważnie wzro- sła, zarówno pod względem asortymentowym, jak i ilościowym, w wielu gałęziach wytwórczości nastąpił wzrost produkcji. Z ekonomicznego punktu widzenia imperium rzymskie zaczęło się przeistaczać ze zbioru luźno powią- zanych jednostek gospodarczych w organiczną całość. Podczas gdy mające już długą tradycję zakłady ceramiczne w Arretium (Arezzo) i brązownicze w Kapui zdobywały dla eksportu swych wyrobów nowe rynki zbytu, w północnej i południowej Italii powstawały nowe warsz- taty wytwórcze. Wyroby garncarskie pośledniejszych gatunków (lampy i dachówki) produkowano w Mutinie i Akwilei. W Pompejach na południu, a na północy w Farmie, Mediolanum (dziś Mediolan) i Patavium (Padwa) wytwarzano wyroby wełniane od najpospolitszych do najlepszych. Miasta kampańskie wprowadziły do Italii metodę dmuchania szkła, a miasto Rzym przystąpiło do wytwarzania towarów na własne ogromne potrzeby, zwła- szcza w dziedzinach specjalistycznych, jak produkcja pergaminu i wyroby z metali szlachetnych. Za pierwszych cesarzy manufaktury lewantyńskie, chlubiące się bogatymi tradycjami, przeżywały znowu okres powodzenia. Nie tylko utrzymały swą dominującą pozycję na rynkach miejscowych, ale dostarczały do Rzymu towary luksusowe, zdobywając ponadto nowe rynki zbytu w głębi .Azji. Nowe wytwórnie szkła prosperowały znakomicie w Fenicji i Aleksandrii; Kos i inne miasta w Azji Mniejszej dorobiły się na modzie na materiały półjedwabne (z lnianą osnową). W krajach europejskich górnictwo odgry- wało jak dawniej rolę pierwszoplanową. Wprawdzie wydajność kopalni sre- bra w Andaluzji spadła, ale wzrósł w cenie ołów pozyskiwany z tych samych wyrobisk, odkąd miasta zachodnie za przykładem Rzymu zaczęły używać go do budowy rurociągów wodnych; jednocześnie po odkryciu złóż cyny na zachodnim wybrzeżu Półwysep Iberyjski zdystansował Brytanię jako główne źródło zaopatrzenia w ten metal. W Galii przystąpiono do eksploatacji złóż żelaza w okolicy dzisiejszego Liege, co uzupełniło produk- 128 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy cję uzyskiwaną ze starych wyrobisk w Owernii i Jurze. Kopalnie rudy żela- znej w Noricum zachowały swą dawną wysoką wydajność, a po zajęciu przez Rzymian Illyricum energicznie przystąpiono do eksploatacji tamtej- szych zasobów mineralnych. W Galii, oprócz tradycyjnego górnictwa metali rozwinęła się produkcja ceramiki i tekstyliów. Mniej więcej na początku naszej ery w Graufesenque w Cevennes rozpoczęto produkcję ceramiki o czerwonej polewie z wytłaczaną dekoracją. Owa masowo wyrabiana galij- ska terra sigillata (zwana tak dlatego, że kolorem przypominała lak uży- wany do pieczęci) stanowiła dobry substytut drogiej ceramiki aretyńskiej, a w tym okresie cieszyła się nawet większym powodzeniem od swego ital- skiego pierwowzoru. W I stuleciu n.e. handel zagraniczny Cesarstwa Rzymskiego osiągnął naj- wyższą dynamikę rozwoju. Kupcy italscy i galijscy rozpoczęli pokojową penetrację Brytanii na pół wieku przed okupacją tego kraju przez legiony rzymskie.14 Na obszarach położonych wzdłuż Renu i górnego Dunaju cesa- rze, w trosce o bezpieczeństwo granic państwa, wprowadzili zakaz porusza- nia się w pasie przygranicznym, zezwalając na przekraczanie go tylko w wyznaczonych punktach. Za czasów Nerona wszakże rzymscy śmiałkowie w poszukiwaniu bursztynu przetarli szlak handlowy z Carnuntum na wschod- nie wybrzeże Bałtyku, dając początek regularnej wymianie towarowej tą drogą. Penetracja Morza Północnego przez eskadry rzymskie ujawniła moż- liwość dostania się drogą wodną z rejonu dolnego Renu do Germanii i Skandynawii; szlak ten posłużył do transportu do tych krajów brązów kapuańskich i innych wyrobów metalowych.15 Odkrycie tkanin greckich z czasów Augusta w Mongolii wskazuje, że już wtedy istniała co najmniej sporadyczna wymiana towarów trudnym szla- kiem biegnącym znad Cieśniny Kerczyńskiej wzdłuż północnego krańca Morza Kaspijskiego; być może jednak szlaków kaspijskich używano re- gularnie dopiero za czasów Cesarstwa Bizantyjskiego. Za panowania Au- gusta szlak międzykontynentalny, który prowadził z rejonu Eufratu do Seleukii (koło Bagdadu), skąd jedno odgałęzienie biegło w kierunku Merwu i Indii, a drugie nad Zatokę Perską, zaczęto patrolować w celu zapewnienia bezpieczeństwa kupcom śródziemnomorskim; nie ulega wątpliwości, że drogi te służyły do regularnego przewozu towarów między Azją wewnętrzną a wybrzeżem syryjskim.'6 Ponieważ jednak nieprzyjaźni kupcom królowie partyjscy często zamykali drogi lądowe, jedwab i inne towary, które prze- wożono tranzytem z Chin, mogły starym szlakiem jedwabnym docierać na zachód tylko do Baktrii (Balch w Afganistanie) lub Merwu. W Baktrii kon- woje opuszczały ten szlak, kierując się przez Begram i Taksilę (gdzie doko- nano ciekawych odkryć archeologicznych) na południowy wschód; stamtąd Wytwórczość i handel 129 towary orientalne można było przetransportować dorzeczem Indusu na wybrzeże Morza Arabskiego albo (jak podaje Periplus)* przez Mathurę (na południe od Delhi) do portu Barygaza (Broach), z którego regularną linią żeglugową wysyłano je do portów zachodnich.17 Owe linie żeglugowe, które dotychczas znajdowały się w rękach pośredników arabskich i indyjskich, stały się teraz dostępne dla przedsiębiorców z basenu śródziemnomor- skiego. Za czasów Augusta pewien szyper, niejaki Hippalos (prawdopodob- nie Grek z Aleksandrii), dokonał odkrycia, że statki płynące na wschód podczas monsunu letniego i powracające z wiejącymi w przeciwnym kie- runku wiatrami zimowymi mogą bezpiecznie i punktualnie kursować trasą pełnomorską między Adaną (Adenem) a Indiami. Hippalos wytyczył szlak żeglugowy do delty Indusu, a w ciągu następnych pięćdziesięciu lat inni pionierzy odkryli podobne trasy, które pozwalały jeszcze szybciej dostać się do Indii środkowych i południowych. Za Klaudiusza i Nerona zdarzali się śmiałkowie, którzy przybijali do wybrzeży Cejlonu lub docierali nawet do Zatoki Bengalskiej.18 Eksploracje te doprowadziły do nawiązania stałych stosunków handlowych między krajami śródziemnomorskimi a Indiami. Za czasów Augusta lub Tyberiusza w ciągu jednego sezonu żeglugowego wy- pływało z portu Myos Hormos na Morzu Czerwonym sto dwadzieścia stat- ków handlowych. O rozmiarach tej wymiany handlowej świadczy liczba fragmentów aretyńskich wyrobów ceramicznych (wyprodukowanych w Ita- lii między 30 a 45 rokiem n.e.), które znaleziono niedawno w Poduke (Pon- dicherry). Ceramikę italską wyładowywano zapewne na wybrzeżu zachod- nim, a następnie transportowano ją lądem w poprzek południowej części Półwyspu Indyjskiego (drogą wyznaczoną bogatymi znaleziskami monet rzymskich z I wieku); żegluga wokół przylądka Komorin cieszyła się złą sławą i do końca I stulecia nie ryzykowano podróży tą trasą. Wkrótce obroty z Indiami wzrosły do tego stopnia, że wywołało to w Rzymie zanie- pokojenie bardziej dociekliwych obserwatorów. Za towary luksusowe spro- wadzane ze Wschodu - pachnidła, korzenie, muślin i biżuterię - kupcy z krajów śródziemnomorskich, płacili z początku monetami złotymi i srebr- nymi, co spowodowało drenaż Cesarstwa Rzymskiego z wartościowego pieniądza. Szacowano, że za czasów Nerona nadwyżka importu ze Wscho- du nad eksportem rzymskim sięgała rocznie stu milionów sesterców.19 W tym samym okresie udostępniono również szlak handlowy wzdłuż wschodniego wybrzeża afrykańskiego, którym nieliczni eksploratorzy za- wędrowali aż po Zanzibar; jedynym wszakże towarem z tej części Afryki, który stał się przedmiotem ożywionego handlu, było kadzidło z obszaru dzisiejszej Somalii.20 Z wyjątkiem bezowocnego rekonesansu wysłanników * Chodzi tu o Periplus Morza Erytrejskiego, przewodnik dla kupców pióra anonimowego autora z drugiej połowy I wieku n.e. (przyp. tłum.). 9 - Dzieje Rzymu t. II 130 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy Nerona w dolinę górnego Nilu oraz przeprawy zbrojnej Swetoniusza Pauli- nusa przez góry Atlas nie dokonano za pierwszych cesarzy żadnej próby zbadania interioru afrykańskiego. Handel karawanowy do Trypolisu pozo- stał domeną plemion osiadłych w pustynnych oazach i nie osiągnął więk- szego znaczenia. Okupacja Mauretanii również nie doprowadziła do odro- dzenia wymiany handlowej, którą Kartagińczycy prowadzili z ludnością wschodniego wybrzeża afrykańskiego. A nawet śmiała przepowiednia Sene- ki, że Hiszpania uzyska niebawem połączenie transoceaniczne z Indiami,21 nie sprowokowała żadnego marynarza antycznego do wyprzedzenia Ko- lumba. Handel zagraniczny Cesarstwa rósł w tym samym tempie, co obroty handlowe między krajami wchodzącymi w jego skład. Wino i oliwa z obszaru śródziemnomorskiego przemierzały z legionami (a niekiedy przed nimi) kontynent europejski. Wazy aretyńskie wędrowały nad Ren i do Bry- tanii, do Hiszpanii i Maroka, a na wschodzie docierały na Kaukaz. Lampy terakotowe, które przedsiębiorstwo niejakiego Fortisa produkowało maso- wo w Mutinie, eksportowano do dalekich wiosek północnoafrykańskich. Terra sigillata z Owernii wędrowała śladami ceramiki aretyńskiej po pro- wincjach zachodnich i konkurowała z nią w Italii. Kubki i misy z brązu z warsztatu Cypiusza Polibiusza w Kapui znaleziono w okolicach Morza Czarnego, a także w Walii i Szkocji. Szkło z Lewantu i Kampanii przewo- żono do Lugdunum, skąd transportowano je nad Ren, a następnie przez kanał La Manche do Brytanii. Ważną cechą wymiany handlowej między prowincjami było to, że nie ograniczała się tylko do towarów luksusowych. Obejmowała bowiem nie tylko ceramikę aretyńską i zastawy stołowe ze szkła, ale także naczynia kuchenne, dachówki, pospolite lampy, a również pośledniejsze gatunki wina i oliwy. Handel w Cesarstwie tracił charakter lokalny i w coraz większym stopniu przeistaczał się w regularną wymianę artykułów pierwszej potrzeby. Za panowania pierwszych cesarzy strumień pieniędzy, których pożycza- niem trudniono się w Rzymie od bardzo dawna, został po części skierowany gdzie indziej. Masakry kupców rzymskich podczas rewolty Panonów w 6 roku n.e., powstań Galów w 21 i Brytów wól roku wskazują, że w prowin- cjach nadal pieniła się bezlitosna lichwa. Niemniej proces generalnej po- prawy sytuacji gospodarczej prowincji, który rozpoczął się za Augusta, ograniczył możliwości żerowania wyzyskiwaczy na tamtejszej ludności, dodać również trzeba, że zarówno pole operacji, jak i zyski spółek podatko- wych zostały znacznie zmniejszone. Jednocześnie jednak rozwój handlu i wytwórczości pociągnął wzrost zapotrzebowania na kapitały, co stworzyło szerokie możliwości udzielania pożyczek pieniężnych na umiarkowany pro- cent w celu zainwestowania ich w przedsiębiorstwa wytwórcze.22 Życie w miastach 131 W handlu i wytwórczości, podobnie jak w rolnictwie, agonia systemu niewolniczego była długa. W prowincjach i miastach italskich przeważała wolna siła najemna, w Rzymie natomiast liczba niewolników zatrudnionych w sferze gospodarczej wciąż była znaczna.23 Robotników do kopalni cesar- skich dostarczały głównie trybunały sądowe, które w sprawach o cięższe przestępstwa orzekały zazwyczaj damnatio ad metalla* W miastach wielu niewolników awansowało na stanowiska majstrów lub kierowników przed- siębiorstw. Znaczną część personelu zatrudnionego w warsztatach wytwór- czych i handlu stanowili wyzwoleńcy, a szeregi zamożnego mieszczaństwa stale powiększali ludzie, dla których niewolnictwo stało się odskocznią do bogactwa. Wprawdzie za pierwszych cesarzy mniej osób niż w ostatnim okresie Republiki dorobiło się krociowych majątków, jednak poziom zamożności społeczeństwa był bardziej wyrównany, a dobrobyt opierał się na solidniej- szych podstawach. Znamienną cechą owych czasów było to, że Italia pozo- stała zamożna, prowincje natomiast zaczęły dopiero zdobywać sobie udział w rosnącym dostatku. Na rzymskich statkach do przewozu zboża służyli głównie marynarze pochodzenia greckiego i semickiego. Grecy byli pionie- rami żeglugi po wodach Oceanu Indyjskiego. Handel w zachodniej Europie znajdował się przeważnie w rękach Galów. Chociaż Żydzi nie odgrywali jeszcze większej roli ani w handlu hurtowym, ani w bankierstwie, to dobrze prosperowali w miastach lewantyńskich, a nawet w Rzymie, jako rzemieśl- nicy i kupcy detaliczni. Niewolnicy i wyzwoleńcy zatrudnieni w rzymskich zakładach wytwórczych pochodzili przeważnie z krajów lewantyńskich.24 3. ŻYCIE W MIASTACH Ożywienie gospodarcze, które charakteryzuje tę epokę, znalazło odbicie w rozwoju życia miejskiego. Jakkolwiek pewien wpływ wywarła na to poli- tyka kolonizacyjna niektórych cesarzy, to do wzrostu liczby, a także wiel- kości municypiów przyczynił się przede wszystkim szybki rozwój rzemiosła i handlu. Wprawdzie Puteoli nadal było największym portem przywozo- wym Italii, ale nowo zbudowana Ostia zaczęła już z nim konkurować. Spo- śród wielu kwitnących miast w północnej Italii Patavium (Padwa) i Akwileja zyskały szczególnie na wzroście wymiany handlowej z krajami naddunaj- skimi: pięciuset obywateli Patavium spełniało warunki majątkowe upraw- niające do zaliczenia ich do stanu ekwickiego. We wschodnim basenie Morza Śródziemnego Korynt i Efez nadal ciągnęły zyski z tranzytu towa- * Karę robót w kopalniach, tj. ciężkich robót (przyp. tłum.). 132 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy 62. Atriuni i tabUnum. Dom w Pompejach, druga pół. I w. n.e. rów przewożonych między Lewantem a Europą. Antiochia pozostała głów- ną stacją końcową azjatyckich szlaków handlowych. Aleksandria wzbogaci- ła się przede wszystkim na nawiązaniu stosunków handlowych z Indiami. Liczyła trzysta tysięcy wolnych mieszkańców, była więc drugim co do wiel- kości miastem po Rzymie, a choć przestała być stolicą królestwa, to żyła w nie znanym dawniej dobrobycie, który zrekompensował jej utratę zaszczyt- nej pozycji. W strefie zachodniej wskrzeszona Kartagina stała się kon- kurentką Utyki i w północnej Afryce wysunęła się na pierwsze miejsce w eksporcie, a Gades, które dorównywało Patavium liczbą ekwitów wśród obywateli miasta, uzyskało nowe źródło dochodów z pośrednictwa w dosta- wach do Rzymu produktów żywnościowych z południowej Hiszpanii. W Galii miasto Arelate (Aries), które otrzymało od Cezara znaczną część daw- nego terytorium Massilii, stało się początkową stacją komunikacji trans- kontynentalnej, zajmując miejsce Massilii i Narbony, później wszakże stra- ciło swą pozycję na rzecz Lugdunum, które z racji swego położenia, ocenionego należycie - co dziwne - dopiero w czasach drugiego trium- Życie w miastach 133 wiratu, było predestynowane na ośrodek handlu zachodnioeuropejskiego. W Brytanii inne parweniuszowskie miasto, Londinium, zmonopolizowało wymianę handlową z kontynentem europejskim; w czasach Swetoniusza jego powierzchnia dorównywała niemal powierzchni średniowiecznego Lon- dynu.25 Po wprowadzeniu jedynowładztwa w miejsce ustroju republikańskiego arystokracja przestała kształtować obyczajowość społeczną, a ton w tej dziedzinie zaczęli nadawać cesarze.26 Za panowania Augusta resztki starej nobilitas starały się powetować sobie utratę władzy politycznej, zachowując przynajmniej swe wielkie wpływy w społeczeństwie. Przedstawiciele tych rodów nie tylko pielęgnowali starodawne czcigodne tradycje patronatu, ale wskrzesili frywolną atmosferę późnej Republiki i podczas gdy Liwia przędła, a August w towarzystwie swych młodych krewniaków szukał rozrywki w grach towarzyskich, sfery arystokratyczne wyżywały się w romansowych przygodach. Tymczasem za panowania następców Augusta dawna elita rzą- dząca utraciła resztki swych przywilejów. W dodatku zaś liczebność tej war- stwy spadła, wielu bowiem jej przedstawicieli skazano na śmierć w czasie ponownej fali terroru w Rzymie, a pewien wpływ miał na to także częsty w rodzinach arystokratycznych brak potomstwa, który nierzadko bywał za- mierzony. Na domiar wielu nobilów nadal traciło swe fortuny, które nie wytrzymywały luksusowego trybu życia obowiązującego w ich sferze.27 Nikogo więc nie dziwiło, gdy młodzi potomkowie znamienitych rodów uda- wali się z pokornymi służbami do cesarzy lub starali się zwrócić ich uwagę występami na scenie teatralnej lub arenie cyrkowej. Za Tyberiusza nawet zbiorowa opinia arystokracji musiała się ugiąć przed opinią dworu cesar- skiego. Jakkolwiek Tyberiusz jeszcze bardziej niż August unikał wtrącania się do prywatnego życia arystokratów, to surowość i przygnębiająca atmos- fera w jego najbliższym otoczeniu zmroziły życie towarzyskie Rzymu. A jednak to samo społeczeństwo z ochotą przyłączyło się do szaleńczej gonitwy Nerona za rozrywkami i pozbyło się resztek owej powściągliwości, którą narzucała mu obumierająca tradycja rzymskiej gravitas. Za czasów Nerona umiejętność tańca i muzykowania, które wysoko urodzony Rzymia- nin miał do tego czasu w pogardzie, należała do dobrego tonu. Podczas gdy Seneka zalecał celibat lub mariages de convenance, jawna rozwiązłość dworu cesarskiego znajdowała równie licznych naśladowców, jak frywolne oby- czaje dworskich sfer za Karola II w Anglii. Z upadkiem Republiki proletariat rzymski utracił rozrywkę, jakiej dostar- czały mu dawniej zażarte rozgrywki polityczne. Niemniej jednak urzędnicy, którzy nosili tytuły odziedziczone po magistraturze republikańskiej - pre- torzy, edylowie i kwestorzy - nadal raczyli pospólstwo mnóstwem igrzysk i widowisk w czasie świąt publicznych, a cesarze uważali za swą powinność dostarczanie mu dodatkowych rozrywek (przeważnie były to walki gladia- 134 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy 63. Dom publiczny w Pompejach, I w. n.e. torów), których organizacją zajmowali się systematycznie "ministrowie roz- rywek" (procuratores ludorum, munerum). Od czasów Augusta obowiązywał system biletów, który umożliwiał ściślejszą kontrolę korzystania z miejsc bezpłatnych, a w czasie walk gladiatorskich i widowisk z dzikimi zwierzę- tami kobiety mogły zajmować wyłącznie najwyższe rzędy. Ze wszystkich rozrywek największą popularnością cieszyły się nadal mimy, ale prawdziwe namiętności rozpalały wyścigi rydwanów i walki gladiatorów, w których w tym okresie lud rzymski szczególnie zasmakował. Emocje wzmogły się jeszcze bardziej, gdy woźnice rydwanów wpadli na znakomity pomysł podzielenia się na "stronnictwa" lub "stajnie" (factiones) odróżniające się barwami: widzowie, którzy nie znali się na koniach, "kibicowali" czerwonej, zielonej lub białej barwie, doprowadzając się do stanu bliskiego szaleństwa. Najlepszych woźniców i gladiatorów lud rzymski darzył nie mniejszym uwielbieniem, niż kiedyś Scypiona Afrykańskiego i Mariusza, a ich podobi- zny umieszczano na murach domów, dekorowano nimi kubki do wina i talerze.28 W przerwach między tymi emocjami lud rzymski mógł przyjemnie zabijać czas w portykach i kolumnadach, które coraz częściej zaczęły zdobić Architektura i sztuka 135 główne ulice stolicy, oraz w termach (połączenie pływalni z łaźnią turecką), które od czasów Agryppy wyrastały w Rzymie jak grzyby po deszczu. W municypiach italskich oraz w prowincjach miejscowe sfery rządzące nie kopiowały swobodnych obyczajów śmietanki towarzyskiej Rzymu, na- śladowały wszakże jej ostentacyjny zbytek. Wysocy urzędnicy rzymscy i seviri Augustales wkupywali się w łaski ludności, organizując igrzyska i roz- rywki lub wznosząc budowle przeznaczone na widowiska. Z czasem każde większe miasto w Cesarstwie Rzymskim miało łaźnię i teatr. We wschod- nich krajach śródziemnomorskich walki gladiatorów nie zyskały uznania ogółu, ale w zachodniej Europie i północnej Afryce kolonie rzymskie z reguły budowały amfiteatry, a wiele miast zamieszkiwanych przez ludność tubylczą szło za ich przykładem. 4. ARCHITEKTURA I SZTUKA29 ,?i Bujny rozwój życia miejskiego w okresie wczesnego Cesarstwa stworzył wyjątkowe szansę dla architektów municypalnych, zwłaszcza w prowincjach zachodnich, gdzie liczne kolonie rzymskie rozwinęły ożywioną działalność budowlaną na terenach nie zasiedlonych przez tubylców; również i społecz- ności miejscowe przebudowywały swe osady wedle wzorów rzymskich. Na obszarach tych powstało wielkie zapotrzebowanie na teatry, amfiteatry, cyrki, łaźnie i inne budowle użyteczności publicznej, nie ustępujące wspa- niałym gmachom, którymi August upiększył stolicę państwa. Poczucie bez- pieczeństwa, które zapanowało powszechnie za sprawą pax Romana, spo- wodowało, że miasta zakładano odtąd częściej na równinach niż na wzgó- rzach, a niekiedy uważano nawet, że można zrezygnować z otaczania ich pierścieniem murów. Miasta galijskie, zarówno w centrum, jak i na połud- niu kraju, nadal jednak budowały fortyfikacje obronne. Londyn i Colche- ster natomiast z przedwczesną pewnością siebie zarzuciły te środki ostroż- ności. Miasta hiszpańskie i północnoafrykańskie prowadziły nie mniej ambitną działalność budowlaną. W Italii i krajach zachodnich świątynie budowano nadal na tradycyjnym planie italskim, jednakże wiele z nich otaczano rzędami kolumn o kapite- lach korynckich, wedle najnowszej mody w architekturze greckiej, a budow- niczowie zachodni zaczęli przyswajać sobie od Greków poczucie proporcji i dbałość o piękno szczegółów. Żadna z zachowanych świątyń rzymskich nie odznacza się tak doskonałą harmonią konstrukcji i finezją detali jak Mai- son Carree w Nimes, sanktuarium zbudowane przez Agryppę w latach 19- -12 p. n. e.30 Być może Agryppie zawdzięcza również swe powstanie sąsiadu- jący z tą świątynią imponujący trójkondygnacyjny most nad głębokim przełomem rzeki Gard, którym poprowadzono akwedukt doprowadzający 136 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy wodę do Nimes. Pod jednym względem architekci rzymscy poszli dalej od swych greckich nauczycieli. Do budowy kolumn i na płyty okładzinowe używali nie tylko białego marmuru kararyjskiego, ale chętnie stosowali materiały o żywym zabarwieniu - żółte bloki kamienne z Numidii, sprowa- dzany z Eubei kamień o zielonych smugach i frygijski kamień z czerwonymi żyłami. Przykład nieliczenia się z kosztem materiałów dał sam August, gdy w dziękczynnej ofierze za zwycięstwa na morzu zbudował na Palatynie świątynię dedykowaną Apollinowi. Portyk tej wspaniałej budowli został wykonany z kamienia numidyjskiego, a bryła świątyni z nieskazitelnie bia- łego marmuru.31 Ruiny rezydencji cesarskich zbudowanych na Palatynie za czasów pier- wszych cesarzy nie pozwalają wyrobić sobie zdania o ich walorach architek- tonicznych. Dom Augusta (na południowo-wschodniej krawędzi Palatynu) składał się z czterech segmentów mieszkalnych z perystylem pośrodku. Rezydencja Tyberiusza, po drugiej stronie tego samego wzgórza, była bar- dziej pretensjonalna; Kaligula dobudował do niej jedno skrzydło. Złoty Dom Nerona, który łączył pałac palatyński z posiadłościami cesarskimi na Eskwilinie, stanowił kompleks budowli i parków, usytuowany w dolinach między Palatynem, Celiusem i Oppiusem; zajmował on teren o powierzchni mniej więcej pięćdziesięciu hektarów.32 Podziw budziła już sama wielkość tej budowli, nie mówiąc o malowidłach ściennych i owalnej sali jadalnej z obrotowym stropem; dla przyszłości architektury doniosłe znaczenie miało nowatorskie operowanie przestrzenią wewnętrzną dzięki zredukowaniu do minimum funkcji murowanych elementów konstrukcyjnych. Budowlą, któ- ra również wyprzedzała swoją epokę, stanowiąc zapowiedź chrześcijańskiej bazyliki, była podziemna hala o sklepieniu łukowym usytuowana obok Porta Maggiore. Pochodzi ona prawdopodobnie z czasów Klaudiusza i była zapewne miejscem zebrań wyznawców jakiejś mistycznej religii, być może neopitagorejczyków. Architekturę mieszkalną wczesnego Cesarstwa repre- zentuje bogaty zespół domów w Pompejach, gdzie prowadzono w tych cza- sach ożywioną działalność budowlaną, zwłaszcza po trzęsieniu ziemi w 63 roku n.e., które zniszczyło to miasto. Zamożni Pompejańczycy nadal miesz- kali w jedno- lub dwupiętrowych domach z perystylem. W Rzymie, Ostii i innych miastach, gdzie tereny były drogie, budowano domy znacznie wyż- sze; rodziny średnio zamożne kontentowały się mieszkaniem w kamienicach liczących cztery lub więcej kondygnacji. W Italii i prowincjach zachodnich do budowy solidniejszych domów coraz częściej używano wypalanej cegły zamiast kamienia, na mury z cegieł z reguły kładziono stiuk. W rezyden- cjach prywatnych w Italii i zachodniej Europie rozpowszechnił się z czasem system centralnego ogrzewania za pomocą terakotowych rur, podłączonych do umieszczonego w podziemiu pieca (hypocaustum), co zastosowano naj- pierw w łaźniach publicznych. Architektura i sztuka 137 64. Akwedukt w Nimes (Pont du Gard), I w. n.e. Domy ludzi zamożnych ozdabiano malowidłami ściennymi, których wiele zachowało się do naszych czasów w Pompejach. W epoce Augusta wprowa- dzono podział ściany za pomocą elementów architektonicznych, stwarzają- cych wrażenie głębi przestrzennej, a na wolnych płaszczyznach (panneaux) malowano obrazy, które wywoływały złudzenie, że ogląda się pejzaż znaj- dujący się na zewnątrz domu. Na ścianach jednego z pokojów w willi cesa- rzowej Liwii w Prima Porta przedstawiono urocze widoki ogrodu, z krze- wami, ptakami, kwieciem i motylami. Całkiem odmienne w nastroju są sceny rytualne z Willi Misteriów w Pompejach. Z obu tych manier powstał jeden styl: architektura przedstawiona na malowidłach stała się bardziej wyszukana, a malowane na jej tle grupy osób coraz częściej występują na obszernych płaszczyznach. Później, około 50 roku n.e., obrazy malowane często na sposób impresjonistyczny otrzymały oprawę architektury fanta- stycznej, jak w Złotym Domu. 138 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy W epoce Augusta rzymska rzeźba portretowa podlegała szczególnie sil- nym wpływom greckim. We wspaniałym posągu Augusta z Watykanu rysy cesarza zostały oddane wiernie, ale w szczegółach widać wyraźnie helleni- styczną tendencję do idealizacji. Za panowania następców tego cesarza tra- dycyjny realizm portretu rzymskiego stopniowo staje się znowu panującym kanonem. Złowrogie jak u Meduzy spojrzenie Tyberiusza, rozdęta głowa Klaudiusza, obwisła broda i charakterystyczne dla krótkowidza ściągnięcie brwi u Nerona, wszystko to zostało przedstawione przez artystów z bez- litosną wiernością. Za Augusta zaczął się nowy, ważny etap w historii sztuki, gdy rzeźbiarz zastąpił malarza w przedstawianiu scen historycznych na monumentach rzymskiej architektury. Najbardziej reprezentatywnym przykładem rzymskiego reliefu historycznego jest dekoracja ścian Ołtarza Pokoju, którego budowę uchwalił senat w 13 roku p.n.e. Przedstawione na tym monumencie grupy ludzi są w gestach powściągliwe, jakby nie opu- szczała ich myśl o powinności zachowania rzymskiej gravitas, ale towarzy- szące im detale odznaczają się finezją wykonania nie ustępującą płaskorzeź- bom z ateńskiego Erechtejonu, a mistrzostwo, z jakim nadano wypukłość postaciom ludzkim, aby wyeksponować je z tła, przywodzi na myśl arcy- dzieła rzeźby fabularnej z czasów hellenistycznej Grecji.33 Sztuka artystycznej obróbki metali przeszła podobną ewolucję jak rzeźba. Dysponujemy bogactwem monet ozdobionych portretami, zwłaszcza gło- wami władców, które na monetach rzymskich umieszczano z reguły na awersie; wizerunki innych członków rodziny cesarskiej pojawiały się spora- dycznie na rewersach. Wyidealizowane portrety Augusta i Liwii i realisty- czne portrety następnych cesarzy stanowią najwyższe osiągnięcia mennictwa rzymskiego. Rzecz dziwna, ale najlepsze portrety występują na miedzianych i brązowych monetach pochodzących z mennic senatorskich. Godnym odpowiednikiem historycznych reliefów zdobiących Ara Pacis jest dekora- cja jednego z niewielu zachowanych okazów rzymskiej sztuki złotniczej, kubka z willi Boscoreale '(w pobliżu Pompejów), na którym w wypu- kłym reliefie artysta przedstawił tryumfalny orszak przyszłego cesarza Tyberiusza. Rodzina cesarska została upamiętniona również w sztuce gliptycznej, o której świetności najlepiej świadczy wspaniała "kamea wie- deńska". 5. LITERATURA. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA34 .; Pierwszy cesarz rzymski, doceniając znaczenie opinii ludzi wykształco- nych, wypełniał obowiązki patrona literatury z wielką rozwagą. Udzielał swego poparcia trzem wybitnym pisarzom: Liwiuszowi, Horacemu i Wergi- Literatura. Charakterystyka ogólna 139 liuszowi, starając się skierować ich twórczość na tory zgodne ze swoimi koncepcjami politycznymi; jednocześnie pozostawiał im wielką swobodę w wykonywaniu stawianych im zadań, a szczególnie zważał na to, aby nie zranić ich poczucia własnej wartości. August zrealizował zamiar Cezara, zakładając w Rzymie bibliotekę publiczną, a także potwierdził przywileje przyznane przez swego poprzednika lekarzom i nauczycielom, ale szkol- nictwa publicznego ani nie nadzorował, ani nie wspierał. Zmierzch Republiki nie spowodował upadku instytucji patronatu literac- kiego, który miał tak długie tradycje wśród światłych członków arystokracji republikańskiej. Z poetów epoki augustowskiej Wergilego lansował Asy- niusz Pollion, a Tybullusowi patronował Waleriusz Messala. Jednakże spo- śród wszystkich bogatych i wpływowych ludzi największe zasługi dla piś- miennictwa rzymskiego położył powiernik Augusta - Gajusz C. Mecenas, który nie tylko przychodził z niezwykle hojną pomocą Propercjuszowi, Horacemu i Wergiliuszowi, ale zwrócił uwagę cesarza na twórczość Hora- cego i Wergiliusza. W czasach Augusta narodziła się także moda organizowa- nia spotkań z autorami, w czasie których recytowali oni fragmenty swych nie opublikowanych utworów. Za pierwszych cesarzy krąg czytelników, do których autor piszący po łacinie miał szansę dotrzeć, nie ograniczał się tylko do Italii, lecz obejmował także prowincje zachodnie. Nigdy talent lite- racki nie spotykał się z tak przychylnym przyjęciem, jak za czasów wczes- nego Cesarstwa. Wprawdzie poeci epoki Augusta w swych wczesnych utworach nadal zbyt wiernie naśladowali wzory greckie, niemniej jednak piśmiennictwo łacińskie coraz bardziej uniezależniało się od obcych wpływów. Aspiranci w rzemiośle literackim zerwali z praktyką doskonalenia swych umiejętności na wyższych uczelniach w Grecji, ponieważ działające w Rzymie szkoły "retoryki" (kompozycji literackiej) zaspokajały wszystkie ich potrzeby, a arcydzieła łacińskie z czasów Cycerona dostarczały znakomitych wzorców zarówno językowych, jak i .metrycznych. W literaturze łacińskiej czasów Augusta ponownie doszło do głosu silne poczucie tożsamości narodowej. Jednakże po długiach latach panowania Augusta, kiedy można było odetchnąć pełną piersią, pod rządami Tyberiusza zapanowała atmosfera otępienia, a za Nerona nastrój utracjuszowskich hulanek. Po śmierci Augu- sta płomień patriotyzmu zaczął szybko gasnąć, a skłonność do indywidua- lizmu, która pierwszy raz dała o sobie znać w czasach Cycerona, ujawniła się w całej pełni. Pod względem ilościowym twórczość literacka w epoce wczesnego Cesar- stwa była nie mniej obfita, jak w okresie późnej Republiki. Pisanie stało się powszechną potrzebą, ulicznicy gryzmolili na murach domów w Pompe- 140 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy jach, członkowie rodziny cesarskiej pisali na papirusie hieratycznym (charta hieratica).* Z tych powodów utwory, którymi powinniśmy się zająć, obej- mują bardzo różnorodne dziedziny piśmiennictwa. 6. POEZJA ŁACIŃSKA Chociaż teatr nigdy nie cieszył się tak ogromną popularnością jak za cesarzy rzymskich, to w żadnym innym okresie dramatopisarz nie miał tak nikłych możliwości rozwinięcia swego talentu. O powodzeniu spektaklu tea- tralnego decydowała tylko jego widowiskowość, nie wystawiano sztuk o większych walorach literackich, poprzestając na sporadycznym wznawianiu repertuaru klasycznego z czasów republikańskich. Nieliczne utwory drama- tyczne, jakie zachowały się z tej epoki do naszych czasów, to kilka mło- dzieńczych tragedii w typie "teatru grozy" pióra zaufanego doradcy Nerona, Seneki, oraz dramat nieznanego autora przedstawiający cierpienia pierwszej żony Nerona, Oktawii. Chociaż utworom Seneki nie brakowało ani dow- cipu, ani temperamentu, grzeszyły one nieznajomością wymogów sztuki sce- nicznej, nadawały się przeto jedynie do czytania. Na początku epoki Augusta dwóch poetów niższych lotów: Albiusz Tybullus (55-19 rok p.n.e.) oraz Sekstiusz Propercjusz (ok. 50-15 rok p.n.e.), komponowało elegie miłosne wzorowane na poezji hellenistycznej. Poezja Tybullusa paliła się płomieniem jasnym i czystym, ale dość nikłym. Wiersze Propercjusza płonęły mocniej, jednak wyczuwa się starania autora o to, aby ogień ten nie wygasł. Utwory Propercjusza nie miały wspaniałej spontaniczności poezji Katullusa. Uzdolnienia satyryczne Italików, które po czasach Lucyliusza przygasły i paliły się już tylko mdłym światłem lampionu, rozjarzyły się pełnym bla- skiem dzięki Kw. Horacjuszowi Flakkusowi (65-8 rok p.n.e.). Horacy, człowiek skromnego pochodzenia, który przerwał studia, aby wstąpić do armii Brutusa, i w konsekwencji musiał się zgodzić na nużące zajęcie zwy- czajnego skryby, dawał zrazu wyraz swym urazom w gwałtownych diatry- bach. Kiedy jednak dzięki szczodrości Mecenasa i Augusta losy jego się odmieniły i został właścicielem niewielkiej posiadłości w Górach Sabiń- skich, prześcignął Lucyliusza zarówno potoczystością wiersza, jak i bardziej autentyczną dobrodusznością swego kpiarstwa: Horacy uczył czytelników śmiać się razem z ofiarami swych docinków, a nie z nich. Głos Horacego odezwał się przytłumionym echem w utworach A. Persju- * Papirusy wyrabiano w różnych gatunkach. Na cześć Augusta najwyższy gatunek papi- rusu nazwano "augustowskim", drugi "liwiańskim". Nazwę "hieratyczny" otrzymał trzeci gatunek (przyp. tłum.). Poezja łacińska 141 sza Flakkusa (34-62 rok n.e.).35 Pisarz ten poszedł dalej od Horacego, usu- wając z satyry rzymskiej ostatnie ślady złośliwości, jednakże znał się lepiej na książkach niż ludziach, a w dodatku jego profesorski wstręt do frazesów okaleczył i zubożył styl jego utworów. Miano największego satyryka rzymskiego Horacy zawdzięcza przede wszystkim swym utworom późniejszym, Pieśniom, czyli Odom, one to bowiem przyniosły mu nieśmiertelność. W tych krótkich utworach Horacy nie wzorował się na uczonych poetach aleksandryjskich, których śladem szli Tybullus i Propercjusz, lecz nawiązał do wczesnej liryki greckiej, przy czym osiągnął nie tylko jej zamierzoną prostotę - co w języku ze swej istoty tak oszczędnym jak łacina nie było nadzwyczaj trudne - ale uchwycił rytm i melodię tej poezji. Horacy był pierwszym pisarzem, który przyczynił się do wprowadzenia języka włoskiego do grupy śpiewnych języków świata. Ale Ody Horacego odznaczają się nie tylko mistrzowskim doborem słów: stano- wią one pełny zapis ewolucji nastrojów w epoce augustowskiej, poeta rejes- trował bowiem stopniowe przechodzenie od ostentacyjnej obojętności do żywego zainteresowania sprawami publicznymi, od birbantek i flirtów do czynnego udziału w wielkim dramacie historii rzymskiej. Małe formy poezji epickiej, które spopularyzował w Rzymie Katullus bio- rąc za wzór poezję aleksandryjską, uprawiał z prawdziwą wirtuozerią P. Owidiusz Naso (43 rok p.n.e. - 17 rok n.e.).36 Ten najbardziej światowy poeta rzymski z niezrównaną zręcznością tworzył rozmaite odmiany vers de societe, jednakże największe powodzenie zdobył ogłaszając nową wersję popularnych mitów greckich, z których wiele zawdzięczało mu kształt osta- teczny. W swoich zwiewnych elegiach Owidiusz doprowadził język łaciński do niespotykanej elastyczności. Jednakże Owidiusza niewiele łączyło z innymi poetami czasów Augusta. Ten ulubieniec eleganckiego świata roz- trwonił swój talent na wdzięczne drobiazgi, a jego literacka kariera dobiegła kresu w 8 roku n.e., gdy August skazał go na wygnanie do Tomi nad Morzem Czarnym, prawdopodobnie z powodu kompromitującego związku z cesarską córką, Julią. Owidiusz nie zagroził pozycji starego Enniusza, ten bowiem utracił miejsce wieszcza narodowego na rzecz Wergilusza Marona (70-19 rok p.n.e.).37 Jak większość współczesnych mu poetów Wergiliusz również zade- biutował utworami w gatunku aleksandryjskim. W Eklogach naśladował sielankowe obrazki Teokryta, wprawdzie bez jego temperamentu, ale z takim samym zachwytem dla letniej scenerii krajów śródziemnomorskich. Podczas gdy sielanki Wergiliusza stanowiły zapowiedź Georgik, Eneidę zwiastowała utrzymana w tonie profetycznym IV ekloga, tzw. mesjańska, utwór z 40 roku p.n.e., w którym poeta przepowiadał przyjście na świat wyzwoliciela ludzkości od cierpień i z młodzieńczym entuzjazmem opisywał zbliżający się Złoty Wiek. 142 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy W Georgikach, które, formalnie biorąc, stanowiły dydaktyczny poemat o rolnictwie, Wergiliusz również zaczerpnął temat z repertuaru greckiego, ale przerobił go na swą własną modłę. Posłużywszy się formą praktycznego (i bardzo fachowego) podręcznika dla rolników i sadowników, hodowców i pszczelarzy, wyśpiewał hymn pochwalny na cześć życia wiejskiego. W dziele tym zawarł całą swoją duszę. Dla dzisiejszego czytelnika urok tego poematu leży w umiłowaniu przyrody, dzięki któremu Wergiliusz, podobnie jak Goethe i Wordsworth, czuł się tak bliski wszelkich istot żywych. Z owym sentymentalizmem wszakże Wergiliusz łączył upartą wiarę w nieustępliwy trud, któremu i żołnierz, i chłop italski zawdzięczali panowanie nad świa- tem. W tym wyznaniu wiary poeta był nieodrodnym synem ziemi, która go wydała. Georgiki, najbardziej osobista pieśń Wergiliusza, spotkały się z uznaniem Augusta. Z namowy cesarza poeta zajął się z kolei pisaniem poematu epic- kiego, Eneidy, która miała stać się fundamentem jego sławy w starożytności. Utwór ten, który po ukazaniu okrzyknięto arcydziełem większym od Iliady, stał się dla świata łacińskiego wzorem równie niedościgłym, jak poematy Homera dla Greków. Prawdę mówiąc, Wergiliusz nie czuł się pewnie w swej nowej roli. Nie pojmował radości, jaką człowiekowi prymitywnemu spra- wiała walka z przeciwnikiem, nie potrafił przeto sportretować herosa o duszy wikinga ani z zachwytem odmalować krwawych rzezi: Eneasz jako żądny krwi wojownik jest postacią papierową. Ale dzięki mistrzostwu warsztatu literackiego Wergiliusz pozostawił wszystkie wcześniejsze eposy daleko w tyle. Nie tylko bowiem zachował piękną dźwięczność heksametru łacińskiego, ale wzbogacił go całą gamą modulacji rytmicznych. Co najwa- żniejsze, skonstruował swą opowieść z bezbłędnym wyczuciem dramaty- cznej jedności: w gąszczu wydarzeń nieodstępnie towarzyszy bohaterowi coraz jaśniejsza świadomość celu, a wszystkie drogi prowadzą go do Rzymu. Każdy epizod w tym poemacie jest podporządkowany wielkiemu spełnieniu - narodzinom Rzymu i jego odrodzeniu za czasów Augusta - nie wyłączając nawet osobistych przymiotów bohatera: pietas Eneasza pole- gała bardziej na poddaniu się przeznaczeniu niż kształtowaniu go wedle swej woli, a zgodne z nakazem jego sumienia rozstanie się z Dydoną stano- wiło krańcowe przeciwieństwo zdradzieckiej wierności Antoniusza wobec Kleopatry. Chociaż Eneida tchnęła tak wielką miłością do ludzi, że Dante był bliski uznania Wergiliusza za chrześcijanina, to przewodnią nutą eposu jest duma z przeszłości Rzymu i głęboka świadomość jego przyszłego po- słannictwa. Jako utwór patriotyczny poemat Wergiliusza spełnił całkowicie swoje zadanie: gdziekolwiek mówiono po łacinie, Eneida znajdowała czytel- ników i wyjaśniała im obyczaje Rzymu. Po Eneidzie już nikt by się nie ośmielił napisać dzieła o początkach Rzymu. Jednakże wcześniejsze eposy, pióra Newiusza i Enniusza, zajmo- Proza łacińska 143 wały się w większym stopniu wydarzeniami historycznymi niż legendarną przeszłością Rzymu. Kontynuując tę tradycję, pisarz z czasów Nerona M. Anneusz Lukan (39-65 rok n.e.) w poemacie Pharsalia - Wojna domowa opisał dzieje wojny między Cezarem a Pompejuszem. Poeta zręcznie wybrał temat utworu, gdyż sprawy, o które adwersarzom chodziło w tym konflik- cie, były zbyt odległe, aby rozbudzić namiętności polityczne, a postać zwy- cięzcy stwarzała pole do wystawienia mu literackiego monumentu. Pod względem metody pisarskiej i tematu dzieło Lukana stanowiło przeciwień- stwo eposu Wergiliusza. Lukan był produktem szkół retorycznych, które w tym czasie odciskały coraz silniejsze piętno na piśmiennictwie rzymskim, i nie odwoływał się, jak inni pisarze epoki Augusta, do własnego sumienia literackiego, lecz przede wszystkim szukał uznania niezbyt krytycznych słu- chaczy, którym recytował fragmenty utworu przed ogłoszeniem go w całości. Epos Lukana to pasmo oderwanych i pozbawionych organicznej jedności epizodów; pisarzowi zabrakło również owej genialnej intuicji w ujawnianiu sił zakulisowych, które determinowały postępowanie bohate- rów, jaką imponują nam Tołstoj i Hardy w eposach o wojnach napoleoń- skich. Jednakże humor Lukana jest zaraźliwy, a rozmach, z którym opisał Cezara jako człowieka o demonicznej energii, przezwyciężającego wszystkie przeszkody, miał coś z ekspresji Szekspira. 7. PROZA ŁACIŃSKA W czasach Cesarstwa studiowano sztukę wymowy z zapałem godnym lepszej sprawy. W szkołach retoryki, które w Italii i prowincjach zachod- nich były niemal jedynymi uczelniami wyższymi, deklamacja i umiejętność prowadzenia dyskusji stanowiły główne przedmioty nauczania, a kunszt oratorski wpajano adeptom nie szczędząc im prawdziwych tortur.38 Przy- kłady naciąganych do absurdu tematów, które opracowywano z uczniami w szkołach, zachowały się w Suasoriae i Controversiae Seneki Starszego, zna- komitego praktyka, któremu objęcie władzy przez Tyberiusza nie zmąciło spokoju ducha. Tymczasem zaś okazje do popisów krasomówczych stawały się coraz rzadsze. Przyjaciel Augusta, Waleriusz Messala, swą znakomitą mową zjednał senat dla nowego władcy, a za czasów Nerona senator Trazea Petus uzyskał niebezpieczną sławę przez swój jawnie krytyczny stosunek do władcy. Odkąd senat stał się trybunałem w sprawach wagi państwowej, przed senatorami, którzy decydowali się wystąpić w roli oskarżycieli, otwo- rzyła się perspektywa lukratywnej, acz budzącej odrazę kariery. Za panowa- nia Tyberiusza znany mówca Domicjusz Afer doszedł do wielkiego majątku i rozgłosu jako zawodowy oskarżyciel. Jednakże poza salą senatu mówcy sądowi mieli skromne pole do popisu; w sądach cesarskich przewód sądowy 144 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy był skrajnie formalistyczny, "orator" z czasów republikańskich ustąpił miejsca doradcy prawnemu zwanemu pragmaticus. Na rostrach panowało milczenie, jedyny wyjątek stanowiły nieczęste laudationes, a atmosfera w senacie, boleśnie odczuwającym utratę najwyższej władzy w państwie, nie sprzyjała rozwijaniu talentów krasomówczych. W latach panowania Augusta długą serię zarysów historii Rzymu w postaci rocznikarskiej ukoronowało monumentalne dzieło T. Liwiusza, które w 142 księgach zawarło całe dzieje rzymskie od Romulusa do Augu- sta.39 W przeciwieństwie do wcześniejszych historyków rzymskich Liwiusz był rasowym pisarzem, który miał za sobą studia retoryczne, ale niewielkie doświadczenie w służbie publicznej. Nie zorientowany w kwestiach praw- nych i wojskowych, a ponadto, jak większość pisarzy rzymskich, pozba- wiony wyobraźni historycznej, Liwiusz siłą rzeczy polegał na dostępnych mu źródłach, a wiadomości o najwcześniejszych wiekach historii rzymskiej czerpał przeważnie z niezbyt godnych zaufania dzieł dawnych annalistów. Wybrawszy dla swej historii formę rocznikarską, Liwiusz nie mógł w spo- sób jasny odmalować przyczynowego uwarunkowania opisywanych zdarzeń historycznych ani we właściwym świetle ukazać bezwzględnie konsekwent- nej ciągłości rozwoju potęgi imperium rzymskiego. Mimo wszystko jednak usunął on w cień wszystkich swoich poprzedników. Ów prymat w historio- grafii rzymskiej zawdzięczał po części swej wartkiej, lecz gładkiej prozie, która urzeka czytelników w podobny sposób, jak mistrzowska narracja w Dziejach Anglii Macaulaya,* a po części znakomitemu wyczuciu walorów barwnej anegdoty, co jest szczególnie widoczne w fikcyjnych, lecz trafnie skomponowanych mowach, które ożywiają tok opowiadania. Najważniejsze jest wszakże to, że Liwiusz nie mniej silnie niż poeci epoki Augusta odczu- wał niezwykłość osiągnięć Rzymu. Dzielił on z Enniuszem uproszczone, lecz urzekające przeświadczenie, że tajemnica wielkości Rzymu leży w charakte- rze Rzymian, i wiarę tę w sposób niemal niezauważalny wpoił swoim czytel- nikom. Chociaż dzieło Liwiusza czytano częściej w wypisach niż w orygina- le, to dotarło ono do wszystkich zakątków świata łacińskiego, stając się drugim po Eneidzie heroldem imperium rzymskiego. Jedynym dziełem historycznym** o szerokiej tematyce, które zasługuje na chwilę uwagi, jest zwięzły podręcznik M. Wellejusza Paterkulusa, ofi- cera, który za czasów Tyberiusza przeszedł w stan spoczynku. Nie chcąc kopiować surowej prostoty Pamiętników Cezara ten stary żołnierz postano- wił napisać książkę piękną i wykonał to w sposób przynoszący mu zaszczyt. * Thomas B. Macaulay (1800-1859 r.), angielski historyk i polityk, autor Dziejów Anglii v pięciu tomach (przekł. polski Jana Kasprowicza) (przyp. tłum.). ** Nosi ono tytuł Historia rzymska (Historia Romana), obejmuje dzieje czasów mity- cznych do I wieku n.e. (przyp. tłum.). Proza łacińska 145 Dzieło Paterkulusa nie przedstawia większej wartości historycznej, z wyjątkiem ustępów poświęconych kampaniom przeciwko Germanom i Panonom, które znał z osobistych doświadczeń. Nie ukrywana admiracja dla Tyberiusza, której Paterkulus dał wyraz w tych rozdziałach, rzuca ciekawe światło na stosunek armii rzymskiej do krewnych Augusta. Wedle powszechnej opinii Rzymian Liwiusz wyjaśnił ostatecznie wszystko, co dotyczyło dziejów Republiki. Ambitniejsi pisarze zainteresowali się przeto badaniami krótszych okresów najnowszej historii Rzymu. Dobrym przykładem takiej monografii było studium Asyniusza Polliona, który korzystając z wolnego czasu pod koniec swego życia opracował wiarygodną historię wojen domowych w latach od 60 do 42 p.n.e.; zaginięcie tego dzieła budzi uzasadniony żal.4° W czasach Nerona G. Pliniusz Sekundus Starszy napisał szczegółową relację o wojnach germańskich, wielu innych pisarzy obrało za temat swych prac panowanie poszczególnych cesarzy. Jakkolwiek owych dzieł, które poniekąd skazał na zagładę Tacyt, nie możemy osądzać na podstawie oryginalnych tekstów, przepadły bowiem bezpowrotnie, wydaje się pewne, że w znacznej części były one oparte na rzetelnych badaniach. Pamiętnikarstwo, na które modę wprowadzili koryfeusze schyłkowego okresu republikańskiego, przeżywało okres rozkwitu także za Augusta i jego następców. August również zaczął spisywać swoje wspomnienia, ale ich nie dokończył. Pamiętniki (Commentarii) pisali Tyberiusz i Klaudiusz, a Agryppina Młodsza bez żenady ujawniła kompromitujące sekrety dworu cesarskiego. Korbulon opisał kampanie, którymi dowodził na froncie partyjskim. Cała ta literatura pamiętnikarska przepadła i nie ma możliwości jej odtworzenia. Z czasów Kaliguli i Klaudiusza pochodzi prawdopodobnie Historia Aleksandra Wielkiego Kw. Kurcjusza Rufusa, jedyny romans historyczny napisany łaciną klasyczną, który zachował się do naszych czasów. Czytelnicy rzymscy otrzymali wersję żywota Aleksandra w formie żywo udramatyzowanej, która w świecie greckim od dawna wyparła autentyczne biografie tego władcy. Pisana w intencji zabawienia czytelnika i bez pedantycznej troski o ścisłość, dobrze spełniła swoje zadanie i stała się punktem wyjścia średniowiecznej Legendy Aleksandra Wielkiego. Studia filozoficzne, które pod koniec okresu republikańskiego stanowiły obok retoryki główny przedmiot nauczania w szkołach wyższych, zniknęły niemal zupełnie z programów tych szkół. We wczesnych poematach Horacego i Wergiliusza wyczuwa się wyraźnie tendencję do szukania w doktrynie epikurejskiej ucieczki od nieszczęść, które przyniosły czasy drugiego triumwiratu. W późniejszych natomiast utworach tych poetów spotyka się częściej nauki stoików, których podstawowa doktryna, głosząca dumę ze swojego "ja" i domagająca się dzielności osobistej, harmonizowała z duchem 10 - Dzieje Rzymu t. I I 146 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy odwagi tak charakterystycznym dla Augusta; ta sama szkoła zainspirowała także Satyry Persjusza. Jednakże stosunek intelektualistów rzymskich do filozofii sprowadzał się najczęściej do niesystematycznego eklektyzmu. Ta postawa właśnie stanowiła dominujący rys dwóch najważniejszych dzieł filozoficznych tego okresu. Mów i Listów Seneki Młodszego.* Utwory te miały raczej charakter esejów niż systematycznych traktatów, brak im było owej nieodpartej konsekwencji rozumowania, którą odznaczają się dialogi filozoficzne Cycerona. Pochwała prostoty życia, której Seneka poświęca tak wiele miejsca, nie brzmi przekonywająco, gdyż żył on wprawdzie skromnie, ale jednocześnie przyjmował od Nerona królewskie wynagrodzenie za odda- wane mu usługi i nie omieszkał powiększyć swych dochodów rozważnymi lokatami pieniędzy. Niemniej nawoływania tego filozofa do miłosierdzia i przebaczania win stanowiły autentyczny wyraz jego łagodnego, choć sła- bego charakteru i przyniosły mu wielką sławę w wiekach średnich, panował bowiem wtedy bezpodstawny pogląd, że był on uczniem świętego Pawła. O długotrwałym powodzeniu Seneki u starożytnych czytelników zdecydowały błyskotliwość i bogactwo stylu, którym posługiwał się zgodnie z modnymi wówczas kanonami retoryki, jednakże z umiarem wytrawnego pisarza. Podczas gdy Seneka pragnął uczynić ludzi lepszymi, inny przyjaciel Nerona, G. Petroniusz Arbiter, starał się ich rozśmieszyć, pisząc realisty- czną powieść Satyricon, liczącą co najmniej szesnaście ksiąg, która pod względem formy stanowiła pozornie nieskładny zbiór opowieści na różne tematy, skomponowanych prozą i wierszem, podobnie jak Saturae War- rona. W postaci najbardziej kompletnej zachował się do naszych czasów fragment znany jako Uczta Trymalchiona (Cena Trimalchionis), stanowiący opis gargantuicznej biesiady wydanej przez pewnego niewolnika, który dorobił się krociowego majątku. Wulgarnym dowcipem, a także hałaśli- wym, choć dobrodusznym szyderstwem utwory Petroniusza przypominają sztuki Arystofanesa, niemniej jednak odmalowane w nich postaci to zawsze typowi mieszkańcy Italii z czasów Nerona.41 Z literatury technicznej ^.ego okresu wymieniliśmy już wcześniej traktat Kolu- melli o rolnictwie, znakomity poradnik, który zachował aktualność nie- mal do naszych czasów. Podręcznik De architectura M. Witruwiusza, inży- niera w wojsku Cezara i Oktawiana, choć nie był dziełem fachowca, wywarł wielki wpływ na nowożytną architekturę klasycystyczną. Uzupełnienie stu- diów gramatycznych Warrona stanowił pierwszy słownik języka łacińskiego, traktat De verborum significatu Weriusza Flakkusa, nauczyciela Gajusza i Lucjusza Cezarów. Włączenie do programów szkolnych dzieł klasyków * Seneka Młodszy zwany był Seneka Filozofem, a Seneka Starszy - Seneka Retorem (przyp. tłum.). Proza łacińska 147 65. Seneka 148 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy łacińskich wywołało potrzebę nowego rodzaju piśmiennictwa - komenta- rzy. Pierwszym godnym uwagi przykładem takich omówień są przypisy do przemówień Cycerona, pióra Kw. Askoniusza Pedianusa, żyjącego w cza- sach Klaudiusza i Nerona; zachowane fragmenty tych komentarzy świadczą zarówno o wnikliwości, jak i wiedzy autora. Wszechstronny erudyta Warron znalazł w czasach Tyberiusza rywala w osobie A. Korneliusza Celsusa, autora encyklopedii; zachowane tomy tego dzieła są poświęcone medycynie i zawierają jasne i kompetentne omówienie ówczesnego stanu greckiej wiedzy medycznej. Zainteresowania encyklope- dyczne miał również G. Pliniusz Sekundus Starszy (23-79 rok n.e.). Histo- ria naturalis Pliniusza stanowiła śmiałą próbę usystematyzowania znanych faktów z dziedziny przyrodoznawstwa, geografii i historii sztuki. W swym dziele złożonym z trzydziestu siedmiu tomów Pliniusz korzystał z dwóch tysięcy prac około pięciuset autorów. Ten ogrom zebranych materiałów przerósł jednak jego siły, a typowo rzymski nawyk traktowania nauk przy- rodniczych w sposób praktyczny i empiryczny doprowadził go w pewnych przypadkach do śmiesznych błędów. Jednakże dla każdego badacza staro- żytności rzymskich wielkie dzieło Pliniusza pozostaje do dziś niewyczerpaną kopalnią wiadomości. Najlepszym traktatem naukowym napisanym w języku łacińskim były zapewne Commentarii M. Wipsaniusza Agryppy, systematyczny wykład geografii imperium rzymskiego, stanowiący objaśnienie wielkiej mapy, którą później wystawiono na widok publiczny w Rzymie. Jak można sądzić, Agryppa wyzyskał w tej pracy zarówno wyniki greckich badań geografi- cznych, jak i doświadczenia rzymskie zebrane przy wytyczaniu dróg. Dzieło to nie zachowało się (z wyjątkiem niewielkich fragmentów cytowanych przez Pliniusza), co stanowi dla nas dużą stratę. Za pierwszych cesarzy doszło także do odrodzenia piśmiennictwa w języku greckim, które pod koniec Republiki przeżywało swe chude dni. Wspomnieliśmy już o pehiej erudycji, chociaż niezbyt krytycznej historii rzymskiej Dionizjusza z Halikarnasu. Uczony ten napisał także kilka war- tościowych szkiców o klasycznych autorach greckich, ale na polu krytyki literackiej musi ustąpić palmy pierwszeństwa nie znanemu z imienia auto- rowi, którego rozprawa O stylu podniosłym była zapewne najlepszą pracą z tego zakresu w starożytności. Z czasów Tyberiusza pochodzi najważniejsze z zachowanych dzieł poświęconych geografii starożytnej. Zapiski geografi- czne Strabona. W okresie panowania Nerona powstała rozprawa Dioskori- desa o roślinach leczniczych, która do XVI wieku uchodziła za podstawowe źródło wiedzy w tym zakresie. Za czasów Augusta język łaciński stał się językiem światowym, zajmując miejsce równorzędne z greką, a Rzym spełniał odtąd rolę zarówno polity- Religia 149 cznej, jak i intelektualnej stolicy Cesarstwa Rzymskiego. Grecy nie uznawali tego prymatu, nikt natomiast nie kwestionował go w prowincjach rzym- skich, gdzie w ślad za żołnierzami podążyli italscy nauczyciele, inicjując nauczanie klasyków łacińskich metodami rzymskimi. Rozpowszechnienie znajomości języka łacińskiego zaczęło owocować już za następców Augusta: Domicjusz Afer pochodził z Galii Narbońskiej, Seneka Retor i Seneka Filo- zof, Lukan i Kolumella urodzili się w Hiszpanii. Intelektualne związki mię- dzy Italią a prowincjami zachodnimi miały przynieść w przyszłości rezultaty nie mniej trwałe od efektów ich związków politycznych. 8. RELIGIA Świat rzymski w epoce Augusta przeżył odrodzenie dawnej religii i na- rodziny nowej wiary. Cesarz podjął próbę wskrzeszenia starych wierzeń państwowych, a jednocześnie sam stał się przedmiotem nowego kultu. Oba te ruchy religijne miały źródło w autentycznej potrzebie społecznej, ale fala emocji, która dała im początek, wkrótce opadła. Kiedy minął kryzys, przez który August przeprowadził szczęśliwie świat łaciński, bóstwa opiekuńcze ponownie spowszedniały. Z następców Augusta tylko Klaudiusz poświęcał uwagę religii państwowej, w istocie jednak interesowała go ona wyłącznie jako zabytek przeszłości: ludi Saeculares, które ponownie święcono w 47 roku n.e. dla uczczenia osiemsetnej rocznicy założenia miasta, były już tylko ludowym widowiskiem. Uczucie wdzięczności dla pierwszego cesarza, które stało się źródłem kultu Augusta już za jego życia, trwało jeszcze jakiś czas po śmierci tego władcy. Kult Boskiego Augusta ustanowiono oficjalnie nie tylko w Rzymie i stolicach prowincji (gdzie zajął miejsce kultu Romy i Augusta), ale na życzenie mieszkańców w wielu miastach italskich i prowincjonalnych wznie- siono świątynie poświęcone czci cesarza. Za panowania Tyberiusza i Klau- diusza zbudowano w niektórych regionach Cesarstwa ołtarze ku czci tych władców lub cieszących się sympatią członków ich rodziny, jak Liwia i Ger- manik. Jednakże entuzjazm, który budził pierwszy cesarz, po ustabilizo- waniu się nowego porządku wkrótce wygasł. Z następców Augusta tylko Kaligula zmuszał swych poddanych do oddawania mu czci boskiej; Neron, respektując wolę swej matki, zwrócił się do senatu o ubóstwienie Klaudiu- sza, kult ten poszedł jednak wkrótce w niepamięć. Tyberiusz i Klaudiusz zorientowawszy się, że kult osoby cesarza zaczyna budzić niesmak w społe- czeństwie, przeciwstawiali się budowie dedykowanych im świątyń,42 a ubó- stwienie Klaudiusza po jego śmierci uznano powszechnie za kiepski do- wcip.43 To prawda, że boski kult cesarza, gdy go raz ustanowiono, trwał z uporczywością raz przyjętej religii, niebawem wszakże stawał się, podobnie 150 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy jak kult dawnych bóstw, czczą formalnością, a w najlepszym przypadku pompatycznym obrządkiem o nieoficjalnym charakterze. Chwiejnej postawy w stosunku do kwestii religijnych, która zapanowała w oświeconych sferach społeczeństwa u schyłku Republiki, nie można było przeciągać w nieskończoność; świat rzymski nie mógł na dłuższą metę zastąpić religii niczym innym niż nową religią. Filozofia przestała być przedmiotem studiów szerszych kręgów społeczeństwa, a w każdym razie szła z religią na kompromis. Ateistyczna w istocie doktryna epikurejska dożywała swych ostatnich chwil, a bardziej od epikureizmu żywotna szkoła stoików wyrzekła się swego pierwotnego panteizmu i przyjęła istnienie oso- bowego boga, istoty najwyższej we wszechświecie. Od czasów Augusta sze- rzyła się w Italii doktryna astrologiczna, która w II wieku p.n.e. stała się modna we wschodniej strefie basenu śródziemnomorskiego, i zyskała zwo- lenników w kręgach elity społecznej, nie wyłączając samych cesarzy.44 Jed- nakże astrologia, a w istocie wiara w przeznaczenie ubrana w pseudonauko- wy kostium, była przewodniczką ślepą i pocieszycielką lodowatą. Nie mogła przeto zastąpić religii. Wydaje się, że w czasach pierwszych cesarzy trzy religie miały przed sobą przyszłość. W świecie hellenistycznym egipska bogini sił przyrody, staro- żytna Izyda, w nieznanych okolicznościach przeobraziła się w na wskroś kosmopolityczne bóstwo, matkę wszechświata i dobrodziejkę.rodzaju ludz- kiego, która w zamian za oddawanie jej czci i wypełnianie kilku prostych przykazań (na przykład przestrzegania okolicznościowych postów) odpła- cała się pomyślnością w życiu doczesnym i przyszłym. Skomplikowane i przemawiające do uczuć obrzędy ku czci Izydy należały do obowiązków profesjonalnych kapłanów, a wyznawcy tej bogini nie byli biernymi świad- kami owych ceremonii, lecz brali w nich czynny udział. Kult Izydy i jej partnera, Sarapisa, znalazł szczególnie żywy oddźwięk u marynarzy i kup- ców, którzy wprowadzili go we wszystkich śródziemnomorskich miastach portowych. Z Kampanii, gdzie w Puteoli i Pompejach u schyłku okresu republikańskiego powstały świątynie poświęcone Izydzie, kult tej bogini dotarł do Rzymu. Chociaż władze rzymskie, zgorszone hałaśliwością obrzę- dów i towarzyszącą im atmosferą ekscytacji, raz po raz wydawały zakaz kultu Izydy w obrębie Rzymu, niebawem znowu się on tam odradzał. W 43 roku p.n.e. triumwirowie z niewiadomych racji ogłosili rozporządzenie o budowie świątyni państwowej ku czci Izydy i Sarapisa; zarządzenie to, zlek- ceważone za rządów Augusta i Tyberiusza, zrealizował Kaligula.45 Rozproszeniu Żydów w okresie hellenistycznym towarzyszyło rozpo- wszechnienie się we wschodniej strefie śródziemnomorskiej wiary w boga jedynego, Jahwe; do Rzymu religia ta dotarła za pośrednictwem licznej kolonii żydowskiej, która powstała tam w ostatnim stuleciu Republiki. Rewolta polityczna Machabeuszów przeciwko Seleukidom spowodowała Religia 151 odrodzenie żarliwości religijnej i nasilenie się prozelityzmu żydowskiego. W I stuleciu n.e. kult Jahwe znalazł pokaźną liczbę nowych wyznawców, którzy wprawdzie regularnie uczęszczali do synagogi, ale nie przestrzegali wszystkich nakazów Prawa hebrajskiego. Nie można się dziwić, że w świecie o niskim poziomie etyki wzniosły kodeks moralny i monoteizm judaizmu przemówił silnie do wielu ludzi myślących, mimo że rytualistyczny charakter tej religii budził ich sprzeciw. W ciągu I wieku p.n.e. Żydzi palestyńscy podzielili się na kilka sekt: pobożnych faryzeuszy, uczonych w Piśmie (soferim), arystokratycznych saduceuszy oraz ascetycznych esseńczyków; jedną z sekt była także gmina w Qumran nad Morzem Martwym (być może byli to esseńczycy), w której obowiązywały reguły monastyczne znane nam z odnalezionych tam zwojów i zachowanych szczątków budowli.46 W tych warunkach powstanie dwóch nowych odłamów było konsekwencją normalnej ewolucji, zwłaszcza że Żydzi nadal wierzyli w przyjście mesjasza, Zbawiciela, króla z linii Dawidowej, który miał "przywrócić królestwo Izraelowi" i ogłosić królestwo Boże. Około 27 roku n.e. na pustyni nad Jordanem wystąpił Jan Chrzciciel, wzywając do pokuty i zapowiadając przyjście "mocniejszego od niego". Jan, wtrącony do więzienia przez Heroda Antypasa, został stracony wskutek intryg Herodiady i jej córki, Salome. Za panowania Tyberiusza owe nadzieje mesjanistyczne zostały spełnione w osobie i życiu Jezusa Chrystusa, syna cieśli z Nazaretu w Galilei. Jezusowa koncepcja królestwa Bożego i osoby mesjasza wzięła wkrótce górę nad naukami Jana, który na początku działalności Jezusa udzielił mu chrztu -Jezus nie mówi już o królestwie doczesnym ani o władcy świeckim. Jezus zgromadził garstkę wyznawców, którym wyjaśniał prawdziwy sens królestwa Bożego i boski zamiar zbawienia ludzi. Uczniowie ci, którzy stali się pierwszymi członkami Kościoła chrześcijańskiego, uwierzyli Jezusowi, że jest Synem Bożym. Nauki Jezusa, którym towarzyszyło uzdrawianie chorych, przyciągały tak wielkie rzesze ludzi, że Herod Antypas obawiał się wybuchu niepokojów politycznych, a władze żydowskie zaczęły podejrzliwie spoglądać na Jezusa i odnosić się wrogo do tego nowego proroka, który wykładał Prawo Mojżeszowe i pradawny izraelski ideał "sprawiedliwości" w kategoriach powszechnej i wszechobejmującej miłości: Bóg jest ojcem wszystkim ludziom i wszystkich wzywa, aby kochali się jak bracia. Prawdziwym wstrząsem dla uczniów Jezusowych była chwila, gdy uświadomili sobie, że ów mesjasz nie spełni narodowych nadziei na ziemskie królestwo, a tym bardziej nie podejmie próby zrzucenia jarzma rzymskiego, napominał ich bowiem "oddajcie Cezarowi to, co należy do Cezara". Jezus wszakże był zdecydowany kontynuować swe posłannictwo. Jego przybycie do Jerozolimy jeszcze bardziej zaogniło konflikt z władzami żydowskimi. Po wstępnym przesłuchaniu przed najwyższym sądem żydowskim, Sanhed 152 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy rynem, pod zarzutem bluźnierstwa, kapłani przekazali Jezusa prokurato- rowi rzymskiemu, Poncjuszowi Piłatowi, oskarżając go o to, że podburza przeciwko cesarzowi i zamierza zawładnąć tronem Dawida jako "król żydowski". Piłat uznał, że Jezus "nie popełnił nic godnego śmierci", i chciał go uwolnić, jednak z obawy przed zamieszkami i politycznymi reperkusjami takiej decyzji uległ Żydom, którzy głośnymi krzykami domagali się ukrzy- żowania Jezusa. Wyrok ten został wykonany (około 30 roku n.e.) i w owym czasie przeszedł niemal nie zauważony.47 Gdyby na tym się skończyło, nie powstałby Kościół chrześcijański, nie byłoby chrześcijańskiego "problemu", z którym władze rzymskie borykały się przez trzysta następnych lat, ponosząc w końcu klęskę. Rozgoryczeni uczniowie uzyskali nagle pewność, że Chrystus zmartwychwstał. Jakkol- wiek opowiadania o pustym grobie i kilkakrotnym ukazaniu się zmart- wychwstałego Pana różnym grupom uczniów trudne były do przyjęcia bez jakiegoś wytłumaczenia, to sami uczniowie nie mieli wątpliwości, że Jezus "wstał z martwych" i że zlecił im szerzyć Jego nauki "zarówno w Jerozoli- mie i w całej Judei, i całej Samarii, jak i na krańcach świata". W serca tych załamanych i zniechęconych ludzi wstąpiła nagle wielka odwaga, liczba wie- rzących urosła szybko do stu dwudziestu, później do trzech tysięcy i wresz- cie do pięciu tysięcy. Wspólnota, której przewodził Piotr, przestrzegała nadal Prawa Mojżeszowego, ale przyjmowała do swych szeregów także ludzi mniej ortodoksyjnych, nawracając na nową wiarę część Żydów dia- spory, gdy przybyli oni do Jerozolimy na święto Pięćdziesiątnicy. Władze żydowskie widząc, że wyznawcy Jezusa nie tylko nie zniknęli z widowni, ale utworzyli nową sektę, postanowiły zlikwidować ją równie bezwzględnie, jak pozbyły się jej założyciela. Pierwszą ofiarą prześladowań był Szczepan, który opowiadał się za gło- szeniem poganom judaizmu bardziej liberalnego: z wyroku Sanhedrynu poniósł on śmierć przez ukamienowanie. Represje zmusiły przywódców chrześcijańskich do ucieczki z Jerozolimy; niektórzy z nich dotarli do Antiochii syryjskiej, gdzie członków założonej tam przez nich gminy pier- wszy raz nazwano chrześcijanami. Jednym z ich najbardziej zaciekłych prześladowców był pewien surowy faryzeusz, Szaweł z Tarsu, który z bło- gosławieństwem najwyższego kapłana ścigał chrześcijan, aż nawrócił się w cudowny sposób w drodze do Damaszku, gdzie zamierzał uwięzić tamtej- szych chrześcijan. Od tej chwili używał imienia Paweł (Paulus - miał bowiem obywatelstwo rzymskie) i z prześladowcy stał się bojownikiem nowej wiary i apostołem pogan. Kiedy nie-Żydzi (jak na przykład setnik Korneliusz) zaczęli przyjmować chrzest, powstał problem, czy nawróceni poganie mają przestrzegać wszystkich reguł Prawa żydowskiego. Kwestia ta znalazła rozwiązanie, gdy Piotr zatwierdził liberalne zasady Pawła, który odbywał długie podróże po świecie rzymskim, głosząc posłanie chrześcijań- Religia 153 skie, wyzwolone z okowów judaizmu. Odtąd chrześcijaństwo stało się reli- gią misyjną i światową: "był to zwrotny punkt w historii" - napisał A.D. Nock,* który zacytował także stwierdzenie Wilamowitza-Moellendorfa,** że "Paweł nieświadomie spełnił plany Aleksandra Wielkiego".48 Paweł mógł odbywać swe podróże misyjne po Azji Mniejszej i Grecji, jak opisano to w Dziejach Apostolskich, dzięki pax Romana, a za sprawą koine, dialektu greckiego używanego powszechnie na Bliskim Wschodzie, kazania jego były zrozumiałe dla słuchaczy. Pojawienie się Pawła powodowało nie- kiedy zamieszki, prowokowane albo przez starszyznę żydowską, albo przez ludzi, którzy mając interes w istnieniu pogaństwa obawiali się, że utracą grunt pod nogami, jeśli apostoł pozyska zbyt wielu wyznawców nowej wiary (jak miało to miejsce w Filippi i Efezie). Często poddawany śledztwu i stawiany przed sądem, wychodził obronną ręką dzięki swemu obywatel- stwu rzymskiemu. Wśród sędziów Pawła znajdowali się: Gallion, prokonsul Achai, Klaudiusz Lysiasz, trybun wojskowy, dowódca kohorty stacjonują- cej w Jerozolimie, Feliks i Festus, namiestnicy Judei, oraz król Herod Agryppa II. Żaden z nich nie uznał Pawła winnym wykroczenia przeciwko prawu rzymskiemu, stwierdzając, że stawiane mu zarzuty dotyczą kwestii religijnych, które są wewnętrzną sprawą Żydów. W końcu, oskarżony o prze- winienia zagrożone karą śmierci. Paweł "odwołał się do Cezara" i Festus odesłał go do Rzymu, gdzie dwa lata apostoł spędził w areszcie domowym, ale, niestety, na tym Dzieje Apostolskie kończą swą opowieść i o dalszych losach Pawła nie wiemy nic pewnego. Wedle głęboko zakorzenionej tradycji miał on ponieść śmierć w czasie prześladowań za rządów Nerona.49 Kiedy Paweł przybył do Rzymu, działała tam już od pewnego czasu gmina chrześcijańska, złożona prawdopodobnie zarówno z nawróconych pogan, jak i Żydów. Każda religia, która stała na gruncie absolutnego monoteizmu, jak judaizm i chrześcijaństwo, spotykała się ze sprzeciwem w społeczeństwie politeistycznym, w którym obowiązywała zasada wzajemnej akceptacji cudzych bogów. Dlatego też Klaudiusz dwukrotnie w ciągu swego panowania zastosował wobec gminy żydowskiej środki represyjne. Za drugim razem pewną rolę mogła odegrać nowa religia chrześcijańska: Swetoniusz zanotował, że "Żydzi wichrzyli, podżegani przez jakiegoś Chre- stosa"*** (impulsore Chresto); być może więc chodziło o konflikt między starą gminą żydowską a coraz liczniejszą społecznością chrześcijańską.50 * A.D. Nock, religioznawca, autor wielu prac poświęconych problematyce religii staro- żytnych (przyp. tłum.). ** Uirich von Wilamowitz-Moellendorf (1848-1931 r.), niemiecki filolog klasyczny i historyk (przyp. tłum.). *** Swetoniusz, Żywoty Cezarów, przekł. J. Pliszczyńskiej. 154 Rozdział XXXIV. Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy Większość chrześcijan rekrutowała się z gminu, chociaż niewykluczone (ale niepewne), że to właśnie wiara chrześcijańska stanowiła ów "obcy zabo- bon" (externa superstitio), o który w 57 roku oskarżono Pomponie Grecynę, Rzymiankę wysokiego rodu. Dodać trzeba, że na ogół nie odróżniano chrześcijan od żydów, a sytuację tę zmieniły dopiero prześladowania Nerona. Od tej chwili uważano ich za odrębną sektę, której przypisywano nienawiść do ludzi i którą represjonowano zaciekle, gdy władzom było to na rękę. Państwo rzymskie i Kościół chrześcijański wypowiedziały sobie wojnę, która miała trwać długo, na razie jednak przez wiele lat do gwałtow- niejszych starć dochodziło bardzo rzadko. Rozdział XXXV "ROK CZTERECH CESARZY" l. BUNT PRZECIWKO NERONOWI Nadużycia władzy w ostatnich latach rządów Nerona nie odbiły się uje- mnie na nastrojach w prowincjach, gdyż ich skutków nie odczuto tam od razu. Kiedy usunięto ślady wielkiego pożaru w 64 roku, lud rzymski natych- miast zapomniał o swych urazach do cesarza. Senat wrzał dławionym obu- rzeniem z powodu likwidacji wybitnych członków izby, ale nie mając za sobą opinii publicznej i nie dysponując siłą wojskową nie mógł wystąpić z otwartym protestem. Tymczasem żołnierze, którym Neron zawdzięczał wła- dzę cesarską, byli dostatecznie silni, aby go jej pozbawić. Tradycyjna surowa dyscyplina, którą August przywrócił w armii rzym- skiej, przez pół wieku po jego śmierci stanowiła dostateczne zabezpieczenie przed wybuchem wojny domowej. Mnożyły się jednak znaki zwiastujące, że pewnego dnia żołnierze ponownie się zbuntują: Tyberiusz nie kwapił się do władzy cesarskiej, gdyż nie bez racji zwykł był mawiać, że "trzyma wilka za uszy".1* Już po kilku tygodniach po objęciu przez niego pryncypatu otwar- cie wypowiedziały posłuszeństwo legiony w Panonii i południowej Nadrenii, rozdrażnione opóźnieniem demobilizacji wysłużonych żołnierzy, których nie zwalniano z szeregów po klęsce Warusa w Lesie Teutoburskim; oddziały stacjonujące na granicy germańskiej gotowały się nawet do marszu na Rzym, aby zdetronizować Tyberiusza i oddać władzę swemu dowódcy, Ger- manikowi. Za rządów Kaliguli dowódca armii obozującej nad górnym Renem, Lentulus Getulikus, nie czekając na oznaki rebelii w wojsku, z własnej inicjatywy zaczął przygotowywać spisek, a za rządów następnego cesarza Kamillus Skrybonianus podburzył legiony iliryjskie do złamania przysięgi posłuszeństwa. W pierwszym z tych przypadków wojsko zacho- wało się lojalnie wobec władz centralnych, w drugim szybko poniechało otwartych wystąpień. Cesarze wszakże nie wyciągnęli właściwych wniosków z buntowniczych nastrojów w armii. Tyberiusz, którego przed objęciem władzy wynoszono pod niebiosa za troskliwość, jaką otaczał swych żołnie- rzy, w latach późniejszych nie wizytował już obozów, aby odnowić kon- * Swetoniusz, Żywoty Cezarów, przekł. J. Pliszczyńskiej. 156 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" takty z wojskiem. Z wyjątkiem Klaudiusza, który odwiedził wojska walczą- ce w Brytanii, żaden z następców Tyberiusza nie towarzyszył swoim żołnie- rzom na froncie, a Neron tylko raz opuścił Italię, aby odbyć swe "tournee" artystyczne. Jednocześnie zaś "podarunki", którymi sukcesorzy Augusta obsypywali kohorty pretorianów, były w istocie haraczem, jakim w czasach późniejszych opłacano się żołnierzom najemnym; świadczyło to o zależności cesarzy od ich oddziałów przybocznych i wywoływało zawiść armii, które strzegły bezpieczeństwa granic. W końcu, gdy Neron dopuścił do powstania zaległości w wypłatach żołdu i zaopatrzenia emerytalnego, żołnierze nie mieli już żadnego powodu do zachowania lojalności wobec niego, a gdy w dodatku skazał bez sądu wielu wysokich wojskowych, inni dowódcy z obawy o własne życie zaczęli myśleć o usunięciu go ze świata.2 O groźbie buntu w wojsku ostrzegło Nerona tak zwane sprzysiężenie Pizona w 65 roku, gdy około dwudziestu osób rangi senatorskiej i ekwic- kiej przystąpiło do przygotowań do zabójstwa cesarza. Przywódca owego spisku, G. Kalpurniusz Pizon, majętny potomek starej arystokracji, zacho- wał ów wielkopański styl życia, jaki spotykało się często wśród elity repub- likańskiej. Jednakże sprężyną tego sprzysiężenia był Feniusz Rufus, który obok Tygellina pełnił funkcję drugiego dowódcy gwardii pretorianów i który odnosił się do swego kolegi z najwyższą niechęcią, gdyż Tygellin pozostawił mu same obowiązki, zagarniając dla siebie wszystkie honory; do buntu paliło się również wielu niższych wojskowych, ich duma zawodowa bowiem burzyła się przeciwko artystycznym ekstrawagancjom Nerona.3 Kunktatorstwo Pizona, a także nikczemna gorliwość, z jaką część jego wspólników zmieniła front, stając się świadkami oskarżenia, gdy tylko padł na nich cień podejrzeń, spowodowały upadek spisku i Neron w najbardziej niefrasobliwym nastroju udał się wkrótce na swe występy wokalne w Grecji. Jednakże tak liczny udział wojskowych w sprzysiężeniu Pizona stanowił niedwuznaczną zapowiedź grożącego niebezpieczeństwa. Zaledwie Neron powrócił ze swej tryumfalnej podróży po Grecji, dotarły do niego wieści, że namiestnik Galii Lugduńskiej, G. Juliusz Windeks, wypowiedział posłuszeństwo i podburzył namiestnika Hiszpanii Tarrakoń- skiej, Serwiusza Sulpicjusza Galbę, do wystąpienia przeciwko cesarzowi w imię "oswobodzenia rodzaju ludzkiego" (marzec 68 r.).4 Galbie kiedyś wy- wróżono, że następny cesarz będzie pochodzić z Hiszpanii, wiązał więc z tą przepowiednią pewne nadzieje dla siebie, a że niedawno uniknął śmiertel- nego niebezpieczeństwa, przechwytując list Nerona, w którym cesarz rozka- zywał prokuratorowi wtrącić go do więzienia, poszedł w ślady Windeksa i "postawił się do dyspozycji senatu i ludu", chwilowo wszakże nie podjął żadnej akcji zbrojnej (miał pod rozkazami tylko jeden legion). Tymczasem Windeks, nie czekając na efektywną pomoc Galby, zmobilizował silne Bunt przeciwko Neronowi ' 157 oddziały w swej prowincji. Jednakże galijskie pochodzenie Windeksa - był on potomkiem władców akwitańskich - postawiło go w fałszywej sytuacji. Chociaż jego gest wobec Galby można było poczytać jedynie za przejaw chęci wprowadzenia na miejsce Nerona człowieka bardziej odpowiedniego do sprawowania władzy cesarskiej, wywołane przez niego powstanie przy- pominało z pozorów tak żywo rewoltę Florusa i Sakrowira, że dla legionów Górnej Germanii stało się ponownie sygnałem do wkroczenia do Galii.5 Na spotkaniu w okolicy Vesontio (dzisiejsze Besancon) Windeks omal nie prze- konał dowódcy armii reńskiej, L. Werginiusza Rufusa, o słuszności swego postępowania, jednakże żołnierze, wziąwszy inicjatywę w swoje ręce (tak bowiem później twierdzono), uderzyli na galijskich rekrutów Windeksa i wycięli ich w pień. Po tej klęsce Windeks odebrał sobie życie. Wydaje się, że rewolta Windeksa nie miała najmniejszych widoków powodzenia. Niemniej jednak Windeks zapoczątkował łańcuch wydarzeń, które z siłą pożaru przetoczyły się przez całą Italię. Armia, która rozgromiła Windeksa, zaraziła się wrogością do Nerona. Przed powrotem z Vesontio do swych kwater wojsko wystąpiło do Werginiusza Rufusa z propozycją marszu na Rzym, zgłaszając gotowość detronizacji Nerona i oddania purpury cesar- skiej Werginiuszowi. Chwilowo wszakże Werginiusz, który z rozwagą oparł się pokusie, pohamował swoje oddziały. Ale zapalony przez Windeksa lont tlił się nadal. Rebelia Windeksa rozbudziła także tłumione niezadowolenie kohort pre- toriańskich. Po pierwszych wiadomościach z Galii Neron miotał się między całkowitą beztroską a krańcową desperacją. Złe wrażenie, jakie te zmienne nastroje wywarły na jego oddziałach przybocznych, wyzyskał ich nowy dowódca, Nymfidiusz Sabinus, który odziedziczywszy po swym poprzed- niku Feniuszu zawiść do Tygellina, zaczął szerzyć pogłoski, że cesarz uciekł do Egiptu. Wprowadzona w błąd tymi fałszywymi, ale prawdopodobnymi informacjami oraz udzieloną, przez Nymfidiusza w imieniu Galby obietnicą ogromnej nagrody gwardia cesarska od razu opowiedziała się za oddaniem władzy cesarskiej wybrańcowi swego dowódcy. Tygellinus, który znalazłszy się pierwszy raz w życiu w krytycznej sytuacji stracił zimną krew, nie kiwnął palcem w obronie Nerona, a senat nie czekając na przynaglenie zbuntowa- nego żołdactwa nie tylko pozbawił Nerona władzy, ale skazał go na śmierć "wedle obyczaju przodków" (to jest na karę stosowaną w wojsku, która polegała na zasieczeniu winowajcy rózgami na śmierć). Opuszczony przez wszystkich, oprócz kilku domowników, zdetronizowany cesarz odebrał sobie życie przebijając się mieczem, w czym pomógł mu jeden z jego wy- zwoleńców (lato 68 r.). Wśród wielu zanotowanych "ostatnich słów" cesarza 158 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" znalazł się okrzyk: "Qualis artifex pereo!" ("Jakiż artysta ginie wraz ze mną!"). Ta wiara we własne posłannictwo artystyczne towarzyszyła mu przez całe życie. 2. GALBA Ze śmiercią Nerona wygasła dynastia julijsko-klaudyjska, a tym samym upadła zasada sukcesji, która coraz bardziej utrwalała się w świadomości cesarzy rzymskich. Władzę cesarską Galba otrzymał formalnie od senatu; izba, której schlebiało wywyższenie wybitnego członka stanu senatorskiego, z chęcią zaakceptowała osobę nowego władcy, i tak rozpoczął się nowy etap w ewolucji pryncypatu: "ujawniła się tajemnica panowania, że można gdzie indziej niż w Rzymie zostać cesarzem" ("evolgato imperii arcano posse prin- cipem alibi quam Romae fieri").* Wiadomość o powierzeniu Galbie władzy cesarskiej przyniósł mu jego wyzwoleniec Icelus po siedmiu dniach spiesznej podróży ze stolicy. Galba, który po upadku powstania Windeksa uważał się za zgubionego, wyruszył natychmiast do Rzymu, aby objąć tak nieoczeki- waną godność. Nie czując się jeszcze pewnie na tronie cesarskim, natych- miast pozbył się dwóch rywali z prowincji, którzy od razu nie odebrali od swych wojsk przysięgi posłuszeństwa na imię nowego cesarza. Dowódca wojsk stacjonujących w prowincji Afryce, Klodiusz Macer, zajmował stano- wisko wyczekujące, zasłaniając się pretekstem, że jedyną jego władzą jest senat, Galba wszakże pozbył się Klodiusza sposobem niebezpiecznie pro- stym - rozkazał go zamordować. Z kolei w Dolnej Germanii Fabiusz Walens, nie czekając na rozkaz Galby, zlikwidował swego zwierzchnika, legata Fontejusza Kapitona. Najgroźniejszym przeciwnikiem Galby okazał się Nymfidiusz Sabinus, który nieoczekiwanie doszedł do wniosku, że popierając oddanie prycypatu Galbie postawił na fałszywą kartę. Po zdetro- nizowaniu Nerona Nymfidiusz bezzwłocznie zmusił Tygellina do rezygnacji ze stanowiska, co wywołało przekonanie, że chce zatrzymać w swoim ręku dowództwo obu kohort pretorianów. Otrzymawszy wiadomość, że już w Hiszpanii Galba powierzył wakujące po Tygellinie dowództwo swemu za- usznikowi, Korneliuszowi Lakonowi, Nymfidiusz dziwnym trafem odkrył lub przypomniał sobie w porę, że jest nieprawym synem Kaliguli - zwa- żywszy, że pochodzenie Nymfidiusza było okryte tajemnicą, twierdzenie to miało pozory prawdopodobieństwa - i wezwał pretorianów do podporząd- kowania się jego rozkazom jako potomkowi Germanika. Tymczasem jed- nak żołnierze, którzy na razie uważali się za związanych przysięgą złożoną Galbie, bezzwłocznie zgładzili niewczesnego pretendenta. Chwilowo więc * Tacyt, Dzieje, przekł. S. Hammera. Galba 159 66. Cesarz Galba Galba uzyskał posłuszeństwo wszystkich rzymskich sił zbrojnych i podróż do Rzymu odbył jak miły spacer. Po objęciu obowiązków cesarza Galba zajął się najbardziej pilnymi problemami, które odziedziczył po rządach lekkomyślnego Nerona: uzdrowieniem finansów i przywróceniem dyscypliny w wojsku. Jednakże brak mu było rozwagi, a może w tym momencie opuścił go rozsądek niezbędny do realizacji tych zamierzeń. Mając już siedemdziesiąt jeden lat nie mógł fizycznie podołać swym nowym funkcjom, a niespodziewane powołanie go na tron cesarski nie tylko nie dodało mu pewności siebie, ale wprowadziło go w stan rozstroju nerwowego. Co więcej, nie miał on szczęśliwej ręki w wyborze swych doradców, niektórzy z nich bowiem, jak Icelus, byli zwyczajnymi łajdakami, a Lakon, choć uczciwy, okazał się nieporadny. Posyłając na śmierć wyzwoleńców i doradców Nerona (z wyjątkiem Tygellina) bez żadnych racji, a tylko dlatego, że miał za sobą wojsko, Galba dopuścił się aktów tyranii nie mniej okrutnych niż dokonywane przez jego poprzednika. Zaprowadzone przez Galbę oszczędności wywołały dużo złej krwi, przynosząc niewielkie korzyści, a chociaż decyzja o odebraniu ogromnych fortun, którymi Neron obsypywał swoich faworytów, była ze wszech miar słuszna, to cesarz zaprzepaścił efekty owych konfiskat zezwalając swym zaufanym doradcom na korzystanie bez ograniczeń z funduszów publicznych. Galba wynagrodził wprawdzie plemiona galijskie, które opowiedziały się za Windeksem, jednak nierozważnie ukarał te, które dotrzymały wierności Neronowi. Surowe kary wymierzono także marynarzom, których Neron zwerbował do legionów, aby wystąpić zbrojnie przeciwko Galbie. Galba ze zwyczajnego skąpstwa nie organizował rozrywek dla ludu, który nie zapomniał 160 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" oczywiście olśniewających zabaw i widowisk urządzanych przez Nerona. Z nadzwyczajną stanowczością, ale wbrew zdrowemu rozsądkowi odżegnał się od obietnic, których w jego imieniu udzielił Nymfidiusz kohortom preto- riańskim. Popełnił poważny błąd odbierając Werginiuszowi dowództwo armii w Górnej Germanii, ponieważ jedynie Werginiusz cieszył się dostate- cznym autorytetem, aby utrzymać dyscyplinę w szeregach wojska, a dowód- cy, których cesarz wysłał na miejsce Werginiusza i Fontejusza Kapitona - Hordeoniusz Flakkus skierowany do Górnej Germanii i A. Witeliusz nad dolny Ren - nie potrafili pohamować żołdactwa. Faktyczne dowództwo na obszarze Germanii przejęli teraz dowódcy dwóch korpusów, Fabiusz Wa- lens i A. Cecyna, którzy nie podzielali skrupułów Werginiusza co do mar- szu na Rzym. Owa charakterystyczna dla Galby mieszanina dobrych inten- cji i błędnych postępków podsunęła Tacytowi sławną refleksję: "zgodnym zdaniem wszystkich uzdolniony był do panowania pod warunkiem, żeby nie panował" ("omnium consensu capax imperii nisi imperasset").* W dniu l stycznia 69 roku legiony stacjonujące w Górnej Germanii, z całą pewnością z poduszczenia Cecyny, odmówiły odnowienia przysięgi Galbie, a oddziały znad dolnego Renu natychmiast poszły w ich ślady. Na wieść o tych zdradzieckich poczynaniach cesarz doszedł do słusznego wnio- sku/że jedyną szansą położenia kresu tak karygodnemu nieposłuszeństwu jest powołanie współcesarza, który byłby zarazem sukcesorem diademu cesarskiego. Gdyby Galba sprzymierzył się wówczas z Werginiuszem, odzy- skałby zapewne utracony autorytet i uniknął wojny domowej, jak w latach późniejszych udało się to Nerwie, który w podobnej sytuacji zwrócił się o pomoc do Trajana. Tymczasem jednak cesarz zawierzył swoim zausznikom, którzy doradzili mu dobrać sobie za współwładcę młodego, niedoświadczo- nego L. Pizona Licynianusa, cieszącego się wprawdzie przychylnością sena- tu, ponieważ po ojcu i po matce pochodził z arystokracji republikańskiej, ale zupełnie nie znanego w wojsku. Nominacja Pizona przeto nie tylko nie mogła doprowadzić do przywrócenia posłuszeństwa armii reńskich, ale dla gwardii cesarskiej stała się hasłem do uprzedzenia interwencji legionów z Germanii. Okazaniem Pizonowi tak wielkiej przychylności cesarz naraził się także jednemu ze swoich powierników, Salwiuszowi Othonowi, byłemu namiestnikowi Luzytanii, pierwszemu dowódcy, który podporządkował się Galbie. Nie można się dziwić, że cesarz pominął w swych rachubach Othona, nie miał on bowiem żadnych kwalifikacji do sprawowania władzy, a jedyne jego atuty sprowadzały się do tego, że był kompanem Nerona podczas hulanek i poprzednim mężem cesarzowej Poppei. Tym bardziej nie można było przewidzieć, że ów pospolity dworak osiągnie to, czego nie zdołał dopiąć Nymfidiusz Sabinus. Kiedy jednak Otho zaczął zabiegać o 161 przychylność pretorianów, przyrzekając im, jak każdy kandydat do władzy cesarskiej, sowite nagrody, gwardia uznała, że opłaca się zaryzykować, gdyż być może Otho bardziej rzetelnie od Galby wywiąże się z podjętych zobo- wiązań. W dniu 15 stycznia 69 roku oddziały pretorianów okrzyknęły w swym obozie Othona cesarzem rzymskim i pomaszerowały na Forum, gdzie bez wahań zgładziły Galbę, za którym nikt się nie ujął. Los Galby podzielił niebawem Pizon i jego najbliższe otoczenie. 3. OTHO Senat i namiestnicy prowincji natychmiast uznali godność cesarską Otho- na, o którą tak nierozważnie się pokusił. Po zdetronizowanym Galbie nowy cesarz odziedziczył wiele prawdziwie skomplikowanych problemów. Oprócz trudności finansowych, które skąpstwo Galby raczej zaostrzyło niż złago- dziło, czekała Othona niełatwa próba, musiał bowiem udowodnić, że potrafi równie dobrze dowodzić wojskiem, jak je przekupywać. Pamiętając o tragicznym końcu Galby, Otho nie odważył się narzucić pretorianom surowej dyscypliny: z niemałym trudem pohamował rozjątrzoną gwardię pretoriańską, która omal nie wymordowała senatorów, podejrzewając ich bezpodstawnie o nastawanie na życie wybranego przez wojsko cesarza. Naj- trudniejszym wszakże problemem, przed którym stanął Otho, była bun- townicza postawa armii reńskich. Kiedy legiony stacjonujące nad górnym Renem jako pierwsze wypowie- działy w dniu l stycznia 69 roku posłuszeństwo Galbie, nie miały jeszcze swego własnego kandydata do objęcia po nim władzy i w pierwszej chwili zamierzały wystąpić do senatu lub pretorianów o dokonanie wyboru wedle ich własnego uznania. Tymczasem jednak oddziały z Dolnej Germanii roz- wiązały ich wątpliwości. W dniu 3 stycznia 69 roku Fabiusz Walens, który nie otrzymał żadnej nagrody za zabójstwo Fontejusza Kapitona, skłonił armię w Dolnej Germanii do ,aklamowania cesarzem jej wodza, A. Witeliu- sza; armia południowa przyjęła ten wybór z aprobatą. Kandydat wojska do purpury cesarskiej był człowiekiem małego kalibru, któremu nie marzyły się wielkie zaszczyty, ale który po swoim ojcu, L. Witeliuszu, powierniku Klau- diusza, odziedziczył znakomite nazwisko. Zarówno sławne nazwisko, jak i charakter Witeliusza odpowiadały planom Walensa i Cecyny, którzy prag- nęli cesarza-figuranta, aby za jego plecami sprawować faktyczną władzę w państwie. Podczas gdy Witeliusz zatrzymał się, aby sformować armię rezer- wową, Cecyna i Walens natychmiast ruszyli z wyborowymi oddziałami reń- skimi, a śmierć Galby nie wpłynęła na ich plany. Otho podjął wprawdzie próbę przekupienia Witeliusza, za co Witeliusz odpłacił mu później tą samą monetą, a kiedy pertraktacje te nie przyniosły rezultatu, Otho ukartował 11 - Dzieje Rzymu t. II 162 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" morderstwo Witeliusza, Witeliusz zaś próbował zgładzić Othona, ale za- bit\\: miary obu rywali spełzły na niczym. W każdym jednak razie dowódcy i Wid żołnierze armii reńskich, pewni, że bez trudności narzucą swego kandydata, zaczi uznały oddanie sukcesji po Galbie Othonowi za próbę wyprowadzenia ich któr\ w pole. wojsi^ W wojnie domowej, do której armie reńskie w końcu zmusiły Othona, stronnicy Witeliusza rozporządzali wojskiem o łącznej sile około stu tysięcy żołnierzy, a więc znacznie mniej licznym od armii cesarskiej.6 Jednakże były to najbardziej doświadczone formacje rzymskie, w żadnej armii nie pano- wało tak silne poczucie koleżeństwa, żadna nie mogła się poszczycić tak energicznymi dowódcami. Wprawdzie Otho miał w swej radzie przybocznej Swetoniusza Paulinusa i Werginiusza Rufusa, ale nie pozostawiał im tak wielkiej swobody działania jak ta, którą Witeliusz obdarzał swoich legatów. Cesarz przejawiał niesłychaną energię, zadziwiając zwłaszcza tych, którzy znali go tylko jako lwa salonowego, jednak pod brzemieniem obowiązków utracił podobnie jak Galba odporność psychiczną i nie mógł zdecydować się na żadną konsekwentną linię postępowania. Co więcej - podobnie jak Pompejusz w 49 roku p.n.e. - miał armię rozproszoną na wielkim obszarze i nie mógł jej skoncentrować przed początkiem lata. Plan operacyjny stronników Witeliusza przypominał śmiałością najsław- niejsze kampanie Lukullusa i Cezara. Walens i Cecyna mieli przed rozto- pami wiosennymi przeprawić się przez Alpy na czele dwóch korpusów w sile po trzydzieści do czterdziestu tysięcy ludzi i połączyć się w Italii Trans- padańskiej. Trasa wojsk Walensa prowadziła przez obszary dzisiejszej Fran- cji i jedną z przełęczy zachodnich, a Cecyna miał przemaszerować przez terytorium dzisiejszej Szwajcarii i dostać się do Italii przez Wielką Przełęcz pr, Świętego Bernarda. To niełatwe przedsięwzięcie utrudniały dodatkowo b. same oddziały rzymskie, dopuszczając się w czasie marszu gwałtów na lud- oh ności tubylczej i w rezultacie Helwetowie stawili Cecynie opór tak zaciekły, na że musiał on torować sobie drogę, nie cofając się przed żadnym okrucień- ba; stwem. Niemniej obie armie reńskie sforsowały Alpy bez większych strat i w Chi uzgodnionym terminie -r co stanowiło osiągnięcie nie mniej imponujące od . przepraw przez Alpy wojsk Hannibala i Napoleona - połączyły się pod i Cremoną. Gdyby siły Othona znajdowały się na zagrożonym obszarze i i zaatakowały napastników w chwili schodzenia po zboczach alpejskich, |1 ofensywa wojsk reńskich skończyłaby się niechybnie klęską. Tymczasem jednak kohorty pretoriańskie i szczupłe oddziały, które miał pod rękę Otho, nie obsadziły w porę wylotów przełęczy górskich. Korpus Cecyny, który pierwszy wkroczył na równinę italską, podjął próbę sforsowania Padu, nie czekając na oddziały Walensa, ale został po- wstrzymany między Placencją a Cremoną, gdzie oddziały Othona dość nie- oczekiwanie stawiły opór silniejszemu przeciwnikowi (była to tak zwana Otho 163 bitwa pod Locus Castorum). Po nadciągnięciu armii Walensa stronnicy Witeliusza uzyskali chwilowo przygniatającą przewagę, wkrótce jednak zaczęły przybywać silne kontyngenty dalmatyńskie, panońskie i mezyjskie, których straże przednie już wcześniej dołączyły do Othona, aż w końcu wojska cesarskie niemal zupełnie dorównały liczebnością armii przeciwnika. 67. Cesarz Otho Co więcej, gdyby Otho zagrał w tym momencie na zwłokę, to wydaje się prawdopodobne, że zarówno kanikuła, jak i jesienne winobrania w Lom- bardii podziałałyby równie demoralizująco na napastników przybyłych z obszarów północnych, jak kiedyś na Cymbrów. Ale chociaż doradcy Otho- na wskazywali z całą mocą, że w jego interesie leżą działania możliwie naj- bardziej powolne, Otho nie wytrzymał nerwowo przeciągania się konfliktu. Chcąc doprowadzić do natychmiastowego rozstrzygnięcia, przerzucił więk- szość wojsk ze swej kwatery głównej w Bedriacum i dopadł stronników Witeliusza w okolicy Cremony.7 W czasie zażartej bitwy, którą stoczono na terenie poprzecinanym winnicami, oddziały Othona stawiły mężny opór przeważającym siłom przeciwników, uginając się dopiero pod skrzydłowym atakiem pomocniczego kontyngentu Batawów, którzy tym udanym manew- rem położyli kres całej wojnie. Mając odcięty odwrót na drugi brzeg Padu, armia cesarska musiała skapitulować, a kompletnie załamany Otho odebrał sobie życie, być może chcąc oszczędzić krajowi dalszej wojny domowej. Nie zniechęcone klęską resztki jego armii zwróciły się do Werginiusza o objęcie władzy cesarskiej i kontynuowanie walki zbrojnej. Werginiusz wszakże, który nie zdecydował się poprowadzić swej zwycięskiej armii przeciwko 164 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" Neronowi, odmówił tym bardziej prowadzenia beznadziejnej walki z tryum- fującymi witelianami. Cała więc armia Othona przystała na warunki zapro- ponowane jej przez zwycięzców, wojska reńskie ruszyły w dalszą drogę do Rzymu, nie napotykając żadnego oporu i plądrując wsie italskie, jakby znajdowały się w kraju nieprzyjacielskim. Na wieść o śmierci Othona senat samorzutnie przeniósł prerogatywy cesarskie na Witeliusza, a namiestnicy prowincji rzymskich podporządkowali się zwierzchnictwu nowego władcy, choćby tylko po to, aby przygotować się do następnego posunięcia. 4. WITELIUSZ Po zwycięskiej bitwie pod Cremoną wodzowie wojsk witeliańskich, chcąc się zaasekurować przed próbą powrotu do władzy pokonanego stronnictwa Othona, podjęli drastyczne środki ostrożności. Rozwiązano gwardię przy- boczną poprzedniego cesarza, legiony dunajskie, które tymczasem przybyły do Italii, odesłano do kwater, a najlepszych centurionów w tej armii ska- zano na śmierć. Wydawało się na pozór, że władza "cesarza germańskiego", jak Witeliusz sam siebie nazwał,8 spoczęła na mocnych fundamentach. Jed- nakże spośród wszystkich cesarzy wyniesionych na falach wojen domowych 68. Signifer rzymski niosący znak bojowy Witeliusz 165 Witeliusz był najbardziej pasywny i niezaradny. Po przybyciu do Rzymu w należytej odległości za Cecyną i Walensem oddał się bez reszty hulankom, podobnie jak Neron pod koniec swego życia, ale bez jego artystycznej fan- tazji. Nieoględną rozrzutnością doprowadził skarb rzymski do jeszcze więk- szego bankructwa, a jednocześnie pogrążył się w oczach swych oddziałów, nie wypłacił im bowiem nagród za zwycięstwo, choć armia uważała, że ma niezaprzeczalne prawo do takich wynagrodzeń. Żołnierze powetowali to sobie całkowitym rozluźnieniem dyscypliny i hulankami w rozbawionym Rzymie. Poczucie bezpieczeństwa, któremu dali się zwieść stronnicy Witeliusza, miało źródło w błędnym przekonaniu, że raz na zawsze zyskali sobie po- słuch wszystkich sił zbrojnych Cesarstwa. Jednakże ich arogancka pewność siebie stała się bodźcem dla armii z innych obszarów do zmierzenia swych sił z legionami reńskimi, a zgładzenie centurionów z wojsk Othona miało tylko taki efekt, że oficerów, którzy poczuli się równie zagrożeni, zaczęła nurtować myśl o rebelii. Pierwsze wyzwanie rzucono Witeliuszowi z pro- wincji wschodnich, gdzie po wybuchu wojny żydowskiej skoncentrowano siły zbrojne niewiele ustępujące liczebnością armiom reńskim. Jednym z trzech najwyższych dostojników w prowincjach wschodnich był prefekt Egiptu Tyberiusz Aleksander, pierwszy rodowity mieszkaniec Wschodu, który otrzymał tak wysokie stanowisko w administracji rzymskiej; mimo wszystko jednak nie ośmieliłby się on sięgnąć po godność cesarską, ponieważ nadal panowała opinia, że może ją sprawować tylko człowiek urodzony w Italii. Namiestnik Syrii G. Licyniusz Mucjanus pochodził wprawdzie ze sta- rożytnego rodu, jednakże nie miał dość ambicji, a może odwagi, aby zagrać o tak wysoką stawkę. Poprzestawszy więc na skromniejszych rolach, Tybe- riusz Aleksander i Mucjanus wysunęli przeciwko Witeliuszowi kandydaturę dowódcy wojsk frontowych w Palestynie, P. Flawiusza Wespazjana. Wes- pazjan, syn bankiera ze stanu ekwickiego, był podobnie jak Tyberiusz "człowiekiem nowym" (homo novus); pod wrażeniem znaków wróżebnych uwierzył on święcie - jak kiedyś Mariusz - że przeznaczona mu jest naj- wyższa godność w państwie. W dniu l lipca 69 roku Tyberiusz Aleksander zaprzysiągł swoje wojska Wespazjanowi. Kilka dni później podległe Wespazjanowi oddziały ogłosiły go samorzutnie cesarzem, a wszyscy namiestnicy prowincji i wasalni królo- wie na Wschodzie poszli za przykładem wojska. Wydaje się jednak, że Wes- pazjan nie miał pewności, czy uda mu się doprowadzić do rozstrzygnięcia na polu bitwy, wolał bowiem oprzeć swą strategię na planie - rzec można - nader wątpliwym: aby zmusić Rzym do uległości, chciał odciąć dostawy zboża z Egiptu. Wespazjan udał się do Aleksandrii, aby zorganizować tam blokadę, Mucjanus natomiast niespiesznymi etapami pomaszerował przez Azję Mniejszą do Europy, prowadząc armię w sile około dwudziestu tysięcy 166 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" 69. Rzymskie tropaewn Witeliusz 167 ludzi i dokonując po drodze dalszych zaciągów. Wybierając ów metody- czny, lecz żmudny plan strategiczny, wodzowie armii wschodnich pozwolili swoim przeciwnikom ocknąć się z letargu. Do rozstrzygnięcia konfliktu nie doprowadziła jednak żadna ze stron, inicjatywę wzięły bowiem w swoje ręce legiony dunajskie, które zgodnie ze swym przeznaczeniem historycznym pierwszy i nie ostatni raz przesądziły o wyborze cesarza. Jakkolwiek w tym momencie nie miały one jeszcze własnego kandydata, nie zamierzały przy- glądać się biernie rozgrywce między rywalami. Wiosną 69 roku wojska te wyruszyły na pomoc Othonowi, ale w drodze zostały zatrzymane przez wieści o wydarzeniach w Rzymie; w jesieni tego samego roku wzmogły jed- nak tempo marszu i wyprzedziły armię Mucjanusa. Na wieść o proklamo- waniu Wespazjana cesarzem legiony panońskie i mezyjskie natychmiast się opowiedziały po jego stronie i ponownie ruszyły w kierunku Rzymu. Moto- rem takiego zachowania armii nie był jej wódz naczelny, lecz jeden z jego podwładnych, Antoniusz Primus - Gal z Tolozy, protegowany Galby - który od tej chwili zaczął w wojskach dunajskich odgrywać taką samą rolę, jak Cecyna i Walens w armiach reńskich. Pod koniec jesieni 69 roku Primus dokonał błyskawicznego marszu w kierunku Rzymu, co w dziejach starożytnej sztuki wojennej miało odpo- wiednik jedynie w zaskakującym pojawieniu się Cezara u bram Brundisium w 49 roku p.n.e. Nie zważając na instrukcje Mucjanusa, aby poczekać na legiony wschodnie, Primus wkroczył na równinę północnej Italii. Mając pod swymi rozkazami armię, której liczebność w żadnym stadium konfliktu nie przekraczała pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy,9 narażał się na nieuchronną katastrofę, Witeliusz dysponował bowiem wojskiem znacznie silniejszym; los sprzyjał jednak Primusowi, gdyż witelianie byli zupełnie nie przygoto- wani do stawienia oporu. Cesarz bawił się w najlepsze, Walens był chory, a Cecyna, zwątpiwszy w możliwość przywrócenia dyscypliny w swych zdemo- ralizowanych oddziałach, celowo nie pozwalał im na podjęcie działań zbroj- nych. Tymczasem żołnierze Cecyny okazali więcej hartu, niż się spodziewał ich wódz: kiedy z ust Cecyny padła propozycja masowej dezercji do obozu Primusa, wojsko uwięziło swego dowódcę. Pod komendą wybranych przez siebie oficerów oddziały te postanowiły stawić opór na linii środkowego Padu, w miejscu gdzie zatrzymał je Otho na początku roku. Potem nastąpił wyścig przeciwników do Cremony: Primus wystartował z Werony, a główne siły witelianów ze swej dawnej kwatery w Hostiiii, w dolinie dolnego Padu. Armie spotkały się niespodziewanie między Cremoną a Bedriacum, nieda- leko miejsca, gdzie na wiosnę stronnicy Witeliusza odnieśli decydujące zwy- cięstwo. W drugiej bitwie pod Cremoną witelianie, którzy mieli prawdopo- dobnie przewagę liczebną, walczyli z najwyższą determinacją - główne ich siły ruszyły do bitwy bez chwili wytchnienia po przebyciu forsownym mar- szem blisko pięćdziesięciu kilometrów, jednakże dowodzone przez bardziej 168 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy" 70. Cesarz Witeliusz Witeliusz 169 doświadczonego Primusa oddziały dunajskie przebiły się przez szyki nie- przyjaciół i wzorem Cezara przypieczętowały swe zwycięstwo szturmem na obóz przeciwników. Doszło do masakry pokonanych oddziałów, potem zni- szczono Cremonę, gdzie żołnierze Primusa, których nie można było już okiełznać, rabowali i podpalali systematycznie dom po domu. Złupienie Cremony było najbardziej brutalnym aktem z wielu grabieży, jakimi wrogie armie znaczyły trasy swych marszów w czasie wojny domowej w 69 roku. Druga bitwa pod Cremoną okazała się równie rozstrzygająca jak po- przednia. Pierwszym jej efektem było jawne opowiedzenie się po stronie Wespazjana namiestników prowincji zachodnich, którzy do tej chwili zajmo- wali pozycję wyczekującą. Walens poniewczasie podjął próbę sprowadze- nia z Galii posiłków dla Witeliusza, ale został wzięty do niewoli i skazany na śmierć. Po tych klęskach cesarz zdobył się na tyle energii, że wysłał kohor- ty pretoriańskie i kilka niewielkich oddziałów - w sumie około dwudziestu tysięcy żołnierzy - z rozkazem obsadzenia zaśnieżonych przełęczy w wyso- kich Apeninach, ale w tym czasie epidemia dezercji szerzyła się już z taką siłą, że na samą wieść o zbliżaniu się armii Primusa wojsko bez wahania opuściło cesarza. Witeliusz uchwycił się deski ratunku zaoferowanej mu przez Mucjanusa, który zdecydował się forsownymi marszami ruszyć w kie- runku teatru zapasów wojennych, niewykluczone nawet, że w tym momen- cie już dotarł do Italii.10 W zamian za zrzeczenie się władzy zagwarantował on Witeliuszowi bezpieczeństwo osobiste i wypłacenie dużej sumy pienię- dzy.* Za pośrednictwem starszego brata Wespazjana, Flawiusza Sabinusa, któremu Witeliusz lekkomyślnie nie odebrał dowództwa kohort miejskich w Rzymie, uzgodniono warunki kapitulacji. Ale zanim zdołano je zrealizować, resztki oddziałów pretoriańskich, które z mniejszym niż cesarz entuzjaz- mem odniosły się do perspektywy opuszczenia Rzymu, ujęły sprawy w swoje ręce. Pretorianie zaatakowali Sabinusa, zmuszając go do schronienia się z nielicznymi towarzyszami na Kapitelu, gdzie zamordowano go po krótkim oblężeniu, w czasie którego ponownie spalono świątynię Jowisza." Pogwałcenie układów przecz pretorianów ocaliło ich zaledwie na kilka dni. Na wieść o ataku na Kapitol Primus błyskawicznie wyruszył do Rzymu, a chociaż nie zdążył już uratować Sabinusa, to zniszczył oddziały Witeliusza po zażartej walce, która zaczęła się na przedmiejskich uliczkach, a skończyła szturmem na obóz pretoriański. Witeliusz usiłował ratować się ucieczką, ale rozpoznano go i zamęczono na śmierć, mszcząc się za zabój- stwo Sabinusa, mimo że w chwili desperackiej odwagi starał się on osłonić Sabinusa przed rozjuszonymi żołnierzami (grudzień 69 roku). Wkroczenie oddziałów dunajskich do stolicy stało się początkiem rządów terroru równie * Wedle Swetoniusza miało to być sto milionów sesterców (przyp. tłum.). 170 Rozdział XXXV. "Rok czterech cesarzy° okrutnego, jak za czasów Mariusza i Sulli. Senat wprawdzie bezzwłocznie się zebrał i ogłosił Wespazjana cesarzem, a funkcje cesarskiego zastępcy objął młodszy syn Wespazjana, T. Flawiusz Domicjanus, którego żołnierze Witeliusza nie znaleźli w czasie przeszukiwania Kapitolu, ale miasto znajdowało się przez kilka dni na łasce rozwydrzonego żołdactwa, którego Primus już nawet nie usiłował pohamować. Na szczęście w bieg wydarzeń włączył się Mucjanus. Pospieszywszy do Rzymu, nie tylko usunął Domicjana od władzy, ale przywrócił dyscyplinę w wojsku, które na jego rozkaz bez szemrania powróciło do swoich placówek pogranicznych. Jednakże po przybyciu Wespazjana do Rzymu (w lecie 70 roku) Mucjanus usunął się w cień, nie roszcząc sobie pretensji nawet do odegrania roli, jaką u boku Augusta pełnił kiedyś Agryppa. 5. PODSUMOWANIE "Rok czterech cesarzy", taka nazwa bowiem przyjęła się dla 69 roku n.e., przyniósł chwilowy nawrót do sytuacji, w której doszło przed laty do upadku Republiki. Mimo iż kolejni pretendenci do władzy cesarskiej uroczyście deklarowali, że są sługami senatu i ludu lub że pragną pomścić krzywdy wyrządzone przedostatniemu władcy, wszyscy oni byli wojskowymi awanturnikami i wszyscy, z wyjątkiem Wespazjana, zdali się na łaskę i niełaskę swych żołnierzy, którym zawdzięczali purpurę cesarską. Chociaż wojny domowe wybuchły na fali protestu przeciwko bezprawiom Nerona,'' wkrótce utraciły charakter walki o pryncypia polityczne, tak że senat trzymał się od nich na uboczu, poprzestając na automatycznym przyznawaniu prerogatyw, jakie miał August, każdemu uzurpatorowi. Mimo wszystko jednak wojna domowa w 69 roku była czymś więcej niż tylko dramatycznym intermedium, które dzieliło dynastię julijsko-klaudyjską od dynastii flawijskiej. W nadziei na uzyskanie poparcia prowincji każdy kolejny cesarz obdarowywał hojnie ich mieszkańców obywatelstwem rzymskim. Galba przyznał je kilku plemionom w środkowej Galii, Otho nadał Lingonom we wschodniej Galii, a Witeliusz poczynił, jak się zdaje, szczodre nadania "praw latyńskich" w Hiszpanii i Afryce. Wprawdzie były to tylko środki doraźne, zresztą nieskuteczne, jednak przyznane przez cesarzy przywileje pozostały w mocy i utorowały drogę do szerszego udziału przedstawicieli prowincji w administrowaniu imperium rzymskim. Co więcej, "rok czterech cesarzy" ujawnił światu rzymskiemu dwie "tajemnice Cesarstwa". Po pierwsze uświadomiono sobie, że pryncypat nie stanowi przywileju zarezerwowanego ani dla starej republikańskiej nobilitas, ani dla stanu senatorskiego w postaci nadanej mu przez Augusta. W chwili śmierci Nerom pochodzenie arystokratyczne stanowiło nadal w odczuciu społe Podsumowanie 171 cznym atrybut tak szczególny, że Werginiusz Rufus i (po krótkim namyśle) Nymfidiusz Sabinus uznali, że z racji swego niskiego pochodzenia nie są godni tronu cesarskiego i ustąpili miejsca Galbie, który wyprowadzał swój rodowód od Jowisza i Pazyfae. Wprawdzie rody, z których pochodzili Otho i Witeliusz, nie mogły poszczycić się tak wspaniałym drzewem genea- logicznym, niemniej należały do nowej cesarskiej arystokracji urzędniczej. Wespazjan natomiast był ex se natus* i objęcie przez niego władzy cesar- skiej utorowało drogę do tej godności znacznie szerszemu kręgowi osób. Poza tym kampanie w 69 roku pokazały, że "można gdzie indziej niż w Rzymie zostać cesarzem" - było to odkrycie, którego doniosłość Tacyt docenił, ale nie przewidział jego konsekwencji. Świadomość tej możliwości oraz rywalizacja między armiami pogranicznymi powodowały, że w każdej chwili należało się liczyć z niebezpieczeństwem rozpętania przez wojsko wojny domowej. To prawda, że w 69 roku żołnierze prędko znużyli się rozgrywkami politycznymi, w których nie mieli jeszcze wprawy. W każdym jednak razie wydarzenia ówczesne stanowiły wymowne ostrzeżenie, że skoro wojsko raz złamało przysięgę wierności złożoną cesarzowi, to może również zlekceważyć swe zobowiązania wobec wszystkich przyszłych wład- ców rzymskich. * Tzn. człowiekiem, który zawdzięczał wszystko tylko sobie (przyp. tłum.). Rozdział XXXVI DYNASTIA FLAWIJSKA1 1. SYLWETKI CESARZY FLAWIJSKICH Założyciel dynastii flawijskiej, T. Flawiusz Wespazjan (71-79 r.), był typowym przedstawicielem nowej warstwy rządzącej, do której pierwsi cesa- rze wprowadzali wybitnych członków mieszczaństwa italskiego. Urodzony w sabińskim mieście Reate, w rodzinie ekwickiej, obrał karierę senatorską; w 51 roku pełnił obowiązki konsula zastępczego (consul suffectus), zapisał chlubną kartę w Brytanii (43-44 r.) i Afryce (około 63 roku sprawował tam prokonsulat). Jakkolwiek naraził się na niełaskę Nerona, zdrzemnąw- szy się podczas jednego z jego wokalnych występów, to jednak w 67 roku, gdy miał już pięćdziesiąt osiem lat, otrzymał od tego cesarza zadanie stłu- mienia powstania żydowskiego. Objęcie przez Wespazjana władzy cesarskiej uważano za graniczące z cudem, a jego szansę powodzenia w dziele odbu- dowy, któremu nie sprostał Galba, wydawały się zrazu znikome. Nowo obrany cesarz miał więcej przymiotów dobrego organizatora niż męża stanu: brakowało mu za grosz wyobraźni. Niemniej jednak nadawał się doskonale do wypełnienia oczekującego go zadania, które polegało nie tyle na zaprojektowaniu nowego mechanizmu administracji państwowej, co na uruchomieniu starej maszynerii, która uległa awarii. Był to człowiek nie- spożytej pracowitości, który nie oszczędzał ani siebie, ani swoich podwład- nych,2 jednakże tę surowość łagodził rozsądkiem oraz darem rozbrajającego humoru. Dzięki tym zaletom charakteru Wespazjan zyskał sobie ogromny autorytet, cieszył się mirem zarówno w senacie, jak i w wojsku, i stłumił wszystkie bunty, które wybuchły poza granicami Italii. Ofiarował więc światu rzymskiemu to, czego większość ludzi najbardziej pragnęła - pokój, a ponieważ miał dwóch synów, stwarzał realną nadzieję na zapewnienie ładu i spokoju także następnemu pokoleniu. Podobnie jak August miał wszelkie dane, aby przywrócić wiarę w pomyślną przyszłość Rzymu, który tak ciężko doświadczyła wojna domowa. Starszy syn Wespazjana, który zwał się tak samo jak ojciec,* ale po- wszechnie znany był pod imieniem Tytus (79-81 r.), był jednym z najhoj- * Tzn. Tytus Flawiusz Wespazjan (przyp. tłum.). Sylwetki cesarzy flawijskich 173 71. Cesarz Wespazjan 174 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska niej obdarowanych przez naturę cesarzy rzymskich, łączył bowiem bystry umysł z urodą i ujmującym sposobem bycia. Tytus, "umiłowanie i słodycz rodzaju ludzkiego",* cieszył się powszechną sympatią, jakby był nowym wcieleniem Druzusa starszego lub Germanika. Podobnie jak ci dwaj dzielni młodzieńcy, pożegnał się z życiem w pełni sił męskich - "krótkie i zło- wróżbne są ludu rzymskiego kochania".** Chłodni obserwatorzy, którzy pamiętali równie obiecujące początki rządów Kaliguli i Nerona, zastana- wiali się, czy te uprzejme maniery cesarza nie stanowią złej wróżby na przy- szłość. Jednakże dwuletnie panowanie Tytusa było zbyt krótkie, aby można było wyrobić sobie zdanie, jak ułożyłyby się jego rządy, gdyby żył dłużej. Młodszy syn Wespazjana, T. Flawiusz Domicjan (81-96 r.), stanowił w sposobie bycia krańcowe przeciwieństwo swego brata, gdy bowiem Tytus był ekspansywny, to Domicjan należał do ludzi zdecydowanie małomów- nych. Przypominał tym Tyberiusza, na którym pragnął się wzorować, i w tym celu wertował pamiętniki tego cesarza i dokumenty państwowe z jego czasów. O wrodzonej mu umiejętności panowania nad sobą świadczy fakt, że ze spokojem znosił lekceważenie Wespazjana i Tytusa, którzy przyzna- wali mu konsulaty i inne nic nie znaczące zaszczyty, ale żaden z nich nie powierzył mu ani dowództwa wojskowego, ani jakiegoś rzeczywiście odpo- wiedzialnego urzędu. Skazany na bezczynność Domicjan zgorzkniał i stał się podejrzliwy. W przeciwieństwie wszakże do Tyberiusza nie stracił ufności we własne siły, przeciwnie, doznane w młodości krzywdy dodały mu pew- ności siebie i gdy po nagłej śmierci brata dostąpił władzy cesarskiej, wyko- nywał ją w sposób jawnie despotyczny. Za przykładem Cezara nawet w senacie występował w purpurowej todze, przysługującej wedle tradycji tylko tryumfatorowi, i był rad, gdy poeci obdarzali go tytułem dominus et deus, niewykluczone nawet, że nieoficjalnie używał tego tytułu; najważniejsze jed- nak, że nigdy nie pozwolił się zdominować człowiekowi pokroju Sejana. Wprawdzie owo poleganie tylko na samym sobie prowadziło często do opa- cznego rozumienia intencji Domicjana i uczyniło go jednym z najbardziej szkalowanych cesarzy rzymskich, jednakże w znacznym stopniu było ono usprawiedliwione jego nieprzeciętnymi zdolnościami. Jeżeli uważał on pań- stwo tylko za maszynę, to w każdym razie obsługiwał ją bardzo kompetent- nie. Nie miał wprawdzie poczucia humoru, które nie raz pomogło jego ojcu wybrnąć z trudnych sytuacji, ale odziedziczył po nim pracowitość oraz zimną krew i trzeźwość sądu. Domicjan dokończył dzieła restauracji, które zainaugurował Wespazjan. * Swetoniusz, Żywoty Cezarów, przekł. J. Pliszczyńskiej. ** Tacyt, Roczniki, przekl. S. Hammera. Reformy ustrojowe 175 2. REFORMY USTROJOWE Prerogatywy, których senat udzielił Wespazjanowi w chwili obejmowania przez niego władzy, opierały się ściśle na precedensach z czasów Augusta i cesarzy julijsko-klaudyjskich,3 jednakże zgodnie z polityką obraną przez Flawiuszów uległy w latach późniejszych poszerzeniu. Fakt, że Wespazjan i Domicjan niemal co roku piastowali konsulaty, stanowił nowość obliczoną w istocie na efekt, gdyż pełnienie tych urzędów nie wiązało się ze zwiększe- niem ich władzy, w dodatku zaś okres sprawowania owych funkcji nie trwał dłużej niż pierwsze cztery lub sześć miesięcy każdego roku. Praktyka ta miała zapewne swe źródło jedynie w chęci nadania arystokratycznego poloru parweniuszowskiemu rodowi Flawiuszów Wespazjanów.4 Znacznie istotniejsze było przywrócenie w 73 roku przez Wespazjana urzędu cenzor- skiego jako prerogatywy cesarskiej; Domicjan sprawował go bez przerwy od 84 lub 85 roku do swej śmierci. U podstaw decyzji odnowienia cenzury leżał zamiar dokonania powszechnego spisu obywateli w Italii i prowin- cjach, jednakże zarówno Wespazjan, jak i Domicjan wyzyskali prerogatywy cenzorskie przede wszystkim do powoływania nowych członków senatu w drodze nominacji cesarskiej. Owymi uprawnieniami do adiectio, z których Klaudiusz korzystał tylko sporadycznie, Wespazjan posługiwał się stosun- kowo często, Domicjan natomiast regularnie. Cesarzom flawijskim nie cho- dziło w tym przypadku o obsadzenie kurii swoimi poplecznikami, jak praktykowano to w czasach drugiego triumwiratu, lecz o wprowadzenie tam ludzi rzeczywiście utalentowanych (podobnie jak starano się usprawnić aparat administracyjny, umożliwiając dostęp do niego ekwitom), którzy ze względu na przekroczenie granicy wieku nie mogli już otrzymać kwestury i którzy nie mieli kwalifikacji do wpisania się na listę senatorów w drodze zwykłego postępowania. W stosowaniu tej procedury cesarze flawijscy poszli dalej od Klaudiusza, któremu chodziło jedynie o wprowadzenie do senatu większej liczby osób z'italskich miast municypalnych, a zwłaszcza ludzi pochodzących z prowincji. Podobnie jak Klaudiusz korzystali oni ze swych uprawnień cenzorskich z rozwagą, wybierając kandydatów niemal jedynie ze zurbanizowanych i zromanizowanych obszarów świata łaciń- skiego, zwłaszcza z Galii i Hiszpanii Betyki.5 W każdym jednak razie następnym cesarzom dali wzór postępowania dostatecznie przekonywający, aby zasada powoływania do senatu przedstawicieli różnych części imperium weszła na stałe do praktyki państwowej. Jakkolwiek następcy Domicjana formalnie nie sprawowali cenzury, to jednak de facto zatrzymali uprawnie- nia cenzorskie i korzystali z nich w tych samych celach. Czasy Flawiuszów stanowiły ważny etap w ewolucji senatu, który z organu zarezerwowanego dla obywateli Italii stał się reprezentacją całego Cesarstwa. Co więcej, 176 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska członkowie nowej arystokracji, którzy weszli do senatu, byli nie tylko ludźmi oddanymi cesarzowi, ale także, jak sam Wespazjan, trzeźwo myślą- cymi i pracowitymi, którzy udowodnili, że potrafią dobrze służyć państwu. Po epoce powszechnej niefrasobliwości, która zapanowała pod koniec życia Nerona, nastąpił okres większej sumienności w wykonywaniu obowiązków państwowych (na przykład w czasie całego panowania Wespazjana, wedle zachowanych przekazów, doszło tylko do jednego procesu o nadużycie wła- dzy w prowincjach, przy czym i w tym przypadku zapadł wyrok uniewin- niający). Jakkolwiek Wespazjan i Domicjan dokonali daleko idących zmian w składzie senatu, nie wzmocnili jego roli jako najwyższego organu kolegial- nego w państwie. Cesarze ci uważali senat bardziej za zespół, z którego mogli dobierać ludzi na stanowiska w administracji państwowej, niż organ o ważnych funkcjach państwowych. Stosunek Flawiuszów do senatu z nie- mal brutalną szczerością uzewnętrzniał Domicjan. Podczas gdy Wespazjan dla zachowania pozorów zwracał się do senatu o radę i odnosił do niego ze zdawkową kurtuazją, Domicjan zwoływał posiedzenia kurii prawie wyłą- cznie w celach informacyjnych i nie pozostawiał jej cienia złudzeń, że jest partnerem, traktując ją jedynie jak sługę cesarza. W rezultacie senat pałał do Domicjana tak wielką nienawiścią, jak do żadnego z poprzednich cesa- rzy, Tyberiusz i Neron prześladowali bowiem tylko tych senatorów, w któ- rych lojalność powątpiewali, Domicjan zaś terroryzował wszystkich. W efekcie w stosunkach między pryncepsem a senatem, którym August starał się nadać charakter rzeczywistego partnerstwa, doszło do poważnego regre- su. Póki za ich podstawę przyjmowano podział faktycznej władzy w pań- stwie, zawsze było to fikcją, ale fikcją pożyteczną; w czasach Flawiuszów nawet ta iluzja została brutalnie zniweczona. Podczas wojen domowych w 69 roku zalety nowej administracji profesjo- nalnej wystąpiły w pełnym świetle. Cesarze zmieniali się, ale większość funkcjonariuszy państwowych zachowywała swe dawne stanowiska, zapew- niając w ogromnym stopniu ciągłość administracji. Za cesarzy flawijskich urzędnicy państwowi podlegali równie ścisłej kontroli, jak w najlepszych czasach za Augusta i Tyberiusza: żaden z cesarzy nie wybierał wysokich urzędników tak trafnie i nie kontrolował ich tak surowo jak Domicjan. Liczba kandydatów o odpowiednich kwalifikacjach do pełnienia obowiąz- ków w administracji wzrosła tak bardzo, że cesarze mogli poniechać prak- tyki powierzania funkcji publicznych osobom ze swej służby domowej. Jakkolwiek więc Flawiusze nadal korzystali dość często z usług byłych niewolników, którzy dali się poznać z dobrej strony,6 to większość funkcji sekretarskich i finansowych, wykonywanych do tego czasu przez wyzwoleń- ców, przenieśli na urzędników ze stanu ekwickiego. Wydaje się, że to albo 177 178 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska Wespazjan, albo Domicjan utworzył urządJudycjariusza (luridicuś), który odciążył namiestników większych prowincji od wymiaru sprawiedliwości w sporach między osobami cywilnymi.7 Powołanie tego prowincjonal- nego urzędu ilustruje dążenie do podziału administracji zawodowej na dwa wyspecjalizowane piony: administrację wojskową i administrację cy- wilną. W kwestii sukcesji Wespazjan nigdy nie taił, że godność cesarską uważa za dziedziczną. Aby nie pozostawić żadnych wątpliwości co do swych inten- cji i rozwiać niewczesne nadzieje niektórych wysoko mierzących rodów, zainicjował praktykę powoływania współregenta, którym został de facto jego starszy syn. Nie poprzestał bowiem na dopuszczeniu Tytusa do wspól- nego sprawowania konsulatu, ale postarał się także o przyznanie mu cen- zury i władzy trybuńskiej, a ponadto mianował go jedynym dowódcą kohort pretoriańskich i przekazał nadzór nad działalnością aparatu admi- nistracyjnego. Tytus i Domicjan otrzymali także tytuły principes iwentutis. Mimo nieufności do Domicjana zarówno jego ojciec, jak i brat bez zastrze- żeń uważali go za swego następcę, gdyby Tytus nie pozostawił potomka.8 Domicjan natomiast rozkazał zgładzić swoich dwóch kuzynów, Flawiusza Klemensa i Flawiusza Sabinusa, pod zarzutem organizowania spisku, jed- nocześnie jednak na swego następcę wyznaczył jednego z młodszych synów Klemensa. Gdyby Domicjan żył dłużej, niewykluczone, że za dynastii fla- wijskiej zostałaby ostatecznie wprowadzona zasada dziedziczności władzy cesarskiej. Ponieważ Wespazjan nie mógł, jak cesarze z dynastii julijskiej, chlubić się pochodzeniem od bogów i królów rzymskich ani nawet od ubóstwionych poprzedników, nie można byłoby się dziwić, gdyby pragnął dla siebie zgoła przesadnych zaszczytów, ale kult osoby cesarskiej był zupełnie obcy jego naturze.9 Jakkolwiek wierzył w znaki wróżebne i przepowiednie, to do deifi- kacji i kultu cesarzy odnosił się z przyziemnym sceptycyzmem, któremu dał lapidarny wyraz w na wpół żartobliwych słowach wypowiedzianych w cza- sie śmiertelnej choroby; "Biada mi, sądzę, że już bogiem się staję" (Vae, puto deus fio); nie mniej typowe dla niego było to, że na chwilę przed śmiercią powstał z łoża, ponieważ "cesarz powinien umierać stojąc".* Mimo wszyst- ko jednak doskonale wiedział, że dzięki swym zasługom dla państwa oraz pobożności synów zostanie po śmierci ubóstwiony. Za życia wszakże, cho- ciaż nie sprzeciwiał się oddawaniu mu boskiej czci w prowincjach, w samym Rzymie wzorem Augusta uważał się za człowieka zwyczajnego (ciyilis). Tytus nie tylko wymusił uchwałę senatu o deifikacji swego ojca, lecz usta- nowił kult państwowy i zbudował ku jego czci świątynię w pobliżu Tabula- • Swetoniusz, Żywoty Cezarów, przekł. J. Pliszczyńskiej. Administracja 179 rium (świątynia ta, ukończona przez Domicjana, nazwana została z czasem świątynią Wespazjana i Tytusa). Postarał się on także o ubóstwienie Domi- cylli, która prawdopodobnie była jego siostrą, a nie matką. Co więcej, swej córce Julii nadał tytuł Augusta. Rzecz oczywista, że dzięki swej wielkiej popularności on także po swej przedwczesnej śmierci został zaliczony w poczet bóstw państwowych. Podczas gdy Wespazjan i Tytus brali przykład ze skromnego trybu życia Augusta i Tyberiusza, Domicjan, zwłaszcza pod koniec swych rządów, wzorował się bardziej na Kaliguli i Neronie. Pragnąc dominować nad wszystkimi elementami państwa: senatem, ludem i armią, chętnie przyjmował najbardziej wyszukane komplementy poetów, jak choć- by Marcjalisa, którzy porównywali go do bogów (co nie zawsze dla owych istot niebiańskich było pochlebne), i prawdopodobnie zaaprobował for- mułę, którą zwracano się do niego na powitanie: dominus et deus. Ludzie od dawna dobrowolnie składali przysięgi na Geniusza Pryncepsa, Domicjan wszakże uczynił z tej praktyki sprawdzian ich lojalności: podejrzany otrzy- mywał niekiedy rozkaz udowodnienia swej prawowierności przez złożenie ofiary przed wizerunkiem cesarza, a jeśli odmawiał, było to wystarczającą podstawą do oskarżenia go o "ateizm". Ta właśnie odmowa, a nie przyzna- nie się do wiary chrześcijańskiej, stanowiła przeważnie podstawę występo- wania z formalnymi oskarżeniami przeciwko tym chrześcijanom, których za rządów Domicjana skazano na śmierć. Brak nam przekonywających dowo- dów na to, że za Domicjana doszło do cięższych prześladowań: nawet Ter- tulian pisze, że Domicjan wkrótce zmienił swą decyzję i odwołał z wygnania skazanych; być może jednak zakaz szerzenia wierzeń orientalnych (z wyjąt- kiem kultu Izydy) oraz represje wymierzone przeciwko prozelickim żydom i judaizującym poganom dotknęły niektórych chrześcijan.10 W sumie apro- bujący stosunek Domicjana do pochlebstw, który tak dziwnie kontrastował ze staroświecką surowością jego usposobienia, dobitnie podkreślał coraz bardziej autokratyczny charakter rządów tego cesarza. 3.i ADMINISTRACJA Dzięki władcom flawijskim Rzym przeżył jeszcze jeden "wiek augustow- ski" zarówno w dziedzinie budownictwa, jak i pełnych rozmachu prac reno- wacyjnych. Wśród nowych budowli z tych czasów znalazły się place (fora), świątynie, pałac i Koloseum. Domicjan ustanowił nowe święto ku czci Jowisza Kapitolińskiego na wzór zainicjowanych przez Nerona Juwena- liów, a w 88 roku przewodniczył uroczystościom jubileuszowym, ludi Saecu- lares. Jednocześnie jednak za jego czasów zastosowano energiczne środki przeciwko rozwiązłym obyczajom, które rozpowszechniły się za Nerona. Domicjan wymagał nawet od widzów na igrzyskach, aby byli przyzwoicie Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska ubrani w togi, podjął także próbę ścisłego wyegzekwowania ustaw Augusta de maritandis ordinibus, ale wkrótce jej poniechał. Epidemia zarazy w 79 roku oraz kolejny pożar w centrum miasta ujawniły ponownie słabe strony administracji stołecznej. Zarazem jednak dostawy zboża, które Wespazjan zablokował w Aleksandrii, a które później zreorganizował, przebiegały już bez żadnych zakłóceń. Jakkolwiek eskadra egipska wchodziła w skład floty rzymskiej zapewne już od czasów Augusta, Wespazjan przekształcił ją w ciassis Augusta Alexandrina, aby zapewnić regularne transporty zboża do Rzymu. Po przywróceniu pokoju ślady niedawnej wojny domowej w Italii rychło się zatarły, Cremona szybko podniosła się z popiołów. Za panowania Tytusa kwitnącą Kampanię dotknęła wielka klęska żywiołowa. W 79 roku Wezuwiusz, który od czasów prehistorycznych zdawał się wygasły, nagle się uaktywnił i pod masą popiołów wulkanicznych pogrzebał trzy miasta: Her- kulanum, Pompeje i Stabie.11 Większość mieszkańców, dzięki pomocy floty z Misenum, zdołała w porę ratować się ucieczką; a chociaż miast tych nie odbudowano, okoliczne tereny zostały rozdzielone przez komisję cesarską i rekultywowane. Kryzys rolny za Domicjana, którego źródłem była nadpro- dukcja wina, został zażegnany w sposób doraźny, a mianowicie w drodze odnowienia i zaostrzenia zarządzeń restrykcyjnych, które wydał kiedyś senat. Ogłoszony przez Domicjana reskrypt, który zabraniał zakładania w Italii nowych plantacji i nakazywał zlikwidowanie połowy winnic w prowin- cjach, pozostawał w mocy przez dwa stulecia, ale nigdy nie był rygorysty- cznie przestrzegany. Chaos finansowy, do którego doprowadziła niepohamowana rozrzutność Nerona, wzmógł się w efekcie wojen domowych do tego stopnia, że prob- lem zrównoważenia budżetu państwa zmusił Wespazjana do rozwinięcia całej pomysłowości. Wedle szacunku samego cesarza uzdrowienie finansów państwa wymagało co najmniej czterech miliardów sesterców.12 Wespazjan podniósł przeto drastycznie wysokość obowiązujących podatków i z inwen- cją nie ustępującą inwencji Henryka VII* szukał nowych źródeł dochodów. Zwiększył, a w niektórych przypadkach nawet podwoił opodatkowanie lud- ności w prowincjach, cofnął przyznane przez Nerona immunitety podat- kowe w Grecji, przejął na rzecz skarbu państwa wielkie majątki ziemskie w Egipcie, którymi poprzedni cesarze z szerokim gestem obdarowywali swych przyjaciół. Wespazjan powołał także komisje do ścisłego wyznaczenia w Ita- lii i prowincjach terenów państwowych, aby odzyskać znaczne obszary, które prywatni właściciele ziemscy włączyli samowolnie do swoich posiad- łości. Wydaje się również, że możemy mu przypisać ogłoszenie nowego * Król Anglii, pierwszy z dynastii Tudorów, panował w latach 1485-1509 (przyp. tłum.). 180 Administracja 181 73. Cesarz Tytus 182 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska zbioru przepisów regulujących kwestie dzierżawy latyfundiów cesarskich oraz pól górniczych.13 Pod jednym względem Wespazjan miał więcej szczęścia od swych po- przedników. Ponieważ nie obiecywał wojsku nadzwyczajnych nagród, udało mu się zaspokoić oczekiwania żołnierzy nie nadwerężając zbytnio skarbu państwa. W swoich osobistych wydatkach dawał przykład staroświeckiego umiarkowania, tępił nawet najdrobniejsze defraudacje, ową plagę, która zniweczyła politykę oszczędnościową Galby. Dzięki tym energicznym dzia- łaniom Wespazjan dokonał czegoś więcej niż tylko uzdrowienia finansów państwowych: zgromadził dostateczne środki na realizację szerokiego pro- gramu budownictwa i zapoczątkował udzielanie szkolnictwu stałych sub- wencji państwowych, a jednocześnie z nie mniejszą hojnością niż Tyberiusz przychodził z pomocą miastom zniszczonym przez pożary lub trzęsienia ziemi. Wydaje się całkiem pewne, że pod koniec życia znacznie zredukował stawki podatkowe, które podwyższył na początku panowania. Już za rządów Tytusa, który nie potrafił, jak jego ojciec, powiedzieć: "nie", defraudacje pieniędzy państwowych stały się znowu zjawiskiem po- wszechnym, a na domiar skarbowi państwa przybyło nowe stałe obciążenie, odkąd Domicjan, nie chcąc dopuścić do odnowienia się buntowniczych nastrojów w wojsku, podniósł żołd w legionach z dwustu dwudziestu pięciu do trzystu denarów rocznie. Jednakże ten sam cesarz obniżył nieco liczeb- ność armii i zdecydowanie oparł się wypłacaniu żołnierzom wysokich nagród dla zjednania sobie ich przychylności. Rządy Domicjana przyniosły tak pomyślne rezultaty, że mógł on za przykładem swego ojca odnosić się do miast prowincjonalnych z rozumnym liberalizmem i doprowadzić chwi- lowo do poprawy realnej wartości emitowanych monet, które od czasów Nerona miały obniżoną wagę w stosunku do nominałów.14 4. WOJNA ŻYDOWSKA i Historia wojskowa czasów Flawiuszów dzieli się na dwa całkowicie różne okresy. W pierwszych dwóch latach swego panowania Wespazjan zajmował się tłumieniem buntów, które wybuchły przed objęciem przez niego władzy cesarskiej. W czasie działań wojennych w ostatnich latach jego rządów i za panowania Domicjana legiony rzymskie opanowały nowe terytoria, aby uzyskać dla państwa korzystniejsze granice, lub dokonując prewencyjnych ataków na potencjalnych agresorów. W 68 roku Wespazjan przerwał wojnę w Palestynie o odzyskanie utraco- nych tam terenów, którą przed śmiercią Nerona doprowadził do etapu bli- skiego zakończenia. Wespazjan posłużył się pretekstem, że zgon cesarza automatycznie spowodował wygaśnięcie jego pełnomocnictw, sądzić jednak 183 Wojna żydowska 74. Łuk tryumfalny Tytusa na Forum Romanum w Rzymie, 81 r. n.e. 184 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska można, że przede wszystkim chciał w ten sposób uzyskać swobodę działa- wadziw nią. Dzięki uwikłaniu się Wespazjana w walki zbrojne z Witeliuszem po- wspani, wstańcy żydowscy zyskali rok wytchnienia. W okresie tym Żydzi nie zdołali pokład' całkowicie uśmierzyć konfliktów wewnętrznych, jednak wspólnymi siłami symbol przystąpili do naprawy fortyfikacji, które kilkoma pierścieniami opasywały nym, ki Jerozolimę. W 70 roku Tytus, przejąwszy po swoim ojcu dowództwo wojsk na For; rzymskich, otoczył miasto, osłabione jeszcze ostrymi sporami frakcyjnymi, i biona u zdobył je po sześciu miesiącach oblężenia, które zażartością walk nie ustę- -- zapanin powało oblężeniu Kartaginy przez Scypiona. Obrońcy nawet wtedy, gdy ^B|_J"'aJ te1' słaniali się z głodu, walczyli zaciekle o każdą pozycję i gdy Tytus zdobył dwa ostatnie gniazda oporu: okręg Świątyni i cytadelę, oddziały rzymskie zastały tam już tylko pole gruzów. Jednakże opór w Palestynie trwał nadal - broniły się trzy twierdze: Herodium, Macheront i Masada, ta ostatnia aż do | 73 roku. Masada, twierdza i rezydencja Heroda Wielkiego, zbudowana przez niego na wzgórzu wznoszącym się stromo nad Morzem Martwym, wytrzymała sześć miesięcy oblężenia, mimo iż otoczono ją wałami oblężni- czymi. Żydzi odpierali szturmy siedmiu tysięcy legionistów i auxiliarów dowodzonych przez Flawiusza Sylwę, który zbudował w końcu szeroką rampę i ustawił na niej machiny miotające. Niedobitki oblężonej załogi podpaliły budynki miejskie i wszyscy, z wyjątkiem dwóch kobiet i pięciorga dzieci, odebrali sobie życie.15 Rzymianie zaprowadzili w Palestynie surowy porządek. Większość ocalałej ludności Jerozolimy poszła w niewolę, w mieście osadzono X Legion. Sanhedryn został rozwiązany, należące do kompetencji tej rady sprawy karne przejął trybunał prokuratorski. Świą- tyni, która w czasie oblężenia spłonęła - może z przypadku, ale raczej podpalono ją na rozkaz Tytusa - nie pozwolono odbudować. Żydom zakazano działalności prozelickiej, za Domicjana praktyki takie były z reguły karane. Ludność żydowska w całym Cesarstwie Rzymskim musiała odtąd płacić nowe pogłówne z przeznaczeniem na świątynię Jowisza Kapi- tolińskiego, owe dwie drachmy, które zgodnie ze zwyczajem uiszczano do tego czasu na Świątynię jerozolimską. Domicjan egzekwował ten podatek z inkwizytorską surowością. Państwo żydowskie przestało istnieć, z obale- niem instytucji najwyższego kapłana zakończyło żywot stronnictwo sadu- ceuszy. Przetrwało jedynie stronnictwo faryzeuszy, które z biegiem lat coraz bardziej koncentrowało się na studiowaniu i nauczaniu Prawa Mojżeszo- wego w ośrodku religijnym w Jawne.16 Zarazem jednak na całym obszarze imperium władze rzymskie nadal nie wymagały od osób, które urodziły się w wierze żydowskiej, oddawania czci boskiej cesarzowi. Tymczasem już w 68 roku mała społeczność chrześcijańska zdołała wymknąć się z Jerozolimy do Pełli, a po zniszczeniu Jerozolimy uniezależniła się w znaczym stopniu od pradawnej kolebki judaizmu. Od tej chwili chrześcijaństwo już jako nowa religia szerzyło się samodzielnie na całym greckim Wschodzie. Zapro- Wojna żydowska 185 wadziwszy w Palestynie nowy porządek, Tytus powrócił do Rzymu na wspaniały tryumf, zabierając jako trofea wojenne złoty stół do chlebów pokładnych, świecznik siedmioramienny oraz zwój z tekstem Prawa. Owe symbole wiary żydowskiej zostały wiernie przedstawione na łuku tryumfal- nym, który dla uczczenia pamięci Tytusa wzniesiono w okresie późniejszym na Forum; jak wyraził się Shelley, na monumencie tym "została wyrzeź- biona w wypukłym reliefie boleść miasta". Istotnie, boleść naprawdę mogła zapanować w Palestynie, niemniej jednak przez następne pięćdziesiąt lat kraj ten żył w pokoju. 75. Hełm gladiatiora znaleziony w Pompejach, I w. n.e. 186 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska 5. REWOLTA CYWILISA I KLASSYKUSA Drugie z kolei powstanie, które stanowiło bezpośrednie następstwo woj- ny domowej, wybuchło w 69 roku na pograniczu nadreńskim. Ferment ten zainicjowali Batawowie, którzy w czasie działań zbrojnych na wiosnę 69 roku oddali duże usługi Witeliuszowi; plemię to poczuło się jednak po- krzywdzone, gdy w lecie tego samego roku Rzymianie w bezwzględny spo- sób dokonali na ich ziemiach dodatkowego poboru rekrutów do wojska. Wystąpienie przeciwko Rzymowi zorganizował jeden z tamtejszych wo- dzów, Juliusz Cywilis. Podobnie jak przywódca Cherusków, Arminiusz, także i Cywilis, pochodzący z germańskiego plemienia Batawów, otrzymał w uznaniu za wierną służbę w oddziałach rzymskich pełne obywatelstwo, ale fałszywe oskarżenie o zdradę, z którym mniej więcej w roku śmierci Nerona wystąpił przeciwko niemu Fontejusz Kapiton, dowódca wojsk rzymskich w Dolnej Germanii, odniosło taki skutek, że rzeczywiście stał się wrogiem Rzymu. Okazji dostarczyło Cywilisowi wznowienie jesienią 69 roku walk wewnętrznych w Italii. Działając w porozumieniu z Antoniuszem Primusem opowiedział się on po stronie Wespazjana i uderzył na osłabione garnizony Witeliusza nad dolnym Renem, ale wzywając na pomoc niepod- ległe plemiona germańskie, ujawnił swe rzeczywiste zamiary. Podczas gdy Hordeoniusz Flakkus, któremu powierzono dowództwo nad systemem obronnym Renu, stał niezdecydowany w Nowizjum (Novaesium, dzisiejsze Neuss), Cywilis zajął tereny nad dolnym biegiem tej rzeki i przystąpił do oblężenia najbliższego obozu legionowego w Yetera (Castra Yetera). Na razie jednak Cywilisowi się nie powiodło, ponieważ jego oddziały sztur- mowe, rażone z katapult rzymskich, nie mogły podejść do obozu, w dodatku zaś energiczny dowódca rzymski Dyliusz Wokula, którego Flak- kus wezwał z Mogontiacum, zdołał mimo wysiłków Cywilisa przebić się do oblężonej twierdzy. Jednakże śmiała akcja Wokuli okazała się równie dare- mna, jak pierwsza odsiecz dla Lucknow w 1857 roku.* Na wieść o klęsce Witeliusza w Italii dyscyplina w wojsku rzymskim, która w czasie całej tej kampanii pozostawiała wiele do życzenia, rozprzęgła się zupełnie. Na dowód swej rzekomej wierności dla Witeliusza żołnierze zamordowali Flak- kusa, opowiedział się on bowiem za Wespazjanem. Wokula, po szczęśliwym powrocie do Mogontiacum, zebrał swój garnizon (który przeszedł na stronę Wespazjana), ale nie odważył się na ponowne podjęcie działań zbrojnych. Tymczasem Cywilis, który zdeklarował się już otwarcie jako bojownik o wyzwolenie spod jarzma Rzymu, wznowił blokadę Yetery.17 Na początku 70 roku zamieszki, które doprowadziły do spalenia świątyni Jowisza Kapitolińskiego w Rzymie, wywołały poruszenie wśród Galów, * Chodzi tu o oblężenie w czasie powstania sipajów w Indiach (przyp. tłum.). Rewolta Cywilisa i Klassykusa 187 część druidów zaczęła nawet głosić bliski podbój całego świata przez ludy z północy. Pod wpływem tych przepowiedni dwóch wodzów z plemienia Tre- wirów, Juliusz Klassykus i Juliusz Tutor, zawarło potajemnie porozumienie z Cywilisem. Używszy takiego samego fortelu, jaki posłużył kiedyś Ambio- ryksowi do wywabienia z obozu oddziałów dowodzonych przez legatów Cezara, Tutor i Klassykus sprowokowali Wokulę do opuszczenia Mogon- tiacum, łudząc go fałszywymi obietnicami, że okażą mu pomoc podczas następnej próby przyjścia z odsieczą oddziałom osaczonym w Vetera. W drodze do Vetery wodzowie galijscy zamordowali Wokulę i namówili zbi- tych z tropu żołnierzy do wstąpienia na służbę "cesarstwa Galów", którego władcą miał zostać Klassykus. Posługując się tymi samymi chwytami propa- gandowymi, opanowali Mogontiacum i Veterę i wcielili tamtejsze garnizony do "cesarskiej" armii galijskiej. Upadek Vetery stanowił jedną z najdotkliw- szych klęsk militarnych w dziejach Rzymu - stolica państwa rzymskiego znalazła się w niebezpieczeństwie. Rzymianie utracili całą linię Renu od Strasburga po Bazyleę, większość plemion osiadłych po galijskiej stronie rzeki sprzymierzyła się albo z Cywilisem, albo z Klassykusem. Wbrew oczekiwaniom Cywilisa i Klassykusa nie doszło jednak do wybu- chu powstania o miażdżącej sile. Na zjeździe przedstawicieli plemion galij- skich zorganizowanym w Durocortorum (dzisiejsze Reims) argumenty Trewirów nie przekonały zebranych i Imperium Galliarum nie wyszło poza obszary nadreńskie.18 Jeszcze mniej szans mieli zbuntowani przywódcy galijscy na podporządkowanie sobie Cywilisa i sprzymierzonych z nim ple- mion germańskich, które dążyły nie tylko do całkowitej niezawisłości, ale jak można się domyślać, także do ponownego uzyskania swobody dokony- wania łupieskich napaści na Galię. Stosunek tych plemion do Klassykusa znalazł wyraz w masakrze oddziałów z Vetery, dokonanej z pogwałceniem warunków kapitulacji. Niebawem oddziały germańskie i galijskie rozeszły się w swoje strony, nie czyniąc żadnych przygotowań do odparcia kontrude- rzenia Wespazjana. W lecie 70 roku armia, którą z pozostałych w Europie garnizonów rzym- skich sformował Mucjanus, podjęła działania zbrojne przeciwko buntowni- kom, wyruszając w pole pod dowództwem Kw. Petyliusza Cerialisa, krew- nego Wespazjana. Na samą wieść o zbliżaniu się Cerialisa legioniści służący w "cesarskiej armii galijskiej" zdezerterowali na stronę rzymską i Mogontia- cum przeszło w ręce Rzymian bez najmniejszego oporu. Prowadząc ope- racje z tej bazy wypadowej Cerialis odzyskał najpierw Colonia Augusta Treyirorum (Trewir), główne miasto Klassykusa, a następnie w ciężkiej bit- wie w okolicy tego miasta położył kres "Cesarstwu Galijskiemu". Po następ- nej zaciętej bitwie stoczonej w pobliżu Vetery, w której Rzymianie zmierzyli się z róźnoplemienną armią germańską pod wodzą Cywilisa, Petyliusz 188 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska Cerialis wyparł Batawów na ich własne terytorium. W tym regionie wódz rzymski, którego zawiodła własna flota, zagubił się na pełnym zdradliwych mokradeł obszarze u zbiegu Renu i Mozy, ale po jakimś czasie doprowadził do poddania się Batawów dzięki zaoferowaniu im łagodnych warunków kapitulacji. W roku następnym Wespazjan uczcił zakończenie wojny nad Renem i wojny żydowskiej zamknięciem świątyni Janusa. Powstanie Cywilisa i Klassykusa ujawniło zarówno mocne, jak i słabe strony Cesarstwa Rzymskiego. Wykazało, że ludy galijskie, ogólnie biorąc, pogodziły się z panowaniem Rzymu. Kiedy Galowie przekonali się w pełni o dobrodziejstwach płynących z opieki Rzymu i zaczęli się stawać partne- rami swych dawnych okupantów, odeszła ich ochota na ryzykanckie igranie z ogniem, które mogło skończyć się ponowną falą najazdów germańskich.19 Z drugiej strony wojna nad Renem ukazała w jaskrawym świetle niebezpie- czeństwa, jakie niosła praktyka obierania cesarzy przez wojsko rzymskie. Póki ów emocjonujący sport uprawiała tylko gwardia cesarska, skutki takich praktyk nie sięgały daleko poza stolicę. Kiedy jednak włączyły się do niej oddziały liniowe, wszystkie granice państwa rzymskiego znalazły się w niebezpieczeństwie, można rzec nawet, że wszystkim plemionom z obszarów sąsiadujących z granicami państwa stworzono wyśmienitą szansę zaatako- wania osłabionych garnizonów rzymskich. To prawda, że w 69 roku oddziały rzymskie stosunkowo szybko powróciły do swych kwater, Cesar- stwo nie poniosło więc żadnych trwałych szkód. Niemniej rebelia nad Renem stanowiła ostrzeżenie, że jeśli wojsko zechce nadal wyżywać się w tak pysznej rozrywce, jak obieranie cesarzy, to w każdym razie zabawa taka nie może przeciągać się zbyt długo. Z obawy przed wybuchem nowych wojen domowych Wespazjan powie- rzył obronę znacznego odcinka granicy reńskiej legionom ściągniętym z róż- nych części Cesarstwa i założył nowy obóz legionowy w Noviomagus Bataviorum (w pobliżu Nijmegen), dyslokując legiony na trochę większej przestrzeni. Zniszczonej fortecy Yetera, gdzie stacjonowały dwa legiony, nie odbudowano, lecz w odległości około półtora kilometra usytuowano obóz, w którym zakwaterowano jeden legion. Aby nie dopuścić do następnych powstań wojsk tubylczych, Wespazjan przeniósł oddziały pomocnicze z okręgów macierzystych na dalekie rubieże Cesarstwa, a ich dowództwo, które do tej chwili znajdowało się w rękach wodzów plemiennych, powie- rzył oficerom rzymskim. Następnie postanowił przesunąć granicę rzymską w rejonie górnego Renu dalej na wschód. Dalsze podboje w Brytanii 189 6. DALSZE PODBOJE W BRYTANII20 Pokój, który Wespazjan uczcił w 71 roku zamknięciem świątyni Janusa, utrzymał się zaledwie przez rok. Rzecz oczywista, że zaborcza polityka zagraniczna była Wespazjanowi równie obca jak Augustowi, zwłaszcza że pustki w skarbie państwa, które zmusiły pierwszego cesarza do poniechania dalszej ekspansji terytorialnej, dawały się cesarzom flawijskim jeszcze bar- dziej we znaki. Niemniej jednak Wespazjanowi tak samo jak Augustowi zależało na angażowaniu żołnierzy w ekspedycjach zbrojnych poza grani- cami kraju, aby zatrzeć pamięć wojny domowej, w dodatku zaś miał on uzasadnione powody strategiczne do przesunięcia granic w częściowo tylko podbitej Brytanii. W kraju tym bowiem Rzymianie dokonali takiego same- go odkrycia, jakie po wiekach stało się udziałem władców normańskich i Plantagenetów, a mianowicie że zapewnienie większego bezpieczeństwa Nizinie Angielskiej wymaga zajęcia co najmniej części wyżynnych obszarów wyspy. Północnej granicy prowincji rzymskiej w Brytanii strzegło wasalne, ciąg- nące się od morza do morza królestwo Brygantów, którym rządziła kró- lowa Kartymandua; w kraju tym doszło do tak ostrych zatargów dynastycz- nych, że zmusiły one namiestnika Wettiusza Bolana do zbrojnej interwencji (69-71 r.). Rzym nie mógł wszakże na tym poprzestać i wkrótce po odzyskaniu obszarów nadreńskich Wespazjan powierzył namiestnictwo Brytanii Petyliuszowi Cerialisowi (71 r.). Wyruszywszy ze swej dawnej kwa- tery w Lindum (Lincoln) - gdzie za czasów Swetoniusza Paulinusa był dowódcą legionu - Cerialis przeniósł główny obóz legionowy do Ebura- cum (York) i zadał klęskę eks-małżonkowi królowej Kartymandui, prawdo- podobnie niedaleko wielkiego wyżynnego fortu w Stanwick. W operacjach tych wspomagał go legat XX Legionu, Agrykola, który dokonał manewru kleszczowego, atakując jednocześnie z Uriconium (Wroxeter) i od zachodu. Z kolei następca Cerialisa, Sekstus Juliusz Frontynus (74-78 r.), przystąpił ponownie do penetracji Walii.21 Przerzucił on II Legion (Augusta) z Gle- vum (Gloucester) do nowo zbudowanej fortecy Isca Silurum (Caerleon), położonej w pobliżu ujścia rzeki Usk, w samym sercu kraju Sylurów, a następnie zbudował kilka fortów na południowych wybrzeżach Walii (np. w Cardiff). Frontynus pokonał Sylurów, zniszczył ich gród obronny w Lian- melin Wood i przesiedlił to plemię do Venta Silurum (Caerwent), gdyż tam mógł mieć ich na oku legion stacjonujący w Caerleon. Namiestnik ten zbu- dował wiele dróg i fortów (m.in. wokół Brecon oraz nad górnym biegiem rzeki Severn, jak np. w Caersws). Niemało uwagi poświęcił Frontynus także północnej Walii: nie tylko zbudował twierdzę w Deva (Chester), ale wystą- pił zbrojnie przeciwko Ordowikom, osadzając na ich terytorium garnizony 190 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska rzymskie. Jakkolwiek nie podbił on wszystkich ziem tego plemienia, to uto- rował drogę do ujarzmienia całej Walii. W 78 roku namiestnictwo po Frontynusie objął Gn. Juliusz Agrykola, który służył już w Brytanii u boku Swetoniusza Paulinusa, a później był legatem pod komendą Cerialisa.22 Walia północna nie była mu obca, szybko więc rozgromił Ordowików i zajął wyspę Mona (Anglesey). Agry- kola zbudował forty w Segontium (Caernarvon) oraz w Caerhun, możliwe jednak, że założono je z inicjatywy Frontynusa. W 79 roku wyruszyły z Deva i Eburacum dwie kolumny, które posuwając się równoległymi szla- kami zajęły kraj Brygantów, a oddziały idące drogą zachodnią odcięły także Krainę Jezior. Rzymianie dotarli wówczas do linii Tyne-Solway* (którą w okresie późniejszym biegł Mur Hadriana). Z kolei, w 80 roku, Rzymianie podbili Nizinę Szkocką, docierając do rzeki Tanaus (prawdopodobnie dzi- siejsza Tay), a w roku następnym zbudowali kilka fortów między zatokami Bodotria i Ciota (dziś Firth of Forth i Cłyde), położonymi mniej więcej na linii późniejszego Wału Antoninusa, po czym umocnili się na całym pogra- niczu. Owe zaborcze działania zbrojne, które bez wątpienia miały aprobatę Tytusa, zostały w tym momencie zatrzymane, można nawet przypuszczać, że Rzymianie mieli zamiar poprzestać na aneksji południowej Szkocji. W 82 roku rzymskie siły ekspedycyjne podjęły operacje po drugiej stronie Solway Firth (zatoka Solway), podbijając dzisiejsze hrabstwo Ayr i okręg Gallo- way. Podobno Agrykola, który udzielił schronienia pewnemu wodzowi irlandzkiemu, miał się wyrazić, że do podboju Irlandii (czyli Hibernii) wystarczyłby mu jeden legion, ale nie podjął próby sprawdzenia słuszności swej opinii. Domicjan, który objął rządy po Tytusie, był zdecydowany kon- tynuować podbój wyspy: w 83 roku oddziały rzymskie pomaszerowały na północ przez wschodnią Nizinę Szkocką, budując forty u wylotów dolin górskich, aby zablokować szlaki prowadzące w góry szkockie i osłonić swą lewą flankę. Po odparciu ataku tamtejszych plemion Rzymianie dotarli do miejsca położonego w niewielkiej odległości od dzisiejszego Aberdeen i przystąpili do budowy warowni legionowej w Inchtuthil. W 84 roku ple- miona kaledońskie poderwały się do walki na śmierć i życie, która zakoń- czyła się ich klęską pod Mons Graupius, być może niedaleko szlaku prowadzącego do Inverness (w Auchinhove, w pobliżu przełęczy Grange, odkryto resztki obozu, pochodzącego bez wątpienia z czasów Agrykoli). Po tym zwycięstwie Agrykola wyekspediował flotę rzymską, która oddała wiel- kie usługi przy posuwaniu się w głąb kraju, z zadaniem zbadania Orkadów i opłynięcia Brytanii od północy, aby uzyskać dowód, że istotnie jest to wyspa. Niebawem Agrykola dowiedział się, że Domicjan przyznał mu • Tyne - rzeka, Solway - zatoka Morza Irlandzkiego (przyp. tłum.). Dalsze podboje w Brytanii 191 odznaki tryumfalne i odwołał go ze stanowiska namiestnika, które sprawo- wał już sześć lat, co należało do rzadkości. Trzeba podkreślić, że zwycięskie kampanie zbrojne oraz budowa sieci dróg o długości ponad dwóch tysięcy kilometrów stanowiły tylko jedną stronę rządów Agrykoli w Brytanii. Jednocześnie bowiem prowadził on politykę romanizacji i szerzenia oświaty wśród ludności osiadłej. Popierał rozwój miast, budując świątynie, fora i rezydencje miejskie (imię jego występuje w inskrypcji odnalezionej na nowym forum w Verulamium, datowanej na 79 rok; fora w Londynie, Exe- ter i Cirencester także pochodzą z czasów Flawiuszów) i starał się o kształ- cenie synów miejscowych naczelników w "sztukach wyzwolonych". W konsekwencji, jak podaje Tacyt, w Brytanii "częstą stała się toga".* Na wys- pie rozpoczął się okres przyspieszonego rozwoju gospodarczego i pierwszy raz w swej historii znalazła się ona w orbicie kultury europejskiej. Podboje oraz zaprowadzenie spokoju w Brytanii wymagały wysłania na wyspę czterech legionów i, jak można sądzić, około siedemdziesięciu jedno- stek pomocniczych (auxiUa), jednakże niepokoje nad Dunajem zmusiły Domicjana do przerzucenia Legionu II (Adiutrix) z Chester do Mezji (86- -87 r.). Na miejsce tego legionu nie przysłano żadnej innej formacji, prze- niesiono jedynie Legion XX z Inchtuthii do Chester. Spowodowało to ko- nieczność zrezygnowania z okupacji części tej prowincji. Ponieważ trzy le- giony stanowiły siłę zbyt szczupłą, aby kontrolować całą prowincję, Rzymia- nie opuścili bazę legionową w Inchtuthii, której budowy zresztą nie dokoń- czyli, a co za tym idzie, musieli zrezygnować z okupowania północnego krańca Szkocji. Ewakuację północnej Szkocji, którą przeprowadzono bez pośpiechu, miał na myśli Tacyt, pisząc: "ujarzmiona Brytania i wnet ponie- chana" (perdomita Britannia et statim omissa).** Decyzja ta wydawała się temu historykowi, podobnie jak jego teściowi Agrykoli, zaprzepaszczeniem dzieła Agrykoli, który mógł dopatrywać się w niej zawiści Domicjana; w istocie jednak główną jej przyczyną był niedostatek sił zbrojnych w Cesar- stwie. Uzasadnioną pretensję, do cesarza mógł mieć natomiast Agrykola o to, że władca po odwołaniu go z Brytanii nie powierzył mu ani dowództwa wojskowego, ani żadnej innej funkcji w państwie. W rezultacie Brytanię, łą- cznie z Niziną Szkocką, okupowały trzy legiony, które stacjonowały na kre- sach Niziny Angielskiej - II Augusta w Isca, XX Valeria Victrix w Deva i IX Hispana w Eburacum - oraz kohorty pomocnicze, rozlokowane w Walii i pełniące służbę garnizonową w północnej Brytanii na obszarze sięga- jącym po zatoki Forth i Cłyde. * Tacyt, Żywot Juliusza Agrykoli, przekł. S. Hammera. ** Tacyt, Dzieje, przekł. S. Hammera. 192 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska 7. GRANICE REŃSKIE I DUNAJSKIE Na pograniczu z Germanią cesarze flawijscy prowadzili podobną, chociaż nie tak ambitną jak w Brytanii, politykę prewencyjnego przesuwania gra- nicy w głąb ziem sąsiadujących z ich prowincjami. W celu zlikwidowania głębokiego klina, który wcinał się w prowincję rzymską w okolicy Bazylei, i utrzymania wzniesienia na wschód od środkowego Renu, Rzymianie włą- czyli góry Taunus oraz Szwarcwald w swój system obronny. Skracanie tej granicy rozpoczął Wespazjan (73-74 r.), zajmując obszar Szwarcwaldu (Agri Decumates), ograniczony od północy i wschodu linią biegnącą z grub- sza biorąc od Strasburga do Jeziora Bodeńskiego. Domicjan oparł tę gra- nicę o Neckar i zajął tereny na północ od tej rzeki. Po kilku napaściach Chattów (szczepu germańskiego z Hesji) znad środkowego Renu, które okazały się na tyle groźne, że na czele ekspedycji odwetowych stanął sam Domicjan (w 83 i 89 roku). Rzymianie przesunęli granicę tej strefy na pół- noc od Menu, zajmując Odenwald i docierając do szczytowych partii Wyso- kiego Taunusu. Z końcem panowania Domicjana rzymska limes, czyli droga przygraniczna, biegła z okolicy dzisiejszego Bonn wzdłuż gór Taunus na wschód, a następnie skręcała na południe, prowadząc doliną Neckaru do miejsca na północ od Dunaju, gdzie spotykała się z inną limes, która wzdłuż tej rzeki wiodła północną krawędzią Recji. Szlaków tych strzegły rozmie- szczone gęsto drewniane wieże wartownicze; promieniście rozchodzące się drogi łączyły je z wysuniętymi fortyfikacjami ziemnymi, w których osa- dzano kohorty pomocnicze. Ową pierwszą linię obrony ubezpieczały obozy legionów rozlokowane na jej zapleczu wzdłuż Renu.23 Na obszarze tym, którego bezpieczeństwa strzegły rzymskie wojska okupacyjne, założyła osa- dy mieszana ludność celtycka i germańska, a na terenie Szwarcwaldu, w Arae Flaviae (Rottweił), powstał ośrodek kultu cesarzy flawijskich. Domi- cjan zreorganizował administrację Nadrenii, przeprowadzając formalnie podział tego obszaru na dwie prowincje: Górną Germanię (Germania Supe- rior) na południu i Dolną Germanię (Germania Interior) na północy; zarząd ich sprawowali legali August! pro praetore. Administracja finansowa obu tych prowincji pozostała jednak związana z prowincją Belgią (Belgica), a kierował nią procurator provinciae Belgicae et utriusque Germaniae. Utwo- rzenie tego nowego systemu granicznego stanowiło dzieło godne podziwu, które źródła starożytne, z reguły wrogo usposobione do Domicjana, trakto- wały lekceważąco, a którego prawdziwą wielkość ukazały dopiero żmudne prace nowożytnych archeologów. Jak doniosłą odegrał on rolę, wskazuje fakt, że w Germanii zapanował pokój i że do III wieku Rzym sprawował władzę na lewym brzegu Renu, nie zagrożoną przez żadnego wroga. Domi- cjan mógł przeto przerzucić dwa z ośmiu stacjonujących w Nadrenii legio- nów w rejon dolnego Dunaju, gdzie powstało groźne ognisko zapalne. Granice reńskie i dunajskie 193 Wojny domowe w 69 roku nie naraziły rzymskich granic naddunajskich na poważniejsze niebezpieczeństwo. Powtarzającym się napaściom Swebów na Recję położyła kres interwencja oddziałów z Górnej Germanii pod dowództwem Pinariusza Klemensa. W zimie 68/69 r. horda konnych Roksolanów ze stepów dzisiejszej południowej Rosji przeprawiła się przez zamarznięty Dunaj, wdzierając się do Mezji, gdzie jej dalsze zamierzenia pokrzyżowała nieoczekiwana odwilż - najeźdźcy grzęźli w topniejącym śniegu, stając się łatwym łupem zwinniej poruszających się piechurów rzym- skich. Jesienią 69 roku Dakowie musieli zrezygnować z zaplanowanego napadu łupieskiego wskutek szczęśliwego dla tej prowincji przybycia legio- nów z Syrii pod wodzą Mucjanusa. W następnym roku Sarmaci pokonali wojska pod dowództwem namiestnika Mezji, który przypłacił klęskę śmier- cią, ale jego następca odparł najeźdźców. Za rządów Domicjana doszło do groźnego dla Rzymu zjednoczenia ple- mion dackich pod przewodem Decebala, człowieka prawdziwie silnej ręki. Ów godny następca Burebisty zorganizował plemienne wojsko dackie, przy- gotowując je wedle wzorów rzymskich do działań agresywnych, których celem miała być zapewne aneksja posiadłości pokrewnych plemion trackich do królestwa Dacji, położonego w zamkniętej górami Transylwanii. W 85 roku Decebal wtargnął do Mezji, zadając ciężką klęskę legatowi tej prowin- cji, Opiuszowi Sabinusowi, w bitwie stoczonej, jak się zdaje, w pobliżu Adarnklissi w Dobrudży. Domicjan forsownymi marszami podążył nad Dunaj; cesarzowi towarzyszył prefekt gwardii pretoriańskiej, Korneliusz Fuskus, który ściągnął posiłki znad środkowego Dunaju i wkroczył do Dacji, zmuszając najeźdźców do wycofania się z Mezji. Jednakże Fuskus, zapuściwszy się lekkomyślnie w głąb nieznanego górzystego kraju, ponow- nie naraził wojsko rzymskie na ciężką porażkę (86 r.).24 W 88 roku wódz rzymski Tettiusz Julianus dokonał drugiej z kolei inwazji Dacji i zadał Decebalowi dotkliwą klęskę w bitwie pod Tapae. W tej fazie wojny wszakże Domicjan przerwał działania .zbrojne przeciwko Dakom, otrzymał bowiem wiadomość o buncie L. Antoniusza Saturninusa, dowódcy dwóch legionów stacjonujących w Mogontiacum, oraz o zagrożeniu Panonii przez usposo- bionych dotąd pokojowo Jazygów, Markomanów i Kwadów. Cesarz po- spiesznie doprowadził do traktatu pokojowego z Decebalem, na warunkach podobnych do tych, na jakich Neron zawarł pokój z królem Armenii, Tiri- datesem. Decebal zachował całe swoje królestwo bez żadnego uszczerbku terytorialnego i otrzymał od Domicjana dużą kwotę pieniędzy, ale w za- mian uznał się za wasala Rzymu (89 r.). Dzięki lojalności namiestnika Dol- nej Germanii oraz pozostałych legionów nadreńskich bunt L. Antoniusza został zdławiony przed przybyciem Domicjana nad Ren. Z Nadrenii Domi- 13 - Dzieje Rzymu t. II 194 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska cjan udał się do Panonii. Przebieg kampanii cesarza przeciwko Jazygom i innym plemionom nie jest dokładnie znany, nie ulega jednak wątpliwości, że zawarcie w porę układu pokojowego z Dacją zapobiegło konieczności stawienia czoła jeszcze silniejszej koalicji nieprzyjacielskiej. W 92 roku doszło do nowych napaści na Panonię; Domicjan ponownie udał się na zagrożony obszar, w końcu jednak zapanował tam względny spokój. Traktat pokojowy zawarty przez Domicjana z Dacją nie stanowił ani upokorzenia, ani sukcesu Rzymu. Cesarz nie wzbogacił swej tytulatury przydomkiem "Dacicus" (nosił już przydomek "Germanicus"), niemniej był to układ rozsądny. Jakkolwiek Domicjan nie zdołał unieszkodliwić Dece- bala (co więcej, pożyczył mu ekipę techników rzymskich dla okazania pomocy przy budowie w Dacji umocnień obronnych), to jednak zabezpie- czył region naddunajski przed dalszymi napaściami. Za jego panowania rozlokowano dziewięć legionów w obozach położonych nad Dunajem, two- rząc łańcuch obronny sięgający od miasta Vindobona (dziś Wiedeń) przez Carnuntum i Aquincum (Budapeszt) po Troesmis (położone w niewielkiej odległości od Morza Czarnego); pięć legionów osadzono w Mezji, a cztery w Panonii. Domicjan podzielił Mezję na dwie prowincje: Górną i Dolną Mezję. W trosce o bezpieczeństwo Dolnej Mezji polecił zbudować wał zie- mny, umocniony trzydziestoma pięcioma fortami usytuowanymi w odstę- pach liczących około półtora kilometra, który biegł z Tomi (Konstanca) w Dobrudży do miejsca położonego na północ od miasta Raszowa nad Du- najem. Tak znaczne zaawansowanie konsolidacji najbardziej w owym okresie zagrożonych rubieży Cesarstwa, z jednoczesnym zaprowadzeniem pokoju na pograniczu nadreńskim, stanowiło niemałe osiągnięcie Domi- cjana. 8. WSCHÓD Po upadku Jerozolimy Wespazjan wprowadził kilka trafnych modyfikacji porządku politycznego na Wschodzie, które pociągnęły m.in. detronizację władców Armenii Mniejszej i Kommagene. Zarówno Kapadocję, jak i Armenię Mniejszą cesarz oddał w zarząd namiestnikowi Galacji (stan ten przetrwał do czasów Trajana), dzięki czemu powstał okręg o stosunkowo silnej armii podporządkowanej jednemu dowódcy. Siły zbrojne tej nowej prowincji miały za zadanie strzec bezpieczeństwa rejonu górnego Eufratu: w Melitene stał jeden legion (XII Fulminata), a w Satali, skąd można było dawać baczenie na plemiona kaukaskie osiedlone na północ od tego rejonu, osadzono załogę złożoną z żołnierzy legionowych. Odkąd w Judei utwo- rzono stanowisko namiestnika i zakwaterowano tam legion w pełnym skła- dzie, Syria przestała ponosić odpowiedzialność za jej bezpieczeństwo. Od 195 Wschód 76. Cesarz Domicjan 196 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska Syrii odpadła także Cylicja Campestris, którą połączono z Cylicją Aspera, tworząc z obu tych obszarów odrębną prowincję; w 72 roku w skład jej weszła także Kommagene. Wschodnia granica Syrii biegła odtąd linią Euf- ratu, od miejsca nieco na północ od Samosaty do Sury. W Samosacie i prawdopodobnie w Zeugmie znajdowały się kwatery legionowe. W ten spo- sób Rzym zlikwidował dwa królestwa wasalne, powierzając siłom zbrojnym dwóch zreorganizowanych prowincji zadanie osłony linii Eufratu przed ewentualną agresją Armenii lub Partii; i rzeczywiście rozwiązanie to przy- niosło pokój w tym regionie na pięćdziesiąt lat.25 Z wyjątkiem okresu chwilowego ochłodzenia stosunków między Partią a Armenią za czasów Wespazjana przyjazne kontakty z tymi krajami, jakie nawiązał Neron, utrzymały się i w tym okresie. Król Partii, Wologezes, który w czasie kampanii przeciwko Witeliuszowi postawił do dyspozycji Wespazjana silny kontyngent łuczników, zaproponował mu w 75 roku wspólną ekspedycję przeciwko Alanom, którzy przeprawiali się przez góry Kaukazu i napadali na posiadłości partyjskie. Tymczasem Wespazjan, który unikał dalszego angażowania się w konflikty, odmówił współdziałania z Fartami, poprzestając na okazaniu pomocy klientowi Rzymu, królowi Iberii (dzisiejsza Gruzja) w ufortyfikowaniu przełęczy Dariel w górach Kaukazu.26 Wologezes, który prawdopodobnie nie mógł darować Rzymowi podporząd- kowania Palmyry, odpowiedział na to w 76 roku agresją na Syrię, ale namiestnik Syrii, M. Ulpiusz Trajan (ojciec przyszłego cesarza), zmusił go do odwrotu. Odtąd przez trzydzieści pięć lat Rzymianie i Partowie żyli w pokoju. 9. PROWINCJE Dla prowincji rzymskich czasy cesarzy flawijskich to okres spokoju i ^HC, dobrobytu. W 69 roku'dały się prowincjom dotkliwie we znaki rekwizycje ^^^ dokonywane przez wojska Witeliusza i Wespazjana, a Wespazjan, po obje- _ ciu władzy, obłożył je ciężkimi podatkami, aby pokryć deficyt w skarbie rzymskim. Niemniej wydarzenia potoczyły się dla prowincji o tyle szczęśli- wiej niż podczas wojen domowych u schyłku Republiki, że na ich teryto-, riach nie doszło do wyniszczających działań zbrojnych; dodać także trzeba, że funkcjonująca na ogół sprawnie administracja rekompensowała nad- mierne ciężary podatkowe, które nałożyli na nie cesarze. Cesarze flawijscy nie kontynuowali szeroko zakrojonej polityki zakłada- nia kolonii w prowincjach, ale posunęli znacznie dalej od swych poprzedni- ków proces przyznawania tamtejszej ludności obywatelstwa rzymskiego. W związku ze spisem ludności w latach 73-74 Wespazjan przyznał prawa latyńskie na całym obszarze Półwyspu Iberyjskiego (choć nie można wyklu- "Opozycja" przeciwko cesarzom flawijskim 197 czyć, że tylko mieszkańcom Hiszpanii Betyki), a miasta tamtejsze wprowa- dziły (jeśli nie dokonały tego wcześniej) zasady ustrojowe wzorowane ściśle na ustroju miast italskich.27 Głównym celem tych decyzji było utorowanie drogi najwybitniejszym obywatelom miast hiszpańskich do służby w admi- nistracji imperialnej w dowód uznania dla postępów romanizacji Hiszpanii. Świadczy o tym liczba Hiszpanów, którzy weszli do senatu za czasów dyna- stii flawijskiej. 10. "OPOZYCJA" PRZECIWKO CESARZOM FLAWIJSKIM28 Zasługi Wespazjana dla ponownej konsolidacji świata rzymskiego zyska- ły mu ogromną popularność - żadnego z poprzednich cesarzy, z wyjątkiem Augusta, nie darzono tak wielką sympatią. Obwołano go Restitutor orbis, a po śmierci cesarza senat samorzutnie podjął uchwałę o zaliczeniu go w poczet bogów. Tytus cieszył się powszechnym afektem i dzięki temu, tanim kosztem, również został deifikowany. Mimo wszystko jednak dynastia Fla- wiuszów spotykała się z opozycją różnych środowisk, a w ostatnich latach życia Domicjana Rzym huczał od plotek o spiskach na jego życie tak jak pod koniec panowania Tyberiusza i Nerona. Wespazjan podjął tak skuteczne środki ostrożności przeciwko powtórze- niu się wojen domowych, że w czasach cesarzy flawijskich nie doszło w armii rzymskiej do poważniejszej rewolty. W 79 roku A. Cecyna, który dziesięć lat wcześniej nie dotrzymał wiary Witeliuszowi, usiłował przeszko- dzić Tytusowi w objęciu władzy po ojcu, starając się przekupstwem, a więc środkiem wypróbowanym w przeszłości, zjednać sobie gwardię cesarską. Jednakże Tytus, który był zarówno dowódcą pretorianów, jak prawowitym spadkobiercą Wespazjana, od razu posłał go na śmierć. W 88 roku dowód- ca wojsk w rejonie górnego Renu, L. Antoniusz Saturninus, wzorem Walensa i Cecyny, podjął szaleńczą próbę marszu na Rzym, ale mając pod swymi rozkazami zaledwie dwa legiony, został rozgromiony przez silne oddziały nadreńskie pod wodzą A. Lappiusza Norbanusa. Działalność opozycyjną, która była szczególnie dokuczliwa, prowadzili niektórzy filozofowie z kół stoickich i pokrewnych im kręgów cynickich - jedynych szkół greckich, które w tym okresie rozwijały pewną aktywność. Wprawdzie ani stoików, ani cyników żadne zasady światopoglądowe nie zobowiązywały do wypowiadania się za lub przeciw takiej czy innej formie rządów, ale swoją osobistą niezależność uważali oni za cel nadrzędny, a nawet za świętość. Zwolennicy tych kierunków nie byli niebezpieczni, jed- nak wielu ludzi miało ich za aroganckich pyszałków, którzy bez żadnych podstaw uważali się za cnotliwszych od innych. Poglądy owych filozofów były bardzo zróżnicowane: znajdowali się wśród nich z jednej strony stoicy, 198 Rozdział XXXVI. Dynastia flawijska którzy potępiali złych królów, ale nie mieli zastrzeżeń do ustroju monarchi- cznego, z drugiej zaś przedstawiciele skrajnego cynizmu, którzy głosili anar- chię polityczną. Część tych filozofów idealizowała republikańską libertas i pragnęła jedynie dać wyraz swemu krytycznemu stosunkowi do rzeczywi- stości, ale zdarzały się i takie ugrupowania, które prowadziły działalność konspiracyjną przeciwko władzom. Opozycja ta zrodziła się jeszcze za cza- sów Nerona, kiedy to jej przedstawicieli spotykało się w kołach literackich i filozoficznych. Seneka chwalił stoika, który występował przeciwko tyra- nowi, a Lukan zaangażował się czynnie w spisku Pizona. Ten stan rzeczy spowodował, że pewna grupa filozofów stoickich stała się w oczach cesarza podejrzana; Trazea Petus i Barea Soranus zostali skazani na śmierć, a zięć Petusa, Helwidiusz Pryskus, poszedł na wygnanie. Za czasów Wespazjana przywódcy tego ugrupowania ponownie wystąpili z oskarżeniami pod adre- sem cesarza. Nie można im odmówić pewnej słuszności, póki występowali przeciwko planom dynastycznym Wespazjana, który z żelazną konsekwen- cją zmierzał do wprowadzenia zasady dziedziczności władzy cesarskiej, nie- mniej jednak w ich postępowaniu dostrzegamy więcej rzucania kłód pod nogi niż konstruktywnej krytyki.29 Tymczasem przez sam swój upór wyczer- pali oni cierpliwość Wespazjana, który wydał w końcu rozkaz wysiedlenia ich z Italii. Szczególnie drażniące było zachowanie Helwidiusza Pryskusa; za Galby powrócił on z wygnania i z początku utrzymywał z Wespazjanem stosunki przyjazne, ale gdy w swej krytyce stał się ponad miarę zjadliwy, cesarz najpierw skazał go na wygnanie, a później na śmierć (r. 75?). Mniej pobłażliwy Domicjan dwa razy (w 89 i 95 roku) restytuował edykt swego ojca o wysiedleniu wyznawców stoicyzmu (rozporządzenie to, jak setki podobnych przepisów, pozostało martwą literą) i zmusił senat do skazania pod zarzutem popełnienia zbrodni stanu dwóch członków rangi senator- skiej, którzy napisali zgodne ze swoimi przekonaniami biografie Trazei i Pryskusa.30 Mimo wszystko jednak owi intelektualiści byli bardziej niebez- pieczni w słowach niż w czynach, toteż w gruncie rzeczy ich działalność opozycyjna miała jedynie charakter frondy przeciwko panującemu cesa- rzowi. Wśród niewinnych ofiar dekretów banicyjnych Domicjana znaleźli się Dion Chryzostom i Epiktet, dwaj najwybitniejsi myśliciele greccy swoich czasów. Groźniejszą formą opozycji w czasach flawijskich były sprzysiężenia organizowane przez grupy senatorów, oburzonych lekceważącym traktowa- niem przez Domicjana stanu senatorskiego. Owi bojownicy wolności, takiej, jak ją wówczas rozumiano, dążyli do jej przywrócenia najprostszą metodą, a mianowicie przez zabójstwo autokratycznego władcy, nie pragnęli bowiem restauracji ustroju republikańskiego w pełnym tego słowa znaczeniu, lecz zmierzali jedynie do wprowadzenia na miejsce Domicjana cesarza mniej despotycznego. W pierwszych latach swego panowania Domicjan nie stoso- "Opozycja" przeciwko cesarzom flawijskim 199 wał szczególnych środków ostrożności przeciwko ewentualnym zamachom na swoje życie. Po rebelii Saturninusa w 88 roku dał wszakże wolną rękę zawodowym donosicielom, wygłodniałym po chudych latach, które nastą- piły po śmierci Nerona, i senat znowu musiał skazywać swych członków pod zarzutem zdrady lub obrazy majestatu. W okresie tego terroru wielu wybitnych ludzi poszło na śmierć lub wygnanie, niektórzy, jak Agrykola i Frontynus, usunęli się w porę w cień i starali się nie zwracać na siebie uwagi. Prewencyjne wyroki śmierci, które ferowano z nakazu Domicjana, pogłębiały poczucie zagrożenia wśród senatorów, co rodziło nowe spiski i siłą rzeczy przynosiło jeszcze cięższe represje. Uwikłany w to błędne koło Domicjan padł również ofiarą spisku, zainicjowanego przez jego żonę Domicję (córkę Domicjusza Korbulona), którą oddalił od siebie pod zarzu- tem zdrady małżeńskiej i którą po jakimś czasie ponownie obdarzył swymi łaskami. Pod wrażeniem skazania na śmierć brata stryjecznego cesarza, Fla- wiusza Klemensa, na podstawie nie udowodnionego mu udziału w spisku, Domicja doszła do przekonania, że mąż jej nie przebaczył, lecz tylko odro- czył wymierzenie kary.31 Zgodnie z instrukcjami Domicji pewien urzędnik pałacowy, niejaki Stefanus, zasztyletował cesarza, gdy czytał on raport o rzekomym spisku na swoje życie. Po zabójstwie Domicjana senat wyładował swą nienawiść do niego, roz- kazując "zniszczyć pamięć o nim" i wymazać jego imię ze wszystkich monu- mentów publicznych. Tradycja literacka następnego wieku, idąc w ślady stanu senatorskiego, nie zostawiła na nim suchej nitki. A przecież pod koniec rządów Domicjana świat rzymski nie miał powodów do skarg i żył w dobrobycie wcale nie mniejszym niż w chwili śmierci Augusta. Rozdział XXXVII "PIĘCIU DOBRYCH CESARZY". ADMINISTRACJA PAŃSTWA , l SYLWETKI CESARZY' :;;•= ,.'';,S.?;." .;.; ;3:^,.5K"S •.^^^^^ss^s:. i~^ Germanu, M. Ulpiusza iraJdnd^i 5 " panował w spo- Sylwetki cesarzy 201 ciwko kryzysowi politycznemu, decyzja ta jednak okazała się brzemienna także dla przyszłości: stało się to precedensem, który późniejszym cesarzom służył za podstawę do wyznaczenia następcy wedle swego uznania. Kolej- nych trzech władców, którzy zrządzeniem losu nie mieli dzieci albo przeżyli swych męskich potomków, poszło za przykładem Nerwy, adoptując wybra- nego przez siebie polityka lub stratega, który dał się poznać na arenie publi- cznej z najlepszej strony, i zapewniając przejście swej władzy na niego. Dzięki temu sposobowi przekazywania władzy cesarskiej świat rzymski przez sto lat unikał kryzysów politycznych, zyskał natomiast kolejnych "pięciu dobrych cesarzy". Trajan, drugi cesarz w tej linii (98-117 r.), był nade wszystko wybitnym wodzem, który cieszył się w wojsku respektem i nie musiał ani stosować się do życzeń żołnierzy, ani kupować ich przychylności za pieniądze. Przy tym wszystkim nie miał on nic z despotycznego charakteru Domicjana. Jego pobłażliwość i kurtuazja stanowiły uderzający kontrast z władczym sposo- bem bycia ostatniego Flawiusza, a tytuł Optimus Princeps, z początku uży- wany przez Trajana nieoficjalnie, a później przyznany mu uchwałą senatu, szczerze wyrażał powszechne uczucia wdzięczności i ulgi. Przy wyborze swego następcy Trajan pominął dobrze mu znanych wybitnych dowódców wojskowych, dając pierwszeństwo swemu dalekiemu krewnemu, Eliuszowi Hadrianowi.4 Z formalnym aktem usynowienia jednak zwlekał, co stało się nawet powodem pogłosek, że Hadrian zawdzięczał diadem cesarski podstę- powi cesarzowej-wdowy, Plotyny, która miała ponoć zataić zgon swego męża, i dopiero urzędowy biuletyn zdementował owe pomówienia podając, że Trajan adoptował Hadriana na łożu śmierci. Ponieważ Trajan nieraz okazywał Hadrianowi swą szczególną życzliwość, można uznać za pewne, że sam podjął decyzję w kwestii sukcesji, dając trafnością wyboru dowód zna- komitej znajomości ludzi.5 Ze wszystkich cesarzy rzymskich Hadrian (117-138 r.) był jedynym władcą, który wszechstronnością uzdolnień niewiele ustępował Cezarowi. Chociaż brak mu było owej znamiennej dla Cezara siły magnetycznej, a w dodatku miał dar przysparzania sobie wrogów, tak obcy Trajanowi, wszys- cy, zarówno żołnierze, jak i osoby cywilne, podziwiali w nim człowieka nie- pospolitej miary. Na dwa lata przed swą śmiercią Hadrian zaadoptował L. Eliusza Werusa, syna Cejoniusza Kommodusa, młodzieńca słabowitego zdrowia i wątpliwych zdolności. Śmierć Werusa w 138 roku (na pół roku przed zgonem jego przybranego ojca) zmusiła Hadriana do powtórnego wyboru następcy. Tym razem cesarz był ostrożniejszy i sukcesorem swoim wyznaczył senatora wysokiej rangi T. Aureliusza Antoninusa. Charakterem i zdolnościami Antoninus (138-161 r.) przypominał Nerwę, a przyznany mu przez senat przydomek "Pius" oddawał jego prosty, ujmu- jący sposób bycia.6 Był to człowiek już dojrzały, tuż po czterdziestce, a 202 Reformy ustrojowe 203 czasy, w których powierzono mu ster rządów, jeżeli nie wymagały, to w każdym razie były odpowiednie dla władcy typu Nerwy. Wzorując się na Auguście, Hadrian postanowił rozwiązać kwestię sukcesji nie na jedno, lecz na dwa pokolenia. Zażądał przeto od Antoninusa adoptowania syna i imiennika zmarłego niedawno L. Werusa oraz jednego z bliskich kuzynów samego Antoninusa, M. Anniusza Werusa (który przyjął odtąd nazwisko M. Eliusza Aureliusza). Antoninus, mając dwóch kandydatów do wyboru, trafnie wyznaczył na swego następcę Marka Aureliusza. Po objęciu rządów M. Aureliusz zażądał powierzenia swemu przybranemu bratu równych z nim prerogatyw, tak że do śmierci Werusa młodszego w 169 roku sprawo- wali oni władzę cesarską wspólnie. Jednakże ów współregent, człowiek w istocie małego kalibru, pozostawił całą władzę i odpowiedzialność M. Aureliuszowi, który faktycznie był jedynym cesarzem od 161 do 180 roku.7 W czasach Flawiuszów filozofia stoicka stanowiła arsenał argumentów przeciwko cesarzom. W sto lat później stała się przewodniczką sumienia cesarskiego, z rezultatami prawdziwie chwalebnymi. M. Aureliusz, z natury samotnik i introwertyk, który bardziej nadawał się do roli Hamleta niż Cezara, z filozofii stoickiej czerpał siłę do znoszenia po męsku brzemienia swych obowiązków i dzięki niej nie oszczędzał się ani w kraju, ani na dale- kich polach bitewnych. Słowa, że "był to najszlachetniejszy ze wszystkich Rzymian" stosują się bardziej do niego niż do M. Brutusa, także produktu stoicyzmu. 2. REFORMY USTROJOWE W omawianym okresie, oprócz kwestii sukcesji, rozwiązano na jakiś czas jeszcze jeden fundamentalny problem państwowy. Nieporozumienia między cesarzami a senatem, które za rządów Domicjana powodowały wzajemne urazy i pretensje, ustąpiły miejsca aliansowi. Owa "entente cordiale" bez większych zakłóceń przetrwała do śmierci M. Aureliusza. Cesarze regular- nie zwoływali senat i informowali go o podjętych decyzjach. Przedkładali mu projekty aktów ustawodawczych do zatwierdzenia i traktaty pokojowe do ratyfikacji. Nerwa, Trajan i Hadrian zobowiązali się pod przysięgą nie skazywać żadnego senatora na śmierć - prawo do ferowania takiego wyroku miała wyłącznie kuria na podstawie postępowania wolnego od wszelkiego przymusu. Od czasów Hadriana senatorom zezwalano (a może nawet ich zachęcano) - co było błahym ustępstwem na rzecz ich próżności - na używanie obok nazwisk tytułu vir darissimus (skracanego zazwyczaj do V. C.). 204 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa 78. Cesarz Trajan Reformy ustrojowe 205 W stosunku poszczególnych cesarzy do senatu występowały, oczywiście, pewne niewielkie różnice. Nerwa, który był nominatem senatu, cieszył się zrozumiałą przychylnością kurii, nie mniejszą sympatię okazywano Traja- nowi. Nić przewodnią Panegiryku, wygłoszonego przez Pliniusza Młodszego w senacie z okazji objęcia przez niego urzędu konsula na 100 rok, stanowiło przeciwstawienie łagodności Trajana despotyzmowi Domicjana. Pliniusz widział w Trajanie przywódcę, a nie absolutnego pana, rządy jego stanowiły principatus, a nie dominatio; podobne stanowisko zajął Dion Chryzostom w przemówieniu poświęconym godności królewskiej, które wygłosił w obec- ności Trajana, Tacyt zaś wyrażał się z uznaniem o Nerwie za to, że potrafił pogodzić sprawowanie pryncypatu z wolnością. Trajan wykazał dużo taktu, zasięgając często opinii senatu i utrzymując z senatorami ożywione stosunki towarzyskie. Cesarz ten unikał zbyt częstego pełnienia konsulatu (w ciągu ostatnich czternastu lat swego życia nie sprawował go ani razu, a wcześniej tylko sześć razy). Dodać trzeba, że ten prawdziwie wielki strateg zachowy- wał skromność w przyjmowaniu salutationes (w przeciwieństwie do znacznie mniej od niego wytrawnych żołnierzy, jak Klaudiusz lub Domicjan).* Zyskał on sobie przychylność senatu, choć był przy tym świadom, że kuria utraciła już zdolność sprawowania rzeczywistych rządów, Hadrian nato- miast rozpoczął swe panowanie niefortunnie: egzekucja czterech byłych konsulów wywołała oburzenie sfer senatorskich, na ogół jednak cesarz ten odznaczał się nie mniejszym umiarkowaniem od swego poprzednika (kon- sulat sprawował tylko trzy razy). W każdym razie jego starania o interesy całego Cesarstwa, których w przekonaniu Hadriana senat nie zawsze potra- fił skutecznie bronić, prowadziły do coraz większej koncentracji władzy w rękach aparatu administracyjnego kosztem senatu. Dokonana przez Had- riana reorganizacja rady cesarskiej i kancelarii cesarskich oraz reforma stanu ekwickiego, a także ustanowienie czterech sędziów konsularnych dla Italii wywołały niezadowolenie senatu i osłabiły pozycję kurii, choć nie leżało to w intencjach cesarza. Ale jakkolwiek senat z żalem wspominał kordialność Trajana, to z pozoru stosunki między cesarzem a senatem nadal układały się dobrze, a do spięć doszło dopiero pod koniec życia Had- riana (około 135 r.), gdy nękany nieuleczalną chorobą zaczął stawać się coraz bardziej drażliwy. Po śmierci Hadriana Antoninus miał wielkie trud- ności z nakłonieniem senatu do podjęcia uchwały o deifikacji zmarłego władcy (fakt, że to osiągnął, wyjaśnia być może przyznanie mu przydom- ka "Pius"). Antoninus współpracował ściśle z senatem, zniósł nawet in- stytucję czterech sędziów konsularnych dla Italii (nie uchylając wszak- że innych reform Hadriana). Jego miłość do Italii, tak różna od grec- kich zainteresowań i bardziej kosmopolitycznego światopoglądu Hadriana, * Chodzi tu o przyjmowanie tytułu imperator po zwycięskiej kampanii. Tytuł ten mógł być nadawany wielokrotnie, co znajdowało wyraz w tytulaturze (przyp. tłum.). 206 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa spotykała się z sympatią wielu senatorów. Mimo wszystko jednak podejmu- jąc ważne decyzje państwowe cesarz ten opierał się na opiniach swoich amid oraz consilium, a nie zasięgał zdania senatu. Ale chociaż Antoninus nie przyznał kurii szerszych uprawnień, to traktował ją z szacunkiem, nie obrażał jej godności, a senatorzy mieli do niego łatwy dostęp. Dzięki tej harmonii między centralnymi organami władzy zapanowała w Cesarstwie atmosfera zadowolenia, przynajmniej w takim stopniu, w jakim dał temu wyraz retor Arystydes w swej oracji Do Rzymu. M. Aureliusz także odnosił się do senatu życzliwie. Przywrócił wprawdzie ustanowioną przez Hadriana instytucję sędziów konsularnych (zwanych odtąd iuridici} i doprowadził do jeszcze większej centralizacji zarządzania, ale jego stosunki z kurią układały się harmonijnie. Chociaż cesarze z II stulecia starali się przywrócić senatowi poczucie współodpowiedzialności za rządy krajem, to jednocześnie w takim samym stopniu dbali o to, aby nic nie uronić z władzy, którą uzyskali cesarze z dynastii flawijskiej. Oficjalnie nie sprawowali oni cenzury, jednak fakty- cznie uzurpowali sobie uprawnienia cenzorskie do adiectio. Dzięki temu Trajan i Hadrian w jeszcze większym stopniu niż Klaudiusz i Flawiusze sto- sowali politykę wprowadzania do senatu mieszkańców prowincji, którzy zarówno dzięki wykształceniu, jak i zamożności mieli po temu odpowiednie kwalifikacje. Powołali oni do senatu określoną liczbę osób z Afryki, a także z Azji Mniejszej i innych obszarów wschodnich, gdzie mówiąca po grecku ludność coraz chętniej angażowała się do służby w administracji rzymskiej.8 Z końcem II wieku senat stał się organem reprezentującym dość sprawiedli- wie całe Cesarstwo, mimo wszystko jednak nie odgrywał żadnej roli prakty- cznej, stanowiąc jedynie gremium osób, z którego wybierano wysokich urzędników cesarskich. Dzięki dobrym stosunkom z senatem cesarze z II wieku położyli kres owej nerwowej atmosferze, która zatruła Domicjanowi ostatnie lata życia, gdy pieniły się knowania i spiski. To prawda, że na początku i pod koniec panowania Hadriana posłano na śmierć pewną liczbę osób wysoko posta- wionych pod zarzutem zdrady stanu. W 118 roku, w czasie nieobecności Hadriana, prefekt pretorianów Celiusz Attianus wtrącił do więzienia czte- rech najbliższych współpracowników Trajana, w tym dwóch jego głównych doradców wojskowych, Korneliusza Palmę i Luzjusza Kwietusa, i na pole- cenie stronników Hadriana w senacie skazał ich na śmierć. Mimo, że Attia- nus był kiedyś opiekunem* Hadriana i że przyczynił się do złożenia przysięgi wierności przez gwardię pretoriańską, cesarz wyraził niezadowole- nie z tak przesadnego pośpiechu i odwołał go z zajmowanego stanowiska. * Po śmierci ojca opiekunami Hadriana w okresie małoletności zostali: Ulpiusz Trajan, późniejszy cesarz, oraz ekwita Celiusz Attianus (przyp. tłum.). 207 Reformy ustrojowe 79. Cesarz Hadrian 208 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa Zważywszy, że owych czterech byłych konsulów przebywało w chwili aresz- towania w różnych częściach Italii, można domniemywać, że nie chodziło w tym przypadku o spisek, lecz jedynie o ich nieprawomyślne wypowiedzi o cesarzu. W 136 roku ukarano śmiercią szwagra Hadriana, Juliusza Ursusa Serwianusa, pod zarzutem, iż prowadził działalność spiskową zamierzając osadzić na tronie cesarskim własnego wnuka, Gn. Pedianusa Fuskusa.9 Spi- sek Serwianusa istniał ponad wszelką wątpliwość. W 175 roku Awidiusz Kasjusz, który z ramienia M. Aureliusza zarządzał wschodnimi prowin- cjami Cesarstwa, uwierzywszy w nieprawdziwą pogłoskę o śmierci Aureliu- sza, postanowił pójść w ślady Hadriana i ogłosił się cesarzem, ale ponieważ opowiedziała się za nim niewielka część wojska, bunt ten rychło stłumiono. Motorem tych wszystkich spisków były raczej ambicje osobiste niż rozbie- żności natury politycznej. Dominującą cechą rzymskiego życia publicznego w II stuleciu był dalszy rozrost cesarskiego aparatu administracyjnego, przy jednoczesnym udosko- naleniu jego organizacji. Zwiększenie roli zawodowych służb administracyj- nych było dziełem Hadriana, który znając tryb funkcjonowania administra- cji z własnej praktyki, miał szczególne kwalifikacje do wykonania takiego zadania. Aby uporać się z coraz obfitszą korespondencją, podzielił on sek- retariat cesarski na dwie kancelarie: jedna z nich zajmowała się pismami łacińskimi, a druga greckimi. Nie mniej ważne było punktualne doręczanie poczty cesarskiej; z tą myślą Hadrian powołał specjalnego urzędnika, prae- fectus vehiculorum, który zajmował się rekwizycją koni i pojazdów dla potrzeb służby pocztowej w Italii. W celu usprawnienia procedury sądowej w sprawach cywilnych cesarz ten podzielił Italię na cztery okręgi powołując w każdym z nich urzędnika w randze konsularnej (byli to quattuorviri con- sulares, zwani od czasów M. Aureliusza iuridici); przejęli oni sprawy powier- nicze i opiekuńcze, które należały dotychczas do kompetencji pretorów rzymskich, a być może załatwiali także apelacje od orzeczeń sądów municy- palnych. Bezsprzecznie mniej fortunną praktyką stosowaną przez Hadriana było zlecanie wojskowym, pod płaszczykiem pełnienia przez nich funkcji furażerów (frumentarii), nadzoru nad aparatem administracyjnym w pro- wincjach. Za Trajana i Hadriana wyzwoleńcy cesarscy zostali wykluczeni od pełnie- nia funkcji w administracji państwowej. Od tego czasu wszystkie wysokie stanowiska administracyjne, które z mocy tradycji nie były zarezerwowane dla osób rangi senatorskiej, przyznawano członkom stanu ekwickiego. W rezultacie ekwici, którzy od czasów Domicjana w coraz większym stopniu wypierali wyzwoleńców z kierowniczych stanowisk w dużych kancelariach cesarskich (ab epistolis itp.), uzyskali faktyczny monopol na sprawowanie tych ważnych funkcji państwowych, a jednocześnie kancelarie, które do tej 209 210 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa chwili wchodziły w skład dworu cesarskiego, zostały przekształcone w urzędy państwowe o charakterze ministerstw. W administracji cesarskiej zdefiniowano ściślej zarówno stopnie służbowe, jak i zasady regularnych "przeszeregowań". Ubocznym produktem wprowadzenia tej rygorystycznej organizacji były honorowe tytuły, które urzędnicy cesarscy rangi ekwickiej zaczęli przydawać do swoich nazwisk - w ostatnich latach I wieku prak- tyka ta stała się niemal powszechna. Urzędnicy trzeciego stopnia (np. pro- kuratorzy do spraw finansowych) używali tytułu viri egregii; po awansie na stanowisko o jeden stopień wyższe (np. prefektów annonae lub vigilum) sta- wali się viri perfectissimi; ci zaś, którzy uzyskali najwyższą godność dostęp- ną ekwitom, dowództwo gwardii cesarskiej, otrzymywali tytuł viri eminen- tissimi. W tym samym czasie, w odniesieniu do ekwitów pozostających w służbie cesarskiej, dokonano rozgraniczenia między cursus w administracji cywilnej a cursus w wojsku, którego republikańska tradycja rzymska upor- czywie nie uznawała i którego pierwsi cesarze nie zdefiniowali w sposób dostatecznie precyzyjny. Co się tyczy służby w wojsku, to oficerowie cesarscy, którzy doszli do stopnia trybuna legionu lub "prefekta" w woj- skach posiłkowych, uzyskali prawo sprawowania namiestnictwa prowincji przygranicznych. W administracji cywilnej natomiast zaczynali oni swą karierę od niskiego szczebla w służbie finansowej lub w sądownictwie, odpowiadającego rangą młodszemu oficerowi, a następnie awansowali na stanowisko iuridicus w jakiejś prowincji* lub obejmowali stosunkowo wysoką funkcję w centralnej administracji w Rzymie. Panowanie Hadriana stanowi również ważny etap w historii prawa rzym- skiego. Z polecenia tego cesarza znakomity prawnik Salwiusz Julianus dokonał kodyfikacji edyktów pretorów miejskich, które co roku ogłaszali oni w Rzymie w kwestiach jurysdykcji cywilnej, a być może także edyktów namiestników prowincji. Od tej chwili edykty pretorskie utraciły moc pra- wotwórczą, a nowa kodyfikacja stała się edyktem wieczystym (edictum per- petuum), który urzędnicy mieli obowiązek stosować zgodnie z jego literą, bez prawa wprowadzania jakichkolwiek zmian (nowelizacji dokonywał w razie konieczności cesarz, a nie pretorzy). Inna instytucja odziedziczona po Republice i stanowiąca od dawna jeden z ważnych czynników w rozwoju prawa - "odpowiedzi uczonych prawników" (responsa iurisprudentum) - nie miała w przeciwieństwie do edyktu pretorskiego charakteru prawotwór- czego, mimo to jednak wywierała silny wpływ na stosowanie przepisów prawnych w praktyce. Zakres uprawnienia do udzielania opinii prawnych (responsa) stanowi przedmiot gorących dyskusji, trudno bowiem orzec na * Stanowisko to należy odróżnić od stanowiska iuridici konsularnych (consulares), których Hadrian ustanowił dla czterech części Italii (przyp. tłum.). 211 Reformy ustrojowe 81. Cesarz Marek Aureliusz 212 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa pewno, w jakim stopniu owe odpowiedzi miały jedynie charakter opinioda- wczy, czyli nie wiążący, a w jakim uzyskały sankcję Augusta, a później Hadriana.10* W tym miejscu wypada tylko wspomnieć, że w wielu kwe- stiach, także natury prawnej, cesarze zwykli byli zasięgać opinii swych amid, wśród których znajdowali się oczywiście i juryści. Owe zespoły doradcze miały charakter nieformalny (consilium principis, organ w pewnym stopniu urzędowy, który powołał do życia August, przestał istnieć za pano- wania Tyberiusza). Spotyka się opinię, że Hadrian przekształcił swą radę w organ państwowy, ale wydaje się bardziej prawdopodobne, iż jedynie zre- organizował i przystosował do aktualnych potrzeb dawną instytucję amid, powołując do udziału w niej większą liczbę jurystów i tworząc kolegium pracujące w sposób bardziej regularny i fachowy niż dawniej. W miarę jak cesarz w coraz większym stopniu monopolizował w swych rękach stanowie- nie prawa, musiał do swej rady powoływać coraz więcej zawodowych prawników." W II stuleciu doszło do ostatecznego zaniku legislacyjnych funkcji komi- cjów rzymskich. Za panowania Nerwy zwołano zgromadzenie trybusowe (comitia tributa) w celu uchwalenia ustawy agrarnej, ostatniej z długiej listy rzymskich ustaw w tej dziedzinie, ale za następców tego cesarza komicja te ani razu nie zebrały się w celach ustawodawczych. Miejsce leges populi zajęły "konstytucje", czyli rozstrzygnięcia cesarskie, czy to w postaci edyk- tów o charakterze ogólnym (z sankcją lub bez sankcji senatu), czy też reskryptów w odpowiedzi na pytania magistratury cesarskiej. Znamienną cechą ustawodawstwa cesarskiego w II wieku jest jego humanitaryzm i tro- ska o ochronę bezbronnych członków społeczeństwa. Z tą myślą zniesiono absolutną władzę rodziców nad dziećmi, a także właścicieli nad niewolni- kami: interesy małoletnich doczekały się ochrony, kobiety i niewolnicy uzy- skali zdolność procesową w zakresie niemal nie ustępującym uprawnieniom ludzi wolnych.12 3. ADMINISTRACJA MUNICYPALNA W II stuleciu proces urbanizacji w Cesarstwie osiągnął punkt kulmina- cyjny. Na ogół intensywny rozwój życia miejskiego w tym okresie przebie- gał w sposób naturalny, a chociaż Trajan założył wiele kolonii (zwłaszcza w * Wydaje się wskazane zacytować odpowiedni ustęp z Instytucji Gajusza: "Odpowiedzi znawców prawa są [to] zdania i poglądy tych [prawników], którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli do jednego sprowadzają się ich wszystkich zdania, to, co w taki sposób myślą, zachowuje moc ustawy, jeżeli natomiast są sprzeczne między sobą, sędziemu wolno pójść za którym zechce zdaniem. I to się oznajmia w pisemnej odpowiedzi boskiego Hadriana" (przekł. Cezarego Kunderewicza) (przyp. tłum.). Administracja municypalna 213 Tracji), to praktyka fundowania miast w drodze aktów administracyjnych poszła wkrótce w zapomnienie i od tego czasu podział na coloniae oraz municipia, czyli miasta o ludności nierzymskiej, zaczął się zacierać. Cesarze jednak chętnie przyznawali prawa kolonii lub municypiów ośrodkom miej- skim o genezie nierzymskiej, jeżeli ich mieszkańcy byli zromanizowani lub zhellenizowani w stopniu umożliwiającym wprowadzenie administracji typu italskiego lub greckiego.13 Twierdzenie, że "Cesarstwo Rzymskie stanowiło federację municypiów" w żadnym okresie nie było tak bliskie prawdy, jak w II stuleciu n.e.14 Jakkolwiek w municypiach na obszarze Cesarstwa przyjmowano bardzo różne w szczegółach rozwiązania ustrojowe, ogólny kierunek rozwoju polity- cznego tych miast był podobny do rozwoju Rzymu w II stuleciu p.n.e. Wła- dzę polityczną coraz bardziej koncentrowała w swych rękach arystokracja, która rekrutowała się z okolicznych ziemian, z tym jednak, iż wzbogaceni kupcy i właściciele manufaktur mieli mniejsze trudności w dostaniu się do kół rządzących niż w Rzymie.15 Przedstawiciele tych warstw społecznych zmonopolizowali stanowiska w radach miejskich oraz magistraturze muni- cypalnej. Rada dekurionów {curid), której liczebność wahała się zależnie od wielkości municypiów, stanowiła kolegium radnych miejskich rekrutujących się z miejscowej magistratury, które miało głos decydujący w niemal wszyst- kich dziedzinach życia publicznego społeczności miejskich. Ponieważ mająt- ki pozostawały zazwyczaj w rękach tych samych rodzin, przynależność do tej warstwy społecznej w coraz większym stopniu stawała się dziedziczna. W prowincjach greckich nazwy najwyższych urzędów miejskich były bardzo różnorodne (np. archonci, stratedzy, grammateis itp.), na zachodzie impe- rium natomiast przyjął się powszechnie duumwirat o rocznej kadencji, przy czym co pięć lat powoływano także duoviri quinquennales, którzy mieli zadania specjalne (np. przeprowadzenie cenzusu, tj. spisu ludności dla celów fiskalnych) i których stanowiska uchodziły za wyższe rangą. Finan- sami miejskimi zajmowali się niekiedy kwestorzy, w niektórych municy- piach ważną pozycję zajmqwali kapłani. Niemniej jednak w I i II stuleciu n.e. w wielu miastach plebs (to znaczy ogół obywateli miasta) nadal miał decydujący wpływ na wybór członków magistratury: liczne "afisze wybor- cze", które zachowały się w Pompejach, świadczą o zaciekłej walce między kandydatami do urzędów miejskich o zjednanie sobie przychylności ludu. Z czasem jednak rady municypalne uzyskały nie tylko prawo mianowania członków magistratury, ale także kooptowania do swego składu nowych radnych - podobnie jak w Rzymie jedyną formą uczestnictwa szarych ludzi w życiu publicznym stały się zbiorowe okrzyki na zorganizowanych manifestacjach.16 W ciągu pierwszych dwóch stuleci n.e. arystokracje rzą- dzące wypełniały swą rolę w sposób godny ich uprzywilejowanej pozycji: nie szczędziły własnych pieniędzy na cele publiczne, podtrzymywały lokalny 214 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa patriotyzm, niekiedy nawet o zabarwieniu szowinistycznym. Pożądliwość, z jaką miasta przyjmowały (z nadania cesarskiego lub na podstawie swej własnej decyzji) tak nic nie znaczące tytuły, jak splendissimum municipium, a wybitni obywatele akceptowali wznoszenie im posągów i obsypywanie dek- retami pochwalnymi, stanowiła łatwy cel dla satyryków; mimo wszystko jednak była ona wyrazem zdrowej dumy miast, choć przyznać trzeba, że nierzadko przybierała postać groteskowo przesadną.17 Póki arystokracje municypalne wywiązywały się ze swoich obowiązków poprawnie, administracja rzymska z chęcią pozostawiała im duży margines swobody. W II stuleciu wszakże władze rzymskie zostały zmuszone do ukrócenia tej autonomii. Na niektórych obszarach, zwłaszcza w prowin- cjach wschodnich, gdzie ludność grecka pielęgnowała tradycje zażartych walk stronnictw politycznych lub popadała w otwarte konflikty z zamiesz- kałymi tam Żydami, zachowanie porządku publicznego wymagało sporady- cznych interwencji administracji rzymskiej. Położone w odludnych okoli- cach municypia miały niekiedy trudności z plagą rozbójników, którzy nękali peryferie ich posiadłości, rzecz przeto zrozumiała, że w takich przy- padkach oddziały rzymskie przychodziły im z pomocą.18 Najczęściej wszakże zarządy municypalne nie potrafiły sobie poradzić z finansami miejskimi. Zakorzeniona od dawna w wielu miastach praktyka lekkomyślnego szafo- wania przez rodziny rządzące funduszami publicznymi doprowadziła muni- cypia do kłopotliwej, jeżeli nie dramatycznej, sytuacji finansowej. Wprowa- dzono przeto surowe przepisy, które na każdego nowego członka rady miejskiej nakładały obowiązek wpłacenia do kasy municypalnej pewnej kwoty ryczałtowej lub sfinansowania jakichś kosztownych robót publi- cznych.19 Ów system przymusowych subwencji stanowił często dla mniej zamożnych rodzin obciążenie tak dotkliwe, że zaczęły one stronić od życia publicznego, a w konsekwencji w miastach, gdzie dawniej występowała zaciekła rywalizacja o sprawowanie urzędów, zarysował się niedobór odpo- wiednich kandydatów, do magistratury municypalnej.20 Z drugiej strony, gdy obowiązek "wkupienia się" był dla popularnych osobistości zbyt uciąż- liwy, sposób wywiązania się przez nie z tego obowiązku pozostawiano nie- mal całkowicie do ich decyzji. Nic więc dziwnego, że osoby zabiegające o przychylność współobywateli skłonne były wydawać pieniądze raczej na to, co zapewniało im natychmiastowe korzyści, niż na rzeczy o trwałej użyte- czności. Wprawdzie od czasu do czasu ktoś zamożny inwestował swe kapi- tały w budowę hali targowej, szkoły czy akweduktu albo podejmował się wybrukować i skanalizować na nowo swe miasto, częściej jednak marnotra- wiono pieniądze na bezpłatne posiłki, widowiska teatralne lub walki gladia- torów. Z czasem owe prywatne kontrybucje zaczęły uchodzić w oczach mieszkańców nie za uzupełnienie podatków municypalnych, lecz za ich Cesarska administracja finansowa 215 substytut. Na zaspokojenie wydatków, których nie zechcieli pokryć myślący po obywatelsku członkowie społeczności miejskiej, zaciągano z reguły pożyczki, a w konsekwencji niejedno miasto borykało się chronicznie z dłu- gami. Jeżeli dzięki hojności osób prywatnych rozpoczęto inwestycję tak potrzebną, jak na przykład budowę akweduktu, to nierzadko z braku fun- duszów publicznych pozostawiano ją nie dokończoną.21 W II stuleciu wiele miast prowincjonalnych znalazło się w tak poważnych kłopotach finanso- wych, że administracja cesarska nie mogła patrzeć na to obojętnie. W 109 roku Trajan mianował specjalnego pełnomocnika, niejakiego Maksymusa, który miał się zająć uzdrowieniem gospodarki finansowej miast achajskich. Dwa lub trzy lata później z taką samą misją delegował Pliniusza Młodszego (G. Pliniusza Cecyliusza Sekundusa) do prowincji Bitynii, upoważniając go do przeprowadzenia kontroli rachunkowości tamtejszych municypiów i ukrócenia wydatków nie podyktowanych rzeczywistymi potrzebami.22 Ten sam cesarz powoływał powierników (curatores), którzy przejmowali w swój zarząd gospodarkę finansową niektórych miast, zarówno italskich, jak i prowincjonalnych. Trajan rzadko ingerował w wewnętrzne sprawy municy- piów, ale kontrola administracji cesarskiej nad lokalnymi finansami, gdy raz się na nią zdecydowano, stawała się zazwyczaj normalną praktyką. Za czasów Antoninów liczba i zakres działalności tych przedstawicieli pryn- cepsa znacznie wzrosły, jednakże przed III stuleciem spotykamy ich w nie- wielu miastach imperium.23 Sprawne funkcjonowanie administracji municypalnej miało dla położenia ekonomicznego Cesarstwa podstawowe znaczenie. Dzięki przyznaniu ma- gistraturze i radom municypalnym, które pełniły swe obowiązki honorowo, szerokich uprawnień w zakresie spraw lokalnych, władze centralne mogły zmniejszyć liczebność płatnej administracji cywilnej, a tym samym zredu- kować koszty jej utrzymania. Kiedy miasta zaczęły popadać w trud- ności finansowe, czy to z powodu rywalizacji z innymi miastami, czy nieo- kiełznanej rozrzutności współzawodniczących ze sobą notabli municy- palnych, problem ten stał się poważną troską administracji cesarskiej w Rzymie. 4. CESARSKA ADMINISTRACJA FINANSOWA Cesarze podejmowali wprawdzie środki zmierzające do zmuszenia muni- cypiów do oszczędności, ale jednocześnie fiskusowi cesarskiemu przyspa- rzali niemało nowych ciężarów. Wydatki na utrzymanie dworu cesarskiego pozostały skromne, władcy szli za dobrym przykładem Wespazjana i Domi- cjana i nie trwonili pieniędzy na swych protegowanych. Jednakże w wydat- 216 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa kach na cele publiczne mieli w tym okresie rękę hojną, a bywali nawet rozrzutni. Trajan zredukował do minimum zwyczajową premię pieniężną, którą cesarze w chwili objęcia władzy wypłacali kohortom pretorianów, ale jego dwóch następców zapłaciło gwardii za złożenie przysięgi wierności bar- dzo wygórowaną cenę. Za rządów Trajana (nie wydaje się bowiem, żeby miało to miejsce już za Nerwy) podjęto interesujący eksperyment w zakresie państwowej opieki socjalnej. Cesarz ten wprowadził na stałe praktykę udzielania właścicielom ziemskim pożyczek z fiskusa cesarskiego, pod warunkiem że będą wpłacać do kas municypiów odsetki od pożyczonych kwot - zresztą w stosunkowo niskiej wysokości 5% - aby umożliwić mia- stom zebranie funduszów na udzielanie zasiłków na utrzymanie dzieci w ubogich rodzinach zamieszkałych na ich terytorium. System tych "fundu- szów alimentacyjnych" poszerzyli Hadrian, Antoninus i M. Aureliusz; co więcej, Hadrian uczynił z nich stałą instytucję, powołując urzędnika zwa- nego praefectus alimentorum, który miał się zajmować rozdziałem i gospo- darką subwencjami państwowymi na ten cel.24 Powodując się równie słusz- nymi i chwalebnymi racjami Trajan wydał zarządzenie o bezpłatnym rozda- wnictwie zboża dla pięciu tysięcy ubogich dzieci w Rzymie. Jednakże żaden z tych cesarzy nie ukrócił masowego żywienia tłumów w stolicy, przeciwnie, Trajan wydawał wielkie sumy na obdarowywanie ludu rzymskiego pie- niędzmi, winem i oliwą, a za czasów następnych trzech cesarzy zasiłki te {congiarid} przyznawano jeszcze hojniej.25 Wprawdzie Antoninus i M. Aureliusz ograniczyli wydatki na roboty pub- liczne, ale ich trzech poprzedników rozwinęło działalność urbanistyczną na imponującą skalę: w latach ich panowania powstało Forum Trajana z kolu- mną tego cesarza i Basilica Ulpia, Hadrian wzniósł świątynię ku czci Wenus i Romy, a także Panteon oraz Mauzoleum nazwane od jego imienia. Nerwa postarał się o naprawę głównych dróg w Italii, a nie mniejszą troską ota- czał je Trajan. Trajan usprawnił także komunikację między Rzymem a Brundisium, budując nową wielką arterię wiodącą przez Apeniny, która zastąpiła starą via Appia na południe od Beneventum. Ponadto cesarz ten łożył znaczne sumy na roboty portowe w Ankonie, Centumcellae (dziś Civita Yecchia), a przede wszystkim w Ostii, gdzie zwiększono bezpieczeń- stwo statków (port ten powstał za czasów Klaudiusza), budując sześciobo- czny basen w głębi lądu, aby uchronić je przed sztormami (otaczające ów port miasto, odległe mniej więcej 3 kilometry od Ostii, nosiło nazwę Por- tus). Hadrian z kolei szczodrą ręką przyznawał subwencje na prace publi- czne w prowincjach. Nerwa przerzucił na skarb cesarski (fiscus) część kosztów utrzymania poczty cesarskiej na obszarze Italii, które ponosiły dotąd w całości municypia położone na szlakach pocztowych, a Hadrian w podobny sposób odciążył miasta prowincjonalne. Trzeba wspomnieć i o tym, że za Hadriana i jego następców przywrócono zainicjowany przez Cesarska administracja państwowa 217 Wespazjana patronat państwowy nad szkolnictwem. W prowincjach ufun- dowano nowe katedry profesorskie, przyznano także dotacje dla szkół municypalnych. Mimo wzrostu wydatków państwowych opodatkowanie ludności uległo pewnej obniżce. Można się domyślać, że chodziło tylko o operacje buchalte- ryjne, gdyż Trajan i Hadrian anulowali duże zaległości podatkowe, uznając je za długi nieściągalne; w 118 roku Hadrian rozkazał spalić na Forum wykazy długów należnych fiskusowi cesarskiemu, których łączna kwota się- gała 900 milionów seśterców. Nerwa z kolei zmniejszył poważnie dochody cesarskie, ograniczając dokuczliwe pogłówne, pobierane dotychczas od całej ludności żydowskiej na rzecz świątyni Jowisza Kapitolińskiego: od tej chwili mieli je płacić tylko ci Żydzi, którzy przyznali się do swej wiary. Podobne skutki miało zarządzenie Hadriana zwalniające od podatków im- porterów podstawowych artykułów żywnościowych dla Rzymu. Zwolnień od płacenia podatku gruntowego (tributum) udzielano często miastom dotkniętym przez pożar lub inną klęskę żywiołową. Ogromny zastrzyk dla finansów państwa stanowiły sprowadzone przez Trajana do Rzymu skarby królów dackich, a produkcja kopalni dackich przynosiła co roku cesarzom pokaźne dochody. Umożliwiło to po 107 roku przystąpienie do realizacji wielu nowych inwestycji. Niemniej jednak finanse rzymskie zawdzięczały swój kwitnący stan, podobnie jak za Augusta i Wespazjana, wzrostowi wpływów z opodatkowania ludności, który osiągnięto dzięki panującemu w imperium spokojowi i mądrej administracji.26 Cesarze panujący w II stuleciu utrzymali w mocy główne zasady systemu podatkowego wprowadzonego przez Augusta, ale zmodyfikowali go w wielu szczegółach. Podatki bezpośrednie egzekwowały nadal władze lokal- ne, ale od czasów Trajana lub Hadriana odpowiadały za to specjalne zespoły złożone z tzw. decemprimi, których wybierano spośród radnych i innych miejscowych notabli.27 Ściąganie podatków pośrednich pozostawało w rękach przedsiębiorców prywatnych, ale już nie zajmowały się nim spółki publikanów, lecz indywidualni poborcy, zamieszkali w przydzielonych im okręgach, którzy nie mieli obowiązku wcześniejszego wpłacania całkowitej kwoty podatku. W tych warunkach można było obniżyć wysokość prowizji należnej przedsiębiorcy od kwoty, którą wpłacił do skarbu państwa; jedno- cześnie na prokuratorów cesarskich nałożono obowiązek kontrolowania poborców, aby nie dopuścić do wymuszania nielegalnych świadczeń od lud- ności. Ten sposób egzekwowania podatków pośrednich stanowił adaptację do celów fiskalnych metody inkasowania czynszów dzierżawnych, która stopniowo weszła w praktykę w domenach cesarskich i którą usystematyzo- wał prawdopodobnie Hadrian. W majątkach tych conductor (czyli główny dzierżawca) dzielił większość gruntów na małe działki i oddawał je do uprawy poddzierźawcom (colom), od których ściągał czynsze należne cesa- 218 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa rzowi. W zamian za ten obowiązek miał on prawo wymagać od kolonów -vrf&.utictifid -itfuiA -w oY.-it^itmyrri -wymrarzc rra "^•c/rwzci^ci", 'eAvrf 'itoiTiOwA jego osobiste gospodarstwo. Dla każdej domeny lub kilku domen wyzna- czano zamieszkałego tam stale prokuratora cesarskiego, do którego nale- żało egzekwowanie warunków umowy dzierżawnej i rozsądzanie sporów między głównym dzierżawcą a poddzierżawcami.28 Nerwa powołał w Rzymie specjalny trybunał apelacyjny do orzekania w sporach między podatnikami a fiskusem. Przewodniczący tego trybunału, praetorfiscalis, urzędnik typu republikańskiego, nie był związany z żadną ze stron, a więc mógł obiektywnie oceniać decyzje sądów prokuratorskich; od czasów Hadriana wszakże powoływano oficjalnych przedstawicieli cesar- skich, zwanych advocati flsci, którzy mieli reprezentować interes skarbu Cesarstwa zarówno w sądach w Rzymie, jak i w prowincjach. Obowiązujący w III wieku system finansowy sprawiał, zefiscus nadal nie był zdolny sprostać poważniejszym wydatkom w okolicznościach nadzwy- czajnych. Ludność prowincji odczuła dotkliwie rekwizycje w czasie wojen prowadzonych przez Trajana. Aby pokryć deficyt w skarbie cesarskim, spo- wodowany "wielką zarazą" i wojnami markomańskimi, M. Aureliusz sprze- dał na licytacji klejnoty i szaty cesarskie oraz zdeprecjonował wartość pieniądza o 25%.29 W spokojnych czasach wszakże fiscus nie tylko pokry- wał wydatki, ale dysponował nadwyżką. Za Antoninusa nadwyżka w skar- bie cesarskim pierwszy raz od czasów Tyberiusza osiągnęła ponownie kwotę dwóch miliardów siedmiuset milionów sesterców. 5. PROWINCJE Na sytuację w prowincjach senatorskich niekorzystne światło rzuca seria procesów karnych, które odbyły się na forum senatu za rządów Trajana, a które dowodzą, że prokonsulowie tych obszarów, jeżeli tylko popuszczono im cugli, bez skrupułów stosowali metody równie brutalne, jak w czasach późnej Republiki. Procesy te wskazują również na to, że Nerwa i Trajan nie dość energicznie korzytali ze swego imperium maius, aby położyć kres lekce- ważeniu obowiązków przez namiestników prowincji senatorskich. Zarazem jednak skrupulatność Trajana w nadzorowaniu mianowanych przez niego namiestników prowincji znalazła wymowne świadectwo w jego korespon- dencji ze specjalnym pełnomocnikiem w Bitynii, Pliniuszem Młodszym. W reskryptach Trajana odkrywamy nawet pewien ślad przywiązywania zbyt dużej wagi do spraw w istocie drugorzędnych: władca ten przesadnie się niepokoił, że zrzeszenia rzemieślników w miastach bityńskich mogą się przeistoczyć w niebezpieczne koterie polityczne, ponadto zaś odnosił się ze zdecydowaną niechęcią do nawet najdrobniejszej nowelizacji zarządzeń 220 Rozdział XXXVII. "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa wydanych przez jego poprzedników, gdyż obawiał się, iż mogłoby to nad- werężyć autorytet cesarski. Jednakże dyrektywy, których udzielał Pliniu- szowi, ukazują nam Trajana nade wszystko jako władcę w równym stopniu rozważnego, jak i silnego. Bezwzględnie wymagał on przestrzegania zasad porządku publicznego, ale jednocześnie odnosił się z szacunkiem do lokal- nych zwyczajów i wystrzegał wszelkich metod, które miejscowa ludność mogłaby uznać za dokuczliwe i despotyczne.30 O zainteresowaniu Hadriana sytuacją w prowincjach świadczą jego syste- matyczne podróże inspekcyjne, w czasie których odwiedził wszystkie'po- siadłości rzymskie z wyjątkiem niewielu najbardziej odległych zakątków imperium. Poza krótszymi podróżami dokonał w latach 121-125 wizytacji całego imperium: przemierzył kilka razy .trasę prowadzącą wzdłuż Renu i wzdłuż Dunaju, odwiedził na krótko Brytanię, potem udał się przez Hiszpa- nię do prowincji Mauretanii i Afryki, a na koniec zatrzymał się na dłuższy pobyt w Azji Mniejszej i Grecji. W latach 129-135 przeprowadził podobną inspekcję prowincji wschodnich, kończąc ów objazd w Egipcie. Ponad połowę swego panowania, które trwało dwadzieścia jeden lat, Hadrian spę- dził poza Italią. Chociaż podróże te służyły także jego pasji poznawania świata i stanowiły sposób wyładowania niespożytej energii, to bez wątpienia przynosiły mu bezpośrednią znajomość problemów administracji na wszyst- kich trzech kontynentach. W celu uzupełnienia osobistych doświadczeń Hadrian wymagał od swych przedstawicieli wyczerpujących informacji o tych obszarach, których nie odwiedził w czasie wędrówek.31 Dzięki temu uzyskał znakomitą znajomość sytuacji w wielu prowincjach i mógł kontro- lować swych podwładnych tak skrupulatnie i skutecznie, jak żaden z po- przednich cesarzy. Antoninus nie poszedł w ślady Hadriana, nigdy bowiem nie opuścił Italii, z wyjątkiem być może jednej podróży do prowincji wschodnich. M. Aure- liusz natomiast często dokonywał inspekcji obszarów naddunajskich w związku z wojnami markomański-mi i poświęcił dwa lata (175-176) na wizytację krajów we wschodniej strefie śródziemnomorskiej. Żaden z po- przednich cesarzy nie okazywał prowincjom tak wiele osobistego zaintere- sowania, jak cesarze z II stulecia. W II wieku proces nadawania prowincjom pełnego obywatelstwa rzym- skiego był już niemal na ukończeniu. Trudno się dziwić, że Trajan i jego następcy poszli śladami Klaudiusza i cesarzy flawijskich, wszyscy bowiem byli związani swym pochodzeniem z prowincjami. Trajan urodził się w Ita- lice w południowej Hiszpanii. Jak wskazuje nazwa tego miasta, założyli je emigranci z Italii, ale wydaje się prawie pewne, że po matce cesarz ten miał w żyłach krew hiszpańską. Hadrian i M. Aureliusz, chociaż urodzili się w Rzymie, również pochodzili z Hiszpanii: rodzina Hadriana wywodziła się z Italiki, miejsca urodzenia Trajana, a rodzina M. Aureliusza z okolic Kor- Prowincje 221 dowy.32 Antoninus urodził się wprawdzie w Lanuvium, ale jego miastem rodzinnym było Nemausus w Galii Narbońskiej. Historycy nie mają możliwości szczegółowego prześledzenia procesu nadawania prowincjom pełnych praw obywatelskich przez tych cesarzy, nie ulega jednak wątpliwości, że chętnie szli oni za przykładem Flawiuszów i przyznawali "prawa latyńskie", które uważano za półmetek pełnego obywatelstwa rzymskiego." Jak się wydaje, najwięcej takich nadań otrzymali mieszkańcy krajów naddunajskich oraz prowincji wschodnich. Krok ostateczny, przyznanie pełnego obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom Cesarstwa, którego dokonano na początku III wieku, stanowił nieuchronną konsekwencję polityki Trajana i jego następców. Rozdział XXXVIII "PIĘCIU DOBRYCH CESARZY". SPRAWY ZAGRANICZNE l. POLITYKA ZAGRANICZNA Do ostatniego znaczniejszego przesunięcia granic rzymskich poza linie wyznaczone przez Augusta doszło za panowania znakomitego żołnierza, cesarza Trajana. Za rządów jego następców dokonano na niektórych obsza- rach pewnych korekt granicznych, ale nabytki terytorialne Rzymu były w tym okresie znikome. Można przyjąć, że w połowie II wieku powierzchnia Cesarstwa Rzymskiego liczyła mniej więcej 4 500 000 km2. Zanim zajmiemy się szczegółowo rozmaitymi przemianami, jakie wystąpiły w tym okresie, wypada chwilę uwagi poświęcić podstawowym kierunkom polityki zagrani- cznej Rzymu za panowania "dobrych cesarzy". W chwili śmierci Nerwy Trajan pełnił obowiązki wojskowe nad Renem, ale zamiast udać się do Rzymu, podążył na obszar naddunajski, gdzie burzyli się Swebowie i zagrażała inwazja Decebala. Do Rzymu przybył dopiero na wiosnę 99 roku. Podejmując decyzję zmierzenia się z Dakami, Trajan znał sytuację w tym rejonie z własnych doświadczeń. Bez względu na to, czy do aneksji Dacji - którą poprzedziły sukcesy wojskowe - dążył od samego początku tej kampanii, czy też zdecydował się na nią później, nie ulega kwestii, że nicią przewodnią polityki zagranicznej Trajana było dąże- nie do ekspansji terytorialnej Cesarstwa. Niezadowolenie z układu zawar- tego z Decebalem przez Domicjana, a może obawa, że król dacki żywi zamiary agresywne, lub wątpliwość, czy granica na rzece, wzdłuż Dunaju, stanowi wystarczającą asekurację przed napaścią - każda z tych racji mogła przesądzić o jego decyzji. W dodatku zaś Trajan, który lubił żołnier- ski tryb życia, mógł, jak kiedyś Klaudiusz, dojść do wniosku, że zdobycze terytorialne na samym początku panowania umocnią jego autorytet w Rzy- mie, lub uznać, że nadszedł czas, aby w imię bezpieczeństwa Cesarstwa przesunąć granice dalej. W 106 roku zaanektował on na Wschodzie Arabię Skalistą (Arabia Petraea), a później przystąpił do działań zbrojnych prze- ciwko Fartom: ofensywa po wschodniej stronie Eufratu przyniosła Rzy- mowi trzy nowe prowincje: Armenię, Mezopotamię i Asyrię. Hadrian, który nie unikał akcji militarnych, gdy uważał je za konieczne, i który dokonał daleko idących reform militarnych, postanowił powrócić do polityki, generalnie biorąc, defensywnej. Bezzwłocznie wycofał się z prowin- Polityka zagraniczna 223 cji zdobytych przez Trajana na Wschodzie (z wyjątkiem Arabii Skalistej), a nawet nosił się z zamiarem opuszczenia Dacji, ale odstąpił od tej myśli. Liczył na to, że uda mu się zachować pokój środkami dyplomatycznymi, przy jednoczesnym dalszym fortyfikowaniu granic państwa i trzymaniu armii rzymskiej w stałym pogotowiu; celowi temu w niemałym stopniu słu- żyły jego nieustanne podróże inspekcyjne i niestrudzona, codzienna troska o bezpieczeństwo Cesarstwa. W efekcie Hadrian doprowadził w 129 roku, na zjeździe wasalnych królów i książąt wschodnich, do utworzenia z ich posiadłości strefy buforowej, która miała osłaniać granice rzymskie. Kiedy akcja militarna stawała się niezbędna, Hadrian nie cofał się, ale za oręż chwytał dopiero wtedy, gdy wyczerpał środki dyplomatyczne. Wszędzie tam, gdzie było to potrzebne, zwłaszcza w Germanii i Brytanii, zabezpieczył granice rzymskie, budując warownie i umocnienia. Podczas gdy za Domi- cjana obronę granic miały zapewnić wieże sygnalizacyjne rozmieszczone w pewnych odstępach, Hadrian zbudował w Recji i Górnej Germanii długą drewnianą palisadę, a w Brytanii i Numidii mury kamienne. Dolnego Renu oraz górnego Eufratu strzegły rozlokowane gęsto forty; na obszarach pustynnych, gdzie nie było rzek, forty wznoszono wzdłuż szlaków grani- cznych (jak np. na granicy biegnącej od Morza Czerwonego do Eufratu), aby nie dopuścić do żywiołowych migracji nomadów w głąb terytorium rzymskiego. Na krótką metę polityka ta okazała się słuszna i za rządów Hadriana zapewniła państwu pokój, istniało jednak niebezpieczeństwo, że ów system obronny okaże się zbyt statyczny (jak Linia Maginota), gdy demonstracja imponującej potęgi Rzymu, której dokonał Trajan, utra- ci swój blask, a rządy w Cesarstwie obejmie władca o słabszej indywidual- ności. Antoninus, który sprawiał wrażenie zakamieniałego domatora, także koncentrował się na obronie granic państwa i zachowaniu pokoju. Kiedy dochodziło do walk zbrojnych (jak np. w Brytanii, Judei i Afryce), starał się jak najszybciej położyć im kres, a gdy powstawała groźba konfliktu (np. z Partią), usiłował zażegnać go środkami dyplomatycznymi. Najbardziej przy- czynił się on do umocnienia granic imperium w Germanii i Brytanii, gdzie zajął tereny przygraniczne i utworzył drugą linię obronną (w Germanii linia ta biegła przez Lorch, a w Brytanii od zatoki Forth do ujścia rzeki Cłyde). M. Aureliusz znalazł się w obliczu sytuacji całkiem odmiennej, ponieważ wszystkie słabości systemu obronnego Hadriana wyszły na jaw, gdy tylko ludy osiadłe po drugiej stronie granicy podjęły zdecydowane działania agre- sywne. Na początku panowania Aureliusza Partowie zajęli Armenię i zadali klęskę dwóm armiom rzymskim. Wprawdzie po jakimś czasie udało się przywrócić pokój na tym obszarze, ale oddziały rzymskie powróciły do 224 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne Cesarstwo Rzymskie od Augusta do Trajana i Hadriana Afryka 225 swych stron ojczystych nie tylko z trofeami wojennymi, lecz także z zarazą. W 166 roku Germanie przekroczyli Dunaj, a nawet wtargnęli do północnej Italii. Większość pozostałych lat swego panowania cesarz ten musiał po- święcić na wojny z Markomanami, Kwadami i Jazygami. Nie zdołał on zrealizować planu przyłączenia do Cesarstwa nowych obszarów w drodze utworzenia dwóch prowincji, Markomanii i Sarmacji, przeszkodziła mu bowiem rewolta Awidiusza Kasjusza, który w czasie pobytu na Wschodzie ogłosił się cesarzem. Syn i sukcesor Marka, Kommodus, ostatecznie zrezyg- nował z owych zamierzeń. Wojna stanowiła więc główny wątek panowania cesarza-filozofa, który nade wszystko pragnął pokoju. 2. AFRYKA i Na kontynencie afrykańskim obie prowincje mauretańskie były widownią nieustannych starć zbrojnych. Na obszarze tym proces stabilizacji nie wyszedł poza strefę nadmorską, a koczownicy z terenów wyżynnych, z któ- rych część przeszła regularne wyszkolenie bojowe w oddziałach rzymskich, dokonywali sporadycznych napaści na przybrzeżne równiny. W czasie pobytu w Mauretanii w 123 roku Hadrian podjął próbę położenia kresu tym napadom, poszerzając obszar faktycznej okupacji rzymskiej do krawę- dzi pogórza Atlasu. Plemiona osiadłe w głębi lądu natomiast, wspomagane przez wojowniczych Getulów (dzisiejsi Tuaregowie) z dosyć licznie rozsia- nych oaz na zachodniej Saharze, nadal od czasu do czasu ponawiały swe najazdy. W latach 144-152 szczupły garnizon rzymski niemal bez wytchnie- nia odpierał napaści tubylców, a do kolejnej serii łupieskich najazdów doszło między 170 a 176 rokiem, przy czym jedna z band tych napastników wylądowała w Hiszpanii. Mimo wszystko jednak te dokuczliwe napaści nie nadwerężyły rzymskiego systemu obronnego. Granicę prowincji Afryki, od dawna nie zmienianą, biegnącą wzdłuż linii od jeziora Tritonis (Libia) do gór Aures (Algieria), około 100 roku Rzymia- nie przesunęli w kierunku zachodnim i południowym, opierając ją o łań- cuch zasolonych jezior. Prawdopodobnie za panowania Trajana kwaterę główną jedynego legionu stacjonującego w prowincji afrykańskiej przenie- siono z Theveste do Lambaesis, gdzie jeszcze dziś można oglądać najlepiej zachowane szczątki typowego obozu rzymskiego. Z inicjatywy Hadriana, jak się zdaje, przystąpiono do budowy wielkiego systemu umocnień grani- cznych {limes), zwanego Fossatum Africae, który stopniowo rozbudowano w taki sposób, aby chronił południowe granice prowincji afrykańskich na całej ich długości i zapewniał bezpieczną eksploatację tamtejszych bogactw naturalnych. ' 15 - Dzieje Rzymu t. II 226 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne 83. Kybele siedząca na tronie, II w. n.e. Armenia i Partia 227 3. ARMENIA I PARTIA Na wschodnich rubieżach Cesarstwa znacznych aneksji terytorialnych dokonał Trajan. Niewielkie księstwo Transjordanii, którym bez mała pół wieku władał Herod Agryppa II, a także miasto Emesę przyłączył do Syrii Domicjan (około 92 roku). Większą wagę miało zajęcie przez Trafiana w 106 roku królestwa Arabów Nabatejskich, ponieważ dzięki położeniu w poprzek szlaków biegnących promieniście z Pustyni Arabskiej i znad Morza Czerwonego do wybrzeża palestyńskiego państewko to miało duże znaczenie gospodarcze. Na ziemiach Nabatejczyków Rzymianie utworzyli odrębną prowincję, Arabię, która obejmowała Negew i prawdopodobnie Synaj, uważany, jak można sądzić, za północno-zachodnią część Półwyspu Arabskiego; terytorium Damaszku natomiast, położone na północnym krańcu terytorium nabatejskiego, weszło w skład Syrii. Z Damaszku przeprowadzono ufortyfikowany szlak, który przez Bostrę (w tym okresie miejsce kwaterowania legionu) i Petrę wiódł do miejscowości Aelane nad zatoką Akaba.z Pod koniec panowania Trajan zniósł granicę na Eufracie, którą wytyczył August, a której nie chciał przekroczyć Neron.3 Ten zasadniczy zwrot we wschodniej polityce rzymskiej sprowokował król Partii, Chosroes. Za rządów starszego brata Chosroesa, Pakorusa, Trajan wyraził zgodę na przekazanie korony armeńskiej młodszemu synowi władcy, Aksydaresowi, licząc na to, że starszy syn Pakorusa, Partamazyrys, obejmie po śmierci ojca tron partyjski. Tymczasem jednak możnowładcy partyjscy, którzy decydowali o wyborze króla, pominęli Partamazyrysa i oddali władzę jego stryjowi, Chosroesowi (112 r.). Co więcej, nowy władca, chcąc się zabezpieczyć przed pretensjami Partamazyrysa, namówił go do zajęcia Armenii, uważając to za rekompensatę za odebranie mu tronu partyjskiego (113 r.). Partamazyrys opanował wprawdzie Armenię, ale nie zdołał wyprzeć Aksydaresa z odludnych rejonów kraju. Wkrótce Partamazyrys, który jednak nie wyrzekł się korony partyjskiej, dokonał najazdu na wschodnie obszary państwa Chosroesa. Otrzymawszy wiadomość, że Trajan zareagował na te wydarzenia mobilizacją swoich wojsk, Partamazyrys zgłosił gotowość uznania się za hołdownika Rzymu na takich samych warunkach, jakie Tiridates wyjednał przed laty od Nerona. Trajan udzielił na to odpowiedzi wymijającej, niemniej król armeński, któremu cesarz zgodził się udzielić audiencji, wyruszył na spotkanie z cesarzem w okolicy Erzerum z nadzieją, że uda mu się zatrzymać koronę. Tymczasem Trajan, którego doświadczenie nauczyło, że nie należy ufać skruszonym wasalom, bez chwili wahania złożył Partamazyrysa z tronu i ogłosił Armenię prowincją rzymską (114 r.). 228 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne Można przypuszczać, że Trajan od początku nosił się z myślą aneksji Armenii, kierując się po części chęcią zabezpieczenia granicy rzymskiej przed napaściami plemion kaukaskich, w tym Alanów, które parły na południe, a po części - spotyka się bowiem i takie poglądy - perspektywą korzyści ekonomicznych, które mogło przynieść Rzymowi wprowadzenie opłat za korzystanie ze szlaków handlowych prowadzących przez Mezopotamię. Włączając jednak Armenię do Cesarstwa Rzymskiego Trajan z pewnością zdawał sobie sprawę, że będzie musiał z kolei dokonać podboju Mezopotamii, racje strategiczne bowiem wymagały zlikwidowania głębokiego klina wcinającego się między Syrię a Armenię. Posuwał się więc nadal w głąb terytorium partyjskiego (115? r.), zdobywając Nisibis oraz Singarę. Zająl również północną Mezopotamię; tamtejsi książęta, nie otrzymawszy pomocy od swego suzerena, Chosroesa, stawili słaby opór, a niektórzy natychmiast weszli w układy z Trafianem. Tak oto z kolei Mezopotamia także stała się prowincją rzymską. Po zbudowaniu floty (zimą 115/116? roku) nad środkowym Eufratem wojska rzymskie wkroczyły do Medii Adiabene, którą przekształcono w prowincję Asyrię, a następnie, rozdzieliwszy się na dwie kolumny, pomaszerowały równoległymi trasami, wzdłuż dwóch wielkich rzek Mezopotamii, i ponownie się połączyły, aby dokonać ataku na zimową kwaterę Chosroesa w Ktezyfonie (nad Tygrysem, na wprost Seleukii).4 Na wieść o zbliżaniu się Rzymian do miasta król partyjski uciekł w popłochu, cesarz mógł więc uznać Partię za jedną z prowincji rzymskich. W taki sposób Trajan opanował cały "Kraj Dwóch Rzek", a na zakończenie kampanii popłynął Tygrysem do Zatoki Perskiej. Zanim wszakże zdążył się umocnić na tych obszarach, na terenie całego podbitego kraju wybuchły powstania, które groziły odcięciem mu odwrotu. W Seleukii i innych okupowanych miastach doszło do buntów, a rebelia w Judei, której wybuch został z pewnością uzgodniony z królem Partii, zmusiła Rzymian do ponownego sięgnięcia po rezerwy wojskowe (117 r.). Trajan podjął próbę opanowania sytuacji, wysyłając wodzów rzymskich przeciwko powstańcom oraz koronując w Ktezyfonie Partamaspatesa, syna Chosroesa, na władcę Partii, a tym samym rezygnując z roszczeń Rzymu do tego kraju. Ale zaledwie Rzymianie wycofali się z Partii, Chosroes wypędził swego syna.5 Po zaciekłym, zakończonym fiaskiem oblęieniu miasta Hatra cesarz dotarł szczęśliwie do Eufratu, przede wszystkim dzięki swemu najbliższemu współpracownikowi, wodzowi mauretańskiemu, Luzjuszowi Kwietusowi, który zdołał utrzymać główną linię odwrotu Rzymian w centralnej Mezopotamii. Trajan pomaszerowal na czele swych wojsk do Antiochii (na początku 117 roku), wkrótce jednak zachorował i zmarł. W ostatecznym rachunku podboje Trafiana przecięły definitywnie "kwestię armeńską", która od czasów Lukullusa i Pompejusza przysparzała Rzy 229 Armenia i Partia 84. Mitra zabijający byka, II w. n.e. 230 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne mowi nieustannych kłopotów; dodać również trzeba, że Trajan, odbierając królowi partyjskiemu dwa wysoko rozwinięte kraje, pozbawił go jednego z głównych źródeł dochodów. Ale za zdobycie tych prowincji cesarz zapłacił cenę zbyt wysoką. Chcąc w działaniach przeciwko Armenii i Partii mieć zdecydowaną przewagę militarną, w sposób ryzykowny osłabił garnizony na innych granicach Cesarstwa. Co więcej, nowa granica rzymska na Wschodzie nie biegła wzdłuż żadnej naturalnej linii obronnej, wymagała przeto obsadzenia większymi siłami niż dawna granica na Eufracie. Pier- wszym aktem Hadriana po objęciu władzy była decyzja wycofania się z obszarów podbitych przez jego poprzednika i w ten sposób Chosroes odzy- skał za zgodą Rzymu utracone prowincje, a Partamaspatesowi oddano wła- dzę nad Osroene. W 129 roku Hadrian odesłał Chosroesowi córkę, którą uprowadził Trajan, ale nie zwrócił mu odebranego tronu królów partyj- skich. Zaprowadzony przez Hadriana na obszarach wschodnich nowy porządek polityczny, który wzorował się ściśle na zasadach traktatu zawar- tego przez Nerona z Wologezesem I, przetrwał mniej więcej taki sam okres, jak porządek ustanowiony pierwszym układem. Znalazł się on na krótko w niebezpieczeństwie około 143 roku i ponownie w 155 roku, gdy nowy król Partii, Wologezes III, dokonał najazdu na Armenię, chcąc zdobyć jej tron dla jednego ze swych krewnych; wystarczył jednak pisemny protest Rzymu, aby król wycofał swe siły ekspedycyjne. W 161 roku Wologezes ponownie podjął działania zbrojne i zadawszy kolejno klęski namiestnikom Kapadocji i Syrii, którzy wyszli przeciwko niemu w pole na czele zbyt szczupłych oddziałów, osadził w Armenii jednego z książąt z rodu Arsacydów (także Pakorusa). Gdyby Wologezes zadowolił się wówczas zawarciem pokoju z M. Aureliuszem na takich samych zasadach, jakie przewidywał traktat z Neronem, zdołałby prawdopodobnie uzyskać tron Armenii dla Pakorusa, gdyż M. Aureliusz chciał uniknąć starcia orężnego z Partią, ale król nie zgodził się na żaden kompromis, a w konsekwencji zgotował sobie los Chosroesa. W latach 163-164 silna armia rzymska pod nominalnym do- wództwem współcesarza L. Werusa, a w rzeczywistości pod przewodem Awidiusza Kasjusza i Stacjusza Pryskusa, wkroczyła do Armenii i Mezopo- tamii, zajmując je w podobny sposób, jak kiedyś dokonał tego Trajan. W 163 roku Pryskus zdobył i puścił z dymem stolicę Armenii, Artaksatę. Kas- jusz z kolei wyzyskał pomyślny rezultat bitwy pod Dura-Europos nad Euf- ratem (prawdopodobnie w 165 roku) i połączywszy się z kolumną maszeru- jącą w dół Tygrysu zdobył bliźniacze miasta, Seleukię i Ktezyfon, niszcząc jedno i drugie (165-166 r.). Kasjusz uwieńczył kampanię wtargnięciem do Medii, "najdalej wysuniętego na wschód" ramienia Rzymu (166 r.). Zawarto pokój. Wologezes zgodził się na oddanie Armenii innemu przedstawicielowi domu Arsacydów, niejakiemu Sohemosowi, który mieszkał stale w Rzymie i Armenia i Partia 231 85. Rzymscy legioniści w marszu. Fragment płaskorzeźby z kolumny Trajana w Rzymie, 113 r. n.e. 232 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne doszedł do rangi senatorskiej. Jednocześnie król partyjski zrzekł się swego wasalnego królestwa Osroene w zachodniej Mezopotamii, które stało się odtąd trybutariuszem Rzymu, co przypieczętowano założeniem w Karrach kolonii weteranów. Dzięki takiemu rozwiązaniu M. Aureliusz, trzymając się w zasadzie linii Eufratu, wyprostował granicę rzymską likwidując jej odci- nek biegnący łukiem w rejonie środkowego biegu tej rzeki. Niebawem, w celu zagwarantowania pokoju na tym obszarze, naczelne dowództwo wszystkich sił zbrojnych na Wschodzie, nie wyłączając Egiptu, otrzymał od cesarza Awidiusz Kasjusz. Wojny w II wieku jeszcze raz wykazały, że jak- kolwiek Partowie potrafili odnosić nad Rzymianami zwycięstwa przez zaskoczenie, to w przypadku przedłużenia się działań zbrojnych byli ska- zani na klęskę. Tymczasem zaś łup, który Rzymianie zdobyli na Fartach, okazał się w istocie szatą Nessosa,* zawlekli bowiem do Rzymu zarazki najstraszliwszej epidemii w dziejach rzymskich. • Zaanektowane przez Trajana terytorium Transjordanii pozostało w gra- nicach Cesarstwa także za następnych cesarzy.6 Za panowania Hadriana i Antoninusa zbudowano ufortyfikowaną drogę na przedpolu umocnio- nego przez Trajana pasa granicznego (limes). Na północnych granicach po- większonej niedawno prowincji Kapadocji namiestnicy rzymscy bez trudu odpierali napaści Alanów, którzy przedostawali się przez przełęcze kau- kaskie. 4. JUDEA Nie ulega wątpliwości, że na decyzję Hadriana o wycofaniu się z Armenii i Mezopotamii wywarły wpływ rebelie, do których doszło na tyłach wojsk Trajana w 115 roku. Do powstań tych niewątpliwie przyczyniły się porozu- mienia między Żydami diaspory a Żydami palestyńskimi. Rewolta w Judei z pewnością zaskoczyła Trajana, nie wydaje się bowiem, aby Żydzi mieli jakikolwiek powód do skarg na tego cesarza: do Żydów aleksandryjskich Trajan odnosił się z tak wielką życzliwością, że wywoływało to oburzenie tamtejszej ludności greckiej. Być może aneksja królestwa nabatejskiego spowodowała, że Gaza i Damaszek odebrały Palestynie jakąś część wymiany handlowej z Arabami, ale bez żadnej wątpliwości główną przyczyną tego powstania były nadzieje mesjańskie, które przetrwały w szkołach rabinac- kich po pierwszej wojnie żydowskiej. Dogodną okazję do wybuchu powsta- * Centaur, który trudnił się przenoszeniem przez rzekę Buenos; zraniony przez Heraklesa w czasie próby porwania Dejaniry, poradził jej, aby podarowała Heraklesowi szatę przesy- coną jego krwią. Szata ta stała się przyczyną śmierci Heraklesa (przyp. tłum.). Judea 233 86. Nagrobek legionisty rzymskiego. Koniec 1 w. n.c. 234 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne nia stworzyło wycofanie garnizonów rzymskich z Palestyny na front par- tyjski. Można domniemywać, że Chosroes, który na pewno korzystał z pomocy Żydów babilońskich w celu przygotowania rewolty w Dwurzeczu, użył ich także do skoordynowania działań z powszechnym powstaniem żydowskim na tyłach armii Trajana. Akcja ta została tak precyzyjnie zsynchronizowana, że powstańcy zdobyli przewagę na Cyprze i w Cyrenajce i jednocześnie związali resztki oddziałów rzymskich walkami w Palestynie i Egipcie, a gdziekolwiek odnieśli sukcesy, masakrowali całą ludność nieży- dowską. Tymczasem jednak koniec wojny partyjskiej w 116 roku rozwiązał ręce Trajanowi, umożliwiając mu rozprawienie się z powstańcami. Luzjusz Kwietus odzyskał Mezopotamię i zaprowadził spokój w Palestynie, a drugi z najbardziej zaufanych legatów cesarza, Kw. Marcjusz Turbon, stłumił powstanie w Egipcie i Cyrenajce i podburzył ludność grecką do pogromów odwetowych. Represje poza Palestyną przeprowadzono z tak wielką bez- względnością, że od tej chwili Żydzi diaspory nie przysparzali już władzom rzymskim większych kłopotów.7 O walkach w Palestynie pod koniec panowania Trajana nie zachowały się żadne szczegółowe informacje. W każdym razie przeżyło je dostatecznie dużo Żydów, aby za rządów Hadriana społeczność żydowska odważyła się jeszcze raz zmierzyć z okupantami w zażartych walkach, których bezpo- średnią przyczyną było prowokacyjne postępowanie Rzymian. Na początku swego panowania Hadrian stanowczo potwierdził uprawnienia gminy ży- dowskiej w Aleksandrii, ale podczas swej drugiej podróży wschodniej wpadł na niefortunny pomysł rozwiązania problemu żydowskiego w drodze przy- musowej asymilacji wyznawców religii mojżeszowej - była to polityka, którą trzysta lat wcześniej z najbardziej opłakanymi rezultatami zastosował król Antioch IV Seleukida. W 131 roku Hadrian ogłosił edykt zakazujący obrzezania oraz założył w Jerozolimie kolonię rzymską, Colonia Aelia Capitolina, co pociągnęło decyzję budowy świątyni Jowisza Kapitolińskiego na miejscu świątyni Jahwe. Jak można sądzić, powstanie żydowskie, wywo- łane zarządzeniami Hadriana, nie przeniosło się poza granice Palestyny, ale w tej prowincji miało charakter równie powszechny, jak kiedyś rewolta przeciwko Neronowi. Pod dowództwem Bar-Koziby (Bar-Kochby) po- wstańcy starali się wyczerpać siły Rzymian, nękając ich oblężeniami i potyczkami (131-134 r.). Oddziały rzymskie wszakże, wzmocnione silnymi kontyngentami ściągniętymi znad innych granic, odzyskały Palestynę w sposób nie mniej metodyczny, jak za czasów Wespazjana. W 134 roku wódz rzymski G. Juliusz Sewer, którego odwołano z Brytanii w celu objęcia dowództwa w Palestynie, odcinał, a potem brał głodem okręg po okręgu i w ten sposób w następnym roku spacyfikował cały kraj. Druga wojna żydow- ska stała się w istocie polowaniem na ludzi, w czasie którego Rzymianie Dacja 235 eksterminowali znaczną część ludności palestyńskiej. Twierdzenie, że woj- ska rzymskie zniszczyły pięćdziesiąt fortec, dziewięćset osiemdziesiąt pięć osiedli i zabiły pięćset osiemdziesiąt tysięcy ludzi (nie licząc ofiar głodu i zarazy) było zapewne bliższe prawdy od większości komunikatów wojen- nych ogłaszanych w podobnych okazjach.8 Do ponownego zaludnienia Palestyny, którego początek w zamyśle Hadriana miało stanowić założenie kolonii Aelia Capitolina, doszło dzięki stopniowemu napływowi nieżydow- skich osadników z krajów sąsiednich. Żydom wolno było odwiedzać Jero- zolimę tylko raz w roku. Judea utraciła nawet swą dawną nazwę, stając się Syria Palestina, i od tej chwili stacjonowały tam dwa legiony. Za panowania Antoninusa zaciekła nagonka na Prawo Żydowskie, do której hasło dał Hadrian, została odwołana. Chociaż utrzymano w mocy zakaz prozeli- tyzmu, rodowici Żydzi mogli wykonywać praktyki religijne bez żadnych przeszkód, a w synagogach i szkołach nie broniono pielęgnować tradycji narodowych. W okresie tym ustalił się między Żydami a Rzymianami pewien modus vivendi, a chociaż Żydzi stali się ludem bez państwa i ojczy- zny, to swoją religię mogli wyznawać swobodnie - ta właśnie koncesja umożliwiła im zachowanie odrębności narodowej. 5. DACJA Na kontynencie europejskim głównym ogniskiem zapalnym były w II wieku obszary naddunajskie, które w czasach Domicjana stały się ponownie centrum niepokojów. Do wznowienia działań wojennych w tym regionie doszło za sprawą Trajana, który nie czekając, czy traktat między Domicja- nem a Decebalem wytrzyma próbę czasu, zaczął się sposobić do nowej wojny prewencyjnej z Dacją. Wojny Trajana z Decebalem są dla nas szcze- gólnie interesujące, ponieważ ich dzieje uwieczniono w płaskorzeźbie na kolumnie zwieńczonej pomnikiem tego cesarza; najważniejsze wydarzenia tych kampanii zostały przedstawione na spiralnym fryzie w serii scen postę- pujących od dołu do góry. Jakkolwiek ta nieoceniona kronika zawiera mnóstwo informacji o uzbrojeniu i organizacji armii rzymskiej, to nie po- zwala wyrobić sobie jasnego zdania ani o strategii Trajana, ani o trasach marszu jego wojsk.9 Inwazja Dacji stanowiła dla Rzymian problem szczególnie trudny nie tylko dlatego, że kraj ten był górzysty i gęsto zalesiony, ale także i z tej przyczyny, iż obrońcy operowali na liniach wewnętrznych, podczas gdy boczne linie komunikacyjne Rzymian, które prowadziły wzdłuż Dunaju, były bardzo długie. Przed podjęciem działań ofensywnych Trajan uspraw- nił łączność między Panonią a Mezją budując drogę i ścieżkę holowniczą 236 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne 87. Wojna Trajana z Dakami. Fragment płaskorzeźby na kolumnie Trafiana w Rzymie (113 r. mn n.c.) 237 88. Śmierć Decebala. Fragment płaskorzeźby na kolumnie Trajana w Rzymie (113 r. n.e.) wzdłuż tej rzeki na całej długości przełomu Żelaznej Bramy.10 W 101 roku cesarz wkroczył do Transylwanii przez karpacką przełęcz Żelaznej Bramy, a jednocześnie Luzjusz Kwietus dokonał ataku odciążającego, zapewne z dol- nej Mezji. Posuwając się doliną rzeki Marisus (Marusza), Luzjusz wyparł Daków z pozycji na przełęczy Tapae (w tym samym miejscu, gdzie w 88 roku odniósł zwycięstwo Julian), oddziały rzymskie poniosły jednak tak dotkliwe straty, że odłożył on dalsze operacje do następnego roku. W 102 roku, przeprawiwszy się przez przełom Czerwonej Wieży lub przełęcz Vulcan (Vil- can), Luzjusz dokonał udanych operacji oblężniczych, zdobywając łańcuch ufortyfikowanych placówek nieprzyjaciela. Po zdecydowanym zwycięstwie Rzymian w pobliżu stolicy Dacji, Sarmizegetuzy, Trajan wymógł na Dece- balu kapitulację. Wprawdzie pozostawił mu całe królestwo, ale zburzył kilka warowni dackich, a w pozostałych osadził załogi rzymskie. Po powro- cie do Rzymu cesarz otrzymał przydomek "Dacicus" (Dacki). Traktat pokojowy, który Trajan zawarł po pierwszej wojnie dackiej, sta- nowił tylko półśrodek i nie mógł przynieść trwałego rozwiązania problemu dackiego. Odbierając Dakom znaczną część broni i osadzając garnizony rzymskie na ziemiach Decebala, Trajan zranił dumę tego króla, ale bynaj- mniej go nie unieszkodliwił. Po dwóch latach okrytych tajemnicą przygoto- 238 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne wań król Dacji bądź zlikwidował, bądź obiegł załogi rzymskie i w 105 roku wtargnął do Mezji. Druga wojna dacka, którą w ten sposób zapoczątkował, należała do największych wojen w historii Rzymu, jeżeli za miernik przy- jmiemy liczebność zaangażowanych w niej wojsk, Trajan bowiem miał pod swoimi rozkazami co najmniej dwanaście legionów, to znaczy nie mniej niż sto dwadzieścia tysięcy żołnierzy. Po szybkiej kampanii w obronie Mezji cesarz w 105 roku ponownie przekroczył Dunaj, udając się na drugi brzeg rzeki mostem, który nakazał zbudować w Drobetae, poniżej bystrzyn w przełomie Żelaznej Bramy, i wkroczył do Dacji prawdopodobnie przez przełom Czerwonej Wieży i dolinę rzeki Aluta. W końcowej fazie wojny, po dwóch ciężkich kampaniach, których punktem kulminacyjnym była druga bitwa w pobliżu Sarmizegetuzy, Decebal odebrał sobie życie, a wtedy wierne mu oddziały złożyły broń.11 Zdobyte przez Trajana łupy (szacowane na pół miliona funtów złota i milion funtów srebra o łącznej wartości około siedmiuset milionów denarów) były ostatnią wielką zdobyczą wojenną Rzymu. W wojnie tej potencjał militarny Daków uległ wielkiemu osłabieniu; w dodatku utracili oni w osobie Decebala jedynego wodza, który mógł ich poderwać do walki, stali się więc dla Rzymian równie niegroźni, jak Font po śmierci Mitrydatesa. Jednakże Trajan nie chciał niczego ryzykować. W 107 roku utworzył z Dacji nową prowincję, zasiedlając ją kolonistami, któ- rych sprowadzono pod przymusem z innych krajów naddunajskich oraz z Azji Mniejszej. Miejsce Sarmizegetuzy zajęła Colonia Ulpia Traiana, w Aquae powołano concilium nowej prowincji. Zaanektowany przez Trajana i obszar obejmował zapewne tylko płaskowyż transylwański, sięgając (prawdo- podobnie) od rzeki Cisy (Tissa) do Aluty, a na północy do Porolissum. Obszary stepowe, które sąsiadowały z tym regionem od wschodu i zachodu, obsadzono nielicznymi posterunkami z załogami rekrutującymi się z auxi- liów, ludność sarmacka znalazła się więc jedynie pod nominalnym zwierzch- nictwem Rzymu. Na północ od granic tej prowincji (które nie były dokład- nie wytyczone) osiedliły się gromady uciekinierów dackich - Rzymianie nie mieli nad nimi żadnej władzy.12 Wprawdzie ta nowa prowincja stanowiła cenny bastion, osłaniający Rzy- mian przed wrogami z terenów położonych na północ od Dunaju, jednak Trajan, zdobywając dla Rzymu tak znaczne posiadłości po drugiej stronie tej rzeki, wytworzył sytuację ze strategicznego punktu widzenia równie nie- dogodną, jak aneksja Mezopotamii, ponieważ miejsce ściśle zdefiniowanej granicy zajęła linia demarkacyjna wyznaczona bardzo niedokładnie, a tym samym nie tylko nie ułatwił, lecz utrudnił obronę strefy naddunajskiej. Z tych względów jego następca, Hadrian, zaczął przygotowywać się do opu- szczenia Dacji jednocześnie z ewakuacją nowych prowincji wschodnich i zburzył nawet most kamienny zbudowany za Trajana poniżej Żelaznej 239 Bramy, ale po pewnym czasie zdecydował się europejską prowincję zatrzy- mać. Wycofanie się Rzymian z Dacji oznaczałoby bowiem pozostawienie swemu losowi kolonistów, których Trajan zmusił do przeniesienia się za Dunaj, a dla skarbu cesarskiego - utratę wielkich dochodów ze złóż metali w Karpatach, które sprowadzeni z Dalmacji górnicy zaczęli już intensywnie eksploatować. Z gospodarczego punktu widzenia okupacja rzymska była w równym stopniu korzystna dla Dacji. W kraju, w którym nie było dotąd żadnych miast z wyjątkiem stolicy królewskiej, z tubylczych osad i rzym- skich ośrodków garnizonowych powstały z czasem municypia i kolonie. Jednocześnie zaś proces przenikania wpływów łacińskich do Dacji, który rozpoczął się już w czasach Burebisty, wzmógł się tak bardzo, że niebawem Transylwania uległa romanizacji w takim samym stopniu jak Mezja i Pa- nonia i stała się ojczyzną mówiącej po łacinie ludności wschodnioeuropej- skiej. Przemiany, które wystąpiły na obszarach na północ od Dunaju, pociąg- nęły za sobą pewną reorganizację tamtejszych prowincji, a także nowe roz- mieszczenie wojsk rzymskich. W celu zabezpieczenia Panonii przed Jazyga- mi kraj ten podzielono (około 103 roku) na dwie prowincje, Dolną Panonię (ze stolicą w Aquincum - dzisiejszy Budapeszt - pod zarządem legata w stopniu pretora) oraz Górną Panonię (mającą stolicę w Carnuntum i zarzą- dzaną przez legata w randze konsularnej). Rzymianie opuścili natomiast umocnienia ziemne, które zbudowali na terenach położonych dalej na wschód, bezpieczeństwa Dobrudży nad dolnym Dunajem strzegł odtąd legion kwaterujący w Troesmis. Obszar prowincji mezyjskich - za Domi- cjana bowiem podzielono Mezję na Górną i Dolną (85-86 r.) - został po kampaniach dackich Trajana powiększony, a za panowania Hadriana nowa prowincja Dacja została podzielona dwukrotnie: pierwszy raz na Górną i Dolną (118-119 r.), a później (około 124 roku) z Górnej Dacji wydzielono terytorium, które otrzymało nazwę Dacia Porolissensis; około 168 roku wszystkie "Tres Daciae" znalazły się pod zarządem jednego namiestnika. Powstała także konieczność wzmocnienia tam załóg wojskowych. Nad dol- nym Dunajem, między Morzem Czarnym a rzeką Alutą, ulokowano trzy legiony (w Troesmis, Durostorum i Novae), dwa osadzono w Górnej Mezji (w Yiminacium i Singidunum; dawne obozy legionowe w Oescus i Ratiaria przekształcono w kolonie), cztery (z początku pięć) w prowincjach panoń- skich (w Aquincum, Brigetio, Carnuntum i Yindobona) oraz jeden w Dacji. Pod osłoną tych dziesięciu legionów południowe kraje naddunajskie mogły się rozwijać w poczuciu pełnego bezpieczeństwa. Około 114 roku Rzym podniósł Trację do rangi prowincji pretorskiej; w kraju tym wzrosło tempo urbanizacji (jak wskazują na to nazwy miast Traianopolis i Hadrianopolis), podobne zjawisko wystąpiło w Dolnej Mezji. Niemniej owych dziesięć legio- 240 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne nów nad Dunajem w porównaniu z czterema nad Renem (za Augusta sta- cjonowało tam dziesięć legionów) wskazuje, którą z tych granic uważano za bardziej zagrożoną. Przez blisko sześćdziesiąt lat po zakończeniu wojen Trajana z Dakami kraje naddunajskie cieszyły się niemal niezakłóconym pokojem. Około 165 roku banda rozbójników z Dacji lub Sarmacji, których nazywano "Kostobo- kami", przeprawiła się przez Morze Czarne w rejon Morza Egejskiego, gdzie dokonywała bezkarnie napadów łupieskich, zapuszczając się nawet do środkowej Grecji, .póki nie rozgromiła ich ciassis Pontica. Za panowania M. Aureliusza wszakże regiony nad dolnym Dunajem opanowała koalicja plemion germańskich, wdzierając się tam kilkoma kolejnymi falami, które były zwiastunem ich wielkich migracji w następnych stuleciach. 6. WOJNY MARKOMANSKIE Plemiona germańskie pod wpływem kontaktów z ludami Cesarstwa Rzymskiego, które mimo izolacyjnej polityki cesarzy nie uległy całkowi- temu zerwaniu, zaczęły stopniowo porzucać stan półkoczowniczy, przecho- dząc do intensywnego rolnictwa i związanego z tym osiadłego trybu życia. Wśród Germanów zachował się obyczaj, że mężczyźni pozostawiali uprawę ziemi kobietom i jeńcom wojennym, jednak i oni przywykli w końcu do życia w stałych siedliskach. Ten proces osiedlania się był stosunkowo daleko zaawansowany wśród plemion germańskich w Czechach, gdzie król Maroboduus świadomie krzewił rzymskie zwyczaje. Przyjaznych stosunków ludów z tego obszaru z Rzymem nie zakłócił na dłuższą metę nawet konflikt zbrojny za czasów Domicjana.13 Po 150 roku zaburzenia na wschodnich kresach Germanii zmusiły ple- miona osiadłe w granicznej strefie naddunajskiej do zdobycia sobie bardziej bezpiecznych siedzib na południowym brzegu rzeki. W 167 roku dwa naj- znaczniejsze ludy z południowej Germanii, Markomanowie i Kwadowie, wspólnie z innymi mniejszymi plemionami, wśród których znaleźli się nie- znani dotychczas historii Wandalowie, przedarły się przez granicę rzymską nad środkowym Dunajem. Najeźdźcy zmusili garnizony rzymskie do schro- nienia się w miejscach ufortyfikowanych, co przyszło im o tyle łatwo, że oddziały te były znacznie uszczuplone z powodu przerzucenia wielu żoł- nierzy na front partyjski, i opanowali całą linię rzeki (z wyjątkiem punktów najsilniej umocnionych) od Recji po Mezję. Wydarzenia te spowodowały, że za broń chwycili Jazy go wie, koczownicze plemię z doliny rzeki Cisy, którzy zajęli Dację i obiegli tamtejsze miasta, zamykając w nich załogi rzymskie. Następnie Markomanowie i Kwadowie, przemierzywszy Panonię i Nori- cum, wtargnęli do Italii, zapuszczając się do Akwilei. Wojny markomańskie 241 W tej tak pełnej grozy chwili M. Aureliusz energią dorównał Trajanowi. Chwytając się desperackich sposobów, zgromadził fundusz wojenny, doko- nał zaciągu żołnierzy ze wszystkich warstw społecznych (nie wyłączając nie- wolników i gladiatorów), a wzdłuż granic zagrożonych regionów państwa zbudował nowe fortyfikacje. W 168 roku Marek Aureliusz udał się osobiś" cię na pogranicze naddunajskie i odtąd wizytował je regularnie do końca swego życia; zmarł w 180 roku w miejscowości Yindobona (dziś Wiedeń). O wojnach w tych latach zachowały się bardzo skąpe wiadomości, wiemy tylko tyle, że Rzymianie wyzyskali brak ścisłej koordynacji działań zbroj- nych najeźdźców, wbijając kliny między wojska nieprzyjacielskie oraz wy- grywając jedno plemię przeciwko drugiemu. Źródła pisane podają informa- cje fragmentaryczne, a na kolumnie, którą M. Aureliusz wzniósł w Rzymie dla upamiętnienia swego zwycięstwa, przedstawione zostały tylko niektóre epizody wojen markomańskich i nie tworzą one narracji o ciągłym wątku.14 Na wojny te złożyły się dwie główne kampanie, jedna przeciwko Markoma- nom i Kwadom, którą cesarz prowadził ze swej bazy operacyjnej w Car- nuntum, druga przeciwko sarmackim Jazygom. Po porażce na początku kampanii (170 r.) Rzymianie uzyskali zdecydowaną przewagę nad Mar- komanami (171-172 r.), M. Aureliusz przyjął tytuł "Germanicus", ale Kwadowie ulegli dopiero w 174 roku po decydującej bitwie, która zosta- ła odmalowana w legendzie chrześcijańskiej o Legionie Piorunowym: chrześcijanie, którzy służyli w Legio Fulminata, modlili się o deszcz, aby ugasić pragnienie wyczerpanych żołnierzy, i rzeczywiście nadciągnęła burza, dzięki której Rzymianie rozgromili nieprzyjaciół. M. Aureliusz, który kierował operacjami z Sirmium, pokonał Jazygów w 175 roku i przy- jął tytuł "Sarmaticus". Do 175 roku cesarz odzyskał utracone obszary i przygotowywał się do kontrofensywy, ale bunt Awidiusza Kasjusza w Syrii zmusił go do zawarcia ugody z Germanami, którą złamali oni natychmiast, gdy tylko zaczął się wycofywać z tamtych terenów. W 178 roku M. Aure- liusz wznowił przeto działania zbrojne nad Dunajem. W ciągu dwóch następnych lat oczyścił terytorium rzymskie z najeźdźców i zamierzał prze- sunąć granicę imperium do Karpat i gór czeskich i utworzyć na zdobytych obszarach dwie nowe prowincje, Sarmację i Markomanię. Gdyby udało mu się ów plan urzeczywistnić. Cesarstwo zyskałoby w środkowej Europie naturalną granicę, opartą o nieprzerwany łańcuch górski. Tymczasem jed- nak po śmierci cesarza plany podboju tego obszaru poszły w niepamięć. Zgodnie z postanowieniami traktatu pokojowego zawartego przez następcę Aureliusza Germanowie i Jazygowie odesłali Rzymianom wszystkich jeń- ców, a ponadto zobowiązali się dostarczyć rekrutów do wojska rzymskiego i trzymać się w odległości co najmniej 15 kilometrów od Dunaju. Pusty pas ziemi po drugiej stronie rzeki patrolowali żołnierze z załóg fortów rzym- skich, które były połączone łańcuchem wież strażniczych.15 Jednocześnie kilka tysięcy tubylców, którzy utracili swe domostwa, osiedlono w wylud- 16 - Dzieje Rzymu t. II 242 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne nionych okolicach po rzymskiej stronie granicy, stawiając im warunek, że będą służyć w pomocniczych oddziałach rzymskich. Dzięki niestrudzonym staraniom M. Aureliusza w krajach naddunajskich na dłuższy czas zapanował pokój. Niepokoje, których widownią z przyczyny Markomanów i ich sprzymierzeńców stały się obszary naddunajskie, nie udzieliły się mieszkańcom zachodniej Germanu. Przez cale II stulecie tereny rzymskie nad Renem nie zostały ani razu poważniej zagrożone. Jednakże wycofanie części wojsk znad tej granicy do innych stref granicznych, które w tym okresie wymagały silniejszych załóg, postawiło Rzymian wobec konieczności wzmocnienia tam fortyfikacji obronnych. W przededniu wojen dackich Trajan zwiększył liczbę fortów w trójkącie między Renem a górnym Dunajem i zbudował nowe drogi przygraniczne. Za rządów Hadriana system umocnień ziemnych w Górnej Germanu i Recji został zastąpiony solidniejszymi fortyfikacjami z kamienia,~a wieże strażnicze, które rozmieszczono na ówczesnych granicach obu tych prowincji, połączono palisadą i fosą zapewne po to, aby uniemożliwić nagłe wtargnięcie oddziałów konnych do posiadłości rzymskich. Umocnienia te miały bez wątpienia służyć jako stała linia graniczna, Antoninus jednak zrezygnował z tego systemu obronnego na rzecz nowej palisady oraz drogi wojskowej, która prostymi odcinkami prowadziła szczytami wzgórz nad doliną Neckaru, biegnąc od Miltenbergu nad Menem w kierunku południowym do Lorch, gdzie spotykała się z ufortyfikowaną granicą Recji (limes Raeticus). W tych pracach modernizacyjnych brała udział pewna liczba Brytów: po rewolcie w północnej Brytanii w 140 roku wielu powstańców wcielono do rzymskich numeri (nowo zorganizowanych oddziałów pomocniczych) i przeznaczono do służby w obcych krajach. Cztery takie numeri Brittonum skierowano do Germanu (142-145 r.), gdzie pracowały one przy budowie fortów na starym limes w Odenwaldzie. Doświadczonych żołnierzy z dawniejszej granicy przeniesiono na linię zewnętrzną, zatrudniając ich przy budowie fortyfikacji. Obie te linie były obsadzone załogami mniej więcej do 180 roku, kiedy to opuszczono linię wewnętrzną, wzmacniając zapewne tamtejszymi oddziałami obsadę strefy zewnętrznej. Wspomnieć również trzeba, że z końcem II wieku lub na początku następnego stulecia całą granicę Germanu o długości ponad trzystu kilometrów wzmocniono wielkim wałem oraz fosą (tzw. Pfahlgraben).'6 Wydaje się również, że Hadrian wprowadził zmiany w podziale administracyjnym tego obszaru, odłączając od prowincji Belgica dla celów podatkowych i administracji cywilnej Górną i Dolną Germanię, które stały się odtąd samodzielnymi prowimcjami. Brytania 243 7. BRYTANIA Po ewakuowaniu się z północnej Szkocji na krótszą linię między zato- kami Cłyde i Forth, która stała się granicą prowincji rzymskiej. Rzymianie wyremontowali forty na położonej na południe od niej Nizinie Szkockiej (np. Newstead). Na terenach tych doszło jednak do niepokojów, a w dodatku wojny dackie zmusiły Trajana do wycofania pewnej liczby wojskz Niziny Szkockiej i wytyczenia nowej granicy wzdłuż zbudowanej przez Agrykolę drogi, która biegła od ujścia rzeki Tyne do zatoki Solway (około i 105 roku). W tym samym czasie przystąpiono do prac związanych z zapew- nieniem obronności tej prowincji: odnowiono trzy warownie, w których stały załogi legionowe, wznosząc tam teraz fortyfikacje kamienne, kilka nowych fortów powstało w Walii i prawdopodobnie w Londynie (na pół- nocny zachód od zamieszkanych terenów, z przeznaczeniem bądź dla kohorty miejskiej, bądź dla dowództwa armii rzymskiej), a wcześniej jeszcze zorganizowano dwie coloniae: w Lindum (około 90 r.) oraz w Glevum (96- -98 r.). Niebawem jednak chwycili ponownie za broń Selgowie i Nowanto- wie, plemiona z południowej Szkocji, zbuntowali się także Brygantowie, ale do 118 roku Rzymianie powstania te stłumili. Hadrian postanowił osobiście zająć się kwestią bezpieczeństwa tej prowincji. W 122 roku udał się do Bry- tanii, zabierając w swej świcie nowego namiestnika, Platoriusza Neposa, i prawdopodobnie nowy legion, VI Victrix, który miał zluzować IX Legion Hiszpański.17 Wedle instrukcji Hadriana i pod czujnym okiem Platoriusza oddziały wojskowe zbudowały mur kamienny o długości stu trzydziestu kilometrów, biegnący w poprzek Brytanii od ujścia Tyne do zatoki Solway, wyposażyły go w bastiony, castella (forty) i wieże obronne oraz fosy, których wielkość zależała od warunków terenowych. Te imponujące fortyfikacje, których budowa wymagała przetransportowania około 2 milionów ton gruzu skal- nego i ziemi, została w swym podstawowym założeniu ukończona do 126 roku, po wielu modyfikacjach wstępnego planu. Owe zmiany, które dzięki swym detektywistycznym zdolnościom i niewyczerpanej cierpliwości ujaw- nili dzisiejsi archeolodzy, znalazły ostateczny wyraz w systemie fortyfikacji składającym się z dwóch podstawowych elementów. Po zewnętrznej stronie muru (to jest od północy) biegła duża fosa (o szerokości ponad ośmiu i głębokości około czterech metrów). -Mur był konstrukcją kamienną, o gru- bości w żadnym miejscu nie mniejszej od dwóch i pół metra, i wysokości, jak można sądzić, w najniższych odcinkach około sześciu i pół metra. Mniej więcej co półtora kilometra wznosił się fort, a na każdym odcinku między fortami usytuowane były dwie wieże sygnalizacyjne (o powierzchni około 2 m2). Oprócz tego znajdowało się tam szesnaście bastionów, rozmieszczo- nych w nieregularnych odstępach i występujących trochę poza lico muru. Rozdział XXXVUI. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne 244 Po stronie południowe] biegło vallum (lub/ossatMw), rów o głębokości sześ- ciu metrów i płaskim dnie szerokości dwóch i pól metra; co trzydzieści metrów znajdowały się dwa kopce usypane z wybranej ziemi. System forty- fikacji ciągnął się jeszcze około pięćdziesięciu kilometrów wzdłuż wybrzeża kambryjskiego; wzniesiono tam castella oraz wieże sygnalizacyjne, ale zre- zygnowano z budowy muru.18 Obsadzenie samych fortów wymagało załóg w liczbie około dziewięciu tysięcy pięciuset żołnierzy, w castella zaś pełniło służbę zapewne trzy do czterech kohort posiłkowych, które podzielone były na oddziały (vexillationes}* pełniące służbę wzdłuż muru. Jakkolwiek mur ten był wyposażony w parapet dla patroli wartowni- czych, to spełniał on inne funkcje niż mury miejskie, ponieważ nie chodziło tu o obronę przed atakiem wrogów ani od południa, ani od północy. Zada- niem tych fortyfikacji było rozdzielenie sił nieprzyjaciela, obserwowanie i kontrolowanie ich ruchów, a także umożliwienie Rzymianom, zwłaszcza od- działom konnym, dokonania wypadu z silnie umocnionej bazy i zepchnię- cia grup wojowników nieprzyjacielskich do samego muru. Funkcje val- lum biegnącego po południowej stronie muru natomiast nie są tak jasne. "Wydaje się, że do vallum włączono dawną ścieżkę komunikacyjną, którą dostarczano zaopatrzenie załogom pełniącym służbę wzdłuż muru. Ponie- waż kształt tego rowu nie został pierwotnie zaprojektowany dla celów mili- tarnych (w przeciwieństwie do vallum po zewnętrznej stronie muru), być może chodziło tu o wyraźne oddzielenie strefy wojskowej i umożliwienie dostępu do muru od południa wyłącznie przeznaczonymi do tego celu nasypami. ' •^••y^^ys.^^ Niepokojom na Nizinie Szkockiej zaradzono po części wysłaniem pewnej liczby tubylców do Germanii, a po części radykalną zmianą linii granicznej. Wkrótce po objęciu rządów Antoninus Pius ściągnął załogi z Muru Had- riana i ponownie przesunął granicę prowincji na linię Cłyde-Forth, budując tam wał z darni. Zadanie wykonania tych umocnień cesarz powierzył Loliu- szowi Urbikusowi, który przygotowania do tych prac zaczął już w 139 roku. Najpierw usunięto bramy w fortach Muru Hadriana, a przez vallum prze- prowadzono ziemne groble. Następnie żołnierze legionowi zbudowali z darni wał o długości sześćdziesięciu kilometrów, od zatoki Forth do Cłyde (z zachowanych inskrypcji dowiadujemy się, jak rozdzielono pracę między trzy legiony). Po zewnętrznej stronie wału biegło vallum, a po wewnętrznej "droga wojskowa". Wał Antoninusa ubezpieczało osiemnaście fortów; w bezpiecznym miejscu na jego zapleczu, w Newstead, zorganizowano bazę wojskową, a na przedpolu rozlokowano warowne strażnice. Budowę tych umocnień granicznych ukończono u schyłku 142 roku lub nieco później ,19 * Przez vexillatio rozumie się oddzial wydzielony z innych jednostek (przyp. tłum.). Armia rzymska 245 Utworzenie nowej granicy spowodowało konieczność przerzucenia tam żołnierzy z kilku fortów w Górach Pennińskich, z czego skorzystali Brygan- towie i chwycili za broń. Rewoltę tę stłumił do 154 roku namiestnik Juliusz Werus, który sprowadził posiłki z Germanii. Ponieważ okazały się one zbyt szczupłe. Rzymianie zostali zmuszeni do wycofania swych oddziałów ze Szkocji: opuścili Wał Antoninusa, paląc forty, aby nie wpadły w ręce nie- przyjaciół. Jeszcze przed śmiercią Antoninusa wystąpiono z nową koncep- cją: bezpieczeństwo prowincji wymaga utrzymania obu linii, zarówno Wału Antoninusa, jak i Muru Hadriana. Mur Hadriana ponownie przygotowano do celów obronnych, a Wał Antoninusa około 158 roku obsadził, jak się zdaje, Juliusz Werus. Odseparowane dwiema liniami fortyfikacji plemiona szkockie utraciły łączność ze sprzymierzonymi z nimi Brygantami, których na domiar trzymały w szachu liczne forty odbudowane w Górach Penniń- skich. Za panowania Aureliusza doszło w Brytanii do nowych buntów, stłu- mienie ich powierzono tym razem Kalpurniuszowi Agrykoli (162-168 r.), a w 175 roku wysłano na wyspę, w celu wzmocnienia sił okupacyjnych, oddział jazdy sarmackiej. Tymczasem już w pierwszym roku rządów Kom- modusa (180) Rzymianie doznali ciężkiej klęski: plemiona ze środkowej Szkocji zdobyły Wał Antoninusa. Ulpiusz Marcellus, który otrzymał zada- nie stłumienia powstania, wykonał wprawdzie swą misję pomyślnie do 184 roku, ale wkrótce znowu cofnął granicę na linię Muru Hadriana; Rzymianie ostatecznie wycofali się z Wału Antoninusa. Decyzja ta pozostawała w zgo- dzie z polityką Kommodusa, który odstąpił od zamiaru utworzenia dwóch nowych prowincji - Sarmacji i Markomanii, co planował jego ojciec, Marek Aureliusz. Odzyskawszy wolność, mieszkańcy Niziny Szkockiej utwo- rzyli wieloplemienną konfederację pod przewodem Meatów, na obszarach północnych zaś działał nadal związek plemion kaledońskich. Te niewielkie modyfikacje granic w Brytanii i na innych obszarach nie oznaczały bynajmniej istotnej zmiany w polityce zagranicznej Rzymu. Linia fortyfikacji, którą Hadrian i Antoninus przeprowadzili w poprzek Europy, stanowiła jednak widome świadectwo, że epoka ekspansji Cesarstwa Rzym- skiego dobiegła końca. 8. ARMIA RZYMSKA Powstania na tyłach wojsk Trajana w czasie ofensywy rzymskiej prze- ciwko Partii oraz groźny wypad Markomanów w okresie wojen partyjskich za Marka Aureliusza wykazały, że armia rzymska jest liczebnie zbyt szczupła i że nie posiada rezerw niezbędnych do zażegnania niespodziewanego nie- bezpieczeństwa. Cesarze z II stulecia nie zastosowali żadnego skutecznego lekarstwa przeciwko tym niedomaganiem rzymskiego systemu militarnego. 246 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne Chociaż aneksja Dacji obarczyła Rzym nowymi obowiązkami, liczebność armii wzrosła nieznacznie. Z brakiem rezerw radzono sobie, ściągając 2 obszarów względnie spokojnych na odcinki zagrożone oddziały wydzielone z legionów (yexillationes) oraz budując drogi obwodowe, aby usprawnić łączność między poszczególnymi odcinkami przygranicznymi. W II wieku zmiany w składzie osobowym armii rzymskiej, które rozpo częły się w czasach Cezara i Augusta, nie zostały zakończone. Italia dostar czata tak mało rekrutów, że jedynie kohorty pretoriańskie składały się ; żołnierzy pochodzenia italskiego. Legiony, w nie mniejszym stopniu niż jed nostki pomocnicze (auxilia), rekrutowały się niemal wyłącznie z miesz kańców prowincji. Stałe obozy ułatwiały werbunek tubylców, który z Hadriana uważano już za rzecz normalną, do wojska wstępowali z reguł synowie legionistów, wychowani w okolicy obozu (ex castris). Ale chocia armia stała się domeną prowincjuszy i przedział między legionistami a żo nierzami służącymi w auxiliach stopniowo się zacierał, to nie uległa or jeszcze "barbaryzacji". W okresie od Hadriana do Sewerów większość żo nierzy pochodziła z prowincji zachodnich, drugie miejsce zajmowały regii ny Renu i Dunaju, trzecie - prowincje wschodnie.20 Skład auxiliów nati miast stawał się coraz bardziej jednorodny, od czasów Hadriana uzupełni no je jednostkami (numeri) nowego rodzaju, składającymi się z mieszka ców prowincji słabo zromanizowanych, którzy posługiwali się swą tradyc^ na bronią i mówili swymi ojczystymi językami (np. numeri Mauró Palmyrenczyków, Celtów i Brytów, którzy służyli w Germanii). W skł, armii wchodziły także formacje specjalne, jak na przykład kohorty łuczi ków (cohortes sagittariorum), zlikwidowano natomiast odrębne oddzis procarzy, ponieważ umiejętność posługiwania się tą bronią wchodziła skład regulaminowego wyszkolenia żołnierzy w jednostkach pomocniczy( Pewne innowacje wystąpiły w wyposażeniu żołnierzy. I tak legioniści no; od czasów Trajana, a może i wcześniejszych kirysy z metalowych pas< (lorica segmentata), a na cokole kolumny Marka Aureliusza niektórzy ż nierze występują już w pancerzach łuskowych (hamata lub squamata). oVa%&\% t^m. wchodzi stopniowo w użycie dzida (lanced) oraz dłuższy mii (spatha), którymi do tego czasu posługiwali się tylko żołnierze z auxilió niemniej jednak w poszczególnych prowincjach występowały w ekwipun żołnierskim pewne różnice. Rośnie w tym czasie rola jazdy, przedmioti specjalnych studiów staje się taktyka nieprzyjaciół. Fartów, Sarmatów \C tów. Za Flawiuszów pojawiają się regularne oddziały bieżników (f sagittariae), wtedy też lub nieco później spotykamy formacje łuczników, konnych, ale jeszcze nie opancerzonych (contarii), Hadrian zaś po raz \ wszy utworzył oddział kawalerii posiłkowej, zbrojnej w kolczugi (alae cc ractarii; clibanarii, to jest żołnierze dosiadający koni osłoniętych met "ymi Matkami, J>qiawili się dopiero w IV wieku).21 Centurioni, Wnioski 247 szkolili żołnierzy oraz sprawowali nad nimi bezpośrednie dowództwo, re- krutowali się przeważnie z byłych legionistów i byłych pretorianów, niekiedy funkcję tę powierzano ekwitom, wyższych dowódców natomiast, mianowa- nych przez cesarza, wybierano z reguły spośród doświadczonych wojsko- wych. Wiele reform militarnych przypisuje się Hadrianowi, a choć na pewno nie wszystkie wprowadzone wówczas innowacje stanowiły zasługę tego cesarza, armia miała wobec niego ogromny dług zarówno za jego osobiste i rozumne zainteresowanie jej problemami, jak i za położenie tak silnego nacisku na sprawność, dyscyplinę i wyszkolenie. W miarę stabilizacji granic rzymskich służba wojskowa w coraz większym stopniu ograniczała się do powtarzających się dzień w dzień obowiązków wartowniczych i patrolowych. Zarówno główne obozy legionowe, jak i castella oddziałów pomocniczych na wysuniętych pozycjach były zbudo- wane z ciosanych kamieni i urządzone z myślą o wygodzie kwaterujących w nich załóg. A chociaż żołnierz rzymski z II stulecia coraz bardziej tracił ową zdolność szybkiego przerzucania się z miejsca na miejsce, którą tak zadzi- wiał w czasach Cezara i Augusta, to przechodził równie rygorystyczne wy- szkolenie, jak w minionym okresie. Aby zapewnić ścisłe przestrzeganie zasad współczesnej sztuki wojennej, Hadrian wprowadził obowiązek okre- sowych, wymagających wielkiego wysiłku ćwiczeń polowych, a podczas in- spekcji jednostek pełniących służbę graniczną oceniał ich manewry, wytyka- jąc niezawodnie każdy najmniejszy błąd. Niezależnie od szkolenia wojsko- wego często powoływano żołnierzy do męczących robót budowlanych i ziemnych.22 Obóz legionowy w Lambaesis, Mur Hadriana i Wał Antoni- nusa w Brytanii oraz umocnienia graniczne w Germanii były dziełem rąk żołnierzy; M-yx^JA-^-".^",oi; ip kraie. W chwili śmierci M. Aureliusza armia rzymska była równie niezwyciężona jak dawniej, a. y^.^ - ^-",o,.ctwip. Rzymskim tak pewny jak nigdy, pod warunkiem, że armia pamiętała o swoim podstawowym obowiązku - o strzeżeniu granic państwa. 9. WNIOSKI W chwili śmierci M. Aureliusza ustrój państwa rzymskiego, który wpro- wadził cesarz August, obowiązywał już od dwóch stuleci. Przezwyciężono początkowe trudności, które piętrzą się przed każdym rządem w okresie przejściowym, zalety nowego systemu stały się wyraźnie widoczne. Podczas gdy w I wieku rządy poszczególnych cesarzy znacznie różniły się od siebie, to w następnym stuleciu różnice te prawie zupełnie się zatarły. Relatywnie chwiejny charakter systemu rządów w okresie wcześniejszym stanowił po części rezultat przypadkowego sposobu elekcji cesarzy, co powodowało, że ąuasi-absolutna władza dostawała się w ręce ludzi o róż- 248 Rozdział XXXVIII. "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne nym stopniu przygotowania i niejednakowych zdolnościach, a po części efekt obciążenia psychicznego, jakie sprawowanie tej władzy wywoływało u jej pierwszych dzierźycieli. W niemałym stopniu owo napięcie psychiczne miało swe źródło w samej nowości ich pozycji, braku precedensów, które mogłyby im służyć za wzorce w działalności państwowej. Przyczyniały się do tego także nieporozumienia między cesarzami a senatem. W ustroju na- rzucającym senatowi rolę podrzędną kuria z tajoną irytacją znosiła zniewagi, rzeczywiste lub urojone, których nie szczędzili jej cesarze. Jednakże pierwsi władcy obawiali się nie tyle opozycji kolektywnej lub opozycji środkami legalnymi, ile buntu jednostek. Wprawdzie senatorzy nie mieli już istotnego wpływu na rządy w państwie, ale mogli wystąpić przeciwko władzom, po- sługując się metodami M. Brutusa i Kasjusza. Jeszcze większe niebezpieczeń- stwo groziło ze strony dowódców armii, którzy mogli wyzyskać swe wojska dla promowania własnej osoby - po wydarzeniach "roku czterech cesarzy" każdy oficer armii rzymskiej mógł sobie marzyć, że "nosi berło w tornistrze". W II wieku kwestia sukcesyjna znalazła na pewien czas pomyślne rozwią- zanie, a biorąc przeciętnie, poziom osobistych walorów cesarzy nie był nigdy tak wysoki, jak w tym okresie. Administracja cesarska nauczyła się swych obowiązków, senat zaś tak przywykł do swej nowej sytuacji, że był zadowolony nawet z pozorów władzy. A chociaż cesarzom zawsze groziły spiski i rebelie, to niebezpieczeństwa te nie stanowiły już dręczącej ich zmory. W ciągu II stulecia system rządów w państwie rzymskim tak bardzo okrzepł, że powstały warunki do przeprowadzenia takich reform ustrojo- wych, na jakie pierwsi cesarze nie mogliby się odważyć bez ryzyka ponow- nego wywołania kryzysu politycznego. Nadeszła odpowiednia chwila do podjęcia próby złagodzenia dwóch pokrewnych plag społecznych: niewol- nictwa oraz masowej pauperyzacji ludności miejskiej. To prawda, że w naj- lepszym razie każda zdecydowana próba zmierzenia się z tymi problemami stanowiłaby obrazę wielu zakorzenionych przekonań i z całą pewnością wywołała wrogość rzeszy ludzi legitymujących się prawami nabytymi.23 Z drugiej jednak strony rozwój rolnictwa i rzemiosła w II stuleciu nie osiągnął jeszcze granic swych możliwości; szansę rozsądnego uregulowania kwestii agrarnej nie zostały wyczerpane; w dodatku trudności, związane z dokona- niem głębokich reform socjalnych, nie wywoływały już groźby powszech- nych zaburzeń społecznych. Ów problem redystrybucji potencjału gospo- darczego i związanych z tym obowiązków miał odpowiednik w zagadnieniu lepszego podziału funkcji politycznych, to znaczy w niedopuszczeniu do nadmiernej centralizacji władzy w rękach cesarzy. A chociaż nawrót do republikańskich zasad ustrojowych był zarówno niewykonalny, jak i niepo- żądany, przekazanie pewnych obowiązków administracyjnych zgromadze- niom prowincjonalnym (concilia) warte było eksperymentu. Swą polityczną Wnioski 249 użyteczność zgromadzenia te udowodniły w małej skali, podejmując skute- czne działania, gdy chodziło o pociągnięcie do odpowiedzialności namiest- ników winnych nadużyć, cesarze mieli w nich sprawne ogniwo do przeka- zywania municypiom swych posłań i dyrektyw. Jakkolwiek dowodzenie armią oraz polityka zagraniczna musiały pozostać w wyłącznej gestii cesa- rzy, to zgromadzeniom prowincjonalnym można było powierzyć sprawowa- nie niektórych takich funkcji administracyjnych, jak utrzymanie porządku publicznego w prowincjach i podział ciężarów finansowych między repre- zentowane w nich municypia. Prowadzona w tych kierunkach polityka decentralizacji przynosiła podwójną korzyść, z jednej strony bowiem odcią- żyła cesarzy od części obowiązków, z drugiej zaś umożliwiała członkom arystokracji municypalnej rozwinięcie swych talentów administracyjnych.24 Nikt się nie spodziewał, że cesarze będą wzorami doskonałości - świat rzymski w tej epoce potrzebował nade wszystko sprawnej administracji zgodnej z obowiązującymi zasadami. Wedle tego kryterium pierwsi cesarze wywiązali się ze swych zadań poprawnie, a władcy z II stulecia wypełnili je w sposób przynoszący im zaszczyt. Pod jednym względem cesarze rzymscy z I i II wieku dokonali ważnego kroku naprzód. Dzięki szczodrym nadaniom obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom prowincji zatarli ślady dawnych podbojów i przekształcili imperium we wspólnotę narodów, w której dostęp do najwyższych urzędów mieli wszyscy wykształceni ludzie, bez względu na rasę i narodowość. Na koniec rzecz pierwszorzędnej wagi: cesarze tej epoki zachowali i utrwalili przywrócony przez Augusta pax Romana. Jeżeli pomi- niemy nieustające zaburzenia w niektórych prowincjach oraz sporadyczne napaści wrogich plemion na obszary przygraniczne, zwłaszcza strzeżone przez zbyt szczupłe garnizony, to nie ulega żadnej kwestii, że ani w prze- szłości, ani w przyszłości kraje imperium rzymskiego nie były równie wolne od zmory wojny, jak w pierwszych dwóch wiekach naszej ery. Można też powiedzieć, że II wiek był epoką powszechnie panującej dobrej woli, miesz- kańcy Cesarstwa bowiem żyli ze sobą w większej harmonii niż kiedykol- wiek. Z tych względów znane słowa Gibbona, że rodzaj ludzki nigdy nie był tak szczęśliwy, jak za czasów "pięciu dobrych cesarzy rzymskich", nie są pozbawione pewnej słuszności i dla świata dzisiejszego stanowią wyzwanie o gorzkim posmaku. ^ Aćift.h Rozdział XXXIX SPOŁECZEŃSTWO RZYMSKIE W LATACH 70-180 N.E. l. ROLNICTWO Epoka największej ekspansji terytorialnej Cesarstwa Rzymskiego była także okresem jego największego rozkwitu gospodarczego. Na centralnych obszarach Cesarstwa postęp w rolnictwie był nieznaczny. Od czasów Kolumelli nie dokonano w metodach agrotechnicznych żadnej doniosłej innowacji, nie doszło również do istotnych zmian w zasadach posiadania ziemi ani w położeniu robotników rolnych. Za pierwszych cesa- rzy uległ zahamowaniu proces wzrostu wielkiej własności ziemskiej i stan ten utrzymywał się nadal. W Italii dzięki polityce gospodarczej Nerwy i jego następców zdołali się utrzymać na powierzchni drobni rolnicy, oni bowiem najbardziej skorzystali na możliwości uzyskiwania pożyczek o niskim opro- centowaniu, których udzielali ci cesarze po utworzeniu "funduszu ali- mentacyjnego".1 Jednakże najbardziej typowym gospodarstwem pozostał, jak na początku I wieku, majątek średniej wielkości, nabyty z zysków z działalności wytwórczej lub kupieckiej. Do uprawy gruntów w takich majątkach nadal używano niewolniczej siły roboczej, którą jednak w coraz większym stopniu eliminowali coloni, czyli wolni dzierżawcy. W domenach cesarskich panowała powszechna praktyka wydzierżawiania dużych obsza- rów głównym dzierżawcom, tzw. conductores, którzy gospodarowali na "ziemi dworskiej", resztę gruntów zaś parcelowali na małe działki, poddzie- rżawiane kolonom.2 Nie wydaje się jednak, aby wolni dzierżawcy byli lep- szymi rolnikami od niewolników. W Italii uprawa winorośli, która za czasów Kolumelli została uznana za bezpieczną lokatę kapitału, rozpowszechniła się do tego stopnia, że za kubek wina płaciło się niewiele więcej niż za kubek wody, a restrykcyjne zarządzenia Domicjana nie wystarczyły do przywrócenia wysokiej dochodo- wości tej dziedzinie sadownictwa. Jakkolwiek rolnictwu italskiemu chwi- lowo nie groziła ruina, nie miało ono udziału w rosnącym dobrobycie owych czasów. Jednocześnie w prowincjach, zwłaszcza gospodarczo zacofa- nych, położonych na kresach Cesarstwa, wprowadzono bardziej intensywne metody uprawy ziemi. W Brytanii rejony o najlepszej ziemi ornej, przede wszystkim tereny o lekkiej, suchej glebie na południu i wschodzie oraz w Yale of York, stały się największymi ośrodkami produkcji zbożowej w pół- Wytwórczość i handel 251 nocnej Europie.3 Można także domniemywać, że produkcja wełny, która w wiekach średnich stała się fundamentem dobrobytu Anglii, była dziedzict- wem po czasach rzymskich: wielkie "wille rzymskie" na obszarze dzisiej- szego hrabstwa Gloucester oraz rozkwit miasta Corinium (Cirencester) wskazują, że już w tamtym okresie wyżynny obszar Cotswolds zaczął się stawać ośrodkiem hodowli owiec.4 Niewielka odległość prowincji Belgica od obozów rzymskich nad Renem zachęciła tamtejszą ludność do rozwinięcia upraw zbożowych.5 Zarządzenia Domicjana nie zahamowały produkcji wina w południowej Galii, Galia Narbońska zaopatrywała w ten trunek obszary nadreńskie, Akwitania zaś już w tamtych czasach zdobyła sobie rynek w Brytanii -jeszcze jedna anty- cypacja średniowiecza. Uprawa oliwek, którą imigranci rzymscy zapocząt- kowali na stepowych terenach południowo-wschodniej Hiszpanii i połud- niowej Tunezji, rozwinęła się tam tak bardzo, że regiony te stały się największymi ośrodkami produkcji oliwy w Cesarstwie Rzymskim. O wiel- kości eksportu z tych obszarów do Rzymu daje wyobrażenie "Monte Testaccio" na nadbrzeżu Tybru, kopiec o wysokości ponad trzydziestu i obwodzie ośmiuset metrów, którego wnętrze wypełniają bez reszty potłu- czone dzbany z Hiszpanii i Afryki, w większości z lat 50-250 n.e. W Egipcie Hadrian dokonał ponownie energicznej próby zagospodaro- wania nieużytków na obrzeżu obszaru zirygowanego. Liczne szczątki pras oliwnych znalezione w dolinie Orontesu w Syrii wskazują, że ta starożytna ojczyzna oliwy znalazła się u szczytu produktywności. W Transjordanii, która dzięki limes Arabicus pierwszy raz od wieków mogła nie lękać się napaści Beduinów, na wielkich obszarach rozwinęła się uprawa zbóż. 2. Wl"rwOB.<-z,o&<.- l w-fta-i-D-E.-i- Pod koniec I wieku oraz w II stuleciu wraz z rozwojem świata rzym- skiego, utrwaleniem się pokoju w świecie rzymskim i budową systemu dróg, który u schyłku II wieku był już na ukończeniu, nastąpił rozkwit rękodzieła i handlu. Ułatwienia dla wymiany handlowej stały się tak wielorakie, że pradawne tradycje gospodarki samowystarczalnej nie miały już nigdzie racji bytu. Nawet w najbardziej zapadłych okolicach wiejskich poniechano pro- dukcji artykułów codziennego użytku, ponieważ można je było kupić w sklepach lub zakładach rzemieślniczych. Technologia produkcji niewiele posunęła się naprzód, organizacja procesów wytwórczych także się nie zmieniła, ale pojawiły się nowe źródła surowców. W Dacji energicznie roz- wijano wydobycie złota z nowo odkrytego złoża. W Brytanii eksploatowano na dużą skalę zasoby żelaza na obszarze Sussex Weald oraz w Forest of Dean, wydobywano również ołów z kopalni na terenie wzgórz Mendip oraz 252 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. w Shropshire, Flintshire i Yorkshire, co zapoczątkowano eksport tego metalu.6 To, że w rozwoju gospodarczym Italia zostawała w tyle, zaznaczało się w dziedzinie wytwórczości jeszcze silniej niż w rolnictwie. Mniej więcej w połowie I wieku garncarze z Arretium zaczęli tracić rynki zbytu na rzecz swych konkurentów z Galii, a w II stuleciu produkty galijskie zdystanso- wały także kapuańskie szkła i brązy. Na Wschodzie starodawne ośrodki wytwórczości rzemieślniczej zachowały dotychczasową silną pozycję, oży- wiła się również działalność wytwórcza w Grecji kontynentalnej; jako pier- wsze zyskało tam znaczenie peloponeskie miasto Patrae, gdzie wyrabiano piękne tkaniny. ,...,..-.. Jednakże największy krok naprzód uczyniło rzemiosło w Galii i Nadrenii, które stały się w tym okresie najpotężniejszymi ośrodkami wytwórczości w Europie.7 Produkcja szkła dmuchanego, która w I wieku rozwinęła się w Lugdunum, rozprzestrzeniła się z czasem na Normandię, z kolei zaś warsz- taty szklarskie zaczęły powstawać po drugiej strome kanału La Manche, sięgając do rzeki Mersey. W późniejszych latach II stulecia głównym ośrod- kiem wytwórczości szkła stała się Kolonia. Chociaż wyroby warsztatów kolońskich ustępowały pod względem artystycznym produktom kampań- skim i aleksandryjskim, były niezrównane, gdy chodziło o przezroczystość szkła i mistrzostwo dekoracji barwnymi nićmi szklanymi. Galowie, którzy osiągnęli wielką biegłość w obróbce metali, wprowadzili dwa nowe procesy technologiczne, a mianowicie cynowanie oraz produkcję mosiądzu. W Gressenich, w pobliżu Jiiiich, wyrabiano w II stuleciu piękne naczynia mosiężne z naturalistyczną dekoracją w rodzimym stylu celtyc- kim;8 wyparły one z rynków północnoeuropejskich kapuańskie naczynia z brązu. Dodać trzeba, że w Galii produkcja ceramiki osiągnęła pod wzglę- , dem ilościowym poziom nie spotykany dotąd w świecie starożytnym. Z koń- ' cem I wieku główny ośrodek wytwarzania terra sigillata przesunął się z Graufesenque do Lezoux w Owernii, a po 150 roku do Tres Tabernae (dzi- ,; siejsze Rheinzabern w pobliżu Spiry). Okręgi te na zmianę zaopatrywały t Europę w większość owych pięknych naczyń stołowych,9 a jednocześnie lt szklistą ceramikę czerwoną wyrabiano w Lezoux i Rheinzabern; czarną ceramikę, która również zdobyła sobie wielką popularność, fabrykowano w pobliżu Tongres w Belgii; podobne naczynia, z szarą powłoką i motywami dekoracyjnymi, nawiązującymi do starych tradycji celtyckich, powstawały w Brytanii, głównie w Castor (w okolicy Peterborough w dolinie rzeki Nene) oraz na obszarze Colchester. W mieście Yindonissa (Windisch) w Helwecji masowo produkowano lampy terakotowe. W omawianym okresie rzemiosło w zachodniej Europie pierwszy raz w dziejach dorównało wy- twórczości wschodnich krajów śródziemnomorskich. Wymiana handlowa 253 iś9. K,tmictS przydrożny (nriliariuml, wystawiony w 145 r. n.c. ze światem zewnętrznym osiągnęła w II stuleciu punkt kulminacyjny. Monety rzymskie znalezione na wschodnim wybrzeżu Irlandii świadczą raczej o sporadycznych wizytach kupców z Brytanii niż o stałych kontaktach handlowych.'`' Z Cermanią i krajami skandynawskimi łączyły prowincje rzymskie regularne szlaki handlowe.. Jeden z owych szlaków wiódł wzdłuż wybrzeży dzisiejszej Holandii i Fryzji, po czym rozwidlał się, pro 254 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. wadząc albo doliną jednej z rzek germańskich, albo wzdłuż wybrzeża jutlandzkiego do Danii. Inna droga wiodła trasą przetartą przez kupców bursztynu, z Carnuntum i znad środkowego Dunaju do Wisły, a następnie prowadziła przez Bałtyk aż na wyspy szwedzkie. Liczne znaleziska monet rzymskich (głównie z II wieku) na Śląsku i w Wielkopolsce, a zwłaszcza na wyspach szwedzkich, świadczą o znacznym ruchu handlowym na owym wschodnim szlaku," niemniej w tym okresie przybysze z Cesarstwa rzadko zapuszczali się w głąb terytorium obecnej Szwecji i Norwegii. Trzeci szlak wiódł z Carnuntum wzdłuż Odry na Pomorze i stamtąd na wyspy duńskie na Bałtyku, zwłaszcza na Zelandię, wszędzie tam bowiem istniały już wtedy prężne ośrodki handlowe. Wszystko wskazuje na to, że ruch handlowy na szlakach, które wiodły wzdłuż rzek wschodnioeuropejskich nad Bałtyk, a także w kierunku konty- nentu azjatyckiego, nie był regularny. Pod koniec I wieku natomiast ponownie dużą rolę zaczął odgrywać główny szlak międzykontynentalny prowadzący przez Partię. Otwarcie tej drogi handlowej było przede wszystkim zasługą chińskiej dynastii Hań, której sprężyste i przedsiębiorcze rządy stanowiły godny odpowiednik rządów cesarzy zachodnich. W ciągu ostatnich trzydzie- stu lat I stulecia cesarze chińscy zaanektowali Kotlinę Tarymską i zorganizo- wali szlaki handlowe do Baktrii (dzisiejszy Balch) i Antiochii Margiana (Merw), gdzie karawany z Dalekiego Wschodu spotykały się z kupcami syryj- skimi z Seleukii i peryferyjnych krajów wschodniego basenu śródziemnomor- skiego. Nawiązanie bezpośrednich stosunków handlowych między Cesar- stwem Rzymskim a Chinami utrudniali królowie partyjscy, którym przez jakiś czas udawało się nawet nie dopuścić do oficjalnych kontaktów cesarzy wschodnich z zachodnimi. W 97 roku wszakże pewien emisariusz chiński, niejaki Kan-Ing, zebrał informacje (chociaż zapewne z drugiej ręki) o kraju Ta-Ts'in, który na podstawie jego opisu z dużym prawdopodobieństwem możemy uznać za Syrię. W kilku raportach, które poświęcił tej ziemi, zwrócił on specjalną uwagę na wielką liczbę miast, kamienie milowe przy drogach, niską cenę złota, uczciwość tamtejszych kupców i wysokie zyski, jakie zdo- bywają dzięki swej sławnej rzetelności.12 Jak można sądzić, Trajan i Hadrian wprowadzili do traktatów z królem Partii klauzule gwarantujące swobodę handlu międzykontynentalnego. Za panowania Hadriana lub Antoninusa indywidualni kupcy docierali do stacji postojowych na krawędzi płaskowyżu Tarym (w miejscowościach Kamienna Wieża, Taszkurgan lub Darantku- rgan); tam właśnie przedstawiciele "rzymskiego" kupca Maesa Titianusa spotkali "Chińczyków".13 Jak można przypuszczać na podstawie fres- ków w stylu grecko-syryjskim odkrytych w klasztorach buddyjskich po dru- giej stronie łańcucha górskiego Kuen-Lun (na północ od Tybetu), rze- mieślnicy z krajów śródziemnomorskich zapuszczali się sporadycznie na Wytwórczość i handel 255 przygraniczne tereny Chin właściwych. Na pustyni Tarym znaleziono prób- ki towarów, które przewożono między basenem śródziemnomorskim a Morzem Żółtym: bele jedwabiu, a także haftowane tkaniny wełniane, które pochodziły prawdopodobnie z warsztatów syryjskich.14 Mimo tak ożywionego ruchu na trasach lądowych główną arterią komu- nikacyjną ze Wschodem pozostał Ocean Indyjski. Z końcem I wieku wielu śmiałych Greków, którym marzyły się wielkie zyski, docierało z zachod- niego wybrzeża Indii do gościnnych stolic najmożniejszych radżów w Pen- dżabie i Dekanie, ale główny obszar ich penetracji stanowiło południe Półwyspu Indyjskiego. Na początku lub około połowy II stulecia żeglarze greccy zapuścili się na wschód od przylądka Komorin, następnie opłynęli Cejlon (Taprobane) i odkryli wiele szlaków w Zatoce Bengalskiej. Jeden z tych pionierów, o imieniu Aleksander, przeprawił się przez cieśninę Malak- ka i wzdłuż wybrzeża Ammanu dotarł do Kattigary (prawdopodobnie 256 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. Hanoi). W końcu, w 166 roku, delegacja kupców greckich, którzy podawali się za "ambasadorów" cesarza An-Tun (M. Aureliusz Antoninus),* choć najpewniej byli osobami prywatnymi, odwiedziła dwór cesarza Huan-ti w Lojangu (nad rzeką Huang-ho, to jest Żółtą Rzeką) i przeprowadziła roko- wania w sprawie nawiązania regularnych stosunków handlowych między krajami śródziemnomorskimi a Chinami.15 Podróże żeglarzy greckich do krajów położonych na wschód od przy- lądka Komorin nie doprowadziły do nawiązania stałych stosunków handlo- wych z krajami Dalekiego Wschodu, handel z Indiami natomiast rozwinął się na tak wielką skalę, że za czasów Domicjana wybudowano w Ostii spe- cjalne magazyny na pieprz przywożony z Wybrzeża Malabarskiego. Wzrost podaży towarów importowanych spowodował, że ich ceny z fantastycznego poziomu w czasach Nerona ogromnie spadły, a zapłaty za ów import nie dokonywano już w rzymskich monetach, lecz w towarach. Za korzenie i pachnidła, drogie kamienie i muśliny indyjskie dostarczano do Indii miedź i cynę, szkło i pośledniejsze gatunki tkanin wełnianych. Dzięki tym nowym warunkom wymiany handlowej skończył się w samą porę drenaż szlachet- nych metali z krajów śródziemnomorskich, który tak bardzo niepokoił Pli- niusza Starszego. S5^'"^ s ..;. Pod koniec I lub w II wieku szyprowie greccy dotarli do przylądka Del- gado na wschodnim wybrzeżu Afryki, Rzymianie zaś zapuścili się w region wielkich jezior afrykańskich, przywożąc stamtąd prawdziwe, lecz zlekcewa- żone informacje o źródłach Nilu. Eksploracje te nie wywarły istotnego wpływu na handel śródziemnomorski, powodując jedynie wzrost importu kości słoniowej. Natomiast podróże dwóch wojskowych rzymskich, Septy- miusza Flakkusa (około 75 roku) i Juliusza Maternusa (data niepewna), przez Saharę do Sudanu przyniosły owoce w postaci ożywienia handlu z Fezzanem.16 Rozwój handlu zagranicznego osiągnął wprawdzie swe najwyższe tempo, ale pozostawał w tyle za wzrostem wymiany wewnętrznej w Cesarstwie. Lwią część tych obrotów nadal skupiał Rzym. Sama wielkość stolicy, obec- ność dworu cesarskiego i stale rosnąca liczba urzędników państwowych czy- niły metropolię najbardziej, chłonnym ze wszystkich rynków w basenie Morza Śródziemnego. O prymacie Rzymu wśród innych miast italskich w tym okresie świadczy fakt skierowania ruchu towarowego z kampańskiego miasta Puteoli do estuarium Tybru, gdy tylko prace hydrotechniczne w Ostii, które wykonano tam na polecenie Klaudiusza i Trajana, uczyniły z * Niektórzy badacze identyfikują tego cesarza z Antoninusem Piusem, poprzednikiem M. Aureliusza. Jego rzekomymi przedstawicielami byli zapewne kupcy greccy z Aleksandrii (przyp. tłum.). Urbanizacja 257 niej port bezpieczny dla dużych statków pełnomorskich. W II wieku liczba mieszkańców Ostii wzrosła mniej więcej do stu tysięcy, a szczątki tamtej- szych przestronnych domów składowych (budowanych zazwyczaj na wzór orientalnych funduków na planie czworoboku, z magazynami na parterze i pomieszczeniami wystawowymi na piętrze) wskazują, że po Aleksandrii był to największy port przeładunkowy na Morzu Śródziemnym.17 O atrakcyj- ności Rzymu jako rynku zbytu świadczy także wielkość eksportu towarów luksusowych do miast wschodnich oraz rozmiary importu'z Hiszpanii i (począwszy od II wieku) z Brytanii sztabek ołowiu, niezbędnych do konser- wacji rzymskiego systemu wodociągowego. Rzym wszakże nie mógł pod względem tempa wzrostu obrotów handlowych konkurować ani ż Galią, ani z Nadrenią, gdzie intensywny rozwój wytwórczości rzemieślniczej spo- wodował proporcjonalny wzrost wymiany handlowej. Ren zaczął pierwszy raz spełniać swą naturalną funkcję jednej z wielkich arterii komunika- cyjnych Europy, a Kolonia stała się, obok Lugdunum, głównym ogni- wem łączącym kraje śródziemnomorskie z regionem atlantyckim i bałty- ckim. • : •i •' f .^^a ^ ' Wzrostowi bezpośredniej wymiany handlowej między prowincjami towa- rzyszył spadek aktywności kupców italskich. Grecy i Syryjczycy, którzy mieli monopol w dziedzinie transportu śródziemnomorskiego, zdobyli sobie także pokaźny udział w handlu na dalekich szlakach komunikacyjnych. Zainicjowanie wymiany handlowej z krajami azjatyckimi, przynajmniej w tej części, której nie zmonopolizowali Chińczycy, stanowiło zasługę eksplo- ratorów greckich. Na kontynencie europejskim kupcy syryjscy odwiedzali Galię i Brytanię, a podróżnicy z dalekiej Palmyry osiedlili się w Dacji. Han- del na Zachodzie natomiast stał się niemal całkowicie domeną Galów, któ- rzy byli dobrze znani zarówno w Brytanii, jak w Italii. Nawet pożyczanie kapitałów na finansowanie działalności handlowej, czym dawniej trudnili się wyłącznie Italikowie, w wielu prowincjach przeszło w tym okresie w ręce miejscowych bankierów. 3. URBANIZACJA Zamożność w Cesarstwie Rzymskim była w tych czasach nie tylko więk- sza niż w jakimkolwiek innym okresie, ale uczestniczyły w niej szersze kręgi społeczne. Największych fortun, o których zachowały się wiadomości, nie spotykało się już w Rzymie - możliwości dorobienia się majątków w dro- dze malwersacji funduszów publicznych zmniejszyły się niemal do zera - lecz w Azji Mniejszej oraz, rzecz dziwna, w Grecji. Za czasów Trajana pewien magnat z Lycji, niejaki Opramoas, nie tylko szastał pieniędzmi na 17-Dzieje Rzymu t. II 258 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. Urbanizacja. 259 wielkopańską skalę, ale udzielił cesarzowi królewskiej pomocy'finansowej na pokrycie kosztów kampanii wschodniej; za Antoninusa literat ateński Herodes Attykus wsławił się ogromnymi dotacjami na rzecz miast grec- kich.18 Niemniej jednak o II stuleciu z większą trafnością niż o I wieku można powiedzieć, że była to epoka nie garstki milionerów, lecz wielkiej rzeszy zamożnych mieszczan. Drugie stulecie to także okres największego rozkwitu życia miejskiego, które stanowiło tak znamienny rys cywilizacji greckiej i rzymskiej. Charakte- rystycznym zjawiskiem w tym wieku, podobnie jak w okresach poprzednich, było zakładanie osiedli cywilnych wokół stałych obozów wojskowych rozlo- kowanych w strefach przygranicznych. Owe canabae można porównać z "bazarami", które sytuowano dawniej w bezpośrednim sąsiedztwie placó- wek wojskowych, na przykład koło Peszawaru lub Ouetty w Indiach, ponie- waż ich mieszkańcy rekrutowali się głównie z miejscowych kupców. Jedno- cześnie osady te stanowiły magnes dla zdemobilizowanych żołnierzy, którzy chętnie żenili się i zamieszkiwali na stałe w pobliżu miejsca swej dawnej służby. Kiedy owe osiedla raz okrzepły, nawet po przeniesieniu wojska z obozu na inne kwatery często zachowywały swój miejski charakter. W base- nie Dunaju, gdzie taki proces formowania się miast był szczególnie rozpo- wszechniony, żołnierz rzymski pomógł założyć długi łańcuch miast, które w latach późniejszych cesarze flawijscy, a następnie Trajan i Hadrian, prze- kształcili w kolonie lub municypia. Wśród tych poplonów obozów żołnier- skich znalazły się Bonna (dziś Bonn), Mogontiacum (Moguncja), Aquae Mattiacae (Wiesbaden) i Argentorate (Strasburg) nad Renem oraz Vindo- bona (Wiedeń), Aquincum (Budapeszt) i Singidunum (Belgrad) nad Duna- jem.19 Jednakże do urbanizacji przyczynił się głównie rozkwit rzemiosła i handlu z towarzyszącą mu intensyfikacją rolnictwa, co umożliwiło ludności wiejskiej skupianie się w miasteczkach targowych. Urbanizacja posiadłości rzymskich nie postępowała w jednakowym tempie. W Azji Mniejszej i w kra- jach bałkańskich gęstość zaludnienia nadal była niewielka, wyjątek stanowiły tereny nadmorskie i dorzecza rzek. W środkowej Galii i Brytanii miasta spo- tykało się rzadziej i były one mniejsze, niż wskazywałaby zamożność miesz- kańców tych krajów.20 W dolinach Renu i Dunaju powstał długi łańcuch miast, a w Dacji wyrastały one jak grzyby po deszczu. W Afryce ośrodki miej- skie zaczynały się krystalizować w miarę, jak pola uprawne i plantacje wy- pierały sawannę. Sporo miast powstało również w Palestynie i transjordań- skim zagłębiu pszenicznym,21 w Egipcie wiele wiosek połączyło się w metropo- leis (czyli stolice okręgów) na tych terenach, gdzie zamożniejsi rolnicy porzu- cili odwieczny model odizolowanej od świata egzystencji w swoich gospodar- stwach i przeobrazili się w mieszczaństwo wedle modelu grecko-rzymskie- go.22 Podczas gdy w I stuleciu istniało w Numidii dwanaście municypiów, 260 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. na początku III wieku było ich trzydzieści siedem.23 Na nizinach tunezyj- skich oraz w dolinie Orontesu pozostałości miast rzymskich układają się w niemal nieprzerwane łańcuchy. Dopiero w XIX wieku lub nawet w naszym stuleciu życie miejskie w krajach, które należały do Cesarstwa Rzymskiego, odzyskało swą dawną rolę społeczną. 4. BUDOWNICTWO24 Miejski charakter cywilizacji rzymskiej znalazł wyraz nie tylko w znacznej liczbie miast, ale także w staraniach o ich atrakcyjny wygląd. W ostatnich latach I wieku i na początku II stulecia przykład szedł od cesarzy, którzy nie szczędzili funduszów na budownictwo. I tak w Rzymie, chociaż Wespaz- jan nadal mieszkał w części wzniesionego przez Nerona Domus Aurea, który stał się przyczyną publicznego skandalu, w znacznym stopniu zniszczono ten kompleks pałacowy: staw zasypano, aby zrobić miejsce dla Koloseum, a łaźnie z czasów Nerona obudowano termami Tytusa (a później Trajana). Lokalizacja Koloseum była zręcznym posunięciem, zarówno z architekto- nicznego, jak i politycznego punktu widzenia: niecka po stawie stanowiła naturalną arenę, a przeznaczenie części znienawidzonego Złotego Domu na użytek i rozrywki publiczne przyczyniło się do wzrostu popularności Wes- pazjana. Domicjan, który nie lubił pałacu Tyberiusza na Palatynie, kojarzył mu się on bowiem z kilkoma posępnymi epizodami z czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej, zbudował na południowy wschód od Domus Augu- stiana nowy duży pałac cesarski. Budynek ten, najlepiej zachowany ze wszystkich pałaców cesarskich w Rzymie, składał się z dwóch zespołów: pierwszy blok, dwupiętrowy, złożony z komnat okolonych portykiem wy- chodzącym na wewnętrzny dziedziniec, stanowił prywatną rezydencję rodzi- ny cesarskiej, drugi zaś obejmował kompleks budynków o charakterze oficjalnym (zwany niekiedy Domus Flavia), w którego skład wchodziła bazy- lika oraz sale, gdzie cesarz udzielał audiencji i zwoływał posiedzenia swej rady przybocznej (consilium). Przez następnych kilkaset lat pałac ten sta- nowił oficjalną rezydencję cesarzy rzymskich. Największą, a zarazem najbar- dziej luksusową po Złotym Domu rezydencją cesarską, była willa Hadriana w Tibur (Tivoli), kompleks budynków rozsianych na przestrzeni około 65 hektarów: "willa" ta była w istocie miniaturowym miastem, z teatrem, sta- dionem oraz dwoma zespołami łaźni. W Rzymie Hadrian zbudował dla sie- bie mauzoleum, cylindryczny budynek o tak masywnej konstrukcji, że w wiekach średnich przez długie lata służył jako twierdza i do dziś nosi nazwę Zamku Świętego Anioła. -.*ts<*r Najbardziej użytecznym darem cesarzy flawijskich dla mieszkańców Rzy- mu była budowa trzech nowych rynków (fora). Dla upamiętnienia zwycię- 261 90. Cloaca Maxima w Rzymie, II w. n.e. skiego zakończenia wojny żydowskiej Wespazjan zbudował forum nazwane jego imieniem, ze świątynią Pokoju pośrodku, w której złożono łupy wojen- ne. Domicjan i Nerwa połączyli ów czworoboczny plac z Forum Augusta, dobudowując wąski placyk, zwany Forum Nerwy lub Forum Transitorium. Na północnej stronie Forum Augusta Trajan zniwelował odnogę Wzgórza Kwirynalskiego, aby zyskać miejsce na największy ze wszystkich rynków rzymskich. Forum Trajana. Pośrodku tego placu, który liczył około 320 metrów długości i 180 metrów szerokości, wznosiła się duża kryta hala, Basilica Ulpia, oraz "kolumna Trajana"; jeden z krańców tego forum za- mykała świątynia dedykowana Boskiemu Trajanowi, a po stronie północ- nej, już na stoku Kwirynału, Trajan zaprojektował dzielnicę handlową, gdzie mieściły się Mercati Traianei, hale targowe, oraz sto pięćdziesiąt skle- pów (tabernue). Po zakończeniu budowy tych rynków powstało wygodne 262 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.c. połączenie między starożytnym Forum Romanum a Polem Marsowym. Świątynia Pokoju na Forum Wespazjana uchodziła za jedną z najświet- niejszych budowli w Rzymie. Po gmachu tym nie pozostał niemal żaden ślad, z czasów Hadriana przetrwało natomiast podium wielkiej świątyni, którą cesarz ten osobiście zaprojektował na szczycie wzgórza Velia ku czci Wenus i Romy, dziwnej apsydowej budowli z dwiema odwróconymi do sie- bie tyłem cellami, czyli pomieszczeniami kultowymi (inne fragmenty tej świątyni pochodzą z okresu po jej przebudowie w 307 roku po wcześniej- szym pożarze). Łaskawym zrządzeniem losu inna świątynia z czasów Had- riana, Panteon, sanktuarium bóstw siedmiu planet, miała więcej szczęścia. Zbudowany z inicjatywy Hadriana Panteon zajął miejsce wcześniejszego Panteonu Agryppy, a być może także świątyni na planie prostokąta, którą po pożarze w 80 roku odbudował Domicjan. Ten nowy Panteon, którego fronton stanowił monumentalny portyk wsparty na kolumnach, został zaprojektowany w kształcie ogromnej rotundy zwieńczonej betonową kopu- łą o średnicy ponad 43 metrów, z dziewięciometrowym otworem (pculus) pośrodku do oświetlania wnętrza. Sklepienie to, które mimo ogromnego ciężaru nie wspierało się na kolumnach, stanowiło największe osiągnięcie starożytnego budownictwa w betonie. W ciągu swego tysiącosiemsetlet- niego istnienia kopuła ta wymagała tylko niewielkich napraw, a wnętrze nakrytego nią budynku stało się później miejscem ostatniego spoczynku królów włoskich. Z potężnego monumentalnego portyku wchodzi się do wnętrza przesyconego światłem i kolorem, a kopuła zdaje się spoczywać tak lekko, jakby ta ogromna masa betonu nic nie ważyła. Jednym z najbardziej imponujących i najlepiej zachowanych monumentów z czasów starożytnych jest Łuk Tytusa, który wzniósł Domicjan na szczycie Velii dla upamiętnie- nia zwycięstwa swego brata w wojnie żydowskiej; zbudowany przez tego samego cesarza stadion na Polu Marsowym zachował się we fragmentach zabudowy dzisiejszego Piazza Navona (obelisk stanowiący element jednej z fontann Berniniego na tym placu nie pochodził z Egiptu, jak większość obelisków, które zdobiły starożytny Rzym, lecz stanowił dzieło miejscowgo artysty i mieścił się początkowo w świątyni Izydy odbudowanej przez Domicjana po pożarze w 80 roku). Architektura rzymska wkroczyła tryum- falnie w nową fazę: Złoty Dom Nerona, pałac Domicjana, willa Hadriana i Panteon, a także skromne magazyny i domy mieszkalne w Ostii, wszystkie te budowle powstały dzięki umiejętności posługiwania się cementem. Oblico- wane cegłami fasady zachowały swą funkcjonalną surowość, ale przestrze- nią wewnątrz budowli operowano z wielką inwencją - światło i przestrzeń przestały być podporządkowane konstrukcji budowlanej, architekci posłu- giwali się nimi świadomie do tworzenia iluzji przestrzennych i zwiększenia efektu monumentalnych sklepień. Budownictwo 263 264 Budownictwo 265 Rozpoczęty przez Wespazjana, dedykowany przez Tytusa, a ukończony przez Domicjana Amfiteatr Flawiuszów (Amphitheatrum Flavianum) powstał wedle raczej tradycyjnej konwencji architektonicznej, nowością natomiast była jego wielkość i wspaniałość. Z tej racji gmach ten w pełni zasłużył sobie na dzisiejszą nazwę - Koloseum. Amfiteatr mógł pomieścić co naj- mniej pięćdziesiąt tysięcy widzów i chociaż w czasach Odrodzenia był pod- ręcznym kamieniołomem kilku pokoleń budowniczych, jeszcze i dziś impo- nuje swą ogromną bryłą. Najbardziej zadziwiająca jest jednak nie wielkość tego gmachu, lecz znakomity system ciągów komunikacyjnych i klatek schodowych oraz konstrukcja nośna o żebrowanych sklepieniach, na której spoczywa czteropiętrowa widownia. Stoi do dziś, stanowiąc widomy symbol wielkości Rzymu .- jak pisał Byron: Gdy Koloseum stoi, Rzym stał będzie, Gdy ono padnie - i Rzym się powali, A z Rzymem legnie i świat w jednym rzędzie.* Za Nerwy i Trajana zbudowano ostatni z rzymskich akweduktów, aqua Traiana; wedle dzisiejszych szacunków zaopatrzenie Rzymu w wodę kształ- towało się odtąd na poziomie mniej więcej 450 litrów na jednego miesz- kańca. Po ukończeniu przez Tytusa i Trajana nowych term, możliwości świadczenia usług przez publiczne zakłady kąpielowe osiągnęły równie nowoczesny standard. Mimo intensywnych prac modernizacyjnych pozo- stało w mieście wiele wąskich uliczek i nędznych dzielnic. Panujący tam hałas i brud wywoływały oburzenie Marcjalisa i Juwenala, możemy przeto postawić zarzut Wespazjanowi i jego następcom, że budowali bardziej dla ostentacji niż dla pożytku społecznego. Niemniej jednak atrakcyjnością swej architektury Rzym nie ustępował w tym okresie najpiękniejszym miastom hellenistycznym na Wschodzie. Podczas gdy cesarze przebudowywali Rzym, miasta italskie i prowincje z powodzeniem zwracały się z apelami do swych najbogatszych mieszkańców o fundusze na budownictwo lub zaciągały pożyczki pod zastaw swych dochodów, aby zrealizować swe ambicje i zasłużyć rzeczywiście na miano municipia splendissima. W I i II wieku nowe miasta i nowe dzielnice w mia- stach już istniejących zakładano z reguły wedle z góry opracowanego planu. Dobry przykład układu ulic w postaci szachownicy stanowią ruiny miasta Thamugadl (Timgad), kolonii założonej przez Trajana w prowincji afrykań- skiej, w okolicy gór Aures. Znamiennym rysem ówczesnego budownictwa miejskiego były długie ulice, które zbiegały się w centralnym placu. W Gerasie w Transjordanii jedna z takich arterii (dziś zrujnowana) liczyła * G.G. Byron, Wędrówki Childe Harolda, przekł. J. Kasprowicza (przyp. tłum.). 266 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.c. około 800 metrów, a podobna ulica w Palmyrze miała ponad 1200 metrów długości.25 Do najciekawszych zabytków architektury sakralnej w prowincjach nale- ży sanktuarium pielgrzymkowe Jowisza (zromanizowana wersja boga Ada- da) w Heliopolis (Baalbek), które przebudowano na kolosalną skalę praw- dopodobnie w czasach Augusta, a za Antoninusa w sąsiedztwie tego kompleksu wzniesiono świątynię Bakchusa; w Atenach, po 650 latach od Budownictwo 267 rozpoczęcia robót budowlanych, zakończono dzięki pomocy finansowej Hadriana budowę wielkiej świątyni Zeusa. Ruiny dużej, krytej hali w Uriconium (Wroxeter), zbudowanej za panowania Hadriana z funduszów dostarczonych przez obywateli tamtejszego okręgu (civitas Cornoviorum), świadczą, że nawet niewielkie miasta prowincjonalne zdobywały się na ambitne obiekty użyteczności publicznej.zb Municypia natomiast, idąc za przykładem Rzymu, dbały szczególnie o urządzenia zaopatrujące w wodę oraz budowle dla celów widowiskowych. W Brytanii małe amfiteatry zbudowano między innymi w Isca Silurum (Caerleon; około 80 roku n.e.) i w Deva, gdzie arena obozowa mogła pomieścić siedem tysięcy pięciuset widzów, a także w wielu osiedlach cywilnych (na przykład amfiteatr z późniejszego okresu w Venta Silurum, Caerwent). Teatry odkryto w Verulamium, Canterbury i w okolicy Colchester. W innych prowincjach ludność sama budowała sceny teatralne lub areny, niektóre z widownią obliczoną na dwadzieścia tysięcy lub więcej widzów. Wśród wielu zachowanych zabytków architektury tego typu na uwagę zasługują amfiteatry w Arles i Nimes oraz teatr w Orange w południowej Francji, a także budynki teatralne w Thugga w północnej Afryce, w Efezie i Aspendos, Perga i Side w Azji Mniejszej. Nawet Petra i Bostra, położone na skraju Pustyni Arabskiej, zbudowały teatry typu rzymskiego, a Biskra, na samej krawędzi Sahary, zdobyła się na amfiteatr. Wiele miast postarało się o akwedukty o wielkości dostosowanej do swoich potrzeb. W Kolonii sprowadzano wodę z odległości prawie 80 kilometrów. W niektórych miejscach, gdzie wymagały tego wzniesienia lub spadki terenu, układano rury z zastosowaniem syfonów; nad dolinami wodociągi przeprowadzano zwykle na wysokich arkadach. Z zachowanych zabytków budownictwa rzymskiego w prowincjach największy podziw budzi dwukondygnacyjny arkadowy most ("Puente") w Segowii w Starej Kastylii prawdopodobnie z okresu flawijskiego - oraz Pont-du-Gard pod Nimes (data budowy tego akweduktu jest niepewna, być może powstał już za czasów Augusta), którego trzy kondygnacje mierzą około 40 metrów wysokości. Również dwa wysokie mosty z lat panowania Trafiana świadczą, iż architekci rzymscy umieli łączyć w swych dziełach walory użytkowe z piękną formą. Jeden z takich mostów zbudował na Dunaju w okolicy Żelaznej Bramy sam Trajan, budowę drugiego, przerzuconego na wysokości około 50 metrów nad Tagiem w pobliżu Alcantary, sfinansowało dwanaście okolicznych municypiów.2' Zachowane do naszych czasów szczątki domów miejskich nie pozwalają na wyrobienie sobie ugruntowanej opinii o budownictwie prywatnym w tej epoce. Stosunkowo skromne domostwa w Timgad i innych miastach północnej Afryki to typowe insulae, które zbudowano na tym samym generalnym planie, co kamienice w Ostii. W Ostii, gdzie w pierwszej połowie II 268 Rozdziat XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.c. wieku doszło do nadzwyczajnego ożywienia działalności budowlanej, czteropiętrowe bloki mieszkalne z czerwonych lub żółtych cegieł (często, choć nie zawsze, pokryte stiukiem) z dużymi oknami, a niekiedy z balkonami, były zadziwiająco podobne do typowych domów mieszkalnych warstw średnich w dzisiejszych miastach europejskich. W Rzymie wysokość kamienic czynszowych przekraczała znacznie granicę 18 metrów ustaloną przez Augusta i, jak się zdaje, także granicę 21 metrów, obowiązującą od czasów Trafiana. Szczątki willi rzymskich we Francji i Szwajcarii, Brytanii i Nadrenii świadczą, jak wielką wagę przywiązywali Rzymianie w prowincjach do swych wiejskich siedzib. Chociaż z natury rzeczy różniły się one znacznie rozkładem i konstrukcją - willa w Chedworth w Gloucestershire miała szkielet drewniany wypełniony ceglanym murem, co do dziś jest typowe dla budownictwa w zachodniej Anglii - wszystkie wzięły swoje wzory z Italii, zwłaszcza pod względem takich detali wyposażenia, jak podłogi mozaikowe, oszklone okna i ogrzewanie za pomocą hypokaustów (hypocaustum). Domy letniskowe Pliniusza Młodszego, które opisał on z takim umiłowaniem szczegółów, choć skromnie urządzone, imponują zarówno wielkością, jak i liczbą pomieszczeń.2H 5. SZTUKA Rozkwitowi architektury w świecie rzymskim w I i II wieku towarzyszyło ogromne ożywienie twórczości rzeźbiarskiej. Hadrian, który w swej willi w Tibur urządził prawdziwe muzeum starych mistrzów, znał się na sztuce niewiele lepiej od Nerona. Dzięki jego kolekcji (wiele zachowanych z niej dzieł znajduje się w Muzeum Watykańskim) oraz licznym kopiom klasycznych rzeźb greckich, które wykonano w czasach tego cesarza, świat nowożytny mógł sobie wyrobić pierwsze pojęcie o sztuce greckiej. Ogromna masa kopii powstałych w tej epoce nie przedstawia większej wartości. Ale rzymska szkoła rzeźby, która ukształtowała się za czasów Augusta, zachowała wszystkie swe zalety także i w następnym stuleciu. W galerii portretów cesarskich głowy Flawiuszów i cesarzy z II stulecia odznaczają się nie mniej uderzającym realizmem niż rzeźby z okresu julijsko-klaudyjskiego. Posępny uśmiech błąkający się na surowej, lecz nie pozbawionej pewnej jowialności twarzy Wespazjana, chłopięca szczerość Tytusa, wyraziste, pełne chłodnej inteligencji oczy i czoło Domicjana, przenikliwe spojrzenie Hadriana i nieruchoma jak maska twarz M. Aureliusza - wszystkie te charakterystyczne cechy owych ludzi przedstawili artyści z zadziwiającą wiernością. Portrety Galby i Wespazjana na monetach to prawdziwe arcydzieła w swoim gatunku,2v 269 270 rozpoczęcia robót budowlanych, zakończono dzięki pomocy finansowej Hadriana budowę wielkiej świątyni Zeusa. Ruiny dużej, krytej hali w Urico- nium (Wroxeter), zbudowanej za panowania Hadriana z funduszów dostar- czonych przez obywateli tamtejszego okręgu (cmtas Cornoviorum}, świad- czą, że nawet niewielkie miasta prowincjonalne zdobywały się na ambitne obiekty użyteczności publicznej.26 Municypia natomiast, idąc za przykła- dem Rzymu, dbały szczególnie o urządzenia zaopatrujące w wodę oraz budowle dla celów widowiskowych. W Brytanii małe amfiteatry zbudowano między innymi w Isca Silurum (Caerleon; około 80 roku n.e.) i w Deva, gdzie arena obozowa mogła pomieścić siedem tysięcy pięciuset widzów, a także w wielu osiedlach cywilnych (na przykład amfiteatr z późniejszego okresu w Venta Silurum, Caerwent). Teatry odkryto w Verulamium, Can- terbury i w okolicy Colchester. W innych prowincjach ludność sama budo- wała sceny teatralne lub areny, niektóre z widownią obliczoną na dwadzieś- cia tysięcy lub więcej widzów. Wśród wielu zachowanych zabytków archite- ktury tego typu na uwagę zasługują amfiteatry w Aries i Nimes oraz teatr w Orange w południowej Francji, a także budynki teatralne w Thugga w pół- nocnej Afryce, w Efezie i Aspendos, Perga i Side w Azji Mniejszej. Nawet Petra i Bostra, położone na skraju Pustyni Arabskiej, zbudowały teatry typu rzymskiego, a Biskra, na samej krawędzi Sahary, zdobyła się na amfiteatr. Wiele miast postarało się o akwedukty o wielkości dostosowanej do swoich potrzeb. W Kolonii sprowadzano wodę z odległości prawie 80 kilometrów. W niektórych miejscach, gdzie wymagały tego wzniesienia lub spadki terenu, układano rury z zastosowaniem syfonów; nad dolinami wodociągi przeprowadzano zwykle na wysokich arkadach. Z zachowanych zabytków budownictwa rzymskiego w prowincjach największy podziw budzi dwukon- dygnacyjny arkadowy most ("Puentę") w Segowii w Starej Kastylii - prawdopodobnie z okresu flawijskiego - oraz Pont-du-Gard pod Nimes (data budowy tego akweduktu jest niepewna, być może powstał już za cza- sów Augusta), którego trzy kondygnacje mierzą około 40 metrów wyso- kości. Również dwa wysokie mosty z lat panowania Trajana świadczą, iż architekci rzymscy umieli łączyć w swych dziełach walory użytkowe z pię- kną formą. Jeden z takich mostów zbudował na Dunaju w okolicy Żelaznej Bramy sam Trajan, budowę drugiego, przerzuconego na wysokości około 50 metrów nad Tagiem w pobliżu Alcantary, sfinansowało dwanaście okoli- cznych municypiów.27 Zachowane do naszych czasów szczątki domów miejskich nie pozwalają na wyrobienie sobie ugruntowanej opinii o budownictwie prywatnym w tej epoce. Stosunkowo skromne domostwa w Timgad i innych miastach pół- nocnej Afryki to typowe insulae, które zbudowano na tym samym general- nym planie, co kamienice w Ostii. W Ostii, gdzie w pierwszej połowie II 271 wieku doszło do nadzwyczajnego ożywienia działalności budowlanej, czte- ropiętrowe bloki mieszkalne z czerwonych lub żółtych cegieł (często, choć nie zawsze, pokryte stiukiem) z dużymi oknami, a niekiedy z balkonami, były zadziwiająco podobne do typowych domów mieszkalnych warstw śred- nich w dzisiejszych miastach europejskich. W Rzymie wysokość kamienic czynszowych przekraczała znacznie granicę 18 metrów ustaloną przez Au- gusta i, jak się zdaje, także granicę 21 metrów, obowiązującą od czasów Trajana. ^ Afc ' .^ffi.^rtfeN^tf Szczątki willi rzymskich we Francji i Szwajcarii, Brytanii i Nadrenii świadczą, jak wielką wagę przywiązywali Rzymianie w prowincjach do swych wiejskich siedzib. Chociaż z natury rzeczy różniły się one znacznie rozkładem i konstrukcją - willa w Chedworth w Gloucestershire miała szkielet drewniany wypełniony ceglanym murem, co do dziś jest typowe dla budownictwa w zachodniej Anglii - wszystkie wzięły swoje wzory z Italii, zwłaszcza pod względem takich detali wyposażenia, jak podłogi mozai- kowe, oszklone okna i ogrzewanie za pomocą hypokaustów (hypocaustum). Domy letniskowe Pliniusza Młodszego, które opisał on z takim umiłowa- niem szczegółów, choć skromnie urządzone, imponują zarówno wielkością, jak i liczbą pomieszczeń.28 5. SZTUKA Rozkwitowi architektury w świecie rzymskim w I i II wieku towarzyszyło ogromne ożywienie twórczości rzeźbiarskiej. Hadrian, który w swej willi w Tibur urządził prawdziwe muzeum starych mistrzów, znał się na sztuce nie- wiele lepiej od Nerona. Dzięki jego kolekcji (wiele zachowanych z niej dzieł znajduje się w Muzeum Watykańskim) oraz licznym kopiom klasycznych rzeźb greckich, które wykonano w czasach tego cesarza, świat nowożytny mógł sobie wyrobić pierwsze pojęcie o sztuce greckiej. Ogromna masa kopii powstałych w tej epoce nie przedstawia większej wartości. Ale rzymska szkoła rzeźby, która ukształtowała się za czasów Augusta, zachowała wszystkie swe zalety także i w następnym stuleciu. W galerii portretów cesarskich głowy Flawiuszów i cesarzy z II stulecia odznaczają się nie mniej uderzającym realizmem niż rzeźby z okresu julijsko-klaudyjskiego. Posępny uśmiech błąkający się na surowej, lecz nie pozbawionej pewnej jowialności twarzy Wespazjana, chłopięca szczerość Tytusa, wyraziste, pełne chłodnej inteligencji oczy i czoło Domicjana, przenikliwe spojrzenie Hadriana i nie- ruchoma jak maska twarz M. Aureliusza - wszystkie te charakterystyczne cechy owych ludzi przedstawili artyści z zadziwiającą wiernością. Portrety Galby i Wespazjana na monetach to prawdziwe arcydzieła w swoim gatun- ku.29 272 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. 6. OBYCZAJE Warunki życia proletariatu w Rzymie nie uległy zmianom, z jedynym wyjątkiem, że jeszcze bardziej wydłużył się program rozrywek publicznych: w czasach M. Aureliusza było już sto trzydzieści dni świątecznych, to zna- czy prawie dwa razy tyle, co pod koniec Republiki. Z okazji inauguracji Koloseum Tytus dogodził niskim namiętnościom tłumów, urządzając igrzyska gladiatorskie i walki z dzikimi zwierzętami, które trwały sto dni z rzędu.34 Domicjan ustanowił nowe święto ku czci Jowisza Kapitolińskiego, połączone z konkursami muzycznymi, gimnastycznymi i literackimi, a więc bardziej na grecką niż na rzymską modłę, zbudował także Odeum (odeon), kryty budynek, w którym odbywały się występy muzyczne. Po ufundowaniu przez Tytusa i Trajana nowych term mieszczanie zaczęli trwonić w nich tak dużo czasu, że Hadrian, w interesie prawidłowego funkcjonowania życia miejskiego, uznał za konieczne ograniczyć godziny ich otwarcia. Za przy- kładem stolicy municypia italskie i prowincje starały się, w miarę swych środków, a nawet ponad stan, o rozrywki dla proletariatu. Nabazgrane przez ulicznego artystę z Timgad słowa: "łowy [to jest polowania na dzikie zwierzęta na arenie], łaźnie i hazard, oto prawdziwe życie", wyrażały trafnie filozofię wielu mieszkańców Cesarstwa Rzymskiego.35 Objęcie przez Wespazjana władzy cesarskiej zapoczątkowało nowy okres w życiu wysokich sfer stolicy. Wesołe czasy rządów Nerona ustąpiły miejsca epoce prostego, a nawet surowego trybu życia. Jak w Anglii, gdy po Karo- lu II wstąpił na tron purytanin Wilhelm Orański,* zmianie stylu życia na dworze cesarskim towarzyszyły przeobrażenia obyczajów wśród najwybit- niejszych rodów rzymskich, ponieważ stara nobilitas republikańska wymar- ła, a członkowie nowej arystokracji senatorskiej, która zajęła jej miejsce, pozostali wierni mieszczańskiej prostocie, w jakiej wychowali się w swych stronach rodzinnych - w municypiach italskich lub w prowincjach. Pod- czas gdy moda zmieniała się w ciągu wieków bardzo powoli, Hadrian stał się jej mimowolnym reformatorem. Chcąc ukryć bliznę po ranie odniesionej na polowaniu (łowiectwu poświęcał wiele czasu i zapału), zapuścił brodę, a eleganci rzymscy, nie bacząc, że cesarz uczynił to z konieczności, porzucili pradawny obyczaj golenia zarostu. Najbardziej negatywnym zjawiskiem w życiu społecznym w Rzymie była degeneracja starodawnej i tak czcigodnej instytucji patronatu, która utraciła wszelki praktyczny sens, posiadanie klientów stało się bowiem tylko jednym ze sposobów popisania się mająt- kiem.36 Sympatyczną cechą obyczajowości sfer zamożnych, które pozosta- wały pod silnym wpływem kultury greckiej, był rozpowszechniony w II • Koronowany w 1689 roku wspólnie z Marią II Stuart (przyp. thim.). Obyczaje 273 93. Teatr rzymski w Bóstra, I/II w. n.e. wieku zwyczaj odbywania podróży w celach turystycznych. I tę modę także wprowadził Hadrian, który podczas podróży inspekcyjnych po Cesarstwie zwiedzał atrakcje turystyczne w Grecji i Egipcie i oglądał wschód słońca ze szczytu Etny. Podczas gdy mieszkańcy prowincji ciągnęli do Rzymu, aby podziwiać cuda Miasta, Italczycy peregrynowali z przewodnikiem w ręku do historycznych miejsc w Grecji, zwiedzali Troję i Egipt.37 Życie towarzyskie drobnych rzemieślników, kupców detalicznych i wy- kwalifikowanych robotników (wśród których znajdowało się sporo ludzi stanu niewolnego) koncentrowało się w stowarzyszeniach, czyli cechach (collegia), które w omawianej epoce przeżywały swój największy rozkwit. Chcąc oszacować ich liczbę, należy brać pod uwagę nie tylko stowarzysze- nia licencjonowane, ale także collegia illicita rozmaitego typu, które władze dyskretnie tolerowały, póki ich działalność nie zboczyła na ścieżki polity- cznie niebezpieczne. Zakładanie stowarzyszeń prywatnych było zjawiskiem częstym, świadczą o tym także informacje o "klubie oficerskim" w obozie w Lambaesis, którego głównym celem było dostarczanie członkom środków na pokrycie kosztów podróży w przypadku przeniesienia ich na inne miejsce służby. Prawdę mówiąc, owe funkcje samopomocowe rzadko wcho- dziły w zakres działalności rzymskich collegia, jednakże niewolnicy i ludzie 18 - Dzieje Rzymu t. II 274 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. niezamożni mogli wstąpić do collegium funeraticum i płacąc niewielkie roczne składki zapewnić sobie pokrycie kosztów pogrzebu.38 Mimo wszyst- ko jednak wspólne posiłki w święta bóstw opiekuńczych tych stowarzyszeń lub urodzin ich wybitnych członków albo hojnych patronów, wycieczki w dnie świąteczne, gdy członkowie tych stowarzyszeń, uroczyście ubrani, szli w pochodzie, stanowiły miłą rozrywkę dla ciężej pracujących warstw lud- ności miejskiej. 7. KARIERA ŁACINY I GREKI W żadnym okresie dziejów rzymskich literatura i szkolnictwo nie cieszyły się tak wszechstronnym patronatem państwa, jak w czasach od Wespazjana do Marka Aureliusza. Wespazjan, mimo skromnego pochodzenia i wycho- wania wojskowego, był oczytany w literaturze swoich czasów, a Homera cytował z pamięci. Chociaż skarb państwa znajdował się w tarapatach, cesarz ten znalazł środki na utworzenie w Rzymie katedr retoryki rzymskiej i greckiej. Domicjan uzupełnił straty wyrządzone w księgozbiorach rzym- skich przez wielki pożar w 79 roku n.e., a wybitni współcześni pisarze łacińscy cieszyli się jego osobistym poparciem. Trajan umieścił największą bibliotekę rzymską w Basilica Ulpia, on też i Hadrian przyznali pisarzowi greckiemu Plutarchowi w uznaniu jego zasług oficjalne stanowisko w Achai (urząd prokuratora?). Ze wszystkich cesarzy rzymskich Hadrian darzył kul- turę grecką najbardziej wszechstronnym zainteresowaniem. Cesarz ten nie tylko był miłośnikiem sztuki, ale utrzymywał zażyłe stosunki z uczonymi i literatami. Założył w Rzymie akademię pod nazwą Atheneum, w której występowali wybitni krasomówcy i filozofowie. Antoninus poszedł jeszcze dalej od Trajana, przyznał bowiem konsulat dwóm znanym pisarzom: eseiś- cie M. Korneliuszowi Frontonowi oraz retorowi Herodesowi Attykusowi. Wprawdzie w interesie finansów miejskich Hadrian ograniczył liczbę immu- nitetów podatkowych, które można było przyznać pedagogom, ale jedno- cześnie udzielał szkołom municypalnym subwencji ze skarbu cesarskiego. M. Aureliusz ufundował katedry we wszystkich uczelniach filozoficznych w Atenach.39 W Rzymie literaci utyskiwali, że się już ich nie otacza patronatem z taką hojnością, jak czynił to kiedyś Mecenas. W prowincjach municypia wolały zakładać wyższe szkoły retoryki40 - w samej Galii możra się było doliczyć jedenastu takich uczelni - niż popierać mniej efektowną, ale bardziej solidną działalność zwyczajnych nauczycieli. Mimo wszystko jednak i w tym okresie nie brakowało osób prywatnych, które szczodrze łożyły na cele uznawane za chwalebne. Pliniusz Młodszy nie tylko żył w przyjaźni z wie- loma najwybitniejszymi pisarzami swoich czasów, ale ufundował szkołę Kariera łaciny i greki 275 średnią i zorganizował bibliotekę w swym rodzinnym mieście, Comum. W Timgad pewien światły obywatel założył własnym sumptem bibliotekę liczącą 23 000 woluminów.41 W żadnym innym okresie historii antycznej społeczeństwo nie miało tak wielkich możliwości nabycia choćby minimal- nego wykształcenia szkolnego, nigdy odsetek analfabetów nie był tak niski. O rozpowszechnieniu sztuki pisania świadczą nie tylko inskrypcje wyryte przez fachowych kamieniarzy lub grawerów - w samej prowincji Afryce odkryto ponad dwadzieścia tysięcy takich tekstów - ale także nieporadne gryzmoły, którymi, z braku lepszego zajęcia, oszpecano mury i chodniki miejskie.42 W II stuleciu łacina i greka ostatecznie wyparły w Cesarstwie Rzymskim inne języki pisane; oba te języki utrzymywały się na właściwych sobie obszarach, zachowując w praktyce zadziwiającą jednolitość.43 Wprawdzie błędy w wymowie i składni zdarzały się bardzo często, ale nie spotyka się niemal żadnych śladów odmian lokalnych lub deformacji języka mówio- nego, w rodzaju pidgin English, który tak zakorzenił się na kontynencie azjatyckim i afrykańskim. Przedsiębiorstwa wydawnicze prowadziły oży- wioną działalność, a ceny książek były umiarkowane, więc nawet ludzie ubodzy mogli sobie pozwolić na posiadanie przynajmniej kilku ulubionych tekstów, a biblioteki prywatne spotykało się także w wiejskich willach w prowincjach. Fakt, że dzieło Pliniusza Młodszego można było nabyć w księ- garniach w Lugdunum, świadczy, że autor piszący po łacinie mógł dotrzeć do naprawdę szerokiego kręgu czytelników.44 Ponowny rozkwit piśmiennictwa greckiego w tym okresie przyczynił się także do ożywienia twórczości literackiej. Owo odrodzenie greckie miało po części źródło w zafascynowaniu Hadriana kulturą grecką - umiłowanie jej zjednało mu przezwisko "Graeculus" - jednakże główną przyczyną tego zjawiska był bez wątpienia fakt, że we wschodniej części basenu śródziemno- morskiego zapanowało znowu poczucie bezpieczeństwa i dobrobyt. Naj- bardziej charakterystycznym gatunkiem literatury greckiej w tej epoce był krótki esej, poświęcony analizie problemów żywotnych dla całego społe- czeństwa. Do gatunku tego należą mowy Diona Chryzostoma (około 75 roku n.e.) i Eliusza Arystydesa (około 117-185 r.) na tematy aktualne, a również tak zwane Moralia Plutarcha (około 45-120 r.) - zbiór pism ety- cznych i rozpraw na rozmaite tematy historyczne z odległej przeszłości - oraz satyry Lukiana (około 160 r.), którego persyflaże wyszydzające manie- ry parweniuszy i kpiące z opowieści podróżników oraz zabobonów do dziś pozostają literaturą żywą.45 Jeden z przejawów ponownego rozkwitu życia intelektualnego wśród Greków zyskał sobie miano "drugiej sofistyki" (dla odróżnienia od sofi- styki, która rozwijała się w czasach Gorgiasza i Sokratesa). Sofiści owi, których Żywoty napisał Filostrat na początku III wieku, nie byli w istocie 276 " Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. filozofami, lecz raczej ich rywalami. Chodziło bowiem o zawodowych reto- rów, których wyidealizowany obraz skreślił we fragmencie jednej ze swoich mów Eliusz Arystydes, także sławny retor: scharakteryzował ich jako ludzi, którzy wygłaszają lub piszą mowy, stanowią ozdobę każdej uroczystości, darzą czcią bogów, udzielają rad miastom, pocieszają strapionych, uśmie- rzają konflikty wewnętrzne i kształcą młodzież. Byli to zamożni Grecy z miast położonych na wschodnich obszarach Cesarstwa (zwłaszcza z Aten, Smyrny i Efezu). Odbywali częste i dalekie podróże, niekiedy jako przedsta- wiciele miast lub prowincji, ale oczekiwano od nich przede wszystkim wspierania swych miast ojczystych radą i szczodrymi dotacjami finanso- wymi. Ta wysoka pozycja w hierarchii municypalnej lub prowincjonalnej zapewniała im i ich krewnym dostęp do wyższych sfer rzymskich, nawiązy- wali przeto ścisłe stosunki ze znamienitymi Rzymianami, a nierzadko z kołami dworskimi lub nawet z samymi cesarzami. Chociaż mieli żywą świa- domość swej greckiej przeszłości, z łatwością asymilowali się w nowym kos- mopolitycznym świecie, którego inspiratorem był filhelleński Hadrian. Władze rzymskie darzyły ich wielką życzliwością, podnosząc do rangi ekwickiej lub senatorskiej, a pewna ich liczba dostąpiła nawet konsulatu. Retorzy ci, jak Arystydes i Herodes Attykus, odgrywali niepoślednią rolę w życiu gospodarczym i społecznym oraz w administracji Cesarstwa, a także w świecie literackim. Nie mniej ważną pozycję zajmowali ludzie o podob- nych do nich zainteresowaniach, na przykład pisarze, jak Dion z Prusy, Plutarch i Lukian z Samosaty, a nawet lekarze, jak Galen, człowiek, który cieszył się ogromnym autorytetem w szerokich kręgach społeczeństwa.46 Rozbudzenie narodowej świadomości wśród Greków pociągnęło za sobą ponowne zainteresowanie najważniejszymi wydarzeniami dziejów greckich. Miarodajną pracę o podbojach Aleksandra napisał Flawiusz Arrianus, Grek urodzony w Azji, który wstąpił na służbę cesarską i otrzymał nomina- cję na namiestnika swej rodzinnej prowincji, Kapadocji. Żywotom wybit- nych ludzi w politycznych dziejach Grecji poświęcił zbiór lekkich, lecz niepospolitych szkiców Plutarch. Co więcej, Plutarch rozbudził zaintereso- wanie kolejami losu imperium rzymskiego, którymi bez większego sukcesu starał się zaciekawić swych rodaków Polibiusz. Do każdej biografii sław- nego Greka Plutarch dołączył odpowiedni żywot z dziejów rzymskich. Historię wojen domowych, które doprowadziły do upadku Republiki, odmalował w dziele dobrze skonstruowanym, ale niedbale napisanym, Ap- pian, Grek aleksandryjski, który podobnie jak Arrian wstąpił do rzymskiej służby państwowej. W tym miejscu wspomnieć także należy o szczegółowej historii pierwszej wojny żydowskiej pióra Józefa Flawiusza, naocznego świadka tych wydarzeń; wprawdzie autor napisał swą relację po aramejsku, ale podstawowy tekst tego dzieła zachował się w przekładzie greckim, Poezja łacińska 277 sporządzonym dla czytelników nieżydowskich z inspiracji późniejszego cesarza Tytusa.47 Uzdolnienia Greków do nauk przyrodniczych przejawiły się w trzech wielkich syntetycznych dziełach, które przez tysiąc czterysta lat cieszyły si? niepodważalnym autorytetem; były to: encyklopedia medyczna lekarza pergamońskiego Klaudiusza Galena (około 130-200 r.) oraz dwa traktaty z zakresu geografii i astronomii, oparte na zasadach matematycznych, pióra uczonego aleksandryjskiego Klaudiusza Ptolemeusza (około 150 r.).48 8. POEZJA ŁACIŃSKA49 Za rządów Flawiuszów łacińska poezja epiczna przeżyła ponowny rene- sans, a wedle kryteriów ilościowych osiągnęła nawet szczyt swego rozwoju. Jednakże jej jedyną zaletą był znakomity warsztat. W przeciwieństwie do wieku Augusta czasy flawijskie nie wzniosły się na wyżyny wielkich wzru- szeń - natchnienie czerpały wyłącznie z własnych doświadczeń, świa- domość wielkiego dziedzictwa nie rozpłomieniała wyobraźni twórców. Wy- bitni pisarze epiccy dorównywali wprawdzie Wergilemu potoczystością rytmu, ale na tym podobieństwo się kończyło. Najbieglejszy w tym rze- miośle Papiniusz Stacjusz (około 45-96 r.) nawiązał w swej Tebaidzie do greckiej mitologii, ale mitologia ta nie mówiła już Rzymianom nic lub pra- wie nic. Bohaterzy tego poematu wygłaszają świetne mowy, ale są to istoty wymyślone, w dodatku zaś brak jedności wątku dramatycznego rozprasza uwagę czytelnika. Popularny temat Argonautów podjął w epoce flawijskiej G. Waleriusz Flakkus w poemacie, któremu brak było zarówno spójności konstrukcji, jak i celnej charakterystyki sylwetek bohaterów; także i napię- cie epickie jest u tego autora jeszcze słabsze niż w twórczości jego greckiego pierwowzoru, Apolloniosa z Rodos. Trzeci autor piszący heksametrem, Gajusz Syliusz Italikus (26-101 r.), poszedł właściwszą drogą, wybierając jako temat dzieje drugiej wojny punickiej, ale stać go było tylko na mecha- niczne zestawienie epizodów zinwentaryzowanych przez historyków. Gatunek poezji, w którym Rzymianie nie zmierzyli się dotąd z Grekami, epigram, uprawiał z niekwestionowanym talentem M. Waleriusz Marcjalis (około 40-104 r.). Nie dorównał on wprawdzie swym greckim nauczycie- lom w oszczędności języka, był jednak równie bystrym obserwatorem i jakkolwiek pochodził z Hiszpanii (z Biłbilis w dolinie Salo), podchwycił zręcznie nastrój zjadliwej, a niekiedy nawet ordynarnie złośliwej satyry ital- skiej, ponadto zaś dał malowniczy obraz życia w Rzymie, gdzie mieszkał od 66 do 98 roku n.e. Ale jako oskarżyciela swoich czasów usunął go w cień współczesny mu D. Juniusz Juwenalis, pochodzący z Aquinum w kraju Wcisków (około 55-130 r.). Pod względem formy poetyckiej Juwenalis 278 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. poszedł za przykładem Satyr Horacego i podobnie jak Horacy swe naj- świetniejsze karty poświęcił współczesnemu życiu w Rzymie. Daleki był jed- nakże od rozbrajającej dobroduszności Horacego - spotykamy u niego ton głębokiego rozgoryczenia, do którego w pewnym stopniu przyczyniło się osobiste rozczarowanie pisarza, gdyż jako jedyny z wybitnych poetów swej epoki nie doczekał się należnego mu uznania. Bicz Juwenala spadał z monotonną gwałtownością, ale ciosy były celnie wymierzone, a bezsporny talent poety do malowania posępnych, lecz pełnych realizmu obrazów rekompensował w pewnym stopniu jego neurasteniczne nastroje.50 9. PROZA ŁACIŃSKA Znakomita szkoła historii współczesnej, czyli najnowszej, rozwijała swą działalność także za cesarzy flawijskich, ale całą ówczesną twórczość dziejo- pisarską zaćmiło dzieło Korneliusza Tacyta (około 55-120 r.). Pochodził on prawdopodobnie z Galii albo z północnej Italii, a za Wespazjana rozpo- czął służbę w administracji cesarskiej. Ożenił się w 77 roku z córką Agry- koli, a w roku 93, po śmierci swego teścia, opuścił Rzym, ale powrócił do stolicy akurat w momencie, gdy nastały tam lata terroru pod koniec rządów Domicjana; doświadczenia tego okresu wywarły decydujący wpływ na jego światopogląd. W 97 roku Tacyt został konsulem zastępczym i jednocześnie zajął się studiami historycznymi, próbując najpierw swych sił, podobnie jak Salustiusz, w dwóch krótkich monografiach ogłoszonych w 98 roku. Żywot Juliusza Agrykoli ma charakter laudatio, przy czym autor koncentruje się na okresie spędzonym przez Agrykolę w Brytanii, gdzie dokonał on swych naj- świetniej szych czynów. Germania natomiast, krótka rozprawa o plemionach germańskich, których przyszłą rolę Tacyt niejasno przeczuwał, stanowiła pożyteczne wprowadzenie do nowego rozdziału historii europejskiej. W swych dwóch największych dziełach. Rocznikach i Dziejach, Tacyt nadał ostateczny kształt historii cesarzy od Tyberiusza do Domicjana. Nad inny- mi znanymi nam historykami rzymskimi góruje on sumiennością w zbiera- niu faktów i dokładnością ich weryfikacji, a także troską o rzetelną ocenę i krytykę zgromadzonego materiału oraz przejrzystość narracji. Nie mając skrystalizowanej ideologii politycznej, Tacyt dawał się ponosić swym wro- dzonym skłonnościom do satyrycznego widzenia wydarzeń, trwały ślad na jego pisarstwie wycisnęło wykształcenie retoryczne. Portrety pierwszych cesarzy zabarwione są przypuszczalnie osobistymi doświadczeniami autora, a jego sądy, choć rzadko świadomie fałszywe, mogą niekiedy prowadzić do mylnych konkluzji. Dodać trzeba, że Tacyt koncentrował swą uwagę tylko na pewnych zagadnieniach historii (głównie na życiu dworskim i dziejach stanu senatorskiego oraz historii militarnej, z pominięciem kolei losu całego Proza łacińska 279 Cesarstwa), co więcej, w skrytości ducha nie akceptował pryncypatu, lecz z nostalgią wspominał "libertas et consulatus" i inne niezależne instytucje minionej Republiki, na którą spoglądał przez różowe okulary, dostrzegając w swoich czasach jedynie upadek virtus oraz zanik osobistej wolności jed- nostki. Mimo wszystko wszakże pisał on prawdę tak, jak ją widział, two- rząc dzieło pełne mrocznego majestatu, urzekające mistrzostwem stylu. W kunszcie lapidarnej i żywej narracji Tacyt nie miał sobie równego wśród dawnych łacińskich historyków, żaden z nich bowiem nie zachwyca tak wielką wnikliwością i talentem.51 Dobrym tłem dla dzieła Tacyta są Żywoty Cezarów pióra G. Swetoniusza Trankwillusa (około 75-150 r.). Pisarz ten poszedł śladami Tacyta i dla zawodu literackiego porzucił karierę urzędni- czą, w której wspiął się do stanowiska sekretarza Hadriana (epistularum magister). Biografie Swetoniusza stanowią zupełnie bezkrytyczny zbiór wia- domości zestawionych z zapałem reportera poszukującego "materiału", a źródła, z których czerpał, obejmują zarówno listy Augusta, urzędowe biule- tyny senatu, jak i brukowe plotki. Uszeregowanie przeróżnych faktów i zmyśleń zdradza urzędnika nawykłego do porządku, ale mimo wszystko w jego spichrzu przeważa ziarno nad plewami. Sztukę wymowy omawianego okresu reprezentuje Panegyricus, czyli mo- wa dziękczynna, którą Pliniusz Młodszy wygłosił w senacie z okazji otrzy- mania od Tytusa konsulatu na 100 rok n.e. Dla tego rodzaju popisów krasomówczych zawsze było w Rzymie dużo sposobności i korzystano z nich chętnie. Wywołało to wszakże przejrzystą refleksję Tacyta w dziełku De oratoribus (Dialog o mówcach), w którym stwierdził on bez ogródek, że pod panowaniem cesarzy nowy Cyceron stał się niepotrzebny, ponieważ wygłaszanie mów w praktyce do niczego nie prowadzi.* Pliniusz dał powód do jeszcze jednego niekorzystnego dla siebie porównania z Cyceronem, ogłaszając wybór swoich listów, stanowią one bowiem portret człowieka, który nie buntuje się przeciwko rygorom krępującym ówczesne życie. Nie- mniej jednak listy Pliniusza mogą służyć za wzór wytwornego, jeszcze nie zmanierowanego stylu epistolarnego, a w swoim powściągliwym, lecz suge- stywnym opisie zniszczenia Pompejów dowiódł on mistrzostwa swego pió- ra.52 Spokojną, ale zarazem soczystą łacinę Pliniusza można porównać z językiem epistolografa o jeszcze większej erudycji, M. Korneliusza Fron- tona, wychowawcy przyszłego cesarza Marka Aureliusza, z którym Pliniusz prowadził ożywioną i pełną wzajemnego szacunku korespondencję (około 100-166 r.). U pisarza tego dążenie do ciętego i oryginalnego stylu, który w * "Po co wygłaszać liczne mowy przed tłumem, kiedy o sprawach publicznych radzi nie tłum niedoświadczony, lecz człowiek najmędrszy i sam jeden?" - Tacyt, Dialog o mówcach, przekł. S. Hammera (przyp. tłum.). 280 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. I wieku doprowadził do tak bujnego rozkwitu epigramatu, znalazło wyraz w stosowaniu archaizmów i wyrażeń zapożyczonych z dawnych klasyków łacińskich. Listy Frontona, który pochodził z Cyrty, oznaczają początek wpływów afrykańskich na prozę łacińską. Inny pisarz afrykański, Apulejusz z Madaury (urodzony około 123 roku), dokonał nowatorskiego ekspery- mentu w swych Metamorfozach (Metamorphoses), powieści splecionej kunsz- townie z wielu epizodów na wzór rzymskiej satura; jej główny wątek stanowi utrzymana w konwencji baśniowej opowieść o człowieku przemie- nionym w osła, napisana językiem jeszcze bardziej udziwnionym od języka Frontona. Najbardziej znane epizody z Metamorfoz to opowieść o Amorze i Psyche oraz opis wtajemniczenia bohatera utworu w misteria ku czci Izydy.53 Podobnie jak w okresie minionym w II stuleciu także prowadzono inten- sywne studia nad językiem łacińskim i łacińskimi klasykami. Spośród wielu wybitnych uczonych tego okresu na pierwsze miejsce wysuwa się postać M. Fabiusza Kwintyliana (ok. 35-ok. 100 roku), rodem z Hiszpanii (z Cala- gurris w Aragonii), którego Wespazjan powołał na ufundowaną przez siebie katedrę retoryki łacińskiej. Swe główne dzieło, Institutio oratoria, Kwinty- lian poświęcił metodzie nauczania retoryki. Kierował się on zasadą, że dobrym mówcą i dobrym pisarzem może być jedynie człowiek kulturalny i dysponujący rozległą wiedzą. We wstępnym tomie swego dzieła Kwintylian zamieścił pełen uroku zbiór zasad podstawowego wykształcenia literac- kiego, a w księdze X omówił klasyków greckich i łacińskich, dając w kilku słowach trzeźwą i szczerą ocenę twórczości każdego z omawianych autorów. Do rozwoju nauki prawa rzymskiego przyczynili się uczeni juryści, którzy zajmowali wpływową pozycję w consilium principis. Instytucje (Institutiones) pióra Gajusza, powstałe około 160 roku n.e., to do dziś znakomity podrę- cznik wprowadzający w studium prawa rzymskiego.54 W połowie II stulecia pojawił się nowy rodzaj twórczości literackiej w języku greckim i łacińskim, a mianowicie apologetyka wiary chrześcijań- skiej. Literatura apologetyczna wymaga odrębnego komentarza z innego punktu widzenia. W tym miejscu wystarczy wspomnieć, że czołowi bojow- nicy chrześcijaństwa byli przeważnie ludźmi z praktyką retorską i pod wzglę- dem umiejętności polemicznych w pełni dotrzymywali pola swym adwer- sarzom. 10. FILOZOFIA I RELIGIA" Spośród zwolenników greckich szkół filozoficznych pewną żywotność zachowali jedynie stoicy i cynicy. W II wieku szkoła stoicka wydała swych dwóch największych przedstawicieli: Epikteta, frygijskiego wyzwoleńca, Filozofia i religia 281 którego wykładów słuchał cesarz Trajan, oraz cesarza M. Aureliusza, któ- rego Rozmyślania przyczyniły się do popularności doktryny stoickiej także i w naszych czasach. W niższych warstwach społecznych wędrowni filozofo- wie cyniccy zdobywali sobie słuchaczy, propagując doktrynę "życia zgod- nego z naturą", co w ich rozumieniu oznaczało odrzucenie wszelkich konwencji i ograniczenie do minimum potrzeb osobistych. Jednakże nau- czyciele ze szkoły stoickiej, którzy głosili pogląd, że cnota jest sama w sobie nagrodą, nie mogli na dłuższą metę wygrywać w konkurencji z misjo- narzami religijnymi obiecującymi z absolutnym przekonaniem nieśmiertel- ność w życiu przyszłym. Co więcej, dążność późniejszych przedstawicieli stoicyzmu do eliminowania z pojęcia cnoty wszelkich pozytywnych treści i utożsamiania jej z pasywizmem, postawiła owych filozofów w sytuacji nie- korzystnej w porównaniu z reformatorami religijnymi, którzy za probierz godziwego postępowania uważali służbę społeczną. Jakkolwiek pewne ele- menty stoicyzmu przetrwały w doktrynie chrześcijańskiej, która uległa jego wpływom, po śmierci M. Aureliusza kierunek ten stał się w najlepszym razie już tylko satelitą religii. Na pozór może się wydawać, iż religie pogańskie w Cesarstwie Rzymskim zostały w I i II stuleciu poważnie przetrzebione, wiele bowiem wyznań praktykowanych w prowincjach stopiło się w tym okresie z analogicznymi kultami rzymskimi. Odnosimy wrażenie, jakby bogowie innych ludów euro- pejskich pierzchli porażeni strachem przed panteonem rzymskim; podobnie Saturn wchłonął kartagińskiego Baala Hammona, a Baalowie z miast syryj- skich przemienili się w Jowiszów. Owe procesy synkretyczne wszakże pro- wadziły zazwyczaj tylko do zmiany imienia bóstwa i być może do pewnych modyfikacji rytuału. W żadnym innym okresie nie widać z tak wielką wyra- zistością, jak nieustępliwie broniły się religie o długich tradycjach. Niemal żadnej roli, oczywiście, nie odegrała wielka skrupulatność, z którą Domi- cjan i Antoninus wypełniali obowiązki najwyższych pontyfików, ani ubó- stwienie po śmierci wszystkich cesarzy od Wespazjana do M. Aureliusza, z wyjątkiem Domicjana; M. Aureliusz jako prawdziwy stoik nie wierzył w jednostkową nieśmiertelność, a Wespazjan żartował nawet ze swej przyszłej deifikacji. Większą wagę miało to, że tradycyjne koncepcje świata zmarłych nadal były szeroko rozpowszechnione i nawet osoby wykształcone powra- cały do wierzeń i praktyk, które w minionych czasach ludzie światli bądź po kryjomu porzucali, bądź jawnie wyśmiewali. Przepowiednie i znaki wró- żebne, które jeszcze niedawno stanowiły tylko pomocniczy element w rzą- dzeniu państwem, obecnie odzyskiwały swój pierwotny autorytet. Zarówno z upodobaniem powtarzający plotki Swetoniusz, jak i człowiek tak wielkiej kultury, jak Plutarch, odnotowali wiele przypadków boskich ostrzeżeń; sen- niki były rozchwytywane; świątynia Apollina w Delfach znowu ściągała rze- 282 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. sze szukających rady, a wyrocznia apolińska w Klaros, w pobliżu Efezu, uzyskała w II wieku późną, lecz wielką sławę. Chociaż praktyki magiczne z powodu zakazu władz miały zasięg ograniczony, powszechnie dawano wiarę opowieściom o cudownych wyleczeniach przez bóstwa pogańskie, działające za pośrednictwem wybranych ludzi. W czasach Domicjana taką nadprzyrodzoną mocą miał być obdarzony wędrowny filozof i nauczyciel, Apollonios z Tjany (w Kapadocji). Za panowania Antoninusa niejaki Ale- ksander z Abomitejchos {v/ Bitymi) cieszył się sławą wielkiego cudotwórcy, opowiadano też szeroko, że Wespazjan podczas swej bytności w Egipcie uzdrawiał ślepych i chromych.56 Religie tradycyjne zostały wszakże wchłonięte przez nowe wierzenia, które, stawiając większe wymagania i obiecując większe nagrody, przema- wiały szczególnie do ludzi bardziej refleksyjnych lub śmiałych. Pod koniec I wieku oraz w stuleciu następnym kult Izydy wraz z kultem jej nieodłą- cznego towarzysza Sarapisa dotarł do północnych kresów imperium rzym- skiego - Kolonii, Londynu i Yorku.57 W tym czasie także zaostrzył się stosunkowo nie wymagający kodeks moralny tych wierzeń. W czasach Antoninusa utraciły one prymat wśród pogańskich religii misyjnych na rzecz kultu innego bóstwa orientalnego, irańskiego Mitry.58 Mitra, który z początku był bogiem światła i prawdy, pomocnikiem Ahura-Mazdy, boga dobra, przeciwnika Arymana, boga zła, przekształcił się stopniowo, z inspi- racji ludzi nam nie znanych, w najwyższe bóstwo misteryjnego kultu rzym- skiego. Wierzenia te miały swe źródło po części w irańskim zoroastryzmie, z Mitrą utożsamionym ze Słońcem, które symbolizowało Ahura-Mazdę, a po części w kulcie frygijskiej bogini Kybele, od którego zapożyczyły one barba- rzyński rytuał wtajemniczenia za pomocą chrztu krwią byka. Mitraizm przypominał kult Izydy dostojnym ceremoniałem sprawowanym pod prze- wodnictwem profesjonalnych kapłanów, a także obietnicą nieśmiertelności w życiu przyszłym oraz posiadaniem kodeksu moralnego. Jednakże prze- wyższał te wierzenia domagając się dobrych uczynków, a nie tylko po- wstrzymywania się od grzechu, i zaliczając braterski stosunek do bliźniego do największych cnót człowieka. Za pomocą przeróżnych prób w okresie nowi- cjatu adepci poznawali wędrówkę nieśmiertelnej duszy i starali się oczyścić od nieprawości, dążąc z całych sił do moralnego życia i korzystając z wie- dzy objawionej im w czasie misteriów. W obrzędach tych brali udział wyłą- cznie mężczyźni, a wyznanie to zwracało się głównie do wyższych sfer społeczeństwa, zwłaszcza wojskowych wysokiej rangi i zamożnych ludzi interesu. Za przyzwoleniem, a może nawet za poparciem cesarzy wschodni kult Mitry, który żołnierze przenosili z obozu do obozu, dotarł w II wieku do Nadrenii i Muru Hadriana, i rozprzestrzenił się na obszarach od Dura- -Europos po Hiszpanię i północną Afrykę. Religia ta zdobyła sobie wyznaw- Chrześcijaństwo 283 ców także wśród ludności cywilnej: w ślad za kultem Izydy mitraizm rozpowszechnił się w Dacji i dotarł do Ostii, gdzie odkryto piętnaście sank- tuariów Mitry, a także do Londynu. 11. CHRZEŚCIJAŃSTWO59 Chrześcijaństwo uzyskało pozycję religii dominującej w Cesarstwie Rzym- skim w niemałym stopniu dzięki wielu dodatnim stronom, które wyróżniały je korzystnie spośród innych wyznań. Chrześcijanie stworzyli stopniowo organizację znacznie sprawniejszą od organizacji wszystkich innych religii niepaństwowych. Dla młodego wyznania stało się to palącą koniecznością, odkąd pierwsze kongregacje chrześcijańskie, oderwawszy się od macierzy- stej wspólnoty żydowskiej, utraciły korzyści wynikające z uczestnictwa w zorganizowanej społeczności. Pierwsze gminy chrześcijańskie były izolowa- nymi komórkami, którymi w kwestiach zasadniczych kierowali ich starsi członkowie. Jednakże już w I wieku, po eksperymentalnym okresie, w któ- rym na pierwszy plan wysuwali się apostołowie, to znów prorocy lub nauczyciele, a później biskupi, prezbiterzy, diakoni lub im podobni, chrześ- cijanie powołali dobrze zorganizowany stan kapłański, który miał rozległą władzę dyscyplinarną nad laikatem. Listy Ignacego (około 115 roku) wska- zują, że w Kościele antiocheńskim, a prawdopodobnie także w innych Koś- ciołach lokalnych w Azji Mniejszej, działał jeden biskup, rada prezbiterów oraz pewna liczba diakonów. Także w Kościele rzymskim zapewne w tym samym czasie rządy oligarchiczne ustąpiły miejsca jedynowładztwu episko- palnemu. W czasach M. Aureliusza hierarchia duchowna ukształtowała się już we wszystkich podstawowych elementach, a około 180 roku pogański pisarz Celsus, obserwator niezależny, chociaż do chrześcijan usposobiony nieprzyjaźnie, źródło siły chrześcijaństwa upatrywał w jego spoistej struktu- rze społecznej. Nie mniejszą wagę miało utworzenie znakomitego systemu łączności między licznymi gminami chrześcijańskimi. W I wieku n.e. kon- takty pomiędzy poszczególnymi Kościołami zapewniały jedynie nieregu- larne wizyty i sporadyczne listy przywódców o największym autorytecie, jak Piotr i Paweł. W ciągu II wieku Kościoły wypracowały system regularnej łączności za pośrednictwem przedstawicieli okolicznych kongregacji. Jedno- cześnie dzięki wzrostowi liczby kleru diakoni mogli systematycznie odwie- dzać kongregacje wiejskie przypisane do kościołów w mieście (pierwsi misjonarze koncentrowali swą działalność w miastach, dostrzegając, że w walce o zwycięstwo nowego wyznania mają one znaczenie strategiczne, należy przeto zdobyć je możliwie najszybciej). Szerzeniu się chrześcijaństwa towarzyszyła twórczość literacka swoistego 284 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. gatunku, jakiej nie znała żadna religia starożytna z wyjątkiem judaizmu. Nauka Jezusa, która z początku zawarta była jedynie w tradycji ustnej (utrzymującej się bardzo długo), została utrwalona w świadectwach pisa- nych (prawdopodobnie po aramejsku) już w połowie I wieku, a następnie rozpowszechnili ją piszący po grecku autorzy pierwszych trzech Ewangelii, którzy oparli swe relacje na własnych wiadomościach oraz informacjach uzyskanych od uczniów Jezusa (najwcześniejsza Ewangelia, autorstwa Mar- ka, powstała prawdopodobnie między 65 a 70 rokiem n.e., Paweł zaś napi- sał swe Listy wcześniej, w latach ok. 50-60). Mniej więcej do 130 roku cztery Ewangelie i trzynaście Listów świętego Pawła zostały powszechnie uznane za kanon Nowego Testamentu, dorównujący znaczeniem księgom Starego Testamentu, które stanowiły pierwsze Pismo Święte pierwotnego chrześcijaństwa. Zadanie konfrontacji doktryny chrześcijańskiej z innymi systemami intelektualnymi, zwłaszcza z filozofią stoicką i platońską, rozpo- czął Paweł w Listach, a następnie kontynuowali je w swych pismach Ojco- wie Kościoła, przeważnie ludzie pochodzenia greckiego; pionierami w tej dziedzinie twórczości byli teologowie aleksandryjscy: Klemens i Orygenes (około 200 r.). Od czasów M. Aureliusza Kościół prowadził swe własne kro- niki, wśród których Acta Martyrum to cała biblioteka. Wartość historyczna tych dokumentów jest niejednakowa: niektóre z nich to protokoły proce- sów sądowych - te są zarówno autentyczne, jak i prawdziwie wzruszają- ce - inne pochodzą od naocznych świadków męczeństwa chrześcijan, trzecia grupa zawiera materiał legendarny i pełen opisów cudownych zdarzeń. .".T Inny rodzaj literatury chrześcijańskiej, adresowany do ludzi nie należą- cych do Kościoła, miał za zadanie wyjaśnić im treść religii oraz bronić jej przed atakami przeciwników. Potrzeba literatury apologetycznej była tym bardziej paląca, że żadna z religii antycznych nie spotkała się z tak zaciekłą opozycją jak chrześcijaństwo. Działalność tych "apologetów" przypada na okres około 120-220 r., gdy chrześcijaństwo zaczęło pozyskiwać pier- wszych wyznawców w warstwach wykształconych. Z początku rzadko spo- tykało się wśród nich teologów, przeważnie byli to ludzie, którzy pragnęli wyjaśnić zarówno cesarzowi, jak i szerokiemu ogółowi, co to jest chrześci- jaństwo, a także udowodnić, że zostało ono oszkalowane, a w konsekwencji nie zrozumiane przez masy społeczeństwa oraz że nie tylko nie stanowi dla państwa żadnej groźby, ale pod względem etycznym przewyższa wszystkie religie pogańskie. Tak na przykład niejaki Kwadratus zaadresował swą apo- logię do Hadriana, a Justyn Męczennik, który około 150 roku założył szkołę chrześcijańską w Rzymie, zwracał się do Antoninusa i M. Aureliusza. Za panowania Aureliusza na ataki na chrystianizm, których dokonało dwóch pisarzy, Korneliusz Fronton i Celsus, udzielili repliki Meliton, Chrześcijaństwo 285 biskup Sardes, i Ateganoras.* Największą sławę osiągnęły nieco późniejsze pisma apologetyczne Tertuliana (około 197 r.) oraz Oktawiusz, utwór pióra Minucjusza Feliksa, skomponowany w formie dialogu między chrześcijani- nem a poganinem (pochodzący prawdopodobnie z początku III wieku). Wprawdzie apologeci, jak choćby porywczy Tertulian, tracili niekiedy cierpliwość, na ogół jednak przemawiali tonem pełnym umiaru, zbijając argumenty swych antagonistów punkt po punkcie. Ze wszystkich religii sta- rożytnych chrześcijaństwo zostało zaprezentowane w sposób najbardziej zręczny. ! ' ^s^oy?-' Jednym z powodów utworzenia ścisłej organizacji oraz powstania litera- tury chrześcijańskiej była potrzeba samookreślenia się nie tylko w stosunku do jasno zdefiniowanych kultów pogańskich, ale także wobec ujawniają- cych się w łonie Kościoła tendencji heretyckich. Wśród nawróconych pogan w Koryncie i Kolosach (we Frygii) Paweł spotkał się z wierzeniami, które określa się ogólnym mianem gnostycyzmu. Członkowie tych sekt, które się bardzo rozpowszechniły w II stuleciu, twierdzili, że posiadają wiedzę (gno- sis) szczególną, znacznie głębszą i bardziej skomplikowaną od prostej wiary głoszonej przez Kościół chrześcijański. Nie będziemy podejmowali w tej książce próby scharakteryzowania tych zawiłych poglądów teozoficznych, które w sumie stanowiły dziwaczną mieszaninę kosmologii, magii, filozofii i mitologii, z niewielką domieszką niektórych podstawowych zasad wiary chrześcij ańskiej.60 Co więcej, wiara chrześcijańska tworzyła silniejszą więź między wyznaw- cami niż inne wierzenia. Rytuał chrześcijański był w owych czasach prosty i nie przemawiał tak bardzo do oczu i uszu jak państwowe kulty pogańskie. Chrześcijanie oczywiście nie mień jeszcze świątyń, •zfcto-ni-rfi-si •wwrayiAl wdAy^ wały się w domach prywatnych. Pliniusz opisuje, jak chrześcijanie bityńscy "zwykli byli w określonym dniu zbierać się przed wschodem słońca i śpie- wać, wtórując jedni drugim, pieśń ku czci Chrystusa, jakby ku czci boga, i wiązać się przysięgą nie do popełnienia jakiejś zbrodni, lecz do niepo- pełniania kradzieży, grabieży, cudzołóstwa, do niełamania danego słowa. [...] Ze następnie mieli zwyczaj rozchodzić się i zbierać ponownie dla zażywania posiłku - posiłku jednak zwyczajnego i niewinnego."61** Co wię- cej, chrystianizm traktował wszystkich ludzi jednakowo, posuwając się pod * Za najstarszego apologetę uchodzi Kwadratus (zachował się tylko jeden fragment jego apologii, cytowany w dziełach innych pisarzy chrześcijańskich); Meliton, uczeń Frontona, żył w II stuleciu (napisał wiele prac, m.in. W obronie wiary chrześcijańskiej); Ateganoras z Aten żył w II wieku (zachowały się w całości jego dwa dzieła: Prośba za chrześcijanami i O zmartwychwstaniu umarłych) (przyp. tłum.). ** List Pliniusza do Trajana z przełomu lat 109/110 - przekł. Benedetto Bravo (przyp. tłum.). 286 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. tym względem nawet dalej niż apelujący do szerokich mas kult Izydy: nie czynił różnicy między bogatymi a ubogimi, kobietami a mężczyznami, nie- wolnymi a wolnymi. Jakkolwiek nadzwyczaj trudno znaleźć wspólny mier- nik dla oceny norm moralnych zawartych w religii chrześcijańskiej i żydo- wskiej oraz wierzeniach pogańskich, które występowały w Cesarstwie Rzym- skim, jednak na korzyść chrześcijaństwa przemawia zacytowana przez Tertuliana znamienna opinia pewnego poganina: "Spójrzcie, jak chrześcija- nie kochają się wzajemnie", a w okresie późniejszym jeden z najbardziej zaciekłych wrogów chrześcijan, cesarz Julian (361-363 r.), napominał swoich pogańskich poddanych, aby naśladowali chrześcijan w takich uczyn- kach, jak pielęgnowanie chorych i wspomaganie ubogich. W istocie działal- ność charytatywna stanowiła jeden z głównych czynników, które zdecydo- wały o sukcesie chrześcijaństwa.62 To prawda, że prześladowana mniejszość nie mogła podjąć żadnej spektakularnej akcji na rzecz zmiany sytuacji spo- łecznej kobiet i niewolników, niemniej jednak chrześcijanie podkreślali z naciskiem moralny obowiązek każdego człowieka do traktowania z szacun- kiem wszystkich ludzi, mężczyzn i kobiet, ponieważ wszyscy oni zostali stworzeni na podobieństwo Boże i odkupieni w Chrystusie. Jeszcze większą rolę w rozwoju chrześcijaństwa odegrała z pewnością osobowość założyciela tej religii, a także i to, że w przekonaniu wielu ludzi nowa wiara ukazywała lepszy sposób życia niż inne współczesne religie. A także publiczne dowo- dy wiary, choć wielu odstraszały, innych przyciągały do chrześcijaństwa. "Krew męczenników jest nasieniem" - powiedział Tertulian, i właśnie świa- dectwa męczeństwa zdobyły tego wykształconego poganina dla chrześci- jaństwa. ' i^^af^;,-: :f:-S,^ 'a^s -i " ,% ;,;". Chrześcijaństwo szerzyło się zdumiewająco szybko pod względem geogra- ficznym, wolniej natomiast pozyskiwało nowe warstwy społeczne. Pierwsi wyznawcy Jezusa rekrutowali się głównie z ludzi niskiego stanu, chociaż nie zawsze odtrącano ludzi zamożnych, jak spotkało to bogatego młodzieńca, o którym czytamy w Ewangelii św. Łukasza:* świadczą o tym przykłady Józefa z Arymatei i Nikodema. A chociaż nowa wiara nie zdobyła sobie żadnego wyznawcy spośród członków rodziny cesarskiej przed końcem I wieku (a datowanie to zależy od prawdziwości przekazów o nawróceniu Flawiusza Klemensa i Domicylli), to w II stuleciu miała już wyznawców we wszystkich warstwach społecznych. Wiara ta szybko przeniknęła z Pale- styny do Syrii, Azji Mniejszej i Grecji, a nawet poza granice Cesarstwa, na przykład do Osroene, gdzie w Edessie, stolicy tego kraju, w II wieku istniała gmina chrześcijańska.63 W Egipcie chrystianizm posuwał się w górę doliny Nilu - niemniej jednak do czasów Klemensa Aleksandryjskiego (koniec II w.) * Ewangelia według św. Łukasza 18,18 (przyp. tłum.). Walka z chrześcijaństwem 287 wiadomości w tej materii są bardzo skąpe - a jednocześnie rozwijał się bujnie w północnej Afryce, Numidii i Mauretanii, a także na obszarze dzi- siejszej Tunezji. W czasie, gdy Paweł pisał List do Rzymian (około 54-59 r.), istniała już w Rzymie liczna gmina chrześcijańska, z pewnością podobne gminy działały także w innych miastach italskich, wolniej natomiast chrześci- jaństwo przyjmowało się w Galii, Brytanii i Hiszpanii. W II wieku istniała już jednak prężna gmina chrześcijańska w dolinie Rodanu. Misja Pawła w Hiszpanii pozostała tylko w sferze planów, ale Cyprian (zmarł w 258 roku) wspomina o kościołach w czterech miastach hiszpańskich. W Brytanii chrześcijanie rozwinęli większą aktywność prawdopodobnie dopiero w po- łowie III wieku. Proces ekspansji nowej wiary ilustrują dwa przytoczone niżej cytaty. Pliniusz opisywał Trajanowi, jak z początku chrześcijaństwo szybko szerzyło się w Bitynii, po jakimś czasie jednak położono temu kres. "A nie tylko w miastach, lecz również w wioskach i po polach rozpanoszyła się zaraza tego zabobonu. Wydaje mi się jednak, że można ją zatrzymać i wyleczyć. W każdym razie pewne jest, że do świątyń, które były prawie opuszczone [Pliniusz, który opierał się na przysyłanych mu raportach, zapewne przesadzał], zaczęto uczęszczać, że wznawia się obrzędy ofiarne, od których przez dłuższy czas wstrzymywano się, i że wszędzie sprzedaje się mięso ofiarne, na które dotychczas trudno było znaleźć nabywcę."* Sytua- cję w Afryce Północnej w końcu II wieku tak scharakteryzował Tertulian: "Od wczoraj jesteśmy [tzn. chrześcijanie], a wszystko, co macie, już zapełni- liśmy: miasta, wyspy, kasztele, miasteczka, sale zgromadzeń, a nawet obozy wojskowe, cechy w Rzymie i na prowincji, pałac, senat i forum. Warn zosta- wiliśmy tylko świątynie."641"* 12. WALKA Z CHRZEŚCIJAŃSTWEM Powody gwałtownej opozycji, z którą spotkało się chrześcijaństwo, były takie same, jak w przypadku judaizmu. Religia chrześcijańska, podobnie jak religia żydowska, nie akceptowała koegzystencji z innymi wierzeniami, lecz pragnęła je wszystkie wyeliminować. Ów atak na innych bogów lub "ateizm", jak wówczas mówiono, oburzał politeistów, którzy w kwestiach religii trzymali się zasady tolerancji dla wszystkich wierzeń, gdyż napaści na nie uważali za niepotrzebne prowokowanie do zwady. Awersję do agresyw- ności żydów i chrześcijan pogłębiała jeszcze ich odmowa "oddawania czci bałwanom": oznaczało to łamanie zwyczajów społecznych i było niebezpie- * Pliniusz, op. cit., przekł. Benedetto Bravo. ** Tertulian, Apologetyk, XXXVII, przekł. Jana Sajdaka. 288 czne dla materialnych interesów niektórych ludzi.65* Żydzi i chrześcijanie narażali się także na potępienie za to, że trzymali się w imię samoobrony z daleka od społeczności politeistycznych, gdyż w miastach greckich i rzym- skich, gdzie życie społeczne było bardzo żywe, izolowanie się budziło nie- chęć; w dodatku zawsze znajdowali się plotkarze gotowi demaskować niemoralne obrzędy, które żydzi i chrześcijanie rzekomo odprawiali po kry- jomu, lub rozsiewać wiadomości o ich wywrotowej działalności. Jeżeli tak dobrze poinformowany i rozważny autor, jak Tacyt, posądzał żydów i chrześcijan o niemoralne prowadzenie się,66 to czy można się dziwić, że łatwowierne masy uważały za prawdę najbardziej fantastyczne plotki, jakie o nich krążyły. Przeciętni ludzie w świecie greckim i rzymskim bez namysłu potępiali religie monoteistyczne, zwykle jednak nie żywili długo antypatii do ich wyznawców, ponieważ zapoznawszy się bliżej z żydami i chrześcijanami dochodzili do wniosku, że oskarżenia przeciwko nim były bezpodstawne. Obu gminom wyznaniowym udało się przeto znacznie poprawić swą opinię. W jakiś czas po śmierci Hadriana żydzi ułożyli sobie, na ogół biorąc, cał- kiem poprawne stosunki ze swym najbliższym otoczeniem. W III stuleciu powszechna wrogość wobec chrześcijan osłabła, a za Konstantyna chrześci- janie i poganie jawnie nawiązywali trwałe związki przyjaźni. Niemniej w pierwszych dwóch stuleciach gminy chrześcijańskie były nieustannie na- rażone na napaści rozszalałego motłochu, podobnie jak żydzi w średniowie- czu i w czasach niedawnych. ^Znacznie dłużej prowadzili kampanię przeciwko żydom, a zwłaszcza chrześcijanom, ludzie pióra, z których wielu, mając wykształcenie filozofi- czne lub retoryczne, umiejętnie broniło swych poglądów. Paszkwile prze- ciwko żydom, przeważnie autorstwa greckiego, stawały się w ciągu II stulecia coraz rzadsze. Ataki na chrześcijan prowadzono zarówno w języku greckim, jak i łacińskim, a owa wojna słowna trwała do końca IV wieku.67 Dodać na koniec trzeba, że władze rzymskie dały się boleśnie we znaki zarówno żydom, jak i chrześcijanom. Cesarskie zarządzenia represyjne przeciwko żydom omawialiśmy w poprzednich rozdziałach. Chociaż wład- cy nie zmierzali do wytępienia religii żydowskiej, położyli tamę szerzeniu się judaizmu wśród społeczności pogańskich. Przetrwał on w szkołach religij- nych i synagogach, ale przestał być religią misyjną. Prześladowania chrześ- cijan natomiast zakończyły się zupełnym fiaskiem. Do czasów Trajana cesarze nie mieli sprecyzowanego stanowiska wobec chrześcijan. Masakra chrześcijan w Rzymie za panowania Nerona nie była z * Zob. np. Dzieje Apostolskie, 19, 21; złotnik Demetriusz, który trudnił się wyrobem srebrnych "świątyniek Artemidy" (wotów), zagrożony działalnością św. Pawła, wywołał roz- ruchy, które pokrzyżowały plany apostoła (przyp. tłum.). Walka z chrześcijaństwem 289 góry zaplanowana i nie spowodowała generalnego zakazu wyznawania tej religii. Za Wespazjana gmina chrześcijańska działała bez żadnych prze- szkód, a świadectwa o prześladowaniach chrześcijan za rządów Domicjana opierają się na bardzo wątłych podstawach, mimo że Apokalipsa wspomina o represjach i zamieszkach w Azji Mniejszej. W ciągu pierwszych pięćdzie- sięciu lat po ukrzyżowaniu Jezusa rzymscy namiestnicy prowincji wschod- nich nie podejmowali środków represyjnych przeciwko wyznawcom religii chrześcijańskiej, jednakże pod koniec I wieku skazali na śmierć tak dużą liczbę chrześcijan, że stało się to precedensem do dalszych prześladowań. Podstawy prawne owych wyroków stały się przedmiotem bardzo szerokiej dyskusji, ponieważ zachowane świadectwa nie dają nam na to jasnej odpo- wiedzi.68 Biorąc rzecz ogólnie, namiestnicy prowincji dysponowali rozległą władzą dyskrecjonalną w procesach kognicyjnych zarówno w ustalaniu winy podsądnych, jak i ferowaniu wyroków extra ordinem.* Wiadomości o anty chrześcijańskiej akcji Nerona mogły zachęcić lokalnych wrogów chrześ- cijaństwa do próby przekonania tego czy innego namiestnika, aby uznał oskarżenia za prawdziwe i wszczął przeciwko chrześcijanom postępowanie karne pod zarzutem popełnienia czynów na szkodę państwa rzymskiego. Wydaje się, że z taką sytuacją spotkał się Pliniusz, którego około 110 roku n.e. wysłano w charakterze legatus Augusti na Wschód z zadaniem zaprowa- dzenia ładu w prowincji bityńsko-pontyjskiej. W liście do Trajana Pliniusz prosił o dokładniejsze instrukcje w sprawie postępowania wobec chrześcijan, ponieważ nie wiedział, jakie należy wymie- rzać im kary, nie brał bowiem nigdy udziału w działaniach przeciwko wyznawcom tej wiary. Na początku swego namiestnictwa donosił, że skazał na śmierć ludzi, których posądzano o przynależność do sekty chrześcijań- skiej i którzy po trzech przesłuchaniach nadal to potwierdzali (nie dotyczyło to obywateli rzymskich, których odsyłał do osądzenia do Rzymu). Pliniusz wypuścił na wolność tych, którzy wyparli się, że są lub byli chrześcijanami i którzy wyrazili gotowość zaniesienia modłów do bogów, złożenia ofiary bogom i posągowi cesarza oraz obrzucenia wyzwiskami Chrystusa. Tym zaś ludziom, którzy przyznali się, iż byli chrześcijanami, ale się tej wiary wyrze- kli, nakazał modlić się do bogów i oddać cześć wizerunkowi cesarza, ale nie wiedząc, czy ma prawo puścić ich wolno, prosił Trajana o decyzję. W odpo- wiedzi cesarz nie sprecyzował żadnej ogólnej zasady postępowania, stwier- dzając, że chrześcijan należy zostawić w spokoju, ale jeżeli wystąpiono przeciwko nim z oskarżeniem (przy czym donosy anonimowe należy odrzu- cić) i stwierdzono ich winę, to bezwzględnie powinno się ich ukarać. * Tzw. cognitio extra ordinem, sądownictwo nadzwyczajne, powstało w okresie pryncy- patu. Jurysdykcję tę sprawowali: prefekt pretorianów, prefekt Miasta, namiestnicy prowin- cji, iuridici i inni (przyp. tłum.). 19 - Dzieje Rzymu t. II 290 Rozdział XXXIX. Społeczeństwo rzymskie w latach 70-180 n.e. Wszystkim, którzy wyparli się chrześcijaństwa i złożyli ofiarę bogom, należy przebaczyć, choćby nawet ich przeszłość była podejrzana. Jak widać, Trajan postąpił w tym przypadku jak rasowy biurokrata, trzymał się bowiem ślepo zasady, że należy się stosować do praktyki opartej na prece- densach, i nie skorzystał z okazji uregulowania sytuacji chrześcijan zgodnie ze zdrowym rozsądkiem, jak uczynił to August, gdy zwolnił żydów od kultu osoby cesarza. To prawda, że była to tylko instrukcja o charakterze lokalnym i z tej racji nie wiązała innych namiestników, ale po jej ogłoszeniu postępowali oni prawdopodobnie zgodnie z tym precedensem aż do czasu zmiany oficjalnej polityki (co nastąpiło dopiero, jak się zdaje, po stu pięć- dziesięciu latach, za panowania Decjusza). W następstwie tego reskryptu cesarskiego każdy chrześcijanin stał się potencjalnym przestępcą polity- cznym. Jednakże brak logiki w rozumowaniu Trajana uchronił chrześcijan przed systematycznymi prześladowaniami. Instrukcja Hadriana dla prokon- sula prowincji Azji, Minucjusza Fundanusa, udzielona w odpowiedzi na zapytanie jego poprzednika, zmniejszyła nieco zagrożenie chrześcijan, za- wierała bowiem polecenie, aby nie nękano ich nieuzasadnionymi pomówie- niami {calumnia, to jest złośliwymi lub błahymi oskarżeniami) (122-123 rok n.e.). W praktyce reskrypt Trajana spowodował, że wprawdzie w ciągu II stule- cia nadal dokonywano sporadycznych egzekucji chrześcijan, ale za Had- riana i Antoninusa pozostawiono ich we względnym spokoju; w tym okresie religia chrześcijańska poczyniła szybkie postępy - jedynym męczennikiem był Ignacy z Antiochii, który poniósł śmierć w Rzymie przed 117 rokiem. W połowie tego stulecia wszakże odmowa chrześcijan oddawania czci boskiej osobie cesarza lub udziału w kulcie bogów państwowych wywoływała w szerokich kręgach społeczeństwa wrażenie, że są oni wrogami porządku społecznego i stanowią groźbę dla pax deorum', w przypadku wszelakich klęsk, jak głód lub epidemie, chrześcijanie zawsze byli kozłami ofiarnymi. Za panowania M. Aureliusza znowu doszło do represji.69 W Rzymie prae- fectus urbi skazał na śmierć Justyna (około 165 roku), w Smyrnie, gdzie rozszalały się pogromy chrześcijan, pojmano i spalono Polikarpa (około 167 roku, choć być może już w 155 roku). W Lugdunum i Vienna (Yienne) gwałtowne demonstracje tłumów skłoniły tamtejszego namiestnika do ma- sowych wyroków śmierci (w 177 roku?), w Achai i Macedonii natomiast Antoninus udaremnił w zarodku akcje represyjne przygotowane przez nad- gorliwych urzędników. Głównym przedmiotem nienawiści tłumów stali się teraz raczej chrześcijanie niż żydzi. Podsumowanie 291 13. PODSUMOWANIE Wiek, który rozpoczął się od panowania Wespazjana, zapisał się w histo- rii jako najspokojniejszy ze wszystkich minionych stuleci dziejów Rzymu. Wojny Trajana, nawiązanie stosunków handlowych z Dalekim Wschodem, Panteon i Kolumna Trajana dowodzą jednak, że w Rzymianach nie wygasło jeszcze dawne umiłowanie wielkiej przygody; dzieła Tacyta i Juwenala świadczą, że zachowali oni zdolność do głębokich wzruszeń i potrafili zdo- być się na siłę ekspresji. Ale zważywszy to wszystko, wiek ten nie zasłużył sobie na miano heroicznego. Były to czasy wolne od napięć politycznych i społecznych, a jednocześnie epoka dobrej woli, chociaż niezbyt żarliwej, jednak dosyć powszechnej. Znajdujemy ją na prawie każdej stronicy Roz- myślań Marka Aureliusza i w mnóstwie listów Pliniusza Młodszego. Owa nuta powraca w przepojonych humanizmem regułach wychowawczych Kwintyliana oraz licznych epitafiach zwyczajnych mężczyzn i kobiet, któ- rych powodem do dumy było to, że przeżyli razem pół życia "bez jednej kłótni". Kiedy Rzym znalazł się u szczytu swej potęgi, także i poczucie pie- tas było w społeczeństwie rzymskim najsilniejsze. ; ^i^;:-^-"^^ W każdym razie jednak pogodnego spokoju, który panował w II wieku, nie należy mylić z zadowoleniem inwalidy spędzającego życie w komforto- wych warunkach. Nie można jeszcze mówić o "dekadencji" Cesarstwa Rzymskiego w tym okresie. W żadnej epoce Cesarstwo nie było tak silne pod względem gospodarczym i tak ustabilizowane politycznie; i rzecz w dziejach Rzymu niemal nie spotykana: w chwili śmierci M. Aureliusza gra- nicom państwa nie groziło żadne niebezpieczeństwo.70 Rozdział XL KOMMODUS I SEWEROWIE l. PANOWANIE KOMMODUSA (180-192 R.) Władcy od Nerwy do Antoninusa rozwiązywali kwestię sukcesji władzy cesarskiej z mądrością godną podziwu, jednakże w pewnej mierze było to dziełem przypadku, żaden z nich bowiem nie pozostawił męskiego potomka. W przypadku M. Aureliusza los zrządził inaczej i nie uchronił go od po- wzięcia z gruntu błędnej decyzji. Jakkolwiek kilku jego synów zmarło przedwcześnie, pozostał najmłodszy (w wieku około osiemnastu lat), L. Aureliusz Kommodus, który domagał się oddania mu władzy jako należnej z tytułu dziedzictwa, a "ostatni z dobrych cesarzy" postępujący wobec swej rodziny z tą samą przesadną lojalnością, która kiedyś skłaniała go do dzie- lenia rządów z L. Werusem, zdecydował się przekazać władzę cesarską młodzieńcowi o nie sprawdzonych kwalifikacjach. Wynosząc na tron cesar- ski Kommodusa, z pominięciem doświadczonych dowódców i wysokich urzędników, M. Aureliusz bez wątpienia liczył na to, że syn zatrzyma ich w swojej służbie.' Kampanie zbrojne M. Aureliusza były korzystne w tym sensie, że przy- czyniły się do zachowania obronności granic państwa. W 180 roku nowy ce- sarz zrezygnował z planowanej przez jego ojca aneksji obszarów na północ od Dunaju i zawarł pokój z Kwadami i Markomanami. Jakkolwiek nigdy ściśle nie egzekwowano postanowień tego traktatu, które zobowiązywały plemiona germańskie do trzymania się z dala od Dunaju, przez dłuższy czas tereny naddunajskie nie były zagrożone poważniejszymi napaściami. W Brytanii plemiona ze środkowej Szkocji sforsowały Wał Antoninusa, a cho- ciaż Ulpiusz Marcellus stłumił to powstanie, jednak Rzymianie wycofali się z Wału Antoninusa. Zarówno Marcellus, jak i jego następca Helwiusz Perti- naks (185 r.), musieli tłumić bunty w wojsku, które często wybuchały tylko z powodu niewypłacania żołnierzom nagród pieniężnych.2 Na kilku innych zapalnych obszarach (jak Hiszpania, Galia i Dacja) dowódcy ze szkoły M. Aureliusza ugasili konflikty zbrojne w zarodku. Zasługą Kommodusa było ogłoszenie dwóch reskryptów o charakterze ogólnoadministracyjnym. Ce- sarz ten potwierdził ustawowe prawa dzierżawców uprawiających grunty Panowanie Kommodusa (180-192 r.) 293 294 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie wchodzące w skład majątków cesarskich w prowincji Afryce, gdzie główni dzierżawcy (conductores) z pogwałceniem prawa wprowadzili system robót przymusowych niewiele odbiegający od pracy niewolniczej (182 r.).3 W 186 roku Kommodus utworzył stałą linię żeglugową do przewozu produktów z Afryki do Rzymu, wzorując się na zorganizowanej przez Wespazjana ciassis Alexandrina. ^ ^ Mimo wszystko jednak M. Aureliusz, powracając do dynastycznej zasady sukcesji władzy cesarskiej, obdarował Cesarstwo Rzymskie nowym Nero- nem. Z sympatycznego, choć miernych zdolności młodzieńca wyrósł zwy- rodniały rozpustnik, który tym różnił się od Nerona, że od razu odtrącił ludzi miary Burrusa czy Seneki i obdarzył zaufaniem osobników z tego samego środowiska, z którego wywodził się Tygellinus. Z początku zauszni- kiem cesarza został prefekt pretorianów, niejaki Perennis, który z zadań pierwszego ministra wywiązywał się w sposób kompetentny. Jednak w 185 roku Kommodus skazał Perennisa na śmierć pod bezpodstawnym zarzutem zdrady stanu, a dowództwo kohort pretoriańskich wraz z ogólnym nadzo- rem nad polityką państwa powierzył wyzwoleńcowi o imieniu Kleander.4 Ten sprytny człowiek interesu uczynił ze swego wysokiego urzędu praw- dziwy bazar, na którym kramarzył zarówno wyrokami sądowymi, jak i sta- nowiskami państwowymi: pewnego dnia przehąndlował ponoć dwadzieścia pięć konsulatów, co świadczy, że obroty w jego interesie były wcale poka- źne. Kleander potrzebował pieniędzy nie tylko dla siebie, ale także na finan- sowanie wystawnego trybu życia cesarza i jego namiętnej pasji do igrzysk. W 190 roku jednak Kommodus wydał Kleandra proletariatowi miejskiemu na śmierć, aby załagodzić oburzenie z powodu głodu, który zapanował w Rzymie wskutek nadużyć nieuczciwego pełnomocnika do spraw dostaw zboża. Po upadku Kleandra cesarz nieustannie powoływał i odwoływał pre- fektów gwardii pretoriańskiej zgodnie z życzeniami swej kochanki Marcji, która była podobno chrześcijanką. Pod rządami faworytów Kommodusa finanse cesarskie znalazły się niebawem w zupełnej ruinie. Płatności na rzecz fundacji alimentacyjnych zostały w 184 roku zawieszone, od ludzi zamożnych ściągano pożyczki przymusowe, na osoby niewinne ferowano wyroki śmierci na podstawie zainscenizowanych procesów sądowych, aby w drodze konfiskat majątków zdobyć potrzebne fundusze.5 Udział Kommo- dusa w życiu państwowym polegał na przebieraniu się za Herkulesa i uśmiercaniu dzikich zwierząt lub powalaniu ich maczugą na publicznych yenationes. Za te wielkie czyny Kommodus mocą własnej decyzji wyniósł siebie w poczet bogów (stał się bowiem wcieleniem Herkulesa - Hercules Romanus) i przemianował Rzym na "Kolonię Kommodusa" (Colonia Com-; modiana). Okrutne rządy Kommodusa, który korzystał z usług tajnej policji (fru- mentarii), nie pozostawiały senatowi żadnej możliwości manifestowania Panowanie Kommodusa (180-192 r.) 295 95. Cesarz Kommodus 296 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie swej dezaprobaty poza demonstracyjnie bierną postawą, zwłaszcza że Kle- ander, korzystając z prawa do adiectio, wprowadził do kurii całą gromadę swoich kreatur. Proletariat miejski zmusił wprawdzie cesarza do odprawie- nia faworytów, jednak zapomniał o swoich pretensjach, gdy tylko sytuacja żywnościowa w Rzymie uległa poprawie. Niemniej plagą panowania Kom- modusa były spiski i zatruwające mu życie pogłoski o wszelkiego rodzaju knowaniach. W 182 roku nieudany zamach na życie cesarza, dokonany przez jego siostrę Lucylię i Pompejusza Kwintianusa (jej kuzyna lub może pasierba),6 wywołał prawdziwą lawinę denuncjacji i prewencyjnych egzeku- cji. Wkrótce na podstawie donosu prefekta pretorianów Perennisa zgła- dzono Paternusa, prefekta drugiej kohorty gwardii. W sytuacji tak alarmu- jącej najlepszą gwarancją bezpieczeństwa dla ludzi, którym przyszło żyć blisko dworu cesarskiego, było przejście do konspiracji. W ostatnim dniu 192 roku prefekt pretorianów Emiliusz Letus i dworzanin cesarski Eklektus, w zmowie z Marcją (która utraciła już łaski cesarza), uprzedzili mordercze zamiary Kommodusa wynajmując zawodowego zapaśnika, który udusił cesarza w czasie kąpieli. Zarówno senat, jak i lud potępili pamięć Kommo- dusa. 2. WOJNY DOMOWE W LATACH 193-197 Do spisku na życie Kommodusa doszło w okolicznościach podobnych do tych, w jakich zamordowano Domicjana. I tym razem zabójcy postanowili wziąć w swoje ręce decyzję w sprawie sukcesji władzy cesarskiej, a ich wybór padł na jednego z najbardziej zaufanych doradców M. Aureliusza - sześćdziesięciosześcioletniego Helwiusza Pertinaksa. Senat i żołnierze zaakceptowali to bez słowa sprzeciwu. Nowy cesarz natychmiast ujął mocno ster państwa; do senatu odnosił się z szacunkiem i po trzech miesiącach panowania znajdował się na najlepszej drodze do rozwiązania najbardziej palącego problemu - uzdrowienia finansów państwa. Nie tylko zmniejszył wydatki dokonując rozumnych oszczędności zarówno w budżecie własnym, jak i państwowym, ale zatroszczył się o przyszłe dochody skarbu, przyzna- jąc tytuły nieograniczonej własności i zwalniając od podatków na dziesięć lat tych rolników, którzy przystąpili do uprawy terenów leżących odłogiem po pladze zarazy i wojnach granicznych za panowania M. Aureliusza. Z taką samą energią Pertinaks zabrał się do przywrócenia dyscypliny w oddziałach gwardii cesarskiej, dla których okres rządów Kommodusa był nieustającym pasmem saturnaliów. Chociaż uznał roszczenia żołnierzy do nagrody pieniężnej i wypłacił im połowę przyrzeczonej kwoty jako pierwszą ratę, jednocześnie zaostrzył regulamin służby. Zabiegał również o dobre sto- sunki z senatem i wzmocnienie jego autorytetu, dążąc do tego, aby kuria Wojny domowe w latach 193-197 297 96. Granica rzymska (limes) z umocnieniami w Richborough (Kent) stała się zgromadzeniem ludzi przyzwoitych i odpowiedzialnych, którzy potrafiliby się przeciwstawić rosnącej samowoli żołdactwa. Jednakże przy- mierze cesarza z senatem zagrażało pozycji Letusa, który wynosząc na tron Pertinaksa liczył na to, że będzie odgrywał równie dominującą rolę, jak Perennis za panowania Kommodusa. Za próbę przywrócenia praworząd- ności Pertinaks zapłacił taką samą cenę, jaką przyszło zapłacić Galbie za dążenie do położenia kresu anarchii odziedziczonej po Neronie. Po trzech miesiącach panowania zamordowali go pretorianie, prawdopodobnie z poduszczenia Letusa (28 marca 193 roku). Wymierzywszy "karę" Pertinaksowi, kohorty pretoriańskie bez żadnych skrupułów wyjawiły kryteria, jakimi zamierzały kierować się przy wyborze cesarza. Kiedy do wakującej godności cesarskiej zgłosiło się dwóch kandy- datów: prefekt Miasta (praefectus urbi) Flawiusz Sulpicjanus (teść Pertina- 298 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie 97. Cesarz Pertinaks 98. Cesarz Didiusz Julianus Wojny domowe w latach 193-197 299 ksa) oraz nieudolny, ale nadzwyczaj bogaty senator Didiusz Julianus - gwardia cesarska wystawiła Cesarstwo na licytację i ostatecznie przysą- dziła je Julianowi, który wygrał konkurencję z Sulpicjuszem, oferując za tron bajeczną kwotę - po 25 000 sesterców dla każdego żołnierza. Proleta- riat rzymski - trzeba oddać mu sprawiedliwość - obrzucił Juliana kamie- niami, ale senat, nie mając innego wyjścia, zatwierdził haniebną transakcję pretorianów. Tym razem jednak powtórzyła się historia "roku czterech cesarzy". Żoł- nierze z oddziałów przygranicznych, którzy ostatnie poczynania preto- rianów uznali za kompromitujące, rozszyfrowali ponownie "tajemnicę pa- nowania"* i przeciwstawili Didiuszowi trzech własnych kandydatów do władzy cesarskiej - Decymusa Klodiusza Albinusa w Brytanii, L. Septy- miusza Sewera w Górnej Panonii oraz G. Pescenniusza Nigera w Syrii. Po aklamowaniu jednocześnie aż trzech cesarzy Julian miał bez wątpienia szansę wygrać ich przeciwko sobie, jednakże możliwości wyzyskania przez niego sprzecznych interesów rywali przekreślił namiestnik Panonii, który stacjonując najbliżej Rzymu (w Carnuntum) pierwszy przeszedł do czynów. Zjednawszy dla swej sprawy wszystkie legiony naddunajskie i nadreńskie, Septymiusz Sewer, podobnie jak w 69 roku Antoniusz Primus, forsownymi marszami ruszył do Italii i bez rozlewu krwi zdobył Rzym. Julian, odtąd cesarz bez poddanych, daremnie próbował skaptować Sewera, oferując mu współudział w rządach - senat pozbawił go władzy cesarskiej i skazał na śmierć; wyrok wykonała jego własna gwardia przyboczna (l czerwca 193 roku). Po tak łatwym opanowaniu stolicy Sewer zatrzymał się tam tylko na krótko, aby zapewnić sobie odpowiednią przewagę nad rywalami, a także zorganizować symboliczne uroczystości pogrzebowe Pertinaksa i ogłosić jego deifikację, mienił się bowiem mścicielem zamordowanego cesarza. Zna- lazł wszakże czas na przeprowadzenie reformy o trwałym charakterze: roz- wiązał dawne kohorty pretoriańskie i w ich miejsce utworzył gwardię z żołnierzy legionowych. Tym aktem sprawiedliwości zerwał z tradycją, wedle której służba w gwardii cesarskiej stanowiła wyłączny przywilej mieszkań- ców Italii, i zapoczątkował swą późniejszą politykę niwelowania różnic w sytuacji prawnej mieszkańców Cesarstwa.7 W tej grze w "orła i reszkę" Sewer zapewnił sobie udział Klodiusza Albi- nusa, przyznając mu wolną rękę w Brytanii, Galii i Hiszpanii oraz nadając tytuł "cezara", który w owym czasie oznaczał oficjalnego dziedzica godności * Zob. wyżej: "... ujawniła się tajemnica panowania, że można gdzie indziej niż w Rzy- mie zostać cesarzem" - Tacyt, Dzieje, I 4, przekl. S. Hammera (przyp. tłum.). 300 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie cesarskiej. Poczuwszy się bezpiecznie w Europie, Sewer wyruszył na czele całej armii naddunajskiej przeciwko Pescenniuszowi Nigerowi, który po aklamowaniu go cesarzem przez legiony syryjskie opanował prowincję Azję i przerzucił swe oddziały awangardowe przez Hellespont. W efekcie błys- kawicznej kampanii w zimie 193/194 r. Sewer odrzucił wojska Nigera od cieśniny prowadzącej do Morza Czarnego i zadał mu klęskę w pobliżu Kyzikos i Nicei (Nikai), a następnie zaatakował drugą linię obronną swego rywala usytuowaną we Wrotach Cylicyjskich w pobliżu miasta Issos - Niger został zabity w czasie ucieczki z Antiochii w kierunku Eufratu. Klę- ska Nigera naraziła najbardziej przychylne mu miasta na zapłacenie wyso- kich kontrybucji, Antiochia i Bizancjum utraciły status municypiów i zostały "przypisane" do sąsiadujących z nimi miast, Laodykei i Perynthu. W przypadku Bizanty jeżyków Sewer miał przynajmniej powód do zastosowa- nia represji, ponieważ w imię źle pojętej lojalności wobec przegranej spra- wy bronili się zaciekle w oblężonym mieście, angażując oddziały cesarskie do końca 196 roku. Ze względów bezpieczeństwa Sewer podzielił Syrię na dwie prowincje: Celesyrię i Fenicję. Sewer przez cały rok 195 dokonywał karnych ekspedycji na tereny poło- żone na wschód od Eufratu, a w roku 196 przerzucił swą armię z powrotem do Europy, aby się ostatecznie rozprawić z Klodiuszem Albinusem, który wprawdzie nie mieszał się do wojny na Wschodzie, ale licząc się z atakiem jednego ze swoich rywali wzmocnił swe siły zbrojne. Albinus, obwołany przez swych żołnierzy "augustem", wkroczył do Galii; w decydującej bitwie, która się rozegrała w okolicy Lugdunum na początku 197 roku, wzięły udział wojska niezwykle silne (nawet jeżeli informację Kasjusza Diona, że łącznie walczyło trzysta tysięcy ludzi, uznamy za przesadzoną). Bitwa ta była najcięższą próbą Sewera, ale w końcu przyniosła mu zwycięstwo i uczyniła jedynym panem Cesarstwa Rzymskiego. Podobnie jak zwycięzca w wojnie domowej w latach 68-69, Sewer także stał się założycielem krótko- trwałej dynastii. Na nagrodę dla swoich żołnierzy przeznaczył miasto Lugdunum, które oddziały rzymskie złupiły tak doszczętnie, że już nigdy nie odzyskało swego prymatu w Galii. 3. WOJNY I REFORMY MILITARNE SEPTYMIUSZA SEWERA W przeciwieństwie do Wespazjana nowy cesarz, Septymiusz Sewer, zdo- był władzę własnymi siłami i osobiście dowodzi armią rzymską podczas najpoważniejszych wojen, które Rzym toczył za jego panowania. Szczęśli- wym dla Cesarstwa trafem pograniczne plemiona znad Renu i Dunaju ani WoJny i reformy militarne Septymiusza Sewera 301 razu nie dokonały poważniejszej inwazji na posiadłości rzymskie w czasie, gdy tamtejsze garnizony były zaangażowane w wojnie domowej. Za sprawą M. Aureliusza bezpieczeństwo granic Cesarstwa w tym regionie zostało zapewnione na długie lata. Na Wschodzie natomiast wybuchł nowy konflikt z Partią. Chociaż król partyjski Wologezes IV nie okazał Nigerowi fakty- cznej pomocy, to jednak zgłosił gotowość poparcia jego roszczeń do władzy cesarskiej, jednocześnie zaś książę Osroene (w zachodniej Mezopotamii) skorzystał ze sposobności i ogłosił swą niezależność z pogwałceniem nie- dawnych zobowiązań wobec Rzymu. Po zwycięstwie nad Nigerem Sewer nie angażował się w poważniejsze operacje zbrojne, poprzestając na karnej eks- pedycji na tereny na wschód od Eufratu i przekształceniu Osroene w pro- wincję rzymską ze stolicą w Nisibis; wkroczył także do Medii Adiabene, a w 195 roku zawarł formalny pokój z Partią. Dwa lata później jednak musiał powrócić na wschodnie kresy Cesarstwa z powodu agresji Wologezesa, który korzystając z zaangażowania Sewera w konflikcie z Albinusem zdecy- dował się na próbę odzyskania utraconej części Mezopotamii. Po wstępnej kampanii, w 197 roku, Sewer zmusił Fartów do opuszczenia Osroene i Adiabene, a następnie śladem Trajana i Awidiusza Kasjusza pomaszerował na Ktezyfon, który obrócił w perzynę. Dokonując aktu tak upokarzającego dla Wologezesa, cesarz rzymski zadał w istocie śmiertelny cios monarchii partyjskiej. Rzym znalazł się w obliczu najlepszej w swych dziejach okazji do aneksji całego Dwurzecza. Jednakże Sewer zdecydował się jedynie na restytucję ustanowionej przez Trajana prowincji Mezopotamii, gdzie osadził dwa legiony, wycofał natomiast oddziały rzymskie z Babilonii, nie zdobył także Hatry.8 Palmyra, która weszła w okres wielkiego rozkwitu, otrzymała status kolonii. Następnie Sewer odwiedził Egipt i Syrię, ojczyznę swej żony. W 202 roku powrócił do Rzymu, przebywszy część drogi Dunajem, i odbył uroczystości jubileuszowe z okazji dziesięciolecia swego panowania (decen- nalia) - niebawem dla upamiętnienia świetnych czynów cesarza, który nosił odtąd przydomek "Parthicus Maximus", stanął na Forum Romanum łuk tryumfalny jego imienia, dominujący do dziś nad tym placem. Następnie Sewer udał się do swej rodzinnej prowincji Afryki. Drugim ważnym teatrem wojennym za panowania Sewera była Brytania, Albinus przerzucił bowiem stacjonujące tam oddziały do Galii. W ostatnich latach II wieku Kaledonowie i pokrewne im plemię Meatów opanowali północną Anglię po Eburacum (dzisiejszy York), które przez jakiś czas znaj- dowało się w ich rękach. Kiedy jednak najeźdźcy otrzymali od namiestnika Wiriusza Lupusa (198-202 r.) odpowiedni okup, wycofali się na północ od Muru Hadriana. W 205 roku L. Alfenus Senecio przystąpił do remontu Muru, który znajdował się w tak wielkiej ruinie, że późniejsze pokolenia uważały Sewera za pierwszego budowniczego tych fortyfikacji - roboty renowacyjne ukończono w 207 roku. Sewer wszakże postanowił przejść do 302 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie działań zaczepnych i chociaż miał już sześćdziesiąt trzy lata, podążył do Brytanii w towarzystwie swych synów, Karakalli i Gety, aby objąć dowódz- two nad operacjami zbrojnymi (208 r.). W 209 roku, postanowiwszy ostate- cznie się rozprawić z Kaledonami, posunął się na północ od Aberdeen, docierając, jak się zdaje, w okolice Moray Firth.* W roku następnym Kara- kalla przystąpił do działań przeciwko Meatom. Ale ani ojciec, ani syn nie zdołali zmusić tubylców do bitwy i trzeba przyznać, że nie napędzili im większego strachu. Po śmierci Sewera w Eburacum w 211 roku synowie cesarza ostatecznie ewakuowali się ze Szkocji, rezygnując z utrzymania Wału Antonina i wytyczając granicę rzymską wzdłuż linii Tyne-Solway. Jeżeli rzeczywiście źródła nieprzychylne Sewerowi myliły się, przypisując mu zamiar zbrojnej aneksji Szkocji, i jeżeli jedynym celem cesarza było tylko dokonanie ekspedycji karnej, to osiągnął on niemały sukces, ponieważ przez prawie sto lat na północnej granicy prowincji rzymskiej w Brytanii panował spokój. Kierując się względami bezpieczeństwa, Sewer już w 197 roku podzielił Brytanię na dwie prowincje: Górną na południu i Dolną na północy; podział ten, który zawieszono na czas działań wojennych, przy- wrócił Karakalla.9 Mur Hadriana posłużył prawdopodobnie za wzór, według którego zbu- dowano umocnienia na znacznie dłuższym odcinku wzdłuż granicy Górnej Germanii i Recji; wydaje się, że roboty te rozpoczął Sewer, a zakończył je Karakalla. W Górnej Germanii była to palisada umocniona wałem zie- mnym i fosą, w Recji natomiast od miejsca na północny zachód od Lorch aż po Heinheim poprowadzono mur kamienny. Około 200 roku n.e. na wschód od rzeki Aluty, która płynie na północ od Dunaju w kierunku Kar- pat, usypano kopiec z murem obronnym. Granicę Mauretanii Caesariensis przesunięto dalej na południe, ale jak można sądzić, Sewer interesował się głównie swą ojczystą Trypolitanią, pochodził bowiem z rodziny ekwickiej zamieszkałej w Lepcis Magna.** Do tego czasu Rzym zmierzał głównie do narzucenia posłuszeństwa miejscowym plemionom, nie troszcząc się o budowę umocnień granicznych, ale gdy zapewnienie bezpieczeństwa za- możnym miastom nadmorskim: Sabracie, Oea i Lepcis, stało się palącą potrzebą, Rzymianie zbudowali limes Tripolitanus o długości ponad tysiąca kilometrów, który zabezpieczał posiadłości afrykańskie od południa. Wyda- je się, że projekt tego systemu obronnego, który przewidywał przesunięcie fortyfikacji po skarpę Dżebel, opracował sam Sewer. Na przedpolu tej strefy lub łańcucha takich stref obronnych wzniesiono forty, a co najmniej od czasów Aleksandra Sewera w urodzajnych dolinach wadisów istniały * Zatoka w północnej Szkocji (przyp. tłum.). ** W literaturze polskiej spotyka się częściej formę Leptis Magna (przyp. tłum.). 303 Wojny i reformy militarne Septymiusza Sewera 99. Cesarz Septymiusz Sewer 304 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie ufortyfikowane gospodarstwa wiejskie prowadzone przez limitanei (osadni- ków wojskowych). Dzięki umocnieniu granic afrykańskich Rzymianie mogli wkrótce pozwolić sobie na wycofanie większości wojsk regularnych i zastą- pienie ich tubylczą milicją.10 Dodać trzeba, że cały system obronny Cesar- stwa Rzymskiego uległ znacznej poprawie dzięki przeprowadzeniu general- nych remontów szlaków wojskowych." Panowanie Sewera to ostatni okres ekspansji terytorialnej Rzymu - granice Cesarstwa zostały ostatecznie ustalone. Za panowania Sewera stan liczebny armii zwiększono o trzy legiony, z których dwa osadzono w Mezopotamii, a jeden w Albanum w Italii (na zachodnim brzegu Jeziora Albańskiego); legion italski stanowił jednostkę rezerwową i spełniał rolę przeciwwagi kohort pretoriańskich. Jedną z kon- sekwencji tego kroku było dalsze zmniejszenie różnic między Italią a pro- wincjami. Mieszkańcy Italii utracili jeszcze jeden przywilej, gdy Sewer umożliwił rekrutom z prowincji służbę w kohortach pretoriańskich, a tym samym awans do stopnia centuriona (nadal bowiem stosowano zasadę, że po przepisanym okresie służby w oddziałach pretoriańskich żołnierze otrzy- mywali stopień centuriona). Chociaż kohorty miejskie rekrutowano z miesz- kańców Italii (cohortes yigilum, które dawniej składały się z wyzwoleńców, werbowano w tym okresie z wolnych obywateli rzymskich), to jednak doko- nano w armii daleko idącej demokratyzacji. Każdy legionista mógł liczyć na służbę w gwardii cesarskiej (większość nowych pretorianów wywodziła się z legionów naddunajskich). Gdy jednak gwardia pretoriańska uległa "prowin- cjalizacji", armia nie została "zbarbaryzowana", choć twierdzenie przeciwne nie należy do rzadkości. Gwardia nowego typu nie składała się z chłopów iliryjskich, którzy nie znali języka łacińskiego, lecz z mieszczan i synów weteranów. Wypada jednak podkreślić, że w ciągu III stulecia liczba chło- pów służących w legionach zaczęła się zwiększać kosztem żołnierzy o pochodzeniu miejskim, ale stanowiło to rezultat edyktu Karakalli (Constitu- tio Antoniniana). Zresztą Sewer nie zamknął mieszkańcom Italii dostępu do stopni oficerskich w armii: zajmowali oni takie stanowiska zarówno w legionach, jak i auxiliach (przed objęciem władzy przez Sewera wielu ofice- rów w jednostkach pomocniczych pochodziło z prowincji). Sewer uchylił również zakaz zawierania przez legionistów w służbie czynnej związków małżeńskich. Zakaz ów, który był uzasadniony w czasach, gdy armia rzym- ska miała wyłącznie zadania operacyjne i oddziały często zmieniały swe kwatery, stał się zarówno krzywdzący, jak i niewykonalny, odkąd większość żołnierzy pełniła służbę garnizonową w stałych obozach rozlokowanych w strefach granicznych. Stworzenie żołnierzom możliwości zawierania stałych związków z kobietami zamieszkałymi w sąsiedztwie obozu miało bez wąt- pienia jeszcze tę dobrą stronę, że zapewniało dopływ rekrutów do sił zbroj- nych Cesarstwa, ponieważ chłopcy wychowani w obozie wojskowym prze- Wojny i reformy militarne Septymiusza Sewera 305 100. Łuk Septymiusza Sewera w Rzymie (203 r. n.e.) ważnie obierali zawód swych ojców. Z tych względów związki takie od dawna tolerowano, Sewer przeto zalegalizował jedynie stan faktyczny. Pro- ces przeobrażania armii rzymskiej w oddziały ochrony pogranicza posunął się o krok dalej, gdy cesarz ten wprowadził system dziedzicznej dzierżawy działek ziemskich w domenach cesarskich: prawo do korzystania z tego przywileju mieli żołnierze z niektórych jednostek pomocniczych. Ponadto Sewer podwyższył żołd legionisty z trzystu na pięćset denarów rocznie, co naraziło go na zarzuty, że płaci żołnierzom nadmierne uposażenia, aby 20 -Dzieje Rzymu t. II •::': ''' "%:^ 306 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie kupić sobie ich lojalność. Wydaje się jednak, że owa podwyżka żołdu była podyktowana, przynajmniej w części, chęcią zrekompensowania wojsku spadku siły nabywczej pieniądza, który wystąpił ostro w tym okresie. W każdym razie te ustępstwa Sewera nie osłabiły na razie sprawności bojowej armii rzymskiej. 4. REFORMY WEWNĘTRZNE SEPTYMIUSZA SEWERA Chociaż Sewer prowadził więcej kampanii wojennych niż którykolwiek inny cesarz od czasów Trajana, znalazł czas na przeprowadzenie głębokich reform w systemie administracyjnym Cesarstwa. Mimo że pochodził z afry- kańskiego miasta Lepcis Magna, znał nieźle literaturę grecką i rzymską i wbrew pozorom nie był tylko "dzieckiem obozu".12 Po objęciu władzy cesarskiej starał się usilnie zalegalizować ów akt uzurpacji i podjął próbę nawiązania dobrych stosunków z senatem. Z początku występował jako mściciel Pertinaksa, obrońcy praw senatu, i wkrótce ogłosił się "synem" M. Aureliusza, przeprowadzając już po jego śmierci akt adopcji do rodu Anto- ninów. W czasie swego pierwszego pobytu w Rzymie powtórzył obietnicę, którą wcześniej dał Hadrian, że nie skaże żadnego senatora na śmierć bez wyroku kurii, a po kampanii przeciwko Nigerowi posłał na śmierć tylko jednego stronnika pokonanego pretendenta. Jednakże po wygranej wojnie z Albinusem Sewer zmienił swój stosunek do senatu, wielu bowiem senato- rów odpłaciło mu za okazywane względy jawnymi oznakami sympatii do jego rywala.13 Wprawdzie nie zaprotestował, gdy z sześćdziesięciu czterech osób, które postawił przed sądem senatorskim pod zarzutem zdrady stanu, trzydzieści pięć zostało uniewinnionych, niemniej jednak cofnął uprawnie- nia senatu do sądzenia swoich członków. Odtąd nie dbał już nawet o pozory współpracy z senatem ani nie starał się ukryć faktu, który tak bar- dzo pragnął zatuszować August i któremu nawet Domicjan nie nadawał rozgłosu, a mianowicie, że fundamentem władzy cesarskiej jest poparcie armii. Jako cesarz z woli wojska Sewer obsadzał stanowiska w administracji państwowej głównie członkami stanu ekwickiego, którzy wcześniej pełnili jedynie służbę wojskową. Jakkolwiek nie zastępował namiestników pro- wincji senatorskich swoimi nominatami, to przygotowywał grunt do odsu- nięcia tych osób od zarządzania, mianując urzędujących u ich boku zastęp- ców (yicarii) wybieranych z reguły ze stanu ekwickiego, lub czasowo powierzając ekwitom funkcje namiestników. Wprawdzie Sewer pozostawił w rękach senatorskich dowództwo już istniejących legionów, ale komendę nad trzema nowo utworzonymi legionami powierzył prefektom ekwickim, a nie legatom ze stanu senatorskiego. W ten sposób cesarz ten zaczął wbijać Reformy wewnętrzne Septymiusza Sewera 307 klin między administrację cywilną a wojskową, co za czasów Galliena dopro- wadziło do ich całkowitego rozdziału. Zamykając senatorom dostęp do stanowisk w administracji państwowej, Sewer zerwał jedno z najważniejszych ogniw, które łączyły jeszcze pryncy- pat z Republiką Rzymską. Zniósł on także inną odziedziczoną po Republice instytucję, a mianowicie stałe trybunały karne do rozpatrywania spraw o ciężkie przestępstwa {quaestiones perpetuae). Od czasów Tyberiusza kompe- tencje tych sądów były ograniczone przez uprawnienia sądownicze nadane prefektowi Miasta (praefectus urbi). Teraz jednak prefekt Miasta przejął wszystkie ich funkcje w sprawach o przestępstwa popełnione w promieniu 150 kilometrów od Rzymu, a prefekt pretorianów (praefectus praetorio) w sprawach na pozostałym obszarze Italii i w prowincjach.14 Przeniesienia uprawnień sądowniczych na prefekta pretorianów nie można złożyć wyłą- cznie na karb sympatii Sewera do wojskowych. W pierwszych latach swych rządów uległ on wpływom prefekta pretorianów G. Flawiusza Plaucjanusa, któremu przyznał kompetencje podobne do władzy wezyrów w królestwach na Wschodzie. Oprócz uprawnień sądowniczych Plaucjanus otrzymał prawo nadzoru nad działalnością prefekta do spraw rozdawnictwa zboża (praefec- tus annonae) oraz nominację na wiceprzewodniczącego consilium principis. Po zgładzeniu Plaucjana w 205 roku Sewer powrócił do praktyki dzielenia prefektury pretorianów między dwóch dowódców równej rangi, ale pozo- stawił im takie same kompetencje, jakie przyznał Plaucjanowi. Ze względu na uprawnienia sądownicze, przywiązane do prefektury pretorianów, cesarz powierzył jedno z tych wakujących stanowisk sławnemu prawnikowi Emi- huszowi Papinianowi.* Jedną z ważnych konsekwencji przeniesienia jurysdykcji z quaestiones na prefektów cesarskich było to, że wymiar sprawiedliwości w sprawach kar- nych znalazł się ponownie w punkcie, w którym rozpoczęła się jego ewolu- cja w czasach republikańskich, to znaczy stał się jak dawniej funkcją przysługującego władzy administracyjnej prawa stosowania przymusu (coer- citio): w toku postępowania karnego urzędnik cesarski miał władzę równie dyskrecjonalną, jak konsul w czasach wczesnej Republiki. Owa reforma procedury sądowej wiązała się ściśle z coraz większym zróżnicowaniem kar w zależności od osoby przestępcy. Dla celów wymiaru sprawiedliwości ogół obywateli został podzielony na dwie kategorie: honestiores (do której wcho- dzili członkowie stanu senatorskiego i ekwickiego, wysocy urzędnicy i radni municypalni, a także żołnierze wszystkich stopni) i humiliores, która obej- * Ei-niliuca Papinianuc, jp.rlen z najwybitniejszych prawników rzymskich, był autorem Quaestiones (Wyjaśnienia problemów prawnych) w 37 księgach oraz Responsa (Opinie prawne) w 19 księgach (przyp. tłum.). 308 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie mowała wszystkich pozostałych obywateli.15 Za to samo przestępstwo oso- bie należącej do klasy wyższej wymierzano na przykład karę zwyczajnego wygnania, natomiast przestępca z warstwy niższej był karany zesłaniem na ciężkie roboty w kopalniach lub kamieniołomach (ad metalló); za ciężką zbrodnię honestior otrzymywał karę wymierzaną szybko i stosunkowo humanitarnie, natomiast szary człowiek, humilior, bywał w przypadku wyroku skazującego rzucany dzikim zwierzętom na pożarcie. Skazaniec z kategorii uprzywilejowanej nadal korzystał z prawa apelacji do cesarza, nie wolno go było poddawać torturom, wyjąwszy procesy o zdradę stanu i obrazę majestatu; osoby zaliczone do niższej kategorii pozbawiono tych przywilejów. Od czasów Sewera zasada, że prawo jest różne dla różnych osób, przenikała całą rzymską jurysdykcję karną, i stanowiła jeden z naj- bardziej szkodliwych legatów, który odziedziczyło po Rzymie europejskie średniowiecze. Mimo wszystko jednak w praktyce poziom wymiaru sprawiedliwości w początkach III stulecia nie był wcale niższy niż w jakimkolwiek innym okre- sie dziejów rzymskich. Epoka ta wydała kilku największych jurystów rzym- skich: ci wybitni prawnicy zasiadali zazwyczaj w sądach prefekturalnych jako sędziowie oraz w consilium principis jako fachowi doradcy. W spra- wach, które nie miały charakteru politycznego, Sewer zawsze wywierał wpływ łagodzący, a uzupełniające ustawodawstwo, które cesarz ten wpro- wadził w obronie praw wdowy do wniesionego przez nią posagu, a także interesów małoletnich i niewolników, stanowi kontynuację najlepszych tra- dycji działalności cesarzy z II wieku. Proces dzielenia dużych prowincji na mniejsze jednostki administracyjne, rozpoczęty przez Augusta i kontynuowany przez Trajana i Hadriana, w czasach Sewera posunięto o kilka etapów naprzód. Od prowincji Afryki odłączono Numidię, Syria została podzielona na dwie prowincje, podobnie postąpiono w Brytanii. Podział Syrii i Brytanii, gdzie dowództwa wojskowe sprawowali niedawni rywale cesarza, Niger i Albinus, wskazują na to, że Sewer, z obawy przed nowymi pretendentami do władzy cesarskiej, nie chciał dopuścić do koncentracji zbyt dużych sił militarnych pod dowódz- twem namiestników prowincji. Ów środek ostrożności, który miał zapobie- gać wybuchowi nowej wojny domowej, był skuteczny dopóty, póki cesarze osobiście dowodzili wojskami podczas ciężkich wojen i potrafili narzucić żołnierzom dyscyplinę. Jako energiczny organizator ośrodków miejskich w prowincjach Sewer był wiernym kontynuatorem polityki urbanizacyjnej Trajana i jego następców. Jak się wydaje, miasto Eburacum (dziś York) w Brytanii właśnie Sewerowi zawdzięczało podniesienie do statusu kolonii.16 W Egipcie, gdzie cesarze rzymscy zastali silnie zakorzenioną tradycję skraj- nej centralizacji i uczynili bardzo mało lub nic dla rozwinięcia lokalnego samorządu, Sewer przyznał Aleksandrii i stolicom okręgów (metropoleis) Reformy wewnętrzne Septymiusza Sewera 309 znaczną autonomię, zwłaszcza dzięki wprowadzeniu w tych miastach insty- tucji rad miejskich. Zrozumiałe, że zarówno z racji swego pochodzenia z prowincji Afryki, jak i małżeństwa z Syryjką, cesarz ten był gorącym rzecznikiem przyznania prowincjom takiego samego statusu, jaki miała Italia. Dzięki Sewerowi mieszkańcy prowincji nie tylko uzyskali jednakowe z Italikami szansę kariery wojskowej, ale znaczna ich liczba weszła do służby w administracji państwowej. Znamiennym zjawiskiem za panowania Sewera i w ogóle na początku III wieku jest wielka liczba urzędników cesarskich, którzy pocho- dzili z Syrii i innych prowincji wschodnich. Zatrudnienie tych Ludzi, w adxai.- ńistracji rzymsidej wskazuje, że wiele miast ze wschodniej części basenu śródziemnomorskiego otrzymało pełne obywatelstwo rzymskie - jak moż- na si? domyślać - z inicjatywy samego Sewera. Podczas wojen domowych w latach 193-197 obszary, które były terenem działań wojsk rywalizujących stronnictw, ucierpiały dotkliwie od zwyczaj- nych w takich okolicznościach rekwizycji oraz kontrybucji wojennych, ale na ogół administracja prowincjonalna funkcjonowała równie sprawnie i rzetelnie, jak za Trajana i jego następców.17 Sewer, który wyszedł ze szkoły M. Aureliusza, wymagał od urzędników cesarskich kompetentnego wypeł- niania obowiązków. O popularności dynastii Sewera w prowincjach świad- czą liczne monumenty z tego okresu: szczególnie dużo napisów dedyka- cyjnych ku czci tego cesarza spotyka się w jego rodzinnej prowincji Afry- ce, ale występują one także we wszystkich innych częściach Cesarstwa Rzym- skiego. Jakkolwiek Sewer zarządzał finansami Cesarstwa z gestem nie mniej sze- rokim od Trajana czy Hadriana, to jednak wydobył fiscus z ciężkich tarapa- tów, w które wpędził go Kommodus, a z czasem nawet uzdrowił go na tyle, że skarb znowu stał się wypłacalny. Nowe wielkie obciążenie przyniosła podatnikom podwyżka żołdu legionistów do pięciuset denarów rocznie. W Rzymie Sewer zbudował nowy pałac cesarski na Palatynie, zamykając ów kompleks od strony via Appia gmachem o monumentalnej fasadzie, zwa- nym Septizonium ("Domem Siedmiu Planet"); zachodni kraniec Forum Romanum cesarz ozdobił swoim łukiem tryumfalnym z reliefami przedsta- wiającymi kampanie wojenne w Partii, zdobycie Seleukii i Ktezyfonu; przy- stąpił również do budowy zespołu łaźni publicznych.18 Niezależnie od zwyczajowego rozdawnictwa zboża Sewer udzielał ludności zapomóg pie- niężnych, dokonując za swych rządów sześciu congiaria na szacunkową kwotę 220 milionów denarów, organizował także imponujące igrzyska, a najuboższym zapewnił bezpłatną opiekę lekarską. Nie szczędził funduszów na naprawę dróg w prowincjach i z własnej szkatuły pokrywał koszty utrzy- mania służby pocztowej, opłacanej dotychczas przez municypia leżące na szlakach pocztowych. Mimo tak wielkich wydatków Sewer zgromadził w 310 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie fiskusie znaczne rezerwy pieniężne, a w magazynach państwowych wielkie zapasy zboża. Źródłem owych nadwyżek finansowych były po części wyso- kie kontrybucje, które nałożył na stronników Nigera i Albinusa. Jednakże te olbrzymie kwoty, które za poprzedników Sewera zasiliłyby fiskus (na utrzymanie administracji państwowej) lub wzbogaciły patrimonium Caesaris (na koszty utrzymania dworu cesarskiego), jemu posłużyły do utworzenia nowego funduszu, res privata, który uważał za dziedziczną własność rodzin- ną. W praktyce różnice między funduszami państwowymi a cesarskimi zaczęły się szybko zacierać, a w konsekwencji interesy państwa w coraz większym stopniu stawały się tożsame z interesami cesarza.19 Sewer obniżył swe wydatki w drodze jeszcze jednej dewaluacji denara, a mianowicie zmniejszył zawartość srebra w denarach do poziomu nie przekraczającego 50%; był to zabieg ryzykowny, którego ujemne konsekwencje ujawniły się dopiero po jakimś czasie.20 Ale głównym fundamentem powodzenia Sewera w dziedzinie gospodarki finansowej był automatyczny wzrost wpływów z opodatkowania ludności, możliwy dzięki znów dobrej koniunkturze gospo- darczej. Za rządów tego cesarza usunięto dotkliwe skutki zarazy z czasów M. Aureliusza, a także niegospodarności Kommodusa, dzięki czemu przy- chody ludności kształtowały się na poziomie tak wysokim, że stać ją było na płacenie dodatkowych podatków. W tak dobrej sytuacji Sewer miał dosyć środków na zapewnienie sobie przychylności wojska, a rada, której udzielił swym synom przed śmiercią - "nie szczędźcie pieniędzy dla żołnie- rzy, wszystkimi innymi gardźcie" - wskazuje jasno, w jaki sposób ów mieszkaniec prowincji afrykańskiej doszedł do pryncypatu i stał się założy- cielem dynastii. 5. KARAKALLA (211-217 R.) Niemal natychmiast po umocnieniu się na tronie cesarskim Septymiusz Sewer wyznaczył swoim następcą starszego syna, który miał wówczas osiem lat, przyznając mu jednocześnie wszystkie prerogatywy cesarskie oraz tytuł augustus. Następca tronu otrzymał oficjalnie imiona Marcus Aurelius Anto- ninus po swoim "przybranym" dziadku, ale do historii wszedł pod przy- domkiem Caracallus lub Caracalla (od galijskiego płaszcza żołnierskiego z kapturem, w którym zwykł chodzić w Rzymie). Przez pewien czas drogę do władzy cesarskiej zagradzał Karakalli potężny prefekt pretorianów Plaucja- nus, którego pozycja na dworze Sewera zaczęła złowróżbnie przypominać pozycję Sejana u boku Tyberiusza. Nie wiemy na pewno, czy Plaucjan rze- czywiście zorganizował spisek przeciwko Karakalli, w każdym razie następ- cy tronu udało się zasiać w umyśle swego ojca nieufność do Plaucjana, a -. w dix .. ^^", administracji lokalnej w Italii, podobnie jak czynili to w prowincjach, ale w 216 roku n.e. pojawia się w Italii nowe stanowisko inspektora cesarskiego, corrector (ad corrigendum status Italicum; ILS, 1159); w latach późniejszych, od czasów Aureliana, inspektorzy ci stali się urzędnikami zwyczajnymi (ordinarii). Mimo wszystko jednak życie w municypiach, chociaż poddane ściślejszej kontroli władz centralnych, nadal bujnie kwitło zarówno w Italii, jak i w prowincjach, o czym świadczy inskrypcja z 223 roku n.e., wymienia- jąca członków rady miejskiej w Canusium,28 a także powołanie przez Septy- ; miusza Sewera rad miejskich w Egipcie. Jakkolwiek Septymiusz karał l niekiedy pewne miasta, na przykład Antiochię i Bizancjum, z wielką suro- wością, nie należy go posądzać o niechętny stosunek do miast w ogóle: przeciwnie, Sewerowie kontynuowali tradycyjną praktykę Rzymu zarządza- nia prowincjami za pośrednictwem miast, które cieszyły się większymi przy- wilejami niż gminy wiejskie. Władze centralne nie tylko często przyznawały im status kolonii, ale ludności wiejskiej pomagały wejść na drogę urbaniza- cji, zaKiaaając iicz.nc i;usi€iiu'i€iu ..intn.^,.^,^-,..^!-^J^,^; ^^i^rip^n, ',tr\-7r\- nymi z chłopów, o czym informują przekazy z Sitifis w Afryce i Pizos w Tracji.29 Z reguły inskrypcje z tego okresu świadczą o dobrobycie panują- cym w miastach afrykańskich i syryjskich oraz o niemal równie dobrej sytuacji miast w Azji Mniejszej i Egipcie. Ludność wiejska natomiast często była ciemiężona i uboga. Stanowiło to po części rezultat polityki fiskalnej administracji: coraz większe ciężary nakładano na miasta, ale ujemne tego konsekwencje najdotkliwiej odczuwała wieś. Na niektórych obszarach Cesarstwa rozmaite formy tego ucisku wywo- łały bardzo poważne zaburzenia ekonomiczne, ale ponieważ zjawisko to zostało udokumentowane głównie w Egipcie i Azji Mniejszej, nie należy go generalizować: w prowincjach zachodnich mogła panować zupełnie inna sytuacja. Jedną z odmian występujących wówczas nadużyć było zmuszanie chłopów przez głównych dzierżawców (conductores} do odrabiania nadmier- nej ilości "dniówek" w majątkach cesarskich: sposób, w jaki przynajmniej w jednym przypadku zaradził tej pladze Kommodus, ilustrują świadectw? 324 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie dotyczące saltus Burunitanus w Afryce; tamtejsi dzierżawcy grozili zastoso- waniem środków ostrzejszych od strajku: "Uciekniemy i schronimy się w jakimś miejscu, gdzie będziemy żyć jako ludzie wolni." Przykłady takiego porzucania ziemi (anachoresis} spotyka się w Egipcie, gdzie chłopi, uciskani przez właścicieli ziemskich i nękani ciężkimi podatkami i liturgiami (przy- musowymi świadczeniami materialnymi), opuszczali swe domostwa i szu- kali środków egzystencji w rozboju. Septymiusz Sewer wydał proklamację, w której ogłosił amnestię i wezwał wszystkich chłopów egipskich do po- wrotu do wiosek rodzinnych: posłużyła ona prefektowi Egiptu za podstawę edyktu ogłoszonego w związku ze spisem ludności w latach 201-202 n.e. Kilka lat później chłopi ze wsi Soknopaiu Nesos, którzy powrócili tam zgodnie z instrukcją cesarza, złożyli skargę do zarządu okręgu, że zostali wypędzeni przez członków możnej rodziny, "którzy nie płacą podatków ani w pieniądzach, ani w naturze [...] ani nie świadczą żadnych liturgii, gdyż terroryzują wszystkich pisarzy wioskowych po kolei". Niektóre petycje do Septymiusza Sewera od mieszkańców Lydii ukazują taki sam stan rzeczy: "będziemy musieli żyć jako zbiegowie z majątku cesarskiego, gdzie urodzi- liśmy się i wychowali i gdzie [...] płacimy skarbowi cesarskiemu wszystko, co mu się należy ".i0 Mimo występowania takich nadużyć Cesarstwo przeżyło kilka stosun- kowo długich okresów pokoju, przede wszystkim dzięki armii, ale armii tej trzeba było za posłuszeństwo płacić. Z tego powodu cesarz, który także w dziedzinie finansów miał głos ostateczny (zarządzane przez senat aerarium było już wtedy tylko kasą miejską Rzymu), musiał na wszelkie sposoby starać się o środki finansowe i inne świadczenia materialne, a niekiedy także uciekać się do dewaluacji pieniądza. Liturgie, rzecz oczywista, nie były w municypiach niczym nowym, jednakże jeszcze w II stuleciu lokalni deku- rioni chętnie brali na siebie pewne zobowiązania w zamian za zaszczyt spra- wowania funkcji urzędowych. Stopniowo jednak owe munera stały się tak uciążliwe, że niełatwo przychodziło znaleźć chętnych do obejmowania sta- nowisk publicznych, a obywateli o odpowiednich kwalifikacjach trzeba było zmuszać do zgłaszania swych kandydatur; w konsekwencji w III wieku urzędników miejskich powoływali dekurioni, a każdy obywatel, który speł- niał wymagane kryteria majątkowe, miał obowiązek zasiadać w radzie miej- skiej. Na obywatelach tych ciążyła odtąd odpowiedzialność za ściąganie podatków należnych administracji cesarskiej od municypiów. Rady miejskie powoływały "komitety dziesięciu" {dekaprotoi lub decemprimi), które były zobowiązane do pobierania dochodów państwowych, przy czym wszelkie niedobory ich członkowie musieli pokrywać z własnej kieszeni. Komitety te, które w przeszłości powoływano sporadycznie, przeistoczyły się w tym okresie w instytucję stałą. Liturgie municypalne występowały w trzech rodzajach. Munera patrimoniorum obejmowały ciężary majątkowe i powo- Wiek Sewerów 325 dowały na przykład obowiązek pełnienia funkcji kapłańskich lub dostarcza- nia środków transportu albo kwater dla armii cesarskiej. Munera mixta miały przeważnie charakter osobisty, ale zobowiązywały niekiedy także do świad- czeń pieniężnych. Munera personalia natomiast nakładały obowiązek świad- czenia różnych drobnych usług, jak opieka nad budynkami publicznymi, przewóz i konwojowanie zboża, oliwy lub koni na potrzeby służb cesar- skich. W efekcie powstawało błędne koło: mieszczanie starali się wycisnąć jak najwięcej ze wsi, z której chłopi uciekali coraz liczniej, nie mogąc podo- łać ciężarom materialnym, a to z kolei zmuszało municypia do zwiększenia nacisku podatkowego na swoich mieszkańców. Sytuację tę pogarszała wielka liczba zwolnień od podatków i świadczeń rzeczowych, przyznawa- nych formalnie tym osobom, które pełniły jakiegoś rodzaju służbę dla pań- stwa. Zwolnienia takie obejmowały członków arystokracji Cesarstwa, urzęd- ników kancelarii państwowych, pełnomocników do egzekwowania podat- ków w majątkach cesarskich oraz osiadłych w nich kolonów, żołnierzy w służbie czynnej, członków niektórych korporacji (collegid), na przykład właścicieli statków (navicularii) lub strażaków (centonarii). Od świadczeń osobistych (munera personalia) byli zwolnieni mężczyźni powyżej siedem- dziesięciu lat, kobiety, ojcowie co najmniej pięciorga dzieci, weterani, leka- rze, nauczyciele i wykładowcy filozofii. W konsekwencji reszta ludności musiała rekompensować te ubytki dochodów i ponosić większe ciężary.31 Rosnącej potrzebie pokrywania w naturze uposażeń wojska i funkcjonariu- szy administracji, przy jednoczesnym spadku znaczenia trybutu pieniężnego pobieranego w stałej wysokości, towarzyszyło coraz częstsze żądanie zapła- ty aurum coronarium ("złota koronnego"); tę szczególnego rodzaju daninę, która najpierw była złotym wieńcem królewskim, a z biegiem czasu stała się w istocie podatkiem specjalnym, ofiarowywały cesarzom gminy miejskie z okazji wydarzeń tak wielkiej wagi, jak objęcie władzy cesarskiej, jubileusze lub akty adopcji. Jakkolwiek niektórzy cesarze (jak Hadrian i Antoninus) rezygnowali częściowo z tej daniny, to za innych władców, na przykład Karakalli, stanowiła ona dotkliwe obciążenie ludności. Wspominaliśmy już o stowarzyszeniach (collegia), które w życiu Rzymu odgrywaty rolę bardzo doniosłą.. Jak. widzieliśmy, początki niektórych zrze- szeń rzemieślniczych sięgały okresu królewskiego, a za czasów pierwszego trybunatu Klodiusz zdyskontował ich znaczenie polityczne. W okresie nieco późniejszym cesarz August wydał zarządzenie, że każdy taki związek winien być zarejestrowany, a o ich dużym znaczeniu w zaraniu pryncypatu świad- czy przydzielenie w Pompejach za rządów Tyberiusza centralnie położonego terenu, obok forum, na budowę pięknej siedziby bractwa foluszników, ufundowanej przez ich protektorkę, kapłankę Eumachię. Zrzeszenia te miały głównie charakter związków koleżeńskich i w zasadzie nie zajmowały się obroną materialnych interesów swych członków, choć często należeli do 326 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie nich ludzie pracujący w tej samej branży handlu lub rzemiosła. Bractwa pogrzebowe (collegiafuneratica, zwane także collegia tenuiorum} cieszyły się szerokim poparciem, chociaż odnoszono się do nich niekiedy z bezpod- stawną podejrzliwością: Trajan, na przykład, zakazał wszelkich stowarzy- szeń w Bitynii. Stowarzyszenia owe, choć działalność ich miała głównie charakter towarzyski (np. wspólne spożywanie posiłków), zrzeszały często ludzi jednego zawodu i z tych względów zwróciły na siebie uwagę cesarzy; w II wieku pomagały one służbom publicznym w wypełnianiu ich obowiąz- ków, na przykład przy gaszeniu pożarów, transporcie żywności lub wojska; należy przypomnieć, że w sferze usług publicznych miasto Rzym zależało dawniej niemal zupełnie od inicjatywy prywatnej, z jedynym wyjątkiem zaopatrzenia ludności w zboże, które podlegało nadzorowi państwa. Za panowania Septymiusza Sewera państwo wzięło na siebie dystrybucję oliwy, a stowarzyszenia profesjonalne, jak właścicieli statków (navicularii), pieka- rzy (pistores), handlarzy wieprzowiną (suarii), handlarzy winem (yinarii), cieszyły się poparciem administracji, którego wyrazem były zwolnienia od części świadczeń obowiązkowych na rzecz miasta. Ów przychylny stosunek do stowarzyszeń zawodowych obserwujemy już za czasów M. Aureliusza, tak że przejęcie przez państwo nadzoru nad nimi za czasów Sewera Ale- ksandra stanowiło krok całkiem naturalny.32 Wiek Sewerów był nie tylko świadkiem głębokich przemian w metodach rządzenia państwem i w życiu publicznym, ale także przeobrażeń społeczeń- stwa, które uległo w tym okresie silnym wpływom orientalnym i stało się jeszcze bardziej kosmopolityczne. Wzrosło zainteresowanie filozofią i reli- gią, nadal rozwijała się literatura i nauki humanistyczne. Jak żywe było ówczesne życie kulturalne, może świadczyć lista "intelektualistów", którzy tworzyli kółko literackie pod patronatem cesarzowej Julii Domny. Spoty- kamy wśród nich Filostrata, biografa sofistów; jurystów: Papinianusa, Ulpia- na i Paulusa; historyków: Diona Kasjusza i Mariusza Maksymusa; lekarzy: Serenusa Sammonika i sędziwego Galena; poetów Oppiana i Gordiana (wydaje się, że był to późniejszy cesarz Gordian I, a nie Gordian II), Atena- josa, autora Sofistów przy uczcie (Deipnosophistai) oraz perypatetyka Ale- ksandra z Afrodyzjas w Karii. Lista ta rzuca pewne światło na zakres zainteresowań intelektualnych w owej epoce, nie daje jednak prawdziwego obrazu salonu Julii Domny, którego nie można porównywać z salonami na książęcych dworach włoskich w czasach Odrodzenia." Było to grono sku- pione wokół Julii, kobiety o żywym intelekcie, o czym świadczy fakt, że w czasie swej bytności w Antiochii zaprosiła do siebie wielkiego teologa i egzegetę chrześcijańskiego Orygenesa. Ale choć bez wątpienia do jej bli- skiego kółka należało kilku filozofów i sofistów i choć bywali u niej przed- stawiciele innych dziedzin życia intelektualnego, jedynymi spośród ludzi Wiek Sewerów 327 wybitnych "stałymi" członkami owej koterii, o których wiemy na pewno, byli Filostrat i sofista Filiskos z Tesalii. Sofiści, lekarze i prawnicy wnieśli doniosły wkład do literatury, a jedno- cześnie wywarli wielki wpływ na charakter owych czasów. Poezja łacińska prezentowała się skromnie, ale w prozie łacina stała się językiem wielkich prawników, a chociaż "apologie" chrześcijańskie były pisane po grecku, to właśnie w tym czasie Tertulian położył podwaliny pod chrześcijańską litera- turę łacińską, a wkrótce po nim rozwinął działalność piszący także po łaci- nie Minucjusz Feliks.34 Posługujący się językiem greckim Klemens Aleksan- dryjski oraz Orygenes, który w 203 roku objął po nim kierownictwo szkoły katechetycznej w Aleksandrii, przyczynili się wydatnie do rozwoju literatury chrześcijańskiej, a wśród dzieł pisarzy niechrześcijańskich wymienić trzeba: historię rzymską pióra Diona Kasjusza, żywoty sofistów i biografię Apollo- niosa z Tjany autorstwa Filostrata, Żywoty i poglądy słynnych filozofów Diogenesa Laertiosa, Historię naturalną Eliana, Deipnosophistai Atenajosa (dyskusja w czasie uczty na różnorodne tematy). Wpływowy przedstawiciel platońskiej myśli filozoficznej Ammoniusz Sakkas z Aleksandrii nie pozo- stawił żadnego dzieła, poezję tego wieku reprezentuje utwór Oppiana o rybołówstwie, Halieutika. W Rzymie budowano za Sewerów znacznie więcej niż za panowania Kommodusa i Pertinaksa; były to przeważnie budowle w stylu tradycyjnym, ale niektóre z nich zawierają już pierwiastki nowych rozwiązań architekto- nicznych. Spośród wielu łaźni rzymskich termy Karakalli, nawet w stanie ruiny, stanowią jakieś odbicie potęgi i bogactwa Rzymu, podobne wrażenie wywierają masywne, sklepione podziemia zbudowanych w tym czasie pała- ców na Lateranie. Jedną z ciekawych budowli był obóz cesarskiej gwardii przybocznej (equites singulares), położony na terenie dzisiejszej bazyliki Świętego Jana Laterańskiego. Architektura wzniesionego na Forum Roma- num Łuku Sewera nie odbiega od wzorów tradycyjnych, ale zdobiące go reliefy mają cechy nowatorskie; świątynia, którą Karakalla zbudował ku czci Sarapisa, z jej zdradzającym wpływy azjatyckie ornamentem, a także świątynia poświęcona przez Heliogabala kultowi Niezwyciężonego Słońca (Soi Invictus) stanowią pozostałości po szerzących się w tych okresach wie- rzeniach wschodnich. Co się tyczy prowincji, to największe korzyści od- niosła w tej epoce Trypolitania, a to z racji urodzenia Septymiusza Sewera w Lepcis Magna: miasto to wzbogaciło się o nową monumentalną dzielnicę, która obejmowała port, łaźnię, ulicę z podcieniami, plac z fontanną, bazy- likę i forum z dużą świątynią dedykowaną rodowi Sewerów. Jakkolwiek dzielnicę tę zbudowano w tradycyjnym stylu rzymsko-hellenistycznym, tchnęła ona już pewnym kosmopolityzmem, który stanowił zapowiedź no- wych tendencji w architekturze.35 328 Rozdział XL. Kommodus i Sewerowie Sztuka portretowa zachowała swój wysoki poziom, zarówno w rzeźbie pełnej, jak i wizerunkach portretowych na monetach i medalionach: wystar- czy wspomnieć popiersie Karakalli (znajdujące się obecnie w Berlinie), które w tak zadziwiająco realistyczny sposób odzwierciedla bezgraniczne okrucieństwo tego cesarza. Tradycje reliefu historycznego kontynuuje nie tylko Łuk Septymiusza Sewera w Rzymie, ale także wielki łuk tryumfalny z czterema przejściami w Lepcis Magna, na którym upamiętniono uroczy- stości z okazji wizyty rodziny cesarskiej w tym mieście (około 203 roku). We fryzach tych uderzają dwie znamienne cechy: natarczywa frontalność przedstawienia najważniejszych osób, aby zwrócić na nie uwagę widza, oraz monotonia uszeregowanych kondygnacyjnie postaci pierwszoplanowych; jak można sądzić, reliefy te były dziełem artystów azjatyckich. Malarstwo epoki Sewerów reprezentują malowidła ścienne w domach prywatnych w Rzymie i Ostii oraz powszechnie znany obraz na desce przedstawiający Sep- tymiusza z żoną i synami: cała grupa w ujęciu frontalnym, wszyscy w klej- notach. Dwa inne rodzaje sztuk plastycznych, które kultywowano od dawna, a które w epoce Sewerów utrzymały wysokie loty, to rzeźbione sar- kofagi oraz mozaiki; część najpiękniejszych mozaik pochodzi z rzymskiej Afryki i przedstawia sceny myśliwskie oraz zajęcia rolnicze.36 Prądom religijnym w III wieku poświęcimy więcej miejsca w jednym z następnych rozdziałów (XLIII); tu trzeba powiedzieć kilka słów o szczegól- nej roli Sewerów w tej sferze, która wiązała się z ich wschodnim pochodze- niem. Za ich czasów powstały świątynie ku czci nowych bogów: Septymiusz wzniósł świątynie dedykowane afrykańskiemu Bakchusowi i Herkulesowi, Sarapisowi, Dea Suria i być może także kartagińskiej Caelestis, a Karakalla zbudował sanktuarium Sarapisa. Heliogabal natomiast przeniósł z Emesy do Rzymu święty fetysz, czarny stożkowaty kamień, który miał być wciele- niem Boga-Słońca, i umieścił go uroczyście na Palatynie, pragnął bowiem skojarzyć go z Westą i uczynić najwyższym bóstwem świata rzymskiego. Heliogabal nie kierował się chęcią umocnienia swej władzy przez zespolenie jej z monoteizmem solarnym, lecz nade wszystko swym głębokim kultem dla Baala z Emesy. Wprawdzie kult Boga-Słońca cieszył się od czasów Sep- tymiusza Sewera wielką popularnością, ale jego wyznawcy nie identyfiko- wali obiektu swej wiary z bogiem czczonym i propagowanym przez Helio- gabala i dopiero za panowania Aureliana Soi Invictus uzyskał w Rzymie dominującą pozycję.37 Tymczasem jednak fanatyzmowi rozpustnego Helio- gabala, podsycanemu przez jego matkę, Soaemias, przeciwstawił się cnot- liwy Aleksander wspólnie ze swą matką, Julią Mamaeą. Aleksander odesłał do Emesy święty fetysz, ale do wszystkich wierzeń z chrześcijaństwem włą- cznie odnosił się z wielką tolerancją, w każdym z nich bowiem dopatrywał się niepowtarzalnego przejawu prawdy uniwersalnej i jedynej najwyższej Wiek Sewerów 329 istoty boskiej. Aleksander miał ponoć nawet w swym pałacu dwie kaplice: jedną poświęconą Orfeuszowi, Abrahamowi, Chrystusowi i Apolloniosowi, a drugą Wergilemu, Cyceronowi i tym swoim przodkom, którzy dobrze się zasłużyli ludzkości. Słowem, okres Sewerów zakończył się akcentem synkre- tyzmu religijnego w coraz bardziej kosmopolitycznym społeczeństwie, które bardziej niż polityką interesowało się kwestiami natury intelektualnej, moralnej i religijno-duchowej i które z natury rzeczy kierowało swe uczucia ku panteonowi kosmopolitycznemu. CZĘŚĆ VI ZMIERZCH CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdział XLI KRYZYS CESARSTWA W III WIEKU 1. OKRES ANARCHII MILITARNEJ Pięćdziesiąt lat, które nastąpiły po śmierci Aleksandra Sewera, to mro- czne czasy w podwójnym znaczeniu. Był to bowiem w dziejach Cesarstwa Rzymskiego okres klęsk i głębokiego kryzysu, a w dodatku okres, o którym posiadamy wiadomości skąpe i fragmentaryczne.1 G. Juliusz Maksyminus, który zajął miejsce zamordowanego Aleksandra, pod wieloma względami przypominał Makrynusa, zabójcę Karakalli - był to człowiek niskiego pochodzenia, urodzony także w prowincji (Tracji), który rozpoczął karierę jako prosty żołnierz i awansował do stanu ekwic- kiego.2 W przeciwieństwie do Makrynusa jednak poprzestał on na karierze wojskowej i ten zawód poznał na wylot (nawiasem mówiąc, był to człowiek niepospolitej siły fizycznej). Po stłumieniu dwóch buntów w oddziałach sta- cjonujących na terenach północnych, okupił w jakiejś części uzurpację wła- dzy cesarskiej, przywracając porządek nad Renem (dzięki zwycięstwu nad Germanami w 235 roku na obszarze dzisiejszej Wirtembergii) i na pograni- czu naddunajskim (236-237 r,). W tym samym czasie postarał się o usunię- cie niektórych doradców Aleksandra, ściągając na siebie tajoną wrogość senatu. Deficyt finansowy - Maksyminus obiecał wojsku podwojenie żołdu - doprowadził do ucisku ludności, w prowincji afrykańskiej grupa zdespe- rowanych zdzierstwami podatkowymi właścicieli ziemskich zamordowała prokuratora cesarskiego; doszło do powszechnego powstania, które skoń- czyło się powołaniem na tron cesarski M. Antoniusza Gordiana, prokon- sula prowincji Afryki (marzec 238 r.). Osoba owego osiemdziesięcioletniego arystokraty, chlubiącego się pochodzeniem od Grakchów i Trajana, odpo- wiadała życzeniom senatu, który powołał komitet, złożony z dwudziestu senatorów, do pomocy przy obronie Italii przeciwko Maksyminusowi, a z pewnością także z zamiarem zademonstrowania swej władzy Gordianowi, nowo wybrany cesarz bowiem natychmiast mianował swego syna i imien- nika współcesarzem (Gordian II). Wkrótce jednak obaj Gordianowie zgi- nęli w lokalnej wojnie przeciwko namiestnikowi Numidii, który się opowie- dział po stronie Maksyminusa. Senat, nie zrażony śmiercią przyjaznego mu Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku 333 106. Cesarz Maksymin Trak 334 Okres anarchii militarnej 335 Gordiana, podzielił władzę cesarską między dwóch członków wspomnia- nego komitetu: M. Klodiusza Pupienusa i D. Celiusza Balbinusa, prawdo- podobnie wzorując się na republikańskiej tradycji sprawowania władzy przez dwóch konsulów. W tej sytuacji Maksyminus, który do tej chwili ignorował senat i nawet nie odwiedził Rzymu, wkroczył z Panonii do Italii, napotykając wszakże nadspodziewanie silny opór. Z patriotycznym zapa- łem, który przypominał czasy Republiki, Italikowie poderwali się do obro- ny senatu przed "barbarzyńcami" - nawet oddziały pretoriańskie stanęły po stronie kurii przeciwko wojskom liniowym. Podczas gdy Maksyminus daremnie usiłował zdobyć graniczne miasto Akwileję, wojska wierne sena- towi odcięły jego kolumny zaopatrzeniowe i wkrótce wygłodzeni żołnierze, w obawie o własną skórę, zamordowali zarówno Maksyminusa, jak i jego syna Maksymusa, któremu trzy lata wcześniej przyznał on tytuł cezara (czerwiec 238 roku). 336 108. Cesarz Gordian U Okres anarchii militarnej 337 109. Cesarz Balbinus 338 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku W sytuacji podobnej do tej, jaka powstała po śmierci Juliusza Cezara, senat, wyzyskując rywalizację między poszczególnymi armiami rzymskimi, zdobył sobie nieoczekiwanie dominującą pozycję w państwie. Tymczasem jednak w godzinie zwycięstwa jeszcze raz opuścili go nawet jego stronnicy, niemal natychmiast bowiem po śmierci Maksyminusa żołnierze zamordo- wali Pupienusa i Balbinusa, zmuszając kurię do zaakceptowania jako następnego cesarza wnuka Gordiana I, chłopca w wieku mniej więcej trzy- nastu lat (lipiec 238 r.). Ten zaskakujący kaprys przybocznych oddziałów cesarskich okazał się w skutkach lepszy, niż ktokolwiek mógł przypuszczać, zwłaszcza gdy w 241 roku Gordian III mianował prefektem pretorianów i swoim najbliższym doradcą dobrego administratora, człowieka surowych zasad, G. Furiusza Timezyteusza.3 W 242 roku Gordian, z Timezyteuszem u swego boku, udał się na Wschód, aby odeprzeć najazd syna króla Arda- szira, władcy Persji Szapura I (Sapora),' który zdobył Karry oraz Nisibis i zagroził Antiochii. Kiedy jednak w 243 roku Timezyteusz nagle zachorował i zmarł, Gordian stał się marionetką w rękach nowego prefekta pretoria- nów, dowódcy pochodzenia arabskiego, M. Juliusza Filipa, który nieba- wem uknuł bunt w wojsku i w brutalny, acz wówczas powszedni sposób zamordował młodego cesarza (244 r.). Uzurpatorowi udało się wynegocjo- wać z Szapurem traktat pokojowy, który zapewnił Rzymianom bezpie- czeństwo wschodniej granicy.4 Z kolei Filip podążył na północne obszary imperium, gdzie zadał klęskę plemionom germańskim (246 r.) i rozgromił Karpów w Dacji (247 r.). Nadając swemu dziesięcioletniemu synowi tytuł augustus oraz podejmując inne podobne decyzje, Filip nie pozostawił nikomu wątpliwości, że zamierza zatrzymać władzę cesarską w swej rodzi- nie. Filip Arab ułożył sobie dobre stosunki z senatem, rządził sprawnie i dożył 248 roku, kiedy to z należnym splendorem święcił tysiąclecie istnienia Rzymu. Jednakże nawyk zdrady szerzył się już w armii rzymskiej jak złoś- liwy nowotwór. Wśród wielu pretendentów do tronu cesarskiego znajdował się wyższy dowódca panoński G. Mesjusz Decjusz, który pod naciskiem wojska zgodził się zostać cesarzem i porzuciwszy dowództwo armii w Dacji wtargnął do Italii.5 Nie doszedłszy do porozumienia z Filipem, rozgromił jego wojska w zażartej bitwie pod Weroną; Filip poległ, a jego syn zginął na polu walki lub być może został zamordowany w Rzymie (249 r.). Senat chętnie zaakceptował Decjusza i, jak się zdaje, uhonorował go nawet imie- niem Trajana. W każdym razie Decjusz spotkał się z dobrym przyjęciem, a jego krótkie rządy zapisały się w historii prześladowaniami chrześcijan. Porzucając swą placówkę naddunajską Decjusz wydał Półwysep Bałkań- ski na pastwę hord Gotów i pokrewnych im plemion, które, wypierane te- raz przez Alanów, koczownicze plemię ze stepów azjatyckich, starały się osiąść na stałe na terytorium rzymskim. Trzeba przyznać, że nowy cesarz 339 340 341 342 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku podążył bezzwłocznie przeciwko najeźdźcom grasującym już po całej Tracji aż po Filipopolis, które padło nie wytrzymawszy oblężenia. Decjusz poniósł najpierw klęskę, potem stoczył zwycięską bitwę, a w końcu poległ w starciu w okolicy Abrittus w dzisiejszej Dobrudży (251 r.). Przyczyną klęski zada- nej Rzymianom przez króla gockiego Kniwę było wiarołomstwo namiest- nika obu Mezji, G. Treboniana Gallusa, który został przez podległe mu oddziały aklamowany cesarzem. Gallus, nie dowierzając swym siłom, wyta- rgował poniżający dla Rzymu pokój z Gotami i po zjawieniu się w stolicy uzyskał od senatu uchwałę uznającą jego władzę cesarską; rządy sprawował wspólnie ze swym synem Woluzjanusem, który podobnie jak ojciec także nosił tytuł augusta. Jednakże dwa lata później następca Gallusa na stano- wisku dowódcy wojsk w Mezji, M. Emiliusz Emilianus, z pochodzenia Maur, pobił uzurpatora jego własną bronią, a miał w ręku silne atuty, gdyż nie tylko zlikwidował w zarodku napaść Kniwy, ale wyparł go z Mezji (253 r.). Następna wojna domowa, której teatrem znowu była Italia, skończyła się klęską i śmiercią Gallusa pod Interamną (Terni). Emilianus usiłował się zabezpieczyć przed buntem w wojsku, wyciągając rękę do senatu, ale jego własne oddziały przecięły te pojednawcze gesty, mordując go po zaledwie trzech miesiącach rządów. W nie kończącym się łańcuchu morderstw cesa- rzy ten, który zamordował zabójcę zabójcy, bardzo szybko sam ginął śmier- cią tragiczną. Miejsce Emilianusa zajął ostatni wśród cesarzy przedstawiciel starej arystokracji republikańskiej, P. Licyniusz Walerianus, którego De- cjusz mianował "cenzorem" i który z racji tego ekshumowanego stanowiska rządził w Rzymie w zastępstwie cesarza (253 r.). 2. NAJAZD BARBARZYŃCÓW NA CESARSTWO Proklamując Waleriana cesarzem żołnierze popełnili błąd, wybrali bo- wiem człowieka prawego charakteru, który nie tylko pozyskał zaufanie senatu, ale zdołał przywrócić pewną dyscyplinę w armii. Jednakże nie- szczęśliwym zrządzeniem losu na jego barki spadły wszystkie skutki chro- nicznej anarchii, która się rozpanoszyła w państwie zdominowanym przez wojsko. Kompletna dezorganizacja granicznego systemu obronnego Cesar- stwa Rzymskiego nie mogła ujść uwagi żądnych łupów plemion z sąsiednich obszarów. Bandy rabusiów, które od czasów Aleksandra Sewera stale nękały kontynent europejski, zalały go teraz z gwałtownością powodzi; powtórzyła się historia Cywilisa, tym razem wszakże na większą skalę i z bardziej trwałymi konsekwencjami. Goci i Alamanowie sforsowali linię Ren-Dunaj na obu jej krańcach. W regionie dolnego Renu, który od cza- sów Cywilisa nie doświadczył poważniejszej agresji, liczne plemię Franków, które powstało niedawno z odłamów Cherusków, Chattów i innych daw- Najazd barbarzyńców na Cesarstwo 343 113. Amfiteatr i teatr w Arelate (Aries) 344 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku nych wrogów Rzymu, wtargnęło do historii europejskiej z niszczycielską siłą (256 r.). Mniej więcej w tym samym czasie inne nowo powstałe plemię, Saksonowie z wybrzeża jutlandzkiego i fryzyjskiego, przeprawiło się pierwszy raz na swych pirackich łodziach na drugą stronę kanału La Manche. Nad Eufratem Szapur skorzystał z trudnej sytuacji, w którą Rzymianie uwikłali się z własnej winy. Nieważne, czy te napaści na różnych frontach były, czy nie były skoordynowane - a brak synchronizacji działań zbrojnych wydaje się wskazywać, że agresorzy nie zawarli żadnego wstępnego porozumienia - gdyż i tak na wszystkich odcinkach swego systemu obronnego Rzymianie zostali zaskoczeni. Miary niepowodzeń dopełniła Natura: przez blisko dwadzieścia lat, od czasów Gallusa, w różnych częściach Cesarstwa szalała zaraza. W 262 roku dotarła do Italii i prowincji afrykańskiej. Podobno w Rzymie ofiarą epidemii padało dziennie pięć tysięcy osób. Po przybyciu do Rzymu z Recji (jesienią 253 r.), w tej prowincji bowiem aklamowano go cesarzem, Walerian nadał swemu synowi, Gallienowi, tytuł augusta i uczynił go współwładcą Cesarstwa: w obliczu wojny na dwóch frontach, na całej linii Ren-Dunaj oraz z Persją na Bliskim Wschodzie, państwo rzymskie musiało mieć wodzów naczelnych na co najmniej dwóch teatrach wojennych jednocześnie. Podczas gdy Walerian prowadził przygotowania do konfrontacji z Szapurem, Gallien odparł najazd Alamanów na granicy nadreńskiej (254-256 r.), a kiedy jego ojciec udał się na Wschód (w 256 lub 257 r.), objął na jego życzenie władzę nad zachodnimi krajami Cesarstwa. Jednakże sytuacja uległa pogorszeniu. Frankowie usadowili się na dobre we wschodniej i środkowej Galii oraz w północno-wschodniej Hiszpanii, a Alamanowie wtargnęli na terytorium Italii. Gallien podążył na południe i zadał najeźdźcom klęskę w okolicy Mediolanu (prawdopodobnie w 258 lub 259 roku), ale musiał zawrócić na pogranicze naddunajskie, aby stłumić bunt namiestnika Panonii, Ingenuusa, którego wojsko obwołało cesarzem; Ingenuus został zamordowany w miejscowości Mursa. Niebawem pojawił się na scenie nowy pretendent, niejaki Regillianus, który podobnie jak Ingenuus pożegnał się z życiem w sposób gwałtowny. Tymczasem jeden z wodzów armii Galliena, G. Latyniusz Postumus, wdał się w konflikt ze swoim kolegą z Kolonii, działającym w imieniu małego syna Galliena, Saloninusa, i zdobywszy szturmem Kolonię zabił zdradziecko Saloninusa, który nosił już wtedy tytuł augusta. Wprawdzie Postumus zdołał utrzymać gra nicę nad Renem, ale Rzym utracił Agri Decumates (umocnioną strefę mię- ;; dzy Renem a Dunajem). Wkrótce do Galliena dotarły wiadomości, że namiestnicy Hiszpanii i Brytanii podporządkowali się Postumusowi, a ze Wschodu napłynęły wieści jeszcze bardziej posępne: ojciec Galliena, cesarz Walerian, dostał się do niewoli perskiej, a jeden z dowódców, Makrianus, który nie dopuścił do rozsypki oddziałów rzymskich, ogłosił współcesa rzami swych synów: Makrianusa i Kwietusa, uważał bowiem, że jest zbyt za 345 346 114. Cesarz Decjusz Najazd barbarzyńców na Cesarstwo 347 stary, aby wziąć na swoje barki obowiązki cesarskie. Formalnie biorąc, Gallien nadal był jedynym prawowitym cesarzem, ale jego państwo zaczęło się rozpadać w gruzy. W prowincjach mnożyli się pretendenci jak grzyby po deszczu. Większość tych "trzydziestu tyranów", jak nazywano ich z wyba- czalną przesadą (autentyczność dziewięciu, którzy się pojawili za rządów Galliena, wydaje się pewna), usunięto ze sceny bez trudu: niektórzy z nich ponieśli nawet śmierć z rąk własnych żołnierzy. Niemniej jednak ujawniły się już symptomy słabości świata rzymskiego w obliczu coraz gwałtowniej- szych i dokonywanych na coraz szerszym froncie ataków barbarzyńców. W niektórych regionach ludność, czując się opuszczona przez władze centralne (jak na przykład na obszarze naddunajskim, gdy Gallien przebywał nad Renem), uznała za swój jedyny ratunek powołanie własnego cesarza, z całą pewnością wielu ludzi zaczęło nurtować pytanie, jak długo jeszcze Cesar- stwo może być rządzone przez jednego człowieka. Na Wschodzie zarówno Goci, jak i Persowie przeszli do ataku, niestety jednak chronologia ich działań zbrojnych w wielu szczegółach pozostaje niepewna. Kiedy Walerian przybył na Wschód (prawdopodobnie w 256 roku, jednakże niektórzy badacze datują to dwa lub trzy lata wcześniej), zastał na swej północnej flance sytuację nader niepokojącą.7 W 254 roku Goci dokonali najazdu na Mezję i Trację, zapuszczając się po Tessaloniki, a 116. Cesatz Emilian 348 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku w 256 roku Boranowie, sarmacki lud z południowej Rosji, zdobywszy okręty królestwa bosporańskiego, napadli na wschodnie wybrzeża Morza Czarnego i opanowali Trapezus (Trapezunt). Z kolei Goci posunęli się na południe, zajmując Chaikedon i dokonując zagonów daleko w głąb Azji Mniejszej. Walerian wysłał przeciwko nim jednego ze swoich dowódców, ale jego głównymi troskami stały się szalejąca zaraza i ofensywa Szapura. Od wielu lat Szapur posuwał się konsekwentnie w kierunku zachodnim. Zdołał się pozbyć nieustępliwego króla Armenii, Chosroesa, nasyłając na niego morderców, i osadził na tronie armeńskim jednego ze swoich stronni- ków. W inskrypcji w języku perskim i greckim Szapur twierdzi, że zajął Antiochię, Apameę i Seleukię, a także wiele innych miejscowości i że zadał Rzymianom klęskę pod Barbalissos nad środkowym Eufratem; w 256 roku wpadło w ręce Persów Dura-Europos, jeszcze jedno ważne miasto położone nad Eufratem.8 Bez względu na to, jak wielki obszar podbił wówczas Sza- pur, na wzmiankę zasługuje fakt, że władca ten, w przeciwieństwie do sto- sunkowo tolerancyjnych Arsacydów, starał się terrorem zmusić ludność do posłuszeństwa. W końcu Walerian, mimo że armia rzymska była zdziesiąt- kowana przez zarazę, wyruszył w pole i wkroczył do Mezopotamii. Być może, doznawszy klęski w pobliżu Edessy, zdecydował się na przeprowa- dzenie rokowań pokojowych z Persami. O wydarzeniach późniejszych krą- żyły najprzeróżniejsze relacje. Najbardziej prawdopodobna wydaje się wersja, wedle której po negocjacjach podobnych do tych, jakie nastąpiły po klęsce Krassusa pod Karrami (położonymi w sąsiedztwie Edessy), Szapur złamał słowo i uprowadził Waleriana, zatrzymując go w niewoli do końca jego życia (260 r.). Sam Szapur natomiast utrzymywał, iż pokonał i osobiście wziął cesarza rzymskiego do niewoli. Możliwe zatem, iż prawdziwe są wykute w skale i zachowane do dziś reliefy perskie, które przedstawiają cesarza rzymskiego na kolanach przed Wielkim Królem siedzącym na koniu. Wschodnie prowincje Rzymu znalazły się więc na łasce Szapura, który jeszcze raz zajął miasta Tars i Antiochię, ale którego ofensywę zdołały po- wstrzymać oddziały skoncentrowane przez Makrianusa. Po złupieniu duże- go obszaru Makrianus się wycofał, gdyż musiał stawić czoło atakowi Odenatusa, Palmyreńczyka wysokiego rodu, którego sobie zraził. Gallien znalazł się w sytuacji krytycznej. Makrianus, który nie mógł liczyć na jego pomoc, ogłosił się w Syrii władcą niezależnym, uzyskując poparcie prowin- cji Azji Mniejszej oraz Egiptu, a w tym samym czasie Postumus organizo- wał odrębne cesarstwo z ośrodkiem w Galii. Gallien miał posłuch jedynie w Italii, a także w prowincji Afryce i prowincjach naddunajskich: wydawało się, że jedność świata śródziemnomorskiego, dzieło Augusta, rozpadła się w gruzy. Najazd barbarzyńców na Cesarstwo 349 117. Cesarz Walerian 350 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku W tej sytuacji Gallien, który formalnie był jedynym cesarzem (260 r.), poderwał się do walki. Makrianus wbrew rozsądkowi nie zadowolił się panowaniem na Wschodzie, lecz dążył do władzy nad całym Cesarstwem. Wyruszył do Europy, ale w bitwie, którą w Illyricum lub w Tracji wydał mu Aureolus, jeden z dowódców w armii Galliena, poległ razem ze swoim synem, także Makrianusem. Jednakże Gallien musiał się jeszcze rozprawić z młodszym synem pretendenta, Kwietusem, oraz prefektem pretorianów, Ballistą, którzy utrzymali się w Azji, toteż rozsądnie zaczął zabiegać o przy- chylność Odenata, mimo że ten ogłosił się królem Palmyry, a tym samym uniezależnił od Rzymu. Dzięki przyznaniu Odenatowi tytułu dux Orientis oraz dowództwa rzymskich sił zbrojnych na Wschodzie Gallien zapewnił sobie jego pomoc - na rezultaty nie trzeba było czekać: Kwietus i Ballistą zginęli śmiercią tragiczną. W ciągu następnych dwudziestu lat miasto Palmyra szybowało jak kome- ta po firmamencie politycznym. Położona w rozległej oazie pustynnej w północnej Arabii, Palmyra stanowiła główną stację na szlaku karawano- wym z Damaszku do Seleukii, który był jednocześnie najkrótszą drogą z Antiochii w głąb kontynentu azjatyckiego. Ze wzrostem w II wieku handlu międzykontynentalnego Palmyra osiągnęła szczyt dobrobytu i spotykała się z nadzwyczajną życzliwością ówczesnych cesarzy rzymskich; w zamian za niezbędną ochronę, którą zapewniał konwojom handlowym palmyreński korpus konnych łuczników, miasto otrzymało zezwolenie na pobieranie opłat tranzytowych od wszystkich towarów przewożonych przez jego' tery- torium. Septymiusz Sewer nadał Palmyrze status kolonii rzymskiej, a jej wybitnym przedstawicielom. Arabom z pochodzenia, którzy nasiąknęli już trochę kulturą rzymską, przyznano pełne obywatelstwo.9 W wojnach mię- dzy prawowitymi i samozwańczymi cesarzami a Sasanidami Palmyra, ze względu na swoje interesy gospodarcze, opowiadała się po stronie Rzymian przeciwko Persom, ponieważ Sasanidzi, w przeciwieństwie do Arsacydów, utrudniali międzykontynentalną wymianę handlową i zamknęli szlaki ko- munikacyjne. W 262 roku i w latach następnych P. Septymiusz Odenatus, od tej chwili nominalnie przedstawiciel Galliena na Wschodzie, gdzie Rzymianie odzy- skali teoretycznie supremację, odbił dla Rzymian Mezopotamię (a może Armenię?) i omal nie zawładnął Ktezyfonem - Rzym w uznaniu zasług przyznał mu tytuł cesarza Wschodu (imperator). Jednakże po śmierci Ode- nata - padł on ofiarą spisku dynastycznego - rosnąca potęga Palmyry stała się dla Rzymu groźna. Prerogatywy Odenata przeszły na jego syna, młodzieńca miernych zdolności, Waballatusa, któremu Rzym nie przyznał jednak żadnych tytułów po ojcu z wyjątkiem godności króla Palmyry, ale faktyczną władzę sprawowała wdowa po zmarłym władcy, Zenobia, która łączyła znakomite wykształcenie greckie z ambicjami politycznymi równie Najazd barbarzyńców na Cesarstwo 351 wygórowanymi, jak ambicje Kleopatry. Odkąd Zenobia wzięła władzę w swe ręce, dominacja Rzymu na Wschodzie znalazła się w niebezpieczeństwie. Tymczasem Postumus, który zadał klęskę niektórym szczepom Franków i Alamanów, budował swoje imperium Galliarum w zachodniej Europie i utrzymał je przez prawie dziesięć lat. Rewolta Postumusa nie miała charak- teru powstania narodowego. Bił on monety z legendą "Roma Aeterna" i za przykładem Sertoriusza utworzył namiastkę senatu. Pięciokrotnie sprawo- wał konsulat i zorganizował własną gwardię pretoriańską, która stacjono- wała w jego mieście rezydencjonalnym, Trewirze. W mieście tym, a także w Kolonii Postumus założył mennice. W istocie jednak zajmował on w Cesar- stwie pozycję niewiele różniącą się od pozycji hrabiego-palatyna w monar- chii średniowiecznej. Jednakże Gallien, który miał o nim takie samo zdanie, jak kiedyś Wespazjan o Juliuszu Klassykusie, uważał go za jawnego wroga, zwłaszcza gdy w latach późniejszych Postumus zamiast legendy "Restitutor Galliarum" zaczął umieszczać na monetach napis "Restitutor orbis". W 268 roku Postumus stłumił bunt Lelianusa w Mogontiacum, w tym samym roku jednak padł ofiarą morderstwa. Miejsce jego zajął najpierw niejaki M. Mariusz, a następnie M. Piawoniusz Wiktorynus. Wprawdzie Postumus ujawnił słabość centralnych władz rzymskich i poderwał autorytet Galliena, jednak utrzymał granicę rzymską na Renie i ocalił prowincje zachodnie przed zalewem Germanów. W tym samym czasie Goci dokonali najazdu na Bałkany, docierając aż do Aten, a chociaż ich stamtąd wyparto, obecność Galliena na froncie bałkańskim okazała się niezbędna (262 r.). Po kilku latach pobytu w Rzymie cesarz musiał powtórnie udać się do Grecji, doszło tam bowiem do inwazji Herulów, wygnanego ze Skandynawii przez Danów ludu germańskiego, który w tym okresie pojawił się zarówno nad Renem, jak i na wybrzeżu czarnomorskim. W 268 roku najeźdźcy zdobyli Ateny, mimo dzielnego oporu dowódcy ateńskiego, Deksypposa (dzieła jego, Scyt- hica oraz Chronień, których teksty nie zachowały się do naszych czasów, zawierały ponoć znakomity obraz jego epoki).10 Ostatecznie jednak Gallien zdołał pokonać Herulów w bitwie nad rzeką Nessos (Nestos), ale musiał pospiesznie wracać do Italii, ponieważ jeden z dowódców w jego wojsku, M'. Acyliusz Aureolus, który dowodził operacjami przeciwko Postumusowi, opuścił wyznaczony mu odcinek frontu i pomaszerował na Rzym. Gallien wrócił w samą porę, przeciął Aureolusowi drogę do stolicy i po jakimś cza- sie osaczył go w Mediolanie, ale grupa oficerów iliryjskich, wśród których znajdowali się przyszli cesarze Klaudiusz i Aurelian, zawiązała spisek i za- mordowała cesarza (268 r.). Przekazy literackie są z reguły nieprzyjaźnie usposobione do Galliena, głównie z powodu jego rzekomej wrogości do senatu, której wyrazem miało być odsunięcie senatorów od piastowania funkcji dowódczych w woj- sku; w dodatku zrobiono z niego kozła ofiarnego, obarczając odpowiedzial- 352 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku nością za wszystkie nieszczęścia jego czasów." W ostatecznym rachunku wszakże postępowanie Galliena, chociaż nie bez skazy, było zrozumiałe. Nie można się dziwić, że kiedy dookoła cały świat walił się w gruzy, w wyborze dowódców Gallien kierował się nie ich urodzeniem, lecz sprawdzo- nymi talentami wojskowymi; nikomu zresztą nie udałoby się na poczekaniu rozwiązać tak wielkich problemów, przed jakimi znalazł się Rzym: Cesar- stwo nie miało bowiem środków na pokonanie barbarzyńców i odzyskanie za jednym zamachem Galii oraz obszarów utraconych na Wschodzie. W istocie Gallien działał z niemałą energią, a także i z powodzeniem, chociaż przyznać trzeba, że w ostatnich kilku latach po uroczystościach w dziesiątą rocznicę objęcia władzy (decennalia) obserwujemy u niego pewien spadek aktywności. W przeciwieństwie jednak do innych cesarzy-żołnierzy z tej epoki Gallien był człowiekiem wykształconym, interesował się literaturą, sztuką i kulturą grecką. W historii sztuki wyróżnia się nawet "renesans gal- lienowski", którego rysem charakterystycznym był nawrót do "baroku" cza- sów Antoninów. Za przykładem Hadriana cesarz ten pełnił godność ar- chonta w Atenach i dostąpił wtajemniczenia w misteria eleuzyjskie. Jego zainteresowanie religią i filozofią przejawiło się zarówno w tolerancyjnym stosunku do chrześcijaństwa, co stanowiło odwrót od polityki jego bezpo- średnich poprzedników, jak i w przyjaźni z filozofem neoplatońskim Ploty- nem, który starał się go namówić na założenie idealnego miasta platońskie- go w Kampanii. Przemiany w systemie rządzenia państwem stanowiły kontynuację ten- dencji z czasów Sewerów i prowadziły prosto do reform Dioklecjana. Gal- lien poszedł dalej nawet od Septymiusza, odsuwając senatorów od dowo- dzenia legionami i przyznając to prawo jedynie ekwitom: wydaje się, że ekwiccy prefekci zajęli miejsce legatów senatorskich nie nagle (np. na mocy edyktu cesarskiego), lecz w drodze stopniowej ewolucji poglądów na obsa- dzanie stanowisk dowódczych w armii. Ponieważ prefekci rekrutowali się zapewne ze starszych centurionów, a prości żołnierze mieli szansę dojść do tej rangi, stanowisko'dowódcy legionu stało się dostępne dla żołnierzy naj- niższych stopni. Jak można sądzić, miało to wpływ na pozycję namiestni- ków prowincji senatorskich, których kompetencje zostały stopniowo zawę- żone do sfery administracji cywilnej: po pewnym czasie coraz częściej mianowano na ich miejsce namiestników ze stanu ekwickiego (vicarii lub inaczej agentes vices praesidium}, a w końcu Dioklecjan odsunął senatorów od zarządu prowincjami. Za panowania Galliena pojawia się nowe stanowi- sko, protector lateris divini, na które powoływano prefektów legionów (praefecti legionum}; w okresie późniejszym godność tę przyznawano młod- szym oficerom, którzy przechodzili specjalne przeszkolenie, dzięki czemu coraz bardziej zbarbaryzowana armia miała zapewniony dopływ fachowych dowódców.12 Doniosłą innowację stanowiło utworzenie korpusów jazdy Najazd barbarzyńców na Cesarstwo 353 118. Cesarz Gallien 354 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku nowego typu, odznaczających się wysoką mobilnością: istniejące oddziały tak zwanych cataphractarii* zostały wzmocnione i uzupełnione dobom- lie, wymi pułkami nieopancerzonych kawalerzystów, equites Dalmatae. W ten sposób w wielu dziedzinach Gallien utorował drogę do bardziej radykal- pych reform Dioklecjana i Konstantyna. 3. ODZYSKANIE DAWNYCH GRANIC Dziesięć lat po śmierci Waleriana to najtrudniejszy okres w dziejach Rzymu od czasów bitwy pod Kannami. Jednakże Gallien nie zwątpił w Cesarstwo, kładąc w ten sposób fundament pod dzieło odrodzenia państwa, którego dokonało jego dwóch zabójców, powołanych kolejno na tron cesar- ski. Bezpośredni następca Galliena, Iliryjczyk M. Aureliusz Klaudiusz, bez chwili wahania zgładził swego rywala Aureolusa, po czym z łatwością odparł napaść Alamanów, którzy zdołali dotrzeć tylko do jeziora Garda (Benacus). Następnie udał się do Rzymu, gdzie otrzymał od senatu for- malną sankcję godności cesarskiej. W 269 roku stanął w obliczu nowej próby kolejnego najazdu Gotów na Italię, najgroźniejszej ze wszystkich na- paści germańskich w III stuleciu. Po dokonaniu dokładnego rozpoznania Półwyspu Bałkańskiego Goci postanowili osiedlić się tam na stałe. Wyru- szywszy w wielkiej sile, z rodzinami w kolumnach transportowych, przepra- wili się w kilku partiach przez Dunaj, a następnie przez Bosfor pożeglowali na Morze Śródziemne, wysyłając swe grupy rekonesansowe aż po Cypr. Jednakże nowy cesarz udzielił im lekcji sztuki wojennej, godnej Scypiona Afrykańskiego lub Cezara. Klaudiusz wbił klin między dwie fale najeźdź- ców, niszcząc drugą hordę gocką pod Naissos (dziś Nisz), a następnie, prze- maszerowawszy śmiało przez kraje bałkańskie, przeciął odwrót awangardzie oddziałów nieprzyjacielskich; w tym samym czasie eskadry rzymskie doko- nały ataku na piratów morskich. Ci z Gotów, którzy nie zginęli w śniegach gór greckich, poddali się i zostali osadzeni jako coloni na wyludnionych terenach w prowincjach naddunajskich (269-270 r.). Dzięki tym kilku świetnym zwycięstwom oręża rzymskiego Goci przez następnych sto lat nie zagrażali bezpieczeństwu Cesarstwa. Klaudiusz "Gothicus" (taki bowiem nosił odtąd przydomek) nie miałby możliwości unieszkodliwienia Gotów, gdyby chwilowo nie odłożył na bok ( problemu królestw, które oderwały się od Rzymu na Zachodzie i Wscho- dzie. Po śmierci Postumusa zerwała z cesarstwem galo-rzymskim Hiszpania, doszło tam bowiem do kompletnego rozprzężenia dyscypliny wojska, a w * Pomocnicze oddziały opancerzonych kawalerzystów (przyp. Tłum. Odzyskanie dawnych granic 355 ślad za tym do ostrych konfliktów wewnętrznych;, zaczęły się mnożyć rebe- lie, między innymi zbuntowało się Augustodunum (dzisiejsze Autun) prze- ciwko Wiktorynowi, a oddziały wysłane przez Klaudiusza z odsieczą okazały się zbyt słabe, aby zapobiec zniszczeniu tego miasta. Niebawem jednak Wiktoryna zamordowano, a wojsko nie wyraziło sprzeciwu, gdy senat galij- ski powołał na tron cesarski człowieka nie związanego z armią, niejakiego G. Piusa Tetrykusa, który dał wyraz swym pokojowym intencjom, przeno- sząc stolicę cesarską z Augusta Trevirorum (Trewir) do Burdigala (Bor- deaux). Dzięki temu Klaudiusz mógł skoncentrować swe siły przeciwko* Gotom, jednakże zaangażowanie Rzymian na tym froncie umożliwiło Zeno- bii poszerzenie państwa palmyreńskiego przez zajęcie terytorium Antiochii (268-269 r.); mimo; kilku porażek siły zbrojne królowej wkroczyły do Dol- nego Egiptu (Aleksandry) czy cy pozostali jednak nominalnie poddanymi Rzymu), w 270 roku dokonały najazdu na Kapadocję i Bitynię, ale nie zdor łały dotrzeć do Bizancjum.13 Tymczasem Klaudiusz powierzył dowódżtwoi działań przeciwko Gotom Aurelianowi, ale gdy wybierał się w drogę na obszary naddunajskie, którym zagrażali Jutungowie i Wandalowie, zmarł powalony zarazą (270 r.). Wojska stacjonujące w Italii zażądały oddania tronu cesarskiego bratu Klaudiusza, Kwinty llusowi, ale zgładziły swego własnego kandydata, gdy dotarła do nich wieść, że armia bałkańska doko- nała trafniejszego wyboru, aklamując cesarzem L. Domicjusza Aureliana, rodaka i najbliższego współpracownika zmarłego władcy. Aurelian rozpo- czął swe rządy od oczyszczenia Panonii z band Wandalów i odzyskania pogranicza naddunajskiego; następnie wycofał z prowincji Dacji wszystkie garnizony rzymskie, zezwalając na ewakuację także osobom cywilnym. Chociaż prowincji dackiej broniły łańcuchy górskie utrudniające Germa- nom dokonanie inwazji dużymi siłami, to kraj ten nie spełniał w sposób skuteczny zadań wysuniętego bastionu, który miał osłaniać basen dunajski przed napaściami wrogich plemion, słowem, zatrzymanie tego obszaru spo- wodowałoby jedynie niekorzystne z wojskowego punktu widzenia wydłuże- nie granicy rzymskiej. Na południe od Dunaju utworzono nową prowincję ze stolicą w mieście Serdica (dzisiejsza Sofia). Zaledwie Rzymianie umocnili tę nową linię graniczną na Bałkanach, Alamanowie i Jutungowie znowu wtargnęli do Italii, przedostając się w pobliże Ariminum (271 r.). Po prze- graniu pierwszej bitwy Aurelian zniszczył po kolei pozostałe ugrupowania nieprzyjacielskie. Zwycięstwo to umożliwiło cesarzowi załatwienie pora- chunków z królową Zenobiąi jej, synem Waballatusem, który w 271 roku przyjął tytuł augustus.14 Podczas gdy Aurelian przygotowywał ekspedycję zbrojną przeciwko Pal- myrze, legat cesarski M. Aureliusz Probus, późniejszy cesarz, uderzył na flankę armii Zenobii, wypędzając jej inwazyjne wojska z Egiptu (271 r..). W następnym roku Aurelian wyparł Palm^reńczyków z Azji Mniejszej i zadał 356 Odzyskanie dawnych granic 357 im klęskę pod Antiochią. W mieście tym przyjął rolę arbitra w sporze mię- dzy gminą chrześcijańską a heretyckim biskupem. Pawłem z Samosaty, któ- rego protektorką była Zenobia: Paweł został pozbawiony biskupstwa an- tiocheńskiego. Wojska królowej pod dowództwem niejakiego Zabdasa sta- nęły pod Emesą do walnej bitwy, ale doznały ponownie klęski; palmyreńscy clibanarii (oddziały kawalerii, w których zarówno jeźdźcy, jak i konie byli opancerzeni) zostali rozgromieni przez zbrojny w maczugi oddział palestyń- ski. Odzyskawszy Syrię Aurelian, z pomocą szczepów beduińskich, przepra- wił całą swoją armię przez pustynię, szeroką w tym miejscu na sto trzydzieś- ci kilometrów, i obiegł Palmyrę. Pojmanie Zenobii, która wyprawiła się do Persji, aby zabiegać tam o posiłki, zakończyło tę żmudną kampanię: Rzy- mianie przeprowadzili ją z pełną rozwagi śmiałością (272 r.), niespotykaną w kampaniach wschodnich od czasów Lukullusa. Aurelian złożył Zenobię z tronu i osadził w Palmyrze oddziały żołnierzy rzymskich. Kiedy jednak powrócił nad Dunaj, gdzie zadał klęskę Karpom, z poduszczenia krewnych królowej wybuchło w Palmyrze powstanie, a garnizon rzymski został wycięty w pień. Cesarz bez chwili zwłoki opuścił Trację, tam bowiem zastały go wiadomości o rewolcie, i uderzył na zbuntowane miasto, zanim zdążyło się przygotować do obrony. Tym razem Palmyra została całkowicie zniszczona (273 r.) i aż do XVIII wieku nikt nie wiedział o istnieniu ruin tego miasta. Z kolei cesarz musiał pospiesznie udać się do Egiptu, gdzie wybuchł bunt pod przewodem kupca greckiego Firmusa. Powstanie zostało stłumione, mury Aleksandrii zburzono do gruntu. Aurelian miał przeto podstawy do tytułu "Restitutor Orientis", ale aby otrzymać tytuł "Restitutor orbis", musiał jeszcze podporządkować sobie Zachód. Bez chwili zwłoki Aurelian przerzucił swe oddziały do Europy, aby skoń- czyć z Imperium Galliarum, w którym Tetrykus czuł się bardzo niepewnie. Wojska przeciwników spotkały się na Polach Kataulańskich (Campi Catau- lani), niedaleko obecnego Chalons-sur-Marne; Tetrykus sam przesądził o swojej klęsce, opuszczając swe wojsko w kulminacyjnym punkcie bitwy i oddając się w ręce Aureliana (273 T.). Podczas tryumfu Aureliana Tetrykus i Zenobia szli w orszaku cesarskim, Aurelian wszakże, z niespotykaną w tam- tych czasach wspaniałomyślnością, przyznał królowej wysokie apanaże, a Tetrykusa umieścił na lukratywnym stanowisku w administracji cywilnej. Dzięki swej niespożytej energii Aurelian ponownie zespolił Cesarstwo Rzymskie i zasłużył sobie na dumny tytuł: "Restitutor orbis". Kiedy w 275 roku przygotowywał się do rozprawy z królestwem Sasanidów, zginął z rąk kilku zawiedzionych w ambicjach oficerów. ^ Aurelian, który wcześniej był krótko w Rzymie w 270 roku, spędził w stolicy znaczną część 274 roku, wprowadzając wiele reform. Najbardziej widome skutki dla mieszkańców Rzymu miała jego decyzja otoczenia mia- sta nowymi murami, trzeba było bowiem realnie liczyć się z możliwością 358 Odzyskanie dawnych granic 359 napadu barbarzyńców. Budowę tych fortyfikacji, symbolu słabości Rzymu na początku panowania Aureliana, rozpoczęto w 271 roku, ale ukończono dopiero za rządów Probusa. Ponieważ żołnierzy potrzebowano na froncie, przy budowie tych murów zatrudniono cywilnych robotników. Mur Aure- liana liczył w obwodzie około piętnastu kilometrów, miał prawie trzy i pół metra grubości oraz sześć metrów wysokości i wyposażony został w osiem- naście bram i wież, które przeznaczono na stanowiska machin miotają- cych.15 Zaprojektowano go nie tyle z myślą o obronie miasta w przypadku oblężenia, ile raczej o odpieraniu napaści barbarzyńców, którzy nie mieli jeszcze broni oblężniczej. W 270 roku Aurelian musiał zająć się stłumieniem zamieszek wewnętrznych: z poduszczenia kierownika zakładu menniczego, niejakiego Felicissimusa, "który dopuścił się fałszerstwa monet", zbuntowali się zatrudnieni tam rzemieślnicy. Jeżeli jest jakieś ziarno prawdy w informa- cji, że w czasie walk z buntownikami na wzgórzu Celius zginęło siedem tysięcy żołnierzy, to rozruchy te musiały być rzeczywiście groźne. Jeszcze groźniejsze konsekwencje miało załamanie rzymskiego systemu monetar- nego. Już za Galliena emitowano monety ze stopu niemal bezwartościo- wego, ceny osiągały astronomiczne wysokości, groził krach gospodarczy, wielu ludzi, a nawet państwo znalazło się w obliczu bankructwa. Aurelian wycofał z obiegu znaczną liczbę starych monet, ale na dokonanie radykal- nej reformy miał za mało srebrnego kruszcu. Wprowadził więc do obiegu nowe pieniądze: "antoninianus" (o 4% zawartości srebra, posrebrzany) oraz dwie monety z lichego stopu - pojedynczego i podwójnego sesterca. Posu- nięcia te przyniosły chwilowo niezłe rezultaty, jednak nie zahamowały infla- cji. Mimo wszystko upadek Palmyry i odzyskanie ziem na Wschodzie podreperowały na tyle finanse Cesarstwa, że Aurelian umorzył zaległe zobowiązania wobec skarbu państwa i w miejsce miesięcznych przydziałów zboża wprowadził codzienne bezpłatne racje chleba w ilości mniej więcej kilograma na osobę; w regularnych odstępach czasu rozdzielano także mię- dzy ludność wieprzowinę, sól i oliwę. Decyzje te spowodowały wzrost zna- czenia urzędu prefekta do spraw zaopatrzenia w żywność, niewykluczone również, że przynależność piekarzy i rzeźników do właściwych korporacji, dawniej dobrowolna, stała się odtąd obowiązkowa. Aurelian, który nie lubił ludzi miernej inteligencji (żołnierze nadali mu przydomek "z mieczem w ręku" - manu adferrum), odnosił się do senatu z szacunkiem,* zwracając się nawet do izby o pomoc przy budowie murów obronnych w stolicy oraz przy przeprowadzaniu reformy monetarnej, nie- mniej jednak nie zahamował procesu zastępowania senatorów ekwitami na kierowniczych stanowiskach w wojsku i administracji cywilnej. Powierzenie * Flawiusz Wopiskus zanotował: "lud rzymski [...] zwykł był nazywać Aureliana wycho- wawcą senatorów" (Historycy cesarstwa rzymskiego, przekł. H. Szelest) (przyp. tłum.). 360 Odzyskanie dawnych granic 361 Tetrykusowi funkcji komisarza Lukami (corrector Lucaniae) stanowiło na- wrót do instytucji urzędników, zwanych od czasów M. Aureliusza iuridici, a zarazem zapowiadało podział Italii na siedem prowincji, którego miał dokonać Dioklecjan. Aurelian mianował także senatorów kapłanami Słoń- ca, którego kult oficjalnie wprowadził w Rzymie, dedykując mu świątynię oraz ustanawiając igrzyska ku jego czci (274 r.). Kult ten, bardziej po- wściągliwy od ekstatycznych obrządków ku czci Słońca zainicjowanych przez Heliogabala, zogniskował tendencje monoteistyczne, które od pewnego czasu występowały w społeczeństwie coraz wyraźniej. Aurelian pragnął bóstwa uniwersalnego, którego manifestacjami byłyby wszystkie bóstwa lokalne, a jednocześnie spodziewał się, że wiara w nie mogłaby stać się siłą integrującą imperium rzymskie, w którym kult osoby cesarza odgrywał już rolę bardzo nikłą. I chociaż oddawał Słońcu cześć religijną, to ani się z nim nie identyfikował, ani nie usiłował wprowadzić zasady boskiego pochodze- nia władzy cesarskiej. W sumie Aurelian zasłużył się tak bardzo dla Rzymu w czasie swych krótkich rządów, że jego zabójstwo z pewnością wywołało żal, iż nie dane mu było dokonać dalszych reform w imperium, które zjed- noczył w dawnych granicach.16 Żołnierze nie zamordowali Aureliana z takim brakiem skrupułów, jak było to regułą w przeszłości. W nagłym przypływie skruchy z powodu 122. Cesarz Florian 362 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku 123. Cesarz Probus Odzyskanie dawnych granic 363 swego karygodnego postępku zmusili rozgoryczony i pełen nieufności senat do wyboru następnego cesarza; izba uczyniła z tego najbardziej absurdalny użytek, oddając tron cesarski siedemdziesięciopięcioletniemu dowódcy w armii rzymskiej M. Klaudiuszowi Tacytowi, w dodatku wbrew jego woli.17 Jakby dla dopełnienia paradoksalnej sytuacji Tacyt wyruszył przeciwko bandom Gotów i Alanom pustoszącym Azję Mniejszą i zadał im klęskę. Jednakże dobra passa skończyła się, gdy żołnierze znów poczuli zapach krwi: w 275 roku utartym zwyczajem zamordowali senatora-cesarza (nie można wszakże wykluczyć, iż zmarł on śmiercią naturalną). Zbuntowane oddziały pozwoliły przyrodniemu bratu zmarłego M. Anniuszowi Florianu- sowi ogłosić się cesarzem (uznano go w prowincjach zachodnich), ale zgła- dziły go bez chwili wahania dowiedziawszy się, że jednostki rzymskie stacjonujące na Wschodzie obdarzyły godnością cesarską legata z ramienia Aureliana, M. Aureliusza Probusa, także jednego z dowódców w armii dunajskiej. W tym przypadku żołnierze dokonali rozsądniejszego wyboru niż senat. Udając się do Azji Mniejszej Tacyt przeoczył znacznie poważniejsze nie- bezpieczeństwo, które zbierało się nad nadreńską granicą Cesarstwa. W 124. Statki handlowe 364 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku czasie jego bytności na Wschodzie Alamanowie i Frankowie wtargnęli do Galii na szerokim froncie i nękali ten kraj przez dłuższy czas, o czym świad- czy fakt, że zdobyli sześćdziesiąt miast galijskich - ze wszystkich inwazji germańskich ten najazd najbardziej zrujnował Galię. Probus rozgromił jed- nak grabieżców i ścigał ich do linii Renu i górnego Dunaju, zbudował nawet kilka fortów na prawym brzegu Renu. Potem cesarz przeprowadził kampanię przeciwko Wandalom w regionie dolnego Dunaju (278 r.) oraz w Azji Mniejszej (279 r.), a z Persją, gdzie tron królewski po Szapurze objął Bahram II (272 r.), zawarł rozejm. Z kolei Probus udał się do Galii, ponie- waż jeden z dowódców, niejaki Bonosus, który dopuścił do zniszczenia galer rzymskich na Renie pod Kolonią, doszedł do wniosku, że najłacniej ujdzie mu to na sucho, jeśli ogłosi się cesarzem (280 r.); niewykluczone, że owa rewolta ogarnęła Hiszpanię i Brytanię. Po zamordowaniu Bonosusa cesarz zabrał się do długo odkładanego zadania - naprawy sytuacji gospo- darczej państwa. W 282 roku wszakże, gdy nadeszły wiadomości, że wojska stacjonujące w Recji proklamowały cesarzem M. Aureliusza Karusa, Probus zginął z rąk żołnierzy z oddziałów panońskich, które na podstawie dawnego regulaminu służby skierował do robót melioracyjnych. Probus dobrze zasłu- żył się Cesarstwu. Jakkolwiek nadal prowadził on nader ryzykowną, choć korzystną, politykę osiedlania barbarzyńców w granicach Cesarstwa (w Tracji osiedlił pewną liczbę scytyjskich Bastarnów, których wypędzili Goci), to uwieńczył dzieło Aureliana, dążąc konsekwentnie za jego wzorem do 125. Cesarz Karus Odzyskanie dawnych granic 365 126. Cesarz Karynus przywrócenia porządku publicznego w prowincjach i ukrócenia samowoli wojska. Nowy cesarz, Karus, był jednym z dowódców armii dunajskich ze szkoły Klaudiusza i Aureliana.* Miał on dwóch dorosłych synów, którym przyznał tytuły cezarów. Jednemu z nich, Karynusowi, oddał władzę nad Zachodem, drugiego zaś, Numeriana, w rok po objęciu władzy cesarskiej zabrał na Wschód, gdzie, idąc w ślady Trajana i Sewera, przeprowadził zwycięską kampanię przeciwko królowi perskiemu, który ponownie opanował Arme- nię i Mezopotamię, ale który, podobnie jak dawni władcy partyjscy, miał związane ręce z powodu waśni wewnętrznych w państwie. Po zdobyciu Kte- zyfonu Karus zamierzał kontynuować swe podboje, ale zginął od pioruna, wydaje się jednak niemal pewne, że owym "piorunem" był grot wykuty w legionowej zbrojowni.** Zwycięska, ale zniechęcona armia wycofała się pod * Z pochodzenia był on Galem z Narbony (przyp. tłum.). **' Już w starożytności uważano wersję, że Karus zginął od pioruna, za zmyśloną (przyp. tłum.). Rozdział XLII DIOKLECJAN I KONSTANTYN1 1. DIOKLECJAN. TETRARCHIA W przeciwieństwie do poprzednich cesarzy-żołnierzy, wybieranych z armii naddunajskich, Dioklecjan nie należał do wodzów wybitnych, ale bez wątpienia był to żołnierz wytrawny, a co ważniejsze, miał głowę otwartą, w każdym zaś razie odznaczał się energią, jaką rzadko spotykało się u wład- ców z czasów późnego Cesarstwa. Niebawem przekonano się również, że już od dawna zastanawiał się nad problemami nękającymi Cesarstwo i że ma gotowe plany ich rozwiązania. Dioklecjan doszedł do wniosku, że trzeba wszystko zreorganizować od podstaw: nie może być dłużej tak, aby jeden cesarz przebywający stale w Rzymie decydował o wszystkich skompli- kowanych sprawach imperium. Musiał spieszyć na zagrożone granice pań- stwa, co więcej, jego obecność była konieczna na wielu frontach, gdyby bowiem wysłał tam swoich dowódców, mogło się łacno zdarzyć, że ulegną pokusie i pójdą za przykładem tak licznych w niedawnej przeszłości uzurpa- torów. Dioklecjan postanowił przeto zmieniać miejsce pobytu, udając się ze swoją kancelarią i dworem (comitatus) wszędzie tam, gdzie wymagała tego sytuacja (w ciągu swego panowania odwiedził Rzym tylko raz), a jednocześ- nie usprawnić swe rządy w drodze przekazania części obowiązków osobom o wysokim autorytecie społecznym. W 285 roku mianował swego rodaka z ziem naddunajskich M. Waleriusza Maksymianusa cezarem i gdy sam przy- brał tytuł "Jovius" (Jowijski), Maksymianowi nadał tytuł "Herculius" (Her- kulijski). Dioklecjan i Maksymian mieli odtąd działać wspólnie pod opie- kuńczą tarczą ich boskich "ojców" - bóg potężniejszy przypisany był władcy możniejszemu - a ów nadprzyrodzony blask miał zatuszować skro- mne pochodzenie obu współcesarzy. W następnym roku Maksymian otrzy- mał tytuł augusta w nagrodę za energiczne stłumienie rewolty grasujących po Galii band chłopów i innych niezadowolonych elementów, których zwano bagaudami. Przez cztery lata z rzędu Maksymian musiał odpierać nieustanne napaści Alamanów i Burgundów w rejonie górnego Renu, a na odcinku północnym hamować napór Franków; w 288 roku wódz frankoń- ski wyraził zgodę na zawarcie traktatu pokojowego w zamian za przyznanie mu tytułu króla Franków. Mniej fortunny obrót przyjęła natomiast próba oczyszczenia kanału La Manche z piratów saksońskich i gockich, ponieważ 366 Rozdział XLI. Kryzys Cesarstwa w III wieku 127. Cesarz Numerian dowództwem Numeriana, którego ojciec mianował współcesarzem. W dro- dze przez Azję Mniejszą Numerian pożegnał się z życiem w okolicznościach równie tajemniczych, jak jego ojciec, wiadomo jednak, że zamordowano go na skutek intryg jego teścia, Apera, prefekta pretorianów. Żołnierze zwró- cili wtedy uwagę na innego dowódcę wojsk naddunajskich, niejakiego Dio- klesa, który własnoręcznie zabił Apera; on też został aklamowany cesarzem jako C. Aurelius Valerius Diocletianus* (284 r.). Dioklecjan musiał obro- nić swój tytuł przeciwko roszczeniom starszego syna Karusa, M. Aureliusza Karynusa, który władał na Zachodzie. Próba sił między armią wschodnią a zachodnią zakończyła się w 285 roku nad rzeką Margus (Morawa) ciężko wywalczonym zwycięstwem Dioklecjana. Po objęciu władzy przez Diokle- cjana nastąpił w dziejach Cesarstwa okres chwilowej stabilizacji systemu rządów. W ciągu poprzednich pięćdziesięciu lat proklamowano i zgładzono osiemnastu cesarzy - Dioklecjan panował dwadzieścia lat, a kiedy złożył władzę, uczynił to z własnej woli. * Przydomek "Diocletianus" pochodzi od rodzinnego miasta tego cesarza, Dioklei w Dalmacji (przyp. tłum.). Rozdział XLII DIOKLECJAN I KONSTANTYN1 l. DIOKLECJAN. TETRARCHIA W przeciwieństwie do poprzednich cesarzy-żołnierzy, wybieranych z armii naddunajskich, Dioklecjan nie należał do wodzów wybitnych, ale bez wątpienia był to żołnierz wytrawny, a co ważniejsze, miał głowę otwartą, w każdym zaś razie odznaczał się energią, jaką rzadko spotykało się u wład- ców z czasów późnego Cesarstwa. Niebawem przekonano się również, że już od dawna zastanawiał się nad problemami nękającymi Cesarstwo i że ma gotowe plany ich rozwiązania. Dioklecjan doszedł do wniosku, że trzeba wszystko zreorganizować od podstaw: nie może być dłużej tak, aby jeden cesarz przebywający stale w Rzymie decydował o wszystkich skompli- kowanych sprawach imperium. Musiał spieszyć na zagrożone granice pań- stwa, co więcej, jego obecność była konieczna na wielu frontach, gdyby bowiem wysłał tam swoich dowódców, mogło się łacno zdarzyć, że ulegną pokusie i pójdą za przykładem tak licznych w niedawnej przeszłości uzurpa- torów. Dioklecjan postanowił przeto zmieniać miejsce pobytu, udając się ze swoją kancelarią i dworem (comitatus) wszędzie tam, gdzie wymagała tego sytuacja (w ciągu swego panowania odwiedził Rzym tylko raz), a jednocześ- nie usprawnić swe rządy w drodze przekazania części obowiązków osobom o wysokim autorytecie społecznym. W 285 roku mianował swego rodaka z ziem naddunajskich M. Waleriusza Maksymianusa cezarem i gdy sam przy- brał tytuł "Jovius" (Jowijski), Maksymianowi nadał tytuł "Herculius" (Her- kulijski). Dioklecjan i Maksymian mieli odtąd działać wspólnie pod opie- kuńczą tarczą ich boskich "ojców" - bóg potężniejszy przypisany był władcy możniejszemu - a ów nadprzyrodzony blask miał zatuszować skro- mne pochodzenie obu współcesarzy. W następnym roku Maksymian otrzy- mał tytuł augusta w nagrodę za energiczne stłumienie rewolty grasujących po Galii band chłopów i innych niezadowolonych elementów, których zwano bagaudami. Przez cztery lata z rzędu Maksymian musiał odpierać nieustanne napaści Alamanów i Burgundów w rejonie górnego Renu, a na odcinku północnym hamować napór Franków; w 288 roku wódz frankoń- ski wyraził zgodę na zawarcie traktatu pokojowego w zamian za przyznanie mu tytułu króla Franków. Mniej fortunny obrót przyjęła natomiast próba oczyszczenia kanału La Manche z piratów saksońskich i gockich, ponieważ 368 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn 128. Cesarz Dioklecjan Menapijczyk* M. Aurelius Mausaeus Carausius (Karauzjusz), którego Ma- ksymian mianował dowódcą floty w Gesoriacum (dziś Boulogne), przepę- dził wprawdzie piratów, ale ufny w siłę swej floty ogłosił się augustem i zajął Brytanię, gdzie utworzył cesarstwo na wzór Imperium Galliarum z cza- sów Postumusa (287 r.). Karauzjusz był dość silny, by rzucić wyzwanie Maksymianowi, który w 290 roku musiał zawrzeć z nim porozumienie o współpracy. W okresie tym Dioklecjan rezydował w Nikomedii w Bitynii, skąd wyprawiał się nad Dunaj, aby poskromić Sarmatów (w 289 i 292 r.), do Syrii przeciwko najeźdźcom saraceńskim (299 r.) oraz do Egiptu, gdzie stłumił powstanie plemienia Blemmjów (291 r.). Na tronie armeńskim osa- dził członka domu Arsacydów, co nie wywołało żadnej wrogiej reakcji Persji. Menapijczycy - plemię osiadłe w prowincji Gallia Belgica (przyp. tłum.). Dioklecjan. Tetrarchia 369 Chociaż przez wiele lat Maksymian wywiązywał się chwalebnie z powie- rzonych mu zadań, odgrywając u boku Dioklecjana podobną rolę, jak kie- dyś Agryppa u boku Augusta, w 293 roku Dioklecjan postanowił jeszcze dalej posunąć podział władzy w drodze delegowania swych prerogatyw cesarskich: jeden cesarz nie mógł być wszechobecny, czterech zaś mogło poddać swej faktycznej władzy większe obszary niż dwóch. Z tych wzglę- dów podzielił się władzą cesarską z dwoma młodymi dowódcami, G. Fla- wiuszem Waleriuszem Konstancjuszem (zwanym zazwyczaj Konstancju- szem Chlorusem), który także pochodził z jednego z naddunajskich okrę- gów Ilirii, oraz z G. Galeriuszem Waleriuszem Maksymianusem. Podczas gdy Dioklecjan i Maksymian rządzili imperium jako współcesarze (jak kie- dyś M. Aureliusz i L. Werus) i obaj nosili tytuły augustów, Galeriusz i Konstancjusz tytułowali się cezarami i zostali wyznaczeni następcami współcesarzy Dioklecjana i Maksymiana. Podział władzy między Dioklecja- nem a pozostałymi tetrarchami miał charakter terytorialny. Dioklecjan zatrzymał dla siebie prowincje wschodnie, a Maksymianowi przyznał Italię, Afrykę i Hiszpanię. Zastępca Maksymiana, cezar Konstancjusz, otrzymał Galię i Brytanię. Dioklecjan zachował pod swoją bezpośrednią władzą posiadłości rzymskie na Wschodzie oraz Egipt, swemu zastępcy i sukceso- rowi natomiast, cezarowi Galeriuszowi, przydzielił większość krajów bał- kańskich. O ustanowieniu "kwatuorwiratu", tj. tetrarchii, zdecydowały bez wątpienia względy militarne. Na pierwszy rzut oka przypominał on trium- wiraty, które nie tylko nie opóźniły, lecz wręcz przyspieszyły upadek Republiki, jednakże pod kierownictwem Dioklecjana instytucja ta działała sprawnie. Dzięki swemu osobistemu autorytetowi Dioklecjan pozostał w istocie jedynowładcą, zapewniając sobie współpracę trzech najzdolniejszych dowódców w rzymskich siłach zbrojnych. Konstancjusz, który był prefek- tem pretorianów, ożenił się z pasierbicą Maksymiana (oddalił Helenę, matkę przyszłego cesarza Konstantyna); miał on wszystkie przymioty wy- bitnego męża stanu. Galeriusz rozwiódł się ze swoją żoną i poślubił córkę Dioklecjana, Walerię; był to człowiek ulepiony ze znacznie pośledniejszej gliny, nawet jeśli uznać, że pisarze chrześcijańscy odmalowali w zbyt czar- nych barwach portret tego prześladowcy ich współwyznawców. Jakkolwiek za panowania Dioklecjana również podejmowano próby zawładnięcia tronem cesarskim, żadna z nich nie doprowadziła do wybuchu wojny domowej. W 296 roku pewien awanturnik polityczny, L. Domicjusz Domicjanus, z pomocą niejakiego Achilleusa (wbrew poglądom niektórych badaczy byli to zapewne dwaj różni ludzie) ogłosił się cesarzem w Ale- ksandrii, ale Domicjan szybko uporał się z tym buntownikiem.2 Większe niebezpieczeństwo wiązało się z roszczeniami Karauzjusza do pozycji trze- ciego augusta - nadszedł więc czas, aby przytrzeć mu rogów. Na ogół biorąc. Brytania przetrwała III stulecie bez większych zaburzeń, dotknęła ją 24 - Dzieje Rzymu l. II 370 Cesarstwo za Dioklecjana Dioklecjan. Tetrarchia 371 tylko klęska inflacji, a Karauzjusz umocnił wschodnie i południowe wybrze- ża wyspy, budując kilka fortów na tzw. Wybrzeżu Saksońskim (np. w Rich- borough, Lympne i Portchester). W 293 roku wszakże zamordował go i objął po nim władzę jeden z jego podwładnych, niejaki Allektus, przeci- wko któremu Konstancjusz zorganizował w 296 r. ekspedycję wojskową. Podczas gdy Konstancjusz dokonywał na wodach kanału La Manche akcji pozorowanej, prefekt jego gwardii pretoriańskiej, Asklepiodotos, zmylił w gęstej mgle flotę nieprzyjacielską i wylądował w pobliżu Southampton Water. Następnie pokonał wojska Allektusa w pobliżu Silchester, a w tym samym czasie oddziały Konstancjusza popłynęły w górę Tamizy, zjawia- jąc się w porę pod Londinium, aby ocalić to miasto od złupienia przez kilka pobitych, ale grasujących jeszcze po okolicach oddziałów Allektu- sa. Przybycie Konstancjusza do Brytanii (redditor lucis aetemae) zostało przedstawione na sławnym złotym medalu, który znaleziono w Arras.3 Imperium Britanniarum zostało zlikwidowane. Cesarstwo odzyskało jed- ność. Dzięki przycicnttięciu wojen domowych w Cesarstwie współwładcy Dio- klecjana mieli możliwość udowodnienia swych talentów w obronie granic państwa. Maksymian - a później Konstancjusz (297-298 r.) - odparł krwawo najazdy Alamanów na Galię, Galeriusz strzegł porządku nad Dunajem, a w 298 roku Maksymian ujarzmił Kwinkwegetanów, plemię mauretańskie w Afryce (wydaje się, że z końcem tego samego roku Maksy- mian pierwszy raz odwiedził Rzym). W 296 roku Dioklecjan musiał zająć się obroną Mezopotamii, którą odstąpił Rzymowi w 284 roku władca Persji, Bahram. Nowy energiczny król Narses wypowiedział Rzymianom wojnę. Dioklecjan powierzyfdowództwo operacji Galeriuszowi: cezar ten nie tylko naprawił porażkę, którą ponieśli Rzymianie na początku wojny na otwar- tym terenie w okolicy Karr, ale przeniósł działania do Armenii, gdzie w drugiej z kolei bitwie zniszczył wojska Narsesa i wkrótce zdobył Ktezyfon. Dioklecjan nie wyzyskał sukcesów swego zastępcy, lecz poprzestał na przywróceniu zwierzchnictwa Rzymu, kontentując się granicą biegnącą wzdłuż linii Nisibis-Singara oraz władzą nad całym dorzeczem górnego Tygrysu. Przymierze z Armenią zostało umocnione, bowiem król armeński Tiridates III (261-317 r.) przyjął wiarę chrześcijańską, co wprawdzie nie zbliżyło go do władców rzymskich, ale doprowadziło do definitywnego zerwania z Sasanidami. Dzięki tym kampaniom orężnym granice rzymskie zostały chwilowo zabezpieczone przed poważniejszymi napaściami i niespo- kojne czterdziestolecie, pełne nieustannych klęsk i kryzysów, zbliżało się ku końcowi. Co więcej, tetrarchia wyszła zwycięsko z trudności, które się spię- trzyły przed nią w połowie panowania Dioklecjana, Wprowadzony przez Dioklecjana system rządów przyniósł dobre rezul- taty. Źródłem tego sukcesu była głównie silna indywidualność cesarza, ona 372 to bowiem, a nie sam system, stanowiła skuteczny hamulec osobistych ambicji pozostałych trzech tetrarchów. Cesarz wszakże się starzał i coraz bardziej odczuwał brzemię rządów, w dodatku zaś w pierwszych latach IV stulecia znalazł się w obliczu zagrożenia spójności Cesarstwa przez chrześci- jaństwo, a także rosnących aspiracji Galeriusza. Kiedy więc pod koniec 303 roku udał się z Maksymianem do Rzymu, aby święcić dwudziestą rocznicę wstąpienia na tron cesarski, postanowił, że na początku 305 roku, po odby- ciu z kolei przez Maksymiana swego jubileuszu (yicennalid), obaj cesarze złożą władzę, i zobowiązał Maksymiana pod przysięgą do dotrzymania tego przyrzeczenia. W dniu l maja 305 roku Dioklecjan abdykował w Nikome- dii, a Maksymian w Mediolanie - władzę po nich objęli cezarowie Gale- riusz i Konstancjusz jako augusti. Jednakże wyznaczenie dwóch następnych cezarów okazało się niełatwe. Zgodnie z dynastyczną zasadą sukcesji nasu- wały się jako oczywiste kandydatury Maksencjusza, syna Maksymiana, oraz Konstantyna, nieślubnego syna Konstancjusza, ale Dioklecjan uważał Ma- ksencjusza za nieodpowiedniego do godności cesarza i w tej sytuacji uznał za rozsądne pominąć ich obu. Następnymi cezarami zostali przeto: na Zachodzie Flawiusz Waleriusz Sewerus, Iliryjczyk, przyjaciel Galeriusza, a na Wschodzie G. Waleriusz Maksyminus Dają, siostrzeniec Galeriusza. Przy podziale terytorialnym Konstancjusz otrzymał Brytanię, Galię i Hisz- panię, a jego zastępca, cezar Sewer - Afrykę, Italię i Panonię; Galeriu- szowi przypadła Azja Mniejsza na zachód od gór Taurus, Maksyminowi zaś pozostałe prowincje azjatyckie oraz Egipt. Chociaż w teorii Konstan- cjusz zajmował w nowej tetrarchii pozycję najwyższą, najlepiej na podziale władzy wyszedł Galeriusz, ponieważ za pośrednictwem Sewera mógł rzą- dzić znaczną częścią Zachodu, a w dodatku wywierać presję na Konstan- cjusza, gdyż zatrzymał na swoim dworze jego syna, Konstantyna. W re- zultacie takiego układu Cesarstwo Rzymskie zostało faktycznie podzielo- ne na rywalizujące i suwerenne organizmy państwowe, jak za czasów drugiego triumwiratu - abdykacja Dioklecjana, akt samowyrzeczenia, który w swych motywach i skutkach przypominał złożenie władzy przez Sullę, doprowadził do jeszcze jednego kryzysu politycznego w państwie rzymskim. 2. DROGA KONSTANTYNA DO WŁADZY " Podczas gdy Dioklecjan z zamiłowaniem uprawiał warzywa w ogrodzie swego wielkiego pałacu w Salonie (Split), a Maksymian niechętnie znosił swą bezczynność w Lukanii, układ sił politycznych uległ nagłej odmianie. Konstancjusz, który rozpoczął już w Brytanii dzieło odbudowy prestiżu rzymskiego, musiał ponownie się tam udać, aby ukarać Piktów (Kaledo- Droga Konstantyna do władzy 373 129. Cesarz Maksymian nów) lub może uprzedzić ich najazd na północne obszary prowincji. Ko- rzystając z tej okazji zwrócił się do Galeriusza o zezwolenie jego synowi, Konstantynowi, na udział w tej kampanii - Galeriuszowi trudno było odmówić tej prośbie, gdyż ryzykowałby wybuch wojny domowej. Konstan- tyn wszakże wolał się zabezpieczyć: podróżował forsownymi etapami, zabi- jając konie rozstawne na mijanych stacjach postojowych, gdyż podróżo- wanie przez terytorium Sewera było dla niego niebezpieczne, nawet gdyby Galeriusz nie podjął żadnej akcji. Dostał się szczęśliwie do swego ojca w Boulogne na początku 306 roku'i wspólnie z nim odbył kampanię, w czasie której Rzymianie dotarli do północnej Szkocji. Wkrótce po tych sukcesach Konstancjusz umarł w Yorku, armia zaś okrzyknęła augustem syna zmar- łego, Konstantyna. Konstantyn, w czasie oczekiwania na odpowiedź Gale- riusza w sprawie usankcjonowania jego godności, umocnił swą pozycję przetargową, przerzucając armię do południowej Galii, gdzie otrzymał wia- domość, że Galeriusz poszedł na rozwiązanie kompromisowe: wprawdzie tytuł augusta otrzymał Sewer, ale Konstantyn został cezarem, na co chwi- lowo wyraził zgodę. Państwo rzymskie uniknęło wojny domowej, tetrarchia została uratowana. Sukces Konstantyna skłonił Maksencjusza, syna Maksymiana, do firmo- wania, a może nawet objęcia przywództwa rewolty w Rzymie, wywołanej 374 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn uciskiem podatkowym, a także rozwiązaniem gwardii pretoriańskiej (paź- dziernik 306 r.). Ów ruch ludowy wyniósł Maksencjusza do godności pryn- cepsa (nie chciał on przyjąć jakiegokolwiek bardziej prowokacyjnego ty- tułu); Maksencjusz uzyskał uznanie południowej Italii i Afryki, północna Italia natomiast dochowała wierności Sewerowi. Ponieważ poparcie preto- rianów i kohort miejskich stanowiło zbyt wątły fundament władzy, Maksen- cjusz zwrócił się do swego ojca, Maksymiana, aby powrócił na arenę publiczną i przyszedł mu z pomocą. W tej sytuacji Galeriusz wydał Sewe- rowi rozkaz marszu na Rzym, ale Maksymian, który ponownie przyjął tytuł augusta, wyparł Sewera do Rawenny i tam wziął go do niewoli. Maksencju- sza proklamowano augustem (307 r.). Obawiając się odwetowej akcji Galeriusza, Maksencjusz starał się pozy- skać życzliwość Konstantyna: zjednał go sobie oddając mu rękę swej sios- try, Fausty, i uznając augustem w zamian za potwierdzenie przez Konstan- tyna jego prawa do takiego samego tytułu. Zgodnie z przewidywaniami Galeriusz dokonał wkrótce inwazji na Italię i nie spotkawszy oporu dotarł do Interamny. Nie miał jednak dostatecznych środków, aby zaatakować Rzym, a ponieważ w szeregach jego wojska zaczął się szerzyć ferment, musiał się wycofać z Italii, Maksencjusz zaś, rzecz dziwna, nie próbował nawet utrud- nić mu odwrotu. Tymczasem uwięziony Sewer został skazany na śmierć. Z kolei wyprowadził Maksencjusza w pole jego własny ojciec, który starał się nakłonić Konstantyna do przybycia na południe i zniszczenia wycofujących się wojsk Galeriusza, a następnie wyeliminowania Maksencjusza. Konstan- tyn odmówił, mimo że na wieść o opowiedzeniu się Hiszpanii po stronie Maksencjusza zerwał z nim wszystkie stosunki. Maksymian musiał więc sam zmierzyć się ze swoim synem: pod koniec 307 roku udał się do Rzymu i po kilku miesiącach wspólnych rządów starał się obalić Maksencjusza, zdzierając nawet z niego purpurową szatę cesarską, jednakże mylnie ocenił nastroje wojska, które stanęło po stronie jego syna, jego samego zaś zmu- siło do ucieczki na dwór zięcia, Konstantyna, i pozostawienia Rzymu w rękach Maksencjusza (początek 308 r.). W tej sytuacji Galeriusz podjął próbę dokonania nowego podziału wła- dzy i zwrócił się do podeszłego wiekiem Dioklecjana, aby powrócił do życia publicznego i wziął udział w spotkaniu w Carnuntum, w którym uczestni- czył także Maksymian (listopad 308 r.). Dioklecjan nie tylko odmówił przywdziania po raz drugi purpury cesarskiej, ale skłonił Maksymiana do ponownej abdykacji. Galeriusz mianował drugim augustem swego dawnego towarzysza broni Licyniana Licyniusza, oddając mu spuściznę po Sewerze: Italię, Afrykę i Hiszpanię (które faktycznie znajdowały się w rękach Ma- ksencjusza, teraz ogłoszonego uzurpatorem). Maksyminus pozostał cezarem wschodnich obszarów imperium, a Konstantyn musiał poprzestać na god- Droga Konstantyna do władzy 375 130. Cesarz Konstancjusz Chlorus ności cezara z władzą tylko nad Galią i Brytanią. Cezarowie nie przyjęli tytułu "synów augusta", którym Galeriusz chciał zaspokoić ich ambicje, w końcu więc, w 310 roku, Galeriusz musiał ustąpić i przyznać zarówno Kon- stantynowi, jak i Maksyminusowi godność augustów. Od tej chwili Cesar- stwo miało czterech augustów (Galeriusza, Licyniusza, Konstantyna i Ma- ksyminusa), Maksencjusz natomiast, mimo że rządził Italią, Afryką i Hisz- panią, nie wszedł do grona współwładców. Tymczasem w prowincji Afryce proklamowano augustem Domicjusza Aleksandra, Hiszpania zaś przeszła na stronę Konstantyna. Chociaż więc Galeriusz miał podstawy do satysfak- cji z porozumienia osiągniętego w Carnuntum, późniejsze zmiany w podzia- le władzy ogromnie umocniły pozycję Konstantyna. W 310 roku zniknęła z szachownicy politycznej jedna z najważniejszych figur. Maksymian, który powrócił na dwór swego zięcia, Konstantyna, w Galii, starał się zjednać dla swojej sprawy część wojska, korzystając z zaan- gażowania Konstantyna w działaniach zbrojnych przeciwko Frankom: za- mach stanu nie udał się, Maksymian zginął za przyzwoleniem, a może nawet z rozkazu Konstantyna. Ponieważ oznaczało to zerwanie ogniwa łączącego Konstantyna z augustem "Herkulijskim", a więc tym, który pierwszy przy- znał mu godność augusta, Konstantyn zaczął się rozglądać za inną pod- stawą prawną swej władzy. Rozpowszechniał więc twierdzenie, że jego 376 Rozdzial XLI1. Dioklccjan i Konstantyn ojciec, Konstancjusz, pochodził od Klaudiusza Gockiego, i w miejsce Herkulesa przyjął za patrona swej dynastii Niezwyciężone Słońce (Sol Invictus). Na początku 311 roku ubyło dwóch pretendentów do władzy najwyższej. W Afryce zginął Aleksander, zabity w starciu z oddziałami wysłanymi tam przez Maksencjusza, a Galeriusz zmarł wskutek choroby zesłanej, w jego przekonaniu, przez chrześcijańskiego Boga, którego tak bezlitośnie prześladował; wprawdzie w przypływie skruchy ogłosił edykt, w którym nakazywał większą tolerancję wobec chrześcijan, jednak i tak nie wyzdrowiał. Czterech pozostałych władców starało się zająć przed czekającą ich rozgrywką pozycje możliwie najkorzystniejsze. Maksyminus Daja najechał Azję Mniejszą, uprzedzając Licyniusza, ale wkrótce doszedł z nim do porozumienia. Konstantyn natomiast, w przewidywaniu konfliktu z Maksencjuszem, zawarł układ z Licyniuszem (który zaręczył się z jego siostrą). Nic więc dziwnego, że Maksyminus z kolei sprzymierzył się z Maksencjuszem. Mając dzięki porozumieniu z Licyniuszem zabezpieczoną flankę, Konstantyn mógł bez obaw zaatakować Maksencjusza w samej Italii. Na początku 312 roku wypowiedziano wojnę, Konstantyn opuścił Galię. Jakkolwiek Konstantyn miał armię znacznie słabszą - Maksencjusz dowodzik wojskami dwa, a może nawet cztery razy silniejszymi - to jednak uderzył od razu z wielkim impetem. Główne siły Maksenejusza zajęły pozycje w okolicy Werony (z zadaniem strzeżenia bądź sforsowania przełęczy Brenner w razie ofensywy Licyniusza). Konstantyn przeprawił się przez Mont Cenis i rozgromił znaczne siły Maksencjusza, obejmujące także oddziały clibanarii (ciężkozbrojnej kawalerii), które zaatakowały go pod Turynem; Turyn padł, skapitulował też Mediolan. Wtedy Konstantyn posunął się w stronę Werony odnosząc w pobliżu tego miasta decydujące zwycięstwo i stając się od tej chwili panem północnej Italii. W przewidywaniu oblężenia Rzymu Maksenejusz przygotował miasto do obrony: sprowadził duże zapasy żywności, wzmocnił mury, ale później zmienił plany i zdecydował się zmierzyć z przeciwnikiem na otwartym terenie, być może nie ufając ludności stolicy. Poprowadził swe wojska na północ i przerzucil je na drugą stronę Tybru Mostem Mulwijskim, położonym u zbiegu via Cassia i via Flaminia. Za mostem skręcił w via Flaminia, która prowadziła wzdłuż rzeki, ale w pewnej chwili zagrodziły mu drogę oddziały Konstantyna, z dziwnymi znakami namalowanymi na tarczach - monogramem "chi-rho" (literą "X" przekreśloną przez wybrzuszoną u wierzchołka literę "I"). W pobliżu Czerwonych Skał (Saxa Rubra) posuwające się via Cassia oddziały pod wodzą Konstantyna oskrzydliły armię Maksencjusza. Wojska Maksencjusza znalazły się w pułapce, wtłoczone między wzgórza a Tyber, w nurtach rzeki zginął zarówno Maksencjusz, jak i tysiące jego żołnierzy. Następnego dnia, 29 października 312 roku, Konstantyn wkroczył do Rzymu; głowę Maksencjusza niesiono zatkniętą na grocie włóczni, aby wszyscy Droga Konstantyna do władzy 377 131. Cesarz Galeriusz przekonali się na własne oczy, że wiadomości o jego śmierci są prawdziwe. Wkrótce po tym zwycięstwie Konstantyn ogłosił się poddanym Krzyża i dał temu wyraz wznosząc swój pomnik, z krzyżem w ręce i inskrypcją, która głosiła (wedle Euzebiusza): "Pod tym znakiem zbawienia, prawdziwym świadectwem męstwa, ocaliłem Twoje miasto i uwolniłem je od tyrana." A na upamiętniającym to zwycięstwo łuku, który zachował się do dziś, umie- szczono słowa: "impulsem Bóstwa i wielkością swego ducha wiedziony (instinctu Dmnitatis, mentis magnitudine} na czele swych wojsk pomścił Republikę..." i Inwazja Italii dokonana przez Konstantyna była przedsięwzięciem bardzo ryzykownym ze względu na wzrost liczby wyznawców chrześcijańskiego Boga. Od czasów edyktów Dioklecjana z 303 roku chrześcijanie zamieszkali na Wschodzie cierpieli ciężkie prześladowania, na Zachodzie natomiast Konstantyn, za przykładem swego ojca, nie stosował wobec nich poważniej- szych represji. Nadeszły z kolei wieści, że Galeriusz, zwyciężony, zerwał ze swym okrutnym postępowaniem wobec chrześcijan i ogłosił edykt o tole- rancji. Jak się zdaje, to widome zwycięstwo Boga chrześcijan wywarło na Konstantynie głębokie wrażenie. Wedle Laktancjusza w nocy przed bitwą przy Moście Mulwijskim Konstantyn otrzymał we śnie polecenie umieszcze- nia na tarczach swych żołnierzy "niebiańskiego znaku Bożego" i cokolwiek 378 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn można by sądzić o owym śnie, pozostaje faktem, że wojsko Konstantyna poszło do bitwy z monogramem "chi-rho" na tarczach. Jeszcze bardziej zagadkowa jest historia wizji krzyża, którą wiele lat później Konstantyn osobiście opowiedział Euzebiuszowi. Pewnego popołudnia, podczas marszu przeciwko Maksencjuszowi, Konstantyn i jego żołnierze ujrzeli świetlisty krzyż w poprzek Słońca i wypisane na niebie słowa "Tym zwyciężaj". Następnej nocy ukazał mu się Chrystus, polecający wykonanie sztandaru wojennego na wzór znaku, który zobaczył na niebie. Konstantyn rozkazał wtedy sporządzić labarum z drogich kamieni: była to chorągiew zawieszona na poprzecznym ramieniu długiego drzewca, na którego szczycie znajdował się wieniec z monogramem "chi-rho" pośrodku. Zarówno na labarum, jak i na swoim hełmie Konstantyn umieścił ów monogram, a nie wizerunek krzyża. Chociaż cesarz niewiele mówił na temat swej wizji (pierwszą wiado- mość o niej znajdujemy dopiero w Żywocie Konstantyna napisanym przez Euzebiusza po 337 roku), nie mamy żadnych podstaw do jej kwestionowa- nia. Wizja ta była zapewne rzadkim, lecz spotykanym zjawiskiem "halo", które powstaje wskutek załamania i rozszczepienia promieni słońca w kryształkach lodu, podobnie jak w przypadku tęczy. Co więcej, źródłem tej wizji było słońce, które Konstantyn darzył wielką czcią. Jakie miało to zna- czenie dla religijnych przekonań cesarza i w jakim stopniu stało się impul- sem jego licznych poczynań dla dobra chrześcijan, omówimy na dalszych kartach tej książki. Rzecz najważniejsza, że uwierzył, iż swe zwycięstwo zawdzięcza Bogu chrześcijan.4 .3. KONSTANTYN I LICYNIUSZ Dzięki zwycięstwu przy Moście Mulwijskim Konstantyn stał się panem całej zachodniej części Cesarstwa. Senat rzymski przeniósł na niego godność najwyższego augusta, którą miał Maksyminus. Na początku 313 roku cesarz opuścił Rzym i udał się do Mediolanu na spotkanie z Licyniuszem, który miał poślubić jego siostrę, Konstancję. Tutaj Licyniusz, oprócz zarzą- dzeń Konstantyna, które zapewniały chrześcijanom całkowitą swobodę wyznania, uznał także jego pozycję najwyższego augusta, otrzymując w zamian uprawnienia legislacyjne w swej części Cesarstwa. Po tym spotkaniu Licyniusz musiał pospiesznie wracać na Wschód. Od śmierci Galeriusza w 311 roku wschodnie obszary imperium stanowiły przedmiot sporu między jego dwoma dawnymi podwładnymi: Maksyminem, który sprawował do- wództwo w Azji i Egipcie, oraz Licyniuszem, władającym prowincjami nad- dunajskimi. Pierwszy uderzył Maksymin: w 313 roku zaatakował Licyniu- sza, wyparł jego wojska do Tracji, zdobywając po drodze Bizancjum, Licyniusz jednak na czele świeżych oddziałów posunął się pod Adrianopol i Konstantyn i Licyniusz 379 132. Cesarz Licyniusz zadawszy tam swemu przeciwnikowi zdecydowaną klęskę, ścigał go przez całą Azję Mniejszą aż do Tarsu. Maksyminus ogłosił wtedy edykt o toleran- cji, ale było już za późno; po jego nagłej śmierci Licyniusz zawładnął wszystkimi prowincjami wschodnimi. Zwycięzca wymordował wtedy nie tylko całą rodzinę i urzędników Maksymina, ale także krewnych Galeriusza i Sewera. Na Dioklecjanie przeto, litóry trzy lata później zmarł w Salonie, wygasła linia "Jowijska". Licyniusz i Konstantyn zostali współwładcami Cesarstwa. Konstantyn zdecydował się wtedy zająć Bałkany, zanim Licyniusz zmobi- lizuje swoją armię. Mimo klęski poniesionej w Panonii Licyniusz znów sta- nął w Tracji do bitwy, która także nie była rozstrzygająca, i uzyskał chwilę wytchnienia za cenę cesji całych Bałkanów z wyjątkiem Tracji. Odkąd jed- nak Konstantyn mógł dysponować tak ogromnym rezerwuarem rekrutów, szansę jego zdecydowanie wzrosły. Potem nastąpił dziesięcioletni okres nie- pewnego pokoju, w czasie którego Cesarstwo pozostało wprawdzie formal- nie zjednoczone, ale w praktyce było już podzielone na dwie części. W 317 roku cesarze zgodzili się nawet mianować cezarami dwóch synów Konstan- tyna i jednego syna Licyniusza, jednakże rozdźwięk między nimi się pogłę- bił, głównie wskutek zerwania przez Licyniusza z polityką tolerancji wobec 380 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn chrześcijan. W 322 roku Konstantyn musiał zająć się wyparciem z Panonii najeźdźców sarmackich, a w następnym roku wkroczył na terytorium Licy- niusza, aby wypędzić z Tracji Gotów. W 324 roku pertraktacje zostały zerwane i wybuchła wojna. Licyniusz przegrał bitwę pod Adrianopolem (w tym samym miejscu, gdzie w 313 roku jego wojska zmierzyły się z Maksy- minem), a flota Konstantyna zmusiła go do opuszczenia Bizancjum. Kon- stantyn wyparł Licyniusza z Europy, po czym, przeprawiwszy się przez Bosfor, ruszył za nim w pościg, zadając mu drugą klęskę pod Chrysopolis (dziś Skutari). Na usilną prośbę swej siostry Konstantyn darował życie Licyniuszowi, jednakże już w następnym roku skazał go na śmierć po zasięgnięciu opinii senatu (Licyniuszowi udowodniono spiskowanie prze- ciwko Konstantynowi). Po trzydziestu dziewięciu latach Cesarstwo Rzym- skie znowu miało jednego władcę. W 324 roku Cesarstwo zostało na pewien czas zjednoczone pod rządami władcy, który uczynił ostatni poważny wysiłek, aby uratować je przed roz- sypaniem się w gruzy. Konstantyn posunął o kilka etapów dalej reformy wojskowe i administracyjne, które zainicjował Dioklecjan. Cesarstwu Rzymskiemu dał nową stolicę. Od czasów wielkich najazdów w połowie III wieku cesarze spędzali większość swego panowania na kampaniach wojen- nych, a ich wizyty w Rzymie były krótkie i nieczęste. Z końcem tego stule- cia ów narzucony przez sytuację proces degradacji starożytnej stolicy doprowadził do powzięcia decyzji o przeniesieniu jej gdzie indziej. Diokle- cjan na siedzibę swego dworu wybrał Nikomedię w Bitynii, Konstantyn natomiast założył w 324 roku na miejscu Bizancjum nowe miasto, Rzym Wschodni, nazwane od jego imienia Konstantynopolem i zainaugurowane oficjalnie w 330 roku. Było to miasto chrześcijańskie; cesarz założył je z "rozkazu Bożego", aby upamiętniało dane mu przez Boga zwycięstwo. Posunięcie to zmieniło bieg historii, podobnie jak zmieniła go dalekowzro- czność Konstantyna, który zapewnił rządom cesarzy duchowe poparcie Kościoła chrześcijańskiego. Rozpoczął się nowy rozdział historii europej- skiej. Panowanie Konstantyna przyniosło najbardziej drastyczne w całych dzie- jach rzymskich odcięcie się od przeszłości i można je słusznie uznać za finał historii starożytnej w ogóle. Dobitny wyraz znalazło to w epizodzie, na który zwrócił uwagę N. H. Baynes w klasycznym już dziś zdaniu zamykają- cym Cambridge Ancient History: "Konstantyn, zasiadający wśród biskupów chrześcijańskich na soborze powszechnym w Nicei, uosabiał widomy począ- tek europejskiego średniowiecza." Powstanie monarchii absolutnej 381 4. POWSTANIE MONARCHII ABSOLUTNEJ Wstrząsy polityczne w III wieku, wywołane przez wojsko, nie spowodo- wały żadnych radykalnych przeobrażeń ustroju rzymskiego. Nawet w tym krytycznym okresie głównym drogowskazem dla cesarzy była nadal trady- cja, podejmowali bowiem decyzje posuwając się naprzód od precedensu do precedensu. Mimo wszystko jednak pod presją wojen domowych i najaz- dów nieprzyjacielskich tempo przemian wzrosło, a efekty trzystu lat dora- źnych rozwiązań zsumowały się powodując, że jedynowładztwo Konstan- tyna miało oblicze zupełnie odmienne od pryncypatu Augusta. Władcy z III i IV wieku zachowali quasi-republikańską tytulaturę stosowaną przez pierwszych cesarzy. Od czasu do czasu obejmowali czysto formalnie god- ność konsulów i nominalnie sprawowali władzę trybuńską {tribunicia pote- stas)'. przez pół wieku po przyjęciu chrześcijaństwa używali tytułu pontifex maximus. Senat, który nadal był strażnikiem starożytnej tradycji, zachował swój dawny autorytet, a nawet go powiększył. Członkowie kurii rekrutowali się spośród wielkich właścicieli ziemskich ze wszystkich części Cesarstwa i wchodzili do niej przez kooptację, obejmującą jednak tylko osoby o upraw- nieniach quasi-dziedzicznych oraz wyższych urzędników z cesarskiego apa- ratu administracyjnego, których powoływano w drodze adiectio. Dzięki takiemu systemowi dobierania senatorów kuria stała się dość wierną repre- zentacją zamożnych i bardziej wykształconych warstw z całego obszaru Cesarstwa, a ogół społeczeństwa uważał ją za widomy symbol cywilizacji rzymskiej w przeciwieństwie do coraz bardziej zbarbaryzowanego wojska. W IV wieku senat nadal uchodził za instytucję niezbędną do prawidłowego funkcjonowania państwa, tak że Konstantyn uznał za konieczne powołanie w Konstantynopolu odpowiednika senatu rzymskiego.5 Wiele urzędów republikańskich albo przestało istnieć już przed 300 rokiem n.e., gdy zarzucono wykonywanie związanych z nimi obowiązków, albo przekształciło się w urzędy czysto honorowe. Od czasów Sewera Ale- ksandra nie powoływano trybunów, którzy już za rządów Augusta stali się piątym kołem u wozu, a także edylów, funkcje ich bowiem przejmowali stopniowo prefekci cesarscy (praefecti urbi, annonae oraz vigilum). Instytu- cja konsulatu natomiast przetrwała, godność tę obejmowali sporadycznie nawet sami cesarze. Przeszczepiono ją do Konstantynopola i od 330 roku dwóch konsulów rezydowało we wschodniej stolicy państwa, a dwóch w Rzymie. Jednakże osoby sprawujące ten urząd nie miały już żadnej władzy wykonawczej, a ich ostatnia ważniejsza funkcja, przewodniczenie obradom senatu, została w nie znanym bliżej czasie przeniesiona na prefekta miasta, w konsekwencji więc jedyną ich prerogatywą było użyczanie swego imienia jako nazwy roku ich kadencji. W istocie więc konsulat stał się tytułem bez żadnych funkcji urzędowych. Po zlikwidowaniu za Septymiusza sądów 382 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn przysięgłych i przeniesieniu całej jurysdykcji ostatniej instancji na cesarzy i ich osobistych przedstawicieli zmniejszył się w sposób istotny zakres kom- petencji pretorów, to samo spotkało kwestorów, gdy odpadły dochody z prowincji. Od 300 roku powoływano już tylko jednego pretora i jednego kwestora, a rola tych urzędników ograniczała się do organizowania i subsy- diowania igrzysk cyrkowych i widowisk teatralnych w czasie świąt w Rzy- mie; mianował ich cesarz na podstawie rekomendacji prefekta miasta. Pretorów i kwestorów z IV stulecia można porównać z dzisiejszymi szery- fami* - byli to bowiem ludzie majętni, którzy przyjmowali ów honorowy, acz kosztowny urząd ze względu na to, że podnosił on ich pozycję spo- łeczną. Niemal do końca III stulecia konsulowie i pretorzy, po zakończeniu swej kadencji, przechodzili do służby administracyjnej w prowincjach, jak w okresie Republiki. Od czasów Septymiusza Sewera wszakże cesarze nie- rzadko łamali tę zasadę, a w okresie wielkich najazdów, gdy większość pro- wincji senatorskich znalazła się w strefach kontrolowanych przez wojsko, miejsce prokonsulów zajęli na pewien czas nominaci cesarscy. Za Galliena funkcje namiestników prowincji sprawowali sporadycznie praesides rangi ekwickiej, a za Dioklecjana obsadzanie wysokich urzędów prowincjonal- nych stało się prerogatywą cesarza. Likwidacja lub ograniczenie kompetencji ważnych urzędów państwo- wych, których nadzorowanie stanowiło kiedyś główną funkcję administra- cyjną senatu, pozbawiło kurię jej głównego i powszedniego obowiązku. Odebranie senatowi zwierzchnictwa nad prowincjami odjęło mu podsta- wowe źródło dochodów. Za Aureliana cofnięto uprawnienia senatu do bicia monet mosiężnych i miedzianych, zamknięto mennicę działającą przy aera- rium. Od 300 roku senat już nie sprawował, z wyjątkiem rzadkich przypad- ków, jurysdykcji karnej w zakresie przekazanym mu przez pierwszych cesarzy. I co nie mniej istotne, cesarze dla zalegalizowania swej godności nie musieli się ubiegać o sankcję kurii. W czasie długiego okresu dyktatu woj- ska w III wieku masowa "produkcja" cesarzy w obozach wojskowych przekształciła formalne prawo senatu do proklamowania cesarzy w tak żałosną farsę, że w 282 roku jeden z nominatów wojska, M. Aureliusz Karus, nawet nie zadał sobie trudu zwrócenia się do kurii o usankcjonowa- nie jego godności. Od tej chwili cesarze rzymscy stali się autokratami z mocy swych własnych praw - do przywdziania purpury cesarskiej wystar- czyła aklamacja wojska (acciamatio) - zdanie senatu, jeśli w ogóle zechcia- no go wysłuchać, miało znaczenie czysto formalne.6 * W tym przypadku chodzi o Anglię; dawniej szeryf był urzędnikiem o szerokich kompe- tencjach administracyjnych i sądowniczych, dziś jest to tytuł honorowy, nadawany przez króla (przyp. tłum.). Cesarze oraz władze wykonawcze 383 Rzeczywiste funkcje senatu sprowadzały się przeto wyłącznie do kierowa- nia administracją miasta Rzymu, wspólnie z jego nowym przewodniczącym, prefektem miasta. Oprócz tego jedynym zajęciem senatu było wysłuchiwa- nie okazjonalnych komunikatów cesarskich, które władca kierował do kurii, aby zorientować ją w bieżących wydarzeniach, oraz udzielanie odpo- wiedzi, z reguły pełnych wylewnej wdzięczności, na tę zdawkową uprzej- mość. Udział w sesjach zgromadzenia brali tylko ci nieliczni senatorzy (przeważnie wysocy urzędnicy cesarscy), którzy stale zamieszkiwali w Rzy- mie. Przeważająca większość senatorów jednak, choćby nawet wysoko ceniła rangę senatorską, rzadko opuszczała swe dobra ziemskie, aby uczest- niczyć w posiedzeniach senatu. W niektórych municypiach Cesarstwa Rzymskiego przetrwały resztki autonomii. Jeszcze za panowania Konstantyna w kilku miastach afrykań<- skich wyborów do magistratury dokonywały zgromadzenia ludowe, z bie- giem czasu cesarze przenieśli prawo mianowania urzędników do spraw specjalnych, tzw. curatores, na rady miejskie. W tym okresie wszakże miasta przeżywały trudności finansowe, które pogłębiła powszechna recesja gospo- darcza oraz rosnące podatki na rzecz skarbu cesarskiego. Uchylanie się od sprawowania urzędów, które wystąpiło już w czasach większego dobrobytu, skończyło się powszechną dewizą "pilnowania tylko swoich interesów"; w konsekwencji cesarze, którzy nadal potrzebowali w municypiach choćby niewielkiego aparatu administracyjnego do pomocy władzom lokalnym przy poborze podatków, musieli członkostwo w radach miejskich, stano- wiące do tej chwili funkcję dobrowolną, przekształcić w obowiązek dziedzi- czny. W tych warunkach żywy płomień patriotyzmu lokalnego przygasł, administracja lokalna znalazła się w stanie generalnego rozkładu.7 5. CESARZE ORAZ WŁADZE WYKONAWCZE Jak widzieliśmy, od 282 roku cesarze przestali być w jakimkolwiek zna- czeniu wybieralnymi urzędnikami państwowymi i stali się autokratami zarówno wedle litery prawa, jak i faktycznie. Owa zmiana sytuacji prawnej cesarzy znalazła odbicie w ich tytulaturze. Od czasów Aureliana tytuł domi- nus, którym nawet Domicjan nie odważył się posłużyć w żadnym dokumen- cie państwowym, figuruje z reguły obok dawnych tytułów republikańskich, a z czasem je zastępuje, W tym samym okresie wyszedł z użycia tytuł prin- ceps, który domniemywał równość władców i rządzonych w zakresie praw podstawowych: odtąd wszyscy Rzymianie byli poddanymi cesarza. W doku- mentach urzędowych lapidarna, prosta łacina z czasów pierwszych cesarzy ustąpiła miejsca bombastyczńemu żargonowi, w którym serenitas nostra udzielał wskazówek devotio tua, jednocześnie zaś nie tylko cesarz, ale 384 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn wszystko, co wchodziło w skład dworu cesarskiego, stało się "święte" (sac- rum). Bez względu na to, co przypisywali sobie niektórzy maniakalni poprzednicy Konstantyna, on sam z pewnością był przeciwny oddawaniu mu czci boskiej, niemniej jednak uważano go za wybrańca Bożego, namiest- nika jedynego Boga na ziemi. W sferze świeckiej znajdowało to nawet apro- batę Kościoła, co więcej, Kościół z reguły uważał go za najwyższy autorytet w sporach wewnątrzkościelnych. Jeszcze większy przełom nastąpił w stylu życia cesarzy. Do tego czasu dwór cesarski, który w miarę wzrostu władzy cesarzy wprowadzał coraz bardziej wyszukane prawidła etykiety, zachowy- wał przecież coś z augustowskiej civilitas.* Jednakże Domicjan, a przede wszystkim Konstantyn wprowadzili drobiazgowo skodyfikowane reguły ceremoniału dworskiego i zaszczepili w Cesarstwie Rzymskim etykietę wzo- rowaną na dworze perskim, zakładając, że ów olśniewający przepych onie- śmieli butne i głuche na wszelkie rozsądne racje żołdactwo, zmuszając je w ten sposób do posłuszeństwa; zapewniało to jednocześnie władcom większe bezpieczeństwo osobiste. Od tej chwili cesarze zachowywali pełen tajemni- czości dystans wobec swych podwładnych; kiedy raczyli się ukazać publi- cznie, występowali w diademie i purpurowych szatach ze złotem oraz w trzewikach iskrzących się klejnotami i perłami, a od osób dopuszczonych przed ich oblicze wymagali, aby padały przed nimi na twarz {adoratió}** oraz ucałowały skraj ich szaty. Prawdopodobnie za panowania Konstan- tyna powstało cesarskie cubiculum, kierowane przez dostojnika dworskiego, z reguły eunucha, tzw. naczelnika świętej sypialni (praepositus sancti cubi- culi). Do cubicularii zaliczano także koniuszego (primicerius sacri cubiculi) oraz marszałka dworu (castrensis). Większość tych eunuchów pochodziła z Persji, a ponieważ stale przebywali oni u boku cesarza i mieli możliwość uzyskiwania u niego audiencji dla petentów prywatnych, dochodzili zazwy- czaj do wielkiego znaczenia i majątków. "Bizantynizm", przejęty z Konstan- tynopola przez nowożytne dwory królewskie, stanowił dziedzictwo Bizan- tyjczyków po ostatnich cesarzach rzymskich, którzy z kolei wiele elementów ceremoniału dworskiego zapożyczyli od monarchii orientalnych.8 Jednakże główna różnica między ustrojem państwa z epoki Augusta a ustrojem z czasów Domicjana czy Konstantyna polega na tym, że zrezygno- wano już nawet z pozorów partnerstwa w sprawowaniu władzy. W IV wieku cała władza administracyjna znalazła się w ręku cesarza, wszyscy urzędnicy byli mianowani przez władcę. To prawda, że miał on dwa ciała doradcze, senat i consilium. Senat nie służył jednak już władcy swą radą (nie miał zresztą po temu możliwości, gdyż cesarze rzadko przebywali w Rzy- mie): ratyfikował posłusznie każdą jego decyzję. Rada przyboczna nato- * Civilitas - tu w znaczeniu dwornej uprzejmości (przyp. tłum.). "* \y ceremoniale dworu bizantyjskiego tzw. proskynesis (przyp. tłum.). Cesarze oraz władze wykonawcze 385 miast przetrwała. Jak można sądzić, Dioklecjan nie dokonał żadnych istotnych zmian w funkcjonowaniu rady cesarskiej, uczynił to dopiero Kon- stantyn. W tym okresie przekształciła się ona w sacrum consistońum, w obecności cesarza bowiem jej członkom nie wolno było siedzieć jak dawniej, lecz musieli oni stać. Członków tej rady wybierał, oczywiście, wyłącznie cesarz, powołując do niej między innymi swoich wysokich urzędników, zarówno cywilnych, jak i wojskowych. Jeszcze w połowie IV wieku funkcjo- nowała ona jako oficjalna rada cesarska, jednakże stanowiła już tylko forum dwóch zwycięskich sił - autokracji i biurokracji.9 Administracja cesarska, która z czasem ogromnie się rozrosła, została gruntownie zreformowana przez Dioklecjana i Konstantyna. Wzrost liczeb- ności kadry urzędniczej stanowił po części rezultat podziału prowincji na mniejsze jednostki administracyjne, po części zaś zwiększenia liczby urzę- dów dworskich. Dwór cesarski (comitatus) składał się z wielkiej rzeszy osób różnej rangi. Oprócz osobistej świty cesarza, eunuchów ze "świętej sypialni" (sacrum cubiculum) oraz niższej służby pałacowej (castrensiani) w skład dworu wchodziła gwardia cesarska (scholae palatinae) oraz korpus kadetów (protectores et domestici}. Prawdopodobnie powołano już wtedy (pierwsza wzmianka o nich pochodzi z czasów Konstantyna II) trzydziestu silentarii, podporządkowanych trzem dekurionom, którzy pełnili funkcje porządko- wych na posiedzeniach konsystorza cesarskiego w jednej z sal pałacowych. Protokoły z tych posiedzeń sporządzali sekretarze zwani notariuszami (notarii); z początku były to osoby niskiego stanu, w wiekach późniejszych wszakże wzrosło znaczenie tego urzędu, ale ponoć już za panowania Kon- stantyna jednemu z notariuszy powierzono ważną misję zagraniczną. Głów- ny notariusz (primicerius notariorum), przynajmniej w okresie późniejszym, pełnił ważną i lukratywną funkcję, prowadził bowiem wykaz (Laterculum maius, czyli notitia) wszystkich wysokich urzędników w Cesarstwie i praw- dopodobnie sporządzał tzw. kodycyle, czyli akty nominacyjne. Oprócz tego istniało czterech ministrów (comites consistoriam), którzy mieli do dyspozy- cji biura oraz sztaby urzędników: kwestor "świętego pałacu" (quaestor sacri palatii), szef administracji państwowej (magister officiorum), minister finan- sów (comes sacrarum largitionum) i minister dóbr cesarskich (comes rei pri- vatae). Kwestor "świętego pałacu", którego pierwszy raz powołał Konstan- tyn, zajmował się, przy pomocy urzędników zatrudnionych w trzech depar- tamentach (scrinia), redagowaniem edyktów i reskryptów cesarskich oraz załatwianiem petycji obywateli. Magister officiorum (stanowisko to utwo- rzono w 320 roku) miał kompetencje bardzo rozległe. Pełnił nadzór nad sekretariatami (sacra scrinia), kierowanymi przez magistri scriniorum, a mianowicie sekretariatami memoria, epistolae oraz libelli. Dygnitarzowi temu podlegali także kurierzy cesarscy (agentes in rebus); za czasów Diokle- cjana ci zaufani agenci cesarscy zajęli miejsce dawny chfrumentarii. Chociaż 25 - Dzieje Rzymu t. II 386 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn rangą niżsi od notariuszów, spełniali ważne zadanie dostarczania instrukcji cesarskich do prowincji; starsi agentes wyjeżdżali w teren jako inspektorzy służby pocztowej (curiosi), dzięki czemu ich zwierzchnik, magister, sprawo- wał pośredni nadzór nad cursus publicus. Magister officiorum, który pełnił także obowiązki dowódcy gwardii przybocznej, miał niemały wpływ na politykę zagraniczną oraz był mistrzem ceremonii, a co za tym idzie, od niego zależało udzielanie przez cesarza audiencji prywatnych. Szerokie kompetencje tego dostojnika, obejmujące tak wiele działów administracji państwowej, zapewniały mu pozycję szczególną, która w pewnych przypad- kach stanowiła przeciwwagę pozycji prefekta pretorianów. Comes sacrarum largitionum (wydaje się, że za Konstantyna nazywany nadal rationalis) zarządzał kopalniami i mennicami, a comes rei privatae administrował domenami cesarskimi. Oprócz tych wysokich dygnitarzy istnieli, oczywiście, niżsi urzędnicy pałacowi oraz służba dworska. Wszystkim osobom pełnią- cym obowiązki na dworze (palatini) Konstantyn przyznał wiele przywilejów, które obejmowały między innymi zwolnienie od uciążliwych obowiązków kurialnych oraz munera personalia, i stopniowo zrównał uprawnienia urzęd- ników z uprawnieniami przysługującymi żołnierzom. Najbardziej wpływowe stanowisko poza dworem cesarskim (comitatuś) zajmowali prefekci pretoriańscy, którzy z biegiem lat z dowódców gwardii przybocznej stali się bliskimi współpracownikami cesarza; mieli oni szerokie kompetencje, które za Dioklecjana obejmowały także kierowanie finansami państwa.10 Konstantyn wszakże rozwiązał gwardię pretoriańską, a dowódz- two wojska powierzył magistri militum. W rezultacie prefekci pretoriańscy stali się urzędnikami cywilnymi, którzy zajmowali się głównie sądownict- wem i finansami. Rozpatrywali oni apelacje od wyroków niższych instancji, a ich orzeczenia były ostateczne, bez prawa odwołania się do cesarza. Do ich obowiązków nadal należał nadzór nad egzekwowaniem świadczeń rze- czowych, aprowizacją armii i administracji cywilnej, poborem do wojska, cesarską służbą pocztową, gmachami publicznymi, korporacjami państwo- wymi (collegia) oraz działalnością namiestników prowincji. Każdy tetrarcha miał swojego prefekta pretoriańskiego, a vicarii, którzy zarządzali dwuna- stoma diecezjami utworzonymi przez Dioklecjana, byli formalnie przedsta- wicielami tych prefektów. Tak więc prefekci stali się szefami administracji wielkich jednostek terytorialnych w Cesarstwie: za Konstantyna było trzech prefektów na Zachodzie, a na Wschodzie dwóch, przy czym ci drudzy spra- wowali swe funkcje kolegialnie; ostatecznie ukształtowały się cztery prefek- tury: Galii, Italii, Illyricum i Wschodu. Ze zmianami w kompetencjach prefekta pretoriańskiego szły w parze zmiany w zakresie działania prefekta Miasta." Zgodnie ze swą polityką ograniczania władzy na wysokich szczeb- lach Dioklecjan utworzył stanowisko zastępcy (yicarius) prefekta Miasta (praefectus urbi). Konstantyn zniósł ten urząd i przeniósł jego funkcje na Cesarze oraz władze wykonawcze 387 urzędnika zwanego vicarius in urbe (później yicarius urbis Romae), który był zastępcą prefekta pretoriańskiego, a nie prefekta Miasta, co spowodowało uszczuplenie znaczenia tego drugiego urzędu. Jednak prefekt Miasta uzy- skał nową ważną funkcję, której nie sprawował w żadnym okresie pryncy- patu: ponieważ senat utracił wszelkie prawa w zakresie jurysdykcji zwyczaj- nej, sąd prefekta Miasta zyskał na znaczeniu. Do trybunału tego wnosili skargi cywilne wszyscy darissimi, a skargi kryminalne wszystkie osoby za- mieszkałe w Rzymie. W ten sposób prefekt Miasta stał się reprezentantem stanu senatorskiego, podczas gdy prefekt pretoriański był zausznikiem cesa- rza. Oprócz kilku dygnitarzy piastujących urzędy, które istniały od czasów republikańskich, był to jedyny urzędnik uprawniony do noszenia togi, a nie pasa żołnierskiego (cingulum) - stał się on przeto symbolem tradycji repub- likańskich. Konstantyn przywrócił jedną z szacownych instytucji o republi- kańskim rodowodzie, a mianowicie patrycjat; w istocie był to tytuł niemal tylko honorowy, przyznawany jako wyróżnienie niektórym senatorom, zwłaszcza tym, którzy sprawowali konsulat. Za czasów Septymiusza Sewera i jego następców na stanowiska w orga- nach administracji cesarskiej powoływano prawie wyłącznie członków stanu ekwickiego. W III wieku natomiast, w rezultacie gwałtownego pogorszenia się sytuacji gospodarczej, trudno było wymagać od ubiegających się o sta- nowiska państwowe spełnienia wymaganych prawem warunków majątko- wych, co podważyło sens tradycyjnego wyodrębniania stanu senatorskiego i stanu ekwickiego. Konstantyn ostatecznie zlikwidował ten podział (przed 321 rokiem). W konsekwencji, choć raczej wyjątkowo, spotykamy correcto- res zarówno ze stanu senatorskiego, jak i ekwickiego, podobnie rzecz miała się w przypadku praesides. Urzędy zarezerwowane dotąd wyłącznie dla ekwitów, jak prefektury annonae oraz yigilum, stały się w tym okresie dostępne dla członków obu tych stanów. W III wieku osobom rangi sena- torskiej zamykano stopniowo dostęp do wysokich urzędów, ale jednocześ- nie pojawiła się tendencja do podnoszenia stanowisk państwowych ze statusu ekwickiego do senatorskiego i coraz więcej osób, które wstąpiły do służby państwowej w randze ekwickiej, dostępowało po jakimś czasie god- ności senatorskiej; w konsekwencji w połowie IV wieku najwyżsi dygnita- rze, jak magister officiorum oraz guaestor sacri palatii, nosili z reguły tytuły darissimi. Ponadto arystokracja senatorska skorzystała z szansy i monopo- lizowała w swych rękach coraz więcej najlepszych stanowisk administracyj- nych na Zachodzie, gdzie dla tendencji feudalnych panowały warunki bardziej sprzyjające niż na zurbanizowanym Wschodzie. Jednocześnie rosła liczba tytułów honorowych. Za Dioklecjana tytuł ciarissimus przysługiwał członkom ekskluzywnego senatu, który grupował pięciuset przedstawicieli najznamienitszych rodów w Cesarstwie; prefekci pretoriańscy nosili najwyż- szy tytuł ekwicki eminentissimus, a ministrowie dworu, vicarii, duces oraz 388 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn namiestnicy prowincji - tytuł drugiego stopnia w hierarchii ekwickiej: per- fectissimus. Za czasów Konstantyna liczba osób uprawnionych do tych tytułów znacznie wzrosła. Konstantyn utworzył także nową kategorię do- stojników cesarskich, comites, po części dlatego, że w zespoleniu obu naj- wyższych warstw społecznych upatrywał najlepszą gwarancję ich lojalności wobec osoby cesarza, a być może i z tego powodu, że lubował się w wyrafi- nowanym ceremoniale. Osoby, które towarzyszyły cesarzowi w czasie po- dróży, od dawna nazywano comites, w tym okresie wszakże comes stał się oficjalnym tytułem, nadawanym zarówno senatorom, jak i ludziom pospo- litszego stanu, w trzech stopniach (ordinis primi, secundi oraz tertii). Niektó- rzy comites byli członkami rady cesarskiej, inni zajmowali stanowiska yicarii w prowincjach, a jeszcze inni sprawowali specjalne funkcje dowódcze w armii polowej. Reformy o fundamentalnym znaczeniu dokonał Dioklecjan jedynie w dziedzinie administracji prowincjonalnej. Chcąc ograniczyć uprawnienia na- miestników, a także poddać zaśniedziałą administrację municypalną ściślej- szej kontroli, posunął on o krok proces, który trwał nieprzerwanie od zarania Cesarstwa, a mianowicie proces dzielenia prowincji na mniejsze jed- nostki administracyjne. Wykaz prowincji, znany jako Laterculus weroński, wskazuje, że Dioklecjan podwoił liczbę prowincji, których w chwili objęcia przez niego władzy było pięćdziesiąt: Laktancjusz powiedział z naganą, że prowincje "pokrajano na kąski" (infrusta concisae).12 W efekcie Italia utra- ciła swą uprzywilejowaną pozycję i została włączona w ogólny schemat organizacyjny prowincji Cesarstwa. Często się słyszy opinię, że Dioklecjan w niemal wszystkich prowincjach dokonał ostatecznego rozdziału władzy cywilnej od wojskowej, ale choć na pewno zmierzał w tym kierunku, za jego rządów zasady tej nie przestrzegano w .sposób rygorystyczny. W większości prowincji, w których nie było garnizonów wojskowych, namiestnicy mieli jedynie władzę cywilną, nadzorując finanse oraz wymiar sprawiedliwości. W niektórych prowincjach, gdzie stacjonowały oddziały wojskowe, Dioklecjan dokonał podziału władzy na cywilną i wojskową, ale pozostały i takie pro- wincje, których namiestnicy (praesides) mieli również władzę wojskową. Za czasów Dioklecjana dowódców wojskowych (duces) było stosunkowo nie- wielu, przy czym jednemu dowódcy mogły podlegać wojska kilku prowincji. Urząd namiestników senatorskich niemal zniknął zupełnie; urząd prokonsu- łów przetrwał tylko w Azji i Afryce - mianował ich oczywiście cesarz, a nie senat. Zarząd prowincji, na które podzielono Italię, a także Sycylii i Achai znajdował się w rękach correctores, wywodzących się z reguły ze stanu sena- torskiego. Reszta prowincji pozostawała pod zarządem praesides, którzy rekrutowali się spośród ekwitów. Rozróżnienie to zniknęło oczywiście po 320 roku, gdy Konstantyn, jak pamiętamy, zniósł różnice między stanem senatorskim a ekwickim. Cesarze oraz władze wykonawcze 389 Znaczne zwiększenie liczby prowincji doprowadziło z konieczności do zgrupowania ich w większe jednostki, ułatwiało to bowiem sprawowanie nad nimi kontroli. Cesarstwo podzielono na dwanaście lub trzynaście diecezji, na których czele stali zastępcy prefektów pretoriańskich, vicarii; każda diecezja miała również dwóch urzędników do spraw fiskalnych, z których jednym był rationalis, a drugim magister rei privatae; na oba te stanowiska powoływano ekwitów. Jak widać, większość ważnych stanowisk w prowincjach (vicarii, praesides oraz duces) Dioklecjan przeznaczył dla ekwickich viri perfectissimi, którzy podlegali prefektom pretoriańskim, viri eminentissimi. Za Konstantyna prefekci pretoriańscy zarządzali ściśle określonymi obszarami, w końcu zaś diecezje stały się częściami składowymi czterech prefektur. W teorii struktura administracji rzymskiej nigdy nie była pomyślana tak rozsądnie, jak w IV stuleciu. Jednakże niebezpieczeństwo kryło się w tym, że był to aparat zbyt rozbudowany i zbyt uniwersalny. Im bardziej zaś administracja ta stawała się samodzielna i wszechkompetentna, tym łatwiej wymykała się spod kontroli cesarzy. W dodatku władcy z III i IV wieku większą część życia spędzali w obozach żołnierskich i nie znali się na sprawach administracyjnych, nie mówiąc o tym, że całą swoją uwagę musieli koncentrować na obronie granic Cesarstwa. Puszczona samopas administracja rychło się zdegenerowała, stając się z dobrego sługi złym panem. Funkcjonariusze najniższych szczebli musieli płacić wyższym urzędnikom za nominacje, a potem za awanse. Wszyscy urzędnicy wyzyskiwali powierzoną ich pieczy ludność w taki sam sposób, jak prokonsulowie i publikanie za czasów republikańskich, tyle tylko że działali bardziej systematycznie i z jesżeze większą bezkarnością. Trzeba oddać cesarzom sprawiedliwość, że odważnie i z uporem starali się zaradzić nadużyciom, o których doszły do nich wiadomości. Lawina edyktów cesarskich spadała na głowy skorumpowanych urzędników, a gdy perswazje i nagany zawodziły, władcy nie wahali się karać winnych publiczną chłostą lub nawet śmiercią na stosie. Chcąc uprzedzić skargi uciśnionych ludów, cesarze ustanowili nowy urząd inspekcyjny, agentes in rebus - jego zadaniem było szpiegowanie administracji. Jednakże cesarze byli bezradni wobec zorganizowanej zmowy urzędników, którzy przechwytywali skargi pokrzywdzonych i dla zastraszenia karali śmiałków występujących z oskarżeniami. Ze spokojem lekceważyli oni upomnienia i grzmiące nagany cesarzy, a przekupieni przez nich inspektorzy przymykali oczy na te przestępcze praktyki.'3 Wprawdzie aparat biurokratyczny mógł sobie pozwolić na ignorowanie dyrektyw cesarzy, jednak musiał się liczyć ze swymi nieoficjalnymi zwierzchnikami, właścicielami ogromnych latyfundiów, które powstały po inwazjach w połowie III stulecia. Wielcy właściciele ziemscy nie tylko obrócili swych dzierżawców w niewolną siłę roboczą, ale uzurpowali sobie 390 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn prawo sprawowania nad nimi patronatu, który bywał niekiedy przedmio- tem formalnego kontraktu; co więcej, przejęli oni jurysdykcję nad swoimi poddanymi, wypierając w praktyce sądownictwo cesarskie. Owa uzurpacja praw politycznych spotykała się, rzecz prosta, z przeciwdziałaniem cesarzy, organy administracji cesarskiej natomiast przechodziły nad nią do porząd- ku. W schyłkowym okresie Cesarstwa Rzymskiego latyfundia przekształciły się w państwa w państwie, stając się zapowiedzią średniowiecznych domen feudalnych.14 6. REFORMY FINANSOWE Najbardziej dokuczliwym problemem pod koniec III i w IV wieku były finanse państwa. Od czasów wielkich najazdów sytuacja gospodarcza Ce- sarstwa gwałtownie się pogarszała, co spowodowało poważny spadek wpły- wów podatkowych. Jednocześnie stale rosły wydatki państwa. System panis et circenses przeistoczył się w niepodważalne prawo ludności, toteż przenie- sienie przez Konstantyna siedziby władz najwyższych do Konstantynopola spowodowało konieczność objęcia bezpłatnym rozdawnictwem produktów żywnościowych osiemdziesięciu tysięcy mieszkańców nowej stolicy, stano- wiło to bowiem nieuchronną konsekwencję wyboru tego miasta na rezyden- cję władcy. Nie mniej skrupulatnie przestrzegano tradycyjnej powinności cesarza łożenia znacznych funduszów na budownictwo publiczne. Do owych zwyczajowych wydatków doszły jeszcze ogromne koszty związane z orien- talnym przepychem na dworze cesarskim, utrzymaniem rozbudowanego aparatu biurokratycznego i wzrostem liczebności armii. Wprawdzie od cza- sów Karakalli nie podwyższano żołdu i dokonywano wątpliwych oszczęd- ności zaciągając do wojska nisko opłacanych Germanów, jednak stan liczebny armii tak bardzo się powiększył, że wydatki na żołd stały się wiel- kim ciężarem dla budżetu wojskowego. W połowie III wieku cesarze starali się pokryć zwiększone koszty admi- nistracji państwowej, dokonując drastycznej dewaluacji pieniądza oraz po- szerzając system rekwizycji i pracy przymusowej. Zmniejszono jeszcze bardziej wagę aureusa, denar ulegał stopniowo coraz większej deprecjacji: za Septymiusza Sewera zawierał już około 50% miedzi, wartość nominalna antonina wprowadzonego przez Karakallę była zdecydowanie zawyżona, a za rządów Galliena denar stał się zdawkową monetą miedzianą z domieszką srebra nie przekraczającą 5%. W rezultacie doszło do galopującej inflacji i gwałtownego wzrostu cen, ale podatków nie zrewaloryzowano odpowiednio do nowej wartości pieniądza. Reformy Aureliana przyniosły chwilowo po- prawę sytuacji, ale nie zahamowały inflacji. Te nieustanne manipulacje walutowe nie miały następstw tak katastrofalnych, jak inflacja, która wystę- Reformy finansowe 391 puje podczas kryzysów w naszych czasach, ponieważ w świecie rzymskim kategoria ludzi utrzymujących się ze stałych dochodów pieniężnych nie była tak liczna jak dziś, a typowy rentier antyczny, wielki właściciel ziemski, nie miał żadnych trudności z zamianą należnych mu czynszów na świadczenia w naturze. Mimo wszystko jednak dewaluacja pieniądza imperialnego do- prowadziła w praktyce do likwidacji "instytucji alimentacyjnych" i im podobnych; wyparła z rynku dobre pieniądze emitowane przez municypia na Wschodzie; spowodowała nieustający zamęt wywołany koniecznością stałego równoważenia cen i płac, zamęt, który pogłębiał jeszcze fakt, że władze państwowe nie przyjmowały od podatników emitowanych przez sie- bie pieniędzy na godziwych warunkach, lecz tylko w przeliczeniu bardzo niekorzystnym dla płatników. Dioklecjan, który uzdrowienie waluty uważał za sprawę pierwszorzędnej wagi, uzyskał kruszec niezbędny do bicia monet (choć w ilości zbyt małej), wprowadzając specjalne podatki gruntowe oraz przymusowy wykup. W 294 roku wprowadził on do obiegu: złotego aureusa o wadze wynoszącej sześćdziesiątą część rzymskiego funta {libra lub pon- dus); srebrnego denara, czyli argenteusa (odpowiednik denara z czasów Nerona), o wadze równej dziewięćdziesiątej szóstej części funta; dużą monetę miedzianą (wartości jednej piątej argenteusa); oraz małą monetę miedzianą (z początku o wartości połowy dawnego denara). Te nowe monety produkowało piętnaście mennic, od Londynu po Aleksandrię. Ale i ten system pieniężny nie położył kresu inflacji, w 302 roku przeto Diokle- cjan ogłosił swój sławny edykt - edictum de pretiis - który wprowadzał maksymalne ceny na wiele szczegółowo wymienionych w nim towarów, i obwieścił, że naruszenie jego przepisów będzie karane śmiercią. To drasty- czne posunięcie skończyło się niepowodzeniem: towary zniknęły z placów targowych, edykt stał się wkrótce martwą literą, strumień miedzianych monet jeszcze bardziej wezbrał, aż doszło do tego, że przy zawieraniu więk- szych transakcji posługiwano się zapieczętowanymi woreczkami miedzia- ków (folles). W 309 roku Konstantyn wypuścił swą sławną złotą jednostkę monetarną, zwaną solidusem - z jednego funta kruszcu wybijano siedem- dziesiąt dwa solidy - która przez długi czas zachowywała zarówno swą stopę menniczą, jak i wartość. Pod koniec panowania cesarz ten zwiększył znacznie emisję owych monet dzięki konfiskacie skarbców świątynnych. W 305 roku przestano bić srebrne monety i dopiero w 330 roku pojawił się ponownie argenteus o dawnej wadze. Chociaż ceny nadal rosły, reforma walutowa Konstantyna przyniosła pewne rezultaty, ponieważ solidus zacho- wał swą wagę aż do XI wieku.15 W czasach Republiki oraz wczesnego Cesarstwa korzystano swobodnie z prawa rekwizycji produktów żywnościowych i środków transportu na po- trzeby armii lub administracji rzymskiej, co nierzadko narażało mieszkań- ców prowincji na wielkie uciążliwości materialne. Administracja rzymska 392 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn uważała na ogół za swój obowiązek płacenie za zarekwirowane rzeczy, a w każdym razie pierwsi cesarze dokładali pewnych starań o utrzymanie rekwi- zycji w rozsądnych granicach. Jednakże w okresie quasi-anarchii w połowie III stulecia, gdy żołnierze i urzędnicy zdani byli tylko na własną zaradność, korzystano bez skrupułów z prawa żądania od ludności prowincji przymu- sowych świadczeń rzeczowych i usług, a jednocześnie prawo do rekompen- saty za owe świadczenia stało się czysto iluzoryczne.16 Dioklecjan dokonał próby obalenia lub przynajmniej ukrócenia tych samowolnych praktyk i przywrócenia sprawiedliwych zasad opodatkowania ludności Cesarstwa - zniósł podatki gruntowe i dokonał daleko idącej reformy całego systemu podatkowego. Wprowadził regularnie ściągane i ściśle określone indictiones (świadczenia), które wedle jednakowej miary rozdzielano między prowincje, miasta i indywidualnych ludzi. Od 287 roku indykcje roczne wymierzano w cyklach pięcioletnich (a od 312 roku w piętnastoletnich). W celu ustalenia nowego wymiaru indykcji przeprowadzano cenzus, czyli spis ludności w całym Cesarstwie, kolejno we wszystkich prowincjach.17 Podstawę opodat- kowania stanowiły odtąd iugum (jednostka powierzchni ziemi)* oraz caput (jednostka pracy ludzkiej). Obliczone wedle tych zasad podatki obciążały w teorii jednakowo wszystkie kategorie podatników, jednakże w rzeczywi- stości najdotkliwiej odczuwali je właściciele ziemscy i chłopi, a w przypadku stosowania stawek w sposób formalistyczny dochodziło do rażących nie- sprawiedliwości.18 Wymiar podatku od każdej nieruchomości ziemskiej opierał się na niezbyt precyzyjnym podziale posiadanej ziemi na jednostki fiskalne (luga), przy czym ustalając ich dochodowość nie brano pod uwagę, czy na działce takiej uprawiano zboże, czy warzywa, czy też wypasano zwie- rzęta. Sposób obliczania pogłównego (capitatio), podatku, któremu podle- gała ludność wiejska, nie był jednolity, między poszczególnymi prowincjami występowały pewne różnice. Za panowania Dioklecjana capitatio płacono w pieniądzach, a podatek gruntowy (annona) egzekwowano w naturze, po jakimś czasie wszakże iugum zrównano z caput i odtąd annona stanowiła podatek wymierzany łącznie z obu tytułów, płatny, jak się wydaje, w całości w naturze (zdarzały się lokalne wyjątki od tej zasady). Podatkowi temu podlegali także właściciele ziemscy w Italii, którzy dawno już utracili swe immunitety podatkowe. Prefekci pretoriańscy mieli obowiązek co roku zaplanować ilość żywności potrzebną dla wojska, administracji cywilnej i ludności Rzymu, oszacować zapotrzebowanie armii na rekrutów i uzbroje- nie, a także określić liczbę zwierząt niezbędnych dla wojska i służb poczto- wych oraz liczbę robotników koniecznych do prowadzenia robót publicz- nych. Wielkości tych potrzeb, podzielone przez iuga i capita, ogłaszano w * Iugum = działka ziemi. Działki te miały różną powierzchnię, ale zbliżoną dochodowość. Zob. niżej (przyp. tłum.). Przymusowa służba dla państwa 393 indykcji na dany rok. Dzięki takiej metodzie dostosowywano wysokość podatków do szacunkowych potrzeb, a w konsekwencji państwo rzymskie potrzebowało stosunkowo niewiele płynnej gotówki. Mimo to jednak poda- tek ten nie wyeliminował całkowicie rekwizycji, chociaż takie założenie przyświecało jego wprowadzeniu. Nadal ściągano "złoto koronne", aurum coronarium, a Konstantyn ustanowił dwa nowe podatki: collatio lustralis, ściąganą co pięć lat od kupców miejskich, oraz collatio glebalis, progre- sywny podatek wymierzany senatorom od ich posiadłości ziemskich, płatny w gotówce. Dla dokonywania tych skomplikowanych obliczeń prefekci mieli do dyspozycji znaczną liczbę urzędników finansowych, którzy pracowali w biu- rach (scrinia) pod kierownictwem numerarn, a w celu sprawnego egzekwo- wania podatków (wyjąwszy collatio glebalis, którą każdy właściciel ziemski płacił władzom bezpośrednio) Dioklecjan rozbudował system odpowie- dzialności zbiorowej, który się wykształcił w ciągu II i III wieku. Jak można sądzić, w 310 roku zlikwidowano lokalne komisje podatkowe (decemprimi), a odpowiedzialnością za ściąganie podatków, w wysokości zgodnej z ich wymiarem, obciążono solidarnie członków rad miejskich (curialeś), którzy tworzyli ordo senatorius w każdym municypium (członków tego stanu wyznaczonych do wyegzekwowania podatków od płatników nazywano sus- ceptores)19. Jeśli wziąć pod uwagę powszechne zubożenie miast, objęcie odpowiedzialnością finansową większej liczby ludzi było posunięciem słusz- nym i rzeczywiście koniecznym, choć bez wątpienia doprowadziło do ruiny niejednego człowieka, ponieważ członkom rad miejskich (czyli kuriałom) nie stawiano wysokich wymagań majątkowych - nierzadko za wystarcza- jące uważano posiadanie nieruchomości o powierzchni zaledwie dwudziestu pięciu jugerów, czyli 6 hektarów (bez wątpienia jednak kwalifikacje te róż- niły się zależnie od wielkości i zamożności miast) - i wielu kuriałów, w razie zajęcia ich dobytku, stawało się nędzarzami. W konsekwencji kuriało- wie, chociaż bez cienia litości egzekwowali zobowiązania podatników wobec państwa, zawsze żyli w strachu przed ruiną finansową, a ich nieusta- jące skargi zmuszały cesarzy z IV i V stulecia do ogłaszania niezliczonych przepisów nowelizujących obowiązujące prawodawstwo. 7. PRZYMUSOWA SŁUŻBA DLA PAŃSTWA Kuriałowie mieli tym większe powody do niezadowolenia, że wiele grup ludzi - w istocie wszyscy ci, którzy mieli "plecy" - było zwolnionych od ponoszenia tej odpowiedzialności finansowej, i w praktyce ponosiło zapew- ne na rzecz państwa mniejsze ciężary, niż powinno: należeli do nich senato- rzy rzymscy, członkowie stanu ekwickiego, -urzędnicy cesarscy, wojskowi, 394 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn lekarze, państwowi spedytorzy morscy, przedsiębiorcy podatkowi i dzie- rżawcy majątków państwowych. Z czasem Konstantyn objął tym immunite- tem także kler chrześcijański. Nic więc dziwnego, że wielu kuriałów dążyło usilnie do uwolnienia się od tych ciężarów w drodze zerwania ze swoim stanem i przejścia do jednego z uprzywilejowanych zawodów. Tymczasem administracja państwowa potrzebowała tych właścicieli ziemskich, gdyż sta- nowili oni najlepszą gwarancję wyegzekwowania należności skarbowych od miejscowych społeczności. W rezultacie wywierano na kuriałów coraz więk- szy nacisk, aby nie rezygnowali ze swych stanowisk, a za Dioklecjana przy- należność do tego stanu stała się de facto dziedziczna. Cesarz ten zabronił kuriałom zaciągania się do wojska, Konstantyn zaś zamknął im dostęp do administracji cywilnej, a nawet ograniczył liczebność kleru. Miara nie- szczęść kuriałów dopełniła się wtedy, gdy Konstantyn nadał dziedziczności ich stanu sankcję prawną i zakazał im opuszczania miejsca zamieszkania bez specjalnego zezwolenia. System fiskalny Dioklecjana oparty na podziale podatników na różne kategorie oraz na egzekwowaniu uzupełniających świadczeń w robociźnie, doprowadził siłą rzeczy do wzrostu kontroli państwa. Zasada dobrowolnej służby państwowej stosowana z tak dobrymi rezultatami w czasach pryncy- patu, ustąpiła miejsca systemowi przymusu, który z jednej strony ograniczał swobodę wyboru zawodu, a z drugiej prowadził do likwidacji stosunkowo wolnej gospodarki indywidualnej dawnego typu, poddawał bowiem wszelką działalność gospodarczą biurokratycznej kontroli państwa. W miarę możli- wości władze starały się zachować status quo, wszyscy mieli obowiązek wykonywania swoich dotychczasowych profesji, synowie szli w ślady swo- ich ojców. Odmowa groziła im poważnymi kłopotami: zasadę dziedzi- czności zastosowano także do służby wojskowej, synów żołnierzy w służbie czynnej lub weteranów, jeśli nie chcieli służyć w wojsku, powoływano przy- musowo do curiae.20 Nowy powszechny podatek gruntowy, który płacono w naturze, powodo- wał konieczność transportowania, przechowywania i dystrybucji wielkich ilości ziemiopłodów dostarczanych państwu przez podatników, co z kolei wymagało stałego zatrudnienia znacznej siły roboczej. W III stuleciu admi- nistracja zwracała się w razie konieczności do dobrowolnych zrzeszeń (col- legia) o pomoc w transporcie żywności dla Rzymu lub na potrzeby wojska. Sprawa ta wymagała jednak trwałego uregulowania, toteż w całym Cesar- stwie zrzeszenia kupców, rzemieślników i przedsiębiorców przekształcono w nadzorowane przez państwo korporacje (corporati). W 314 roku Konstan- tyn ogłosił, że przynależność do zawodu navicularii (spedytorów morskich) jest dziedziczna, później zaś zwolnił tę grupę od wszelkich innych ciężarów na rzecz państwa. Zasadę przymusu pracy w swoim zawodzie zastosowano także do zajęć, od których zależało zaopatrzenie w żywność: piekarzom i Przymusowa służba dla państwa 395 rzeźnikom nie wolno było porzucać swych zawodów (chyba że postarali się o zastępcę), edykty cesarskie zabroniły im zaciągania się do wojska lub podejmowania innej pracy. Nie jest jednak całkiem jasne, ile profesji pod- dano tym restrykcjom ani w jakim stopniu zastosowano je wobec stowarzy- szeń zawodowych działających poza Rzymem. Zważywszy jednak, że regu- lacje te wprowadzono z czasem także w Konstantynopolu, można przy- puszczać, iż za panowania Konstantyna ograniczono poważnie wolność ekonomiczną w całym Cesarstwie. Niebawem weszły w życie przepisy krę- pujące wolność osobistą dekurionów, dostawców żywności, szyprów, rze- mieślników miejskich, górników, robotników zatrudnionych w manufaktu- rach państwowych oraz pracowników służby pocztowej, a także żołnierzy. W ówczesnej sytuacji robotnicy rolni nie mieli szans ucieczki ze wsi. Zmieniło się również położenie prawne dzierżawców (colom) w wielkich majątkach prywatnych i domenach cesarskich. Do III wieku kolonowie w dużych majątkach byli w istocie ludźmi wolnymi, niekiedy jedynie mieli obowiązek odpracować "dobrowolnie" kilka dni w okresie zbiorów na fol- warku właściciela lub głównego dzierżawcy (conductor). Teraz jednak kolo- nowie utracili prawo wyboru miejsca pobytu i zostali przywiązani do latyfundium w zamian za ochronę i opiekę.21 Ograniczenie wolności nastę- powało nierzadko w drodze formalnego kontraktu, który z reguły uzyski- wał milczącą sankcję władz państwowych. Uznając instytucję przywiązania do ziemi, władze rzymskie działały wbrew swoim własnym tradycjom. Jed- nakże cesarze - nie mówiąc o tym, że wielu wysokich urzędników miało ogromne majątki ziemskie i szło ręka w rękę z innymi właścicielami latyfun- diów - skapitulowali wobec ziemian, którzy utrzymywali, że bez zagwa- rantowania im stałej siły roboczej nie będą mogli odpowiadać za uprawę swej ziemi ani płacić należnego podatku gruntowego. Ponieważ podaż nie- wolników szybko malała, co prowadziło do deficytu siły roboczej w latyfun- diach, władze rzymskie nie potrafiły odeprzeć argumentów ziemiaństwa. Instytucja stanu półwolnego została więc zalegalizowana w drodze nie kwe- stionowanej przez władze praktyki. Kiedy Dioklecjan ogłosił, że cała lud- ność wiejska powinna pozostać w miejscu, gdzie przebywała w chwili dokonywania cenzusu, zarządzenie to nie dotyczyło właścicieli gruntów, a jedynie dzierżawców. W czasach Konstantyna kolonowie byli już przywią- zani do ziemi, a ustawa z 332 roku zezwalała ziemianom na zakucie w kajdany tych kolonów, których podejrzewali o zamiar ucieczki. Kolonom ani ich dzieciom nie wolno było opuszczać majątku, jednakże właściciel mógł ich przenosić z jednego folwarku na inny. Za zgodą swych panów mieli oni prawo zawierać związki małżeńskie i nabywać rzeczy na własność. W ten sposób ucieczka ze wsi, która w III stuleciu stanowiła tak wielkie zagrożenie gospodarcze, została zahamowana, ale za cenę utraty wolności osobistej przez rzesze kolonów. 396 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn Wspomnieć jeszcze trzeba o innym aspekcie działalności reformatorskiej Dioklecjana i Konstantyna, a mianowicie o daleko idącej reformie rzym- skiego prawa karnego, reformie, która stanowiła dziwną mieszaninę suro- wości i humanitaryzmu. Najcięższe kary nałożył Dioklecjan za przestępstwa podatkowe, Konstantyn natomiast najsurowsze sankcje karne przewidział za przewinienia przeciwko obyczajności. Zarazem jednak obaj ci cesarze kontynuowali tradycje władców z II wieku oraz Septymiusza Sewera, elimi- nując z norm społecznych ostatnie przeżytki barbarzyństwa. Dioklecjan zabronił sprzedaży dzieci, Konstantyn zaś ograniczył arbitralne prawo pater familias do karania osób podległych jego władzy ojcowskiej, zapocząt- kował reformę więziennictwa, zniósł karę ukrzyżowania oraz zabronił wypalania piętna na twarzy. W pełnych sprzeczności tendencjach w legisla- cji tych cesarzy można dostrzec jeszcze jedną zapowiedź zbliżających się wieków średnich. 8. OBRONA GRANIC. REFORMA WOJSKOWA Za panowania Dioklecjana Cesarstwo Rzymskie odzyskało niemal wszy- stkie obszary utracone w czasie wielkich inwazji w połowie III wieku. Groźbę upadku państwa rzymskiego zdołało odwrócić kilku władców, któ- rzy dzięki ślepemu losowi ujęli ster rządów po wojnie domowej w ostatnich latach tego stulecia. Rzym nie utracił żadnego większego obszaru oprócz Dacji. Jeżeli nawet terytorium Cesarstwa było mniejsze niż za czasów Tra- jana, nadal sięgało poza granice wytyczone przez Augusta. W ciągu całej swej historii Rzym nigdy nie miał tak silnych fortyfikacji obronnych, jak w 330 roku n.e. Na Wschodzie Dioklecjan umocnił granicę na południe od Eufratu, budując brukowaną drogę, która prowadziła z Damaszku na północ przez Palmyrę do Sury położonej nad tą rzeką, oraz wznosząc forty wzdłuż szlaku granicznego biegnącego przez Bostrę i Pal- myrę do Circesium (także nad Eufratem). Ponadto w miastach, które stano- wiły bazy wojskowe, jak Antiochia i Damaszek, założył zbrojownie. Za Dioklecjana i Konstantyna zreorganizowano graniczny system obronny (limes) w Afryce i być może w tym czasie zakończono ostatecznie roboty fortyfikacyjne na tej granicy. Nowe forty zbudowano także wzdłuż Renu i Dunaju; w Dobrudży, prawdopodobnie w 317 roku, w miejsce dawnego wału granicznego wzniesiono mur kamienny, a przez Dunaj przerzucono most kamienny. W Brytanii Karauzjusz ubezpieczył południowo-wschodnie wybrzeże wyspy przed łupieskimi napaściami piratów saksońskich, budu- jąc system fortów, a na początku IV stulecia Rzymianie ufortyfikowali wybrzeża Walii i Kambrii, groziły tam bowiem napady Kaledonów, którzy przeprawiali się przez półwysep Galloway, a także Piktów i Szkotów z Obrona granic. Reforma wojskowa 397 Irlandii. W tym samym okresie w północnej Brytanii wyremontowano więk- szość fortów, które znajdowały się w opłakanym stanie bądź z powodu zaniedbania napraw w odpowiednim czasie, bądź zniszczeń dokonanych przez nieprzyjacielskie plemiona. Dzięki temu pierwsza połowa IV wieku to dla Brytanii okres spokoju i dobrobytu, jakich kraj ten nie zaznał nawet w czasach Antoninów.22 Miasta położone w granicach Cesarstwa, ale na obszarach zagrożonych inwazjami, ponownie opasano murami obronnymi. Nawet Rzym został ufortyfikowany przez Aureliana, który zbudował mury obronne, znacznie przewyższające starożytne Mury Serwiusza zarówno masywnością, jak i długością; w Konstantynopolu wzniesiono fortyfikacje, które przez blisko tysiąc lat zapewniały tej metropolii całkowite bezpieczeń- stwo. W Galii umocnienia, które zbudowano naprędce po inwazjach Ala- manów i Franków, zastąpiono w IV wieku solidnymi fortyfikacjami. Po- czątki tej wielkiej dbałości o fortyfikacje przypadają na rządy Probusa,ększość zachowanych murów miejskich pochodzi z omawianego okresu. W wielu przypadkach do budowy murów używano gruzów ze zniszczonych budynków, czasem wbudowywano w nie rzeźby, a także monumenty se- pulkralne. Najczęściej mury miały kształt nieregularny, niekiedy zbliżony do koła, w niektórych jednak mniejszych miastach wznoszono je na planie czworokąta. Bram miejskich strzegły wielkie wieże, ale rzadko spotykało się budowle tak piękne, jak Porta Nigra w Trewirze. Dobrym przykładem prze- budowanych fortyfikacji miejskich są mury w Le Mans, były to jednak czasy surowe, o czym świadczy fakt, że mury te opasywały znacznie mniej- szą część miasta niż dawniej.23 W Brytanii ponownie ufortyfikowano Londi- nium i Eburacum (York), miastom tym groziły bowiem napaści zbójeckich band saksońskich, które zapuszczały się daleko w górę rzek, jak później Danowie w czasie wypraw przeciwko Saksonom. Na ogół biorąc sieć dróg w Cesarstwie nie tylko była stale remontowana, ale cesarze z III i IV wieku jeszcze bardziej ją rozbudowali; komunikację rzeczną i morską zapewniały wydzielone jednostki rzymskiej floty wojennej. Słabe strony liniowej armii rzymskiej, które obnażyły wielkie inwazje, częściowo usunięto pod koniec III wieku oraz za panowania Konstantyna.24 Jak widzieliśmy, Gallien starał się zaradzić przynajmniej dwóm bolączkom: dążył do podniesienia kwalifikacji korpusu oficerskiego i zorganizowania sprawnej kawalerii, której brak dawał się dotkliwie odczuwać od dawna. Po porażkach zadanych Rzymianom przez konne oddziały sasanidzkie i gockie (sztuki walk kawaleryjskich wojownicy ci nauczyli się na stepach dzisiejszej południowej Rosji) formacje jazdy zorganizowane przez Galliena oddały Rzymowi wielkie usługi w kampaniach za Klaudiusza II i Aureliana. Jedna z głównych słabości rzymskiego systemu obronnego za cesarzy z połowy III wieku polegała na tym, że podobnie jak za cesarzy z II wieku, a w jeszcze większym stopniu za Sewerów, wiele jednostek było unieruchomionych na 398 wyznaczonych im odcinkach granicznych, tak że nie mogły one przychodzić sobie na czas z pomocą. W przypadku wojny w jakiejś części Cesarstwa trzeba było nierzadko ogołocić jakiś obszar z sił obronnych, wydając go na pastwę barbarzyńców, którzy tuż za granicą czyhali na okazję do napaści. Z myślą o utworzeniu oddziałów rezerwowych, łatwych do przerzucenia na zagrożony odcinek frontu, Dioklecjan rozpoczął, a Konstantyn doprowa- dził do końca generalną reorganizację armii rzymskiej; od tej chwili dzieliła się ona na dwa podstawowe człony: wojska pograniczne ze stałymi kwate- rami (limitanei lub inaczej ripenses) oraz wojska polowe (palatini lub comi- tatenses). Zarówno jednostki pograniczne, jak i wojska rezerwowe składały się z kawalerii i piechoty, ale w jednych i drugich ważniejszą rolę odgrywały oddziały konne. Dowództwo wojsk granicznych sprawowali duces, którzy nosili niekiedy tytuł comites. Jednostki te stacjonowały w fortach przygrani- cznych, a w ich kwaterze głównej stał oddział pod komendą prefekta. W skład formacji polowych (comitatenses) wchodziły zarówno vexillationes (oddziały kawaleryjskie w sile po pięciuset ludzi pod dowództwem trybu- nów), jak i legiones (oddziały piechoty liczące po tysiąc żołnierzy), a dowództwo nad nimi sprawowali magistri militum. Owi magistri mieli wyż- szą rangę od dowódców wojsk granicznych (duces), a ponieważ żołnierzom z armii polowej przysługiwał wyższy żołd i więcej przywilejów, oddziały przygraniczne uchodziły za formacje niższej kategorii. Jednostki polowe stacjonowały w głębi kraju, w miastach położonych przy dobrych szlakach komunikacyjnych. W 312 roku Konstantyn rozwiązał gwardię pretoriańską, ale wydaje się, że już wcześniej zorganizował on nową gwardię cesarską, scholae palatinae, oddziały kawaleryjskie liczące po pięciuset żołnierzy, któ- rych rekrutowano przeważnie spośród barbarzyńców. W związku z podziałem prowincji na mniejsze jednostki administracyjne Dioklecjan powiększył liczbę legionów, prawdopodobnie do około sześć- dziesięciu, przydzielając do poszczególnych prowincji po dwa, a niekiedy jeden legion. Jednocześnie cesarz ten zwiększył liczebność armii, niewyklu- czone nawet, że co najmniej podwoił. Johannes Lydus, pisarz z VI wieku, podaje, że za Dioklecjana armia rzymska liczyła 435 266 żołnierzy, a dokładność tej informacji wskazuje, że korzystał on z jakiegoś urzędowego źródła. Wydaje się, że armia polowa liczyła w tym czasie około dwustu tysięcy ludzi. Wymagało to poboru dużej liczby rekrutów. W czasach pryn- cypatu służba wojskowa stała się w pewnym stopniu dziedziczna, większość młodych mężczyzn, których ojcowie służyli w wojsku, wybierała zawód żoł- nierski; była to wtedy w zasadzie służba ochotnicza, do poboru przymuso- wego uciekano się rzadko. Wydaje się, że to nie Konstantyn, lecz Diokle- cjan wydał zarządzenie, iż synowie żołnierzy i weteranów, jeśli fizycznie są zdolni, mają obowiązek również obrać zawód żołnierski, a także wprowa- Obrona granic. Reforma wojskowa 399 dził zasadę regularnego poboru obywateli do wojska: ponieważ rekrutacja odbywała się na podstawie takich samych kryteriów, jakie stosowano przy wymiarze podatku gruntowego, ciężar jej ponosiła głównie ludność wiejska. Bez wątpienia jednak istniał także zaciąg ochotniczy. W następstwie tych zarządzeń poziom kadr w wojsku znacznie się obniżył i nie dorównywał przeciętnemu poziomowi żołnierzy rzymskich w I i II stuleciu. Od czasów Sewerów w oddziałach pogranicznych służyli nie tylko obywatele rzymscy, ale także znaczna liczba jeńców germańskich, których przenoszono na obszary nie graniczące z Germanią; ochotnicy rekrutowali się prawie wyłącznie z bardziej zacofanych prowincji Cesarstwa, spotykało się wśród nich także najemników germańskich, którzy niekiedy zaciągali się całymi oddziałami z własnymi dowódcami. Poborowych nie kwalifikowali do służby, jak za czasów Republiki, oficerowie werbunkowi lub ich przed- stawiciele, lecz wielcy właściciele ziemscy, którzy wypełniając obowiązek dostarczenia z góry określonych kontyngentów wyznaczali do służby woj- skowej mężczyzn oczywiście najmniej sprawnych spośród swoich dzierżaw- ców. W III i IV stuleciu żołnierze rzymscy nie mieli tego poczucia żelaznej dyscypliny, którym w minionych wiekach odznaczali się rekruci z Italii i ze zromanizowanych prowincji. Burzyli się przeciwko dźwiganiu uzbro- jenia tak ciężkiego, jakie nosili dawniej legioniści, nie ćwiczyli z tak wiel- ką pilnością sztuki posługiwania się bronią ani manewrów taktycznych. Dowodów rozprzężenia dyscypliny w wojsku dostarcza aż do przesytu III stulecie, pełne rewolt wojskowych i morderstw dokonywanych przez żoł- nierzy. Ale chociaż margines przewagi wojsk rzymskich nad ich przeciwnikami tak zdecydowanie się zmniejszył, nadal był dostatecznie duży - oczywiście dopóty, dopóki oddziały nie dezerterowały ze swoich placówek, aby pogrą- żyć kraj w wojnie domowej. Wprawdzie żołnierze Dioklecjana i Konstan- tyna nie dorównywali żołnierzom Scypiona Afrykańskiego czy Flamininu- sa, ale nie stawali przeciwko strategom tej miary, co Hannibal lub królowie macedońscy. Władcy sasanidzcy, gdy w ich państwie przygasł płomień pier- wszego entuzjazmu, prowadzili wojny równie nieporadnie jak obalona przez nich dynastia Arsacydów. Germanie, odkąd zakosztowali w Cesar- stwie tak wielu nie znanych im przyjemności, nieustannie pojawiali się nad granicą rzymską, ale byli liczebnie słabsi25 i nie potrafili skutecznie między sobą współdziałać, a choć nie brakowało im animuszu do walki, ich sztuka wojenna sprowadzała się do umiejętności dokonywania zaskakujących, lecz nie przynoszących większych efektów ataków i zasadzek. Udawało im się nagłym wypadem zająć jakiś obszar wiejski, ale miasta rzadko padały ich łupem, gdyż mogli je wziąć tylko głodem, co wymagało czasu, a na to nie dostawało im cierpliwości. 400 Rozdział XLII. Dioklecjan i Konstantyn 9. PODSUMOWANIE W wieku wojen domowych i wielkich inwazji Cesarstwo Rzymskie po- stradało bezpowrotnie szansę przywrócenia w szerszym zakresie instytucji samorządowych. Z hybrydycznego ustroju, który nadał państwu rzym- skiemu August, wykształcił się w drodze ewolucji skrajny despotyzm. Oby- watel rzymski raz na zawsze utracił swój dawny patriotyzm i instynkt polityczny, a rządy autokratyczne, które zapanowały w świecie rzymskim tak bardzo kiedyś przepojonym duchem wspólnoty, stały się z czasem tak uciążliwe, jak nigdy w całej przeszłości Rzymu. Gwoli sprawiedliwości jednak nie wolno nam zapominać, że późniejsi cesarze rzymscy znaleźli się w sytuacji kapitana, który stara się wszelkimi sposobami uratować tonący statek. W tych warunkach trudno się dziwić, że ich wysiłki sprawiają często wrażenie gorączkowej improwizacji. W istocie, jeśli Klaudiuszowi Gockiemu i Aurelianowi należały się słowa prawdziwego uznania za to, że "nie zwątpili w Republikę", to Dioklecjan i Konstantyn zasłużyli sobie na honorowe miejsce wśród rzymskich mężów stanu dzięki konsekwencji, z jaką dążyli do zmniejszenia odziedziczonego po swych poprzednikach chaosu w administracji cesarskiej i zaprowadzenia ładu w państwie. Co więcej, mądrość polityczna obu tych władców, mimo ich wszelkich ułomności, przyniosła jeden doniosły sukces: jakkolwiek nie zahamowała procesu dezintegracji zachodniej części Cesarstwa, to jednak dodała nowych sił jego części wschodniej, kładąc mocny fundament pod trwałe państwo monarchiczne. Zdumienie budzi nie to, że historia rzymska zmieniła swój bieg w IV i V stuleciu, ale przede wszystkim fakt, że nie skończyła się w sposób dramatyczny już w III lub na początku IV wieku. Ów ostatni zryw Rzymu był zapewne zasługą wielkich wodzów z III stule- cia, ale zarówno Dioklecjan, jak i Konstantyn w pełni zasłużyli sobie na tytuł "Restitutores orbis". Rozdział XLIII PRZEMIANY GOSPODARCZE, KULTURALNE I RELIGIJNE l. SYTUACJA GOSPODARCZA' Pod koniec rządów M. Aureliusza dobiegła kresu epoka dobrobytu, którą zapoczątkował August i która trwała dwa stulecia. "Wielka zaraza"* i wojny markomańskie, a wreszcie wojny domowe, które rozszalały się pod koniec II wieku, odegrały rolę hamulca w dalszym postępie. Rządy dwóch Sewerów były okresem częściowej regeneracji sił państwa, a pierwsze trzy dekady III wieku to lata stabilizacji, a nie regresu gospodarki rzymskiej. Po śmierci Sewera Aleksandra rozpoczęła się era szybkiego chylenia się ku upadkowi, a okresowo nawet gwałtownego rozkładu. Regres gospodarczy w schyłkowym okresie Cesarstwa Rzymskiego był rezultatem nieustających wojen domowych oraz najazdów barbarzyńców w połowie III wieku. Kataklizmy te przynosiły szkody tym większe, że nie miały już charakteru epizodycznego, lecz weszły na stałe do rzymskiej histo- rii politycznej. Najbardziej zgubne konsekwencje owych dramatycznych wydarzeń polegały nie tyle na ich bezpośredniej szkodliwości dla gospo- darki państwa, co na wywołaniu dojmującego poczucia niepewności egzy- stencji, które mniej więcej od 250 roku n.e. zaczęło zatruwać życie ludności Cesarstwa Rzymskiego i które nigdy już jej nie opuściło. Uzasadnione zaufanie do pax Romana, które w pierwszych dwóch stuleciach naszej ery stanowiło główną siłę napędową postępu ekonomicznego, zostało raz na zawsze podważone; możliwości bezpiecznego podróżowania, charakterysty- czne dla tego okresu, nagle się skończyły; wszystkie rynki w imperium zo- stały w mniejszym lub większym stopniu zdezorganizowane. O nerwowości panującej w całym świecie rzymskim świadczą liczne znaleziska skarbów monet z III i IV wieku na dawnych terytoriach rzymskich, ludzie bowiem zamiast obracać swoimi kapitałami w złotych i srebrnych pieniądzach, woleli ich strzec możliwie najtroskliwiej.2 Spustoszenia w strukturze gospodarczej Cesarstwa, spowodowane zabu- rzeniami politycznymi, spotęgowała jeszcze błędna polityka finansowa cesa- * Aluzja do "wielkiej zarazy" w Anglii w drugiej połowie XVII wieku (przyp. tłum.). 26 - Dzieje Rzymu t. II 402 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne rży. Zamęt wywołany deprecjacją pieniądza oraz opodatkowanie ludności wedle arbitralnych kryteriów stanowiły dodatkowe czynniki, które hamo- wały aktywność gospodarczą. Jakkolwiek nie utrzymała się opinia, że w IV wieku zapłata w naturze wyeliminowała zapłatę w pieniądzach i że gospo- darka pieniężna ustąpiła miejsca naturalnej gospodarce towarowej, to nie ulega kwestii, iż pensje urzędników i niższego personelu wypłacano w natu- rze i ten sam sposób zapłaty stosowano w wielu transakcjach handlowych, choć dawniej w takich przypadkach posługiwano się pieniędzmi. Co więcej, brzemię podatków, którymi cesarze obciążyli kuriałów, przy jednoczesnym pobłażliwym stosunku do właścicieli latyfundiów, wywoływało rozgorycze- nie tej zaradnej i przedsiębiorczej warstwy, a ludzie ubożsi utracili ambicję awansu w hierarchii społecznej. Uzdrowienie pieniądza i przywrócenie spokoju wewnętrznego doprowa- dziło do pewnej poprawy sytuacji ekonomicznej, a dodać przy tym trzeba, że regres gospodarczy nie dotknął wszystkich obszarów Cesarstwa w jedna- kowym stopniu. Prowincje wschodnie, które nie były narażone na nie- ustanne najazdy i które miały dłuższe od Zachodu tradycje na polu wytwórczości i handlu, szybciej osiągnęły stopę życiową o poziomie zbliżo- nym do dawnego. Szlakiem międzykontynentalnym prowadzącym do Chin nadal się sączył wątły strumień towarów, mimo że rozpad cesarstwa chiń- skiego pod koniec III wieku oraz usunięcie dynastii Arsacydów przez Sasa- nidów zdezorganizowały komunikację na trasach azjatyckich. Handel z Dalekim Wschodem drogą morską zamarł szybciej. Na początku III wieku zanikły kontakty handlowe z Chinami przez Półwysep Malajski, a żeglugę na Oceanie Indyjskim opanowali Indowie, Arabowie i Abisyńczycy. W IV i V wieku wszakże wznowiono wymianę towarów indyjskich i śródziemno- morskich za pośrednictwem wspomnianych kupców cudzoziemskich, a monety rzymskie ponownie zaczęły docierać aż na Cejlon.3 Afryka Północna, która leżała na razie poza zasięgiem najazdów germań- skich i miała w Rzymie pewny i uprzywilejowany rynek zbytu zboża i oliwy, utrzymała dawny poziom produkcji do końca IV wieku. Upadek tej pro- wincji rozpoczął się od zdobycia Rzymu przez Alaryka i najazdu Wandalów w V stuleciu. W Brytanii po okresie powolnego chylenia się ku upadkowi, który rozpo- czął się około 250 roku, nastąpiły za Konstancjusza i Konstantyna ostatnie lata pomyślności. Liczne skarby monet z IV wieku świadczą o spadku aktywności gospodarczej oraz o rosnącej nieufności społeczeństwa, jed- nakże jeszcze około 350 roku w pszenicę ze wschodniej Anglii zaopatry- wano jak dawniej garnizony rzymskie stacjonujące nad Renem. Co więcej, pod osłoną obozów i fortów rzymskich, między szlakami, którymi poruszali się najeźdźcy, istniały enklawy intensywnie uprawianych gruntów. Praw- dziwą chlubą Cesarstwa Rzymskiego w IV stuleciu była dolina Mozeli Sytuacja gospodarcza 403 (gdzie około 200 roku n.e. wprowadzono uprawę winorośli). Region ten, chroniony przez garnizon w Trewirze (który był rezydencją cesarską), wciąż był małym rajem.4 Jednakże ogólny areał ziemi uprawnej w Cesarstwie poważnie się zmniej- szył. Mimo nieustannie ponawianych prób zasiedlenia niektórych terenów przygranicznych (przy czym germańskim jeńcom wojennym nierzadko da- wano okazję naprawienia wyrządzonych tam przez nich szkód) rozległe strefy w pobliżu granic obróciły się w nieużytki. Po 250 roku Hiszpania dysponowała już tylko niewielkimi nadwyżkami żywnościowymi na eksport do Rzymu. W Italii, a nawet w Egipcie nierzadko dobre ziemie leżały odło- giem, jednakże po renowacji systemu irygacyjnego rolnictwo egipskie pod- niosło się częściowo z upadku. Zarządzenia Aureliana i innych władców, nakazujące miastom w Cesarstwie osiedlanie rolników na zaniedbanych terenach, wskazują, że problem nieużytków rolnych nie dotyczył tylko kilku zdewastowanych obszarów i że w tym okresie nie można już było rozwiązać go tradycyjną metodą organizowania kolonii. Skutki wstrząsów politycznych w III wieku najbardziej wyraźnie dały się jednak odczuć w dziedzinie wytwórczości i handlu, jeśli bowiem rzemieśl- nicy lub kupcy raz porzucili spustoszone tereny, trudniej przychodziło zastąpić ich niż rolników. W Galii i Nadrenii, gdzie w I i II wieku położono podwaliny pod gospodarczą supremację Zachodu, uległa likwidacji więk- szość zakładów wytwórczych i handlowych. Przemysł szklarski w Kolonii, który na początku III wieku nadal rozwijał się pomyślnie, w połowie tego stulecia zaczął podupadać (w IV wieku wszakże odzyskał częściowo dawną prężność), a doskonale prosperujące wytwórnie ceramiki w prowincjach zachodnich po 250 roku popadły w ruinę. W prowincjach naddunajskich zmniejszyło się zaludnienie, spadła stopa życiowa. Brak przedsiębiorstw prywatnych zmusił cesarzy do zakładania zbro- jowni oraz wytwórni odzieży dla wojska; w interesie ludności Rzymu musieli oni wprowadzić przymusowe świadczenia przynajmniej niektórych usług. W konsekwencji pole działania kupców prywatnych gwałtownie się skurczyło. Zakłady wytwórcze i handlowe, które przetrwały kryzys, produ- kowały głównie na rynek lokalny, rzadko wysyłając swe towary do innych prowincji, i wytwarzały więcej towarów luksusowych niż powszechnego użytku; niemniej odkryte niedawno fragmenty edyktu o cenach maksymal- nych dowodzą, że istniał nadal, choć w mniejszych rozmiarach, handel za- morski wyrobami powszechnego użytku. Kryzys wytwórczości i handlu znalazł odbicie w zjawisku kurczenia się powierzchni miast.5 Rzym pozostał miastem-gigantem, ale swój sztuczny dobrobyt zawdzięczał głównie temu, że nawet po przeniesieniu siedziby władz najwyższych do Konstantynopola cesarze i ludzie majętni nadal nie szczędzili pieniędzy dla dawnej stolicy, a ludność rzymska otrzymywała jak 404 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne kiedyś darmowe racje żywności i nie skąpiono jej bezpłatnych rozrywek. Inne ośrodki miejskie malały, co szczególnie wyraźnie wystąpiło w Galii, gdzie mury obronne z III i IV wieku opasują teren nie większy, a czasem nawet mniejszy od jednej czwartej dawnej powierzchni. Odtąd miasta tracą charakter ośrodków rzemiosła i handlu, stając się przede wszystkim sie- dzibą urzędów. Gwałtowne pogorszenie się sytuacji ekonomicznej w III wieku doprowa- dziło do zmniejszenia liczby mieszczaństwa, które w I i II wieku wzbogaciło się na wytwórczości i handlu, a także wolnych rolników, zarówno gospoda- rzy na własnych gruntach, jak i dzierżawców. W III i IV wieku proces kon- centracji własności ziemskiej w rękach nielicznej grupy wielkich obszarni- ków, który do tego czasu udawało się hamować, poczynił ogromne postępy. Jak po drugiej wojnie punickiej, tak i tym razem szczupła warstwa ludzi uprzywilejowanych, którzy nadal dysponowali płynnymi środkami finanso- wymi, skorzystała z okazji, aby kupić lub wydzierżawić za bezcen albo nawet przywłaszczyć sobie tereny opuszczone z powodu dewastacji.6 Wielu drobnych właścicieli ziemskich, zagrożonych w swej egzystencji wskutek grabieży obcych najeźdźców i wyzysku bezlitosnych urzędników, przeka- zało grunty zamożnym sąsiadom w zamian za schronienie w ufortyfikowa- nych willach w czasie najazdów wroga i w razie pojawienia się w okolicy band zbójeckich, a także za ochronę przed tyranią miejscowych funkcjona- riuszy. Ów masowy proces przekazywania własności ziemskiej doprowadził do tego, że latyfundium stało się w Cesarstwie Rzymskim dominującym typem majątku ziemskiego, a uprawą ziemi zajmowali się głównie dzie- rżawcy, którzy w tym okresie przekształcili się już w kolonów przywiąza- nych do ziemi. Trzeba dodać, że władze rzymskie odnosiły się do tego przychylnie, nie mogły bowiem dopuścić, aby bezpańskie tereny leżały odło- giem. Wielcy obszarnicy tworzyli warstwę społeczną o ogromnych wpły- wach, a ich samowystarczalne majątki stanowiły pierwowzór feudalnych włości senioralnych. Odkąd miasta zaczęły chylić się ku upadkowi, wille wiejskie stały się ośrodkami produkcji towarowej na potrzeby lokalne, a ich właściciele związali się na stałe z życiem na wsi, dając początek klasie zie- miańskiej. Ponieważ byli to z reguły ludzie bogaci, mogli sobie pozwolić na kupowanie rzeczy luksusowych, które nadal w ograniczonych ilościach spro- wadzano z zagranicy. Te pańskie dwory, w których zamieszkiwali senatorzy i inni potentaci, nie tylko sprawowały patronat nad okolicznymi ziemiami i wioskami, ale stały się ośrodkami kultury, przeważnie już niedostępnej dla mieszkańców małych miast: w dworach tych, w większym stopniu niż gdziekolwiek indziej, przetrwały resztki dawnych tradycji rzymskich. Architektura i sztuka 405 2, ARCHITEKTURA I SZTUKA7 Zubożenie świata rzymskiego spowodowało także zmierzch twórczości artystycznej, który wyraźnie zapowiadał świt średniowiecza. Jak kiedyś pierwszą, tak teraz ostatnią dziedzinę sztuki, w której celowali Rzymianie, stanowiła architektura. W burzliwych latach III stulecia działalność budow- lana była siłą rzeczy bardzo skromna, a za znamię tych czasów można uznać, że dwie najbardziej imponujące budowle wzniesione przez Aureliana to pierścień murów obronnych wokół Rzymu oraz świątynia Słońca. Za rządów Dioklecjana Rzym wkroczył w ostatni w starożytności okres świet- nego budownictwa, zastosowanie bowiem betonu i cegły zaowocowało w wielu imponujących budowlach, których twórcy poświęcili piękno ze- wnętrzne na rzecz rozwiązywania, ze wspaniałymi wynikami, problemów przestrzeni wewnętrznej - w niebotycznych komnatach człowiek czuł się tak znikomy, jak w obliczu zbiurokratyzowanego państwa, którego macki sięgały wszystkich dziedzin życia. Dioklecjan zbudował termy większe nawet od gigantycznych łaźni Septymiusza Sewera i Karakalli; fragmenty tych term wbudowano w bryłę kościoła Santa Maria degli Angeli. Konstan- tyn dokończył rozpoczętą przez Maksencjusza budowę bazyliki zaprojekto- wanej na nie mniej kolosalną skalę. Maksencjusz zbudował także duży cyrk (na piętnaście tysięcy widzów) oraz mauzoleum przy via Appia. Z jego zapewne inicjatywy wzniesiono na Forum Romanum tak zwaną świątynię Romulusa (od imienia małego synka tego cesarza), którą zamieniono później na kościół pod wezwaniem św. św. Kośmy i Damiana. Konstantyn, oprócz łuku swego imienia, zbudował także dwa mauzolea cesarskie, jedno (Tor Pignattara przy via Praenestina) dla siebie, z czasem przeznaczone dla jego matki Heleny, a drugie dla swej córki Konstantyny (obecnie kościół Świętej Konstancji). Konstancjusz i Konstantyn upiększyli swoje miasto rezydencjonalne Augusta Trevirorum (Trewir) zespołem budowli, należą- cych do najznamienitszych pomników architektury rzymskiej zachowanych w zachodniej Europie, wśród których, oprócz term cesarskich, znajduje się bazylika, jedna z najpiękniejszych rzymskich budowli wzniesiona z cegły, oraz Porta Nigra, najkunsztowniejsza ze wszystkich rzymskich bram miej- skich. Dioklecjan spędził ostatnie lata życia w wielkim pałacu w Salonie (Split) na wybrzeżu dalmatyńskim, który zbudowano na planie obozu legio- nowego. Ta ogromna ufortyfikowana "willa" odzwierciedla dominującą w owych czasach potrzebę bezpieczeństwa, została bowiem opasana, podob- nie jak inne budowle tego typu w prowincjach, pierścieniem murów obron- nych; z niektórych takich willi właściciele się wyprowadzili, inne przekształ- cono w izolowane ośrodki forteczne. Dużą nie ufortyfikowaną willę zbu- dował jakiś bogaty patrycjusz, a być może nawet współcesarz Domicjana, Maksymian, w odludnej dolinie w południowo-wschodniej części Sycylii, w 406 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne pobliżu dzisiejszej Piazza Armerina. Ożywiona działalność budowlana rozwinęła się w Mediolanum (Mediolan), które stało się najważniejszym miastem na Zachodzie, ale do naszych czasów zachowały się po niej ślady bardzo skąpe. Kiedy Galeriusz wybrał Tessaloniki na stolicę swej części Cesarstwa, zbudował w tym mieście pałac oraz mauzoleum (dziś kościół Świętego Jerzego), a także drogę procesjonalną i łuk tryumfalny. W Konstantynopolu, nowej chrześcijańskiej stolicy Konstantyna na Wschodzie, powstało wiele pomników architektury, które łącząc konwencje zachodnie i wschodnie stały się dziełami o wyrazie kosmopolitycznym, ale z miasta zbudowanego przed czasami Justyniana przetrwało bardzo niewiele.8 Architekci z okresu późnego Cesarstwa nie ustępowali umiejętnościami technicznymi budowniczym z czasów Agryppy lub Hadriana: sklepienia bazyliki Maksencjusza i Konstantyna wytrzymują porównanie, zarówno pod względem wysokości, jak i rozpiętości, z kopułą Panteonu. Niemniej jednak dzieła z tej epoki przemawiają bardziej ogromem i bogactwem dekoracji niż doskonałością proporcji i elegancją detali. Co więcej, działalność architektoniczną na większą skalę prowadzono tylko tam, gdzie mogli jej patronować cesarze. W zatłoczonych, małych miastach tego okresu nie było miejsca na teatralną monumentalność, miasta te żyły w wielkiej biedzie, a ich mieszkańcy nie mieli wystarczająco silnego poczucia lokalnego patriotyzmu, aby zgromadzić niezbędne na ten cel fundusze. Od połowy III wieku budownictwo w municypiach ograniczało się niemal wyłącznie do wznoszenia fortyfikacji, a dwory wielkich właścicieli ziemskich projektowano głównie z myślą o obronie, nie zwracając uwagi na walory estetyczne. Największe osiągnięcia sztuki rzeźbiarskiej w III i IV wieku to reliefy na sarkofagach członków niektórych zamożnych jeszcze rodów. Sarkofagi chrześcijańskie z III stulecia utrzymane są w podobnym stylu, ze sporadycznie stosowaną tematyką biblijną, od czasów Konstantyna dekorowano je licznymi scenami ze Starego i Nowego Testamentu. Rzymsko-chrześcijańską rzeźbę statuaryczną reprezentuje figura Dobrego Pasterza niosącego owcę (temat człowieka niosącego zwierzę ma swe źródło w sztuce pogańskiej). Rzeźba portretowa z III wieku, zarówno pełna, jak i w postaci wizerunków na monetach, odznacza się bardzo wysokim poziomem artystycznym, a jednocześnie odbija konflikt między naturalizmem a schematyzmem i jedynie za czasów Galliena nawiązuje przejściowo do antonińskiej idealizacji. Z czasem jednak rzeźby stają się bardziej surowe, odzwierciedlają twardą rzeczywistość, w której przyszło rządzić cesarzom-żołnierzom pochodzącym z prowincjonalnej wsi. Rzeźba porfirowa przedstawiająca czterech cesarzy z czasów pierwszej tetrarchii,* która znajduje się w Wenecji, z * Chodzi tu o rzeźbę zwaną "grupą tetrarchów", wmurowaną w narożnik bazyliki Świętego Marka. Nowsze badania wskazują, że są to synowieKonstantyna, a nie "cesarze" (przyp. tłum.). * Architektura 407 jej nieładną schematyzacją, symbolizuje przywrócenie jedności Cesarstwa, ale uderzające stłoczenie postaci zdaje się wskazywać na konieczność trzy- mania się razem w niebezpiecznym świecie. W czasach Konstantyna sche- matyzacją w przedstawieniach władców wzięła ostatecznie górę: twarze stają się bardziej płaskie, oczy duże i często spoglądające w górę, tak że namiestnik Boga na ziemi jest duchowo daleki od zwyczajnych ludzi. Po ciężkich doświadczeniach Cesarstwa w połowie III wieku nawiązano po- nownie do tradycji reliefu historycznego: w Rzymie powstały łuki Gallie- na i Dioklecjana, z których, niestety, zachowały się tylko szczątki. Boga- tym źródłem informacji jest Łuk Galeriusza w Tessalonikach; cztery wąskie jak na sarkofagach wstęgi przedstawiają postacie wyrzeźbione w dwóch sty- lach: tetrarchów potraktowanych ze statyczną, uroczystą frontalnością oraz zespoły figur mniej sztywnych, przedstawionych z profilu w ruchu. Podob- ną kompozycję spotykamy na Łuku Konstantyna w reliefach przedstawiają- cych sześć epizodów z jego kampanii przeciwko Maksencjuszowi. Jednak znaczna część dekoracji tego monumentu jest wcześniejsza, pochodzi z pomników z czasów Trajana (fryz), Hadriana (medaliony ze scenami myś- liwskimi) oraz Marka Aureliusza (panneaux przedstawiające cesarza, gdy w drodze do Rzymu przemawia do żołnierzy); dekoracje z czasów Konstan- tyna nie reprezentują tak wysokiego poziomu. Malowidła ścienne zachowały się do naszych czasów w znacznej liczbie zarówno w Italii, jak i innych częściach Cesarstwa. Jeden z najsławniejszych cmentarzy znajduje się w Isola Sacra w pobliżu Ostii, drugi równie znany na Wzgórzu Watykańskim pod bazyliką Świętego Piotra. Pierwszy służył w II i III stuleciu nowemu miastu Pontus Augusti, co zaś się tyczy nekropoli watykańskiej, to Konstantyn, przystępując tam do budowy bazyliki chrześ- cijańskiej, zrównał z ziemią wiele "grobów-domów". Malarstwo prowincjo- nalne reprezentują najpiękniej wielkie fryzy ze scenami myśliwskimi w "Łaźniach Myśliwskich" w Lepcis Magna w Trypolitanii, a także freski o tematyce religijnej (pogańskiej, żydowskiej i chrześcijańskiej) w rzymsko- -partyjskim mieście Dura-Europos nad Eufratem, które około 257 roku n.e. zdobyli Persowie: w świątyni bogów palmyreńskich namalowano sceny składania ofiar, a w baptysterium chrześcijańskim, które powstało w małym domu prywatnym po urządzeniu w nim kaplicy, sceny o tematyce biblijnej. W Dura-Europos, podobnie jak w innych częściach Cesarstwa, znajdowało się mitreum dekorowane malowidłami z epizodami z życia Mitry, a także panneaux przedstawiające składanie ofiary z byka. Nie mniej bujnie od malarstwa ściennego rozwijała się technika mozaikowa, której pięknym przykładem jest zespół mozaik w Piazza Armerina. Przez pierwsze trzy stulecia naszej ery lubowano się w Italii w posadzkach czarno- -białych, w prowincjach natomiast panowała moda na kolory żywe, która w 408 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne IV wieku rozpowszechniła się także na Półwyspie Italskim. W epoce Cesar- stwa dekorowanie ścian i sklepień mozaikami było popularne wśród lud- ności pogańskiej, później stosowali je także chrześcijanie. Jednym z do- brych przykładów takich kompozycji mozaikowych z połowy III wieku są dekoracje znajdujące się w mauzoleum Julii Domny pod bazyliką Świętego Piotra. Jak widać, chrześcijanie przejmowali stopniowo od pogan wzory i techniki dekoracji malarskich i mozaikowych, a po okresie symbiozy mo- tywów pogańskich i chrześcijańskich sztuka kościelna skoncentrowała się niemal wyłącznie na tematyce biblijnej i sakralnej. Tak oto, podobnie jak w innych dziedzinach życia, także i w sztuce otwarto furtę dla średnio- wiecza.9 3. SPOŁECZEŃSTWO U SCHYŁKU CESARSTWA Zaburzenia i napięcia, które wystąpiły w III stuleciu, pozostawiły trwałe piętno także na społeczeństwie rzymskim. Jedyną warstwą, której przyzwy- czajenia okazały się odporne na wszystkie te wstrząsy, było pospólstwo rzymskie, dawny styl życia przetrwał także w tych nielicznych ośrodkach miejskich, których nie dotknęło powszechne zubożenie. W owych uprzywi- lejowanych miastach cesarze i miejscowe rody arystokratyczne pielęgnowały tradycję organizowania nie kończących się imprez rozrywkowych. W okre- sie między 150 a 350 rokiem n.e. liczba dni świątecznych w Rzymie wzrosła ze 130 do 176. Cesarze chrześcijańscy z IV wieku nie zwracali uwagi na ostre wystąpienia Kościoła przeciwko walkom gladiatorów i rzeziom dzi- kich zwierząt na arenie oraz wyuzdanym widowiskom teatralnym,10 co wię- cej, władcy ci wprowadzili igrzyska cyrkowe w Konstantynopolu, gdzie niebawem stały się one prawdziwą pasją ludności nowej stolicy. Jednakże wraz z pauperyzacją arystokracji municypalnej wyschły źródła funduszów na finansowanie imprez publicznych. Bawienie proletariatu stało się luksu- sem, na który podupadłe miasta nie mogły sobie już pozwolić. Mimo mnogości urzędów dwór cesarski przestał być ośrodkiem życia towarzyskiego. Władcy, którzy zajęli miejsce Augusta i Hadriana, ani nie mieli czasu na wyrafinowane rozrywki, ani w nich nie gustowali; Diokle- cjan, który zyskał wolny czas za cenę abdykacji, spożytkował go na pielęg- nowanie warzywnika w pałacowym ogrodzie. Potomkowie zamożnego mie- szczaństwa, które w okresie wczesnego Cesarstwa tak się lubowało w światowym życiu, byli bez reszty zajęci walką o egzystencję, a kastowy system, w który wtłoczono rzemieślników i kupców, stanowił dodatkowy hamulec dla życia towarzyskiego. Łatwość nawiązywania kontaktów oraz humanitas, tak charakterystyczne ongiś dla stylu życia w Rzymie, znalazły Oświata i piśmiennictwo 409 schronienie w willach bogatych ziemian." W tych rezydencjach wiejskich Pliniusz, a nawet Cyceron czuliby się jak u siebie w domu. W tym okresie wszakże arystokracja ziemiańska rzadko odwiedzała miasto, a żyjąc na zapadłej wsi, coraz częściej spędzała wolny czas na sposób wiejski. 4. OŚWIATA I PIŚMIENNICTWO Jednym z paradoksów późnego okresu historii Rzymu jest to, że mimo nieustannego szczęku broni i faktycznego bankructwa państwa szkolnictwo nie zostało od razu skazane na dotkliwe ograniczenia, a wręcz przeciwnie - cieszyło się szczególną opieką władz. Cesarze Septymiusz Sewer i Kon- stantyn otrzymali gruntowne wykształcenie humanistyczne, Konstantyn chętnie otaczał się uczonymi, a żona Septymiusza Sewera, Julia Domna, prowadziła naj świetniej szy salon literacki swoich czasów. Inni władcy, cho- ciaż większą część życia spędzili w obozach wojskowych, odnosili się do nauki i literatury z szacunkiem, a przynajmniej uważali za swój obowiązek kontynuować politykę oświatową swoich poprzedników. Dioklecjan i Kon- stantyn potwierdzili status wykładowców, zachowując przyznane im kiedyś przywileje podatkowe. W Rzymie i Konstantynopolu cesarz Konstantyn oddał senatom nadzór nad nominacjami nauczycieli, nie ingerował jednak w programy szkolne. Od III stulecia trwała nieustająca, lecz nie rozstrzygnięta dyskusja w kwe- stii stanowiska Kościoła chrześcijańskiego wobec kultury klasycznej. Grec- cy Ojcowie Kościoła, z Orygenesem i Klemensem na czele, dochowali wierności naukowym tradycjom helleńskim. Opinie Ojców łacińskich były bardziej podzielone. Najwcześniejsi przedstawiciele teologii łacińskiej, Ter- tulian i Laktancjusz, potępili hurtem belles lettres, mimo że i oni mieli pewną ambicję dorównania wzorom klasycznym; natomiast późniejsi i wybitniejsi od nich Augustyn i Hieronim nie byli głusi na czarowny śpiew pogańskiej Syreny, i Dzięki poparciu, którego cesarze nadal nie szczędzili intelektualistom i pisarzom, nauka i literatura zachowały pewną żywotność. W III i IV stule- ciu wszakże zarówno język grecki, jak i łaciński zaczęły tracić swą dominu- jącą pozycję. W prowincjach wschodnich język grecki za sprawą nauczycieli i gramatyków zachował w znacznym stopniu swą czystość i nie zdradzał tendencji do degeneracji, niemniej utracił faktyczny monopol w dziedzinie literatury. W Azji Mniejszej jednakże prymat tego języka był tak bezsporny, że Kościół chrześcijański uznał go na całym tym obszarze za obowiązujący język liturgiczny. Greka utraciła jednak grunt w Egipcie i w regionie Euf- ratu, gdzie Kościół stosował w liturgii języki miejscowe, kładąc w ten spo- 410 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne sób podwaliny pod literaturę koptyjską, syryjską i armeńską. W tym samym czasie greka zniknęła z programów szkolnych w zachodniej strefie śródziemnomorskiej, nawet w szkołach coraz rzadziej nauczano tego języ- ka. Na Zachodzie języki tubylcze przegrały z łaciną, Kościół zaś nie starał się ich wskrzesić. Po 200 roku n.e. wszakże ortografia i gramatyka łacińska zaczęły się degenerować, a w konsekwencji języki mówione przekształciły się w całą mozaikę dialektów. W czasach Konstantyna pojawiły się nowe języki lokalne, z których w drodze ewolucji powstały nowożytne języki romańskie, a łacina w niesfałszowanej postaci stała się już tylko drugim językiem klas wykształconych.12 5. LITERATURA ŁACIŃSKA I GRECKA W tragicznych latach III stulecia literatura łacińska przeżyła głęboki kry- zys i trzeba było pewnego czasu, aby znowu zaczęły się pojawiać dzieła wartościowe. Żaden z ówczesnych poetów nie wybił się ponad przeciętność. W twórczości prozatorskiej do najwybitniejszych należą dzieła pisarzy chrześcijańskich: Arnobiusza, który około 295 roku wystąpił przeciwko politeizmowi w świecie pogańskim, oraz Laktancjusza, którego Dioklecjan sprowadził do Nikomedii jako wykładowcę retoryki. Wysoki poziom mają także utwory pochwalne pióra retorów, przeważnie pochodzenia galijskie- go: owe łacińskie panegiryki przypominały utwory panegiryczne Pliniusza Młodszego, były to bowiem podziękowania dla cesarzy za nominacje na stanowiska państwowe; pod względem stylu ich autorzy wzorowali się na Cyceronie, naśladując jego wszechstronność, zabrakło im jednak cyceroń- skiej siły argumentacji i polotu. W IV stuleciu i w okresie późniejszym lite- ratura ponownie przeżyła okres pewnego rozkwitu: ponieważ twórczość tych pisarzy nie należy do tematyki tej książki, poświęcimy im mniej miejsca, niżby na to zasługiwali. Klaudiusz Klaudianus, pochodzący z Ale- ksandrii, pisał panegiryki na cześć możnych protektorów, które, chociaż przeładowane konwencjonalną retoryką, stanowią niewątpliwie chlubną kontynuację poematów Stacjusza, nie ustępując im ani kunsztem metryki, ani stylem. Auzoniusz, wybitny profesor w mieście Burdigala (Bordeaux), komponował poematy okolicznościowe, z których na szczególną uwagę zasługuje utwór poświęcony jego podróży doliną Mozeli, inny zaś poeta galijski z początku V wieku, Klaudiusz Rutiiiusz Namacjanus, zasłynął naj- bardziej wersami, w których ubolewa nad zmierzchem panowania Rzymu nad światem. Ostatnie wybitne dzieło historyczne w języku łacińskim wyszło spod pióra antiocheńczyka Ammianusa Marcellinusa (około 330- -395 roku), który napisał kontynuację dzieła Tacyta obejmującą okres od 96 Literatura łacińska i grecka 411 do 378 roku n.e., ale do naszych czasów zachowały się tylko księgi doty- czące ostatnich dwudziestu pięciu lat. Historyk ten niewiele ustępował Tacytowi zarówno pod względem ścisłości przedstawiania tematu, jak i umiejętności wnikliwej charakterystyki sytuacji politycznej oraz opisywa- nych postaci. Większość pisarzy jednak poszła raczej śladami Swetoniusza niż Tacyta. O biografiach, które nazywamy umownie Historia Augusta (Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana*), wspominamy w innym miejscu. Bezceremonialność, z jaką autorzy tych życiorysów fałszowali świadectwa historyczne, stanowi jeszcze jedną jaskółkę europejskiego śred- niowiecza. Do starszych tradycji literackich nawiązało dwóch pisarzy, któ- rzy zajmowali wysokie stanowiska w hierarchii społecznej, a mianowicie Kw. Aureliusz Symmachus i G. Sydoniusz Apollinaris; autorzy ci ogłosili zbiory listów wzorowanych na listach Pliniusza Młodszego, jednakże styl ich jest tak bezbarwny, a treść tak naszpikowana banałami, że daleko ustę- pują swemu mistrzowi.13 Zachowanie literatury łacińskiej do naszych czasów zawdzięczamy uczo- nym z IV wieku, którzy doceniwszy jej wartość, zajęli się pisaniem komen- tarzy do klasyków z minionych stuleci. Przykłady późnorzymskiej krytyki literackiej, jak objaśnienia pióra Eliusza Donata do Terencjusza, a także Mariusza Serwiusza Honoratusa do Wergilego, mają wielkie znaczenie dla zrozumienia tych poetów, jakkolwiek wiedza obu komentatorów nie opie- rała się na ich własnych badaniach. Ogromne zasługi dla potomności poło- żyli natomiast ci uczeni, którzy dokonali wyciągów i adaptacji prac da- wniejszych, poświęconych językowi łacińskiemu. Podręcznik gramatyki i leksykologii Noniusza Marcellusa oraz gramatyka dla początkujących pióra Donata były podstawowymi pomocami szkolnymi w ciągu całego średnio- wiecza i bez wątpienia przyczyniły się do utrzymania łaciny jako języka kulturalnych warstw Europy. Co więcej, rzymską literaturę specjalistyczną wzbogaciły na początku III wieku traktaty trzech wybitnych prawników: Emiliusza Papiniana rodem z Syrii, Domicjusza Ulpiana (także urodzonego w Syrii) oraz Juliusza Paulusa - wszyscy oni łączyli rozległą erudycję z bogatym doświadczeniem, pełnili bowiem funkcje doradców prawnych Sep- tymiusza Sewera i jego następców. Obszerne prace tych autorów poświę- cone źródłom prawa rzymskiego - edyktom i innym obwieszczeniom cesarzy oraz opiniom (responsa) uczonych jurystów - położyły fundamenty pod Digesta seu Pandecta, systematyczny komentarz do ustawodawstwa rzymskiego, który stanowił uzupełnienie Kodeksu Justyniana. Wkład pisarzy z początków III i IV stulecia do literatury łacińskiej bynaj- * Przekład polski: H. Szelest, Historycy cesarstwa rzymskiego. Warszawa 1966 (przyp. tłum.). 412 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne mniej nie był mały. Jednakże w tym okresie, mimo żmudnych prac glosato- rów i filologów, wielu dawniejszych autorów łacińskich przestało budzić zainteresowanie badaczy literatury (jak np. Liwiusz), w najlepszym zaś razie poznawano ich z kompendiów lub skondensowanych do minimum stre- szczeń. Szczęśliwie się złożyło, że w IV wieku miejsce mniej trwałego papi- rusu zajął pergamin jako powszechnie stosowany materiał rękopisów lite- rackich. Pergaminowi zawdzięczamy przetrwanie do naszych czasów litera- tury łacińskiej, niestety, w postaci szczątkowej,14 zanim bowiem stał się on powszechnie stosowanym materiałem przy wydawaniu książek, znaczna część literatury przepadła bezpowrotnie przede wszystkim wskutek braku zainteresowania czytelników, i Renesans piśmiennictwa greckiego, którego początek przypada na czasy Hadriana, trwał także za panowania Sewerów, później w latach zamętu społecznego doszło do zahamowania działalności literackiej, ale w IV wieku ponownie osiągnęła ona wysoki poziom. Z pisarzy tego okresu ważne miejsce zajmuje Kasjusz Dion Kokcejanus, prefekt gwardii pretoriańskiej za Sewera Aleksandra, wnuk Diona Chrysostoma, którego pisarstwo stanowi ogniwo łączące długi łańcuch dzieł greckich klasyków historiografii z licznymi pracami autorów historycznych z epoki bizantyjskiej. Historia powszechna Rzymu* pióra Kasjusza Diona, obejmująca czasy od Eneasza do panowania Sewera Aleksandra, spisana w osiemnastu księgach, jest naj- wybitniejszym dziełem późnego okresu rzymskiej historiografii. W odniesie- niu do dziejów późnej Republiki oraz pierwszych dwóch stuleci naszej ery Dion stał się dla czytelników greckich najwyższym autorytetem. Jakkolwiek w doborze źródeł nie był systematyczny i bez wątpienia niełatwo mu przy- chodziło zrozumieć problemy polityczne czasów republikańskich, to jednak zgromadził mnóstwo wartościowych materiałów i z godną szacunku ambi- cją starał się wyjaśnić i przedstawić bieg wydarzeń. Nieco później od Diona, zapewne po 244 roku, rozwinął działalność pisarską Herodian, którego ^Historia post Marcum Aurelium (Historia cesarstwa rzymskiego) obejmuje okres od 180 do 238 roku;** o autorze tym dotarły do nas bardzo skąpe wiadomości; jak się zdaje, pochodził on z Syrii i przez pewien czas sprawo- wał w Rzymie jakiś niższy urząd państwowy. Herodian pozostawał pod wpływem prądów "drugiej sofistyki", a jego dzieło historyczne jest wpraw- dzie powierzchowne i pełne figur retorycznych, niemniej jednak nie pozba- wione znacznej wartości. Symptomatycznym dla tych czasów zjawiskiem, które świadczy o rosnącej prężności literatury chrześcijańskiej w porówna- * Kasjusz Dion Kokcejanus, Historia rzymska', przekład polski W. Madydy obejmuje tylko część dzieła (przyp. tłum.). ** Tzn. od śmierci Marka Aureliusza do czasów Gordiana III (przyp. tłum.). Literatura łacińska i grecka 413 niu z literaturą pogańską, jest między innymi to, że dzieło historyka Koś- cioła, Euzebiusza z Cezarei Palestyńskiej (ok. 260-340 r.), reprezentuje poziom znacznie wyższy od Historii Herodiana. Euzebiusz napisał kronikę dziejów powszechnych, był autorem mnóstwa dzieł teologicznych i Żywota Konstantyna* a nade wszystko Historii Kościelnej. To ostatnie dzieło, do- prowadzone do 324 roku n.e., nie ma większej wartości literackiej, ale właś- nie ono otworzyło nowy rozdział historiografii i stało się wzorem dla późniejszych historyków kościelnych. Owe dzieje chrześcijaństwa od czasów apostolskich do panowania Konstantyna mają ten dodatkowy walor, że Euzebiusz cytuje wielu wybitnych autorów i wiele dokumentów (dokumen- tów nie sfingowanych, jak te, na które powoływali się autorzy Histo- ria Augusta). Euzebiusz nie zajmował się historią polityczną, lecz skon- centrował się na opisie walki Kościoła z prześladowaniami i toczącymi go od wewnątrz herezjami. Jakkolwiek nie pominął on dawnej histo- riografii żydowsko-hellenistycznej, której tak wybitnym reprezentantem był Józef Flawiusz, to bez wątpienia utorował badaczom historii nowe ścieżki.15 Ostatnim wybitnym greckim dziełem naukowym był traktat poświęcony arytmetyce pióra Diofantosa z Aleksandrii (brak pewności co do dat jego urodzenia i śmierci), który pierwszy raz zastosował w sposób systematyczny zapis algebraiczny. Po tym przebłysku samotnego geniuszu Grecy nie zajmowali się już badaniami naukowymi. Historia filozofii starożytnej nato- miast dobiegła swego kresu w osobie Greka z Egiptu, Plotyna (205-270 r.), który brał udział w wyprawie Gordiana przeciwko Persji, a następnie osied- lił się w Rzymie, gdzie poświęcił się nauczaniu filozofii. Na jakiś czas tchnął on nowe życie w obumarłą doktrynę platońską. Filozofia Plotyna, wyło- żona w sześciu Enneadach, z których każda składała się z dziewięciu ksiąg, była najbardziej systematyczną od czasów Platona i Arystotelesa próbą wyjaśnienia istoty bytu. Szczególną zasługą Plotyna było odważne zajęcie się problemem zła, czego inne szkoły filozoficzne starały się unikać. Plotyn zyskał sobie wybitnych uczniów, jak cesarz Gallien czy Porfiriusz, który stał się zdolnym popularyzatorem jego doktryny. Jednakże system filozoficzny Plotyna wymagał wielkiej wytrwałości intelektualnej, a tymczasem ludzie domagali się rezultatów szybkich i widocznych. Późniejsi przedstawiciele szkoły neoplatońskiej rozcieńczyli system Plotyna w mgiełkę półprawd, pod których płaszczykiem kryły się wszelkiej maści zabobony ludowe, a dok- tryna Platona o wyzwoleniu się z więzienia ciała w drodze aktu intelektual- nego została przekształcona w wulgarną magię. Podczas gdy neoplatonizm, * Żywot Konstantyna (De vita Constantini) bywa zwany także Panegirykiem Konstantyna. Autorstwo Euzebiusza jest jednak przedmiotem dyskusji (przyp. tłum.). 414 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne wykładany wiernie lub fałszywie w szkołach wyższych, stał się modną filo- zofią w społeczeństwie pogańskim, filozofowie ludowi głosili wiedzę "her- metyczną" (prawdy objawione przez Hermesa Trismegistosa i inne mityczne postaci), która stanowiła nieskładny konglomerat poglądów filozoficznych, kosmogonicznych i magii.16 6. RELIGIE Szybki zmierzch neoplatonizmu stanowi dobitne świadectwo, że w świe- cie późnorzymskim człowiek nie mógł oczekiwać pociechy od filozofii. Jedyną nadzieją ludzi na uwolnienie ód zła doczesnego stała się religia. Nastroje pobożności, które zawładnęły światem rzymskim w II wieku - a także gotowość akceptacji najbardziej fantastycznych doktryn o wpływie istot nadprzyrodzonych na losy człowieka - zostały jeszcze pogłębione przez ciężkie doświadczenia w III stuleciu. Spośród pradawnych kultów nadal mocno była zakorzeniona na obszarach pozamiejskich "religia wieś- niacza". Znamienne, że jeszcze w V stuleciu polemiści chrześcijańscy uwa- żali za konieczne znaczną część swych ataków skierować przeciwko pier- wotnym kultom wiejskim. Rzymska religia państwowa nie tylko przetrwała, ale w IV wieku odzyskała w pewnym stopniu dawne wpływy wśród ludzi myślących, wstrząsy polityczne bowiem nie nadwerężyły, lecz umocniły ich przywiązanie do starożytnych bóstw opiekuńczych. Doszło nawet do tego, że senat rzymski wystąpił chwilowo z opozycją przeciwko cesarzom chrześ- cijańskim, którzy zmierzali do zniesienia tradycyjnych kultów państwo- wych. Długi poczet efemerycznych władców, z których żaden nie został po śmierci ubóstwiony, poważnie zachwiał instytucją kultu osoby cesarskiej. Z upływem czasu w coraz mniejszym stopniu akcentowano boskość samego władcy, kładąc większy nacisk na przekonanie, że pozostaje on pod szcze- gólną opieką boską, dzięki której łaska Niebios spływa na całe państwo. Decjusz żądał ofiar dla bogów oraz darów ofiarnych ku swej czci (a nie dla siebie), a przysięgę wierności składano jego bóstwu opiekuńczemu (genius). Dioklecjan, przyjmując imię Iovius, chciał w ten sposób podkreślić, że pozostaje w szczególnym związku z najwyższym bogiem rzymskim, być może nawet identyfikował swego "geniusza" z Jowiszem. W ten sposób Jowisz, a Herkules w osobie Maksymiana Herkuliusa byli obecni wśród ludzi dzięki duchowemu zespoleniu z ich ziemskimi przedstawicielami. Ale podczas gdy Aurelian, wprowadzając państwowy kult Słońca, zbliżył się do monoteizmu i synkretyzmu, widząc w nich szansę zachowania jedności Cesarstwa, poglądy religijne Dioklecjana były bardziej tradycyjne, przesy- cone kultem Jowisza i z gruntu politeistyczne. Gorące przywiązanie tego 415 Najstarsze gminy chrześcijańskie w I wieku 416 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne cesarza do starożytnej religii i obrządków rzymskich pogłębiała jeszcze jego wiara w przepowiednie i sztukę wróżbiarską haruspików. Ten konserwa- tyzm, w połączeniu z motywami politycznymi, skłonił go do podjęcia próby zahamowania infiltracji wierzeń perskich do Cesarstwa Rzymskiego: od 242 roku n.e. pogłębioną doktrynę gnostycką głosił Babilończyk imieniem Mani, zyskując sobie poparcie Szapura I. W 297 roku (za przyjęciem tej daty przemawia więcej argumentów niż za 302 rokiem) Dioklecjan ogłosił zachowany do dziś edykt, którym zdelegalizował manicheizm na całym obszarze Cesarstwa.17 Wkrótce władca ten zerwał z polityką tolerancji wobec chrześcijan, rozpoczynając nowy okres ich prześladowań. Z religii orientalnych ostała się religia żydowska, ale już nie pozyskiwała nowych wyznawców. Przepojony sentymentalną miłością do ludzi kult Izydy, który w czasach powszechnej niepewności mógł liczyć na popular- ność, już od czasów Sewerów nie poszerzał swoich wpływów. Próby Helio- gabala stopienia wszystkich religii z kultem Boga-Słońca z Emesy nie można traktować poważnie; bóstwo babilońskie Soi Invictus, które Aure- lian włączył na stałe do oficjalnego panteonu rzymskiego, nie przemawiało do szerszych mas ludności. W tym samym czasie uduchowiony kult boga światła Mitry ogarnął całe Cesarstwo, stając się z czasem najgroźniejszym rywalem chrześcijaństwa - przynajmniej na niektórych obszarach i w nie- których warstwach społecznych. Mitraizm cieszył się wielką przychylnością Sewerów, a w IV wieku jednoczył we wspólnym froncie tych, którzy prze- ciwstawiali się rosnącym wpływom religii galilejskiej. W rywalizacji między tak różnorodnymi wierzeniami Cesarstwa defen- sywa przynosiła na ogół lepsze rezultaty od ataku. Nawet wierzenia tak bardzo prozelickie, jak kult Izydy i Mitry, zawdzięczały swój szeroki zasięg głównie wyznawcom pochodzenia orientalnego, którzy rozproszyli się po całym imperium, a dodać trzeba, że od konwertytów nie wymagano wyrze- czenia się ich dawnej religii; gdy w III i IV wieku ruch podróżnych i wymiana handlowa niemal całkiem zamarły, proces rozprzestrzeniania się tych kultów został zahamowany.18 Jedyną religią, która w tej epoce rosła nieustannie w siłę, było chrześcijaństwo. 7. CHRZEŚCIJAŃSTWO PRZEŚLADOWANE I TRYUMFUJĄCE" Po sporadycznych prześladowaniach za panowania Marka Aureliusza chrześcijanie, których wiara znalazła się wśród głównych religii w świecie grecko-rzymskim, przeżyli okres względnego spokoju zarówno za czasów Kommodusa, jak i w ciągu całej epoki Sewerów. Spokój ów został na jakiś czas zmącony, gdy Septymiusz Sewer (którego synem, Karakallą, opieko- wała się chrześcijańska piastunka) w 202 roku wydał nagle zakaz przecho- Chrześcijaństwo prześladowane i tryumfujące 417 Kościoły w II wieku (część centralna Cesarstwa Rzymskiego) dzenia na wiarę chrześcijańską (a także na judaizm). Zarządzenie to spowo- dowało męczeńską śmierć pewnej liczby chrześcijan w Kartaginie oraz rozwiązanie szkoły katechetycznej Orygenesa w Aleksandrii, ale za Sewera Aleksandra, który ponoć był tak skrupulatnym politeistą, że do pocztu 27 - Dzieje Rzymu t. II 418 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne swych bóstw domowych włączył Abrahama i Chrystusa, chrześcijan znowu pozostawiono w spokoju; spokój ów został ponownie zakłócony, gdy Maksyminus, z nienawiści do Aleksandra, wystąpił przeciwko niektórym przywódcom Kościoła chrześcijańskiego, nie wyłączając biskupa rzymskie- go i jego oponenta Hipolita. Tymczasem w 250 roku cesarz Decjusz zniósł problematyczne gwarancje wolności wyznania chrześcijan. Dążąc z desperacką gwałtownością do ukrócenia powszechnej samowoli i anarchii oraz pragnąc ściślej zjednoczyć imperium pod rządami cesarskimi, Decjusz nakazał wszystkim chrześcija- nom odżegnać się od swej wiary i brać udział w pogańskich obrzędach praktykowanych w Cesarstwie: aby w państwie zapanował pax deorum, wszyscy bez wyjątku musieli dać dowód wierności prastarym bogom rzym- skim. Najpierw Decjusz wtrącił do więzienia starszyznę kościelną i skazał na śmierć papieża Fabiana, potem zaś wszystkim chrześcijanom rozkazał złożenie ofiary lub libacji ku czci bogów rzymskich (sam cesarz nie był jednoznacznie do nich zaliczony). Ci chrześcijanie, którzy odmówili wyko- nania tego rozkazu, zostali albo uwięzieni, albo straceni, ci natomiast, któ- rzy złożyli nakazane ofiary (lapsi), otrzymywali odpowiednie zaświadczenia (libelli). Część chrześcijan ratowała się ucieczką, niektórzy dawali łapówki za wystawienie im wymaganego certyfikatu. Nie sposób dziś ocenić choćby w przybliżeniu liczby męczenników za wiarę, Porfiriusz wszakże, przeciwnik chrześcijan, który żył w okresie owych prześladowań, utrzymuje, że stra- cono ich tysiące. Śmierć Decjusza w lecie 251 roku zahamowała na jakiś czas owe represje, w 257 roku wznowił je jednak Walerian, który zakazał chrześcijanom odprawiania swoich obrzędów i próbował zmusić całe du- chowieństwo do składania ofiar bogom rzymskim. W 258 roku ogłoszono szczególnie surowy edykt: wyżsi duchowni, którzy odmówili złożenia naka- zanych ofiar, mieli być straceni, a ludziom świeckim z warstw wyższych groziły kary oraz konfiskata majątku. Na podstawie tego edyktu posłano na śmierć wielu chrześcijan (między innymi Cypriana, biskupa Kartaginy), w roku następnym wszakże Walerian dostał się do niewoli perskiej. Mimo wszystko prześladowania te nie były systematyczne, nie mogły przeto przy- nieść trwałych efektów. Nie zważając na nakazy cesarzy, społeczeństwo chciało teraz żyć w pokoju z chrześcijanami, a namiestnicy prowincji, tra- pieni takimi samymi wątpliwościami, co kiedyś Pliniusz Młodszy, uciszali wyrzuty sumienia, przechodząc z ostateczności w ostateczność. Gallien, który rozumiał dobrze, że niepełny sukces w takiej sprawie jest równozna- czny z porażką, uchylił zarządzenia swego ojca i powrócił do polityki tole- rancji, restytuując jednocześnie chrześcijanom skonfiskowane majątki (267 r.). W ciągu następnych czterdziestu lat chrześcijanie nie tylko żyli w spo- koju, ale za milczącym przyzwoleniem władz byli zwolnieni od kultu cesa- Chrześcijaństwo prześladowane i tryumfujące 419 Kościoły w II wieku (część wschodnia Cesarstwa Rzymskiego) rżą, mieli przeto prawo zaciągać się do wojska i pracować w administracji państwowej; za Dioklecjana dostępowali nawet godności namiestników prowincji.20 Jednakże najcięższa próba dopiero ich czekała, między 303 a 311 rokiem doświadczyli bowiem najbardziej okrutnych prześladowań w całej historii chrześcijaństwa. Ów nowy wybuch nienawiści do chrześcijan był tym bar- dziej dziwny, że Dioklecjan miał za żonę chrześcijankę i był człowiekiem z natury tolerancyjnym, a na początku swego panowania nie przejawiał żadnych skłonności do gnębienia wyznawców Chrystusa. Jak można sądzić, uległ on Galeriuszowi, najbardziej arbitralnemu ze swoich współrządców, 420 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne który w kwestii konformizmu miał poglądy służbistego podoficera. Po dziewiętnastu latach panowania Dioklecjan ogłosił w lutym 303 roku edykt przeciwko chrześcijanom, w którym nakazywał zburzenie kościołów oraz oddanie (traditio) i spalenie świętych ksiąg chrześcijańskich; jednocześnie chrześcijan wyższych klas pozbawił przyznanych im immunitetów. Do rozlewu krwi wszakże nie doszło. Dwa tajemnicze pożary w pałacu cesarskim w Nikomedii mogły jednak wskazywać, że Neron przypadkowo utrafił w sedno, obciążając chrześcijan winą za pożar Rzymu. Jakkolwiek się rzecz miała, niebawem ukazały się jeszcze surowsze edykty. Uwięziono wielką liczbę duchownych, trzeci z kolei edykt natomiast zawierał postanowienie, że należy zmusić ich siłą do złożenia tradycyjnych ofiar, a następnie wypuścić na wolność. W końcu Galeriusz, korzystając z ciężkiej choroby Dioklecjana, ogłosił czwarty edykt, który pod karą śmierci nakazywał wszystkim chrześcijanom złożenie ofiar bogom rzymskim. Jeżeli nawet Dioklecjan zastanawiał się nad możliwością pojednania z wyznawcami Chrystusa, to Galeriusz przekreślił tę szansę. Nie ulega wątpliwości, że nigdy wcześniej liczba ofiar, nie była tak duża, jak w czasie prześladowań Dioklecjana i Galeriusza. 3ednakże chrześcijanie znaleźli wiele sposobów ratowania się od zguby. Po abdykacji Dioklecjana (305 r.) współrządca Galeriusza, cezar Maksyminus Daja, ogłosił dwa nowe edykty (w 306 i 309 roku), które wywołały falę szczególnie okrutnych represji - w prowincjach wschodnich niektórzy namiestnicy ociągali się nawet z wykonaniem tych zarządzeń. W 311 roku Galeriusz na łożu śmierci wyraził skruchę z powodu popełnionych okrucieństw, zaprzestał prześladowań i uznał wyznanie chrześcijańskie za legalną religię w Cesarstwie. Odegrał w tym rolę nie tylko strach Galeriusza, że jego choroba jest karą za prześladowania chrześcijan, ale także przekonanie, iż w walce z chrześcijaństwem poniósł klęskę: wiara ta bowiem zyskała sobie na Wschodzie wielu wyznawców, zarówno na wsi, jak i w miastach, a jednocześnie wielu pogan, oburzonych nieustannymi okrucieństwami, zaczęło odnosić się do chrześcijan z sympatią. To prawda, że Maksyminus, który objął godność augusta po Galeriuszu, dokonał jeszcze jednej, lecz już ostatniej próby przywrócenia dawnego blasku starożytnej religii Rzymu i likwidacji chrześcijaństwa (lata 311-312), ale niebawem Konstantyn rozkazał mu położyć kres prześladowaniom wyznawców Chrystusa. Na Wschodzie więc chrześcijaństwo wygrało tę batalię, chociaż nie wiemy, ilu ludzi zapłaciło za to życiem, liczba ofiar bowiem różniła się bardzo na różnych obszarach imperium; dowiadujemy się na przykład, że w Egipcie w jednym tylko dniu poniosło śmierć sto osób, podczas gdy w Palestynie w ciągu wielu lat nie było więcej niż stu męczenników. Na Zachodzie prześladowania były znacznie mniej okrutne. Jak można sądzić, Konstancjusz poprzestał na zburzeniu tylko kilku kościołów chrześcijańskich, a po abdykacji Dioklecjana prześladowania ustały całkowicie. Chrześcijaństwo prześladowane i tryumftijące 421 W 312 roku, po zwycięstwie przy Moście Mulwijskim, Konstantyn, który swój sukces przypisywał pomocy Boga chrześcijan, przeszedł na chrystia- nizm, otwierając w ten sposób nową erę w dziejach Kościoła. Otrzymawszy od senatu godność starszego augusta, Konstantyn rozkazał Maksyminusowi zaprzestać prześladowań chrześcijan, zwrócił Kościołowi skonfiskowany majątek i przyszedł mu z pomocą finansową. Następnie, na początku 313 roku, spotkał się ze swym sprzymierzeńcem Licyniuszem w Mediolanie i przekonał go o słuszności pełnej tolerancji wobec chrześcijan; chociaż w tak zwanym edykcie mediolańskim zasada ta nie została wyraźnie sformuło- wana, w praktyce przeprowadzono ją w sposób konsekwentny: wszystkim poddanym cesarskim na Wschodzie i na Zachodzie przyznano swobodę wyznania, a Kościoły chrześcijańskie uzyskały status legalnych stowarzy- szeń. Wprawdzie stosunek Konstantyna do Kościoła chrześcijańskiego był jednoznaczny, jednak kwestia jego "nawrócenia" jest dla nas równie enig- matyczna, jak i jego charakter.21 Historia przekazała nam bowiem dwa skrajnie odmienne wizerunki tego człowieka: raz mówiono o nim, że był żarliwym wyznawcą Chrystusa, kiedy indziej znów utrzymywano, iż trakto- wał chrześcijaństwo jedynie jako narzędzie do wywyższenia swej osoby - prawda leży zapewne gdzieś pośrodku. Na sakrament chrztu zgodził się dopiero w obliczu zbliżającej się śmierci i nie czuł się związany obowiąz- kiem posłuszeństwa wobec Kościoła i jego zwierzchników (on sam mienił się "biskupem do spraw zewnętrznych" - episkopos ton ektos* a później "równym apostołom"), ale mimo to zastosował się do opinii doradców chrześcijańskich w swoim późniejszym ustawodawstwie o obyczajności, również za ich namową ustanowił niedzielę dniem obowiązkowego odpo- czynku, a w swojej nowej stolicy zakazał budowy świątyń pogańskich. Wprawdzie Konstantyn wyrzekł się kultu bóstw pogańskich, ale nie prześla- dował ich wyznawców: zdawał sobie w pełni sprawę, że rządzi światem podzielonym i dokładał wszelkich starań, aby zlikwidować antagonizm mię- dzy pogaństwem a chrześcijaństwem i ugasić konflikty wewnątrz Kościoła. Nigdy się nie dowiemy, co czuł naprawdę, niemniej jest rzeczą znamienną, że w liście do biskupów zebranych na synodzie w Aries wspomina o szcze- gólnej łasce Bożej, dzięki której poznał swe dawne błędy i znalazł drogę do prawdy (jeśli list, zachowany przez Optata, biskupa Numidii, jest auten- tyczny). Zwycięstwo nad Licyniuszem uratowało jedność Cesarstwa, konieczna była także jedność Kościoła. Konstantyn zaangażował się w wewnętrzne sprawy Kościoła chrześcijańskiego, lękał się bowiem, że spotka go gniew * Znaczenie tego tytułu nie jest jasne; zob. M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijań- stwa, Warszawa 1979, s. 227 (przyp. tłum.). 422 Rozdział XLIII. Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne Boży, jeśli nie zażegna konfliktów w łonie cesarskiego Świętego Kościoła. Spory w Kościele afrykańskim doprowadziły do rozłamu między zwolenni- kami Donata* a katolikami. Odwołanie się donatystów do Konstantyna wywołało łańcuch wydarzeń (nie mieszczących się w tematyce tej książki), które skłoniły cesarza do zwołania synodu w Aries dla rozstrzygnięcia spor- nych kwestii (314 r.); wkrótce wpłynęły do Konstantyna nowe skargi, aż w końcu postanowił on położyć siłą kres tej schizmie i rozkazał zburzyć koś- cioły donatystów. Cztery lata później wszakże poniechał prób przywrócenia jedności w Kościele afrykańskim (321 r.). Druga herezja, która podzieliła tym razem cały Kościół wschodni, powstała w związku ze sporem o naturę boskości Chrystusa; w konflikcie tym przywódcą ortodoksów był Aleksan- der, biskup Aleksandrii, odstępców zaś - kapłan aleksandryjski Ariusz. I w tym przypadku Konstantyn przywiązywał większą wagę do jedności Koś- cioła niż do problemów teologicznych i z tą myślą doprowadził do zwołania w 325 roku soboru powszechnego w Nicei, któremu osobiście przewodni- czył. Ostatecznie udało się tam sformułować wyznanie wiary ("symbol nikejski"), które zostało zaakceptowane przez niemal wszystkie odłamy dysydenckie: treść tego wyznania miała zapewne dla Konstantyna mniejsze znaczenie od faktu przyjęcia go przez uczestników soboru. Jednakże sprawy Kościoła nadal przysparzały Konstantynowi kłopotów. Wprawdzie Ariusz ogłosił, że zmienił swe poglądy, ale Atanazy, następca Aleksandra, nie chciał uznać go za członka wspólnoty chrześcijańskiej i w efekcie doszło do zaciekłych waśni. Konstantyn z żalem skazał Atanazego na wygnanie** - z żalem, gdyby bowiem nie ów jedyny rozłam, niestrudzone starania cesarza o jedność Kościoła przyniosłyby pełny sukces. W chwili śmierci Konstan- tyna, w 337 roku, Atanazy nadal przebywał na wygnaniu. Życie rodzinne Konstantyna także nie potoczyło się bez bolesnych konfliktów, które do- prowadziły do skazania na śmierć jego najstarszego syna, Kryspusa, i żony Fausty. Cesarz miał wprawdzie jeszcze trzech synów i wielu bliskich krew- nych, a więc mógł liczyć na to, że przeważy zasada dziedziczności tronu, ale trapiły go uzasadnione wątpliwości, czy wskutek wzajemnej nieufności nie dojdzie wśród jego sukcesorów do rozdźwięku. W czasie swej ostatniej cho- roby, na krótko przed śmiercią, Konstantyn przyjął chrzest. Od czasów Konstantyna chrześcijaństwo miało jeszcze długą drogę do przebycia, zanim stało się uniwersalną religią Cesarstwa Rzymskiego. Z wyjątkiem być może Syrii, Azji Mniejszej i Aleksandrii liczba chrześcijan * Donat, biskup Kartaginy, zm. około 355 roku. Donatyści zawdzięczali sukces doskona- łej organizacji swej społeczności (przyp. tłum.). "'* Atanazego zesłano do Augusta Trevirorum (Trewir), gdzie przebywał dwa lata (przyp. tłum.). Chrześcijaństwo prześladowane i tryumfujące 423 nigdzie nie przekraczała połowy ludności - w Rzymie i na Zachodzie sta- nowili oni znikomą mniejszość. Jednakże już we wszystkich prowincjach mieli swe komórki propagandowe, kler chrześcijański zdobył sobie pozycję warstwy arystokratycznej o wielkich wpływach, a co najważniejsze, chrześ- cijaństwo zyskało sympatię ogromnej części inteligencji w Cesarstwie. W połowie IV stulecia niechętny nowej wierze, lecz uczciwy cesarz Julian (zwany Apostatą), ostatni obrońca starego porządku, musiał przyznać, że chrześcijaństwo odniosło w świecie rzymskim ostateczny tryumf. Rozdział XLIV CESARSTWO RZYMSKIE - BILANS I PERSPEKTYWY l. UPADEK CESARSTWA NA ZACHODZIE Chociaż Dioklecjan i Konstantyn zdołali przedłużyć żywot Cesarstwa, to nie znaleźli lekarstwa na chorobę, która już za ich czasów omal nie położyła kresu jego istnieniu. Po śmierci Konstantyna doszło do nowej serii wojen między jego synami a innymi pretendentami do korony i przez wiele lat, z krótszymi lub dłuższymi przerwami, państwo było podzielone; przejściowe zjednoczenie pod rządami Konstancjusza (353-361 r.) i Juliana (361-363 r.), a później Teodozjusza I (395 r.) jeszcze wyraźniej ujawniło, jak nie- zmiernie trudne jest utrzymanie spójności imperium. W 364 roku bracia Walentynian i Walens dokonali zgodnie podziału terytorium państwa rzym- skiego, w myśl którego Walentynianowi dostała się Italia i obszary zachod- nie, a jego bratu prowincje wschodnie. W duchu podobnego kompromisu zawarło układ o podziale Cesarstwa dwóch synów Teodozjusza, Arkadiusz i Honoriusz, stając się założycielami Cesarstwa Wschodniego i Cesarstwa Zachodniego (395 r.). Chociaż z prawnego punktu widzenia byli oni współregentami jednego państwa, w praktyce rządzili na swoich terytoriach niezależnie i odtąd dzieje wschodniej i zachodniej części Cesarstwa poto- czyły się odrębnymi torami. Cesarstwo Wschodniorzymskie nie doświadczyło ani poważniejszych wo- jen domowych, ani ciężkich inwazji. Najbardziej krytyczny okres przeżyło po 378 roku, gdy współcesarz Walens poległ na polu bitwy z Gotami pod Adrianopolem, bitwy zakończonej druzgocącą klęską wojsk cesarskich. Za rządów następcy Walensa, Teodozjusza, zdołano środkami pokojowymi skłonić Gotów do osiedlenia się na obszarach bałkańskich i granica nad Dunajem ponownie stała się szczelna. Nastąpił długi okres względnego pokoju, który cesarze wschodniorzymscy wyzyskali do przeprowadzenia dalszych reform wewnętrznych. W Konstantynopolu powstały dwa najwięk- sze pomniki rzymskiej myśli prawniczej i politycznej: Kodeks Teodozju- sza II, zbiór przepisów prawa publicznego (438 rok n.e.), oraz Kodeks Ju- styniana, który obejmował całokształt obowiązującego ustawodawstwa pry- watnoprawnego, a po części także kościelnego i administracyjnego. Jednak- że odseparowanie Cesarstwa Wschodniego od Italii spowodowało, że pań- Upadek Cesarstwa na Zachodzie 425 stwo to utraciło swój rzymski charakter. Monarchia bizantyjska, która w sposób naturalny zrodziła się z Cesarstwa Wschodniego, miała charakter hellenistyczny, tyle że było to królestwo z Kościołem chrześcijańskim i pra- wodawstwem rzymskim. Odseparowanie Italii i prowincji zachodnich od wschodniej części basenu śródziemnomorskiego spowodowało, że Cesarstwo Zachodnie wykrwawiło się na śmierć. W V wieku stało się pastwą ponownej inwazji Germanów, w dodatku nękały je konflikty wewnętrzne. W 407 roku zbuntował się niejaki Konstantyn, który ogłosiwszy się cesarzem opuścił swą placówkę w Brytanii i orężem utorował sobie drogę do Rzymu - w konsekwencji wszystkie gra- nice rzymskie w Europie Zachodniej stanęły otworem przed najeźdźcami. Od 410 roku Brytania, z której już wycofano większość kontyngentów woj- skowych, nie miała żadnego oficjalnego kontaktu z władzami centralnymi w Rzymie i musiała o własnych siłach stawić czoło Saksonom, Piktom i Szko- tom; desperacki apel o pomoc, prawdopodobnie w 446 roku, do fakty- cznego władcy państwa zachodniorzymskiego, Aecjusza, pozostał bez od- powiedzi. Do tej chwili władca Brytów, Wortigern, z pomocą sprzymierzeń- ców saksońskich utrzymywał pewną niezawisłość; w okresie, który można nazwać "subrzymskim", zachowały się jeszcze zręby dawnego porządku prawnego i cywilizacji rzymskiej, później wszakże walkę o niepodległość kontynuowały już nie tyle słabnące elementy "rzymskie", co przede wszyst- kim społeczność celtycka, która miała oparcie w silnie zakorzenionym już chrześcijaństwie i chrześcijańskich przywódcach.' Nad Renem trzymało si? jeszcze kilka izolowanych garnizonów rzymskich, w sumie jednak było to bardzo mało, toteż wezbrany strumień Germanów nieustannie przelewał się przez granice. W latach 406-419 Frankowie ostatecznie podbili północną Galię, niewielkie plemię germańskie, Burgundowie, opanowało wschodnią część tego kraju, a Swebowie i Wandalowie zajęli Hiszpanię. W 429 roku Wandalowie przeprawili się do północnej Afryki, przekształcając spokojne afrykańskie prowincje w bazy pirackie, i przecięli połączenia morskie mię- dzy zachodnimi a wschodnimi krajami śródziemnomorskimi. W tym sa- mym czasie Wizygoci (za przyzwoleniem cesarza wschodniorzymskiego Arkadiusza) wyemigrowali ze swych siedzib na Bałkanach i wyruszyli na poszukiwanie lepszej ziemi. W pierwszej dekadzie V stulecia dokonali oni kilku najazdów na Italię - cesarz zachodni Honoriusz schronił się w oko- lonej bagnami Rawennie. W 408 roku wódz Wizygotów Alaryk wtargnął do środkowej Italii i wymusił od Rzymu okup. Dwa lata później, w 410 roku, Alaryk ponownie stanął pod murami Wiecznego Miasta, które wkrótce padło jego łupem. Po śmierci Alaryka oddziały wizygockie wycofały się do Akwitanii, gdzie powstało królestwo wizygockie, którego władcy utrzymy- wali przyjazne stosunki z ostatnimi cesarzami zachodnimi. W 451 roku armia rzymska pod wodzą Aecjusza odniosła ostatnie wielkie 426 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy zwycięstwo, odpierając z pomocą Wizygotów z Akwitanii najazd Hunów pod wodzą Attyli na obszar środkowej Francji. F'o śmierci Aecjusza Zachodnie Cesarstwo Rzymskie zaczęło się szybko chylić ku ostatecznemu upadkowi. W latach 470-490 Frankowie i Goci podzielili między siebie resztę rzymskich posiadłości w środkowej Francji i Prowansji. W 455 roku wódz Wandalów Genzeryk dokonał napaści z morza na Rzym, łupiąc i niszcząc miasto tak doszczętnie, że odtąd było ono na wpół wyludnione. W 476 roku zbuntował się dowódca pretoriańskich oddziałów najemnych Odoaker, skazał na śmierć cesarza Orestesa i złożył z tronu jego syna, Romulusa Augustulusa. Wydarzenie to (które w owym czasie przeszło niemal bez echa) położyło kres panowaniu Rzymu na Zachodzie; odtąd jedynym depozytariuszem rzymskiego imperium był cesarz wschodniorzymski.z 2. ZMIERZCH I UPADEK Od połowy III wieku dzieje Cesarstwa Rzymskiego biegły torem, który doprowadził do jego upadku na Zachodzie, a na hizantyjskim Wschodzie do przekształcenia się w grecką monarchię. Proces ten, który można krótko nazwać "zmierzchem" Cesarstwa Rzymskiego, był przedmiotem niezliczonych dociekań, próbowano wyjaśnić jego przyczyny w najrozmaitsze sposoby.3 Jednocześnie jednak pojęciu "zmierzchu" przypisywano bardzo różne znaczenia, co niekiedy prowadziło w dyskusjach do nieporozumień. Nie zawsze bowiem kryzys ów obejmował wszystkie ć.ziedziny kultury jednocześnie: z tych względów w schyłkowym okresie dziejów Rzymu występowały obok siebie zarówno elementy rozwoju (np. życia religijnego), jak i dekadencji, w niektórych prowincjach choroba miała przebieg szybszy, w innych powolniejszy. Należy również z całą mocą podkreślić, że choć proces ten miał ogromny zasięg terytorialny, to upadło t`~lko zachodnie państwo rzymskie: Rzym Wschodni miał przed sobą jeszczeytysiąc lat historii. Sedno rzeczy polega przeto na próbie znalezienia odpowiedzi na pytanie, które dziedziny życia państwowego i z jakiego powodu zostały dotknięte tym paraliżem, a także dlaczego upadło tylko Cesarstwo Zachodnie; trzeba również wyjaśnić, jaką rolę odegrała w tym procesie słabość państwa rzymskiego w zestawieniu z siłą czynników zewnętrznych. Spotyka się opinie, że "upadek" ten był naturalny, a więc nieunikniony, wedle innych poglądów nie doszło do "upadku" w żadnym znaczeniu tego słowa. W tym drugim przypadku nie ma istotnej potrzeby poszukiwania, a tym bardziej analizowania przyczyn tego zdarzenia. Gibbon, który w Zmierzchu i upadku cesarstwa rzymskiego* stwierdził, że opisał "tryumf * W Polsce wydano tylko dwa pierwsze tomy (z pięciu) tego dzieła, pod tytułem Zmierzch cesarstwa rzymskiego, przekład S. Kryński (t. I) i Z. Kierszys (t. II), Warszawa 1960 (przyp. tłum.). Zmierzch i upadek 427 barbarzyństwa i religii", dał jednak wyraz przekonaniu, że główną przy- czyną upadku była naturalna słabość wewnętrzna państwa, napisał bowiem: "Upadek Rzymu był naturalnym i nieuniknionym rezultatem nieumiarko- wanej wielkości [...] ten zdumiewający gmach zawalił się pod własnym cię- żarem [...] zamiast dociekać, dlaczego Cesarstwo Rzymskie zostało znisz- czone, powinniśmy się raczej dziwić, że zdołało tak długo przetrwać." Zdaniem innych autorów przyczyn upadku należy szukać w czynnikach zewnętrznych; na przykład A. Piganiol tak podsumował tę kwestię: "Cywili- zacja rzymska nie zmarła śmiercią naturalną. Została zamordowana." Ale nawet w takim przypadku pozostaje pytanie, dlaczego Rzym nie miał dosyć siły, aby stawić czoło morderczym najazdom barbarzyńców. Co więcej, po- sługiwanie się metaforami prowadzi często do nieporozumień. Nakreślony przez Gibbona obraz walącego się gmachu może przesłonić fakt, że Cesar- stwo Rzymskie było skomplikowanym organizmem administracyjnym, któ- ry mieścił w sobie kulturę złożoną z elementów bardzo różnorodnych lub - ujmując rzecz z innego punktu widzenia - światopoglądy tych wszyst- kich, którzy żyli pod panowaniem systemu stanowiącego ich własne dzieło. Należy podkreślić, że wszelkie metafory odwołujące się do cyklów biologi- cznych, które w odniesieniu do cywilizacji obejmują takie etapy ewolucyjne, jak narodziny, wzrost, starzenie się i śmierć, chociaż wywodzą swój rodo- wód od tak wielkich autorytetów, jak Polibiusz i autorzy od niego wcześ- niejsi, mają tę ujemną stronę, że implikują nieuchronność "zgonu" cywiliza- cji, co nie ma jednak uzasadnienia w przyczynach historycznych, lecz stanowi jedynie konsekwencję zastosowania tej właśnie analogii. I tak Spengler* uważał, że społeczeństwa są podporządkowane prawu natury w taki sam sposób, jak żywe organizmy lub pory roku. Toynbee** wprawdzie odnosił się krytycznie do stosowania analogii z dziedziny biologii i nie podzielał poglądu Spenglera o nieuchronnym upadku wszystkich społe- czeństw, ale głosił pogląd, że wszystkie społeczeństwa podlegają takim samym prawom ewolucji. W szczególności historyk ten uważał, że świat grecki i rzymski tworzył jedno "społeczeństwo helleńskie", a początkiem jego śmiertelnej choroby była wojna peloponeska; i chociaż organizm pacjenta okazał się bardzo silny, żył on bowiem jeszcze 800 lat, w niektó- rych okresach nawet tryskając zdrowiem, to był od tamtej chwili skazany na śmierć, ale skazany nie w sensie Spenglerowskim, gdyż "społeczeństwo helleńskie" umierając pozostawiło po sobie potomka, a mianowicie chrześ- cijaństwo zachodnie, które było z nim "afiliowane". Inni autorzy natomiast * Oswald Spengler (1880-1936), filozof historii, autor sławnego swego czasu dzieła Der Untergang des Abendlandes (przyp. tłum.). ** Arnold Toynbee (1889-1975), historyk, autor A Study ofHistory, dzieła o charakte- rze historiozoficznym w 12 tomach (przyp. tłum.). 428 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy twierdzą, że nie doszło nigdy do gwałtownego upadku Cesarstwa Rzym- skiego, w istocie bowiem przekształciło się ono stopniowo w świat średnio- wieczny, nie można przeto mówić o jego "śmierci": miał to być więc proces przeobrażania, a nie zmierzchu i upadku.4 3. NATURALNE PRZYCZYNY ZMIERZCHU CESARSTWA Bez względu na to, jakim powodom przypiszemy zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, w żadnym razie nie możemy upraszczać tego procesu, przypi- sując go tylko jednej przyczynie. Podobnie jak gigantycznego drzewa, które wypuściło korzenie we wszystkich kierunkach, Cesarstwa Rzymskiego rów- nież nie mógł powalić cios zadany tylko z jednej strony. Z wielu czynników wszakże, które doprowadziły imperium do upadku, nie wszystkie mają jed- nakową wagę - istota problemu polega na odsianiu przyczyn powszech- nych i trwałych od lokalnych i przejściowych, czynników pierwszych od pochodnych. W kwestii uszeregowania tych przyczyn wedle ich ciężaru gatunkowego panuje i bez wątpienia zawsze będzie panować rozbieżność zdań. Każda wszakże dyskusja musi najpierw określić jakąś datę, od której zaczął się ów proces stopniowej dekadencji. Koniec II i początek III stulecia można uznać za okres stagnacji, ale jeszcze nie generalnego regresu. W 250 roku zaczął się jednak dla Cesarstwa okres najbardziej krytyczny od czasów drugiej wojny punickiej, a chociaż przetrzymało ono tę próbę, to od tej chwili zaczęło się ostatecznie staczać ku przepaści. Żadnego wyjaśnienia przyczyn owej choroby nie można uznać za wystarczające, jeśli nie wyod- rębnimy jakiegoś jednego czynnika, który pojawił się na krótko przed 250 rokiem i działał odtąd jako momentu/n rerum.5 Ogólnie biorąc można przyjąć, że rozmaite czynniki przyrodnicze, o któ- rych już wspominaliśmy, odegrały w tym procesie zmierzchu co najwyżej rolę podrzędną. Przyczyną zubożenia świata rzymskiego nie było ani wy- eksploatowanie złóż bogactw naturalnych, ani drastyczny spadek urodzaj- ności ziemi. Wskutek niedbałej kultywacji gleby istniały gdzieniegdzie tere- ny zdewastowane, ale brak dowodów na to, aby doszło do powszechnego wyjałowienia ziemi, nie mamy również podstaw do postawienia wniosku, że antyczne metody agrotechniczne prowadziły do pozbawienia gleby natural- nych odżywek organicznych. Spadek produktywności rolnictwa, a także i wytwórczości rzemieślniczej, spowodowały nie tyle czynniki naturalne, co przede wszystkim zaburzenia polityczne i coraz większe ciężary podatkowe, które tak dotkliwie dawały się we znaki ludności poczynając od III stule- cia.6 , . Pogorszenie klimatu z całą pewnością nie odegrało roli czynnika, który, mógłby się poważniej przyczynić do zmierzchu Cesarstwa. Chociaż zmiany Naturalne przyczyny zmierzchu Cesarstwa 429 klimatyczne wystąpiły bez wątpienia na obszarach, gdzie dokonano inten- sywnych wyrębów lasów, to w ciągu całych dziejów Rzymu klimat w regio- nie śródziemnomorskim nie uległ żadnym poważniejszym zmianom i, po- dobnie jak w naszych czasach, zapewniał na ogół sprzyjające warunki dla utrzymania wysoko rozwiniętej cywilizacji.7 Co się tyczy innych przyczyn zmierzchu Cesarstwa, to nie ulega wątpli- wości, że epidemie nawiedzające sporadycznie Rzym oraz wielkie zarazy, które przetoczyły się przez ziemie imperium w 166 roku oraz w latach 250- 270, miały na krótką metę efekty bardzo groźne dla społeczeństwa, jed- nakże brak nam jakiejkolwiek pewności, czy wyrządzone przez nie spusto- szenia nie zostały naprawione lub nie byłyby naprawione, gdyby nie prze- szkodziły temu inne czynniki.8 Za jeden z powodów dekadencji państwa rzymskiego poczytywano również malarię, która prawdopodobnie od wie- ków (od V stulecia przed naszą erą, a może i jeszcze wcześniej) była endemi- czna w pasie nadmorskim w Lacjum i Etrurii i która bez wątpienia stanowiła plagę także innych nisko położonych terenów w pobliżu morza i ujść rzek. Ponieważ jednak klimat śródziemnomorski, a także warunki geo- logiczne tych obszarów nie sprzyjają tworzeniu się stojących wód, które są wylęgarnią komarów przenoszących zarazki tej choroby, malaria była zapewne, jak jeszcze niedawno, chorobą lokalną, na którą ludność była cał- kowicie uodporniona lub w najgorszym przypadku wskutek wielokrotnych zakażeń na tyle immunizowana, że znosiła ją bez poważniejszych konsek- wencji dla organizmu. W każdym razie nie mamy dowodów na to, że postę- pujące wyczerpywanie się sił państwa rzymskiego zbiegło się ze szczególnym nasileniem tej choroby.9 Wykluczyć musimy również hipotezę, że przyczyną zniedołężnienia świa- ta rzymskiego był utracjuszowski tryb życia jego mieszkańców. Bogactwo i nadmiar wolnego czasu, które zwykle rodzą upodobanie do nieobyczajnych rozrywek, oraz instytucja niewolnictwa z pewnością narażały właścicieli nie-ów na pokusy niemal zupełnie nie znane w naszych czasach. Jed- nakże byłoby błędem wierzyć bez zastrzeżeń częstym i kwiecistym ubolewa- niom pisarzy łacińskich nad łamaniem przez Rzymian mos maiorum. Więk- szość ludności Cesarstwa Rzymskiego, robotnicy rolni i rzemieślnicy, drob- ni kupcy i ludzie wolnych zawodów, nie mieli ani środków materialnych, ani skłonności do dogadzania swoim kaprysom i zachciankom. Podobnie jak dzisiejszym, tak i antycznym społecznościom śródziemnomorskim obce było nieumiarkowanie, mamy natomiast dostatecznie dużo dowodów na to, że w krajach Cesarstwa życie rodzinne rozwijało się na ogół wedle zdro- wych zasad. Przywary społeczeństwa rzymskiego nie zapuściły tak głębo- kich korzeni, aby doprowadzić do degeneracji typu fizycznego mieszkańców Cesarstwa.10 430 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy Inna teoria, wedle której do zmierzchu Cesarstwa przyczyniły się w zna- cznym stopniu czynniki przyrodnicze, sprowadza się do tezy, że przemiesza- nie się ludności różnych ras przyniosło skutki biologicznie ujemne. Zwolen- nicy tego poglądu twierdzą, że na początku ery chrześcijańskiej najbardziej wartościowe pod względem biologicznym ludy śródziemnomorskie, jak na przykład ludność Italii, zdegenerowały się wskutek zbyt intensywnego krzy- żowania się ze społecznościami na najniższym stopniu rozwoju. Za panowa- nia cesarzy zawieranie związków między partnerami o różnym pochodzeniu etnicznym było stosunkowo łatwe, zarówno z powodu nagromadzenia w imperium wielkich rzesz niewolników, jak i migracji żołnierzy i kupców; nawet za czasów Republiki ludność Rzymu stanowiła mieszaninę wszela- kich ras, niebawem także ludność Italii utraciła jednolitość etniczną, którą być może kiedyś posiadała. Jednakże teorie dotyczące rasy nie cieszą się dziś uznaniem, a w każdym razie trudno wymienić w strefie śródziemno- morskiej jakąś grupę etniczną, która by z punktu widzenia eugeniki repre- zentowała typ gatunkowo dodatni czy ujemny. Często spotyka się opinię, że elementy orientalne, które tak bardzo się przemieszały z ludnością rdzennie rzymską, stanowiły typ gorszy, w istocie jednak to właśnie wschodnia strefa śródziemnomorska była kolebką kultury antycznej, a cywilizacja grecko- -łacińska panowała jeszcze w krajach Lewantu, gdy na Zachodzie należała już do przeszłości. Brak także podstaw do twierdzenia, że związki między osobami wolnymi a niewolnikami lub byłymi niewolnikami były z natury rzeczy genetycznie szkodliwe. Wydaje się, że ci, którzy zawierali małżeństwa z osobami wolno urodzonymi, stanowili najbardziej wartościowy element warstwy niewolnej." Inna z kolei teoria wskazuje na ujemne pod względem genetycznym skutki częstych wojen, które siłą rzeczy prowadzą do eksterminacji jedno- stek fizycznie najbardziej wartościowych, i podkreśla, iż rzymskie wojny zaborcze zebrały wyjątkowo krwawe żniwo wśród najlepszych elementów ludności śródziemnomorskiej. Nie można więc złożyć na karb czystego przypadku, że począwszy od II wieku n.e. Italia, z której rzymska machina wojenna wyrwała bez litości mężczyzn do służby wojskowej, nie dostarczała już niemal wcale rekrutów do armii rzymskiej i nie dała Cesarstwu ani jed- nego wielkiego stratega, a także ani jednego wybitnego pisarza. W prowin- cjach natomiast pobór do wojska nie powodował tak systematycznego drenażu zdrowych mężczyzn, a w czasie długiego okresu pokoju za pier- wszych cesarzy nie doświadczyły one prawie wcale spustoszeń wojennych. Podczas gdy Italia zapłaciła wysoką cenę za supremację w świecie śródzie- mnomorskim, dla innych krajów w tym regionie pax Romana stanowiła dobrodziejstwo, oszczędzając im w znacznym stopniu genetycznie ujemnych skutków nie kończących się wojen. Naturalne przyczyny zmierzchu Cesarstwa 431 Nie ulega wątpliwości, że w pewnych okresach dziejów Rzymu wojny i epidemie przetrzebiły poważnie ludność Cesarstwa, trzeba się również zgo- dzić, że w okresie od Augusta do Konstantyna I doszło do stopniowego spadku liczby ludności imperium. Wydaje się jednak wątpliwe, czy owe zmiany demograficzne spowodowały od połowy II stulecia tak drastyczny niedobór rekrutów, że stały się, jak twierdzi się od pewnego czasu, główną przyczyną zmierzchu imperium rzymskiego.12 To prawda, że w Cesarstwie spotykało się obszary wyludnione, na których osiedlano oddziały barba- rzyńców, jednakże większość tamtejszej ludności zmieniła jedynie miejsca zamieszkania ze wsi na miasta, a nie wyginęła. Co więcej, rosnący udział barbarzyńców w obronie państwa bynajmniej nie dowodzi spadku liczby ludności, lecz świadczy raczej o niechęci ludności "nie-barbarzyńskiej" do poddawania się rygorom służby wojskowej. Chociaż dzięki pax Augusta zmniejszyła się zapewne liczba jeńców wojennych, których wystawiano na targach na sprzedaż, to wydaje się, że ubytek ten został zrównoważony przez przyrost naturalny w warstwie niewolnej. Ogólnie biorąc, jakkolwiek utrzymanie w mocy ustaw Augusta zmierzających do ograniczenia bezżen- ności i popierających wielodzietność wskazuje na zaniepokojenie władz problemem demograficznym, spadek liczby ludności, jak można sądzić, był głównie rezultatem działań państwa, a nie przyczyn naturalnych, w konsek- wencji więc stanowi jeden z symptomów, a nie powodów zmierzchu Cesar- stwa. Jedną z przyczyn pogorszenia się fizycznej kondycji społeczeństwa, która wymaga omówienia, było biologiczne samounicestwienie się warstw rządzą- cych w Cesarstwie. Już w V i IV stuleciu p.n.e. pierwotna arystokracja patrycjuszowska zaczęła gwałtownie topnieć, w I wieku n.e. wymarli jej ostatni przedstawiciele. Arystokracja z czasów późnej Republiki zdradzała nie mniej silną skłonność do bezdzietności, a za pryncypatu celibat i bezpo- tomność stały się wśród warstw zamożnych w Italii tak częste, że nawet ogłoszona przez Augusta ustawa de maritandis ordinibus okazała się wobec tego zjawiska bezsilna. Można uznać za prawdopodobne, że wskutek wymarcia najbardziej utalentowanych rodów typ etniczny społeczeństwa italskiego uległ pewnej degeneracji. Nie wiemy jednak, jak silna była owa tendencja do samounicestwienia w prowincjach, w każdym razie jednak to one z kolei stały się źródłem sił witalnych państwa rzymskiego.13 Rola czynników naturalnych w procesie chylenia się Cesarstwa ku upad- kowi pozostaje więc siłą rzeczy problematyczna, wiadomości nasze w tej kwestii są bowiem bardzo skąpe. W samej Italii działanie owych czynników pozostawiło pewne widoczne ślady, ale co się tyczy prowincji, to brak nam jakichkolwiek materiałów informacyjnych na ten temat. Traktując Cesar- stwo Rzymskie jako całość, w świetle przekazów historycznych nie mamy jak dotąd podstaw do wniosku, że czynniki naturalne przyczyniły się w poważniejszy sposób do zmierzchu państwa rzymskiego. 432 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy 4. SPOŁECZNE I POLITYCZNE PRZYCZYNY ZMIERZCHU CESARSTWA Wśród czynników o charakterze społecznym i politycznym wymienia się rzymski system oświatowy, oskarżając go o to, że nie dotarł do szerokich mas ludności.'4 Nie ulega wątpliwości, że kontakt przeważającej większości mieszkańców świata rzymskiego z kulturą grecko-rzymską był bardzo powierzchowny, w konsekwencji więc nie zapuściła ona korzeni dostatecznie głęboko. Co więcej, wykształcenie wyższego szczebla, zwłaszcza w krajach języka łacińskiego, było nadzwyczaj jednostronne. Program nauczania, który obejmował niemal wyłącznie studia lingwistyczne i stylistyczne, pomijając zupełnie nauki przyrodnicze i społeczne, w jakimś stopniu tłumaczy zgubny brak zaradności i zanik inicjatywy, tak znamienne dla społeczeństwa rzymskiego od początków III wieku n.e. Jednocześnie jednak szkolnictwo nie miało w żadnym okresie historii starożytnej tak szerokiego zasięgu jak w pierwszych trzech stuleciach naszej ery i prawdopodobnie stan ten uległ zmianie dopiero w XIX wieku. Co więcej, rzymskie szkoły dawały wykształcenie gruntowne, w każdym razie, póki działały, z dobrymi rezultatami uczyły swych wychowanków dyscypliny intelektualnej. Za jedną z przyczyn owej katastrofy uważano powszechny nastrój przygnębienia, ale jeśli możemy go wyśledzić, to należy on do kategorii objawów choroby, a nie jej przyczyn. Jak wiadomo, Gibbon pisał o chrześcijaństwie: "wprowadzenie, a w każdym razie nadużycie wiary chrześcijańskiej miały niemały wpływ na zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego. Kler z powodzeniem wpajał doktryny cierpliwości i strachu, aktywność społeczna spotykała się z dezaprobatą, resztki ducha wojskowego uwięziono w murach klasztornych." Ów surowy pogląd już dawno spotkał się z ostrą krytyką -J.B. Bury pisał: "chrześcijaństwo jednoczyło, a nie dzieliło [...] nie mamy żadnego dowodu na to, że nauki chrześcijańskie podważały lojalność ludzi wobec Cesarstwa lub osłabiały ich gotowość do obrony jego granic. Chrześcijanie byli nie mniej waleczni od pogan."'S W istocie niewielu chyba znajdzie się takich, którzy odważą się oskarżyć społeczność chrześcijańską o słabą odporność nerwową, gdy przypomną sobie, jak rzesze zwyczajnych chrześcijan, w imię swego sumienia, z zimną krwią stawały na arenie, aby zginąć w pazurach lwów, lub szły na śmierć z ręki kata tylko dlatego, że nie zgadzały się rzucić kilku ziarnek kadzidła na pogański ołtarz. A jeżeli w poszukiwaniu przyczyn śmiertelnej choroby Rzymu cofniemy się do okresu wcześniejszego, to niewielu z nas zechce wystąpić z argumentem, że chrystianizm skorodował społeczeństwo rzymskie w pierwszej połowie III wieku; nie od rzeczy będzie również przypomnieć, że chrześcijaństwo było także religią Rzymu Wschodniego, który miał przetrwać jeszcze całe tysiąclecie. Niemniej chrześcijaństwo wywierało głęboki wpływ na społeczeństwo rzymskie, zwłaszcza od początku IV wieku, gdy pod względem aktywności i Społeczne i polityczne przyczyny zmierzchu Cesarstwa 433 praktycznych rezultatów pozostawiło religie pogańskie daleko w tyle, a w konsekwencji odciągnęło od służby państwowej ludzi najbardziej wartoś- ciowych, którzy w innej sytuacji zostaliby może wybitnymi wodzami, namiestnikami prowincji lub dostojnikami dworskimi. Od połowy IV stule- cia proces ten otrzymał dodatkowy impuls od szerzącego się szybko ruchu monastycznego. Kościół dążył również do nawrócenia barbarzyńców, zwła- szcza tych, którzy osiedlili się w Cesarstwie, na Zachodzie wspomagał pro- ces ich asymilacji z ludnością państwa, na Wschodzie natomiast współdzia- łał z Cesarstwem w walkach z ludami barbarzyńskimi. Reasumując, jakkol- wiek trudno jest zanalizować rzeczywisty wpływ chrześcijaństwa na późne społeczeństwo pogańskie, to nie ulega wątpliwości, że ta nowa religia ode- grała ogromną rolę w świecie, w którym dawne autorytety traciły stop- niowo punkt oparcia.16 Najbardziej jaskrawy kontrast między światem antycznym a nowożytnym obserwujemy w dziedzinie gospodarczej. Przekleństwo pracy niewolniczej polega na tym, że zdławiła ona inwencję techniczną, doprowadziła do po- wstania pogrążonej w marazmie warstwy rentierów i permanentnego stanu niskiego spożycia. To nadzwyczaj niskie spożycie stanowiło efekt struktury społecznej uginającej się pod ciężarem warstwy wierzchniej: środki mate- rialne były niesprawiedliwie skoncentrowane na samym jej wierzchołku, nieliczna grupa ludzi zamożnych (łącznie z armią i w mniejszym stopniu z odbiorcami zagranicznymi) stanowiła jedyny rynek zbytu wyrobów rze- mieślniczych. Poza nawiasem szczupłego rynku wewnętrznego pozostawała ogromna masa szarych mieszkańców państwa. W konsekwencji w warun- kach, które determinowały wymianę handlową i produkcję towarową w świecie antycznym, szybkie tempo rozwoju gospodarczego było niemal nie- możliwe, wyjątek stanowiły tereny, gdzie pierwszy raz poddano kultywacji duże obszary nieużytków bądź uruchomiono nowe kopalnie lub przetarto nowe szlaki handlowe. Należy również zwrócić uwagę na tendencję do decentralizacji, ruch odśrodkowy podyktowany poszukiwaniem nowych rynków zbytu. Wystąpiło ponadto zjawisko przenoszenia się rzemiosła i handlu z dawnych do nowych ośrodków, rzemieślnicy opuszczali miasta zakładając warsztaty w wioskach i wielkich majątkach ziemskich, co z kolei doprowadziło do likwidacji działalności kupieckiej na niektórych obsza- rach. Już przed 200 rokiem rozwój ekonomiczny został zahamowany, w ciągu następnych dwóch stuleci gospodarka rzymska była zbyt słaba, aby zrekompensować szkody spowodowane przez nieustanne wojny i kryzysy polityczne. Biorąc pod uwagę, że w żadnym okresie aktywność gospodarcza w basenie śródziemnomorskim nie była tak wysoka, jak w pierwszych dwóch stuleciach naszej ery, wydaje się, że nie doszłoby w III i IV wieku do tak ostrej recesji gospodarczej, gdyby życie polityczne Rzymu toczyło się spokojniejszym nurtem.17 28 - Dzieje Rzymu t. II 434 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilars i perspektywy Sprzeczność między interesami miasta i wsi posłużyła za punkt wyjścia sławnej teorii Rostovzeffa,* który na podstawie faktu wyzysku chłopstwa przez mieszkańców miast zbudował hipotezę o stalce klas w Cesarstwie wedle tego autora armia, która rekrutowała s~.ę przeważnie z chłopów, sprzymierzyła się w III wieku z chłopstwem i utworzyła z nim wspólny front przeciwko mieszczaństwu. Jednakże teoria ta, ~.hoć przedstawiona przez autora tak błyskotliwie, nie znajduje potwierdzenia w ówczesnej rzeczywistości; z zachowanych źródeł wynika bowiem jasno, że chłopi nie skarżyli się na mieszczaństwo jako klasę, lecz występowali jedynie przeciwko indywidualnym właścicielom majątków i ich oficjali~;tom, co więcej, za swych prawdziwych ciemięzców uważali żołnierzy, nie widząc w nich ani sprzymierzeńców, ani mścicieli.lg Zmierzch Cesarstwa przypisywano często, nie bez racji, niedostatkom struktury politycznej państwa rzymskiego. Od czasów wielkich podbojów w III i II wieku p.n.e. zarysowała się tendencja do coraz większej koncentracji władzy w rękach nielicznej grupy ludzi. Pierws'e wojny zaborcze, które przyniosły Rzymianom panowanie nad Italią, doprowadziły do względnie równomiernego podniesienia poziomu materialnel;o i większej niezależności przeciętnych obywateli; odtąd, w okresie dojrzałości Republiki, władza ludu bynajmniej nie była pustym frazesem. Dopiero w rezultacie późniejszych kampanii wojennych, w czasie których Rzymianie podbili cały region śródziemnomorski, powstał proletariat, zależny ekonomicznie od warstwy rządzącej i pozbawiony możliwości racjonalnego wpływu na coraz bardziej złożoną sytuację polityczną. W tych warunkach musiało dojść do koncentracji władzy w rękach ekskluzywnej oligarchii arystokratycznej. Jednakże arystokracja ta nie potrafiła ani zapewnić porządku publicznego, ani utrzymać wojska w ryzach, co doprowadziło do chaosu, na który jedynym lekarstwem była bardziej lub mniej absolutna dyktatura. Trzeba przyznać, że August starał się w miarę możliwości respektować republikańską ideę kolegialności w rozstrzyganiu spraw państwowych, a jednocześnie dzięki rozwojowi arystokracji municypalnej w ciągu pierwszych dwustu lat naszej ery powstała nowa klasa rządząca, która w drodze procesu decentralizacji zdolna była po jakimś czasie przejąć część prerogatyw cesarskich. Jednakże już w czasach pryncypatu władcy systematycznie wkraczali w kompetencje innych organów państwowych, a dramatyczne wyć~.arzenia w III wieku spowodowały, że państwo rzymskie nie miało innej możliwości, niż pogodzić się z nieograniczoną dyktaturą. Problem współistnienia w państwie władzy cesarskiej i samorządu okazał się dla świata rzymskiego za trudny. * Michael Rostovzeff (1870-1952), amerykanski historyk staro?ytnooci, autor wielu prac, m.in. Social and Economic History of Roman Empire, Social and Economic History of the Hellenistic World (przyp. t3um.). Społeczne i polityczne przyczyny zmierzchu Cesarstwa 435 W rezultacie tak wielkiej koncentracji władzy politycznej doszło w społe- czeństwie do atrofii dawnych nawyków, zwłaszcza zaradności i przedsię- biorczości, które wykształciły się w początkach istnienia małych miast- -państw. Z biegiem czasu los Cesarstwa znalazł się w rękach armii, która nie dysponowała już żadnymi rezerwami; państwo nie miało możliwości zapo- bieżenia katastrofie, gdyby umocnienia obronne na ówczesnych granicach zostały przerwane. Co więcej, cesarze rzymscy oraz wysocy urzędnicy cesarscy byli w nie mniejszym stopniu, niż wszyscy autokraci, narażeni na pokusy, które zawsze wiążą się z władzą nie hamowaną żadną odpowie- dzialnością. Co się tyczy cesarzy, to prawda, że groźba rewolty lub śmierci z rąk morderców temperowała ich samowolę, ale administracja cesarska stała się faktycznie nietykalna. Bezprawia, których dopuszczała się nie kontrolo- wana biurokracja, przyczyniły się bez wątpienia do zmierzchu potęgi Cesar- stwa, prowadziły bowiem do marnotrawstwa szczupłych środków material- nych państwa i wywoływały nastroje głębokiego niezadowolenia. Z drugiej strony należy podkreślić, że owa postępująca reglamentacja i poddawanie życia gospodarczego i finansów coraz surowszym rygorom nie wynikały ze świadomego dążenia państwa do etatyzacji gospodarki, ale stanowiły rezul- tat wysiłków cesarzy, którzy desperackimi sposobami starali się rozwiązać przynajmniej najbardziej palące problemy w zakresie produkcji artykułów pierwszej potrzeby oraz finansów, piętrzące się przed administracją wskutek spadku aktywności gospodarczej i istnienia wolnego rynku pieniężnego. Leseferyzm padł ofiarą zmieniających się warunków życia: nie poświęcono go dla żadnej teorii ekonomicznej. Ale obok tych niepowodzeń w polityce wewnętrznej Cesarstwo Rzymskie miało także osiągnięcia, jak choćby przyznanie pełnego obywatelstwa rzym- skiego mieszkańcom Italii i prowincji, a także otwarcie drogi dla ludzi wszelkich narodowości do wszystkich stanowisk wojskowych i politycz- nych, nie wyłączając godności cesarskiej. W III i IV wieku administracja rzymska miała przynajmniej ten powód do chluby, że była rzeczywistą re- prezentacją wszystkich posiadłości rzymskich, a świadomość wspólnego obywatelstwa rzymskiego skutecznie zapobiegała tworzeniu się wrogich grup narodowościowych wewnątrz Cesarstwa.19 Ekscesy Kaliguli, Nerona. lub Heliogabala nie powinny nam przesłaniać faktu, że cesarze rzymscy byli na ogół ludźmi pełnymi energii i odpowiedzialnymi, i że przetrwanie przez Cesarstwo kataklizmów w III i IV wieku było w znacznym stopniu osobistą zasługą niestrudzonych władców, którzy nie dopuszczali myśli o klęsce tak samo niezłomnie, jak nie dopuszczali jej Rzymianie w roku klęski pod Kannami.20 Oczywistą słabością Cesarstwa Rzymskiego był brak odpowiedniego zabezpieczenia przed sporami o sukcesję tronu. Można spotkać się z poglą- dem, że największa wada ustroju rzymskiego polegała na odrzuceniu w sen- 436 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy się ustawowym zasady dziedziczności władzy cesarskiej. Jednakże i takie rozwiązanie - nie mówiąc o tym, że zasada dziedziczności spowodowałaby zapewne obniżenie przeciętnego poziomu władców - stanowiłoby zbyt wątłą gwarancję zlikwidowania prób nielegalnego przywłaszczania sobie tronu cesarskiego. Dziedziczność tronu nie uchroniła monarchii ptolemej- skiej od dekadencji, a Seleukidów i Arsacydów od upadku wskutek konflik- tów między rywalizującymi pretendentami do korony królewskiej. Prawdzi- wa orgia pretendentów do tronu królewskiego, którzy zagrozili okresowo bezpieczeństwu i ostatecznie doprowadzili do krańcowego wycieńczenia Cesarstwa, stanowiła rezultat buntowniczych nastrojów w wojsku i żadna zmiana ustroju państwa rzymskiego nie byłaby na to skutecznym lekar- stwem. Ze wszystkich administracyjnych błędów cesarzy z najostrzejszą krytyką spotkały się ich błędy w dziedzinie finansów państwa. Nie ulega wątpli- wości, że postępująca deprecjacja pieniądza i nierównomierne obciążenie ludności podatkami, którym nie zdołały zaradzić reformy dokonane przez Dioklecjana, stanowiły przeszkodę w uzdrowieniu gospodarki po klęskach w III wieku. Mimo wszystko wszakże w zestawieniu z wojnami domowymi i najazdami barbarzyńców błędy w polityce finansowej, popełnione zarówno za rządów pierwszych, jak i ostatnich cesarzy, odegrały stosunkowo nie- wielką rolę w procesie zmierzchu Cesarstwa. Ewolucja ustroju państwa rzymskiego była zdeterminowana jego polityką zagraniczną. Czy założenia tej polityki były błędne? Spotyka się sugestie, że zdobywcy rzymscy przeliczyli się z własnymi siłami, anektując więcej obsza- rów, niż mogli z korzyścią dla państwa lub bezpiecznie utrzymać w swym posiadaniu. Przeniesienie granic Cesarstwa za Dunaj, na obszar Dacji, czy też na drugą stronę kanału La Manche, do Brytanii, nie odegrało roli decy- dującej, najbardziej istotne wydaje się natomiast to, czy senat rzymski postąpił słusznie akceptując politykę podbojów we wschodniej strefie Mo- rza Śródziemnego w II stuleciu. Gdyby Rzymianie nie mieszali się w we- wnętrzne sprawy Grecji i skoncentrowali na umocnieniu swego panowania na Zachodzie, być może stworzyliby zwarty, jednolity blok ludów łacińsko- języcznych, który zdołałby stawić czoło każdemu agresorowi.21 Brak jednak podstaw do wniosku, że włączenie do imperium rzymskiego całego basenu śródziemnomorskiego stało się dla Rzymu krępującym balastem i doprowa- dziło do poważnego przeciążenia jego linii komunikacyjnych; dodać rów- nież trzeba, że chociaż Żydzi nigdy się nie zasymilowali, społeczności orientalne zamieszkujące prowincje rzymskie, mimo odrębności języków i kultur, postępowały wobec Rzymu lojalnie i służyły mu pomocą. Ze wszystkich możliwych powodów zmierzchu Cesarstwa najbardziej przemawiający do przekonania wydaje się fakt, że najeźdźcy, którzy w III wieku wtargnęli w granice państwa rzymskiego, byli silniejsi od Rzymian.22 Społeczne i polityczne przyczyny zmierzchu Cesarstwa 437 Jest to truizm, który wszakże może doprowadzić do mylnych wniosków. Persowie, Goci i Alamanowie znacznie ustępowali pod względem militar- nym Kartagińczykom i Macedończykom, którym Rzymianie zadali druzgo- czące klęski. Jeżeli mimo to agresorzy ci zmusili Rzymian do zmobilizowa- nia swoich wszystkich środków obronnych, to oznacza to, że środki te były poważnie nadwerężone. Jedną z przyczyn tak wielkiego osłabienia państwa rzymskiego były przeobrażenia w składzie osobowym armii: rekrutów ital- skich zastąpili bowiem poborowi z prowincji słabo zromanizowanych, któ- rym brakowało pojętności właściwej żołnierzom rzymskim i którym trudno było się nagiąć do rygorów dyscypliny.23 Mimo to granice rzymskie nie zna- lazłyby się w tak wielkim niebezpieczeństwie, gdyby garnizony rzymskie nie były tak bardzo zaabsorbowane rozgrywkami o tron cesarski, na który każdy z nich starał się wynieść swego własnego kandydata. Nie ulega żadnej kwestii, że stanowiło to główną przyczynę chylenia się państwa ku upad- kowi. Ze wszystkich niebezpieczeństw, które wiązały się z podbojami rzym- skimi, najgroźniejsze było to, że gdyby sprofesjonalizowane masy żołnier- skie, które stanowiły jedyny instrument zdolny do realizacji ekspansjoni- stycznej polityki Rzymu, uświadomiły sobie, że są dla Cesarstwa narzę- dziem niezbędnym, od tej chwili starałyby się narzucić swą wolę zarówno cesarzom, jak i senatowi. Wysokie żołdy i hojne zaopatrzenie emerytalne zmniejszały wprawdzie to ryzyko, ale całkowicie go nie eliminowały. Na- suwa się więc wniosek, że najlepszym sposobem położenia kresu zamachom wojskowym było prawdopodobnie przywrócenie przymusowego poboru do wojska w zmodyfikowanej postaci, a mianowicie uzupełnienie armii zawo- dowej oddziałami milicji, przeznaczonymi do służby w drugiej linii. Zorga- nizowanie takich jednostek nie stanowiłoby większego ciężaru dla skarbu państwa, a służba w nich nie byłaby dla żołnierzy zbyt uciążliwa. W czasie wojny milicja rzymska mogła była spełniać tak pożyteczne zadania, jakie powierza się dziś żołnierzom w starszym wieku, na przykład ochronę linii łączności lub ryglowania chwilowych luk w linii frontu. Co więcej, sama obecność tych formacji udaremniłaby rozgrywki o obsadzenie tronu. Sukces w tej grze zależał bowiem od; szybkości działania, zwłoka często groziła klęską, jak dowodzi los uzurpatora Maksyminusa. Gdyby istniały formacje drugiej linii, kwaterujące na szlakach prowadzących ze stref pogranicznych do Rzymu, niektóre zamachy wojskowe zostałyby zdławione w zarodku, a sądzić można, że do większości z nich w ogóle by nie doszło. Ponieważ jednostki takie nie istniały, oddziały żołnierzy zawodowych mogły bez żadnych trudności pomaszerować na Rzym, pozostawiając granice Cesar- stwa na łasce losu. 438 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy 5. ŚLADY CESARSTWA RZYMSKIEGO W HISTORII24 Upadek Cesarstwa Rzymskiego zainaugurował europejskie średniowie- cze, ale w wiekach średnich Cesarstwo to bynajmniej jeszcze nie umarło, a nawet dziś promieniuje ono wielką witalnością. We wschodniej strefie śródziemnomorskiej Bizancjum, choć na mniejszą skalę, stanowiło bezpośrednią kontynuację Cesarstwa Rzymskiego. Przez dwa stulecia po upadku Cesarstwa Zachodniego istniały tam jeszcze insty- tucje rzymskie, a w sądach posługiwano się językiem łacińskim: Konstanty- nopolowi, a nie Rzymowi, zawdzięczamy dwa największe pomniki prawa rzymskiego - Kodeks Teodozjusza i Kodeks Justyniana. W VII i VIII stu- leciu wyspecjalizowana administracja rzymska ustąpiła systemowi bardziej elastycznemu, który przypominał administrację w państwach feudalnych zachodniej Europy, a język grecki zajął miejsce łaciny jako język urzędowy. Mimo wszystko jednak linia cesarzy rzymskich pozostała nieprzerwana (chociaż dynastie zmieniały się często) aż do zdobycia Konstantynopola w 1453 roku przez sułtana Mehmeda II. Cesarz bizantyjski Konstantyn XIII, który poległ w wyłomie murów, broniąc swej stolicy przed szturmującymi ją Turkami, mógł z całkowitą słusznością uważać się za następcę Augusta w prostej linii. Konstantynopol przetrwał tysiąc lat dzięki swym murom obronnym i znakomitemu położeniu, wielkim rezerwom rekrutów w Azji Mniejszej, sprawnemu na ogół aparatowi administracyjnemu i rzadszym niż w Europie Zachodniej napięciom ekonomicznym. Zdecydowaniu, z jakim Bizancjum odpierało falowe ataki barbarzyństwa, świat dzisiejszy zawdzię- cza ocalenie znacznej części spuścizny po kulturze antycznej, w Cesarstwie Bizantyjskim bowiem nadal studiowano literaturę grecką i dzięki temu pewne jej fragmenty przetrwały do naszych czasów; kiedy nad stolicą Cesar- stwa zawisła groźba okrążenia przez wojska tureckie, uciekający z miasta uczeni i nauczyciele zabierali w drogę manuskrypty i docierali z nimi do Italii, gdzie humaniści przyjmowali ich z otwartymi rękami. W zachodniej strefie Morza Śródziemnego krótki okres panowania bizan- tyjskiego w Rzymie, zdobytym przez wodzów wojsk Justyniana, Belizariu- sza i Narsesa, stanowił tylko interiudium w epoce sprawowania tam rządów przez pomniejszych królów germańskich. W 489 roku Teodoryk na czele swych hufców ostrogockich wkroczył do Italii, obalając Odoakra i zakłada- jąc tam królestwo ostrogockie. Królestwo to, które podupadło po śmierci Teodoryka w 526 roku i wyczerpało swe siły w obronie przed nieustającymi atakami Nowego Rzymu, uległo w 568 roku bitnym barbarzyńcom, Longo- bardom, którzy wkroczyli do Italii i na dwa stulecia zajęli jej północne obszary. W dzień Bożego Narodzenia 800 roku Karol Wielki, który swe królestwo frankońskie, odziedziczone po przodkach, poszerzył na znaczną część zachodniej Europy (z wyłączeniem wszakże południowej Italii), otrzy- Siady Cesarstwa Rzymskiego w historii 439 mał koronę cesarską z rąk papieża w bazylice Świętego Piotra w Rzymie: Karolo piissimo Augusta a Deo coronato vita et victoria - wykrzyknęli zgro- madzeni na tej ceremonii - odtąd zachodnia Europa znowu miała cesarza rzymskiego. Jakkolwiek cesarstwo karolińskie po jakimś czasie się roz- padło, dziedzictwo frankońskie przejął władca saksoński Otton I (936 r.), który w 962 roku wskrzesił tytuł "cesarza rzymskiego", założył święte Cesarstwo Rzymskie i zainaugurował linię monarchów "rzymskich"; prze- trwała ona do czasów nowożytnych. Wielu energicznych królów niemieckich dążyło z determinacją do przekształcenia Cesarstwa Rzymskiego w polity- czną rzeczywistość, a długi konflikt z papiestwem i italskimi miastami- -republikami, w który uwikłali się z tego powodu, stanowi jeden z najważ- niejszych rozdziałów politycznej historii europejskiego średniowiecza.25 Po śmierci Fryderyka II - stupor mundi* - w 1250 roku cesarze rzymscy zachowali zwierzchnictwo już tylko nad ziemiami niemieckimi, a po wojnie trzydziestoletniej władza cesarza rzymskiego stała się czystą fikcją. Mimo wszystko jednak dopiero w 1806 roku, gdy Napoleon spospolitował tytuł "cesarza", uzurpując go sobie bez żadnego prawnego tytułu, Franciszek I, cesarz Austrii, zrzekł się korony rzymskiej, kładąc dobrowolnie kres naj- starszemu organizmowi politycznemu w Europie. Można się wprawdzie spierać, czy w zachodniej Europie przetrwały rzym- skie instytucje municypalne, ale nie podlega dyskusji, że prawo rzymskie nigdy nie wyszło całkowicie z użycia. Wiele jego elementów weszło w skład "prawa kanonicznego", które Kościół stosował w sferze należącej do jego jurysdykcji. Z polecenia światłych królów germańskich w Italii sporządzono około 500 roku skróty Kodeksu Teodozjusza, a po 1100 roku prawo rzym- skie stało się głównym przedmiotem studiów na uniwersytetach europej- skich. Od XVI wieku w sądach modernizującej się Europy stosuje się coraz powszechniej zasady rzymskiej jurysprudencji. W naszych czasach prawo- dawstwo starożytnego Rzymu stanowi fundament kodeksów prawa cywil- nego obowiązujących w państwach o ludności pochodzenia europejskiego, wyjątek stanowi kilka państw należących do strefy języka angielskiego.26 Usługi, jakie oddał w średniowieczu język łaciński jako międzynarodowy środek porozumiewania się kleru i ludzi nauki, są zbyt dobrze znane, aby je w tym miejscu omawiać. Wspólnie z wiarą chrześcijańską łacina stanowiła najmocniejsze spoiwo rozczłonkowanej Europy Zachodniej i przez kilka stuleci była jedynym środkiem wyrazu literackiego w krajach zachodnich. W XIII wieku języki krajowe zaczęły wypierać łacinę z twórczości literac- kiej, ale stosowano ją nadal w tych dziedzinach wiedzy, w których ścisłość wyrażania myśli miała istotne znaczenie. Statuty angielskie były redago- • "Cud świata" (przyp. tłum.). 440 Rozdział XLIV. Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy wane po łacinie do czasów Lancasterów,* umowy międzynarodowe - do XVIII wieku. Do końca XVII wieku łacina była także językiem nauki, do dziś pozostaje urzędowym językiem Kościoła katolickiego.27 W szkołach i klasztorach średniowiecznych nigdy nie przestano studiować dzieł literatury starożytnego Rzymu. Nawet w latach najgłębszego mroku zdarzały się okresy pełne blasku. W pierwszej połowie VI stulecia, gdy gmach cywilizacji rzymskiej rozsypywał się w gruzy, Boecjusz i Kasjodor napisali dzieła, które stały się w średniowieczu kompendiami antycznej wiedzy, a w Irlandii i na celtyckich rubieżach mnisi pielęgnowali studia naukowe i z wytrwałą cierp- liwością przepisywali i przechowywali starodawne księgi. Potem nadszedł karoliński renesans nauki, oświaty i życia intelektualnego i energii Alkuina z Northumbrii, doradcy Karola Wielkiego, zawdzięczamy skopiowanie i ocalenie tak wielu manuskryptów antycznych (najstarsze kopie dzieł dwu- nastu wybitnych pisarzy łacińskich zostały sporządzone przez skrybów z tego okresu). Po okresie dekadencji doszło ponownie do ożywienia intelek- tualnego za panowania Ottonów pod koniec X wieku, o czym świadczy powstanie w tym czasie licznych szkół i skopiowanie wielu rękopisów łaciń- skich w Saksonii i innych krajach, przeważnie ręką duchownych. To drugie odrodzenie było trwalsze i dało początek scholastyce. Od XII wieku w pro- gramach szkolnych coraz więcej miejsca poświęca się autorom rzymskim, a tak zwany renesans nauki w XV i XVI stuleciu stanowił już tylko dopełnie- nie procesu, który toczył się od dawna.28 Rzecz ostatnia, lecz nie mniej ważna: Kościół katolicki można uważać za instytucję, która stanowi spuściznę po starożytnym Rzymie. Organizacja tego Kościoła była po części wzorowana na strukturze organizacyjnej Cesarstwa Rzymskiego i we wczesnym średniowieczu Kościół najbardziej przyczynił się do ocalenia kultury rzymskiej dla potomności. Dumnej przechwałce poety z epoki Augusta, Tybullusa, zawartej w sło- wach Roma aeterna,29 bieg późniejszych wydarzeń zadał kłam. Jednakże przepowiednia, którą współczesny mu Horacy odniósł do samego siebie: non omnis moriar - "nie wszystek umrę"30 - okazała się nie mniej trafna także w odniesieniu do Cesarstwa Rzymskiego i cywilizacji rzymskiej. Kul- tura europejska jest nowym szczepem na starym pniu grecko-rzymskim, a Rzym stał się głównym kanałem, którym dziedzictwo po antyku dotarło do świata nowożytnego. Jeżeli "wszystkie drogi prowadzą do Rzymu", to prawdą jest również to, że prowadzą także z Rzymu. Dla wszystkich tych, którzy potrafią przenieść się myślą w daleką przeszłość, Rzym stanowi nadal centralny punkt historii powszechnej. * Dynastia panująca W Anglii w latach 1399-1461 (przyp. tłum.). KONIEC TABLICE CHRONOLOGICZNE LATA P.N.E. ITALIA ARCHAICZNA ok. 5000 - - ok. 2000 ok. 2000 - - 1800 ok. 1800 - - ok. 1000/800 ok. 1800 ok. 1500 ok. 1500 ok. 1400 ok. 1250 ok. 1200/1150 ok. 1000 (?), 900 (?), 800 (?) ok. 750 ok. 750 ok. 750-700 ok. 700 ok. 700 ok. 650 ok. 500 epoka neolitu. okres chalkolitu. epoka brązu. początki kultury apenińskiej. rozkwit kultury apenińskiej. początki kultury terramare. kupcy mykeńscy w południowej Italii. pojawienie się ceramiki mykeńskiej w Etrurii (Luni). ; epoka późnego brązu. Proces zacierania się różnic między kulturą apenińską a kulturą terramare. początki epoki żelaza. • chaty z epoki żelaza na Wzgórzu Palatyńskim w Rzymie. koloniści greccy na Ischii i w Kumę. rozwinięta kultura willanowiańska czy już wczesna kultura etruska? początki fazy "orientalizującej" w rozwoju kultury italskiej. początek rozkwitu kultury etruskiej. kultura etruska zaczyna docierać do Kampanii. Etruskowie rozszerzają swe wpływy na północną Italię. RZYM ARCHAICZNY ok. 800/750 - Roma qwdrata. Osada z epoki żelaza na Palatynie. ok. 750-670 - Septimontium: połączenie osadników zamieszkałych na siedmiu wzgórzach (Palatinus, Cermalus, Velia, Fagutal, Cispius, Oppius i Caelius). VII wiek - "Miasto czterech dzielnic": włączenie Kwirynału, Wiminalu i części Forum w obręb Rzymu. ok. 625/600 - ostatnie pochówki na terenie późniejszego Forum. Początki wpły- wów etruskich w Rzymie. VI wiek - miasto "serwiańskie", obejmujące także Kapitel i Eskwilin. 444 Tablice chronologiczne DATY TRADYCYJNE 753-716 - Romulus. 715-673 - Numa Pompiliusz. Wprowadzenie kultu Westy. 674-642 - Tullus Hostyliusz. Zniszczenie Alba Longa. ok. 655 - Demaratos emigruje z Koryntu do Etrurii. 642-617 - Ankus Marcjusz. Rzym opiera swe granice o wybrzeże morskie. 616-579 - Tarkwiniusz Stary (Priscus). Melioracja terenu Forum. 578-535 - Serwiusz Tuliusz. Początki organizacji "serwiańskiej". Traktat z Laty- nami. Świątynia Diany na Awentynie. r- ok. 535 - Etruskowie i Kartagińczycy zadają klęskę Fokejczykom na wodach pod Alalią. 534-510 - L. Tarkwiniusz Pyszny. Świątynia na Kapitelu. Traktat z Gabiami. Terytorium pod władzą Rzymu osiąga mniej więcej 900 km2. 524 - Etruskowie ponoszą klęskę pod Kumę, gdzie do władzy dochodzi Arystodemos. REPUBLIKA RZYMSKA 509 - upadek Tarkwiniusza i koniec monarchii; ustanowienie instytucji dwóch konsulów o rocznej kadencji. Dedykacja świątyni na Kapitelu. Traktat Rzymu z Kartaginą. 508 - Wojna z Porsenną (kto zdobył Rzym?). 506 - Latynowie i Arystodemos z Kumę zadają klęskę synowi Porsenny pod Arycją. 504 - ród Klaudiuszów przenosi się do Rzymu. 501 - powołanie pierwszego dyktatora. 496 - bitwa Rzymian z Ligą Latyńską nad jeziorem Regillus. Ustanowienie kultu Libera, Libery i Cerery. 495 - założenie kolonii latyńskiej w Signia. 494 - "pierwsza secesja": plebejusze dochodzą swoich praw. Założenie ko- lonii latyńskiej w Velitrae. 493 - traktat Spuriusza Kasjusza z Latynami. 492 - import zboża z Kumę. Założenie kolonii latyńskiej w Norba. 491 - napaść Koriolana. 486 - Spuriusz Kasjusz występuje z projektem ustawy agrarnej. Traktat Rzymu z Hernikami. Początek trwających pięćdziesiąt lat wojen z Ekwami i Wciskami. 482-474 - wojna w Wejami. 479 - bitwa nad Cremerą. 474 - Hieron z Syrakuz zadaje Etruskom klęskę na wodach pod Kumę. 471 - lex Publilia Voleronis: usankcjonowanie concilium plebis i instytucji trybunów. 469 (?) - zwiększenie liczby trybunów do dziesięciu. 458 (?) - Ekwowie zadają Minucjuszowi klęskę w okolicy góry Algidus; Cyn- cynnat ratuje wojsko rzymskie od pogromu. 456 - lex Icilia de Aventino publicando. 451-450 - decemwirowie. Ogłoszenie praw XII Tablic. Tablice chronologiczne 445 "secesja" plebejuszy. Leges Yaleriae Horatiae'. określenie kompetencji trybunów. wybór kwestorów przez lud. Prawdopodobne utworzenie instytucji comitia tributa. lex Canuleia. Miejsce konsulów zajmują trybuni wojskowi z władzą konsularną. traktat z Ardeą. ustanowienie urzędu cenzora. założenie kolonii latyńskiej w Ardei (?). Minucjusz organizuje dostawy zboża dla Rzymu. świątynia Apollina. decydujące zwycięstwo Rzymian nad Ekwami pod górą Algidus. Rzym odbiera Wejom Fideny. powiększenie liczby kwestorów do czterech: plebejusze uzyskują do- stęp do tego urzędu. założenie kolonii latyńskiej w Labici. kwesturę sprawuje trzech plebejuszy. zdobycie miasta Anxur. osadzenie w Velitrae garnizonu rzymskiego. ustanowienie uroczystości religijnej lectisternium. przyznanie żołnierzom żołdu. Upadek Wejów po długim (dziesięcio- letnim?) oblężeniu. Zawarcie pokoju z Wciskami. założenie kolonii latyóskiej w Circeii. założenie kolonu latyńskiej w Sutrium. bitwa nad Allią. Galowie zdobywają Rzym (wedle Polibiusza w 387 roku). klęska Ekwów pod Bolą. utworzenie czterech tribus wiejskich na Ager Veiens (odtąd liczba ich wynosi dwadzieścia pięć). Rzymianie zadają klęskę Latynom, Wolskom i Heraikom. założenie kolonii w Satricum. założenie kolonii w Nepete. założenie kolonii w Setia. zdobycie Tusculum. rozpoczęcie budowy murów "serwiańskich". Latynowie zdobywają Satricum, wkrótce jednak ponoszą klęskę. Licyniusz i Sękstiusz rozpoczynają agitację polityczną. leges Liciniae Sextiae. Przywrócenie instytucji konsulatu. Ustanowie- nie urzędu edyla kurulnego. pierwszy konsul plebejski. Utworzenie urzędu pretora. Edylat kurulny będzie odtąd sprawowany na przemian przez patrycjuszy i plebejuszy (w obu przypadkach kadencja roczna). Rzymianie zdobywają Ferentinum. bunt miasta Tarkwinie. odnowienie przymierza z Hernikami i traktatu z Latynami. Utworze- nie na terenach zabranych Antium dwóch nowych tribus (odtąd jest ich dwadzieścia siedem). wprowadzenie podatku od manumissio (wyzwolenia niewolnika). Określenie maksymalnej stopy procentowej. Bunt miasta Falerie. Na- jazd Galów na Lacjum. 446 Tablice chronologiczne 356 - pierwszy dyktator plebejski. 354 - przymierze Rzymu z Samnitami. "- 353 - zwycięstwo nad Caere: zawarcie stuletniego rozejmu; przyznanie mieszkańcom ograniczonego obywatelstwa rzymskiego (być może nastąpiło to później). 352 - utworzenie instytucji quinqueviri mensarii (pięcioosobowe kolegium, które miało się zajmować okazywaniem pomocy dłużnikom znajdu- jącym się w trudnościach). 351 - pierwszy cenzor plebejski. Poskromienie buntów miast Tarkwinie i Falerie; zawarcie czterdziestoletniego rozejmu. 349 (lub 346) - odparcie napaści Galów. 348 - odnowienie traktatu Rzymu z Kartaginą. 346 - zwycięstwa Rzymian nad Antium i Satricum. 343 - zawarcie stałego przymierza z Faleriami. Latynowie napadają na Paeligni. 343-341 - pierwsza wojna samnicka. 342 - bunt w armii. "Secesja". Leges Genuciae. 340-338 - rewolta Latynów. 339 - leges Publiliae. & 338 - rozwiązanie Ligi Latyóskiej. Nadanie wielu miastom pełnego lub ograniczonego obywatelstwa rzymskiego. Założenie kolonii rzym- skiej w Antium (i w Ostii?). Konfiskata terenów należących do Velitrae. 337 - pierwszy pretor plebejski. 334 - założenie kolonii latyóskiej w Cales. 332 - utworzenie w Lacjum dwóch nowych tribus (łączna ich liczba wynosi dwadzieścia dziewięć). Traktat Rzymu z Tarentem (być może w 303). 332-331 - Rzym zawiera trzydziestoletni rozejm w Senonami. 329 - zdobycie Priyernum i przyznanie jego mieszkańcom ograniczonego ^obywatelstwa rzymskiego. Założenie kolonii rzymskiej w Anxur (Tar- racina). 328 - założenie kolonii latyńskiej we Fregellae. 328-302 - druga wojna samnicka. Pierwsze zastosowanie prorogatio imperii. Lex Poetiiia znosi niewolę za długi (być może dopiero w 313 roku). Rzym zawiera przymierze z Neapolis, Nucerią i Apulejczykami. 321 - klęska Rzymian w Wąwozie Kaudyńskim. Pokój. Rzym oddaje Fre- gellae. 318 - utworzenie w północnej kampanii dwóch tribus (w sumie jest ich odtąd trzydzieści jeden). Zawarcie przymierza z Teanum (Apuli) i Canusium. Rzym wysyła prefektów do Kapui i Kumę. 316 - wznowienie wojny z Samnitami. 315 - zdobycie Lucerii. Zwycięstwo Samnitów pod Lautulae. Kapua prze- chodzi na stronę Samnitów. 314 - zwycięstwo Rzymian pod Tarraciną. Zdławienie buntu Kapui. Za- łożenie kolonii latyńskiej w Lucerii. 313 (lub 312) - odzyskanie Fregellae, Sora etc. Założenie kolonii latyńskich w Suessa Aurunca, Pontia, Saticula i Interamna. 312 - cenzura Appiusza Klaudiusza. Początek budowy via Appia i aqua Appia. Tablice chronologiczne 447 • ustanowienie urzędu duoviri navales. • Rzymianie posuwają się w głąb Etrurii. Traktaty z Cortoną, Peruzją i Arretium. • odnowienie na czterdzieści lat przymierza Rzymu z Tarkwiniami. Zawarcie przymierza z Camerinum. bunt Herników. zdobycie szturmem Anagni: mieszkańcy otrzymują ograniczone oby- watelstwo rzymskie. Traktat z Kartaginą (wedle prokartagińskiego Filinosa z Akragas). anulowanie reform Appiusza Klaudiusza. Flawiusz ogłasza legis actiones. Zwycięstwo nad Ekwami. Koniec wojny samnickiej. Rzym zawiera przymierza z Marsami, Pelignami, Marrucinami i Frenta- nami. założenie kolonii latyńskich w Alba Fucens i Sora. Przyznanie Arpi- num ograniczonego obywatelstwa rzymskiego. Świątynia Salus w Rzymie. zawarcie przymierza z Westynami. lex Yaleria de provocatione. Lex Ogulnia otwierająca plebejuszom do- stęp do kolegiów kapłańskich. utworzenie dwóch nowych tribus: Aniensis i Terentina (łącznie jest ich trzydzieści trzy). Założenie kolonii latyńskiej w Narnia. założenie kolonii latyńskiej w Carseoli. Przymierze z Picenami. Na- paść Galów na ziemie rzymskie. trzecia wojna samnicka. Rzymianie zdobywają Bovianum Vetus i Aufidenę. najazd Samnitów na Ager Falernus. Założenie kolonii rzymskich w Minturnae i Sinuessa. zwycięstwo Rzymian nad Samnitami, Galami i Umbrami pod Sen- tinum. zawarcie czterdziestoletniego traktatu z Wolsyniami, Peruzją i Arre- tium. Samnici odnoszą zwycięstwo w okolicy Lucerii. wprowadzenie kultu Eskulapa (Aesculapius). Lex Maenia (?). Zwy- cięstwo Rzymian nad Samnitami pod Akwilonią. podporządkowanie Faleriów. zdobycie Wenusji i założenie tam kolonii latyńskiej. zawarcie pokoju z Samnitami. Sabinowie otrzymują przywilej ogra- niczonego obywatelstwa rzymskiego. w Rzymie powstaje mennica, a jednocześnie tworzy się kolegium pod nazwą tres viri monetales. Założenie kolonii latyńskiej w Hadrii. lex Hortensia: plebiscita uzyskują moc prawa powszechnego. rewolty miast Vulci (Volci), Wolsyniów itd. Wyparcie Senonów z Ager Gallicus. Założenie kolonii rzymskiej w Sena. zwycięstwo nad Bojami nad Jeziorem Wadymońskim. osadzenie garnizonów rzymskich w Turioj, Rhegium i Lokroj. Taren- tyńczycy atakują flotę rzymską. Rzym wysyła poselstwo do Tarentu. zawarcie przymierza z Vulci, Tarkwiniami i innymi miastami etrus- kimi. 448 Tablice chronologiczne 280-275 - wojna z Pyrrusem. 280 - Pyrrus ląduje w Italii i zadaje Rzymianom klęskę pod Herakleją. Negocjacje. 279 - bitwa pod Ausculum. "1 278 - traktat Rzymu z Kartaginą. Pyrrus opuszcza Italię. 275 - Pyrrus, ponownie w Italii, ponosi klęskę pod Maleventum i ewakuuje się z Półwyspu. 273 - założenie kolonii latyńskich w Paestum i Cosa. Caere ukarane zabo- rem części terytorium. Egipt zaliczony w poczet "przyjaciół" (amicii) Rzymu. 272 - Liwiusz Andronikus przybywa do Rzymu. Budowa akweduktu Anio Vetus. Zawarcie przymierza z Velią (Elea), Herakleją, Turioj i Me- tapontum. Kapitulacja Tarentu. r,.; 270 - zdobycie Rhegium. 269 - pierwsze srebrne monety z mennicy w Rzymie. Bunt Picenów. 268 - stłumienie buntu Picenów: Rzym przyznaje im ograniczone obywa- telstwo rzymskie. Sabinowie otrzymują pełne prawa obywatelskie. Założenie kolonii latyńskich w Beneventum i Ariminum. 267 - wojna z Sallentynami. Zdobycie Brundisium. 266 - Apulia i Messapia zmuszone do zawarcia przymierza. 264-241 - pierwsza wojna punicka. 264 - pierwsze igrzyska gladiatorskie w Rzymie. Założenie kolonii latyń- skiej w Firmium. Zdobycie Wolsyniów. Rzym zawiera przymierze z Mamertynami. Armia rzymska na Sycylii. 263 - założenie kolonii latyóskiej w Aesernia. Hieron zostaje sprzymierzeń- cem Rzymu. 262 - zdobycie Agrygentu. 261-260 - Rzymianie budują flotę morską. 260 - Rzymianie wygrywają bitwę morską pod Myląc. Duiliusz jako pierw- szy wódz rzymski odbywa tryumf za zwycięstwo na morzu. 259 - Rzymianie zajmują Korsykę. 257 - Rzymianie wygrywają bitwę morską na wodach pod Tyndaris. 256 - zwycięstwo Rzymian w bitwie morskiej w okolicy przylądka Eknomos. Regulus ląduje w Afryce. 255 - klęska armii Regulusa. Zwycięstwo w bitwie morskiej w okolicy przylądka Hermaeum, ale niedaleko Pachynos flota rzymska ulega zniszczeniu. 254 - Rzymianie zajmują Panormos. 253 - flota rzymska zniszczona pod Palinuros. 250 - zwycięstwo Rzymian pod Panormos. Oblężenie Lilibaeum. 249 - flota pod wodzą Klaudiusza ponosi klęskę w okolicy Drepanum. Rzymska flota transportowa ulega zniszczeniu. 247 - w zachodniej części Sycylii Hamilkar Barkas przystępuje do ofen- sywy. 244 - założenie kolonii latyńskiej w Brundisium. 243 - dobrowolne pożyczki umożliwiają Rzymianom budowę nowej floty. 242 - utworzenie instytucji pretora do rozsądzania spraw między obywate- lami a cudzoziemcami (praetor peregrinus). 241 - zwycięstwo w bitwie morskiej u wybrzeży Wysp Egackich. Pokój. Tablice chronologiczne 449 241-238 238-225 238-230 237 236 235-234 232 231 230 229-228 228 227 226 225 223 222 221-220 221 220 219 218-201 218 217 216 215 214-205 214 213 Rzymianie zajmują Sycylię. Podporządkowanie Faleriów. Założenie kolonii latyńskiej w Spoletium. Utworzenie w Picenum dwóch no- wych tribus (łączna ich liczba wynosi trzydzieści pięć). Rok 241 (?): reforma komicjów centurialnych. wojna Kartaginy ze zbuntowanymi oddziałami najemnymi. Rzymianie opanowują Sardynię: zajęcie i podporządkowanie Sar- dynii i Korsyki. kampania przeciwko Ligurom. 'ił\- Hamilkar przybywa do Hiszpanii. pierwsza sztuka teatralna Newiusza. Napaści Galów na północną Italię. zamknięcie świątyni Janusa. Ok. 235: emisja pierwszych kwadry- gatów. • "' Flaminiusz przeprowadza parcelację Ager Gallicus. Rzym wysyła poselstwo do Hamilkara w Hiszpanii. dowództwo w Hiszpanii po Hamilkarze obejmuje Hazdrubal. pierwsza wojna iliryjska. Wybrzeże iliryjskie dostaje się w sferę wpływów rzymskich. Rzym wysyła poselstwa do Aten i Koryntu. ' liczba pretorów zwiększona do czterech. Odtąd Sycylia i Sardynia pod zarządem pretorów. Rzym zawiera z Hazdrubalem traktat, w którym strony uznają Ebro za linię demarkacyjną ich wpływów w Hiszpanii. ostatnia inwazja Galów: Rzymianie zadają im klęskę pod Telamo- nem. Flaminiusz zadaje klęskę Insubrom. bitwa pod Ciastidium; kapitulacja Insubrów. przesunięcie północno-wschodniej granicy rzymskiej na linię Alp Julijskich. dowództwo po Hazdrubalu obejmuje Hannibal. Apel Saguntu do Rzymu. cenzura Flaminiusza; budowa via Flaminia. druga wojna iliryjska; klęska Demetriosa. Hannibal oblega i zdoby- wa (listopad) Sagunt. druga wojna punicka. >( ' lex Ciaudia. Latyńskie kolonie w Placentii i Cremonie. Hannibal wkracza do północnej Italii. Bitwy nad rzekami Ticinus i Trebią. klęska Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim. Rzymianie wygrywają bitwę morską u ujścia Ebro. klęska Rzymian pod Kannami. Rewolty w środkowej Italii, m.in. w Kapui. podwojenie podatku majątkowego (tributum). Hannibal w południo- wej Italii. Przymierze Kartaginy z Filipem, a po śmierci Hierona z Syrakuzami. Hazdrubal ponosi klęskę pod Dertosą. pierwsza wojna macedońska. '; < Lewinus w Ilirii. • ' Hannibal zajmuje Tarent, z wyjątkiem cytadeli. Rzymianie oblegają Syrakuzy. • W - Dzieje Rzymu t. II 450 Tablice chronologiczne 212 212/211 211 210 208 207 206 205 204 203 203-202 202 201 200-196 200 199 198 197 196 195 194 193 192 192-189 oblężenie Kapui. Ustanowienie ludi Apollinares. wprowadzenie nowej jednostki monetarnej - denara. Rzymianie zawierają przymierze z Etolami. Hanniba! maszeruje na Rzym. Upadek Kapui i Syrakuz. Porażka Scypionów w Hiszpanii. . ' dwanaście kolonii latyńskich odmawia dostarczenia kontyngentów wojskowych. Upadek Agrigentum. Scypion ląduje w Hiszpanii. śmierć Marcellusa. Bitwa pod Baecula. Hazdrubal ponosi klęskę nad rzeką Metaurus. bitwa pod Ilipą. Ostateczny podbój Hiszpanii. Etolowie zawierają pokój z Filipem. Scypion na Sycylii. Pokój w Fenike. M. Katon zabiera Enniusza do Rzymu, Z Azji Mniejszej sprowadzo- no do Rzymu kamień kultowy bogini Kybele. Scypion ląduje w Afryce. Scypion zadaje klęskę Syfaksowi i wygrywa bitwę na Wielkich Rów- ninach. Zawarcie krótkotrwałego zawieszenia broni. Hannibal od- wołany do Kartaginy. Magon ponosi klęskę w Galii. Pakt między Filipem a Antiochem. Scypion wygrywa bitwę pod Zamą. Napaści Filipa i Antiocha. Rzym odrzuca wezwanie Etolii o udzielenie jej pomocy. zawarcie pokoju z Kartaginą, która staje się odtąd klientem Rzymu. Masynissa królem Numidii Większej. Apele króla Attalosa i Rodos do Rzymu o pomoc przeciwko Filipowi macedońskiemu. druga wojna macedońska. wypowiedzenie wojny Filipowi. Wojska rzymskie wkraczają do Gre- cji. Insubrowie plądrują Placencję. lex Porcia. Śmierć Newiusza. Etolowie opowiadają się po stronie Rzymu. zwycięstwo Flamininusa nad rzeką Aoos. Achajowie stają po stro- nie Rzymian. powiększenie liczby pretorów do sześciu. Podział Hiszpanii na dwie prowincje. Cethegus zwycięża Insubrów. Klęska Filipa pod Kynoske- falaj. Pokój między Filipem a Rzymem (zima). Bunt Turdetanów w Hiszpanii. Antioch zajmuje Efez. Marcellus zadaje Insubrom ostateczną klęskę. Proklamacja Flami- ninusa w Koryncie. Smyrna kieruje apel do senatu. Spotkanie z An- tiochem w Lizymachii. Hannibal sufetem Kartaginy. lex Parcia. Anulowanie lex Oppia. Przebywający na wygnaniu Han- nibal przyłącza się do Antiocha. Masynissa organizuje napaści na terytorium Kartaginy. Katon w Hiszpanii. Wojna z Nabisem. założenie kolonii rzymskich w Volturnum, Liternum, Puteoli, Saler- num, Sippontum, Tempsa, Croton i Buxentum. Zwycięstwo nad Lu- zytanami; wojna ciągnie się nadal. Rzymianie ewakuują się z Grecji. założenie kolonii latyńskiej w Thurii Copia. założenie kolonii latyńskiej w Vibo Yalentia. Odparcie napaści Apu- anów. Wypowiedzenie wojny Antiochowi (październik), który wylą- dował w Grecji. wojna z Antiochem. Tablice chronologiczne 451 lex Acilia w kwestii kalendarza. Scypion Nazyka zadaje klęskę Bo- jom. Rzymianie zwyciężają Antiocha pod Termopilami. Antioch wy- cofuje się do Azji Mniejszej. Wojna w Etolii. Flota Antiocha ponosi klęskę w pobliżu Korykos. Rzym odrzuca ofertę Kartaginy spłacenia całości odszkodowania. ponowne zasiedlenie Placentii i Cremony. Scypionowie w Grecji. Klęska floty Antiocha. klęska Antiocha pod Magnezją. założenie kolonii latyńskiej w Bononii. Wpisanie Kampańczyków na listy obywatelskie. Upadek Ambracji. Pokój z Etolią. Maniiusz do- konuje najazdu na Galację. - Arpinum, Formiae i Fundi otrzymują pełne obywatelstwo rzymskie. Traktat z Apameą. Nowy porządek polityczny w Azji. Rzym likwiduje zadłużenie wojenne. Wysiedlenie Latynów z Rzymu. Ataki polityczne na Scypiona. Via Aemilia i via Flaminia. senatus consultum de Bacchanalibus. Porażka Filippusa w walkach z Ligurami. cenzura Katona. Basilica Porcia. Scypion usuwa się do Liternum. śmierć Plauta. Założenie kolonii rzymskich w Potencji i Pisaurum. Filip wysyła do Rzymu Demetriosa. śmierć Scypiona. założenie kolonii rzymskich w Farmie, Mutinie i Saturnii. śmierć Hannibala. lex Baebia. Lex Orchia (przeciwko zbytkowi). Założenie kolonii latyń- skiej w Akwilei, a rzymskiej w Graviscae. Pokonanie Ingaunów. Re- wolty na Korsyce i Sardynii. Zakończenie konfliktu achajsko-spar- tańskiego. pierwsza wojna z Celtyberami. -s lex Villia Annalis. Założenie kolonii latyńskiej w Luca (Lukka). Zwy- cięstwo nad Apuanami. Założenie Gracchuris w Hiszpanii. Narodzi- ny poety Lucyliusza. :• rozpoczęcie budowy Bazyliki Emiliańskiej. Perseusz wstępuje na tron. ekspedycja przeciwko Istrom. akcja wysiedlania Latynów. Założenie kolonii rzymskiej w Lunie. Aneksja Istrii. pacyfikacja Sardynii. akcja wysiedlania Latynów. Wygnanie dwóch filozofów epikurejskich. Rzym powierza swym przedstawicielom polubowne załatwienie spo- ru między Masynissą a Kartaginą. pierwszy raz konsulat pełni jednocześnie dwóch plebejuszy. trzecia wojna macedońska. przejściowe wprowadzenie trybunału de repetundis. Założenie kolonii latyńskiej w Carteia w Hiszpanii. lex Voconia. Wyzwoleńców wpisuje się odtąd tylko do jednej tribus miejskiej. Konflikt między senatem a ekwitami. zwycięstwo nad Perseuszem pod Pydną. Zahamowania działań An- tiocha. Ogłoszenie Delos wolnym portem. Założenie Kordowy w Hiszpanii (być może w 151). zaprzestanie poboru tributum. Sprowadzenie do Rzymu biblioteki Perseusza. Splądrowanie Epiru. Podział Macedonii na cztery repub- 452 Tablice chronologiczne 166-159 163 161 159 157-155 155 154 154-138 153-151 153 151 ok. 150 150 149-146 149 148 147 146 ok. 145 144 143-133 142 139 137 135-132 133 132 131 130 129 126 125 liki, a Illyricum na trzy protektoraty. Deportowanie do Rzymu ty- siąca Achajów. komedie Terencjusza. ostateczne podporządkowanie Korsyki. lex Fannia (przeciwko zbytkowi). Wysiedlenie filozofów greckich. Traktat z Żydami. ustawa przeciwko przekupstwom. kampanie rzymskie w Dalmacji i Panonii. wykłady Karneadesa i innych filozofów w Rzymie. zwycięstwo nad Ligurami. wojna z Luzytanami. druga wojna z Celtyberami. początek kadencji konsulów ustala się na Kalendy Styczniowe. Kartagina wypowiada wojnę Masynissie. lex Aelia Fufia. Lex Aebutia wprowadza zasady procesu formułko- wego. deportowani Achajowie powracają do Grecji. trzecia wojna punicka. : wprowadzenie stałego trybunału de repetundis (lex Calpumia). Uka- zanie się Origines M. Katona. Początek oblężenia Kartaginy. Po- wstanie Andryskosa w Macedonii, via Postumia; sukcesy Wiriatusa w Luzytanii. Dowództwo działań przeciwko Kar- taginie obejmuje Scypion Emilianus. Macedonia prowincją rzymską. zburzenie Kartaginy. Utworzenie prowincji Afryki. Wojna Rzymu z Achajami. Zburzenie Koryntu. Leliusz podejmuje próbę przeprowadzenia reform agrarnych. budowa Akweduktu Marcjańskiego (aqua Marcia). trzecia wojna z Celtyberami (numantyjska). cenzura Scypiona Emilianusa. Most kamienny na Tybrze. lex Gabinia wprowadza zasadę tajności głosowania w czasie wybo- rów do magistratury. Śmierć Wiriatusa. lex Cassia wprowadza tajność głosowania w sądownictwie. Kampa- nie Decymusa Brutusa przeciwko Gallekom w Hiszpanii. Klęska i kapitulacja Mancynusa w Hiszpanii. wojna niewolnicza na Sycylii. trybunat Tyberiusza Grakcha: ustawa agrarna. Pozbawienie Okta- wiusza trybunatu. Attalos III ustanawia Rzym dziedzicem Pergamo- nu. Zabójstwo T. Grakcha. Scypion Emilianus zdobywa Numancję i zaprowadza ład w Hiszpanii. proces karny przeciwko zwolennikom Grakchów. Działalność ko- misji agrarnej. Lex Rupilia: reorganizacja Sycylii. Rewolta Arysto- nikosa w Azji. lex Papiria wprowadza tajność głosowania nad projektami ustaw. stłumienie rewolty Arystonikosa. śmierć Scypiona Emilianusa. Organizacja prowincji Azji. przepisy trybuna Pennusa o obcokrajowcach (de peregrinis). Niepo- koje na Sardynii. konsul Fulwiusz Flakkus występuje z propozycją przyznania pełnego obywatelstwa rzymskiego Latynom. Rewolta Fregellae. Tablice chronologiczne 453 założenie kolonii Fabrateria dla przesiedlonej ludności Fregellae. Wojna w Galii z Arwernami i Allobrogami. pierwszy trybunat Gajusza Grakcha; występuje on z projektami wielu ustaw. Wybrany ponownie trybunem na rok 122. Lex Rubria o utwo- rzeniu kolonii Junonia na miejscu Kartaginy (122?). Założenie w Aquae Sextiae osady (castellum) weteranów rzymskich. dalsza działalność legislacyjna Gajusza Grakcha. Opozycja Liwiusza Druzusa. Podbój Wysp Balearskich: utworzenie kolonii w Palmie i Polencji. pierwsze w historii senatus ćónsultum ultimum. Zamęt w państwie: zabójstwo Gajusza Grakcha. Opimiusz posyła na śmierć jego zwolen- ników. Lex agraria. Klęska Arwernów i Allobrogów. Budowa via Domitia. proces i uniewinnienie Opimiusza. działalność legislacyjna Mariusza w czasie pełnienia trybunatu. ROZ-' wiązanie utworzonej przez Grakchów komisji agrarnej. Lex agraria. założenie kolonii w Narbo Martius w południowej Galii. Śmierć Micypsy: wspólne rządy w Numidii sprawują Adherbal, Hiempsal i Jugurta. śmierć Hiempsala. Jugurta umacnia swą pozycję; komisja senatorska w Numidii. konsulat Emiliusza Skaurusa. Mariusz w Hiszpanii. Cymbrowie zadają klęskę Gn. Kartonowi pod Noreją. Jugurta zdobywa i plądruje Cyrtę. Rzym wypowiada Jugurcie wojnę. lex agraria (lex Thoria?). Chwilowe odprężenie w stosunkach z Ju- gurta. śledztwo Mamiliusza. Wojna w Afryce: kapitulacja Aulusa Albinusa. sukcesy Metellusa w działaniach przeciwko Jugurcie. Mariusz, wybrany konsulem, dokonuje zaciągu proletarii i obejmuje dowództwo po Metellusie: zdobywa Kapsę. Kasjusz pobity przez Ty- gurynów w Galii. narodziny Cycerona i Pompejusza. Lex iudiciaria Cepiona. Mariusz wkracza do zachodniej Numidii. Król Mauretanii Bokchus wydaje Jugurtę w ręce Sulli. Cymbrowie' i Teutonowie niszczą armię rzymską pod Arauzjoną. ustawa sądownicza Serwiliusza Glaucji. Mariusz w czasie swej dru- giej kadencji konsularnej reorganizuje armię rzymską. Lex Domitia de sacerdotiis. Druga wojna niewolnicza na Sycylii. trybunat Saturninusa: lex frumentaria, lex de maiestate, działki ziem- skie dla weteranów z armii Mariusza. Mariusz w czasie swego trze- ciego konsulatu szkoli armię rzymską w Galii. Mariusz (IV konsulat) zadaje Teutonom klęskę w okolicy Aquae Sextiae. M. Antoniusz wysłany do Cylicji przeciwko piratom. Mariusz (V konsulat) i Katullus zwyciężają Cymbrów w pobliżu Yercellae. VI konsulat Mariusza. Działalność legislacyjna Saturninusa. Zerwa- nie współpracy Mariusza z Saturninusem i Glaucją; zamieszki w Tablice chronologiczne Rzymie. Senatus consultum ultimum. "Mariusz przywraca porządek; śmierć Satuminusa i Glaucji. Narodziny Juliusza Cezara. Założenie kolonii w Eporedii. Zakończenie drugiej wojny niewolniczej na Sy- cylii. Mariusz opuszcza Rzym i udaje się do Azji. Lex Caecilia Didia. Re- wolta w Luzytanii. Sulla (pretor w 97) otrzymuje rozkaz osadzenia Ariobarzanesa na tronie Kapadocji. Umiera Ptolemeusz Apion: w testamencie zapisuje Rzymowi Cyrenajkę. lex Licinia Mucia: wydalenie sprzymierzeńców, którzy nie mogli wy- legitymować się obywatelstwem rzymskim. Rzym poleca Mitrydate- sowi ewakuację Paflagonii i Kapadocji. Tigranes królem Armenii. śmierć króla Bitynii, Nikomedesa III. wyrok skazujący Rutyliusza Rufusa. Cenzorowie zakazują działal- ności retorom latyńskim. trybunat i zabójstwo M. Liwiusza Druzusa. Wybuch wojny ze sprzy- mierzeńcami. niepowodzenie Rzymian w wojnie ze sprzymierzeńcami. Lex lulia. zwycięstwa Strabona i Sulli. Lex Plautia Papiria. Lex Pompeia. trybunat Sulpicjusza Rufusa. Propozycja odebrania Sulli dowództwa w Azji i powierzenia go Mariuszowi. Sulla zajmuje Rzym, unieważnia akty prawne Sulpicjusza i przeprowadza kilka ustaw. Ucieczka Mariu- sza. W wojnie sojuszniczej pozostali na placu boju tylko Samnici, którzy stopniowo słabną. Mitrydates zajmuje Azję Mniejszą. Rzym w rękach Cynny i Mariusza; masakra stronników Sulli. Sulla ląduje w Grecji; oblężenie Aten. Konsulat Cynny (87-84). Mariusz umiera w czasie pełnienia VII konsulatu. Wysłanie Flakkusa i Fimbrii do Azji Mniejszej. Sulla zajmuje Ateny i odnosi zwycięstwa nad wojskami Mitrydatesa pod Cheroneją i Orchomenos. traktat z Mitrydatesem w Dardanos. Nowy porządek polityczny w Azji. nowych obywateli przydziela się odtąd do tribus już istniejących. Za- bójstwo Cynny; Karbon sprawuje konsulat jednoosobowo. Sulla ląduje w Italii; uzyskuje poparcie Pompejusza. Murena rozpo- czyna działania przeciwko Mitrydatesowi (początek drugiej wojny Rzymu z tym królem). w Italii wojna domowa, z której Sulla wychodzi zwycięsko; proskryp- cje. Sertoriusz udaje się do Hiszpanii. Pompejusz rozprawia się z przeciwnikami Sulli na Sycylii. Sulla rozkazuje Murenie zaprzestać działań zbrojnych w Azji. dyktatura Sulli. Reformy ustrojowe. Reforma prawa karnego. Pom- pejusz zwycięża Mariusza młodszego w Afryce. Sertoriusz wyparty z Hiszpanii. Sertoriusz ponownie ląduje w Hiszpanii. Ok. 80 r. Cycerona "pro Sex. Roscio Amerino". Sulla zrzeka się dyktatury. Sertoriusz odnosi zwycięstwo nad Metel- lusem Piusem. śmierć Sulli. Lepidus dąży do obalenia ustroju wprowadzonego przez Sullę. P. Serwiliusz rozpoczyna trzyletnią kampanię przeciwko pira- tom w Lycji i gdzie indziej. Xxx 454 Tablice chronologiczne 455 klęska i śmierć Lepidusa. Pompejusz obejmuje dowodzenie działa- niami zbrojnymi przeciwko Sertoriuszowi. agitacja za przywróceniem uprawnień trybunów. Sertoriusz odnosi zwycięstwa nad Pompejuszem i Metellusem. lex Aurelia przyznaje trybunom prawo sprawowania urzędów kurul- nych. Cyceron otrzymuje kwesturę na Sycylii. śmierć Nikomedesa; w testamencie zapisał Rzymowi Bitynię. Cyrenajka prowincją rzymską. Skierowanie posiłków wojskowych do Hiszpanii. Dowództwo w działaniach przeciwko piratom otrzymuje M. Antoniusz. Mitrydates wkracza do Bitynii. Rzym wysyła prze- ciwko niemu Lukullusa. lex Teren tia Cassia. Powstanie Spartakusa w Kapui. Lukullus udziela pomocy miastu Kyzikos i zadaje klęskę Mitrydatesowi. sukcesy Spartakusa. Zamordowanie Sertoriusza; jego następca, Per- perna, zostaje pokonany przez Pompejusza, który zaprowadza ład w Hiszpanii. Lukullus prowadzi w Foncie kampanię zbrojną prze- ciwko Mitrydatesowi. Marek Lukullus zadaje klęskę plemionom trac- kim. M. Antoniusz doznaje porażki w starciu z piratami z Krety. Krassus zadaje klęskę Spartakusowi. Pompejusz powraca z Hiszpa- nii. Lukullus zwycięża Mitrydatesa, który zmuszony jest ratować się ucieczką do Tigranesa. pierwszy konsulat Pompejusza i Krassusa. Przywrócenie uprawnień trybunów; reorganizacja iudicia publica. Proces Werresa. Narodziny Wergiliusza. Lukullus wkracza do Armenii i zdobywa Tigranocertę. Mitrydates powraca do Pontu. Wrzenie w armii Lukullusa. lex Gabinia powierza dowództwo działań zbrojnych przeciwko pira- tom Pompejuszowi, który oczyszcza z nich całe Morze Śródziemne. na mocy lex Manilia Pompejusz otrzymuje dowództwo kampanii prze- ciwko Mitrydatesowi, który ponosi ostateczną klęskę. Pierwszy "spi- sek" katylinarczyków. Pretura Cycerona; ogłasza on "de imperia Cn. Pompei". Krassus zostaje cenzorem. Kampanie Pompejusza na Kaukazie. Na- rodziny Horacego. Pompejusz w Syrii; koniec dynastii Seleukidów. Cyceron piastuje konsulat. Lex agraria zainicjowana przez Rullusa. Cezar otrzymuje godność najwyższego pontyfika. Narodziny Okta- wiana (Augusta). Sprzysiężenie Katyliny. Pompejusz w Jerozolimie. Śmierć Mitrydatesa. klęska i śmierć Katyliny. Klodiusz profanuje święto ku czci Bona Dea. Pompejusz wprowadza nowy porządek polityczny na Wscho- dzie (m.in. Syria staje się prowincją rzymską). Po powrocie do Italii rozwiązuje swą armię (grudzień). senat sprzeciwia się postulatom Pompejusza; odbywa on tryumf. Pro- ces Klodiusza. Cezar otrzymuje namiestnictwo Hiszpanii Dalszej. Rewolta Allobrogów. Apel Eduów do Rzymu. Cezar powraca z Hiszpanii; porozumienie z Pompejuszem i Krassu- sem: pierwszy triumwirat. konsulat Cezara: jego ustawodawstwo. Pompejusz żeni się z Julią. Tablice chronologiczne Na podstawie lex Yatmia Cezar otrzymuje namiestnictwo Galii Przedalpejskiej i Illyricum, a senat przyznaje mu także Galię Za- alpejską. Senat uznaje Ptolemeusza Auletesa królem Egiptu. trybunat Klodiusza; ustawa zbożowa. Cyceron skazany na wygnanie. Katon wysłany na Cypr, Rzym dokonuje aneksji tej wyspy. Cezar zadaje klęskę Helwetom i Ariowistowi. Ptolemeusz wyparty z Alek- sandrii. Klodiusz i Milon doprowadzają do zamieszek w Rzymie. Powrót Cycerona. Pompejusz zajmuje się zaopatrzeniem Rzymu w żywność. Cezar zadaje klęskę Belgom i Nerwiom. nieporozumienia między triumwirami. Cyceron krytykuje ustawę zbożową Cezara. Spotkanie w Lukce (kwiecień). Katon powraca z Cypru. Kampanie Cezara przeciwko Wenetom i Morynom. drugi konsulat Pompejusza i Krassusa. Triumwirowie otrzymują no- we dowództwa. Pompejusz inauguruje pierwszy teatr kamienny w Rzymie. Cezar dokonuje masakry Uzypetów i Tenkterów; buduje most na Renie; dokonuje inwazji Brytanii. Pompejusz, przebywając w pobliżu Rzymu, zarządza Hiszpanią za pośrednictwem legatów. Śmierć Julii. Rozruchy w Rzymie. Druga wyprawa Cezara do Brytanii; rewolta w północno-wschodniej Galii. Krassus przygotowuje się do kampanii przeciwko Partii. Gabiniusz przywraca tron Ptolemeuszowi. Ok. 54 r. umiera Katullus. rozruchy w Rzymie; do lipca Rzym pozostaje bez konsulów. Partowie zadają Rzymianom klęskę pod Karrami; ginie Krassus. Cezar pacy- fikuje Galię. Milon zabija Klodiusza. Do sierpnia jednoosobowy konsulat Pompe- jusza. Proces Milona. Leges Pompeiae. Prawo dziesięciu trybunów. Powstanie Wercyngetoryksa w Galii. Oblężenie Alezji; kapitulacja Wercyngetoryksa. Cezar, atakowany przez optymatów, uzyskuje poparcie Kuriona. Re- wolta Bellowaków; oblężenie Uxellodunum. Napaść Fartów na Syrię. Cyceron wysłany do Cylicji. Śmierć Ptolemeusza Auletesa; Ptoleme- usz XII i Kleopatra współwładcami Egiptu. Kurion zakłada weto przeciwko decyzji o wyznaczeniu sukcesora Ce- zara. Choroba Pompejusza (lato). Sprzeciw wobec propozycji Kurio- na, aby odebrać dowództwo wojskowe zarówno Cezarowi, jak i Pom- pejuszowi. Marcellus apeluje do Pompejusza, aby ratował państwo. Trybuni opuszczają Rzym. Cezar, dokonawszy organizacji Galii, przekracza Rubikon; początek wojny domowej. Pompejusz opuszcza Italię i udaje się do Grecji. W czasie swej I dyk- tatury (jedenastodniowej) Cezar przeprowadza ustawy nadzwyczaj- ne, następnie udaje się do Hiszpanii, gdzie zadaje wojskom Pompe- jusza klęskę pod Ilerdą. Kurion ponosi klęskę i ginie w Afryce. II konsulat Cezara. Niepokoje w Italii; zabójstwo Milona. Cezar przeprawia się do Grecji. Walki pod Dyrrachium. Pompejusz ponosi klęskę pod Farsalos; ginie zamordowany w Egipcie. Bellum Alexan- drinum. Kleopatra królową Egiptu. II dyktatura Cezara (in absentid). Antoniusz, dowódca jazdy Cezara, stara się zachować porządek w Italii. Cezar opuszcza Egipt; zadaje xxx 456 Tablice chronologiczne 457 klęskę Farnakesowi pod Zelą; zaprowadza porządek na Wschodzie; powraca do Italii, gdzie tłumi bunt w wojsku i prowadzi działalność ustawodawczą; odpływa do Afryki i podejmuje działania przeciwko wojskom Pompejusza. zwycięstwo Cezara pod Tapsus. Utworzenie prowincji Africa Nova. Cezar (dyktator II, konsul III) powraca do Rzymu, gdzie odbywa tryumf. Działalność ustawodawcza. Reforma kalendarza. Cezar uda- je się do Hiszpanii. Cezar (dyktator III, konsul IV) zwycięża wojska Pompejusza pod Mundą. Powraca do Rzymu i otrzymuje tam nadzwyczajne honory. Cezar, dyktator IV (dożywotnio), konsul V. Sprzysiężenie. Zamor- dowanie Cezara. Oktawian powraca z Grecji. Antoniusz otrzymuje dowództwa w Galii Przedalpejskiej i Zaalpejskiej. Pierwsze "filipiki" Cycerona. Antoniusz odstępuje od oblężenia Mutiny; śmierć konsulów Hircju- sza i Pansy. D. Brutus ginie w Galii. Oktawian ogłoszony konsulem (sierpień). Triumwirat Antoniusza, Oktawiana i Lepidusa (listopad). Proskrypcje; zamordowanie Cycerona. M. Brutus w Macedonii, Ka- sjusz w Syrii. deifikacja Juliusza Cezara. Sycylia w rękach Sekstusa Pompejusza. Klęska Brutusa i Kasjusza pod Filippi. Narodziny cesarza Tybe- riusza. wojna peruzyjska w Italii. Antoniusz w Azji Mniejszej; spotyka się z Kleopatrą i odwiedza Aleksandrię. L. Antoniusz oddaje Peruzję Oktawianowi. Porozumienie w Brundi- sium o podziale świata rzymskiego (październik). Antoniusz poślubia Oktawie. Najazd Fartów na Syrię. Senat uznaje Heroda za króla Judei. Wergiliusza Czwarta ekloga. Antoniusz, Oktawian i Sekstus Pompejusz zawierają porozumienie w Misenum. Wentydiusz zwycięża Fartów w okolicy gór Amanos. Oktawian żeni się z Liwią. Sekstus Pompejusz odnosi sukcesy na morzu. Zwycięstwo Wentydiusza pod Gindaros. Antoniusz zdobywa Samosatę. pakt w Tarencie; prawdopodobnie odnowienie triumwiratu. Herod i Sozjusz zdobywają Jerozolimie. Amyntas zostaje królem Galacji, a Polemon -'Pontu. Oktawian otrzymuje przywilej nietykalności trybuńskiej (sacrosancti- tas). Ofensywa przeciwko Sekstusowi Pompejuszowi, który ponosi klęskę pod Naulochos. Lepidus traci godność triumwira. Odwrót Antoniusza w Armenii. Oktawian w Ilirii. Śmierć Sekstusa Pompejusza. Oktawian w Ilirii. Antoniusz wkracza do Armenii; odbywa tryumf w Aleksandrii; "donacje" aleksandryjskie. II konsulat Oktawiana. Antoniusz w Armenii. Antoniusz i Kleopatra w Efezie (zima). Antoniusz rozwodzi się z Oktawią. Oktawian podaje do publicznej wiadomości treść testamentu Antoniusza. Antoniusz i Kleopatra w Grecji. III konsulat Oktawiana (sprawuje on ten urząd kolejno w następ- 458 Tablice chronologiczne 30 30-28 29 28 nych latach do 23 roku). Oktawian zadaje Antoniuszowi klęskę pod Akcjum; zimę spędza w Grecji. Oktawian otrzymuje władzę trybuńską. Samobójstwo Antoniusza. Oktawian wkracza do Aleksandrii, samobójstwo Kleopatry. Kampanie Krassusa na Bałkanach. Korneliusz Gallus w Egipcie. potrójny tryumf Oktawiana. Dedykacja świątyni Boskiego Juliusza. Oktawian i Agryppa przeprowadzają spis ludności; lectio senatus. De- dykacja świątyni Apollina na Palatynie. Rozpoczęcie budowy mauzo- leum Augusta. Messala w Hiszpanii. PRYNCYPAT 27 - formalne respektowanie przez Oktawiana zasad ustrojowych. Okta- wian (odtąd August) otrzymuje imperium na okres dziesięciu lat. Tryumf Krassusa. August w Galii i Hiszpanii (do 25 roku). Agryppa buduje pierwszy Panteon. 26 - Korneliusz Gallus w niełasce. 26-25 - ekspedycja Eliusza Gallusa do Arabii. 25-23 - małżeństwo Julii z Marcellusem. Warron zwycięża Salassów. Utwo- rzenie Hiszpanii Tarraconensis. Aneksja Galacji. 23 - Petroniusz prowadzi działania zbrojne przeciwko Etiopii. 22 - ciężka choroba Augusta. Spisek Cepiona i Mureny. August rezygnuje z konsulatu, otrzymuje natomiast imperium proconsulare maius, pełną władzę trybuńską itd. Śmierć Marcellusa. August ^wysyła Agryppę na Wschód. Horacy ogłasza pierwsze trzy księgi Od (Carmina). 21 - August odmawia przyjęcia dyktatury i dożywotniego konsulatu, go- dzi się natomiast na cum annonae; udaje się na trzy lata do Grecji i Azji. 20 - ślub Agryppy z Julią. 19 - Partowie zwracają rzymskie znaki bojowe. Tyberiusz wkracza do Armenii i koronuje Tigranesa. 18 - powrót Augusta do Rzymu. Łuk Augusta w Rzymie. Śmierć Wergi- liusza i Tybullusa. Agryppa pacyfikuje Hiszpanię. 17 - imperium Augusta odnowione na pięć lat. Agryppa otrzymuje impe- rium maius i władzę trybuńską. Leges Juliae. Lectio senatus. 16-13 - August adoptuje swoich wnuków, Gajusza i Lucjusza. Ludi Saecu- lares. Horacy komponuje Carmen Saeculare. August w Galii. 16 - Agryppa na Wschodzie. Inkorporacja Noricum. 15 - Tyberiusz i Druzus zadają klęskę Retom i Windelikom i docierają do Dunaju. 14 - Polemon otrzymuje Królestwo Bosporańskie. 13 - powrót Augusta do Rzymu; imperium Augusta zostaje odnowione na pięć lat. Tyberiusz otrzymuje konsulat. Powrót Agryppy do Rzymu. Śmierć Lepidusa. Inauguracja Teatru Marcellusa. Winicjusz prowa- dzi walki w Panonii. 12 - August otrzymuje godność najwyższego pontyfika. Śmierć Agryppy. Tyberiusz w Panonii. Druzus dedykuje ołtarz w pobliżu Lugdunum. 11 - Tyberiusz rozwodzi się z Agryppiną i poślubia Julię. 9 - śmierć Druzusa. Dedykacja Ołtarza Pokoju (Ara Pacis). Tablice chronologiczne 459 odnowienie imperium Augusta na dziesięć lat. Cenzus. Śmierć Hora- cego i Mecenasa. Tyberiusz w Germanii. podział Rzymu na czternaście regiones. Tyberiusz otrzymuje władzę trybuńską na pięć lat. Usuwa się na Ro- dos. Przyłączenie Paflagonii do Galacji. • XII konsulat Augusta. Gajusz wstępuje na arenę publiczną. śmierć Heroda Wielkiego. XIII konsulat Augusta; otrzymuje on tytuł Pater Patriae. Julia na wygnaniu. Dedykacja świątyni Marsa Mściciela. LATA N.E. Gajusz Cezar w Syrii. Tyberiusz powraca z Rodos. Śmierć Lucjusza Cezara. Gajusz Cezar zaprowadza ład w Armenii. odnowienie imperium Augusta na dziesięć lat. śmierć Gajusza Cezara w Lycji. August adoptuje Tyberiusza, który otrzymuje władzę trybuńską na dziesięć lat. Tyberiusz adoptuje Ger- manika; wkracza do Germanii. Lex Aelia Sentia. Tyberiusz dociera do Łaby. utworzenie aerarium militare oraz urzędu praefectus vigilum. Powsta- nie w Panonii i Illyricum. Maroboduus królem Markomanów. Judea staje się rzymską prowincją; Kwiryniusz, legat Syrii, przeprowadza spis ludności dla celów podatkowych. Klaudiusz zostaje augurem. Panonowie składają broń. Owidiusz ska- zany na wygnanie. lex Pappia Poppaea. Koniec powstania w Dalmacji. Arminiusz za- daje Warrusowi klęskę w Germanii; zniszczenie trzech legionów. Tyberiusz odbywa tryumf. odnowienie imperium Augusta na dziesięć lat. Tyberiusz otrzymuje władzę trybuńską na dziesięć lat oraz imperium prokonsularne, co daje mu pozycję równorzędną z pozycją Augusta. Lustrum (ofiara oczyszczająca). Śmierć Augusta. Władzę obejmuje Tyberiusz. Sejan zostaje prefektem pretorianów. Rewolty legionów w Panonii i Germanii. Germanik wyprawia się za Ren przeciwko Marsom. Germanik atakuje Chattów. Przekształcenie Achai i Macedonii z pro- wincji senatorskich w prowincje podlegające władzy pryncepsa (tzw. cesarskie) i przyłączenie ich do Mezji. postawienie w stan oskarżenia Skryboniusza Libona Druzusa; popeł- nia on samobójstwo. Germanik dokonuje ponownie inwazji Ger- manii; Tyberiusz odwołuje go do Italii. Germanik odbywa tryumf; zostaje wysłany na Wschód. Legatem Sy- rii zostaje Gn. Pizon. Trzęsienie ziemi w Azji Mniejszej. Przekształce- nie Kapadocji i Kommagene w prowincję cesarską. Powstanie Takfa- rinasa w Afryce. Śmierć Liwiusza. III konsulat Tyberiusza, wspólnie z Germanikiem. Germanik na Tablice chronologiczne Wschodzie. Za aprobatą Rzymu tron armeński obejmuje Artakses. Germanik udaje się do Egiptu. wysiedlenie Żydów z Rzymu. Zabójstwo Arminiusza. Pizon opuszcza Syrię. Śmierć Germanika w Antiochii. proces Pizona; popełnia on samobójstwo. IV konsulat Tyberiusza, sprawowany wspólnie z synem Druzusem. Tyberiusz udaje się do Kampanii. Powstanie Florusa i Sakrowira w Galii. Niepokoje w Tracji. budowa w Rzymie castra praetoria. Druzus otrzymuje władzę trybuńską. śmierć Druzusa. klęska Takfarinasa. Kremucjusz Kordus postawiony w stan oskarżenia; popełnia samo- bójstwo. stłumienie zamieszek w Tracji. Poncjusz Piłat zostaje prefektem Ju- dei. Tyberiusz usuwa się na Capreae (Capri). rewolta Fryzów. śmierć Liwii. Zesłanie Agryppiny. publikacja Historii rzymskiej (Historiae Romanae) Wellejusza Pater- kulusa. V konsulat Tyberiusza, wspólnie z Sejanem. Gajusz otrzymuje toga yirilis. Sejan skazany na śmierć. Dowódcą pretorianów zostaje Ma- kron. śmierć Agryppiny. Kryzys finansowy w Rzymie. Ukrzyżowanie Jezu- sa (data przybliżona). inkorporacja tetrarchii Filipa do Syrii. L. Witeliusz, namiestnik Syrii, odsyła Piłata do Rzymu. śmierć Tyberiusza. Władzę najwyższą obejmuje Gajusz (Kaligula); piastuje on konsulat wspólnie z Klaudiuszem. Kommagene ponownie królestwem. śmierć i ubóstwienie Druzylli. Żydzi wywołują zamieszki w Alek- sandrii. Polemon II otrzymuje Pont, a Kotys Armenię Mniejszą. Gajusz udaje się nad Ren. Zesłanie Julii i Agryppiny. Gajusz staje nad kanałem La Manche; powrót do Rzymu. Gajusz skazuje na śmierć króla Mauretanii Ptolemeusza; rebelia w Maure- tanii. Żydzi aleksandryjscy wysyłają poselstwo do Rzymu. Tetrarchię Antypasa otrzymuje Herod Agryppa I. Niepokoje w Judei. zabójstwo Kaliguli (24 stycznia). Cesarzem zostaje Klaudiusz. Zwy- cięstwo nad Chaukami. Klaudiusz kładzie kres niepokojom w Alek- sandrii. Herod Agryppa I otrzymuje Judeę i Samarię. Wygnanie Seneki. bunt Skryboniana w Dalmacji; popełnia on samobójstwo. Podział Mauretanii na dwie prowincje. . • ekspedycja do Brytanii. Lycja prowincją cesarską. • Klaudiusz odbywa tryumf za kampanię w Brytanii. Achaja i Mace- donia ponownie pod zarządzem senatu. Śmierć Agryppy I. Judea ponownie prowincją rzymską. Tracja zostaje prowincją rzymską. Aulus Plaucjusz odbywa tryumf za podbój Brytanii. Cenzura Klatt* xxx 460 Tablice chronologiczne 461 diusza i L. Witeliusza. Ludi Saeculares. Korbulon walczy z Fryzami. Ostoriusz Skapula w Brytanii. Messalina skazana na śmierć. Klaudiusz poślubia Agryppinę. Seneka odwołany z Korsyki i mianowany wychowawcą Nerona. Klaudiusz adoptuje Nerona. Herod Agryppa II obejmuje władzę w Chalkidzie. Burrus obejmuje dowództwo gwardii pretoriańskiej. Konsulat Wespa- zjana. Klęska Karatakusa w Walii. 51 lub 52: Wologezes zostaje królem Partii. Gallion sprawuje prokonsulat Achai. Neron poślubia Oktawie. Partowie okupują Armenię; Tiridates odzy- skuje tron armeński. śmierć Klaudiusza. Władzę obejmuje Neron. Ubóstwienie Klaudiu- sza. otrucie Brytanika. Odprawienie Pallasa. Korbulon udaje się na Wschód. utworzenie urzędu praefecti aerarii w miejsce dawnych quaestores aerarii. Neron zmusza senatorów i ekwitów do udziału w igrzyskach. Neron nie przyjmuje dożywotniego konsulatu. Korbulon zdobywa Artaksatę. Neron rozkazuje zamordować Agryppinę; wprowadza igrzyska na wzór grecki. Korbulon zdobywa Tigranocertę. wprowadzenie igrzysk zwanych Neronia. Korbulon zaprowadza po- rządek w Armenii; otrzymuje godność namiestnika Syrii. Po Festusie prokuratorem Judei zostaje Feliks. powstanie Boudikki i Icenów w Brytanii. śmierć Burrusa. Dowództwo pretorianów obejmuje Tygellinus. Sene- ka w niełasce. Neron rozwodzi się z Oktawią i żeni z Poppeą. Zamor- dowanie Oktawii. Petus poddaje się Partom pod Randeją. wielki pożar w Rzymie. Prześladowania chrześcijan. Rozpoczęcie bu- dowy Złotego Domu (Domus Aurea). Ekspedycja do środkowej Afryki. nadanie Alpom Kotyjskim statusu prowincji rzymskiej. Przyłączenie Pontu do Galacji. . spisek Pizona. Samobójstwa Seneki i Lukana. Śmierć Poppei. Muzo- niusz Rufus skazany na wygnanie. Neron koronuje Tiridatesa w Rzymie; udaje się do Grecji. Skazanie Trazei Petusa. Spisek Winicjusza. Zamknięcie świątyni Janusa. Śmierć Petroniusza. Powstanie w Palestynie. Neron nad Przesmykiem Korynckim. Korbulon otrzymuje rozkaz popełnienia samobójstwa. Dowództwo działań zbrojnych w Judei otrzymuje Wespazjan. Józef (Flawiusz) oddaje się w ręce Wespa- zjana. Neron powraca do Italii; zostaje zamordowany (czerwiec). Do Rzy- mu wkracza Galba, aprobowany jako prynceps zarówno przez senat jak i pretorianów (jesień). Werginiusz Rufus walczy w Galii z po- wstańcami dowodzonymi przez Windeksa. Klęska i śmierć Windek- sa. Wespazjan przystępuje do ataku na Jerozolimę. 462 Tablice chronologiczne 69 - Galba zamordowany, Otho aklamowany cesarzem przez pretorianów (styczeń). Armie stacjonujące w Germanii proklamują cesarzem Wi- teliusza, który uzyskuje poparcie Cecyny i Walensa. Otho ponosi klęskę pod Bedriacum; popełnia samobójstwo (kwiecień). W Nad- renii powstanie Cywilisa. Na Wschodzie cesarzem zostaje obwołany Wespazjan. Wojska Wespazjana pod dowództwem Antoniusza plą- drują Cremonę i zajmują Rzym; śmierć Witeliusza (grudzień); cesa- rzem zostaje Wespazjan. 70 - przybycie Wespazjana do Rzymu (lato). Klassykus dąży do utworze- nia Imperium Galliarum. Stłumienie powstania Cywilisa. Upadek Jerozolimy. Rozpoczęcie renowacji świątyni kapitolińskiej. 71 - Tytus powraca z Judei; otrzymuje imperium prokonsularne i wspól- nie z Wespazjanem sprawuje władzę trybuńską. Wysiedlenie z Rzymu astrologów i filozofów. 72 - przyłączenie Armenii Mniejszej do Kapadocji. 73-74 - cenzura Wespazjana i Tytusa. 75 - wizyta Heroda Agryppy II i Bereniki w Rzymie. Napaść Alanów na Medię i Armenię. 76 - narodziny Hadriana. 78 - spisek Cecyny Alienusa i Epriusza Marcellusa. Agrykola otrzymuje namiestnictwo Brytanii (do 85 r.). 79 - śmierć Wespazjana (czerwiec). Władzę cesarską obejmuje Tytus. Wy- buch Wezuwiusza (24 sierpnia). Śmierć Pliniusza Starszego. 80 - pożar Rzymu. Zniszczenie świątyni kapitolińskiej. Inauguracja Kolo- seum. 81 - śmierć Tytusa (wrzesień). Władzę obejmuje Domicjan. 82 - dedykacja odbudowanej świątyni kapitolińskiej. 83 - tryumf Domicjana za zwycięstwo nad Chartami. 85 - Domicjan otrzymuje dożywotnią cenzurę. Odwołanie Agrykoli. Król Dacji Decebal zadaje klęskę legatowi Mezji. 86 - inauguracja Igrzysk Kapitolińskich. 88 - ludi Saeculares. Klęska Daków pod Tapae. 89 - Domicjan powraca do Rzymu i odbywa tryumf. Edykt przeciwko astrologom i filozofom. W Mogontiacum wojsko aklamuje Satur- ninusa imperatorem. 92 - zakończenie budowy kompleksu pałacowego na Palatynie. Domicjan podejmuje działania zbrojne przeciwko Sarmatom i Suewom. 93 - śmierć Agrykoli. 95 - skazanie na śmierć Flawiusza Klemensa i Acyliusza Glabriona. Wy- dalenie filozofów z Italii. 96 - zabójstwo Domicjana (wrzesień), Władzę cesarską obejmuje Ncrwa. Dedykacja Forum Nervae. 97 - lex agraria i ustawodawstwo socjalne. Bunt pretorianów. 98 - śmierć Nerwy (styczeń). Władzę cesarską obejmuje Trajan. 99 - Trajan (już jako cesarz) powraca do Rzymu. 100 - Panegiryk Pliniusza. 101-102 - pierwsza wojna dacka. 105-106 - druga wojna dacka. Dacja zostaje prowincją rzymską. 106 - aneksja Arabii Skalistej (Petraea). 109 - Trajan dedykuje monumentalny pomnik w Adarnklissi. Maksymus otrzymuje zarząd Achai. Tablice chronologiczne 463 Pliniusz Młodszy otrzymuje namiestnictwo Bitynii. dedykacja Forum Trajana. Trajan wyrusza na wojnę z Partami. aneksja Armenii. aneksja Mezopotamii. Rewolta Żydów w Cyrenajce. zdobycie Ktezyfonu. Rewolta na Wschodzie. Rewolta żydowska roz- szerza się. Trajan umiera w Cylicji. Cesarzem zostaje Hadrian. Hadrian przybywa do Rzymu (czerwiec). konsulat Antoninusa. Hadrian podróżuje po prowincjach zachodnich. Narodziny M. Aure- liusza. Hadrian udaje się do Brytanii; inicjuje budowę Muru. Bunty w Mau- retanii. Hadrian w Azji Mniejszej. Hadrian w Atenach. Hadrian zakłada Antinoopolis. Na miejscu zburzonej Jerozolimy Rzymianie zakładają Aelia Capitolina. powstanie żydowskie pod przewodem Bar Koziby. , napaść Alanów na Partię. zdławienie powstania żydowskiego. Rzymianie reorganizują Syrię Pa- lestina. Dedykacja świątyni Wenery w Rzymie. Hadrian adoptuje L. Eliusza Werusa i ogłasza go swoim następcą. Spisek Serwianusa. śmierć cezara L. Eliusza Werusa (styczeń). Hadrian adoptuje An- toninusa i mianuje go współwładcą (luty). Śmierć Hadriana (lipiec). Antoninus Pius obejmuje władzę cesarską. Loliusz Urbikus zadaje klęskę Brygantom. dedykacja Mauzoleum Hadriana. pierwszy konsulat M. Aureliusza. ; zakończenie budowy Wału Antoninusa w Brytanii. M. Aureliusz żeni się z Faustyną, córką Piusa. dziewięćsetna rocznica założenia Rzymu. zaprowadzenie spokoju w Mauretanii. rewolta w Egipcie. stłumienie powstania Brygantów. działania zbrojne przeciwko plemionom dackim. M. Aureliusz i L. Werus mianowani konsulami. śmierć Antoninusa (marzec). Władzę cesarską obejmuje M. Aure- liusz. L. Werus otrzymuje tytuł augusta. najazd Fartów na Armenię. L. Werus wysłany na Wschód. odzyskanie Armenii. w Italii i zachodniej Europie szerzy się "zaraza" przywleczona ze Wschodu. zwycięska kampania przeciwko Fartom; zniszczenie Seleukii i Ktezy- fonu. sukcesy Rzymian w Medii. L. Werus odbywa tryumf wspólnie z M. Aureliuszem. epidemia w Rzymie. Markomanowie i Kwadowie przekraczają Du- 464 Tablice chronologiczne 168-175 169 172 174 175 176 177 178-180 178 180 182 184 185 186 188 190 192 193 194 196 197 197-198 198 199-200 202 203 203-204 205 206-207 208 209 211 212 riaj; najeźdźcy zajmują Italię północną. Jazygowie napadają na Da- cję. wojna z Markomanami, Kwadami i Sarmatami. M. Aureliusz udaje się na front północny. Śmierć L. Werusa. zwycięstwo nad Markomanami. Rewolta w Egipcie. M. Aureliusz zaczyna pisać Rozmyślania (Meditationes). zwycięstwo nad Jazygami. Bunt Awidiusza Kasjusza - stłumio- ny. M. Aureliusz i Kommodus udają się na Wschód. M. Aureliusz i Kommodus powracają do Rzymu; odbywają tryumf. konsulat Kommodusa (nosi on już tytuł augustus). Zwycięstwo Rzy- mian w Mauretanii. niepokoje w rejonie Dunaju. M. Aureliusz i Kommodus udają się na obszary północne. śmierć Marka Aureliusza (marzec). Kommodus obejmuje władzę ce- sarską. Pacyfikacja Daków, Kwadów, Jazygów i Wandalów. Peren- nis zostaje prefektem pretorianów. spisek Lucylli; zostaje skazana na śmierć. Rzymianie wycofują Się ostatecznie z Wału Antoninusa. egzekucja Perennisa; prefektem pretorianów zostaje Kleander. Pertinaks tłumi bunt wojska w Brytanii. zdławienie rewolty w Germanii. egzekucja Kleandra. Pertinaks tłumi zamieszki w Afryce. zamordowanie Kommodusa (grudzień). Pertinaks obwołany cesarzem (l stycznia); zamordowany przez pre- torianów (marzec). Cesarzem zostaje Didiusz Julianus; zamordowa- ny (czerwiec). Władzę cesarską obejmuje Septymiusz Sewer. Prze- bywający w Brytanii Klodiusz Albinus otrzymuje od Sewera tytuł cezara. Sewer wyrusza przeciwko Pescenniuszowi Nigerowi, którego legiony syryjskie obwołały cesarzem. Początek oblężenia Bizancjum. klęska i śmierć Pescenniusza. Sewer przekracza Eufrat. Karakalla otrzymuje godność cezara. Upadek Bizancjum. klęska Albinusa w pobliżu Lugdunum; popełnia on samobójstwo. Podział Brytanii na dwie prowincje. Sewer powraca do Rzymu (czer- wiec) i ponownie podejmuje działania zbrojne na Wschodzie. Karakalla otrzymuje tytuł augustus jako współcesarz Sewera. Sewer zdobywa Ktezyfon. Sewer odwiedza Egipt, Syrię i kraje naddunajskie. Sewer powraca do Rzymu. Represje wobec chrześcijan. konsulat Gety. Dedykacja Łuku Sewera. Sewer w Afryce. konsulat Karakalli i Gety. Zabójstwo Plautianusa. Zajęcie przez ple- miona szkockie północnej Brytanii; Rzymianie przystępują do reno- wacji Muru Hadriana. zaburzenia w Italii (Bulla Felix). Sewer udaje się z Rzymu do Brytanii. walki Sewera w północnej Szkocji. śmierć Sewera w Yorku w Brytanii. Geta i Karakalla powracają do Rzymu. Karakalla rozkazuje zamordować Getę i obejmuje rządy jako jedyny cesarz. Constitutio Antonimami. Tablice chronologiczne 465 213 - Karakalla prowadzi walki z Alamanami. 215 - emisja srebrnych monet zwanych antoninami. 215-216 - Karakalla, po spędzeniu zimy w Antiochii, rozpoczyna marsz w kie- runku wschodnim. 217 - Karakalla zamordowany pod Karrami. Cesarzem zostaje Makrynus; ponosi klęskę w okolicy Nisibis. 218 - Makrynus pokonany i zamordowany przez stronników Heliogabala; Heliogabal aklamowany cesarzem. 219 - Heliogabal przybywa do Rzymu. 220 - konsulat Heliogabala. 222 - Heliogabal adoptuje swego kuzyna Aleksandra. Zamordowanie He- liogabala i Julii Soaemias (marzec). Sewer Aleksander zostaje cesa- rzem. 223 (?) - żołnierze mordują Ulpiana, prefekta pretorianów, sławnego prawni- ka. 227 - Ardaszir Sasanida królem Partii. 229 - konsulat Sewera Aleksandra i Diona Kasjusza. 230 - Persowie dokonują inwazji Mezopotamii i oblegają Nisibis. 231 - Sewer Aleksander udaje się z Rzymu na Wschód. 232 - niepowodzenie inwazji rzymskiej na Persję. 233 - Sewer Aleksander powraca do Rzymu. 234 - kampania przeciwko Alamanom. Wojska panońskie obwołują cesa- rzem Maksyminusa Traka. 235 - śmierć Sewera Aleksandra w okolicy Mogontiacum (marzec). Senat aprobuje godność cesarską Maksyminusa; walczy on z powodzeniem z Alamanami. Wprowadzenie w życie przepisów przeciwko chrześci- janom. 236-237 - walki z Dakami i plemionami sarmackimi. 237-238 - najazd Persów na Mezopotamię; zdobywają Nisibis i Karry. LATA 238-275 - DATY DLA TEGO OKRESU SĄ. NIEPEWNE, ZWŁASZCZA W ODNIESIENIU DO WYDARZEŃ W STREFACH NADGRANICZNYCH 238 241 242 244 245-247 247 248 30 - Dzieje Rzymu t. II Gordian, prokonsul prowincji Afryka, proklamowany cesarzem; sprawuje rządy wspólnie ze swoim synem; obaj giną w walkach z legatem Numidii. Senat powierza władzę Pupienusowi i Balbinusowi (kwiecień). Zabójstwo Maksyminusa (maj/czerwiec). Pretorianie mordują Pupienusa i Balbinusa i aklamują cesarzem Gordiana III (lipiec). Goci i Karpowie przekraczają Ren. prefektem pretorianów zostaje Timisiteus. Po Ardaszirze na tron perski wstępuje Szapur I. Timisiteus przystępuje do działań zbrojnych przeciwko Persji. zabójstwo Gordiana III. Filip Arab zawiera pokój z Persją i przy- bywa do Rzymu jako cesarz. wojna w strefie naddunajskiej. Filip, syn cesarza, otrzymuje tytuł augustus. Tysiąclecie Rzymu. igrzyska z okazji tysiąclecia Rzymu. Decjusz zaprowadza ład w Mezji i Panonii. 466 Tablice chronologiczne 249 249-251 251 252 253 254 256 257 258 259/260 260 261 262 267 267-268 268 268/269 269 270 271 273. 274 275 wojsko proklamuje cesarzem Decjusza. W bitwie w okolicy Werony ginie Filip wraz ze swoim synem. Goci pod wodzą Kniwy pona- wiają napaści na ziemie rzymskie. prześladowania chrześcijan. dwóch synów Decjusza otrzymuje tytuły augustów. Klęska i śmierć Decjusza i jego syna, Herenniusza Etruskiego, nad Dunajem. Cesa- rzem zostaje obwołany Trebonianus Gallus; dzieli on rządy cesar- skie z drugim synem Decjusza, Hostiiianusem, który wkrótce umiera. Syn Gallusa, Woluzjanus, zostaje ogłoszony augustem. Goci i plemiona barbarzyńskie atakują północną granicę Cesarstwa. Persowie napadają na Mezopotamię. Emilianus zostaje aklamowany cesarzem; klęska i śmierć Gallusa. ATmie reńskie obwołują' cesarzem Waleriana. Emilianus zamordowa- ny przez własnych żołnierzy. Walerian udaje się do Rzymu; jego syn, Gallien, obwołany drugim augustem. Markomanowie napadają na Panonię i dochodzą do Rawenny. Goci pustoszą Trację. Szapur zdobywa Nisibis. Frankowie napadają na obszary nad dolnym Renem. Morska wypra- wa i napaść Gotów na ziemie w Azji Mniejszej. prześladowania chrześcijan za Waleriana. Ponowna inwazja Persów. męczeństwo Cypriana, biskupa Kartaginy. 258 lub 259: Gallien za- daje klęskę Alamanom. Walerian dostaje się do niewoli Szapura. Gallien kładzie kres prześladowaniom chrześcijan. Makrianus i Kwie- tus zostają obwołani cesarzami na Wschodzie. Postumus proklamo- wany cesarzem w Galii (lub być może w 259). Rewolta Ingenuusa, a później Regalianusa w Panonii. Makrianus ginie w bitwie z Aureolusem. Odenat z Palmyry otrzymu- je tytuł dux Orientis. Kwietus zamordowany w Emesie. "zaraza" dociera do Europy i Afryki. Odenat odnosi sukcesy w wal- kach z Persami. Dedykacja Łuku Galliena w Rzymie. Goci dokonują inwazji Azji Mniejszej. zabójstwo Odenata; władzę obejmuje Zenobia w imieniu nieletniego Wallabatusa. Goci dokonują inwazji Tracji i Grecji. Gallien odnosi zwycięstwo pod Naissos, ginie jednak z rąk morderców w Mediolanie. Tron ce- sarski obejmuje Klaudiusz. Śmierć Aureolusa na polu bitwy. zabójstwo Postumusa. Zenobia poszerza granice swego królestwa. Klaudiusz odnosi świetne zwycięstwa nad Gotami. Klaudiusz umiera na "zarazę" w Panonii (styczeń). Senat wybiera cesarzem Kwintyllusa, ale tron uzyskuje Aurelian; walczy on z powo- dzeniem z Jutungami. Rzymianie opuszczają Dację. Zenobia wkra- cza do Aleksandrii. Śmierć Plotyna. rozpoczęcie budowy Muru Aureliana w Rzymie. Aurelian podejmuje działania zbrojne przeciwko Zenobii. Aurelian burzy Palmyrę. Stłumienie rewolty w Egipcie. Aurelian zadaje klęskę Tetrykusowi w Galii; odbywa tryumf; prze- prowadza reformę walutową. Świątynia Boga-Słońca w Rzymie. zabójstwo Aureliana w Tracji. Cesarzem zostaje Tacyt. Tablice chronologiczne 467 276 276-277 278 279 280 282 283 284 285 286 286-287 289 290 292 292-293 293 296 297 298 301 303 305 306 307 308 310 311 śmierć Tacyta. Zabójstwo jego brata Floriana. Cesarzem zostaje Pro- bus. Probus wypiera Germanów i Gotów z Galii. Probus prowadzi kampanię przeciwko Wandalom nad Dunajem. Probus zaprowadza ład w Azji Mniejszej. Probus tłumi rebelię Bonosusa w Galii. zabójstwo Probusa. Jego następcą zostaje Karus. śmierć Karusa w pobliżu Ktezyfonu. Władzę cesarską na Zachodzie obejmuje Karynus, a na Wschodzie Numerian. Bahram II zawiera pokój z Rzymem. zabójstwo Numeriana. Władzę po nim obejmuje Diokles. Diokles zadaje klęskę Karynusowi, który ginie z rąk żołnierzy. Dio- kles przybiera imię Dioklecjana. Maksymian mianowany cezarem, po zwycięstwie nad Bagaudami w Galii Maksymian otrzymuje tytuł augusta. Maksymian prowadzi walki z Alamanami i Burgundami. Bunt Ka- rauzjusza. Dioklecjan z powodzeniem walczy z Sarmatami. Karauzjusz zadaje klęskę Maksymianowi. Dioklecjan zawiera porozumienie z Bahramem. Dioklecjan ponownie zwycięża Sarmatów. Dioklecjan tłumi rewoltę w Egipcie. Konstancjusz zostaje mianowany cezarem na Zachodzie, a Galeriusz na Wschodzie. Karauzjusz zamordowany przez Allektusa, który obejmuje po nim władzę w Brytanii. Konstancjusz zadaje klęskę Allektusowi i podporządkowuje sobie Brytanię. Galeriusz zwycięża Narsesa, króla Persji. Bunt Domicjusza Domicjana w Egipcie. Dioklecjan ogłasza edykt przeciwko manichejczykom. Zdławienie re- wolty Domicjusza. Galeriusz prowadzi wojnę z Persją. Maksymian ujarzmia Kwinkwegetanów w Mauretanii. Dioklecjan ogłasza edykt o cenach maksymalnych. Dioklecjan święci w Rzymie dwudziestolecie swego panowania (w- cennalia). Początek prześladowań chrześcijan w Nikomedii. abdykacja Dioklecjana i Maksymiana. Władzę po nich obejmują Konstancjusz i Galeriusz z tytułami augustów, Sewer i Maksyminus Dają zostają cezarami. Konstancjusz umiera w Yorku. Wojska stacjonujące w Brytanii ogła- szają Konstantyna cesarzem Zachodu. W Rzymie cesarzem zostaje proklamowany Maksencjusz, którego popiera jego ojciec. Sewer wkracza zbrojnie do Italii. Konstantyn żeni się z Faustyną, córką Maksymiana, i godzi się na przyjęcie przez Maksencjusza godności augusta. Klęska i śmierć Se- wera. Galeriusz maszeruje na Italię, lecz wycofuje się do Panonii. narada Dioklecjana, Galeriusza i Maksymiana w Carnuntum. Licyniusz otrzymuje tytuł augustus. śmierć Maksymiana. Galeriusz ogłasza w Nikomedii edykt legalizujący wyznanie chrześ- 468 Tablice chronologiczne 312 313 314 314-315 315 316 317 320 321 322 323 324 325 330 337 cijańskie. Śmierć Galeriusza. Wznowienie prześladowań (październik- -listopad). Stłumienie buntu w Afryce. Konstantyn zadaje Maksencjuszowi klęskę koło Mostu Mulwijskiego. Śmierć Maksencjusza. spotkanie Konstantyna z Licyniuszem w Mediolanie - podział świa- ta rzymskiego. Licyniusz odnosi zwycięstwo nad Maksyminusem; Maksyminus umiera w Tarsie. Licyniusz ogłasza w Nikomedii tole- rancję religijną. Synod w Rzymie potępia donatystów. zgromadzenie biskupów w Aries. Konstantyn prowadzi zwycięską wojnę z Licyniuszem. budowa Łuku Konstantyna w Rzymie. śmierć Dioklecjana. godność cezarów otrzymują synowie Konstantyna: Kryspus i Kon- stantyn, oraz syn Licyniusża - Licynian. represje Licyniusża wobec chrześcijan. Konstantyn zapewnia donatystom swobodę wyznania. Konstantyn wypiera Sarmatów z Panonii. Konstantyn wypiera Gotów z Tracji. wojna Konstantyna z Licyniuszem. Konstantyn odnosi zwycięstwa pod Adrianopolem i Chrysopolis. Licyniusz skazany na wygnanie. "Założenie" Konstantynopola. zabójstwo Licyniusża. Sobór w Nicei. Konstantynopol rezydencją cesarską. śmierć Konstantyna. Podział Cesarstwa między jego trzech synów'. 337-340 337-350 337-361 340 350 351-352 357. 359 360-363 363 363-364 364-375 364-378 367 374-397 375-383 DATY UZUPEŁNIAJĄCE Konstantyn II cesarzem Zachodu. Konstans. Konstancjusz II panuje na Wschodzie. Konstans zadaje klęskę Konstantynowi II i obejmuje rządy na Za- chodzie. rewolta Magnencjusza; zabójstwo Konstansa. Konstancjusz II zadaje Magnencjuszowi klęskę pod Nursą i do 361 roku sprawuje rządy nad całym Cesarstwem. Julian zwycięża Alamanów w pobliżu Argentoratum. wojna z Persją. cesarz Julian. śmierć Juliana w czasie wyprawy przeciwko Persji; pokój z Persją. Wygaśnięcie dynastii Konstantyna. cesarz Jowian. Walentynian I cesarzem Zachodu. Walens cesarzem Wschodu. Gracjan zostaje trzecim augustem. Najazdy Saksonów, Piktów i Szkotów na Brytanię. Sytuację ratuje dowódca rzymski Flawiusz Teodozjusz. Ambroży biskupem Mediolanu. Gracjan cesarzem Zachodu. Tablice chronologiczne 469 375-392 376 378 378-385 382 383 383-408 388 391 392 394 394-423 395 396 406 408 408-450 409 410 425-455 429 430 438 439 446 450-457 451 453 454 455 472 476 Walentynian II. pod naporem Hunów Wizygoci przeprawiają się przez Dunaj. Walens ponosi klęskę i ginie w bitwie z Wizygotami pod Adrianopo- lem. Teodozjusz I. usunięcie Ołtarza Zwycięstwa z budynku senatu rzymskiego. bunt Magnusa Maksymusa w Brytanii. Śmierć Gracjana. Arkadiusz. Teodozjusz zadaje klęskę Maksymusowi; śmierć Maksymusa. edykt przeciwko poganom. Zburzenie Sarapeum. bunt Arbogasta. Zabójstwo Walentyniana II. Eugeniusz otrzymuje godność augusta. bitwa nad Frigidus. Śmierć Arbogasta i Eugeniusza. Honoriusz. śmierć Teodozjusza I. Podział Cesarstwa. Cesarzem Wschodu zostaje Arkadiusz (do 408), a Zachodu Honoriusz (do 434). Rewolta Wizy- gotów pod wodzą Alaryka. Stylichon zadaje Alarykowi klęskę w Grecji. inwazja plemion barbarzyńskich na Galię. zabójstwo Stylichona. Najazd Alaryka na Italię. Teodozjusz II cesarzem Wschodu. najazd Wandalów, Alanów i Swebów na Hiszpanię. Wizygoci zdobywają Rzym (23 sierpnia). Śmierć Alaryka. Honoriusz zawiadamia Brytanię, że nie może udzielić jej pomocy. Walentynian III cesarzem Zachodu. najazd Wandalów na Afrykę. śmierć Augustyna z Hippony. kodeks Teodozjusza. Wandalowie zdobywają Kartaginę. ostatni apel Brytanii do Aecjusza. Marcjan cesarzem Wschodu. bitwa Aecjusza z Hunami. Sobór w Chalcedonie. śmierć Attyli. zabójstwo Aecjusza. Ostrogoci osiedlają się w Panonii. Maksymus cesarzem Zachodu. Wandalowie pod wodzą Genzeryka plądrują Rzym. Ricimer opanowuje Rzym. złożenie z tronu Romulusa Augustulusa, cesarza Zachodu. Odoaker królem Italii. Zenon cesarzem Wschodu i Zachodu. CESARZE RZYMSCY OD AUGUSTA DO KONSTANTYNA August Tyberiusz Kaligula Klaudiusz Neron Galba Otho Witeliusz Wespazjan Tytus Domicjan Nerwa Trajan Hadrian Antoninus Pius Marek Aureliusz Lucjusz Werus Kommodus Pertinaks Didiusz Julianus Septymiusz Sewer Karakalla Geta Makrynus Heliogabal Sewer Aleksander 27 rok p.n.e. - - 14 rok n.e. 14-37 rok n.e. 37-41 41-54 54-68 68-69 69 69 69-79 79-81 81-96 96-98 98-117 117-138 138-161 161-180 161-169 180-192 193 193 193-21.1 211-217 211-212 217-218 218-222 222-235 Maksymin Trak 235-238 Gordian I 238 Gordian II 238 Balbinus 238 Pupienus 238 Gordian III 238-244 Filip Arab 244-249 Decjusz 249-251 Trebonian 251-253 Emilian 253 Walerian 253-260 Gallien 253-268 Klaudiusz II Gocki 268-270 Aurelian 270-275 Tacyt 275-276 Florian 276 Probus 276-282 Karus 282-283 Karynus 283-285 Numerian 283-284 Dioklecjan 284-305 Maksymian 286-305 Konstancjusz Chlorus 292-306 Galeriusz 293-311 Licyniusz 311-323 Konstantyn Wielki 306-337 PRZYPISY NOTA BIBLIOGRAFICZNA Ważniejsze prace, zwłaszcza w języku angielskim, poświęcone tematom szczegółowym, wymieniono w odpowiednich przypisach. W tym miejscu podajemy krótki wykaz książek omawiających bądź całą historię Rzymu, bądź dłuższe jej okresy. The Cambridge Ancient History, wyd. S. A. Cook, F. E. Adcock i M. P. Charlesworth: t. VII, The Hellenistic Monarchies and the Rise ofRome (1928); t. VIII, Rome and the Mediterra- nean, 218-133 B.C. (1930); t. IX, The Roman Republic, '133-44 B.C. (1932); t. X, The Augustan Empire, 44 B. C.-A. D. 70 (1934); t. XI, The Imperia! Peace, A. D. 70-192 (1936); t. XII, The Imperia! Crisis and RecoYery A. D. 193-324 (1939). Methuen's History of the Greek and Roman Worid, pod red. M. Cary'ego: t. IV, H. H. Scullard, A History of the Roman Worid, 753-146 B.C. (wyd. III 1961); t. V, F. B. Marsh, 146-30 B.C. (wyd. III, poprawione przez H.H. Scullarda, 1963); t. VI, T. Salmon, 30 B. C.-A. D. 138 (wyd. V 1966); t. VII, H. M. D. Parker, A.D. 138-337 (wyd. II, poprawione przez B. H. Warmingtona, 1958). M. Rostovzteff, A History of the Ancient Worid, t. II, Rome (1927, poprawione przez E. Bickermana, 1961). A.E.R. Boak i W.G. Sinnigen, A^ History of Rome to A.D. 565 (wyd. V 1965). Th. Mommsen, The History of Rome (przekł. ang. 1911); jest to historia Republiki - dzieło stare, lecz podstawowe. J. Heurgon, The Rise of Rome (1973). A. H. McDonald, Republican Rome (1966). H. H. Scullard, From the Gracchi to Nero (wyd. IV 1976). M. Grant, The Worid of Rome (1960). M. Grant, The Climax of Rome (1968); wyd. poi. Zmierzch cesarstwa rzymskiego. War- szawa 1960. 480 Nota bibliograficzna J. Vogt, The Decline of Rome (1967). F. Millar, The Roman Empire and its Neighbours (1967). J. Wells i R.H. Barrow, A Short History of the Roman Empire to the Death of Marcus Awelius (1931). H. Mattingly, Roman Imperial Cnilisation (1957). C. G. Starr, Cwilisation and the Caesars (1954). M. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Roman Empire (2 tomy, wyd. II 1957, pod red. P. Frasera). A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, ^84-602 (3 tomy, 1964). A. H. M. Jones, The Decline of the Ancient Worid (1966); jest to skrócona wersja pracy poprzedniej. J.P.Y.D. Balsdon, Life and Leisure in Ancient Rome (1969). The Legacy of Rome, pod red. C. Baileya (1924); eseje na różnorodne tematy. The Romans, pod red. J. P. V. D. Balsdona (1965); są to również eseje. D. Dudley, The Romans (1970). Aspects of Greek and Roman Life, seria pod red. H. H. Scullarda (do połowy lat 70-tych wyszło ok. 30 tomów). Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, wyd. H. Temporini, wydawnictwo seryjne, którego celem jest wszechstronne przedstawienie świata rzymskiego, zapoczątkowane wyda- niem dwóch tomów w r. 1972. Dwa pożyteczne zbiory źródeł w przekładzie angielskim: N. Lewis i M. Reinhold, Roman Cnilisation: t. I, The Republic (1951); t. II, The Empire (1955). A. H. M. Jones, A History ofRome through the Fifth Century: 1.1, The Republic (1968); t. II, The Empire (1970). Godne polecenia są prace: A Companion to Latin Studies, pod red. J. E. Sandysa (wyd. III 1921). Oxford Ciassical Dictionary, wyd. II pod red. N.G.L. Hammonda i H. H. Scullarda (1970). Kilka użytecznych książek w języku francuskim: HistoireRomaine, pod red. G. Glotza: 1.1, E. Pais i J. Bayet, do r. 133 p.n.e. (wyd. II 1940); t. II, G. Bloch i J. Carcopino, do r. 44 p.n.e. (wyd. IV 1950); t. III, L. Homo, Le Haut Empire (1941); t. IV, Le Bas-Empire, M. Besnier, cz. I do r. 325 (1937), A. Piganiol, cz. II, lata 325-395 (1947). Nota bibliograficzna 481 A. Piganiol, Histoire de Rome (wyd. IV 1962). A. Piganiol, La Conquete romaine (wyd. V 1967). P. Petit, La Paix Romaine (1967); Histoire generale de 1'empire romain (1974). R. Remondon, La Crise de 1'empire romain (1965). 31 - Dzieje Rzymu t. II WYKAZ SKRÓTÓW AJ Phil. Aufstieg NRW Broughton, MRR Brunt, Manpower CAH Cary, Hist. CIL Cl. Ph. Cl. Qu. Cl. Rev. Crawford, RRC Degrassi, ILLRP De Sanctis, Storia Dessau, ILS Dittenberger, Sylloge Entretiens Hardt, XIII Frank, Econ. SAR JHS JRS Lewis-Reinhold, R. Civ. Momigliano, Secondo, Terzo, Quarto, Contrib. Nash, Pić. Diet. Anc. Rome Num. Chroń. Ogilvie, Livy OGIS PBSR "American Journal of Philology" Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, wyd. H. Tem- porini (1972- ) T. R. S. Broughton, The Magistrates of the Roman Repu- blic (1951-1960) P. A. Brunt, Italian Manpower. 225 B.C.-A.D. 14 (1971) Cambridge Ancient History M. Cary, History of Rome, wyd. II (1954) Corpus Inscriptionum Latinarum (Berlin 1863) "Ciassical Philology" "Ciassical Quarterly" "Ciassical Review" M. Crawford, The Roman Republican Coinage (1975) A. Degrassi, Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae (1957- -1963) G. De Sanctis, Storia dei Romani (1907-1966) H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae (1892-1916) W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. III (1915-1924) Les Origines de la Republique Romaine. Entretiens sur 1'anti- quite dassigue, t. XIII (Fondation Hardt, Geneya 1966) Ań Economic Survey of Ancient Rome, wyd. T. Frank, 5 to- mów (1933-1940) "Journal of Hellenie Studies" "Journal of Roman Studies" N. Lewis i M. Reinhold, Roman Cmiization, 2 tomy (1951- -1955) A. Momigliano, Secondo. Terzo i Quarto Contributo alla storia degli studi ciassici (1966, 1969) E. Nash, Pictorial Dictionary of Ancient Rome (1961-1962) "Numismatic Chronicie" R. M. Ogilvie, Commentary on Livy, Books l-5 (1965) W. Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (1903- -1905) "Papers of the British School at Rome" Wykaz skrótów 483 P-W A. Pauły, G, Wissowa, Realencyclopadie d. klassischen Alter- tumswissenschąft (1893- ) Riccobono, Fontes S. Riccobono, Fontes luris Romani Ante-Justiniani, t. I (1941) Scullard, Hisf. Rom. Worid H.H. Scullard,^ History ofthe Roman Worid, 753-146B.C., wyd. III (1961) SEG Supplementum Epigraphicum Graecum Sherk, Documents R. K. Sherk, Roman Documents from the Greek East (1969) Sydenham, CRR E. A. Sydenham, The Coinage of the Roman Republic (1952) TAPA "Transactions of the American Philological Association" Walbank, Polybius E. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius (t. I 1957, t. II 1967). PRZYPISY ROZDZIAŁ I ' Zarys geografii basenu śródziemnomorskiego zob. J. L. Myres, The Mediterranean Lands (1953); E. C. Semple, The Geography of the Mediterranean Region: its Relation to Ancient History (1931), zwłaszcza rozdz. XI-XX; M. Cary, The Geographic Background of Greek and Roman History, co się tyczy Italii, zob. Italy, 3 tomy (Admiralty, Naval Inteligence Divi- sion, Geographical Handbooks). 2 Mamy dowody na to, że w czasach prehistorycznych w regionie śródziemnomorskim występowały w długich okresach różnice w wielkości opadów deszczu; por. C.E.P. Brooks, Climate through the Ages (1926). Co więcej, Rhys Carpenter, Discontinuity in Greek Civiliza- tion (1966), s. 18 i n., dowodzi, że zmiany klimatu w krajach śródziemnomorskich w latach 1200-850 p.n.e. powodowały klęski suszy i głodu i że w pewnych okresach poziom morza był niższy niż za naszych czasów. Z kolei nastąpił okres obfitych opadów deszczu, być może więc w epoce klasycznej klimat był chłodniejszy i bardziej wilgotny niż dziś. Efekty tych zmian, jeśli rzeczywiście miały one miejsce, najbardziej wyraźnie mogły wystąpić w alpej- skich regionach Italii, gdzie wedle Brooksa warunki komunikacji były najłatwiejsze między 1200 a 900 rokiem. Późniejsze zmiany klimatyczne były najprawdopodobniej spowodowane przeobrażeniami w środowisku lokalnym: wyrąb lasów, a tym samym zmniejszenie okrywy roślinnej, miał wpływ na wielkość opadów i prowadził do wymywania gleby i zamulania ujść rzek, procesu odtąd trwałego (za czasów rzymskich odkładanie się osadów przysporzyło dużo kłopotów w Ostii, porcie w pobliżu Rzymu u ujścia Tybru; w naszych czasach port ten znalazł się w odległości ponad 3 kilometrów od morza). J. B. Ward-Perkins (Landscape and History in Central Italy, w serii Second J.L. Myres Memoriał Lecture) wskazuje na ujemne skutki wytrzebienia lasów w południowej Italii, a także w Sybaris w Lukanii, i podkreśla (s. 6), że "wielkie porty w północnej Italii, Akwileja i Rawenna, znalazły się daleko w głębi lądu; również i Spina, port adriatycki, który obsługiwał północną Etrurię, leży dziś wysoko ponad poziomem morza i całkowicie wysechł". Co się tyczy kwestii, w jakim stopniu rzeki w base- nie śródziemnomorskim zmieniły swe koryta w ciągu ostatnich 2000 lat, zob. C. Vita-Finzi, The Mediterranean Yalleys (1969); autor ten przyznaje, że "warunki klimatyczne w czasach rzymskich nie różniły się w sposób istotny od dzisiejszych" (s. 113). Znajduje to wyraźne potwierdzenie w wielu opisach warunków klimatycznych w znanych nam dziełach autorów greckich i rzymskich. Także rozprzestrzenienie roślin na obszarze śródziemnomorskim w czasach starożytnych i dzisiejszych wskazuje na to, że izotermy pozostały nie zmienione. Co więcej, Liwiusz wspomina o częstych zamieciach śnieżnych i długotrwałych deszczach w Ita- lii środkowej prawdopodobnie dlatego, że były to zjawiska wyjątkowe. Bardziej szczegółowo omawia to M. Cary, The Geographic Background of Greek and Roman History (1949), s. 2 i n. Przypisy 485 Wydaje się, że poziom Morza Tyrreńskiego był w latach ok. 50 p.n.e. - 70 n.e, średnio o jeden metr niższy niż dzisiaj. Kwestię tę omawia szczegółowo zbiór studiów II Ihello antico del mar Tirreno, wyd. G. Schmiedt (1972). 3 W Egipcie żniwa odbywają się w kwietniu. 4 W Rzymie średnia temperatura stycznia wynosi 7°C, a lipca 25°C. 5 Omawiając rozmaite znaki wróżebne, Liwiusz często wspomina o samoczynnych ru- chach świętych włóczni Marsa. Można przypuszczać, że były one tak zawieszone jak igła sejsmometru, to znaczy wykonywały ruchy wahadłowe nawet przy lekkich drganiach sko- rupy ziemskiej. ROZDZIAŁ II ' Co się tyczy Italii prehistorycznej, to główną rolę, rzecz oczywista, odgrywają świa- dectwa archeologiczne. Z tych względów włączyłem do tekstu wiele nazw stanowisk wpraw- dzie niewielkich, lecz ważnych z archeologicznego punktu widzenia; podając być może zbyt dużo szczegółów, kierowałem się przede wszystkim chęcią możliwie łatwego zorientowania tych czytelników, którzy po dokładniejsze informacje zechcą sięgnąć do podstawowych prac w tej materii. Spośród opracowań ogólnych wymienić należy: T. E. Peęt, The Stone and Branże Ages in Italy and Sicily (1909); D. Randall-MacIver, Italy before the Romans (1927); J. Whatmough, The Foundations of Roman Italy (1937); D.H. Trump, Central and Southem Italy before Rome (1966); L. Barfieid, Northern Italy before the Romans (1971). Pożyteczny zarys tej problematyki oraz bibliografię zawiera praca J. Heurgona, Rome et la Mediterranee Occidentalejusqu'au guerres puniques (przekł. polski Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich. Warszawa 1973); podsumowanie wyników prac archeologicznych zob. H.H. Scul- lard, The Etruscan Cities and Rome (1967), rozdz. I. Siady tak zwanej kultury pucharów (lub pucharów dzwonowatych), która rozprzestrzeniła się w zachodniej Europie, docierając także do Anglii (z Hiszpanii lub środkowej Europy?), występują na Sardynii, Sycylii i w północnej Italii, nie odnajdywano ich wszakże dotąd na samym Półwyspie. Ponieważ jednak niedawno kilka takich pucharów odkryto w Fosso Conicchio (w okolicy Yiterbo), prehistoria środkowej Italii wzbogaciła się o nowy element. Zob. D. Ridgway, "Antiquity" 1972, s. 52. 2 Zob. wyżej, przyp. l, oraz J. Bradford i P.R. Williams-Hunt, "Antiquity" 1946, s. 191 i n., oraz 1950, s. 84 i n. 3 Zob. lord William Taylour, Mycenaean Pottery in Italy (1958). 4 O Wyspach Liparyjskich (Eolskich) zob. L. Bernabo Brea, Sicily before the Greeks (1957). Od XVII do XV stulecia (w pkresie tak zwanej kultury Capo Graziano, określanej tak od przylądka na wyspie Filicundi) mieszkańcy tych wysp importowali ceramikę grecką (z okresów średniohelladzkiego, późnohelladzkiego I i II i mykeńskiego III Al oraz 2): znalezi- ska tej ceramiki stanowią bezcenny materiał do datowania. Kontakty ze Wschodem trwały przez cały okres kulturowy średniej epoki brązu (zwany kulturą Milazzese od nazwy wioski na półwyspie o tej samej nazwie na wyspie Panarea, gdzie odkryto skupisko chat z tego okresu). Na przeciwległym wybrzeżu Sycylii, na wprost Milazzese, w miejscowości Milazzo (greckie Mylaj, rzymskie Mylae), odkryto nekropolę, która dostarczyła materiału archeologi- cznego podobnego do występującego w Milazzese. Ludzie kultury Milazzese sprowadzali ceramikę apenińską, a jednocześnie importowali towary z dalej położonych obszarów, o czym świadczą wyroby mykeńskie z okresu ok. 1400-1300 roku (późnohelladzki III A), jednakże brak tych importów w latach późniejszych wskazuje, że zmierzch tej kultury nastą- pił przed 1250 rokiem, przy czym świadectwa archeologiczne dają podstawę do wniosku, że do jej upadku doszło w sposób nagły. 486 Przypisy 5 Zob. przyp. l oraz D. Randall-MacIver, TAe Iron Agę in Italy (1927), i Villanovans and Early Etruscans (1924). . 6 Zob. J.B. Ward-Perkins, Veii: The Historical Topography oftheAncient City, "Papers of the British School at Rome", 1961. 7 O zagadnieniach lingwistycznych zob. E. Pulgram, The Tongues of Italy (1958). ROZDZIAŁ III ' Charakterystykę tła kulturowego i ewolucję świata śródziemnomorskiego przedstawił J. Heurgon, op. cit. O Fenicjanach zob. D. Harden, The Phoenicians, oraz S. Moscati, // Mondo dei Fenici (1965 - przekł. poi. Świat Fenicjan, Warszawa 1971). Podjęto niedawno prace zmierzające do wykazania wpływów fenickich na prehistoryczny Rzym. Spotyka się twier- dzenie, że na Targu Bydlęcym nad Tybrem, gdzie później zbudowano Ara Maxima Herku- lesa, wznosiła się świątynia Melkarta (= Herkulesa); dowodziłoby to docierania do Rzymu kupców fenickich, a nawet istnienia na jego terytorium osady fenickiej, znajdującej się pod opieką fenickiego boga. Kwestię tę omawia Heurgon, JRS 1966, s. 2 i n., oraz op. cit. Do hipotezy tej należy podchodzić ostrożnie, póki nie znajdzie ona potwierdzenia w materiale dowodowym. 2 O Grekach, którzy osiedlili się na tym obszarze tak licznie, że zyskał on sobie miano Wielkiej Grecji (Magna Graecia), zob. T.J. Dunbabin, The Western Greeks (1948), A.G. Woodhead, The Greeks in the West (1962), i J. Boardman, The Greeks Overseas (1964), s. 175 i n. Należy zwrócić uwagę, że najwcześniejsze osady na Pithekusaj (Ischii) i w Kumę leżały stosunkowo daleko na północy: najprawdopodobniej głównym motywem osiedlania się tam była łatwość pozyskania miedzi i żelaza z Etrurii i Elby, niemniej jednak obie te osady były położone na ziemiach urodzajnych. Założyli je Eubejczycy z Chalkis i Eretrii. Por. uwagi A.J. Grahama, JHS 1971, a także pracę D. Ridgwaya, The First Western Greeks [w:] Greeks, Celts and Romans (opr. C.F.C. Hawkes, 1973, s. 5 i n.). Ważną drogę komunikacyjną z Grecją stanowiła Cieśnina Mesyńska: wkrótce przeto pewna liczba mieszkańców Kumę i Chalkis na Eubei osiedliła się w Zankle (późniejsza Messana, dziś Messyna). Koloniści ci z kolei, wspólnie z Messeńczykami z Peloponezu, założyli po drugiej stronie Cieśniny, na południowym krańcu przylądka Bruttium, miasto Rhegion. Sybaris została założona około 720 roku (data tradycyjna), niebawem powstały takie miasta, jak Kroton, Metapontum, Caulonia i inne; Taras (Tarentum) natomiast już pod koniec VIII stulecia zajmował teryto- rium o bardzo długiej historii. Nie możemy tu podawać nazw i dat powstania wspomnianych wyżej oraz innych kolonii ani omawiać ich wkładu w rozwój kulturalny, niemniej wszystkie te miasta miały swój udział w rozkwicie architektury, sztuki użytkowej, rzeźby i innych sztuk plastycznych, mennictwa, literatury, nauki i filozofii; świadczą o tym - by poprzestać na tylko paru przykładach - świątynie w Paestum, terakoty lokryjskie (z Lokroj), brązy taren- tyjskie, a także działalność szkoły filozoficznej w Elei (tzw. eleatów) i Pitagorasa w Krotonie. Gdy w południowej Italii istniała już tak wspaniała kultura, w środkowej Italii Rzym zaczął dopiero wyłaniać się z mroków prehistorii. 3 O Demaratosie zob. A. Blakeway, JRS 1935, s. 129 i n. O wpływach greckich w innej sferze życia świadczy niedawne nieoczekiwane odkrycie greckiego sanktuarium, poświęco- nego Herze, w Graviscae, porcie etruskiego miasta Tarkwinie - zob. M. Torelli, "Parola dcl Passato" 1971, s. 44 i n. 4 Szerzona przez mieszkańców Kumę fama, że Italia zawdzięcza poznanie alfabetu po- średnictwu tego miasta, znalazła potwierdzenie w dwóch inskrypcjach. Jedna z nich, na Przypisy 487 czarze odkrytej na Pithekusaj (wyspie Ischii), została napisana alfabetem chalkidijskim; głosi ona, że każdemu, kto wypije z tej czary. Afrodyta rozpali krew i że czara ta jest piękniejsza od czary Nestora. Rzecz godna uwagi, że właściciel owego naczynia wiedział o czarze Nestora opisanej w Iliadzie. Nawiasem mówiąc, jest całkiem możliwe, że reminiscencje Homera znalazły wyraz również na innej geometrycznej wazie lokalnego wyrobu, która przedstawia rozbicie statku: może się to odnosić do przygody Odyseusza, choć niewyklu- czone, że chodzi tu o jakąś inną katastrofę morską podczas jednej z podróży Greków po zachodnich wodach Morza Śródziemnego. Druga inskrypcja, którą odnaleziono w Kumę, została wydrapana na wazie z początków VII wieku; głosi ona: "Jestem naczyniem z Tataje - niechaj oślepnie ten, kto mnie skradnie." Nie ulega niemal żadnej wątpliwości, że Etru- skowie wzięli swój alfabet z Kumę. Niebawem pojawił się on w Rzymie, znajdujemy go na fibuli Maniosa, nie wiemy jednak, czy dotarł do Rzymu bezpośrednio z Kumę, czy za po- średnictwem Etrusków. 5 Grecy szybko poniechali tzw. heroicznych metod prowadzenia walk zbrojnych, które wymagały dzielności od indywidualnych wojowników, i wprowadzili szyk bojowy (falangę) złożony z ciężkozbrojnych piechurów (hoplitów). Przeważa pogląd, że doszło do tego stop- niowo; elementy uzbrojenia hoplitów zaczęła zapewne stosować arystokracja w miarę, jak dostawały się w jej ręce, ale kiedy wprowadzono falangę, w warstwie wojowników doszło do przemian społecznych i politycznych i odtąd w społecznościach greckich zaczęła się wyod- rębniać stosunkowo niezależna warstwa średnia. Zob. A.N. Snodgrass, Arms and Armour of the Greeks (1967), rozdz. III. W VI wieku ten nowy szyk bojowy przejęli Etruskowie. 6 Naszą wiedzę o Etruskach czerpiemy z informacji rozproszonych w pracach wielu auto- rów antycznych oraz z materiałów wykopaliskowych. Z obszernej literatury tego przedmiotu pióra autorów nowożytnych wymienić trzeba kilka takich prac ogólnych, jak: M. Pallotino, Etruscologia (przekł. poi. Etruskowie, Warszawa 1968); J. Heurgon, La Vie quotidienne chez les Etrusques (przekł. poi. Życie codzienne Etrusków, Warszawa 1966); H.H. Scullard, The Etruscan Cities and Rome (1967); D. Strong, The Early Etruscans (1969). Prace te wskażą zainteresowanemu czytelnikowi drogę do studiów bardziej szczegółowych i literatury daw- niejszej. W wymienionej wyżej pracy H.H. Scullarda znajdują się ilustracje dotyczące więk- szości miast etruskich, a także wielu etruskich wyrobów artystycznych. O architekturze zob. A. Boethius i J.B. Ward-Perkins, Etruscan and Roman Architecture (1970); o sztuce - M. Moretti i G. Maetzke, The Art of the Etruscans (1970). 7 Hezjod, Teogonia, 1010; Herodot, I 94; Dionizjusz z Halikarnasu, I 26-39. 8 O Wejach zob. J.B. Ward-Perkins, "Papers of the British School at Rome" 1961, a o Tarkwiniach - H. Hencken, Tarquinia and Etruscan Origins (1968), (jest to streszczenie obszerniejszej pracy tego autora pt. Tarquinia, Villanovans and Etruscans, 1968). 9 Kwestię języka etruskiego omawia zwięźle M. Pallottino, Etruskowie, rozdz. X-XII, a wybór inskrypcji podaje ten sam autor w Testimonia Linguae Etruscae (wyd. II - 1968). 10 Jest to stanowisko M. Pallottino: zob. tegoż autora Etruskowie, rozdz. I i II, oraz jego obszerniejsze studium Uorigine degli Etruschi (1947). Dawniejsze poglądy na ten temat oma- wia P. Ducati, Le Probleme etrusque (1938). 11 Model podwójnego topora z żelaza oraz fasces z ok. 600 roku p.n.e. znaleziono w grobowcu w Vetulonii. Dwunastu liktorów, którzy nieśli fasces przed królami etruskimi, a później konsulami rzymskimi, ma swój rodowód zapewne w praktykach stosowanych w Związku Etruskim: gdy dwanaście miast jednoczyło siły dla jakiegoś wspólnego przedsię- wzięcia, władcy owych miast oddawali swe topory wodzowi naczelnemu. Na późniejszych sarkofagach z południowej Etrurii oraz na urnach alabastrowych z Wolterry znajduje się wiele scen przedstawiających orszaki najwyższych urzędników etruskich. Magistratus z reguły zajmuje miejsce w rydwanie, otoczony świtą, wśród której znajdują się liktorzy z 488 Przypisy pękami rózeg (fasces). Owe sceny przedstawiają zarówno orszaki tryumfalne, gdy ów urzęd- nik znajdował się u szczytu chwały, jak i jego ostatnią podróż do świata umarłych. Zob. R. Lambrechts, Essai sur les magistratwes des republiques etrusques (1959), z ilustracjami; repro- dukcja jednej z nich znajduje się w: H.H. Scullard, Etruscan Cities, ii. 102. 12 Arystoteles (Polityka, III 9; 1280a 35) wspomina o traktacie między Etrurią a Karta- giną, nie podając wszakże daty jego zawarcia; wydaje się, że miało to miejsce w drugiej połowie VI stulecia. Przekonywającego świadectwa bliskich stosunków między tymi pań- stwami dostarczyło odkrycie dokonane niedawno w Pyrgi (Santa Severa), miejscowości, gdzie znajdował się port wielkiego miasta etruskiego Caere. Na terenie położonym między dwiema świątyniami etruskimi pochodzącymi z początku V wieku p.n.e. znaleziono trzy złote blaszki, dwie z inskrypcjami w języku etruskim, a jedną w punickim; jakkolwiek insk- rypcja punicka nie stanowi przekładu żadnej z inskrypcji etruskich (niestety, gdyż inskrypcja dwujęzyczna przyczyniłaby się bez wątpienia do pełniejszego zrozumienia języka etruskiego), to ich treść jest podobna. Tekst owych napisów zawiera dedykację Thefarie (Tyberiusza) Velianasa, władcy Caere, dla fenickiej bogini Astarte, utożsamianej z etruską boginią Dni; blaszki te datuje się na ok. 500 roku p.n.e. Z faktu, iż władca etruski dedykował świątynię bóstwu punickiemu, można wnioskować, że kraje te utrzymywały ścisłe kontakty i że być może w Pyrgi istniała mała kolonia kupców kartagińskich. Ponieważ w owym okresie domi- nacji Etrusków w środkowej Italii zagrażali Grecy i Latynowie, Etruria potrzebowała pomocy Kartaginy. Zob. J. Heurgon, JRS 1966, s. l i n., oraz J. Ferron, w serii Aufstieg NRW, l, I (1972), s. 189 i n. 13 Hełm, który znajduje się w British Museum, a który Hieron dedykował Zeusowi w Olimpii, jest dobrze znany. Inskrypcja wyryta na tym hełmie głosi m.in., że "Etruskowie zdobyli go na Tyrrenach z Kumę". Drugi hełm z inskrypcją został znaleziony w 1959 roku. Zob. R. Meiggs i D. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions (1969), s. 62. 14 Rozpowszechnioną wśród Greków opinię, że Etruskowie uprawiali piractwo, przypisać należy zapewne temu, iż atakowali oni greckie statki handlowe, które bez ich zgody znalazły się na wodach podporządkowanych władzy etruskiej. 15 Nienawiść, z którą do Etrusków odnosili się ich poddani, ilustruje legenda o etruskim królu Mezencjuszu z Caere (w ostatnich księgach Eneidy Wergiliusz odmalował go w czar- nych kolorach), a także uroczyste przekleństwa na społeczność etruską, które zachowały się na tabliczkach z miasta umbryjskiego Iguvium (Gubbio); zob. J.W. Pouitney, The Bronie Tables of Iguvium (1959). ROZDZIAŁ IV ' O okolicach Rzymu zob. T. Ashby, The Roman Campagna in Ciassical Times (1927, wznowienie 1970); B. Tilly, Vergil's Latium (1947). 2 T. Frank, Economic History of Rome (II wyd. 1927). 3 O kulturze Lacjum (cultura laziale) zob. obszerne dzieło P.G. Gierowa The Iron Agę Culture o f Latium, I (1966), II, l (1964). O podobieństwach i różnicach między kulturą Lacjum a kulturą południowowillanowiańską zob. op. cit., tom I, s. 483 i n. Zwolennicy "długiej" chronologii datują jej początek na X stulecie, a "krótkiej" na ca 800 rok p.n.e. 4 P.G. Gierow, The Iron Agę Culture of Latium, I, s. 478, wysuwa wniosek, że przedstawi- ciele kultury grobów fosowych przybyli na ten obszar w dwóch falach: pierwsza pojawiła się na terenach Gór Albańskich, Rzymu, Ardei i być może Anzio oraz Tiyoli, w zasięgu drugiej znalazły się Satricum i Palestrina. Przypisy 489 5 Pliniusz, Historia naturalna, III 68-69. Wedle Dionizjusza z Halikarnasu, IV 49, w uroczystościach ku czci Jowisza Latiarisa organizowanych w VI wieku uczestniczyło czter- dzieści siedem gmin latyńskich (populi). Prisci Latini byli to Latyni zamieszkali na wąskim pasie ziemi wciśniętym między rzekę Anio a Tyber, który oddzielał Rzym od kraju Sabinów; zob. A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (1973), s. 9, oraz A. Bernardi, Dal Populi Albenses ai Prisci Latini nel Lazio arcaico ("Athenaeum" 1964, s. 223 i n.). 6 W IV wieku trybutariuszami Praeneste było osiem małych społeczności latyńskich (Liwiusz, VI 29,6). 7 O wzgórzach w obrębie starożytnego Rzymu nie można sobie wyrobić zdania na podsta- wie dzisiejszego ukształtowania powierzchni Rzymu, ponieważ zwały gruzów po antycznych budowlach, usytuowanych kiedyś w dolinach, znacznie zniwelowały teren miejski. 8 Legendy fundacyjne omawiają: De Sanctis, Storia, I, rozdz. VI; Ogilvie, Livy, s. 32 i n.; o Eneaszu zob. G.K. Galinsky, Aeneas, Sicily and Rome (1969). 9 O Romulusie i Remusie zob. C.J. Ciassen, "Historia" 1963, s. 447 i n. Pochodzenie Remusa nie jest jasne. Legenda o bliźniakach może stanowić wersję wczesnego mitu indoeu- ropejskiego, a może też być rezultatem pomieszania etruskiej i greckiej formy tego samego imienia. Niewykluczone również, że legenda o Remusie powstała w V lub IV stuleciu, gdy plebejusze utworzyli quasi-niezależną społeczność na Awentynie, wzgórzu, które szczególnie silnie kojarzyło się Rzymianom z Remusem. 10 Nie ma powodu, by sądzić, że wykarmienie Romulusa przez zwierzę (tj. wilczycę) zosta- ło zapożyczone od Greków (jak w Tyro Sofoklesa); podobne baśnie spotykamy u ludów Azji, Afryki i Ameryki. Co więcej, w etruskim mieście Felsina (Bolonia) odnaleziono stelę przedstawiającą wilczycę karmiącą niemowlę. " Wizerunki Bliźniaków figurują także na najstarszych srebrnych monetach rzymskich emitowanych ok. 269 roku p.n.e. (zob. Sydenham, CRR, s. 2, nr 6) oraz na wczesnej monecie brązowej (Sydenham, op. cit., nr 95), a mianowicie bitym semilibralnym sekstansie (Craw- ford, RRC, 20/1 i odpowiednio 39/3). 12 Legendy o założeniu Rzymu omawia Dionizjusz z Halikarnasu, I 72-74. Baśń o Romulusie spopularyzował w Grecji niejaki Diokles z Peparethos; z dzieła tego pisarza korzystał, jak się zdaje, historyk rzymski Fabiusz Piktor (Plutarch, Romulus, 3): zob. E. Gabba, w wydawnictwie seryjnym Entretiens Hardt, XIII, s. 141 i n., który omawia także (s. 147 i n.) kwestię zagadkowego historyka greckiego Promathiona (Plutarch, Romulus, I 3); niewykluczone, że Promathion czerpał inspirację z tradycji etruskiej. 13 Zob. E.D. Phillips, Odysseus in Italy, JHS 1953, s. 53 i n. 14 Zob. G.K. Galinsky, Aeneas. Sicily and Rome (1969). 15 Zob. Dionizjusz z Halikarnasu, I 72. Podaje on, że Eneasz nazwał miasto od imienia Trojanki Rhome, która zmęczona wieloletnimi wędrówkami podpaliła statki, zmuszając Eneasza do osiedlenia się w Lacjum. W późniejszych czasach popularyzowano inne opo- wieści o Rhome, aby chwałę założenia Rzymu przypisać Latynom, a nie Trojańczykowi Eneaszowi: wedle jednej z tych wersji Rhome poślubiła Latynusa, króla Aborigenów, z któ- rym miała trzech synów: Romusa, Remulusa i Telegonosa. Wedle jeszcze innej legendy Rhome była siostrą Latynusa, który sam założył Rzym. Mimo że w V i IV stuleciu nastąpił w Rzymie zmierzch sławy Eneasza, Grecy nadal wiązali założenie Rzymu z Trojanami; Arysto- teles (IV wiek) w swej opowieści (Dionizjusz z Halikarnasu, I 72, 3-4) główną zasługę założenia miasta przypisuje Rhome i uważa, że Eneasz odgrywa rolę drugoplanową. 16 Lavinium (dziś Pratica di Marę), położone ok. 15 kilometrów na południe od Rzymu, jest ściśle związane z Eneaszem i trojańskimi początkami Rzymu. Uchodziło ono za pierwsze miasto założone w Italii przez Eneasza; Timajos dowiedział się od mieszkańców Layinium, że wśród przechowywanych tam świętych obiektów było także gliniane naczynie, w którym 490 Przypisy miały się znajdować trojańskie penates; były to z początku bóstwa domowej spiżarni (penus), które później utożsamiono z Dioskurami, Kastorem i Polluksem. Tradycja, że trojańskie penaty dostały się do Rzymu z Lavinium, znalazła potwierdzenie w odkryciu archaicznej inskrypcji dedykowanej Pastorowi i Polluksowi (CASTOREI PODLOQVEIQVE QVROIS), o której wspominaliśmy wcześniej. Fakt istnienia w pobliżu Lavinium kultu Eneasza Indi- gesa, o którym wspominali Fabiusz Piktor i Newiusz, znalazł natomiast potwierdzenie w inskrypcji z IV wieku: LARE AINEIA D(ONUM); zob. Weinstock, JRS 1960, s. 114 i n. W samym Rzymie nigdy nie było państwowego kultu Eneasza. Oprócz odkrycia w 1955 roku trzynastu ołtarzy, które mogą wskazywać na istnienie federalnego ośrodka w Lavinium, w latach późniejszych znaleziono grobowiec z VII wieku, obwiedziony kołem kamiennym, które być może stanowiło bazę kopca. W IV stuleciu wzniesiono pośrodku tego kręgu małą świątynię, co wskazuje, że było to miejsce kultu jakiegoś sławnego przodka. Jest bardzo prawdopodobne, że była to świątynia poświęconą jakiemuś herosowi, która wedle tradycyj- nych przekazów (Dionizjusz z Halikarnasu, I 64) została wzniesiona przez Latynów ku czci Eneasza. O wielkim znaczeniu Lavinium świadczy także to, że w czasach późniejszych, po 338 roku p.n.e., wysocy urzędnicy rzymscy (konsulowie, dyktatorzy itp.) na początku i na końcu swej kadencji mieli obowiązek udać się do tego miasta, aby złożyć ofiary Di Penates i Weście. O Lavinium zob. F. Castagnoli, Lavinium (t. I 1972). O wspomnianym grobowcu zob. także P. Sommella, "Rend. d. pontific. accad. rom. di archeol." 44 (1971-1972), s. 47 i n.; G.K. Galinsky, Yergilius (1974), XX, s, 2 i n. 17 Nie ulega wątpliwości, że autorzy rzymscy różnie oceniali liczbę pokoleń, które minęły od upadku Troi do założenia Rzymu. Problem ten omawia Walbank, Polybius, I, s. 665 i n. 18 O pobycie Eneasza w Kartaginie wspominają Timajos i Newiusz. Niemniej żaden z tych autorów nie opisał tego epizodu w taki sposób, w jaki uczynił to Wergiliusz. 19 Znakomite wprowadzenie do problematyki związanej z archaicznym Rzymem, a także omówienie tych zagadnień, zawiera praca A. Momigliano, Ań Interim Report on the Origins ofRome, JRS 1963, s. 95 i n. (= Terzo Contrib., 1966, s. 545 i n.). W tomie tym (s. 545-695) oraz w Quarto Contrib. (1969), s. 273-499, opublikowano wiele artykułów dotyczących tego tematu. Świadectwa archeologiczne zreferował E. Gjerstad w monumentalnym dziele, Early Rome, I-VI (1953-1973); tom IV stanowi w pewnym sensie rekapitulację tomów poprzed- nich; w tomie V autor omawia świadectwa literackie, a w tomie VI - tło historyczne. W sposób bardziej popularny przedstawia te problemy R. Bloch, The Origins ofRome (1960), zwięźle natomiast zajął się nimi H.H. Scullard, The Etruscan Cities andRome (1967), rozdz. IX. Wiele cennych informacji podaje Ogiłyie, Livy, I-V (1965). 20 Przypuszcza się, że narzędzia krzemienne i miedziane z chalkolitu pochodzą z Eskwi- linu. Ceramikę apenińską z epoki brązu odnalazł E. Gjerstad na Forum Boarium w warstwie ziemi, którą zwieziono tam w czasie przebudowy świątyni w 212 roku p.n.e.: wyroby te pochodziły zapewne z jakiejś osady położonej na jednym z sąsiednich wzgórz: Awentynie, Kapitelu lub Palatynie. 21 Datowanie początku epoki żelaza w Rzymie, a także budowy chat na Palatynie jest kwestią kontrowersyjną, niemniej jednak wielu badaczy opowiada się za początkiem lub połową VIII stulecia p.n.e. H. Miiller-Karpe (Von Anfang Roms, 1959, oraz Żur Stadtwer- dung Roms, 1963), który datował to na początek X wieku i wiązał z przybyciem do Lacjum po upadku cywilizacji mykeńskiej resztek jej przedstawicieli, spotkał się z krytyką E. Gjer- stada w Opuscula Romana (1962), s. l i n., oraz M. Pallottino, "Studi Etruschi" 1960, s. 11 i n., 1963, s. 3 i n., a także innych autorów. H. Riemann, "Góttingische Geiehrte Anzeiger" 1960, s. 16 i n., opowiada się za rozwiązaniem kompromisowym, proponując datowanie na IX wiek p.n.e. Przypisy 491 22 O argei zob. Warron, De Lingua Latina, V 45, 54. Były to kukły z sitowia, które każ- dego roku w dniu 14 maja wrzucano do Tybru, co miało być ofiarą oczyszczającą. Można przypuszczać, że stanowiły one symboliczną kontynuację dawnych ofiar ludzkich. 23 O instytucjach, których ustanowienie Dionizjusz, II 7-29, przypisuje Romulusowi, zob. J.P.V.D. Balsdon, JRS 1971, s. 15 i n. 24 Termin ąuirites (kwiryci) pochodzi zapewne od curis (dzida, słowo sabińskie), a nie od miasta sabińskiego Cures, jak powszechnie uważali Rzymianie. Można go także uznać za pochodny od słowa *coirion, zgromadzenie ludowe (por. curid). 25 Tradycję o wpływach sabińskich w archaicznym Rzymie odrzuca jako fałszywą J. Pon- cet, Recherches sur la legendę sabine des origines de Rome (1967) oraz Aufstieg NRW, I, l (1972). Ogilvie wszakże. Cl. Rev. 1968, s. 327 i n., odniósł się krytycznie do sposobu korzy- stania ze źródeł antycznych przez tego autora. 26 Pompiliusz mógł być Sabińczykiem (por. łacińskie imię Quinctilius), jakkolwiek przypi- sywano mu również pochodzenie etruskie (por. etruskie pumple)', Numa natomiast to imię etruskie. Jednakże "z upływem czasu imiona mogły być zetruskizowane, a z kolei zlatynizo- wane": Ogilvie, Livy, 88. Kształtowanie się legendy o Numie omawia Ogilvie, op. cit., s. 89 i n. Jak już wspomnieliśmy, komentarz tego autora przedstawia wielką wartość dla zrozumie- nia tworzenia się i ewolucji tradycji dotyczącej archaicznych dziejów Rzymu. ROZDZIAŁ V ' Grobowiec z Caere należał do rodu Tarchna. Latyńskim odpowiednikiem tego nazwiska jest "Tarkwicjusz" (Tarquitius). Nie mamy pewności, że można je utożsamiać z Tarkwiniu- szem, a więc doszukiwać się związku między rodem Tarchna a rzymskimi Tarkwiniuszami. Kwestię tę omawia M. Cristofani, La tomba delie iscrizioni a Cerveteri (1965), zwłaszcza aneks I. 2 Na malowidłach w tak zwanym grobowcu Francois w etruskim mieście Vulci zostali przedstawieni wojownicy w czasie walki; artyści namalowali ich nazwiska: Mastarna (Macstrna) uwalnia z więzów Celiusza Vibennę (Caile Vipinas), Aulus Vibenna zabija swego przeciwnika, a Marcus Camitiiius (Marce Camitlnas) zwycięża Gneusza Tarkwiniusza z Rzymu (Cneve Tarchunies Rumach). Jeżeli ten ostatni jest Tarkwiniuszem Starym, to ten wątek tradycji etruskiej pozostaje w sprzeczności z legendą rzymską o śmierci tego króla. Jak można sądzić, dwaj bracia Vibenna są postaciami historycznymi: nie tylko znani byli tradycji rzymskiej, ale w Wejach znaleziono wazę bucchero z połowy VI wieku z inskrypcją wotywną, z której wynika, że jej ofiarodawcą był niejaki Aulus Vibenna. O tak zwanej liońskiej tablicy Klaudiusza (z tekstem mowy wygłoszonej przez tego cesarza w senacie) pisze, a także omawia całokształt tego problemu A. Momigliano, Ciaudius (wyd. II 1961), s. 11 i n., 128 i n. (bibliografia). 3 Datowanie tego sanktuarium Diany na VI stulecie podważa próby datowania jego po- wstania na czasy po 500 roku jako imitacji sanktuarium federalnego w Arycji. Zob. A. Momigliano, Terzo ContriB., s. 641 i n., oraz Ogilvie, Livy, s. 182; autorzy ci występują z krytyką A. Alfóldiego Early Rome and the Latins (1964). Praca Alfóldiego zawiera wiele interesujących i pełnych inwencji rozważań, ale jej podstawowa teza jest nie do utrzymania; autor ten bowiem twierdzi, że obraz archaicznego Rzymu, który Liwiusz przeciwstawia innym miastom latyńskim, został świadomie spreparowany przez Fabiusza Piktora, ponie- waż Piktor pragnął wykazać, że w VI stuleciu Rzym był dominującym miastem latyńskim, podczas gdy w istocie zyskał on swą przodującą pozycję dopiero pod koniec V stulecia. 492 Przypisy Krytykę tej hipotezy, która zakłada dokonanie przez Fabiusza tak daleko posuniętego i świadomego fałszerstwa, przeprowadza Momigliano, Quarto Contrib., s. 487 i n. (= JRS 1967, s. 211 i n.), oraz Ogilvie, Cl. Rev. 1966, s. 94 i n.; A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (wyd. II 1973), s. 190 i n. 4 O materiałach archeologicznych zob. E. Gjerstad, Earty Rome, IV (1966). 5 Wstępne omówienie wyników prac wykopaliskowych na terenie Regia zawiera praca F.E. Browna w wydawnictwie seryjnym Entretiens Hardt, XIII, s. 47 i n. Przy późniejszych przebudowach w czasach Republiki i Cesarstwa zachowano pierwotny plan tej budowli. O rex sacrorum zob. A. Momigliano, s. 395 i n. 6 O ceremonii tryumfu we wczesnym okresie dziejów Rzymu zob. L.B. Warren, JRS 1970, s. 49 i n. Na wielu etruskich malowidłach grobowych artyści przedstawili-igrzyska, które przypominają tradycyjne igrzyska rzymskie: np. w Grobowcu Augurów (zapasy atletów), w Grobowcu Igrzysk Olimpijskich w Tarkwiniach (biegacze, wyścigi konne) oraz w Grobowcu Małpki w Ciusium (jeźdźcy, zapaśnicy, atleci, pięściarze). Zob. na przykład A. Stenico, Roman and Etruscan Painting (1963), ilustracje: 7, 17-19, 34-43. 7 O murach serwiańskich zob. G. Saflund, Le mura di Rama (1932); E. Gjerstad, Earty Rome, III, s. 26 i n. Na podstawie fragmentu ceramiki attyckiej Gjerstad datuje powstanie wału ziemnego wokół Rzymu (agger) na ok. 745 roku p.n.e., ale istnieją dowody przemawia- jące za tym, ze pochodzi on z okresu wcześniejszego (por. Ogilvie, Lny, s. 179). 8 Na kłopotliwe pytanie, w jakim stopniu własność kolektywna została w archaicznym Rzymie wyeliminowana przez własność prywatną, nie można udzielić rozstrzygającej odpo- wiedzi. W okresie późniejszym Rzymianie uważając, że Romulus rozdzielił zdobyte tereny między swoich ludzi (viritim), byli prawdopodobnie przekonani, że instytucja własności pry- watnej istniała już w najwcześniejszym okresie dziejów Rzymu. Mimo trudności w dokład- nym zrozumieniu terminów heredium oraz mancipatio (i wyprowadzeniu z tego odpowied- nich konkluzji), a także i możliwości, że część ziemi była nadal rozdzielona między gentes jako ich własność kolektywna, wydaje się, że własność prywatna miała zasięg szeroki, a być może nawet nie podlegała żadnym ograniczeniom: implikuje to podział na patrycjuszy i plebejuszy. (W Kodeksie XII Tablic heredium, ziemia dziedziczna, oznaczało jedynie "sad", a nie "pola": czyżby więc własnością prywatną mógł być tylko "sad"? Czy mancipatio ozna- czało pierwotnie, że przedmiotem kupna-sprzedaży mogły być tylko rzeczy ruchome, które można było wziąć do ręki - mami caperet) 9 F. Matz, Studies presented to D.M. Robinson (1951), I, s. 754 i n., datuje powstanie Wilczycy Kapitolińskiej (bez bliźniaków, które dodano w czasach Odrodzenia) na lata 475- 450 p.n.e.; P.J. Riis, Introduction to Etruscan Art (1953), s. 66 i n., zaznacza, że przypisanie tej rzeźby artyście z Wejów pozostaje "kwestią otwartą", podczas gdy G.A. Mansuelli, Etru- ria and Earty Rome (1966), s. 122, skłania się do poglądu, że pochodzi ona rzeczywiście z warsztatu rzeźbiarza z Wejów. Dawniejszą bibliografię podaje Łowy, "Studi Etruschi" 1934, s. 77. 10 O greckiej ceramice znalezionej w Rzymie zob. E. Gjerstad, Earty Rome, IV (1966), s. 514 i n. " Z podstawowych dzieł o religii rzymskiej wymienić można: W. Warde Fowler, The Religious Experience of the Roman People (1911) oraz The Roman Festivals (1899); G. Wis- sowa, Religion und Kultus der Rómer (1912) oraz K. Latte, Romische Religionsgeschichte (1960). Zob. także C. Bailey, Phases in the Religion ofAncient Rome (1932) oraz F. Altheim, History of Roman Religion (1938); z pracy Altheima zaleca się jednak korzystać z pewną ostrożnością. Doskonałe wprowadzenie do tego tematu stanowią prace: H.J. Rosę, Ancient Roman Religion (1949) oraz R. M. Ogilvie, The Romans and their Gods (1969). Zob. także Przypisy 493 H. J. Rosę, Primitive Culture in Italy (1926); J. Bayet, Histoire politigue et psychologique de la religion romaine (wyd. II 1969). Zestawienie ostatnich publikacji na temat religii rzymskiej w okresie Republiki podaje R. Schilling, Aufstieg NRW (1972), I, II, s. 317 i n. 12 Owych "funkcjonalnych" duchów-bóstw (por. indigamenta) było ogromnie dużo; opie- kowały się one każdą czynnością człowieka od narodzin do śmierci: Kunina chroniła kolebkę niemowlęcia, a Libitina towarzyszyła zmarłemu w czasie pogrzebu. Fabiusz Piktor wymienia następujące bóstwa, które wzywał kapłan podczas składania ofiar Ziemi i CererzC: Pierwszy Oracz, Drugi Oracz, Opiekun Bronowania, Siewca, Opiekun Nawożenia, Kopacz, Grabiarz, Żniwiarz, Zbieracz, Opiekun Spichrzów i Magazynów oraz Opiekun Dzielenia Plonów (Vervactor, Reparator, Imporcitor, Insitor. Obarator, Ocator, Sarritor, Subruncinator, Messor, Convector, Conditor, Promitor). 13 O instytucjach w archaicznym Rzymie zob.: H.J. Stuart Jones w CAH, VII, rozdz. XIII; obszerne dzieło badacza włoskiego, P.D. de Francisci, Primordia Cmtatis (Roma 1959), a także studia pióra A. Momigliano, zebrane w Terzo oraz Quarto Contrib. 14 Pogląd, że w czasach królewskich istniało w Rzymie niewolnictwo, został powszech- nie zdyskwalifikowany, mimo przeciwnych argumentów Ed. Meyera, Kleine Schriften, I, s. 351 i n. 15 Bardziej szczegółowo omawia to Dionizjusz z Halikarnasu, II 10. 16 W kwestii pierwotnych nazw tribus ("plemion") por. J. Heurgon, Entretiens Hardt, XIII, 283 i n. Dumeził w wielu swoich pracach (np. Jupiter, Mars Quirinus) argumentował, kierując się analogiami indyjskimi i indoeuropejskimi, że we wczesnym Rzymie istniał podział na trzy warstwy: Ramnes miała skupiać kapłanów, Tities - rzemieślników i gospo- darzy wiejskich, a Luceres - wojowników. Hipoteza ta nie znalazła powszechnej aprobaty (np. Momigliano pisze: "Teoria jego [Dumezila] ma nie tylko wątłe podstawy, ale ponadto niczemu nie służy", Terzo Contrib., s. 583). 17 O kuriach zob. Momigliano, Terzo Contrib., s. 571 i n. Wedle innego poglądu liczba trzydziestu kurii może wskazywać, że powstały one później (w okresie etruskim?) w drodze podziału trzech tribus. R.E.A. Palmer, The Archaic Community ofthe Romans (1970), dowo- dzi natomiast, że curiae stanowiły początkowo odrębne grupy etniczne, które stopniowo się łączyły, doprowadzając do powstania społeczności rzymskiej; wynikałoby z tego, że nie były to ugrupowania typu greckich fratrii, klanów lub jednostek o charakterze militarnym i że powstały one wcześniej od trzech tribus; te ostatnie stanowić miały ugrupowania wojskowe o mieszanym składzie etnicznym. Nie ulega wątpliwości, że poglądy te spotkają się z krytyką. 18 Zob. Liwiusz, I 8, 7; Dionizjusz z Halikarnasu, II 12, 47, 57. Liczba "trzysta" wiąże się niewątpliwie z "trzema" tribus i "trzydziestoma" kuriami, ale nie można wykluczyć, że sta- nowi ona tylko domniemanie późniejszych Rzymian, którym fakt istnienia początkowo trzech tribus był znany (jednakże liczba "stu" senatorów, których powołał ponoć Romulus, nie pozostaje w żadnym arytmetycznym związku z trzema pierwotnymi tribus rzymskimi). 19 Pochodzenie terminu patres conscripti nie jest jasne. Czy conscripti to przymiotnik, czy może termin ten brzmiał w istocie patres et conscripti (jak można byłoby wnioskować ze zdania u Liwiusza, II 1,11: qui patres qui conscripti)'] Gdyby przyjąć to pierwsze znaczenie, to zapewne w jakimś wcześniejszym okresie skład senatu, do którego wchodzili automatycznie członkowie niektórych rodów z racji swej uprzywilejowanej pozycji, został uzupełniony przedstawicielami innych możnych rodzin i odtąd całe to zgromadzenie było wpisane na listy senatorskie jako patres. Z drugiej strony, co wydaje się bardziej prawdopodobne (por. Momigliano, Quarto Contrib., s. 423 i n.), senat, począwszy od jakiegoś okresu, składał się z patres (którzy byli członkami kurii bez formalnego wpisu) oraz nonpatres (conscripti), tzn. tych, którzy stawali się jej członkami od momentu wpisania ich na listy senatorskie. Przyję- cie takiego stanowiska nie oznacza, że członkowie nowo awansowani pochodzili z'reguły z 494 Przypisy minores gentes (różnica między maiores a minores gentes nie jest jasna) lub ze stanu plebej- skiego (byłoby bowiem błędem zakładanie tak głębokiego rozwarstwienia społecznego w okresie tak wczesnym). 20 Jednym z dyskusyjnych problemów dotyczących najdawniejszych dziejów Rzymu jest kwestia, w jakim stopniu król podczas odbywania tryumfu reprezentował bóstwo, czyli innymi słowy czy odznaki tryumfalne (insignia) miały zasugerować boskie czy tylko królew- skie atrybuty osoby tryumfatora; mimo wszystko wydaje się mało prawdopodobne, by uro- czystość ta wiązała się z zamysłem deifikacji osoby króla. O tryumfach w omawianym okresie zob. L.B. Warren, JRS 1970, s. 49 i n.; por. H.S. Versnel, Triumphus (Leiden 1971). Ustępująca znaczeniem i prostsza odmiana tryumfu, tak zwana ovatio, wykształciła się za czasów wczesnej Republiki, a pod koniec III stulecia zdarzały się przypadki, że wodzowie rzymscy święcili nieoficjalne tryumfy w Górach Albańskich podczas Feriae Latinae, je- żeli senat odmówił im pełnego tryumfu państwowego. 21 O kalendarzu zob. A.K. Michels, The Calendar ofthe Roman Republic (1967), jednakże teza tej autorki, że kalendarz przedjulijski powstał w okresie działalności decemwirów, a nie w epoce królewskiej, wydaje się błędna: por. R.M. Ogilvie, Cias. Rev. 1969, s. 330 i n. "Reforma Numy" miała miejsce z pewnością przed 509 rokiem, ponieważ brak w jego kalen- darzu wzmianki o dedykacji w tym roku świątyni Jowisza Kapitolińskiego; jeżeli jednak nazwa aprilis jest istotnie pochodzenia etruskiego, to reformę tę możemy datować na VI stulecie. Przyjmuje się powszechnie, że wprowadzenie miesiąca "stycznia" nie spowodowało przeniesienia początku roku rzymskiego z marca na styczeń i że nastąpiło to dopiero w 153 roku p.n.e. A.K. Michels wszakże nie zgadza się z tym stanowiskiem i utrzymuje, że zmiana dokonana w 153 roku polegała jedynie na tym, że konsulowie rozpoczynali swą kadencję l stycznia, a nie l marca, w konsekwencji więc rok konsularny został zsynchronizowany z obowiązującym od dawna rokiem kalendarzowym. O kalendarzu rzymskim zob. także E.J. Bickerman, Chronology of the Ancient Worid (1968), s. 43 i n., oraz A.E. Samuel, Greek and Roman Chronology (1972), rozdz. V. 22 Panuje pogląd, że w okresie królewskim opracowano zbiór praw (leges regiae). Wedle jurysty Pomponiusza (Digesta, 1,2; 2,2) zbiór taki istniał za jego czasów (II wiek n.e.) i zwany był ius Papirianum, ponieważ kompilacji tej dokonał za panowania Tarkwiniusza Pysznego niejaki Sekstus Papiriusz; Dionizjusz z Halikarnasu (III 36) natomiast utrzymuje, że pierwszy pontifex maximus, G. Papiriusz, jedynie restytuował dokonany przez Ankusa Marcjusza zbiór niektórych praw ogłoszonych za Numy Pompiliusza; tekst tych praw bowiem, podobno wyryty na tablicach wystawionych na Forum, stał się z czasem nieczy- telny. Uczeni nowożytni zebrali wzmianki o "prawach królewskich" zachowane w źródłach literackich (np. u Dionizjusza, Liwiusza i in.): np. Riccobono, Fontes, I, l-8. Data powsta- nia zbioru Papiriusza jest dyskusyjna. Owe prawa, które zajmowały się głównie sferą religii i przestępstwami ujmowanymi jako wykroczenia przeciwko nakazom religijnym, mogą ucho- dzić za podstawowe przepisy prawne obowiązujące w pierwotnej społeczności rządzonej przez króla (tzn. mogą stanowić autentyczną tradycję, która miała swe źródło w praktykach pontyfików). 23 A. Magdalain, "Historia" 1973, s. 405 i n., wystąpił z tezą, że instytucja dwviri perduel- lionis stanowi zmyślenie późniejszych annalistów. 24 Por. Momigliano, Quarto Contrib., s. 377 i n.; zbija on tu argumenty Alfoldiego, Der friihromische Reiteradel und seine Ehrenbezeichnen (1952). Spór ten znalazł dalszy ciąg w "Historia" 1968, s. 444 i n. oraz 385 i n. 25 Problem kształtowania się armii w najdawniejszych czasach, zdaniem wielu uczonych, został rozwiązany przez P. Fraccaro, Opuscula, II (1957, przedruk wcześniejszej pracy z 1931 Przypisy 495 roku), niemniej jednak datowanie poszczególnych etapów tej ewolucji jest nadal sporne. Kwestię tę omawia zwięźle Scullard, Hist. Rom. Worid, s. 423 i n. O tym, jak rozmaicie można interpretować przekazy historyczne, świadczy niedawny arty- kuł G.W. Sumnera (JRS 1970, s. 76 i n.), w którym dowodzi on, że Serwiusz wprowadził centurialną organizację armii liczącej 3000 ludzi, biorąc za punkt wyjścia 30 curiae i trzy pierwotne tribus. Organizacja taka miała przetrwać do połowy V wieku, kiedy to (wedle poglądu Sumnera) powstały nowe tribus terytorialne i falanga w składzie 3000 hoplitów podzielonych na 30 centurii: w tym samym czasie owa zreformowana armia została zaadap- towana do celów politycznych w drodze utworzenia komicjów centurialnych, które nie bazo- wały już na kuriach. Około 431 roku p.n.e. liczebność legionu podwyższono do 4000, a około 405 roku do 6000 żołnierzy, w tym czasie bowiem w komicjach centurialnych zaczął obowiązywać klasyczny podział na pięć klas. Po 367 roku wprowadzono podział na dwa legiony, a do 311 roku powstała armia manipularna złożona z czterech legionów. 26 Geliusz, VI 13,1, opierając się na Katonie, a także Festus, s. 100L, podkreślają różnicę między ciassici oraz infra ciassem. Kwestię tę poruszyli ostatnio A. Bernardi, "Athenaeum" 1952, s. 19 i n., oraz Momigliano; autorzy ci wyciągnęli wniosek, że w pewnym okresie istniały tylko dwie klasy majątkowe i że za czasów Serwiusza legion składał się wyłącznie z ciassici: sześćdziesiąt centurii piechoty liniowej tworzyło ciassis, pozostali lżej uzbrojeni żoł- nierze pozostawali infra ciassem. Zob. niżej, przyp. 29. 27 Ponieważ brak dowodów na to, że liczbę centurii ekwickich podwyższono do osiemna- stu dopiero za czasów Republiki, nie można wykluczyć, że reformy tej dokonano już w czasach królewskich. 28 Pogląd, że szyk bojowy piechoty został wprowadzony dopiero w połowie V wieku (poi. np. M.P. Nilsson, JRS 1929, s. 4 i n.), spotkał się z krytyką wielu autorów: zob. np. Momig- liano, Terzo Contrib., s. 593 i n., a także zwięzły szkic E.S. Staveleya, "Historia" 1956, s. 76. Również świadectwa archeologiczne wskazują, że nastąpiło to w połowie VI wieku: zob. A.M. Snodgrass, Arms wid Armour of the Greeks (1967), s. 74 i n. Informacje dotyczące uzbrojenia w każdej z pięciu klas, podane przez Liwiusza, I 43, i Dionizjusza z Halikarnasu, IV 16-17, nie zasługują na wiarę, autorzy ci bowiem nie opierali się na żadnym materiale źródłowym z wczesnego okresu. 29 Do wielu badaczy, którzy uważali, że reformy "serwiańskie" nie powstały w okresie królewskim, lecz później, należał także M. Cary (zob. II wydanie niniejszej książki, s. 80 i n.). Nie ma potrzeby wymieniać tu innych uczonych, którzy również opowiadali się za tym poglądem. Opinie dawniejsze omawia G.W. Botsford, The Roman Assemblies (1909), nato- miast z krytyką nowszych teorii wystąpił E.S. Staveley, "Historia" 1956, s. 74 i n. Należy podkreślić, że nawet Mommsen, który wiele informacji o czasach królewskich uważał za baśnie, ustrojowe reformy "serwiańskie" datował na okres królewski. Punkt zwrotny w nowożytnych badaniach tego zagadnienia stanowi artykuł H. Lasta, JRS 1945, s. 30 i n. Inne argumenty przemawiające za stanowiskiem tradycyjnym w przeciwstawieniu do skrajnych sceptyków zaprezentowali: P. Fraccaro, JRS 1957, s. 64; P.D. Francisci, Primordia Cmtatis (1959), s. 672 i n.; L.R. Taylor, Yoting Districts of the Roman Republic (1960), s. 3 i n.; A. Momigliano, Terzo Contrib., s. 594 i n., Ogilvie, Lwy, s. 166 i n. Refleksja Staveleya (pp. cit., s. 76) w związku z pewną szczegółową kwestią może mieć szerokie zastosowanie: "należy uznać, że historycy popełniają poważny błąd metodologiczny proponując inną datę reform "serwianskich" od tej, którą jednogłośnie akceptowali najpo- ważniejsi pisarze antyczni, zwłaszcza że ich jedynym punktem oparcia jest hipoteza, która nie znajduje nawet wątłego potwierdzenia w pismach wspomnianych autorów starożytnych". Wydaje się przeto, że omawiane reformy są historycznie uzasadnione w takim kontekście, w jakim umiejscowiła je tradycja rzymska, niemniej zacytowany przez Liwiusza dokument (I 496 Przypisy 43, l-9) nie pochodzi ani z okresu królewskiego, ani nie zawiera autentycznych zasad tych reform. 30 Wedle Liwiusza (I 43, 13) Serwiusz po przeprowadzeniu spisu ludności ustanowił cztery tribus miejskie. Liwiusz nie wspomina o utworzeniu szesnastu tribus wiejskich, o których pisze Dionizjusz z Halikarnasu (IV 15; opiera się on na Warronie, ale tradycja w tej materii sięga Fabiusza Piktora i Katona); z dalszej części Dziejów Liwiusza (II 21, 7) wszakże można wnioskować, że tribus wiejskie powstały w czasach przedrepublikańskich. 31 W późniejszym okresie wymagania majątkowe stawiane członkom poszczególnych "klas" kształtowały się od 100000 asów w odniesieniu do pierwszej klasy do 11000 asów dla klasy piątej. Jak widać, późniejsze pokolenia próbowały wyrazić pierwotne szacunki majątkowe w monetach brązowych, które w czasach dawniejszych jeszcze nie istniały. Rela- cje między minimalnymi kwalifikacjami majątkowymi obowiązującymi dla poszczególnych klas kształtowały się następująco: 20, 15, 10, 5, 2,5-2. Jak wspomniano wyżej (przyp. 26), terminy ciassici oraz infra ciassem dają podstawę do wniosku, że w jakimś okresie istniała tylko jedna ciassis (por. Momigliano, Terzo Contrib., s. 596, Quarto Contrib., s. 430 i n.). Można byłoby nawet domniemywać, że Serwiusz najpierw utworzył jedną klasę, a dopiero później pięć: musimy po prostu przyznać, że nie znamy ani dokładnej daty powstania tego systemu, ani etapów jego ewolucji. Należy wszakże zwrócić uwagę, że Geliusz (zob. przyp. 26) nie wspomina ani słowem, iż w jakimś okresie istniało w systemie centurialnym mniej niż pięć klas. Hipoteza, że z początku stosowano jedynie podział na ciassici oraz infra ciassem, jest wprawdzie o tyle atrakcyjna, że dzięki niej unikamy przypisywania czasom królewskim zbyt skomplikowanej struktury społecznej (choć należy pamiętać, że w Atenach Solon wpro- wadził już w 590 roku czteroklasowy system timokratyczny), jednakże przyjęcie jej stawia nas m.in. wobec konieczności określenia prawidłowej daty wprowadzenia w Rzymie systemu pięcioklasowego (np. w 445 roku) - daty, która umknęła uwagi nawet najwybitniejszych ze znanych nam historyków rzymskich. 32 Jeżeli przyjmiemy hipotezę o istnieniu w tym okresie dziejów Rzymu tylko jednej "klasy", to musimy się zgodzić, że szyk bojowy tworzyło sześćdziesiąt centurii tej jednej klasy. ' 33 Zasady działalności fecjałów opisał Liwiusz, I 24, 4-9; 32, 4-13. Nie ma podstaw do powątpiewania w starożytność tego rytuału, niemniej niektóre szczegóły podane przez Liwiusza mogą pochodzić z prac późniejszych badaczy przeszłości Rzymu. Kwestię tę oma- wia wyczerpująco Ogilvie, Livy, s. 127 i n. 34 Ogilvie wprawdzie sądzi, że tarcza ta została tam złożona dla upamiętnienia zdobycia Gabiów, jednak ów traktat uważa się powszechnie za autentyczny: sfałszowanie go w cza- sach późniejszych, gdy Gabie nie odgrywały już żadnej roli, wydaje się mało prawdopo- dobne. 35 Tekst tego traktatu, wyryty na mosiężnej tablicy, był przechowywany w rzymskim skarbcu; znany był on Polibiuszowi, który wprawdzie nie twierdzi, że widział go na własne oczy, ale podaje, że niektóre fragmenty traktatu są trudne do zrozumienia, gdyż spisano go w łacinie archaicznej (podobnie jak inskrypcja Maniosa i inskrypcja na Lapis Niger). Histo- ryk ten informuje również o dwóch innych traktatach zawartych przez Rzym z Kartaginą przed pierwszą wojną punicką. Stawia to nas wobec wielorakich problemów. Jedno z najbar- dziej istotnych pytań polega na tym, czy Polibiusz antydatował ów pierwszy traktat, który wedle jego relacji został zawarty w pierwszym roku Republiki. Kwestię tę omawia zwięźle, opowiadając się za datą podaną przez Polibiusza, Scullard, Hist. Rom. Worid, aneks 7; szer- sze omówienie tego problemu zob. Walbank, Polybius, I, s. 337 i n.; A.J. Toynbee, Hanni- bal's Legacy (1965), I, s. 519 i n. Cary (History of Rome, s. 104) podzielał pogląd tych historyków, którzy datowali pierwszy traktat na 348 rok (por. Liwiusz, VII 17,2 oraz Dio- Przypisy 497 nizjusz z Halikarnasu, XVII 69,1). Zob. także K.E. Petzold, Aufstieg NRW, I, I (1972), s. 364 i n. 36 Związki te stanowiły dwie odrębne organizacje. Pliniusz wymienia członków federacji powołanej dla kultu Jowisza Latiarisa. O Związku Arycyjskim zob. fragment Origines Katona: "Lucum Dianum in nemore Aricino Egerius Laevius Tusculanus dedicavit dic[t]ator Latinus, hi populi communiter, Tusculanus, Aricinus, Lanminus, Lawens, Coranus, Tiburtis, Pometinus, Ardeatis Rutulus." Można uznać niemal za pewnik, że Związek Arycyjski był właśnie tym związkiem, który swe zebrania odbywał w Gaju Ferentyny, jak wspominają o tym Cyncjusz (Festus, 276 L) oraz Dionizjusz z Halikarnasu III 34, 3. Kiedy więc Tarkwi- niusz zwołał zebranie Rady Ferentyjskiej, główną rolę odgrywał tam Herdoniusz z Arycji (Liwiusz I 50-1). 37 Scena śmierci Gneusza Tarkwiniusza Romanusa przedstawiona w grobowcu Francois w Vulci (zob. rozdz. V, przyp. l) została zidentyfikowana jako zabójstwo Sekstusa na pod- stawie przypuszczenia, że imię "Gnaeus" (Cneve) jest tam podane błędnie: por. Ogilvie, Livy, s. 230. Jeżeli Tarkwiniusze istotnie pochodzili z Caere, to byłoby naturalne, gdyby właś- nie w tym mieście szukali schronienia, takie bowiem wnioski można wyciągnąć z inskrypcji z V-III stulecia znajdujących się w grobowcu rodu Tarchna. Zob. jednak także przyp. l do tego rozdziału. 38 Imię Porsenna jest rdzennie etruskie. U Pliniusza (Historia naturalna, II 140) znajdu- jemy odmienną wersję tradycyjnego przekazu, a mianowicie, że pochodził on z Volsinii, a nie z Ciusium. Wystąpiono z tezą (por. Ogilvie, Livy, s. 255 oraz 234), że miasta etruskie położone w głębi lądu, jak Ciusium, prowadziły politykę bardziej agresywną od silniej od nich zhellenizowanych miast z terenów południowych, jak Caere lub Veii. 39 O Horacjuszu, Mucjuszu i Klelii zob. Ogilvie, Livy, s. 258 i n. 40 Zob. A. Momigliano, Terzo Contrib., s. 664 i n.; E. Gabba, Entretiens Hardt, XIII, s. 144 i n. 41 Opowieść o tym, jak Tarkwiniusz Pyszny udzielił swemu synowi, królowi Gabii, obra- zowej lekcji despotycznych rządów, ścinając główki najwyższych maków i nie wypowiadając przy tym ani słowa (Liwiusz, I 54), stanowi bez wątpienia adaptację podobnego opowiadania Herodota (V 92, 24 i n.) o despotach Koryntu i Miletu. 42 Por. R. Bloch, The Origins of Rome (1960), s. 96 i n., oraz Tite-Live et les premiers siecles de Rome (1965). Poglądy te omawia M. Pallottino, Etruskowie, cz. I. 43 W ostatnich latach wystąpiono z tak wieloma różnymi teoriami o powstaniu Republiki i utworzeniu instytucji konsulatu, że nie sposób tu ich wszystkich streścić. Pożyteczny i krytyczny przegląd owych hipotez podaje E.S. Staveley, "Historia" 1956, s. 72 i n., zwłaszcza s. 90 i n. (tam także bibliografia). Przedmiotem ożywionej dyskusji stała się ostatnio kwestia instytucji "najwyższego pretora" (praetor maximus). Wedle badacza dziejów starożytnych Cyncjusza (Liwiusz, VII 3,5) starodawne prawo rzymskie nakazywało, aby co roku w dzień Id Wrześniowych praetor maximus wbił gwóźdź w ścianę świątyni Jowisza Kapitolińskiego. Chodziło prawdopodobnie o zaznaczanie upływu lat, a praktykę tę zaczęto stosować jednocześnie z dedykacją tej świątyni w pierwszym roku Republiki. Ale jaką rolę spełniał w państwie ów praetor maximus'! Część uczonych jest zda- nia, że w czasach monarchii był on jednym z urzędników królewskich, który po utworzeniu Republiki stanął na jej czele; inni badacze utożsamiają go z rzekomo corocznie wybieranym dyktatorem. Ale wszystkie te teorie są sprzeczne z tradycją rzymską, że w początkach Republiki nie znano instytucji głowy państwa. Staveley (op. cit., s. 96 i n.) stara się ominąć tę trudność dowodząc, że owo starożytne prawo - a w każdym razie jego terminologia i zasto- sowanie nazwy praetor maximus - pochodzi z IV wieku p.n.e. (ściśle mówiąc, z 363 roku, pod tą datą bowiem wspomina o nich Liwiusz). Ów stopień najwyższy maximus sprawia 32 - Dzieje Rzymu t. II 498 Przypisy rzeczywiście kłopoty, wszelako Momigliano (Quarto Contrib., s. 403 i n.) wskazuje, że w archaicznej łacinie niekoniecznie oznaczał on najwyższego rangą spośród większej liczby osób: Terencjusz (Adelphoi, w. 881) stosuje go do jednego z dwóch braci, a Enniusz (Annales, s. 298V) do wyższego z dwóch oskijskich urzędników. Termin ten mógł przeto oznaczać jednego z dwóch konsulów i rzeczywiście jednego z nich zwano consul maior (Festus, s. 154L): przysługiwało im na przemian prawo do dwunastu liktorów ifasces i tego urzędnika, który właśnie korzystał z owego honoru (czy to przez jeden dzień, czy przez miesiąc), zwano consul maior. O różnych interpretacjach terminu praetor maximus zob. Momigliano, op. cit. 44 Zob. K. Hanell, Das altromische eponyme Amt (1946). W sposób zwięzły przedstawił swe poglądy na to zagadnienie E. Gjerstad, Legends andFacts ofEarly Roman History (Lund 1962) oraz [w:] Entretiens Hardt (rozdz. I), XIII, 1966; bardziej szczegółowo rozwija je w wielu innych swoich pracach. Krytykę tej teorii przeprowadza M. Pallottino, "Studi Etruschi" 1963, s. 19 i n., oraz Momigliano, "Rivista Storia Italiana" 1961, s. 802 i n.; 1963, s. 882 i n. (= Terzo Contrib., s. 661 i n.); JRS 1963, s. 95 i ń. (= ibid., s. 545 i n.); w JRS 1963, s. 103, przyp. 42, wymienia on prace zajmujące krytyczne stanowisko wobec teorii Hanella. Oceny poglądów R. Wernera, Der Beginn der romischen Republik (1963), który początek Republiki datuje na rok 472 p.n.e., a w konsekwencji odrzuca wcześniejsze Fasti konsularne, dokonał Momigliano, Terzo Contrib., s. 669 i n.; zob. także R.M. Ogilvie, Cl. Rev. 1965, s. 84 i n. ROZDZIAŁ VI ' Tekst inskrypcji na tzw. Lapis Niger przytacza Dessau, ILS, 4913; zob. Degrassi, ILLRP, nr 3. Nowsze poglądy na tę kwestię przedstawia R.E.A. Palmer, The King and the Comitium (1969). 2 Tekst zachowanych fragmentów Kodeksu XII Tablic cytuje Riccobono, Fontes, I, s. 23 i n.; przekład ich (z przypisami) podają A.C. Johnson, P.R. Coleman-Norton i F.C. Bourne, Ancient Roman Statutes (1961), s. 9 i n. Przesadnie krytyczne stanowisko niektórych autorów w kwestii datowania tego kodeksu, zmierzające do przesunięcia daty jego powstania na ok. 300 rok p.n.e. (np. E. Pais, Storia critica di Roma), a nawet na rok 200 (E. Lambert, "Nou- velle Revue de droit" 1902, s. 149 i n.), spotkało się ze zdecydowaną krytyką (zob. np. A.H.J. Greenidge w "Eng. Hist. Rev." 1905, s. l i n.). Całokształt tej kwestii omawia H.F. Jolowicz, Historical Introduction to Roman Law (wyd. III 1972), s. 106 i n. 3 Zob. krytyczne stanowisko Cycerona, De legibus, III 46. 4 Liwiusz, IV 55, 13; por. Ogilvie, Lwy, s. 503. 5 O wiarygodności najdawniejszych spisów ludności zob. T. Frank, AJ Phil. 1930, s. 363 i n. Dane liczbowe zawarte w zachowanych manuskryptach są w niektórych przypadkach błędne wskutek oczywistych pomyłek kopistów. Spisy sprzed 392 roku p.n.e. obejmują podobno mężczyzn, kobiety i dzieci. Odrzucił je P.W. Brunt, Italian Manpower (1971), s. 27, który idąc za Belochem uważa, że państwo na tak niskim stopniu rozwoju nie mogło prowa- dzić statystyk tak bardzo rozbudowanych. Jednakże dane statystyczne ze spisu przeprowa- dzonego za Serwiusza przytacza annalista Fabiusz Piktor, a niewykluczone, że pochodzą one od Timajosa, który zmarł w 260 roku p.n.e.: zob. Pliniusz, Historia naturalna, XXXIII 42; Liwiusz, I 44, 2; por. A. Momigliano, Terzo Contrib., s. 649 i n. 6 Zachowane listy konsulów z czasów Republiki, a także Fasti triumphales, zostały opubli- kowane w Inscriptiones Italiae, XIII, cz. I. Niezbędnym narzędziem pracy każdego historyka starożytności jest dzieło R.S. Broughtona Magistrates ofthe Roman Republic (2 tomy i suple- ment, 1951-1960), w którym autor wymienia wszystkich znanych członków magistratury Przypisy 499 republikańskiej, podając informacje o ich działalności zaczerpnięte z najdawniejszych źródeł. Fasti omawia K.J. Beloch, Romische Geschichte bis zum Beginn der punischen Kriege (1926), s. 9 i n. 7 O Tabulae Pontificum oraz Annales Maximi zob. J.E.A. Crake, Cl. Ph. 1940, s. 375 i n.; P. Fraccaro, JRS 1957, s. 59 i n., J.P.Y.D. Balsdon, Cl. Qu. 1953, s. 162 i n. Pogląd Mom- msena i innych historyków, że Annales Scewoli nie były pierwszą publikacją tych materiałów, odrzuca Crake, który dowodzi również, że Scewola wprowadził do swej publikacji bardzo mało własnych uzupełnień. Pogląd, że późniejsi pisarze rzadko korzystali z Annales Maximi, reprezentuje E. Rawson, Cl. Qu. 1971, s. 158 i n. 8 Zob. L.G. Roberts, Memoirs of the American Academy at Rome, II (1918), s. 55 i n. Mimo spalenia Aten przez Persów w latach 480 i 479 imiona wcześniejszych urzędników eponimicznych ocalały. 9 Enniusz datuje owo zaćmienie na 5 czerwca, podczas gdy w rzeczywistości miało ono miejsce w dniu 21 czerwca - w istocie błąd niewielki. K.J. Beloch identyfikuje to zjawisko z zaćmieniem w dniu 13 czerwca 288 roku p.n.e., co wymagałoby korekty tekstu Cycerona. (W jedynym zachowanym manuskrypcie brak oznaczenia setek, a "CCC" wprowadził skryba. Beloch wszakże sądzi, że powinno tam być "CCCC" - powoduje to między innymi posądze- nie Cycerona o popełnienie jeszcze większego błędu w dacie rocznej, co więcej, nie zgadza się również dzień miesiąca.) Datowanie Belocha odrzucił J.E.A. Crake, Cl. Ph. 1940, s. 379 i n., który omawia również inne argumenty za datowaniem Roczników Pontyflków na III stulecie (por. Cary, Hist., s. 44), a mianowicie: a) u Liwiusza pierwszy roczny wykaz zjawisk cudow- nych, który przepisał on z tych Tabulae, dotyczy 296 roku (Julius Obsequens, autor Liber prodigiorum, który żył prawdopodobnie w IV wieku n.e., rozpoczyna ich wyliczenie od 249 roku). Jednakże inne informacje typowe dla zapisów pontyfików, a dotyczące np. spisów ludności i zakładania kolonii, pojawiają się już dla IV stulecia, ale Liwiusz w swych później- szych księgach posługuje się nimi w sposób niekonsekwentny; b) nasze informacje dotyczące tryumfów, zaczerpnięte z tego samego źródła, okazały się dla okresu przed 300 rokiem błędne (połowa wpisów w latach 326-301 p.n.e. została zdyskwalifikowana jako fałszywa). Ponieważ jednak Liwiusz nie korzystał bezpośrednio ani z Tabulae, ani z Annales Maximi, nie można wykluczyć, że do jego pracy wkradły się pewne błędy. 10 Zob. Ogilvie, Livy, s. 6, przyp. l; s. 408 i 581 i n. " Jeżeli zgodzimy się z tezą A. Momigliano (zob. rozdz. V, przyp. 19), że conscripti stano- wili pośrednią grupę między patrycjuszami a plebejuszami (i byli niepatrycjuszowskimi sena- torami, ale nie plebejuszami), to w takim przypadku występujące w Fasti imiona rodowe, które uważano za plebejskie, dotyczyły w istocie conscripti; w konsekwencji znika problem imion plebejskich i argumenty przeciwko wiarygodności Fasti zostają ostatecznie obalone. 12 Wypędzenie Tarkwiniuszów, datowane na 509 rok wedle tradycyjnej, czyli "Warroń- skiej" periodyzacji dziejów rzymskich, winno być przesunięte na 507 rok; zdobycie Rzymu przez Galów należy przenieść z 390 na 387 rok, a leges rogatae Licyniusza z 367 na 362 rok. 13 Niektóre z tych legend wiązano ze świątyniami lub miejscami świętymi, ale ich pocho- dzenie było ludowe i nie miało nic wspólnego z kapłanami. Państwowa religia rzymska nie miała mitologii (M. Grant, Roman Myths, 1971, przekł. poi. Mity rzymskie. Warszawa 1978). 14 O charakterze owych tituli można wyrobić sobie wyobrażenie z sarkofagów Scypionów; Dessau, ILS, nr l i 2. 15 Wyczerpujące dowody ich istnienia oraz historię przedstawia Cyceron, Brutus, 19, 27, oraz Tusc. Disp., IV 2,3 (oba dzieła powołują się na Katona) oraz Warron, De vita populi Romani, II; teorię ballady rozwija A. Momigliano, Secondo Contrib., s. 69 i n. (= JRS 1957, s. 104 i n.). 16 Zarówno Cyceron (Brutus, 16,62), jak i Liwiusz (VIII 40), wspominają o nieprawdzi- 500 Przypisy wości laudationes (tj. panegiryków), które młodsi członkowie rodów arystokratycznych wy- głaszali w czasie obrzędów pogrzebowych na cześć swych zmarłych krewnych. 17 O annalistach rzymskich zob. znakomity esej E. Badiana [w:] Latin Historians (wyd. T.A. Dorey, 1966), rozdz. I, z literaturą przedmiotu. Por. także krótkie artykuły A.H. Mac- donalda [w:] Oxford Ciassical Dictionary, pod hasłami Historiography i poszczególnych annalistów. Zob. również przypisy w tej książce dotyczące różnych autorów. Fragmenty prac annalistów zebrał H. Peter [w:] Historicorum Romanorum Reliquiae, t. I (wyd. II 1914), opa- trując je omówieniem krytycznym w języku łacińskim. Zob. także Ogilvie, Livy, wstęp i passim; E. Gabba, Considerazioni sulla tradizione letteraria sulle origini delia Republica, Entretiens Hardt, XIII, s. 135 i n. 18 Licyniusz Macer twierdził, że w świątyni Junony Moneta znalazł kilka ksiąg napisanych na lnianym płótnie (libri lintei), które zawierały wykazy członków magistratury. Podobno znajdowały się tam informacje sprzed 344 roku, kiedy to świątynia została ufundowana. Związane z tym trudności omawia Ogilvie, JRS 1958, s. 40 i n. (por. tenże, Livy, s. 544 i n.); dochodzi on do wniosku, że listy te obejmowały okres od 509 roku, ale zestawiono je nie wcześniej niż ok. 150 roku p.n.e. Z tych względów nie mają one walorów źródła oryginalnego. 19 W pierwszej księdze Dziejów Liwiusz opisał wiele takich znanych archetypów. Dosko- nałym przykładem owych wzorców jest opowieść o Horacjuszu i jego apelacji do ludu (I 26). 20 Drogę do odkrycia owych powtórzeń utorowała świetna analiza opowieści o Spuriuszu Kasjuszu pióra Mommsena, w zbiorze Rómische Forschungen (II, s. 153 i n.). Jeszcze więcej światła na tę kwestię rzuciły badania Paisa i Belocha, ale poza nimi niewielu uczonych wło- żyło tak wiele trudu w śledzenie owych powtórzeń. 21 Por. Ogilvie, Livy, s. 10 i n.; pisze on o Licyniuszu Macerze, który był popularem: "wszystkie owe związane z postacią Licyniusza projekcje wydarzeń późniejszych w przeszłość służą wybieleniu Mariusza i jego wspólników lub oczernieniu Sulli". Waleriusz Antias nato- miast podziwiał Sullę, który umocnił pozycję senatu: z tej racji za doskonały prototyp uwa- żał on Serwiusza Tuliusza. 22 O podejściu Liwiusza i Dionizjusza do wczesnych dziejów Rzymu zob. D. Musti, Ten- denze nella storiografia romana e greca su Roma arcaica (1970). 23 Historia Plantarum, V 8,2. Por. A. Momigliano, Interpretations (wyd. C.S. Singleton, 1969), s. 10 i n. 24 O Timajosie i jego stosunku do Rzymu zob. Momigliano, Terzo Contrib., s. 23 i n., a zwłaszcza s. 44 i n. O wiadomościach tego autora o wczesnych dziejach Lavinium zob. wyżej, rozdz. IV, przyp. l. 25 O istnieniu prac historycznych autorów etruskich i prawdopodobnym wykorzystaniu ich przez pisarzy greckich i rzymskich zob. W.V. Harris, Rome in Etruria and Umbria (1971), rozdz. I. 26 Fasti, które możemy odtworzyć na podstawie Diodora, opublikował A.B. Drachmann [w:] Rómische Annalen bis 302 a. Chr. (1912). Zob. także G. Perl, Kritische Untersuchungen zu Diodors romischer Jahrzahiung (1957); w związku z tą kwestią por. E.S. Staveley, Cl. Rev. 1959, s. 158 i n. Bibliografię tego przedmiotu zob.: G.T. Griffith, Fifty Years of Ciassical Scholarship (opr. M. Platnauer, 1954), s. 190. ROZDZIAŁ VII ' W kwestii poglądów na przyczyny upadku ustroju monarchicznego i utworzenia instytu- cji konsulatu zob. końcowe ustępy rozdziału V w tej książce oraz przyp. 43 i 44 do wspo- mnianego rozdziału. Przypisy 501 2 Beloch, Rómische Geschichte, s. 221. 3 W źródłach starożytnych przeważa przekonanie, że najpierw właściwy członek magistra- tury przeprowadzał publiczne dochodzenie i jeżeli orzekł karę, oskarżony miał prawo odwo- łania się do ludu (iudicium populi), który bądź zatwierdzał, bądź odrzucał werdykt urzędnika. Niektórzy badacze wszakże negują pogląd, że prawo apelacji (provocatio) zostało ustano- wione jednocześnie z wprowadzeniem ustroju republikańskiego, i twierdzą, że kwestię orze- czenia winy urzędnik przedkładał sam zgromadzeniu ludowemu. W. Kunkel, Untersuchun- gen żur Entwicklung des romischen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit (1962), wystąpił niedawno z twierdzeniem, że do iudicia populi kierowano wyłącznie oskarżenia polityczne oraz o przestępstwa przeciwko interesom państwa, natomiast w sprawach o przestępstwa pospolite wyrokował pretor lub jeden z tres viri capitales. Pogląd ten odrzuca i występuje w obronie tradycji A.H.M. Jones, The Criminal Courts of the Roman Republic and Principate (1972), rozdz. I. 4 Wedle przeważającej opinii zmiana nazwy "pretor" na "konsul" nastąpiła w połowie V wieku. Jeżeli napierśnik z imieniem Korneliusza Kossusa, który miał widzieć August w świą- tyni, był autentyczny, a inskrypcja na nim została wiernie odtworzona (zob. przyp. 8 do rozdz. VIII), to terminu "konsul" używano już w 428 roku p.n.e. Wedle przekazów tradycji w pierwszym roku istnienia Republiki powołano aż pięciu konsulów. Trzech z nich należy zapewne zdyskwalifikować jako postacie niehistoryczne: L. Tarkwiniusza Kollatynusa, ponieważ był to w istocie król; Spuriusza Lukrecjusza ze względu na jego związek z Lukre- cją; P. Waleriusza Poplikolę, gdyż wedle wszelkiego prawdopodobieństwa postać tę zmyślił Waleriusz Antias. Pozostałby więc tylko M. Horacjusz Pulwillus, ten sam, który poświęcił świątynię Jowisza na Kapitelu, postać zapewne historyczna, oraz L. Juniusz Brutus, którego historyczność także ma cechy prawdopodobieństwa. Polibiusz wspomina o Horacjuszu Pul- willusie i Juniuszu Brutusie w związku z układem z Kartaginą; nie oznacza to, że byli oni wymienieni w tym traktacie. (Polibiusz mógł ich nazwiska, oba lub jedno, zaczerpnąć z żywej jeszcze w jego czasach tradycji, niemniej jednak świadectwo tego historyka raczej po- twierdza przekonanie o historyczności tych postaci.) 5 O fasces zob. E.S. Staveley, "Historia" 1956, s. 103 i n. 6 Wedle Liwiusza (II 8,2.) P. Waleriusz Poplikola przeprowadził w 509 roku p.n.e. ustawę, która ustanawiała prawo odwołania się (provocatio) od wyroków magistratury do ludu (populus). Na ogół pogląd ten spotyka się z krytyką, przypisuje się bowiem Liwiuszowi anty- cypowanie późniejszych ustaw de provocatione. 7 W czasach najdawniejszych kwestorzy prowadzili jedynie dochodzenie i wypowiadali się tylko o winie podejrzanych o popełnienie przestępstwa: wyrok ferowali konsulowie z mocy przysługującego im imperium. 8 Kult Saturna sięgał w odległą przeszłość (por. Saturnalia). Świątynia, która wedle Liwiu- sza (II 21, 2) została wzniesiona w 496 roku, stanęła prawdopodobnie na miejscu dawnego ołtarza. 9 O rex sacrorum zob. Momigliano, Quarto Contrib., s. 395 i n. Godność ta występuje także w innych miastach latyńskich (Tusculum, Lanuvium, Velitrae i prawdopodobnie w Albie) i być może została ustanowiona, podobnie jak w Rzymie, po obaleniu tam ustroju monarchicznego. W czasie niedawnych prac wykopaliskowych na terenie Regii znaleziono wazę typu bucchero z wydrapanym słowem rex. W II stuleciu p.n.e. wyboru rexa dokonywał pontifex maximus (Liwiusz XL 42), jednakże w czasie uroczystych procesji rex zajmował, jak dawniej, pierwsze miejsce, podczas gdy najwyższemu kapłanowi przysługiwało dopiero miejsce piąte. W 270 roku np. decyzje pontyfików nadal datowano imieniem rexa (Pliniusz, Historia naturalna, XI 186): jak wskazał Momigliano, można na tej podstawie wnioskować, że w okresie królewskim poszczególne lata datowano kolejnym rokiem panowania króla (jak 502 Przypisy w Caere: inskrypcja z Pyrgi wymienia trzeci rok panowania Tefariasa; por. przyp. 12 do rozdz. III). 10 Podstawę dyscyplinarnych uprawnień najwyższego kapłana stanowiła jego quasi-ojcow- ska władza nad mianowanymi przez niego kapłanami. n Tradycja, którą odnotował Pestus (305 L), że pierwszy konsul Brutus mianował 164 plebejuszy senatorami - liczba senatorów z patrycjatu miała wynosić wówczas 136 osób - nie zasługuje na zaufanie. Być może stanowi to odbicie panującego w czasach późniejszych przekonania, że w zaraniu Republiki istniało 136 gentes patrycjuszowskich. 12 Niektórzy uczeni odchodzą od tradycji rzymskiej i dopatrują się w instytucji dyktatury reliktu z czasów królewskich (np. jakiejś namiastki dawnego króla lub pomocnika królew- skiego), a nie urzędu utworzonego w czasach Republiki. Krytyki i wszechstronnego omówie- nia tych poglądów dokonał E.S. Staveley, "Historia" 1956, s. 101 i n. Dyktator miał prawo do dwudziestu czterech liktorów, podczas gdy rex i konsul mieli ich tylko dwunastu. Tytuł "dyktator" może stanowić zapożyczenie od Latynów: w niektórych miastach latyńskich dyktator był urzędnikiem stałym, często pełniącym funkcje religijne. Pierwszym dyktatorem był T. Larcjusz w 501 roku (Liwiusz, II 18,6) lub, co bardziej prawdopodobne, w 497 roku p.n.e. (Warron: zob. Makrobiusz, I 8,1); por. Ogilvie, Livy, s. 281 i n. Datowanie to odpo- wiada ówczesnej sytuacji: nie ma żadnych racji, aby pójść za przykładem tych badaczy, którzy pierwszą dyktaturę datują na okres znacznie późniejszy tylko dlatego, że powstały wątpliwości co do historyczności postaci najdawniejszych dyktatorów. 13 Liwiusz, II 16,4. Opowieść tę starano się zdyskredytować wszelakimi sposobami, wydaje się jednak, że opierała się ona na autentycznej tradycji rodu Klaudiuszów; dotyczy to także daty tego wydarzenia. Tradycja, że migracja Klaudiuszów odbyła się już za czasów Romulusa (Swetoniusz, Tyberiusz, l) lub Tarkwiniuszów (Appian, Reg. 12), którą przyjął Ogilvie (Livy, s. 273) wbrew Liwiuszowi, pochodzi zapewne z czasów Cesarstwa; por. A. Momigliano, Interpretations (wyd. C.S. Singleton, 1969), s. 26. 14 E. Gjerstad, Early Rome, IV, s. 514 i n. Po roku 450 handel Aten z miastami etruskimi również zmalał, lecz w mniejszym stopniu niż z Rzymem. I na odwrót - gdy około 400 roku doszło do ożywienia wymiany handlowej między Etrurią a Rzymem, stosunki handlowe Aten z Etrurią stały się bardzo wątłe. 15 Przekazy historyczne informują o brakach zboża w latach: 508, 496, 492, 486, 477, 476, 456, 453, 440, 433 i 411. Jakkolwiek niektóre szczegóły wydają się wątpliwe, nie mamy uzasadnionych powodów do kwestionowania powtarzających się okresowo klęsk głodu, ponieważ Katon (fragm. 77P) stwierdza jasno, że informacje o panującym głodzie stanowiły jeden z regularnych zapisów w Annales, tzn. w Tabulae Pontificum. Jest znamienne, że kult Cerery, bogini urodzajów, wprowadzono w Rzymie w latach dziewięćdziesiątych V wieku i że ośrodkami tego kultu były Kumę i Sycylia; traktat Rzymu z Kartaginą bez wątpienia ułatwił handel z miastami w zachodniej części Sycylii, gdzie wpływy Kartaginy były bardzo silne. Dionizjusz z Halikarnasu (VII l-2) oparł swą relację o poselstwie rzymskim do Kar- taginy w latach 491-490 prawdopodobnie na źródłach greckich, niezależnych od tradycji rzymskiej, która znajduje tym samym dodatkowe potwierdzenie. O okresach dotkliwych bra- ków zboża informuje ogólnie Ogilvie, Livy, s. 256 i n., 291 i 321. 16 Od czasu do czasu senat powoływał komisarzy, którzy mieli się zajmować dostawami zboża w okresach głodu. Zachowała się jednak także opowieść o pewnym rzekomym dobro- czyńcy plebejskim, Spuriuszu Meliuszu, który z osobistych pobudek politycznych sfinanso- wał z własnej kieszeni dostawy zboża w okresie głodu w latach 440-439 (Liwiusz, IV 12-14); podejrzany o dążenie do tyranii, został zamordowany. Opowieść tę zacytował już Cyncjusz (ok. 200 roku p.n.e.), a więc wyprzedza ona czasy Gajusza Grakcha i z tych wzglę- dów starania Gajusza o dobre zaopatrzenie Rzymu w zboże nie mogły stać się inspiracją do Przypisy 505 powstania legendy o Meliuszu. Jak można sądzić, Meliusz był postacią historyczną i zapewne odegrał w Rzymie jakąś rolę w okresach niedoborów zboża w V wieku. O nowych wersjach tego opowiadania i amplifikowaniu go niektórymi szczegółami w czasach później- szych zob. Ogilvie, Livy, s. 550 i n. Z opowieścią tą związane są jeszcze dwie inne postacie: L. Minucjusza Augurynusa (kon- sul w 458 roku), który odkrył spisek Meliusza, oraz G. Serwiliusza Ahali (był to szary oby- watel lub być może, jak głosi późniejsza tradycja, magister equituum), który zabił Meliusza (o pozycji społecznej Serwiliusza i innych aspektach tej opowieści zob. Lintott, "Historia" 1970, s. 12 i n.). Wedle zapisu w libri lintei (zob. przyp. 18 do rozdz. VI) Minucjusz pełnił w latach 440 i 439 urząd prefekta (urbff; w czasach późniejszych interpretowano ów zapis jako prae- fectus annonae). Miał on ponoć rozdzielać zboże i został za to uhonorowany kolumną z posągiem. Kolumna przedstawiona na monetach z drugiej połowy II wieku (Sydenham, CKR, s. 492 i 463; Crawford, RRC, s. 242, 1/1 i 243/1) została wzniesiona najwcześniej w IV stuleciu (por. Momigliano, Quarto Contrib., s. 329 i n.). W czasach późniejszych Minucjuszo- wie także zajmowali się zaopatrzeniem Rzymu w zboże (np. M. Minucjusz Rufus, consul ordinarius w 110 roku, zbudował porticus Minucia, gdzie za czasów Cesarstwa rozdzielano zboże), ale chociaż przekaz o rozdawnictwie zboża przez L. Minucjusza sprawia wrażenie w pełni wiarygodne, to wydaje się bardzo wątpliwe, aby postać ta miała jakiś związek z Meliuszem. 17 O Spuriuszu Kasjuszu zob. Ogilvie, Livy, s. 337 i n., a także A.W. Lintott, "Historia" 1970, s. 18 i n.; Lintott twierdzi, że w najdawniejszej wersji tej legendy Kasjuszowi miał zadać śmierć jego własny ojciec na mocy patria potestas i że informacje o procesie sądowym i skazaniu Kasjusza za zbrodnię stanu (perduellió) są pomysłami okresu późniejszego. 18 Zważywszy, że system nexum został obalony w IV wieku p.n.e., nasze wiadomości o tej instytucji we wczesnym okresie są bardzo mgliste. O nexum i sposobie zaciągania długu w drodze tzw. stipulatio (umowa werbalna) zob. Ogilvie, Livy, s. 296 i n. Oba te sposoby znano w okresie opracowywania Kodeksu XII Tablic. Nexum było uroczystą formą mancypacji (tzn. wymiany), również z odważaniem grudek miedzi na wadze (per aes et librom); odby- wało się to w ten sposób, że pożyczający w obecności pięciu świadków odważał grudki miedzi (monet wówczas jeszcze w Rzymie nie znano), które chciał pożyczyć od niego kontra- hent w zamian za świadczenie pewnych usług: dłużnik nie stawał się niewolnikiem swego wierzyciela, lecz jedynie człowiekiem od niego uzależnionym (nexus). 19 Szczególnie interesującej rekonstrukcji tych wydarzeń dokonał A. Momigliano (Quarto Contrib., s. 419 i n. i Interpretations, s. 22 i n.), opierając swe hipotezy na sprzecznościach między patres a conscripti, ciassici a infra ciassem, a także między populus a plebs. Ten ostatni podział znalazł wyraz w sakralnej formule populus plebsque, gdzie populus oznaczał obywateli korzystających z określonych uprawnień wojskowych i politycznych (ciassici), a plebs tych wszystkich, którym nie przysługiwało prawo odbywania służby wojskowej w legio- nie (infra ciassem). Wysuwa się również argument, że w okresie archaicznym arystokracja składała się z dwóch grup: patres wchodzących w skład warstwy patrycjuszowskiej i nie należących do niej conscripti (por. przyp. 19 do rozdz. V), a ponieważ arystokratów było zbyt mało, aby zapełnić szeregi armii (ciassis), plebs zaś został wykluczony od służby w wojsku, można domniemywać, że po obaleniu monarchii patrycjusze sformowali centuriae ze swoich klientów. Ponieważ plebejusze nie należeli do klienteli, nie mieli w zasadzie obo- wiązku służby wojskowej, co nie wyklucza, że w razie potrzeby można ich było przymusowo powołać pod broń; byli to małorolni chłopi, rzemieślnicy i drobni kupcy (nierzadko nexi). W ciągu V stulecia różnice te stopniowo się zacierały, klienci oraz conscripti zostali wchłonięci przez warstwę plebejską, prawdopodobnie dlatego, że przynależność do sprężystej organizacji plebejskiej uważali za korzystną. W zwięzłym z natury rzeczy przypisie nie sposób odtworzyć 504 Przypisy wiernie opisanych wyżej przeobrażeń społecznych: obraz ten wskazuje tylko na piętrzące się przed historykiem trudności i pod wieloma względami jest hipotetyczny. Z całą pewnością wywoła on gorącą dyskusję (pierwsze jej sygnały zob. Entretiens Hardt, XIII, s. 279 i n.). 20 Liwiusz (III 31,1) podaje, że w 456 roku p.n.e. uchwalono ustawę o wydzieleniu publi- cznych terenów na Awentynie z przeznaczeniem na budowę domów mieszkalnych dla plebe- juszy. Jakkolwiek Dionizjusz z Halikarnasu przypisuje przeprowadzenie tej ustawy pewne- mu trybunowi, niejakiemu L. Icyliuszowi, to jednak wydaje się wątpliwe, aby w owych cza- sach trybun mógł doprowadzić do uchwalenia takiego aktu prawnego; Dionizjusz dodaje (X 32,4), że jeszcze za czasów Augusta tekst owej ustawy był przechowywany w świątyni Diany na Awentynie. 21 Historyczność pierwszej secesji uzasadnia Ogilvie, Lwy, s. 309 i n. 22 O genezie trybunatu zob. G. Niccolini, // tribunato delia plebe (1932). Warron, De lingua Latina, V 81, wywodził późniejszy trybunat od trybunów wojskowych. Ed. Meyer, Kleine Schriften, I, s. 333 i n., dowodzi, że początków trybunatu należy szukać w instytucji urzędni- ków pełniących funkcje administracyjne w tribus. 23 Liwiusz, II 56, pisze, że prawo wybierania urzędników plebejskich należało do comitia tributa populi; komicja te nie miały nic wspólnego z concilium plebis. Komicja trybusowe były zgromadzeniem zarówno patrycjuszy, jak i plebejuszy, które powstało zapewne nie wcześniej niż w 447 roku p.n.e. O genezie i ewolucji obu tych zgromadzeń zob. E.S. Staveley, "Athe- naeum" 1955, s. 3 i n. 24 Działalność decemwirów wyczerpująco omówił Ogilvie, Livy, s. 451 i n. Przed powoła- niem decemwirów wysłano podobno do Aten trzech pełnomocników z zadaniem zapoznania się z ustawodawstwem Solona i innych greckich miast-państw. Trudno w to uwierzyć, ponie- waż Rzymowi chodziło o ogłoszenie praw istniejących, a nie o ustanowienie nowych. Źród- łem tej opowieści jest być może fakt, że Kodeks XII Tablic zawiera elementy bezspornie greckie, ale wydaje się, iż wyjaśniają to dostatecznie kontakty Rzymu z blisko położonymi miastami greckimi w Wielkiej Grecji (greckie słowo poene pojawia się jako poena). O grec- kich zapożyczeniach w tym Kodeksie por. Wieacker, Entretiens Hardt, XIII, s. 330 i n. Nazwiska pierwszych dziesięciu pełnomocników (z wyjątkiem jednego) wydają się autenty- czne, natomiast nazwiska członków drugiego decemwiratu budzą wątpliwości. Nie można wykluczyć, że komisja ta działała w rzeczywistości dłużej niż jeden rok i nazwiska uczestni- ków drugiego kolegium zostały zmyślone. Opowieść o romansie Appiusza Klaudiusza ma swoje źródło w historii Kritiasza i trzydziestu tyranów w Atenach. Opowieść o Werginii, która dzięki artyzmowi, z jakim Liwiusz odmalował jej postać, wywarła znaczny wpływ na późniejszych pisarzy, jest bez wątpienia fikcyjna; niewykluczone, że powstała ona pod wpły- wem legendy o Lukrecji, której śmierć również się przyczyniła do upadku tyranii, a miano- wicie panowania Tarkwiniuszów. 25 Dwanaście brązowych (z początku prawdopodobnie drewnianych) tablic z tekstem praw, które umieszczono na Forum, oczywiście nie przetrwało do naszych czasów. Jednakże Kodeks ten został częściowo odtworzony na podstawie fragmentów zachowanych w dziełach pisarzy antycznych. Wszystkie te fragmenty zebrał Riccobono, Fontes, s. 23 i n., opubliko- wano je także w innych zbiorach. Przekład ich ogłosili Lewis i Reinhold, R. Civ. I (1951), s. 102 i n. (Przekład polski zob. S. Łoś, Sylwetki rzymskie. Warszawa 1958, s. 237-259.) Kodeks ten omawia szerzej H.F. Jolowicz, A Historical Introduction to the Study of Roman Law (wyd. III 1972), rozdz. VII-XIII. Zob. także F. Wieacker, Die XII. Tafein in ihrem Jahrhundert [w:] Entretiens Hardt, XIII, s. 293 i n.; wykazuje on (s. 309 i n.), że przepisy dotyczące pogrzebów oraz zbytku odzwierciedlają wiernie sytuację społeczno-gospodarczą w połowie V stulecia. Przypisy 505 26 Aulus Geliusz, XX 1,48 (partes secanto) uważa, że przepisy te dotyczą ciała ludzkiego, ale dodaje, że nigdy nie słyszał o przypadku ćwiartowania człowieka (por. Kwintylian, Insti- tutio oratoria, 3,6,84). Pogląd, że przepisy te dotyczą majątku dłużnika, prezentuje M. Radin, AJ Phil. 1922, s. 32 i n. 27 Wedle Tacyta (Annales, VI 16) przepisy Kodeksu XII Tablic postanawiały, że wysokość odsetek od pożyczek nie może przekraczać unciarium foenus (8 1/3 lub 12%?), być może jednak ograniczenie to wprowadziła dopiero ustawa z 357 roku p.n.e. 28 O ustawach Walerio-Horacjańskich zob. Scullard, Hist. Rom. Worid, aneks VI (krótkie omówienie); Ogilvie, Livy, s. 497 i n.; E.S. Staveley, "Athenaeum" 1955, s. 3 i n., "Historia" 1955, s. 412 i n. 29 O różnicach między tymi zgromadzeniami zob. E.S. Staveley, "Athenaeum" 1955, s. 3 i n. 30 Zob. E.S. Staveley, Tribal Legislation before theLexHortensia, "Athenaeum" 1955, s. 3 in. 31 Provocatio: zob. Cyceron, De republica, II 53; Digesta, I 2,2,16; Liwiusz, II 8,2; Dioniz- jusz z Halikarnasu, V 19. Plutarch, Poplicola, II; według przepisów Kodeksu XII Tablic, zob. Cyceron, De republica, II 54; wedle legislacji z 449 roku zob. Liwiusz, III 55,5; Cyceron, De republica, II 54. Kwestie te są zbyt złożone, aby je w tym miejscu omawiać; zob. E.S. Staveley, Provocatio during the Fifth and Fourth Centuries B.C., "Historia" 1955, s. 412 i n. Nie można wykluczyć, że ustawa z 509 roku w rzeczywistości nie istniała. Być może nato- miast, że ustawa z 449 roku sformułowała przepisy proceduralne związane z prawem do provocatio: wedle tych zasad magistratus mógł - choć nie miał obowiązku - przyznać prawo odwołania się od zastosowanej przez siebie coercitio; w przypadku odmowy wszakże każdy trybun, na podstawie swych uprawnień do udzielenia pomocy prawnej (auxilium) oso- bie pokrzywdzonej działalnością magistratury, miał możliwość zmuszenia go do zmiany takiej decyzji. Kunkel (zob. wyż., przyp. 3) uważa, że postanowienie Kodeksu XII Tablic "de capite civis nisi per maximum comitiatum [...] neferunto", nie ma nic wspólnego z prawem do provocatio. Stanowisko Kunkela zostało jednak ostro skrytykowane przez A.H.M. Jonesa (The Criminal Courts ofthe Republic andPrincipate, 1972, rozdz. I), który ustawę z 509 roku uważa za fakt historyczny i broni tradycyjnych poglądów w tej materii. Zob. także R.A. Baumann, "Historia" 1973, s. 34 i n., oraz A.W. Lintott, Aufstieg NRW, I, II, s. 226 i n. 32 O trybunach wojskowych istnieje bogata literatura, jednakże brak zgody co do podsta- wowych celów, które przyświecały ustanowieniu tego urzędu. Zob. E.S. Staveley, JRS 1953, s. 30 i n.; F.E. Adcock, JRS 1957, s. 9 i n.; A. Boddington, "Historia" 1959, s. 365 i n.; R. Sealey, "Latomus" 1959, s. 521 i n. 33 O urzędzie cenzora zob. J. Suolathi, The Roman Censors (Helsinki 1963). Wielu bada- czy (por. Cary, Hist., s. 80 i n.) na lata 450-445 datuje reformy "serwiańskie", utworzenie komicjów centurialnych, wprowadzenie nowego szyku bojowego ("falangi") oraz ustanowie- nie instytucji dyktatury. W tej pracy wszakże dokonano bardziej tradycyjnej oceny świa- dectw historycznych. Ale chociaż podtrzymujemy pogląd, że podstawowe reformy zostały przeprowadzone w okresie królewskim, to nie można wykluczyć, że system podziału na klasy majątkowe i centurie został bardziej rozwinięty dopiero po utworzeniu urzędu cenzora. ROZDZIAŁ VIII ' Jezioro Regillus zostało zidentyfikowane jako Pontano Secco, położone około 3 kilome- trów na północ od Frascati. Jak można sądzić, mimo legendy o Dioskurach, którzy mieli dosiadać koni, bitwę tę stoczyła w istocie ciężkozbrojna piechota: Liwiusz (II 20,10) podaje, że rzymska kawaleria podjechała na pole bitwy, zeszła z koni i walczyła pieszo - rozumieć przez to należy, że na miejsce tej batalii ciężkozbrojni piechurzy przybyli tym razem konno. 506 Przypisy 2 O traktacie Kasjusza zob. Dionizjusz z Halikarnasu, VI 95, oraz Liwiusz, II 33,4. O historyczności owego paktu zob. A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (1973), s. 20 i n. Został on zawarty między Rzymem a trzydziestoma miastami latyńskimi; Dionizjusz z Halikarnasu, V 61, wymienia ich trzydzieści, ale być może chodzi tu o liczbę miast, które weszły do Związku Latyńskiego przed 338 rokiem p.n.6., a nie o liczbę jego członków w czasie, gdy podpisywano ów traktat. Liwiusz (II 22,5) nadmienił, że traktat ten został zawarty w 495 roku, gdy Kasjusz pełnił obowiązek fecjała, a nie w 493 roku, to jest w czasie jego drugiej kadencji konsularnej (tak bowiem datował to Liwiusz we fragmencie II 33,4); bardziej prawdopodobna wydaje się data bliższa bitwy z Latynami. Tekst traktatu Kasjusza istniał jeszcze za młodych lat Cycerona (pro Balbo, 53). O funkcjonowaniu Związku i posta- nowieniach dotyczących sprawowania naczelnego dowództwa nad działaniami zbrojnymi (o czym posiadamy wiadomości bardzo niepewne) zob. Ogilvie, Lwy, s. 400. 3 Informacje o zakładaniu tych najdawniejszych kolonii federacji latyńskiej podają rzym- scy annaliści, którzy zaczerpnęli je zapewne z Annales Maximi. O koloniach zob. E.T. Sal- mon, Roman Colonization (1969), s. 40 i n., a bardziej szczegółowo "Phoenix" 1953, s. 93 i n. i s. 123 i n. 4 Wiadomości o Herdoniuszu są w tradycji rzymskiej (Liwiusz, II 15-18) bardzo pogmat- wane. Wprawdzie niektórzy badacze uznali te wydarzenia za niehistoryczne, jednak pomoc oddziału tuskulańskiego nie wydaje się zmyśleniem, być może więc tradycja zawiera jakieś ziarno prawdy (ale zob. Ogilvie, Livy, s. 423 i n.). 5 Historia Cyncynata została upiększona przez annalistów, którzy pasowali go na rodzi- mego herosa (Liwiusz, III 26-29). Wezwany wprost od pługa do objęcia dyktatury, pobił Ekwów, ratując osaczonego przez nich Minucjusza, po czym zrezygnował z dyktatury i po- wrócił do swego gospodarstwa na wsi. Pod warstwą tych upiększeń wyczuwa się jednak autentyczny wątek tradycji ludowej, a zwycięstwo nad Ekwami wydaje się faktem historycz- nym. 6 Opowieść o Koriolanie, którą Liwiusz przytoczył z dramatyczną zwięzłością (II 39-40), Dionizjusz (VII l-59) rozbudował aż do znudzenia. Przyjęta przez tradycję data napaści Koriolana (491 rok p.n.e.) jest wątpliwa. Zob. Ogilvie, Livy, s. 314 i n. 7 Opowieść o tym wydarzeniu ma źródło bez wątpienia w tradycji rodu Fabiuszów. Cha- rakter owej bitwy zdaje się wskazywać (i bywa uważany za dowód), że nie znano jeszcze szyku bojowego greckiej piechoty. Mimo wszystko brak podstaw do wyciągania ostate- cznego wniosku w tej kwestii. W niespokojnych dniach młodej Republiki (pełnych tak wiel- kich niebezpieczeństw, jak wrogie działania Porsenny), falanga, szyk bojowy wymagający dyscypliny, mogła chwilowo ustąpić bardziej "heroicznym" metodom walki lub też, co wydaje się prawdopodobniejsze, nieregularnych oddziałów używano świadomie, gdy cho- dziło o zaatakowanie i zdobycie silnej pozycji nieprzyjacielskiej w strefie granicznej (Fabiu- szowie mogli zgłosić się do tej akcji ochotniczo). Klęska ta znalazła wyraz w nagłym (choć chwilowym) zniknięciu Fabiuszów z Fasti, mimo że członkowie tego rodu dominowali w nich w latach osiemdziesiątych V wieku. 8 Liwiusz podaje dwie daty zdobycia Fidenów: 435 rok oraz, po buncie, 425 rok (IV 21 i n.; 31,6 i n.). O Kossusie istniały dwie różne informacje, obie oparte na przekazach tradycji: miał on zdobyć spolia opima albo jako trybun wojskowy, albo konsul. August podaje, że wedle inskrypcji na wotywnym pancerzu Kossus był konsulem. Ale Augustowi zależało na takim przedstawieniu Kossusa, gdyż nie chciał dopuścić do przyznania tak wielkiego honoru M. Krassusowi w czasie pełnienia przez niego namiestnictwa Macedonii. Możliwe przeto, że przedstawił fakty nieściśle i że po upływie czterystu lat inskrypcja na lnianym napierśniku bądź się nie zachowała, bądź była nieczytelna: zob. Ogilvie, Livy, s. 563 i n, Przypisy 507 9 O wykopaliskach w Wejach zob. J.B. Perkins, PBSR 1961 (o ager Veientanus, tamże, 1968); zwięźle pisał o nich także H.H. Scullard, The Etruscan Cities andRome (1967), s. 104 i n. Relację Liwiusza o oblężeniu Wejów (V l-23) komentuje Ogilvie, Lwy, s. 626 i n. (upa- dek miasta datuje on na lata 392-391). Świadectwa archeologiczne wskazują, że mimo naturalnej obronności miejsca Etruskowie pod koniec V wieku umocnili miasto, obawiając się napaści Rzymian: ociosano odpowiednio skałę tufową, w niektórych miejscach zbudo- wano wał z głazów i ziemi. Opowiadanie, jakoby Rzymianie zdobyli Weje dzięki wydrążeniu tunelu sięgającego do centrum miasta, jest fikcją; źródłem tej legendy mógł być fakt, że całą okolicę Wejów technicy etruscy poszatkowali gęstą siecią tunelów wodnych (cuniculi). Zwraca jednak uwagę to, że w północno-zachodnim narożniku obozu rzymskiego nad owymi kanałami, które były wypełnione ziemią i kamieniami, usypano nowy wał. Jest więc możliwe, że Rzymianie dostali się do miasta (nie do cytadeli, jak podaje Liwiusz), oczyszcza- jąc jeden z takich kanałów. Może się z tym wiązać znana Rzymianom przepowiednia pew- nego etruskiego wróżbity, że zdobędą Weje dopiero wtedy, gdy obniżą wody wezbranego Jeziora Albańskiego do normalnego poziomu. Gdy oblężenie miasta zaczęło się przedłużać, Rzymianie mieli ponoć szukać pomocy w środkach religijnych. Po zasięgnięciu rady ksiąg sybilińskich odbyli lectisternium (uroczystość pochodzenia greckiego, polegająca na urzą- dzeniu uczty ku czci niektórych bogów: potrawy ustawiano przed ich posążkami umieszczo- nymi na wyściełanych łóżkach), zwrócili się także do wyroczni delfickiej. Po upadku Wejów przeniesiono posąg Junony Reginy (i związane z nim obrzędy) do Rzymu; odbyło się to uroczyście, wedle rytuału zwanego evocatio (wywołanie). Zwycięski Kamillus umieścił opie- kuńcze bóstwo Wejów w świątyni na Awentynie. 10 O Celtach zob. T.G.E. Powell, The Celts (1958). O najeździe Celtów na północną Italię zob. G.A. Mansuelli i R. Scarani, L'Emilia prima dei Romani (1961), rozdz. VII; L. Barfieid, North Italy before Rome (1971), s. 149 i n. Ogilvie, Livy, s. 700 i n., dowodzi, że Liwiusz opracowując swą relację o migracjach celtyckich (V 34-35), korzystał ze źródła greckiego: Posejdoniosa albo Timagenesa. n Liwiusz zgodnie z przekazami tradycji datował najazd Celtów na Italię na mniej więcej 600 rok p.n.e., ale nowożytni badacze odrzucają ten pogląd uważając, że datowanie to jest o dwieście lat za wczesne. Wyniki niedawnych prac archeologicznych wskazywałyby jednak, że inwazja celtycka miała miejsce na początku V wieku p.n.e. 12 Ogilvie, Livy, s. 669 i n., s. 716 i n. 13 Allia to Fosso delia Bettina, na północ od Pidenów. Liczebność wojsk po obu stronach nie jest pewna. Rzym wystawił prawdopodobnie armię w liczbie około 15000 ludzi, siły Galów szacuje się w granicach od 30000 do 70000 wojowników. Jest prawie pewne, że bitwę stoczono na lewym brzegu Tybru (mimo że Diodor, XIV 114, twierdzi inaczej). 14 O. Skutsch, JRS 1953, s. 77 i n., zwrócił uwagę na pewne ślady tradycji (wyśledzić je można u Enniusza, Annales, fragm. 164, i Siliusza Italika, Punica, I 525 i n.; IV 150 i n.; VI 555 i n.), że Kapitol dostał się w ręce Galów. Nie odpowiada to prawdzie. 15 O śladach zniszczeń dokonanych przez Galów zob. L.G. Roberts w wydawnictwie seryjnym Memoirs of the American Academy in Rome, 1918, s. 55 i n., oraz E. Gjerstad, Early Rome, III (1960), indeks: Gallic iiwasions. 16 Liwiusz opisuje (V 40,9 i n.), jak uciekającym z miasta westalkom pomagał niejaki Lucjusz Albinius. O epizodzie tym wspomina Arystoteles (zob. Plutarch, Camillus, 22,4); uważał on Lucjusza za człowieka, który uratował Rzym. Potwierdza to tradycję i dowodzi, że była ona wcześniejsza od pasowania Kamillusa na herosa - zbawcę Rzymu. 17 Ogilvie (Livy, s. 725 i n.) jest niemal przekonany o autentyczności opowiadania o zachowaniu się senatorów w owej chwili, dopatrując się w nim aktu szczególnego samopo- święcenia (tzw. devotió), wierzy on także w prawdziwość podania o gęsiach; wprawdzie gęsi 508 Przypisy nie były ptakami poświęconymi Junonie, jednakże hodowano je na Kapitelu dla celów wró- żebnych (wydaje się, że kury, których używano' do wróżb w czasach późniejszych, sprowa- dzono dopiero w IV stuleciu). Jak można sądzić, głównym powodem wycofania się Galów spod Rzymu były wiadomości o napaści Wenetów na Galię Przedalpejską (Polibiusz, II 18,3), Liwiusz (V 48,1) natomiast wspomina, że w szeregach Galów wybuchła zaraza. Dio- dor (XIV 117,7) z kolei podaje, że Galów nie pobili Rzymianie, lecz mieszkańcy Caere na terytorium sabińskim i że tam odzyskano zabrane tytułem okupu złoto. Liwiusz stara się z klęski Rzymian uczynić ich chwałę: po poniżeniu Rzymu przez Brennusa zjawił się Kamillus niby deus ex machina i zadał wrogom ciężką klęskę. Wspaniała mowa, którą Liwiusz włożył w usta tego bohatera (V 51-54), zawierająca apel o zachowanie prymatu Rzymu i jego chwały, stanowi być może odbicie późniejszych obaw, aby stolicy państwa nie przeniesiono w inne miejsce (co groziło np. ze strony Juliusza Cezara i być może Marka Antoniusza), obaw, które ostatecznie rozwiał August, i ROZDZIAŁ IX ' Liwiusz datuje decyzję o przydziałach działek ziemskich na 393 rok p.n.e. (V 30,8), zajęcie nowych terenów na 388 rok (VI 4,4), a utworzenie czterech tribus na 387 rok (VI 5,8). Podaje on, że powierzchnia działek wynosiła po siedem jugerów, Diodor natomiast twierdzi, że miały one po cztery jugery. 2 Skutki bitwy nad Allią możemy porównać z następstwami klęski Gwelfów w 1258 roku n.e., która tak przetrzebiła szeregi tego stronnictwa we Florencji, że umożliwiło to Gibeli- nom dokonanie tam przewrotu. 3 P. Willems, Le Senat de la republique romaine, I (1878), s. 103. 4 Liwiusz, VIII 28,1; Cyceron, De republica, II 59. 5 Wprawdzie pewne szczegółowe zasady, które przypisano tej ustawie (np. rzekomy limit 500 jugerów) mogą stanowić odbicie późniejszych dążeń Grakchów, jednak wydaje się pewne, że akt ten wprowadził jakieś ograniczenie możliwości dzierżawienia gruntów pań- stwowych. Argumenty za wiarygodnością tradycji przedstawił H. Last, CAH, VII, s. 538 i n. 6 T. Frank, History of Rome (1923), s. 79. 7 Lex Genucia z-342 roku postanowiła podobno, że: l) obaj konsulowie mogą być plebeju- szami (w istocie dwóch plebejskich konsulów wybrano pierwszy raz dopiero w 172 roku p.n.e.); 2) ten sam urząd można sprawować nie wcześniej niż po upływie dziesięciu lat (jeżeli przepis taki rzeczywiście istniał, to nie był przestrzegany). Co się tyczy pkt. l), to być może chodziło jedynie o ustalenie zasady. Po 342 roku nie zdarzało się już jednak, aby dwóch patrycjuszy sprawowało wspólnie konsulat. 8 O Kamillusie i świątyni Concordii zob. A. Momigliano, Cl. Qu. 1943, s. 111 i n. (= Secondo Contrib., s. 89 i n.). 9 W kwestii rozwiązania tego problemu zob. E.S. Stayeley, "Athenaeum" 1955, s. 26 i n. 10 O patronacie, którego udzielały niekiedy wpływowe rody patrycjuszowskie obiecującym politykom, pomagając im w karierze, zob. F. Munzer, Romische Adeisparteien und Adelsfami- lien (1920), zwłaszcza s. 8 i n.; autor wyczerpująco omówił sympatie i antypatie rodów rzą- dzących (choć w pewnych okresach mogą być one mylące). Zob. także E. Ferenczy, The Rise ofthe Patrician-Plebeian State, "Acta antiqua Acad. Scient. Hungaricae" 1966, s. 113 i n. n O Appiuszu Klaudiuszu zob. A. Garzetti, "Athenaeum" 1947, s. 175 i n.; E.S. Staveley, "Historia" 1959, s. 410 i n.; E. Ferenczy, "Acta antiqua Acad. Scient. Hungaricae" 1967, s. 27 i n. (po angielsku). Niektóre podane w źródłach szczegóły jego biografii i reform budzą Przypisy 509 wiele wątpliwości, nie możemy jednak ich tu omawiać; problemami tymi zajęli się autorzy wyżej wspomnianych trzech artykułów. Co się tyczy dokonanej przez Klaudiusza reformy systemu trybusowego, zob. także P. Fraccaro, "Athenaeum" 1955, s. 150 i n. (= Opuscula, II, 1957, s. 149 i n.), oraz L.R. Taylor, Yoting Districts ofthe Roman Republic (1960), s. 11 i 133 i n. Fraccaro odrzucił dawny pogląd, że ludzie nie posiadający ziemi nie mogli być wpisani do żadnego tribus. Ferenczy natomiast dowodzi, że reforma Appiusza sięgała bardzo daleko: wszystkich obywateli rozdzielił on między tribus, nie kierując się ani ich miejscem zamieszka- nia, ani stanem majątkowym, a tym samym zmieniając zupełnie charakter tribus (por. reformy Klejstenesa w Atenach); autor ten twierdzi również, że zasady tej reformy obowiązy- wały także po 304 roku, z tym wyjątkiem, że ludzi nie posiadających żadnego majątku wpi- sywano wyłącznie do tribus miejskich. Przeprowadzając te reformy Klaudiusz, oprócz celów politycznych, miał ponoć na oku przede wszystkim względy wojskowe. Interpretacja taka wydaje się jednak zbyt pochopna. 12 Katon u Cycerona [w:] De republica, II 1,2; Polibiusz, Dzieje, VI 10,13. 13 Kwestię tę w ogólnym zarysie omawia E.S. Stayeley, Greek and Roman Voting and Elections (1972). 14 Przed 300 rokiem p.n.e. wprowadzono możliwość odwoływania się do komicjów trybu- sowych od orzeczenia grzywny w wysokości przewyższającej pewną kwotę, ograniczając w ten sposób uprawnienia magistratury do coercitio. O początkach stosowania kary grzywny mamy wiadomości bardzo niejasne. Lex Aternia Tarpeia z 454 roku zezwoliła na płacenie grzywien w grudkach brązu zamiast sztuk bydła, a lex Maenia Sestia z 452 roku wprowadziła następujące przeliczniki: l wół = 12 owiec = 100 funtów brązu. Wydaje się, że lex Papiria Julia z 430 roku zniosła prawo wyboru środków płatniczych, wprowadzając obowiązkową zapłatę w brązie. 15 O rzekomym prawie trybunów do wnoszenia oskarżeń o zbrodnie stanu zob. E.G. Hardy, JRS 1913, s. 25 i n.; Ogilvie, Livy, s. 323 i n. Wydaje się, że żadnego z procesów, zainicjowanych wedle niektórych źródeł przez trybunów w okresie przed 287 rokiem w spra- wach o przestępstwa przeciwko interesom państwa, nie można uznać za fakt historyczny. W konsekwencji przejęcia przez trybunów funkcji oskarżycieli w sprawach najcięższych przestępstw zniknęła instytucja duoyiri perduellionis, a w kompetencji kwestorów pozostały od tej chwili wyłącznie sprawy finansowe. Wkrótce po 300 roku wszakże powołano nowe kolegium złożone z niższych członków magistratury, triumviri capitales, do których należało sądownictwo doraźne w sprawach o przestępstwa mniejszej wagi. i ROZDZIAŁ X * Zdjęcia zachowanych fragmentów murów serwiańskich w: E. Nash, A Pictorial Dictio- nary of Ancient Rome, II, s. 104 i n. (także i bibliografia). 2 Salustiusz oraz Ineditum Yaticanum datują wprowadzenie nowego uzbrojenia na lata wojen samnickich; wedle tych poglądów Rzymianie zapożyczyli pilum oraz scutum od Samni- tów. Liwiusz (I 43,1; VIII 8,3) utrzymuje, że tarcza typu scutum została zastosowana już za Serwiusza Tuliusza albo mniej więcej ok. 400 roku p.n.e., gdy państwo wzięło na siebie obowiązek płacenia żołdu za służbę w wojsku. Dawny szyk bojowy typu falangi z pewnością nie był przydatny do prowadzenia działań oblężniczych przeciwko Wejom i być może dla- tego wprowadzono w tym czasie mniej sztywny system, oparty na jednostkach taktycznych zwanych manipułami (por. Q.F. Maule i H.R.W. Smith, Votive Religion at Caere, 1959, s. 22 i n.), niemniej jednak nie uchroniło to wojsk rzymskich od klęski nad Allią. Wydaje się 510 Przypisy przeto bardziej prawdopodobne, że wspomnianych reform dokonano w okresie późniejszym. Inne ludy italskie znały scutum jeszcze przed wojnami samnickimi. Rzymianie mogli więc wzór takiej tarczy zapożyczyć od Samnitów: por. P. Coussin, Les Armes romaines (1926), s. 240 i n. Liwiusz (VIII 8) zamieścił opis "manipularnej" organizacji armii rzymskiej w roz- dziale poświęconym zdarzeniom 340 roku, jednakże wedle innej tradycji, którą przekazał nam Plutarch (Camillus, rozdz. XL), reform militarnych dokonał Kamillus; niektórzy bada- cze (jak np. L. Homo, CAH, VII, s. 568) utrzymują, że Rzymianie wprowadzili nowe jed- nostki taktyczne w obliczu wojny z Galami. Niemniej jednak F.E. Adcock (CAH, VII, s. 596 i 601) opowiada się za tym, że manipuły wprowadzono w czasie wojny z Samnitami, nato- miast E.T. Salmon, Samnium and the Samnites (1967), s. 105 i n., przyjmuje, że reforma ta miała miejsce na początku IV wieku. 3 Bardziej szczegółowo omawiają tę kwestię: Ed. Meyer, Kleine Schriften, II, s. 200 i n.; Kromayer i Veith, Heerwesen wid Kriegfiihrung der Griechen und Romer (1928), s. 261 i n. Zob. także E. Rawson, PBSR 1971, s. 13 i n. 4 Szczegółowy przebieg zarówno tej, jak i innych wojen w tym okresie nie jest jasny i nie możemy ich szerzej omawiać. O najazdach Galów pisze Polibiusz, II 18 (opierając się na Fabiuszu Piktorze). Liwiusz, który czerpał wiadomości także z prac późniejszych annalistów, wspomina o kilku innych najazdach, ale stosuje odmienną chronologię. Zob. Walbank, Poly- bius. I, s. 184 i n. Liwiusz opisał dwa legendarne pojedynki: jeden z nich stoczył T. Maniiusz Torkwatus z gigantycznym Galem, zdobywając jego naszyjnik (torques) (VII 10; 361 rok p.n.e.), drugi rozstrzygnął na swą korzyść młody bohater rzymski M. Waleriusz Korwus dzięki temu, że na hełmie jego przeciwnika usiadł kruk (VII 26; 348 rok p.n.e.). Jak wielki lęk odczuwali Rzymianie przed Galami, świadczy fakt, że po ich nadciągnięciu ogłoszono stan wyjątkowy (tumultus) i że w przewidywaniu masowego poboru do wojska wstrzymano wszelkie cywilne prace budowlane. 5 Stosunek Rzymu do Caere jest dwuznaczny: w pewnym okresie Caere otrzymało cnitas sine suffragio (tzn. mieszkańcy tego miasta dzielili z obywatelami rzymskimi uprawnienia i obowiązki prywatnoprawne w zakresie commercium, conubium i militia). Wedle jednego nurtu tradycji miała to być nagroda za udzielenie schronienia westalkom w czasie inwazji galijskiej w 390 roku, wedle innego natomiast takie potraktowanie tego miasta stanowiło karę (za jakiś bunt?), gdyż ciyitas sine suffragio uchodziło za pośledniejszą kategorię obywa- telstwa. Nie można również wykluczyć, że w 390 roku Caere otrzymało hospitium (tj. zawarto z nim umowę o wzajemnej przyjaźni, zobowiązującą do ochrony prawnej obywateli kontrahentów na terytorium obu państw) i że w 353 roku uzgodniono z tym miastem stu- letni rozejm, a civitas sine suffragio przyznano mu dopiero ok. 274 roku. Zob. A.N. Sherwin- -White, Roman Citizenship (wyd. II 1973), s. 52 i n.; Toynbee, Hannibafs Legacy, I, s. 410 i n.; Brunt, Manpower, s. 515 i n. 6 Sabelami nazywali Rzymianie ludy mówiące po oskijsku (oni sami zwali się Sapineid); największą grupę wśród nich stanowili Samnici. Byli oni spokrewnieni z Sabinami, lecz zachowali plemienną odrębność. Południe Italii, głównie Kampanię, zamieszkiwała począt- kowo prymitywna ludność zwana Oskami (= Opikami). Kiedy Kampanię zajęli Sabelowie, określenie "oskijski" przetrwało w nazwie języka najeźdźców, który dominował na tych tere- nach i zdobył sobie znaczne obszary w Italii południowej. Gdy chodzi więc o czasy później- sze, to w odniesieniu do znacznej części ludności południowej Italii bardziej ścisły wydaje się termin "mówiący po oskijsku Sabelowie", niemniej jednak często nazywa się ich krótko Oskami. O zajęciu przez nich Kampanii zob. T.J. Cornell, "Museum Helveticum" 1974, s. 139 i n. 7 O Samnitach zob. E.T. Salmon, Samnium and the Samnites (1967); o kulturze samnickiej s. 50-186. Przypisy 511 8 Z Samnitami możemy porównać Etolów z hellenistycznej Grecji i Szwajcarów z późnego średniowiecza. 9 Szczegóły relacji Liwiusza o pierwszej wojnie samnickiej (VII 29-VIII 2) są niewiary- godne, gdyż stanowią dokładne antycypacje z czasów drugiej wojny z Samnitami. Jednakże ani pomyłki Liwiusza, ani pominięcie tej wojny przez Dionizjusza nie uzasadniają twierdze- nia, że wojny tej w ogóle nie było, jak czyni to np. F.E. Adcock, CAH, VII, s. 588. Argu- menty za historycznością tego konfliktu przytacza E.T. Salmon, Samnium and the Samnites (1967), s. 195 i n.; praca ta zawiera wartościowe informacje o wszystkich wojnach samnic- kich. Por. także A. Bernardi, "Athenaeum" 1943, s. 21 i n.; E.S. Staveley, "Historia" 1959, s. 419 i n., zwłaszcza zaś s. 424 i n., dowodzi, że Rzym był zainteresowany rozwojem rzemiosła i wytwórczości i z tych względów starał się poszerzyć swe wpływy na Kampanię; rzecznikami tej polityki mieli być Kw. Publiliusz Filon, M. Waleriusz Korwus, Sp. Postumiusz Albinus, G. Meniusz, a później także wielki Appiusz Klaudiusz. E.T. Salmon natomiast ową politykę ekspansji na południe przypisuje grupie patrycjuszy, cieszących się poparciem kilku przy- wódców plebejskich (Samnium, s. 203 i n.). Jaką rolę, obok względów militarnych, odegrały interesy gospodarcze, pozostanie kwestią dyskusyjną, niemniej wydaje się pewne, że pewien odłam senatorów skutecznie zabiegał o bardziej energiczną politykę wobec Kampanii. 10 O buncie tym nie mamy bliższych wiadomości, jednakże historyczność owego epizodu wydaje się niewątpliwa, ponieważ Liwiusz wyraźnie podaje, że pisząc o nim kierował się zgodną opinią wszystkich annalistów (VII 42,7). " O pierwszym traktacie Rzymu z Kartaginą zob. t. I, s. 115 (przyjęliśmy tam datę jego zawarcia zaproponowaną przez Polibiusza, tj. pierwszy rok Republiki). Krótko mówiąc, prob- lem polega na tym, że Polibiusz oprócz pierwszego przytacza tylko drugi traktat (bez daty) oraz trzeci z lat 279-278, Liwiusz natomiast odnotował: traktat z 348 roku (VII 27,2), pobyt poselstwa kartagińskiego w Rzymie w 343 roku (VII 38), traktat tertio renovatum z 306 roku (IX 43,26) oraz traktat z 279 roku (Epitome, XIII). Dyskusji nie podlega data ostatniego traktatu, zawartego w czasach Pyrrusa. Jeżeli przyjmiemy postulowaną przez Polibiusza datę pierwszego traktatu, to zapewne drugi wymieniony przez tego historyka jest tym traktatem, który Liwiusz datował na rok 348 p.n.e. Diodor (XVI 69,1) datuje ten traktat na lata 348- 347 (uważa go jednak za pierwszy traktat rzymsko-kartagiński). Inne informacje zob. przypisy do rozdz. V. Polibiusz zaprzeczył twierdzeniu prokartagińskiego historyka sycylijskiego Filinosa z Akragas, jakoby zawarto jeszcze jeden traktat, który zabraniał Rzymianom udawania się na Sycylię, a Kartagińczykom wstępu do Italii. Gdyby jednak Filinos miał rację (por. A.J. Toynbee, Hannibal's Legacy, I [1965], s. 543 i n., oraz R.E. Mitchell, "Historia" 1971, s. 633 i n.), to traktat ten należałoby zapewne datować na rok 306 p.n.e. Por. rozdz. XII. 12 Liwiusz (VIII 5,5) podaje, że Latynowie żądali wprowadzenia zasady wspólnego spra- wowania konsulatu przez Rzymianina i Latyna oraz że domagali się przyznania im połowy krzeseł senatorskich. Nie ulega kwestii, że jest to antycypacja żądań równouprawnienia poli- tycznego, z którymi Latynowie (a także inne społeczności italskie) występowali w ostatnim stuleciu Republiki. 13 W kwestii niejasności w podanym przez Liwiusza opisie przebiegu wielkiej wojny latyA- skiej (VIII 3-14) zob. przede wszystkim F.E. Adcock, CAH, VII, s. 589 i n. 14 Spotyka się poglądy, że arystokracja kapuańska otrzymała pełne obywatelstwo rzym- skie, ale wydaje się to nieprawdopodobne. O stosunkach Rzymu z Kapuą w latach 343-338 zob. A. Bernardi, "Athenaeum" 1942, s. 86 i n., 1943, s. 21 i n. O wczesnych dziejach Kapui zob. J. Heurgon, Capoue preromaine (1942). 15 Civitas sine suffragio zwano także ius Caeritum; źródłem tej nazwy było (prawdopodob- nie błędne) przekonanie, że Caere było pierwszym municypium, które otrzymało od Rzymu 512 Przypisy obywatelstwo tej kategorii. Pogląd ten opiera się zapewne na rzekomym nadaniu mu obywa- telstwa wkrótce po 390 roku (zob. wyżej, przyp. 5), podczas gdy w rzeczywistości Caere otrzymało je dopiero w III wieku, kiedy obywatelstwo takie uchodziło nie tylko za niezbyt zaszczytne, ale nawet za ignominiosum. 16 O coloniae maritimae zob. E.T. Salmon, Roman Colonization (1969), s. 70 i n., oraz niżej, rozdz. XI. O początkach Ostii zob. Salmon, op. cit., s. 71 i n. W okresie królewskim istniała tam być może prymitywna osada rzymska, ale pierwszymi śladami po założonej w tym miejscu przez Rzym kolonii państwowej są mury castrum, które pochodzą z drugiej połowy IV stulecia; otaczają one teren o powierzchni około 2 hektarów, co odpowiada mniej więcej wielkości osiedla miejskiego dla 300 kolonów (fotografię zamieścił Salmon, op. cit., ii. 43). Inaczej niż Antium, Ostię założono w miejscu, gdzie wcześniej nie było miasta. 17 Wiele kłopotów sprawił Liwiusz, który wprowadził fikcyjne miasto "Palaeopolis" i przeciwstawił je "Neapolis" (VIII 22,5). Jak można sądzić, owymi "dawnymi obywatelami" byli uciekinierzy z Kumę. Palaeopolis było dzielnicą Neapolis, bez wątpienia najstarszą. 18 Położenie Furculae Caudinae nie jest pewne. T. Salmon, Samnium, s. 225 i n., opo- wiada się za miejscem tradycyjnym, znanym od średniowiecza jako Forchia, usytuowanym między Santa Maria a Vico i Arpaia na terytorium samnickiego miasta Caudium (zdjęcie lotnicze zob. Salmon, op. cit., ii. 3). Zob. również P. Sommella, Antichi campi di battaglia in Italia (1967), s. 49 i n. (liczne ilustracje). Liwiusz (IX 5 i n.) utrzymuje, że ów traktat został przez senat zdezawuowany i że dla zadośćuczynienia pretensjom Samnitów wydano im dwóch konsulów, którzy go wynegocjo- wali: bez żadnej wątpliwości jest to antycypacja epizodu z 137 roku związanego z osobą Hostyliusza Mancynusa. Kilka następnych lat to u Liwiusza okres bez żadnych działań zbrojnych: pokój został rzeczywiście wynegocjowany i obie strony go przestrzegały. 19 Liwiusz (IX 44) kończy opis drugiej wojny samnickiej druzgoczącą klęską Samnitów i zdobyciem przez Rzymian Boyianum. Jednakże warunki zawartego wówczas pokoju przeczą twierdzeniu o tak ciężkiej klęsce Samnitów; było to więc zapewne zmyślenie patriotycznych annalistów rzymskich, którzy gorąco pragnęli rewanżu oręża rzymskiego za klęski pod Lau- tulae i Furculae Caudinae. Salmon, Samnium, s. 250 i n., uważa informację o zdobyciu Bovianum za wiarygodną. 20 O stosunkach Rzymu z Etrurią począwszy od wojny w 307 roku do czasu wprowadze- nia tam nowego porządku politycznego przez Augusta zob. W.V. Harris, Rome in Etruria and Umbria (1971). Opisana przez Liwiusza (IX 39) bitwa w okolicy Jeziora Wadymońskiego w 310 roku wydaje się na pierwszy rzut oka antycypacją bitwy stoczonej w tym miejscu w 283 roku. Jednakże ogólny zarys kampanii w 310 roku wskazuje, że w okolicy tego jeziora mogło dojść do jakiegoś starcia zbrojnego. 21 Jeden z tych buntów, który miał miejsce w Arretium (Liwiusz, X 3,2), był wymierzony przeciwko rządzącej rodzinie Cylniuszów; byli to przodkowie Mecenasa. 22 Inskrypcja na sarkofagu (Dessau, ILS, l) Scypiona Barbatusa skromnie głosi, że "pod- bił on całą Lukanię". M. La Regina, "Dialoghi di Archeologia" 1968, s. 173 i n., utrzymuje, że w rzeczywistości Scypion ujarzmił niewielką grupę północnych Lukanów, osiedlonych w dolinie rzeki Sangro w Samnium. 23 Przebieg trzeciej wojny samnickiej oraz bitwę pod Sentinum krańcowo odmiennie odmalował Beloch, Romische Geschichte, s. 430 i n.; twierdzi on, że późniejsi annaliści rzymscy pomylili Samnitów (w ich własnym dialekcie Safinim) z Sabinami; poglądy te skry- tykował F.E. Adcock, CAH, VII, s. 615 i n. 24 Liwiusz, który umiejscowił tę bitwę w pobliżu Ciusium w Etrurii (X 26,7), wyjaśnia ową pomyłkę w jednym z następnych ustępów podając, że Ciusium nosiło pierwotnie nazwę Camars (X 25,11). Przypisy 513 Ruiny Senonum leżą w okolicy Sassoferrato; P. Sommella, Antichi campi di battaglia in Italia (1967), uważa, że bitwa ta odbyła się na północ od Sassoferrato. Wedle współczesnego historyka greckiego, Durisa z Samos, liczba ofiar w tej bitwie wyniosła 100000 żołnierzy! (zob. Diodor, XXL 6,1). Późniejsi annaliści rzymscy znali trzech członków rodu Decjusza Musa, którzy zapewnili zwycięstwa orężowi rzymskiemu, poświęcając się uroczyście bogom (devotio): w wielkiej wojnie latyńskiej (340 r.), pod Senonum (295 r.) i pod Ausculum (279 r.). Źródłem owych legend było zapewne oddanie życia przez Decjusza Musa pod Sentinum,.aby za tę cenę uzyskać od bogów zwycięstwo. Liwiusz, X 38-43. Pliniusz (Historia naturalna, XXXIV 43) podaje, że zdobyto ogromne łupy, z których odlano tak wielki posąg Jowisza, że ustawiony na Kapitolu był widoczny z Gór Albańskich. z' O tym traktacie zob. Salmon, Samnium, s. 277 i n. Liwiusz (Epitome, XI) pisze, że odnowiono wtedy dawniejszy traktat (renovatum). Ponieważ Liwiusz (Epitome, XIII) używa terminu renovatum także w odniesieniu do traktatów Rzymu z Kartaginą, które, jak wiadomo, różniły się między sobą, nie należy z tego faktu wyciągać wniosku, że teksty traktatów z 290 i z 304 roku były identyczne. Jak można sądzić, wielka ilość zdobycznego brązu umożliwiła Rzymianom przystąpienie pierwszy raz w dziejach do bicia własnych monet, a mianowicie ciężkich aes g=rave; zob. R. Thomsen, Early Roman Coinage, I11 (1961), s. 259. W 289 roku Rzymianie pierwszy raz powołali triumviri monetales. Pogląd, że słowo "Sabinowie" użyte przez Welejusza (I 14) nie oznacza wszystkich Sabinów, skrytykował Brunt, The Enfranchisement of the Sabines [w:] Homages a M. Renard, II ( 1969), s. 121 i n. ~' O Hadrii zob. Liwiusz, Epitome, Xl. Założenie rzymskiej kolonii morskiej w Castrum Novum w Pieenum jest nieprawdopodobne (chodzi tu zapewne o Castrum Novum w Etrurii); zob. E.T. Salmon, Roman Colonization (1969), s. I80_ '° O wydarzeniach w latach 284-283, o których wspomina Polibiusz (ll 18-19), zob. Walbank, Polybiu.s, I, s. 188 i n.; por, J.H. Corbett, "Historia" 1971, s. 656 i n.; M.G. Morgan, CI. Qu. 1972, s. 309. O Tarencie zob. P. Wuilleumier, Tarante (1939). Monety tarentyjskie z IV wieku docierały do doliny Padu, a stamtąd do Galii. 'Z Appian, Samn., VII. Data zawarcia traktatu, w którym Rzymianie zobowiązali się nic wprowadzać swej floty do Zatoki Tarentyjskiej, nie jest pewna. Beloch i de Sanctis datują go na 303 rok, Mommsen natomiast na rok 348. O prawdopodobieństwie zawarcia traktatu w 332 roku, jako jednego ze składników paktu z Aleksandrem epirskim (Liwiusz, VIII, 17,10; Justyn, Xll 2, 12), zob. M. Cary, "Journ. Phil." 1920, s. 165 i n. Motywy Rzymian i Tarentyjczyków nie są jasne. Jak się wydaje, flota rzymska udała się tam bez wrogich zamiarów (chodziło jedynie o pokazanie się na Adriatyku, gdzie Rzym miał swoją kolonię), ale nie można wykluczyć, że misja jej polegała na udzieleniu moralnego (a nawet zbrojnego) poparcia prorzymskim oligarchom w 'Carencie. Tendencję Rzymu do ingerowania na południowych obszarach Półwyspu przypisuje się często przywódcom plebejskim, których pozycję na arenie politycznej umocniła le.x Horten.sia z 287 roku (tak twierdzi m.iu. Frank, CAH, Vll, s. 641); E.T. Salmon wszakże (Samnium, s. 281 i n.) uważa, że taką linię polityczną forsowała w senacie, jak dawniej, fakeja patrycjuszowsko-plebejskiej nobilitas, do której wchodzili Ap. Klaudiusz Caecus, P. Korneliusz Rufinus, P. Waleriusz Korwus, L. Papiriusz Kursor i C. Eliusz (zaproponował on wysłanie pomocy dla Turioj w 286-285 r.). Na wpływ, jaki na postawę Kartaginy mogło mieć stałe 33 - Dzieje Rzymu t. I I 514 Przypisy zaangażowanie Rzymu ha południowych obszarach Półwyspu, szczególną uwagę zwrócił R.E. Mitchell, "Historia" 1971, s. 633 i n. 34 Ponieważ z dzieła Liwiusza nie zachowały się księgi XI-XX, brak w jego relacji wiado- mości o okresie od 292 do 220 roku. Głównym źródłem naszych informacji o wojnie z królem Epiru jest Żywot Pyrrusa pióra Plutarcha, który w większym stopniu korzystał z prac późniejszych annalistów niż ze współczesnego i rzeczowego dzieła historycznego Hieronima z Kardii. P. Leveque, Pyrrhos (Paryż 1957), opisuje szczegółowo przebieg kampanii Pyrrusa w Italii. G. Nenci, Pirro, aspirazioni egemoniche ed equilibrio mediterraneo (1953), zajmuje się głównie celami ingerencji Pyrrusa (miał on być kontynuatorem - hipotetycznej - antykartagińskiej polityki Ptolemeuszów, tak więc jego działania na Zachodzie wymierzone były nie przeciwko Rzymowi, lecz Kartaginie; z krytyką tych poglądów wystąpił J.V.A. Fine, AJ Phil. 1957, s. 108 i n.). , 35 Żołnierze rzymscy nazywali słonie Pyrrusa "wołami lukańskimi" (Herakleja leży w Lukanii). Były to słonie indyjskie, a nie afrykańskie, a wyobrażenia ich zachowały się na wielu obiektach: talerzu z malowanej glinki znalezionym w południowej Italii; jednej z emisji monet tarentyjskich (ozdobiono ją wizerunkiem słonia); egzemplarzu aes signatum. O sło- niach w wojnie z Pyrrusem i słoniach w świecie grecko-rzymskim zob. H.H. Scullard, The Elephant in the Greek and Roman Worid (1974), (fotografie w.w. obiektów na tabl. VII oraz XIV a i b). 36 Pyrrus umieścił w świątyni w Dodonie następującą dedykację dziękczynną: "Król Pyr- rus, Epiroci i Tarentyjczycy [za zwycięstwo] nad Rzymianami i ich sprzymierzeńcami Zeusowi Najosowi" (Dittenberger, Sylloge, 392). Plutarch, Pyrrhus 21, 14, przytacza taką anegdotę: kiedy Pyrrusowi gratulowano wygranej bitwy, miał on odpowiedzieć, że jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będzie zgubiony - stąd pochodzi powiedzenie: "Pyrrusowe zwy- cięstwo". Wygraną bitwę pod Herakleja Pyrrus okupił zbyt wielkim kosztem, tracąc ponoć 4000 żołnierzy, co było niewspółmiernie dużą liczbą w stosunku do liczebności jego wojsk. 37 W kwestii przebiegu tych negocjacji w źródłach starożytnych panuje wielki zamęt. Problemy te analizują: G.N. Cross, Epirus (1932), s. 115 i n.; Leveque, Pyrrhos, s. 341 i n., 404 i n.; M.R. Lefkowitz, "Harvard Studies in Cl. Phil." 1959, s. 147 i n. Nie możemy podejmować się tu próby rozwikłania tego zagmatwanego problemu. 38 Polibiusz, III 25. W zamian za pomoc Kartaginy Rzym zgodził się na to, że w przy- padku zawarcia przez jedną ze stron porozumienia z Pyrrusem strona ta zobowiązuje się umieścić w nim klauzulę, że obaj sprzymierzeńcy (tj. Rzym i Kartagina) mają pełne prawo do udzielania sobie wzajemnej pomocy, gdyby ów król dokonał napaści na terytorium jed- nego z nich. W ten sposób Kartagina udaremniła Rzymianom natychmiastowe zawarcie pokoju z Pyrrusem, a jednocześnie swym zbliżeniem z Rzymem zaniepokoiła króla epir- skiego. Jednocześnie jednak Rzymianie uzyskali pomoc finansową i statki, przy czym dodać trzeba, że w przypadku przeprawienia się Pyrrusa na Sycylię Rzym miał obowiązek wspoma- gać garnizony kartagińskie tylko w razie zażądania pomocy przez Kartagińczyków. Kwestię tę omawia Walbank, Polybius, I, s. 349 i n. Zazwyczaj przyjmuje się, iż traktat ten zawarto w latach 279/278 p.n.e. Jednakże E. Will, Histoire politiąue du monde hellenistique, I (1966), s. 106 i n., opowiada się za rokiem 280, a G. Nenci, "Historia" 1958, s. 261 i n., wystąpił z poglądem, że zawarto dwa traktaty: w 280 i w 278 roku (zob. wszakże Lefkowitz, "Harvard Studies in Cl. Phil." 1959, s. 170). R.E. Mitchell, "Historia" 1971, s. 646 i n., dowodzi, że głównym tematem negocjacji w latach 279/278 było potwierdzenie traktatu, o którym pisał Filinos (zob. wyżej, przyp. 11). Wojny z Pyrrusem stały się jednym z głównych powodów rozpoczęcia przez Rzym produk- cji monet ze srebra, które bito prawdopodobnie z kruszcu dostarczonego przez Kartaginę. Przypisy 515 39 Z nową interpretacją roli, którą odegrał Rzym w kwestii Rhegium, wystąpili F. Cassola, I gruppi politici romani nel III secolo a. C. (1962), s. 171 i n., oraz A.J. Toynbee, Hannibafs Legacy, I (1965), s. 101 i n. 40 O intensywnym tworzeniu nowych kolonii w tych latach pisze E.T. Salmon, Roman Colonization (1969), s. 62 i n. (praca bogato ilustrowana). Badania archeologiczne umożli- wiły odtworzenie wyglądu niektórych kolonii, zwłaszcza w Cosa i Alba Fucens. O założeniu kolonii w Cosa zob. Salmon, op. cii., s. 29 i n. 41 Z traktatem tym możemy porównać traktat angielsko-japoński z 1902 roku, który wprowadził Japonię do grona wielkich mocarstw. ROZDZIAŁ XI ' De Sanctis, Storia, II, s. 494. Kapua liczyła zapewne 70 000, a Tarent 60 000 mieszkań- ców. 2 Rzymianie aprowidowali sprzymierzeńców w służbie czynnej (żołnierze rzymscy nato- miast płacili za prowiant i ekwipunek, wstrzymywano im bowiem wypłatę żołdu, który prze- znaczali na ten cel), wydaje się jednak, że wydatki te w rzeczywistości ponosiły państwa sprzymierzone, dokonując ryczałtowych wpłat na rzecz Rzymu (zob. Walbank, Polybius, I, s. 722, o fragmencie Polibiusza: VI 39,15). 3 Liwiusz (X 37,11) opisuje konflikt, do którego w 293 roku doszło między urzędującymi trybunami: siedmiu z nich zostało nazwanych przez ich trzech kolegów "niewolnikami ary- stokratów". Niewątpliwie jest to antycypacja konfliktu między "prorządowymi" a "opozycyj- nymi" trybunami w czasach Grakchów. 4 Polibiusz podziwiał ustrój rzymski za precyzyjnie wyważoną równowagę władzy między poszczególnymi organami państwa (VI 11 i n.). Historyk ten jednak nie zwrócił uwagi na rzecz najistotniejszą, a mianowicie, że ową równowagę Rzymianie zawdzięczali nie automa- tycznym hamulcom w mechanizmie ustrojowym, lecz przede wszystkim swemu zdro- wemu rozsądkowi. O politycznej mądrości Rzymian pisał ok. 225 roku p.n.e. uczony aleksandryjski Eratostenes; zob. Strabon, I 66. 5 Więźniów oczekujących na stracenie trzymano w podziemiach Kapitelu, w pomieszcze- niu służącym do magazynowania wody, które zwano Tullianum. Wyroki śmierci na kobie- tach skazanych wyrokiem sądowym wykonywali ich ojcowie lub mężowie. 6 O zasadach dyskusji i głosowania w komicjach zob. G.W. Botsford, The Roman Assemb- lies, rozdz. VI i VII (contio omawia autor w rozdz. VII); L.R. Taylor, Roman Voting Assemb- lies (1966), oraz E.S. Stayeley, Greek and Roman Voting and Elections (1972). Wzywanie oponentów do zabrania głosu nie wynikało z dążenia do zapewnienia obywatelom wolności słowa - chodziło głównie o stworzenie sposobności zaatakowania opozycyjnego mówcy gradem pytań i zarzutów, w przeciwnym bowiem razie mógł on się zwrócić do przychylnego mu trybuna o zwołanie jeszcze jednego contio, na którym miałby pełną swobodę wypowie- dzenia się. Komicja centurialne zwoływano na Polu Marsowym. Komicja trybusowe odbywały swe zebrania wyborcze także na Polu Marsowym, w innych celach natomiast zbierały się zazwy- czaj w comitium, miejscu w północno-zachodniej części Forum Romanum. 7 Kwestie te w ogólnym zarysie przedstawia F. Munzer, Romische Adeisparteien undAdels- familien (1920). Wydaje się jednak wątpliwe, czy wszystkie te nowo nobilitowane gentes, które Miinzer wywodzi z Lacjum i Kampanii, były rzeczywiście pochodzenia nierzymskiego. Ustawa z 358 roku, którą Liwiusz (VII 15,12) przedstawia jako posunięcie uzgodnione między patrycjuszami a plebejuszami, wprowadziła zakaz ambitus, to znaczy objeżdżania 516 Przypisy terenów wiejskich w celu zdobycia sobie głosów wyborców. W konsekwencji przepis ten był najbardziej uciążliwy dla homines novi ze stanu plebejskiego. 8 O procedurze posiedzeń senatu zob. P. Willems, Le Senat de la republigue romaine (wyd. II 1885), II, s. 144 i n. 9 W 225 roku p.n.e. liczba mężczyzn zdolnych do służby czynnej wynosiła wedle Polibiu- sza (II 24) 770000 (700000 piechurów i 70000 kawalerzystów). Liczby te zgadzają się mniej więcej z danymi z innych źródeł; pochodzą one od Fabiusza Piktora i globalnie biorąc są wiarygodne, trudności natomiast powstają przy ich podziale na jednostki składowe. Zob. Walbank, Polybius, I, s. 196 i n., oraz A.J. Toynbee, Hannibal's Legacy, I, s. 479-505. Przyjąwszy, że Polibiusz policzył niektóre składniki dwukrotnie i że oceniając liczebność oddziałów złożonych z Rzymian uwzględnił wszystkich dorosłych mężczyzn zamiast tylko "juniorów" z trzech klas powyżej proletariuszy, Toynbee obliczył stan liczbowy piechoty na 532800, a kawalerii na 61250 ludzi. Zaakceptowanie nawet tych zredukowanych wielkości nie zmienia faktu, że konfederacja italska była silniejsza od jakiegokolwiek innego ówczes- nego mocarstwa. Zob. także Brunt, Manpower, rozdz. IV. 10 Szczegółowe informacje o rzymskich oddziałach polowych w okresie dojrzałej Repub- liki podaje Polibiusz (VI 19 i n.); komentarz do tych fragmentów zob. Walbank (Polybius, I, 697 i n.). Opowieść o dyktatorze Postumiuszu Tubertusie, który ściął swego syna za to, że opuścił on powierzoną mu pozycję, aby stoczyć bohaterski pojedynek (Liwiusz, IV 29,5), została niewątpliwie zmyślona jako godny naśladowania przykład dyscypliny. Zawiera jednak jakieś ziarno prawdy. n Najdawniejsze kolonie rzymskie to przeważnie niewielkie placówki nadmorskie, liczące mniej więcej po 300 obywateli rzymskich. Kolonie zakładane w II. wieku, często w głębi lądu, były już sporymi miastami z szeroką autonomią. Zob. E.T. Salmon, Roman Colonization (1969), rozdz. IV, oraz A. J. Toynbee, Hannibal's Legacy, I, s. 178 i n. 12 Szybki rozwój kolonii rzymskich wywierał wielkie wrażenie na niektórych obserwato- rach greckich, jak Filip V macedoński (zob. jego list do mieszkańców Larisy, w którym stawia im Rzymian za godny naśladowania przykład) oraz Dionizjusz z Halikarnasu (II 16). 13 Cyceron, De republica, III 33-35. Liwiusz dobitnie podkreśla różnicę między iusta ac pia bella a innymi wojnami (XLII 47,8). Zob. także M. Gelzer ("Hermes", 1933, s. 129 i n. = Kleine Schriften, III, 1964, s. 51 i n.) o głębokim szacunku starszych annalistów rzymskich dla prawa międzynarodowego. 14 O ludności Italii zob. K.J- Beloch, Die Bevólkerung der griechisch-romischen Welt (1886), s. 338 i n.; Brunt, Manpower, s. 60, szacuje wolną ludność Italii (bez Galii Przedalpej- skiej) w 225 roku p.n.e. najwyżej na 3-3,5 miliona, a z uwzględnieniem niewolników na mniej więcej 4 miliony (jednakże gdyby wyniki spisów były bardziej ścisłe, niż przyjęto w obliczeniu stanu ludności wolnej, to liczba wolnych mieszkańców kształtowałaby się na pewno poniżej 3 milionów). Państwo rzymskie liczyło wówczas około 300000 dorosłych mężczyzn, Lacjum i inni sprzymierzeńcy 640 000 (wliczając Greków i Bruttiów). Stan wolnej ludności Galii Przedalpejskiej kształtował się prawdopodobnie na poziomie około l 400 000 (zob. Brunt, op. cit., s. 189). O organizacji municypiów w Italii zob. A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (wyd. II 1973), rozdz. II, oraz A.J. Toynbee, Hannibal's Legacy, I, s. 189 i n., s. 397 i n. 15 Cives sine suffragio byli początkowo powoływani do służby w legionach rzymskich. Przydzielano ich przeto do centurii, ale ponieważ nie mieli prawa do udziału w głosowa- niach, nie wpisywano ich do tribus. Termin municipium oznaczał pierwotnie wszystkie te społeczności italskie, które przyjęły civitas sine suffragio. Z początku uważano to za przymierze, które pociągało wzajemne przy- Przypisy 517 znanie przez kontrahentów praw w sferze "prywatnej" (wydaje się jednak, że nie wszystkie municypia były sprzymierzeńcami Rzymu); municypia zachowywały autonomię lokalną, z wyjątkiem polityki zagranicznej, i miały obowiązek dostarczania Rzymowi kontyngentów wojskowych. W okresie późniejszym civitas sine suffragio uchodziła za niższą kategorię oby- watelstwa rzymskiego. O obywatelstwie zob. A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (wyd. II 1973), oraz Aufstieg NRW, I, II, s. 23 i n. 16 Pokonane społeczności, które dokonały formalnej bezwarunkowej kapitulacji, przed zawarciem traktatu regulującego ich status prawny, zwane były dediticii. Z tych względów nie miały one określonego statusu społeczności zależnych od Rzymu. Zob. A. Bernardi, V omen Latinum (1973). 17 Posiadający pełne obywatelstwo rzymskie Kampańczycy służyli do czasów drugiej wojny punickiej w odrębnych legionach, ale na takich samych warunkach, jak żołnierze legionów rzymskich. 18 Wszystkie oddziały sprzymierzone powoływano e formula togatorum. Była to przecho- wywana w Rzymie tabela, która wedle poglądów niektórych badaczy określała maksymalną liczbę żołnierzy, jakiej Rzym miał prawo żądać od każdego ze swoich sprzymierzeńców, zob. A.J. Toynbee, Hannibal'5 Legacy, I, s. 424 i n. Brunt wszakże, Manpower, s. 545 i n., dowo- dzi, że posługiwano się skalą ruchomą, zmienną w zależności od życzeń Rzymu; miała ona wskazywać wielkość kontyngentu żołnierzy, który poszczególni sprzymierzeńcy byli obowią- zani dostarczyć Rzymianom na jeden legion rzymski skierowany w danym roku do służby frontowej. O zmiennych proporcjach liczby żołnierzy sprzymierzonych do liczby żołnierzy rzymskich zob. Brunt, Manpower, s. 677 i n.; por. V. Ilari, Gli Italici nelle strutture militari romane (1974). 19 O ustrojach italskich krajów sprzymierzonych zob. A. Rosenberg, Der Staat der alten Italiker (1913); E. Kornemann, "Klio" 1914, s. 190 i n.; F. Sartori, Probierni di storia costitu- zionale italiota (1953). Podobnie jak w Rzymie obowiązywała tam zasada kolegialności urzę- dów. W kilku miastach latyńskich rządy sprawował dictator, częściej wszakże spotyka się kolegium edylów. W miastach kampańskich powoływano dwóch lub trzech meddices, w mia- stach umbryjskich dwóch marones, a w "kantonach" sabińskich władzę sprawowali octowi. 20 Kwestię tę omawia szczegółowo B.V. Head, Historia Nummorum (wyd. II 1911). Wśród miast, które zorganizowały własne mennice, znajdowało się osiem kolonii latyńskich. Prze- ważnie bito monety brązowe, ale spotykało się również monety srebrne, a etruskie miasto Wolsynie emitowało złote monety jeszcze w III wieku p.n.e. 21 W taki sposób potraktowano w 306 roku miasto Anagnia położone na terytorium Her- ników (Liwiusz, IX 43,24), podobny los spotkał Kapuę. Kapuańscy magistri (Dessau, ILS, 6303) pełnili jedynie funkcje religijne. Zazwyczaj jednak prefekci nie tyle ograniczali, ile wspomagali magistraturę kolonii i municypiów. Brunt, Manpower, s. 524 i n., reprezentuje pogląd, że Rzymianie przyznawali tym miastom większy zakres autonomii, niż często się sądzi. 22 Od tej chwili spory między społecznościami italskimi rozstrzygali pełnomocnicy senatu. O rzymskich metodach arbitrażu zob. Dessau, ILS, 5944 i 5946; Coleman Philippson, The International Law and Gustom of Greece and Rome (1911), II, rozdz. XXI; L. Matthaei, Cl. Qu. 1908, s. 241 i n.; E. Badian, Foreign Clientelae (1957), rozdz. IV i VII. 23 W 302 roku senat dokonał zbrojnej interwencji w Arretium w obronie rządzącego rodu Cylniuszów. W 264 roku stłumiono krwawo w etruskich Wolsyniach bunt przeciwko rządzą- cej arystokracji, resztkę mieszkańców przesiedlono na niżej położone tereny nad jeziorem Bolsena. Z Wolsyniów Rzymianie zabrali 2000 posągów, w Rzymie ustanowiono kult etru- 518 Przypisy skiego boga Wortumnusa, poświęcając mu świątynię na Awentynie i stawiając jego posąg w vicus Tuscus. 24 Kwestie te przedstawia w zarysie T. Frank, Ań Economic Survey of Ancient Rome, I (1933), rozdz. II. 25 Inskrypcja ta głosi: Novios Plautios med Romai fecid (Dessau, ILS, 8562). 26 Zob. R. Thomsen, Early Roman Coinage (3 tomy 1957-1961); przedstawione niżej po- glądy na ten skomplikowany temat są w kwestiach zasadniczych zgodne ze stanowiskiem tego autora. Wydaje się, że na dwóch egzemplarzach aes signatum znalazły odbicie rzeczywi- ste wydarzenia historyczne. Na jednym z nich figurowały słoń/maciora; jest to zapewne słoń z armii Pyrrusa, może to być więc upamiętnienie owej bitwy (pod Ausculum lub Beneven- tum), w czasie której wedle Eliana chrząknięcie świni spłoszyło słonie epirskie. Na drugim ezgemplarzu znajdują się dwa rostra i dwie dziobiące kury. Rostra te z pewnością stanowią aluzję do floty rzymskiej zbudowanej na początku pierwszej wojny punickiej, a ponieważ w czasie bitwy pod Drepanum Appiusz Klaudiusz miał ponoć utopić święte kury, najprościej byłoby uznać, że monetę tę wybito na pamiątkę tej właśnie bitwy morskiej. Jaki jednak miał Rzym interes, aby upamiętnić jedyną klęskę, którą poniósł na morzu w czasie tej wojny? Zob. także H.H. Scullard, The Elephant in the Greek and Roman Worid (1974), s. 113 i n. Na dwóch innych wspomnianych emisjach ROMANO figurowały: a) Mars/łeb koński (typ kartagiński) i b) Apollo/koń. Cała ta grupa monet ROMANO-ROMA bywa często nazy- wana monetami rzymsko-kampańskimi. Informacje o tych wszystkich monetach podają Sydenham, CRR, i Crawford, RRC. Co się tyczy monet z czasów republikańskich, •zob. także H. Zehnacker, Moneta (2 tomy, 1973). Ogólny zarys numizmatyki rzymskiej w tym okresie przedstawia C.H.V. Sutherland, Roman Coins (1974). 27 O budownictwie w czasach wczesnej Republiki zob. A. Boethius i J.B. Ward-Perkins, Etruscan and Roman Architecture (1970), rozdz. V; o sztuce J.M.C. Toynbee, The Art of the Romans (1965), s. 16 i n. 28 Na przykład takie świątynie jak Junony Lucina (375 r.), Concordii (367 r.), Junony Moneta (344 r.), Salus na Kwirynale (303 r.) i kilka innych zbudowanych w latach dziewięć- dziesiątych III stulecia. Świątynię C i starszą świątynię w obrębie świątyni A na Largo Argentina w Rzymie wzniesiono prawdopodobnie przed 300 rokiem p.n.e. 29 Fotografie niektórych z tych miast oraz otaczających je murów obronnych zob. Boet- hius i Ward-Perkins, op. cit., nr 27, oraz E.T. Salmon, Roman Colonization. 30 Ponieważ kulty te były szeroko rozpowszechnione, trudno dziś dać jednoznaczną odpo- wiedź, z których miast dotarły one do Rzymu: kult Herkulesa pochodził być może z Tiburu, a Kastora i Polluksa z Tusculum lub Lavinium. 31 O języku łacińskim zob. L. R. Palmer, The Latin Language (1954); A. Meillet, Esquisse (fune histoire de la langue Latine (wyd. IV 1930), zwłaszcza rozdz. VI. O ówczesnej literatu- rze łacińskiej zob. przede wszystkim J. Wight Duff, A Literary History of Rome from the Origins to the Close of the Golden Agę (wyd. III 1953). 32 Na przykład na sarkofagach Starszego i Młodszego Scypionów (Dessau, ILS, l i 3). Inskrypcja na sarkofagu Scypiona Młodszego, który był konsulem w 259 roku i cenzorem w roku następnym, zaczyna się od słów: "Ten jeden człowiek wedle powszechnej opinii Rzy- mian był najlepszy ze wszystkich dobrych ludzi" (honc oino ploirume consentiont Romane/ duonoro optumo fuise viro), następnie wspomina ona o ataku floty rzymskiej pod dowództ- wem Scypiona na Sardynię i Korsykę, zdobyciu Alerii i dedykowaniu przez Scypiona świą- tyni Tempestatom. Przypisy 519 33 Przykłady versus Fescennini (wierszy fescenińskich), ułożonych przez żołnierzy Cezara podczas jego tryumfu w 46 roku p.n.e., podaje Swetoniusz, Boski Juliusz, XLIX i LI. 34 Liwiusz, VII 2. ROZDZIAŁ XII ' Polibiusz zamierzał początkowo napisać dzieje lat 220-168 p.n.e., jednakże później (po 146 roku?) zdecydował się doprowadzić je do 146 roku (księgi XXX do XXXIX), aby poka- zać, jak Rzymianie poszerzyli swą hegemonię i jaki użytek zrobili ze swych podbojów. Z czterdziestu ksiąg jego dzieła zachowało się w całości tylko pięć pierwszych, reszta ocalała w obszernych fragmentach. Księgi I i II mają charakter wprowadzenia (264-220 rok p.n.e.). W księdze VI Polibiusz omawia ustrój wczesnej Republiki i organizację armii; dokonana przez niego analiza ustroju "mieszanego" (tzn. zawierającego elementy ustroju monarchi- cznego, arystokratycznego i demokratycznego) wywarła wielki wpływ na myśl polityczną, między innymi także na twórców konstytucji amerykańskiej. Polibiusz postawił sobie cel przede wszystkim dydaktyczny: chodziło mu o oświecenie polityków i uświadomienie prze- ciętnym czytelnikom zdumiewających osiągnięć Rzymu, który nie tylko stał się mocarstwem, ale doprowadził do powstania pod swym panowaniem wielkiej wspólnoty politycznej. Poli- biusz miał do tych spraw podejście trzeźwe i pragmatyczne. Żaden historyk nie może uwol- nić się od swych sympatii i antypatii, ale Polibiusz był uczciwy, nie szczędził trudu, aby dojść prawdy, studiując dokumenty, wiele podróżując i zbierając informacje u swoich współczes- nych. Relację o pierwszej wojnie punickiej oparł na wielu źródłach pisanych, korzystając zwłaszcza z prac Fabiusza Piktora i prokartagińskiego historyka Filinosa z Agrygentu na Sycylii. Materiały do historii drugiej wojny punickiej czerpał ze źródeł rzymskich (archiwów państwowych, kronik rodzinnych, tradycji ustnej i prac pisarzy rzymskich, jak wspomniany Fabiusz) oraz materiałów kartagińskich (dzieł pisarzy greckich Sosylosa i Silenosa, który był sekretarzem Hannibala). Chociaż narracja Polibiusza jest przejrzysta, to jego styl bywa ciężki. Zob. przede wszystkim Walbank, Polybius (także wstęp) oraz tegoż autora Sather Lectures (1972). O pracach ogłoszonych o Polibiuszu w latach 1950-1970 zob. D. Musti, Aufstieg NRW, I, II, s. 1114 i n., oraz Polybe (Entretiens Hardt; XX, 1974). Dla dziejów wojen punickich fundamentalne znaczenie mają Storia, tomy III i IV, cz. 3, pióra G. De Sanctisa. Ogólny zarys tych wojen przedstawili: T.A. Dorey, D.R. Dudley, Rome against Carthage (1971). Podstawowe informacje o ekspansji i polityce Rzymu w tym okresie podaje R.M. Errington, The Dawn of Empire: Rome's Rise to Worid Power (1972). 2 Por. P.G. Walsh, Livy: His Historical Aims and Methods (1961), i Ogilvie, Lny (także wstęp). Księgi XVI-XX, w których Liwiusz zajmował się pierwszą wojną punicką, nie zachowały się do naszych czasów. Relację o drugiej wojnie punickiej (Ks. XXI-XXX) Liwiusz opracował opierając się częściowo na Polibiuszu, korzystał także z niezbyt wiary- godnych annalistów. Jednym z poważniejszych rocznikarzy był Celiusz Antypater, który napisał pracę monograficzną o tej wojnie, opartą po części także na Polibiuszu. Listy konsu- lów oraz informacje o legionach Liwiusz opracował na podstawie kronik urzędowych. W każdym przypadku przeto historyczna wartość jego informacji zależy od wiarygodności źródła, z którego korzystał. 3 O Kartaginie zob. S. Gsell, Histoire ancienne de l'Afrique du Nord (8 tomów, 1914- 1928), zwłaszcza tomy II i IV, oraz B.H. Warmington, Carthage (wyd. II 1969). Por. także G. Charles-Picard, La Vie quotidienne a Carthage au temps d'Hannibal (przekł. poi. Życie codzienne w Kartaginie w czasach Hannibala, Warszawa 1962) oraz The Life and Death of Carthage (przekł. ang. 1968). 520 Przypisy 4 Materiały archeologiczne (ceramika protokoryncka z ok. 725 roku p.n.e. i trochę frag- mentów - prawdopodobnie nieco późniejszej - ceramiki punickiej), uzyskane z prac wyko- paliskowych na terenie dawnej Kartaginy, zdają się świadczyć, że tradycyjna data założenia tego miasta jest o kilka pokoleń za wczesna. Nie można jednak wykluczyć, że archeolodzy odnajdą groby z okresu wcześniejszego. 5 Warmington (Carthage, s. 54) dowodzi, że nie były to wojny w imię interesów handlo- wych w tym sensie, jak wojny w Europie w XVII wieku; zmierzały one przede wszystkim do zapewnienia bezpieczeństwa szlakom handlowym (zwłaszcza do Hiszpanii ze względu na tamtejsze kopalnie), a nie do zdobywania nowych rynków zbytu dla handlu i rodzimej wytwórczości. 6 Informację Strabona (XVII 833), że Kartagina w chwili zburzenia liczyła 700000 miesz- kańców, uważa się dziś powszechnie za błędną. Gsell (op. cit., II, s. 85 i n.) wskazał, że powierzchnia tego miasta nie przekraczała 260 hektarów. B.H. Warmington (Carthage, s. 133 i n.) uważa, że Strabon podał liczbę mieszkańców łącznie z ludnością zamieszkałą na przylądku Addar (Cap Bon) oraz w najbliższych okolicach miasta, kierując się tym, że jej status różnił się od statusu ludności interioru; wedle jego obliczeń Kartagina liczyła w V stuleciu około 200 000 mieszkańców, a w III wieku, łącznie z niewolnikami i cudzoziemskimi rezydentami, mniej więcej 400000. W nekropolach kartagińskich wykopano dużo ceramiki greckiej, między innymi także czarnofigurowej ceramiki korynckiej i attyckiej, ale nie znaleziono późniejszych wyrobów czerwonofigurowych: w V stuleciu Kartagina przeżywała trudności gospodarcze (gdy Karta- gińczycy zaczęli intensywnie rozwijać rolnictwo w północnej Afryce), ale w następnym wieku wymiana handlowa ze światem greckim ponownie się ożywiła. Jednym z dodatkowych czynników, które spowodowały chwilowe osłabienie działalności handlowej Kartaginy, było stosunkowo późne wprowadzenie monet jako środka płatniczego. Kartagińczycy zaczęli bić monety dopiero na początku IV stulecia, z początku przeważnie na użytek wojsk kartagińskich okupujących Sycylię, gdzie prawdopodobnie bito srebrną mone- tę sykulo-punicką. Niebawem Kartagińczycy' zaczęli produkować na imponującą skalę, prawdopodobnie w swej mennicy krajowej, wspaniałe monety złote, które o wiele przewyż- szały wszystkie emisje złotych monet bitych w mennicach greckich w IV wieku. Złoto na ten cel pochodziło z zachodniej Afryki, którą Kartagina uważała za swą wyłączną strefę wpły- wów, strzegąc czujnie dostępu do tego obszaru. Zob. G.K. Jenkins i R.B. Lewis, Carthagi- nian Gold wid Electrum Coins (1963), s. 24 i n. 7 Jakkolwiek w Kartaginie dochodziło sporadycznie do sprzeczności interesów właścicieli ziemskich i kupców, trudno zgodzić się z poglądem, że powstał rozłam między tymi dwiema grupami, który determinował sferę polityki. Nie ulega wątpliwości, że kupcy także bywali właścicielami gospodarstw wiejskich: podobnie jak w Anglii w XVI wieku i czasach później- szych kupcy chętnie nabywali majątki ziemskie, a jednocześnie kontynuowali działalność handlową. Por. Warmington, Carthage, s. 137 i n. O podatkach pisze Polibiusz, I 72. 8 Po podbojach Aleksandra i utworzeniu królestwa ptolemęjskiego w Egipcie powstały korzystniejsze warunki dla handlu kartagińskiego ze Wschodem; inskrypcje potwierdzają obecność kupców kartagińskich w Atenach i na wyspie Delos - w dwóch ważnych ośrod- kach handlowych w basenie Morza Egejskiego. W łacińskiej sztuce teatralnej, opartej na greckich pierwowzorach, którą Plaut nazwał Poenulus (Maty Kartagińczyk), sławny bohater kartagiński Hannon poszukuje w Grecji swoich córek, które porwano i sprzedano w nie- wolę; występuje on tam jako komiwojażer. 9 O podróżach Kartagińczyków po Atlantyku zob. M. Cary i E.H. Warmington, The Ancient Explorers (1929), s. 31 i n., s. 45 i n. (przekł. poi. Starożytni odkrywcy. Warszawa 1968). Przypisy 521 10 O obowiązkowej służbie obywateli Kartaginy we flocie wojennej nie mamy żadnych konkretnych wiadomości. Nie ulega wątpliwości, że w różnych okresach dziejów Kartaginy obowiązek ten podlegał zmianom. n W czasie oblężenia Tarentu przez Rzymian w 272 roku flota kartagińska wpłynęła nagle do portu i wkrótce odpłynęła (Liwiusz, Epitome, XIV). Ponieważ Polibiusz, który wyczerpu- jąco omawia przyczyny pierwszej wojny punickiej, nie wspomniał słowem o tym incydencie, nie można wykluczyć, że późniejsi annaliści, uważając wrogi stosunek Kartaginy do Rzymu za fakt bezsporny, zmyślili ów epizod jako przykład Punicafides. Możliwe również, że był to w istocie gest przyjazny, który Rzymianie zrozumieli jako akt wrogości. Zważywszy, że flota punicka nie podjęła żadnej wrogiej akcji, można sądzić, iż pisarze rzymscy wyolbrzymili znaczenie tego epizodu, Polibiusz zaś pominął go milczeniem, ponieważ w jego opinii nie naruszał on obowiązujących układów między Rzymem a Kartaginą. 12 Niektórzy badacze nowożytni podważają tradycyjną chronologię wojny punickiej twier- dząc, że ówczesny kalendarz rzymski był wadliwy. Z przekonującymi argumentami w obro- nie rachuby tradycyjnej wystąpił De Sanctis (Storia, III, s. 248 i n.). W każdym razie różnice między obu tymi systemami nie przekraczają kilku miesięcy. 13 W 270 roku Rzymianie wysiedlili i surowo ukarali bandę kampanskich korsarzy, którzy zajęli Rhegium (leżące naprzeciw Messany). 14 Pisarz grecki Filinos z połowy III wieku twierdził, że zajmując Messanę Rzymianie złamali traktat, w którym zobowiązali się trzymać z daleka od Sycylii, w zamian za przyrze- czenie Kartagińczyków, że nie będą ingerować w Italii. (Polibiusz, III 26, zaprzeczał istnieniu takiego układu.) Jak się wydaje, chodzi tu po prostu o niezrozumienie traktatu z 279 roku. Kartagińczycy mieli nabyte prawa na Sycylii, których Rzym nie mógł zlekceważyć, można przeto wnioskować, że w 279 roku otrzymali oni w końcu nieformalne potwierdzenie prawa do postępowania na wyspie wedle własnego uznania (Walbank, Polybius, I, s. 357). 15 Prawdopodobnie chodzi o komicja trybusowe, którym zazwyczaj przedkładano umowy międzynarodowe do ratyfikacji. Z formalnego punktu widzenia problem polegał na tym, czy Rzymianie powinni byli zawrzeć formalny traktat z Messaną. 16 Sytuacja pod Messaną w 264 roku p.n.e. była w istocie taka sama, jak w Faszodzie w 1898 roku po przybyciu tam oddziału francuskiego i oddziału anglo-egipskiego. 17 Po odniesieniu tego dyplomatycznego sukcesu Waleriusz przybrał niezbyt zasłużony przydomek "Messala"; jest to pierwszy przypadek "tryumfalnego" przydomka w rodzinie rzymskiej. 18 Nie można wykluczyć, że Polibiusz (I 20, l-2) przesadnie odmalował wpływ zdobycia Agrygentu na wzrost imperialistycznych ambicji Rzymian (por. Walbank, Polybius, I, s. 72 i n.). Ponieważ Kartagińczycy nie poddali się i nie wystąpili z propozycją rokowań na rozsąd- nych warunkach. Rzymianie nie mieli innego wyjścia, jak podjąć próbę usunięcia ich z wyspy. 19 O pięciorzędowcach zob. W.W. Tam, Hellenistic Military and Naval Developments (1930), s. 129 i n. O sposobach prowadzenia wojny na morzu zob. J.H. Thiel, History of Roman Sea Power before the Second Punic War (1954). O wielkości flotylli morskich zob. W.W. Tam, JHS 1907, s. 48 i n. Niedawno na przybrzeżnych wodach Sycylii znaleziono statek punicki. 20 Rzym zawdzięczał swe zwycięstwo głównie wynalazkowi zwanemu w żargonie żołnier- skim "krukiem" (corvus). Choć pisał o tym Polibiusz (I 22), nie wiemy dokładnie, jak wyglą- dało takie urządzenie; zob. H.T. Wallinga, The Boarding-bridge of the Romans (1956). Był to albo ulepszony bosak, albo - co bardziej prawdopodobne - coś w rodzaju pomostu abor- dażowego, z zaczepem w kształcie "dzioba" od spodu, który wbijano w pokład okrętu nie- przyjacielskiego. Z powodu dużego ciężaru, który stwarzał niebezpieczeństwo w czasie 522 Przypisy sztormów, po latach 255-249 poniechano stosowania tego urządzenia, a ponadto wprowa- dzono lżejszy typ pięciorzędowca. 21 Tzw. columna rostrata była ozdobiona dziobami (rastra) zdobytych okrętów. Wyobra- żenie dzioba okrętowego na rzymskim asie, typowego dla okrętu wojennego z okresu helleni- stycznego, miało zapewne upamiętnić zwycięstwa rzymskie na morzu w tej wojnie; ustalenie tego, o które zwycięstwo chodziło, zależy od datowania pierwszej emisji, przypadającej zapewne na lata 260-235. Nieco później wybito w Hiszpanii, prawdopodobnie na polecenie brata Hannibala, Magona, monetę z wyobrażeniem statku kartagińskiego. Zachowała się kopia inskrypcji umieszczonej w czasach Cesarstwa na Kolumnie Duiliusza (Dessau, ILS, 65). 22 Nie wiemy dokładnie, jaki szyk bojowy, a w konsekwencji jaką taktykę zastosowali Rzymianie w bitwie u przylądka Eknomos (dziś Monte di Licata) w 256 roku. Zob. Wal- bank, Polybius, I, s. 83 i n. 23 Dzięki taktyce zastosowanej przez Cecyliusza Metellusa korpus słoni został zepchnięty na linię wojsk kartagińskich. Po bitwie Metellus rozkazał wszystkie te słonie pochwycić i później zademonstrował je ludności Rzymu. O dacie tej bitwy zob. G.M. Morgan, Cl. Qu. 1972, s. 121 i n. Cecyliusze Metellusowie przyjęli słonia jako swego rodzaju "herb" swojej rodziny. Sprawując nadzór nad mennicami, członkowie tego rodu często ozdabiali monety wizerunkiem słonia. 24 Klaudiusz miał ponoć nie zwracać uwagi na znaki wróżebne: gdy go poinformowano, że święte kury nie chcą jeść, wyrzucił je za burtę mówiąc: "No to niech piją!" Epizod ten jest być może prawdziwy, jednakże bardziej prawdopodobne wydaje się, że wymyślono go później, aby postępkiem Klaudiusza uzasadnić poniesioną przez Rzym klęskę. (Polibiusz nie wspomina o tym zdarzeniu.) Mimo utraty statków wiele załóg rzymskich zdołało dostać się wpław do brzegu. 25 Polibiusz nie przytacza sławnej opowieści, którą spopularyzował Horacy w dobrze zna- nej odzie (III 5): wziętego do niewoli w Afryce wodza rzymskiego Regulusa Kartagińczycy mieli podobno wysłać do Rzymu z misją ułatwienia im zawarcia porozumienia, jednakże Regulus jako dobry patriota postąpił wbrew otrzymanym instrukcjom i ostrzegł swoich ziomków przed paktowaniem z nieprzyjacielem; ponieważ był związany przysięgą, powrócił do Kartaginy, gdzie poddany torturom zmarł. Prawdziwości owej misji pokojowej broni T. Frank, Cl. Ph. 1926, s. 311 (a także Cary, Hist., s. 150). Większość badaczy nie podziela jednak ich zdania, odrzucając również wersję o zamęczeniu Regulusa na śmierć, i występuje z argumentem, że historię tę wymyślono dla uzasadnienia postępku wdowy po Regulusie, która rozkazała ponoć torturować kilku jeńców punickich w Rzymie. Por. Walbank, Poly- bius, l, s. 92 i n. Jednakże owa "legenda" była znana już co najmniej w czasach annalisty Semproniusza Tudynatusa (fragment Aulusa Geliusza, Noctes Atticae, VII 4,1), który był kwestorem w 145 roku i konsulem w 129; czy człowiek tak praktyczny powtarzałby opowieść całkowicie fikcyjną? Non liquet. Wedle Semproniusza poselstwo to miało przeprowadzić rokowania wyłącznie w kwestii wymiany jeńców, wedle Liwiusza natomiast (Epitome, XVIII) także w sprawie zawarcia pokoju. 26 Za górę Herkte (lub Heirkte) uważa się albo Monte Pellegrino, dokładnie na północ od Palermo (tak twierdzi De Sanctis, Storia, III, I, s. 181), albo Monte Castellaccio, położoną około 10 kilometrów na północny zachód (Kromayer-Veith, Antike Schlachtfelder, III, I, s. 4 i n.). 27 Rzym pozostawił królowi Hieronowi, z którym traktat odnowiono w 248 roku, władzę nad jego królestwem w południowo-wschodniej części Sycylii, resztę terytorium wyspy nato- miast podporządkował bezpośrednio administracji rzymskiej. Przypisy 523 28 Polibiusz uważał pierwszą wojnę punicką za punkt zwrotny w dziejach Rzymu. W księ- dze III 9-10 "podjął się wyjaśnić przyczyny, które natchnęły Rzymian ambicją osiągnięcia pozycji mocarstwa światowego, i wymienił środki, które umożliwiły im dopięcie tego celu. Odpowiedź na to pytanie daje pierwsza wojna punicką, a zwłaszcza rzymska polityka mor- ska. Nie przypadkiem [...] lecz szkoląc się z determinacją wśród niebezpieczeństw, Rzymianie powzięli swój ambitny zamiar i doprowadzili go do skutku" (Walbank, Polybius, I, s. 129). 29 Rewolta żołnierzy zaciężnych, nazwana wojną "bezlitosną", gdyż prowadzono ją w spo- sób szczególnie zaciekły, zagroziła istnieniu Kartaginy. Opisał ją szczegółowo Polibiusz (I 65-88), dając Flaubertowi tworzywo do jego popularnej powieści Salambo. Najemnicy utworzyli własne państwo, a nawet emitowali bogatą serię monet (także złotych). O mone- tach tych zob. E.S.G. Robinson, "Numismatic Chronicie" 1943, s. l i n.; 1953, s. 27 i n.; 1956, s. 9 i n.; Jenkins i Lewis, Carthaginian Gold wid Electrum Coins (1963), s. 43. Z początku naśladowali oni wzory kartagińskie, później bili monety oryginalne, dekorowane przeważnie przedstawieniem Herkulesa na awersie, a na rewersie polującego lwa, z napisem "Libijczyków". Buntownicy na Sardynii także bili własne monety, z głową Izydy i trzema kłosami zboża. Zob. Robinson, "Numismatic Chronicie" 1943, s. l i n.; Jenkins, Lewis, op. cit., s. 51. 30 Kartagińczycy zaproponowali zapewne króla Egiptu Ptolemeusza III, który miał do- skonałe kwalifikacje na arbitra. 31 O ostrej krytyce zaboru przez Rzymian tych dwóch wysp zob. Polibiusz, III 28 (np. słowa: "wbrew wszelkiej słuszności"). 32 Stosunki Rzymu z Galami omawia Polibiusz, II 14-35: rozdz. 21-35 obejmują lata 237-221 p.n.e. Niektórzy Celtowie, jak np. Gesatowie, walczyli nago. Zachował się orygi- nalny posążek przedstawiający takiego wojownika: zob. T.G.E. Powell, The Celts (1958), ii. l. Polibiusz pisze, że miecze celtyckie nadawały się jedynie do cięcia, gdyż nie miały ostrego szpica do zadawania sztychów; prace archeologiczne wykazały jednak, że "w tym czasie miecze galijskie stały się cięższe, a ich brzeszczoty szersze" (Powell, s. 107). O miejscu tej bitwy i znaleziskach archeologicznych w jej okolicy zob. P. Sommella, Antichi campi di bat- taglia in Italica (1967), s. 11 i n. 33 W czasie zmagań z Kartaginą federacja italska zajmowała lojalną postawę wobec Rzymu, w 241 roku wszakże wybuchła rewolta w Faleriach. Rzymianie szybko zdobyli mia- sto szturmem, a jego mieszkańców (Falisków) zmusili do opuszczenia silnej pozycji na wzgó- rzu (dziś Civita Castellana) i przesiedlili do nowego miasta na równinie. Zachowały się imponujące fragmenty nowych murów i bramy miejskiej. Rzym zaanektował połowę teryto- rium Falisków, w Spoletium, na wschód od via Flaminia, założono kolonię latyńską. O via Aurelia (data jej budowy nie jest pewna) zob. F. Castagnoli (wyd.). La Via Aurelia (1968). 34 Biografię wybitnego męża stanu Flaminiusza opracował K. Jacobs, Gaius Flaminius (1938, po holendersku); zob. także Z. Yavetz, The Policy of Flaminius, "Athenaeum" 1962, s. 325 i n. 35 Podstawowym źródłem wiadomości o wojnach iliryjskich jest Polibiusz, II 2-12, III 16, 18-19 (ustępy te skomentował Walbank, Polybius, I). O polityce rzymskiej zob. M. Holleaux, Rome, la Grece et les monarchies hellem.stiqu.es au Ilime siecle av. J.C. (1921); E. Badian, PBSR 1952, s. 72 i n. (= Studies in Greek and Roman History 1964, s. l i n.); N.G.L. Hammond, JRS 1968, s. l i n.; K.E. Petzold, "Historia" 1971, s. 199 i n. O piratach iliryj- skich zob. H.J. Dęli, "Historia" 1967, s. 344 i n. 36 Jak się wydaje, były to pierwsze bezpośrednie kontakty Rzymu z Grecją. Za fikcję natomiast należy uznać zarówno rzekomy układ Rzymu z Rodyjczykami w 306 roku, jak i przymierze Rzymian z Akarnanią w 266 roku i ich interwencję w obronie Akarnanii w 239 roku: Holleaux, op. cit., s. 29 i n., a także CAH, VII, s. 822 i n. Rzecz oczywista, Rzymianie i 524 Przypisy Grecy mieli kontakty na wielu innych płaszczyznach (głównie handlowej) zarówno w cza- sach etruskich, jak i w okresie następnym. O stosunkach późniejszych zob. Walbank, JRS 1963, s. 2 i n. 37 O terytorialnym zasięgu tego protektoratu zob. N.G.L. Hammond, JRS 1968, s. 7 i n. (z mapą na s. 7). 38 Por. Badian, op. cit., przyp. 35, s. 6 i n. 39 Holleaux (op. cit., przyp. 35) dowodzi, że Rzym nie prowadził ekspansjonistycznej poli- tyki wschodniej. Inne stanowisko w tej materii zajmuje Hammond (JRS 1968, s. l i n.) w pracy na temat stosunków Rzymu z Ilirią i Macedonią w latach 229-205 p.n.e. Twierdzi on, że zarówno Rzym, jak i Macedonia były państwami imperialistycznymi, "żądnymi władzy, władzy rządzenia innymi państwami". Po zakończeniu pierwszej wojny iliryjskiej "Rzym dokonał aneksji nie z chęci zemsty na Teucie, lecz z myślą o zapewnieniu sobie panowania nad strategicznym obszarem w Illyricum" (s. 20), co zresztą nie położyło kresu działalności piratów iliryjskich. Na antymacedońskie nastawienie Rzymu wskazuje fakt, że Rzymianie nie wysłali poselstw do Macedonii, lecz do jej wrogów. Związku Achajskiego i Etolskiego. Istotnie, wkrótce między Rzymem a Macedonią doszło do "zimnej wojny". Wydaje się prawdopodobne, że Macedonia niechętnie spoglądała na interwencję Rzymu na Bałkanach, jednakże trudno uwierzyć w tak wielką dalekowzroczność i determinację ówczesnego Rzymu, aby już w 228 roku Rzymianie zmierzali do opanowania Macedonii i pozbawienia jej na zawsze niepodległości. ROZDZIAŁ XIII ' Tartessos (prawdopodobnie biblijne Tarszisz) leżał niedaleko Gades. Położenia tego miasta nie zdołano jak dotąd ściśle zlokalizować. Zostało ono "odkryte" przez żeglarza grec- kiego Kolajosa z Samos około 640 roku p.n.e. (Herodot, IV 152), ale dopiero Fenicjanie nawiązali ściślejsze stosunki handlowe z jego królem, Argantoniosem. Zob. A. Schulten, Tartessos (1922); J.M. Blazquez, Tartessos (Salamanca 1968). O Iberach i ich cywilizacji zob. P. Dixon, The Iberians of Spain (1940); A. Arribas, The Iberians (1964). O starożytnej Hisz- panii w ogólnym zarysie zob. A. Schulten, Iberische Landeskunde (1955). 2 Informację o rozmowach z Hamilkarem podał jedynie Dion Kasjusz (fragm. 48). Ponie- waż nie wspomina o nich Polibiusz, niektórzy historycy uważają ją za fałszywą bądź podcho- dzą do niej nieufnie. O roli Massilii w negocjacjach Rzymu z Kartaginą zob. T. Frank, Roman Imperialism (1925), s. 121. 3 Porozumienie o wytyczeniu linii demarkacyjnej wzdłuż Ebro (omówienie zob. Walbank, Polybius, I,-s. 168 i n.) zostało zawarte między Hazdrubalem a przedstawicielami senatu rzymskiego (Polibiusz, III 29,3); Polibiusz wymienia tylko jedno postanowienie tej konwencji granicznej, to mianowicie, że Kartagińczykom nie wolno było odtąd przekraczać z bronią w ręku rzeki Ebro. Implikacje tej klauzuli wywołały gorącą dyskusję, mają one duże znaczenie dla ustalenia przyczyn oraz przebiegu wydarzeń, które doprowadziły do wybuchu drugiej wojny punickiej. Sprawa "winy" za wybuch tej wojny stała się tematem obszernej literatury nowożytnej. Z braku miejsca musimy jednak poprzestać tylko na wymienieniu podstawowej pracy Walbanka (Polybius, I, s. 168 i n., s. 310 i n.) i trzech niedawno ogłoszonych artykułów (zawierających omówienie literatury przedmiotu), a mianowicie: G.W. Sumnera, "Harvard Stud. Cl. Ph." 1967, s. 204 i n., i "Latomus" 1972, s. 469 i n., oraz R.M. Erringtona, "Lato- mus" 1970, s. 26 i n. Pięć innych artykułów zostało przedrukowanych w pracy zbiorowej pt. Hannibal (red. K. Christ, 1974), w której opublikowano jeszcze dziewięć innych artykułów o Hannibalu. Przypisy 525 4 W kwestii poglądów, że Rzym nie zawarł formalnego foedus z Saguntem, zob. E. Badian, Foreign Clientelae (1958), s. 50 i n., s. 293. Należy żałować, że nie mamy możliwości ustalenia dokładnej daty zawarcia takiego porozumienia, gdyż jego znaczenie dla polityki rzymskiej zależało oczywiście od tego, czy podpisano je przed, czy po traktacie dotyczącym Unii demarkacyjnej na Ebro. Dawniejsze poglądy (np. J.S. Reid, JRS, 1913, s. 179 i n., do których nawiązuje Errington, "Latomus" 1970, s. 43 i n.), że porozumienie to zawarto wtedy, gdy Rzym pełnił rolę arbitra między skłóconymi stronnictwami w Saguncie, wydają się mało przekonywające. Polibiusz pisze (III 30,1), że porozumienie to zostało zawarte "na wiele lat przed czasami Hannibala", podczas gdy arbitraż miał miejsce "na krótko" przed spotkaniem Hannibala z posłami rzymskimi (III 15,7). 5 Wydaje się, że status Saguntu nigdy nie był przedmiotem wyraźnego porozumienia mię- dzy Rzymianami a Kartagióczykami, a przeto, podobnie jak w przypadku Messany w 264 roku, obie strony mogły rościć sobie pretensje do zwierzchnictwa nad tym miastem. 6 Polibiusz (III 8) kategorycznie zaprzecza twierdzeniu Fabiusza Piktora, że Hannibal starał się narzucić swą wolę władzom kartagińskim i że z tej przyczyny nie miał ich pełnego poparcia (por. Walbank, Polybius, I, s. 310). 7 Bibliografię przedmiotu podaje przyp. 3 do niniejszego rozdziału. 8 Dyskusja trwa: Sumner (zob. wyżej, przyp. 3) uważa, że "Rzymianie od dawna obserwo- wali pilnie Hiszpanię i że dążyli przede wszystkim do zahamowania ekspansji Kartaginy" (s. 245), Errington natomiast nie podziela opinii o "wrogości Barkidów", gdyż nie wspomniał o niej Fabiusz Piktor; twierdzi on ponadto, że "polityka Rzymu wobec Hiszpanii charaktery- zowała się nade wszystko niezdecydowaniem" (s. 26). Poglądy dzisiejszych badaczy omawia F. Cassola, / Gruppi politichi romani nel III sec. a. C. (1962), s. 244 i n., a zwłaszcza s. 250 i n. Na s. 251 dokonuje on podziału nowożytnych historyków na tych, którzy (bardziej lub mniej zdecydowanie) obciążają winą za wybuch wojny Rzym, oraz tych, którzy przypisują ją Kartaginie. 9 Podstawowe źródła naszych wiadomości o drugiej wojnie punickiej stanowią dzieła Poli- biusza (III, VII-XV) i Liwiusza (XXI-XXX); inni pisarze, jak Plutarch, Appian, Dion Kasjusz, Florus i Eutropiusz (dwaj ostatni trzymają się ściśle wersji Liwiusza), wnieśli stosunkowo niewiele materiałów o oryginalnej wartości. Z obszernej literatury o bitwach stoczonych w czasie wojny z Hannibalem podstawowe znaczenie mają dwie prace: Kroma- yer-Veith, Antike Schlachtfelder, III (1912) i IV (1931), s. 609 i n. (a także tychże autorów bardziej zwięzły Schlachten-atlas), oraz De Sanctis, Storia, III, II (1917). Dysponujemy obec- nie nieocenionym omówieniem tych problemów w komentarzu Walbanka do Polibiusza; w całym tym rozdziale nieustannie odwołujemy się do pracy tego autora. W sposób bardziej zwięzły zajmuje się tymi kwestiami Scullard, Hist. Rom. Worid, s. 436 i n. 10 Ani Polibiusz (III 50-56), ani Liwiusz (XXI 31-37) nie podają na tyle dokładnych danych topograficznych, aby pozwoliło to ustalić miejsce przeprawy Hannibala. Poglądy Gavina de Beer, Aips and Elephants (1955), powtórzone w opublikowanej przez tegoż autora w 1969 pracy Hannibal, spotkały się z miażdżącą krytyką F.W. Walbanka, JRS 1956, s. 37 i n., oraz A.H. McDonalda, "Alpine Journal" 1956, s. 93 i n. Zob. także D. Procter, Hanni- bal's March in History (1971). Większość badaczy zdaje się skłaniać do tego, że Hannibal przeprawił się przez Col du Ciapier. " Trebia jest dopływem Padu; rzeka ta biegnie z południa i łączy się z Padem na zachód od Placencji. Chociaż wedle Liwiusza bitwa ta odbyła się na prawym brzegu, to wydaje się, że miał rację Polibiusz, twierdząc, że rozegrała się na lewym brzegu rzeki. 12 Jak można sądzić, Hannibal poszedł przełęczą Collina, położoną między Bolonią a Pistoją. W drodze z Pistoi do Faesulae (Fieście) miał wielkie trudności z przeprawą przez 526 Przypisy trzęsawiska. Jechał na jedynym pozostałym przy życiu słoniu i oślepł na jedno oko wskutek porażenia słonecznego. 13 Bitwę tę rozegrano na północnym i północno-wschodnim wybrzeżu jeziora, ale jej dokładna lokalizacja nadal jest przedmiotem dyskusji. Stanowisko, z którym wystąpił ostat- nio G. Susini, opierając się na znalezieniu rzekomych szczątków poległych żołnierzy, skryty- kował Walbank, JRS 1961, s. 232 i n. (por. Polybius, II, s. 638). 14 Wbrew twierdzeniom Polibiusza i Liwiusza siły rzymskie skoncentrowane pod Kan- nami nie liczyły aż 80000-90000 żołnierzy (Liwiusz zacytował także inny szacunek), nie- mniej przewyższały znacznie wojska Hannibala. Zob. De Sanctis, Storia, III, II, s. 131 i n.; B.H. Hallward, CAH, VIII, s. 52. U Liwiusza zachowały się informacje o rzymskich legio- nach w latach 218-167. Wbrew krytyce M. Gelzera, Kleine Schriften, III, s. 220 i n., w obronie ich wiarygodności wystąpił De Sanctis, a ostatnio Brunt, Manpower, s. 416 i n., s. 645 i n. i Bitwę tę stoczono albo na prawym, albo na lewym brzegu rzeki Aufidus (Ofanto). Nieco bardziej prawdopodobna wydaje się jej lokalizacja na prawym brzegu, z frontem wojsk rzymskich zwróconym ku południowemu zachodowi. 15 Hannibal ustawił swoje wojska w jednej linii (od lewej ku prawej): jazda hiszpańska i galijska, połowa piechoty afrykańskiej, piechota hiszpańska i galijska (w centrum), reszta żołnierzy afrykańskich, jazda numidyjska. Linia ta miała kształt wygiętego do przodu pół- księżyca (być może przy zastosowaniu szyku eszelonowego, choć Polibiusz nic o tym nie wspomina), tak że najpierw starło się z Rzymianami centrum wojsk punickich; gdy centrum to cofnęło się, oddziały afrykańskie zamknęły atakujących Rzymian uderzeniem z obu flank, stłaczając je do tego stopnia, że nie miały możliwości normalnego prowadzenia walki. Histo- rycy wszystkich czasów uważali Kanny za klasyczny przykład manewru oskrzydlającego. 16 Zbuntowana Kapua (oraz Atella i Calatia), chcąc zamanifestować swą niepodległość, zaczęła emitować własne monety (przeważnie brązowe) z napisem w języku oskijskim, a nie po łacinie; jedną z tych emisji ozdobiono podobizną słonia. W Kapui Hannibal wypuścił monety z elektronu i, jak się zdaje, niewielką liczbę małych pieniążków także z wizerunkiem słonia (por. H.H. Scullard, The Elephant in the Greek and Roman Worid, 1974, s. 170 i n.). Całokształt informacji o tych i innych monetach emitowanych w Italii pod auspicjami Han- nibala podał E.S.G. Robinson, "Numismatic Chronicie" 1964, s. 37 i n. Na wzmiankę zasłu- gują również wcześniejsze monety Hannibala, które bił on w Nowej Kartaginie przed opuszczeniem Hiszpanii. Na monetach tych Hannibal zamieścił swój wizerunek, najpierw pod postacią Herkulesa, później zwyczajny; kierował się tu przykładem swego ojca, Hamil- kara, którego przedstawiano również jako Melkarta-Herkulesa. Wydaje się, że na niektórych monetach występowały także podobizny braci Hannibala: Hazdrubala i Magona. Emisje tych pięknych srebrnych monet omawia E.S.G. Robinson [\v:] Essays in Roman Coinage presented to H. Mattingly (pod red. R.A.G. Carsona i C.H.V. Sutherlanda, 1956), s. 34 i n.; zob. także ss. 125, 126, 131 i 132. 17 Zachowanie się Rzymian po Kannach potwierdza opinię Polibiusza (XXVII 8,8), że Rzymianie nigdy nie bywali tak nieugięci, jak po poniesionej klęsce. 18 Niektóre informacje Liwiusza na temat liczby i rozlokowania legionów w czasie drugiej wojny punickiej nie zgadzają się z danymi Polibiusza, ponadto w dziele Liwiusza trafiają się informacje sprzeczne. Zob. M. Gelzer, "Hermes" 1935, s. 269 i n. (= Kleine Schriften, III, 1964, s. 220 i n.), por. jednak wyżej przytoczone (przyp. 14) poglądy De Sanctisa i Brunta. 19 Jak można sądzić, waga rzymskiego asa spadła z czasem z wagi przedwojennej do normy przyjętej dla semisa (monety semilibralnej = półfuntowej), a na początku wojny zre- dukowano ją niemal od razu do wagi triensa, później zaś (przed 214 rokiem?) - kwadransa. Około 215 roku srebrny ąuadrigatus ustąpił miejsca mniejszej monecie o nazwie yictoriatus (z Ptzypisy 527 przedstawieniem bogini Wiktorii na rewersie), a mniej więcej rok wcześniej, pod presją potrzeb wojennych, emitowano monetę złotą (Janus/scena przysięgi). Przez kilka lat (ok. 212-209 roku p.n.e.) produkowano inny typ złotej monety (Mars/orzeł). Jednakże mniej więcej około 211 roku (występują niewielkie różnice zdań co do tej daty) doszło do general- nej reformy systemu monetarnego. W tym czasie rozpoczęto emisję srebrnego denara (= 10 asów), który na długi czas stał się podstawową monetą obiegową; denar był powiązany z sekstansowym systemem emisji w brązie. Ów bimetaliczny system stanowił podstawę obiegu pieniężnego do końca Republiki i w okresie wczesnego Cesarstwa. Ogólny zarys tych kwestii zob. R. Thomsen, Early Roman Coinage, 3 tomy (1957-1963), oraz Crawford, JRS 1964, s. 29 i n. 20 W Bitwie nad rzeką Metaurus armia Hazdrubala liczyła około 30 000, wojsko rzymskie natomiast co najmniej 40 000 żołnierzy (Kromayer-Veith, Antike Schlachtfelder, III, s. 490). 21 Obfite emisje bruttyjskich monet złotych, srebrnych i brązowych datuje się na okres pobytu Hannibala w Bruttium; pieniędzy tych używał on do finansowania punickich działań zbrojnych w całej południowej Italii. Zob. E.S.G. Robinson, "Numismatic Chronicie" 1964, s. 54 i n. 22 O rzymskiej flocie wojennej w latach 218-167 p.n.e. zob. J.H. Thiel, Studies on the History of Roman Sea-Power in Republican Times (1946); Brunt, Manpower, s. 666 i n. Por, także wstęp do klasycznego dzieła admirała Mahona Influence of Sea-Power on History, 1660-1783. 23 Treść traktatu zacytował dosłownie Polibiusz, VII 9; podaje on w przekładzie greckim tekst punicki, który wpadł w ręce Rzymian. W kwestii interpretacji tego dokumentu zob. E. Bickermann, TAPA 1944, s. 87 i n., AJ. Phil. 1952, s. l i n. (porównuje on przysięgę z uroczystym paktem stosowanym przez Hebrajczyków, tzw. berit), a zwłaszcza Walbank, Polybius, II, s. 42 i n. Jak można się domyślać, Filip zaprzysiągł identyczny dokument. Warunki, na jakich Filip zobowiązał się udzielić pomocy Hannibalowi, nie są całkiem jasne, ale strony ponoć postanowiły, że po nastaniu pokoju, który w imieniu obu partnerów miał uzgodnić Hannibal, przekształcą tę umowę w pakt defensywny. Uzgodniono również, że Filip rozprawi się z podporządkowanymi Rzymowi miastami w Ilirii, Hannibal natomiast zajmie się Italią. Jest znamienne, że Hannibal stawiał sobie ograniczone cele wojenne i nie dążył do obalenia państwa rzymskiego. 24 Zaprojektowane przez Archimedesa machiny i techniczne sposoby obrony Syrakuz opi- sał Polibiusz, VIII 4 i n.; Plutarch, Marcellus, 14-17; Liwiusz, XXIV 34, 1-16. Ogólne informacje w tej kwestii zob. E.W. Marsden, Greek and Roman Artiiiery (1969), o działal- ności Archimedesa w Syrakuzach s. 109 i n. W kwestii lokalizacji machin miotających skon- struowanych przez Archimedesa zob. A.W. Lawrence, JHS 1946, s. 99 i n. Niedawne eksperymenty marynarzy greckich, zmierzające do sprawdzenia możliwości podpalenia statku za pomocą wiązki promieni słonecznych odbitych od luster z brązu, wskazują, że legenda, jakoby sposób ten wynalazł Archimedes, nie jest pozbawiona pewnych podstaw; zob. "The Times" z 27 listopada 1973 roku. 25 Kampanie Scypionów w Hiszpanii opisał Polibiusz (III 76, 95-99; X 2-20, 34-40; XI 20-33) oraz Liwiusz (liczne fragmenty w księgach XXI-XXIX). Zob. Walbank, Polybius, ad loc.; H.H. Scullard, Scipio Africanus in the Second Punic War (1930), Scipio Africanus: Soldier and Politician (1970). 26 Opis bitwy nad Ebro zawiera jeden z fragmentów dzieła greckiego historyka Sosilosa, który należał do najbliższego otoczenia Hannibala; zob. F. Jacoby, Die Fragmente der grie- chischen Historiker, Berlin i Leiden 1923-1958, 176F. 27 Trudne położenie, w jakim znaleźli się w 211 roku Scypionowie, przypomina trudności, które zaskoczyły Johna Moore'a w 1808 roku, a Wellesleya w 1812: w obu przypadkach 528 Przypisy niespodziewana koncentracja wojsk nieprzyjacielskich i trudności zaopatrzeniowe zmusiły ich do pospiesznego odwrotu. 28 W czasach Polibiusza istniało już wiele tradycyjnych wątków ludowych i legend, które wyrosły na gruncie przekonania, że Scypion cieszył się szczególną opieką Jowisza. Polibiusz jako racjonalista nie zwracał na to uwagi i nie miał wątpliwości, że Scypion, nie podzielając owej wiary ludu, korzystał z niej po to, aby wzbudzić do siebie zaufanie. Mimo wszystko jednak wydaje się, że Scypion naprawdę wierzył w boską pomoc Jowisza. O wspomnianej "legendzie" zob. R.M. Haywood, Studies on Scipio Africanus (1933); F.W. Walbank, "Proc. Cambr. Phil. Soc." 1967, s. 54 i n.; Scullard, Scipio Africanus: Soldier and Politician (1970), s. 18 i n., s. 235 i n. Basil Liddell Hart nazwał Scypiona A Greater than Napoleon (większy od Napoleona) i opublikował jego biografię pod takim tytułem (1926). 29 Zdobycie Nowej Kartaginy stało się łatwiejsze, gdy w zagadkowy sposób ustąpiły wody laguny, obmywające północne mury tego miasta. Zjawisko to (spowodowane gwałtownym wiatrem?) utwierdziło przekonanie, że Scypionowi pomagają bogowie (w tym przypadku Neptun). 30 Fakt, że Scypion nie puścił się w pościg za Hazdrubalem, stał się przedmiotem ożywio- nych dyskusji. Jednakże akcja taka byłaby skazana na niepowodzenie: dysponując słabszą kawalerią, Scypion nie miał szans doścignięcia Hazdrubala, nie mógł również utrzymać wszystkich przełęczy pirenejskich. Jest znamiennie, że senat nie uważał za konieczne wezwać Scypiona do powrotu drogą morską, jak Semproniusza, gdy w 218 roku odwołał go z Sycy- lii: głównym obowiązkiem Scypiona było zająć się swoją prowincją, Hiszpanią, gdzie stacjo- nowały nadal dwie nienaruszone armie punickie. 31 O kampaniach afrykańskich Scypiona zob. Kromayer-Yeith, Antike Schlachtfelder, III, cz. II; Walbank, Polybius, II; Scullard, Scipio (1930), s. 176, i n., (1970), s. 116 i n. 32 Z początku manipuły dwóch tylnych linii stanowiły ubezpieczenie pierwszej linii, teraz natomiast zaczęto ich używać jako jednostek samodzielnych, gotowych do przesunięcia się do przodu i przedłużenia pierwszej linii na obu krańcach. Co więcej, nie tylko wiązano centrum wojsk nieprzyjacielskich, jak pod Ilipą, lecz zmuszano je do walki, zmniejszając w ten sposób możliwości nagłego cofnięcia się wroga na tym odcinku. Scypion miał ponoć dokonać pierwszych prób przydatności jednostki nieco większej od manipułu, a mianowicie kohorty - w latach późniejszych dziesięć kohort składało się na legion. Jednakże jednostką taktyczną kohorta stała się dopiero w I stuleciu. 33 Miejsca tej bitwy nie udało się ustalić z całą pewnością. Polibiusz nazywał je Margaron, Liwiusz - Naraggara, a późniejsi pisarze (jak Nepos) - Żarna (w regionie tym istnieją co najmniej dwie miejscowości o tej nazwie). Zob. Scullard, Scipio (1970), s. 271 i n. 34 Opisy Polibiusza (XV 9-14) i Liwiusza (XXX 32-35) nie dają podstaw do wiarygod- nej rekonstrukcji przebiegu bitwy pod Zamą. Wydaje się, że pierwszy frontalny atak Scy- piona wywołał chwilowy zamęt w pierwszych dwóch liniach wojsk Hannibala, złożonych z najemników i świeżych rekrutów kartagińskich, ale czy między tymi formacjami rzeczywiście doszło do krwawych porachunków, nie mamy pewności. 35 W 204 roku Scypion został w senacie surowo skrytykowany - i nie bez racji - za tolerowanie karygodnych wybryków jednego z oficerów, niejakiego Kw. Pleminiusza, który w mieście Lokroj, na południu Italii, odebranym przez Scypiona Hannibalowi, dopuścił się świętokradztwa i innych ciężkich wykroczeń. Na ogół jednak dyscyplina w oddziałach dowo- dzonych przez Scypiona była wzorowa. Przypisy 529 ROZDZIAŁ XIV ' Głównym źródłem informacji o stosunkach Rzymu z Galią Przedalpejską i Ligurami są rozproszone ustępy w Dziejach Liwiusza (XXI-XLII). Zob. J. Briscoe, A Commentary on Livy, ks. XXXI-XXXIII (1973). O koloniach zob. E.T. Salmon, Roman Colonization (1969), s. 96 i n. Istniało osiem kolonii obywatelskich, czyli inaczej mówiąc - rzymskich (Puteoli, Salernum, Volturnum, Liternum, Sipontum, Buxentum, Tempsa i Croton) oraz dwie latyńskie (Copia i Vibo Valentia). O założeniu kolonii decydowały w większym stopniu względy wojskowe niż gospodarcze: obszary południowe wymagały ochrony militarnej, trzeba się było także liczyć z możliwością ataku floty Antiocha Wielkiego. 2 W traktatach z Cenomanami i Insubrami Rzym zamieścił dziwną klauzulę, która wyklu- czała indywidualne nadania obywatelstwa rzymskiego członkom obu tych plemion (Cyceron, pro Balbo, 32). Można przypuszczać, że w praktyce chodziło o niedopuszczenie tubylców do uczestnictwa w nadaniach działek ziemskich, które władze rzymskie rozdzielały w Galii Przedalpejskiej. 3 Owe fora nazywano zwykle od nazwisk urzędników, którzy je założyli (Forum Lepidi, Popillii, Sempronii); dla celów wymiaru sprawiedliwości były one "przypisane" albo do naj- bliższej kolonii, albo do ośrodka miejskiego. Brunt jednakże wystąpił z twierdzeniem (Man- power, s. 570 i n.), że w Galii Przedalpejskiej rzadko zakładano/ora z myślą o osiedleniu tam kolonistów z Italii, częściej zaś jako ośrodki mieszkalne dla resztek spacyfikowanej ludności tubylczej; autor ten uważa również, że wiele z nich założono później, niż często się przyjmuje. • - ; : ' '. - 4 O pierwszych koloniach w Galii Przealpejskiej zob. U. Ewins, PBSR 1952, s. 54 i n. O podboju Ligurii zob. A.J. Toynbee, Hannibal's Legacy, II, s. 252 i n.; o ludności i zasobach tego obszaru pisze Brunt, Manpower, rozdz. XIII. 5 O traktacie z Gades zob. E. Badian, Cl. Ph. 1954, s. 250 i n. 6 Podstawowymi źródłami do dziejów wojen hiszpańskich są prace następujących autorów starożytnych: Polibiusz, XXXV l-5; Liwiusz (wiele ustępów w księgach XXXII, XXXV, XXXIX, XL, XLI); Appian, Iberica, VIII 39-XVI 98, który po części korzystał z zaginio- nych ksiąg Dziejów Polibiusza (historyk ten napisał monograficzną pracę o wojnie numantyj- skiej); Diodor, XXXI i n. (cytuje fragmenty Posejdoniosa). Źródła te zostały zebrane w Fontes Hispaniae Antiquae, III (1935), IV (1937), pod red. A. Schultena. Z opracowań nowo- żytnych można wymienić m.in. następujące pozycje: A. Schulten, Numantia (4 tomy, 1914- 1929), II, s. 261 i n., Geschichte von Numantia (1933); H. Simon, Roms Kriege in Spanien (1962), a także (dla lat 154-133) A.E. Astin, Scipio Aemilianus (1967), s. 35 i n., 137 i n. Rzecz godna uwagi, że zachowało się do dziś wiele obozów rzymskich z tego okresu, zwła- szcza na terenie Numancji i w jej 'okolicach; zob. Schulten, op. cit. 7 O położeniu Numancji zob. Schulten, Numantia, II. Miasto to miało regularne, bruko- wane ulice. 8 Italica nie była kolonią w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wydaje się, że miała ona cha- rakter vicus. Był to pewien punkt zwrotny w polityce Rzymu, pierwszy raz założono bowiem osiedle nie w Italii, lecz w odległości tysięcy kilometrów od jej granic. Ale jej nazwa głosiła, że jest wysuniętą placówką cywilizacji rzymskiej; w przeciwieństwie do wielu hellenisty- cznych władców-założycieli miast Scypion nie nazwał jej wedle swego imienia. 9 Przypuszczalnie w tym okresie powstała encyklopedia rolnicza pióra Kartagińczyka Magona (Warron, De re rustica, II). Jak można sądzić, autor opierał się na obfitej literatu- rze hellenistycznej tego przedmiotu. 10 O Masynissie i jego królestwie zob. G. Camps, Massinissa (= "Libyca" VIII, 1960); P.G. Walsh, JRS 1965, s. 149 i n. W przeciwieństwie do niektórych badaczy (np. U. Kahr- 34 - Dzieje Rzymu t. II 530 Przypisy stedt, Gesch. d. Karth., III, s. 615 i n.) Walsh uważa, że Rzymianie nie mieli podstaw do obawy, że Numidia pod rządami Masynissy może stać się ich rywalem nie mniej groźnym od Kartaginy; por. A.E. Astin, Scipio Aemilianus, s. 273 i n. Numidia pozostawała pod silnym wpływem sztuki, języka i kultury punickiej, Masynissa natomiast szedł śladami monarchii hellenistycznych i starał się utrzymywać ścisłe kontakty ze światem greckim. u Masynissa postarał się nawet o to, by w traktacie z 201 roku znalazło się postanowienie, że należy mu wydać wszystkie ziemie, które należały do jego przodków, w obrębie granic, które zostaną Kartagińczykom wskazane (Polibiusz, XV 18,5). Ogólnikowość tej klauzuli posłużyła za parawan do dokonywania dalszych zaborów. 12 Powodom zdeterminowanego dążenia Rzymu do zniszczenia Kartaginy poświęcono obfitą literaturę: zob. np. E. Badian, Foreign Clientelae, s. 125 i n., a zwłaszcza s. 133 i n. oraz A.E. Astin, Scipio Aemilianus, s. 272 i n. ^(z aktualną bibliografią, s. 272, przyp. l). Dawniejszy pogląd, że głównym celem Rzymu było dążenie do wyeliminowania groźnego konkurenta handlowego, nie znajduje dziś uznania, o motywie tym nie wspomina żadne z antycznych źródeł (szczególne znaczenie ma pominięcie tej kwestii przez Polibiusza w ks. XXXI 9), a dodać trzeba, że po wojnie Rzymianie nie usiłowali ani zawładnąć potencjałem gospodarczym Kartaginy, ani go eksploatować. "Cały ten mit o ekonomicznych motywach polityki zagranicznej Rzymu w tym okresie to bezsensowny efekt anachronicznego rozumo- wania nowożytnych badaczy, wynikający z anachronizmu antycznego" - pisał E. Badian, Roman Imperialism in the Łatę Republic (1968), s. 20. Wydaje się również, że przeceniono rolę Masynissy (zob. wyżej, przyp. 10); Rzym miał możliwość utrzymania równowagi sił w północnej Afryce innymi sposobami. Polityka rzymska uległa zaostrzeniu (na przykład w stosunku do Grecji Rzym poprzestawał z początku na sprawowaniu protektoratu, później przeszedł do metod twardszych, doprowadzając z czasem do dominacji). Ponieważ na domiar niektórzy Rzymianie żywili obawy, że Kartagina za bardzo urosła w siły, wszystko to razem wzięte mogło pchnąć Rzym do podjęcia zdecydowanych akcji. Przeciwnicy takiej postawy, którym przewodził Scypion Nazyka, uważali, że do wypowiedzenia wojny jest konieczna iusta causa, a ponadto kierowali się argumentem o "dobrych stronach lęku", dowodząc, że dla utrzymania sprawności militarnej Rzymu, a także zachowania zgody we- wnętrznej w państwie jest nieodzowne przeświadczenie Rzymian o niebezpieczeństwie grożą- cym im ze strony obcego mocarstwa. Co więcej, Rzym był świadom, że w przypadku rozpoczęcia wojny spotka się z potępieniem innych krajów (Polibiusz, XXXVI 2). 13 Podstawowe źródło wiadomości o dziejach trzeciej wojny punickiej to Polibiusz, ks. XXXVI-XXXIX (fragmenty), oraz Appian, Libyca, 67-135, który oparł się na Polibiuszu, ale nie uniknął skażenia swego dzieła informacjami zaczerpniętymi z niewiele wartych prac niektórych annalistów. 14 Z punktu widzenia zasad ustroju rzymskiego powierzenie Scypionowi konsulatu było rzeczą niezwykłą i znamienną. Scypion nie ubiegał się o konsulat, nie miał wieku wymaga- nego dla tego stanowiska ani nie sprawował pretury. Mimo braku przepisanych kwalifikacji oraz sprzeciwów senatu i urzędującego konsula lud, przy poparciu trybunów, przeforsował powierzenie mu tej godności, zawieszając moc odpowiednich przepisów prawa na przeciąg jednego roku, aby zwolnić Scypiona od stawianych przez prawo wymagań. Zob. A.E. Astin, Scipio Aemilianus (1967), rozdz. VI. 15 Jedynym znanym nam utworem literatury punickiej jest zachowany w przekładzie grec- kim fragment relacji niejakiego Hannona o jego pionierskiej podróży wzdłuż wybrzeży zachodniej Afryki (C. Miiller, Geographi Graeci Minores, I, s. l i n.). Zob. M. Cary i E.H. Warmington, The Ancient Explorers (1929), s. 47 i n., z przekładem wspomnianego frag- Przypisy 531 mentu (przekł. poi. Starożytni odkrywcy. Warszawa 1968, s. 116 i n., opis podróży Hannona s. 118-120 i 121-124). Chcąc poznać dzieje swych wojen z Rzymem Kartagińczycy musieli korzystać z prac współczesnych pisarzy greckich (Filinosa i Silenosa). O kulturze kartagińskiej (wiadomości ogólne) zob. S. Gsell, Histoire ancienne de l'Afrique du Nord, IV (zwłaszcza s. 484 i n.) oraz prace cytowane w przyp. 3 do rozdziału XII. ROZDZIAŁ XV ' Najobfitszym źródłem informacji o stosunkach Rzymu ze światem hellenistycznym w latach 200 do 146 p.n.e. jest Polibiusz, XV-XXXIX, oraz Liwiusz, XXXI-XLV (który opiera się głównie na Polibiuszu), oraz Epitome, XLVI-LIII (dla okresu po 167 roku); Plu- tarch, Flamininus, Cało oraz Aemilius Paullus', Appian, Macedonica, IV-XIX, Syriaca, I- VIII; Florus, II 23-32; Zonaras, IX 15-31 (w ks. XIX-XXI posługiwał się historią Diona Kasjusza); Pauzaniasz, VII 11-116 (w odniesieniu do zakończenia wojny achajskiej). Z prac poświęconych powszechnym dziejom świata hellenistycznego wymienić można: CAH, VII-IX; W.W. Tam, G.T. Griffith, Hellenistic Cmiization (wyd. III 1952) (wyd. poi. Cywilizacja hellenistyczna. Warszawa 1957); M. Cary, A History ofthe Greek Worldfrom 323 to 146 B. C. (wyd. II 1951, przedruk 1963); E. Will, Histoire politique du monde hellenistique, I, 323-223 av. J.-C. (1966), II, 223-30 av. J.-C. (1967); M. Rostovtzeff, Social and Econo- mic History of the Hellenistic Worid (3 tomy, 1941). Cenny zarys polityki rzymskiej wobec świata greckiego daje R.M. Errington, The Dawn of Empire (1971), cz. 3-4. O poszczególnych państwach hellenistycznych zob. E.R. Bevan, The House of Seleucus (1902); E.R. Bevan, A History ofEgypt under the Ptolemaic Dynasty (1927); E.V. Hansen, The Attalids of Pergamum (wyd. II 1972); P. Fraser, Alexandria (3 tomy, 1972); P.M. Fraser i G.L. Bean, The Rhodian Peraea (1952); H.H. Schmitt, Rom md Rhodos (1957). 2 To, że Aleksander planował wyprawę do Italii i na Zachód (Diodor, XVIII 4,3), budzi wątpliwości wielu historyków (zob. W.W. Tam, Alexander the Great, II, s. 378 i n.), jed- nakże brak pewnych danych na ten temat. "Ostatnie plany Aleksandra pozostaną na zawsze nieznane", napisał E. Badian, "Harv. Stud. Cl. Ph." 1967, s. 204. W czasach późniejszych wszakże Rzymianie wierzyli w istnienie takiego planu, a Liwiusz z całych sił starał się udo- wodnić swoim ziomkom (którzy w czasach kampanii Aleksandra toczyli ciężkie boje z Samnitami), że uporaliby się z Aleksandrem w taki sam sposób, w jaki pokonali Pyrrusa (IX 17). 3 Prawdziwość twierdzeń, jakoby Rzymianie mieli wysłać poselstwo do Aleksandra (np. Pliniusz, Historia naturalna, III 57), .słusznie zakwestionował Appian (VII 15, 5-6). 4 O Filipie zob. F.W. Walbank, Philip V of Macedon (1940). 5 Część tekstu tego traktatu (który cytuje Liwiusz, XXVI 24) odtwarza inskrypcja odnale- ziona w 1949 roku w Akarnanii. Zob. A.H. McDonald, JRS 1956, s. 153 i n.; E. Badian, "Latomus" 1958, s. 197 i n.; Walbank, Polybius, I, s. 162, 179 i n.; G.A. Lehmann, Untersu- chungen żur hist. Glaubwiirdigkeit des Polybios (1967) (ponad połowę pracy autor poświęcił temu traktatowi). 6 Informacja Liwiusza (XXX 23,5), że pod Zamą w szeregach armii Hannibala walczyły oddziały macedońskie, nie znajduje potwierdzenia w bardziej szczegółowym opisie tej bitwy pióra Polibiusza i została zapewne zmyślona przez jakiegoś rzymskiego annalistę. 7 Formalnie biorąc, agresji na królestwo Filipa dopuścili się Attalos i Rodyjczycy. Co więcej, ani oni, ani Ateny nie miały w 200 roku traktatu przymierza (foedus) z Rzymem, należeli bowiem do kategorii amid. Tymczasem wedle zasad ius fetiale Rzym był upraw- niony do prowadzenia wojen jedynie w obronie związanych z nim przysięgą wierności socii. 532 Przypisy Dla celów praktycznych terminu socius et amicus używano być może dla zamaskowania różnic między tymi kategoriami, nie ulega jednak żadnej wątpliwości, że Rzym nie miat w tym przypadku obowiązku występowania ze zbrojną interwencją. ' 8 O powodach tej wojny istnieje bogata literatura nowożytna. W tym miejscu trzeba wspomnieć o pracach takich historyków, jak: M. Holleaux, CAH, VIII, s. 156 i n. (autorzy niniejszej książki podzielają jego pogląd o znaczeniu apelu Etolów; o apelu tym por. Wal- bank, Polybius, II, s. 180 i n.); J.P.V.D. Balsdon, JRS 1954, s. 30 i n. (ceni on tradycję annalistyczną wyżej niż wielu innych historyków); B. Ferro, Le origini delia II guerra mace- donice (1960); o pracy tej pisze McDonald, JRS 1963, s. 187 i n., oraz F.W. Walbank, JRS 1963, s. l i n., który ogólnie biorąc podziela stanowisko Holleaux; analizując poglądy Poli- biusza na wschodnią politykę Rzymu, Walbank podkreśla, że przytoczone przez Polibiusza fakty często pozostają w wyraźnej kolizji z jego własną ich interpretacją, gdyż sądy jego mogły być kształtowane przez: a) greckie poglądy, że państwo niezależne z samej swej istoty powinno uważać ekspansjonizm za jeden ze swych głównych celów politycznych; b) jego własną koncepcję roli Fortuny (Tyche) w kierowaniu losami człowieka. Walbank dochodzi przeto do konkluzji, że "Rzym nie stał się w ciągu pięćdziesięciu trzech lat panem świata jedynie w wyniku ambicji imperialisty cznych, kierowanych ręką Opatrzności. Jest to rażące uproszczenie." Większość historyków jest zgodna, że motorem postępowania Rzymu nie był zaborczy imperializm terytorialny czy gospodarczy, gdyż po zakończeniu wojny Rzymianie całkowicie wycofali się z Grecji. Mimo wszystko jednak E. Will, op. cit. (zob. przyp. l do niniejszego rozdziału), stał się rzecznikiem dawniejszych poglądów o decydującej roli osobistych ambicji wodzów rzymskich i za zaborczą politykę Rzymu w tych latach obciążył odpowiedzialnością Sulpicjusza Galbę; wątpić jednak można, czy Galba i jego stronnicy mieli aż tak wielki autorytet (auctoritas) w senacie i na tyle liczną klientelę w zmęczonych wojną komicjach, aby tak radykalnie zmienić nastawienie obu tych organów, że poniechały one polityki pokojowej i obrały kurs wojenny. Nie przeczy to, oczywiście, temu, że Galba i "fakcja wschodnia" reprezentowali politykę zaborczą. Innym motywem, który nie znalazł uznania, był rzekomy filhellenizm Rzymian. Jakkol- wiek szeregi admiratorów kultury greckiej rosły, to trzeźwi Rzymianie nie kierowali się altruistyczną chęcią obrony kulturalnego dorobku Grecji. Jeżeli jednak działania w imię własnych interesów sprawiały wrażenie, że Rzymianie poświęcają się dla dobra Grecji, to z rzymskiego punktu widzenia był to nader szczęśliwy zbieg okoliczności. R.M. Errington, The Dawn of Empire (1971), rozdz. X, oraz "Athenaeum" 1971, wskrzesił oparty na wątłych przesłankach pogląd, że układ syro-macedoński był późniejszym zmyśleniem, i wskazał na agresywne działania Filipa przeciwko pewnym ziemiom iliryjskim (jednakże sprecyzowanie, o które terytoria chodziło i jakie były ich powiązania prawne z Rzymem, natrafia na duże trudności). Autor ten przyjmuje również, że w 201 roku senat wysłał eskadrę wojenną pod dowództwem Lewinusa z zadaniem patrolowania wybrzeża Bałkanów (Liwiusz, XXXI 3,3), i uważa, iż główną przyczyną wojny była głęboka nieufność, a może nawet i strach, jakie Filip budził w kurii rzymskiej. Poglądy M. Holleaux natomiast nadal znajdują uznanie wielu historyków. 9 O działaniach zbrojnych prowadzonych w latach 200-199 w dolinie rzeki Aoos (Aoi Stena) zob. N.G.L. Hammond, JRS 1966, s. 39 i n. 10 Manewr oskrzydlający pod Kynoskefalaj, którego dokonało prawe skrzydło wojsk rzymskich, był wzorowany na taktyce stosowanej przez Scypiona (a może zaplanował go jakiś weteran z armii Scypiona?). Powiódł się on głównie dzięki słabości kawalerii Filipa. W takiej sytuacji ani Aleksander, ani Pyrrus nie zaniedbaliby ubezpieczenia flank swej piechoty Przypisy 533 oddziałami jazdy. O badaniach zmierzających do ustalenia miejsca tej bitwy zob. W.K. Prit- ehett, Studies in Ancient Greek Topography, II (1969), s. 133 i n. u O wybuchach entuzjazmu podczas Igrzysk Istmijskich w Koryncie, gdy Flamininus pro- klamował wolność Grecji, zob. Plutarch, Flamininus, X. Okrzyknięto go zbawcą i oddawano mu hołdy na równi z bogami. Grecy obdarowali go godnością kapłańską, w hymnie po- chwalnym połączono jego imię z Apollinem, emitowano złotą monetę z jego wizerunkiem. O posunięciach dyplomatycznych Flamininusa, które historycy interpretowali w rozmaity spo- sób, zob. H.H. Scullard, Roman Politics, 220-150 B.C. (1973), indeks, hasło Quinctius; J.P.Y.D. Balsdon, "Phoenix" 1967, s. 177 i n., E. Badian, Titus Quinctius Flamininus; Phii- hellenism and Realpolitik (1970, University of Cincinnati, dwa odczyty). Niewielu historyków uważa dziś Flamininusa za sentymentalnego filhellenistę, nie można jednak zaprzeczyć, że jego szacunek dla kultury greckiej ułatwił mu stosunki z Grekami. W jakim stopniu gotów był on poświęcić zasady dla urzeczywistnienia swoich osobistych ambicji (np. w rozmowach z Filipem w Nicei lub w swej interpretacji traktatu z Etolami), pozostaje kwestią dyskusyjną. Balsdon maluje Flamininusa w barwach korzystnych, Badian feruje o nim osąd realistyczny, przypominając, że metody dyplomatyczne Flamininusa należy oceniać według kryteriów ówczesnych, a nie dzisiejszych. O rodzinie i wczesnych latach życia Flamininusa zob. Badian, JRS 1971, s. 102 i n. , .,,, ^ , 12 O topografii tej bitwy zob. W.K. Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, I (1965), s. 71 i n. 13 Jak można przypuszczać, senat, a zwłaszcza Flamininus, uczynił z naiwnego Deme- triosa narzędzie swej wrogiej polityki wobec dynastii macedońskiej: gdyby Demetrios został królem, Rzym owinąłby go sobie wokół palca. Liwiusz (LX 23) podaje, że w liście do Filipa Flamininus oskarżył Demetriosa, iż nie tylko dąży do obalenia Perseusza, ale spiskuje prze- ciwko samemu Filipowi. Nie mamy pewności, czy ów list nie został sfingowany (tak twierdzi Liwiusz); zob. Walbank, Philip V, s. 251; Badian, Foreign Clientelae, s. 94. O Perseuszu zob. P. Meloni, Perseo (1953). 14 W drodze powrotnej do kraju Eumenes omal nie został zabity przez odłamek skały, która runęła tuż koło niego w Delfach. Był to zapewne przypadek, a nie zorganizowany przez Perseusza zamach na jego życie, jak wówczas utrzymywano. Jednakże oskarżenie to i wiele mu podobnych zarzutów figurowało w liście skierowanym przez pewnego urzędnika rzymskiego do amfiktionów w Delfach i znalazło się w jednej z zachowanych inskrypcji (Dittenberger, Sylloge, s. 643; Sherk, Documents, 40; przekład zob. N. Lewis i M. Reinhold, Roman Cmiisation, I, s. 184 i n.). 15 O nieuczciwym zachowaniu posła rzymskiego Kw. Marcjusza Filipa, który dopóty oszukiwał Perseusza, dopóki Rzym nie przygotował się do rozpoczęcia działań zbrojnych (171 r.), zob. J. Briscoe, JRS 1964, s. 66 i n. Wydaje się, że niektórzy staroświeccy senatorzy odnosili się do takich praktyk z dezaprobatą. - 16 W bitwie pod Pydną jeszcze raz została obnażona słabość jazdy macedońskiej, gdyż podobnie jak pod Kynoskefalaj piechota macedońska nie została odpowiednio silnie ubez- pieczona na flankach. Co się tyczy kwestii topograficznych tej bitwy, zob. W.K. Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, II (1969), s. 145 i n. 17 O ekspedycji Rzymian przeciwko Epirowi zob. S.J. Oost, Roman Policy in Epirus (1954), s. 68 i n.; N.G.L. Hammond, Epirus (1967), s. 629 i n. O roli odegranej w tych wydarzeniach przez epirskiego zdrajcę Charopsa zob. H.H. Scullard, JRS 1945, s. 44 i n. 18 O czterech republikach utworzonych na terytorium Macedonii zob. J.A.O. Larsen, Greek Federal States (1968), s. 295 i n.; E. Badian, Foreign Clientelae, s. 97, zauważył, że utworzenie owych republik stanowiło "pierwsze odróżnienie libertas od immunitas"; państwa te były wolne, ale płaciły podatki. 534 Przypisy 19 M.G. Morgan, "Historia" 1969, s. 422 i n., przypisuje przekształcenie Macedonii w prowincję rzymską Mummiuszowi (146 r.), a nie (jak się zazwyczaj przyjmuje) Metellusowi. 20 O przebiegu tych kampanii zob. J.J. Wilkes, Dalmatia (1969), rozdz. III; o C. Sempro- niuszu Tudytanusie zob. M.G. Morgan, "Philologus" 1973, s. 29 i n. 21 Polibiusz, XXIV 10. Rzymianie mieli niewielkie doświadczenia w rozstrzyganiu sporów w drodze arbitrażu, stosowano go bowiem tylko w sprawach o odszkodowanie za wyrzą- dzone krzywdy, i to jedynie między społecznościami italskimi; w takich przypadkach powoły- wano zazwyczaj komisję mieszaną złożoną z tzw. recuperatores. O różnicach między zasadami arbitrażu stosowanymi w Grecji i w Rzymie zob. L. Mathaei, Cl. Qu. 1908, s. 241 i n. O arbitrażu rzymskim zob. E. Badian, Foreign Clientelae (1958), rozdz. IV i VII. 22 O porządku politycznym ustanowionym przez Rzymian w Grecji zob. J.A.O. Larsen [w:] T. Frank, Ań Economic Survey of Ancient Rome, IV (1938), s. 306 i n.; S. Accame, II dominia romano in Grecia delia guerra achaica ad Augusta (1946). Zniszczenie Koryntu, podobnie jak zburzenie Kartaginy w tym samym roku, nie miało nic wspólnego z chęcią wyeliminowania konkurentów handlowych. Na zniszczeniu Koryntu najbardziej zyskała wyspa Delos. Jednakże na tej wyspie, stanowiącej prężny ośrodek handlowy, znaczniejsza liczba Italików osiedliła się dopiero w II wieku. Tezę o rzekomym wpływie kupców na politykę Rzymu w II stuleciu obalił T. Frank, Roman Imperialism (1925); zob. także E. Badian, Roman Imperialism in the Łatę Republic (1968), rozdz. II, Rostovtzeff, który z początku opowiadał się za gospodarczą motywacją rzymskiej polityki zagranicznej, przychy- lił się z czasem do poglądów Franka, zob. The Social and Economic History of the Hellenistic World. (2 tomy, 1941), s. 787 i n. ROZDZIAŁ XVI ' O negocjacjach Rzymu z Antiochem zob. przede wszystkim E. Badian, Studies in 'Greek and Roman History (1964), s. 112 i n. • 2 Zachowana uchwała miasta Lampsakos ku czci posła tego miasta wysłanego do Rzymu (Dittenberger, 591) świadczy o zbożnym lęku, jaki budził tam senat rzymski. 3 Wojennej polityki Hannibala w przeciwstawieniu do ugodowości Antiocha broni E. Groag, Hannibal als Politiker (1929), rozdz. VII, który uważa, że Antioch powinien był utworzyć ogólnogrecką koalicję przeciwko Rzymowi. Wydaje się jednak nieprawdopodobne, aby w takiej koalicji Antioch mógł zapewnić udział króla macedońskiego, w dodatku zaś wobec przewagi floty rzymskiej próba lądowania w Italii inwazyjnych wojsk punicko- -greckich miała równie znikome szansę powodzenia, jak próba inwazji na Półwysep podjęta przez Filipa w czasie wojny macedońskiej. Nie można jednak wykluczyć, że Antioch zachę- cał Hannibala do sprzymierzenia się z wrogami Rzymu w Kartaginie, a być może także w 192 roku zdecydował się oddać do dyspozycji Barkidy określone siły zbrojne w celu umożli- wienia mu przeprowadzenia operacji zbrojnych na Zachodzie, ale projekt ten upadł, gdy król postanowił wkroczyć do Grecji. 4 Liwiusz podaje, opierając się na informacjach jakiegoś starszego annalisty, że Scypion Afrykański był członkiem poselstwa do Efezu, gdzie spotkał się z Hannibalem i wymienił z nim uprzejmości (XXXV 14,5); można uznać niemal za pewne, że pobyt Scypiona w Efezie jest zmyślony. W tym bowiem roku (193) Scypion przebywał z misją dochodzeniową w Kartaginie i prawdopodobnie udał się stamtąd do wschodniego regionu śródziemnomor- skiego; możliwe przeto, że. w czasie tej podróży widział się z Hannibalem, i prawdopodobnie to spotkanie, a nie rzekomy udział Scypiona w poselstwie do Efezu, posłużyło za kanwę Przypisy 525. opowieści o rozmowie tych wodzów. W czasie swej wschodniej podróży Scypion dokonał licznych aktów dedykacyjnych w Delos i Delfach. Zob. Scullard, Scipio Africanus (1970), s. 285 i n. 5 Oczywiste kwalifikacje do objęcia dowództwa działań przeciwko Antiochowi i Hanniba- Iowi miał Scypion Afrykański, ale ponieważ sprawował on konsulat w 194 roku, przez następnych dziesięć lat nie mógł być wybrany na to stanowisko. Z tych względów konsulat powierzono bratu Scypiona, Lucjuszowi, a on sam został jego legatem. Wedle przeważającej opinii Lucjusz nie spełniał wymagań do sprawowania tego urzędu, stanowisko odmienna zajmuje jednak Balsdon, "Historia" 1972, s. 224 i n. 6 Pod Magnezją Antioch powtórzył błąd, który spowodował jego klęskę w bitwie stoczo- nej z Ptolemeuszem IV pod Rafią w 217 roku (Polibiusz, V 84-85). 7 Liwiusz (XXXVII 42) pominął milczeniem dzielną postawę ciężkozbrojnej piechoty Antiocha, wspomina o tym natomiast Appian (Syriaca, XXXV). Opis tej bitwy pióra Poli- biusza nie zachował się. 8 O geograficznych barierach ekspansji Antiocha na lądzie i morzu zob. A.H. McDonald, JRS 1967, s. l i n. (granica w górach Taurus miała prowadzić wzdłuż rzeki Kałykadnos w Cylicji Trachea), a także McDonald i Walbank, JRS 1969, s. 30 i n. (postanowienia doty- czące żeglugi i typów statków: statkom Antiocha zabroniono zapuszczać się na zachód od przylądka Sarpedonium). E. Badian, Foreign Clientelae, s. 81 i n., utrzymuje natomiast, że nie było żadnych rozbieżności między Scypionami a senatem ("duch rozejmu zawartego przez Scypionów nie różni się od zasad traktatu pokojowego narzuconego przez senat"), być może jednak po części dlatego, że Polibiusz nie podał wszystkich warunków postawionych przez Scypiona (Polibiusz, XXI 14,7). Nie wiemy jednak, czy w ostatecznym tekście traktatu Scypion wyraziłby zgodę na oddanie miast greckich Eumenesowi: z przekazów historycznych wynika coś przeciwnego. Zachowały się przyjazne listy Scypiona do Kolofonu i Heraklei w Karii (SEG, I, 440, II, 556; Sherk, Documents, 36, 35). Heraklei, która poddała się w jakiś czas po Magnezji, oraz wszystkim innym miastom, które skapitulowały, przyrzekł on wol- ność, autonomię i przychylność Rzymu: "my bowiem odnosimy się życzliwie do wszystkich Greków". Jeżeli nie uznamy tego za posunięcie dyplomatyczne pod płaszczykiem filhelle- nizmu, to niewątpliwie świadczy to o umiarkowaniu Scypionów, a być może nawet o ich liberalizmie. Kiedy mieszkańcy Kolofonu, niegdyś trybutariusze Attalosa, przeciwstawiali swą wolność warunkom, w jakich z mocy postanowień tego traktatu znalazły się miasta zależne od Eumenesa, prawdopodobnie pragnęli wywołać wątpliwości Scypionów co do słu- szności ich decyzji. Jeżeli Scypionowie odnosili się z tak wielką tolerancją do miast greckich, to dlaczego nie stosowali tej samej miary do Antiocha: nie żywili żadnej szczególnej antypatii do królów, jak świadczy o tym ich list do Prusjasza bityńskiego (Polibiusz, XXI 11), a także osobiste stosunki Scypiona Afrykańskiego z Filipem. 9 Miasta greckie dzieliły się na trzy kategorie: niezależne, pergamońskie i rodyjskie. Z problemem tym mamy trudności, ponieważ między relacjami Polibiusza (XXI 19-24) i Liwiusza istnieją pewne sprzeczności. Zob. E. Bickermann, "Revue des Etudes grecques" 1937, s. 217 i n. 10 O Azji Mniejszej pod panowaniem rzymskim zob. D. Magie, The Roman Rule in Asia Minor (2 tomy, 1950). Próbę ukazania związków między wschodnią polityką Rzymu w latach 168-146 a orientacjami reprezentowanymi w senacie przez poszczególne ugrupowania lub indywidualnych senatorów podjął J. Briscoe, "Historia" 1969, s. 49 i n. " Delos zachowała niezależność do 167 roku. Wtedy to senat podporządkował wyspę administracji ateńskiej, pod warunkiem że nie będzie się tam stosować żadnych ceł ani opłat portowych. 536 Przypisy 12 Zachowała się inskrypcja pergamońska (OGIS, nr 315, 1,52 i n.) informująca, że król Attalos II poniechał ekspedycji przeciwko zbuntowanemu wodzowi galackiemu, przekonany przez jednego z członków rady królewskiej, że owa zbyt samodzielna akcja mogłaby go narazić na pretensje Rzymu. 13 Autentyczność testamentu Attalosa, który w latach późniejszych król Pontu Mitrydates próbował podważyć występując z twierdzeniem, że został on sfałszowany (Salustiusz, Histo- riae, fr. 4,69, wyd. Maurenbrecher), znalazła potwierdzenie w inskrypcji pergamońskiej, która zawiera tekst dekretu pergamońskiego wydanego przed przyjęciem przez senat zapisu Attalosa. Druga inskrypcja (OGIS, nr 43, Sherk, Documents, 11) podaje tekst uchwały senatu, prawdopodobnie z 133 roku, akceptującej takie załatwienie tej kwestii. Trzecia z kolei inskrypcja (Dittenberger, Sylloge, 694) informuje o przyznaniu przez Rzym statusu sprzymierzeńca pewnemu miastu (prawdopodobnie właśnie Pergamonowi) w uznaniu za pomoc udzieloną w stłumieniu powstania Arystpnikosa. Przekłady tych inskrypcji podają Lewis i Reinhold, Roman Cwilisation, I, s. 321 i n. Zob. także T. Drew-Bear, "Historia" 1972, s. 75 i n. 14 Powstanie niewolników w Pergamonie zbiegło się z wojną niewolniczą na Sycylii oraz buntem w kopalniach srebra w Attyce. Fala owych niepokojów, które były jednym z obja- wów fermentu społecznego, nie miała związku z podbojami rzymskimi. Egalitarne poglądy Arystonikosa wyjaśniają gotowość wielu władców do zbrojnego wystąpienia przeciwko po- wstaniu. Nie mamy pewności, gdzie Arystonikos odniósł swe początkowe sukcesy: prawdo- podobnie na południe od Myzji (ale nie w Karii) oraz na północ od Kyzikos. Emitował on własne monety (cistophori), używając w legendzie tytułu "króla", a tym samym potwierdza- jąc, że uważa się za dziedzica Attalidów (zob. E.S.G. Robinson, "Numismatic Chronicie" 1954, s. l i n.). O źródłach dotyczących wojny z Arystonikosem zob. Sources for Roman History 133-70B.C. (1960). 15 Do ucieczki z Rzymu namówił Demetriosa historyk Polibiusz, który postarał się także o przeszmuglowanie go na pokładzie statku kartagińskiego odbywającego rejs z Ostu do Tym (Polibiusz, XXXI 19 i n.). , . 16 Traktat z Judea, na który przystał senat, ale którego nie zatwierdziły komicja, nigdy nie wszedł w życie, a jego odnowienie w 139 roku nie miało praktycznego znaczenia. Niemniej wątpliwości co do istnienia tego traktatu są nieuzasadnione: zob. E. Taubler, Imperium Romanum, I (1913), s. 240 i n. O Żydach w okresie hellenistycznym zob. np. E. Schiirer, The History of the Jewish People in the Agę of Jesus Christ, 5 tomów, zwłaszcza poprawiony t. I (omawiający lata 175 p.n.e.-135 n.e.) pod redakcją G. Vermesa i F. Millara (1973). 17 Testament Ptolemeusza VII odkryto w 1929 r. w Cyrenajce. Zob. SEG. IX, 7; JHS 1933, s. 263; M. N. Tod, Greece and Rome, (II) 1932, s. 47 i n. 18 Zachowała się do naszych czasów instrukcja wysokiego urzędnika z czasów Ptolemeu- sza VIII dla naczelnika okręgu, polecająca "okazanie najwyższego szacunku" senatorowi rzymskiemu L. Memmiuszowi, odbywającemu prywatnie podróż po Egipcie: Grenfell i Hunt, Tebtunis Papyri, I, 33(112 r. p.n.e.) (= Hunt i Edgar, Select Papyri, The Loeb Ciassi- cal Library, London-Cambridge Mass. 1912, II, 416). ROZDZIAŁ XVII ' O instytucjach sojuszu (foedus), przyjaźni (amicitia) i klienteli (clientela) zob. L. Mat- haei, Cl. Qu. 1908, s. 182 i n.; A. Heuss, Die volkerrechtlichen Grundlagen der romischen Aussenpolitik (1933); a zwłaszcza E. Badian, Foreign Clientelae, 264-70 B. C. (1958), rozdz. Przypisy 537 II i III, które okazały się bardzo pomocne autorom tej książki przy opracowaniu rozdziału XVII. O królach-klientach zob. P.C. Sands, The Client Princes ofthe Roman Empire (1908). 2 T. Frank (Roman Imperialism, s. 146 i n.) dowodzi, że określenie socius et amicus zostało ukute w celu zamaskowania faktu, że Rzym nie miał z tymi państwami formalnego traktatu (societas). Badian (Foreign Clientelae, s. 69, przyp. l) wszakże utrzymuje, że termin ten ma dłuższą tradycję; ponieważ sprzymierzeńcy ci walczyli ramię w ramię z Rzymianami, byli faktycznie ich socii, natomiast z prawnego punktu widzenia jedynie amicii, nie łączyły ich bowiem z Rzymem więzy traktatowe. • 3 O administracji prowincjonalnej zob. G.H. Stevenson, Roman Provincial Administration (1939); E. Badian, Publicans and Sinners (1972). Ów aspekt mechanizmu rządzenia państwem w ustroju rzymskim omawiają także: T. Frank, Roman Imperialism; Cromer, Ancient and Modern Imperialism; J. Bryce, The Ancient Roman Empire and the British Empire in India.. 4 Tak na przykład edykt, który ogłosił Cyceron jako prokonsul Cylicji, zawierał pewne postanowienia zaczerpnięte z zarządzeń wydanych przez Scewolę w prowincji Azji (ad Atti- cum, VI l, 15). Utalentowany namiestnik mógł mieć bardzo głęboki wpływ na funkcjonowa- nie rzymskiego aparatu administracyjnego. 5 Za czasów cesarza Augusta Massilia i jej terytorium nadal nie podlegały jurysdykcji namiestnika Galii Narbońskiej (Strabon, IV 181). 6 Kompetencje namiestników prowincji nie były jednakowe. W kwestii Sycylii zob. Cyce- ron, In Verrem, II, II 32, Cyrenajki - edykty Augusta. W okresie Republiki nie spotykamy się z ani jednym przypadkiem postawienia obywatela rzymskiego przed sądem prowincjonal- nym pod zarzutem popełnienia przestępstwa; wydaje się, że po przeprowadzeniu dochodze- nia namiestnik przekazywał takie sprawy do Rzymu. 7 Wedle przeważającej praktyki propretorzy mieli u boku jednego legata, prokonsulo- wie zaś trzech. Namiestnicy, którzy nie dowierzali swym talentom wojskowym (jak np. Cyce- ron, gdy pełnił funkcje namiestnika Cylicji), zwykli byli powoływać prefekta, który obejmo- wał dowództwo stacjonujących w ich prowincjach oddziałów. O sekretarzach (scribae) zob. A.H.M. Jones, JRS 1949, s. 38 i n. (= Studies in Roman Government in Law, 1960, s. 153 i n.). . 8 Niektóre oddziały specjalistyczne (np. proćarzy batearskicb) składały się z ochotników. 9 In Verrem, II, III 12. - . ' - 10 In Verrem, II, II 7: quasi auaedam praedia populi Romani sunt vectigalia nostra atque provinciae. Teza, że owa oględna wzmianka Cycerona stała się z czasem jedną z uznanych zasad prawa rzymskiego, została obalona przez A.H.M. Jonesa, JRS 1941, s. 26 i n. (= Studies, s. 141 i n.). Twórcami doktryny, że podbój stanowi jeden ze sposobów nabycia własności ziemi, byli władcy hellenistyczni. 11 Zob. mowę Petyliusza Cerealisa do Galów w 70 roku n.e.; Tacyt, Dzieje, IV 74, l. 12 W Hiszpanii stawka ta wynosiła 2%, w prowincji Azji i Galii 2 1/2%, a na Sycylii 5%. 13 Lex Hieronica omówił wyczerpująco Cyceron w III księdze swych mów przeciwko Wer- resowi (prawo to skomentował Carcopino, La Łoi de Hieron et les Romains, 1919). W myśl tej ustawy dochody przedsiębiorstw podatkowych nie mogły przekroczyć ściśle określonej granicy. 14 Podatki należne od prowincji Azji ustalano z góry w Rzymie (w kwocie zryczałtowa- nej). W konsekwencji tamtejsi przedsiębiorcy podatkowi (którzy nie dysponowali tak wiel- kimi kapitałami) nie mogli konkurować z przedsiębiorstwami rzymskimi. Co się tyczy Sycylii natomiast, to wysokość dziesięciny należnej od poszczególnych miast określano na miejscu. 15 O kontroli Rzymian nad sycylijską gospodarką zbożową zob. R. Scalais, Musee Belge (1924), s. 143 i n., V. Scramuzza [w:] Frank, Econ. SAR, III. 538 Przypisy 16 O osadnictwie prywatnym poza granicami państwa rzymskiego (w zestawieniu z osad- nictwem organizowanym przez państwo) zob. A.J.N. Wilson, Emigration from Italy in the Republican Agę o f Rome (1966). 17 O wymierzaniu obywatelom rzymskim kary śmierci przez ukrzyżowanie, tj. rodzaju egzekucji, stosowanym zazwyczaj tylko wobec niewolników, zob. Cyceron, In Verrem, II, V 147-163. 18 Zob. Badian, Foreign Clientelae, rozdz. VII (o cudzoziemskich klientach arystokracji rzymskiej). 19 W 172 roku senat ochronił ex-konsula Marka Popiliusza, który w sposób zdradziecki zaatakował pewne plemię liguryjskie i wziął wielu jeńców, przed wytoczeniem mu procesu karnego w komicjach trybusowych, ale zobowiązał go do uwolnienia wszystkich pojmanych (Liwiusz, XLII 22). 20 O powodach utworzenia trybunału do orzekania w sprawach o nadużycia w prowin- cjach zob. W.S. Ferguson, JRS 1921, s. 86 i n.; E.Ś. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts (1968), s. 8 i n. ROZDZIAŁ XVIII ' O komicjach trybusowych zob. L.R. Taylor, The Voting Districts of the Roman Republic (1960). 2 Data tej reformy nie jest pewna. Niewykluczone, że przeprowadzono ją już w 241 roku. Inskrypcja pochodząca z Brundisium ("L'Annee Epigraphique" 1954, 217) wspomina o członku magistratury, który w 230 roku "primus senatum legit etcomiti (a ordinavit)". Być może chodziło o Kw. Fabiusza Maksymusa, który sprawował wtedy cenzurę, i o reformę komicjów. Niewykluczone jednak, że inskrypcja ta wspomina o jakimś urzędniku z kolonu latyńskiej Brundisium, a tym samym nie dotyczy Rzymu. : O reformie tej wspominają: Cyceron, De republica, II, Liwiusz (I 43, 12) oraz Dionizjusz (IV 21, 3), jednakże żaden z nich nie określa jasno, na czym ta reforma polegała. Na ten temat istnieje obfita literatura nowożytna, która wzbogaciła się jeszcze po odkryciu tzw. Tabula Hebana (zob. rozdz. XXX, przyp. 18), umożliwiającym wyciągnięcie wniosków retrospektywnych. Problem ten omawia ogólnie E.S. Staveley, "Historia" 1956, s. 112 i n. Wydaje się, że albo pozostały jak dawniej sto dziewięćdziesiąt trzy centurie, albo każdą z pięciu klas podzielono na siedemdziesiąt centurii (trzydzieści pięć seniores i tyleż samo iunio- res, które przypisano z kolei do trzydziestu pięciu tribus). Wtedy komicja składałyby się z trzystu siedemdziesięciu trzech centurii: po siedemdziesiąt w każdej z pięciu klas plus centu- rie ekwitów oraz centurie nadliczbowe. Gdyby nawet przyjąć tę strukturę, to wydaje się nieprawdopodobne, aby głosowanie przeprowadzano w trzystu siedemdziesięciu trzech gru- pach: wydaje się, że (analogicznie jak w systemie późniejszym, o którym uzyskaliśmy infor- macje dzięki odkryciu Tabula Hebana) głosowano nadal w stu dziewięćdziesięciu trzech grupach, obejmujących centurie pierwszej klasy oraz dwieście osiemdziesiąt centurii z pozo- stałych czterech klas, z tym jednak, że dla przeprowadzenia głosowania łączono po kilka centurii przynależnych do niższych klas. Por. także Walbank, Polybius, I, s. 683 i n. E.S. Staveley (AJ Phil. 1953, s. l i n.) twierdzi, że przeprowadzając tę reformę arystokraci dążyli do ograniczenia wpływów bogatych kupców, których wpisano do tribus miejskich. 3 O roli wyzwoleńców w komicjach zob. S. Treggiari, Roman Freedmen during the Łatę Republic (1969), s. 37 i n. ., . ., . . 4 O daleko idących konsekwencjach zmierzchu znaczenia komicjów zob. W.E. Heitland, The Roman Fate (1900). Pnypisy 539 5 Co więcej, zdarzało się nierzadko, że czas trwania igrzysk przedłużano pod pretekstem, że do towarzyszących im obrzędów wkradła się jakaś nieprawidłowość, która powodowała konieczność powtórzenia (instauratió) całych uroczystości. 6 O IexAelia oraz lexFufia zob. A.E. Astin, "Latomus" 1964, s. 421 i n.; A.K. Michels, The Calendar of the Roman Republic (1967), s. 94 i n. 7 Wedle P. Willemsa, Le Senat de la republique romaine (1878), I, s. 308 i n., senat składał się w 171 roku z 99 patrycjuszy i 216 plebejuszy. ; 8 O nowej nobilitas zob. klasyczne opracowanie M. Gelzera (w przekładzie angielskim R. Seagera), The Roman Nobility (1969). Najwybitniejszymi novi homines byli w tych czasach M. Porcjusz Katon, który swą promocję zawdzięczał prawdopodobnie arystokracie L. Waleriu- szowi Flakkusowi, oraz dwaj protegowani Scypiona Afrykańskiego, G. Leliusz i M. Acyliusz Glabrion. 9 O ideologii i ideałach nobilów rzymskich zob. D. Eari, The Moral andPolitical Tradition of Rome (1967); cyt. ze strony 21. 10 Punkt wyjścia do dalszych studiów w tej materii stanowią tezy M. Gelzera (zob. przypis 8), które rozwinął F. Miinzer, Romische Adeisparteien und Adelsfamilien (1920). O ugrupowa- niach politycznych w różnych okresach dziejów rzymskich zob. F. Cassola, I gruppi politici romani del III secolo a.C. (1962); A. Lippold. Consules... 264 bis 201 v. Chr. (1963); H.H. Scullard, Roman Politics 220-150 B. C. (1972); E. Badian, Foreign Clientelae (264-70 B. C.) (1958); E.S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts 149-78B.C. (1968); L.R. Tay- lor, Party Politics in the Agę ofCaesar (1949). C. Meier, Res Publica Amissa (1966), uważa, że w ostatnim stuleciu p.n.e. ugrupowania polityczne nie grały większej roli. Zob. także referat A.E. Astina, Politics andPolicies in the Roman Republic (1968), oraz artykuł T.R.S. Brough- tona, Aufstieg NRW, I, I, s. 250 i n. Co się tyczy factio, zob. R. Seager, JRS 1972, s. 55 i n. " O "procesach Scypiona" mamy wiadomości bardzo niejasne. Zob. Scullard, Roman Politics, s. 290 i n., a także (zwięźlej) Scipio Africanus (1970), s. 216 i n. O uprawnieniach wodza do kontroli nad rozdziałem łupów zob. I. Schatzman, "Historia" 1972, s. 177 i n. 12 Liwiusz (XXXVIII 56) w mowie, którą włożył w usta Grakcha Starszego, podaje, że Scypion zganił lud za chęć powierzenia mu wieczystego konsulatu i dyktatury. Wszelkie przypuszczenia, że w tym okresie podejmowano próby przekształcenia ustroju republikań- skiego w jedynowładztwo, są pozbawione podstaw. Źródłem owych domniemań był zapewne pewien pamflet polityczny z czasów Sulli lub Cezara (obaj oni sprawowali dyktaturę). 13 Na Sycylii drugiego kwestora powołano w 210 roku, powierzając mu zarządzanie finan- sami dawnego królestwa Hierona. 14 Zob. A.E. Astin, The Lex Annalis before Sulla (1958). 15 W 202 roku powierzono dyktaturę niejakiemu G. Serwiliuszowi na okres przeprowa- dzenia wyborów do magistratury. Z pogwałceniem obowiązujących zwyczajów usiłował on przedłużyć swą kadencję, zadając swoim nieprzemyślanym postępowaniem śmiertelny cios tej konającej już instytucji. 16 Przyjmuje się powszechnie, że w 153 roku p.n.e. początek roku kalendarzowego przesu- nięto z marca na styczeń; o tym, że dawniej zaczynał się on w marcu, świadczą zachowane do dziś w niektórych językach nazwy miesięcy od września (September, septembre) do grud- nia (December, decembre). Gdyby odpowiadało to prawdzie, 153 rok miałby konsekwencje o zdumiewająco szerokim zasięgu, ówczesna reforma kalendarza wyznaczyłaby bowiem m.in. datę chrześcijańskiego święta Nowego Roku. A.K. Michels, The Calendar of the Roman Republic (1967), s. 97 i n., wystąpiła z uzasadnionym twierdzeniem, że w 153 roku przenie- siono na styczeń tylko początek roku konsularnego i że reformy roku kalendarzowego (tzn. przejścia z roku księżycowego na księżycowo-słoneczny, czyli próby zsynchronizowania lat 540 Przypisy słonecznych i księżycowych) dokonano znacznie wcześniej. (Reformę tę autorka ta datuje na lata decemwiratu, prawdopodobnie jednak przeprowadzono ją już w okresie królewskim.) 17 Wydaje się, że z początku praetor urbanus zatrzymał w swej kompetencji spory między obywatelami a obcokrajowcami (peregrini). Z biegiem czasu (a najpóźniej za panowania Augusta) przeszły one do właściwości innego urzędnika, zwanego praetor peregrinus. Zob. D. Daube, JRS 1951, s. 66 i n. . 18 Termin ius gentium nie oznacza prawa międzynarodowego (jak w XVII wieku); ius gentium było częścią modernizującego się prawa rzymskiego, której zasady można było sto- sować i do obywateli rzymskich, i do osób nie posiadających tego obywatelstwa. Taki był sens praktyczny tego terminu, używano go jednak także w znaczeniu teoretycznym, zbliżo- nym do pojęcia ius naturale, rozumianego jako ideał i zespół norm o powszechnym zastoso- waniu. Zob. J.K.B.M. Nicholas, Ań Introduction to Roman Law (1962), s. 54 i n. Ius gentium składało się głównie z elementów pochodzenia italskiego, a nie greckiego lub kartagińskiego. 19 Szczegółowe postanowienia leges Porciae nie są nam znane; zob. A.H. McDonald, JRS 1944, s. 19 i n. oraz A.H.M. Jones, Criminal Courts of the Roman Republic and Principate (1972), s. 22 i n. Ogłoszenie pierwszej z tych trzech ustaw upamiętniono na denarze z końca II wieku, wybitym przez imiennika projektodawcy tego prawa; Sydenham, CKR, nr 571. 20 Polibiusz, VI 14, 7. 21 Odkąd obsadzanie stanowisk w prowincjach byłymi członkami magistratury stało się przyjętą praktyką, zwiększyła się w Rzymie liczba pretorów posiadających kwalifikacje do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. 22 O trybie postępowania obowiązującym w quaestiones perpetuae zob. A.H. J. Greenidge, The Legal Procedurę of Cicero's Time (1901), s. 441 i n. Do 122 roku p.n.e. liczba sędziów przysięgłych powoływanych do tych trybunałów wynosiła trzydzieści osób, później wahała się od pięćdziesięciu do siedemdziesięciu. 23 O rzymskiej administracji finansowej w latach 200 do 150 p.n.e. zob. Frank, Econ. SAK, 1932, s. l i n. 24 Pliniusz, Historia naturalna, XXXIII 55. 25 Notoryczny brak kwalifikacji kwestorów ilustruje anegdota przytoczona przez Plutar- cha (Cato Minor, XVI): Katon Młodszy miał ponoć wprowadzić w zdumienie stałych funk- cjonariuszy skarbowych swą umiejętnością sprawdzania dokonywanych przez nich operacji. 26 Liwiusz, XL 43, l. Dwie zachowane uchwały pochodzące z miasta Bantia w Lukanii (Riccobono, Fontes, 82; Warmington, Remains of Ola Latin, IV, s. 294) wskazują, że w II wieku p.n.e. językiem urzędowym nadal był tam język oskijski, który w 100 roku wszakże ustąpił miejsca łacinie. 27 O polityce rzymskiej wobec Latynów zob. E.T. Salmon, JRS 1936, s. 47 i n. A.H. McDonald, "Cambridge Historical Journal" 1938, s. 125 i n.; JRS 1944, s. 11 i n.; A.J. Toynbee, Hannibal's Legacy (1965), rozdz. IV. A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (wyd. II 1973), s. 96 i n, 28 Tekst decyzji senatu zabraniającej organizowania okrytych tajemnicą misteriów ku czci Bakchusa, który oprócz samej uchwały obejmuje również treść notyfikacji przez konsulów tej uchwały władzom państewek sprzymierzonych, zamieszcza Riccobono w Fontes, s. 240 i n. Ingerencja senatu w tę sferę mogła być na rękę władzom lokalnym w Italii, która w tym czasie była widownią gwałtownych buntów niewolników. Zob. także A.H. McDonald, JRS 1944, s. 26 i n. . , 29 O szerzącym się w armii rzymskiej niezadowoleniu i niesubordynacji oraz trudności w pozyskiwaniu rekrutów do wojska zob. A.J. Toynbee, Hannibafs Legacy, II, s. 80 i n. Przypisy 141 30 Polibiusz, VI 11 i n. O uczciwości Rzymian zob. Polibiusz, VI 56. O imperialistycznym ekspansjonizmie Republiki Rzymskiej i jej zmierzchu zob. A.W. Lintott, "Historia" 1972, s. 626 i n. ROZDZIAŁ XIX ' O rolnictwie ogólnie zob. K.D. White, Roman Farming (1970), a o problemach agrotech- nicznych: tenże, Agricultural Implements ofthe Roman World(\961) oraz Farm Equipment of the Roman Worid (1975). 2 Sporo danych liczbowych pochodzących ze spisów ludności zachowało się u Liwiusza i innych pisarzy, ale liczby te mogły ulec zniekształceniu, a ich interpretacja jest nadzwyczaj kontrowersyjna. Wydaje się, że liczby te obejmują wyłącznie obywateli rzymskich płci męskiej: pogląd ten reprezentują w swych ostatnich pracach Toynbee, Hannibal's Legacy, I, s. 438 i n., oraz Brunt, Manpower, rozdz. II. Następujące zaokrąglone liczby ilustrują trwałą tendencję wzrostową ludności rzymskiej: ' 234 r.p.n.e. 270000 204 r.p.n.e. 214000 174 r.p.n.e. 269000 164 r.p.n.e. 337000 136 r.p.n.e. 318000 3 Zachłanność, z jaką wzbogaceni Rzymianie kupowali nieruchomości, można porównać z pożądliwością ziemi kupców angielskich w XVI, XVII i XVIII wieku. 4 Ci historycy, których zdaniem lex Licinia nie zawierała klauzuli ograniczającej możli- wości posiadania gruntów państwowych, uważają, że prawo takie zostało uchwalone w okre- sie późniejszym (ok. roku 230 lub nawet dopiero w latach 185-180), być może z inicjaty- wy innego Licyniusza. Liwiusz wszakże nie wspomina o takim akcie prawnym. W każdym jednak razie ustawa taka istniała w 167 roku, ponieważ Katon w jednej ze swoich mów wspomina o limicie w wysokości 500 jugerów (około 120 hektarów): Oratorum Romanum Fragm., wyd. II, Malcoyati, fragm. 167. Kwestię tę omawia Toynbee, Haimibal's Legacy, II, s. 554 i n. 5 De re rustica, rozdz. II in flne. 6 Mniej więcej do 167 roku (a być może do 146 roku) import zboża z prowincji, a zwła- szcza z Sycylii i Sardynii, nie stanowił prawdopodobnie poważniejszej konkurencji dla rolni- ków italskich, ponieważ nie szło ono na rynek wewnętrzny, lecz na potrzeby wojska prowadzącego działania zbrojne poza granicami Italii. Nawet w czasach późniejszych ujemne skutki importu zboża mogli w istocie odczuć tylko gospodarze osiedleni w najbliższej oko- licy Rzymu oraz kilka miast nadmorskich, natomiast w żadnym razie Italia jako całość (transport lądowy w przeciwieństwie do morskiego był bardzo drogi). Zob. Frank, Econ. SAR, I, s. 158 i n. W czasach Polibiusza za jeden modius (garniec, a ściśle 7,833 l) pszenicy płaciło się w Galii Przedalpejskiej jednego asa, podczas gdy cena w Rzymie wynosiła jednego denara, a więc była dziesięciokrotnie wyższa. 7 Katon w swoim podręczniku nie zajmował się uprawą zbóż, natomiast wyczerpująco omówił uprawy winorośli i oliwek. Uprawy zbóż i roślin paszowych odgrywały w nietowaro- wej gospodarce mieszanej rolę tak decydującą, że nie trzeba było ich propagować. O kup- cach oliwy i wina na Delos zob. J. Hatzfeid, Les Trafiąuants italiens dans 1'Orient hellenique (1919), s. 212 i n. Rocznik wina z 121 roku (consule Opimió) był tak znakomity, że na długo zapisał się w pamięci Rzymian. 542 Przypisy 8 O znaczeniu terminu lalifundia zob. K.D. White, "Bulletin of the Institute of Ciassical Studies, London" 1967, s. 62 i n. (autor przytacza antyczne źródła) oraz Roman Farming, s. 384 i n. Zarówno w południowej Etrurii (w okolicy Wejów, Sutrium i Kapeny), jak i w Apulii (wokół Lucern), prace wykopaliskowe wykazały, że w II stuleciu istniały tam nadal małe gospodarstwa. W południowej Etrurii, gdzie prace archeologiczne prowadzili członkowie British School w Rzymie (zob. PBSR 1958, 1961, 1963, 1968), małe gospodarstwa stanowiły większość gospodarstw rolnych na przebadanym terenie. Wykonane w okolicy Lucerii zdję- cia lotnicze ukazały resztki bruzd po uprawach oliwek i winorośli w niewielkich gospodar- stwach (o powierzchni mniej więcej 10 jugerów), które można datować na około 120 rok p.n.e. lub niewiele wcześniej. Być może więc powstały one w związku z akcją osiedleńczą zainicjowaną przez Tyberiusza Grakcha w 133 roku p.n.e. O Lucerii zob. J. Toynbee, Hanni- bal's Legacy (1965), II, s. 563. O świadectwach; archeologicznych dotyczących problemów agrarnych w czasach Grakchów zob. M.W. Frederiksen, "Dialoghi di Archelogia" IV-V, (1970-1971), s. 331 i n. 9 Zob. K.D. White, Roman Farming (1970), s. 350 i n. oraz rozdz. XI; autor omawia zagadnienia siły roboczej i personelu kierowniczego. 10 Wykonane niedawno zdjęcia lotnicze ukazały sytuację rolnictwa w Apulii. Dają one obraz osady założonej na planie przecinających się linii prostych i podzielonej na niewielkie działki, odpowiednie do prowadzenia intensywnej gospodarki mieszanej. Pochodzi ona z czasów Grakchów (ok. 120 roku p.n.e.) i świadczy o tym, że osiedleni tam wówczas ludzie nie powracali już do dawnej gospodarki zbożowej, każdy bowiem osadnik otrzymywał działkę nadającą się na uprawy towarowe, która, choć stosunkowo mała, przypominała gos- podarstwo opisane przez Katona. Na powierzchni badanego terenu widać ślady dołków po oliwkach i winorośli, zachowały się również ślady zabudowań gospodarskich. Zob. J. Toyn- bee, Hannibal's Legacy, II, s. 563 i n. (autor streszcza nie opublikowaną jeszcze pracę G.D.B. Jonesa). Zdjęcia zob. A.H. McDonald, Republican Rome (1966), ii. 70-73. W Villa Francolise, w pobliżu Kapui, archeolodzy odkryli dwie wille wiejskie; jedną z nich datuje się na koniec II wieku. Inne gospodarstwo, datowane na lata trochę wcześniejsze, odkryto w okolicy San Giovenale w południowej Etrurii; zob. McDonald, op. cit., ii. 67-69; na s. 121 publikuje on także plan gospodarstwa w Sambuco. 11 Zob. Katon, O gospodarstwie wiejskim, 22; Warron, 2, 8, 5; o uprzęży zob. Lynn White, Mediaeval Technology (1962), s. 57 i n.; A. Burford, "Economic History Review" 1960, s. l i n. O położeniu rzemieślników zob. A. Burford, Craftsmen in Greek and Roman Society (1972). Ogólną charakterystykę gospodarki rzymskiej prezentuje P.A. Brunt, Social Conflicts in the Roman Republic (1971), s. 20 i n. Rzymskie zakłady rzemieślnicze były w II wieku p.n.e. bardzo małe, o czym świadczy fakt, że budowę aqua Marcia w 144 roku trzeba było podzielić między 3000 prywatnych wykonawców. 12 Wedle Liwiusza (XXI 63, 3) z całego senatu tylko jeden G. Flaminiusz opowiedział się wyraźnie za wspomnianą lex Ciaudia: zapewne jest to przesada, ponieważ w tym okresie senatorzy mieli swe interesy finansowe głównie w rolnictwie, a nie w działalności handlowej. Historycy rozmaicie interpretowali cel, który leżał u podstaw uchwalenia tych przepisów; zob. F. Cassola, I gruppi politici (1962), s. 215 i n. •" 13 Jedynym znanym nam traktatem rzymskim zawierającym klauzulę "najwyższego uprzy- wilejowania" jest umowa zawarta w 183 roku p.n.e. z greckim miastem Ambrakią, zawiera- jąca postanowienie, że kupcy italscy będą zwolnieni od opłat celnych (Liwiusz, XXXVIII 44,4). Co się tyczy Delos, to Italikowie konkurowali tam na równych prawach z kupcami grec- kimi i orientalnymi. ; Przypisy ' WS 14 O pochodzeniu "Italików" zamieszkałych na Delos zob. Hatzfeid, "Bulletin de Corres- pondance Hellenique" 1912, s. 130 i n. oraz Les Trafiauants italiens (1919). Zob. także Toyn- bee, Hannibal's Legacy, II, s. 363 i n. 15 O organizacji przedsiębiorstw podatkowych zob. P-W, suplement XI, s. 1203 i n., oraz E. Badian, Publicans and Sinners (1972), zwłaszcza rozdz. IV. 16 Bankierzy rzymscy omijali ogłoszone w IV wieku przepisy przeciwko lichwie, udzielając pożyczek pod imieniem Italików z miast sprzymierzonych. Jednakże znowelizowane ustawo- dawstwo ze 193 roku poddało owych figurantów rygorom prawa rzymskiego (Liwiusz, XXXV 7,2-5). 17 O masowym ubieganiu się o kontrakty dzierżawy zob. Polibiusz, VI 17 (por. Walbank, Polybius, I, s. 629 i n.). Polibiusz (VI 17) pisze, że "niemal wszyscy obywatele biorą udział w dzierżawach". Pod koniec swego życia nawet Katon udzielał niewielkich pożyczek na finan- sowanie transportów morskich (Plutarch, Cato Maior, XXI). Ową eksplozję namiętności do spekulacji finansowych można porównać do gorączki spekulacyjnej, która ogarnęła Anglię na początku XVIII wieku. 18 O zasadach antycznej bankowości zob. P-W, suplementy IV i V: Banken i Giroverkehr. " O ekwitach zob. H. Hill, The Roman Middle Ciass (1952); obszerna praca C. Nicolet, L'0rdre equestre a l'epoque republicaine, I, II, 1966-1975; cenny artykuł P.A. Brunta [w:] The Crisis ofthe Roman Republic (pod red. R. Saegera, 1969), s. 83 i n.; E. Badian, Publicans and Sinners (1972), a także w Oxford Ciassical Dictionary, wyd. II pod red. N.G.L. Ham- monda i H.H. Scullarda (1970), hasło Eauites. 20 Wedle Polibiusza, II 24, 14, na listach obywatelskich zapisano 23 000 Rzymian i Kam- pańczyków zdolnych do służby wojskowej w kawalerii. 21 O wpływach cywilizacji greckiej na Rzym oraz fluktuacjach opinii Rzymian o kulturze hellenistycznej zob. zwłaszcza G. Colin, Rome et la Grece de 200 a 146 av. J.-C. (1905). 22 O niewolnictwie zob. W.L. Westermann, The Slave Systems o f Greek and Roman Anti- quity (1955); por. także P.A. Brunt, JRS 1958, s. 164 i n., oraz Slavery in Ciassical Antiquity (pod red. M.I. Finieya, 1960, z bibliografią). O niewolniczej służbie domowej w późniejszych czasach w Rzymie pisze R.H. Barrow, Slavery in the Roman Empire (1928), rozdz. II. Można przyjąć, że pierwszą płatną szkołę założył w Rzymie ok. 250 roku p.n.e. wyzwole- niec Sp. Karwiliusz (Plutarch, Ouaestiones Romanae, LIX); był to Grek, który pierwszy raz wprowadził do programu szkół rzymskich (istniały one bowiem już od dawna) nauczanie języka Hellenów. 23 O Porticus Aemilia zob. Boethius i Ward-Perkins, Etruscan and Roman Architecture (l97ff), s. 107; fotografie publikuje E. Nash, Pict. Diet. Anc. Rome, II, s. 238 i n. (jest to przekład dzieła Bildlexikon żur Topografie des antiken Rome, 2 tomy, Tubingen 1961-1962). 24 O początkach literatury rzymskiej zob. J.W. Duff, A Literary History ofRomefrom the Origins to the Close of the Golden Agę (wyd. III 1950). Teksty i przekłady najdawniejszych poetów zob. E.H. Warmington, Remains ofOldLatin, I-III (1935-1938). O Enniuszu zob. Ennius, Entretiens Hardt, XVII (1971), zwłaszcza rozdz. IV pióra E. Badiana, który omawia przekazy tradycji o gronie przyjaciół poety w Rzymie. O Lucyliuszu zob. J. Christes i W.A. Krenkel, Aufstieg NRW, I, II, s. 1182 i n., s. 1240 i n. 25 Przykłady takich transkrypcji zob. Riccobono, Fontes, s. 242 i n., s. 257 i n. itd.; Sherk, Documents. 26 Literaturę o najdawniejszych dziejopisarzach podano w przyp. 7 do rozdz. VI. O Fabiu- szu Piktorze zob. także D. Timpe, Aufstieg NRW, I, II, s. 928 i n. 27 Jak się wydaje, praca Celiusza stanowiła podstawowe źródło informacji Liwiusza o początkowym i środkowym okresie drugiej wojny punickiej, o jej końcowej fazie natomiast czerpał on wiadomości głównie od Polibiusza. 544 • Przypisy 28 W 167 roku zebrany na igrzyskach tłum widzów przyjął z niezadowoleniem sprowa- dzoną z Grecji orkiestrę, która odegrała utwory "klasyczne", wybuchnął natomiast entuz- jazm, gdy muzycy, zrozumiawszy swój błąd, uraczyli go hałaśliwymi "kawałkami", rzec można, w stylu "pop" (Polibiusz, XXX 13). 29 O wpływie doktryny stoickiej na Rzymian zob. E.V. Arnold, Roman Stoicism (1900). Por. F.H. Sandbach, The Stoics (1975). 30 O książkach poświęconych religii rzymskiej zob. przyp. 10 do rozdz. V, a o religii w omawianym okresie: Toynbee, Hannibal's Legacy, II, rozdz. XII. 31 Zdarzali się także żarliwi wyznawcy: mogli oni otrzymać od pretora rzymskiego, działa- jącego na podstawie aprobaty senatu, zezwolenie na odprawianie tych obrzędów kultowych, pod warunkiem, że brało w nich udział najwyżej pięć osób. O tajnych związkach zob. McDonald, JRS 1944, s. 26 i n.; za naruszenie przepisów prawa w tej materii wymierzano karę śmierci. Tekst senatus consultum de Bacchanalibus zob. Riccobono, Fontes, s. 240 i n. 32 Polibiusz (VI 56, 7-11) opisuje zręczność,'z jaką arystokracja rzymska posługiwała się religią, aby "niższe stany utrzymać na właściwych im miejscach". 33 Mimo zasymilowania wielu elementów kultury greckiej Rzymianie pozostali wierni cywilizacji italskiej w jej zasadniczych treściach: przypomina to postawę dzisiejszych Japoń- czyków wobec cywilizacji europejskiej. ROZDZIAŁ XX ' Podstawowych wiadomości o Grakchach dostarczają nam Żywoty Plutarcha otsaBellum ćmie (ks. I) Appiana. Najważniejsze fragmenty prac tych autorów oraz innych źródeł, doty- czące lat 133-70 p.n.e., zebrali A.H.J. Greenidge, A.M. Ciay i E.W. Gray, Sources for Roman History 133-70B.C. (II wyd. 1960). Nowożytne prace o Grakchach: opracowanie H. Lasta w CAH, IX, rozdz. I i II, stanowi do dziś dzieło o fundamentalnym znaczeniu; inspirujące i pełne inwencji szkice na omawiany temat skreślił J. Carcopino w pracy Autów des Gracques (1928, II wyd. 1967). Ogólny zarys przedmiotu dał H.C. Boren, The Gracchi (1968); o Tyberiuszu Grakchu zob. D.C. Eari, Tiberius Gracchus (1963), A.E. Astin, Scipio Aemilianus (1967), zwłaszcza s. 190-226, oraz E. Badian, Aufstieg NRW, I, I (1972), s. 668 i n. Tiberius Gracchus (1970) pióra J.M. Ridd- le'a jest zbiorem materiałów źródłowych, opatrzonych komentarzem; podobny charakter ma opracowanie C. Nicoleta, Les Gracques (1968). O najnowszych pracach dotyczących okresu od Grakchów do Sulli zob. E. Badian, "Historia" 1962, s. 197 i n. (= Seager, Crisis of Roman Republic, 1969, s. 3 i n.). Poglądy Cycerona na działalność Grakchów scharakteryzował J. Beranger, Aufstieg NRW, I, I. O stronnikach i przeciwnikach Tyberiusza Grakcha zob. J. Briscoe, JRS 1974, s. 125 i n. O geograficznych motywach opozycji przeciwko ustawie agrar- nej Grakcha zob. E. Gabba [w:] Polis and Imperium (red. J.A.S. Evans, 1974), s. 129 i n. 2 Powstanie niewolników na Sycylii opisał Diodor (XXXIX l-12), opierając się na Posej- doniosie: relacja bardzo malownicza. Por. P. Green, "Past and Present" 1961, s. 10 i n. (= The Shadow ofthe Parthenon, 1972, s. 193 i n.); W. Forest, ibid., 1962, s. 87 i n.; M.I. Finiey, Ancient Sicily (1968), s. 137 i n. Przywódca powstania Eunus, który ogłosił się królem pod imieniem Antiocha i, jak przystało na władcę hellenistycznego, emitował monety (o niewiel- kich nominałach), musiał skorzystać z usług pewnego czarnoksiężnika, aby narzucić swą władzę. Jednakże potrafił on dobrać sobie właściwych współpracowników i rozsądnie zaka- zał odwetowych prześladowań wolnej ludności wyspy. Zarówno Eunus, jak i inni zbunto- wani niewolnicy nie dążyli do rewolucji społecznej w myśl jakichś założeń ideologicznych, lecz pragnęli uzyskać wolność i zemścić się na swych właścicielach. Przypisy 545 3 Znaleziono pociski do proc, znakowane imieniem Pizona, konsula w 133 roku, którego wysiano z zadaniem stłumienia buntu niewolników. P. Rupiliusz, który zdławił powstanie, ogłosił przepisy regulujące ostatecznie status wyspy. W związku z powstaniem niewolników P. Popiliusz (konsul w 132 roku), lub Anniusz (pretor w 131 roku?), zbudował drogę woj- skową prowadzącą znad Cieśniny Mesyńskiej do Kapui. Poświęcona tej budowie inskryp- cja, która zachowała się bez formuły początkowej, wywołała ożywioną dyskusję - zabrał w niej głos T.P. Wiseman, PBSR 1969, s. 82 i n. 4 Najmocniej zakorzeniona tradycja dotycząca działalności Grakchów głosi kategorycznie, że Tyberiusz dążył do ponownego zaludnienia Italii zdrowym, krzepkim elementem chłop- skim, gdyż uważał to za nieodzowne do utrzymania militarnej siły Rzymu (Appian, Helium ćmie. I, l-17; Plutarch, Tiberius Gracchus, VIII). Szersze omówienie tej kwestii zob. litera- tura podana w przyp. l; rozmaite poglądy na ten temat referuje w swej niewielkiej pracy J.M. Riddłe. 5 Jak można sądzić, zwiększone przydziały gruntów przyznawano z tytułu posiadania dzieci, a nie tylko synów (jak tradycyjnie interpretowano materiały źródłowe): zob. E. Badian, Aufstieg NRW, I, I, s. 702 i n. Nie można wykluczyć, że nadania te obejmowały także pewne przywileje w zakresie wypasu zwierząt domowych. Twierdzenie, że wszystkie działki miały jednakową powierzchnię 30 jugerów (ok. 7 hektarów) opiera się na podstawach co najmniej wątpliwych, jest bowiem wydedukowane tylko z zachowanego fragmentu jed- nego z postanowień ustawy ze 111 roku (zob. Riccobono, Fontes, 8, s. 102 i n.); wydaje się, że ich przeciętna powierzchnia wynosiła 10 jugerów, natomiast maksymalna dozwolona pra- wem wielkość nie mogła przekraczać 30 jugerów. Mimo pewnych dwuznaczności można przypuszczać, że działki te otrzymywali tylko obywatele rzymscy; podobnie jak obywatele rzymscy, także i sprzymierzeńcy italscy, którzy użytkowali więcej niż 500 jugerów gruntów państwowych, musieli zwrócić nadwyżkę i to samo obowiązywało obywateli rzymskich. Uro- dzajny ager Campanus wokół Neapolu, który przynosił skarbowi państwa wysokie dochody w postaci czynszów, nie podlegał przepisom tej ustawy. 6 O propozycji Leliusza zob. Plutarch, Tiberius Gracchus, 8, 4. Por. H.H. Scullard, JRS 1960, s. 62 i n.; A.E. Astin, Scipio Aemilianus, s. 307 i n. Nie mamy pewności ani co do daty, ani co do treści tego projektu. 7 W 167 roku pewien wojowniczy pretor. M'. Juwentiusz Thalna, nie zasięgnąwszy opinii senatu, zwołał komicja centurialne, aby wypowiedzieć wojnę Rodyjczykom. W tym przy- padku wystarczyło założenie weta przez dwóch trybunów (poinstruowanych bez wątpienia przez senat), aby pohamować tego niesubordynowanego członka magistratury (Liwiusz, XLV 21). Jednakże założenie weta trybuńskiego przeciwko wnioskom innego trybuna było rzeczą niepowszednią i z tego powodu postępowanie Oktawiusza mogło stanowić dla Tybe- riusza prawdziwe zaskoczenie. Zob. Badian, Aufstieg NRW, I, I, s. 697 i n. 8 Plutarch (Tiberius Gracchus, 10) podaje, że Tyberiusz przeredagował projekt tej ustawy, nadając mu brzmienie bardziej radykalne, i ogłosił iustitium, to znaczy zawieszenie działal- ności instytucji państwowych. Jak można przypuszczać, Tyberiusz proponował, aby grunty państwowe nie przechodziły na własność ich dotychczasowych posiadaczy, lecz stanowiły nadal ager publicus, jednakże bez obowiązku płacenia czynszu dzierżawnego. Wydaje się jednak, że mógł on zahamować działalność państwową korzystając z weta, a nie w drodze całkowitego iustitium. 9 W 136 roku senat pozbawił M. Emiliusza Lepidusa dowództwa w Hiszpanii, jednakże Lepidus nie był już wtedy konsulem (jak błędnie podaje Appian, Iberica, 83; por. Liwiusz, Periochae, LVII), lecz prokonsulem, który to urząd formalnie nie wchodził do magistratury. 10 Triumviri agris iudicandis adsignandis byli wybieralni, kadencja ich wynosiła rok; w isto- cie jednak skład tej komisji zmieniał się tylko w przypadku śmierci jednego z jej członków. Zob. J. Carcopino, Autów des Gracques (1928, II wyd. 1967), s. 149 i n. 35 - Dzieje Rzymu t. 11 546 Przypisy n Czy Tyberiusz przeprowadził taką ustawę (Plutarch, Tiberius Gracchus), czy też tylko groził, że ją ogłosi (Liwiusz, Periochae, LVIII), nie mamy pewności, niemniej jednak osiągnął swój cel. 12 Program Tyberiusza na 132 rok, który miał ponoć obejmować ustawę sądowniczą, przyznanie Italikom pełnego obywatelstwa rzymskiego oraz złagodzenie uciążliwości służby wojskowej, przypomina do złudzenia legislację przeprowadzoną dziesięć lat później przez jego brata, Gajusza. Dlatego też prawdopodobnie większość tych reform historycy antydato- wali, przypisując je starszemu z Grakchów. Gdyby (co wydaje się niemożliwe) okazało się prawdą to, co głosi tradycja (Kasjusz Dion, fragm. 83, 7 i n.), a mianowicie, że brat Tyberiu- sza, Gajusz, także ubiegał się o trybunat, a jego teść, Appiusz Klaudiusz (który był już konsulem w 143 roku), zamierzał postawić swą kandydaturę do konsulatu w 132 roku, to podjęta przez Tyberiusza próba prolongowania swej władzy trybuńskiej mogła się wydać jego przeciwnikom jeszcze bardziej niebezpieczna (być może to oni celowo rozsiewali pogło- ski o zamierzeniach brata i teścia Tyberiusza). 13 Mimo to jednak Scypion Nazyka sprawował swój drugi konsulat (w 154 roku) przed upływem dziesięciu lat, drugi raz otrzymał konsulat w 134 roku także Scypion Emilianus (konsul w 147 roku). 14 Zachowało się dziewięć kamieni granicznych (cippi) ustawionych przez komisję do spraw rozdziału ziemi (Degrassi, ILLRP, 269 i n.). W inskrypcji, której formuła początkowa uległa zniszczeniu (zob. wyżej, przyp. 3), pewien polityk rzymski chwalił się, że na gruntach państwowych pasterze musieli ustąpić oraczom. Na ogół tekst ten historycy wiążą z działal- nością komisji utworzonej przez Tyberiusza Grakcha (spotyka się także odmienne interpre- tacje: zob. Astin, Scipio Aemilianus, s. 354). Inskrypcja ta mogła dotyczyć Anniusza lub raczej Popiliusza, który wydał edykt ostrzegający dzierżawców przed stawianiem oporu członkom komisji. O wkładzie archeologii w naświetlenie problemu agrarnego w czasach Grakchów zob. M.T. Frederiksen, "Dialoghi di Archaeologia" IV-V, 1970-1971, s. 330 i n. Pogląd, że skutki reformy były krótkotrwałe, reprezentuje J. Molthagen, "Historia" 1973, s. 423 i n. 15 Na terenach, gdzie zabrane kiedyś przez Rzym ziemie graniczyły z obszarami, które pozostały w rękach społeczności sprzymierzonych, konflikty były dość powszechne. Jest mało prawdopodobne, aby komisja agrarna zajmowała się ager publicus, który przyznano kiedyś społecznościom latyńskim kolektywnie, z prawami dzierżawy zagwarantowanymi postanowieniami traktatów (por. wszakże Cary, Hist., s. 286). ' 16 Appian (Bellum civile, I 19,2) nie wyjaśnił, jakie kroki podjął w tej kwestii Scypion Emilianus. Prawdopodobnie nie zahamował on akcji dystrybucji ziemi odebranej obywate- lom rzymskim. Por. Last, CAH, IX, s. 42 i n.; F.B. Marsh, History of the Roman World. 146-31 B.C. (wyd. III, 1962), s. 409. 17 O wynikach spisów ludności zob. rozdz. XIX, przyp. 2. Zob. A.H.M. Jones, Ancient Economic History, s. 6 i n.; chociaż autor ten ma zastrzeżenia co do wartości niektórych rezultatów cenzusów dla celów demograficznych, to jednak przyjmuje, że wzrost liczby osób wpisanych na listy cenzorskie w 125 roku stanowił owoc reform agrarnych Tyberiusza. Wedle odmiennego poglądu wzrost ten nastąpił dzięki wpisaniu przez cenzorów w 125 roku znacznej liczby Italików (por. Cary Hist., s. 289 i 295, przyp. 15); zob. jednak P. Fraccaro, Opuscula, II, s. 87 i n. Brunt, Manpower, s. 78 i n., wiąże wzrost liczby obywateli w r. 125/124 z dystrybucją gruntów na podstawie ustawy Grakcha. Prawdopodobnie w tym samym czasie (a być może z inicjatywy Gajusza Grakcha) przy- znano obywatelstwo rzymskie osobom sprawującym urzędy w koloniach latyńskich. W ten sposób ius adipiscendi civitatem Romanom per magistratum zajęło miejsce prawa do nabywa- Przypisy 547 nią go per migrationem. Posunięcie to przyczyniło się do umocnienia lojalności wobec lokal- nych warstw rządzących Rzymu. 18 O śmierci Scypiona zob. J. Carcopino, Autów des Gracąues (1967), rozdz. III. 19 W kwestii datowania trybunatu Pennusa zob. E. Badian, Foreign Clientelae, s. 177. 20 Nie mamy możliwości ustalenia ścisłej chrolonogii legislacji Gajusza. Prawdopodobnie większość zainicjowanych przez niego aktów prawnych została ogłoszona w drugiej połowie 123 roku, jednakże projekt jego najważniejszej ustawy (a być może także lex Rubria o założe- niu Junonii) pochodzi ze 122 roku. Większość postulowanych przez Gajusza ustaw P.A. Brunt datuje na 123 rok (= Seager, Crisis of Roman Republic, s. 112 i n.). H. Last, CAH, IX, s. 49 i n., natomiast reprezentuje pogląd, że Gajusz postępował ostrożnie i że z początku jego propozycje były mniej radykalne niż w okresie późniejszym. Zob. także E. Badian, Foreign Clientelae, s. 299 i n. 21 Klęska szarańczy, która nawiedziła Afrykę na krótko przed 123 rokiem (Liwiusz, Perio- chae, LX), spowodowała bez wątpienia wzrost cen w Rzymie. 22 W kwestii interpretacji tej ustawy, którą proponujemy w tej książce, zob. N.J. Miners, Cl. Qu. 1958, s. 241 i n., oraz U. Ewins, JRS 1960, s. 94 i n. Częściej spotyka się pogląd, że ustawa ta była wymierzona przeciwko korupcji sędziów; branie łapówek przez sędziów przy- sięgłych kwalifikowała ona ponoć jako przestępstwo kryminalne i stosowała się do senato- rów, a nie do ekwitów, gdyż ogłoszono ją przed przekazaniem spraw o nadużycia sądom ekwickim. 23 Jak można sądzić, w zachowanej ustawie sądowniczej, pochodzącej bez wątpienia z końca II stulecia, przetrwał fragment aktu prawnego zainicjowanego przez Gajusza (Ricco- bono, Fontes, przyp. 7, s. 84 i n.; przekład i komentarz podaje E.G. Hardy, Roman Laws and Charters, s. l i n.). Podobieństwo między kilkoma postanowieniami tej ustawy i rozwiąza- niami przyjętymi w lex Acilia, o których wspomina scholia do Cycerona (Verr. II, I, 26), pozwala wnioskować z pewnym prawdopodobieństwem, że mamy w istocie do czynienia z jednym aktem prawnym; oznaczałoby to, że Gajusz przeprowadził tę ustawę pod imieniem innego trybuna. Przegląd najnowszych stanowisk w tej kwestii podaje H.H. Scullard, From the Gracchi to Nero (wyd. III, 1970), s. 393 i n. Zob. także A.N. Sherwin-White, JRS 1972, s. 83 i n., oraz M.T. Griffm, Cl. Qu. 1973, s. 108 i n. O trybie postępowania i zakresie kompetencji trybunału de rebus repetundis w czasach późnej Republiki zob. A.N. Sherwin-White, PBSR 1949, s. 5 i n.; JRS 1952, s. 43 i n., oraz A.H.M. Jones, The Criminal Courts of the Roman Republic and Principate (1972), rozdz. II. 24 Wydaje się, że sędziów do tego trybunału nie powoływano tylko z osiemnastu centurii ekwitów, lecz spośród ekwitów w szerszym znaczeniu; ustawa ta prawdopodobnie zawierała postanowienie, że kwalifikacje do wykonywania funkcji sędziowskich mają osoby posiada- jące majątek wartości co najmniej 400000 sesterców. 25 Wiele ustępów w literaturze antycznej (np. Wellejusz, II 6, 3; Tacyt, Annales, XII 60; Appian, Bellum civile, l, 22) wskazuje ponad wszelką wątpliwość, że lex iudiciaria Gajusza w swej ostatecznej postaci odebrała sądownictwo de repetundis senatorom i przekazała je ekwi- tom. Wedle Plutarcha wszakże {Gaius Gracchus, 5) Gajusz miał powołać kolegium w liczbie 600 sędziów, z których połowa była senatorami, połowa zaś ekwitami; Liwiusz (Epitome, LX) natomiast podaje, że do senatu, który liczył 300 członków, Gajusz powołał dodatkowo 600 ekwitów. 26 Dostępne źródła nie dają nam jasnego obrazu zasad ustawy o przyznawaniu pełnego obywatelstwa (nie można również na ich podstawie zorientować się, czy Gajusz zamierzał rozwiązać ten problem w dwóch etapach), zgodne są jednak, że Latynowie mieli otrzymać obywatelstwo optima iure. 27 Na dużym obszarze północno-wschodniej Tunezji zachowały się ślady podziału grun- tów na parcele (centuriae) o jednakowej powierzchni 200 jugerów; być może część z nich były to działki, które miały wchodzić w skład kolonii Junonia; zob. J. Bradford, Ancient Landsca- pes (1957), s. 197 i n.; R. Chevallier, "Melanges d'Areh." 1958, s. 61 i n. 28 Terminy "optymaci" i "popularzy" nie oznaczają ani stronnictwa senatorskiego, ani rywalizującej z nim partii ludowej lub postępowej. W istocie członkowie obu tych grup nale- żeli do tej samej warstwy; różnica między optymatami a popularami polega głównie na stosowanych przez nich metodach działania. Ale chociaż wszyscy popularzy posługiwali się tą samą taktyką, to często działali z różnych pobudek: niektórzy z nich, jak Grakchowie, byli altruistycznymi reformatorami, inni politykami kierującymi się tylko osobistymi ambi- cjami. Sytuacja ta skomplikowała się jeszcze bardziej, odkąd ważną rolę na arenie polity- cznej zaczęli odgrywać dowódcy armii. O znaczeniu terminu popularis u Cycerona zob. R. Seager, Cl. Qu. 1972, s. 328 i n. 29 O działaniach zbrojnych Rzymu w południowej Galii (wiele epizodów jest dla nas nie- jasnych) zob. C. Jullian, Histoire de la Gaule, III, s. l i n. Por. także CJH. Benedict, The Romans in Southern Gaul, AJ Phil. 1942, s. 38 i n., oraz A History ofNarbo (1941), rozdz. I. 30 Data formalnego utworzenia tej prowincji (to znaczy data, od której delegowano tam co roku oficjalnego przedstawiciela Rzymu) nie jest pewna. Na ogół wiąże się ją z latami prokonsulatu Domicjusza, jednakże E. Badian, Foreign Clientelae, s. 264, przyp. 3, oraz s. 287, i bardziej wyczerpująco w: Melanges Piganiol (1966), s. 901 i n., opowiada się za dato- waniem formalnej organizacji tej prowincji dopiero na koniec stulecia, po pokonaniu Ger- manów przez Mariusza. Najstarszą znaną nam inskrypcję łacińską stanowi napis na jednym z zachowanych kamieni milowych z via Domitia: Cn. Domitius Cn.f. Ahenobarbus imperator XX (Degrassi, ILLRP, nr 460a: Greenidge, Ciay i Gray, Sources, wyd. II, s. 49). Wellejusz (I 15,5) datuje założenie kolonii Gallia Narbonensis na rok 118 p.n.e. Z jej powstaniem wiąże się niektóre emisje monet (Sydenham, CRR, 520; Crawford, RRC, 282/4); figuruje na nich podobizna króla Butuitusa jadącego w rydwanie, a wybili je duoviri delego- wani do założenia tej kolonii: L. Krassus i syn Gn. Domicjusza. Przyjmując, że monety te emitowano w okresie organizowania kolonii i że działo się to wkrótce po 118 roku (być może w latach 115-114), próbowano datować założenie tej kolonii o kilka lat wcześniej (por. H.B. Mattingly [w:] Hommages a A. Grenier, 1962, III, s. 1159 i n., "Num. Chroń." 1969, s. 95 i n.). M. Crawford, Rom. Rep. Coin Hoards, s. 5, opowiada się za 118 rokiem, B. Levick, Cl. Qu. 1971, s. 170 i n., również przedstawia argumenty za założeniem tej kolonii w 118 roku, ale przyjmuje, że wspomniane wyżej monety wybito dopiero w latach 114-113 dla upamiętnienia tego wydarzenia. 31 Podbój Wysp Balearskich podyktowany był bez wątpienia dążeniem do zapewnienia bezpieczeństwa szlakom komunikacyjnym z Hiszpanią, wiązał się także z ówczesnymi działa- niami zbrojnymi w Galii. O powodach, które skłoniły Rzymian do okupowania tych wysp, zob. M.G. Morgan, "Californian Studies in Ciassical Antiquity", II, 1969, s. 217 i n.; autor ten, powołujący się na opartą na Liwiuszu tradycję oraz na Strabona, wskazuje, że nieco wcześniej zaczęli masowo przenikać na te wyspy piraci (głównie z Sardynii i Galii). ROZDZIAŁ XXI ' Główne źródła do dziejów w latach 120-100 p.n.e. są te same, co dla czasów Grakchów (zob. rozdz. XX, przyp. l). Relacja Appiana (Bellum ćmie, l, 27-30) jest krótka. Cenny materiał informacyjny stanowi Żywot Mariusza i część Żywotu Sulli pióra Plutarcha. Wiado- mości o północnych kampaniach Mariusza Plutarch zaczerpnął z Posejdoniosa. O kampa- Przypisy 549 niach afrykańskich najwięcej informacji zawdzięczamy Salustiuszowi: zob. niżej, przyp. 8. Należy pamiętać, że z biegiem lat coraz cenniejszym źródłem historycznym stają się inskryp- cje i monety. Legalność postępowania Opimiusza była długo dyskutowana w późniejszych rzymskich szkołach retorycznych; związane z tym kwestie przedstawił Cyceron, De orat., II 132; Part. orał., 104. Należało bowiem odróżnić ludzi, którzy z bronią w ręku nieustępliwie walczyli przeciwko państwu, od tych, którzy poddali się, w tym przypadku stronników Grakchów walczących na Awentynie, i od osób, które później zawleczono przed trybunał Opimiusza. Z pierwszymi wolno było się rozprawić doraźnie, drugiej grupie wszakże, jako obywatelom rzymskim, przysługiwało zawsze prawo odwołania się od wyroku śmierci. Znaczenie senatus consultum ultimum omawia H. Last, CAH, IX, s. 85 i n.; A.W. Lintott, Yiolence in Republican Rome (1968), s. 149 i n. O oskarżycielu Opimiusza, P. Decjuszu Subulonie, zob. E. Badian, JRS 1956, s. 91 i n. 2 Galia Narbońska ze względu na dobre tereny rolnicze była atrakcyjna dla kolonistów, stanowiła również centrum wymiany towarów z Galii południowej i Hiszpanii, a także stację początkową szlaku handlowego prowadzącego przez Atlantyk po cynę w Brytanii. Z tych względów powszechnie się przyjmuje, że interesy ekwitów (zbieżne z zamierzeniami Gajusza Grakcha) zaważyły na decyzji o założeniu tej kolonii. Można więc przypuszczać, że ekwici sprzymierzyli się w tej kwestii z pewną grupą senatorów. Niektórzy historycy jednak, np. P.A. Brunt [w:] Seager, Crisis of Roman Republic, s. 97, i E. Badian, Roman Imperialism, wyd. II, s. 24, negują rolę ekwitów, uważając, że decydowały interesy popularów i że być może część senatorów doceniła strategiczne i obronne znaczenie tego obszaru przeciwko napaściom Galów: możliwe, że przemówienie Krassusa, jednego z założycieli tej kolonii, było ripostą na złożony później wniosek o jej rozwiązanie: por. Badian, op. cit., s. 98. 3 Wspomniane trzy ustawy agrarne omawia Appian, Bellum civile, I 27, fragment trzeciej, prawdopodobnie lex Thoria, zachował się na tablicy z brązu (na jej drugiej stronie wyryto lex Acilia: zob. rozdz. XX, przyp. 23). Zidentyfikowanie tych ustaw napotyka poważne trud- ności; kwestię tę omawia E. Badian, "Historia" 1962, s. 209 i n. (= Seager, Crisis of Rom. Rep., s. 15 i n.), niektóre jego wnioski wydają się jednak dyskusyjne. O inskrypcji z roku 111 zob. E.G. Hardy, Six Roman Laws, s. 35 i n.; Riccobono, Fontes, nr 8, s. 102 i n.; K. Johannsen, Die lex agraria des Jahres III. v. Chr. (Monachium 1971). 4 O Metellusach i roli, którą przedstawiciele tego rodu odegrali na rzymskiej scenie polity- cznej, zob. E.S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Cowts, 149-78 B.C. (1968), rozdz. IV. O Emiliuszu Skaurusie zob. G. Bloch, "Melanges d'histoire ancienne" 1909; P. Fraccaro, Opuscula, II (1957), s. 125 i n. Sprawując urząd cenzora w 114 roku Skaurus skreślił z listy senatorów aż trzydzieści osób, co w ówczesnej praktyce było rzeczą wyjątkową. 5 O Mariuszu zob. A. Passerini, artykuły w "Athenaeum" 1934, przedrukowane pt. Studi su Caio Mario (1971); T.F. Carney, A Biography of C. Marius (suplement do "Proceedings of African Ciassical Association" 1962); J. Van Ooteghem, Gaius Marius (1964); E. Badian, "Durham University Journal" 1964, s. 141 i n.; Gruen, op. cit., passim. Zgodnie z dokonaną przez Mariusza reformą systemu głosowania zwężono "mosty" (pontes), przez które przecho- dzili głosujący, aby oddać swe głosy; dzięki temu urzędnik przewodniczący sesji wyborczej, który zajmował miejsce na trybunie, mógł ściślej kontrolować przebieg głosowania. Co się tyczy przypuszczenia, że Mariusz działał w interesie swoich patronów, Metellusów, zob. P. Bicknell, "Latomus" 1969, s. 327 i n. Refleksje o czasach Mariusza i Sulli przedstawił E. Gabby, Aufstieg NRW, I, I, s. 764 i n. 6 Przekazanie Mitrydatesowi V przez M'. Akwiliusza części terytorium Frygii nigdy nie uzyskało sankcji senatu, który podejrzewał, że w zamian za dokonanie tej darowizny Akwi- 550 Przypisy liusz otrzymał korzyści materialne, jednakże kuria definitywnie zdezawuowała ów akt dopiero po wstąpieniu na tron Mitrydatesa VI. 7 Fragment tej ustawy zachował się w inskrypcji greckiej z Delf (tekst w: Riccobono, Fontes, s. 112 i n.; przekład tego fragmentu w: Lewis-Reinhold, R. Civ., I, s. 323 i n.). Ustawa ta, którą uchwalono, jak się zdaje, w grudniu 101 roku, zawierała zarządzenie o powszechnej mobilizacji w Rzymie i ściągnięciu kontyngentów od zależnych królestw i miast-państw; obejmowała ona również zakaz przyjmowania statków pirackich we wszystkich portach imperium i państw sprzymierzonych. Zob. także przyp. 29 niżej. W Knidos odkryto drugą inskrypcję, która zapewne dotyczy tej samej ustawy; tekst i komentarz zob. M. Hassal i inni, JRS 1974, s. 195 i n. Król Bitynii Nikomedes II miał ponoć odmówić Mariuszowi pomocy wojskowej w wojnie z Cymbrami, zasłaniając się argumentem, że rzymscy lichwiarze uprowadzili w niewolę więk- szość jego poddanych (Diodor, XXXVI 3, l). Wydaje się, że w Azji Mniejszej publikanie zajmowali się także handlem niewolnikami; por. M. Rostovtzeff, Social and Econ. Hist. ofthe Hellenistic Worid (1941), II, s. 828. 8 Bellum ługurthinum Salustiusza, nasze podstawowe źródło informacji o tej wojnie, jest w większym stopniu pamfietem politycznym niż relacją z przebiegu działań wojennych. Salu- stiusz, zwolennik Juliusza Cezara i popularów, pragnął przede wszystkim odmalować zde- prawowanie optymatów. Autor przeciwstawia przeto cnoty Mariusza, "człowieka nowego", populara, zepsuciu starej arystokracji. Nie wszystkie zarzuty Salustiusza wobec arystokracji są uzasadnione. O Salustiuszu zob. D.C. Eari, The Political Thought of Sallust (1961), zwłaszcza rozdz. V; R. Syme, Sallust (1964), rozdz. X i XI. O politycznych reperkusjach wojny z Jugurtą zob. E.S. Gruen, Roman Politics (1968), rozdz. V. Co się tyczy strategii i chronologii tej wojny, zob. M. Hołroyd, JRS, 1928, s. l i n. 9 Przed podjęciem działań zbrojnych przeciwko Jugurcie senat, zgodnie ze swą tradycyjną linią polityczną, próbował utrzymać równowagę sił w drodze nacisku dyplomatycznego na królów-klientów; wbrew więc Salustiuszowi u podstaw tych negocjacji nie zawsze leżała korupcja senatorów. Naciski, aby prowadzić wojnę, rosły stopniowo i w konsekwencji doszło do niej will roku; z kolei po dwóch latach bezowocnych walk ponownie podniosły się głosy krytyczne, tym razem jednak chodziło o mianowanie kompetentnego wodza; przy- niosło to rezultat w postaci powierzenia dowództwa Metellusowi. W późniejszych fazach tego konfliktu najostrzej krytykowali senat za nieudolne prowadzenie wojny ekwici i lud. Niektórzy historycy (zwłaszcza G. De Sanctis, Probierni di storia antica, s. 187 i n.) uważają, że ekwici od samego początku byli najgłośniejszymi orędownikami wojny, ale choć masakra italskich mieszkańców Cyrty po jej upadku, głównie członków stanu ekwickiego, bez wątpie- nia ich oburzyła, to mimo wszystko krytyka polityki senatu ze strony ekwickiej zaostrzała się powoli. W każdym razie nie dążyli oni do wojny z myślą o zdobyczach terytorialnych Rzymu w Afryce; ekwitom zależało najbardziej na pokoju i porządku, gdyż tylko w takich warunkach mogli rozwijać swe interesy handlowe. 10 Salustiusz nie wspomina o zdobyciu Cyrty przez Metellusa: jest to godna ubolewania luka w jego narracji, zresztą szkicowej i nierównej. O zdobyciu Cyrty w tej fazie działań zbrojnych świadczy jednak nieodparcie dalszy przebieg kampanii. Identyfikacja rzeki Mut- hul napotyka trudności. . ; " Zob. Brunt, Manpower, s. 402 i n. O rzymskich siłach zbrojnych u schyłku Republiki zob. R.E. Smith, Service in the Post-Marian Army (1958), i J. Harmand, L'Armee et le soldat a Rome de 107 a 50 avant notre erę (1967). O niektórych aspektach prowadzenia wojen przez Rzym zob. Problemes de la guerre a Rome, pod redakcją J.P. Brissona (1969). Zob. także E. Gabba, Esercito e societa netta tarda repubbiica romana (1973). , ., Przypisy 551 12 Niebezpieczną podróż Sulli do obozu Bokchusa i jego chytrą grę z tym nie mniej prze- biegłym od niego królem opisał znakomicie Salustiusz w ostatnich rozdziałach Bellum ługurthinum (rozdz. CII-CXIII). Ku zazdrości Mariusza Sulla miał sygnet z przedstawie- niem Bokchusa i pojmanego Jugurty, korzących się przed nim na klęczkach. Scena ta figu- ruje również na monecie wybitej przez syna Sulli, Faustusa, gdy pełnił on funkcję zarządcy mennicy (ok. 63 roku p.n.e.); zob. Sydenham, CRR, s. 979; Crawford, RRC, s. 426/1 oraz s. 216. '- 13 Powszechnie uważa się, że Cymbrowie i Teutonowie byli pochodzenia germańskiego, choć wysuwa się także twierdzenie o ich pokrewieństwie z Celtami (nie ulega wątpliwości, że plemiona te w czasie wędrówek mogły się przemieszać z pewnymi elementami celtyckimi). 14 Na szlakach wędrówek plemion północnych wzdłuż Renu i Dunaju rozsiane są skarby monet różnego pochodzenia: bez wątpienia są to resztki łupów z różnych krajów; zob. R. Forrer, Keltische Numismatik der Rhein wid Donaulandes, s. 316 i n. 15 Z faktu, że Sylanus został później oskarżony (ale nie poniósł konsekwencji) o zaatako- wanie Cymbrów inissu populi (Askoniusz, 80, Ciark, s. 121), bynajmniej nie wynika, że dokonał on na nich nie sprowokowanego uderzenia. Wedle Florusa(I 38) to Cymbrowie rozpoczęli przeciwko niemu działania zaczepne. 16 Odczytanie przez F. Stahelina (Die Schweiz in romischer Zeit, wyd. II, 1931, s. 49) u Liwiusza, Epitome, LXV, "in finibus Nitobrigum" jako "Allobrogum" wydaje się słuszne. 17 Siady Fossa Mariana, kanału biegnącego od Fos do Aries, zostały odkryte dzięki bada- niom podwodnym: zob. P. Diole, 4000 Years under the Sea (1954), rozdz. V. 18 E. Badian ("Historia" 1962, s. 217 = Seager, Crisis of the Roman Republic, s. 23) uważa, że Germanów nie było stać na tak starannie zaplanowaną i dalekowzroczną operację, jak- jednoczesna ofensywa na trzech odcinkach. W każdym razie senat musiał poczynić przygoto- wania do odparcia uderzenia z trzech kierunków. 19 Rozwlekła relacja Plutarcha {Marius, XVII-XXI) o bitwie pod Aquae Sextiae jest tak chaotyczna, że nie można precyzyjnie odtworzyć jej przebiegu. Por. A. Donnadieu, "Revue des Etudes anciennes" 1954, s. 281 i n. 20 Vercellae było wśród Celtów nazwą popularną, bitwa ta odbyła się prawdopodobnie w pobliżu Ferrary lub Rovigo: zob. J. Zennari, / Yercelli dei Celti (1956). Podana przez Oroz- jusza (v XVI, 21) liczba ofiar, która po stronie Germanów miała wynosić blisko pół miliona ludzi (łącznie z kobietami i dziećmi), jest zdecydowanie przesadzona. Fakt, że Mariusz wydał bitwę Cymbrom na otwartej równinie, wskazuje, że ich przewaga nad wojskiem Mariusza (liczącym 55000 żołnierzy) nie była duża. 21 Mariusz udoskonalił pilum, wprowadzając drewnianą zatyczkę, która służyła do przy- twierdzania metalowego grota do drzewca: w momencie uderzenia zatyczka ta się łamała, nieprzyjaciel nie mógł więc użyć takiej włóczni przeciwko Rzymianom. Por. T.F. Carney, Cl. Qu. 1955, s. 203 i n. 22 Można przyjąć, że konsulem z 96 roku był "Publiusz Krassus", ten sam, który zbadał możliwość dotarcia przez Zatokę Biskajską do kopalń cyny w Kornwalii (Strabon, III 106). 23 Zgodny z tradycją pogląd Liwiusza, że kolegia sędziowskie w tych trybunałach składały się odtąd z ekwitów i senatorów, wydaje się bliższy prawdy od przekonania Tacyta (Annales, XII 64), iż ustawa Cepiona oddała sądownictwo w tych sprawach ponownie w ręce sena- tu. Jeżeli w tym okresie powstały inne iudicia publica, oprócz de repetundis, to prawdopodob- nie zostały one objęte wspomnianą ustawą. O ustawach Cepiona i Glaucji zob. przede wszystkim J.P.V.D. Balsdon, PBSR 1938, s. 98 i n. (=Seager, Crisis of the Roman Republic, s. 132 i n.). " ... 552 Przypisy 24 Ustawa Glaucji, prawdopodobnie ze 104 roku (choć niewykluczone, że ze 101 lub nawet 100 roku), wprowadziła pewne modyfikacje proceduralne. Ustanowiła ona comperin- dinatio, to znaczy podział procesu karnego na dwie odrębne fazy, oraz wprowadziła pojęcie "wspólników" w przestępstwie podlegającym ściganiu przez prawo. 25 Szczegóły tej sprawy nie są jasne. Por. E.S. Gruen, Roman Politics, s. 162 i n. 26 Fragment pewnej ustawy rzymskiej, odnaleziony w Bantii w południowej Italii (Ricco- bono, Fontes, nr 82), identyfikowano z ogłoszoną przez Saturninusa lex Appuleia de maie- state (por. Stuart Jones, JRS 1926), jednakże brak na to bezspornych dowodów. R.A. Bauman, The Crimen Maiestatis in the Roman Republic and Augustem Principate (1967); autor ten wysuwa tezę, że prawdopodobnie już wcześniej trybuni domagali się karania osób win- nych przestępstw przeciwko "majestatowi ludu". 27 Daty niektórych aktów prawnych zainicjowanych przez Saturninusa nie są całkiem pewne, nie wiemy, czy ogłoszono je podczas jego pierwszego, czy drugiego trybunatu (w 103 czy w 100 roku). W kwestii ceny zboża H. Last (CAH, IX, s. 165, przyp. l) uważa, że wynosiła ona za korzec 6 1/3 asa (senis et trientibus), a nie tak śmiesznie małą kwotę jak 5/6 asa (semissibus et trientibus). Co się tyczy datowania ustawy zbożowej przeprowadzonej przez niejakiego M. Oktawiusza, zob. J.G. Schovanek, "Historia" 1972, s. 235 i n. 28 Wiele szczegółów i chronologia ustaw Saturninusa w sprawie nadań działek ziemskich oraz utworzenia kolonii nie są jasne. Postanowiono zorganizować kolonię na Cercynie, wys- pie położonej u wybrzeży północnej Afryki, a prawdopodobnie także na Korsyce. Z inskryp- cji wynika, że osiedla afrykańskie były rozsiane na dużym obszarze. Niektóre z nich założono w Numidii (jeżeli prowincja Afryka została po klęsce Jugurty poszerzona). Kwestia ta jest kłopotliwa: tak na przykład Brunt, Manpower, s. 577 i n., przyłączył się do stanowiska Gsella, że osadnicy Mariusza w Afryce (z wyłączeniem Cercyny) nie rekrutowali się z wetera- nów Mariusza, lecz z Getulów, którym wedle zachowanych świadectw przydzielił on działki ziemskie (Bellum Africanum, 56,4). Do nadzoru nad akcją osiedleńczą, a zapewne także zakładaniem kolonii, utworzono dziesięcioosobową komisję (jednym z jej członków był ojciec Juliusza Cezara). 29 Wysuwano przypuszczenie, że głównym celem ustawy upoważniającej do podjęcia ope- racji zbrojnych przeciwko piratom było w istocie zapewnienie Mariuszowi kolejnego do- wództwa i że prawdopodobnie jej inicjatorem był Saturninus (por. Carcopino, Melanges Glotz, I, s. 119 i n.). Przyjęcie tej niezbyt pochlebnej interpretacji napotyka jednak pewne trudności. , , 30 Przysięga posłuszeństwa, sanctio, którą także włączono do ustawy przeciwko piratom, nie stanowiła, jak niekiedy sądzono, jakiejś szczególnej cechy legislacji Saturninusa. Kiedy Mariusz, z pewnymi oporami, złożył tę przysięgę (ważną pod warunkiem, że projekt ustawy stanie się prawem), pozostali senatorzy poszli w jego ślady; wyjątek stanowił Metellus Numi- dicus, który wybrał wygnanie. 31 Wedle Cycerona (pro Balbo, 48) Mariusz otrzymał upoważnienie do nadania obywatel- stwa rzymskiego trzem mężczyznom w każdej kolonii (lekcja "ternos" została zakwestiono- wana): koloniści byli przeto sprzymierzeńcami, a nie obywatelami rzymskimi. 32 Ustawodawstwo Saturninusa zostało anulowane albo całkowicie, albo częściowo, ale nie mamy pewności, czy senat uznał je za nieważne dlatego, że zostało wprowadzone siłą (per vim). Zob. A.W. Lintott, Yiolence in Republican Rome (1968), s. 152 i n. W 100 roku założono kolonię (prawdopodobnie rzymską) w Eporedii (Ivrea), na południe od Aosty, na pogórzu alpejskim (Wellejusz Paterkulus, I, 15, 5). Niewykluczone, że senat zaaprobował utworzenie tej kolonii, aby jakoś zrekompensować poniechanie planów Satur- ninusa (zob. wyżej, przyp. 28). Założeniu jej przyświecały zapewne cele wojskowe, a miano- Przypisy ^ wicie ochrona szlaku lądowego do Galii Narboóskiej lub kopalni złota w Victimulae. Zob. U. Ewins, PBRS 1952, s. 70 i n. Zachowały się ślady dystrybucji gruntów (centuratio); zob. P. Fraccaro, Opuscula, III (1957), s. 93 i n. 33 T.F. Carney, Marius, s. 43 i n., wystąpił z poglądem, że inspiratorem zabójstwa Saturni- nusa był Skaurus i że Mariusz został przez niego wyprowadzony w pole. Wedle E. Badiana, Foreign Clientelae, s. 210 i n., Mariusz po śmierci Saturninusa nie utracił politycznego opar- cia tak nagle, jak się zazwyczaj sądzi. Opuścił on Rzym dopiero pod koniec 99 roku, co więcej, wybrano go zaocznie augurem. Obranie przez Mariusza Wschodu (gdzie spotkał się z Mitrydatesem) na miejsce dalszej działalności spotykało się z rozmaitą interpretacją history- ków. Zamiary i polityczną pozycję Mariusza omawia T.J. Luce, "Historia" 1970, s. 161 i n.; twierdzi on, że Mariusz udał się na Wschód po to, aby doprowadzić do wojny z Mitrydate- sem, liczył bowiem na otrzymanie dowództwa tej kampanii. W każdym razie Mariusz prze- widział, że dojdzie na Wschodzie do wojny i chciał osobiście zapoznać się z panującą tam sytuacją. ROZDZIAŁ XXII ' Znaleziska numizmatyczne wskazują, że bez względu na to co Pliniusz (Historia natu- ralna, XXXIII 46) miał na myśli: deprecjację pieniądza czy też emisję jednej monety posreb- rzonej na siedem zwyczajnych monet srebrnych - żadna reforma systemu monetarnego w takim kierunku nie została przeprowadzona. Zob. M. Crawford, "Numismatic Chronicie" 1968, s. 57 i n. Uwaga Pliniusza dotyczy raczej Druzusa Młodszego niż jego ojca, przeciw- nika Gajusza Grakcha. 2 Świadectwa starożytne w tej kwestii są sprzeczne. Liwiusz (Epitome, LXXI) podaje, że Druzus przeprowadził ustawę, "żeby sądy były w równej części w rękach senatu i stanu ekwickiego"; Appian (Bellum ćmie, I 35) informuje, że chciał on zwiększyć liczbę senatorów o 300 ekwitów i tak zreformowanemu senatowi powierzyć wymiar sprawiedliwości; Welle- jusz (II 13,2) twierdzi natomiast, że Druzus chciał przywrócić senatowi dawne uprawnienia sądownicze (co jest nieprawdopodobne). Druzus zaproponował również, aby wszyscy sędzio- wie przysięgli (nie wyłączając pochodzących ze stanu ekwickiego) podlegali ustawie prze- ciwko nadużyciom sądowym. Kwestie te wyczerpująco omawia E.J. Weinrib, "Historia" 1970, s. 414 i n. 3 Podstawę do unieważnienia tych ustaw stanowiła lex Caecilia-Didia z 98 roku, która zabraniała "komasowania" w jednej ustawie różnych kwestii i postanawiała, że pomiędzy ogłoszeniem projektu ustawy a poddaniem go pod głosowanie na zgromadzeniu musi upły- nąć pewien czas. (Nie ulega wątpliwości, że senat chciał się zabezpieczyć przed wnoszeniem aktów prawnych przez koalicję swych oponentów, a jednocześnie nie dopuścić do zaskaki- wania go projektami ustawodawczymi.) Być może Druzus dopuścił się jakiejś formalnej obrazy tej ustawy, na przykład "komasując" przepisy agrarne z przepisami o nowych koloniach. 4 O Wariuszu i działalności ustanowionej przez niego quaestio zob. E. Badian, "Historia" 1969, s. 447 i n. 5 O pretensjach i dążeniach sprzymierzeńców zob. N. Sherwin-White, Roman Citizenship (1973), s. 134 i n.; E.T. Salmon, Samnium and the Samnites (1967), rozdz. IX; E. Badian, "Dialoghi di Archeologia" IV-V (1970-1971), s. 373 i n. Wojna ta bywa zwana "wojną marsyjską" (główną rolę odgrywali w niej bowiem Marsowie) albo wojną sojuszniczą. Ta druga nazwa jest myląca, gdyż do zbuntowanych sojuszników nie przystali stosunkowo uprzywilejowani sprzymierzeńcy latyńscy, którzy (z wyjątkiem Wenuzji) zachowali się lojal- nie wobec Rzymu. 554 Przypisy ' O powstaniu konfederacji italskiej zob. Diodor, XXXVII 2; Strabon, V 241. Niektóre sporne kwestie omawia R. Gardner, CAH, IX, s. 186 i n,; Salmon, Samnium, s. 348 i n.; Sherwin-White, Roman Citizenship (1973), s. 144 i n. 7 Emitowane przez Marsów w czasie tej wojny monety nosiły legendy łacińskie, Samnici natomiast stosowali inskrypcje oskijskie. Monety te przedstawiały plastycznie ówczesne ideały i nadzieje Italików: nowe wyobrażenie Italii; grupy wojowników składających przy- sięgę wierności; byka italskiego biorącego na rogi rzymskiego wilka; imiona wodzów. Por. Sydenham, CRR; Historia Numorum, wyd. III, I. 8 Relacja o tej wojnie pióra współczesnego jej pisarza Sisenny nie zachowała się do naszych czasów. Wiadomości pochodzące z prac innych autorów są bardzo skąpe. Przebieg wojny omawia E.T. Salmon, Samnium and the Samnites (1967), rozdz. X. Zachowała się pewna liczba pocisków używanych w czasie oblężenia Asculum; noszą one napisy z takimi rozkazami, jak "feri Pompeium" ("masz trafić Pompejusza Strabona"), a nawet wskazujących dokładny cel, jak np. "ventri" ("w brzuch"). 9 Appian (Bellum civile, I 49) wspomina o lex lulia w węższym zakresie, Wellejusz (II 16) natomiast sądzi, że dotyczyła ona także tych buntowników, którzy szybko złożyli broń. Upoważniała ponoć wodzów również do indywidualnego przyznawania obywatelstwa rzym- skiego tym żołnierzom, którzy odznaczyli się w czasie bitwy. Z pewnej inskrypcji (Dessau, ILS, 8888) wynika, że w obozie pod Asculum Strabon wynagrodził obywatelstwem pewną liczbę żołnierzy z jazdy hiszpańskiej: kwestię tę omawia wyczerpująco N. Criniti, UEpigrafe di Asculum di Gn. Pompeo Strabone (1970). Społeczności, które z mocy lex lulia otrzymały obywatelstwo rzymskie, miały odtąd status autonomicznych municypiów, a ich organizację wewnętrzną regulowały przepisy ogólne (lex Calpurnia?). 10 Lex Plautia-Papiria (Cyceron, pro Archia, IV 7) obejmowała prawdopodobnie węższy krąg osób, niż się zazwyczaj przypuszcza: zob. A.N. Sherwin-White, Roman Citizenship, wyd. II (1973), s. 137. Jedyne znane nam z tej ustawy postanowienie dotyczy ascripti (rzec można "honorowych obywateli"), to znaczy osób, które w momencie nadawania im obywa- telstwa przebywały poza swoim ojczystym miastem. " O lex Pompeia zob. Askoniusz (in Pisonem, cz. III). W nieco odmienny sposób interpre- tuje ów fragment U. Ewins, PBSR 1955, s. 73 i n.; dowodzi on również, że Galia Przedalpej- ska została prowincją już w 89 roku (wbrew twierdzeniu, że status ten nadał jej Sulla w 81 roku); E. Badian natomiast ("Historia" 1962, s. 232) nawet tę drugą datę uważa za zbyt wczesną. 12 Wedle Appiana (Bellum civile, I 49) powołano dziesięć nowych tribus, wedle Wellejusza (II 20) miało ich być osiem, natomiast w jednym z zachowanych fragmentów Sisenny czy- tamy, że było ich dwie. W gruncie rzeczy ma to znaczenie drugorzędne - ważne są rezul- taty, co do których wszyscy są zgodni, a mianowicie, że nowi obywatele nie mieli możliwości przegłosowania dawnych obywateli. Zob. L.R. Taylor, Voting Districts ofthe Roman Repub- lic (1960), rozdz. VIII; R.G. Lewis, "Athenaeum" 1968, s. 273 i n. 13 O A. Semproniuszu Aselionie zob. E. Badian, "Historia" 1969, s. 475 i n.; sprawę tego pretora wiąże on z lex Plautia iudiciaria, która wprowadziła nowy tryb wyboru sędziów: każda tribus wybierała piętnastu obywateli, nie kierując się ich przynależnością stanową (a więc nie tylko spośród ekwitów); z tych 525 osób powoływano sędziów na dany rok. Nobili- tas dążyła zapewne do zyskania poparcia ludu w rozgrywce z ekwitami. W 89 roku zredukowano także ciężar monet z brązu, as •ważył odtąd pół uncji. Nie mamy pewności, czy jednocześnie zostały także zdeprecjonowane monety srebrne; w czasach Grak- chów zmieniono również eksperymentalnie relację nominalną denara do asa: denar odpowia- dał odtąd szesnastu asom; relacja ta weszła wtedy w życie na stałe. Przypisy SSS- 14 Przeciwnicy Mariusza i Sulpicjusza uzyskali wyroki wyjmujące ich obu spod prawa im podstawie oskarżenia, że wezwali pod broń niewolników (identyczne oskarżenie wniesiono później przeciwko Cynnie); Appian, Bellum ćmie, I 61, 64. Oskarżenia te nie wydają się prawdziwe. Niewolnicy nie reprezentowali większej wartości militarnej, w dodatku zaś powołanie ich do wojska wywołałoby żywe niezadowolenie ekwitów, których poparcie zarówno dla Mariusza, jak i dla Cynny miało decydujące znaczenie. W przypadku Cynny jest rzeczą pewną, że nie przyłączył się do niego ani jeden niewolnik. O stosunku Sulpicjusza i Cynny do Sulli zob. A.W. Lintott, Cl. Qu. 1971, s. 422 i n. 15 Relacja Appiana o reformach ustrojowych Sulli w 88 roku (Bellum civile, I 59), nasze jedyne źródło w tej materii, jest bardzo zwięzła i niejasna. Twierdzenie Appiana, że Sulla powołał w tym roku 300 nowych senatorów, aby uzupełnić skład senatu, jest niewątpliwie antycypacją jego późniejszych reform. O legislacji Sulli w kwestii poprawy położenia dłużni- ków zob. T. Frank, "AJ Phil." 1933, s. 54 i n. 16 Przygody Mariusza w czasie ucieczki do Afryki opisał malowniczo Plutarch (Marius, 35-40), przedstawiając je prawdopodobnie w sposób zbyt dramatyczny. Mariusz, który przez jakiś czas ukrywał się na trzęsawiskach, został pojmany w Minturnae, ale jednym spojrzeniem zbił z tropu niewolnika, który otrzymał rozkaz wysłania go na tamten świat: skończyło się na tym, że miejscowa rada miejska zdecydowała się wypuścić Mariusza na wolność. Bardziej szczegółowo omawia to E. Badian, JRS 1973, s. 121: Mariusz miał uciec do Afryki dlatego, że chciał być bliżej swoich kolonistów-weteranów, zwłaszcza osiedlonych na wyspie Cercynie. 17 Wedle Appiana (Bellum civile, I 65) Cynna skarżył się przed swoimi żołnierzami (nie wiemy, czy mówił prawdę), że senat ogłosił go wrogiem publicznym, nie uzyskawszy na to sankcji ludu. i 18 Strzelnicę, z której miotano ciężkie pociski, zachowaną do dziś na awentyńskim odcinku murów serwiańskich, zbudowano zapewne w 87 roku p.n.e.: zob. Saflund, Le mwa di Roma repubbiicana, s. 186 i n. 19 Jest to najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie użytych przez Wellejusza Paterkulusa słów "sidere afiatus". 20 Jeżeli uznamy za prawdziwy rezultat cenzusu z lat 86-85, wedle którego liczba obywa- teli miała wynosić 463000, to oznaczałoby to, że w porównaniu ze 144 rokiem wzrosła ona tylko o 69000. Wskazuje to, że rejestracja nowych obywateli w 86 roku przyniosła rezultaty bardzo nikłe. 21 O reformach gospodarczych w ogólnym zarysie zob. C.M. Bulst, "Historia" 1964, s. 330 i n. Edykt ogłoszony przez Mariusza Gratidianusa w przedmiocie obiegowych środków płat- niczych nie dotyczył prawdopodobnie monet posrebrzanych, ponieważ odtąd państwo nigdy już ich nie emitowało: zob. Crawford, "Numismatic Chronicie" 1958, s. 57 i n., "Proceedings of the Cambridge Philological Society" 1968, s. l i n. 22 Źródła starożytne, które opierają się na wspomnieniach Sulli, nie dają rzetelnego obrazu działalności politycznej Cynny. W konwencjonalnym ujęciu był to polityk popierany przez ekwitów i nowych obywateli, a skłócony z arystokratyczną oligarchią i Sullą. Odmien- ną sylwetkę Cynny maluje E. Badian, JRS 1962, s. 47 i n. Chociaż nieprzyjazne Cynnie źródła nazywają okres jego rządów dominatio Cinnae, to jednak wydaje się, że z początku cechowało go umiarkowanie i dążenie do stabilizacji i jedności. Ale Sulla, który szedł od zwycięstwa do zwycięstwa, nie miał zamiaru tańczyć tak, jak zagra mu Cynna, a w latach późniejszych Karbon nie potrafił zapobiec rozprzężeniu centralnych władz rzymskich. O okresie tym zob. także C.M. Bulst, "Historia" 1964, s. 307 i n. 23 Wedle tradycji, która miała źródło we wspomnieniach Sulli (Plutarch, Sulla, 20, l), armię pod dowództwem Flakkusa wysłano formalnie przeciwko Mitrydatesowi, w istocie zaś 556 Przypisy miała się ona rozprawić z Sullą. Ów rzekomy zamysł zadania Sulli "ciosu w plecy" był bez wątpienia jego własnym zmyśleniem i nie znalazł, jak się zdaje, potwierdzenia w tradycji odnotowanej przez Memnona (Jacoby, Fragmente der griechischen Historiker, 434, fragm. 24). Por. E. Badian, JRS 1962, s. 56. ROZDZIAŁ XXIII ' E. Badian ("Athenaeum" 1959, s. 379 i n. = Studies in Gr. andRom. History, s. 157 i n.) wykazał, że Sulla sprawował preturę w 97 roku (nie zaś w 93), a dowództwo działań w Cylicji pełnił w 96 roku (nie w 92). Powoduje to konieczność znacznej korekty datowania późniejszych wydarzeń w Azji. 2 O Mitrydatesie i wojnach z nim zob. przede wszystkim Appian, Mithridatica, oraz. Plu- tarch, Sulla. Por. Th. Reinach, Mithridate Eupator (1890); Rostovtzeff, CAH, IX, rozdz. V; D. Magie, The Romans in Asia Minor (1950), rozdz. VIII i IX. 3 Dosyć jasny opis bitwy pod Cheroneją daje Plutarch (Sulla, 16-19, fragment opraco- wany na podstawie pamiętnika Sulli); ponieważ Plutarch pochodził z Cheronei, interesował się z natury rzeczy lokalnymi realiami. Liczebność wojsk Sulli szacuje on na 16500 żołnierzy. Armia Archelaosa liczyła podobno 60000 do 120000 ludzi (pod Orchomenosem 80000): liczby te i rzekome'straty, które po stronie Archelaosa miały wynieść 110000, a po stronie Rzymian 14 ludzi, oczywiście nie zasługują na wiarę. 4 Zachowały się inskrypcje, które dają świadectwo o potraktowaniu przez Sullę kilku lojalnych wobec niego miast: wynika z nich, że potwierdził on (a nawet poszerzył) ich dotychczasowe przywileje. Posiadamy również jego listy do Stratonikei (OGIS, 441; Sherk, Documents, s. 18; przekład w: Lewis-Reinhold, R. Civ., 1, s. 337 i n.) oraz do Tazos (Sherk, Documents, s. 20). Sulla, który interesował się sztuką aktorską (por. S. Garton, "Phoenix" 1964, s. 137 i n.), odnowił przywileje przyznane korporacji aktorów (Artystów Dionizyj- skich); kopię późniejszej aprobaty senatu w formie senatus consultum, z wyjaśniającym tę decyzję listem Sulli, znaleziono na Kos (zob. Sherk, Documents, s. 49; przekład w: Lewis- Reinhold, R. Civ., I, s. 342). , Pogląd, że Sulla pozbawił publikanów prawa do dzierżawienia podatków w Azji, jest błędny: zob. P.A. Brunt, "Latomus" 1956, s. 17 i n. 5 Wedle Appiana (Bellum civile, I 95) na listach proskrypcyjnych znalazło się 40 senato- iców i 1600 ekwitów. Orozjusz (V 21) szacuje liczbę ofiar terroru Sulli w Italii na co najmniej W9Q osób. Liczby podane zarówno przez Appiana, jak i Orozjusza wydają się prawdopo- dobae- * Do kolonii zorganizowanych przez Sullę należały Arretium, Ciusium, Faesulae, Nola, Pompeii, Praeneste. Jak można sądzić, koloniści stanowili z reguły grupę społeczną odrębną od dawnych mieszkańców. Zob. E. Gabba, "Athenaeum" 1951, s. 270 i n.; E.T. Salmon, Roman Colonization (1969), s. 129 i n.; Brunt, Manpower, s. 300 i n. Brunt twierdzi, że do dwudziestu kolonii skierowano 80 000 osadników, co nie oznacza, że utworzono tyleż samo małych gospodarstw, ponieważ Sulla sprzedał wiele dużych majątków ziemskich swoim stronnikom, w dodatku zaś "sullańscy latyfundyści zajęli miejsce trudnej do określenia liczby obszarników mariańskich, a weterani sullańscy przejęli domostwa należące do innoxia plebs", doprowadzając do ruiny wielu wieśniaków. O stosunkach między wsią a miastem i proble- mach urbanizacji Italii w I wieku p.n.e. zob. E. Gabba, "Studi Ciassici e Orientali" 1972, s. 73 i n. 7 O Sulli zob. E. Badian, "Historia" 1962, s. 228 i n. (=Seager, Crisis of the Roman Repub- Przypisy 557 lic, s. 34 i n.) oraz Lucius Sulla, the Deadly Reformer (Todd Memoriał Lecture, Sydney, 1970). Sulla przyjął (lub otrzymał) imię Felix: znalazło się ono w inskrypcji na jego konnym posągu wzniesionym w Rzymie w 82 roku. Niewątpliwie Sulla wierzył w towarzyszące mu szczęście: już w 86 roku swoim dzieciom, bliźniętom, nadał imiona Faustusa i Fausty. Posłu- giwanie się przez Sullę w Grecji imieniem Epafroditos wskazuje, że wierzył on w szczególną przychylność Afrodyty, felicitas zaś stanowiła atrybut decydujący o jego powodzeniu jako wodza na polach bitewnych. O imieniu Felix zob. J.P.V.D. Balsdon, JRS 1951, s. l i n. 8 Taką opinię prezentuje E. Badian, Lucius Sulla, s. 6 i n. (zob. przypis poprzedni), 9 Główną tezą pracy J. Carcopino Sulla ou la monarchie manquee (wyd. II 1947) jest to, że Sulla z czasem utracił poparcie Pompejusza, Metellów i arystokracji, którzy wspólnymi siłami starali się zmusić go do wycofania się z życia publicznego, gdy tylko doszli do przeko- nania, że nie zamierza on zrezygnować z jedynowładztwa. Owa decyzja Sulli wydaje się nieprawdopodobna. O stosunkach Pompejusza z Metellusami zob. B. Twyman, Aufstieg NRW, I, I, s. 816 i n. 10 Największa znana nam liczba senatorów, którzy brali udział w głosowaniu w kurii, wynosiła 417 w czasie jednej z sesji senatu w 61 roku p.n.e. (Cyceron, Epistulae adAtticum, I 14,5). Do tej liczby należy dodać senatorów nieobecnych w Rzymie, a także obecnych na posiedzeniu członków magistratury (którzy nie głosowali). Senat liczył przeto 500 do 600 członków. " O składzie senatu w okresie posullańskim zob. H. Hill, Cl. Qu. 1932, s. 170 i n.; R. Syme, PBSR 1938, s. l i n.; E. Gabba, "Athenaeum" 1951, s. 267 i n.; J.R. Hawthorn, "Greece and Rome" 1962, s. 53 i n. Zob. także T.P. Wiseman, New Men in the Roman Senate 139 B.C.-A.D. 14 (1971). 12 Spośród ośmiu pretorów dwóch sprawowało funkcje najwyższych sędziów w sprawach cywilnych, to znaczy jednemu z nich podlegały sprawy dotyczące obywateli (sors urbana), drugiemu zaś obcokrajowców (sors peregrina), a sześciu przewodniczyło zreorganizowanym sądom przysięgłych. W razie konieczności na przewodniczących tych sądów powoływano osoby z grona byłych edylów. Spośród dwudziestu kwestorów dwóch zawiadywało aerarium, dwóch pełniło obowiązki przy osobach konsulów, dwunastu (z tego dwóch na Sycylii) admi- nistrowało finansami prowincji pod nadzorem namiestników, czterech zaś pełniło funkcje w różnych częściach Italii (quaestores Italici). • . 13 Tak na przykład Faustus Sulla, syn dyktatora, opracował statut Pompejów. 14 O Galii Przedalpejskiej zob. przyp. 11 do rozdz. XXII. Kierując się względami adminis- tracyjnymi Sulla powiększył, jak się zdaje, terytorium "Italii", przenosząc jej granicę z Aesis na linię Rubikonu. Należy pamiętać, że w tym okresie istniało dziesięć prowincji i dziesięciu wysokich urzędników (dwóch konsulów i ośmiu pretorów) posiadających kwalifikacje wymagane do kierowania ich administracją. 15 W okresie posullańskim działały następujące trybunaty sądowe: de repetundis, de maie- state, de ambitu, de sicariis et veneficiis, de peculatu, de iniuria, de falsis. Pierwsze trzy (a być może nawet pięć) istniały przed reorganizacją sądownictwa dokonaną przez Sullę. Były to więc sądy stałe (questiones perpetuae), które zajmowały się sprawami o korupcję, zbrodniami przeciwko interesom państwa (ludu), przekupstwami wyborczymi, zabójstwami i otruciami, malwersacjami, rozbojami i szalbierstwami. W okresie późniejszym powołano sąd do orze- kania w sprawach o gwałt i porwanie (de vi); wedle A.W. Lintotta, Yiolence in Republican Rome (1968), rozdz. VIII, trybunał ten został powołany w 78 roku na mocy lex Lutatia, uzupełnionej między 78 a 63 rokiem p.n.e. przepisami lex Plautia. O stosowanej w tych sądach procedurze zob. A.H.M. Jones, The Criminal Courts of the Roman Republic andPrin- cipate (1972), rozdz. II. 558 Przypisy 1( E. Badian, "Athenacum" 1970, s. 3 i n., dowodzi, że Sulla zrezygnował ze swych upraw- nień w kilku etapach: z końcem 81 roku zrzekł się dyktatury, w 80 roku, pełniąc nadal obowiązki konsula, nic korzystał z prawa do 24 liktorów i nie sprawował władzy najwyższej, a w 70 roku stał się człowiekiem prywatnym. O chorobie, która zatruła ostatnie lata jego życia, zob. T.F. Carney, "Acta Ciassica" 1960, s. 64 i n. 17 Sulla nie posunął się tak daleko, aby umieszczać na monetach swój portret (pierwszy uczynił to w Rzymie Juliusz Cezar), ale w mennicach rzymskich i italskich bił monety ze swoim imieniem, używając dla określenia sprawowanej przez siebie władzy takich terminów, jak imperator, imperator iterum lub felix dictator, a także ozdabiając je swą postacią na tryumfalnym rydwanie, swoim posągiem konnym lub dwoma trofeami (za zwycięstwa pod Cheroneją i Orchomenosem?), z zakrzywioną laską augura (lituus); należał on wśród Rzy- mian do wyjątków, był bowiem zarówno pontyfikiem, jak i augurem; zob. E. Badian, "Aret- husa" 1968, s. 26 i n. O monetach z tych czasów zob. Syndenham, CRR, s. 756 (bitych w imieniu Sulli przez prokwestora), s. 762 (przez kwestora) oraz s. 760; zob. także M. Craw- ford, RRC, 367/4, 381/1, 359/1. Autor ten omówił te kwestie w "Numismatic Chronicie" 1964, s. 148 i n. 18 Przy słabo rozbudowanym systemie dróg w starożytnej Italii instytucje przedstawiciel- skie lub lokalne punkty wyborcze odgrywały co najmniej taką rolę, jak w Anglii elżbietań- skiej lub w trzynastu koloniach angielskich w Ameryce. Wydaje się, że powodowało to konieczność ponoszenia kosztów służby dla państwa - była to jeszcze jedna innowacja, która czekała na Augusta. ROZDZIAŁ XXIV ' Źródła dla lat 78-70 p.n.e. zob. Greenidge, Ciay, Gray, Sources, wyd. II, rozdz. XX, przyp. l. Najwięcej wiadomości o tych czasach podają: Appian (Bellum civile, I 107-121), Plutarch (żywoty Pompejusza, Sertoriusza, Krassusa, Lukullusa), Liwiusz, Periochae, 90- 97, a także Appian, Mithridatica. Ważne dzieło Salustiusza Historiae obejmowało lata 78- 67, ale zachowało się tylko we fragmentach. Jednym z podstawowych źródeł są wczesne Orationes Cycerona (na przykład przeciwko Werresowi, tzw. Yerrines). O latach 69-59 zob. Appian, Bellum civile, II 1-14; Kasjusz Dion, XXXVI-XXXVIII, 12; Liwiusz, Periochae, XCVIII-CIII oraz jego kontynuatorzy, jak Wellejusz Paterkulus, Waleriusz Maksymus i Orozjusz. Cenne źródła stanowią Orationes oraz Epistulae Cycerona, natomiast Salustiusza De Catiiinae coniuratione zajmuje się tylko spiskiem Katyliny. W Żywotach Plutarcha znajdujemy biografie Pompejusza, Cezara, Krassusa i Katona Młod- szego, pewne wiadomości zawiera już także Boski Juliusz Swetoniusza. O latach 78-49 p.n.e. zob. E.S. Gruen, The Last Generation ofthe Roman Republic (1974). 2 Wedle Cycerona (pro Sestio, 109) frekwencja na komicjach trybusowych bywała tak niska, że niekiedy stawiało się na te zebrania zaledwie pięciu członków z każdej tribus. 3 O ponownym zdominowaniu wewnętrznej administracji państwa przez arystokrację zob. R. Syme, The Roman Revolution (1939); L.R. Taylor, Party Politics in the Agę of Caesar (1949). 4 W tej materii istnieje znamienna jednomyślność Cycerona, Cezara i Salustiusza; nie mają oni słów potępienia dla bezprawia, które rozpanoszyło się w ciągu ostatnich lat. 5 O zbrojnej rebelii Lepidusa zob. T. Rice Holmes, The Roman Republic, I (1923), s. 365 i n.; N. Criniti, Memorie dęli' Instituto Lombardo, XXX (1969); E. Hayne, "Historia" 1972, s. 661 i n. 6 Szczegółowe postanowienia lex Terentia Cassia są sporne. Jak można sądzić, ustawa Przypisy 559 zbożowa Lepidusa została wkrótce po 78 roku uchylona. Por. T. Rice Holmes, The Roman Republic, I (1923), s. 384. 7 Świadectwa źródłowe o wojnie z Sertoriuszem zebrał A. Schulten [w:] Fontes Hispaniae Antiquae, IV (1937), s. 160 i n. Zarówno Salustiusz (w zachowanych fragmentach Historiae), jak i Plutarch w żywocie Sertoriusza odnoszą się do Sertoriusza bardziej przychylnie niż tenże Plutarch w żywocie Pompejusza lub Appian czy Liwiusz. Najlepszym nowożytnym opracowaniem na temat tej wojny jest: A. Schulten, Sertorius (1926, po niemiecku). Analizy źródeł do tego okresu dokonał T. Rice Holmes, The Roman Republic, 3 tomy (1923). Dzieło to jest nieodzowne dla badacza lat 79-44 p.n.e. 8 Metellus (z plebejskiego rodu Cecyliuszów) uwiecznił swe imię w swojej kwaterce głów- nej w Metellinum (dzisiejsze Medellin); obóz wojskowy zachował się również w Castra Cae- ciiia (dzisiejsze Caceres). 9 W porozumieniu zawartym z Mitrydatesem Sertoriusz uznał pretensje króla do Bitynii i Kapadocji, natomiast wedle przekazów tradycji miał odmówić mu praw do prowincji Azji; Appian natomiast uważał, że Sertoriusz zrzekł się także Azji, i uczynił z niego zdrajcę, a nie lojalnego patriotę, jak odmalował go Plutarch. 10 O owym alarmującym piśmie Pompejusza do senatu zob. Salustiusz, Historiae, II, fragm. 98, Maurenbrecher; wybrane ustępy zostały opublikowane w: Greenidge, Ciay, Gray, Sources, s. 248; zob. wyżej przyp. l. n Dokładna data ogłoszenia lex Plautia de reditu Lepidanorum nie jest pewna: niewątpli- wie odbyło się to przed 68 rokiem, być może w roku 73 lub 72. Por. H. Last, CAH, IX, s. 896. Broughton, MRR, II, s. 130, opowiada się za rokiem 70. 12 Lex Gellia Cornelia, ogłoszona przez konsulów urzędujących w 72 roku (L. Geliusza Poplikolę i Gn. Korneliusza Lentulusa Klodianusa), upoważniała Pompejusza do nadania obywatelstwa rzymskiego wszystkim, którzy na to zasłużyli; z dobrodziejstwa tego skorzy- stało wielu Hiszpanów (m.in. Balbus z Gades) oraz liczni klienci Pompejusza. Dodać trzeba, że Pompejusz nie posłał na śmierć, jak można byłoby się spodziewać, najbardziej nieustępli- wych Hiszpanów, lecz przesiedlił ich do Lugdunum Convenarum, nowo założonego osiedla na północ od Pirenejów. 13 Jak można sądzić, w 73 roku Krassus pełnił funkcje pretora. Dowództwo działań prze- ciwko Spartakusowi sprawował on bądź jako prokonsul, bądź - co jest bardziej prawdopo- dobne - jako priyatus cum imperia; zob. E. Badian, JRS 1959, s. 82, przyp. 12 = Stud. Gr. md Rom. Hist. (1964), s. 153. Krassus zastosował wobec dwóch tchórzliwych legionów karę "dziesiątkowania", której nie wymierzano od czasów Pyrrusa (Appian, Bellum ćmie, I 118). Źródła dotyczące tej wojny podaje T. Rice Holmes, The 'Roman Republic, I, s. 385 i n. 14 Wedle Ed. Meyera, Caesars Monarchie und das Prinzipat des Pompejus, wyd. III, s. 191 i n., Pompejusz stawiał sobie cele równie ambitne, jak te, które w latach późniejszych zrealizo- wał August. Jednakże droga życiowa Pompejusza nie wskazuje, że był to utalentowany mąż stanu lub że za takiego się uważał. Jako polityk przypomina on bardziej Mariusza niż Augusta. O Pompejuszu zob. M. Gelzer, Pompeius (1949); J. van Ootteghem, Pompee le Grand (1954); W.S. Andersen, Pompey, his Friends and the Literaturę of the First Century B.C. (1963). 15 O Krassusie zob. A. Garzetti, "Athenaeum" 1941, s. l i n., 1942, s. 13 i n., 1944-1945, s. li n.; F.E. Adcock, Marcus Crassus, Millionaire (1966). Armia Metellusa powróciła z Hiszpanii do Italii oddzielnie, Pompejusz nie dysponował wtedy tymi oddziałami. '560 Przypisy 16 Nie możemy powiedzieć nic pewnego, jak długo Pompejusz i Krassus nie rozwiązywali swych wojsk; zob. Appian, Bellum ćmie, I 121; Plutarch, Crassus, 12, oraz Pompejusz, 23; POT. T. Rice Holmes, The Roman Republic, I, s. 390; F.B. Marsh, A History of the Roman Worla 141-31 B.C., aneks V; A.N. Sherwin-White, JRS, 1956, s. 5 i n., twierdzi, że ryzyko użycia siły przez Pompejusza było znikome. Zob. jednak D. Stockton, "Historia" 1973, s. 205 i n. Pompejusz potrzebował terenów na działki dla swoich weteranów: miał możliwość przeprowadzenia tej akcji na podstawie lex Plotia agraria, która objęła także weteranów Metellusa - zob. R.E. Smith, Cl. Qu. 1957, s. 82 i n. 17 O tribuni aerarii mamy wiadomości stosunkowo skąpe. Wedle Warrona (DeLing. Lat., V 181) pełnili oni początkowo funkcje płatników wojskowych. W tym okresie wszakże byli czymś więcej niż tylko pewną kategorią urzędników państwowych i stanowili prawdopodob- nie grupę ludzi, których kwalifikacje majątkowe (ustalone na 300000 sesterców) kształto- wały się na poziomie zaledwie trochę niższym od warunków finansowych stawianych ekwitom. 18 Był to niejaki Chrysogonus, który zamordował Sekstusa Roscjusza z Ameriny i zagar- nął jego majątek, a potem o zabójstwo to oskarżył syna swej ofiary. Zachowała się odważna mowa, którą młody Cyceron wygłosił w obronie syna S. Roscjusza (prą Sexto Roscio Ame- rino); przemówienie to w żywych barwach maluje czasy młodości Cycerona. O pełnych wza- jemnej życzliwości stosunkach Cycerona z Pompejuszem w okresie przed 70 rokiem p.n.e. zob. A.M. Ward, "Phoenix" 1970, s. 58 i n., oraz "Latomus" 1970, s. 58 i n. 19 Lentulus i Geliusz przeprowadzili spis ludności (census), jednakże do spisu poza Rzy- mem poczynili przygotowania tak niestaranne (zlecając to zapewne szefom administracji w poszczególnych municypiach), że w sumie zarejestrowano zaledwie 910000 osób (Flegon; zob. Greenidge i Ciay, wyd. II, s. 271), co bez wątpienia było liczbą niższą od faktycznej liczby ludności w owym czasie. 20 Akt ten nosi imiona Pompejusza i Krassusa (Liwiusz, Epitome. XCVII), ale bez wątpie- nia jego rzeczywistym autorem był Pompejusz. 21 Nie wiemy na pewno, czy Maniliusz otrzymał instrukcje od Pompejusza, czy też sam zaryzykował wniesienie tego projektu. W przeciwieństwie do Gabiniusza nie dostał on od Pompejusza żadnej nagrody za wyświadczone mu przysługi. Najpierw oskarżono go o zdzierstwa, a później skazano za przestępstwo przeciwko interesom państwa (maie- stas). 21 Z mowy Cycerona de rege alexandrino zachowało się tylko kilka fragmentów, ,ale wynika z nich, że projekt aneksji Egiptu nie wyszedł od Cezara (jak twierdzi Swetoniusz, Boski Juliusz, XI), lecz od Krassusa (co potwierdza Plutarch, Crassus, XIII). Występując z tym wnioskiem Krassus nie miał na myśli możliwości eksportowania zboża przez Egipt, niemniej interesowało go bardziej bogactwo tego kraju niż jego położenie strategiczne. Twierdzenie, że Krassus i Cezar szli w tym czasie ręka w rękę, bywa kwestionowane (zob. na przykład G.V. Sumner, TAPA 1966, s. 569 i n.). Broni go natomiast A.M. Ward, "Historia" 1972, s. 244 i n. 23 O wielorakich problemach, które wiążą się z istnieniem dwóch kolejnych spisków Katy- liny, zob. E.G. Hardy, The Catiiinarian Conspiracy (1924) = JRS 1917, s. 153 i n.; T. Rice Holmes, The Roman Republic, s. 455 i n. Można wątpić, czy "spiskowcy" zakładali w latach 66/65 tak szerokie cele, jak sugeruje to Swetoniusz (Boski Juliusz, IX). Krążyły plotki, że spisek zatoczył szerokie kręgi, ale zob. np. stanowisko zajęte w tej kwestii przez P.A. Brunta, ;C1. Rev. 1957, s. 193 i n.; R. Seager, "Historia" 1964, s. 338 i n. Nowożytne opracowania o Katylinie podaje N. Criniti, Bibliografia Catiiinaria (1971). Przypisy 561 24 Ostatnim homo novus, który dostąpił konsulatu przed Cyceronem, byt niejaki C. Celiusz Kaldus, wybrany na to stanowisko w 94 roku. Ówczesne metody wyborcze charakteryzuje doskonale publikacja polityczna De petitione consulatus, czyli Commentariolum petitionis, której autorstwo przypisuje się bratu Cycerona, Kwintusowi. Niektórzy badacze to kwestionują (np. M.I. Henderson, JRS 1950, s. 8 i n.; R.G.M. Nisbet, JRS 1961, s. 84 i n.), inni opowiadają się stanowczo za autorstwem Kwin- tusa (np. J.P.Y.D. Balsdon, Cl. Qu. 1963, s. 232 i n.; J.S. Richardson, "Historia" 1971, s. 436 i n.). W każdym razie jednak wydaje się pewne, że broszura ta przedstawia stan rzeczy z czasów Cycerona. O Kwintusie zob. W.C. McDermott, "Historia" 1971, s. 702 i n. 25 Analizy mów Cycerona in legem agrariam (w których w przesadnych słowach odmalo- wał on cele projektu Rullusa, sprowadzając go ad absurdum) dokonał Hardy, Some Problems of Roman History (1924), s. 68 i n. 26 O początkach kariery Cezara (ur. w 100 roku p.n.e.) zob. E. Badian, JRS 1959, s. 81 i n. (= Stud. Gr. and Roni. Hist. 140 i n.); H. Strasburger, Caesars Eintritt in die Geschichte (1938). Po wyjściu z niewoli u piratów miał on przyłączyć się do agitacji za przywróceniem władzy trybuńskiej, a potem kolejno sprawował trybunat wojskowy (71? r.) i pełnił funkcję kwestora w Hiszpanii (w roku 69 lub 68); w 67 roku opowiedział się za lex Gabinia, a dwa lata później (65 r.) dzięki poparciu Krassusa został edylem. 27 W 63 roku Cezar wywołał pewną sensację, doprowadzając do procesu przeciwko sędzi- wemu C. Rabiriuszowi, który trzydzieści siedem lat wcześniej miał ponoć zamordować Saturninusa po ogłoszeniu przez senat stanu wyjątkowego (senatus consultum ultimum). Dziwne postępowanie Cezara, który w celu ukarania Rabiriusza najpierw doprowadził do wskrzeszenia trybunału duoviri perduellionis (instytucji wówczas już przestarzałej), a później spowodował przerwanie toczącego się na forum komicjów centurialnych procesu sądowego przed samym zakończeniem, zdaje się wskazywać, że Cezar szukał rozgłosu oraz pragnął publicznego potępienia nadużywania senatus consultum ultimum. O zastosowanej w tym przypadku procedurze sądowej zob. Hardy, Some Problems of Roman History (1924), s. 99 i n.; A.H.M. Jones, Criminal Courts of the Roman Republic and Principate (1972), s. 40 i n. 28 Nie można wykluczyć, że Cyceron w zbyt jaskrawych barwach odmalował znaczenie tego spisku, a niektórzy nowożytni autorzy zbyt dosłownie wzięli jego wywody. Nie oznacza to jednak, że Cyceron (jak dowodzi np. K.H. Waters, "Historia" 1970, s. 195 i n.) rozdmu- chał błahą w istocie sprawę, aby ukazać się w glorii zbawcy państwa. R. Seager, "Historia" 1973, s. 240 i n., uważa za nieprawdopodobne powiązania Katyliny z Lepidusem i Lentulu- sem we wczesnym stadium sprzysiężenia. 29 Wniosek, który postawił Cyceron na koniec swej pierwszej "katylinarki", sprowadza- jący się tylko do zażądania od Katyliny opuszczenia Rzymu dla dobra miasta, kontrastuje zaskakująco z jego gwałtownymi oskarżeniami ukazującymi Katylinęjako prowodyra spisku. Być może Cyceron próbował wywołać w senacie oburzenie na Katylinę, ale przekonał się, że kuria jest przeciwna podejmowaniu wobec niego drastycznych środków. 30 Pragnąc zapobiec mylnym interpretacjom Cyceron postarał się o to, aby sesje kurii w dniach 3 i 5 grudnia były protokołowane przez senatorów znających "stenografię", a proto- koły rozpowszechnione w postaci ulotek. Być może to typowo dziennikarskie przedsięwzię- cie natchnęło Cezara myślą wydawania biuletynu urzędowego. 31 O problemach natury prawniczej poruszonych w tej debacie zob. Hardy, The Catiiina- rian Conspiracy, s. 85 i n., oraz H. Last, CAH, IX, s. 93 i n. Panował pogląd, że obywatel, którego schwytano na gorącym uczynku z bronią w ręku, pozbawiał się swoim postępowa- niem statusu "obywatela" (civis) i stawał się "wrogiem" (hostis); z tych względów tracił on prawo do apelacji, ale nie wiemy dokładnie, jak przedstawiała się sytuacja ludzi wtedy już 36 - Dzieje Rzymu t. II 562 Przypisy ujętych i znajdujących się pod strażą. Postępowaniem Cycerona w tej sprawie oraz ogłoszo- nym wówczas senatus consultum ultimum zajął się Th. N. Mitchell, "Historia" 1971, s. 47 i n. " O otium cum dignitate zob. C. Wirszubski, JRS 1954, s. l i n.; J.P.V.D. Balsdon, Cl. Qu. 1960, s. 45 i n. O Cezarze i Watyniuszu zob. Cyceron, Vat., 29. O nowym układzie stosunków między stanami zob. E. Badian, Publicans and Sinners (1972), s. 101 i n.; autor ten pisze: "W czasach późnej [posullańskiej] Republiki senatorzy mieli wspólne interesy finansowe z ekwitami [s. 99]. [...] Dowodzi to, że concordia ordinum stała się niemalże faktem dokona- nym, wyjątek stanowiła garstka zagorzałych obstrukcjonistów na wysokich stanowiskach. W schyłkowym okresie Republiki senatorzy powiększali systematycznie swój udział w sferach działalności gospodarczej stanowiących od dawna domenę stanu ekwickiego, a być może nawet zajęli ich miejsce w tych dziedzinach [s. 105]. [...] Stworzyło to tak solidny funda- ment (tzn. wspólne interesy senatu i ekwitów), że wyjaśnia przyczyny, dla których skład osobowy trybunałów sądowych nigdy już nie był przedmiotem sporu między tymi stanami. W konsekwencji rozdział między funkcjami w administracji i przedsiębiorczości państwowej zaczął zanikać, [s. 101]" 33 O silvae callesque (lasy i pastwiska) zob. Swetoniusz, Boski Juliusz, XIX 2; jest to jedyne zachowane źródło w tej kwestii. Przekaz ów, choć bywa niekiedy kwestionowany (zob. Bals- don, JRS 1939, s. 180 i n.), uważa się na ogół za wiarygodny. 34 Cezar opowiedział się za ustawami Gabiniusza i Maniliusza, a w 62 roku poparł demonstracyjnie trybuna Kw. Metellusa Neposa, który wystąpił z absurdalną propozycją wezwania Pompejusza ze Wschodu, aby uwolnił miasto od tyranii Cycerona! Niemniej jed- nak w latach 65-63 przeciwstawiał się intrygom Krassusa przeciwko Pompejuszowi. 35 Kolejności ani datowania aktów prawnych przeprowadzonych przez Cezara nie można ustalić z całą pewnością: zob. L.R. Taylor, "Historia" 1965, s. 423 i n. Pierwsza ustawa agrarna Cezara była umiarkowana, ale wniósł on także projekt bardzo dotkliwych przepisów o redystrybucji między pewną liczbę weteranów i ojców licznych rodzin urodzajnego ager •Campanus, który znajdował się w posiadaniu chłopów. Interesy chłopów i skarbu państwa (do którego wpływały czynsze z tytułu dzierżawy) musiały ustąpić względom wojskowym: reformy Mariusza położyły cień także na dalszych latach Republiki. O zasadach i rezultatach tej legislacji zob. Brunt, Manpower, s. 312 i n. 36 Nie można wykluczyć, że Cezar posłużył się także świeżo zmobilizowanymi oddziałami, które miały być skierowane do Galii. Por. F.B. Marsh, The Founding ofthe Roman Empire w wysnłpiło z krytyk<ł I Iadriana za zerwanie z pulityk4 wschodnią Trafiana i poniechanie podbojów w lym regionie. Senat żywił nadto uraz~ do Hadriana za złżne osoby. Pliniusz, l:'pi.sluluo, VI 31, opisał sądowcł sesję rady (sprzed ukresu Nadziana). W If stuleciu cesarze zwykli byli przedłożcnc im apclttcjc, nic zarezerwowane do rozstrzygni~cia przez rada przckazywuć Hu załatwicniw (zob. I(iRlZ, II1, 739; Smallwood, I)nc'unwnt.s lllustr-ating tho f'rincipate.s nf Nerva. Trqjan ancJ Hadrian, nr 497). O motywach Przypisy 607 przyznawania i przyjmowania honorów w municypiach zob. A.R. Hands, Charities and Social Aid in Greece and Rome (1968). 18 Owe dokuczliwe plagi szczególnie częste były w Azji Mniejszej. O milicjach municypal- nych zob. O. Hirschfeid, Kleine Schriften (1913), s. 591 i n. W Azji Mniejszej Trajan upowa- żnił namiestników do mianowania lokalnych irenarchów. 19 O subsydiach na cele publiczne w municypiach zob. Reid, op. cit.; Hands, op. cit. (por. wyżej, przypisy 14 i 17); F.F. Abbott, The Common People of Ancient Rome (1912), rozdz. VI. W mieście Calama w północnej Afryce każdy nowo mianowany kapłan musiał wpłacić 600000 sesterców do kasy municypalnej. Korzyści płynące z odpowiednich opłat powodo- wały, że w Azji Mniejszej mianowano kapłankami majętne kobiety, a nierzadko powierzano im funkcje w lokalnej magistraturze (wykonywały je przez swoich przedstawicieli). 20 W statucie Malagi zamieszczono klauzulę, że w przypadku niedoboru kandydatów do sprawowania funkcji publicznych nominacji urzędników może dokonać przewodniczący zgromadzenia wyborczego. Znamy przypadki przymusowego powoływania radnych miej- skich w Bitynii (ok. 110 roku; Pliniusz, Epistulae, X 113). W Egipcie w II wieku sprawowanie funkcji gimnazjarchy (stanowiska "półoficjalnego") stanowiło obowiązek zamieszkałych tam zamożnych Greków (zob. F. Ortel, Die Liturgie, s. 317). 21 Przykłady nie dokończonych robót publicznych podaje Pliniusz, Epistulae, X 37, 39. 22 Ponieważ Bitynia była prowincją senatorską, nominację Pliniusza zatwierdziła kuria. Mimo to Pliniusz wysyłał swe raporty do cesarza i od niego otrzymywał instrukcje. 23 O kuratorach (powiernikach) zob. W. Liebenam, "Philologus" 1897, s. 290 i n.; C. Lucas, JRS 1940, s. 56 i n. (autor zajmuje się kuratorami w prowincji Afryce). 24 O funduszach alimentacyjnych (alimenta) zob. R. Duncan-Jones, PBSR, 1964, s. 123 i n.; P. Garnsey, "Historia" 1968, s. 367 i n.; A.R. Hands, Charities and Social Aid in Greece and Rome (1968), s. 108 i n. Instytucja ta zawdzięczała swe powstanie dobroczynności osób prywatnych; jeden z takich filantropów działał mniej więcej w czasach Nerona (Dessau, ILS, s. 977), Pliniusz Młodszy natomiast zainicjował taką działalność charytatywną w Comum (Epistulae, VII 18). Twierdzenie, że inicjatywa utworzenia funduszu alimentacyjnego wyszła od Nerwy, opiera się na wątłych przesłankach. Dużo światła rzuciły na kwestię funduszu alimentacyjnego dwie inskrypcje z czasów Trajana, jedna z miejscowości Veleia w północnej Italii, druga z okolic Beneventum. Właściciele ziemscy dawali porękę na swoich gruntach w 12 {6-krotnej wysokości otrzymanej kwoty. W Velei chłopcy (w liczbie 263) otrzymywali po 16 sesterców miesięcznie, dziewczęta (było ich tylko 35) po 12 sesterców. Trajan upamiętnił ową działalność socjalną reliefem na łuku w Beneventum oraz specjalną emisją monet. Anto- ninus Pius ustanowił nowy fundusz (Puellae Faustinianae) dla uczczenia pamięci swej żony Faustyny. Nie mamy możliwości ustalenia ścisłej daty powołania urzędu prefektów do spraw alimentów (praefectus alimentorum), powoływanych z reguły ze stanu senatorskiego, oraz ich podwładnych (procuratores ad alimenta). Motywy zastosowania tych środków omawia Hands, op. cit. Jaką rolę przy prowadzeniu tej akcji odegrały pobudki altruistyczne, czy rzeczywiście pomagano dzieciom najbiedniejszym, czy środki te zmierzały do zwiększenia ogólnego przyrostu naturalnego, czy też chodziło o zahamowanie spadkowej tendencji demograficznej, jeśli do spadku liczby ludności istotnie doszło (]a.k twierdzi A.E.R. Boak, Manpower Shortage and the Fali ofthe Roman Empire, 1955, ale por. M.J. Finiey, JRS 1958, s. 146 i n.); a może w owym czasie panowało tylko przekonanie o pogłębiającym się niżu demograficznym? Na te i podobne pytania nie sposób udzielić dziś jednoznacznej odpo- wiedzi. 608 Przypisy 25 Congiaria były kontynuowaniem przez cesarza bezpłatnego rozdawnictwa zboża i oliwy między lud rzymski (w okresie Republiki dokonywali tego edylowie). Z biegiem czasu za- miast produktów żywnościowych częściej rozdzielano pieniądze. Szczególnie hojny był August, zob. w tej kwestii Res gestae, 15. Za Trajana wysokość takiego datku wynosiła normalnie 75 denarów na jedną osobę, ale cesarz ten miał ponoć rozdzielić w sumie co najmniej po 640 denarów na głowę w ciągu trzech congiaria (po powrocie do Rzymu w 99 roku oraz po dwóch wojnach dackich w 102 i 107 roku). Większość cesarzy (z wyjątkiem Domicjana) upamiętniała owe akty dobroczynności (liberalitates) specjalnymi emisjami monet. 26 Cesarze upamiętnili na monetach nie tylko wiele swoich sukcesów, ale nawet przyznane ludności ulgi podatkowe. Spotykamy więc, obok stosownych wyobrażeń, takie legendy, jak za Nerwy: "fisci ludaici calumnia sublata", "vehiculatione Italiae remissa" (a nie brak również napisów akcentujących niektóre kwestie związane z wewnętrzną sytuacją państwa, jak "liber- tas publica", "iustitia Augusti" czy też upragniona "concordia exercitum"). Za Trajana np.: "alimenta Italiae", "spes Populi Romani"; za Hadriana: "reliqua vetera HS novies mili, abolita" (upamiętniająca spalenie na Forum starych skryptów dłużnych); za Antoninusa: "Puellae Faustinianae". 27 O decemprimi zob. Rostovtzeff, Social andEconomic History ofthe Roman Empire (wyd. II 1957), s. 390, 706, przyp. 45. 28 O głównych dzierżawcach (conductores) zob. Rostovtzeff, ibid. (patrz indeks). Stosunki między rolnikami a właścicielami ziemskimi uregulowała lex Marciana', ustawa ta, której ścisłe datowanie natrafia na trudności (flawijska?), zajmowała się zarówno majątkami cesar- skimi, jak i prywatnymi. Zakres przedmiotowy tej ustawy poszerzył Hadrian, ogłaszając tzw. lex Hadriana, która stworzyła stałym dzierżawcom warunki do zagospodarowania nieużyt- ków. Tekst tych przepisów zob. Riccobono, Fontes, s. 484 i n.; zob. także R.M. Haywood [w:] Frank, Econ. SAR, IV, s. 89 i n. Por. Rostovtzeff, op. cit., s. 368 i n. 29 Nerwa sprzedał także majątki cesarskie, jednakże po niewygórowanych cenach (Dion Kasjusz, LXVIII 2). Nie chodziło mu więc w istocie o ratowanie finansów państwa, był to raczej gest staroświeckiej rozrzutnej hojności. 30 Zob. Pliniusz, Epistulae, X, oraz przypisy w wydaniu A.N. Sherwin-White'a. 31 Zachowały się fragmenty raportu (w języku greckim) w sprawie warunków żeglugi wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego, który z polecenia Hadriana sporządził namiestnik Kapa- docji (C. Muller, Geographici Graeci Minores, I, s. 370 i n.). 32 O Hadrianie i Italice zob. R. Syme, JRS 1964, s. 142 i n. Matka Hadriana pochodziła z Gades. Jakkolwiek w Italice mieszkał on za młodu tylko kilka lat, później wyposażył ją we wspaniałe budowle i nadał status kolonii (colonia Aelia). 33 Wydaje się, że Hadrian, który szczodrą ręką przyznawał "prawa latyńskie", poszerzył przywileje związane z tym statusem. Dzięki wprowadzeniu tzw. maius Latium pełne obywa- telstwo rzymskie otrzymali dekurionowie we wszystkich miastach o statusie latyńskim (do tej chwili zapewniał on obywatelstwo rzymskie tylko członkom lokalnej magistratury). Liczne nadania przez Hadriana statusu municypalnego lub kolonialnego nowo powstałym miastom w krajach naddunajskich skłaniają do wniosku, że właśnie w tym regionie cesarz ten najczęś- ciej przyznawał ograniczone obywatelstwo rzymskie. ROZDZIAŁ XXXVIII ' Dzięki pionierskim pracom płk. J. Baradeza, którego książka Fossatum Africae (1949) ma fundamentalne znaczenie, odkryto wiele odcinków umocnień granicznych. Zdjęcia lotni- Przypisy 609 cze, w połączeniu z prowadzonymi w wybranych miejscach pracami archeologiczymi, ujaw- niły system obronnych umocnień granicznych w Numidii (limes), biegnących na południe od gór Aures. Nie ma tam fortyfikacji w rodzaju Muru Hadriana - jest to szeroka strefa z rozsianymi fortami oraz odcinkami wałów i fos w miejscach, gdzie trzeba było zaryglować dostęp do górskich przełęczy. Na zapleczu tego pasa obronnego odkryto rozgałęziony system irygacyjny z zaporami i kanałami; zachowały się prasy do wyciskania oliwy, a nawet szczątki drzew oliwnych. Jak widać, ów system strzegł bezpieczeństwa granicy i zapobiegał niekon- trolowanemu przemieszczaniu się plemion, a jednocześnie przyczyniał się do rozwoju gospo- darczego tego dzikiego regionu. Zachowane szczątki owej strefy obronnej wskazują, że powstawała ona w różnych okresach, najwcześniejsze umocnienia pochodzą z czasów Had- riana, który (jak świadczą o tym inskrypcje z lat 126 i 133 - zob. Baradez, op. cit., s. 103 i n., a także Smallwood, Documents, nr 327) założył obóz wojskowy w Gemellae (w pobliżu Biskry w Algierii), stanowiący kluczowy punkt tego odcinka fossatum. Inna inskrypcja z czasów Hadriana pochodzi z Rapidum, położonego daleko na północny zachód od Gemel- lae. O granicy w południowej Tunezji zob. P. Trousset, Recherches sur le limes Tripolitanus... d la frontiere Tunisio-Libyenne (1974). 2 O podboju tego regionu, szlaku komunikacyjnym i fortyfikacjach granicznych (limes) zob. W. Bowerstock, JRS 1971, s. 228 i n. Zajęcie Arabii zostało upamiętnione emisją monet z legendą "Arabia addauisita" (nie "capta"), co miało zapewne wskazywać, że okupacja tego kraju została dokonana w drodze pokojowej. O zbudowanej przez Trajana drodze prowa- dzącej nad zatokę Akaba zob. Dessau, ILS, 5834 (= Smallwood, Documents, nr 420). Trajan podjął również próbę ożywienia handlu ze Wschodem i z tą myślą oczyścił kanał, który łączył kraniec delty Nilu z Morzem Czerwonym. Podobnie jednak jak jego porzednikom nie udało mu się zapobiec tworzeniu się w kanale ławic nawianego piasku. Wydaje się, że jed- nostki floty rzymskiej, które miały za zadanie zapewnić bezpieczeństwo szlakom handlowym z Indiami, stacjonowały w Zatoce Perskiej, a nie na Morzu Czerwonym. 3 O wojnach armeńskiej i partyjskiej, które historykom stwarzają mnóstwo problemów (m.in. chronologicznych), zob. F.A. Lepper, Trajan's Parthian War (1948); M.I. Henderson, JRS 1949, s. 121 i n. 4 Łączność między dwiema maszerującymi kolumnami utrzymywano starożytnym kana- łem prowadzącym od Eufratu do Tygrysu, który dzięki podjętym przez Trajana pracom stał się ponownie żeglowny. Nie mamy pewności, czy to już Trajan zbudował w Mezopotamii system umocnień (limes), który z okolicy Niniwy prowadził doliną Chaboras do Eufratu i stanowił granicę rzymskiej Mezopotamii. Owa strefa graniczna istniała w latach później- szych, ale nie dysponujemy przekonywającymi dowodami, że Trajan był twórcą jej pierwo- wzoru. O limes Kapadocji zob. T.B. Mitford, JRS 1974, s. 160 i n. 5 Trajan upamiętnił swe podboje terytorialne, emitując monety z odpowiednimi legendami i wyobrażeniami: "Armenia et Mesopotamia in potestatem populi Romani redactae", z Arme- nią siedzącą u stóp Trajana między bogami dwóch rzek; "Rex Parthis datus", z wyobraże- niem Trajana wieńczącego diademem Partamaspatesa; "Parthia capta" z towarzyszącym tej legendzie przedstawieniem dwóch jeńców partyjskich poniżej tropaeum. Trajan przyjął przy- domek Parthicus. 6 Twierdzenie Diona Kasjusza (LXVIII 32), że Żydzi zamordowali w Cyrenajce 220000 osób, a na Cyprze 240000, stanowi oczywistą przesadę. Jednakże liczby te świadczą, że Żydzi dążyli do eksterminacji Greków oraz ludności zhellenizowanej. W okresie późniejszym zabroniono Żydom udawania się na Cypr. O powstaniu w Mezopotamii zob. A. Fuks, JRS 1961, s. 98 i n. O kilku listach Hadriana dotyczących Cypru z okresu po stłumieniu powsta- nia w Azji Mniejszej zob. P.M. Fraser, JRS 1950, s. 77 i n. 39 - Dzieje Rzymu t. II 610 Pizypisy 8 O przebiegu drugiej wojny żydowskiej zachowały się jedynie informacje bardzo ogólne. Wedle Appiana (Syriaca, l) Hadrian miał podobno po zakończeniu oblężenia Jerozolimy zrównać miasto z ziemią. Jednakże fragment, w którym pojawia się ta informacja, roi się od błędów. Fakt, że nie wspomina o tym Dion Kasjusz, świadczy, iż Jerozolima dostała się w dobrym stanie w ręce Rzymian. Szacunkową liczbę ofiar po stronie żydowskiej podaje Dion, LXIX 14. Pewne światło na przebieg tej wojny rzuciło odkrycie w pieczarach nad Morzem Martwym listów Bar-Kochby (Bar Koziby) do dowódców oddziałów żydowskich; jeden z tych listów nosi, jak się zdaje, jego autentyczny podpis (J.T. Milik, "Revue biblique" 1953, s. 276 i n.). Listy te dowodzą, że nazywał się on w istocie Szim'on (Szymon) Ben lub Bar Koziba. Dokumenty te datowane są erą, rozpoczynającą się l miesiąca Tiszri (październik) 131 roku, która to data występuje także na monetach bitych przez Żydów w czasie powsta- nia. Zob. P. Benoit i in., Discoveries in the Judaean Deseń, II (1961), nr 24, 43-44; "Israel Explorat. Journal" 1961, s. 40 i n.; 1962, s. 24? i n.; Y. Yadin, Bar-Kokhba (1971). 9 Źródła pisane do dziejów wojny dackiej zachowały się w stanie szczątkowym (zaledwie kilka stronic Diona Kasjusza). O kolumnie Trajana zob. L. Rossi, Trajan's Column and the Dacian Wars (1971). O fortach górskich w Dacji zob. L. Rossi, "Antiquaries Journal" 1971, s. 30 i n. 10 O drodze prowadzącej przez Żelazną Bramę zob. Dessau, ILS, 5863. Obecnie zosta- ła ona celowo zatopiona. O kanale zbudowanym przez Trajana zob. J. Sasel, JRS 1973, s. 80 i n. " Odnaleziono płytę nagrobną owego Maksymusa, który pojmał konającego Decebala: przedstawiono na niej tę scenę. Zob. M. Speidel, JRS 1970, s. 142 i n.; L. Rossi, op. cit., s. 229 i in. 12 Flota dunajska, ciassis Moesica, odegrała w wojnach dackich wyznaczoną jej rolę i w latach późniejszych strzegła bezpieczeństwa Dacji i jej wschodniej granicy, biegnącej wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego. Flota mezyjska strzegła północno-zachodnich wybrzeży Pontus Euxinus, natomiast pozostałe wody tego morza patrolowała flota pontyjska. Zob. C.G. Starr, The Roman Imperiał Navy (1941), s. 125 i n. 13 Porównanie opisu Germanii w Wojnie galijskiej Cezara (VI 22) i w Germania Tacyta wskazuje, że w ciągu lat dzielących powstanie tych dzieł nastąpiły istotne zmiany w lokaliza- cji siedzib plemiennych. Zob. E.A. Thompson, The Early Germans (1965), zwłaszcza rozdz. I i II. W Germanii znaleziono pługi rzymskie; zob. K. Schumacher, Siedelungs- wid Kultur- geschichte der Rheinlande (1923), II, s. 246. 14 O problematyce (m.in. chronologicznej) wojen markomańskich zob. A. Birley, Marcus Aurelius (1966), zwłaszcza s. 323 i n. 15 O fortach naddunajskich w czasach Kommodusa zob. Dessau, ILS, 395. 16 O umocnieniach granicznych Germanii zob. B.W. Henderson, Five Roman Emperors (1927), s. 117 i n. Wcześniejszą datę przybycia do Germanii kontyngentów Brytów (numeri Brittonum) przyjmuje H. Schonberger, JRS 1969, s. 167; w pracy tej, s. 164 i n., autor omawia również rezultaty niedawnych badań archeologicznych, które przyniosły pełniejszy obraz limes z tego okresu. 17 Brak od tej chwili jakichkolwiek wzmianek o IX Legionie pozostaje nie rozwiązaną zagadką. Pogląd, że został on kompletnie zniszczony w czasie tego powstania, ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Na podstawie skąpych zresztą świadectw można byłoby wyciągnąć wniosek, że około 122 roku przeniesiono go do dzisiejszego Nijmegen i że został zniszczony w latach późniejszych, być może w czasie wojny żydowskiej w 192 roku. Zob. S.S. Frere, Britannia (1967), s. 137 i n. Wspomniana praca stanowi źródło cennych informa- cji o tym okresie dziejów Brytanii za czasów panowania rzymskiego. 18 O Murze Hadriana zob. J. Collingwood Bruce, Handbook to the Roman Wali (XI wyda- Przypisy 611 nie w opr. I.A. Richmonda, 1957); brytyjska mapa wojskowa, Map ofHadrian's Wali (1964); E. Birley, Research on Hadrian's Wali (1961); Frere, op. cit., rozdz. VII. Odcinek wschodni został zbudowany z kamienia, w okresie późniejszym zmieniono jego szerokość; do budowy odcinka zachodniego użyto początkowo darni, którą po pewnym czasie zastąpiono kamie- niem; forty powstały również w okresie późniejszym. Z braku miejsca przedstawiliśmy obraz uproszczony, zainteresowanych informacjami bardziej szczegółowymi odsyłamy do prac wyżej wymienionych autorów. Udało się rozwiązać w sposób nie budzący wątpliwości jeden z problemów związanych z vallum: fosy tej nie wykopano przed wzniesieniem Muru, lecz po rozpoczęciu jego budowy; w pewnym miejscu zatacza ona łuk, okrążając bastion oraz forty. Problemy te omawiają D.J. Brege i B. Dobson, "Britannia" 1972, s. 182 i n. 19 O Wale Antonina zob. Sir George Macdonald, The Roman Wali in Scotland (wyd. II 1934); A.S. Robertson, The Antoninę Wali (1960); Prere, op. cit., rozdz. VIII; cenna jest również brytyjska mapa wojskowa (1969). O ludności na terenach sąsiadujących z Murem Hadriana i Wałem Antonina zob. P. Salwey, The Frontier People of Roman Britain (1965). O panowaniu Rzymian nad Szkocją (ze szczególnym uwzględnieniem zmieniającego się stopnia podporządkowania tego kraju) za panowania Antoninów i Sewerów zob. B.R. Hartley, "Britannia" 1972, s. l i n. 20 Udział procentowy żołnierzy pochodzenia italskiego w armii rzymskiej kształtował się za Augusta na poziomie 65% (reszta to żołnierze z prowincji), za Klaudiusza i Nerona wyno- sił 48,7%, za Wespazjana i Trajana 21,4%, a w okresie od Hadriana do 200 roku n.e. zaled- wie 0,9%. Zob. G. Forni, II reclutamento delie legioni da Augusta a Diacieziano (1953), s. 157 i n. 21 Zob. J.W. Eadie, JRS 1967, s. 161 i n. 22 Wiele przemówień (adiocutiones) Hadriana do jednostek wojskowych wchodzących w skład armii stacjonującej w Afryce zachowało się do dziś w postaci inskrypcji; cesarz wygło- sił je w czasie przeglądu oddziałów rzymskich, dokonanego w 128 roku w obozie w Lambae- sis. Dessau, ILS, 2497, 9133-9135; Smallwood, Documents, nr 328. 23 Zniesienie lub ograniczenie niewolnictwa spotkałoby się bez wątpienia z ostrym sprzeci- wem wielu drobnych właścicieli niewolników i posiadaczy średnich gospodarstw, których prowadzenie wymagało nie tylko ich pracy osobistej, ale także pracy choćby kilku robotni- ków. A ponieważ robotnikami tymi byli niewolnicy, stanowiło to jedną z istotnych prze- szkód w wyeliminowaniu lub złagodzeniu systemu niewolniczego. 24 W.E. Heitland, The Roman Fate (1900), prezentuje pogląd, że arystokracja municypalna poczytywała sobie za krzywdę, iż tylko niewielu jej przedstawicieli mogło brać czynny udział w życiu publicznym. ROZDZIAŁ XXXIX ' Zestawienia odsetek należnych od udzielonych pożyczek, sporządzone przez organy administracji w mieście Veleia i okręgu Ligurów Baebiani, w związku z utworzeniem tam funduszów alimentacyjnych (zob. rozdz. XXXVII, przyp. 24), wskazują, że jakkolwiek liczba drobnych gospodarstw zaczęła maleć, to spadek ów był powolny. Zob. T. Frank, Eco- nomic History of Rome (1927), rozdz. XX, oraz Econ. SAR, V, s. 173 i n. 2 Liczne inskrypcje z północnej Afryki wyjaśniły wiele kwestii związanych z zarządzaniem domenami cesarskimi (zob. rozdz. XXXVII, przyp. 28). Por. W.E. Heitland, Agricola (1921), s. 342 i n.; R.M. Haywood [w:] Frank, Econ. SAR, IV, s. 88 i n. 3 Większe obszary ugorów spotykało się jedynie w części południowo-zachodniej Niziny Angielskiej, a mianowicie w Sussex Weald, na terenach wielkich błot i na równinie Lanca- 612 Przypisy shire. O sytuacji gospodarczej w Brytanii zob. R.G. Collingwood [w;] Frank, Econ. SAR, III; S.S. Frere, Britannia (1967), rozdz. XIII i XIV. 4 Corinium, którego powierzchnia wynosiła 96 hektarów, było po Londinium drugim co do wielkości miastem w rzymskiej Brytanii. Bliższe informacje o tym mieście podaje J.S. Wacher, "Antiquaries Journal" 1961-1965. 5 O Belgii za czasów rzymskich zob. F. Cumont, Comment la Belgiquefut romanisće (wyd. n i9i8). 6 Zachowało się kilkanaście sztabek ("gąsek") ołowiu z Mendip; figuruje na nich imię cesarza, co wskazuje, że złoża te eksploatowało państwo; na dwóch z nich znajdują się nazwy societas. Zob. Collingwood [w:] Frank, Econ. SAR, III, s. 42 i n. Produkcja cyny przeżywała w pierwszych dwóch stuleciach rzymskiej okupacji okres zastoju, w połowie III wieku jednak przemysł ten ponownie zaczął prosperować. Można przypuszczać, że do tego czasu produkcja kopalń hiszpańskich całkowicie pokrywała potrzeby rynku rzymskiego. 7 O wytwórczości w Galii i Nadrenii zob. C. Julian, Histoire de la Gaule, V; A. Grenier [w:] Frank, Econ. SAR, III, s. 623 i n. (szkło), s. 540 i n. (ceramika); M. Chariesworth, Trade Routes and Commerce o f the Roman Empire (1926), rozdz. XI. O handlu rzymskim z wolną Germanią zob. O. Brogan, JRS 1936, s. 195 i n.; M. Wheeler, Rome Beyond the Imperial Frontiers (1954) (przekł. poi. Rzym poza granicami Cesarstwa), cz. I (o produkcji szkła s. 84 i n.); M.J. Eggers, Der rómische Import in freien Germanien (1951). 8 Zob. H. Willers, Neue Untersuchungen ilber die rómische Bronzenindustrie. 9 O galijskiej terra sigillata (gdy wyroby te znaleziono na terenie Anglii, nazwano je błęd- nie ceramiką samijską) zob. G. Simpson, Central Gaulish Potters (1958). 10 O znaleziskach rzymskich w Irlandii zob. F. Haverfield, "English Historical Review" 1913, s. l i n.; S.P. 0'Riordain, "Proceedings of Irish Academy" 1948, s. 35 i n. Dyslokacja owych znalezisk, których najwięcej spotyka się na wybrzeżach Uisteru, wskazuje, że dostały się tam raczej z Brytanii (prawdopodobnie z Chester) niż z Galii. " Na jednej tylko wyspie Gotlandii znaleziono ponad 400 monet rzymskich. 12 O szlaku lądowym do Chin (z Antiochii do Lojang, długości około 7200 kilometrów) zob. F. Hirth, China and the Roman Orient (1885); J.I. Miller, The Spice Trade of the Roman Empire (1969), rozdz. VII. O podróży Kan-Inga zob. W.H. Schroff, The Periplus ofthe Erythraean Sea (1912), s, 275 i n.; Hirth, op. cit. Informacje o tej wyprawie zebrano w Historii Późniejszej Dynastii Hań (Hou-han-shu, 88). Kan-Inga wysłał wódz chiński Pan Cz'ao w okresie, gdy nieustanne napaści Hunów (Hiung-nu) groziły zamknięciem Szlaku Jedwabnego. O obiektach pochodzenia zachodniego, zwłaszcza wyrobach ze szkła, znalezionych w Chi- nach, zob. C.G. Seligman, "Antiquity" 1937, s. 5 i n. Zamieszczony w Hou-han-shu wykaz towarów zachodnich eksportowanych do Chin omawia J. Thorley, "Greece and Rome" 1971, s. 75 i n.; autor ten zwraca uwagę na dochody, jakie ciągnęli z tego handlu partyjscy pośrednicy w Merwie. Wyjaśnia on m.in. zadziwiający fakt importu do Chin jedwabiu okreś- lonego na wspomnianej liście jako "cienki jedwab w różnych kolorach"; wedle tego autora materiał ów był wyrabiany na wschodnich peryferiach Cesarstwa z nici jedwabnych pocho- dzących z Chin, przy czym tkano go z tak wielką zręcznością, że Chińczycy nie orientowali się, że kupują wyroby z własnego surowca (sądzili oni, że na Zachodzie istnieje hodowla jedwabników, i nie spostrzegli się, iż mają faktyczny monopol w produkcji jedwabiu). 13 O kupcu Maesie Titianusie pisał Ptolemeusz, Geografia, I 11,7. Na ogół przyjmuje się, że żył on w czasach Hadriana; zob. M. Cary, Cl. Qu. 1956, s. 138 i n. (Cary nie wyklucza jednak, że jest to postać z okresu Augusta). Był to prawdopodobnie Syryjczyk (imię Maes jest pochodzenia semickiego; por. Julia Maesa), który należał do klientów gens Titia. Przypisy 613 14 O znaleziskach grecko-rzymskich w Kotlinie Tarymskiej (przeważnie w Loulan i Miran na pustyni Łob-nor) zob. Aurel Stein, Serindia (1921). Nie mamy możliwości omówienia w tej książce sztuki Gandhery (powstałej na równinie wokół Peszawaru), wspomnimy jedynie, że na początku II wieku n.e. rozwinęła się odmiana buddyzmu (mahajana), która zezwalała na wyobrażenia plastyczne boskiego Buddy. W kon- sekwencji w zachodnim Pakistanie i Afganistanie powstał nowy kierunek sztuki, pozostający pod silnymi wpływami zachodnimi, do którego rozwoju przyczynili się zapewne rzemieślnicy przybyli tam z Syrii, a zwłaszcza z Aleksandrii. Za pośrednictwem mnichów i kupców bud- dyjskich wyroby artystów gandherskich dotarły do Turkiestanu i Chin. Wiele przedmiotów pochodzenia zachodniego znaleziono w Begram (ok. 70 kilometrów na północ od Kabulu); zob. J. Hackin, Recherches archeologiques a Begram (1939); R. Hirshman, Begram (1946); R.E.M. Wheeler, Rzym poza granicami Cesarstwa, rozdz. XIII, oraz [w:] Aspects ofArchaeo- logy (wyd. Grimes, 1951). 15 O nawiązaniu wymiany handlowej z Dalekim Wschodem drogą morską zob. E.H. War- mington, The Commerce between the Roman Empire and India (1928), a także Cary, War- mington, Starożytni odkrywcy, rozdz. IV; R.E.M. Wheeler, op. cit., s. 115 i n. W 1944 roku rozpoczęto prace wykopaliskowe w Oc-eo w delcie Mekongu w pobliżu Zatoki Syjamskiej, ale zostały one wstrzymane z powodu wybuchu wojny. Odkryto tam świątynię i inne budowle, pełne przedmiotów zdradzających wpływy zachodnie, co więcej, znaleziono dwie złote monety, jedną z czasów Antoninusa Piusa, drugą z lat panowania M. Aureliusza. Zob. "Bulletin de 1'Ecole francaise d'Extreme-Orient" 1951, s. 75 i n.; R.E.M. Wheeler, op. cit., s. 172 i n. oraz szkic tego autora [w:] Essays in Archaeology (1951), s. 361. 16 Do czasu zbudowania limes (początek III stulecia) bezpieczeństwo południowych obszarów Trypolitanii zapewniały oddziały patrolowe i ekspedycje karne, niemniej jednak i wówczas towary rzymskie docierały do Fezzanu i Garamy (Dżerma), głównego miasta Gara- mantów; niektóre znaleziska rzymskie w tym mieście pochodzą z I wieku n.e. Najciekaw- szym obiektem jest mauzoleum o wysokości ponad czterech i pół metra, zbudowane w Garamie pod koniec tego wieku. Można przypuszczać, że dzięki Flakkusowi i Maternusowi stosunki z plemieniem Garamantów uległy poprawie, a wspomniane mauzoleum jest zapew- ne grobowcem jakiegoś przedstawiciela Rzymu, rezydującego w Garamie na podstawie poro- zumienia zawartego przez Rzymian z Garamantami. Odsłonięte także resztki systemu irygacyjnego, który być może powstał w tym okresie, a który wskazuje, że Rzymianie starali się zachęcić tubylców do osiadłego trybu życia. Zob. "Monumenti Antichi" 1951; R.E.M. Wheeler, op. cit., s. 97 i n. 17 J.H. D'Arms, JRS 1974, s. 104 i n., kwestionuje twierdzenie o zmierzchu znaczenia Puteoli już w II stuleciu. Wszechstronny obraz życia w świetnie prosperującej Ostii maluje R. Meiggs, Roman Ostia (wyd. II 1974); praca ta daje wyobrażenie o całokształcie stosunków społecznych i ekonomicznych w przeciętnym mieście italskim. Z początku wielu robotników zatrudnionych w Portus Augusti mieszkało w Ostii, w III wieku jednak Portus stał się praw- dziwym miastem portowym. 18 O Opramoasie por. rozdz. XXXVII, przyp. 17. Sylwetkę Herodesa Attykusa odmalo- wał P. Graindor, Herode Atticus et są familie (1930); G.W. Bowersock, Greek Spohists in the Roman Empire (1969). 19 O canabae zob. R. MacMullen, Soldier and Cmiian in the Later Roman Empire (1963), s.. 119 i n. . •-._,. 20 W Brytanii istniało zaledwie kilkanaście miast o powierzchni przekraczającej 40 hekta- rów. Zob. A.L.F. Rivet, Town and Country in Roman Britain (1958), rozdz. IV; J.S. Wacher, The Towns of Roman Britain (1975). W środkowej Galii jedynie Lugdunum było miastem 614 Przypisy stosunkowo dużym; Lutetia (Paryż) należała do miast słabo rozwiniętych. O procesach urba- nizacyjnych w południowej Galii do III wieku zob. P.A. Fevrier, JRS 1973, s. l i n. 21 Urbanizację Palestyny (która rozpoczęła się za Heroda Wielkiego) i innych prowincji wschodnich omawia A.H.M. Jones, Cities o f t hę Eastern Roman Proyinces (wyd. II 1971). 22 Proces ów przebiegał w Egipcie stopniowo: August przyznał zamieszkałym w stolicach okręgów (metropoleis) Grekom prawo do samorządu, Septymiusz Sewer wprowadził tam instytucję "rady", ale status miejski uzyskały te miejscowości oficjalnie dopiero około 297 roku. 23 O życiu miejskim w prowincji Afryce zob. T.R.S. Broughton, The Romanization of Roman Africa (1929); J. Toutain, Les Cites romaines de la Tunisie (1895); G. Charles-Picard, La Civilisation de l'Afrique romaine (1959). O ludności miejskiej zob. R.P. Duncan-Jones, JRS 1963, s. 84 i n.; ten sam autor (PBSR 1962, s. 47 i n.) omawia niektóre aspekty adminis- tracji finansowej w miastach afrykańskich. Serię pięknych ilustracji opublikował R.E.M. Wheeler, Roman Africa in Colow (1966). 24 Bibliografię tego przedmiotu podano w przyp. 17 do rozdz. XXIX; zob. zwłaszcza Ward-Perkins, Roman Architecture, rozdz. IX-XI, o budownictwie w prowincjach - rozdz. XV-XIX. 25 Zob. C. Courtois, Timgad, antique Thamagadi (1951); Ward-Perkins, op. cit., s. 478 i n. (Timgad), s. 436 i n. (Gerasa), s. 453 i n. (Palmyra); T. Weigand, Palmyra (1932) oraz I.A. Richmond, JRS 1963, s. 43 i n. 26 O Baalbek zob. Ward-Perkins, op. cit., s. 417 i n.; o bazylice w Uriconium (Wroxeter) zob. D. Atkinson, JRS 1924, s. 226; A.R. Bum, The Romans in Britain, nr 42 (= RIB, nr 288). 27 O moście rzymskim w Alkantarze zob. Dessau, ILS, 287 (= Smallwood, Documents, nr 389). 28 Zob. A.L.F. Rivet (wyd.), The Roman Yilla in Britain (1969); E.B. Thomas, Romische Villen m Pannonien (1964); F. Cumont, Comment la Belgigue fut romanisee (1918). O willi Pliniusza Młodszego zob. jego Epistulae, II 17, V 6, oraz Sherwin-White, ad loc.; por. rekonstrukcje willi Pliniusza w: H.H. Tanzer, The Villas of Pliny the Younger (1924); A.G. McKay, Houses, Villas and Palaces in the Roman Worid (1975). 29 Zob. J.M.C. Toynbee, The Ań of the Romans (1965) oraz The Hadrianic School (1934); D.E. Strong, Roman Imperia! Sculpture (1961). 30 Zob. J.M.C. Toynbee, The Flayian Reliefs from the Palazzo delia Cancelleria in Rome (1957). 31 O Kolumnie Trajana zob. L. Rossi, Trajan's Colwnn and the Dacian Wars (1971). Dru- gim wybitnym pomnikiem architektury z czasów Trajana jest Łuk Triumfalny imienia tego cesarza w Beneventum; reliefy na tym monumencie przedstawiają wiele dokonań Trajana zarówno w Italii, jak i poza jej granicami. Zob. F.A. Lepper, JRS 1969, s. 250 i n. Nie spotyka się takich monumentalnych reliefów historycznych z czasów Hadriana, cesarz ten poprzestawał na stosunkowo skromnych przedstawieniach swej pokojowej działalności; widać to na dwóch reliefach na Forum, upamiętniających akty jego dobroczynności wobec dzieci italskich oraz spalenie z rozkazu cesarza skryptów dłużnych. 32 Zob. C. Caprino i in., La colpnna di Marco Aurelio (1955); G. Becatti, La colonna di Marca Aurelio (1957); datowaniu tej kolumny J. Morris poświęcił artykuł w: "Journal of Warburg Institute" 1952, s. 33 i n. Postać Marka Aureliusza jest tu mniej wyeksponowana niż postać Trajana w reliefach na jego kolumnie; artyści przedstawili Marka w sytuacjach znacznie bardziej niebezpiecznych, akcentując dramatyczne epizody i tragedię wojny; por. J.M.C. Toynbee, The Art of the Romans (1965), s. 71. Przypisy 615 " Zob. J.M.C. Toynbee, Art in Britain under the Romans (1964). Wyobrażenie o sztuce rzymskiej w Galii i Afryce dają ilustracje w: Rostoytzeff, Social and Economic History o f the Roman Empire; M. Pobe, The Art of Roman Gaul (1961). O mozaikach zob. Toynbee, Art of Romans, rozdz. IX i s. 180 (bibliografia). 34 O życiu społecznym w tym okresie zob. S. Diii, Roman Society from Nero to M. Aurelius (wyd. II 1905); J. Carcopino, La Vie quotidienne a Rome a 1'apogee de 1'Empire (przekl. poi. Życie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa. Warszawa 1966); J.P.V.D. Balsdon, Life and Leisure in Ancient Rome (1969). Przedstawiony przez J. Carcopino obraz Rzymu, z ogromnymi tłumami spędzającymi bezczynnie połowę roku (150000 bezrobotnych), za- wdzięczającymi egzystencję bezpłatnym przydziałom zboża, a chęć do życia nieustannym widowiskom cyrkowym, jest bez wątpienia przejaskrawiony; bardziej wyważoną charaktery- stykę życia miejskiego daje Balsdon (op. cit., s. 267 i n.): w dni świąteczne nie wszyscy mieszkańcy Rzymu przestawali pracować, nie wszystkie sklepy były zamknięte; tylko jedna dwudziesta ludności mogła pójść do Koloseum (oczywiście tylko ci, którzy zdobyli bilet wstępu), mimo że widownia cyrku mogła pomieścić więcej widzów. O igrzyskach cyrkowych zob. H.A. Harris, Sport in Greece and Rome (1972). 35 Dessau, ILS, nr 8826, fragm. 13. W Timgadzie, miasteczku liczącym niewiele ponad 10000 mieszkańców, istniało dwanaście łaźni. 36 Bardziej trzeźwo maluje społeczeństwo rzymskie Tacyt, Roczniki, III 55. Juwenal z roz- goryczeniem wypomina patronom nikczemne traktowanie swych klientów. 37 Przykład przewodnika dla podróżnych stanowi Descriptio Graeciae pióra Pauzaniasza (ok. 170 roku n.e.). Dzieło to przełożył i komentarzem opatrzył J.G. Frazer; tekst zob. także w "Bibliotece klasyków" Loeba, z ilustracjami w odrębnym tomie. O podróżach w starożyt- ności zob. L. Casson, Travel in the Ancient Worid (1974) (przekł. poi. Podróże w starożyt- ności, Wrocław 1981). 38 Rolę stowarzyszeń (collegia) omawia wyczerpująco w dawno wydanej pracy J.P. Walt- zing, Etude historique sur les corporations professionelles chez les Romains (1895 i n.). Zrzesze- nia te nie zajmowały się pomocą w razie choroby. 39 O patronacie cesarskim nad edukacją zob. C. Barbagallo, Lo siato e l'istruzione pubbiica nell'impero romano (1911); H.I. Marrou, Historia wychowania w starożytności. Warszawa 1969, s. 415 i n. 40 O szkolnictwie wyższego stopnia w Galii zob. T. Haarhoff, The Schools of Gaul (1920). 41 O bibliotekach rzymskich zob. R. Cagnat, Les Bibliotheques chez les Romains. O ufun- dowanej przez siebie bibliotece Pliniusz wspomina w jednym ze swoich listów (Epistulae, I 8,2). Co się tyczy biblioteki w Timgadzie, zob. H.F. Pfeiffer, Memoirs of the American Aca- demy at Rome, IX, s. 157 i n. 42 W samych Pompejach odnaleziono 7-8 tysięcy takich wyskrobanych napisów (graf- fiti). Inskrypcje odkryte w latach 1951-1956 zostały opublikowane w: Corpus Inscriptionum Latinarum, IV, III, 4 (1970). Przykłady inskrypcji odkrytych w Anglii podaje A.R. Bum, The Romans in Britain (wyd. II 1969), nr 53 i n. 43 O rozprzestrzenianiu się języka łacińskiego zob. F.F. Abbott, The Common People of Ancient Rome (1912), rozdz. I; A. Meillet, Histoire de la langue latine, rozdz. IX-X. Na Półwyspie Bałkańskim greką posługiwano się na wybrzeżach, obszary w głębi lądu opano- wała łacina. Zachowało się kilka krótkich tekstów w językach celtyckim i frygijskim (są to przeważnie epitafia). Język hebrajski nadal spełniał wśród Żydów rolę języka kultowego; początki litera- tury armeńskiej, koptyjskiej i syryjskiej przypadają dopiero na czasy, gdy Kościół chrześci- jański zdobył sobie już na Bliskim Wschodzie pozycję bardzo mocną. Z krytyką spotkał się pogląd, że gminy chrześcijańskie rozwinęły specyficzną odmianę łaciny, tzw. łacinę chrześci- 616 Przypisy jańską (reprezentowany m.in. przez Chr. Mohrmanna, Ćtudes sur le latin des Chretiens, I- III (1961-1965), ponieważ jest prawie pewne, że pierwotne gminy chrześcijańskie posługi- wały się współczesnym sermo plebeius. Nie ulega jednak kwestii, że chrześcijaństwo wywarło wielki wpływ na łacinę, nie tylko wprowadzając wiele słów greckich, ale także nadając sło- wom łacińskim nowe znaczenia. 44 O pewnym biedaku, który posiadał księgozbiór popularnych klasyków, zob. Juwenal, III 206-7; o księgarniach w Lugdunum wspomniał Pliniusz (Epistulae, IX 11,2). 45 Zarówno Chryzostom, jak i Eliusz Arystydes podają dużo interesujących wiadomości o ówczesnej sytuacji społecznej, zwłaszcza w Azji Mniejszej. Dion Kokcejanus, nazwany później Chryzostomem, pochodził z Prusy w Bitynii. Na rozkaz Domicjana został on wy- gnany z Rzymu, gdzie wykonywał zawód retora. Podróżował dużo po Wschodzie jako węd- rowny wykładowca doktryny stoicko-cynickiej, a chociaż Nerwa przywrócił mu wszystkie prawa, wolał pozostać w Bitynii. Chryzostom był wprawdzie admiratorem przeszłości Gre- cji, jednak pogodził się z rzymską rzeczywistością i nie stronił od życia politycznego w swej ojczystej prowincji. Arystydes był także wykładowcą i pisarzem, ostatnie lata swego życia spędził w Azji Mniejszej, a największy rozgłos przyniosła mu entuzjastyczna Pochwala Rzymu (na angielski przełożył ją i komentarzem opatrzył J.H. Oliver, The Ruling Power, 1953; przekł. poi.: W. Madyda, "Meander" 6, 1951, I, s. 46 i n.). Znany był również ze swych rozlicznych dolegli- wości, które opisywał ze wszystkimi szczegółami, co zyskało mu opinię hipochondryka. Zob. G.W. Bowersock, Greek Sophists in the Roman Empire (1969). Plutarch, chociaż wykładał w Rzymie, spędzał dużo czasu w swym mieście rodzinnym, Cheronei, gdzie cieszył się dużymi wpływami zarówno w sferach rządzących, jak i w kręgach literackich. Zob. R.H. Barrow, Plutarch andhis Times (1967); C.P. Jones, Plutarch andRome (1971); D.A. Russell, Plutarch (1973). Lukian urodził się daleko od Rzymu, w Samosacie nad Eufratem, i jego językiem ojczy- stym był zapewne aramejski. Był wędrownym wykładowcą, przebywał jakiś czas w Galii, ale w 160 roku osiadł na stałe w Atenach, nie wiemy jednak, czy działał tam jako sofista. Później był niższym urzędnikiem w Egipcie, a chociaż nie darzył Rzymu tak żarliwym podzi- wem, jak Arystydes, to zapewne nie należał do wrogów Rzymu, jak to niekiedy sugerowano. 46 O drugiej sofistyce zob. G.W. Bowersock, Greek Sophists in the Roman Empire (1969). Pisał o niej Arystydes, XLVI, paragraf 404 (Dindorf). 47 Arrian z Bitynii był konsulem w Rzymie, sprawował namiestnictwo Kapadocji, odniósł zwycięstwo nad Alanami w 134 roku. Oprócz Wyprawy Aleksandra Wielkiego (Anabasis), napisał historię Partii oraz utwór opisujący Indie. Appian, naoczny świadek powstania żydowskiego w 116 roku, był urzędnikiem w Ale- ksandrii, później przeniósł się do Rzymu, gdzie dzięki poparciu Frontona otrzymał stanowi- sko procurator Augusti. Józef Flawiusz, oficer żydowski, który przeciwstawiał się ekstremistom i w 67 roku prze- szedł na stronę Wespazjana, był autorem doprowadzonej do 70 roku historii wojny żydow- skiej i powstałych później Dawnych dziejów Izraela, historii Żydów od stworzenia świata do 66 roku n.e. Zob. H.St.J. Thackeray, Josephus, the Mań and the Historian (1929); F.J. Foakes Jackson, Josephus and the Jews (1930); R.J.H. Shutt, Studies in Josephus (1961); esej M.P. Charieswortha, Five Men (1970), s. 65 i n. 48 O Galenie, który został z czasem lekarzem na dworze Marka Aureliusza w Rzymie, zob. Galen of Pergamum (1954); G.W. Bowersock, Greek Sophists in the Roman Empire (1969); rozdz. V; J. Scarborough, .Roman Medicine (1970). Geografia Ptolemeusza była najpełniejszym kompendium wiedzy geograficznej w starożyt- ności i do stosunkowo niedawnych czasów stanowiła fundamentalne dzieło w tej dziedzinie. Przypisy 617 49 O literaturze łacińskiej w tym okresie zob. zwłaszcza J. W. Duff, A Lilerary History of Rome in the Silver Agę, from Tiberius to Hadrian (1930); H.E. Butler, Post-Augustan Poetry from Seneca to Jwenal (1909). 50 O Juwenalu zob. Gh. Highet, Jwenal the Satirist (1954). Juwenal ze szczególną niena- wiścią odnosił się do Domicjana, który - jak się wydaje - skazał go na wygnanie. Podob- nie jak Marcjalis przez długie lata cierpiał biedę i musiał korzystać z patronatu ludzi zamożnych, ale w przeciwieństwie do Marcjalisa nie zyskał sobie większego uznania współ- czesnych (satyry Juwenala zdobyły popularność dopiero pod koniec IV wieku). W przyjaźni z nim żył zarówno Marcjalis, jak i większość ówczesnych pisarzy (z wyjątkiem Stacjusza); m.in. Syliusz Italikus, Frontyn, Kwintylian i Pliniusz Młodszy. Stacjusz cieszył się łaskami Domicjana, o czym sam pisał w swych okolicznościowych poematach, tzw. Silvae (III, l): bałwochwalcze uwielbienie dla Domicjana, być może z konieczności politycznej, które Sta- cjusz dzielił z Marcjalisem, stanowi jedną z najmniej sympatycznych stron jego twórczości (zob. np. IV 1-3). 51 O Żywocie Juliusza Agrykoli zob. komentarz w wydaniu opracowanym przez I.A. Richmonda i R.M. Ogilvie (1967); o Germania - komentarz w wydaniu G.C. Andersena (1938). Co się tyczy Tacyta, to szczególną wartość ma studium R. Syme'a, Tacitus, 2 tomy (1958). Por. także B. Walker, The Anna/s of Tacitus, a Study in the writing of History (1952); T.A. Dorey (wyd.), Tacitus (1969). 52 Dysponujemy francuskim wydaniem Panegiryku Pliniusza w oprać. M. Durry (1938). Listy Pliniusza wydał w sposób wzorowy A.N. Sherwin-White, Pliny's Letters, a Social and Historical Commentary (1966). Wyd. polskie listów Pliniusza w przekł. B. Bravo [w:J E. Wipszycka, Wprowadzenie do ćwiczeń z historii starożytnej Grecji i Rzymu, Białystok 1978. O Wezuwiuszu zob. Pliniusz, Epistulae, VI 20. 53 Apulejusz dużo podróżował, a około 155 roku ożenił się w Trypolisie z bogatą wdową. Narzeczony owej damy uznał to za ciężką zniewagę i oskarżył Apulejusza przed prokonsu- lem w Sabracie, że zdobył jej względy rzucając na nią czary. Zachowała się mowa Apuleju- sza, którą wygłosił on w swej obronie (Apologia, wyd. poi. Apologia czyli w obronie własnej księga o magii, przekł. J. Sękowski, Warszawa 1975); w sprawie tej zapadł wyrok uniewin- niający, jakiś czas później Apulejusz został najwyższym kapłanem w swej prowincji i w tym charakterze wygłaszał często mowy w stylu ówczesnych retorów. O listach Prontona zob. E. Chanplin, JRS 1974, s. 136 i n. 54 O życiu Gajusza i o nim samym, mimo wielkiej sławy, którą się cieszył, wiemy bardzo mało: zob. A.M. Honore, Gaius (1959). 55 O życiu religijnym w tym okresie zob. T.R. Glover, The Conflict of Religions in the Early Roman Empire (1920); J. Beaujeu, La Religion romaine a 1'apogee de 1'Empire, I (1955); E.R. Dodds, Pagan and Christian in an Agę of Anxiety (1965); J. Ferguson, The Religions of the Roman Empire (1970). 56 Biografię Apolloniosa z Tjany napisał Flawiusz Filostrat. O cudach dokonywanych przez Wespazjana piszą Swetoniusz (Boski Wespazjan, VII 2) oraz Dion Kasjusz (LXVI 8). W ciągu II stulecia kremacja zmarłych ustępowała stopniowo inhumacji, w połowie III wieku obyczaj ten zaczął się szerzyć także w prowincjach. Nie należy tego wiązać z jakąś głęboką zmianą w poglądach religijnych. Była to raczej kwestia mody (por. A.D. Nock, "Harvard Theological Review" 1932, s. 321 i n.) lub objaw rosnącego szacunku "dla czegoś, co było świątynią i zwierciadłem nieśmiertelnej duszy i wiecznego bytu jednostkowego": zob. J.M.C. Toynbee, Death and Burial in the Roman Worid (1971), s. 40 i n. 57 O kulcie Izydy zob. R.E. Witt, Isis in the Graeco-Roman Worid (1971). O kulcie tej bogini w Londynie zob. A.R. Bum, The Romans in Britain (wyd. II 1969), przyp. 53, a o kulcie Sarapisa w Yorku tamże, przyp. 211. 618 Przypisy 58 Kultowi Mitry poświęcili prace: F. Cumont, Textes et monument s figurę s relatifs aux Mysteres de Mithra (1896-1899), przekł. ang. The Mysteries ofMithra (1910); M.J. Vermase- ren, Corpus Inscriptionum et Monumentorum Religionis Mithraicae (1956) oraz Afithras, the Secret GW(1963). Niedawno odnaleziono dwa ciekawe mitrea: jedno z nich odkryto w 1954 roku w Walbrook w Londynie (por. W.F. Grimes, The Excavation o f Roman and Medieval London, 1968), drugie zaś pod kościołem Santa Prisca na Awentynie w Rzymie (por. M.J. Vermaseren, C.C. van Essen, Excavations in the Mithraeum of... Sta Prisca (1965). W tej drugiej kaplicy znajdowała się jak zwykle rzeźba przedstawiająca Mitrę zabijającego byka, a także malowidła ścienne ze scenami obrzędowymi, napisy z tekstami poetyckimi i hymnami. Zob. także Mithraic Studies (red. J.R. Hinnalls, 1975). 59 Zob. rozdz. XXXIV, przyp. 48. O wczesnym Kościele chrześcijańskim zob.: L. Du- chesne, Histoire ancienne de 1'Eglise (1906), przekł. ang. Early History of the Christian Church, I (1909); A.D. Nock, Essays in Religion and the Ancient Worid, I, s. 49 i n. (red. Z. Stewart, 1972); H. Lietzmann, Geschichte der alten Kirche (wyd. IV 1975), przekł. ang. The Beginnings of the Christian Church, I (1937); W.H.C. Frend, The Early Church (1965); H. Chadwick, The Early Church (1967) oraz Early Christian Thought and the Ciassical Tradition (1966); E.R. Dodds, Pagan and Christian in an Agę of Anxiety (1965); R. Grant, Augustus to Constantine: the Thrust of the Christian Movement into the Roman Worid (1971); The Oxford Dictionary of the Christian Church (wyd. II 1974). Cenny zbiór materiałów źródłowych (w przekładzie na angielski) dotyczących dziejów Kościoła przed 337 rokiem n.e. opublikował J. Stevenson, A New Eusebius (1957). Najważniejszym źródłem są oczywiście pisma Euzebiu- sza z Cezarei. O Acta martyrum zob. H. Musurillo, Acts of the Christian Martyrs (1972), teksty z przekładami. Zob. także R.A. Markus, Christianity in the Roman Worid (1975). 60 Gnostycyzm odróżniał niepoznawalny Byt Boski (Boga doskonałego) od pochodnego "Boga Stwórcy", czyli demiurga, który znalazł się kilka szczebli niżej w hierarchii "eonów" i stworzył niedoskonały świat. Niemniej w niektórych wybranych ludziach zachowały się "iskry Boże" i ludzie ci dzięki tej gnosis i pewnym obrzędom (gnostycyzm był więc religią misteryjną) mają szansę ocalić (zbawić) element duchowy od zgubnych skutków cielesnego bytu, w którym duch ten egzystuje. Źródłem gnosis jest Chrystus. W 1946 roku znaleziono w Nag Hammadi w Górnym Egipcie duży zbiór tekstów gnostyckich w języku koptyjskim. Zob. H. Jonas, The Gnostic Religion (1958); M.R. Grant, Gnosticism and Early Christianity (1959). 61 Zob. Pliniusz Młodszy, Epistulae, X 96,7 (por. Sherwin-White, The Letters ofPliny, s. 702 i n.; także tekst cytowanego listu). Wcześni chrześcijanie prowadzili zapewne życie w spokoju, a w każdym razie było to życie wśród ludzi (nie w katakumbach!). Koło kościołów zaczęły powstawać cmentarze, jeden z najdawniejszych został założony przy via Appia, na południe od Rzymu, w miejscu zwanym Catacumbas: stąd cmentarze te, z ich podziemnymi chodnikami, nazwano katakumbami. 62 O etyce chrześcijańskiej zob. H.H. Scullard, Early Christian Ethics in the West (1907); C.J. Cadoux, The Early Church and the Worid (1925). 63 Odkąd Osroene została wcielona do Cesarstwa, chrześcijanie w Mezopotamii posługi- wali się "harmonią ewangeliczną" (Diatessaron) napisaną po grecku przez Syryjczyka Tacja- na, a nie jak dawniej czterema odrębnymi ewangeliami w języku syryjskim. Fragment Diatessaron znaleziono w forcie Dura-Europos nad Eufratem, gdzie odkryto również najstar- szy ze znanych nam chrześcijańskich domów modlitwy. 64 Pliniusz Młodszy, Epistulae, X 96,9; Tertulian, Apologetyk, 37 (wydanie polskie w prze- kładzie J. Sajdaka, Poznań 1947). O rozprzestrzenianiu się chrześcijaństwa zob. K.S. Latou- rette, A History of the Expansion of Christianity, I (1938), oraz interesujący zestaw map w: Atlas of the Early Christian Worid (opr. M.F. Hedlund, H.H. Rowley, 1958). Przypisy 619 65 Do zakorzenionych u Rzymian obyczajów należało częste oddawanie w ciągu dnia czci bogom. Wiele z tych modlitw czy libacji miało charakter zdawkowy, ale zaniedbanie ich wywoływało uczucie niepokoju. Odmowa okazywania czci boskiej cesarzowi, w przeciwień- stwie do czci należnej bogom, stanowiła przyczynę konfliktu rzadziej, niż można byłoby się spodziewać (por. de Ste Croix, "Past and Present" 1963, s. 10), niemniej jednak przypłaciło to śmiercią wielu chrześcijan w Azji (zwłaszcza w Pergamonie); do represji z tego powodu doszło za panowania Domicjana, o czym wspomina Apokalipsa. Szerzenie się wierzeń monoteistycznych mogło zagrozić interesom kupców, co ilustruje fragment jednego z listów Pliniusza (X 96, 10) oraz epizod z Dziejów Apostolskich (19, 21) o złotniku Demetriosie. 66 Co się tyczy opinii Tacyta o Żydach, zob. Dzieje, V 2-5, a o chrześcijanach Roczniki, XV 44,4; wspomina tam on o ich nienawiści do rodzaju ludzkiego (odium humani generis) oraz ich exitiabilis superstitio. 67 O antychrześcijańskiej propagandzie pisarzy pogańskich zob. T.R. Glover, The Conflict of Religion in the Early Roman Empire (wyd. IX 1920). 68 O prześladowaniach chrześcijan zob. literaturę podaną w przyp. 26 do rozdz. XXII. W znacznym uproszczeniu można przyjąć, że aspekt prawny problemu chrześcijaństwa sprowa- dza się do pytania, czy z uwagi na brak ogólnych przepisów uznających chrześcijan za prze- stępców (np. owego institutum Neronianum, którego istnienie błędnie insynuował Tertulian, Ad Nationes, I 7, 9) urzędnik, na podstawie samego donosu i przeprowadzonego zgodnie z prawem dochodzenia, mógł skazać daną osobę tylko z tego jednego powodu, że mieniła się chrześcijaninem (tj. na podstawie samego jej przyznania się do wiary chrześcijańskiej), czy też musiał jej udowodnić popełnienie jakiegoś przestępstwa? Nie ulega wątpliwości, że Pli- niuszowi wystarczyło z początku samo wyznanie wiary i tych, którzy przyznali się do chrześ- cijaństwa, z miejsca posyłał na stracenie. Jednakże później zapytał Trajana, jak powinien traktować "zbrodnie związane z imieniem" (flagitia cohaerentia nomini). Początkowe postę- powanie Pliniusza wskazuje, że sam nomen Christianum uważał za dostateczny powód do orzeczenia wyroku skazującego. Ale jeżeli należało wziąć również pod uwagę flagitia, to na czym one polegały? Rzecz prosta, między bajki należy włożyć "uczty Tiestesa", oskarżenia o kanibalizm i stosunki kazirodcze - posądzenia, które miały źródło w niezrozumieniu sym- boliki Ostatniej Wieczerzy; sam Pliniusz się przekonał, że oskarżenia te okazywały się bez- podstawne. Jakkolwiek Trajan podejrzliwie odnosił się do wszelakich związków, to jednak wydaje się nieprawdopodobne, aby podstawę represji wobec chrześcijan stanowił zarzut przynależności do "nielegalnych stowarzyszeń" (por. Sherwin-White, Letters ofPliny, s. 779), mimo że pogląd ten miał licznych zwolenników. Sherwin-White uważa, że Pliniusz, stwier- dziwszy brak podstaw do oskarżenia chrześcijan o popełnienie flagitia, skazywał ich za nie- posłuszeństwo (contumacia), tj. odmowę wykonania uzasadnionego rozkazu; pogląd prze- ciwny zob. jednak de Ste Croix, "Past and Present" 1963, s. 18 i n.; por. ibid. 1964, s. 23 i n. (= Studies in Ancient Society, red. M.J. Finiey, 1974, s. 210 i n.). O stosunku Trajana i Hadriana do chrześcijan zob. E.J. Bickerman, "Rivista di Filologia" 1968, s. 290 i n. Zob. także T.D. Barnes, Tertulian (1971), rozdz. XI; autor ten uważa, że rola cesarzy w prześladowaniach chrześcijan była niewielka, w przeciwieństwie do namiestników - ich postawa bowiem bywała często zdeterminowana presją tłumów lub własnymi osobistymi sympatiami i antypatiami. 69 Spośród cesarzy rzymskich w II wieku za szczególnego wroga chrześcijan bywa uwa- żany M. Aureliusz. Nie ulega wątpliwości, że cesarz ten mniej energicznie od swych poprzed- ników przeciwstawiał się burzliwym demonstracjom nienawiści do wyznawców tej wiary, ale 620 Przypisy brak przekonywających dowodów na to, że rzeczywiście odnosił się do nich wrogo. Co wię- cej, prawdopodobne aluzje do chrześcijan w Rozmyślaniach (fragment XI, 3, niemal z pew- nością odnosi się do chrześcijan, nawet jeśli przyjąć, że sama ta nazwa stanowi tu interpola- cję) wskazują, że podziwiał ich za determinację, z jaką narażali się na męczeńską śmierć (por. C.R. Haines, wydanie Rozmyślań w Bibl. Loeba, 1916, s. 381 i n.). O prześladowaniach zob. także A. Birley, M. Aurelius (1966), zwłaszcza aneks IV, s. 328 i n. 70 Pełen niewybrednych pochlebstw, ale i nie pozbawiony prawdy panegiryk na cześć Cesarstwa Rzymskiego za panowania Antoninusa stanowi czternasta mowa Eliusza Arysty- desa. ROZDZIAŁ XL ' Najcenniejsze źródła dla panowania Kommoduśa: Herodian, I; Dion Kasjusz, LXXII; Historia Augusta, Commodus. Szczegółowe studium poświęcił temu cesarzowi F. Grosso, La lotta politica al tempo di Commodo (1964). Przesadnie wyidealizowany wizerunek fizyczny Kommoduśa odmalowany przez W. Webera, CAH, XI, a oparty po części na naciągniętej interpretacji świadectw numizmatycznych, wymaga stonowania, jak to przekonywająco zaproponował w swych opisach H. Mattingly, The British Museum Catalogue of Coins of Roman Empire (1940), s. CLXXXIII i n., oraz A. Garzetti, From Tiberius to the Antonines (1974), s. 528 i n., s. 725 i n. Herodian napisał po grecku historię lat 180-238. Żył on w tych czasach, a swe dzieło ogłosił zapewne ok. 248 roku. Zob. wydanie w Bibliotece Klasyków Loeba w opr. C.R. Whittakera, 2 tomy (1969-1971), z interesującym wstępem i przypisami. (Wydanie polskie Herodiana: Historia cesarstwa rzymskiego, Wrocław 1963.) 2 Jedną z przyczyn niezadowolenia było to, że T. Perennis powierzył dowództwo legionów prefektom ekwickim, a nie legatom ze stanu senatorskiego (w późniejszych latach III wieku stało się to zwykłą praktyką). Być może stanowiło to jakiś element spisku Perennisa, który, z pomocą swego syna dowodzącego wojskami iliryjskimi, zmierzał do zawładnięcia tronem cesarskim; w każdym razie wysłannicy wojsk stacjonujących w Brytanii przedłożyli Kommo- dusowi w Rzymie skargi na postępowanie Perennisa. 3 Jedna z inskrypcji zawiera tekst reskryptu de saltu Burunitano. Zob. Riccobono, Fontes, nr 103; przekład na angielski w: Lewis-Reinhold, R. Civ., II, s. 183 i n. Dzierżawcy (co/o/u) rezydujący w tej domenie cesarskiej wnieśli skargę do Kommoduśa, że lex Hadriana (zob. rozdz. XXXVII, przyp. 28) jest notorycznie łamana. Kommodus odpowiedział: "Zgodnie z istniejącą tradycją i moim rozkazem prokuratorzy dopilnują, aby nie wymagać od was, wbrew obowiązującej praktyce, więcej niż trzy razy po dwie dniówki na jednego człowieka." 4 Pragnąc wyprowadzić Kommoduśa w pole Kleander mianował jeszcze dwóch prefektów pretoriańskich; ponieważ Kleander także był prefektem, pierwszy raz w historii Rzymu było trzech prefektów pretoriaóskich. 5 Pod koniec II stulecia doszło w Cesarstwie Rzymskim do gwałtownej zwyżki cen. Oma- wiając stan finansów państwa za M. Aureliusza i Kommoduśa, T. Pekary ("Historia" 1959, s. 448 i n.) dochodzi do konkluzji, że mimo trudności finansowych Rzymowi daleko było do bankructwa. Niemniej zmniejszenie zawartości srebra w denarze wskazuje na mniej lub bar- dziej zaawansowną inflację. 6 Lucylla, córka M. Aureliusza, wyszła najpierw za mąż za L. Werusa, a następnie (169 rok) za -Ty. Klaudiusza Pompejanusa, który po objęciu władzy przez Kommoduśa wycofał się z życia publicznego. Prawdopodobnie Lucylla zazdrościła pozycji żonie Kommoduśa, Auguście Kryspinie. 7 O Sewerach zob. Herodian, II-VI; Dion Kasjusz, LXVIII-LXXX; Historycy cesar- stwa rzymskiego, żywoty Sewerów. O Septymiuszu Sewerze zob. M. Platnauer, The Life and Przypisy 621 Reign of the Emperor L. Septimius Severus (1918); A. Biriey, Septimius Severus (1971). G. Walser i T. Pekary, Die Krise der romischen Reiches (1962), podają szczegółowy wykaz prac opublikowanych w latach 1939-1959 na temat dziejów Cesarstwa od roku 193 do 284. 8 O działaniach zbrojnych Septymiusza i Karakalli na Wschodzie zob. N.C. Debevoise, Political History of Parthia (1938), s. 256 i n., oraz D. Magie, Roman Rutę in Asia Minor (1950), s. 1540 i n., s. 1553 i n. O granicy ustalonej tam przez Sewerów pisze D. Oates, Studies in the Ancient History of Northern Iraq (1968), s. 73 i n. 9 O Brytanii za Sewerów zob. S.S. Frere, Britannia (1967), rozdz. IX; A. Birley, Septimius Severus (1971), rozdz. XVI. Na podstawie wielkości bazy rzymskiej odkrytej w 1961 w Car- pow, w pobliżu Perth, oraz licznych obozów marszowych rozlokowanych daleko w kierunku północnym Birley wnioskuje, że Septymiusz zmierzał do aneksji znacznej części, a być może nawet całej Szkocji, a nie tylko do przeprowadzenia tam karnej ekspedycji. 10 O limes Tripolitana zob. R.G. Goodschild i J.B. Ward-Perkins, JRS 1949, s. 81 i n., 1950, s. 30 i n. Por. B.H. Warmington, The North African Provinces (1954), rozdz. III. " Jest rzeczą godną wzmianki, że podczas prowadzenia tych remontów stosowano w środkowej Galii i Górnej Germanii galijską miarę długości leuga (ok. 5 kilometrów). O reformach wojskowych zob. R.E. Smith, "Historia" 1972, s. 481 i n. 12 O rodzinie S. Sewera zob. A. Birley, Septimius Severus (1971), aneks. Pochodziła ona z miasta Lepcis, które otrzymało status kolonii, i wedle powszechnej opinii miała domieszkę krwi punickiej lub berberyjskiej (T.D. Barnes, "Historia" 1967, s. 87 i n., twierdzi jednak, że byli to imigranci z Italii). Niektórzy badacze, np. Kornemann i Piganiol, zob. G. Walser, T. Pekary, Die Krise des romischen Reiches (1962), s. 7 i n., uznali, że z powodu owej domieszki krwi punickiej Sewer nie rozumiał ducha Rzymu i że skłonny był do faworyzowania swej ziemi rodzinnej i jej wybitnych przedstawicieli. Inni (jak M. Platnauer i A. Birley, op. cit., przyp. 7) bagatelizują proafrykańskie sympatie Sewera, a M. Hammond, "Harvard Stud. Ciass. Philology" 1940, s. 137 i n., uważa go za typowego rzymskiego arystokratę. Birley widzi w Sewerze i jego najbliższym otoczeniu produkt czasów antonińskich. Najbardziej krytycznie odniósł się do Sewera Gibbon, uznał go bowiem "za głównego sprawcę zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego". Siadem Gibbona poszedł J. Hasebroek, Untersuchungen żur Ge- schichte des Kaisers Septimius Severus (1921), ale ten punkt widzenia ostro skrytykowali Plat- nauer i inni późniejsi historycy. 13 Po udostępnieniu godności senatorskiej ludziom ze Wschodu i Afryki przedstawiciele prowincji osiągnęli w kurii większość: w stosunku do senatorów pochodzenia italskiego udział mieszkańców prowincji kształtował się jak 2:1. Pod względem politycznym przyniosło to zapewne efekty mniejsze niż na płaszczyźnie społecznej i kulturalnej. 14 Zob. L.L. Howe, The Praetorian Prefect from Commodus to Diocletian (1942); G. Vitucci, Ricerche sulla Praefectura Urbis in eta imperiale (1956). 15 O honestiores i humiliores zob. P. Garnsey, Social Status and Legal Prmiege in the Roman Empire (1970), rozdz. IX-XII. 16 Chociaż Londinium od dawna było ośrodkiem administracji finansowej (przed 60 rokiem?) i stolicą prowincji, nigdy nie przyznano mu statusu kolonu, i to nawet wtedy, gdy (w 305 roku?) otrzymało oficjalną nazwę "Augusta". 17 Oprócz nadań obywatelstwa Sewer przyznał niektórym miastom, zwłaszcza na Wscho- dzie, najwyższe wyróżnienie, a mianowicie ius Italicum (m.in. zrównanie z podatkami obo- wiązującymi w Italii). Cesarz ten zezwalał na posługiwanie się w dokumentch urzędowych językami miejscowymi (np. punickim czy celtyckim). Zarząd instytucji alimentarnych w pro- wincjach powierzył on namiestnikom (restytuował je również w Italii) i złagodził ciężary, 622 Przypisy które ponosiła ludność prowincji na utrzymanie poczty cesarskiej. Zachowało się trzynaście z dwustu decyzji Sewera spisanych na papirusach, które stanowiły odpowiedzi na petycje skierowane do niego przez osoby prywatne podczas wizyty cesarskiej w Egipcie; zob. W.L. Westermann i A.A. Schiller, Apokrimata: Decisions of Septimius Severus on Legal Matters (1954). 18 Zob. E. Nash, Pictorial Dictionary of Andent Rome, I, s. 332 i n. (pałac); II, s. 302 i n. (Septizonium); I, s. 126 i n. (Łuk). O Łuku Sewera zob. R. Brilliant, The Arch of Septimius Severus in the Roman Forum (= Memoirs of the American Academy at Rome, XXIX, 1967). 19 Różnice między res privata a patrimonium i początkowa ewolucja tych pojęć nie są dla nas jasne. Por. Frank, Econ. SAR, V, s. 80 i n.; uważa on, że "Septymiusz Sewer zadał śmiertelny cios Cesarstwu, konfiskując i centralizując własność ogromnych majątków ziem- skich w rękach cesarskich" (s. 85). W Egipcie Ptolemeusze utworzyli tzw. rachunek specjalny (idios logos), wyznaczając do administrowania nim odrębny personel; Rzymianie zachowali tę instytucję. O podręczniku zawierającym regulamin tego departamentu, wydanym za Antonina, zob. H. Stuart Jones, Fresh Light on the Roman Bureaucracy (1920). Por. S.L. Wallace, Taxation in Egypt from Augustus to Diocletian (1938). Nie mamy żadnej pewności, czy idios logos wywarł jakiś wpływ na system organizacyjny res privata Septymiusza Sewera. 20 Jak się wydaje, od czasów Sewera poziom cen był stabilny (por. F.M. Heichelheim, "Klio" 1932, s. 96 i n.). 21 Niewykluczone, że do niefortunnego podziału władzy cesarskiej między dwóch braci przyłożyła ręki apodyktyczna małżonka Sewera, Julia Domna. Jednakże wersja, że Kara- kalla zabił Getę w ramionach ich matki, jest tak samo wyssana z palca jak twierdzenie, że posłał on na śmierć 20000 zwolenników Gety (Dion Kasjusz, LXXXVII 2, 4). 22 Z początku nasza wiedza o największym dziele Karakalli, przyznaniu pełnego obywatel- stwa rzymskiego (constitutio Antoniniana) całej wolnej ludności Cesarstwa, opierała się na wzmiance Diona Kasjusza (LXXVI 9), wedle której u podstaw edyktu leżały względy fiskalne (wydaje się to nieprawdopodobne, ponieważ Karakalla mógł zwiększyć wpływy z podatków innymi sposobami, gdyby stawiał sobie to za jeden z głównych celów tego posu- nięcia). Niedawno odkryto jednak papirus z napisem odnoszącym się do tego edyktu (Papi- rus Giessen, 40. Tekst ten podają: H.M.D. Parker, The History of the Roman Worid, A. D. 138-337, s. 333 i n.; Riccobono, Fontes, nr 88; przekład na angielski w: Lewis-Reinhold, 7?. Civ., II, s. 427 i n.). Swobodny styl tego dokumentu wskazuje, że cytowany tekst jest frag- mentem raczej jakiejś proklamacji politycznej niż oryginalnego edyktu. Papirus ten niewiele wzbogacił naszą wiedzę i zrodził takie problemy, jak kwestia, kim byli owi dediticii, którym, jak wspomina się w omawianym dokumencie, edykt Karakalli nie przyznał obywatelstwa. Jedna z hipotez (E. Bickermann, Das Edikt des Kaisers Caracalla, 1926) utożsamia ich z barbarzyńcami, których przymusowo osiedlono w Cesarstwie (tzw. laeti), por. A.H.N. Jones, Studies in Roman Government andLaw (1960), rozdz. VIII. Papirus ten omawia A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (wyd. II 1973), s. 279 i n., s. 380 i n.; autor ten pisze: "dominującym tonem tego papirusu jest maiestas [...] Karakalla oparł majestat ludu rzymskiego na możliwie najszerszej podstawie." Gwarancję spójności orga- nizmu tak złożonego, jakim było Cesarstwo, miała stanowić osobista więź jak największej liczby ludności z Rzymem. Poglądy nowożytnych historyków w tej materii analizuje i stre- szcza M. Hammond, The Antoninę Monarchy (1959), s. 140 i n., s. 161 i n., a także Sherwin- -White, op. cit., s. 388 i n. Argumenty F. Millara, "The Journal of Egyptian Archaeology" 1962, s. 124 i n., za datowaniem edyktu Karakalli na rok 214, a nie 212, podważył J.F. Gilliam, "Historia" 1965, s. 74 i n. Przypisy 623 23 Karakalla z upodobaniem naśladował Aleksandra Wielkiego, posuwając się nawet do sformowania oddziału żołnierzy macedońskich, uzbrojonych na modłę włóczników Ale- ksandra. Nie upoważnia nas to do przypisywania ani temu cesarzowi, ani innym wodzom rzymskim zamiarów ekspansji terytorialnej Rzymu na miarę podbojów Aleksandra. 24 O consilium zob. J. Crook, Consilium Principis (1955), s. 86 i n. Zob. także M. Ham- mond, The Antoninę Monarchy (1959), s. 380 i n., s. 406 i n.; uważa on, że szesnastu senato- rów tworzyło radę regencyjną, która stanowiła ciało nie mające nic wspólnego z consilium. Powszechnie sądzi się, że w LII księdze Diona Kasjusza, która zawiera dwie fikcyjne mowy Agryppy i Mecenasa do Augusta na temat zasad ustroju Cesarstwa, zostały zawarte koncepcje polityczne dominujące w czasach Sewera Aleksandra; mowę Mecenasa uważa się za krytykę "senatorskiej" polityki Aleksandra. F. Millar, A Study of Cassius Dio (1964), s. 102 i n., twierdzi jednak, że Dion napisał tę mowę za panowania Karakalli, około 214 roku; A. Biriey, Septimius Severus (1971), s. 8 i n., ma wszakże w tej kwestii pewne wątpliwości. 25 Ta idealizująca tendencja jest bardzo wyraźna w żywocie Sewera Aleksandra (Historycy cesarstwa rzymskiego), uchodzi on w istocie za opowieść historyczną. 26 O dynastii Sasanidów zob. A. Christensen, L'Iran sous les Sassanides (wyd. II 1944); R. Ghirshman, Iran, Parthians and Sassanians (1962). 27 Zob. M. Hammond, The Antoninę Monarchy (1959). 28 O dekurionach w Canusium zob. Dessau, ILS, 6121. 29 O Sitifis w Afryce zob. J. Carcopino, "Revue Africaine" 1918, oraz M. Rostoytzeff, Social and Economic History ofthe Roman Empire (wyd. II 1957), s. 723 i n.; o Pizos w Tracji zob. Dittenberger, Sylloge (wyd. III), s. 880, i Rostovtzeff, op. cit., s. 724 (por. s. 425 i n.). 30 Na proklamację Septymiusza Sewera powołali się w swej skardze chłopi z Soknopaiu Nesos: zob. Abbot i Johnson, Municipal Administration m the Roman Empire (1926), przyp. 190. Przekład na angielski A.C. Johnsona w: Frank, Econ. SAR, II, s. 119. O dokumentach lidyjskich zob. Abbot i Johnson, przyp. 142-144. 31 O munera zob. Digesta, II, 5 i 6. Szczegółową bibliografię podaje H.M.D. Parker, The History of the Roman Worid A. D. 138-337, s. 333, z ich charakterystyką na s. 123 i n. Zwiększenie tych ciężarów nie stanowiło konsekwencji świadomej polityki zmierzającej do osłabienia miast. Sławna teoria Rostoytzeffa, że Sewerowie popierali chłopstwo, które dostarczało rekrutów do wojska, ze szkodą dla interesów miast, nie ostała się krytyce: zob. na przykład H.N. Baynes, JRS 1929, s. 224 i n. (= "Byzantine Studies" 1955, s. 307 i n.); Parker, op. cit., s. 27 i n. 32 O collegia zob. J. P. Walzing, Etude historique sur les corporations professionelles chez les Romains (1895 i n.); żywą charakterystykę ich roli w jednym z miast italskich przedstawił R. Meiggs, Roman Ostia (wyd. II 1974), rozdz. XIV. O Bitynii zob. Pliniusz Młodszy, Epistulae, X 34. O stowarzyszeniach za Sewera Aleksandra zob. Historycy cesarstwa rzymskiego, Ale- ksander Sewer, 33, 2. Inskrypcja z Bejrutu (C/Ł, III, 14 165a) zawiera treść listu prefekta annonae z 201 roku do pięciu stowarzyszeń właścicieli statków w Arelate (dziś Aries w południowej Francji), które miały swe przedstawicielstwa w Bejrucie (w celu udzielania pomocy w zaopatrywaniu wojsk stacjonujących w Syrii), a centralne biura w Ostii. W odpowiedzi na ich skargi wspomniany prefekt udzielił instrukcji prokuratorowi cesarskiemu, aby nie dopuszczał do nadużyć finan- sowych na szkodę tych stowarzyszeń i zapewnił ich członkom bezpieczeństwo osobiste; ta sama decyzja zawierała rozkaz stosowania żelaznych zamocowań przy transportach zaopa- trzenia i przydzielania im eskorty wojskowej. Inksrypcja ta wskazuje, że władze centralne interesowały się działalnością tych stowarzyszeń, aby nie dopuścić do krzywdzenia ich przez skorumpowanych urzędników. Przekład tej inskrypcji na angielski zob. Lewis-Reinhold, 7?. Civ., II, s. 405 i n. 624 Przypisy 33 G.W. Bowersock, Greek Sophists in the Roman Empire (1969), rozdz. VIII. 34 O Tertulianie zob. T.D. Barnes, Tertullian (1971); jest to studium literacko-historyczne, które maluje Tertuliana na tle dobrze oddanych realiów historycznych i kulturowych. 35 Zob. Boethius i Ward-Perkins, Etruscan and Roman Architecture (1970), s. 269 i n., s. 475 i n., a o sztuce i architekturze w Lepcis w czasach Sewerów: Ward-Perkins, JRS 1948, s. 59 i n. 36 Zob. J.M.C. Toynbee, The Art of the Romans (1965); o łuku w Lepcis s. 73 i n. 37 Cennych wiadomości o tych obcych kulturach dostarczają monety; por. A.D. Nock w CAH, XII, s. 425 i n. Na monetach Septymiusza i Karakalli przedstawiano Boga-Słońce (Soi) jako pacator orbis. Na jednej z nich promienisty Geta unosi w górę prawą rękę w geście błogosławieństwa Boga-Słońca. Na monetach z czasów Julii Domny ukazano Kybele i Izydę, a samą Julię do końca jej życia przedstawiano pod postacią Kybele. ROZDZIAŁ XLI ' O półwieczu po śmierci Aleksandra Sewera (r. 235) mamy do dyspozycji bardzo mało źródeł, jeśli nie liczyć nie budzących zaufania biografii w Historia Augusta (Historycy cesar- stwa rzymskiego) oraz kilku streszczeń prac zajmujących się dziejami Rzymu. Historia rzym- ska Diona Kasjusza została doprowadzona do czasów Sewera Aleksandra, historia pióra Herodiana kończy się na 238 roku. Informacje w dziełach historyków Kościoła są niepełne prawie do końca III stulecia. Niektóre luki uzupełnia numizmatyka i papirologia. Z pomniejszych pisarzy wymienić można takich, jak: Aureliusz Wiktor (Caesares, 25-38); nie zidentyfikowany autor (Nikomachus Flawianus?) Epitome de Caesaribus (25-38); Eutro- piusz (IX l-8); Zosimos (I 14-40); Zonaras (XII 16-30). Aureliusz Wiktor, urodzony w Afryce, namiestnik Panonii w 361 roku, napisał dzieło Caesares obejmujące czasy od Okta- wiana do Konstancjusza (360 rok). Eutropiusz (potowa IV wieku) był autorem Breviarium ab urbe condita, które obejmowało dzieje Rzymu od Romulusa do 364 roku n.e. Zosimos pod koniec V stulecia napisał po grecku historię od Augusta do 410 roku n.e. (Historia nea = Historia najnowsza), Zonaras w V wieku n.e. opracował historię powszechną świata. Histo- ria Augusta jest to zbiór krótkich biografii cesarzy rzymskich od 117 do 284 roku (brak żywotów dla lat 244-259). Zostały one ponoć napisane za czasów Dioklecjana i Konstan- tyna przez sześciu autorów (zwanych Scriptores historiae Augustae): Eliusza Spartianusa, Juliusza Kapitolinusa, Wulkacjusza Gallikanusa, Eliusza Lampridiusza, Trebeliusza Pol- liona i Flawiusza Wopiskusa z Syrakuz. Pisarze ci cytują wiele dokumentów, które jednak na ogół uchodzą bądź za sfingowane, bądź za wątpliwej wartości. Żywoty cesarzy od Had- riana do Karakalli opierają się częściowo na źródłach względnie wiarygodnych, ale biografie następnych cesarzy niemal w całości stanowią fikcję. Autorstwo, czas powstania i cel tego dzieła stanowiły przedmiot burzliwych dyskusji. Proponowano rozmaite daty powstania tego zbioru, poczynając od pierwszych lat IV wieku, a kończąc na początkowych dekadach V stulecia. Ogólnie biorąc, dzieło to zdradza sympatie prosenatorskie. Z ogromnej literatury poświęconej temu utworowi wymienimy tutaj tylko cztery pozycje: N.H. Baynes, The Histo- ria Augusta, its Datę and Purpose (1926); A. Momigliano, Secondo Contributo... studi dassici (1960), s. 105 i n. (= "Journal ofWarburg Institute" 1954, s. 22 i n.); R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta (1968), Emperors and Biography (1971), JRS 1972, s. 123 i n. Syme nawraca do poglądówH. Dessaua, który uważał, że Historia wyszła spod pióra jednego autora, i datuje jej powstanie na ostatnią dekadę IV wieku. O poglądach R. Syme'a zob. A. Cameron, JRS 1971, s. 253 i n. Przypisy 625 2 W swych wywodach rehabilitujących Maksyminusa R. Syme, Emperors and Biography (1971), rozdz. XI, twierdzi, że pochodził on z Mezji, a nie z Tracji (tzn. z obszarów naddu- najskich), i że z urodzenia był obywatelem rzymskim. Ten sam autor, "Historia" 1973, s. 310 i n., pisze, że cesarzy o wielkich talentach wojskowych, którzy pochodzili z Illyricum, nie należy nazywać "iliryjskimi", w istocie bowiem ważne jest to, że byli to ludzie z krajów naddunajskich. 3 O Gordianie III zob. P.W. Townsend, "Yale Ciassical Studies" 1934, s. 59 i n.; 1955, s. 49 i n. List tego cesarza, odkryty niedawno w Afrodizjas w Karii, zawiera potwierdze- nie praw tego miasta i stanowi zarówno przykład "senatorskiej" orientacji Gordiana, jak i poprawnego traktowania przez niego prowincji: zob. K.T. Erim i J. Reynolds, JRS 1969, s. 56 i n. 4 D. Oates, Studies in the Ancient History ofNorthern Iraq (1926), s. 23 i n., stawia tezę, że po kontrofensywie Gordiana Filip zrzekł się wszystkich terytoriów na wschód od linii Nisibis-Singara. O Filipie zob. J.M. York, "Historia" 1972, s. 320 i n. 5 Wedle R. Syme'a, Emperors and Biography, s. 195 i n., Decjusz był nie tylko wojskowym, lecz pełnił godność senatorską i konsularną, a pochodził z krajów naddunajskich. 6 O plemionach germańskich zob. E. Demougeot, La Formation de 1'Europe et les invasion barbares (1969), cz. II, s. 269 i n.; autorka ta omawia także szczegółowo najazdy barbarzyń- ców na Cesarstwo w III wieku (cz. III, s. 391 i n.). 7 O trudnościach, jakie nasuwa chronologia tych wydarzeń (np. czy Walerian przybył na Wschód w 254, czy w 256 roku), zob. B.H. Warmington [w:] Parker, The History of the Roman Worid, A. D. 138-337, wyd. II, s. 390 i n. Odmienny pogląd w tej kwestii reprezen- tuje T. Pekary, "Historia" 1962, s. 123 i n. 8 O inskrypcji Szapura zob. E. Honnigmann i A. Maricq, Recherches sur les Res Gestae divi Saporis (1953). Prace archeologiczne w Dura-Europos odsłoniły chodniki wydrążone w czasie oblężenia pod murami miasta, a w rzymskim kontrchodniku także szkielety i broń obrońców miasta: zob. M. Rostovtzeff, Dwa-Europas and its Art (1938), s. 28 i n. W ślad za ekspansją terytorialną Szapura postępował zoroastryzm, szerząc się z inspiracji przywódcy religijnego, niejakiego Kartira, znanego nam z czterech inskrypcji; zob. K.N. Frye, The Heri- tage of Persia (1962), s. 218 i n.; M.L. Chaumont, "Historia" 1973, s. 664 i n. 9 O Palmyrze zob. M. Rostovtzeff, Caravan Cities (1932), rozdz. IV i V; I.A. Richmond, JRS 1963, s. 43 i n. Zachował się egzemplarz palmyreńskiej taryfy celnej z czasów Hadriana: Cagnat, Inscriptiones Graecae adResRomanas Pertinentes, III, 1065; OGIS, nr 629; przekład fragmentów w: Lewis-Reinhold, R. Civ., II, s. 330 i n. 10 O twórczości Deksypposa zob. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker (1923-1958), nr 100; dzieło jego znalazło odbicie w pracach Zosimosa. O Deksypposie zob. F. Millar, Dexippus: the Greek Worid and the Third-Century Invasions, JRS 1969, s. 12 i n.; o okupacji Aten przez Herulów zob. H.A. Thompson, JRS 1959, s. 61 i n. 11 Pisarze greccy i chrześcijańscy odmalowali Galliena bardziej przychylnie niż źródła łacińskie, jak np. Historycy cesarstwa rzymskiego. W czasach nowożytnych został on zreha- bilitowany przez takich badaczy, jak L. Homa, "Revue historique" 1913, s. l i n., s. 225 i n., oraz A. Alfóldi, CAH, XII, s. 181 i n., s. 223 i n. Zob. także G. Walser i T. Pekary, Die Krise des romischen Reiches (1962), s. 28 i n. 12 Zob. C.W. Keyes, The Rise of the Equites in the Third Century of the Roman Empire (1915); H. Petersen, JRS 1955, s. 47 i n. Wydaje się, że za Galliena zlikwidowano w wojsku stanowiska legatów i trybunów. Trwał również proces zastępowania ekwitami namiestników rangi senatorskiej w prowincjach pretorskich (nie konsularnych); zakończył się on za pano- wania Dioklecjana, który utrzymał na stałe tylko dwie prowincje senatorskie, a mianowicie Afrykę i Azję. 40 - Dzieje Rzymu t. II 626 Przypisy 13 Ekspansję terytorialną Palmyry, a przynajmniej jej początek, datuje się na czasy Klau- diusza, jednakże Alfóldi, CAH, XII, s. 178 i n., jest zdania, że doszło do tego dopiero po śmierci tego cesarza; pogląd ten opiera się jednak na bardzo wątłych podstawach. O rozwoju kulturalnym na obszarach "Urodzajnego Półksiężyca" w tym okresie, a zwłaszcza o życiu i działalności Pawła z Samosaty zob. F. Millar, JRS 1971, s. l i n. 14 Zob. I.A. Richmond, The City Wali ofImperia! Rome (1930); Nash, The Pictorial Dictio- nary of Rome, II, s. 86 i n. 15 O Aurelianie zob. L. Homo, Essai sur le regne de 1'empereur Aurelian (1904). 16 Należy wszakże brać pod uwagę możliwość, iż tradycja, jakoby Tacyt był senatorem nieskazitelnego charakteru, nie odpowiada prawdzie: R. Syme, Emperors and Biography (1971), s. 245 i n., uważa, że nie tylko nie był on osobą cywilną, lecz należał do najbliższego otoczenia wodzów Aureliana i był dobrze znany w armiach naddunajskich. ROZDZIAŁ XLII 1 Do najważniejszych źródeł starożytnych dotyczących rządów Dioklecjana i Konstantyna należą: Panegyrici Latini, IV-XII, anonimowe przemówienia i petycje do Konstancjusza, Konstantyna etc.; Adversus nationes, utwór Arnobiusza napisany wkrótce po 295 roku, oraz De mortibus persecutorum Laktancjusza powstały zapewne w 314 roku (oba te dzieła to chrześcijańskie pisma polemiczne, pełne aluzji do wydarzeń współczesnych; zob. T.D. Bar- nes, JRS 1973, s. 29 i n., tamże o stosunku Laktancjusza do Konstantyna); Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, VIII-IX, oraz De vita Constantini (biografia zwana "Panegiry- kiem Konstantyna"); Aureliusz Wiktor, Caesares; 39-41; Epitome de Caesaribus, 39-40; Eutropiusz, IX 20-X; Zosimos, II; Zonaras, XII 31 i n. Duże znaczenie mają prze- pisy prawne, monety i papirusy z tego okresu. Problem autentyczności Euzebiusza De vi- ta Constantini omawia A.H.M. Jones, "The Journal of the Ecciesiastical History" 1955, s. 196 i n. Z nowożytnych prac historycznych poświęconych temu okresowi wymienić trzeba: A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, 284-602, 3 tomy (1964), oraz wersja skrócona: The Decline of the Ancient Worid (1966); E. Stein, Histoire du Bas-Empire, l, lata 284-476 (1959). O Dioklecjanie zob. W. Seston, Diocletien et la Tetrarchie, I (1946). Konstantynowi poświęcili prace m.in.: N.H. Baynes, Constantine the Great and the Chri- stian Church (wyd. II 1972); A.H.M. Jones, Constantine and l hę Conyersion of Europę (1948); R. MacMullen, Constantine (1969); J.H. Smith, Constantine the Great (1971). 2 O Domicjuszu Domicjanusie, znanym z wizerunków na monetach, i Achilleusie zob. W. Seston, Diocletien (1946), s. 137 i n. 3 O Karauzjuszu i Allektusie zob. S.S. Frere, Britannia (1967), rozdz. XVI. Fortyfikacje nadmorskie, znane jako forty Wybrzeża Saksońskiego, ciągną się od Norfolku po wyspę Wight. Zapoczątkowały one w Brytanii nowy typ architektury militarnej, z zastosowaniem murów obronnych podobnych do murów miejskich wprowadzonych w Galii, jak się zdaje, za panowania Dioklecjana (większość murów miejskich w Brytanii należy do typu nieco wcześniejszego). Podobne forty zbudowano na wybrzeżu zachodnim w Cardiff i Lancaster, a o trochę mniejszym obwodzie w Caernavon i Hołyhead (Caer Gybi), nie mamy jednak pew- ności, czy powstały one już za czasów Karauzjusza. Trochę ogólnikowych informacji o prze- biegu kampanii Konstancjusza przeciwko Allektusowi zachowało się w pełnym retorycznej frazeologii Panegiryku, VIII, mowie wygłoszonej przez anonimowego oratora galijskiego do zwycięskiego cesarza. Przypisy 627 4 Zob. N.H. Baynes, Constantine the Great and the Christian Church (wyd. II 1972), zwła- szcza s. 56 i n., a także inne prace wymienione w przyp. l do tego rozdziału. 5 O senacie zob. Ch. Lecrivain, Le Senat romain depuis Diocletien (1888); A.H.M. Jones, The Luter Roman Empire, s. 523 i n.; T.W. Arnheim, The Senatorial Aristocracy in the Luter Roman Empire (1972); A.H.M. Jones i in., Prosopography of the Later Roman Empire, I (1971). 6 W teorii senat nie uronił nic ze swoich uprawnień. Jeszcze w połowie V wieku cesarz zachodni Juliusz W. Majorian (457-461 r.) mógł napisać: "Musicie wiedzieć, patres con- scripti, iż zostałem cesarzem z waszego wyboru i wedle decyzji najwaleczniejszej armii" (Nov. I 458). 7 Historia Antiochii w IV wieku stanowi dobry przykład daremnej walki władz municy- palnych przeciwko zakusom namiestników cesarskich: municypia przegrały w tej rozgrywce po części wskutek własnego egoizmu i niekompetencji - zob. J.H.W.F. Liebeschuetz, Antioch (1972). 8 Przepych i tajemniczość rzymskiego dworu cesarskiego w późniejszych wiekach miały swój pierwowzór w orientalnych, a nie hellenistycznych dworach królewskich (diadem Kon- stantyna miał jednak rodowód hellenistyczny). O stopniowym wykształcaniu się ceremoniału pałacowego zob. A. Alfóldi, "Romische Mitteilungen" 1934, s. l-118; 1935, s. 1-170; historyk ten uważa, że Dioklecjan nie odegrał tak dużej roli we wprowadzeniu adoratio, jaką mu się zazwyczaj przypisuje. 9 O consistorium zob. A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, s. 333 i n. 10 O comitatus zob. Jones, op. cit., s. 52 i n., s. 104 i n., s. 566 i n.; E. Stein, Histoire du Bas-Empire, I, s. 111 i n. Wiadomości o organach władzy wykonawczej w okresie późnego Cesarstwa dostarczają nam Notitia dignitatum, urzędowy informator z początków V stulecia, w którym dokładnie podano obsadę personalną poszczególnych działów administracji pań- stwowej oraz jednostek wojskowych. Zob. wydanie Notitia w opr. O. Seecka (1876); A.H.M. Jones, Later Roman Empire, III, aneks II, s. 347 i n. " Zob. J.R. Palanque, Essai sur la prefecture du pretoire du Bas-Empire (1933); L.L. Howe, The Praetorian Prefectfrom Commodus to Diocletian (1942); Jones, op. cit., s. 5't7 i n. Zob. także W. Sinnigen, The Officium of the Urban Prefecture tfuring the Later Roman Empire (1957); A. Chastagnol, La Prefecture urbaine a Rome sous le bas Empire (1960) oraz Les Fasti de la Prefecture de Rome (1962). !; O werońskim wykazie prowincji (laterculus) zob. A.H.M. Jones, JRS 1954, s. 21 i n.: Laktancjusz, De monibus persecutorum, VII 4. 13 Konflikt cesarzy z aparatem biurokratycznym ilustrują liczne rozporządzenia cesarskie w Kodeksie Teodozjańskim. Ogólną charakterystykę biurokracji rzymskiej dają: S. Diii, Roman Society in the Last Century of the Western Empire (1906), ks. III; F. Lot, La Fin du monde antique et les debuts du Moyen Agę (1951), II - wyd. ang. The End of the Ancient Worid (1961), ks. l, rozdz. X; Jones, The Later Roman Empire, rozdz. XII i XVI. 14 O przekształcaniu się latyfundiów w miniaturowe państewka - procesie, który można prześledzić ze znaczną dokładnością w prowincji Egipcie - zob. F. de Zulueta, De patroci- niis yicorum (por. F. Lot, op. cit., cz. I, rozdz. VII). Porównania rzymskiego latyfundium ze średniowiecznymi dobrami senioralnymi dokonał P. Winogradoff, The Growth of the Manor (1911), ks. I, rozdz. II. 15 O monetach z czasów późnego Cesarstwa zob. Mattingly, Sydenham i in., The Roman Coinage, VI i VII. W omawianych reformach zob. także S. Bolin, State and Currency in the Roman Empire to A.D. 300 (1958), rozdz. XII; A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, s. 438 i n.; C.H.V. Sutherland, JRS 1955, s. 116 i n.; 1961, s. 94 i n. Z nowo odkrytej inskrypcji 628 Przypisy w Afrodizjas w Karii wynika, że Dioklecjan (na krótko przed ogłoszeniem edyktu o cenach maksymalnych) wydał dodatkowy edykt dotyczący reformy systemu pieniężnego: zob. K.T. Erim, J. Reynolds i M. Crawford, JRS 1971, s. 171 i n. Wedle postanowień tego edyktu wszystkie zobowiązania pieniężne należało spłacić nową walutą w podwójnej wysokości (i tak np. nominalną wartość argenteusa podniesiono z pięćdziesięciu do stu denarów, a duża moneta miedziano-srebrna liczyła dwadzieścia, a nie jak dawniej dziesięć denarów). Starsze wersje edyktu o cenach podaje Frank, Econ. SAR, V, s. 330 i n., oraz Dessau, ILS, 642. W ostatnich latach odkryto jednak dalsze fragmenty tego edyktu: pełny tekst ogłosił S. Lauffer, Diokletian's Preisedikt (1970). Reforma ta zmierzała przede wszystkim do pohamo- wania szkodliwej działalności goniących za zyskiem dostawców wojskowych, a także speku- lacyjnych machinacji na rynku pieniężnym, które były główną przyczyną galopującej inflacji. 16 Przymus pracy (za godziwe wynagrodzenie) był w Egipcie Ptolemeuszów czymś zupeł- nie normalnym. O rozpowszechnieniu się tego systemu w Cesarstwie Rzymskim zob. M. Rostoytzeff, Social and Economic History of the Roman Empire (wyd. II, indeks, hasło Requisitionś). Uciążliwość rekwizycji dobrze ilustruje petycja mieszkańców Scaptoparene w Tracji z 228 roku (Abbott i Johnson, Municipal Administration in Roman Empire, przyp. 139). 17 O indykcjach i zreformowanym systemie podatkowym zob. A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, s. 448 i n. Zdaniem tego autora "nie przeprowadzano systematycznych i regularnych weryfikacji wartości gruntów ani stenu zaludnienia [...] w istocie dokonywano jedynie sporadycznych przeszacowań w wytypowanych jednostkach". 18 Za panowania Dioklecjana mieszkańcy miast, którzy nie mieli żadnych nieruchomości, znajdowali się w lepszej sytuacji. W latach 307-308 Galeriusz objął obowiązkiem płacenia pogłównego (capitatio) także miasta, ale jak można sądzić, podatek ten nie był systematy- cznie egzekwowany nawet w rządzonej przez niego części Cesarstwa; w 313 roku miasta zostały ponownie zwolnione od uiszczania pogłównego. 19 O kuriałach zob. Jones, The Later Roman Empire, s. 737 i n. 20 O przymusowej służbie w administracji zob. Jones, op. cit., indeks, hasło Hereditary service. 21 O kolonacie zob. Jones, op. cit., s. 795 i n. 22 Zob. S.S. Frere, Britannia (1967), s. 248 i n., s. 338 i n. Datowanie murów miejskich z reguły natrafia na trudności. Jak można sądzić, w Brytanii, w burzliwym okresie dzielącym panowanie Marka Aureliusza od rządów Septymiusza Sewera, stosowano powszechnie umocnienia ziemne, mury natomiast zaczęły się pojawiać obok wałów ziemnych przed cza- sami Karauzjusza (niekiedy na krótko przed tym okresem). Sposób ich budowania wskazuje, że są nieco wcześniejsze od murów miejskich w Galii, z których większość powstała za rzą- dów Dioklecjana. 23 Zob. O. Brogan, Roman Gaul (1953), s. 215 i n. O badaniach archeologicznych dotyczą- cych doskonalenia, począwszy od połowy III wieku, rzymskiej techniki fortyfikacyjnej w północno-zachodniej strefie Cesarstwa, co stało się konieczne wskutek nieustannej presji bar- barzyńców na tych obszarach, zob. H. von Petrikovits, JRS 1971, s. 175 i n. 24 O reformach wojskowych oraz osobistym wkładzie Dioklecjana i Konstantyna w pod- niesienie poziomu wyszkolenia armii rzymskiej zob. D. van Berchem, L'Armee de Diocletien et la reformę constantinienne (1952); H.M.D. Parker, The History of the Roman Worid A.D. 138-337, s. 269 i n.; Jones, op. cit., s. 52 i n., s. 97 i n., s. 607 i n. 25 Z najbliższych prawdy szacunków wynika, że germańskie siły inwazyjne rzadko prze- kraczały 30000, a najczęściej liczyły około 20000 ludzi. Przypisy 629 ROZDZIAŁ XLIII ' O sytuacji gospodarczej zob. F. Oertel, CAH, XII, rozdz. VII; F.W. Walbank, [w:] Cam- bridge Economic History of Europę, II, s. 33 i n.; C.E. Stevens, ibid., I (o rolnictwie); Jones, The Luter Roman Empire, zwłaszcza rozdz. XX i XXI; F.W. Walbank, The Awful Revolution (1969), rozdz. I. Pogląd, że w IV stuleciu, w przeciwieństwie do III i V wieku, nie doszło do regresu gospodarczego, reprezentuje A. Bernardi (Studi Giuridici, in memoria di E. Vanoni, Studia Ghisleriana, ser. l, t. III, 1961, s. 259-321). Rozmaite kwestie natury gospodarczej omawia A.H.M. Jones w referatach zebranych w pracy The Roman Economy (1974). 2 Na znaczny wzrost tezauryzacji w Galii w ciągu IV i V wieku wskazuje inwentarz skar- bów sporządzony przez A. Blancheta, Les Tresors de monnaies romaines et les imasions ger- maniques en Gaule; Les Rapports entre les depóts monetaires et les evenements militaires, politiques et economigues (1936). 3 Znaleziska monet rzymskich z III wieku są bardzo rzadkie; monety z IV i V wieku występują stosunkowo obficie. O nielicznych monetach rzymskich odkrytych w Islandii zob. H. Scheteling, "Antiquity" 1949, s. 161 i n. 4 O winnicach w dolinie Mozeli zob. Auzoniusz, Mosella (ks. X). Dekret cesarza Probusa, uchylający restrykcje Domicjana dotyczące upraw winorośli, stanowi dowód - jeśli w ogóle dowód jest potrzebny - że w III stuleciu poziom tych upraw w prowincjach był bardzo niski. 5 Ocenia się, że liczba mieszkańców Rzymu w III i IV wieku utrzymała się na poziomie miliona (a może tylko ok. 650 tysięcy?), jednakże w chwili objęcia władzy cesarskiej przez Dioklecjana wystąpiły już tendencje spadkowe. Na początku IV wieku było w Rzymie 1800 domus (domów "jednorodzinnych") i około 45000 insulae (kamienic): tak podają Notitia regionum urbis XIV, etę. (zob. Jones, op. cit., III s. 212). Wyjątkowy los spotkał w Galii Autun, które przed zdobyciem go przez Tetrykusa i Bagaudów liczyło 200 hektarów, a po odbudowie dokonanej przez Konstancjusza (przy pomocy niewielkiej liczby zatrudnionych przymusowo cieśli i murarzy brytyjskich) miało już tylko ok. 10 hektarów. O murach miej- skich w Aries zob. R.R.M. Wheeler, JRS 1926, s. 192 i n. 6 Wiele gruntów skonfiskowanych we wczesnym okresie Cesarstwa powróciło do rąk pry- watnych w drodze umów dzierżawnych bądź sprzedaży. 7 Co się tyczy bibliografii, zob. przyp. 17 do rozdz. XXIX. Zob. zwłaszcza Ward-Perkins, Roman Architecture (1970), rozdz. XX i XXI; J.M.C. Toynbee, The Art ofthe Romans (1965); R.B. Bandinelli, Rome: the Łatę Empire, Roman Art A.D. 200-400 (1971); M. Grant, The Climax of Rome (1968), rozdz. V. 8 O Piazza Armerina na Sycylii zob. G.V. Gentiii, La villa erculia di P. Armerina (1959). O pałacu w Splicie zob. J.J. Wilkes, Dalmatia (1969), s. 287 i n. O Trewirze pisał E.M. Wight-, Roman Trier and the Treveri (1971). 9 O Isola Sacra i cmentarzach watykańskich zob. J.M.C. Toynbee, Death and Burial in the Roman Worid (1971), s. 82 i n. O Dura-Europos zob. M. Rostovtzeff, Dura-Europus and its Art (1938). O pierwszych chrześcijanach zob. F. van der Meer i C. Mohrmann, Atlas o f the Early Christian Worid (1958); M. Gough, The Early Christians (1961). 10 Walki gladiatorów odbywały się w Rzymie mniej więcej do 400 roku; "polowania" na dzikie zwierzęta i widowiska cyrkowe (np. wyścigi rydwanów) przetrwały do VI wieku. " Życie w wielkich majątkach ziemskich opisał S. Diii, Roman Society in the Last Century of the Roman Empire (wyd. II 1889), ks. II, rozdz. III i IV. O arystokracji zob. M.T.W. 630 Przypisy Arnheim, The Senatorial Aristocracy in the Later Roman Empire (1972), a o senatorach i ludziach zajmujących wysoką pozycję społeczną zob. A.H.M. Jones, J.R. Martindale i J. Morris, The Prosopography ofthe Later Roman Empire, t. I (lata 260-395), 1971. Kwestię tę omawia także J. Matthews, Western Aristocracies and Imperial Court, A. D. 364-425 (1975). 12 O przetrwaniu języka punickiego (mimo konkurencji łaciny) w północnej Afryce zob. F. Millar, JRS 1968, s. 126 i n. 13 O Klaudianusie Klaudiuszu zob. A. Cameron, Ciaudius, Poetry and Propaganda at the Court ofHonorius (1970). Twórczość Ammianusa omawiają: E. A. Thompson, The Historical Work of Ammianus Marcellinus (1947); R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta (1967). O Historia Augusta zob. przyp. l do rozdz. XLI. 14 Welinu, czyli pergaminu używano do wyrobu książek od bardzo dawna, w IV stuleciu wszakże zaczyna się go stosować częściej od papirusu. Zwoje stopniowo wypiera codex, w postaci złożonych kartek, podobnie jak w dzisiejszych książkach. Ta forma książki zawdzię- cza swe powstanie chrześcijanom, którzy już w I wieku zastosowali ją do spisywania swych świętych ksiąg: większość tekstów biblijnych została zapisana na kartach papirusu złożonych w "kodeks". Względy praktyczne spowodowały, że ta postać książki szybko się rozpowszech- niła, jednocześnie coraz częściej stosowano pergamin. W konsekwencji książka stała się zarówno trwalsza, jak i poręczniejsza od dawnych zwojów. Zob. C.H. Roberts, Oxford Cias- sical Dictionary, wyd. II pod red. N.G.L. Hammonda i H.H. Scullarda (1970), hasło Books. 15 O Dionie Kasjuszu zob. F. Millar, Cassius Dio (1964). O Herodianie zob. wydanie w Bibliotece Klasyków Loeba w opr. C.R. Whittakera, 2 tomy (1969-1971), ze wstępem i przypisami. O Euzebiuszu zob. D.S. Wallace-Hadrill, Eusebius of Caesarea (1960); A. Momigliano, The Conflict between Paganism and Christianity in the IV Century (1963), s. 89 i n. 16 Zob. W.R. Inge, The Philosophy ofPlotinus (wyd. III 1929); T. Whittaker, The Neoplato- nists (wyd. II 1918); E.R. Dodds, Select Passages illustrating Neoplatonism (1924); P. Cour- celle, Les Lettres grecques en Occident (1943). "Hermes Trismegistus" ("trzykroć wielki") to przekład z egipskiego: "Toth bardzo wielki". O Corpus Hermeticum zob. wydanie tych pism w opr. A.D. Nocka i A.J. Festugiere'a, I-IV (1945-1954), a także Festugiere, La Revela- tion d'Hermes Trismegistus, I-IV, (1944-1954). O niektórych tendencjach w życiu religij- nym w okresie od M. Aureliusza do Konstantyna zob. E.R. Dodds, Pagan and Christian in an Agę of Anxiety (1965). 17 O manicheizmie zob. F.C. Burkitt, CAH, XII, s. 504 i n.; H.-C. Puech, Le Manicheisme (1949); G. Widergren, Mani und der Manichaismus (1961, przekł. angielski 1965); P. Brown, JRS 1969, s. 92 i n. Mimo dekretu Dioklecjana i ataków zarówno neoplatoników, jak i chrześcijan, manicheizm w okresie późniejszym zdobył sobie wielu zwolenników na Zacho- dzie. Wyparty na Wschód przez islam przetrwał w Chinach do XIV wieku. W chińskim Turkiestanie znaleziono manuskrypty manichejskie z miniaturami, a w koptyjskim Egipcie odkryto papirusy z manichejskimi tekstami. O edykcie Dioklecjana przeciwko manicheiz- mowi zob. Riccobono, Fontes, II, s. 544 i n. (przekład w Lewis-Reinhold, R. Civ., II, s. 580 i n.). Zarządzenie to było bardzo surowe: przywódcy oraz święte księgi manichejskie miały być spalone, a manichejczycy straceni; wszyscy Rzymianie na wyższych stanowiskach, którzy należeli do tej sekty, mieli być zesłani do pracy w kopalniach; mienie skazanych przepadało na rzecz cesarza. Seston (Diocletien, s. 156 i n.) twierdzi, że manichejczycy brali czynny udział w powstaniu Achilleusa w Egipcie w 296 roku. 18 O przechodzeniu na inną wiarę w świecie rzymskim zob. A.D. Nock, Conversion (1933). Przypisy 631 19 Najwięcej informacji o prześladowaniach dostarcza Euzebiusz, Historia kościelna, VII i IX, i O męczennikach palestyńskich, a także Laktancjusz, De mortibus persecutorum. Co się tyczy bibliografii nowożytnej, zob. rozdz. XXXII, przyp. 27, oraz N.H. Baynes, CAH, XII, rozdz. XIX. 20 W czasach wczesnego chrześcijaństwa jedynie sekta montanistów (zwolenników Monta- nusa, proroka, który za czasów Marka Aureliusza zainicjował w Azji Mniejszej egzaltowany, apokaliptyczny ruch religijny) sprzeciwiała się służbie wojskowej. Monastycyzm był produk- tem IV i V wieku. Z wyjątkiem odmowy udziału w obrzędach pogańskich pierwsi chrześcija- nie nie uchylali się od spełniania obowiązków obywatelskich. Niektórzy pisarze chrześcijań- scy jednakże potępiali służbę wojskową (jak np. Orygenes, Tertulian i Laktancjusz). 21 O Konstantynie zob. prace wymienione w przyp. l do rozdz. XLII. Dokumenty (w przekładzie na angielski) zebrali: J. Stevenson, The New Eusebius (1957); P.R. Coleman- -Norton, Roman Stale and Christian Church, I (1966); D. Ayerst i A.S.T. Fisher, Records of Christianity, I, The Roman Empire (1971). Ponieważ z Konstantynem wchodzimy w inny świat, więcej miejsca poświęcamy w tej książce początkowemu niż późniejszemu okresowi jego panowania: Konstantynowi bardziej leżała na sercu jego nowa stolica, Konstantynopol, niż starożytny Rzym. Kiedy z jego rozkazu przeniesiono prochy apostołów Piotra i Pawła do nowych bazylik (grób św. Piotra znajduje się na Wzgórzu Watykańskim pod fundamentami budowli z XVII wieku), nie opuścił Wschodu, aby uczestniczyć w tych uroczystościach. O ewolucji doktryny Euzebiusza o religijnym uzasadnieniu władzy cesarza zob. N.H. Baynes, Byzantine Studies (1955), s. 168 i n. ROZDZIAŁ XLIV ' Interpretacja zapisów w Notitia dignitatum (zob. przyp. 10 do rozdz. XLII) oraz praca pisarza celtyckiego z VI wieku Gildasa skłoniły niektórych badaczy do wniosku, że po 410 roku (około 420?) południowo-zachodnia Brytania została ponownie zajęta przez wojska rzymskie; na wyspie stacjonowały ponoć oddziały liniowe pod dowództwem wyższego ofi- cera: zob. J.B. Bury, JRS 1920, s. 131 i n.; Collingwood-Myres, Roman Britain, rozdz. XVIII. Obecnie jednak panuje pogląd, że nie doszło w tym okresie nawet do czasowej okupacji Brytanii. Kwestię tę oraz koniec panowania Rzymian w Brytanii omawia S.S. Frere, Britan- nia (1967), rozdz. XVII. Mniej więcej od 402 roku przestały docierać do Brytanii nowo emitowane monety rzymskie, dawne jednak przez jakiś czas nadal jeszcze znajdowały się w obiegu (lub były tezauryzowane przez ludność); po 430 roku przestały być środkiem płatni- czym na wyspie, i Retrospektywny zarys dziejów rzymskiej Brytanii opracował M.P. Charlesworth, The Lost Province, or the Worth of Britain (1949). 2 J.P.C. Kent, Corolla memoriae E. Swoboda dedicata (1966), s. 146 i n., wykazał z dużym prawdopodobieństwem, że Odoaker uznawał Juliusza Neposa za cesarza Zachodu do 480 roku; formalnie więc biorąc, kres Cesarstwa Zachodniego nastąpił o cztery lata później, niż przyjmowała to tradycja. 3 Istnieje oczywiście bogata literatura na temat przyczyn zmierzchu i upadku Cesarstwa, kwestia ta z reguły omawiana jest także w pracach poświęconych historii Rzymu (zob. zwła- szcza A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, rozdz. XXV, oraz The Decline ofthe Ancient Worid, rozdz. XXVI). Najbardziej reprezentatywne poglądy historyków nowożytnych na ten temat przedstawił D. Kagan, The Decline and Fali of the Roman Empire (1962), oraz M. Chambers, The Fali ofRome (1963). Cenne studia ogłosili: N.H. Baynes, JRS 1943, s. 29 i n. (= Byzantine Studies, s. 83 i n.) oraz F.W. Walbank, The Awful Revolution (1969). Ta ostatnia 632 Przypisy praca to zmienione wydanie dzieła tego autora pt. Decline ofthe Roman Empire in the West. Określenie awful revolution ("straszliwy przewrót") pochodzi od Gibbona. Zob. także S. Mazzarino, The End of the Ancient Worid (przekł. na angielski 1966); por. esej A.R. Handsa, "Greece and Rome" 1963, s. 153 i n. Wrażenie, jakie wywołał zmierzch Cesarstwa na intelektualistach w czasach późniejszych, omówił W. Rehm, Der Untergang Roms im abendlandischen Denken (1930). Pożyteczny wstęp do tego zagadnienia stanowi praca S. Katza, The Decline ofRome and the Rise ofMediaeval Europę (1955). 4 O Gibbonie zob. wydanie The Decline and Fali of the Roman Empire w opr. J.B. Bury'ego, rozdz. I-III, z aneksem po rozdz. XXXVIII. Jak po upływie dwustu lat rysuje się przedmiot dzieła Gibbona, dyskutowano na specjalnym sympozjum; wygłoszone tam refe- raty wydał Lynn White pt. The Transformation of the Roman Worid (1966). Refleksja Piga- niola pochodzi z jego autorytatywnej pracy malującej panoramę IV wieku n.e., L'Empire chretien (325-395), t, IV, cz. 2 [w:] Glotz, Histoire Romaine (1957), s. 422; omówienie przyczyn upadku Cesarstwa (s. 411-422). Piganiol kończy zdaniem: "La cmiisation romaine n'est pas morte de są belle mort. Elle a etę assassinee." Wielki wpływ miało dzieło Oswalda Spenglera, Der Untergang des Abendlandes, mimo wielu błędów i mistycyzmu autora. Ożywioną dyskusję wywołało dzieło Arnolda J. Toynbee, A Study ofHistory, 11 tomów (1934-1954; problem zmierzchu Cesarstwa autor omawia w t. IV). Z krytyką niektórych jego poglądów na dzieje rzymskie wystąpił H. Last, JRS 1949, s. 116 i n. A Dopsch, The Economic and Social Foundations of European Cmiization (przekł. na angielski 1937), zaprezentował pogląd, że między późnym Cesarstwem Rzymskim a czasami Karola Wielkiego istniała ciągłość rozwoju cywilizacyjnego. Jeśli nawet autor ten miał rację twierdząc, że wtargnięcie Germanów do świata rzymskiego nie spowodowało zerwania ogniwa kulturowego, to zbyt sztywno trzymał się aspektów ekonomicznych, przykładając za małą wagę do sensu i sposobu bytowania ludzkiego, które trwało, ale które pod wie- loma względami różniło się diametralnie od życia w ramach zunifikowanej kultury wczes- nego Cesarstwa. Stosowanie w tych kwestiach metafor przywodzi na myśl pytanie, które w 1744 r. postawił Abbe Galliani: "Upadek imperiów? Imperia nie stoją ani nie leżą, nie mogą tedy upaść" (zacytowane przez Walbanka, op. cit., s. 121). 5 Panujący powszechnie pogląd, że zmierzch Cesarstwa zaczął się w III wieku i po okre- sach względnej świetności państwa rzymskiego skończył się jego upadkiem w 476 roku, spot- kał się w 1927 roku z ostrą krytyką H. Pirenne'a (przekł. na angielski: Economic and Social History of Mediaeval Europę, 1936); autor ten twierdzi, że w istocie Cesarstwo przetrwało, przetrwała także jedność świata śródziemnomorskiego, której cios zadał dopiero podbój pół- nocnej Afryki dokonany przez Arabów w VIII wieku. Z krytyką tego stanowiska wystąpił N.H. Baynes, JRS 1929, s. 230 i n. (= Byzantine Studies, s. 309 i n.); dowodzi on, że do podziału świata śródziemnomorskiego na dwie strefy i nadwerężenia jego jedności doprowa- dziła potęga morska Wandalów, operujących z bazy w Kartaginie. F. Lot, La Fin du monde antique et les debuts du Moyen Agę (1951), akceptuje pogląd Pirenne'a, ale początek średnio- wiecza datuje na III stulecie, przyjmując od tej chwili ciągłość rozwoju cywilizacyjnego. 6 Teorię wyjałowienia gleby prezentuje V.G. Simkhovitch, "Political Science Ouarterły" 1916, s. 210 i n.; krytyczne stanowisko wobec tych poglądów zajmuje N.H. Baynes, JRS 1943, s. 29 i n., który za przyczynę spadku produkcji rolnej (tam, gdzie zjawisko to wystą- piło) uważa wyzysk podatkowy, a nie rzekomy spadek produktywności ziemi. 7 Najbardziej znanym rzecznikiem teorii o zmianach klimatu jest Ellsworth Huntington, który próbował wyzyskać badania słojów olbrzymich drzew spotykanych w Kalifornii (sek- Przypisy 633 woje) do obliczania owych przemian na przestrzeni tysiącleci, a następnie uzyskane rezultaty zastosował zupełnie dowolnie do warunków europejskich. Teorię tę odrzuca N.H. Baynes, JRS 1943, s. 30 i n. 8 W kwestii demograficznych skutków wielkich epidemii w świecie rzymskim panuje ogro- mna rozbieżność zdań. A.E.R. Boak, Manpower Shortage and the Fali of the Roman Empire in the West (1955), uważa, że stanowiły one jedną z głównych .przyczyn domniemywanego przez niektórych badaczy spadku liczby ludności. Jeśli spadek ten rzeczywiście nastąpił, można go chyba wytłumaczyć działaniem innych czynników (niezależnie od epidemii powo- dujących chwilowe, lecz zauważalne zaburzenia demograficzne). Zob. niżej, przyp. 12; J.F. Gilliam, AJ Phil. 1961, s. 225, wypowiada się przeciwko uznawaniu wielkiej epidemii z cza- sów M. Aureliusza za jedną z głównych przyczyn degradacji imperium. ' O malarii w Italii zob. P.A. Brunt, Roman Manpower (1971), s. 620-624; omawia on m.in. poglądy W.H.S. Jonesa zaprezentowane w jego pracy Malaria, a Neglected Factor in the History of Greece and Rome (1907). 10 O przeciętnej rodzinie rzymskiej zob. H. Last [w:] C. Bailey (red.), The Legacy ofRome (1923), s. 209 i n. O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt (1901), wystąpił z poglądem, że jedną z przyczyn (por. niżej, przypis 13) zmierzchu Cesarstwa była zmiana charakteru rzymskiego małżeństwa (m.in. przez wprowadzenie praktyki "aranżowania" związków małżeńskich). Tymczasem jednak S. Mazzarino, The End of the Ancient Worid (przekł. na angielski 1966), s. 123 i n., dowodzi, że to właśnie w okresie od M. Aureliusza do Sewerów małżeństwa "wymuszone" spotykały się z ostrym sprzeciwem, a kobiety z rodzin senatorskich uzyskały wtedy większą swobodę; jednakże nawet Seeck przyznaje, że dobrane małżeństwa częściej spotykało się wśród ludzi niższego stanu. 'Co więcej, chrześcijaństwo przyczyniło się w istocie do rozluźnienia surowych rygorów życia rodzinnego, a także i umocnienia pozycji kobiety. ' " O problemie degeneracji etnicznej w Cesarstwie Rzymskim zob. O. Seeck, op. cit.; T. Frank, "Historjcal Review" 1916, s. 689 i n. (por. tegoż autora Economic History ofRome, 1927, s. 207 i n., s. 211 i n.); M. Nilson, Imperial Rome (1926), s. 361 i n. Wedle poglądów T. Franka Italia została zalana niewolnikami ze Wschodu i wskutek ich wyzwalania i przyznawania obywatelstwa rzymskiego zmienił się z czasem radykalnie cha- rakter rzymskiej warstwy obywatelskiej. Należy jednak pamiętać, że często nie sposób ustalić etnicznego pochodzenia niewolników (por. M. Gordon, JRS 1924); w dodatku zaś statysty- czna analiza inskrypcji nie daje gwarancji wyboru reprezentatywnej próbki. Z krytyką poglą- dów Franka wystąpił Baynes, JRS 1943, s. 32 i n. (= Byzantine Studies, s. 89 i n.) Nawet gdyby liczba nie-Italików, którym przyznano obywatelstwo, była tak wielka, jak zakłada Frank, to nie dowodzi to, że reprezentowali oni typ etnicznie niższy: mieszanie ras zaś może z równym powodzeniem dać wyniki dobre, jak i złe, o czyta powinni wiedzieć Anglicy i Amerykanie. 12 Zob. A.E.R. Boak, Manpower Shortage and the Fali of the Roman Empire in the West (1955). Z ostrą krytyką tych poglądów wystąpili M.I. Finiey, JRS 1958, s. 166 i n., oraz (w odniesieniu do niewolnictwa) P.A. Brunt, JRS 1958, s. 166 i n. O niewolnictwie zob. także S. Mazzarino, The End of the Ancient Worid (1966), s. 136 i n. 13 Oprócz naturalnego wymierania najbardziej wartościowej warstwy społeczeństwa rzym- skiego zdaniem Seecka (op. cit., zob. wyżej, przyp. 10) wystąpiło zjawisko świadomego elimi- nowania najwybitniejszych obywateli ("Ausrottung der Besteh") przez cesarzy z III wieku, którzy obawiali się rywalizacji i sprzyjali mentalności służalczej, co w ostatecznym rachunku doprowadziło do tryumfu chrześcijaństwa. Walka z takim poglądem wydaje się zbędna. F. Lot napisał: jeżeli kiedykolwiek w historii ludzkości istnieli "nadludzie", to można ich zna- 634 Przypisy leźć wśród cesarzy rzymskich z III i IV wieku", a Baynes postawił z nimi w jednym szeregu takich bojowników chrześcijaństwa, jak św. św. Atanazy, Bazyli, Ambroży i Augustyn. 14 O wadach rzymskiego systemu oświatowego zob. S. Diii, Roman Society in the Last Century of the Western Empire (wyd. II 1906), ks. V. 15 Zob. Gibbon, Decline andFall... (1901), t. IV, s. 162; Bury, The History ofLater Roman Empire (1923), I, s. 309 i n.; autor ten doszedł do takiej konkluzji: "stopniowy upadek sił [...] stanowił konsekwencję wielu nieprzewidzianych wydarzeń. Nie można wyróżnić jakiejś jed- nej przyczyny sprawczej, która nieuchronnie prowadziłaby do tej katastrofy." 16 O roli chrześcijaństwa w procesie chylenia się Cesarstwa ku upadkowi zob. A. Momig- liano, The Conflict between Paganism and Christianity in the Fourth Century (1963), s. l i n., i inne szkice w tym zbiorze. Nawet Gibbon dostrzegł pewną korzyść, którą przyniosło chrześcijaństwo: "czysty i auten- tyczny wpływ chrześcijaństwa można wyśledzić w zbawiennych, choć niepełnych przemia- nach w psychice barbarzyńskich prozelitów z Północy. Chociaż nawrócenie Konstantyna przyspieszyło upadek Cesarstwa, to jednocześnie jego tryumfująca religia złagodziła szok tej katastrofy i pohamowała okrucieństwo zwycięskich najeźdźców." Po zdobyciu Rzymu przez Alaryka w 410 roku św. Augustyn rozważał w O Państwie Bożym przyczyny zmierzchu Cesarstwa i odrzucił twierdzenie, że powodem nieszczęść pań- stwa rzymskiego było wyrzeczenie się starych bogów na rzecz chrześcijaństwa; w istocie, zdaniem Augustyna, doprowadziło do tego odstąpienie od dawnych cnót. Rzym bynajmniej nie był urbs aeterna, ludzie winni spoglądać ku Miastu Bożemu, które stanowi prawdziwy cel ludzkiego losu. O niektórych aspektach oddziaływania chrześcijaństwa na świat grecko-rzymski zob. Ch.N. Cochrane, Chrześcijaństwo a kultura antyczna. Warszawa 1960. 17 O recesji gospodarczej w Cesarstwie (zarys ogólny) zob. F.W. Walbank i C.E. Stevens [w:] Cambridge Economic History, t. I i II, oraz F.W. Walbank, The Awful Reyolution (1969). O niewolnictwie M. Bloch [w:] Slavery in Ciassical Antiquity (w oprać. M.I. Finieya, 1960), s. 204 i n.; P.A. Brunt, JRS 1958, s. 164 i n. 18 Zob. M. Rostovtzeff, Social and Economic History of the Roman Empire (wyd. II 1957). Analizy oraz krytyki poglądów Rostovtzeffa dokonali H. Last, JRS 1926, s. 120 i n.; N.H. Baynes, JRS 1929, s. 229 i n.; M. Reinhold, "Science and Society" 1946, s. 301 i n. Rostov- tzeff przeżył w Rosji konflikt między reżimem arystokratycznym a wspólnym frontem żołnie- rzy i robotników. ; 19 O wierności wobec Rzymu zob. A.N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (wyd. II 1974), rozdz. XIX. O przestępstwach zdrady i buntach w Cesarstwie oraz poczuciu obojęt- ności wobec sytuacji państwa zob. R. MacMullen, Enemies of the Roman Order (1967). 20 O niestrudzonej pracy cesarzy dla dobra państwa zob. F. Millar, Emperors at Work, JRS 1967, s. 9 i n. 21 Niewykluczone, że podbój Germanii okazałby się na dłuższą metę dla Rzymu równie korzystny jak podporządkowanie Galii. Germanowie byli nie mniej pojętni od innych ludów europejskich i z równą łatwością ulegliby romanizacji; co więcej, wszystko wskazuje na to, że po włączeniu do Cesarstwa, mimo dawnej wrogości, staliby się jego gorącymi sprzymierzeń- cami. 22 Na permanentny stan chaosu spowodowany najazdami wskazał z naciskiem N.H. Bay- nes, JRS, 1948, s. 28 i n. Podkreśla on, że przerwanie linii komunikacyjnych pociąga z reguły dezintegrację kulturalną. 23 E.T. Salmon, "Transactions of the Royal Society of Canada" 1958, s. 43 i n., twierdzi, że pragnienie obywatelstwa rzymskiego stanowiło w pierwszych dwóch stuleciach dla miesz- kańców prowincji silny bodziec do zaciągania się do wojska. Edykt Karakalli z 212 roku o Przypisy 635 nadaniu obywatelstwa prawie całej ludności imperium odebrał ludziom żądnym awansu spo- łecznego uzasadnienie wstępowania w szeregi wojska: ponieważ mężczyźni nie zgłaszali się ochotniczo do służby wojskowej, trzeba było brać do wojska mężczyzn prymitywnych i nie- nawykłych do dyscypliny. Salmon, Nemesis of Empire (1974), porównuje i przeciwstawia imperium rzymskie imperium brytyjskiemu. 24 O instytucjach pochodzenia rzymskiego w wiekach późniejszych zob. C. Bailey (red.), The Legacy of Rome (1923); O. Immisch, Das Nachleben der Antike. 25 Średniowiecznemu Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu J. Bryce poświęcił pracę Holy Roman Empire (1905), która wymaga jednak korektur zgodnych z dzisiejszym stanem wiedzy. Odbudowane imperium rzymskie o światowym zasięgu, odpowiednik Kościoła powszech- nego, stanowiło polityczny ideał dwóch wielkich teoretyków politycznych średniowiecza: św. Augustyna i Dantego. O Augustynie zob. P. Brown, Augustine ofHippo (1967); o O Państwie Bożym zob. op. cit., rozdz. XXVI. 26 O zakresie terytorialnym oddziaływania prawa rzymskiego w dobie dzisiejszej zob. J. Bryce, Studies in History and Jurisprudence, I, rozdz. II. 27 W czasach nowożytnych wiele historycznych dokumentów i epokowych dzieł powstało po łacinie: np. Traktat utrechcki (1713) i Newtona Principia Mathematicae (1686). 28 O studiach nad językiem łacińskim w wiekach średnich zob. M.L.W. Laistner, Thought and Letters in Western Europę, A. D. 500-900 (wyd. II 1947); G. Haskins, The Renaissance ofthe Twelth Century. O wiedzy klasycznej zob. J.E. Sandys, A History ofCIassical Scholar- ship, I (wyd. III 1921). 29 Tybullus, II 5,24. 30 Horacy, Ody, III 30,6. ANEKS BIBLIOGRAFIA PRAC W JĘZYKU POLSKIM DOTYCZĄCYCH HISTORII STAROŻYTNEGO RZYMU (Opracował Marek Stępień) Poniższa bibliografia nie jest i nie mogła być kompletna z kilku przynajmniej powodów. Przede wszystkim z samego założenia miała gromadzić prace głównie na temat historii poli- tycznej i społeczno-gospodarczej oraz ustroju Rzymu, co w dużym stopniu koresponduje z treścią książki M. Cary'ego i H.H. Scullarda. Ponadto powinna służyć czytelnikowi, nie będącemu najczęściej specjalistą, w zapoznaniu się z dostępnym w języku polskim piśmien- nictwem naukowym i popularnonaukowym dotyczącym historii Rzymu, a także wskazać mu kierunki bardziej szczegółowych badań. Dlatego też prace z zakresu archeologii, sztuki, kul- tury, filologii, filozofii i religii (w tym także chrześcijaństwa) ograniczone zostały do podsta- wowych encyklopedii i podręczników (zaopatrzonych zresztą zwykle w obszerne bibliografie monotematyczne), a przy wyborze monografii i poszczególnych artykułów decydował ich związek z problematyką ściśle historyczną. W nieco większym stopniu uwzględniono nato- miast prace dotyczące literatury (źródła) i mennictwa rzymskiego. Bibliografia dla okresu późnego Cesarstwa może sprawiać wrażenie niekompletnej, nawet w odniesieniu do historii politycznej i społeczno-gospodarczej. Wynika to z faktu, iż książka M. Cary'ego i H.H. Scullarda kończy się na panowaniu Konstantyna Wielkiego: Cezura ta, trudna do zastoso- wania dla prac z historii politycznej, jest nieomal niemożliwa dla prac dotyczących proble- matyki społeczno-gospodarczej. W świetle powyższych uwag należy skierować czytelnika pragnącego zapoznać się z więk- szością piśmiennictwa tak polsko-, jak i obcojęzycznego dotyczącego szeroko rozumianych dziejów Rzymu, a szczególnie kultury, religii, sztuki i archeologii, do znajdującej się w dru- gim tomie Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu (Warszawa 1986) bibliografii, sporządzonej przez Ewę Wipszycką. Na tej właśnie bibliografii oparto w dużym stopniu poniższe zestawienie. Całość ukazującej się w Polsce, choć nie zawsze w języku polskim, literatury naukowej i popularnonaukowej poświęconej starożytności klasycznej znajduje się w dość nieregularnie publikowanym w "Meandrze" przeglądzie bibliograficznym Antyk w Polsce, opracowywanym przez zespół współpracowników czasopisma pod kierunkiem Lidii Winniczuk. Układ poniższej bibliografii jest następujący: W działach I i II znajdują się źródła literac- kie i podręczniki ogólne. Dział III o układzie tematycznym zawiera podstawowe encyklope- die, słowniki oraz te monografie i artykuły, których nie można było włączyć do żadnego z działów chronologicznych, ponieważ zazwyczaj dotyczyły danego zagadnienia w odniesieniu do całej historii Rzymu lub antyku. Natomiast w części "historycznej" (działy IV, V, VI) - 640 Aneks w związku z sygnalizowanymi wcześniej ograniczeniami tematycznymi - przyjęto za pod- stawę kryterium chronologiczne z podziałem na trzy okresy: od początków Rzymu do wybuchu I wojny punickiej, od 264 roku p.n.e. do końca Republiki (31 rok p.n.e.) i okres Cesarstwa Rzymskiego od Augusta do Konstantyna Wielkiego. Dzięki takiemu podziałowi uniknięto wielokrotnego notowania tych samych pozycji. W bibliografii zastosowano następujące skróty: Arch. AUMCS AUNC AUWr. CPH IHKM KH KHKM Kwart. Klas. Literatura Klas. Mean. PH Prace Nauk. US Pr. Mat. Muz. Archeol. Łódź Przegl. Hum. Przegl. Klas. P.T.P.N. RH Roczn. Hum. Roczn. Lub. Roczn. Teol.-Kanon. Roczn. UW Spr. Pozn. T.P.N. Spr. Wydz. Nauk. Społ. PAN Studia Filoz. Symb. Phil. Posn. Wiad. Hist. Wiad. Num. ZNKUL ZNUAM ZNUGd. ZNUJ "Archeologia" i "Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska" "Acta Universitatis Nicolai Copernici" "Acta Universitatis Wratislaviensis" "Czasopismo Prawno-Historyczne" Instytut Historii Kultury Materialnej "Kwartalnik Historyczny" "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" "Kwartalnik Klasyczny" "Literatura Klasyczna" "Meander" "Przegląd Historyczny" "Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego" "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficz- nego w Łodzi" "Przegląd Humanistyczny" "Przegląd Klasyczny" Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Prace Komisji Filologicznej "Roczniki Historyczne" "Roczniki Humanistyczne" "Rocznik Lubelski" "Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" "Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego" "Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk" "Sprawozdania Wydziału Nauk Społecznych Polskiej Akade- mii Nauk" "Studia Filozoficzne" "Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Lati- nae" "Wiadomości Historyczne" "Wiadomości Numizmatyczne" "Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Pozna- niu" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego" Bibliografia prac w języku polskim 641 ZNUŁ - "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego" ZNUMK - "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu" ZNUWr. - "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego" ZNWSP Opole - "Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu" I. ŹRÓDŁA LITERACKIE Ammianus Marcellinus, poi. Ammian Marcellinus, Rerum gestarum libri qui supersunt - na język polski przetłumaczony został tylko fragment zachowanej części dzieła: Ekskurs o Egipcie, tłum. H. Cichocka, Mean. 30 (1975), s. 422- 430. Appianus Alexandrinus, gr. Appianos, poi. Appian z Aleksandrii, Historia Romana (Romaika) - Historia rzymska, t. I-II, tłum., wstęp, kom. L. Piotrowicz, Wrocław 1957. Aristides, Aelius Aristides, gr. Ailios Aristeides, poi. Eliusz Arystydes, Romes enkomion - Pochwala Rzymu, tłum. W. Madyda, Mean. 6 (1951), s. 46-70. Arrianus, Flavius Arrianus, gr. Arrianos, poi. Arrian, Anabasis - Wyprawa Aleksandra Wielkiego, tłum. H. Gesztoft-Gasztold, wstęp, kom. J. Wolski, Wrocław 1963; Periplus Eukseinu Fontu - Żegluga dookoła Fontu Euksyńskiego, tłum. W. Kłinger, P.T.P.N. XII (1948), z. 3, s. 399-425. Aulus Gellius, poi. Aulus Gelliusz, Noctes Atticae - Noce attyckie (fragmenty), tłum., oprać. S. Stabryła [w:] Rzymska krytyka i teoria literatury, Wrocław 1983. Caesar, Gaius lulius Caesar, poi. Juliusz Cezar, Commentarii de bello civili - O wojnie domowej, tłum. J. Parandowski, Warszawa 1951; ' Commentarii de bello Gallico - Wojna galijska, tłum., wstęp, oprać. E. Konik, Wrocław 1978. Cassius Dio Cocceianus, poi. Kasjusz Dio, Historia Romana (Romaike historia) - Historia rzymska, t. I, tłum., oprać. W. Madyda, wstęp I. Bieżuńska-Małowist, Wrocław 1967. Cato, Marcus Porcius Cato Maior, poi. Katon Starszy, De agri cultura - O gospodarstwie wiejskim, tłum., wstęp, oprać. S. Łoś, Wrocław 1956. Catullus, Gaius Valerius Catullus, poi. Katullus, Poezje, tłum. A. Swiderkówna, oprać. J. Krókowski, Wrocław 1956. 41 - Dzieje Rzymu t. II 642 Aneks Cicero, Marcus Tullius Cicero, poi. Cyceron, Dzieła, tłum. E. Rykaczewski, t. 1-8, Paryż-Poznań 1870-1879; Brutus (fragmenty), tłum. M. Nagnajewicz, Mean. 26 (1971), s. 3-16; De oratore (fragmenty), tłum. M. Nagnajewicz, Mean. 27 (1972), s. 18-27; Epistulae adfamiliares XIV 18, XVI 2, tłum. J. Kotłowski, "Filomata" 120 (1958), s. 43-44; Epistulae adfamiliares XVI 11, XVI 12 - Alea iacta est, tłum. M. Kaczmarkowski, Mean. 20 (1965), s. 145-148; Epistulae adfamiliares XI 20, XI 21, tłum. G. Pianko, Mean. 21 (1966), s. 15-19; Epistulae adfamiliares XVI 16, XVI 8, XVI 26, XVI 27; Epistulae ad Quintum fratrem II, 13, l, III. 8, l, III. 5, 7; Epistulae ad Atticum V, l, tłum. G. Pianko, Mean. 24 (1969), s. 402- 415; Epistulae adfamiliares X 27. X 11, X 34, X 35, X 21, 113; Epistulae adBrutum I 12, tłum. G. Pianko, Mean. 26 (1971), s. 34-42; Epistulae adfamiliares XVI 4, XVI 5, XVI 6; Epistulae ad Atticum VII 2, 3, tłum. G. Pianko, Mean. 26 (1971), s. 498-503; Epistulae adfamiliares VII 23, VII 27. VII 25, V 18, tłum. G. Pianko, Mean. 28 (1973), s. 109-114; Epistulae ad Atticum, I 12, l; Epistulae adfamiliares V 5, tłum. G. Pianko, Mean. 28 (1973), s. 144-145; Epistulae adfamiliares V 9, V 11, V 10, V lOa, tłum. G. Pianko, Mean. 31 (1976), s. 94-103; De imperia Cn. Pompei, In Catiiinam orationes IV, Pro L. Murena, Pro Archia poeta, Oratio cum populo gratias egit, Pro Cn. Plancio - Mowy -wybrane, tłum. J. Mrukówna, D. Turkow- ska, S. Kołodziejczyk, przedm. K. Kumaniecki, Warszawa 1960; Orator (fragmenty), tłum. M. Nagnajewicz, Mean. 27 (1972), s. 18-27; Pisma filozoficzne: 1.1, De natura deorum (O naturze bogów). De auguriis (O wróżbiarstwie). Defato (O przezna- czeniu), tłum. W. Kornatowski, kom. K. Leśniak, Warszawa 1960; t. II, De republica (O państwie). De legibus (O prawach). De offlciis (O powinnościach). De yirtutibus (O cnotach), tłum. W. Kornatowski, kom. K. Leśniak, Warszawa 1960; t. III, Academicorum libri quattuor (Księgi akademickie). De finibus bonorum et malorum (O najwyższym stopniu dobrego i złego). Paradoxa Stoicorum (Paradoksy stoików). Tusculanorum disputationum libri V (Rozmowy tuskulańskie), tłum. W. Kornatowski, J. Śmigaj, kom. K. Leśniak, Warszawa 1961; t. IV, Cato maior de senectute (O starości). Laelius de amicitia (O przyjaźni). Topica (Topiki - fragmenty), tłum. W. Kornatowski, kom. K. Leśniak, Warszawa 1963; Pro M. Caelio, tłum. J. Korpanty [w:] J. Korpanty, Rzeczpospolita potomków Romulusa, Warszawa 1979, s. 137-154; Wybór pism naukowych, tłum. K. Wisłocka-Remerowa, wstęp, oprać. M. Plezia, Wrocław 1954; Wybór listów, tłum. G. Pianko, wstęp, oprać. M. Plezia, Wrocław 1962. Cicero, Quintus Tullius Cicero, Commentariolum petitionis - Maty poradnik przedwyborczy, tłum. J. Wikarjak, Mean. 20 (1965), s. 332-346. Dio Chrysostomus, gr. Dion Chrysostomos, poi. Dion Chryzostom, Najważniejsze z punktu widzenia historycznego mowy Diona Chryzostoma nie zostały prze- Bibliografia prac w języku polskim W3 tłumaczone na język polski. Ich opracowanie zob. M. Szarmach, Dion z Prusy. Monografia historyczno-literacka, Toruń 1979. Diodorus Siculus, gr. Diodoros, poi. Diodór Sycylijski, Bibliotheke - na język polski przetłumaczone zostały jedynie zachowane fragmenty ks. II (zob. J. Schnayder, Mean. 2, 1946, s. 463-465), ks. VI (zob. M. Brożek, Mean. 24, 1969, s. 485-497). Diogenes Laertius, gr., poi. Diogenes Laertios, Filosofon bion kai dogmaton synagogę - Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. I. Kroń- ska, K. Leśniak, W. Olszewski, B. Kupis, oprać., przyp.,1. Krońska, wstęp K. Leśniak, wyd. II, Warszawa 1982. Eusebius Caesariensis, gr. Eusebios, poi. Euzebiusz z Cezarei, Historia ecciesiastica - Historia kościelna. O Męczennikach palestyńskich, tłum., wstęp, opr. A. Lisiecki, Poznań 1924. Florus, Lucius Annaeus Florus, poi. Florus, Epitoma de Tito Livio - Zarys dziejów rzymskich, tłum., wstęp, kom. I. Lewandowski, Wrocław 1973. Frontinus, Sextus lulius Frontinus, poi. Frontinus, De aguis urbis Romae - O akweduktach miasta Rzymu, tłum., wstęp C. Kunderewicz, Prace Zakł. Arch. Ant., IHKM, z. 19 (1961). Gaius, poi. Gajus, Institutiones - Instytucje Gaja, tłum. T. Dydyński, Warszawa 1865-1867; Instytucje, tłum., wstęp C. Kunderewicz, oprać. J. Rezler, Warszawa 1982. Herodianus, gr. Herodianos, poi. Herodian, Historia post Marcum Aurelium (Tes meta Markon basileias historiai) - Historia cesar- stwa rzymskiego, tłum., kom. L. Piotrowicz, wstęp J. Wolski, Wrocław 1963. Horatius, Quintus Horatius Flaccus, poi. Horacy, Carmina - Pieśni, tłum. S. Gołębiowski, przyp. G. Pianko, L. Winniczuk, Warszawa 1972; Sermones - Satyry, tłum., wstęp, oprać. J. Sękowski, Warszawa 1972; Trzej satyrycy rzymscy. Horacy - Persjusz - Juwenalis, tłum. J. Czubek, wstęp, kom. L. Winniczuk, Warszawa 1958; Wybór poezji, tłum. różnych autorów, oprać., wstęp J. Krókowski, wyd. II zmień., Wrocław 1967; Invectiva in Ciceronem - Inwektywa na Cycerona, tłum. M. Brożek, Mean. 7 (1952), s. 456-463; tłum. zbiorowe, Mean. 19 (1964), s. 107-109; Invectiva in Sallustium - Inwektywa na Salustiusza, tłum. zbiorowe, Mean. 19 (1964), s. 110-115. r lordanes, poi. Jordanes, De origine actibusaue Getarum/Getica - O pochodzeniu i czynach Gotów, tłum., 644 Aneks oprać. E. Zwolski [w:] E. Zwolski, Historia gocka czyli scytyjska Europa, Lublin 1984, s. 91-155, losephus Flavius, gr. losephos, poi. Józef Flawiusz, Antiquitates ludaicae (ludaike Archaiologia) - Dawne dzieje Izraela, tłum. Z. Kubiak, J. Radożycki, wstęp E. Dąbrowski, wyd. II, Poznań 1979; Bellum ludaicum (Peri tu ludaiku polemu) - Wojna żydowska, tłum., wstęp, kom. J. Radożycki, Poznań 1980; Contra Apionem (Peri tes ton ludaion archaiotetos), Vita (Bios) - Przeciw Apionowi. Autobiografia, tłum., wstęp, kom. J. Radożycki, Poznań 1986. lustinus, Marcus lunianus/Iunanius, poi. Justyn, zob. Fragmenty, tłum. I. Lewandowski, Mean. 31 (1976), s. 503-506. luyenalis, Decimus lunius Iuvenalis, poi. Juwenal, Juwenalis, zob. Trzej satyrycy rzymscy. Horacy - Persjusz - Juwenalis, tłum. J. Sękowski, wstęp, kom. L. Winniczuk, Warszawa 1958. Lmns, Titus Livius, poi. Liwiusz, Ab urbe condita libri - Dzieje Rzymu od założenia miasta, wstęp do całości J. Wolski; ks. I-V, tłum. A. Kościółek, opr., kom. M. Brożek, J. Wolski, Wrocław 1968; ks. VI-X, tłum. A. Kościółek, M. Brożek, kom. M. Brożek, J. Wolski, opr. M. Brożek, Wrocław 1971; ks. XXI-XXVII, tłum., opr. M. Brożek, kom. M. Brożek, J. Wolski, Wrocław 1974; ks. XXVIII-XXXIV, tłum., opr. M. Brożek, kom. M. Brożek, J. Wol- ski, Wrocław 1976; ks. XXXV-XL, tłum. M. Brożek, J. Wolski, Wrocław 1981; ks. XLI-XLV, streszczenia XLVI-CXLII, tłum., opr. M. Brożek, Wrocław 1982; Dzieje od założenia miasta Rzymu (wybór), tłum., wstęp, kom. L. Strzelecki, Wrocław 1955. Lucanus, Marcus Annaeus Lucanus, poi. Lukan, Belli cmiis libri X/Pharsalia - Wojna domowa (fragmenty), tłum. S. Hammer, Przegl. Klas. 5 (1939), s. 106-110. Lucretius, Titus Lucretius Carus, poi. Lukrecjusz, De rerum natura - O naturze wszechrzeczy, tłum. E. Szymański, oprać. I. Krońska, kom. K. Leśniak, Warszawa 1957; O rzeczywistości ksiąg sześć, tłum., wstęp, kom. A. Krokiewicz, Wrocław 1958. Marcus Aurelius, poi. Marek Aureliusz, Ta eis heauton - Rozmyślania, tłum., posłowie, kom. K. Leśniak, Warszawa 1958. Martialis, Marcus Valerius Martialis, poi. Marcjalis, Epigrammaton liber/Spectaculorum liber - Epigramy, tłum. S. Kołodziejczyk, War- szawa 1971. Nepos, Cornelius Nepos, poi. Nepos, Chronica - fragmenty dzieła nie przetłumaczone na język polski; De viris illustribus - Żywoty wybitnych mężów, tłum. zbiorowe, wstęp, kom., oprać. L. Winniczuk, Warszawa 1974. Bibliografia prac w języku polskim 645 Octavianus, Gaius lulius Octavianus Augustus, poi. Oktawian August, Monumentum Ancyranum, tłum. S. Łoś [w:] S. Łoś, Sylwetki rzymskie. Warszawa 1958, s. 260-271; tłum. zbiorowe, Mean. 27 (1972), s. 279-292. Ovidius, Publius Ovidius Naso, poi. Owidiusz, Amores II 4, tłum. M. Wójtowicz, Mean. 16 (1961), s. 474-475; Amores III 9, tłum. W. Klinger, "Filomata" 123 (1958), s. 179-181; Epistulae ex Ponto. Do Suiliusza, tłum. M. Wójtowicz, Mean. 20 (1965), s. 236-238; Heroides/Epistulae Heroidum, tłum. S. Warszawska, Kwart. Klas. 5 (1931), s. 423- 428; 7 (1933), s. 267-268; 8 (1934), s. 62; Przegl. Klas. l (1935), s. 295-296; 3 (1937), s. 781-784; 4 (1938), s. 729-732; 5 (1939), s. 740-743; tłum. J. Wieleżyńska, Kwart. Klas. 8 (1934), s. 147-149; Metamorphoseon libri XV - Przemiany, tłum. B. Kiciński, wybór, wstęp, kom. J. Kró- kowski, Wrocław 1953; Przemiany, wybór, tłum. A. Kamieńska, Warszawa 1969; Tristia, tłum. J. Sękowski, Mean. 10 (1955) s. 271, 445-448; 12 (1957), s. 428-432; 16 (1961), s. 192-193; tłum. M. Wójtowicz, Mean. 20 (1965), s. 523; Poezje wybrane, tum. J. Sękowski, wybór i oprać. L. Winniczuk, zob. Rzymska elegia miłosna. Tibullus-Propercjusz-Owidiusz, wybór, tłum. A. Swiderkówna, oprać. G. Przy- ehocki, W. Strzelecki, Wrocław 1955. Persius, Aulus Persius Flaccus, poi. Persjusz, zob. Trzej satyrycy rzymscy, Horacy-Persjusz-Juwenalis, tłum. J. Sękowski, wstęp, kom. L. Winniczuk, Warszawa 1958. Petronius, Gaius Petronius Arbiter, poi. Petroniusz, Satyricon libri - Satyryki,.tłum., wstęp, oprać. M. Brożek, Wrocław 1968; Cena Trymalchionis - Uczta Trymalchiona, tłum. L. Stad, Warszawa 1963. Plautus, Titus Maccius Plautus, poi. Plaut, Menaechmi - Bracia, tłum., oprać. G. Przychocki, wyd. II zmień, przyg. W. Strze- lecki, Wrocław 1950; Mercator - Kupiec (Mercator), tłum., oprać. G. Przychocki, wyd. II zmień, przyg. W. Strzelecki, Wrocław 1951; Miles Gloriosus - Żołnierz Samochwaf, tłum., oprać. G. Przychocki, wyd. II zmień. przyg. W. Strzelecki, Wrocław 1951; zob. Komedie, tłum., wstęp G. Przychocki, t. I-V, Kraków 1931-1937. Plinius Maior, Gaius Plinius Secundus Maior, poi. Pliniusz Starszy, Historia naturalis - Historia naturalna (wybór), tłum., wstęp, kom- I. i T. Zawadzcy, Wrocław 1961; Naturalis historia, fragmenty odnoszące się do zwierząt, tłum. L. Winniczuk, Mean. 21 (1966), s. 33-39, 187-190, 335-337, 538-539; O rzeźbie w marmurze, tłum. M. Nagnajewicz, Mean. 15 (1960), s. 482-491. Plinius Minor, Gaius Plinius Caecilius Secundus Minor, poi. Pliniusz Młodszy, Epistulae. Listy, tłum. S. Patoń, do druku przyg. J. Mikołajtis, Częstochowa 1967 (ks. I-VII); Traiani Panegyricus - Panegiryk na część Trajana (fragmenty), tłum. M. Wiśniowol- 646 Aneks s'ki [w:] E. Wipszycka, {^prowadzenie do ćwiczeń z historii starożytnej Grecji i Rzymu, Białystok 1978, s. 123-132; Listy w sprawie kolonów (III, 19 i IX, 37). Korespondencja Pliniusza z Trajanem w sprawie chrześcijan (X, 96, 97), tłum. B, Bravo [w:] E. Wipszycka, Wprowadzenie..., s. 155-157, 159-160; Rzymianin wobec Grecji (Ep. VIII 24), tłum. L. Winniczuk, Mean. 2 (1947), s. 290- 294. Plutarchus, gr. Plutarchos, poi. Plutarch (z Cheronei), Moralia (Ethika) - Moralia. Wybór pism filozoficzno-popularnych, tłum., wstęp, kom. Z. Abramowiczówna, Wrocław 1954; Moralia (wybór), tłum., wstęp, kom. Z. Abramowiczówna, Warszawa 1977; Vitae parallelae (Bioi paralleloi) - Żywoty sławnych mężów, tłum. M. Brożek, wstęp, kom. T. Sinko, Wrocław 1953; Żywoty sławnych mężów, tłum., wstęp, kom. M. Brożek, Wrocław 1977 (w obu wyda- niach żywoty powtarzają się tylko częściowo); Cztery żywoty. Lizander. Sulla. Demostenes. Cyceron, tłum., oprać. M. Brożek, War- szawa 1954; . Jaki pożytek mogą nam przynieść wrogowie, tłum. zbiorowe pod red. M. Borowskiej, wstęp M. Wysocka, Mean. 30 (1975), s. 241-257. Połybius, gr. Połybios, poi. Polibiusz (z Megalopolis), Historiae (Historia!) - Dzieje, tłum., wstęp, kom. S. Hammer, t. I-II, Wrocław 1957, 1962. Pomponius Mela, poi. Pomponiusz Mela, De chorographia - Chorographia, tłum. M.W. Łukaszewicz, Poznań 1893. Sallustius, Gaius Sallustius Crispus, poi. Salustiusz, Bellum Jugurthinum, De coniuratione Catiiinae - Sprzysiężenie Katyliny i Wojna z Jugur- tą, tłum., wstęp K. Kumaniecki, Wrocław 1971; Historiae, tłum. M. Nagnajewicz, Mean. 12 (1957), s. 198-201, 263-266, 308-312; 13 (1958), s. 36-38, 94-98, 139-142, 291-295. Scriptores Historiae Augustae, Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, tłum., wstęp, oprać. H. Szelest, Warszawa 1966. Scylax, gr., poi. Skylaks, Periplus - Periplus Sky taksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, "Nautologia" 11 (1976), s. 3-12; 12 (1977), s. 47-54; 14 (1979), s. 18-27. Seneca, Lucius Annaeus Seneca, poi. Seneka, zob. Dialogi, tłum., wstęp, oprać. L. Joachimowicz, Warszawa 1963; Ad Gallionem de vita beata - Do Galliona. Księga o sposobach na przypadki, tłum. D. Gościniak, Mean. 37 (1982), s. 325-332; Divi Ciaudii Apocolocyntosis - Apocolocyntosis czyli udynienie boskiego Klaudiusza, tłum. L. Joachimowicz, dodatek do: R. Graves, Klaudiusz i Messalina, Warszawa 1958, s. 653-673; tłum., kom. S. Stabryła [w:] Nowele rzymskie. Warszawa 1975, s. 367- -384; Bibliografia prac w języku polskim 647 , Epistulae morales ad Lucilium - Listy moralne do Lucyliusza, tłum. W. Kornatowski, wstęp, przyp. K. Leśniak, Warszawa 1961; ; Na język polski przetłumaczono też dramaty Seneki: Fedra (Phoedra), Medea, Trojan- ki (Troades), Oktawa (Octavia), Edyp (Oedipus) (fragmenty). Suetonius, Gaius Suctonius Tranquillus, poi. Swetoniusz, , De viris illustribus - O gramatykach i retorach, tłum. H. Szelest, Mean. 30 (1975), s. 305-319; De vila Caesarum - Żywoty Cezarów, tłum., kom., wstęp J. Niemirska-Pliszczyńska, przedm. J. Wolski, wyd. VI, Wrocław 1987. l Tacitus, Publius (?)/Gaius (?) Comelius Tacitus, poi. Tacyt, Annales/Ab excessu dm Augusti, Historiae, Germania, De vita et moribus lulii Agricolae, Dialogus de oratoribus - Dzielą, tłum. S. Hammer, wstęp T. Zawadzki, S. Hammer, t. I-II, Warszawa 1957. Terentius, Publius Terentius Afer, poi. Terencjusz, Eunuchus, Adelphoe, Hecyra - Komedie (Eunuch. Bracia. Teściowa), tłum., wstęp, S oprać. M. Brożek, Wrocław 1971; Phormio, tłum. S. Warszawska, Kwart. Klas. 8 (1934), s. 227-228, 324-331. Vegetius, Flavius Vegetius Renatus, poi. Wegecjusz, l Epitoma rei militaris - Zarys wojskowości, tłum. A. Komornicka, Mean. 28 (1973), s. 403-417, 485-501; 29 (1974), s. 198-232, 333-352. Velleius Paterculus, poi. Wellejusz Paterkulus, Historia Romana - Historia rzymska, tłum., wstęp, kom. E. Zwolski, Wrocław 1970. ) Vergilius, Publius Vergilius Maro, poi. Wergiliusz, ' Bucolica, Georgica - Bukoliki i Georgiki, tłum., wstęp, oprać. Z. Abramowiczówna, Wrocław 1953; Georgiki, tłum., obj. A.L. Czerny, Warszawa 1956; Eneida, tłum. T. Karyłowski, wstęp, kom. T. Sinko, Wrocław 1950 (wznowienie 1980, oprać. S. Stabryła); Eneida, tłum. W. Markowska, Warszawa 1970; Eneida, epopeja w dwunastu księgach, tłum., wstęp I. Wieniewski, obj. S. Stabryła, Kraków 1978; Eneida, tłum., oprać. Z. Kubiak^ Warszawa 1987. ' Vitruvius, Vitruvius Pollio, poi. Witruwiusz, De architectura libri decem - O architekturze ksiąg dziesięć, tłum. K. Kumaniecki, wstęp P. Biegański, Warszawa 1956. II. PODSTAWOWE PODRĘCZNIKI OGÓLNE I POMOCE NAUKOWE Yademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, red. E. Wipszycka, t. I, wyd. IV, Warszawa 1985, t. II, Warszawa 1986. Atlas do historii starożytnej, oprać. L. Piotrowicz, Warszawa-Wrocław 1984, Atlas historyczny świata, red. J. Wolski, Warszawa 1974 (starożytność: mapy 5-28). 648 Aneks M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, wyd. VII, Warszawa 1988. M. Jaczynowska, A. Mączakowa, W. Tyioch, Historia starożytna, wyd. II zmienione, Warszawa 1974. N.A. Maszkin, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1951. L. Piotrowicz, Dzieje rzymskie [w:] Wielka historia powszechna, t. III, Warszawa 1934. J. Wolski, Starożytność [w:] Historia powszechna, t. I, wyd. III popr. i zmienione, Warszawa 1979. III. PRACE DOTYCZĄCE POSZCZEGÓLNYCH ZAGADNIEŃ i KULTURA Encyklopedia Antyku, red. J. Ziomecki, Wrocław 1982. Mała encyklopedia kultury antycznej, red. Z. Piszczek, wyd. V, Warszawa 1983. Maty słownik kultury antycznej, red. L. Winniczuk, wyd. III, Warszawa 1976. Słownik kultury antycznej: Grecja, Rzym, red. L. Winniczuk, wyd. IV, Warszawa 1986. K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, wyd. VIII, Warszawa 1987. LITERATURA Słownik pisarzy antycznych, red. A. Swiderkówna, Warszawa 1982. M. Brożek, Historia literatury łacińskiej. Warszawa 1969. M. Cytowska, H. Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie. Warszawa 1981. K. Morawski, Historia literatury rzymskiej za Rzeczypospolitej, Kraków 1909. K. Morawski, Marek Tullius Cicero, Kraków 1911. K. Morawski, Proza i prozaicy w okresie cycerońskim, Kraków 1912. K. Morawski, Yergilius i Horatius, Kraków 1916. K. Morawski, Owidiusz i elegicy w epoce Augusta, Kraków 1917. K. Morawski, Od Augusta do czasów Hadriana, Kraków 1919. K. Morawski, Schyłek literatury rzymskiej w drugim i trzecim wieku po Chrystusie, Kraków 1921. FILOZOFIA Słownik filozofów, t. I, red. I. Kroóska, Warszawa 1966 (układ niealfabetyczny). B.A.G. Fuller, Historia filozofii, t. I, Filozofia starożytna i średniowieczna, wyd. II, Warszawa 1963. J. Legowicz, Filozofia okresu cesarstwa rzymskiego. Jej miejsce w historii, charakter i znaczenie. Warszawa 1962. J. Legowicz, Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1973. W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. I, Estetyka starożytna, wyd. III, Warszawa 1985. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, Filozofia starożytna i średniowieczna, wyd. X, Warszawa 1983. Bibliografia prac w języku polskim 649 WYCHOWANIE. OBYCZAJE. ŻYCIE CODZIENNE O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i pań- stwowym, Warszawa 1968. J. Korpanty, Rzymska pochwała idealnej żony, Mean. 35 (1980), s. 156-164. J. Korpanty, Teoria upadku obyczajów w Rzymie i jej funkcja ideologiczna, Mean. 23 (1968), s. 29-44. H. Marrou, Historia wychowania w starożytności. Warszawa 1969. L. Press, Atrakcje dla ludzi i bogów. O rozrywkach w świecie antycznym. Warszawa 1961. F. Terlikowski, Życie publiczne, prywatne i umysłowe starożytnych Rzymian, Lwów 1930. L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, cz. l-2, wyd. II, Warszawa 1985. RELIGIE POGAŃSKIE I CHRZEŚCIJAŃSTWO P. Allard, O męczeństwie. Warszawa 1914. Ch.N. Cochrane, Chrześcijaństwo a kultura antyczna. Warszawa 1960. J. Danielou, H.I. Marrou, Historia Kościoła. Od początku do roku 600, Warszawa 1984. E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, Warszawa 1947. E. Dąbrowski, Święty Paweł. Życie i pisma, Poznań 1952. W. Dziewulski, Zwycięstwo chrześcijaństwa w świecie starożytnym, Wrocław 1969. M. Grant, Mity rzymskie. Warszawa 1978. P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1987. M. Jaczynowska, Religie świata rzymskiego. Warszawa 1987. E. Jędrzyński, Recepcja chrystianizmu w Imperium Rzymskim, "Novum" 2 (1974), s. 54-81. Katolicyzm starożytny jako forma rozwoju pierwotnego chrześcijaństwa, red. J. Keller, Warszawa 1969. Kościół a państwo we wczesnym chrześcijaństwie, oprać. H. Rahner, Warszawa 1986. Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, red. J.M. Szymusiak, M. Starowiey- ski, Poznań 1971. J. Steinmann, Paweł z Tarsu, Kraków 1965. r" T. Zieliński, Religia rzeczypospolitej rzymskiej [w:] Religie świata antycznego, t. IV, cz. 1-2, Kraków-Warszawa 1927, 1933. M. Żywczyński, Kościół i społeczeństwo pierwszych wieków. Warszawa 1985. ARCHEOLOGIA I SZTUKA Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa. Azja, Afryka. Ameryka, Warszawa 1974. G. Charles-Picard, Sztuka rzymska. Warszawa 1975. J. Ciechanowicz, Rzym - ludzie i budowle. Warszawa 1987. Historia sztuki starożytnej, red. A. Czegodajew, Kraków 1967. A. Sadurska, Archeologia starożytna Rzymu, t. I, Od epoki królów do schyłku repub- liki, t. II, Okres cesarstwa. Warszawa 1975, 1980. A. Sadurska, W cieniu Panteonu. O sztuce starożytnego Rzymu, Warszawa 1965. 650 Aneks T. Zawadzki, O niektórych aspektach historycznego spożytkowania materialnych zabytków przeszłości, Arch. 6 (1954), s. l-14. USTRÓJ I PRAWO Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, oprać. W. Wołodkiewicz, Warszawa 1985. R. Bierzanek, Rozpoczęcie i zakończenie wojny w prawie rzymskim i greckim. Łódź 1956. I. Bieżuńska-Małowist, Dzieje ustroju rzymskiego w ujęciu Z. Zmigrydera-Konopki, PH 40 (1949), s. 72-95. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie. Warszawa 1973. K. Koranyi, Powszechna historia państwa i prawa, t. I, Starożytność, Warszawa 1961. W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, wyd. III popr.. Warszawa 1967. M. Popławski, Bellum Romanum. Sakralność wojny i prawa rzymskiego, Lublin 1923. R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, wyd. II, Warszawa 1969. Z. Zmigryder-Konopka, Studia nad historią ustroju rzymskiego, cz. l. Warszawa 1936. GOSPODARKA J. Czarniecka, Technika produkcji pożywienia roślinnego na obszarze egejskim do pier- wszych wieków n.e., Arch. 10 (1958), s. 62-91. W. Giżbert, Siligo, pszenica starożytnych, -Materiały Archeologiczne" 3 (1961), s. 261- 265. / ' J. Kolendo, Bipalium - narzędzie rolnicze czy technika przekopywania. Przegląd odkryć i postulaty badawcze, KHKM 20 (1972), s. 3-26. J. Kolendo, Najnowsze badania nad historią rolnictwa starożytnej Italii, PH 59 (1968), s. 491-500. J. Kolendo, Normy pracy i wydajność pracy w rolnictwie starożytnej Italii na przykładzie uprawy winnej latorośli, KHKM 24 (1976), s. 408-419. J. Kolendo, Postęp techniczny a problem siły roboczej w rolnictwie starożytnej Italii, Wrocław 1968. J. Kolendo, Wynalazek i upowszechnienie się radia bolesnego w rolnictwie rzymskim, KHKM 25 (1977), s. 439-493. M. Strzemski, Gleboznawstwo Rzymu starożytnego, Mean. 13 (1958), s. 371-382; 424- 432. T. Wałek-Czernecki, Historia gospodarcza świata starożytnego, t. II, Grecja-Rzym, Warszawa 1948. T. Zawadzki, Pług kolesny w rolnictwie antycznym (Plinius Hist. Nat. XVII 172), KHKM 2 (1954), s. 619-631. MENNICTWO L. Morawiecki, Propagandowe aspekty mennictwa starożytnego, Wiad. Num. 24 (1980), z. l, s. 1-21. S. Mrozek, Dewaluacje pieniądza w starożytności grecko-rzymskiej, Wrocław 1978. Z. Żabiński, Problem siły nabywczej pieniądza w starożytności, "Eos" 66 (1978), z. 2, s. 309-329. Bibliografia prac w języku polskim 651 NIEWOLNICTWO I. Bieżuóska-Małowist, M. Małowist, Niewolnictwo, Warszawa 1986. I. Bieżuńska-Małowist, Główne kierunki badań nad niewolnictwem starożytnym we współczesnej historiografii, PH 59 (1968), s. 349-366. I. Bieżuńska-Małowist, Niewolnictwo domowe i jego znaczenie dla społeczeństw antycznych, "Antiquitas" 9 (1983), s. 3-8. M. Grant, Gladiatorzy, wyd. II, Wrocław 1987- R. Kamienik, Dominus coniux, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 193-200. R. Kamienik, Servi vultu inscripti. Piętnowanie niewolników w starożytności, "Folia Societatis Scientiarum Lublinensis" 21 (1979), Hum. I, s. 75-80. J. Kolendo, Specyficzne zastosowanie pracy niewolników i wyzwoleńców w Rzymie. Nomenclator - "pamięć" swego pana lub patrona [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieźuńskiej-Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów. Warszawa 1988, s. 117-140. A. Krawczuk, Pisarze starożytni o pracy niewolników w kopalniach, Mean. 8 (1953), s. 249-262. B. Łapicki, Poglądy prawne niewolników i proletariuszy rzymskich. Studium historyczne na tle bazy gospodarczej i antagonizmów klasowych. Łódź 1955. M. Staszków, W sprawie poglądów prawnych niewolników i proletariuszy rzymskich (uwagi na tle pracy prof. B. Łapickiego), CPH 8 (1956), z. 2, s. 321-335. A. Wiliński, Studia nad alienacji) niewolników w rzymskim prawie prywatnym. Sprzedaż niewol- nika z zastrzeżeniem miejsca pobytu, CPH 24 (1972), z. l, s. l-34. M. Żołnierczuk, Wykupienie się z niewoli w rzymskim prawie klasycznym, AUMCS Sect. G 23 (1976), s. 87-121. G. Żurek, Servi sunt - immo homines, Mean. 22 (1967), s. 216-225. PODRÓŻE. KOMUNIKACJA. DROGI M. Cary, E.H. Warmington, Starożytni odkrywcy. Warszawa 1968. L. Casson, Podróże w starożytności, Wrocław 1981. S. Parnicki-Pudełko, Starożytne drogi i mosty. Warszawa 1970. A. Rosset, Starożytne drogi i mosty. Warszawa 1970. J. Wielowiejski, Na drogach i szlakach Rzymian, Warszawa 1984. HISTORIA REGIONALNA J.D. Amusin, Rękopisy znad Morza Martwego, Warszawa 1963. E.W. Bovill, Złoty szlak Maurów, Warszawa 1966. Ch. Danow, Trakowe, Warszawa 1987. T. Kotula, Afryka Północna w starożytności, Wrocław 1972. S. Moscati, Świat Fenicjan, Warszawa 1971. B. Nadel, Penetracja Rzymu i wpływy rzymskie na północnym wybrzeżu Morza Czar- nego, Mean. 24 (1969), s. 51-69, 116-124. B. Nadel, Reges amid północnego Nadczarnomorza i ich stosunki prawno-polityczne z Rzymem w ostatnim wieku republiki i pierwszych dwóch wiekach cesarstwa, "Eos", 51 (1961), s. 118-134. Od Fanagorii do Apolonii. Z dziejów antycznych miast nad Morzem Czarnym, opr. M. Nowicka, L. Press, Warszawa 1962. 652 Aneks Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym. Przełożył, wstępem i komentarzem opa- trzył W. Tyloch, Warszawa 1963. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1956. J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy, Warszawa 1970. T. Sulimirski, Sarmaci, Warszawa 1979. W. Tyloch, Aspekty społeczne gminy z Qumran w świetle rękopisów znad Morza Mart- wego i tekstów autorów starożytnych. Warszawa 1968. M. Wheeler, Rzym poza granicami cesarstwa. Warszawa 1958. IV. DZIEJE ITALII I RZYMU DO WYBUCHU WOJEN PUNICKICH (DO 264 ROKU P.N.E.) i H. Adamczyk, Kartagina a Rzym przed wojnami punickimi, Wrocław 1978. B. Biliński, Problem pracy w starożytnym Rzymie, I, Czasy królewskie i wczesna repub- lika (VIII-IV/III w. p.n.e.), Arch. 3 (1949), s. 45-111. R. Bloch, Etruskowie, Warszawa 1967. K.Chyliński, O powstaniu urzędu cenzorów [w:] Pamiętnik IVPowszechnego Zjazdu Historyków w Poznaniu, t. I, Lwów 1925, s. 8. W. Dobrowolski, Sztuka Etrusków, Warszawa 1971. E. Gintowt, Etapy powstawania ustroju republikańskiego w starodawnym Rzymie. Zmiana cha- rakteru rzymskiej tribus przypisywana Appiusowi Ciaudiusowi Caecusowi, Spr. Pozn. T.P.N. 1948, s. 56-65. J. Heurgon, Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich. Warszawa 1973. J. Heurgon, Życie codzienne Etrusków, Warszawa 1966. ' E. Kalinka, Podanie o założeniu Rzymu, Przegl. Klas. 4 (1938), s. 221-233. I. Kazik-Zawadzka, Aktualny stan badań nad językiem i pochodzeniem Etrusków, Mean. 11 (1956), s. 326-333. R. Knapowski, Rachunki skarbowe Rzeczypospolitej rzymskiej w 293 r. p.n.e., Spr. Pozn. T.P.N. 1957, s. 272-274. J. Korpanty, Z najnowszych badań nad początkami Rzymu, Mean. 24 (1969), s. 176-184. T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987. M. Pallottino, Etruskowie, Warszawa 1968. R. Pankiewicz, Wczesna ekonomika rzymska a początki systemu monetarnego, "Eos" 71 (1983), z. 2, s. 257-264. L. Rychlewska, Habent sua fata flbulae, Mean. 37 (1982), s. 251-264. A. Sadurska, Najnowsze badania archeologiczne nad początkami Rzymu, Mean. 31 (1976), s. 404-424. Z. Zmigryder-Konopka, Historia ustroju Rzeczypospolitej Rzymskiej (Sprawozdanie z litera- tury), PH 4 (1929), s. 311-355. E. Zwolski, Nowe źródła do dziejów wczesnej Etrurii, KH 75 (1968), z. l, s. 91-96. V. ROZKWIT I UPADEK REPUBLIKI (LATA 264-31 P.N.E.) H. Adamczyk, Kartagińska polityka w Hiszpanii w świetle świadectw Polibiusza, Liwiu- sza i Appiana, "Antiquitas" 12 (1984), s. 3-20. Bibliografia prac w języku polskim 653 T. Aleksandrowicz, Mennictwo Italików w okresie ich wojny przeciw Rzymowi w latach 90-88 p. n. e.. Prace Nauk. US, Historia i Współczesność 5 (1979), s. 44-64. T. Aleksandrowicz, Organizacja i program państwa Italików, Mean. 33 (1978), s. 489-502. R. Andrzejewski, Listy polecające do Cycerona w świetle antycznych zasad rekomenda- cji, "Eos" 63 (1975) z. 2, s. 43-59. I. Bieżuńska-Małowist, Kryzys klas rządzących w Rzymie u schyłku republiki i jego wyraz w ideologii ówczesnych pisarzy, Mean. 8 (1953), s. 341-360. I. Bieżuńska-Małowist, Poglądy Cycerona na zadania i obowiązki męża stanu, KH 1958, z. 2, s. 353-366. I. Bieżuńska-Małowist, Upadek republiki rzymskiej, Wiad. Hist. 5 (1952), s. 210-217. L.T. Błaszczyk, Uwagi o znaczeniu terminu optimates, ZNUŁ, Seria l, 1965, z. 40, s. 3-17. L.T. Błaszczyk, Ze studiów nad senatem rzymskim w okresie schyłku republiki. Łódź 1965. B. Bolz, Majątek Cycerona, Mean. 16 (1961), s. 241-249. B. Bolz, Niewolnicy w pismach Cycerona, Poznań 1963. M. Brożek, Polityczne podłoże stanowiska Cycerona w procesach de repetundis, Mean. 19 (1964), s. 255-270. M. Brożek, Problemy chwili a funkcja publicystyki rzymskiej na przełomie republiki i pryncypatu, Mean. 8 (1953), s. 407-423. G. Charles-Picard, Hannibal, Warszawa 1971. G. i C. Charles-Picard, Życie codzienne w Kartaginie w czasach Hannibala, Warszawa 1962. M.H. Crawford, Rzym a świat grecki. Zależności gospodarcze, PH 67 (1976), s. l-14. G. Ferrero, Wielkość i upadek Rzymu, Poznań 1935. Z. Gansiniec, Powstania niewolników rzymskich, Kraków 1966. H.-Geremek, Spisek Brutusa, Mean. 10 (1955), s. 292-307, 371-384, 413-430. M. Grzesiowski, Wojskowa kampania Cycerona w Cylicji jesienią 51 r. p.n.e., Mean. 15 (1960), s. 155-166. M. Gumowski, Aprowizacja Rzymu w czasie I wojny punickiej, Mean. 3 (1948), s. 187- 207. M. Gumowski, Operacje finansowe Rzymu w czasie II wojny punickiej, Kraków 1918. M. Gumowski, Przełom religijny w Rzymie w czasie II wojny punickiej, Poznań 1927. S. Hammer, Oktawian w roli triumwira, "Eos" 39 (1938), s. 61-91, 191-216. J. Huk, Kilka uwag o roli M. Licyniusza Krassusa w I triummracie, ZNUGd., Historia (1971), s. 5-23. M. Jaczynowska, Cycero wobec Wyzysku prowincji, Mean. 8 (1953), s. 10-25. M. Jaczynowska, Dochody arystokracji senatorskiej z prowincji rzymskich a jej zróż- nicowanie spofeczno-ekonomiczne na schylku republiki, KH 67 (1960), z. 2, s. 297- 328. M. Jaczynowska, Kult wodzów rzymskich w okresie republiki (III-I w. p.n.e.), "Balca- nica Posnaniensia" 3 (1984), s. 157-165. M. Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku republiki rzymskiej [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bie- żuńskiej- Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów. Warszawa 1988, s. 256-287. M. Jaczynowska, Własność ziemska nobilów w okresie schyłku republiki rzymskiej, "Ro- czniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych", 21 (1959), s. 9-49. A. Jankowski, Poglądy prawne o daninach gruntowych (vectigalia agrorum) w epoce późno- republikańskiej, "Antiquitas" 2 (1966), s. 99-130. 654 Aneks A. Jankowski, Położenie prawne rolników osiedlonych na mocy ustawy agrarnej Tyberiu- sza i Gajusza Grakchów, ZNUWr., Prawo 6 (1959), s. 15-30. H. Jezierski, Proces Rabiriusza, Mean. 26 (1971), s. 485-497. O. Jurewicz, Niewolnicy w komediach Plauta, Warszawa 1958. Jurewicz, Plautus, Kato Starszy i społeczeństwo rzymskie, Mean. 11 (1956), s. 437- 458. J. Justyński, Listy polityczne Cycerona. Mysi polityczna Cycerona w Świetle jego listów, Warszawa 1970. J. Justyński, Monarchizm i republikanizm myśli politycznej Marka Tulliusza Cycerona, CPH 22 (1970), z. l, s. 1-19. J. Justyński, Uniwersalizm polityczny w piśmiennictwie rzymskim I w. p.n.e., ZNUMK, Prawo 11 (1972), s. 81-93. J. Justyński, Zasady administracji prowincją rzymską w świetle doktryny Cycerona i analizy listu-memoriału Ad. Ouintum fr. 1,1, ZNUMK, Prawo 8 (1968), s. 105-119. M. Kaczmarkowski, Alea iacta est, Mean. 20 (1965), s. 145-148. R. Kamienik, Alea iacta est, AUMCS, Sect. F 29 (1974), s. 21-31. R. Kamienik, Gladiatorzy i igrzyska gladiatorskie w ostatnim wieku republiki rzymskiej, Roczn. Lub. 23/24 (1981/82), s. 7-22. R. Kamienik, Klęska obozu republikańskiego w wojnie 49-48 p.n.e. a odpowiedzialność Pompejusza, AUMCS, Sect. F 18 (1963), s. 5-32. R. Kamienik, Kwestia naczelnego dowództwa Pompejusza i ewakuacja Italii przez woj- ska republikańskie w czasie wojny domowej 49 r. p.n.e., AUMCS, Sect. F 19 (1964), s. 57-85. R. Kamienik, Libertus ingratus, "Antiquitas" 9 (1983), s. 63-82. R. Kamienik, O cudowności i roli bogów w ruchach społecznych starożytności rzymskiej (na przykładzie sycylijskich powstań niewolników w II w. p.n.e.), AUMCS, Sect. F. 38/39 (1983/84), s. 55-74. R. Kamienik, Odwrót Spartakusa i fiasko przeprawy na Sycylię, AUMCS, Sect. F 15 (1960), s. 1-20. R. Kamienik, Studia nad powstaniem Spartakusa, Lublin 1984. R. Kamienik, Studia nad topografią powstania Spartakusa, AUMCS, Sect. F 28 (1973), s. 95-124. R. Kamienik, Ucieczka Labienusa. Przyczynek do wojny domowej Cezara z Pompeju- szem, AUMCS, Sect. F. 32 (1977), s. 29-45. R. Kamienik, W 2050 rocznicę powstania Spartakusa. Kilka zagadnień, AUMCS, Sect. F 35/36 (1980/81), s. 31-51. R. Kamienik, Wojna Cezara z Pompejuszem na Wschodzie, AUMCS, Sect. F 21 (1966), s. 161-191. R. Kamienik, Z najnowszych badań nad powstaniem Spartakusa, "Biuletyn Lubelskie- go Towarzystwa Naukowego" 16 (1974), nr 2, s. 133-141. R. Kamienik, Z zagadnień powstania Spartakusa, AUMCS, Sect. F 26 (1971), s. 1-31. R. Knapowski, Rachunki skarbowe Rzeczypospolitej rzymskiej w latach 49-45 p.n.e., Spr. Pozn. T.P.N. 1960, s. 55-57. R. Knapowski, Rachunki skarbowe Rzeczypospolitej rzymskiej w 168-167 r. p.n.e., Spr. Pozn. T.P.N. 1959, s. 28-30. J. Kolendo, W jaki sposób Spartakus stal się niewolnikiem, Mean. 33 (1978), s. 301-308. E. Konik, Gajusz Juliusz Cezar na Bałkanach, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 177-184. E. Konik, G. Juliusz Cezar w historiografii, AUMCS, Sect. F 29 (1974), s. 33-41. Bibliografia prac w języku polskim 655 E. Konik, Polityka Gajusza Juliusza Cezara wobec prowincji, "Antiquitas" 5 (1975), s. 33-47. E. Konik, Przyczyny powstania Spartakusa w Italii, "Antiquitas" 9 (1983), s. 91-94. E. Konik, Technika w Wojnie Galijskiej Cezara, "Antiquitas" 4 (1974), s. 27-50. J. Korpanty, Przyczynek do problemu tzw. senatores pedarii, Mean. 34 (1979), s. 415- 418. J. Korpanty, Rozwój politycznej roli jednostki w republice rzymskiej i jego odbicie w literaturze, Wrocław 1971. J. Korpanty, Rzeczpospolita potomków Romulusa. Ludzie, wydarzenia, idee. Warszawa 1979. J. Korpanty, Studia nad łacińską terminologią polityczno-socjalną okresu republiki rzym- skiej, Kraków 1976. J. Korpanty, Z dziejów rzymskiej "pietas", Mean. 30 (1975), s. 7-18. J. Korpanty, Z dziejów rzymskiej "virtus", "Znak" (1976), z. 6, s. 701-708. J. Korpanty, Ze słownika politycznego republiki rzymskiej: "factio", Mean. 29 (1974), s. 368-372. J.N. Korżyński, Stosunek niewolników do zagadnienia osobistej wolności (na podstawie komedii rzymskiej), Mean. 13 (1958), s. 120-136. T. Kotula, Mało znane powstanie Afrów i niewolników przeciw Kartaginie (Diod. XIV, 77), Mean. 21 (1968), s. 362-371. T. Kotula, Masynissa, Warszawa 1976. T. Kotula, Rzekoma reforma demokratyczna Hannibala w Kartaginie, "Eos" 57 (1967/ 1968), s. 272-281. E. Kowalska, Triumf - instytucja sakralna i polityczna \v Rzymie republikańskim, Mean. 41 (1986), s. 33-48, 71-84. H. Kowalski, Organizacja przekupstw wyborczych w Rzymie w okresie schyłku repub- liki, "Antiquitas" 9 (1983), s. 107-118. H. Kowalski, Przemoc jako metoda walki wyborczej w Rzymie w okresie schyłku repub- liki (78-50 r. p.n.e.), AUMCS, Set. F 38/39 (1983/1984), s. 75-92. A. Krawczuk, "Agrarii" jako rzymskie stronnictwo polityczne, ZNUJ, Historia 6 (1961), s. 33-41. A. Krawczuk, Cycerona trzecia mowa de legę agraria i projekt ustawy L. Flawiusza z r. 60 p.n.e., "Eos" 50 (1959/1960), z. 2, s. 125-132. A. Krawczuk, Data wygłoszenia i tło polityczne mowy Cycerona ,Pro Sextio Roscio Amerino", "Eos" 47 (1954/1955), z. 2, s. 121-138. A. Krawczuk, Herod, król Judei, wyd. III, Warszawa 1988. A. Krawczuk, Gajusz Juliusz Cezar, wyd. II popr., Wrocław 1972. A. Krawczuk, Geneza nadań obywatelstwa rzymskiego przez wodzów, ZNUJ, Historia 9 (1962), s. 5-17. A. Krawczuk, Kleopatra, wyd. III, Wrocław 1972. A. Krawczuk, Kolonizacja sullańska, Wrocław 1960. A. Krawczuk, Miasta Etrurii wobec pierwszej wojny domowej w Rzymie, ZNUJ, Histo- ria 5 (1961), s. 21-36. A. Krawczuk, Prawo XII kolonii, ZNUJ, Historia 4 (1960), s. 5-16. A. Krawczuk, Rzym i Jerozolima, wyd. III, Poznań 1987. A. Krawczuk, Virtutis ergo. Nadania obywatelstwa rzymskiego przez wodzów republiki, Kraków 1963. T. Kucharczak, Starożytna Syria wobec ekspansji Rzymu (II-I w. p.n.e.), Mean. 31 (1976), s. 41-45. K. Kumaniecki, Cyceron, człowiek-polityk-pisarz, Przegl. Hum. l (1957), z. l, s. 9-22. 656 Aneks K. Kumaniecki, Cyceron i jego współcześni, wyd. II, Warszawa 1989. K. Kumaniecki, Literatura rzymska. Okres cyceroński. Warszawa 1977. K. Kumaniecki, Mowa Cycerona o orzeczeniu haruspików, PH 59 (1968), s. 445-459. K. Kumaniecki, Mowa Cycerona pro P. Ouinctio, Mean. 27 (1972), s. 429-451. K. Kumaniecki, Proces Ligariusza, PH 57 (1966), s. 327-345. K. Kumaniecki, Zaginione mowy Cycerona w obronie G. Korneliusza, Mean. 26 (1971), s. 298-329. A. Kunisz, Armia powstańcza Spartakusa i jej wodzowie, Mean. 13 (1958), s. l-14, 63-70. A. Kunisz, Druga wojna punicka'a przemiany w mennictwie rzymskim, PH 68 (1977), s. 205-229. A. Kunisz, Mennictwo imperatorskie schyłkowego okresu republiki rzymskiej, "Antiqui- tas" 13 (1987), s. 51-63. i A. Kunisz, Pemowartosciowosć a kredytowy charakter pieniądza w państwie rzymskim, Prace Nauk. UŚ, Historia i Współczesność 5 (1979), s. 7-43. J. Kuranc, Korneliusz Scypion Afrykański Starszy w legendzie historycznej, Roczn. Hum. 11 (1962), z. 3, s. 139-160. J. Linderski, Państwo a kolegia. Ze studiów nad historią rzymskich stowarzyszeń u schyłku republiki, Kraków 1961. J. Linderski, Rzymskie zgromadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław 1966. J. Linderski, Świadectwa Askoniusza o położeniu prawnym kolegiów u schyłku republiki, "Eos" 50 (1959/60), z. 2, s. 133-141. T. Łoposzko, Dwie koncepcje pojęcia "populus Romanus" w propagandzie politycznej lat pięćdziesiątych I w. p.n.e., "Antiquitas" 9 (1983), s. 137-146. T. Łoposzko, Głód w Rzymie w 57 r. p.n.e., Roczn. Lub. 10 (1967), s. 9-28. T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987. T. Łoposzko, Kolegia rzymskie w latach 58-56 p.n.e., AUMCS, Sect. F 20 (1965), s. 21-43. T. Łoposzko, Kto się kryje pod określeniem Cycerona "Calvus ex Nanneianis" (ad. Att. I, 16, 5), "Eos" 60 (1972), z. l, s. 71-85. T. Łoposzko, Kwestia mieszkaniowa w starożytnym Rzymie, Mean. 11 (1956), s. 309-325. T. Łoposzko, Misja Publiusza Sextiusza w Galii w 58 r. p.n.e., AUMCS, Sect. F 29 (1974), s. 12-19. T. Łoposzko, Nieznane projekty ustaw w Rzymie z 53 r. p.n.e., AUMCS, Sect. F 23/24 (1968/69), s. 27-46. T. Łoposzko, Oddziały zbrojne Klodiusza 61-53, AUMCS, Sect. F 21 (1966), s. 129-159. T. Łoposzko, Plebs rzymski na przełomie naszej ery (próba definicji), "Balcanica Posna- niensia" 3 (1984), s. 145-156. T. Łoposzko, Pozycja społeczna tribuni aerarii, AUMCS, Sect. F 18 (1963), s. 33-52. T. Łoposzko, Rozdawnictwo prywatne w Rzymie starożytnym u schyłku republiki, Mean. 17 (1962), s. 207-214. T. Łoposzko, Rzymskie warstwy średnie w przededniu naszej ery, "Antiquitas" 13 (1987), s. 87-103. T. Łoposzko, Średniozamożne warstwy społeczeństwa w dobie upadku republiki, AUMCS, Sect. F 14 (1959), s. 53-99. T. Łoposzko, Tajne intrygi polityczne Marka Krassusa w latach 61-56 p.n.e., AUMCS, Sect. F 28 (1973), s. 125-151. T. Łoposzko, Trybunat Publiusza Klodiusza w Świetle źródeł i historiografii. Warszawa 1974. Bibliografia prac w j?zyku polskim 657 T. Łoposzko, Udział niewolników w ruchach społecznych w Rzymie w latach pięćdziesią- tych p.n. e., Roczn. Lub. 14 (1971), s. 39-63. T. Łoposzko, Zaburzenia plebsu miejskiego w Rzymie w latach pięćdziesiątych p.n.e., AUMCS, Sect. F 9 (1952), s. 85-128. T. Łoposzko, Zapomniany przywódca plebejski z I w. p.n.e. (Sextus Clodius), Mean. 24 (1969), s. 166-175. S. Łoś, Rzym na rozdrożu. Studium monograficzne o Katonie Starszym, Warszawa 1960. M. Małecki, Galia i jej mieszkańcy w oczach Cezara, Wiad. Hist. 27 (1984), s. 99-108. E. Mazurkiewicz, Marek Licyniusz Krassus wobec wygnania Cycerona, AUMCS, Sect. F 31 (1976), s. 1-11. A.W. Miszulin, Powstanie Spartakusa. Zarys populamo-naukowy, Warszawa 1952. Z. Morawiecki, Propagandowe aspekty mennictwa 43 r. p.n.e. (Emisje Gajusza i Marka Antoniusza), "Studia Archeologiczne" 3 (1982), s. 99-118. L. Morawiecki, Propagandowe aspekty mennictwa rzymskiego 43/42 r. p.n.e. (na margi- nesie pracy P. Walimanna: Miinzpropaganda in den Anfangen des Zweiten Triumvirats 43/42 v. Chr. Bochum 1977), Wiad. Num. 24 (1980), z. 4, s. 324-341. S. Mrozek, Działalność administracyjno-gospodarcza Lucjusza Licyniusza Lukullusa na Wschodzie, Mean. 23 (1968), s. 117-126. S. Mrozek, Spofeczno-gospodarcze znaczenie wyzwoleńców u schyłku republiki i na początku cesarstwa rzymskiego, "Roczniki Dziejów Gospodarczych i Społecznych" 37 (1976), s. 33-45. A. Murawski, Akcjum 31 p.n.e.. Warszawa 1986. W. Pająkowski, Pierwsza wojna Rzymian z litrami. Przyczyny, przebieg, skutki, Mean. 32 (1977), s. 29-39, 85-96. W. Pająkowski, Zagadnienie udziału Skordysków w wojnie Rzymian z Dalmatami w 156/155 p.n.e., "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 127-136. R. Pankiewicz, Od realnej do umownej wartości towarów. Z problematyki cen w okresie Republiki Rzymskiej, Mean. 40 (1985), s. 3-8. R. Pankiewicz, Relacje wartości złota i srebra w republikańskim systemie monetarnym starożytnego Rzymu, ZNUGd., Historia 13 (1983), s. 19-44. G. Pianko jest autorką serii artykułów opublikowanych w różnych tomach "Meandra" pod wspólnym tytułem Korespondenci Cycerona - oto ich wykaz według stanowią- cych podtytuły imion: Aulus Licyniusz Cecyna, 25 (1970), s. 444-453; Gajusz Antoniusz Hybryda, 28 (1973), s. 143-145; Gajusz Azyniusz Pollion, 18 (1963) s. 151-157; Gajusz Juliusz Cezar, 27 (1972), s. 471-486; Gajusz Kasjusz Longinus, 23 (1968), s. 203-210; Dwaj Fadiusze, 28 (1973), s. 109-114; Kwintus Cecyliusz Metellus Celer. Kwintus Cecy- liusz Metellus Nepos, 24 (1969), s. 498-506; Kwintus Tulliusz Cyceron, 24 (1969), s. 402-415; Lucjusz Lukcejusz, 24 (1969), s. 326-334; Lucjusz Munacjusz Plankus, 19 (1964), s. 446-451; Marek Celiusz Rufus, 17 (1962), s. 179-191; Marek Emiliusz Lepidus, 26 (1971), s. 32-42; Marek Juniusz Brutus, 23 (1968), s. 45-53; Marek Klaudiusz Marcel- lus, 24 (1969), s. 14-20; Marek Tulliusz Tiro, 26 (1971), s. 498-503; Młodzi Cyceronowie, 27 (1972), s. 30-38; P. Korneliusz Lentulus Spinter ojciec i P. Korneliusz Lentulus Spinter syn, 23 (1968), s. 513-521; Publiusz Watyniusz, 31 (1976), s. 94-103; Serwiusz Sulpicjusz Rufus, 18 (1963), s. l6-25;Terencja, Tullia, 28 (1973), s. 24-27; Tytus Pomponiusz Attyk, 25 (1970), s. 173-182. M. Plezia, O żołnierzach Juliusza Cezara, Mean. l (1946), s. 530-541. M. Plezia, Wybór pism naukowych M. Tulliusza Cycerona, Wrocław 1954. M. Popławski, Polityczna publicystyka w dobie Cezara i Augusta, Lublin 1935. 42 - Dzieje Rzymu t. II 658 Aneks J. Prostko-Prostyński, Wypad oblężonych w .Wojnie galijskiej' Cezara, "Balcanica Po- snaniensia" 3 (1984), s. 185-192. N. Rogosz, Geneza wojny domowej lat 49-48 p.n.e. a jej ujecie w relacji Aulusa Hircju- sza. Prace Nauk. US, Historia i Współczesność 6 (1982), s. 7-20. N. Rogosz, Lex Tribun.icia de Caesare absente consule creando (52 r. p.n.e.), PH 76 (1985), s. 1-13. N. Rogosz, Senat a konflikt Pompejusza z Cezarem, "Antiquitas" 13 (1987), s. 201-233. J.S. Saj, Rola Cezara w dziele tworzenia "pierwszego triumwiratu", "Antiquitas" 12 (1984), s. 35-45. J. Sikorski, Karmy 216 p.n.e.. Warszawa 1984. M. Smokowski, Cycero w Azji, "Eos" 49 (1957/58), z. 2, s. 111-125. F. Sokotowski, Cezar i cezar, Mean. 2 (1947), s. 223-233. J. Szulczyk, Pogłębienie kryzysu gospodarczo-politycznego w Rzymie w latach 70-tych I w. p.n.e. (Wojna z Sertoriuszem. Powstanie Spartakusa), "Eos" 71 (1983), z. l, s. 73-83. ł. Szulczyk, Problemy aprowizacji armii rzymskiej w czasie wojny z Sertoriuszem, "Anti- quitas" 13 (1987), s. 235-247. J. Szulczyk, Problemy aprowizacji armii rzymskiej w okresie podboju Galii Zaalpejskiej przez G. Juliusza Cezara, "Ciassica Vratislaviensia" 11 (1987), s. 35-44. J. Szulczyk, Wolni w przebraniu niewolników w Rzymie w latach wojen domowych w I w. p.n.e., "Antiquitas" 9 (1983), s. 209-214. E. Truszczyńska-Marciniak, Lucjusz Korneliusz Sulla a ekwici, ZNUGd., Historia 3 (1974), s. 5-17. S.L. Utczenko, Kryzys i upadek republiki w starożytnym Rzymie, Warszawa 1973. G. Walter, Cezar, Warszawa 1983. J. Wikarjak, Cyceron w Asturze, Symb. Phil. Posn. l (1973), s. 47-63. J. Wikarjak, Kampania przedwyborcza Cycerona w roku 65/64 p.n.e., Mean. 19 (1964), s. 241-254. J. Wikarjak, Ostatni rok życia i działalności Cycerona, "Języki obce w szkole" 4 (1960), s. 1-10. J. Wikarjak, Ovatio, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 33-45. J. Wikarjak, Początki działalności Cycerona, Mean. 37 (1982), s. 235-249. M. Wiśniowolski, Akcja władz rzymskich przeciwko czcicielom Bakchusa, Mean. 34 (1979), s. 361-367. J. Wolski, Imperium Parthicum. Przyczyny wzrostu i upadku, "Eos" 74 (1986), z. 2, s. 183-192. J. Wolski, Rzym i państwo Panów w I w. p.n.e., KH 92 (1985), s. 221-233. A. Wójcik, Przydomek Katona Starszego, "Eos" 59 (1971), z. 2, s. 309-323. A. Wójcik, Społeczne podłoże legendy o antagonizmie między Katonem Starszym a Scy- pionem, "Eos" 53 (1963), z. 2, s. 341-354. A. Wójcik, Virtus Catonis. Legenda i autolegenda Katona Starszego, "Eos" 55 (1965), z. 2, s. 296-309. K. Zakrzewski, Poprzednik Cezara - Lucjusz Korneliusz Cinna, PH 29 (1930/31), s. 64-75. K. Zakrzewski, Rewolucja rzymska - jej przesłanki polityczne i gospodarcze, PH 35 (1936), s. 427-468. T. Zawadzki, Społeczno-polityczne przemiany Rzymu i Świata śródziemnomorskiego w ostatnim stuleciu republiki, Mean. 8 (1953), s. 393-406. A. Ziółkowski, Sprawa Lokroi Epizephyrioi w 205/204 r. p.n.e., "Eos" 70 (1982), z. 2, s. 319-329. Bibliografia prac w języku polskim 659 A. Ziólkowski, Urbs direpta. Los miasta zdobytego przez Rzymian w okresie wielkich podbojów [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Mafowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów, Warszawa 1988, s. 87-116.- - - A. Ziółkowski, Wiarygodność liczb jeńców wojennych w dziele Liwiusza Ab urbe condita ks. XXI-XLV, RH 48 (1982), s. 99-120. A. Ziółkowski, Źródła dopływu niewolników do Italii w II w. p.n.e. Złupienie Epiru w III wojnie macedońskiej, PH 72 (1981), s. 381-392. M. Ziółkowski, Taktyka rzymska w wojnach z barbarzyńcami na przykładzie walk w Brytanii i Germanii w I w. p.n.e., AUNC, Historia 10 (1975), s. 21-32. Z. Zmigryder-Konopka, Dyktatura i Cezaryzm [w:] Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Lwów 1935, s. 14. Z. Zmigryder-Konopka, Historia ustroju Rzeczypospolitej Rzymskiej (Sprawozdanie z lite- ratury), PH 4 (1929), s. 311-355. Z. Zmigryder-Konopka, Oblicze prawne ekspansji rzymskiej [w:] Charisteria G. Przy- chocki a discipulis oblata. Warszawa 1934, s. 335-356. Z. Zmigryder-Konopka, Sertoriusz a Pompejusz na tle paktów z Mitrydatesem, Przegl. Klas. 4 (1938), s. 389-417. Z. Zmigryder-Konopka, Wystąpienie władzy rzymskiej przeciw Bachanaliom italskim, PH 29 (1930/1), s. 19-64. Z. Zmigryder-Konopka, I. Bieżuńska, Marsyas italski. Auspicia i libertas w strukturze państwowości rzymskiej, Przegl. Klas. 5 (1939), s. 585-603. J. Żeber, Stanowisko prawne niewolników wyzwolonych warunkowo w prawie rzymskim epoki republikańskiej, ZNUWr., Prawo 73, 1979, s. 105-121. VI. CESARSTWO RZYMSKIE OD AUGUSTA DO KONSTANTYNA I WIELKIEGO (LATA 31 P.N.E. - 337 N.E.) J.D. Artymowski, Lekarze rzymscy wobec kultu Mitry, "Euhemer" 1981, nr 2, s. 31-39. I. Bieżuńska-Małowist, Niewolnicy urodzeni w domu i charakter pracy niewolniczej w Egipcie rzymskim, PH 50 (1959), s. 433-447. I. Bieżuńska-Małowist, Poglądy nobilitas okresu Nerona i ich podłoże gospodarczo-spofeczne, Warszawa 1952. I. Bieżuńska-Małowist, Praca najemna niewolników w Egipcie grecko-rzymskim, Spr. Wydz. Nauk Społ. PAN 8 (1965), z. 2, s. 24-31. I. Bieżuńska-Małowist, Rozpowszechnianie się obywatelstwa rzymskiego i rola obywateli rzymskich w Egipcie w okresie wczesnego cesarstwa, Mean. 29 (1974), s. 57-64. I. Bieżuńska-Małowist, Wpływ podboju rzymskiego na życie Egiptu [w:] Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie 1958, Warszawa 1960, Historia Starożytna, s. 49-62. I. Bieżuńska-Małowist, Zastosowanie pracy niewolniczej w Egipcie, PH 64 (1973), s. 221-241. I. Bieżuńska-Małowist, Zbiegostwo niewolników w Egipcie grecko-rzymskim, Spr. Wydz. Nauk Społ. PAN 10 (1967), z. 3, s. 40-50. L.T. Błaszczyk, Liwiusz i August w świetle przedmowy do Dziejów Rzymu, ZNUŁ, Seria l, 1958, z. 8, s. 27-36. W. Bojarski, Prawne formy zapobiegania kryzysom w rolnictwie w okresie późnego cesarstwa rzymskiego, Mean. 30 (1975), s. 76-87. 660 Aneks W. Bojarski, Przymus zagospodarowania nieużytków (epibole) w cesarstwie rzymskim według konstytucji z III-V w., ZNUMK, Prawo 10 (1971), s. 45-58. J. Carcopino, Życie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa. Warszawa 1966. L. Castiglione, Pompeje i Herkulanum, Warszawa 1986. E. Ceran, Rzemieślnicy i kupcy w Antiochii i ich ranga społeczna, Wrocław 1969. D.J. Crawford, Domeny cesarzy rzymskich w I-III -w., PH 66 (1975), s. 539-556. S. Czarnowski, Herkules galijski, PH 5 (1925), s. 238-260. H. Daniel-Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, Poznań 1965. Ch. Dawson, Formowanie się chrześcijaństwa. Warszawa 1965. E. Dąbrowa, Ancyra (czynnik rozwoju miasta), "Eos" 62 (1974), z. 2, s. 323-337. E. Dąbrowa, Mało znany aspekt polityki Rzymu wobec Bosporu w czasach panowania Augusta, "Antiquitas" 9 (1983), s. 9-14. E. Dąbrowa, Pozycja społeczna galackiej arystokracji i jej podstawy gospodarcze (I-III w.), "Eos" 63 (1975), z. l, s. 129-147. ' E. Dąbrowa, Rozwój sieci drogowej w Azji Mniejszej w dobie wczesnego cesarstwa [w:] Prowincje rzymskie, ich znaczenie w ramach imperium, Wrocław 1976, s. 9-28. E. Dąbrowa, Yictoriae Senatus Romani. Senat a cesarze w latach 235-260 [w:] Problemy schyłku świata antycznego. Prace Nauk. US, Historia i Współczesność 3, Katowice 1978, s. 28-49. E. Dąbrowa, Wyższe warstwy społeczne w prowincji Azji w początkach pryncypatu, ZNUJ, Historia 50 (1974), s. 31-44. E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki: geografia, historia, kultura, t. l-2, Poznań 1968. S. Dedio, Żydzi na dworach cesarzy rzymskich. Literatura Klas. 4 (1930), s. 141-162. D. Dembińska-Siury, Seneki marzenie o idealnym władcy, St. Filoz. 1979, z. 10, s. 23-33. P.M. Duval, Życie codzienne w Galii w okresie pokoju rzymskiego I-III w.. Warszawa 1967. R. Etienne, Życie codzienne w Pompejach, Warszawa 1971. H. Gajewska, Mosty i porty rzymskie na Dolnym Dunaju, Arch. 20 (1969), s. 204-215. H. Gajewska, Z badań nad zagadnieniem dróg rzymskich łączących Dolną Mezję z Dacją, KHKM 18 (1970), s. 27-35. H. Geremek, Panegyreis - uroczystości publiczne w miastach egipskich III-IV w. [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Malowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów. Warszawa 1988, s. 66-86. H. Geremek, Z problemów dzierżawy ziemi państwowej w Egipcie rzymskim. Związki dzierżawców z Fajum, PH 59 (1968), s. 363-379. E. Gibbon, Zmierzch cesarstwa rzymskiego, t. I-II, Warszawa 1975. J.J. Górny, Zagadnienie niewolnictwa w świetle pism Św. Hieronima, "Studia Warmiń- skie" 11 (1974), s. 309-374. M. Grant, Miasta Wezuwiusza, Warszawa 1986. M. Grant, Neron, Warszawa 1980. P. Grimal, Miasta rzymskie. Warszawa 1970. P. Gruszka, Kommodian i jego poglądy społeczne, ZNUGd., Historia 13 (1983), s. 63-91. P. Gruszka, Stan majątkowy Pliniusza Młodszego, "Antiquitas" 6 (1978), s. 35-52. F. Gryglewicz, Niewolnicy w Nowym Testamencie, Lublin 1961. Z. Haszczyc, Kryzys imperium rzymskiego a zmiany w położeniu zewnętrznym cesarstwa w pierwszych dziesięcioleciach III w., Mean. 30 (1975), s. 203-210. Bibliografia prac w języku polskim 661 Z. Haszczyc, Uwagi o sytuacji na peryferiach cesarstwa rzymskiego w okresie rządów Antonina Piusa, Mean. 32 (1977), s. 413-421. Z. Haszczyc, Wojny markomańskie a położenie zewnętrzne cesarstwa rzymskiego w dru- giej połowie II stulecia, Mean. 31 (1976), s. ISl-200. . Z. Haszczyc, Wyprawa przeciw Portom w latach 114-117 i zwrot w polityce zagranicznej cesarstwa rzymskiego po objęciu władzy przez Hadriana, Mean. 30 (1975), s. 143-156. J. Hatłas, Legaci legionu I Italskiego, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 263-266. J. Huk, Grzywny sepulkralne w świetle epitafiów z okresu cesarstwa rzymskiego, ZNUGd., Historia 7 (1978), s. 45-76. M. Jaczynowska, Collegia iwenum. Rola historyczna i działalność organizacji młodzieży w okresie wczesnego cesarstwa, Toruń 1964. M. Jaczynowska, Kult Herkulesa jako główny element opozycji pogańskiej przeciw chrze- ścijaństwu w III i IV w., "Antiquitas" 8 (1979), s. 149-154. A. Jankowski, Uwagi o pomocnikach handlowych i agentach w Rzymie w epoce Pryncy- patu, "Antiquitas" l (1963), s. 167-185. W. Kaczanowicz, Propaganda rzymskiej polityki podbojów na monetach epoki Trojona, Wiad. Num. 20 (1976), z. 3, s. 158-173. W. Kaczanowicz, Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w. n.e.. Katowice 1985. R. Kamienik, Gladiatorzy w Galii rzymskiej w świetle inskrypcji i zabytków archeologi- cznych, "Antiquitas" 3 (1970), s. 3-39. R. Kamienik, Humanitas barbarzyńców i barbarzyństwo Rzymian, Roczn. Lub. 8 (1965), s. 9-36. R. Kamienik, Niektóre aspekty kryzysu władzy rzymskiej w Galii III w. n.e. [w:] Pamiętnik X Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, t. I, Warszawa 1968, s. 25-35. R. Kamienik, Ucisk podatkowy i nadużycia ze strony administracji rzymskiej w ostatnich wiekach cesarstwa, Roczn. Lub. 14 (1971), s. 9-38. R. Kamienik, Zagadnienie pracy w literaturze chrześcijańskiej II-V w. [w:] Pamiętnik XII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, cz. II, Katowice 1979, s. 40-47. R. Kamienik, Zbiegostwo niewolników w okresie późnego cesarstwa rzymskiego i u jego schyłku, Roczn. Lub. 18 (1975), s. 9-32. R. Kamienik, Z zagadnień życia rodzinnego niewolników w Rzymie za cesarstwa, "Anti- quitas" 5 (1975), s. 49-77. J. Kolendo, Bellum Aethiopicum w planach Nerona, "Antiquitas" 9 (1983), s. 83-90. J. Kolendo, Cyrki w rzymskiej Afryce, Arch. 25 (1974), s. 26-52. J. Kolendo, Juppiter Depulsor. Geneza i charakter jego kultu [w:] Pamiętnik X Pow- szechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 1969, Warszawa 1971, t. III, s. 178- 191. J. Kolendo, Kolonat w Afryce rzymskiej w I-II w. i jego geneza. Warszawa 1962. J. Kolendo, Miasta i terytoria plemienne w prowincji Mezji Dolnej w okresie wczesnego cesarstwa [w:] Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach imperium, Wrocław 1976, s. 45-67. J. Kolendo, Niewolnicy i wyzwoleńcy cesarscy w administracji Imperium rzymskiego, KH 79 (1972), z. 2, s. 261-265. J. Kolendo, Nieznana inskrypcja z kolekcji krzemienieckiej i problem fortyfikacji nad Dolnym Dunajem za tetrarcha, PH 57 (1966), s. 558-579. J. Kolendo, Rzymianin przebywający na terenie północnego barbaricum: Sallustius Fortu- natus Costabius wychowany w kraju Kostoboków [w:] 1500-lecie upadku cesarstwa za- chodniorzymskiego, Wrocław 1979, s. 43-52. 662________________ ____Aneks_____________________ J. Kolendo, Rzym i barbarzyńcy Europy Środkowej i Wschodniej, Mean. 42 (1987), s. 385-399. J. Kolendo, Z problematyki rozwoju rolnictwa w Galii rzymskiej. Zastosowanie żniwiar- ki, PH 51 (1960), s. 237-253. J. Kolendo, T. Kotula, Z problematyki rozwoju miast w rzymskiej Afryce, PH 67 (1976), s. 169-179. E. Konik, Markowania i Sarmatia niedoszłe prowincje rzymskie, "Eos" 50 (1959/1960), z. 2, s. 143-162. E. Konik, Tytulatura władców europejskiego barbaricum w świetle antycznych źródeł od I w. p.n.e. do IV w. n.e., "Antiquitas" 13 (1987), s. 25-36. J. Korpanty, Napis na tarczy Augusta i Ody Rzymskie Horacego, Mean. 30 (1975), s. 60-75. T. Kotula, Afrykańska polityka Sewerów, "Ciassica Wratislaviensia" l (1961), s. 3-33. T. Kotula, Dynastia Sewerów a urbanizacja Afryki, Municipium Thagastiensium [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, Warszawa 1968, s. 38-50. T. Kotula, Legatio suscepta gratuita, Mean. 20 (1965), s. 226-237. T. Kotula, L. Septymius Sewerus, Wrocław 1985. T. Kotula, Mauretania mancipia negotiatur. Z problematyki niewolnictwa w okresie późne- go cesarstwa rzymskiego, "Antiquitas" 13 (1987), s. 37-49. T. Kotula, Populus in ciasses distributus w kuriach municypalnych epoki wczesnego ce- sarstwa, "Eos" 60 (1972), z. l, s. 115-128. T. Kotula, Rozwój terytorialny i organizacja latyfundiów w okresie wczesnego cesarstwa, "Eos" 46 (1952/1953), z. 2, s. 113-139. T. Kotula, Rzymskie Millenium, Mean. 16 (1961), s. 69-84. T. Kotula, Septymiusz Sewerus, cesarz z Lepcis Magna, Wrocław 1987. T. Kotula, Stosunki spofeczno-gospodarcze w afrykańskich saltus w I-II w. n.e., "Eos" 47 (1954/1955), z. 2, s. 139-174. T. Kotula, Studia nad genezą municypalnych kurii w rzymskiej Afryce, "Antiquitas" 3 (1970), s. 87-132. T. Kotula, U źródeł afrykańskiego separatyzmu w III w.. Warszawa 1961. T. Kotula, Wielka i mała patria, "Antiquitas" 2 (1966), s. 13-52. T. Kotula, Z badań nad romanizacją Afryki Północnej: problemy i metody (w związku z książką M. Benabou, La resistance africaine a la romanisation), PH 67 (1976), s. 637-642. T. Kotula, Z badań nad ustrojem municypalnym epoki późnego cesarstwa, PH 64 (1973), s. 445-468. T. Kotula, Zgromadzenia prowincjonalne w rzymskich prowincjach okresu wczesnego ce- sarstwa, PH 59 (1968), s. 501-506. T. Kotula, Zgromadzenia prowincjonalne w rzymskiej Afryce w epoce późnego cesarstwa, Wrocław 1965. T. Kotula, Z historii walk plemion afrykańskich w okresie wczesnego cesarstwa, Mean. 11 (1956), s. 3-14, 138-151. T. Kotula, Znaczenie afrykańskich "concilia" w epoce wczesnego cesarstwa, "Antiqui- tas" l (1963), s. 69-132. T. Kotula, Znaczenie prowincji afrykańskich w systemie imperium [w:] Prowincje rzym- skie i ich znaczenie w ramach imperium, Wrocław 1976, s. 69-85. T. Kotula, Z nowszych badań nad historią Afryki Północnej, Mean. 31 (1976), s. 376-386. T. Kotula, A. Ładomirski, Rzym i jego sąsiedzi. Z zagadnień polityki wobec ludów ościennych, Mean. 17 (1962), s. 95-112. A. Krawczuk, Cesarz August, Wrocław 1964. Bibliografia prac w języku polskim 663 A. Krawczuk, Cesarze rzymscy epoki Konstantyna Wielkiego i ich stosunek do spraw kultury, ZNUJ, Historia 30 (1970), s. 49-57. A. Krawczuk, Herod, król Judei, wyd. III, Warszawa 1988. A. Krawczuk, Konstantyn Wielki, wyd. III, Warszawa 1987. A. Krawczuk, Neron, wyd. IV, Warszawa 1984. A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich: pryncypat, wyd. II, Warszawa 1987. A. Krawczuk, Ród Konstantyna, wyd. II, Warszawa 1985. A. Krawczuk, Rzym i Jerozolima, wyd. III, Poznań 1987. A. Krawczuk, Tytus i Berenika. Ennoja, wyd. II, Poznań 1985. J. Królikowski, U źródeł ideologii pryncypatu, "Eos" 45 (1951), z. 2, s. 91-110. J. Królikowski, Wergiliusz jako wyraziciel idei augustowskiej, "Eos" 47 (1953), z. 2, s. 79-95. A. Krzyżanowska, Ikonografia rodziny Sewerów na monetach rzymskich jako wyraz sztuki rzymskiej na przełomie II i III w., "Rocznik Muzeum Narodowego" 2 (1957), s. 175-252. A. Krzyżanowska, Kolonizacja rzymska greckich prowincji, "Biuletyn Numizmatyczny" 5 (1971), s. 85-89. T. Kucharczak, Problem integracji Judei z imperium rzymskim w czasach Agryppy I, Mean. 35 (1980), s. 45-57. K. Kumaniecki, Cesarz August. Próba charakterystyki, "Scripta Minora" 1967, s. 128- 139, C. Kunderewicz, Z dziejów biurokracji w ptolemejskim i rzymskim Egipcie, Mean. 11 (1956), s. 163-169. A. Kunisz, Denar i antoninian. Z problematyki obiegu monetarnego w cesarstwie rzym- skim w III w., "Studia Historyczne" 1973, z. 2, s. 171-194. A. Kunisz, Geneza ustroju monetarnego Cesarstwa Rzymskiego, Katowice 1975. A. Kunisz, Gospodarka pieniężna a gospodarka monetarna w epoce późnego cesarstwa rzymskiego [w:] Problemy schyłku świata antycznego. Prace Nauk. US. Historia i Współ- czesność 3 (1978), s. 69-92. A. Kunisz, Historyk Klaudiusz Rufus a powstanie Klodiusza Macera w Afryce w 68 roku n.e.. Prace Nauk. UŚ, Historia i Współczesność 6 (1982), s. 31-44. A. Kunisz, Obieg monetarny w cesarstwie rzymskim w latach 214/215-238. Od reform Karakalli do przywrócenia emisji antoniniana. Katowice 1971. A. Kunisz, Pełnowartosciowosć a kredytowy charakter pieniądza w państwie rzymskim, Prace Nauk. US, Historia i Współczesność 5 (1979), s. 7-43. A. Kunisz, Pieniądz zastępczy i jego rola w ekonomice państwa rzymskiego w począt- kach Cesarstwa (27 r. p.n.e.-68 r. n.e.). Katowice 1984. A. Kunisz, Udział złotego pieniądza w cyrkulacji na terytorium Egiptu w I-III w. n.e., Wiad. Num. 27 (1983), z. 3/4, s. 121-165. O. Lewiński, Germanik [w:] Charisteria G. Przychocki a discipulis oblata. Warszawa 1934, s. 75-91. A. Lisiecki, Konstantyn Wielki, Poznań 1913. A. Ładomirski, Komunikacja doliną Strymonu, "Balcanica Posnaniensia" l (1984), s. 225-234. A. Ładomirski, Stosunki dacko-rzymskie w epoce wczesnego cesarstwa, "Antiquitas" l (1963), s. 9-68. A. Ładomirski, Sytuacja polityczno-społeczna ludności autochtonicznej w Dacji w cza- sach panowania rzymskiego, "Antiquitas" 3 (1970), s. 151-186. A. Ładomirski, Z dziejów rzymskiej polityki wobec ludów barbarzyńskich nad Dolnym Dunajem, "Antiquitas" 4 (1974), s. 61-68. 664 Aneks A. Łoś, Uwagi o gospodarce pompę jańskie j, "Antiquitas" 13 (1987), s. 105-136. A. Łoś, Wolno urodzeni i wyzwoleńcy w Pompejach (Studium onomastyczne epitafiów), "Antiquitas" 12 (1984), s. 47-87. A. Łukaszewicz, Otoczenie Augusta i wielka własność ziemska w Egipcie, Meaa. 39 (1984), s. 23-31. K. Majewski, Klienci Rzymu i ośrodki władzy "książąt plemiennych" w Europie środko- wej w okresie cesarstwa w świetle źródeł archeologicznych, Arch. 13 (1962), s. 56-63. K. Majewski, Kultura grecka w cesarstwie rzymskim, KH 66 (1959), z. 4, s. 1117-1144. K. Majewski, Kultura rzymska w Bułgarii, Wrocław 1969. E. Marciniak, Budowle administracyjne i gospodarcze prywatnych fundatorów w inskryp- cjach italskich, ZNUGd., Historia 7 (1978), s. 33-43. E. Marciniak, Italscy fundatorzy budowli oraz motywy ich działalności, ZNUGd., Histo- ria 13 (1983), s. 45-61. i E. Marciniak, Munificentia privata w budownictwie amfiteatrów italskich w l/U w. na podstawie źródeł epigraficznych, "Eos" 64 (1976), z. 2, s. 257-268. E. Marciniak, Samorządy miast italskich wobec kwestii budownictwa użyteczności publi- cznej, "Eos" 73 (1985), z. 2, s. 313-329. H. Markowski, O spisach ludności za czasów Cesarza Augusta, Kwart. Klas. 5 (1931), s. 13-20. R.A. Markus, Chrześcijaństwo w świecie rzymskim. Warszawa 1978. M. Mielczarek, Cesarskie monety aleksandryjskie I-III wieku w zbiorach Muzeum Archeolo- gicznego i Etnograficznego w Łodzi, Pr. Mat. Muz. Archeol. Łódź, Ser. Numizm. 1985, nr 5, s. 5-20. L. Morawiecki, Ideologia pryncypatu a mennictwo Augusta, "Antiquitas" 13 (1987), s. 137-145. S. Mrozek, Badania nad zagadnieniem cen w państwie rzymskim [w:] Pieniądz staro- żytny. Materiały z konferencji w Inst. Hist. UŚ w Katowicach, listopad 1982, Warszawa 1984, s. 98-110. S. Mrozek, Ceny we wschodnich i zachodnich prowincjach w okresie wczesnego cesar- stwa [w:] Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach imperium, Wrocław 1976, s. 105-116. S. Mrozek, Ceny w kopalniach złota w Dacji w II w. n.e., "Antiquitas" 3 (1970), s. 187-202. S. Mrozek, Płace, ceny zboża i wina na zachodzie cesarstwa rzymskiego w I i II w. n.e., "Roczniki Dziejów Gospodarczych i Społecznych" 26 (1967), s. 63-74. S. Mrozek, Prywatne rozdawnictwa pieniędzy i żywności w miastach Italii w okresie wczes- nego cesarstwa. Warszawa 1973. S. Mrozek, Prywatne rozdawnictwo pieniędzy i żywności w miastach Italii w okresie ce- sarstwa, ZNUGd., Historia 7 (1978), s. 77-89. S. Mrozek, Przyczynek do zagadnienia kryzysu finansowego w cesarstwie rzymskim w III w., PH 59 (1968), s. 470-480. S. Mrozek, Rozdawnictwa prywatne w municypiach italskich w okresie wczesnego cesar- stwa, Mean. 25 (1970), s. 15-31. S. Mrozek, Siła nabywcza denarów i złota w Edykcie Dioklecjana [w:] 1500-lecie upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, Wrocław 1979, s. 87-94. S. Mrozek, Siła robocza w kopalniach rzymskich w okresie pryncypatu, Mean. 20 (1965), s. 171-182. S. Mrozek, Stosunki społeczne w rzymskich kopalniach złota w Dacji w II w. n.e., Toruń 1966. Bibliografia prac w języku polskim 665 , L. Mrozewicz, Legio I Italica i legio XX Yaleria victrix: związki wzajemne, "Eos" 74 (1986), z. 2, s. 303-308. L. Mrozewicz, Res municipalis w Mezji Dolnej [w:] 1500-lecie upadku cesarstwa zachód- niorzymskiego, Wrocław 1979, s. 139-148. ' L. Mrozewicz, Romanizacja Mezji Dolnej - zarys problemu, "Balcanica Posnaniensia" l (1984), s. 109-124. > L. Mrozewicz, Rozwój ustroju municypalnego a postępy romanizacji w Mezji Dolnej, Poznań 1982. L. Mrozewicz, Strategiczne przestanki utworzenia rzymskiej prowincji Mezji Dolnej, Mean. 30 (1975), s. 281-291. L. Mrozewicz, Ze studiów nad rolą canabae w procesie urbanizowania terenów pograni- ' cza reńsko-dunajskiego w okresie Wczesnego Cesarstwa, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 285-298. M. Musielak, Trajan jako uosobienie ideału obywatela i władcy w świetle propagandy swoich czasów, "Eos" 67 (1979), z. l, s. 119-130. W. Muszyński, Ludi scaenici w igrzyskach wiekowych za Augusta i Septymiusza Sewera, "Antiquitas" 13 (1987), s. 147-162. ' K. Nawotka, Zgromadzenia prowincjonalne w rzymskich prowincjach naddunajskich, .Antiquitas" 13 (1987), s. 163-200. V. Neri, Manufaktury państwowe i wytwórczość prywatna w późnej starożytności, PH 70 (1979), s. 1-13. i W. Osuchowski, Constitutio Antoniniana. Przyczyny wydania edyktu Karakalli z 212 r. w świetle współczesnych źródeł historyczno-prawnych. Roczn. Teol.-Kanon. 10 (1963), z. 4, s. 65-82. L. Owczarek, Miejsce Mezji w ramach imperium rzymskiego w I w. n.e., ZNWSP Opole, ; Historia 10 (1972), s. 5-15. • M. Owczarzak, Marek Aureliusz i chrześcijanie, Mean. 39 (1984), s. 335-348. i W. Pająkowski, Gmina wiejska w Ligurii w okresie cesarstwa (w I-II w. n.e.), RH 25 (1959), s. 209-274. R. Pankiewicz, Książka a pieniądz. Z dziejów spoteczno-ekonomicznych książki w okre- sie cesarstwa rzymskiego, Mean. 42 (1987), s. 99-108. Ch. Parain, Marek Aureliusz, Warszawa 1961. v L. Piotrowicz, Cesarz August, Kraków 1937. L. Piotrowicz, Cesarz Klaudiusz w świetle nowych źródeł i badań, KH 57 (1949), s. 119-125. ;; L. Piotrowicz, Finanse cesarstwa rzymskiego we wczesnym jego okresie [w:] Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu, Lwów 1925, s. 11. L. Piotrowicz, Położenie ludności rolniczej w okresie cesarstwa rzymskiego [w:] Pamięt- nik VI Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie, Lwów 1935, s. 474-480. L. Piotrowicz, Stanowisko nomarchów w administracji Egiptu w okresie grecko-rzymskim, Poznań 1922. X. de Planhol, Krajobraz wsi gallo-rzymskiej. Stan badań i perspektywy badań, KHKM l 24 (1976), s. 398-407. j M. Popławski, Polityczna publicystyka w dobie Cezara i Augusta, Lublin 1935. •J Problemy schyłku świata antycznego, red. A. Kunisz, Prace Nauk. US, Historia i '• Współczesność 3, Katowice 1978. S Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach imperium, red. M. Jaczynowska i J. Wol- '!, ski. Prace XI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Toruń, wrzesień 1974 r., t. IV, l Wrocław 1976. J. Rejmer, Aleksandria za czasów Orygenesa, Mean. 41 (1986), s. 443-458. 666 Aneks A. Sadurska, Palmyra, narzeczona pustyni. Dzieje i sztuka. Warszawa 1968. A. Sadurska, Sztuka i polityka w okresie Cesarstwa Rzymskiego, Roczn. UW 19 (1979), s. 23-31. M. Salamon, Polityka osiedlania plemion barbarzyńskich w prowincjach rzymskich za cesarza Probusa, Prace Nauk. US, Historia i Współczesność 2 (1976), s. 95-103. T. Sarnowski, Początki legionowego budownictwa w Novae i wojny dackie Domicjana i Trajana, "Balcanica Posnaniensia" l (1984), s. 143-170. M.J. Siergiejenko, Pompeje, Warszawa 1965. M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I-IV w.. Warszawa 1979. T. Sinko, Czy Kleopatra "gotowała pogrzeb Rzymowi", Mean. 3 (1948), s. 477-492. S. Skała, Problem niewolnictwa w listach Pliniusza Młodszego, Mean. 25 (1970), s. 315- 362; 26 (1971), s. 123-135. S. Skowronek, Mennictwo aleksandryjskie w okresie cesarstwa rzymskiego, Kraków 1982. J. Starczuk, Majątek i willa Horatiusa na tle epoki. Kwart. Klas. 8 (1934), s. 165-166; Przegl. Klas. 2 (1936), s. 413-444. W. Strzelecki, Aluzje polityczne w niektórych tragediach Seneki, "Eos" 47 (1954/1955), z. 2, s. 97-108. W. Suder, Klasyfikacja wieku ludności w imperium rzymskim, KH 84 (1977), s. 585-592. W. Suder, Potrzeba i możliwość badania trwania życia jako wskaźnika postępu społecznego w dziejach starożytnych, "Antiquitas" 4 (1974), s. 139-162. R. Syme, Dux, "Twórczość" 1965, z. 2, s. 55-78. H. Szelest, Historia Rzymu w utworach Owidiusza, Mean. 12 (1957), s. 337-352. H. Sztajerman, Społeczeństwo zachodniorzymskie w III w.. Warszawa 1960. J. Szulczyk, Igrzyska gladiatorskie w Pompejach, "Antiquitas" 11 (1984), s. 89-94. J. Szulczyk, Niewolnicy i wyzwoleńcy w testamencie tzw. bogatego Lingona, Dazumiusza i innych, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 201-206. P. Szymczak, Początki i rozwój rzymskiej służby bezpieczeństwa, AUWr., Prawo 106 (1985), s. 3-16. J. Srutwa, Majątek kościelny i jego funkcja społeczna w Afryce łacińskiej II-V wieku, Roczn. Teol.-Kanon. 28 (1981), z. 4, s. 5-28. J. Srutwa, Praca w starożytnym chrześcijaństwie afrykańskim, Lublin 1983. A. Swiderkówna, Życie codzienne w Egipcie greckich papirusów. Warszawa 1983. J. Tondel, Instytucja "Augustales" w prowincjach naddunajskich w okresie wczesnego cesarstwa, Mean. 37 (1982), s. 107-118. • J. Tondel, Prywatne kolegia Augustales w prowincjach naddunajskich, "Eos" 72 (1984), z. l, s. 143-155. J. Tondel, Udział Augustales w munificentia privata regionu naddunajskiego, "Eos" 73 (1985), z. 2, s. 301-312. J. Trynkowski, Demograficzne następstwa podboju Dacji przez Rzym [w:] Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach imperium, Wrocław 1976, s. 135-146. J. Trynkowski, Jordanesa lista władców, PH 59 (1968), s. 438-446. J. Trynkowski, Umowy o pracę przy wydobywaniu złota w rzymskiej Dacji [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej- -Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów. Warszawa 1988, s. 170-179. J. Trynkowski, Yarenii z Sarmizegetuzy (z dziejów kolonizacji italskiej w rzymskiej Dacji), PH 56 (1965), s. 369-387. J. Trynkowski, Zagrożenie zewnętrzne Dacji za Antonina Piusa [w:] Pamiętnik X Powszech- nego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 1969, Warszawa 1971, t. III, s. 126- 167. Bibliografia prac w języku polskim 667 1500-lecie upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Materiały Ogólnopolskiego Sympoz- jum Naukowego w Karpaczu. 8-9 grudnia 1976, red. E. Konik, "Antiquitas" 8, Wrocław 1979. J. Wielowiejski, Badania nad drogami w rzymskich prowincjach naddunajskich w ostat- nim dziesięcioleciu (1962-1972), KHKM 22 (1974), s. 243-253. J. Wielowiejski, Główny szlak bursztynowy w czasach cesarstwa rzymskiego, Wrocław 1980. J. Wielowiejski, Kontakty Noricum i Pannami z ludami północnymi, Wrocław 1970. J. Wielowiejski, Zarys dziejów badań nad głównym szlakiem bursztynowym w czasach cesarstwa rzymskiego, Arch. 30 (1979), s. 129-147. J. Wikarjak, Ovatio, "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 33-45. A. Wiliński, Inskrypcja z Heba. Uwagi o nowym źródle do historii rzymskiego prawa wyborczego, CPH 5 (1953), s. 11-38. A. Wiliński, Ustawy Konstantyna Cod. Th. 9, 12 de emendatione servorum na tle history- cznego rozwoju iuris vitae ac necis pana niewolników, Roczn. Teol.-Kanon. 19 (1963), z. 4, s. 177-195. L. Winniczuk, Pliniusz Młodszy w świetle swoich listów i mów. Warszawa 1987. E. Wipszycka, Formy produkcji rzemieślniczej w Egipcie grecko-rzymskim, PH 60 (1969), s. 523-536. E. Wipszycka, Polityka państwa rzymskiego wobec rzemiosła tkackiego, PH 54 (1963), s. 1-19. E. Witecka, Klaudiusz Terentianus - rzymski legionista i weteran w Egipcie, Mean. 30 (1975), s. 193-202. M. Wojciechowska, Dyplomy wojskowe jako źródło historyczne do badań nad nadawa- niem obywatelstwa rzymskiego w okresie cesarstwa, Mean. 32 (1977), s. 261-268. M. Wojciechowska, Nadawanie obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom Afryki. Przy- kład Lepcis Magna [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieźuńskiej-Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów. Warszawa 1988, s. 117-140. M. Wojciechowska, Praefecti urbis feriarum latinarum causa w okresie cesarstwa, PH 73 (1982), s. 1-22. M. Wojciechowska, Zasady zwalniania ze służby i nadawania obywatelstwa rzymskiego żołnierzom wojsk rzymskich, Mean. 33 (1978), s. 25-32. J. Wolski, Imperium Parthicum. Przyczyny wzrostu i upadku, "Eos" 74 (1986), z. 2, s. 183-192. J. Wolski, Rola Tracji w okresie Wczesnego Cesarstwa, "Balcanica Posnaniensia" l (1984), s. 103-108. J. Wolski, Rzym i ludy azjatyckie pogranicza imperium [w:] Pamiętnik VIII Powszech- nego Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie 1958, Warszawa 1960, Historia staro- żytna, s. 63-76. J. Zabłocka, Podstawy gospodarcze anatolijskiej arystokracji w świetle inskrypcji funda- cyjnych okresu wczesnego cesarstwa, Poznań 1968. J. Zabłocka, Wartości poznawcze inskrypcji fundacyjnych, ZNUAM, Historia 6 (1969), s. 3-22. J. Zając, Aquileia. Status administracyjny antycznego miasta (II w. p.n.e.-III w. n.e.), "Balcanica Posnaniensia" 3 (1984), s. 207-215. J. Zając, Arystokracja municypalna rzymskiej prowincji Noricum w okresie wczesnego cesarstwa [w:] Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach imperium, Wrocław 1976, s. 147-159. 668 Aneks J. Zając, Możliwości epigrąficznych badań struktury społeczeństwa Noricum, Arch. 24 (1973), s. 94-99. K. Zakrzewski, Samorząd miast Achai rzymskiej. Arkadia. Messenia, Lakonia, Lwów 1925. T. Zawadzki, Rzym w krajach naddunajskich [w:] Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie 1958, Warszawa 1960, Historia starożytna, s. 77-85. T. Zawadzki, Z dziejów rzymskiego szlaku handlowego do Indii, ZNUAM, Historia 7 (1967), s. 85-105. T. Zawadzki, Życie na wsi w Azji Mniejszej za czasów cesarstwa rzymskiego, Mean. 3 (1948), s. 36-45. A. Ziółkowski, Wizja Konstantyna. Reinterpretacja, "Vox Patrum" 4 (1983), s. 200-215. M. Ziółkowski, Garnizon rzymskiej Brytanii jako przykład armii prowincjonalnej w okresie wczesnego cesarstwa rzymskiego (I-II WJ n.e.), AUNC, Historia 21 (1986), s. 5-31. M. Ziółkowski, Kult cesarski w religii wojsk rzymskich w Brytanii (I-III w. n.e.), "Bal- canica Posnaniensia" 3 (1984), s. 167-176. Z. Zmigryder-Konopka, Bój w Lesie Teutoburskim, "Przegląd Współczesny" 15 (1936), s. 48-66, 108-132. Znaczenie wojen markomańskich dla państwa rzymskiego i północnego Barbaricum (refe- raty i komunikaty ogólnokrajowej konferencji, 16.10.1980, Warszawa), red. J. Wielo- wiejski, Warszawa 1982. B. Zwolski, Z problematyki upadku ustroju niewolniczego w cesarstwie rzymskim (naj- nowsze dyskusje historyków radzieckich), ZNUŁ, Seria l (1956), z. 3, s. 39-72. E. Zwolski, Akcenty propagandowe w poezji augustowskiej, Roczn. Hum. 14 (1966), z. 3, s. 49-71. E. Zwolski, Helena matka Konstantyna w świetle historii, ZNKUL 5 (1962), z. 2, s. 53-76. E. Zwolski, Poncjusz Piłat, "przyjaciel Cezara" Tyberiusza, ZNKUL 23 (1980), nr 4, s. 41-49. D. Żakowa, Gospodarka państwowa w Rzymie za panowania pierwszych cesarzy Augu- sta i Tyberiusza, Mean. 6 (1951), s. 190-196. G. Żurek, Echa polityki wewnętrznej Oktawiana w elegiach Propercjusza, Mean. 22 (1967), s. 14-28. SŁOWNIK WAŻNIEJSZYCH POJĘĆ I TERMINÓW (Opracował Włodzimierz Lengauer) Acciamatio - publiczne wyrażenie zdania przez zebranych, okrzyk aprobaty lub niechęci, zwykle przy ważnych okazjach oficjalnych. W okresie Cesarstwa sformalizowany okrzyk powitalny na cześć cesarza i członków jego rodziny, a w senacie formalny wyraz poparcia senatorów dla propozycji cesarskich, stosowany w miejsce głosowania. acta diwna - wprowadzona przez Cezara codzienna publikacja najważniejszych spraw z posiedzeń senatu, zgromadzeń i innych ważnych wypadków. acta senatus - protokoły posiedzeń senatu przechowywane w specjalnym skarbcu. adiectio - włączenie do składu jakiegoś gremium ze wszystkimi prawami przysługującymi jego członkom. W okresie Cesarstwa zaliczenie przez cesarza do senatu osoby, która nie piastowała urzędu dającego do niego wstęp, bądź też zaliczenie do grona osób o wyższej randze kogoś, kto w swej karierze osiągnął tylko rangę niższą. Na podstawie nominacji cesarskiej można było zostać zaliczonym do odpowiedniej grupy z pominięciem przestrzega- nego przebiegu kariery (adiectio inter consulares, praetorios, auaestorios, aediiicios, tribuni- cios). aediies (l. pój. aediiis) - edylowie, niżsi urzędnicy państwowi. Pierwotnie byli to pomoc- nicy trybunów ludowych do spraw zarządu świątyni (aedes, stąd nazwa) bogini Ceres. W 366 r. p.n.e. do tych dwóch edylów plebejskich dodano dwóch innych, zwanych kurulnymi. Zakres kompetencji czterech edylów obejmował odtąd sprawy zaopatrzenia miasta, nadzór nad ruchem miejskim, porządkiem, handlem oraz organizacją igrzysk publicznych (ludl). aerarium - skarbiec państwowy (aerarium populi Romani) znajdujący się w świątyni Saturna i administrowany w okresie Republiki przez kwestorów. O wydatkach z jego zasobów decy- dował senat. W okresie Cesarstwa zarząd aerarium przeszedł w ręce prefektów, wyodręb- niono skarbiec cesarski (fiscus) i utworzono specjalny skarbiec na cele wojskowe (aerarium militare). ager publicus - ziemie stanowiące własność państwa, w znakomitej większości posiadłości zdobyte przez Rzymian na terenie Italii w wyniku wojen z Italikami (ager captivus). Ziemie te albo oddawano w użytkowanie posiadaczom ziemskim, albo parcelowano, nadając osad- nikom rekrutowanym z ubogiej ludności. 670 Aneks annona - zaopatrzenie Rzymu w zboże, już w okresie Republiki pod kontrolą senatu. W okresie Cesarstwa bardzo rozbudowana instytucja z własną administracją (na czele praefec- tus annonae - wysoki urzędnik ekwicki) oraz oddzielnie zorganizowany system służb pracu- jących na zaopatrzenie wojska (annona militaris). arvales, fratres arvales - stare kolegium kapłańskie, do którego należało wykonywanie rytów agrarnych, zapewniających płodność ziemi. as - jednostka wagi równa 327,45 g (zwana też libra lub pondus - funt), a zarazem pier- wsza brązowa moneta rzymska o tej właśnie wadze (aes grave), następnie nazwa jednostki monetarnej. Moneta jednego asa w II wieku p.n.e. ważyła jedną uncję (1/12 asa = 27,3 g), a później nawet tylko pół uncji. auctoritas - powaga, wola lub autorytet (np. senatu). W zakresie stosunków politycznych i ustrojowych termin bardzo wieloznaczny i o niezbyt jasnej etymologii. W odniesieniu do senatu rozumiano przez auctoritas postanowienie tego ciała, uchwałę podjętą w wyniku gło- sowania senatorów. W okresie wczesnej Republiki było to przede wszystkim zatwierdzenie przez senat uchwał podjętych przez zgromadzenie. W czasach Cesarstwa określano tym terminem ogólną władzę i znaczenie cesarza (auctoritas principis), wynikające z jego autory- tetu i tytułu augustus, a nie związane ze sprawowanymi przez niego konkretnymi funk- cjami. augures - kolegium kapłańskie złożone z wróżbiarzy (l. pój. augur) interpretujących znaki dawane przez bóstwa. Składało się początkowo z trzech, potem dziewięciu, wreszcie szesna- stu członków. Przed podjęciem określonych działań państwowych mieli oni obserwować przede wszystkim pojawienie się lub zachowanie ptaków, co interpretowano jako dobrą lub złą wróżbę (auguria). augustales lub seviri augustales - kolegium związane z kultem cesarza w miastach Italii i zachodnich prowincji imperium. Z biegiem czasu sześciu mężczyzn (seviri) stojących na czele tych kolegiów mianowano spośród bogatych wyzwoleńców i termin augustales zaczął ozna- czać sewirów. aureus - złota moneta rzymska rzadko emitowana w okresie Republiki. W czasach Cezara waga jej wynosiła 1/40 funta (8,19 g), a wartość - 25 srebrnych denarów. Stopa ta z pew- nymi wahaniami utrzymała się w czasach Cesarstwa aż do Dioklecjana, kiedy waga złotego aureusa wynosiła zaledwie 1/60 lub nawet 1/70 funta. duspicia - znaki wróżebne oznajmiające stanowisko i wolę bogów w konkretnych sprawach oraz ich interpretacja ściśle związana z kompetencjami urzędników państwowych. Konsul, pretor i cenzor mieli prawo przeprowadzania auspicjów (ius auspiciorum) przy wyborach, udawaniu się do prowincji oraz podejmowaniu wyprawy wojennej (auspicia maiora), niżsi urzędnicy przy czynnościach związanych ze sprawowanym urzędem (auspicia minora). auxilia - oddziały pomocnicze w wojsku rzymskim. Pierwotnie nazywano tak kontyngenty sprzymierzeńców italskich oraz stałe najemne oddziały lekkozbrojnych (łucznicy, procarze, lekka jazda), rekrutowane poza Italią. Za Augusta auxilia zostały zreorganizowane i weszły w skład jednolitej armii. Żołnierzy auxilia rekrutowano spośród nieobywatelskiej ludności prowincji, służyli oni w oddziałach piechoty zwanych kohortami w sile 500 lub 1000 ludzi Słownik ważniejszych pojęć i terminów 671 oraz w oddziałach jazdy zwanych alami. Dowodzili tymi jednostkami prefekci ze stanu ekwickiego. basilica - typ budowli publicznej w postaci wielkiej, krytej dachem hali, odpowiednik stoa w miejskim budownictwie greckim. Wnętrze bazyliki podzielone było kolumnami na trzy nawy; w okresie Cesarstwa nastąpiło podwyższenie nawy środkowej. Budynki takie (w Rzy- mie pierwszą była Basilica Porcia wzniesiona z inicjatywy Marka Porcjusza Katona w 184 roku p.n.e.) wykorzystywane były głównie jako hale handlowe. W miastach prowincji Cesar- stwa bazylika, budowana w pobliżu forum, a służąca jako budynek sądowy, stała się symbo- lem urbanizacji i romanizacji. Od tej formy architektonicznej wywodzi się najczęściej spotykany typ wczesnej świątyni chrześcijańskiej, zwany też bazyliką. cella - każde małe pomieszczenie, izdebka, niewielki pokój mieszkalny lub spiżarnia, maga- zynek. W architekturze sakralnej główna część wnętrza świątyni, w której znajdował się posąg bóstwa. censor (l. mn. censores) - cenzor, jeden z dwóch wysokich urzędników odpowiedzialnych za przeprowadzenie urzędowego spisu obywateli i ustalenie listy senatu. Od 366 roku p.n.e. wybierano dwóch cenzorów co pięć lat na okres 18 miesięcy. Do ich obowiązków należało też czuwanie nad obyczajnością obywateli (cura morum). Za wykroczenia obyczajowe można było udzielić obywatelowi upomnienia (admonitio), ukarać karami honorowymi (przeniesie- nie do innej tribus, pozbawienie części praw), a nawet skreślić z listy ekwitów lub senatorów. W epoce Cesarstwa uprawnienia cenzorów przeszły na cesarza. census - oficjalny spis obywateli wraz z oszacowaniem ich majątku i określeniem obowiąz- ków wojskowych. Przeprowadzany przez cenzorów obejmował też weryfikację listy senato- rów (lectio senatus). Spis kończył się uroczystym obrzędem na Polu Marsowym (lustrum). W okresie Cesarstwa spisów ludności dokonywano na terenie wszystkich prowincji dla celów fiskalnych i administracyjnych. centuria - jednostka administracyjnego podziału obywateli, wywodząca się z dawnego systemu rekrutacji wojska obywatelskiego. Podział ten stał się podstawą funkcjonowania zgromadzeń wyborczych (comitia centuriatd), na których obywatel głosował w swojej centu- rii. Także nazwa najmniejszej jednostki wojskowej w legionach. centurio - centurion, dowódca centurii wojskowej. cmtas - l. organizacja polityczno-państwowa, miasto, miasto-państwo i w ogóle państwo, państwowość; 2. prawa obywatelskie, w szczególności obywatelstwo rzymskie - cwitas Romana. ciyitates foederatae - miasta sprzymierzone, określenie tych sprzymierzeńców Rzymu na terenie Italii, którzy związali się z Rzymem, zawierając odpowiedni traktat (foedus). clientes (l. pój. cliens) - klienci, grupa ludzi wolnych, posiadających prawa obywatelskie, ale zależnych ekonomicznie i politycznie od wysoko postawionego, zamożnego patrona. Klient w zamian za korzyści ekonomiczne i opiekę zobowiązany był do posłuszeństwa i szacunku wobec patrona (obsequium). W okresie podbojów pojęcie klienteli przeniesiono też w sferę stosunków zewnętrznych, uważając za klientów Rzymu tych sprzymierzeńców, którzy w pełni uznali zwierzchnictwo państwa rzymskiego (deditio in fidem populi Romani). 672_______________________Aneks_________ cohors (l. mn. cohortes) - kohorta, jednostka wojskowa początkowo tylko w wojskach sprzymierzonych, a od reform Mariusza także oddział legionu. W skład legionu wchodziło 10 kohort po 600 żołnierzy. cohors urbana - kohorta miejska, oddział wojskowy o chrakterze porządkowo-policyjnym, stacjonujący w Rzymie. Od czasów Augusta jednostki takie (trzy, a potem cztery) podpo- rządkowane były prefektowi miasta (praefectus urbi). collegium (l. mn. collegia) - każdego rodzaju stowarzyszenie, najczęściej zawodowe lub kul- towe. Kolegia miały własny statut i władze pochodzące z wyboru, lecz podlegały kontroli państwa. Od czasów Augusta warunki dopuszczenia ich działalności określała specjalna ustawa. Stowarzyszenia działające bez wymaganej zgody uważano za nielegalne (collegia illicitd). colonatus - w okresie Cesarstwa forma dziedzicznej, nieograniczonej dzierżawy ziemi, zmie- rzająca stopniowo do związania osoby dzierżawcy (colonus, l. mn. coloni) z uprawianą przez niego ziemią. System ten rozwinął się zwłaszcza w epoce schyłku Cesarstwa, za Konstantyna Wielkiego kolonowie zostali przywiązani do ziemi, co poza ograniczeniem wolności ozna- czało też zapewnienie utrzymania dzierżawionych działek. Coloni adscripti stali się kategorią podobną do chłopów w średniowiecznej Europie. colonia - pierwotnie osada wojskowa na ziemiach podbitych na terenie Italii, zakładana przez obywateli rzymskich, których zadaniem było utrzymanie świeżo zdobytych obszarów. Koloniści zachowywali pełne prawo obywatelstwa rzymskiego, a ich kolonia stawała się mia- stem z urzędami i ustrojem miejskim wzorowanym na ustroju Rzymu. Podobnie zakładano też kolonie na prawie latyńskim (colonia Latina), traktowane jak miasta latyńskie. W schył- kowym okresie Republiki i w czasach Cesarstwa zakładano nadal nowe kolonie także w prowincjach lub nadawano status kolonii istniejącym już miastom, co oznaczało nabycie przez ich mieszkańców praw obywatelstwa rzymskiego. comes - dosłownie: "towarzysz"; w okresie Republiki określenie osoby prywatnej towarzy- szącej urzędnikowi lub namiestnikowi prowincji; od czasów Klaudiusza tytuł doradców (l. mn. comites) zabieranych przez cesarza w podróż; za Marka Aureliusza kolegialny urząd (comitatus) wojskowych dowódców cesarskich. W późnym Cesarstwie comites to zaufani wysłannicy cesarza do specjalnych zadań, wyżsi urzędnicy państwowi. comitia - zgromadzenia ludowe, zebranie całego ludu rzymskiego (populus Romanus), stano- wiące jedyny organ władny decydować o wojnie i pokoju, wydawać ustawy (leges) i wybierać urzędników państwowych. comitia centuriata - zgromadzenie centurialne, odbywane według podziału na centurie. Miejscem zgromadzeń centurialnych było Pole Marsowe, a do ich najważniejszych kompe- tencji należały wybory urzędników posiadających imperium. comitia curiata - zgromadzenie kurialne, na którym obywatele głosowali według dawnego podziału na kurie; był to najstarszy typ komicjów rzymskich, pochodzący z okresu królew- skiego. W kompetencjach comitia curiata leżało zatwierdzenie wyboru urzędników i for- malne nadanie im imperium oraz sprawy sakralne i związane z dawnym podziałem na rody (w tym adopcja obywatela). Słownik ważniejszych pojęć i terminów 673 comitia tributa - zgromadzenie trybusowe, czyli odbywane zgodnie z podziałem terytorial- nym na tribus. Na takim zgromadzeniu początkowo wybierano tylko niższych urzędników, z czasem jednak comitia tributa stały się organem ustawodawczym wydającym leges. concilium - zgromadzenie, zebranie. Termin określa ogólnie każdy rodzaj zebrania ludności jakiegoś terenu bez względu na znaczenie i kompetencje. concilium plebis - we wczesnej Republice zgromadzenie plebejuszy, decydujące tylko w sprawach tej kategorii ludności, a nie całego państwa. Wydawało ono ustawy zwane plebis- cita, które wymagały zatwierdzenia przez senat. concilium provinciae - w okresie Cesarstwa zgromadzenie prowincjonalne, w którym uczestniczyli delegaci miast lub przedstawiciele plemion z terenu danej prowincji. Takie zgromadzenia w prowincjach zbierały się z reguły raz do roku, a należało do nich przede wszystkim czuwanie nad organizacją kultu Romy i Augusta. Miały także możliwość zwraca- nia się do cesarza i w ten sposób reprezentowały interesy ludności miejscowej, ale nigdy nie zyskały żadnych uprawnień formalnych w zakresie zarządzania prowincją. consilium principis - rada pryncepsa, zespół doradców cesarskich już od czasów Augusta, zorganizowany przez Hadriana jako formalny organ przy boku cesarza. constitutiones (l. pój. constitutio) - rozporządzenia cesarskie posiadające moc ustawy. Z punktu widzenia formalnoprawnego mogły to być edykty (edicta, l. pój. edictum), dekrety (decreta, l. pój. decretum) lub też polecenia w konkretnym przypadku, najczęściej w formie listu (epistula, l. mn. epistulae) czy reskryptu (rescriptum, l. ma. rescripta). consul (l. mn. consules) - w okresie Republiki jeden z dwóch najwyższych urzędników pań- stwowych posiadających pełnię władzy cywilnej i wojskowej. W czasach Cesarstwa urząd ten stracił pierwotne znaczenie, lecz pozostał jako najwyższa ranga senatorska. consules suffecti - konsulowie zastępczy. W czasach Republiki nazywano suffectus konsula, który zastąpił poprzednika zmarłego w okresie trwania kadencji. W czasach Cesarstwa kon- sulat trwał dwa lub najdłużej cztery miesiące; tym terminem nazywano wszystkich konsulów pełniących konsulat w ciągu roku po pierwszej parze inaugurującej rok. contio - zgromadzenie ludności bez formalnych uprawnień o charakterze informacyjnym lub przygotowawczym. Na contio przedstawiano na ogół projekty ustaw, które wnoszono następnie na komicja. curia - l. najstarsza jednostka podziału obywateli rzymskich jeszcze z czasów królewskich, wiążąca się z ogranizacją rodową; 2. miejsce zebrań, budynek senatu i stąd często określenie senatu w ogóle; 3. rada miejska w municypiach i koloniach, a w czasach Cesarstwa w każ- dym mieście prowincjonalnym. curiales - członkowie kurii, rady miejskiej, od końca II wieku n.e. dziedziczny stan ludności prowincji obowiązany do piastowania urzędów i ponoszenia związanych z tym ciężarów. cursus honorum - następstwo urzędów państwowych, przebieg kariery regulowany z począt- ku zwyczajowo, a od II wieku p.n.e. także prawnie. W czasach Cesarstwa pojęcie to odnosi się do kariery osób ze stanu senatorskiego piastujących dawne urzędy republikańskie; dziś w ten sposób określa się także karierę urzędniczą ekwity. 43 - Dzieje Rzymu t. II 674 Aneks dediticii - poddani, termin oznaczający ludność podbitą, która zdała się na łaskę i niełaskę Rzymu. denarius - denar, moneta srebrna wartości 10, później 16 asów. dictator - dyktator, nadzwyczajny urząd wyposażony w najwyższą władzę wojskową i cywilną. Dyktatora powoływano na okres najwyżej 6 miesięcy w sytuacji zagrożenia (niebez- pieczeństwo wojenne lub kryzys wewnętrzny) na podstawie orzeczenia senatu, a mianował go konsul. Urząd ten nie występuje po 202 roku p.n.e.; tytuł dyktatora przyjęty przez Sullę, a następnie Cezara miał niewiele wspólnego z tym dawnym urzędem. equites - ekwici, warstwa społeczna (prdo equester) typu stanowego kształtująca się od II wieku p.n.e., związana z działalnością finansową i gospodarczą. W okresie Cesarstwa wyod- rębniony na podstawie cenzusu majątkowego stan, z którego rekrutowali się urzędnicy, two- rzący administrację cesarską. factio (l. mn. factiones) - w okresie Republiki ugrupowanie polityczne skupione wokół wpływowego przywódcy lub całego rodu arystokratycznego. W okresie Cesarstwa klub spor- towy wystawiający zaprzęg w zawodach konnych i grupa jego zwolenników. familia - rodzina i jej gospodarstwo domowe wraz ze wszystkim, co się w nim znajdowało, a więc także z niewolnikami. W okresie późnej Republiki i Cesarstwa określenie niewolni- ków jednego właściciela, pracujących w mieście (familia urbana) lub na wsi (familia rustica). fasces (l. po^.fascis) - pęki rózeg niesione przez liktorów przed urzędnikiem jako oznaka jego władzy. Konsul miał prawo do 12 fasces, pretor do 6, a dyktator do 24. fasti - wykaz dni, w których wolno było dokonywać czynności urzędowych (dies fasti), i takich, w których były one z powodów religijnych zakazane (dies nefasti); stąd rodzaj kalen- darza z zapiskami dotyczącymi ważniejszych wydarzeń, prowadzonego wedle lat oznaczo- nych imionami konsulów. fasti consulares - urzędowy spis konsulów przechowywany w domu najwyższego kapłana na forum. Przeredagowywany, uzupełniany po różnych zniszczeniach dochował się do naszych czasów w redakcji z okresu Augusta i w postaci długiej inskrypcji z Kapitelu (fasti Capitolini), zawierającej niekompletny wykaz konsulów z lat 509 p.n.e. do 13 n.e. fetiales - fecjałowie, jedno z najstarszych kolegiów kapłańskich, odpewiedzialne za spełnie- nie rytuału zapewniającego sankcję religijną zawartym przymierzom i decyzjom o wypowie- dzeniu wojny. W skład kolegium wchodziło dożywotnio dwudziestu fecjałów, których liczbę uzupełniano przez kooptację. flscus - dosłownie: "koszyk na pieniądze"; w okresie Cesarstwa skarb, do którego wpływały dochody z prowincji cesarskich i którym dysponował cesarz. flamen (l. mn.flamines) - kapłan określonego bóstwa odpowiedzialny za jego kult. Począt- kowo było 15 flaminów, z których trzech określano jako maiores (flamen Dialis, Martialis, Quirinalis), bo odpowiadali za najważniejsze kulty państwowe (kult Jowisza, Marsa i Romu- lusa utożsamianego z prastarym bóstwem o imieniu Quirinus). Ich znaczenie zmalało w związku z podporządkowaniem całości spraw religii urzędowi najwyższego kapłana (pontifex maximus). Słownik ważniejszych pojęć i terminów 675 foedus - sojusz, przymierze, uroczysty traktat zawarty na wieczne czasy między Rzymem a innym państwem (pia et aeterna pax). Traktat mógł być zawarty na zasadzie równości (foe- dus aeguum) albo z uznaniem praktycznej zwierzchności Rzymu (foedus miquum). Najstar- szym traktatem tego typu znanym tradycji rzymskiej jest tzw. Foedus Cassianum z 493 roku p.n.e. (z Latynami). gens - ród rzymski, grupa osób związana więzami krwi, wspólnym nazwiskiem (nomen gentiie) i pochodzeniem od wspólnego przodka; w najwcześniejszym okresie element organi- zacji społecznej ludności Rzymu. gentes minores - dosłownie: "rody mniejsze" lub "młodsze"; w IV-III wieku p.n.e. określe- nie mniej świetnych rodów arystokratycznych, które nie mogły wykazać się tak starą i zna- komitą tradycją, jak elita arystokracji, ani też nie miały takich wpływów i potęgi. Przeci- wieństwo gentes maiores. haruspices (l. pój. haruspex) - wróżbici, przejęci z Etrurii, interpretujący znaki z wnętrzności zwierząt składanych w ofierze (szczególnie z wątroby), a także z niezwykłych zjawisk przy- rody i z piorunów. homo novus (l. mn. homines novi) - człowiek nowy, określenie ludzi sięgających po najwyż- sze urzędy w państwie w okresie Republiki, szczególnie po konsulat, jeśli nie mieli oni wśród swych przodków osób piastujących tę godność. honestiores - dosłownie: "zacniejsi, porządniejsi, lepsi". W czasach Cesarstwa ogólne określe- nie wyższych warstw społecznych. Pojęciem tym obejmowano senatorów, ekwitów, dekurio- nów i weteranów wojskowych, zapewniając im lepszą pozycję prawną niż pozostałej ludności. honor, honos - godność, zaszczyt i stąd urząd państwowy, którego sprawowanie zawsze było uważane za zaszczyt. humiliores - w okresie późnego Cesarstwa określenie niższych warstw społecznych, przeci- wieństwo honestiores. imperator - wódz, naczelny dowódca wojskowy. W okresie Republiki tytuł honorowy przy- znawany zwycięskiemu wodzowi przez jego żołnierzy i utrzymywany do końca urzędowania lub do odbycia tryumfu. W okresie Cesarstwa jeden z tytułów cesarza. imperium - najwyższa władza cywilna i wojskowa przysługująca w czasach republikańskich najwyższym urzędnikom państwowym (konsul, pretor, dyktator i jego magister equitum), z rozróżnieniem władzy wyższej konsula (imperium maius) i niższej pretora (imperium minus). W czasach Cesarstwa określenie władzy cesarza. imperium proconsulare - władza prokonsula jako namiestnika prowincji, w czasach Cesar- stwa podstawa władzy cesarza, który mając imperium maius proconsulare zyskiwał władzę nad całym wojskiem stacjonującym w prowincjach. insula - duży budynek z mieszkaniami wynajmowanymi lokatorom, rzymska kamienica czynszowa. ius civile - prawo obywateli, termin oznaczający zespół praw i obowiązków obywateli rzym- skich. Początkowo określano te prawa jako ius quiritum. 676 Aneks ius commercii - prawo zawierania transakcji ważnych w obliczu prawa rzymskiego i w związku z tym dochodzenia ich konsekwencji w razie potrzeby przed sądem rzymskim; ważny składnik praw obywatelskich Rzymianina. ius conubii - zdolność zawarcia małżeństwa ważnego w świetle prawa rzymskiego, jedno z podstawowych praw obywatelskich. ius gentium - system praw stosowany w państwie rzymskim do jego mieszkańców nie posia- dających obywatelstwa rzymskiego, wywodzący się z praw różnych ludów. ius honorum - prawo piastowania urzędów, bierne prawo wyborcze, najważniejszy element praw obywatela rzymskiego. ius ąuiritum - zob. ius ćmie. ius suffragii - prawo głosowania, czynne prawo wyborcze. lares (l. pój. lar) - lary, bóstwa o charakterze agrarnym i domowym, duchy opiekuńcze zagrody, roli i dobytku chłopa, a później bóstwa opiekuńcze jakiegoś określonego miejsca, któremu patronowały. W domu rzymskim czczony był Lar Familiaris lub Lar Pater związany z kultem przodków. lares compitales - lary patronujące skrzyżowaniom dróg, popularny kult w okresie Cesar- stwa; jego organizacja należała do specjalnych stowarzyszeń kultowych (collegia compita- licia). latifundium - latyfundium, wielka własność ziemska, duży majątek lub skupiony w jednym ręku zespół mniejszych posiadłości; typ własności i związanej z nim gospodarki rozwijający się w Italii od II wieku p.n.e. w związku ze stosowaniem niewolniczej siły roboczej na więk- szą skalę, szczególnie rozpowszechniony w okresie Cesarstwa w niektórych prowincjach. legatus - legat, poseł, wysłannik, początkowo osoba delegowana do pomocy urzędnikowi państwowemu działającemu poza Rzymem lub poseł w stosunkach międzypaństwowych. Od II wieku p.n.e. wykształca się funkcja legata przy boku dowódców wojskowych i namiestni- ków prowincji; w okresie Cesarstwa tytuł namiestnika prowincji albo dowódcy legionu. legio - legion, podstawowa jednostka wojska rzymskiego. W czasach Cesarstwa stała armia zawodowa liczyła ok. 30 legionów; w każdym z nich służyło 6000 żołnierzy piechoty ciężko- zbrojnej podzielonych na 10 kohort. lex (l. mn. leges) - ustawa, akt normatywny wydawany w czasach Republiki przez zgroma- dzenie na wniosek uprawnionego urzędnika (konsul, pretor, dyktator i trybun ludowy); ustawy te nosiły nazwy od imienia wnioskodawcy. libertus (l. mn. liberii) - wyzwoleniec, były niewolnik, który uzyskał wolność na podstawie specjalnego aktu wyzwolenia (manumissió); wyzwoleńcy mieli niepełne prawo obywatelstwa rzymskiego, zobowiązani byli, podobnie jak klientela, do szacunku i posłuszeństwa wobec byłego właściciela zwanego patronem, a czasem także do pewnych świadczeń czy usług na jego rzecz (operae liberii). Słownik ważniejszych pojęć i terminów 677 lictores (l. pój. lictor) - liktorowie, płatni funkcjonariusze państwowi niższej rangi, towarzy- szący wysokim urzędnikom państwowym (konsul, pretor, dyktator) przy ich publicznym pojawieniu się jako członkowie oficjalnej świty, do której należali też heroldzi, posłańcy (yiatoreś) i pisarze (scribae). Liktorowie nieśli przed urzędnikiem pęki rózeg (fasces) symboli- zujące jego władzę. Konsul miał prawo do 12 liktorów, pretor do 6, a dyktator do 24. limes - granica, linia graniczna; w czasach Cesarstwa nazwa umocnionej, chronionej przez oddziały wojskowe granicy państwowej. Hmitanei - w czasach późnego Cesarstwa oddziały wojsk pogranicznych obejmujące jazdę i piechotę legionową. W odróżnieniu od armii polowej (comitatenses), przerzucanej w miarę potrzeby na różne tereny, były to oddziały o siedzibach wyznaczonych na stałe. lucumo (zlatynizowana l. mn. lucumones) - władca, przywódca państwa, król etruski, który miał najwyższą władzę wojskową i cywilną oraz pełnił funkcje najwyższego kapłana; po upadku władzy królewskiej w miastach etruskich najwyższy urzędnik religijny. ludi (l. pój. ludus) - igrzyska, uroczyste zawody sportowe związane pierwotnie ze świętami i obrzędami religijnymi lub spełnianiem pewnych rytów, w późniejszym okresie publiczne uro- czystości także z przedstawieniami dramatycznymi obok zawodów sportowych i walk gladia- torów, organizowane często dla uczczenia jakiejś specjalnej okazji. ludi Plebeii - organizowane od 216 roku p.n.e. uroczystości na cześć Jowisza. Odbywały się w Circus Flaminus, obejmowały zawody i widowiska (circenses), a urządzali je edylowic ludowi (aediies plebi). ludi Romani - uroczyste igrzyska na cześć Jowisza Najwyższego, nazywane też ludi Magni ("Wielkie igrzyska"). ludi Saeculares - uroczystości jubileuszowe odbywane wedle tradycji jakoby raz na sto lat, szczególnie okazale urządzone przez Augusta w 17 roku p.n.e. W okresie Cesarstwa od czasów Klaudiusza organizowane częściej. ludi Tarentini - igrzyska na cześć bóstw podziemnych (Dis Pater i Prozerpina), odbywane na miejscu zwanym Tarentum (na brzegu Tybru). lupercalia - uroczyste święto religijne w dniu 15 lutego, związane z dawnymi obrzędami pasterskimi i kultem Fauna; nazwa pochodzi od wyrazu lupercal, oznaczającego jaskinię na stoku Palatynu, co z kolei wywodzi się od lupus - wilk. lustrum - rytuał oczyszczający przeprowadzany przez cenzora na Polu Marsowym po zakończeniu cenzusu obywateli. magister equitum - dowódca jazdy, pomocnik dyktatora. magistratus - w Republice Rzymskiej urząd państwowy i osoba sprawująca ten urząd. maiestas - majestat, godność, cześć należna bogom, państwu i jego reprezentantom (urzęd- nikom). Naruszenie czci państwa (maiestas populi Romani lub maiestas rei publicae) było ciężkim przestępstwem uważanym za zdradę i zbrodnię stanu (crimen laesae maiestatis); w 678 Aneks okresie Cesarstwa za takie przestępstwo uznawano każdą obrazę cesarza i bardzo dowolnie interpretując dawne ustawy pociągano do odpowiedzialności osoby niewygodne. manes - duchy zmarłych, bóstwa opiekuńcze miejsc pochówków, w ogóle duchy świata podziemnego, czczone zawsze jako bóstwa zbiorowe (Di Manes). mos maiorum - zwyczaj przodków, dawne tradycje i obyczaje, których należało przestrze- gać, precedens lub wzór postępowania w życiu politycznym. municipium - miasto, pierwotnie nazwa pewnej kategorii sprzymierzonych miast italskich w okresie podbojów; w czasach Cesarstwa miasta prowincjonalne z własnym samorządem, których ludność zyskiwała częściowe, a z czasem pełne prawa obywatelstwa rzymskiego. nobilis - nobil, arystokrata, członek warstwy nobilitas. nobilitas - arystokracja ukształtowana w ciągu III-II wieku p.n.e. po zrównaniu w pra- wach dawnych patrycjuszy z plebejuszami. Podstawą przynależności do tej warstwy było posiadanie przodków, którzy piastowali konsulat. Nobilitas zmonopolizowała w ciągu II wieku p.n.e. dostęp do najwyższych urzędów, a przez to i do senatu. numen - boskość, siła i sposób działania bóstwa, moc boga. oppidum - gród, osada, miasto. Termin ten bywa stosowany bardzo różnorodnie, oznacza często ośrodki różnego typu na terenach pozaitalskich, zarówno miejsca warowne, jak i centralne ośrodki państewek plemiennych. optimates - optymaci; określenie najwyższych warstw, elity społecznej w Republice Rzym- skiej (od optimus - najlepszy). W okresie wojen domowych schyłku Republiki określenie senatorów przeciwnych zmianom i reformom społecznym i ustrojowym, tworzących jakby rodzaj stronnictwa politycznego. pagus - okręg terytorialny, pierwotnie jednostka typu gminy, wspólnota gminna na terenie Italii. W okresie Cesarstwa określenie okręgu wiejskiego stanowiącego jednostkę administra- cyjną. Od nazwy mieszkańca takiego okręgu (paganus) pochodzi wyraz "poganin". pater familias - ojciec rodziny; określenie o znaczeniu formalnoprawnym stosowane w odniesieniu do pełnoletniego, samodzielnie gospodarującego obywatela, który nie podlegał żadnym ograniczeniom w sprawach swego domu i gospodarstwa, a więc nie był już związany z domem ojca i nie znajdował się pod jego opieką. patres - ojcowie, także patres conscripti - ojcowie zapisani, określenie senatorów. patria potestas - władza ojca rodziny (pater familias) nad wszystkimi członkami familia rzymskiej. patricii (l. pój. patricius) - patrycjusze, w okresie wczesnej Republiki prawnie wyodręb- niony, uprzywilejowany stan społeczeństwa rzymskiego; dla jego członków zastrzeżone były urzędy państwowe i w związku z tym dostęp do senatu. Po politycznym równouprawnieniu plebejuszy i patrycjuszy tylko niektóre funkcje kapłańskie były zastrzeżone dla patrycjuszy. Słownik ważniejszych pojęć i terminów 679 patronus - patron, osoba użyczająca komuś innemu swej opieki. Patronem był arystokrata wobec swych klientów i były właściciel w stosunku do swych wyzwoleńców. peculium - wyodrębniony majątek członka familii przydzielony mu przez właściciela gospo- darstwa (pater familias); prywatny majątek niewolnika pochodzący bądź z nadania właści- ciela, bądź z własnej działalności gospodarczej. penates - penaty, domowe duchy opiekuńcze związane z dawnym kultem przodków. pietas - postawa szacunku i oddania zgodna z zasadami moralności i pobożności, obowią- zująca wobec bogów, państwa i rodziców. Pojęcie to uległo personifikacji i od 180 roku p.n.e. bogini Pietas miała własną świątynię. W okresie Cesarstwa popularne przedstawienie symboliczne cnót cesarza (Pietas Augusta), zapewniających powodzenie całemu imperium. plebiscitum - w okresie wczesnej Republiki uchwała zgromadzenia plebejuszy podjęta na wniosek trybuna ludowego i wymagająca zatwierdzenia senatu. plebs - l. w okresie wczesnej Republiki drugi stan obywateli (plebei) pozbawiony części praw politycznych w odróżnieniu od patrycjuszy (patricii); 1. niższe warstwy społeczne w okresie późnej Republiki, wszyscy oprócz senatorów i ekwitów, a w węższym znaczeniu ubogie warstwy miejskie (plebs urbana) lub wiejskie (plebs rustica). pomerium - sakralna granica miasta, wytyczona zgodnie z rytuałem, nie pokrywająca się na ogół z zasięgiem zabudowy czy nawet linią murów. pontifex maximus - najwyższy kapłan stojący na czele kolegium pontyfików, urzędnik kie- rujący w praktyce całością spraw religii oficjalnej. Urząd ten w okresie Republiki był doży- wotni, obsadzany w drodze wyborów; w czasach Cesarstwa sprawował go zawsze cesarz. pontifices - pontyfikowie, kolegium kapłańskie kierujące całością spraw kultu publicznego, liczące w czasach historycznych 16 członków. populares - popularzy, przeciwnicy optymatów; w okresie wojen domowych schyłku Republiki zwolennicy kierunku reform przeciwni władzy senatu, odwołujący się często do ludu, a reprezentujący interesy przede wszystkim ekwitów. praefectus - prefekt, tytuł urzędnika pełniącego rozmaite funkcje kierownicze w administra- cji. W odróżnieniu od urzędów państwowych obsadzanych w drodze wyborów stanowiska prefektów obsadzane były w drodze nominacji W okresie Cesarstwa wielorakie urzędy tak określane stały się podstawą administracji pań twa i organizacji wojska. praefectus Aegypti - prefekt Egiptu, namiestnik tej prowincji mianowany przez cesarza spośród ekwitów, jeden z najwyższych urzędów w karierze ekwickiej. praefectus ciassis - dowódca floty, w okresie Cesarstwa wysoki urząd ekwicki. praefectus legionis - w okresie Cesarstwa wysoka ranga wojskowa, tytuł dowódcy legionu ze stanu ekwickiego, początkowo tylko w Egipcie, od czasów Septymiusza Sewera komen- dant obozu legionu, od Galliena dowódca legionu. 680 Aneks praefectus praetorio - dowódca pretorianów, specjalnego oddziału gwardii przybocznej cesarza. praefectus urbi - prefekt miasta, w okresie Republiki urzędnik bez większego znaczenia, zastępujący nieobecnego konsula. Od czasów Augusta wysoki urząd senatorski. Prefek- towi miasta podlegały stacjonujące w Rzymie oddziały sił porządkowych, odpowiedzialny był on za utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w mieście. praefectus vigilum - dowódca oddziałów straży ogniowej i policji miejskiej Rzymu, ważny urząd ekwicki w systemie administracji Cesarstwa. praetor - pretor, w okresie Republiki wysoki urzędnik posiadający imperium; do pretorów należały sprawy jurysdykcji. W okresie Cesarstwa wysoka ranga w karierze senatorskiej. princeps, princeps senatus - prynceps senatu, w okresie Republiki senator wpisany jako pierwszy na listę senatorów, w okresie cesarskim od Augusta oficjalny tytuł cesarza. proconsul - były konsul, któremu przedłużono imperium po rocznym konsulacie, namiest- nik prowincji. procurator - tytuł urzędnika w systemie administracyjnym Cesarstwa, początkowo o funk- cjach czysto finansowych i skarbowych, następnie o różnym zakresie czynności; także namiestnik niewielkiej prowincji cesarskiej, w której nie stacjonował legion. proletarii - obywatele, którzy z racji swego ubóstwa mogli dać państwu tylko swoje potom- stwo (proles). W systemie centurialnym tworzyli oni jedną centurię poniżej cenzusu przewi- dzianego dla najniższej klasy majątkowej, zwolnioną od obowiązku służby wojskowej. propraetor - były pretor, który na zasadzie prorogatio imperii otrzymywał namiestnictwo prowincji. prorogatio - przedłużenie władzy urzędnika (imperium), które stało się zasadą administracji prowincji. Zarządzali nimi byli pretorzy i konsulowie z imperium przedłużonym tylko w tym celu. provincia - zakres działania urzędnika, przydzielone mu zadania; stąd określenie terenów zdobytych poza Italią, zarządzanych najpierw przez pretorów, a potem przez byłych urzędni- ków z przedłużonym imperium. provocatio ad populum - odwołanie się od wyroku urzędnika do zgromadzenia, istotne prawo obywatela rzymskiego gwarantujące mu nietykalność bez wyroku sądowego, zawie- szane w okresie władzy dyktatora oraz przez wprowadzenie stanu wyjątkowego (senatus consultum ultimum). publicani - dzierżawcy podatków, dochodów państwowych i prac publicznych zorganizo- wani w spółki (societas) i zajmujący się głównie działalnością na terenach prowincji w okre- sie Republiki. quaestiones (l. pój. quaestio) - trybunały sądowe w sprawach karnych, powoływane począt- kowo tylko dla rozpatrzenia konkretnych przypadków, od połowy II wieku p.n.e. stałe. Słownik ważniejszych pojęć i terminów 681 Przewodniczył im pretor, który kompletował też skład sądu na podstawie listy uprawnio- nych. Największe znaczenie miał trybunał sądzący sprawy o nadużycia w prowincjach (guae- stio perpetua de repetundis). auaestor - kwestor, urzędnik finansowy początkowo administrujący skarbem państwowym, pierwszy istotny urząd w karierze politycznej, dający wstęp do senatu. W okresie cesarskim jeden z pierwszych szczebli w karierze osoby ze stanu senatorskiego. regla - urzędowa siedziba najwyższego kapłana. rex sacrorum - kapłan, który przejął dawne funkcje religijne króla (rex); jego zadaniem było spełnianie najważniejszych ofiar w imieniu państwa, wchodził w skład kolegium pontyfików, podlegał najwyższemu kapłanowi, sprawował swój urząd dożywotnio, nie wolno mu było pełnić żadnych innych funkcji, mianował go pontifex maximus spośród przedstawicieli sta- rych rodów patrycjuszowskich. salii - saliowie, kapłani Marsa zorganizowani w dwa kolegia (sodalitateś) i spełniający pra- stary obrzęd wojowników w postaci rytualnego tańca wiosną i jesienią, symbolizującego początek i zakończenie sezonu wojennego. Nazwa pochodzi od czasownika salire - tańczyć. senatus - senat, w okresie Republiki najważniejszy organ administracji państwa, do którego należeli dożywotnio byli urzędnicy państwowi (od kwestora). W czasach Cesarstwa instytucja o mniejszym znaczeniu, której członkostwo stało się w praktyce dziedziczne bądź następowało w wyniku nominacji cesarskiej. Senatorzy wraz z rodzinami tworzyli stan sena- torski (ordo senatorius). senatus consultum - opinia senatu, rada, orzeczenie wydane przez senat na prośbę urzędnika w konkretnej sprawie; formalnie bez mocy prawnej, w praktyce politycznej II-I wieku p.n.e. nabrało charakteru obowiązującego zarządzenia. senatus consultum ultimum - ogłoszenie przez senat stanu wyjątkowego ze względu na niebezpieczeństwo wewnętrzne; postanowienie oddające pełnię władzy w państwie w ręce konsulów. sestertius - sesterc, w czasach Republiki moneta srebrna o wartości 2Vi asa, od Augusta moneta mosiężna o wadze jednej uncji (27,3 g). socii - sprzymierzeńcy, początkowo mieszkańcy Italii uzależnieni od Rzymu, od początku II wieku p.n.e. także ludy i państwa zamorskie formalnie niezależne, a praktycznie związane z Rzymem na zasadzie podporządkowania. suffragium - głosowanie, prawo głosowania na zgromadzeniu wyborczym. Jedno z podsta- wowych praw obywatela rzymskiego. terramare - nazwa osadnictwa i kultury archeologicznej na terenie pomocnej Italii w dolinie Padu z okresu późnego brązu. terra sigillata - ceramika wypalana z czerwonobrunatnej gliny, glazurowana, występująca w Italii od III wieku p.n.e., a następnie też na terenach zaalpejskich; szczególnie rozpowszech- niony typ ceramiki w czasach Cesarstwa na obszarze całego imperium i poza jego granicami. 682 Aneks tribunicia potestas - władza trybuna ludowego przejęta w okresie Cesarstwa przez cesarza i stanowiąca ważny element jego uprawnień. tribunus militum - trybun wojskowy, w wojsku okresu Republiki jeden z sześciu oficerów u boku dowódcy legionu; w armii Cesarstwa stopień oficerski dwojakiego rodzaju - oddziel- ny dla ekwitów, oddzielny dla osób stanu senatorskiego. tribunus plebis - trybun ludowy, urząd plebejski utworzony wedle tradycji w 494 roku p.n.e. dla ochrony interesów plebejuszy. Trybun ludowy posiadał prawo weta wobec decyzji innych urzędników oraz zgromadzeń i nietykalność osobistą. tribus - jednostka podziału administracyjno-terytorialnego państwa, do której musiał być wpisany każdy obywatel rzymski. Tribus terytorialne obejmowały pierwotnie tylko obszar miasta Rzymu (4 tribus miejskie) i przyległych do niego ziem. Ich liczba zwiększała- się do roku 241 p.n.e. wraz z rozszerzaniem się terenów zamieszkanych przez obywateli rzymskich (najpierw 16, a w końcu 31 tribus wiejskich). Przynależność do nich od II wieku p.n.e. nie zależała od rzeczywistego miejsca zamieszkania obywatela i stała się dziedziczna. tributum - początkowo rodzaj podatku ściąganego od obywateli w miarę potrzeb. Od 167 roku p.n.e. obywatele rzymscy na terenie Italii zostali z niego zwolnieni, podatek płacili mieszkańcy prowincji, z wyłączeniem kolonii, bądź od ziemi (tributum soli), bądź w formie pogłównego (tributum capitiś). triumphus - tryumf, zwycięski pochód wodza, który otrzymywał prawo jego odbycia za ważne zasługi wojenne. Tryumf przyznawał senat, mógł go odbyć tylko dyktator, konsul lub pretor (albo dowódca posiadający odpowiednie imperium na podstawie prorogatio); jego zna- czenie było tym większe, że stwarzał możliwość wprowadzenia do Rzymu żołnierzy pod bronią. vectigal (l. mn. vectigalia) - początkowo określenie dochodów z ziemi państwowej, następ- nie wnoszone na rzecz państwa opłaty o charakterze ceł portowych (portorium) bądź podatku (podatek od wyzwolenia, sprzedaży niewolnika, spadkowy i inne). vestales - westalki, kapłanki bogini ogniska domowego, Westy. Czuwały nad świętym ogni- skiem Westy w specjalnym budynku obok Regia. Sześć westalek wybierał pontifex maximus spośród dwudziestu dziewczynek w wieku od 6 do 10 lat z najlepszych rodów senatorskich. W służbie bogini pozostawały 30 lat, obowiązane były w tym okresie do zachowania czy- stości. Otoczone były specjalnym szacunkiem, przysługiwało im wiele przywilejów. vexilationes (l. pój. vexilatio) - początkowo określenie doraźnie formowanych oddziałów wojskowych różnego typu, w armii późnego Cesarstwa stałe oddziały składające się zjazdy i piechoty. Nazwa pochodzi od vexillum - chorągiew. yigiles (l. pój. vigil) - wigilowie, żołnierze oddziałów porządkowych w Rzymie, służący w kohortach utworzonych przez Augusta i pełniących przede wszystkim zadania straży ogniowej. INDEKS Indeksem objęto tekst tomu I oraz tekst na str. 5-440 tomu II. Zastosowano następujące skróty imion: A. - Aulus, D. - Decimus, G. - Gajusz (Caius), Gn. - Gnejusz (Cnaeus), Kw. - Kwintus, L. - Lucjusz, M. - Marek (Marcus), Mn. - Maniusz, P. - Publiusz, Sks. - Sekstus, Sp. - Spuriusz, T. - Tytus, Tb. Tyberiusz. ab epistolis II 95, 208 Aberdeen (dziś.), m. II 190, 302 Abisynia zob. Aksum; Etiopia Abisyńczycy II 402 Abonutejchos, m. II 282 Aborigeni 77 Abraham (bibl.) II 329, 418 Abrittus (dziś. Dobrudza) II 193, 194, 239, 342, 396 acciamatio II 382 Acerrae, m. 184 Achaja (Grecja kontynentalna) 241, 248, II 12, 274, 290, 388; prowincja rzym. II 12, 52, 86, 118, 153; chrześcijaństwo II 290 Achajski Związek 225, 292, 300, 301, 303, 304, 309, 312, 313 Achemenidzi, dynastia II 321 Achilles (mit.), bóg 85 Achilleus, awanturnik polityczny II 369 acta (zarządzenia) II 16 acta diwna II 17 acta populi (uchwały zgromadzeń lud.) 121 acta senatus II 17 actiones 141 Mn. Acyliusz Aureolus II 350, 351, 354 Mn. Acyliusz Glabrion, konsul 191 r. p.n.e. 306 Mn. Acyliusz Glabrion, trybun lud. (?) 122 r. p.n.e. 403 Mn. Acyliusz Glabrion, konsul 67 r. p.n.e. 476, 495 Adad (mit.), bóg II 266 Adana (dziś. Aden) II 36, 129 Adcock F.E. 22 Aden zob. Adana Adherbal, dowódca kartagiński 235 Adherbal, syn króla Numidii 415, 416 Adiabene zob. Media Adiabene adiectio II 175, 206, 296, 381 adoratio II 384 Adria, m. 53 Adrianopol, Hadrianopol 424, II 378, 380 Adriatyk zob. Morze Adriatyckie adventus II 270 ad vitam aut culpam 133 advocati flsci II 218 Adyga, rz. 153, 423, 424, II 45 Aecjusz, Ecjusz, władca państwa zachodnio- rzymskiego II 425, 426 aedicula, "pokoik" 98 aediii, edylowie 137, 143, 144, 161, 162, 169, 170, 348, 361, II 25, 26, 381 aediiicii, ex-edylowie 203 Aelane, m. II 227 Aelia Capitolina, Colonia Aelia Capitolina II 234, 235 Aemilia, tribus 112 aerarium (skarbiec) militare II 49, 59, 68, 96 aerarium populi romani 110, 122, 131, II 58, 94, 96, 97, 324, 382 aerarium sanctius 178, 262 aes grave, "metal ciężki", forma pieniądza 214, 215, 218 aes rude 101, 214 aes signatum, "metal oznakowany", forma pieniądza 214, 215 Aesernia, m. 198, 206, 436, 439 Afer zob. Domicjusz; Terencjusz Afganistan II 128 L. Afraniusz, komediopisarz rzym. 600 L. Afraniusz, konsul 60 r. p.n.e. 527, 530 684 Indeks Sks. Afraniusz Burrus II 85, 87, 89-91, 119, 294 Afrodyta (mit.), bogini 235, 388 Afrodyzjas, m. II 326 Afryka Północna: powstanie pasm górskich 31; kolonizacja, państwa płn.-afryk. 52, 207, 226, 228; inwazja przez tyrana Syra- kuz Agatoklesa 233; wojny Rzymu z Kar- taginą 225, 226, 228, 229, 233, 234, 236-238, 243-245, 262-267; utworze- nie prowincji rzym., zob. niżej; walki Rzy- mu z Numidią 415, 416, 418-420, 529, II 102, 103; najazd Wandalów II 402, 425; handel 228, 589, II 129, 130, 132, 251, 402; miasta 546, II 52, 135, 259, 323; wykopaliska rzym. budowli II 103, 135, 267, ceramiki II 251, rzeźby II 270; mozaiki II 328; teksty łacińskie z czasów rzym. II 275, 280, 323, 324; inne 37, 228, 235, 238, 244, 246. 257, 271, 339, II 52, 172, 223, 282; J) Afryka, prowincja rzym. (dziś. Tunezja): utworzenie prowincji (146 r. p.n.e.) 288, 337; prowincja A. częścią Numidii 420; Numidią wcielona do prowincji A. II 51, 64; prowincja A. zajęta przez Pompejusza 455, 461; kampania Cezara 529, 530, 538; przyznana Oktawianowi 565, Lepidusowi 569, 571; prowincja senatorska II 12, 54, zarząd Cezara II 12, 13; nadanie praw latyńskich II 170; ochrona granicy (limes) II 35, 225, 304, 396; powołanie mieszkań- ców prowincji A. do senatu rzym. II 206; majątki cesarskie w A. II 294; koniec cesarstwa, podział A. między cesarzy II 369, 372, 374-376; kolonizacja rzym. w A. 428, 454, 455, 544, 546, 586, kolonie weteranów i werbunek żołnierzy 260, 454, II 265, 586; produkcja zboża 402, 588, 589, II 26, 35, 99, 124, 125, 402, oliwy II 125, 251; kult Mitry II 282; chrześcijanie II 55, 287, 416-418, 421; kraj pochodze- nia ces. Sewera II 301, 309; inne 271, 284-288, 405, 406, 412, 413, 428, 460, II 55, 68, 158, 172, 220, 303, 308, 344, 348, 388 Afryka Wschodnia II 256 Afryka Zachodnia 228 Agatokles, tyran, potem król Syrakuz 128, 193, 233 agentes in rebus II 385, 386, 389 agentes vices praesidium zob. vicarii ager, "pole", wieś 112 ager Falernus 160, 587 ager Gallicus (dawne posiadłości Senonów) 191, 198, 240 ager publicus 134, 159, 272 ager Romanus 190 agger 100, 175 Agri Decumates (dziś. Szwarcwald) II 192, 344 Agrigentum (dziś. Akragas) 232, 258 Agrykola zob. Juliusz; Kalpurniusz Agłyppa zob. Herod; Meneniusz; Wipsa- niusz Agryppina Młodsza II 81, 84, 85, 87, 89, 95, 119, 145, 149, 317 Agryppina Starsza II 73, 75, 84 Ahenobarbus zob. Domicjusz Ahura-Mazda (mit.), bóg II 282 Aisne, rz. zob. Axona Aix-en-Provence zob. Aquae Sextiae Akaba, zatoka II 227 Akarnanowie 299 Akcjum, m. 577-582, 586, II 9, 24, 28, 33, 37, 46-48, 50, 55, 60 L. Akcjusz 381, 383, 600 Akragas zob. Agrigentum Akrokorynt, twierdza grecka 302, 303 Aksum (Abisynia), kraj II 103; zob. też Abisyńczycy Aksydares, król Armenii II 227 akwedukty II 135, 265; zob. też aqua Akwileja, Aquileia, m. 274, 312, 505, 574, II 127, 131, 240, 335 Mn. Akwiliusz, konsul 129 r. p.n.e. 325 Mn. Akwiliusz, konsul 101 r. p.n.e. 426,447, 449, 452, 460 Akwilonia, m. 190 Akwitania, Aquitania, prowincja rzym. 506, 511, II 39, 52, 251, 425 ala 60 alae catafractarii II 246, 247 alae sagittariae II 246 Alalia, m. 66 Alamanowie II 314, 321, 342, 344, 351, 354, 355, 364, 367, 371, 397, 437 Alanowie II 110, 196, 228, 232, 338, 363 Alaryk, król Wizygotów 175, II 402, 425 Indeks 685 Alba Fucens (dziś. Allae), m. 188, 189, 206, 311, 437, 597 Alba Longa (dziś. Albano), m. 78, 86, 92, 114, 115 Albania 312 Albanowie 497, II 109 Albanum, m. II 304 Albans (St.) zob. Verulamium Albanus, góra zob. Mons Albanus Albańskie Góry 42, 77-79, 88, 92, 114, 149, 178, 379, 594, II 124 Albańskie Jezioro, Albanus Lacus 34, 78, II 304 Albinus zob. Juniusz Brutus; Klodiusz; Po- stumiusz Albiusz Tybullus II 139-141, 440 Alcantara, m. II 267 Aleksander, biskup Aleksandrii II 422 Aleksander, król Epiru 193 Aleksander, żeglarz II 255 Aleksander Bałaś, król Syrii 327 Aleksander Helios, syn Kleopatry VII i Antoniusza 577, 582, II 37 Aleksander Sewer, cesarz zob. Sewer Aleksander Wielki, Macedoński: porówna- nie z Hannibalem 266, z Cezarem 266, 516, 552; wpływ na losy Grecji i całego Wschodu 290, 292, 299, 301; tolerancja religijna II 328; inne 193, 308, 315, 357, 495, 500, 533, II 145, 153, 276 Aleksander z Abonutejchos II 282 Aleksander z Afrodyzjas II 326 Aleksandria, m.: stolica Ptolemeuszów 290; zdobyta przez Antiocha IV Epifanesa 325; stłumienie buntu przez Karakallę II 312, 314; handel 370, 589,II 35,132; Żydzi li 86, 106; poezja II 141; szkoła katechety- czna II 327; chrześcijanie II 418, 423; inne 290, 326, 359, 370, 377, 402, 535, 536, 575, 577, 580, 589, 598, II 50, 165, 180, 234, 257, 276, 277, 308, 355, 357, 369, 391, 410, 413, 422 Aletrium, m. 216 Alezja (dziś. Alise), m. 515, 531 L. Alfeniusz Senecio II 301 Algidus, góry 149, 150 Algieria 285, II 125, 225; zob. też Numidia a libellis II 95 alieni mris 375 A. Alienus Cecyna II 160-162, 165, 166, 197 alimentacyjny fundusz II 250 Alise zob. Alezja Al-Kaba w Mekce 388 Alkibiades, strateg Aten 217 Alkuin II 440 Allektus II 371 Allia, rz. 155, 158, 175 Allobrogowie 343, 409, 480, 509 Alpy, góry 31, 33-35, 39, 69, 243, 249, 256, 545, II 162; drogi rzym. przez A. II 112, 118; A. Julijskie 42, 274, 423; A. Karnij- skie 34, 274, 505, 560; A. Kotyjskie, pro- wincja rzym. II 92, 117; Alpy Nadmorskie 35, Alpes Maritimae, prowincja rzym. II 45, 66, 119; A. Wschodnie 424, II 45 Aluta, rz. II 238, 239, 302 Aluza zob. Sucro Alzacja 508 Amaniszachete Kandake zob. Kandake Ambioryks, wódz Eburonów 513, II 187 Ambrakijska Zatoka 580, 581 Amfiteatr Flawiuszów zob. Koloseum w Rzymie amid 335 amid cesarscy II 17, 22, 94, 206, 212 amid populi Romani, "przyjaciele" Rzymu 241, 242, 332, 334, 499 amidtia polityczna 198, 331, 335, 352, 485 Amiens zob. Samarabrywa Amisia (dziś. Ems), rz. II 44, 111 Amman, kraj II 255 Ammedar, m. II 35 Ammianus Marcellinus II 410, 411 Amminiusz, wódz Brytów II 113 Ammoniusz Sakkas z Aleksandrii II 327 Amor (mit.), bóg II 280 Ampurias, m. zob. Emporiae Amyntas, król Galacji II 36, 64 anabasis II 314 anachoreis II 324 Anagnia, m. 195 Anchizes (leg.), ojciec Eneasza 84 Andaluzja 260, 275, 469, II 127; zob. też Hispania (Hiszpania) Ulterior Andronikus zob. Liwiusz Andronikus Andryskos, rzekomy syn Perseusza, króla Macedonii 311, 312 Anglesey zob. Mona 686 Indeks Anglia, teren Anglii 34, 428, 539, 547, 603, 606, II 7, 133, 144, 251, 272, 301, 382; wykopaliska obiektów rzym. II 267, 268; zob. też Brytania Anicetus, wyzwoleniec II 87, 88 Anio, rz. 75, 102, 115, 134, 149, 379 Anio Novus II 99 Anio Vetus 216 Ankona 40, 47, 48, 445, II 216 Ankus Marcjusz, król rzym. 94 Annales Maximi 123, 124, 127 L. Anneusz Gallion II 153 M. Anneusz Lukan II 143, 149, 198 L. Anneusz Seneka, zw. Młodszym, filozof II 87, 89-91, 119, 130, 133, 140, 146,198, 294 L. Anneusz Seneka, zw. Starszym, retor, poeta II 143, 146, 149 G. Anniusz, legat Sulli 454 T. Anniusz Milon 519, 521, 592 M. Anniusz Werus, cesarz zob. Marek Au- reliusz Anniusz Winicjanus II 84 annona (podatek gruntowy) II 392 annus consularis 564 Antemus, urzędnik cesarski II 59 Antioch I, król Kommagene 499 Antioch III, król Kommagene II 107 Antioch IV Epifanes, król Kommagene II 86, 107 Antioch III Wielki, król Syrii 268, 269, 297, 299-301, 304-308, 315-323, 334, 353, 533 Antioch IV Epifanes, król Syrii 325-328, 598, II 234 Antiochia Margiana (dziś. Merw), m. II 128, 254 Antiochia Pizydyjska (dziś. Yalvac), m. II 38 Antiochia w Syrii (dziś. Antakiya), m. 290, 327, 377, 498, 575, 576, II 52, 132, 152, 228, 283, 300, 312, 317, 323, 326, 338, 348, 350, 355, 357, 396 Antium (dziś. Anzio), m. 79, 115, 123, 149, 150, 179, 183, 184, 206, 214, 216, 229 Antonia Młodsza, córka M. Antoniusza, triumwira, i Oktawii Starszej, żona Dru- zusa, pasierba Augusta II 61, 75 Antoninowie, ród II 215, 306, 317, 352, 397 Antoninus Pius (Titus Aurelius Antoninus Aelius), cesarz: charakter II 201, 203; kraj pochodzenia II 221; polityka zagraniczna II 223, 242, 244, 245; zabezpieczenie gra- nic w Germanii i Brytanii II 233, 242, 244; fundusz alimentacyjny i roboty publiczne II 216; budowa drogi II 232; stosunek do senatu II 205, 206, do handlu II 256, do pisarzy II 274, do religii II 281, 283, do chrześcijan II 284, 290, do Żydów II 235; sprawa sukcesji II 292; inne II 218, 220, 235, 256, 259, 266, 325 G. Antoniusz, konsul 63 r. p.n.e., stryj triumwira 478 G. Antoniusz, pretor 44 r. p.n.e., brat triumwira 565 L. Antoniusz, konsul 41 r. p.n.e., brat 'triumwira 569, 570 M. Antoniusz, pretor 102 r. p.n.e., dziad triumwira 414, 490, 604 M. Antoniusz, triumwir 531-584: osobo- wość 554, 555, 584, II 59; w służbie Cezara 525, 531, 537, 549, 550; początki kariery 554-556; zerwanie z Oktawia- nem, Brutusem, Kasjuszem i Cyceronem 557, 558; bitwa pod Filippi 567-569; pokój w Brundisium 569, 570, 572; poro- zumienie z Oktawianem w Tarencie 572; walki na Wschodzie 574-577; małżeń- stwo z Oktawią, siostrą Oktawiana 571; spotkanie i związek z Kleopatrą 574, 576-583; rozwód z Oktawią i zerwanie z Oktawianem 576, 578; bitwa pod Akcjum 580, 581; ucieczka z Kleopatrą i samobój- stwo 582, 583; inne 524, 526, 586, 599, 607, II 37, 53, 69, 142 M. Antoniusz Feliks, namiestnik Judei, wy- zwoleniec II 104, 153 M. Antoniusz, zw. Kretykus, pretor 74 r. p.n.e., ojciec triumwira 476, 478, 490, 554 M. Antoniusz Primus, Gal z Tolozy II 167, 169, 170, 186, 299 L. Antoniusz Saturninus II 193, 197, 199 An-Tun zob. Marek Aureliusz Antygonidzi, dynastia 290 Antygonos Doson, król Macedonii 292 Antygonos Gonatas, król Macedonii 232 Antypater, historyk zob. Celiusz Antypater Antypater, żydowski dyplomata 535, 536 Anxur, m. zob. Tarracina Aoos, rz. 295, 301 Aosta, m. zob. Augusta Praetoria '"<_ Indeks 687 Apama, siostra Perseusza, królewicza mace- dońskiego, żona Prusjasza, króla Bitynii 308 Apamea, m. 321, 334, II 348 Apeniny, góry 38, 39, 44, 49, 58, 67, 69, 70, 76, 100, 179, 180, 183, 186, 188, 208, 243, 272, 337, 397, 434, 442, 481, II 169, 216; klimat 31, 33, 34 Apeniński Półwysep zob. Italia Aper, teść cesarza Numeriana II 366 Apollo (mit.), bóg 62, 99, 151, 219, II 23, 32, 136, 281 Apollonia, m. 241, 295, 301, 312, 556, 565 Apollonios z Rodos II 277 Apollonios z Tjany II 282, 327, 329 Appian, historiograf rzym. II 276 Appiusz Herdoniusz Sabinus zob. Herdo- niusz Appiusz Klaudiusz zob. Klaudiusz Appiusz Apsos, rz. 295 Apuanowie 274 Apulejczycy 434 L. Apulejusz Saturninus, trybun 103 i 100 r. p.n.e. 427-429, 431, 433, 441, 446, 518 Apulejusz z Madaury II 280 Apulia 36, 39, 42, 48, 52, 178, 180, 186, 187, 193, 195, 198, 251, 255, 256, 359, 365, 437, 471 aqua Appia 216 aqua Ciaudia II 86, 99 aqua Marcia 379 aqua Traiana II 265 aqua Virgo II 24 Aquae, m. II 238 Aquae Mattiacae (dziś. Wiesbaden), m. II 259 .' Aquae Sextiae (dziś. Aix-en-Provence), m. 409, 423, 424, 426 Aquincum (dziś. Budapeszt), m. II 194, 239, 259 Aquinum, m. II 277 Arabia, Arabowie 498, 581, II 35, 36, 63, 103, 126, 129, 232, 251, 350, 402; prowin- cja rzym. II 227 Arabia Felix (dziś. Jemen Południowy) II 36 Arabia Nabatejska II 36, 227 Arabia Skalista (Arabia Petraea) II 222, 223 Arabska Pustynia II 227, 267 Arabski Półwysep 498, II 227 Arae Flaviae (dziś. Rottweił), m. II 192 Aragonia, Aragon 243, 279 Arakses, rz. 494, 576, II 108 Ara Pacis, Ołtarz Pokoju II 66, 67, 138 Ara Pacis Augustae II 24 Ara Romae et Augusti II 41 a rationibus II 59, 84, 95, 97 Arausio (dziś. Orange), m. 422, 427, 503, II 267 Archelaos, dowódca floty ateńskiej, następ- nie wódz wojsk Mitrydatesa VI Wielkiego 450, 451 Archelaos, król Judei II 51 Archidamos III, król Sparty 193 Archimedes 258 archonci II 213 Ardaszir (Artakserkses), król Persji, założy- ciel dynastii Sasanidów II 320, 321, 338 Ardea, m. 79, 100, 115, 150, 184 Ardeny, góry 513 Arelate (dziś. Aries), m. 544, II 132 Arezzo zob. Arretium Argei, symboliczne kukły 120 argenteus (srebrny denar) II 391 Argentorate (dziś. Strasburg), m. II 44, 259 Argonauci. II 277 Ariarates, król Kapadocji 322 Ariminum (dziś. Rimini), m. 44, 198, 206, 239, 240, 250, 273, II 63, 355 Ariobarzanes, pretendent do korony Ka- padocji 447 Ariobarzanes, król Armenii II 37 Ariowist, wódz Swebów 508-510, 516 Arkadia, kraina 84 Arkadiusz, syn ces. Teodozjusza II 424, 425 Aries, m. II 267, 421, 422; zob. też Arelate Armenia, Armeńczycy 447, 493-500, 502, 546, 576, 577, 587, II 37, 38, 64, 72, 92, 107-109, 125, 196, 227-232, 315, 321, 348, 350, 365; walki Partii o A. II 67, 223; walki z Tiridatesem o A. II 371; prowin- cja rzym. II 222, 227, 314 Armenia Mniejsza II 194 Arminiusz, wódz Cherusków II 44, 68, 112, 186 Arno, rz. 58, 273, 467 Arnobiusz, pisarz chrześcijański II 410 Ariusz II 422 Arpinum, m. 216, 359, 413, 474, 594 Arras, m. II 371 688 Indeks Arretium (dziś. Arezzo), m. 62, 191, 250, 588, II 127, 130, 252 Arrian zob. Flawiusz Arrianus Arruns, syn Larsa Porsenny 117 Arsacydzi, dynastia 502, II 107, 230, 231, 320, 348, 368, 399, 402, 436 Arsinoe, siostra Kleopatry VII 575 Artabanos III, król Partii II 107, 108 Artabanos V, król Partii II 314, 315, 320 Artaksata, m. 494, 495, II 107, 108, 230 Artakserkses zob. Ardaszir Artakses, król Armenii II 37, 107 Artawasdes, król Armenii 502, 503, 576, II 37 Arwernowie 409, 410, 507, 508, 514, 516 Arycja (dziś. Ariccia), m. 67, 97, 117, 146, 150, 184 Aryman (mit.), bóg II 282 Arystion, despota Aten 449, 450 Arystobulos, syn władcy Judei 498 Arystodemos z Kumę 67, 117 Arystonikos, pretendent do tronu perga- mońskiego 324, 325, 334, 395 Arystoteles 128, 229, II 71, 413 Arystydes, retor zob. Eliusz Arystydes as (jednostka monetarna) 214, 253 Asander, król Pergamonu, zięć Farnakesa II, króla Pontu 546, II 47 Asculum, Asculum Picenum, m. 198, 434, 437, 438 Aselion zob. Semproniusz Aselion Askaniusz vel Julus (leg.), syn Eneasza i Lawinii 86 Asklepiodotos, prefekt gwardii prctoriań- skiej II 371 Kw. Askoniusz Pedianus II 148 Aspargus, wódz krymski II 110 Aspendos, m. II 267 ' asses II 60 assesores II 22 a studiis II 95 Asturowie II 39 asylum, azyl 90 G. Asyniusz Pollion 527, 560, 570, II 139, 145 Asyria, prowincja rzym. II 222, 228 Atanazy, biskup Aleksandrii II 422 Atenagoras z Aten II 285 Atenajos, poeta II 326, 327 Ateneum w Rzymie II 274 Atenion z Cylicji, przywódca powstania niewolników na Sycylii 425, 426 Ateny, m. 112, 117, 118, 134, 241, 292, 299, 300, 358, 402, 449, 450, 565, 598, 600, II 266, 267, 274, 276, 351, 352 Ateste (dziś. Este), m. 47 II 28 Atestynowie zob. Wenetowie P. Atiusz Warus 529 atrium 58, 126 Atlantyk 228, 370, 410, 507, 509-511 Atlas, góry II 102, 130, 225 Atropatene zob. Media Atropatene Atropates, wódz Medów 576 Attalidzi, dynastia 324, 328 Ąttalos I, król Pergamonu 295, 297, 299, 300, 315, 388 Ąttalos II, król Pergamonu 324 Ąttalos III, król Pergamonu 271, 324, 397, 405 Attus (Atta) Klauzus zob. Klaudiusz (Ap- piusz) Sabinus Attyka 450 Attykus zob. Herod; Pomponiusz Attyla, wódz Hunów 497, II 426 G. Atyliusz Regulus, konsul 256 r. p.n.e. 233, 234, 237 G. Atyniusz, trybun lud. 399 Auchinhove, m. II 190 auctoritas 352, 527, II 16; a. patrum 143 augur 90, 103, 108, 162, 219, 460 Augsburg, m. zob. Augusta Vindelicorum August, cesarz zob. Oktawian August Augusta Praetoria (dziś. Aosta), m. II 28, 45, 64 Augusta Taurinorum (dziś. Turyn), m. II 28, 376 Augusta Trevirorum, Colonia Augusta Tre- virorum (dziś. Trewir), m. II 187, 351, 355, 397, 403, 405, 422 Augusta Vindelicorum (dziś. Augsburg), m. II 45 Augustales zob. seviri Augustales Augustodunum (dawna Bibrakte, dziś. Au- tun), m. II 355 Augustyn, św. II 409 augustus, tytuł II 11, 310, 311, 314, 317, 338, 342, 355; nazwa miesiąca II 11 aurei 547 \ Aurelian (Lucius Domitius Aurelianus), ce- sarz II 323, 328, 351, 355, 357-359, 361, Indeks 689 365, 382, 383, 390, 397, 400, 403, 405, 414, 416 G. Aureliusz Kotta, konsul 75 r. p.n.e. 467 L. Aureliusz Kotta, pretor 70 r. p.n.e. 474, 475 M. Aureliusz Kotta, konsul 74 r. p.n.e. 468, 492 Kw. Aureliusz Symmachus II 411 Aureolus zob. Acyliusz Aureolus Aures, góry II 225, 265 aurum coronarium II 325, 393 Aurunkowie 184 Ausculum, m. 196, 206 Ausonowie 41 auspicia 103, 107, 172 Austria zob. Panonia Autun zob. Augustodunum auxilia (oddziały pomocnicze) 513, 544, II 48, 191, 238, 246, 304, 305 Auzoniusz, poeta II 410 Avaricum (dziś. Bourges), m. 514 Avenio (dziś. Awinion), m. 409, 544 Awentyn, Awentyńskie Wzgórze 80, 81, 86, 89, 97, 102, 115, 122, 136-138, 144, 175, 382, 407, II 98 Awerneńskie Jezioro 573, II 100 Awidiusz Kasjusz II 208, 225, 230, 232, 241, 248, 301 Awiliusz Flakkus II 106 Awinion zob. Avenio Axona (dziś. Aisne), rz. 510 Ayr, hrabstwo II 190 Azerbejdżan 576; zob. też Media Atropatene Azincourt, m. 508 Azja 315-322, II 110, 126, 127, 378; pro- wincja rzym. 271, 300, 325, 399, 404, 405, 432, 447, 449, 451, 452, 460, 491-493, 495, 499, 543, 566, II 12, 54, 60, 128, 300; administracja rzym. 339-341, 345, II 64, 290, 388; chrześcijanie 290 Azja Mniejsza: bogactwa naturalne 32; związ- ki z Etruskami 55-57; wojny z Antio- chem III Wielkim 269, 271, 315-321; Rzymianie zajmują A.M. 322-325; pro- wincja rzym. 220, 348; w wojnie z Mitry- datesem 446-452, 495; walka z piratami 489; wyprawa Cezara 536; polityka wsch. Augusta II 37-39; inwazja Fartów 575; podział między cesarzy II 372, 376; bu- dowle rzym. w A.M. II 267; powstawanie fortun II 257; prymat języka greckiego w A.M. II 409; eksport kamienia 597; udział w senacie rzym. II 206; gęstość zalud- nienia II 258, 259; najazd Palmyreńczy- ków II 348-351, najazd Alanów, Gotów i Wandalów II 363, 364; chrześcijanie II 283, 286-290, 422, 423; podróże św. Pawła do A.M. II 153; inne 66, 269, 271, 290, 295, 297, 301, 334, 413, 446, 449, 460, 465, 493, 495, 496, 498-500, 536, 538, 567, 575, 581, 589, 597, II 37-39, 46, 50, 52, 59, 107, 118, 125, 127, 206, 238, 323, 355, 364, 365, 409, 438 azyl zob. asylum Baal z Emesy (mit.), bóg II 281, 315, 328 Baalbek, m. zob. Heliopolis Bab el-Mandeb, cieśnina II 35 Babilon, Babilonia 292, 327, 502, 546, 576, II 301, 321, 416 Baecula (dziś. Bailen), m. 261, 262 Baetica, prowincja rzym. zob. Hiszpania - Hispania Baetica Bagdad, m. II 128 Bagradas (dziś. Medżerda), rz. 226, 234, 264, 529 Bahram II, król Persji II 364, 371 Bailen zob. Baecula Baje, m. 594 Bakchus (mit.), bóg 389, II 266, 328 Baktria (dziś. Balch w Afganistanie) 300, 315, II 128, 254 Baleary, wyspy 263, 410 Balbinus (Decius Caelius Balbinus), cesarz II 335, 336 Ballista, prefekt pretorianów II 350 Bałkański Półwysep, Bałkany: ludy 425; na- jazd Gotów II 351, 354, 355, 425; inne 312, II 110, 269, 338, 379, 425, 534, 545 Bałtyk zob. Morze Bałtyckie Barbalissos, m. II 348 Barcino (dziś. Barcelona), m. II 52 Barea Soranus, konsul 52 r. n.e. II 198 Bar Kochba, Bar Koziba, przywódca po- wstania w Palestynie II 234 Basilica lulia 596 Basilica Porcia 377 Basilica Ulpia II 216, 261, 274 basilicae 377 Bassjanus zob. Heliogabal 44- - Dzieje Rzymu t. II 690 Indeks Bastarnowie II 46, 47, 364 Batawowie II 42, 49, 163, 186, 188 Baton, wódz Panonów II 46 Bawaria 151 Baynes N.H. II 380 Bazylea, m. II 45, 192 Beatis (dziś. Gwadalkiwir), rz. 259, 278, II 126 Bedriacum, m. II 163, 167 Beduini II 251 Begram, m. II 128 Belgica, Belgia zob. Galia Zaalpejska (G. Belgica) Belgowie 423, 506, 508, 510-512 Belgrad zob. Singidunum Belizariusz, wódz cesarza Justyniana II 438 Benacus (dziś. Garda), jezioro 38, II 354 beneficium, "dobrodziejstwo" wyzwolenia spod jarzma rzym. 241, 332 Beneventum (dziś. Benewent), m. 196, 198, II 216 Bengal 243 Bengalska Zatoka II 129 Beocja 309 Berlin, m. II 328 Bernarda Świętego Przełęcz Wielka II 45, 112; 162 Bernarda Świętego Przełęcz Mała II 45 Bernini Gianiorenzo II 262 Besancon zob. Vesontio Besowie zob. Trakowie-Besowie Bestia zob. Kalpurniusz Bestia Bibrakte, m. 509; zob. Augustodunum Bibulus zob. Kalpurniusz Bibulus Biłbilis, m. II 277 Biskra, m. II 267 Bituitus, król Arwernów 409 Bitynia: w czasie wojny z Mitrydatesem 447; prowincja rzym. 495, 499, II 12, 215, 218; chrześcijanie II 285, 287; podział między cesarzy II 380; inne 271-308, 324, 447, 449, 451, 465, 491, 492, 496, 499, II 282, 326, 355, 368, 369, 380 Bizancjum, Bizantyjczycy 230, II 300, 312, 323, 355, 378, 380, 384, 438 Blemmjowie II 368 Blesus zob. Juniusz Blesus Bliski Wschód 52, 56, 58, 297, 321, 389, 476, 487, 493, 498-500, 587, II 55, 153, 344 Blossios z Kumę 394 Bodeńskie Jezioro II 45, 66 Bodotria (dziś. Firth of Forth), zatoka II 190, 223, 243, 244 Boecjusz, Anicjusz Manhusz Sewerynus II 440 Boguda, król Mauretanii 540 "Bohemia" 272 Bejowie 153, 191, 239, 272, 273, 277, II 43 Bokchus I, król Mauretanii 418, 420, 457 Bokchus II, król Mauretanii II 51 Bolonia, m. zob. Bononia Bolsena, m. zob. Wolsynie Bonna (dziś. Bonn), m. II 44, 192, 259 Bononia (dziś. Bolonia, etruska Felsina), m. 44, 47, 67, 70, 153, 273, 562 Bonosus, rzym. dowódca wojskowy II 364 Boranowie II 348 Bordeaux zob. Burdigala Borgiowie, ród II 119 Bosfor 447, 491, II 354, 380 bosporańskie królestwo II 348 Bostra, m. II 227, 267, 396 Bośnia 545 Boudikka, Boadycea, królowa Icenów II 92, 114, 115, 117 Boulogne zob. Gesoriacum Bourges, m. zob. Avaricum Bovianum Vetus, m. 180, 439 Bracciano, jezioro 33 Bravo Benedetto II 285, 287 Brecon, m. II 189 Brennus, wódz Senonów 153, 156 Brescia, m. 37, 38 Bretonia, Bretania 506, 511 Brigantium (dziś. Corunna), m. 425 Brigetio, m. II 239 Brundisium (dziś. Brindisi), m. 35, 198, 236, 453, 484, 490, 529, 570, 572, 575, 581, II 126, 167, 216 Bruttiowie 180, 193, 197, 198, 254, 271, 292 Bruttium, przylądek 180, 255, 256, 263, 271, 272 Brutus zob. Juniusz Brutus Brygantowie II 114, 189, 190, 243, 245 Brytania, Brytyjskie Wyspy: pokojowa pene- tracja przed podbojem II 41, 128; podbój rzymski II 113-117, 189-191, 436; pro- wincja rzym. 86, II 117, 133, 243-245, 250-253, 302; podział na dwie prowincje, Górną i Dolną II 302, 308; w walce o Indeks 691 władzę cesarską II 299; podział między cesarzy II 372, 375; bogactwa naturalne II 251, 257; budowle i sztuka rzym. II 267, 268, 270, 271; ceramika II 252, 271; gęstość miast w II w. n.e. II 259; opis Agrykoli II 278; chrześcijanie II 287; rzym. wykopaliska II 251, 268; inne 506, 508, 512, 513, II 34, 81, 85, 92, 102, 114, 117,125,127,130,133,156,172,191,220, 223, 247, 257, 268, 270, 278, 292, 299, 301, 302,314, 344, 364, 368, 369, 371, 372, 396, 397, 402, 425 Brytanik (Tiberius Ciaudius Britanicus), syn Klaudiusza i Messaliny II 85, 87 Brytowie 513, II 115, 130, 242, 246, 425 Brytyjczycy 351, 515 Bucco (leg.), klown 221 bucchero 61, 89, 99 Budapeszt zob. Aquincum Bulla Regia, m. II 103 Bułgaria II 47 Burdigala (dziś. Bordeaux), m. II 355, 410 Burebista, król Daków 508, 545, 574, II 193, 239 Burgundia 409 Burgundowie II 367, 425 Burns Robert 602 Burrus zob. Afraniusz Burrus bursztyn II 128, 254 Bury J.B. II 432 Byron George Gordon Noci II 265 Caelestis (mit.), bogini II 328 Caelius, Celius, wzgórze 80, 87, II 100, 359 Caere. m. 61, 79, 89, 96^102, 116, 150, 155, 179, 191, 219 Caerhun, m. II 190 Caerleon zob. Isca Silurum Caernavon zob. Segontium Caersws, m. II 189 Caerwent zob. Venta Silurum Caesaraugusta (dziś. Saragossa), m. II 39, 52 Caesariana celeritas 552 Calagurris, m. II 280 calendarium, kalendarz 108, 386, 605 Cales, m. 185, 361 calumnia II 290 Camerinum, m. 189 Campi Cataulani zob. Kataulańskie Pola Campi Magni, Wielkie Pola 264, 266 Campi Rudii 424 Campus Martius zob. Pole Marsowe Camulodunum, Colonia Ciaudia Camulo- dunum (dziś. Colchester), m. II 41, 113, 114, 119, 135, 252, 267 Canterbury, m. II 267 canabae II 259 Canusium (dziś. Canossa), m. II 323 Capena, m. 151 Capistrano, historyk 25 capitatio, pogłówne II 392 capitecensi zob. proletarii cappellatio 97, 100 Capri, wyspa II 75, 78, 79, 94, 95 caput (jednostka pracy ludzkiej) II 392 Caraceni zob. Karacenowie Carcopino Jeróme 25 Cardiff, m. II 189 cardo 60, 207; zob. też decumanus carmen rituale II 32 carmina II 32 Carnuntum (dziś. Petronell), m. II 43, 46, 128, 194, 239, 241, 254, 299, 374, 375 Carrara, Karrara, m. 597 Carseoli, m. 188, 189, 437 Carthago Nova (dziś. Carthagena) zob. No- wa Kartagina Cary Max 23, 25 casa Romuli, "chata Romulusa" 88 Castelfranco zob. Forum Gallorum Castel Gandolfo, m. 78 ccistella. forty II 243, 244, 247, 323 Castellamare delia Bruca zob. Velia castellum 409 Castiglione, wzgórze 48 Castor, m. II 252, 271 Castra Legionum (dziś. Leon), m. II 39 Castra Praetoria, m. II 98 Castra Vetera zob. Vetera castrensis II 384 castrensiani II 385 castrum 216 Castulo, m. 261 casus belli 246 cataphractarii II 354 Cauca, m. 279 Caudini zob. Kaudynowie Cecyliusz Cyprian zob. Cyprian Cecyliusze Metellusowie, ród 383, 412, 413 Kw. Cecyliusz Metellus Balearski 410, 412 692 Indeks Kw. Cecyliusz Metellus Celer 481, 527 L. Cecyliusz Metellus Dalmatyński, cenzor 115 r. p.n.e. 412, 413 G. Cecyliusz Metellus Kaprariusz, konsul 112 i 113 r. p.n.e., 412 Kw. Cecyliusz Metellus Kretykus 490 Kw. Cecyliusz Metellus Macedoński, konsul 143 r. p.n.e., cenzor 131 r. p.n.e. 281, 282, 311, 313, 375, 377, 399, 418 Kw. Cecyliusz Metellus Numidyjski 413, 418-420, 428, 453, II 103 Kw. Cecyliusz Metellus Pius 439, 453-455, 468-470 Kw. Cecyliusz Metellus Scypion 522, 538, 539, 586 Cecyliusz Stacjusz 381, 383, 600 Cecyliusz Tascjusz Cyprianus zob. Cyprian Cecyna zob. Alienus Cecyna cegielnie II 127 Cejlon zob. Taprobane L. Cejoniusz Kommodus Werus zob. Werus celeres (jeźdźcy konni) zob. eąuites Celesyria, prowincja rzym. II 300 Celius zob. Caelius Celiusz (Caelius) Antypater 386 Celiusz Attianus II 206 Celiusz Rufus 537 cella (sanktuarium) 60, 99 Celsus, autor encyklopedii, zob. Korneliusz Celsus Celsus, filozof II 283, 284 Celtowie, celtyckie ludy 47, 50, 62, 67, 152, 153, 155, 243, 409, 421, 438, 506, 509, 512, II 39, 46, 192, 246, 271; zob. też Galowie Celtyberowie, Celtowie-Iberowie 243, 244, 259, 264, 269, 276-279, 281, 423-425, 505, II 39 Cenis, góra zob. Mont Cenis Cenomanowie 272 censores, cenzorzy 144, 160, 170-172, 459, II 9, 93 censoria potestas II 65 censorii, ex-cenzorzy 203 census, spis ludności 122, 145, II 9, 13, 28, 29, 41, 63, 67, 68, 104, 213, 324 census majątkowy 111, 112, 168, 336, 347, 363, II 9, 11, 12, 213, 216 Centaur (mit.) II 232 centesima rerum venalium II 59 centonarii II 325 Centumcellae (dziś. Civita Vecchia), m. II 216 centuria (jednostka wojskowa i jednostka podziału ludności) 110-113, 168, 202 centuria praerogativa 168, 347, II 20 centuria seniores i iuniores 346 centuriae (czworoboki, na które dzielono zakładane miasto) 207 Cenzor zob. Porcjusz Katon cenzorzy zob. censores, censorii Cepion zob. Serwiliusz Cepion Ceprano, m. zob. Fregellae ceramika 41, 588, II 126, 128, 130, 252, 271 Cerera (mit.), bogini 122, 134, 137, 143, 219 Gerialis zob. Petyliusz Cerialis Cermalus, wzgórze 89 Cernay, m. 510 L. Cesseniusz Petus II 109 Cestiusz Gallus II 105 Cezar (Caius lulius Caesar): początki karie- ry 477-488; pierwszy triumwirat 485, rozpadnięcie się triumwiratu 525-527; przymierze z Klodiuszem 517-519; spot- kanie w Lukce 520; walki z Pompejuszem 524, 528-540; odbudowa państwa 540- -547; władza dyktatorska 530, 547-551; działania w Egipcie 487, 535; podbój i polityka w Galii 505-511, 513-517, 519, 520, 522-527, II 132; prawa obywatelskie dla Galii 542; zdobycze i polityka w Ger- manii i Brytanii 512, 513, II 41; walki pod Dyrrachium 531-533, 536; bitwa pod Farsalos 533, 534, 536, 537; bitwa pod Zelą 536; wojna w Afryce 538; walki w Hiszpanii 485, 530, 539, 540; bitwa pod Tapsus 539; bitwa pod Mundą 540; prze- kroczenie Rubikonu 525, 526, 528; alea iacta est (kości zostały rzucone) 524, 528; osobowość 550-553, 602, II 143; podobiz- na 486, 599; wykształcenie 600; zamiar założenia biblioteki w Rzymie II 139; Pamiętniki 547, 603, II 144; mowy 604; małżeństwa 552, 594; romans z Kleopatrą 536, 552; Cezarion, syn C. i Kleopatry 577; organizacja administracji 550; spisy ludności II 28; prace publiczne i budowle 596, 597, II 23, 28, 100; kolonie osadni- ków 341, II 53, 125; śmierć 551, 555, 556, 563, 564; kult po śmierci 556, 565, 607, II 55, 70; inne 266, 461, 462, 484, 502, 505, Indeks 693 519, 521, 522, 536, 591, 595, 605, 608, II 7, 8, 16, 26, 34-36, 47-49, 52, 82, 106, 162, 201 "cezar", tytuł II 300 Cezareja (Caesarea) w Mauretanii (dziś. Szerszel), m. II 102 Cezareja (Caesarea Maritima) w Palestynie, m. II 51, 52, 104, 413 Cezarion, Ptolemeusz Cezar, syn Cezara i Kleopatry 577, 580, 582 Chaikedon, Chalcedon, m. 492, II 348 Chalkis, twierdza 302, 303 charta hieratica II 140 Chartres, m. 508 Chartum, m. II 103 Chattowie II 192, 342 Chaukowie II 86 Chedworth, m. II 268 Cheroneja, m. 450, 451 Chersonez Tracki (dziś. półwysep Gallipoli) 315-317, 497 Cheruskowie II 44, 111, 186, 342 Chester zob. Deva Chieti, m. 36 Chiny, Chińczycy II 128, 254-257, 320, 402 Chosroes, król Armenii II 321, 348 Chosroes, król Partii II 227, 228, 230, 234 Chrestos II 153; zob. też Jezus Chrystus Chrysopolis (dziś. Skutari), m. II 380 Chryzostom Dion zob. Dion Chryzostom chrześcijanie II 151-154, 179, 281, 283- -290, 294, 328, 338, 369, 376-378, 394, 406, 413-423, 425, 427, 430, 432, 433, 439; pierwsze herezje II 422 Ciminiańskie Góry zob. Monti Cimini cingulum II 387 Circaeum Promontorium, m. 84 Circe zob. Kirke Circeii, m. 79, 115, 184, 216 Circeo, góra zob. Monte Circeo Circesium, m. II 396 Circus Maximus II 100 Cirencester zob. Corinium Cisa, Tissa, rz. II 238, 240 Cispius, wzgórze 89, 90 cistophori 340 cmiitas 549, II 41, 384 civis Romanus sum 201 Civita Vecchia zob. Centumcellae civitas Cornoviorum II 267 civitas optima iure 208 civitas Romana, obywatelstwo rzymskie 111, 134, 184, 208, 210, 212, 336, 356, 359, 360, 400, 405, 413, 431, 433-435, 437, 439, 460, 465, 542, 544, II 54, 87, 118, 119, 170, 220, 221, 249, 309, 312, 345 civitas sine suffragio (półobywatelstwo) 164, 184, 190, 191, 198, 212, 359 cmtates (dworna uprzejmość) II 41 cmtates foederatae 336, 338 cmtates liberae 332, 338 cmtates liberae et immunes 336 ciades Lolliana II 42 ciades Yariana II 44, 48, 68 darissimi zob. vir ciarissimus ciassis Alexandrina II 294 ciassis Augusta Alexandrina II 180 ciassis Pontica II 240 Ciastidium, m. 254 Clermont-Ferrand, m. 514 clibanarii II 247, 357, 376 clientes, klienci 66, 105, 130, 136, 158, 348, 352, 434, 508, 594; c. Rzymu 331-335, 414, 577, II 52 clipeus 111, 176 Clive Robert, baron Clive of Plassey 243 Cloaca Maxima 97, II 23, 261 Ciota (dziś. Cłyde), zatoka II 190, 191, 243, 244 Ciusium, m. 58, 153, 155, 239, 454 Cłyde, rz. II 223 Cłyde, zatoka zob. Ciota coercitw 139, 143, 201, II 307 cognitio extra ordinem II 289 cognomen 550, II 317 . cohortes, kohorty 210, 338, 424, II 17, 29; c. comituum 338; c. sagittariorum II 246; c. urbanae (policja miejska) II 27, 58, 100, 374; c. yigilum II 25, 26, 29, 68, 75, 304 cohortes praetoriae, kohorty pretoriańskie, pretorianie 362, II 21, 27, 58, 75, 156, 160, . 164, 304, 322, 374; zabijają Kaligulę, obwołują cesarzem Klaudiusza II 81, 82; zabijają Nymfidiusza II 158, Kommodusa II 296, Pertinaksa II 297, Julianusa II 299; prefekta Ulpiana II 320, Pupienusa i Balbinusa II 338; stają się urzędnikami II 386 Colchester, m. zob. Camulodunum Collatia, m. 115 694 Indeks co/tono globalis II 393 collatio lustralis II 393 collegia (korporacje państwowe) II 386; c. iwenum II 48 collegia (stowarzyszenia, bractwa) 518, II 26, 273, 320, 325, 326, 394; c. illicita II 273; c. funeratica zw. też c. tenuiorum II 274, 326 co/on;, dzierżawcy 207, 586, II 123, 125, 217, 250, 354, 395 Colonia Aelia Capitolina zob. Aelia Capito- lina Colonia Augusta Trevirorum zob. Augusta Treyirorum Colonia Ciaudia Camulodunum zob. Camu- lodunum Colonia Ciaudia Agrippinensis, Colonia Agrippinensis zob. Kolonia Colonia Commodiana (nazwa Rzymu) II 294 Colonia lulia Florentia Vienna zob. Vienna colonia maritima 184 Colonia Ulpia Traiana zob. Ulpia Traiana coloniae (c. Latinae, c. Romanae) 148, 206, 207, 211, 341, 360, II 135, 213, 243; c. wojskowe zob. kolonie rolnicze wetera- nów comitatenses zob. palatini comitatus II 367, 385, 386 comites (comes) II 388, 398 comites consistoriani II 385 comites rei prwatae II 385, 386 comites sacrarum largitionum II 385 comitia centuriata 109, 113, 130, 131, 141, 143, 162, 168, 199, 240, 337, 346, 357, 426 • comitia curiata 106, 109, 113, 131, 167, 199, 201, 202 comitia tributa, comitia populi tributa 142, 143, 145, 162, 168-170, 199, 210, 347, 357, 393, 403, 412, 417, 418, 426, 427, 430, 442, 459, 477, 490, II 93, 212 • comitiatus maximus (korniej a centurialne) 113, 141 comitiorum habendorum causa 530 comitium (miejsce zebrań) 98, 217 commendatio II 14 • commentarii 122 commercium 210 Como, jezioro 272, 460 Comum, m. II 275 concilia II 55, 118, 238, 249 conciliabula 211 concilium Galliarum II 41 concilium plebis 142-144, 162, 169, 189, 396, 397, 399, 442, 458 concilium plebis tributum 139, 143 concordia 444 concordia ordinum 482-485, 553 conductores II 217, 250, 294, 323, 395 • confarreatio 104 congiaria 348, II 216, 309, 320 coniuratio 580 consilium (kolegium senatorskie) 170 consilium (rada przyboczna cesarza) II 206, ^260, 318, 384 consilium (zalecenie) II 72 consilium assesorum II 22 consilium familiae 105 consilium principis II 22, 94, 212, 280, 307, 308, 322 Constitutio Antonimami II 304, 312 constitutiones II 322 consul zob. consules consul ordinarius II 54 consul sine collega 445, 521 consul suffectus 555, II 172 consulares, ex-konsulowie 203, II 12, 54 consules ("koledzy"), konsulowie 91, 116, 118, 130-133, 135, 159-161, 169, 170, 178, 201, 203, 337, 355, 393, 459, II 14, 19, 322, 323, 381, 382 :contarii II 246 contiones 202 conubium 210 contubernium 376 conventus 337 Copia, m. zob. Turioj Coppa Nevigata, wioska 36, 41 Córa, m. 148, 184, 216 •Corbridge, m. II 271 Cordoba, m. zob. Kordowa Corfinium, m. zob. Korfinium Cori, m. 598 Corinium (dziś. Cirencester), m. II 191, 251 Cornelia, tribus 112 corporati II 394 corrector, correctores II 323, 361, 387, 388 Corvo, góra zob. Grań Sasso corvi 233, 511 Cortona, m. 58 Corunna zob. Brigantium Indeks 695 Cosa, m. 198, 216, 229, 597 Cotswolds II 251 Crecy, m. 508 Cremera, rz. 118, 133, 150 Cremona, Kremona, m. 240, 249, 272, 273, II 162-164, 167, 168, 180 crimen laesae maiestatis II 77, 90 Cromwell Oliver 424, 563 cubicularii II 384 cubiculum II 384; c. sacrum II 385 cultura laziale 77 cuniculi 134 cura annonae II 16 curatores II 215, 383 curalores aquarum II 24 curatores riparum alvei Tiberis II 24, 98 curatores viarum II 28 ci/na (jednostka podziału ludności) 106, 110, 113 curia (rada dekurionów) II 213 curia (siedziba rady miejskiej) 207 Curia Hostiiia 92 curiae II 394 curiales II 393, 394 curiosi II 386 cursus honorum 170, 172, 355, 459, 472, II 210, 322; reguły c.h. 543 cursus publicus, poczta państwowa II 28, 54, 386; cesarska II 216 Cyceron zob. Tuliusz Cyceron Cylicja, prowincja rzym. 427, 449, 460, 492, 494-496, 499, 500, 518, 525, 535, 575, 577; baza piratów 414, 447, 489, 491, II 39; C. Aspera II 196, C. Campestis II 196 Cylicyjskie Wrota II 300 G. Cylniusz Mecenas 561, 571, 597, II 67, 69, 139, 140, 274 Cymbelin zob. Kunobelinus Cymbrowie 421-426, 428, 440, 446, 454, 508, 512, 513, II 46, 163 Cyminiańskie Góry 188 Cyncjusz Alimentus 86, 127, 384 Cyncynata zob. L. Kwinkcjusz Cyncynata Cyneasz zob. Kineas z Tesalii cynicy II 198, 280, 281 Cynna zob. Korneliusz Cynna Cypiusz Polibiusz, rzemieślnik II 130 Cypr 290, 328, 499, 518, 577, II 12, 14, 64, 234, 354 Cyprian, Cecyliusz Tascjusz Cyprianus, bis- kup Kartaginy II 287, 418 Cyrenajka, Kyrena 286, 290, 489; zapisana testamentem Rzymowi 328, 414, 491; pro- wincja rzym. 465, 557, 577, II 12, 35, 234 Cyrta, Cirta (dziś. Konstantyna), m. 264, 415, 416, 418, 420, 589, II 52, 280 Cywilis zob. Juliusz Cywilis Czarny Kamień zob. Lapis Niger Czechy, teren Cz. 37, 151, II 43, 46, 66 Czerwona Wieża II 237, 238 Czerwone Skały, Saxa Rubra II 376 Dacja, Dakowie: plan najazdu Cezara 545; atak Domicjana II 193; podbój Trajana II 235-240; prowincja rzym. II 239; opu- szczenie D. przez Rzymian II 355, 396; przesiedlenie Daków do Mezji II 110; kult Mitry II 283; kopalnie złota II 217, 251; inne 505, 574, II 47, 194, 222, 223, 246, 257, 270, 292, 338, 396, 436; Dacia Paro- lissensis II 239 Daleki Wschód 497, II 254, 291 Dalmacja (część Ilirii), Dalmatyńczycy 31, 241, 269, 312, 545, 574, II 46, 50, 163, 239, prowincja rzym. II 46, 66, 84; zob. też Illyricum Damaszek, m. 498, II 152, 227, 232, 350, 396 Damian, św. II 405 damnatio ad metalla II 131 Dania II 254 Danowie II 351, 397 Danubium, rz. zob. Dunaj Dante Alighieri II 142 Darantkurgan, m. II 254 Dardanele 450, 491 Dardanelska Cieśnina 318, 319, 321 Dardanos, m. 451, 452, 491 Dardanowie 300 Dariel, przełęcz II 196 Dariusz III, król Persji 533 Daunowie 48 Dawid, król żydowski II 104, 151, 152, 498 Dea Dia (mit.), bogini II 32 Dea Suria (mit.), bogini II 328 Decebal, wódz Daków II 193, 194, 222, 235-238, 270 decemprimi lub dekaprotoi II 217, 324, 393 decemviri, decemwirowie 109, 139, 140 decemyiri sacris faciundis 161 696 Indeks decennalia II 301, 352 Decjusz (Caius Messius Quintus Decius), cesarz II 290, 338, 342, 414, 418 Decjusz, bohater w bitwie pod Sentinum (295 r. p.n.e.) 382 P. Decjusz Mus, konsul 295 r. p.n.e. 190 decumanus 60, 207; zob. też cardo decuriae II 12 decuriones II 213, 324 dediticii 271, 333 deditio 286 Dee, rz. II 117 Dejanira (mit.) II 232 Dejotaros, tetrarcha Galacji 493, 498, 536, II 36 Dekan, wyżyna II 255 Dekangowie II 114 dekaprotoi zob. decemprimi Deksyppos, dowódca ateński, historyk II 351 Delfy 151, 384, 425, II 281 Delgado, przylądek II 256 Delhi, m. II 129 Delos, wyspa 323, 370, 450, 490, 589, 607 Demaratos, kupiec 53 Demaratos, ojciec Tarkwiniusza Starego 96 Demeter (mit.), bogini 137 Demetrias, m. 302-304, 307 Demetrios, syn Filipa V, króla Macedonii 307, 308 Demetrios I Soter, król Syrii 327, 329 Demetrios z Faros 242, 295, 332 Demetriusz, złotnik II 288 Demostenes 604 depositio barbae II 89 de rebus repetundis zob. guaestio de rebus repetundis Dertosa, m. 259 destinatio II 19, 20 Deva (dziś. Chester), m. II 189-191, 267 devotio tua II 383 Diadumenianus, syn cesarza Makrynusa II 314 Diana (mit.), bogini 78, 97, 102, 115, 146, II 32 Dickens Charles 406 dictator, przywódca 115, 118, 133, 170, 355 dictator in perpetuum 549 dicta for rei publicae constituendae 521, 541, 547, 553 T. Didiusz, wódz rzym. 425, 435 dies ater 155 dies fasti i dies nefasti 123, 165 dignitas 352, 527 Dijon, m. 515 Diodor Sycylijski 41, 129 Diofanes, nauczyciel 394 Diofantos z Aleksandrii II 413 Diogenes Laertios II 327 Didiusz Julianus (Marcus Didius lulianus), cesarz II 299 Dioklecjan (Caius Aurelius Valerianus Dioc- letianus), cesarz, 23, II 366-372, 374, 379, 380, 382, 385-389, 391-396, 398- ' -400, 408-410, 414, 416, 424; budowle II 405, 407; stosunek do chrześcijan II 419, 420; podział Italii II 361; reformy II 352, 377, 436 Dion Chryzostom II 198, 205, 275, 412 Dion Kasjusz zob. Kasjusz Dion Dion z Prusy II 276 Dionizjusz z Halikarnasu 95, 117, 128, 129, 347, 587, II 148 Dionizos (mit.), bóg 137 Dioskorides II 148 Dioskurowie zob. Kastor i Polluks Dis Pater (mit.), bóg 388 Dius Fidius 134 divide et impera 148, 271 Dwifilius II 91 divus lulius 607 Dobrudza zob. Abrittus Dobry Pasterz II 406 Dolabella zob. Korneliusz Dolabella Domicja, córka Gn. Domicjusza Korbulona, żona cesarza Domicjana II 199, 200 Domicjan (Titus Flavius Domitianus), ce- sarz II 174-179; objęcie władzy II 170; charakter II 174, 201, 205; edykty o bani- cji II 198; obrona granic II 182, 222; walki w Brytanii II 190, 191, w Nadrenii II 192-194; kampania w Dacji II 193, 222, 235; przyłączenie Transjordanii II 227; podział Mezji II 239; budowle II 179, 256, 260-262, 265, 272; finanse II 182, 215; rolnictwo II 180, 250, 251; stosunek do senatu i wysokich urzędników II 175, 176, 203, 206, do nauki II 274, 278, do religii II 281, do chrześcijan II 179, 289, do Żydów II 184; ustanowienie konkursów Indeks 697 muzycznych i gimnastycznych II 278; spi- ski na życie D. i zabójstwo II 198-200, 296; D. w sztuce rzym. II 268, 270; inne II 179,182,215,223,240, 251,260,306,383, 384, 405 Gn. Domicjusz Afer II 127, 143, 149 Gn. Domicjusz Ahenobarbus, konsul 192 r. p.n.e. 320 Gn. Domicjusz Ahenobarbus, konsul 122 r. p.n.e. 409, 410 Gn. Domicjusz Ahenobarbus, trybun ludo- wy 104 r. p.n.e., konsul 96 r. p.n.e. 426 Gn. Domicjusz Ahenobarbus, konsul 32 r. p.n.e. 578 Gn. Domicjusz Ahenobarbus, zięć Cynny 455 Gn. Domicjusz Ahenobarbus, pierwszy mąż Agryppiny Młodszej, ojciec cesarza Nero- na II 85 L. Domicjusz Ahenobarbus, syn Agryppiny Młodszej, cesarz zob. Neron L. Domicjusz Ahenobarbus, konsul 54 r. p.n.e. 519, 522, 525, 528, 586, II 85 L. Domicjusz Ahenobarbus, wódz rzym. w 5 r. p.n.e. II 42, 55 Domicjusz Aleksander, proklamowany au- gustem w prowincji Afryce II 375, 376 L. Domicjusz Domicjanus, samozwańczy cesarz Aleksandrii II 369 Gn. Domicjusz Kalwinus 536 Gn, Domicjusz Korbulon II 91, 108, 109, 112, 145, 199 Domicjusz Ulpian II 318, 320, 322, 411 Domicylla (bibl.) II 286 Domicylla, siostra lub matka cesarza Tytusa II 179 dominatio II 205 dominus (tytuł) II 383 domus 60 Domus Augusti, Domus Augustiana, zw. też Domem Liwii II 17, 260 Domus Aurea, Złoty Dom II 90, 95, 101, 136, 137, 260, 262 Domus Flavia II 260 Donat, biskup Kartaginy II 422 donativa 419 Donatus zob. Eliusz Donatus Dorowie 47 Dossenus (leg.), klown-garbus 221 Douro, rz. 279, 283 do ut das (zasada religii starożytnych) 103 Drawa, rz. II 46 Drepanum (dziś. Trapani) 233, 235, 236 Drobetae, m. II 238 drogi budowane przez Rzymian 402, 405, II 45, 112, 118, 126, 216, 232, 236, 242, 251, 309, 396; zob. też via druidowie, druidyzm 506, 507 II 33, 86, 114, 187 Druentia (dziś. Durance), rz. 249, 409 Druzus (I), Neron Klaudiusz Druzus, pa- sierb cesarza Augusta, brat cesarza Tybe- riusza 572, II 42, 43, 45, 55, 61, 62, 65, 66, 111, 174 Druzus (II), syn cesarza Tyberiusza II 67, 68, 72, 75-78 Druzus (III), syn Germanika i Agryppiny Starszej II 73, 78 Druzus Germanikus, syn Druzusa (I), brat cesarza Klaudiusza, zob. Germanik Druzus Liwiusz zob. Liwiusz Druzus Duero, rz. 278 G. Duiliusz, konsul 260 r. p.n.e. 233, 511 Dunaj, Danubium, rz.: granica na D. 545, 546; II 43, 222, 436; zabezpieczenie gra- nicy II 117, 194, 238-241, 246, 300, 314, 396; przekroczyli Germanowie II 225, 240, 342, 343, 354, 357; most na D. II 267, 396; wędrówki wzdłuż D. 421, 425; inne 508, 574, II 42-47, 49, 50, 66, 110, 193, 238, 368, 424; naddunajskie kraje: niepokoje i działania zbrojne II 191, 222, 235, 241; miasta II 259; drogi II118,236;handel 587, 589, II 254; nadanie pełnego obywatelstwa rzym. II 221; kraj pochodzenia cesarzy Diokle- cjana i Maksymianusa II 367; inne 38, 39, 151, 425, 497, II 42, 44-48, 72, 96, 109, 110, 128, 167, 192-194, 220, 292, 300, 333, 364, 368, 371, 545 Duocortorum (dziś. Reims), m. 510, II 187 duoviri navales 170, 188 duoviri perduellionis 109 duoviri quinquennales II 213 duoviri sacris faciundis 219 dupondiusii II 60 Dura-Europos, m. II 230, 282, 348, 407 Durance zob. Druentia Durazzo zob. Dyrrachium Durostorum, m. II 239 698 Indeks dux, duces 580, II 387-389, 398 dux Orientis II 350 Dwanaście Tablic zob. Leges duodecim ta- bularum Dydona (leg.), córka Belosa, króla Tyru, założycielka Kartaginy 86, II 142 dyktator zob. dictator Dyliusz Wokula II 186, 187 Dynamis, królowa Pergamonu II 47 Dyrrachium (dziś. Durazzo), m. 241, 531- -533, 536 Dywicjak, wódz Eduów 509 dzierżawcy zob. coloni Dżebel, skarpa II 302 Dżerma, oaza II 35 Ebro, rz. 243-246, 259, 260, 277, 279, 469, 470, 530 Eburacum, Eboracum (dziś. York), m. II 189-191, 282, 301, 302, 308, 373, 397 Eburowie 512 ecdesiae (greckie zgromadzenia ludowe) 201 Ecjusz zob. Aecjusz Edessa, m. II 286, 348 edictum de pretiis II 391 edictum perpetuum II 210 edictum provinciale 432 Eduowie 409, 410, 508-510, 513, II 112, 119 edylowie zob. aediii Efez, m. 315-317, II 131, 267, 276; chrześci- janie II 153 Egackie Wyspy 236 Egejskie Morze zob. Morze Egejskie Egipt: klimat 31; inwazja "ludów morza" 57; stosunki z Rzymem przed podbojem 198, 316, 325-331, 477, 519; inwazja Cezara 535, 536; zdobycie przez Oktawiana Au- gusta 581, 582, II 37, 51, 58, 59; prowincja rzym. 582, II 20, 26, 34, 117, 165; przesu- nięcie granicy II 35, 36; wizytacja Ha- driana II 220, Wespazjana II 282, Sewera II 301, 308, 324; wkroczenie królowej Zenobii z Palmyry II 355; bunt kupca Firmusa II 357; powstanie 291 r. n.e. II 368; przyznanie Galeriuszowi II 369; miasta II 259, 323; rolnictwo II 26, 124, 165, 324, 403; spis ludności w 201-202 r. n.e. II 324; turystyka do E. II 273; język grecki II 409; wystąpienia antyżydowskie II 106; chrześcijanie II 289, 409, 420; inne 232, 271, 290, 297, 413, 477, 487, 535, 536, 567, 575, 577, 581, II 9, 49, 51, 53, 54, 63, 64, 72, 99, 118, 126, 180, 232, 234, 251, 262, 292, 344, 348, 355, 372, 378, 413 Egnacjusz Geliusz, wódz sarmacki 189, 190 M. Egnacjusz Rufus, edyl II 24, 65 Eklektus, dworzanin cesarski II 296 Eknomos, przylądek 233, 234 ekwici zob. eąuites Ekwowie 133, 145, 148, 149, 175, 178, 179 Ełah-Gabal, Elagabalus (mit.), bóg-Słońce II 317; zob. też Słońce Elba, wyspa 34 Elba, rz. zob. Łaba Eldorado, kraina legendarna 512 Elea zob. Velia Elian (Aelian), pisarz II 327 Eliusz (Aelius) Arystydes, retor II 206, 275, 276 M. Eliusz Aurelius Werus, cesarz zob. Ma- rek Aureliusz Eliusz Donatus II 411 G. Eliusz Gallus II 36 Sks. Eliusz Petus, konsul 198 r. p.n.e. 387 L. Eliusz Sejanus II 72, 73, 75, 77, 78, 103, 120, 174, 310, 312 L. Eliusz Stylon 605 L. Eliusz Werus, adoptowany syn cesarza Hadriana II 201 emancipatio 141 Emerita Augusta (dziś. Merida), m. II 39, 52, 63 emerytalne zaopatrzenie żołnierzy II 59; zob. też aerarium militare Emesa, m. II 227, 315, 317, 328, 357, 416 Emilia, okręg 37, 273 Emilianus (Marcus Aemilius Aemilianus), cesarz II 342 Emiliusze (Aemilii), ród 132, 352 M. Emiliusz Lepidus, konsul 187 r. p.n.e. 273, 377, 379 M. Emiliusz Lepidus, konsul 78 r. p.n.e. 461, 466-472, 573, 585 M. Emiliusz Lepidus, triumwir: w służbie Cezara 529, 530, 537, 548; współzawod- nictwo z Antoniuszem 554, 555, 560; za- wiązanie triumwiratu 562; pokonany przez Oktawiana 573, 574; pontifex maximus II 20; inne 265, 269, 282, 509, 571, II 66 Indeks 699 M. Emiliusz Lepidus, konsul 6 r. n.e. II 81 Kw. Emiliusz Letus II 296, 299 Emiliusz Papinianus II 307, 312, 322, 326, 411 L. Emiliusz Paulus, konsul 216 r. p.n.e. 251 L. Emiliusz Paulus, konsul 182 r. p.n.e. 274, 287, 310, 363, 372, 382 L. Emiliusz Paulus, konsul 50 r. p.n.e. 596 L. Emiliusz Regillus 319 M. Emiliusz Skaurus, konsul 115 i 107 r. p.n.e. 413, 417, 426, 427, 434, 457, 603 eminentissimus II 387 Empeos, rz. 302 Emporiae (dziś. Ampurias), m. 259 Ems, rz. zob. Amisia Eneasz, Trojańczyk (leg.) 84-86, II 142, 412 Enna, m. 258 Kw. Enniusz z Rudiae 85, 86, 124, 127, 137, 251, 381-384, 389, 600, 601, II 141, 142, 144 Eolskie Wyspy zob. Liparyjskie Wyspy Epiktet II 198, 280 Epikur, epikureizm 601, 606, 608, II 150 Epir 195, 197, 309-312, 556; prowincja rzym. II 52 episkopos ton ektos II 421 epistolae II 385 epistolarum magister II 279 eguester ordo zob. ordo equester equites, czyli celeres, ekwici (pierwotnie jeźdźcy konni) 110, 113, 168, 372, 374, 403, 404, 416, 427, 432-434, 440, 441, 446, 455, 458, 461, 462, 466, 476, II 9, 11, 12, 16, 28, 86, 176, 205, 210, 323 equites Dalmatae II 354 i equites singulares II 327 equitum centuriae 372 Eratostenes z Kyreny, zw. Beta 85 Erechtejon II 138 Eryks, góra 388 Eryks, m. 235, 236 Erzerum, płaskowyż II 108, 227 Eskulap (mit.), bóg 219 Eskwilin, Esquilinus, wzgórze 80, 81, 85, 87, 89, 92, 111, 218, II 136 Essex 513, II 41, 114 Este zob. Ateste Etiopia, Abisynia II 31, 35, 64, 92, 103; zob. też Aksum, Abisyńczycy Etna, góra 231, U 273 Etolia, Etolowie 241, 292, 297, 300-302, 304-307, 313, 317, 318, 331, 332, 384 Etolski Związek 292, 295, 303, 304, 307 Etruria (dziś. Toskania): wulkany 33; bo- gactwa naturalne 34; gospodarka 366, 369, 394, 586; rzemiosło i sztuka 379, 381, 588; konfiskaty za Sulli 456; malaria II 429; inne 37-42, 44, 46-48, 52-58, 62, 66, 67, 77, 79, 80, 84, 97, 100, 111, 117, 129, 134, 137, 151, 153, 188, 191, 198, 208, 213, 219, 229, 239, 250, 369, 379, 429, 434, 437, 454, 466, 480, 481, 528, 570, 588, II 82 Etrusca disciplina 62, 207, 219 Etruski Związek 154, 188 Etruskowie (Tyrrenowie, Tyrsenowie) 44, 46, 48, 50, 51, 53-71, 78-80, 84, 89, 90, 92, 94, 96-101, 103, 105, 107, 108, 114-119, 133, 135, 136, 145, 146, 148, 150, 151,175,178,179,181,183,187,188, 191, 195, 203. 208, 213, 218-221, 292, 381; miasta 229; sztuka 61, 62; otrzymanie pełnego obywatelstwa rzym. 437 Euander, dowódca wojskowy 84 Eubeja, wyspa II 136 Eudamos, wódz 318, 319 Euenos (mit.), rz. II 232 Eufrat, rz. 447, 494, 499, 500, 502, II 37, 91, 107, 109, 117, 126, 128, 194, 196, 222, 223, 227, 228, 230, 300, 301, 314, 348, 396, 407, 409, 447 Eumachia, kapłanka II 325 Eumenes II, król Pergamonu 308, 315- -318, 320-324, 334, 335, 450, 494 Eunus z Syrii, wódz powstania niewolników na Sycylii 394, 426 Euzebiusz z Cezarei palestyńskiej II 377, 378, 413 ex castris II 246 Exeter zob. Isca Dumnoniorum ex se natus II 171 expedit esse deos II 32 externa super stitio II 154 Ezop 563 Fabia, tribus 112 Fabrateria, m. 401 Fabian św., papież II 418 Fabiusze (Fabii), ród 118, 132, 133, 137, 138, 150, 349 700 Indeks M. I abiusz Kwintylian ll 280, 291 Kw. I abiust Maksymus, konsul 121 r. p.n.c. 343, 377, 378, 409 Kw. Ivabiusr Maksymus Rullianus 170, 1H7-190 Kw. Fabiust Maksymus Scrwilianus, konsul 142 r. p.n.c. 2lil Kw. Fabiusz Maksymus Werrukozus, zw. Kunkmuor 251, 254, 262, 267, 355 Fabiusz. "1'ictor", twórca freskow w świątyni bogini Salus 21H Kw. 1 abiusz Piktor, tmnalista 85, 86, 127, 129, 3R4, 3 5 I abiusz Walen.s II 158, 160-1(i3, 165, 167, 169, 197 C . I abrycjusz Luscinus 196 /ńbulcro Altolarrae 221, 3112 /ahulao hrcrc·tc·.a-ICrc° 383 /'cthalao lp,arcto 3113 l acsulac, m. SZ;, 466 I agutal, wzgórze t(9 I I1 13 f arum Voltumnac, m. 6d /arr 101. 213 Ivarnakcs l, krcil Pontu 322 Farnakes 11, król Pontu 497, 49H, 536, 546 Farsalos, m. 526, 533-537, 539-541, 543, 545, 546, 565, 595 /ir.s i n y/b.s 123 J'a.scc·.s, rózgi 64, IOH. 131 Fasri cnrr.srtlarc.s. l'a.sti n agi.stratuum (lista nywyi.szych urzędnikc>w) 118, 119, 122, 124, 125, 129, 133, 137, 350, 550, 11 23 Fir.sti Iriunrpfralo.s. I'!ISlr kapitolińskie 123 /eiicrlos ll4 I gusta, siostra cesarza Maksencjusza, żona cesarza Konstantyna Wielkiego II 374, 422 I .mstulus, pasterz 82 t awencja, m. 454 I clicissimus, kierownik mennicy Il 359 Fclsina, rz_Ymsku Bononia (zob.) 44, 67, 70. 153 Ivenicja, 1·cnicjanic (Punici) 52, 53, 226, 22 t, 24 , X75, 277, 2H7, 2H9, 318, 370, Il 127; prowincja rzym. 11 300 I-enike, m. 295, 332 Fcniusz Rufus II 156, 157 Fergańska Kotlina 500 Fermo, m. 42 Festus zob. Porcjusz. Festus Fezzan, m. II 256 Fideny, Fidcnac, m. 94, I 15, I S0, 11 99 /icles. _f: pnhuli l amani 245, 246, 332 Figulus zob. Nigidiusz Figulus Filc, wyspa na Nilu II 34 Filip II, krcSl Macedonii, ojciec Aleksandra Wielkiego 290, 292, 295, 299-301, 3U3 Filip V, król Macedonii 242, 257, 2621, 292, 295, 297, 299-304, 306-309, 315, 316. 319, 325, 332, 334. 353 Filip, tetrarcha Palestyny 11 51 Filip Arab (Marcus lulius Philippus), cesarz ll 33H 1 ilippi, m. 567-569, 571, 574, ll 23, 153 Ivilippopolis (fizis. I'lowdiw), m. 11 342 Filiskos z Tesalii Il 327 lilistyni ll6 I ilon, konsul zob. Kw. 1'ubliusz Filon Filon, żydowski teolog ll 106 Filostrat Flawiusz II 275, 326, 327 Fimbria zob. G. Flawiusz Fimbria f irmum. m. 19S hirmus, kupiec ll 357 Firth of Clvdc, zatoka zob. Clota Firth of Forth, zatoka zob. l3odotria fi,scrr.s I I 5 , 216, 21 R, 309, 31 (l: ,/: ('ao.sari.s II 5R, 97; zob. też pcrWinronirtrn Flakkus (Flaccus) zob. Awidiusz; Fulwiusz; Horacy; Hordconiusz; Persjusi; Septymiusz; Waleriusz; Weriusz /Ianron. ./7amirro.s 92, 107, 108. 13 I , 549 Jlcnnen Dicrlis II 32 J7anren Quirinali.s 155 Flamininus zob. Kwinkcjusz Flamininus G. Flaminiusz, konsul 223 i 217 r. p.n.c. 240, 250, 273, 379, 396 G. Flaminiusz, konsul Ir;7 r. p.n.c. 273 Flandria 511 F'lawiusze (Flavii), ród-dynastia ll 172 Indeks 701 -199, 203, 206, 220, 221, 246, 2(5, 268, 277 Gn. Flawiusz, edyl 304 r. p.n.e. 12ś, 159, 165 Flawiusz Arrianus z Nikomedii II 276 G. Flawiusz Fimbria 451, 491, 495, 496 Flawiusz _Iózef 11 105, 276, 413 Flawiusz Justynianus zob. _łustynian Flawiusz Kasjodor zob. Kasjodor G. Flawiusz Klemens II 178, 199, 286 T. Ulawiusz Klemens zob. Klemens Alcksandryjski Flawiusz Sabinus, brat cesarza Wcspazjana II 169 Flawiusz Sabinus, kuzyn cesarza Domicjana II 178 Flawiusz Sulpicjanus 11 299 Flawiusz Sylwa II 184 < . Flawiusz Waleriusz Konstantynus, cesarz zob. Konstantyn 1 Wiclkt Flawiusz Waleriusz Scwerus, cezar II 372-374, 379 Flawiusz Wopiskus ll 359 Flintshire, m. 11 252 Florencja, m. 33 Florian (Marcus Annius Ivlorianus), cesarz Il 3fi3 I lotus zob. Gcsjusz; .luliusz /ńc·clttc 331 /bc°dtt.s C'a.s.sictttttm 121, 125, 148, 178 /i ecltt.s eqttttnt 304 Foggia, m. 36 Fokcjczycy 66 /ń!!os II 391 Fontcjusz Kapitan ll 15R, 160, 161, 186 fńra Ił 179, 260 I atest of Dcan, m. II 251 Formiac, m. 184, 359 /111771_1- 377 Forth zob. Bodotria Fortis, producent lamp 11 130 Fortuna (mit.), bogini 99, 552; F. Primigenia 389, 598; F. Redux 11 65 /"rum (miastó) 273 Forum Augusta, plac II 23, 261 Forum Boarium, Targ Bydl cy 86, 98, 220 Forum Gallorum (fizis. Castelfranco), m. 560 Forum Julii, Forum lulium (fizis. I·rćjus), m. 596, II 50 Forum Nerwy, Forum 'Fransitorium, plac 11 261 Forum Romanum 41, 42, R4, 88, 90, 97, 98, 121, 123, 131, 134, 146, 148, 155, 1R3. 2l5-217, 220, 233, 239, 377, 379, 44(l, 442, 443, 484, 521, 583, 593, 594, 596, II 23, 67, 185, 217, 262, 301, 309, 327 Forum Tra,jana, plac II 216, 261 Forum Wespazjana, plac ll 262 /OS.S(I 46, 55, Ś Ś fassa Scipiaui.s 2H8 Jizs.satum lub vallum ł1 244 l os.ratum AJYicuo 11 225 Frausp 93- 94, 248 Wtórów zob /^,. 3' ^^kacJe list ^con^^^ ^407,411,429 4.173> " 60'85; ..c. ^neka zob Ań ' 67 ^•^ ^n sz seneka 168 • zołnlerze ^ieku 47-60 lat ^ senonowie 153 170 ," Indeks 735 Seleukia, m. w Syrii (dzis. Zeugma w Turcji) II 50, 196, 254, 348 Seleukidzi, dynastia 156, 271, 290, 295, 297, 315, 316, 319, 321, 327, 328, 497-500, II 104, 150, 234, 436; zob. też Antioch Seleukos 1V, król Syrii 308 Seleukos Nikator 315 Selgowie II 243 sella curulis 107, 131 Semici 226 Semo Sancus (mit.), bóg 115 Semproniusze (Sempronii), ród 137 A. Semproniusz Aselion 440 G. Semproniusz Grakchus, trybun lud. 123 r. p.n.e. 135, 397, 399-401, 408, 411-413, 428-433, 449, 458, 463, 499, 518, 541, 585, 588, 590, II 28 Tb. Semproniusz Grakchus, konsul 177 i 163 r. p.n.e., ojciec Gajusza i Tyberiusza, trybunów lud. 274, 277-279, 327, 343, 353, 361, 375, 377, 381, 393 Tb. Semproniusz Grakchus, trybun lud. 133 r. p.n.e. 135, 283, 347, 393-401, 403, 406-408, 411-413, 427-430, 432, 433, 585, 590 Tb. Semproniusz Longus, konsul 218 r. p.n.e. 249 Semproniusz Tudynatus 295 Sena Gallica, m. 191, 206 senatus (rada starszych), senat, senatorzy 92, 94, 106, 173, 200, 201, 203, 214, 348, 350, 351, 435, 460, 462, 465, 466, 475, 482, II 9-12, 16, 18, 2l, 28, 65, 86, 93, 94, 248, 306, 321, 322, 381-383; weryfikacje list senatorów zob. lectiones senatus senatus consulta 122, 144, 173, II 60, 85; s. c. ultima 407, 411, 429, 467 Seneka zob. Anneusz Seneka seniores, żołnierze w wieku 47-60 lat 112, 168 Senonowie 153, 178, 189, 191, 239, 240 Sentinum, m. 191, 382 septimontium 89 Septizodium 11 309 Septymiusz Flakkus II 256 P. Septymiusz Odenatus zob. Odenat Septymiusz Sewerus (Lucius Septimius Severus), cesarz II 299-312, 314, 315, 318, 320, 322-324, 326-328, 350, 352, 381, 382, 387, 390, 396, 401, 405, 409, 411, 412, 416 Serbia, S. teren 545, II 47 Serdica (dzis. Sofia), m. II 355 serenitas nostra II 383 Serenus Sammonik, lekarz II 326 L. Sergiusz Katylina 478-482, 518, 530, 583, 603 Kw. Sertoriusz 454, 465, 467-470, 489-492, II 45, 351 servi zob. niewolnicy servitium (niewola) za długi 104, 135, 142, 159 Serwianus, Juliusz Ursus, szwagier cesarza Hadriana II 208 Serwilianus zob. Kw. Fabiusz Maksymus Serwilianus Serwiliusze, ród 384 G. Serwiliusz 434 Kw. Serwiliusz Cepion, konsul l06 r. p.n.e. 422, 426, 427 Serwiliusz Cepion Faniusz II 64 Gn. Serwiliusz Glaucja 427, 429 P. Serwiliusz Izaurykus, konsul 79 r. p.n.e. 489 P. Serwiliusz Rullus, trybun lud. 63 r. p.n.e. 478, 479 P. Serwiliusz Watia Izaurykus, konsul 48 r. p.n.e. 536, 537, II 38 Serwiusz Cepion, konsul 140 r. p.n.e. 281, 282 Serwiusz Honoratus zob. Mariusz Serwiusz Honoratus Serwiusz Sulpicjusz Galba, cesarz zob. Galba Serwiusz Sulpicjusz Rufus 606 Serwiusz Tuliusz ve! Mastarna (leg.), król rzym. 95-97, 99, 100, I10-113, 115, 129, 132, 136 sestertii II 60 Setia, m. 184 Severn, rz. II 113, 189 seviri Augustales II 31, 135 Sewenny, góry 514, II 128 Sewerowie, dynastia II 321-329, 352, 399, 416 Sewer Aleksander (Marcus Aurelius Severus Alexander), cesarz II 302, 317-322, 326, 328, 329, 333, 342, 381, 401, 412, 417 736 Indeks Sewerus zob. Juliusz; cesarz Flawiusz Wale- riusz Sewerus; cesarz Septymiusz Sewerus Sewilla, m. 261, 284, 540; zob. też Hispalis sextans 347 Shelley Percy Bysshe II 185 Shropshire, kopalnie II 252 siccari II 104 Side, m. 318, II 267 Sierra de Toledo, m. 243 Sierra Nevada, m. 31 Signia, m. 148, 184, 216 Silchester, m. II 371 silentarii II 385 Silon zob. Poppediusz Silon Silva Arsia, m. 116 Simon Marcel II 421 Singara, m. II 228, 371 Singidunum (dziś. Belgrad), m. II 239, 259 Sinuessa, m. 189, 229 Sirmium, m. II 241 Siskia (dziś. Sisak), m. 574, II 46 Sitifis, m. II 323 sit u la 47 Skagen, m. II 42 Skandynawia II 128, 451 Skapula zob. Ostoriusz Skapula skarbiec zob. aerarium Skaurus zob. Emiliusz Skaurus Skrybonia, żona Oktawiana 571, 572 Skryboniusz, Furiusz Kamillus zob. Furiusz Kamillus Skryboniusz G. Skryboniusz Kurion, konsul 76 r. p.n.e. 545 G. Skryboniusz Kurion, trybun lud. 50 r. p.n.e. 523-525, 529, 545, 591 Skryboniusz Libon Druzus II 72 Skordyskowie 412, 425 Skutari zob. Chrysopolis Słońca-boga kult II 282, 317, 328, 361, 405, 414, 416 Słońce Niezwyciężone zob. Soi Imictus Smyraa, m. 316, 317, II 125, 276, 290 Soaemias, matka cesarza Heliogabala II 328 socii. socii et amid (sprzymierzeńcy) 115, 208, 210, 211, 335, 336, 360, 499 socii (wspólnicy w spółce) 371; s. navales 197 socii Latini nominis 184 Sofena, królestwo 447 Sofia zob. Serdica Sohemos, król Armenii II 231 Soknopaiu Nesos, m. II 324 Sokrates 432, II 275 Soi Imictus, Stolice Niezwyciężone (mit.) II 327, 328, 376, 416 solidus II 391 Solon, prawodawca 112 Solway, Solway Firth, zatoka II 190, 243, 302 Somalia, Somali II 35, 129 Sora, m. 187 Sosigenes, uczony 547 Southampton Water II 371 G. Sozjusz, konsul 32 r. p.n.e. 575, 578 Sparta, Spartanie 193, 303, 306, 312, 313 Spartakus Trak 468, 471, 475, 586 Spengler Oswald II 427 Spezia, m. zob. Luna Spina, m. 67 spis ludności zoti. census splendissimum municipium II 214 Spira, m. II 252 Split zob. Salona spolia opima II 11, 63 Spuriusz zob. Kasjusz; Meliusz Spuriusz Larcjusz, towarzysz Horacjusza Ko- klesa 116 squamata zob. hamata Stabie, Stabiae, m. II 180 Stacjusz zob. Cecyliusz; Papiniusz Stacjusz Pryskus II 230 Stanwick, m. II 189 stationes II 323 T. Statyliusz Taurus II 26 Stayeley E.S. 165 Stefanus, urzędnik II 199 L. Stertyniusz 377 Stesichoros, poeta 84 stipendium 339, II 53 St. Louis, m. II 126 stoicy 387, 606, 608, II 90, 91, 150, 197, 198, 203, 280, 281 Stolon zob. Licyniusz Stolon stowarzyszenia zob. collegia Strabon, ojciec Pompejusza, triumwira, zob. Pompejusz Strabon Strabon z Amazei, geograf 598, II 148 Strasburg zob. Argentorate Stylon zob. Eliusz Stylon Styria zob. Noricum suarii II 326 Indeks 737 sublica 94 Sucro (dziś. Aluza), rz. 470 Sudan II 256 Sudd, m. II 103 Suessa Aurunca, m. 183, 187 Suessonowie 508 Suessula, m. 184 suffetes 228 suffragia 111 Sugambrowie II 42 sui iitris 375 Sulla zob. Korneliusz Sulla Sulpicjanus, teść cesarza Pertinaksa II 297, 299 P. Sulpicjusz Galba, konsul 200 r. p.n.e. 299, 301 Sulpicjusz Galba, Serwiusz, cesarz zob. Gal- ' ba Sulpicjusz Galba, konsul 144 r. p.n.e. 279, 281, 344 G. Sulpicjusz Gallus 386 P. Sulpicjusz Kwiryniusz II 35, 39, 68 P. Sulpicjusz Rufus, trybun lud. 88 r. p.n.e. 439-442, 444 i summi fastigi yocabulum II 14 superstitio 103, 219, 389 Sura, m. II 196, 396 Surenowie, ród 502, 503 susceptores II 393 Sussex Weald, kopalnie II 251 Suthul, m. 417 Gn. Sutoriusz Makron II 75, 79 Sutrium, m. 178, 184 Suza zob. Segusio Swebowie 508-510, 512, II 42, 193, 222, 425 G. Swetoniusz Paulinus II 102, 114, 115, 117, 130, 133, 153, 162, 189, 190 G. Swetoniusz Trankwilus, pisarz 528, 538, 548, 594, II 71, 118, 153, 155, 169, 174, 178, 279, 281, 411 sybilińskie księgi zob. Libri Sibyllini Sycylia: Fenicjanie i Grecy na S. 52, 53; wyprawa Pyrrusa 196; we władzy Karta- giny 226; w wojnach punickich 228, 234- -237, 256-258, 262; prowincja rzym. 240, 271, 335, 337, 339-341, 345, 460, 587, II 12, 338, 388; namiestnictwo Wer- resa 345, 474, 475; praca niewolnicza 587; powstania niewolników 394, 395, 425- -427, 447, 471, 586; zakładanie kolonii 428; okupuje Cezar 530; atak Oktawiana na S. 572; S. otrzymuje ius Latu 544; podatek gruntowy 543; produkcja zboża 134, 348, 370, 402, 468, 586-599, II 26, 124; wykopaliska 48; inne 40, 41, 48, 67, 80, 84, 128, 137, 183, 238, 248, 249, 253, 287, 332, 339, 341, 386, 410, 454, 460, 490, 530, 565, 571, 573, 574, II 12, 64, 405, 454 Sydon, m. II 127 G. Sydoniusz Apollinaris II 411 Syfaks, król Numidii 264 Sykoris, rz. 530 Sykulowie 48, 77 Sylanus zob. Juniusz Sylanus G. Syliusz, artystokrata rzym. planujący zamach na cesarza Klaudiusza II 84 G. Syliusz, senator planujący zamach na cesarza Tyberiusza II 72 G. Syliusz Italikus II 277 Sylurowie II 114, 189 M. Sylwiusz Othon, cesarz zob. Othon Sylwanus zob. Plaucjusz Sylwanus Synaj II 227 synoikismos 79 Syrakuzy,m. 40, 67, 193,214,228,230,231, 237, 257, 258, 260, 379 Syria, Syryjczycy: podzielona między Seleu- kidów i Ptolemeuszów 290, 315; stosunki z Rzymem w II w. p.n.e. 325-330; najazd Tigranesa 494; zajęta przez Pompejusza 497, 498; inwazja Fartów 503, 575; przy- znana Dolabelli 556; zajęta przez Kasju- sza 567; prowincja rzym. II 11, 79, 107- -109, podział prowincji II 104, 300, 308, namiestnicy 500, 502, 546, II 72, 104, 105, 109, 165, 230; pobyt inspekcyjny Augusta II 64; kupcy syryjscy 589; II 257; produk- cja oliwy 251, eksport żywności II 125; chrześcijanie II 286, 423; miejsce urodze- nia Domicjusza Ulpiana II 411, Hero- diana II 412, śmierci Germanika II 73; wykopaliska II 251; inne 413, 520, 522, 535, 566, 575, 577, II 49, 50, 128, 193- -195, 227, 228, 241, 251, 255, 299, 301, 309, 348, 357, 368, 412, 492, 497-500, 502; Syria Palestyna zob. Palestyna Szapur I, król Persji II 338, 344, 348, 364, 416 Szaweł zob. Pawel 738 Indeks Szczepan, św. II 152 Szekspir (Shakespeare) William II 143 Szelest Hanna II 315, 359, 411 Szerszel zob. Cezareja w Mauretanii szkła wyrób II 127, 130, 252, 403 Szkocja, Szkoci II 190, 191, 243-245, 292, 302, 373, II 130, 396, 425 Szwabia II 42 Szwajcaria, Sz. teren 508, 509, II 44, 162; wykopaliska rzym. II 268 Szwarcwald zob. Agri Decumates Szwecja, Sz. teren II 254 Śląsk II 254 Świątynia Jerozolimska II 184, 234 Świątynia Pokoju, Templum Pacis II 261, 262 tabernae 215, 216, II 261 tablinum 220 tabu/a amicorum 334 tabulae censorum 122 tabulae pontiflcum 123-125, 221 tabularium 596, II 178 T. Tacjusz, władca miasta Kures (Cures) 90-92 Tacyt (Marcus Ciaudius Tacitus), cesarz II 360, 363 Tacyt (Publius Cornelius Tacitus), historyk 116,129,527, II 14,77,78,145,158, 160, 171,174,191,205,278,279,288, 291, 299, 411 Tag, rz. 277, 281, II 267 Takfarinas, wódz numidyjski II 102, 103 Taksila, m. II 128 Tamiza, rz. II 113, 126, 371 Tanakwil (leg.), córka Tarkwiniusza Py- sznego 96 Tanaus (dziś. Tay), rz. II 190 Tanger zob. Tingis tansvectio equorum 146 Taormina zob. Tauromenium Tapae, m. II 193, 237 Taprobane (dziś. Cejlon), wyspa II 129, 255, 402 Tapsus, m. 539, 541, 589 Tarent, pierwotnie Taras, m.: port 35; zało- żenie osady 48, 52; wojna z Rzymem 193, 195, 197, 207; w drugiej wojnie punickiej 255, 271; handel 53, 213, 241, 269; litera- tura i sztuka 379, 381, 382; kolonie Grak- cha 402, 411; spotkanie Antoniusza z Oktawianem 572, 578; inne 35, 40, 180, 182, 185, 192, 215,228,232,236, 271, 572 Tarentyjska Zatoka 193, 195 Tarkwinie, Tarquinii 53, 55, 58, 62, 96, 116, 151, 178, 179, 187 Tarkwiniusze, dynastia 95-97, 549 Tarkwiniusz Kollatinus 116 Tarkwiniusz Pyszny (Lucius Tarquinius Su- perbus) (leg.), ostatni król rzym. 67, 97, 99, 100, 115-118, 126, 146, 219 Tarkwiniusz Rzymianin 128 Tarkwiniusz Stary (Lucius Tarquinius Pris- cus), król Rzymu 53, 90, 94-97, 99-111, 115 Tarpeja (leg.), westalka 90 Tarpejska Skała 109, 399 Tarracina, pierwotnie Anxur, m. 77, 79, 115, 187, 229, 598 Tarraco (dziś. Tarragona), m. 259, 544, II S2, 55, 63 Tars, m. II 348, 379 Tartessos, m. 243 Tarymska Kotlina 500, II 254, 255 Tascjowanus, wódz Brytów II 41 Taszkurgan, Kamienna Wieża, m. II 254 Ta-Ts'in, kraj II 254 Taunus, góry II 192 Tauromenium (dziś. Taormina), m. 573 Taurus zob. Statyliusz Taurus Taurus, góry 320, 321, II 38, 107, 372 Taurynowie 240 Tavoliere, m. 36, 37 Tay zob. Tanaus, rz. Tebriz, m. 576 Tektosagowie 422 Telamon, przylądek 239 Telegonos (leg.), syn Odyseusza i Kirke 84 Tempe, przełęcz 301 Tenkterowie 512, II 65 Tenney Frank 25 Teodoryk, król Ostrogotów II 438 Teodozjusz I Wielki, cesarz II 424 Teodozjusz II, cesarz II 424, 438, 439 Teofast, uczeń Arystotelesa 128 Teokryt II 141 Teopomp, historyk 128 Terencja, żona Cycerona 594 Indeks 739 P. Terencjusz Afer, komediopisarz 379, 383, 389, 600, II 411 M. Terencjusz Warron, encyklopedysta 86, 369, 463,474,530,547,552,587,603, 605, 606, II 123, 146, 148 G. Terencjusz Warron, konsul 216 r. p.n.e. 251, 253 M. Terencjusz Warron, konsul 73 r. p.n.e. 468 A. Terencjusz Warron Murena, konsul 23 r. n.e. II 13, 45, 64 G. Terentiiiusz Harsa, trybun lud. 462 r. p.n.e. 139 Termini, m. zob. Interamna terminus ante quem 113 Termopile, wąwóz 306, 318 termy zob. łaźnie Terni, m. zob. Interamna terra marna 38 terra sigillata II 128, 130, 252 terramare lud, "terramarikolanie" 39, 41, 50 territorium 206 Kw. Tertulian, Kw. Septymiusz Florencjusz Tertulianus II 179, 285-287, 327, 409 Tesalia 290, 301, 302, 304, 306, 307, 309, 311, 312, 450, 531, 533, II 327 Tessaloniki, m. 312, 531, II 347, 406, 407 Testaccio, kopiec zob. Monte Testaccio testatio deorum 114 Tetiusz Julianus II 193 Tetrykus, G. Pius Tetrykus II 355, 357, 361 Teuta, królowa Ilirii 241, 242 Teutoburski Las II 44, 68, 155 Teutonowie 421-425, 505, 512 Thamugadi (dziś. Timgad), m. 207, II 265, 267, 272, 275 ' Theveste, m. II 35, 225 Thugga, m. II 103, 267 Tibur (dziś. Tivoli), m. 80, 178, 184, 210, 211, 597, 598, II 260, 268; wykopaliska 88 Ticinus, rz. 249 Tigranes I, król Armenii 447, 449, 476, 493-500, 502 Tigranes II, król Armenii II 37, 64 Tigranes V, król Armenii II 108 Tigranocerta, twierdza 494, 499, II 108 Timajos, historyk 84, 85, 86, 128 Timezyteusz zob. Furiusz Timezyteusz Timgad zob. Thamugadi Timmari, m. 42 Tingis (dziś. Tanger), m. II 52, 102 Tiridates I, król Armenii II 91, 108, 109, 183, 227 Tiridates II, król Armenii II 315 Tiridates III, król Armenii II 371 Tiridates, rywal Artabanosa II do tronu Par- tii II 107 Tiridates, rywal Fraatesa IV do tronu Partii II 37 tirocinium fori 604 Tissa zob. Cisa Tities, tribus 105, 111 tituli 126 Tivoli zob. Tibur Tjana, m. II 282, 327 toga 131 Togidubnus, syn Kunobelina, króla Brytanii II 113 Tolosa (dziś. Tuluza), m. 422, 544, II 167, 410 Tolumniusz Lar, król Wejów 150 Tołstoj Lew Nikołajewicz II 143 Tomi (dziś. Konstanca), m. II 141, 194 Tongres, m. II 252 Torrimpietra, m. 36 Toskania zob. Etruria touto 180 Toynbee Arnold II 427 Tracja, Trakowie 377, 378, 380, 412, 450, 545, II 47, 213, 239, 323, 333, 342, 347, 350, 357, 364; prowincja rzym. II 86, 110, 117 traditio II 420 Traianopolis, m. II 239 Trajan, ojciec cesarza Trajana zob. Ulpiusz Trajan Trajan (Marcus Ulpius Trajanus), cesarz: adopcja przez cesarza Nerwę i objęcie władzy II 200; osobowość II 201, 205, 220; miejsce urodzenia II 220; działania w Germanii II 200, 242; polityka i aneksje na wschodzie II 194, 222, 223, 225, 227-245, 254, 259, 301; podatki II 217; finanse II 215, 309; opieka socjalna II 216; roboty publiczne, budowle II 256, 260,261,265,267,268,270,272,291, 401; zakładanie kolonii II 212, 259; stosunek do prowincji II 218, 219, 309, do armii II 246, do senatu II 203, 206, do nauki i uczonych II 274, 281, do chrześcijan II 740 Indeks 285, 287, 289, 290, do Żydów II 232; kult cesarza II 161; inne II 91, 160, 208, 218, 257, 308, 333, 396 Trakowie, trackie plemiona 307, 312, 465, 471, II 47, 49, 50, 193; T.-Besowie 565 Transjordania 498, II 104, 105, 227, 232, 251, 259, 265 Transylwania 42, II 193, 237-239 Trapani zob. Drepanum Trapezus (dziś. Trapezunt), m. II 348 Trazea zob. Klodius Petus Trazea Trazymeńskie Jezioro 36, 250, 292 Trebia, rz. 249, 292 L. Trebeliusz, trybun lud. 67 r. p.n.e. 476 Trebonian Gallus (Caius Trebonianus Gal- lus), cesarz II 342, 344 G. Treboniusz, pretor 48 r. p.n.e. 520, 530, 551, 556, 566, 567 Trerus, rz. 77, 148, 149, 205 Tres Tabernae (dziś. Rheinzabern), m. II 252 Trewir zob. Augusta Trevirorum Trewirowie II 112, 187 triarii (żołnierze trzeciej linii) 176, 264, 424 G. Triariusz, legat Lukullusa 495 tribuni aerarii 474, 475, 547 tribuni celerum 110 tribuni militum 110, 138; /. m. consulari pote- state 144, 160 tribuni plebis, trybuni plebejscy, ludowi 138-140, 143, 145, 169-173, 200, 201, 349, 353, 459, 467, 475, 517, 521, 522, 548, 574 tribunicia potestas, sacrosanctitas II 9, 14, 61, 64, 381 tribunicii (ex-trybuni) 203 tribus praerogativa 168 tribus terytorialna 110-113, 139, 157, 168, 169, 179, 184, 186, 202, 440, 442, 444; t. rustica (wiejska) 164, 168, 240, 347; t. urbana (miejska) 89, 90, 164, 168, 347; t. plemienna 105, 106, 110-112 tributa 109, 339, 404, 405 tributa ultra zob. ultra tributa tributum (podatek gruntowy) 137, 210, 253, 357, 358, II 53, 217 tributum capitis 339, II 53 tributum soli 339, II 53 triumphator 108, 220, II 23; triumf 220, 221, II 34 triumwi capitales 170, 357, II 26 triumviri monetales 214, II 60 triumwi rei publicae constituendae consulari potestate 562 trybunał apelacyjny cesarski II 19 trybunał de rebus repetundis zob. quaestio de rebus repetundis Tryfon zob. Salwiusz Tryfon Tritonis, jezioro II 225 Troesmis, m. II 194, 239 Troja, m. 85, 150, 451, II 90, 273 Trynowantowie 513, II 41, 114 Trypolis, m. 31, II 130 Trypdlitania 229, II 302, 327, 407 Tuaregowie zob. Getulowie Tudorowie, dynastia II 180 Tukidydes, historyk 56, 66, 603 Tulia, córka Cycerona 608 Tulia (leg.), córka Serwiusza Tuliusza 97 Tuliusze (Tulii), ród 125, 137 Kw. Tuliusz Cyceron, brat mówcy 513 M. Tuliusz Cyceron, mówca: początek ka- riery 474-476; wybór na konsula 478; plan "zgody stanów" 482-484; pierwsze kontakty z Cezarem 484, 485; wygnanie z Rzymu i powrót 517-519; prokonsul w Cylicji i pośrednictwo w negocjacjach Cezar-Pompejusz 525; stosunek do woj- ny domowej 527, 541; stosunek do jedy- nowładztwa Cezara 550, 552; wniosek o amnestię dla zabójców Cezara 555; po- parcie dla Oktawiana 561; śmierć w wy- niku proskrypcji 564; pisma 547, 552, 600, 601, 603-606; mowy - przeciw Werre- sowi 345, 474, przeciw Krassusowi i Katy- linie 478-482, filipiki 556-560, 563, 564; inne 107, 121-124, 139, 159, 221, 229, 339, 401, 483, 520, 549, 566, 590-592, 594, 598, 608, II 8, 70, 82, 139, 146, 148, 279, 329, 409, 410 M. Tuliusz Cyceron, syn mówcy 565, 600 Tuliusz Serwiusz zob. Serwiusz Tuliusz Tullus Hostyliusz (leg.), król rzym. 92 Tuluza zob. Tolosa Tunezja zob. Afryka, prowincja rzym. Tunezyjska Zatoka 183 tunica praetexta 131 Turbon zob. Marcjusz Turbon Turcy II 438 Turdetanowie 277 Indeks 741 Turioj, grec. Thurioi, tac. Thurii lub Thu- rium, potem Copia, m. 193, 195, 197, 332 turma (jednostka wojskowa) 111 G. Turraniusz II 26 Turyn, m. zob. Augusta Taurinorum Tusculum (obok dziś. Frascati), m. 79, 80, 84, 115, 146, 149, 163, 184, 203, 594 tutor 375 Tutor zob. Juliusz Tutor Tyatejra, m. 451 Tyber, rz. 29, 34, 35, 49, 58, 66, 77, 78, 80, 82, 88, 94, 102, 115, 116, 134, 178, 188, 226, 397, 454, 592, II 24, 98-100, 190, 251, 256, 317, 370, 376, 377 Tyberiusz (Tiberius Ciaudius Nero, Tiberius Caesar Augustus), cesarz II 71-79: ro- dzice 572, II 61, 71; charakter II 71, 72, 75, 77, 98, 99, 120, 133, 138, 179, 182; sprawa sukcesji tronu po Auguście II 61, 62, 66-68, 73, 75; rozwód z Wipsanią i małżeństwo z Julią II 61, 66; pobyt na Rodos II 67, na Capri II 75, 78; intrygi Sejana II 73, 75, 77; procesy o zdradę II 77; działania w Armenii II 37; walki w Panonii II 46, w Recji i Germanii II 42-45, 65-68, w Galii II 68; polityka wschodnia II 107, 108, 118, w Germanii II 110, 112, 117, w Brytanii II 113; zarząd prowincji II 117, 118; organizacja admi- nistracji II 93-96, 212; finanse II 96; polityka gospodarcza II 129; pałac II 136; budowle II 136, 260; T. a nauka II 148, a religia II 149-151, a wojsko II 102, 155; pamiętniki II 145; wyznaczanie następców II 73, 78; inne II 20, 59, 64, 65, 82, 90, 92, 97, 98, 102, 103, 110, 117, 118, 120, 133, 139, 143, 174, 176, 325 ' Tyberiusz Aleksander, prefekt Egiptu II 106, 165 Tyberiusz Gemellus, wnuk cesarza Tyberiu- sza II 78, 79 Tybet II 254 Tybullus zob. Albiusz Tybullus Tygellin, Ofoniusz Tygellinus II 89, 90, 98, 120, 156-159, 294 Tygrys, rz. II 228, 371 Tygurynowie 421-424, 426 Tyne, rz. II 190, 243, 302 Tyr, m. 226 Tyrrenowie, Tyrsenowie zob. Etruskowie Tyrreńskie Morze zob. Morze Tyrreńskie Tytus (Titus Flavius Vespasianus), cesarz: osobowość II 179, 182; wojny II 184, 185, 190; budowle II 260, 262, 265, 270, 272; stosunek do literatury II 277, 279; kult T. II 179, 197; inne II 172-183, 190, 197, 268 Ubiowie II 42, 43, 55 Ufetina, tribus 186 ukrzyżowanie II 152, 289, 396 Ulpia Traiana, Colonia Ulpia Traiana, m. (dziś. Sarmizegetuza) II 237, 238 Ulpian zob. Domicjusz Ulpian Ulpiusz Marcellus II 245, 292 M. Ulpiusz Trajan, ojciec cesarza Trajana II 196 ultro tributa 358 Umbria, Umbrowie 70, 188, 189, 208, 359, 381, 434, 437 uncia 347 unciarum foenus 159 urbanitas 595 urbi et orbi 577 Urbikus zob. Loliusz Urbikus wbs, miasto 90, 97; u. geminata 89; Urbs zob. Rzym (miasto) Uriconium (dziś. Wrox.eter), m. II 114, 189, 267 Usk, rz. II 189 usus, "użytkowanie" (forma zawarcia mał- żeństwa) 141, 218 Utyka, m. 263, 287, 288, 370, 418, 529, 539, 589, II 132 Uzypetowie 512, 522, II 65 vae, puto deus fio II 178 vae yictis 156 Yale of York II 250 yaletudinaria II 123 vallum zob. fossatum Vasio, m. II 119 Vaticanum zob. Watykan yectigalia 172, 339, II 98, 118 velites 176 Veii zob. Weje Velia, wzgórze w Rzymie zob. Welia Velia, Elea (dziś. Castellamare delia Bruca), m. 137, 197 Velitrae, m. 79, 148, 149, 556 venetiones 596, II 294 742 Indeks veni, vidi, vici 536 Venosa zob. Venusia Venta Silurum (dziś. Caerwent), m. II 189, 267 Venusia (dziś. Venosa), m. 36, 190, 193, 206, 437 Yercellae, m. 424 ver sacrum, święta wiosna 50 versus Fescennini 221 Verulamium (dziś. St. Albans), m. II 41, 114, 191, 267 Vesontio (dziś. Besancon), m. 510, II 157 Vetera, Castra Vetera (dziś. Xanten), m. II 44, 186-188 veto, weto 172, 200, 201, 344, 458, 521 vexillationes II 244, 246, 398 vexillum 207 via Aemilia Lepidi 273 via Aemilia Scauri 274 via Appia 165, 187, 205, 471, II 216, 309, 405 via Aurelia 240 via Cassia II 376 via Domitia 410 via Egnatia 301, 312 via Flaminia 240, 250, 256, 273, II 28, 63, 376 via Latina 205, 453 via Praenestina II 405 via Sacra 98, 220, 379, 595 via Valeria 188, 436-438, II 86 via Valeria Ciaudia II 86 viatores 170 yicarii, agentes vices praesidium II 306, 352 yicarii, zastępcy II 386, 387, 389 vicanus in urbe, vicarius urbis Romae II 387 vicennalia II 372 yicesima hereditatum II 59 Vico, góra zob. Monte Vico yicomagister, yicomagistri II 25, 31 vicus, wieś 78 Vicus Tuscus, Plac Etruski 98 Vienna, Colonia lulia Florentia Vienna (dziś. Vienne), m. 544, II 52, 66, 290 vigmtiviri II 11 Villa Hadriana 598 villicus 368 Viminacium, m. II 239 Yiminalis zob. Wiminal yinarii II 326 Vindobona (dziś. Wiedeń), m. II 194, 239, 241, 259 Vindonissa (dziś. Windisch), m. II 44, 252 vir darissimus II 203, 318, 387 yirgines Yestalis, westalki 108, 131, 155, 412 viri egregii II 210 viri eminentissimi II 210, 389 viri perfectissimi II 210, 389 viritane 160, 211, 273, 411 virtus 352, II 279 Visurgis (dziś. Wezera), rz. II 44, 66, 111 Vivera, wyspa 48 Vix, m.' 151 Volatterrae (dziś. Wolterra), m. 454, 460 Volsinii zob. Wolsynie Yolturnus, rz. 186, 272 Volustana, góry 309 Vulcan (Vilcan), przełęcz II 237 Vulci, m. 58, 218 Waballatus, syn królowej Zenobii II 350, 355 Wadymońskie Jezioro 188, 191 Wakcejowie 278, 279, 281 Walencja 284, 470 Walens (Valens), cesarz II 424 Walens Fabiusz zob. Fabiusz Walens Walentynian I (Valentinianus), cesarz II 424 Waleria, córka cesarza Dioklecjana, żona cesarza Galeriusza II 369 Waleria Messalina, trzecia żona cesarza Klaudiusza II 84, 85 Walerian (Publius Licinius Valerianus), ce- sarz II 342, 344, 347, 348, 354, 418 L. Waleriusz, konsul 449 r. p.n.e. 140, 142 Waleriusz Antias 127, 602 G. Waleriusz Flakkus, poeta II 277 L. Waleriusz Plakkus, konsul 100 r. p.n.e. 457 L. Waleriusz Flakkus, konsul 86 r. p.n.e. 444, 451, 457 G. Waleriusz Katullus, poeta 549, 602, II 140, 141 M. Waleriusz Lewinus 257, 295 M. Waleriusz Maksymus, konsul 300 r. p.n.e. 166 M. Waleriusz Marcjalis II 179, 265, 277 Mn. Waleriusz Messala, konsul 263 r. p.n.e. 231 Indeks 743 M. Waleriusz Messala, konsul 31 r. p.n.e. II 39, 45, 139, 143 M. Waleriusz Messala Korwinus II 63 L. Waleriusz Messala Wolezus II 54 L. Waleriusz Potitus, konsul 449 r. p.n.e. 140, 142 Waleriusz Sewerus zob. Flawiusz Waleriusz Sewerus Walia II 114, 130, 189-191, 243, 396 Wał Antoninusa II 190, 244, 245, 247, 292, 302 Wandalowie II 240, 355, 364, 402, 425, 426 Wardar, rz. 545 Kw. Wariusz, trybun lud. 434 Warron zob. Terencjusz Warron Warus zob. Atiusz; Kwinktyliusz Wash, zatoka II 113 Watykan, Vaticanum, Watykańskie Wzgó- rze 80, II 138, 407 Watykańskie Muzeum 598, II 268 P. Watyniusz, trybun lud. 59 r. p.n.e. 484, 485, 488, 518, 545, 565 Wecellinus zob. Kasjusz Spuriusz Wecellinus Weje, Veii, m. 44, 55, 58, 62, 84, 89, 99, 115, 116, 150, 151, 155-157, 175, 178,219 Wejentowie 118, 150 Welia, Velia, wzgórze w Rzymie 82, 89, 379, II 262 M. Wellejusz Paterkulus II 144, 145 Wenecja, m. 153, 228, 229, II 406 Wenetowie z Bretanii 506, 511, 512 Wenetowie z Italii (Atestynowie) 47, 274, 423 Wenuzja zob. Venusia P. Wentydiusz 560, 570, 575 Wenus (mit.), bogini 78, 85, 388, 552, li 216, 262; W. Rodzicielka (Genetrix) 575, 595, 596 Wercyngetoryks, wódz Arwernów 514, 515, II 115 P. Wergiliusz Maron 86, 384, 571, 600, II 30, 33, 63, 65, 138, 139, 141-145, 277, 329, 411 Werginia, dziewczyna rzym. zasztyletowana przez ojca w obronie jej czci 140 L. Werginiusz Rufus II 157, 160, 162, 163, 171 Werika, wódz brytański II 113 M. Weriusz Flakkus II 146 Werona, m. 272, 602, II 167, 338 G. Werres 341, 345, 474, 475, 588, 604 Werus (Lucius Aurelius Verus), adoptowany przez cesarza Antonina Piusa, współre- gent cesarza Marka Aureliusza II 230, 292 Werus (Lucius Ceionius Commodus Verus), cesarz II 201, 203, 230, 292, 369 Werus, adoptowany syn cesarza Hadriana, zob. Eliusz Werus Werus Juliusz, namiestnik Brytanii zob. Juliusz Werus Wespazjan (Titus Flayius Vespasianus), ce- sarz: dojście do władzy II 165-171; oso- bowość II 172, 174, 179; reformy w admi- nistracji II 175-179, w wojsku 188; orga- nizacja floty II 180, 294; polityka na wschodzie II 105, 107, 194, 196; wojna żydowska II 105, 182, 183, 234; polityka w prowincjach II 196, przyznanie Hiszpa- nii praw latyńskich II 196; działania w Galii II 113, w Brytanii II 189, w Nadrenii i nad Dunajem II 188, 192; walka z Klas- sykusem II 186-188; finanse, podatki, oszczędzanie II 179, 180, 182, 215; prace publiczne, budownictwo II 260-262, 265; stosunek do nauki II 217, 274, 280, do chrześcijan II 289; sprawa sukcesji II 197; kult W. II 178, 281; inne 339, II 100, 107, 198, 268, 272, 282, 288 Westa (mit.), bogini 98, 102, 103, II 32, 100, 328 westalki zob. yirgmes Yestalis weterani II 49; osiedlanie w. zob. kolonie rol- nicze weteranów Wetiusz Bolanus II 189 weto zob. veto Weturia, matka Koriolana 149 Westynowie 186, 188, 434 Wezera, rz. zob. Visurgis Wezuwiusz, góra-wulkan 33, II 180 Węgry, teren W. 37, 42 Wheathampstead, m. 513 G. Wibiusz Pansa 559-561 Wiedeń zob. Vindobona Wielka Brytania (dziś.) 199 Wielka Macierz zob. Kybele Wielkopolska II 254 Wiesbaden zob. Aquae Mattiacae Wiktoria (mit.), bogini 215 Wiktoryn zob. M. Piawoniusz Wiktorynus Wilamowitz-Moellendorf Uirich von II 153 744 Indeks Wilhelm Orański, król Anglii II 272 Wilczyca Kapitolińska 82, 84, 101, 126, 217 "willanowiańczycy" 41, 42, 44, 47, 48, 50, 55, 57, 58, 67, 88 Wiminal, Viminalis, -wigorze 80, 100 Windeks zob. Juliusz Windeks Windelikowie II 45 Windisch zob. Yindonissa Wipsania, córka Wipsaniusza Agryppy, pierwsza żona cesarza Tyberiusza II 61, 66 M. Wipsaniusz Agryppa, trybun lud. 18 r. p.n.e., konsul 37, 28, 27 r. p.n.e.: stanowi- ska II 9, 52, 65, 66, 69; w wojnie peruzyj- skiej 570, przeciw Pompejuszowi 561, 570, 572, 573, 580, 581, 583; wyprawa do Hiszpanii i Galii II 39, 41, 42, 65; nadzór nad prowincjami II 52, 61, 64; prace pub- liczne, budowle II 23, 24, 63, 118, 135, 262, 406; jako pisarz II 148; inne II 13, 24, 32, 39, 62, 73, 369 Wipsaniusz Agryppa Postumus II 62 Wiriatus, wódz Luzytanów 281 Wiriusz Lupus II 301 Wirtembergia II 333 Wisła, Vistula, rz. II 254, 314 Witeliusz (Aulus Vitelius), cesarz II 160- -171, 184, 186, 196, 197 L. Witeliusz II 104, 161, 162 M. Witruwiusz II 146 Wizygoci II 425, 426 Wogezy, góry 510 wojskowej służby obowiązek 137 Wokoniusz, trybun lud. 169 r. p.n.e. 374 Wokula zob. Dyliusz Wokula Wolezus zob. Waleriusz Messala Wolezus Wolkowie Tektosagowie 422 Wologezes I, król Partii II 108, 109, 196, 230, 314 Wologezes III, król Partii II 230 Wologezes IV, król Partii II 301 Wolskowie 133, 145, 148, 149, 160, 175, 178, 179, 182-184, 216, 413, 474, 556, II 277 Wolsynie, Volsinii (dziś. Bolsena), m. 64, 379 Wolterra zob. Volaterrae "^^'^'^t Woltumna (mit.), bóg 64, 98 /^^^l. Wolumnia, żona Koriolana 149 Wolumniusze, ród 125 Woluzjanus, syn cesarza Treboniana Gal- lusa II 342 Wołoszczyzna II 110 Wordsworth William II 142 Wortigern, władca Brytów II 425 • Wroxeter, m. zob. Uriconium Wulka, rzeźbiarz 99 Wulkan (mit.), bóg 98 Wulson zob. Maniiusz Wulson wyzwoleńcy zob. liberii Xanten zob. Vetera York, m. zob. Eburacum Yorkshire, kopalnie II 252 Zabdas, wódz palmyrski II 357 Żarna, Żarna Regia, m. 265, 266, 362 Zamek Świętego Anioła II 260 Zanzibar II 129 zaraza w Italii II 344 zegar słoneczny i wodny 386 Zela, m. 495, 536 Zelandia II 254 zeloci II 104 Zenobia, królowa Palrnyry II 351, 355, 357 Zeugrna, zob. Seleukia, rn. w Syrii Zeus (mit.), bóg 327, II 267 zilath 64 Złoty Dom zob. Domus Aurea Zoroaster II 320 Zoskales, król Aksum II 103 Zuider Zee II 42 Żelazna Brama II 237-239, 267 Żydzi: bunt przeciw Seleukidom 327; wojny żydowskie II 105, 106, 165, 182-185, 188, 232-234, 261, 270; bunt za cesarza i Trajana II 232-235; prześladowania 389, II 99, 100, 179, 234; religia II 150-152, 283, 286, 416; inne 104, 116, 227, 386, 389, 498, 536, 542, II 32, 51, 68, 86, , 103-106, 116, 117, 131, 153, 154, 172, ! 179, 184,185,214,217, 232,287,288, 290, ! 436 i