      JERZY OCHMAŃSKI
HISTORIA LITWY
         WYDANIE TRZECIE
      POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE
    WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW
 ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH
          WYDAWNICTWO
             1990

OD  AUTORA
 

H
                                 -ISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim
ma  przedstawić dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne prócz Litwi-
nów  ludy zamieszkiwały, ile niezwykłą i wielką przeszłość samego na-
rodu litewskiego. Naród ten, chlubiący się swoją starożytną, najbar-
dziej archaiczną w Europie mową, dość późno, bo dopiero w 1009 r.,
ukazał się na widowni historycznej. Skazany na zagładę ze strony Krzy-
żaków, stworzył potężne państwo, ocalił rozległe połacie Rusi od mon-
golskiego jarzma, dał Polsce wielką dynastię Jagiellonów, a światu
wielu wybitnych mężów  stanu, uczonych i artystów. Rozpadły później
na dwie części — spolonizowane klasy wyższe i poniżany przez nie lite-
wski lud —  zagrożony też w swym  bycie przez rusyfikację, nie tylko
odrodził się jako naród, ale i stworzył własne niepodległe państwo, po
czym odrzucił faszyzm i wybrał socjalizm.
   Dziejami Litwy, które obecnie najpełniej i najlepiej sami Litwini
badają, zajmowała się historiografia wielu krajów. Oczywiście historia
Litwy przyciągała uwagę badaczy z tych państw i narodów, które w
biegu dziejów z racji bezpośredniego z tym krajem sąsiedztwa miały
z Litwą najbliższą styczność, a nawet — jak Polska — wspólne dzieje.
Studiom  nad przeszłością Litwy poświęcili się więc przede wszystkim
historycy polscy, rosyjscy i niemieccy.
   Polska nauka historyczna podejmowała badania nad historią Litwy
od dawna,  często i chętnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w ciągu bli-
sko 500 lat (1386—1863) splotły się tak silnie, że w XIX w. i później
uważano  Litwę za nieodłączną część Polski, a Litwinów za Polaków
inaczej mówiących. Sądzono tak, bo Litwa szlachecka stała się z języka
i kultury cząstką narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie wa-
żono się nazwać narodem.
   Pierwszym  Polakiem, który opisał dzieje Litwy od czasów legen-
darnych  aż po sobie współczesne, był Maciej Stryjkowski (1547, zm.
po 1586), autor Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi
(1582). Upłynęło z górą trzy i pół stulecia, zanim pojawiła się nowa
historia Litwy w języku polskim. Autorem  jej był Teodor  Narbutt
(1784—1864),  piszący po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie,
lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewięciu tomach (1835—
—1841)   doprowadzone  zostały do 1572 r. Niezależnie od Narbutta

ogłosił swą Historią Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786—
—1861)  w  1839 r. Wkrótce też ukazała się Litwa. Starożytne dzieje
(2 t., 1847, 1850) Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812—1887) oraz
Wielkie Księstwo Litewskie (1850) Michała Balińskiego (1794—1864).
Nowe  popularne Dzieje Litwy (1886), tłumaczone też na litewski, ogło-
siła Konstancja Skirmuntt (1865—1934). Zwięzłą Historię Litwy (1895,
1917) napisał Bolesław Limanowski  (1835—1935).  Treściwy wykład
dziejów Litwy  dał Leon  Wasilewski (1870—1936)  w  książce Litwa
i Białoruś (1912, 1925). Po I wojnie światowej ukazały się Dzieje Litwy
w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874—1938) oraz Dzieje Litwy
pogańskiej do r. 1386 (1930) Stanisława Zajączkowskiego (ur. 1890).
Nie ukończone zostały Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwika
Kolankowskiego  (1882—1956), gdyż autor opracował tylko jeden tom,
obejmujący okres 1377—1499  (w 1930).
   Dotychczasowe  polskie opracowania historii Litwy są już mocno
przestarzałe i siłą rzeczy nie mogą wystarczyć jako źródło wiedzy
o przeszłości tego kraju i narodu. Zwykle zresztą przedstawiały one li-
tewski proces historyczny w sposób jednostronny, ograniczały wykład
do dziejów politycznych, a co więcej — bywały wyraźnie tendencyjne,
nie dostrzegały ludu litewskiego, właściwego twórcy historii Litwy. Tak
się złożyło, że historiografia polska, która zdobyła się na znakomite
niekiedy dzieła monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka
Łowmiańskiego  (ur. 1898) Studia nad początkami społeczeństwa i pań-
stwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdołała opracować i wydać żad-
nej zadowalającej syntezy dziejów litewskich. Potrzeba takiego podrę-
cznika historii Litwy jest oczywista. Oczekują nań nie tylko miłośnicy
historii, ale i sami historycy, którzy z powodu nieznajomości języka li-
tewskiego nie mogą sięgnąć do literatury historycznej litewskiej. Dotąd
bowiem  nie ma, wyjąwszy podręczniki litewskie, żadnego poważniej-
szego zarysu historii Litwy w żadnym z języków europejskich. Jest, co
prawda, w  języku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948),
ale opracowana przez Litwina K.  Jurgelę i zawierająca dzieje polity-
czne do 1918 r. W samej Litwie wydano dotąd kilka zaledwie podręcz-
ników. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w ogóle napisano po litewsku,
został ułożony przez Simanasa Daukantasa (1793—1864) i wydany  po
jego śmierci w dwóch tomach  w 1893 i 1897 r. pod tytułem Lietuvos
istorija. Omawiała ona dzieje Litwy do 1569 r. w sposób niekrytyczny.
Autorem  pełniejszej historii Litwy był Antanas Alekna (1872—1939).
Jego Lietuvos istorija miała kilka wydań (1911, 1923) i służyła za pod-
ręcznik szkolny. W 1936 r. ukazała się obszerna Lietuvos istorija napi-
sana przez zespół autorów  pod  redakcją Adolfasa Śapoki  (1906—
1961). Zaletą tego podręcznika pozostaje do dziś dobry, choć czasami
tendencyjny wykład historii politycznej. Z kilku podręczników, wyda-
nych w Litwie radzieckiej, wyróżnia się trzytomowa Lietuvos TSR isto-
rija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963,
1965. Opracował ją zespół autorski złożony z najpoważniejszych histo-
ryków  litewskich (Juozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Ja-

blonskis, Mećys Jućas i inni) pod redakcją Juozasa Żiugżdy. Autorzy
włożyli poważny  wysiłek pisarski i badawczy starając się możliwie
wszechstronnie przedstawić historię swego narodu. Wiele problemów,
nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywać od podstaw, inne
ukazali w zupełnie nowym świetle. Słabą stroną tego zarysu jest jednak
powierzchowne  ujęcie stosunków polsko-litewskich (wyjąwszy zagad-
nienia unii), jak również pozostawienie na uboczu szeregu ważnych
kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podręczniku bowiem nie
zostały omówione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie — najistot-
niejszy element sił wytwórczych, struktura stanowo-klasowa społeczeń-
stwa, wielka własność itp. Dziś już przy omawianiu takich problemów
nie wystarczy posłużyć się opisem słownym, konieczne są dane licz-
bowe.
   Historia Litwy w wysiłku i rozumieniu autora stanowi opracowanie
oparte na literaturze historycznej i badaniach własnych, prowadzonych
od 1955 r. pod kierownictwem naukowym prof. drą Henryka Łowmiań-
skiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-
cza w Poznaniu. Nie są one zwykłym przejęciem faktów, tez i poglądów
dotychczasowej historiografii Litwy, gdyż autor w miarę możności pró-
bował dać własny pogląd, oparty na kontroli źródłowej, a w niejednym
wypadku  wysuwał całkowicie nowe rozwiązanie problemu, np. kwestii
początków Litwy. Również przyjęta periodyzacja różni się od podziału
historii Litwy na okresy, zastosowanego w Lietuvos TSR istorija czy też
w  innych podręcznikach. Za  podstawę  periodyzacji historii Litwy
wzięte zostały przemiany nie tylko gospodarcze i społeczne, ale i polity-
czne oraz ustrojowe. Badacze litewscy uważają np., że przełomowy w
dziejach Litwy jest wiek IX, kiedy to miały się pojawić na Litwie stosu-
nki feudalne, i że okres od IX do połowy XIII w., tj. do powstania
państwa, stanowi jedną całość. Zdaniem autora okres od XII w. włącz-
nie należy do epoki plemiennej, przedfeudalnej. Jeśli nawet w IX—X
w. pojawiły się na Litwie pewne cechy feudalizmu, były to tylko zwia-
stuny nowego ustroju, zalążki tak słabe, że nie mogły one zaważyć na
zmianie ustroju społecznego. Podobnie było później, gdyż elementy
kapitalizmu pojawiły się na Litwie na długo przed 1861 r. (zniesienie
poddaństwa), a przecież historycy nie włączają pierwszej połowy XIX
w. do epoki kapitalizmu na Litwie. Za datę graniczną uważa też autor
okres unii polsko-litewskiej 1386 r., gdyż po niej nastąpiły doniosłe
zmiany społeczne i ustrojowe, które doprowadziły do ostatecznego wy-
kształcenia się feudalizmu na Litwie. Tymczasem historycy litewscy
daty tej nie uznają. Dalsza poważna różnica między periodyzacja au-
tora a periodyzacja Lietuvos TSR istorija dotyczy czasów najnowszych.
Historycy Litwy mniemają, iż nowy okres dziejów Litwy zaczyna się
z początkiem XX  w. i dopatrują się na Litwie istnienia imperialistycz-
nego stadium kapitalizmu. Jeśli jednak badać historię Litwy na myśl
leninowskich kryteriów imperializmu, to okazuje się, że w początku
XX  w. na Litwie nie było koncentracji produkcji i kapitału, nie po-
wstały monopole,  nie wywożono   kapitału, nie nastąpiło zespolenie

                                7

kapitału przemysłowego z bankowym  w  kapitał finansowy. Na Litwie
pojawiło się tylko kilka spółek akcyjnych, lecz nie były to monopole,
słowem —  Litwa wcale nie weszła w okres imperializmu. Za datę prze-
łomową  uważają historycy litewscy również 1917 r. Jednakże Wielka
Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w 1917 r. nie wywarła jesz-
cze bezpośredniego wpływu na dzieje Litwy. Dopiero w końcu 1918 r.
doszło do utworzenia władzy radzieckiej na Litwie oraz (nieco wcześ-
niej) do powstania burżuazyjnego państwa litewskiego. Zwrot w histo-
rii Litwy nastąpił więc wyraźnie w 1918 r.
   Kilku  wyjaśnień wymaga   pisownia litewskich nazw  osobowych
i miejscowych. Pisownia litewska jest morfologiczno-etymologiczna,
a nie fonetyczna, toteż dla nie znających języka litewskiego stwarza
pewne  trudności. We  współczesnym alfabecie litewskim, ustalonym
stosunkowo późno, bo dopiero koło 1920 r., występuje szereg liter nie
znanych polskiemu. Litery z ogonkiem ą, ę, i, y oznaczają długie samo-
głoski, a zarazem wskazują na zanikłe nosówki, przez co mają znacze-
nie etymologiczne. Poza tym występują w litewskim: ć = cz, e - długie
e, ś = sz, v = w, ź = ż; l przed a, o ma wartość l, zaś przed e, i, y, u
wymawiane  bywało jako ł.
   Bardzo  wiele litewskich nazw osobowych  miejscowych  pisze się
w języku polskim zawsze w postaci spolszczonej, np. Jagiełło, a nie Jo-
gaila, Witold, a nie Vytautas, Wilno, a nie Vilnius, Kowno, a nie Kau-
nas. W Polsce dopiero od kilkudziesięciu lat zaczęto podawać nazwiska
współcześnie działających Litwinów w brzmieniu litewskim, ale fone-
tycznie, np. Cziurlonis (Ćiurlionis, i nie Mikalojus, ale Mikołaj!). 
Autor przyjął zasadę, że wszystkie nazwy miejscowe należy pisać w postaci
spolszczonej, wszystkie nazwiska i imiona do XVIII w. również (o ile,
rzecz jasna, są to Litwini, a nie obcy), natomiast począwszy od XIX w.
według  pisowni litewskiej, chyba że dane osoby same używały pol-
skiego imienia i nazwiska, np. Maciej Wołonczewski (lit. Motiejus Va-
lanćius). Za to w indeksach nazwisk i nazw geograficznych wszystkie
nazwy z terenu Litwy oraz nazwiska i imiona litewskich postaci history-
cznych przytoczone zostały w nawiasach w brzmieniu litewskim.
   Historia Litwy została zaopatrzona w dość obszerną bibliografię, li-
czącą około 600 pozycji. Zamieszczenie takiej bibliografii było wska-
zane ze względów praktyczno-naukowych. Litwa bowiem  dotąd nie po-
siada właściwie żadnej bibliografii historycznej, poza kilkoma przedwo-
jennymi  opracowaniami za poszczególne lata wydawnicze. A bez bi-
bliografii trudno przecież nie tylko zachęcić miłośników historii do czy-
tania monografii historycznych, wskazać im potrzebną książkę, ale
i ciężko jej prowadzić badania naukowe. Początkujący zwłaszcza ba-
dacz, pozbawiony bibliografii swego przedmiotu, wiele czasu strawi na
zdobywanie podstawowych,  niezbędnych informacji, których uzyskanie
i zebranie jest tym trudniejsze i uciążliwsze, że szukać ich trzeba przede
wszystkim w  źródłach obcych. W bibliografii do Historii Litwy autor
starał się zgromadzić najwartościowsze, zarówno dawniejsze, jak i naj-
nowsze opracowania  monograficzne, celniejsze artykuły oraz wydawni-

ctwa źródłowe. Bibliografia posiada jeden poważny, lecz nie zawiniony
przez autora brak: nie podaje żadnego współcześnie ukazującego się
czasopisma poświęconego historii Litwy, nie podaje go dlatego, że go
po prostu nie ma!
   W  toku pisania Historii Litwy autor doznał życzliwej pomocy, tak
w zakresie informacji, jak i literatury przedmiotu, ze strony wielu osób
w kraju i za granicą, za co winien jest im serdeczną wdzięczność.
   Kończąc  swoją przedmowę  autor  wyraża nadzieję, że praca jego
spełni swoje zadanie, jeśli wzbudzi wśród miłośników historii pragnie-
nie głębszego poznania dziejów bratniej Litwy.

Poznań, w maju  1966 r.

PRZEDMOWA
DO  WYDANIA     DRUGIEGO
R
                                ..ĘKOPIS pierwszego wydania Historii
Litwy był gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku książki do pierwot-
nego tekstu wniesione zostały drobne raczej poprawki i uzupełnienia.
Od tego czasu w historiografii Litwy dokonał się znaczny postęp. Stwier-
dzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie ra-
dzieckiej, która może się poszczycić zarówno czwartym tomem Lietu-
vos TSR  istorija (1975), obejmującym lata 1940—1958, jak i wieloma
gruntownymi  i odkrywczymi monografiami pióra B. Dundulisa, M. Ju-
ćasa, J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkevićiusa i innych. Również pra-
cujący poza Litwą lituaniści wnieśli w tym okresie niemały wkład w ba-
dania nad przeszłością narodu litewskiego.
   Obecne  wydanie Historii Litwy musiało oczywiście uwzględnić naj-
istotniejsze przynajmniej osiągnięcia historiografii za ostatnie dwanaś-
cie lat (do 1976 r.). Wypadło też zadość uczynić słusznym postulatom
zgłaszanym przez znawców przedmiotu zarówno w drukowanych  recen-
zjach, jak i w korespondencji do autora. W toku badań własnych oka-
zało się też, że niektóre dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wy-
daniu, są przestarzałe bądź niepełne, wobec czego należało je uściślić.
Wreszcie, stary tekst zawierał pomyłki, które nie zostały podczas ko-
rekty sprostowane. Stąd drugie wydanie Historii Litwy musiało zostać
nie tylko przejrzane, ale i rozszerzone. Ogólna koncepcja dziejów li-
tewskich pozostała nie zmieniona. Co do periodyzacji, to autor zrezyg-
nował z dat rocznych w rozdziałach V i VI (1440—1548, 1548—1648),
zastępując je bardziej ogólnym, a przez to bliższym chyba zasadzie re-
konstrukcji historycznej pojęciem czasowym. Najwięcej uzupełnień
wprowadzono  do  rozdziałów o początkach Litwy i o Republice Litew-
skiej, zresztą każdy rozdział został wbogacony o nowe treści. Kronikę
ważniejszych wydarzeń po 1940 r. doprowadzono do  1977 r. (w wyda-
niu I zamknięto ją na 1960 r.) Przytoczone w niej zostały również co
istotniejsze fakty z historii stosunków Litwy radzieckiej z Polską Ludo-
wą. Bibliografię uzupełniono celniejszymi pozycjami, jakie ukazały się
do 1976 r. Podobnie wzbogacono szatę graficzną, włączając do książki
nowe  ilustracje o większej wartości poznawczej oraz posiadające war-
tość naukową mapy,  dotąd publikowane tylko w monografiach i arty-
kułach.

                               10

   Miłośnikom  historii Litwy nie wypada przypominać, ale przystępu-
jącym dopiero teraz do jej poznawania warto i należy podać trzy infor-
macje bibliograficzne. Otóż w 1971 r. na rynku księgarskim znalazł się
oczekiwany rocznik historii Litwy — „Lietuvos istorijos metraśtis" (do-
tąd cztery tomy), wydawany przez Instytut Historii Litewskiej Akade-
mii Nauk w Wilnie. Obok  działu rozpraw i artykułów, recenzji, biblio-
grafii, kroniki życia naukowego przynosi on również publikacje źródeł.
Dawne   dzieła historyczno-lituanistyczne wydawane są od 1966 r. w
niezmiernie pożytecznej „Lituanistine Biblioteka" w Wilnie. Od 1967 r.
ukazuje się nieregularnie wydawnictwo ciągłe Acta historica Lituanica,
które przynosi mniejsze objętościowo rozprawy i źródła historyczne w
opracowaniu  badaczy  litewskich. Wreszcie, za granicą (Chicago—
Roma)  wydawane  jest od 1964 r. czasopismo „Lietuviu Tautos Praei-
tis" (dotąd 11 zeszytów, do t. II wyłącznie jako „Tautos Praeitis").
   W  tym miejscu pragnę jak najserdeczniej podziękować moim litew-
skim przyjaciołom i tym wszystkim, którzy życzliwie pomagają mi w
studiach nad dziejami Litwy, za ich uczynną, dla mnie jakże cenną po-
moc  w otrzymywaniu niezbędnej literatury do dziejów litewskich.

Poznań, w  kwietniu 1977 r.

PRZEDMOWA
DO  WYDANIA     TRZECIEGO
N.
                                 INIEJSZE, trzecie już wydanie zarysu
historii Litwy zostało poszerzone o ustęp traktujący o powstaniu trzech
zwartych polskich obszarów językowych na Litwie. Zadaniem jego jest
uzmysłowić czytelnikom, skąd wzięła się masa Polaków litewskich, któ-
rzy współcześnie stanowią poważną mniejszość narodową  na Litwie,
ich kraju rodzinnym. Dodano też ważną wiadomość z niedawno odkry-
tego źródła o chrystianizacji Litwy za Mendoga. Po nowemu spojrzano
na zagadnienie prawno-państwowego położenia Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego w świetle Konstytucji 3 maja 1791 r., jako państwa nadal za-
chowującego  atrybuty suwerenności w składzie jednej Rzeczypospoli-
tej, gdyż najnowsze badania obalają pogląd o przekształceniu państwa
litewskiego w jedną z prowincji Polski. Usunięto zdania o wczesnym
spolszczeniu się, w początku XVIII w., Wileńszczyzny. Dawniejsze
sądy na ten temat (A. Briickner, J. Fijałek) nie znalazły dostatecznego
poparcia źródłowego. Nie zaszła natomiast potrzeba rewizji innych osą-
dów,  zwłaszcza dotyczących najnowszych dziejów Litwy, między in-
nymi kwestii, czy Republika Litewska za prezydenta A. Smetony miała
ustrój faszystowski, czy też autorytarny. Kalendarium ważniejszych wy-
darzeń uzupełniono  zapisem wydarzeń  za lata 1976—1990. Z mapy
sieci parafialnej w połowie XVI w. usunięto Liszków, gdyż parafia ta
powstała później. Do bibliografii wprowadzono najnowsze opracowa-
nia monograficzne oraz te, które nie znalazły miejsca w wydaniu dru-
gim. Przydano i uściślono wiele dat biograficznych w indeksie nazwisk.
   Nadmienić warto, że od 1985 r. ukazuje się, pomyślane jako rocznik,
nowe czasopismo historyczne „Lituano-Slavica Posnaniensia". Jego lekturę
wypada polecić nie tylko z uwagi na publikację najnowszych badań z prze-
szłości Litwy, Białorusi, byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, związków
Litwy ze światem słowiańskim. Czasopismo to, wydawane przez Wydawni-
ctwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, wyróżnia się
od innych także tym, że przynosi przedruki uznanych jeśli nie za klasyczne,
to za szczególnie cenne dawniejszych studiów historycznych, praktycznie od
dawna  niedostępnych szerszemu gronu miłośników Litwy i jej historii.

Poznań,  w lutym 1988 r.

                               12

                           I. LITWA  I JEJ ŚRODOWISKO
                           GEOGRAFICZNE
POCHODZENIE   I ZNACZENIE
NAZWY  LITWA
                                    zwie się po litewsku Lietuva,
jej mieszkaniec zaś Litwin — lietuvis (w dawnej litewszczyźnie lietuvi-
ninkas). Etymologia nazwy Litwa nie jest dotąd należycie wyjaśniona.
Nazwę  tę językoznawca J. Otrębski wywodził od rzeki Leita: Lieta.
Nazwa  tej rzeki została urobiona prawdopodobnie od czasownika lieti,
znaczącego po słowiańsku liti, 'lic, lać'. Lietuva znaczy więc tyle co kraj
nad rzeką Lieta, Leita! Na Litwie znajdują się trzy rzeczki, których na-
zwy zawierają pierwiastek leit-. Są to: Leita, dopływ Graumeny, wpa-
dającej do Niemna, Leite i jej dopływ Leitale, uchodząca do odnogi
Niemna  przy jego ujściu, zwanej Rusne. Trudno jednak od którejko-
lwiek z nich bezpośrednio wyprowadzić nazwę Litwy, gdyż wszystkie te
rzeczki płyną na obszarze leżącym daleko na zachód od dawnej ziemi
litewskiej. Pierwotna Litwa, zdaniem H. Łowmiańskiego, miała bo-
wiem znajdować  się na terytorium między Niemnem, Wilią a Mere-
czanką. J. Otrębski utrzymuje wprawdzie, że ongiś nazwę Leita nosił
Niemen, czego śladem ma być nazwa  miast Olita (lit. Alytus), ale nie
ma żadnych dowodów  na poparcie swej hipotezy. Ostatnio badacz lite-
wski K. Kuzavinis nawiązuje nazwę Lietuva do rzeczki Lietauka, zwa-
nej też Litavka, Letavka lub nawet Letava, która wypływa z błota tej
nazwy  koło wsi Keiżoniai i wpada do Wilii z prawej strony niedaleko
od miejsca, gdzie z lewej strony uchodzi do Wilii rzeczka Loumena.
Dwadzieścia kilka kilometrów na wschód od rzeczki Lietauka nad Wi-
lią leży Kiernów (Kernave), zwany  litewską Troją, najdawniejsza
znana  stolica Litwy i księstwa kiernowskiego. Czyżby więc księstwo
kiernowskie było dawną  ziemią litewską? Wniosek taki, zdaje się,
byłby przedwczesny. Oto bowiem w 1542 r. w aktach sądowych Metryki
Litewskiej wymieniona została sporna sianożęć „na rzece Leytie", w
dawnym  powiecie trockim. Ponieważ gdzieś w pobliżu tej sianożęci pły-
nęła rzeczka Soma (lit. Same), wpadająca do rzeki znanej obecnie pod
nazwą  Yerkne (dopływ Niemna), wolno więc przypuścić, że zaginiona
nazwa  Leyta (= Leita) była dawną nazwą rzeki Yerkne. W ten sposób
daje się stwierdzić, iż na obszarze dawnej ziemi litewskiej ongiś rzeczy-
wiście jedna z rzek zwała się Leita i że od niej pochodzi nazwa położo-
nej nad nią krainy.

                               13

       Wczesnośredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie

   Raz po raz powtarzana od czasów T. Narbutta i J. Lelewela hipote-
za o pochodzeniu nazwy Litwa od bogini wolności zwanej Lietua jest
zwykłym  wymysłem   nieświadomych rzeczy badaczy. Średniowieczna
Litwa wcale takiej bogini nie znała, zmyślił ją dopiero sam Narbutt,
dając zupełnie fałszywy obraz mitologii litewskiej na podobieństwo
greckiego Olimpu bogów i boginek. W bajdy Narbutta uwierzył ostat-
nio J. Venclova i rozwinął jego pseudoetymologię o pochodzeniu na-
zwy Litwy od imienia tej rzekomej boginki (1972).
   Zwraca uwagę, że w czasach słynnego „bicza bożego" Attyli (IV w.
n.e.) i później istniała jeszcze druga Litwa. Był to kraj Litovia nad
rzeką Leita, lewym dopływem Dunaju, toczącą swe wody przez dzisiej-
szą Austrię i Węgry.
   Od  rzeki Lieta (lub Leita), Lietava wzięli też swą nazwę dawni Let-
galowie, od których wywodzi się nazwa Łotwa: Latvija, Letgalowie wy-
stępują początkowo pod nazwą  Let'gola lub Letni vel Letthigallii —
„qui proprie dicuntur Letthigalli". Późniejsze źródła od XIII w. uży-
wają już formy Łotygoła, co odpowiada łotewskiemu Latgale, pierwot-
nie Lietgale.
   Nazwa  Litwa bywa używana w dwojakim znaczeniu: w węższym sto-
suje się do kraju zamieszkałego przez Litwinów: jest to Litwa właściwa
(Lituania proprid). W szerszym znaczeniu Litwa oznaczała kiedyś całe
Wielkie Księstwo Litewskie w granicach po 1569 r., tj. odnosiła się do
Litwy i Białorusi; była to Litwa historyczna.
   Litwa etniczna rozpada się znowu na dwie Litwy: Wielką i Małą.
                               14

Litwa Wielka (Didźioji Lietuva), zwana Litwą właściwą (Lituania pro-
pria), obejmuje w zasadzie współczesną Litwę etnograficzną. Litwa
Mała  (Maźoji L.) to tzw. Litwa pruska, czyli wschodnia część dawnych
Prus, kiedyś zamieszkana przez Litwinów.
   Litwa Wielka dzieli się na dwie krainy: Żmu(j)dź (Żemaitijd) i Au-
ksztotę (Aukstaitijd). Są to pojęcia geograficzne, pod którymi, być może,
kiedyś kryły się nazwy plemienne, na co by wskazywał przykład łotew-
skiej Semigalii: Zemgale, czyli „niski kraj" (zems — 'niski', gale —
'kraj'). Nazwę „niski kraj" nosi też Żmudź (od słowa źemas — 'niski', to
samo  co łotewskie zems). Być może Żmudzini i Zemgalowie, podobnie
jak Litwini i Letgalowie, tworzyli kiedyś wspólne jedno plemię. Au-
ksztota to „kraj wyższy" (od aukśtas — 'wysoki'). Dziś krainy Żmudź
i Auksztota niezbyt odpowiadają swoim nazwom. Żmudź  bowiem  zaj-
muje  w dużej mierze tereny wyżynne. Toteż w nauce biedzono się nad
tym, jak pogodzić nazwę Żmudzi  z faktem, że leży ona na wyżynie,
i snuto domysł, iż Żmudź nazwę swą zawdzięcza temu, że znajduje się
nad dolnym Niemnem,  a odpowiednio Auksztota nad górnym biegiem tej
rzeki. Można jednak temu poglądowi przeciwstawić inny: nazwa Żmudź
mogła bowiem  powstać w tych czasach, kiedy Żmudzini rzeczywiście sie-
dzieli na nizinie. Była to pewnie nizina nad rzeką Niewiażą. Na tereny
wyżynne Żmudzini przybyli nie wcześniej niż w IX w., wypierając z nich
plemię Kurszów (Kurów), zachowali jednak nazwę Żmudź.
   Nazwa  Auksztota  również najprawdopodobniej  nie pochodzi od
tego, że kraina ta znajdowała się nad górnym Niemnem. Kraina ta ra-
czej rozciągała się na wyżynie oszmiańskiej od Wilna po Krewo, nieg-
dyś w całości przez Litwinów zaludnionej.
   Trzecią krainą litewską, powstałą najpóźniej, jest Zaniemenie, da-
wna ziemia jaćwieska.

POŁOŻENIE  LITWY

   „Tak Litwini zaś, jak i Żmudzini zamieszkali w krainie mroźnej, po
największej części ku północy zwróconej" —  stwierdzał największy
w  średniowieczu polski dziejopis i geograf Jan Długosz (1415—1480).
Jednakże Litwa z uwagi na swój klimat i roślinność nie należy do kra-
jów północnoeuropejskich. Położona w dorzeczu Niemna   nad Bałty-
kiem, Litwa zalicza się do krajów środkowo-wschodnio-europejskich.
Od  północy Litwa graniczy z Łotwą, od wschodu i południa z Białoru-
sią. Na krótkim odcinku południowo-zachodnim  styka się dziś Litwa
z Polską. Na zachodzie dawnym  sąsiadem Litwy były Jaćwież i Prusy,
a  obecnie jest nim okręg kaliningradzki (królewiecki) należący do
ZSRR.  Przedłużeniem  zachodniej granicy Litwy jest Morze Bałtyckie.
   Przyroda  nie wytknęła żadnych naturalnych granic między Litwą
a jej sąsiadami. Leżała też Litwa długo na uboczu od głównych ośrod-
ków cywilizacji, z dala od wielkich potęg politycznych, co miało dobre
i złe strony. Złem było opóźnienie cywilizacyjne Litwy, wynikające
                               15

z jej oddalenia od wielkich ośrodków kulturalnych, dobrem — utrzy-
manie niezawisłości, gdyż najbliższe i nie pozbawione zaborczości orga-
nizmy państwowe  —  Ruś  i Polska, w zaraniu dziejów litewskich nie
były w stanie podjąć skutecznej ekspansji na daleką i trudno dostępną
Litwę.

RZEŹBA  POWIERZCHNI

   Kiedy w XV  tysiącleciu p.n.e. ostatni lodowiec spłynął z terytorium
Litwy na północ, odsłonił ukształtowaną przez siebie i swoich poprzed-
ników powierzchnię tego kraju. Spod lodów wyłoniła się najpierw wy-
żyna oszmiańska. Ciągnie się ona od Krewa aż po Wilno i dalej do rzek
Niemna  i Świętej. Najwyższe wzniesienie na tej wyżynie i w ogóle na
całej dawnej Litwie znajduje się pod Krewem i sięga 320 m n.p.m. Po-
łudniowo-zachodni skrawek Litwy wchodzi w skład pojezierza i grzędy
suwalskiej, wyniesionej do 287 m n.p.m. Nad  środkowym  i dolnym
Niemnem  roztacza się rozległa nizina nadniemeńska. Przy ujściu Nie-
mna  do Bałtyku nizina ta łączy się z przyległą do morza niziną pomor-
ską. Przez zachodnią Litwę ciągnie się od północy na południe wyżyna
żmudzka. Pasmo  wzniesień żmudzkich przekracza gdzieniegdzie wyso-
kość 200 m. Słynna góra  Szatria, na której według podań ludowych
niegdyś czarownice-ragany sabat odprawiały, ma 227 m. Z niej rozta-
cza się wspaniały widok na rozległe obszary Żmudzi „świętej". Przez
środek Litwy ciągnie się długa dolina nadniewiaska wzdłuż rzeki Nie-
wiaży, głośnej stąd, że ongiś Żmudź od Litwy odgraniczała. Dolina
nadniewiaska na północy łączy się z niziną rzek Muszy i Ławeny. Pół-
nocno-wschodnia Litwa to kraina wielkich jezior — pojezierze i grzęda

                  Piłkalnia w Daniliszkach pod Trokami
                               16

brasławsko-święciańska. Wzniesienia dochodzą tu do  285 m.  Tak
ukształtowana powierzchnia Litwy — rozległe niziny i łagodne, niewy-
sokie wzniesienia — nie stwarzała żadnych większych trudności dla osa-
dnictwa i działalności gospodarczej człowieka.

RZEKI I JEZIORA

   Litwa, kraj pagórków leśnych i łąk zielonych, jak ją zapamiętał
Adam  Mickiewicz, jest krainą wód. Na terytorium dzisiejszej Litwy
płynie ponad 7 tys. rzek, które odprowadzają lub zasilają wody prze-
szło 4 tys. jezior. Wszystkie rzeki litewskie są nizinne i należą do zle-
wiska Bałtyku. Największą rzeką Litwy jest Niemen. Źródła jego znaj-
dują się daleko poza Litwą w środkowej Białorusi. Płynąc poprzez zie-
mie białoruskie i litewskie, Niemen pokonuje 937 km (Wisła 1090)
i zgarnia po drodze liczne, przeważnie prawoboczne, dopływy. Pod
Birsztanami tworzy Niemen słynne meandry na kształt ósemki, której
krańce są oddalone od siebie zaledwie o 4,6 km, podczas gdy potężna
rzeka pokonuje na tym krętym  odcinku aż 48 km! Na terenie Litwy
uchodzą  do Niemna: Mereczanka,  Wilia, zwana też przez Litwinów
Neris, największa po Niemnie rzeka litewska długości 509 km, biorąc
swój początek też na Białorusi; większymi dopływami Wilii są Żejmia-
na, Święta i Szyrwinta. Pod Kownem, w miejscu, gdzie widnieją ruiny
starego zamczyska, Wilia wpada do Niemna. Za Wilią uchodzą do Nie-
mna kolejno: Niewiaża, Szuszwa, Dubisa, Mitwa, Jura, Szeszuwa i Mi-
nia.
   Bezpośrednio do Bałtyku  spływają wody dwóch  większych rzek:
Świętej i Bartwy.
   W  dorzeczu płynącej na północ Wenty (Windawy), mającej 350 km
długości, znajduje się jedna większa rzeka Wirwita.
   Osobne  dorzecze tworzy Musza, również płynąca na północ, która
ma  284 km długości. Jej główne dopływy to Ławena, Piwiesa i Nie-
menek.
   Najmniejsze jest litewskie dorzecze Dźwiny, którą Łotysze zowią
Daugava. Z terenu Litwy toczy do niej swe wody tylko jedna większa
rzeka Dzisna.
   Na Litwie występują dwa głównie typy jezior: rowy jeziorne, podłu-
żne i wąskie, jak Lokaje Białe i Czarne czy Dubinki na pojezierzu
święciańskim, które zostały wyżłobione przez topniejący lodowiec;
drugi typ stanowią jeziora morenowe, zaokrąglone, często o licznych
zatokach, jak Rekiwa pod Szawlami czy Duś pod Simnem. Największe
z jezior dawnej Litwy, Narocz (przeszło 82 km2 powierzchni), znajduje
się obecnie poza jej granicami na Białorusi. Tysiącem przeszło jezior
usiane jest pojezierze święciańsko-brasławskie. Na jego północno-
- wschodnim krańcu znajdują się wielkie jeziora Dryświaty (Druksza),
Dzisna, Łodzie, Sarty, Owile, a na południowym zachodzie urocze Du-
binki, nad którymi w połowie XVI w. przebywała czas jakiś głośna pię-
kność litewska Barbara Radziwiłłówna, umiłowana  żona Zygmunta

                              17

2 — J. Ochmański, Historia Litwy

część niezmiernej puszczy między środkowym Niemnem a Prusami. Jej
przedłużeniem były puszcze: Kowieńska, Wilkijska, Wielońska, Skir-
stymońska, Jurborska i inne, które okalały szerokim pasmem całą da-
wną zachodnią granicę Litwy i ciągnęły się aż pod Szkudy na granicy
łotewskiej. Na północy od Wenty poprzez dorzecze dolnej Muszy aż
do Jezioros na wschodzie i dalej rosły nie mniejsze puszcze. Od Jezio-
ros i Brasławia przez Łyngmiany aż po samo Wilno, pod sioło Skojste-
ry, gdzie Jagiełło miał ulubione łowy, znowu rozpościerały się nieprze-
byte puszcze. Za Wilnem  wielka Puszcza Rudnicka przechodziła w
„Ruską puszczę" (gudu giria), dochodząca Niemna, za którym zaczy-
nała się Puszcza Zaniemeńska. Rozległe bory znajdowały się nad Bere-
zyną niemeńską oraz Isłoczą, za którą leżała wielka, do dziś zachowana
Puszcza Nalibocka. Nie brakło lasów i we wnętrzu Litwy.
   Na  Żmudzi występują  głównie lasy jodłowo-świerkowe, nad mo-
rzem sosnowe; w Litwie środkowej spotyka się dębiny, na północy gaje
brzozowe i osinowe; na południu i wschodzie przeważa sosna.
   Niegdyś lasy pokrywały większość ziemi litewskiej i były jej głów-
nym bogactwem,  które urzekało cudzoziemców i zarazem pobudzało
chciwość kupców. Drzewo przerabiane na smołę, popiół, z którego wy-
rabiano dziegieć, używane na budulec okrętowy, stało się pilnie poszu-
kiwanym  towarem. W  XVI w.  rozpoczynała się więc rabunkowa eks-
ploatacja lasów litewskich przez feudałów, a później przez kapitali-
stów. Masowo  wyrębywane, rzedły puszcze litewskie. Miary spustosze-
nia w drzewostanie dopełniły niemieckie wojska okupacyjne podczas
I i II wojny światowej. W końcu XIX w. lasy zajmowały tylko 26,4%
powierzchni Litwy, w 1925 r. zaledwie 16%. Obecnie obszar leśny Li-
twy w  zmienionych granicach wynosi tyleż co w Polsce: nieco ponad
25%.
   Łąki i pastwiska zajmują współcześnie ponad 15%   powierzchni
Litwy. Tereny łąkowe, nieodzowne dla hodowli bydła, powstały z re-
guły na nizinach, zalewanych przez wody rzek i jezior i dlatego nie po-
rosły lasem. W czasach historycznych obszar łąk rozszerzał się poprzez
karczowanie lasów. Łąki litewskie są dwojakiego rodzaju: suche i pod-
mokłe.

ZWIERZĘTA

   Świat zwierzęcy Litwy od czasów historycznych uległ znacznym, nie
zawsze korzystnym zmianom.  Tur, przodek dzisiejszego bydła domo-
wego, został doszczętnie wytępiony przez feudałów już w XVI w. Żu-
bry brodziły stadami po puszczach jeszcze do XVIII w., a jeleń szlache-
tny nawet do początku XIX w. Spotkał je jednak ten sam los co tura,
niedźwiedzia-meszkę i rosomaka. Uchroniły się od zagłady nieliczne
łosie, bobry, gronostaje. Współcześnie na Litwie występują: rzadki łoś
i jeleń, częstsza sarna, dzik, wydra, borsuk, gronostaj, lis, kuna, wie-
wiórka, zając, a z drapieżników wilk, żbik i ryś, ale w znikomych iloś-
ciach.

                              19

   Z ptaków  obok pospolitych wróbli, wron, jastrzębi, kukułek, spo-
tyka się łabędzia, orła bielika, sokoła, czaplę, żurawia, cietrzewia, bo-
ciana i wiele innych, wśród nich słowika, za którego śpiewem przepadał
Jagiełło.
   Wśród  gadów, które (zwłaszcza węże) otaczano znaczną czcią za
czasów pogańskich na Litwie, występuje żmija, padalec, zaskroniec, ja-
szczurka, żółw błotny i inne.
   Z bardziej znanych ryb w wodach  litewskich żyje szczupak, sum,
leszcz, okoń, karp, sielawa a także węgorz, jesiotr oraz szlachetny ło-
soś.
KLIMAT

   Na  obszarze Litwy ścierają się dwa czynniki klimatyczne: morze
i kontynent. Powodują one szkodliwe dla wegetacji roślin gwałtowne
zmiany temperatury. W zimie następują kolejno okresy silnych mrozów
i nagłych odwilży. Śnieg wówczas topnieje, gleba odmarza. Nowa fala
mrozów  ścina lodem zalane wodą pola i powoduje zmarznięcie ozimin.
Wiosną  przymrozki, wywołane przez wiatry wschodnie, szerzą spusto-
szenie w kwitnących sadach i na polach. Na przełomie lata i jesieni dłu-
gotrwałe ochłodzenia powodują,  że rośliny motylkowe, jak groch,
wyka, a czasem i zboża jare, nie dojrzewają. Spostrzegł to już Długosz,
który donosił, że Litwini niekiedy „zmuszeni są zboża niedostałe w cie-
ple osuszać".
   Średnia temperatura roczna na Litwie wynosi + 6° i jest nieco niż-
sza niż w Polsce (około 7°). Zimą temperatura spada nawet do - 40°
(do tyluż dochodzi wyjątkowo w Polsce), a latem osiąga + 33°, w Pol-
sce + 40°. Pokrywa śnieżna trzyma się na ziemiach litewskich przecięt-
nie 135 dni w roku, w Polsce prócz gór 80—90 dni. Okres wegetacyjny
wynosi 169 dni na wybrzeżu, a 199—202  dni w Litwie środkowej, w
Polsce 160—225  dni.
   Rozkład opadów  jest dla Litwy niepomyślny. Rocznie spada na Li-
twę do 650 milimetrów opadów (Polska ma 450—600, a w górach nawet
do 1200 mm),  co stanowi dużą dawkę wilgoci dla gleby i roślin. Jed-
nakże  w okresie wegetacyjnym roślin (kwiecień—maj)  opadów  jest
mało,  a w czasie zbiorów za dużo. Toteż żniwa, odbywane w końcu
lipca i sierpniu, przypadają na najbardziej dżdżystą porę roku, przez
co przynoszą gorsze plony. Największe opady mają miejsce na połud-
niu (do 800 mm), najmniejsze na Żmudzi (do 576 mm), która też po-
siada najlepsze warunki dla rolnictwa.
BOGACTWA   NATURALNE

   Litwa nie obfituje w bogactwa naturalne. Nie znaleziono we wnę-
trzu jej ziemi nie tylko szlachetnych kruszców (które posiadała np.
średniowieczna Polska), ale nawet soli, węgla, siarki, rud metali czy

                               20

ropy naftowej*. Jedyne bogactwo  Litwy to torfy, wapienie zdatne do
wypalania wapna, gliny i iły nadające się do wyrobu naczyń, piaski zda-
tne do produkcji szkła oraz źródła mineralne o właściwościach leczni-
czych. Przyroda nie poskąpiła Litwie pięknego krajobrazu, ale też nie
okazała się dla tej ziemi łaskawa, czyniąc ją jednym z najuboższych
krajów Europy.  Jednakże  lud, który Litwę od wieków zamieszkuje,
swoją wytrwałą pracą i walką o niepodległość uczynił swą ojczyznę nie
tylko bogatszą, ale i głośną w świecie.

    * W 1967 r. odkryto w okolicach Kłajpedy pokłady ropy naftowej.

II. POCZĄTKI   LITWY

Z
ZAGADKA   POCHODZENIA
LITWINÓW                    _
                               /AGADKĘ pochodzenia Litwinów usi-
łowali rozwiązać już średniowieczni uczeni. Polski dziejopis Jan Dłu-
gosz w trzeciej ćwierci XV w. zanotował w swych Rocznikach, czyli
kronikach sławnego Królestwa Polskiego, że „Mowa Litwinów jest łaci-
ńska, z małymi tylko odmianami". Na tej podstawie on, lub raczej ja-
cyś jego informatorzy, może krakowscy studenci Litwini, stworzyli te-
orię rzymskiego pochodzenia Litwinów. Od czasów Długosza domnie-
mana  wędrówka  Rzymian na Litwę znalazła powszechne niemal uzna-
nie wśród kronikarzy i cieszyła się wielkim poważaniem Litwinów, jako
że schlebiała ich dumie narodowej. Litwini, mogąc się wykazać tak zna-
komitymi i starożytnymi przodkami, nie bez poczucia wyższości spoglą-
dali na szlachtę polską i jej herby. Wszyscy też latopisarze litewscy za-
czynali swą opowieść o dziejach Litwy od przybycia Rzymian na Litwę.
Zmieniał się tylko opis, coraz bogatszy w szczegóły, i czas pojawienia
się Rzymian na Litwie. Gdy Długosz wahał się jeszcze co do czasu po-
jawienia się rzymskich protoplastów Litwinów w ich późniejszej ojczy-
źnie i datował je na I w. p.n.e. lub w. n.e., to późniejsi kronikarze, jak
A. Rotundus  (1564), odnosili je do epoki głośnego tyrana Klaudiusza
Nerona (I w. n.e.) lub, jak M. Stryjkowski (1582), kładli na czasy „bi-
cza bożego" Attyli (IV w. n.e.).
   Nie brakło oczywiście w średniowieczu i innych teorii. Tak więc pi-
szący po Długoszu F. Kallimach-Buonaccorsi (1480) wywodził Litwi-
nów od Celtów lub Bosforanów, czyli Litifanów. K. Stella znów upatry-
wał przodków  Litwinów w  Alanach-Litalanach (1518), zaś K. Hart-
knoch wyprowadził  ich od Finów (1679). Teoria rzymska panowała
jednak aż do XIX w.
   W  początku XIX w. wielkiego rozgłosu nabrała teoria herulska, wy-
sunięta wprawdzie  jeszcze dawniej przez W.  Wijuka-Kojałowicza
(który szlachtę litewską wywodził od Rzymian, zaś lud prosty od Heru-
lów), ale uzasadniana dopiero przez K. Bohusza. Uczony ten, ma-
jąc pod ręką wydrukowany   w XVI  w. pacierz Ojcze nasz, napisany
rzekomo  w języku Herulów, germańskiego plemienia znanego w III—
—IV  w. n.e., spostrzegł jego bliskie podobieństwo do litewskiego. Stąd
prosty wysnuł wniosek, że Herulowie to przodkowie Litwinów. Dowo-

    22
 

dzenie Bohusza zdawało się na tyle poważne, że przyjęli je za pewnik
głośni podówczas historycy Litwy: T. Narbutt, J. Jaroszewicz, I. Dani-
łowicz, a nawet krytyczny J. Lelewel po okresie wahań skłonił się do
teorii herulskiej. Słynny miłośnik starożytności litewskich D. Poszka,
biorąc germańskiego Odoakra (wodza tych plemion germańskich, które
w 476  r. obaliły cesarstwo rzymskie) za Herula-Litwina, opiewał we-
spół ze swym   rówieśnikiem S. Yaliunasem czasy, „kiedy panował
Zmujdzin  nad Rzymem".   Później dopiero wyszło na jaw, iż ów rze-
komy  pacierz herulski ułożony został w rzeczywistości po łotewsku, że
Bohusz padł ofiarą nieporozumienia. Stało się jasne, że germańscy He-
rulowie nie mają nic wspólnego z Litwinami.
   Jeszcze w początkach XX  w. niektórzy uczeni błądzili po manow-
cach w poszukiwaniu  przodków Litwinów. Historyk W. Kamieniecki
wysunął w 1915 r. hipotezę o przyżeglowaniu Litwinów zza morza do
ich dzisiejszej ojczyzny, zaś w kilka lat potem (1921) uczony-amator
J. Basanavićius utożsamiał pra-Litwinów ze starożytnymi Trakami, ma-
jącymi osiedlić się w Litwie w IV w. p.n.e. Jego teoria została oczywi-
ście wyśmiana przez K. Bugę, językoznawcę z prawdziwego zdarzenia,
i podobnie jak poprzednie, przeszła do archiwum osobliwości.

NAJDAWNIEJSZE  LUDY  I KULTURY  NA LITWIE

   O  dziejach ziem litewskich w starożytności źródła pisane — podsta-
wowe  dla poznania dziejów każdego kraju i ludu — nic nie mówią. Hi-
storyk zatem, chcąc wyświetlić najdawniejszą przeszłość Litwy, musi
więc posłużyć się w swej pracy badawczej innym tworzywem. Materia-
łów do rekonstrukcji procesów historycznych w odległej przeszłości,
pozbawionej źródeł pisanych, dostarczają wykopaliska archeologiczne
i dane językowe. Archeologia odkrywa  dwojakiego rodzaju zabytki:
szczątki ludzkie, które są przedmiotem badań paleoantropologii, oraz
wytwory pracy rąk ludzkich, czyli dane o kulturze materialnej, które są
właściwym przedmiotem  dociekań archeologów. Językoznawstwo nato-
miast zajmuje się badaniem  zachowanych szczątków języka danego
ludu, jakimi są głównie nazwy wodne, i usiłuje określić jego stosunek
do języków innych, lepiej lub gorzej znanych ludów.
   Ale źródła archeologiczne są nieme, gdyż nie potrafią przecież od-
powiedzieć na pytanie, jakim językiem mówił lud, który wytworzył
daną kulturę archeologiczną, jeśli nie rozporządza się w tym wypadku
danymi źródeł pisanych. Wnioskowanie zaś wsteczne o historii etnicz-
nej danego kraju na podstawie stosunków późniejszych jest tym bar-
dziej zawodne, im dawniejsza jest określona kultura. Przecież w ciągu
kilku tysięcy lat nastąpić mogła niejedna przemiana etniczna, niejedna
inwazja, niejedna zmiana, niejedna tragedia jakiegoś ludu, który znik-
nął bezpowrotnie ze sceny historycznej, a jego miejsce zajął inny, nie
różniący się zasadniczo swą kulturą materialną od poprzednika.
   Toteż ważnym  źródłem do poznania dziejów etnicznych jakiegoś te-
                               23

              Skarb srebrny z miejscowości Stokliszki z XIV w.

rytorium w czasach przedhistorycznych są nazwy wód, czyli hydroni-
mia. Każdy bowiem   lud na ziemiach przez niego zajętych pozostawił
po sobie ślady swego języka nazywając po swojemu niektóre przynaj-
mniej rzeki i jeziora. Jednak słabą stroną badań językoznawczych jest
to, że nie mogą one określić ściślej chronologii danej nazwy lub warst-
wy nazw  hydronimicznych. Cóż z tego, że językoznawcy zgodnie orze-
kli, iż litewski należy do rzędu najbardziej starożytnych języków indo-
europejskich, skoro nie potrafią oni wyznaczyć dokładniej czasu i miej-
sca, w jakich ten język powstał?
   Najdawniejszą kulturą archeologiczną na ziemiach litewskich była
tzw. kultura narewska, istniejąca w IV—III tysiącleciu p.n.e. Występo-
wała ona na południe od jeziora Ładoga obejmując północną Białoruś,
Łotwę, Estonię, sięgała zbiegu Wilii i Niemna, a na zachodzie przekra-
czała Pregołę w Prusach. Ludność, która wytworzyła kulturę narewska,
przedstawiała pod względem antropologicznym typ europoidalny.
   Kultura narewska w III tysiącleciu p.n.e. zderzyła się z przybyłą ze
wschodu  kulturą jamowo-grzebykową  i uległa jej. Kultura jamowo-
-grzebykowa została przyniesiona przez ludność typu mongoloidalnego.
Istniała ona na Litwie w okresie od III tysiąclecia p.n.e. do około 1800
p.n.e., a obejmowała też ziemie Łotwy, Estonii i południowej Finlandii
z Karelią. Pod  względem  etnicznym przedstawiała  ona ugrofińską
grupę językową. Jej śladem na Litwie obok zabytków materialnych jest
cały szereg nazw wodnych fińskiego pochodzenia, które przejęli nastę-
pni mieszkańcy Litwy, a które nawet utrwalili jej historyczni miesz-
kańcy —  Litwini. W grupie tych nazw mieszczą się np. fin. Koksza: lit.
Kuksa, fin. Mosza: lit. Mośia, fin. Karma: lit. Karmę, fin. Syvari: lit.
Svyriai (Świr), fin. Vonga: lit. Vanga i wiele innych. Plemiona tej kul-
tury trudniły się myślistwem i rybołówstwem.
   Ugrofinowie nie zdołali zupełnie wyprzeć ludności kultury narew-
skiej, której część przetrwała podobno aż do czasu przybycia na te ob-
szary nowej fali ludności ze wschodu. Byli to Indoeuropejczycy, a
wśród nich podobno przodkowie Litwinów. Na przełomie III i II tysiąc-

                               24

lecia p.n.e. na rozległych przestrzeniach Europy wschodniej i środko-
wej pojawiła się tzw. kultura ceramiki sznurkowej i kamiennych topo-
rów bojowych. Ludy  tej kultury wyparły na północ Ugrofinów, gdyż
były liczniejsze i niosły z sobą wyższą kulturę. Ci nowi przybysze, któ-
rych można  nazwać  sznurowcami, znali już prymitywne rolnictwo,
umieli hodować zwierzęta domowe,  żyli jednak głównie z myślistwa
i rybołówstwa. W pracy długo posługiwali się narzędziami z kamienia,
gdyż dopiero od XVI w. p.n.e. poczęli używać narzędzi z brązu i od-
kryli sztukę wytapiania tego metalu.
   Czy wśród  przybyłych do Europy Indoeuropejeżyków znajdowali
się przodkowie Litwinów? Odpowiedź byłaby prosta, gdyby nie odkry-
cie nowej kultury o znacznym zasięgu terytorialnym, jaka pojawiła się
mniej więcej w XII w. p.n.e., a rozprzestrzeniła na obszary północno-
-zachodniej Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii i przeniknęła nawet do
Prus. Znana jest pod nazwą kultury ceramiki kreskowanej. Z kim za-
tem —  ze „sznurowcami" czy z „kreskowcami" — łączyć genezę Bał-
tów, a więc i Litwinów?

SPORNE POCZĄTKI  BAŁTÓW

   Niektórzy archeolodzy sądzą, że od czasów pojawienia się kultury
ceramiki sznurowej na terytorium Litwy istniała nieprzerwana ciągłość
osadnictwa, że Litwę aż do czasów historycznych zamieszkiwała i za-
mieszkuje ta sama  etnicznie ludność. Niestety, problemy etnicznej
przynależności kultur archeologicznych rozpatrują oni tylko w oparciu
o „niemy"  materiał wykopaliskowy i — co więcej — nie biorą pod
uwagę  osiągnięć językoznawstwa. A jak inni zapatrują się na problem
etnogenezy Bałtów?
   Zarówno  teoria rzymska, jak i herulska, mimo swej fałszywości,
opierała się na trafnym założeniu mówiącym, że etnogenezę Litwinów
można  wyświetlić za pomocą badań porównawczych nad językami eu-
ropejskimi. Jednakże naukowa  metoda  językoznawstwa porównaw-
czego powstała dopiero w pierwszej połowie XIX w. Jeden z najwybit-
niejszych językoznawców tego stulecia, A. Schleicher, porównując ję-
zyki germańskie, słowiańskie i inne z greką i sanskrytem, doszedł w
1861 r. do przekonania, że wszystkie one wywodzą się ze wspólnego
prajęzyka, zwanego przezeń indogermańskim, a obecnie indoeuropej-
skim. Do rozważań  swych Schleicher jako pierwszy wciągnął również
język litewski jako najbardziej archaiczny ze współczesnych języków
indoeuropejskich. Od czasów Schleichera teoria indoeuropejska, mimo
oporu niektórych uczonych, powszechnie przyjęła się w nauce i odkry-
ła zupełnie nowe horyzonty w  badaniach nad etnogenezą dawnych
i współczesnych ludów europejskich. Do wielkiej rodziny tych ludów,
obok Greków,  Rzymian, Germanów,  Słowian i innych, zaliczają się ró-
wnież Litwini. Wespół z Łotyszami, dawnymi Prusami i Jaćwięgami
tworzą oni z racji swego bardzo bliskiego pokrewieństwa językowego
wspólną grupę określaną za G. Nesselmannem (1845) mianem Bałtów.

                              25

   W  poszukiwaniu dawnych siedzib Indoeuropejeżyków językoznaw-
cy poczęli badać nazwy drzew, zwierząt, a szczególnie nazwy wodne,
jako najbardziej trwałe. W oparciu o nazwy rzek wybitny językoznaw-
ca litewski K. Buga dowiódł, że w zamierzchłej przeszłości Bałtowie
(zwani przez niego Aistami) zajmowali o wiele obszerniejsze teryto-
rium niż to, które zaludniali w czasach historycznych. Mieszkali bo-
wiem na północ od Prypeci w dorzeczu górnego Dniepru aż po Bałtyk.
We  wschodniej części tego obszaru żyli Litwini, którzy w VI—VII w.
mieli przesunąć się na swe obce ziemie. Następni badacze, głównie
M. Vasmer,  a ostatnio V. Toporov i O. Trubaćew (1961—1962), wyka-
zali, że siedziby Bałtów sięgały znacznie dalej na wschód obejmując
dorzecze Oki. W ten sposób współczesne językoznawstwo rozwiązało
zagadkę  pochodzenia Litwinów, wyprowadzając   ich, podobnie jak
i inne ludy indoeuropejskie, ze stepów środkowoazjatyckich. Pozostała
do rozstrzygnięcia tylko kwestia, kiedy Bałtowie zajęli swe historyczne
siedziby? Niedawno bowiem językoznawca A. Krahe (1949—1955)  wy-
kazał, że indoeuropejskie nazwy wodne na terenie Europy składają się
z dwóch warstw: starszej i młodszej. Warstwa starsza, czyli staroeuro-
pejska, to nazwy tego typu, jak: Alunta, Neris, Viesinta, spotykane na
obszarze Europy, zaś młodsza to nazwy występujące tylko na pewnych
terytoriach. Ponieważ miały miejsce dwie fazy tworzenia się indoeuro-
pejskie j hydronimii, historyk H. Łowmiański przyjmuje (1963), że w
przeszłości nastąpiła nie jedna, jak dotąd uważano, ale dwie migracje
Indoeurope jeżyków do Europy. W  której z nich wzięli udział Bałto-
wie? Zdaniem   H. Łowmiańskiego  na  terenie Polski, a także Litwy
i przyległych obszarów, przed nadejściem Słowian i Bałtów, zamieszki-
wał staroindoeuropejski lud Wenedów. Lud ten został wchłonięty lub
częściowo wytępiony przez Słowian i Bałtów, lecz pozostała po nim
jego nazwa. Nazwę tę przyjęli Germanie i Finowie, którzy swych sąsia-
dów  Słowian, zajmujących dawne ziemie wenedzkie, poczęli określać
mianem  Wenedów,  Wenden,  Vene, Venaja.
   Zwrócono  uwagę, że terytorium kultury „sznurowców" pokrywa się
w zasadzie z zasięgiem tzw. „ilirsko-bałtyckiej" hydronimii. Są to mia-
nowicie nazwy  wodne, które powtarzają się w różnych częściach Eu-
ropy wschodniej, środkowej i południowej, występują też na Litwie.
Tak  więc litewska rzeka Alunta ma swój odpowiednik  we  włoskiej
Alento, kaukaskiej Alonta, niemieckiej Alantia; lit. Alme : niem.
Alme; lit. Alanga : niem. Alonga; lit. Alsa : wenecka i austriacka Alsa;
lit. Dravine : słowiańska Drawa, iliryjska Dravos, pruska Drawa; lit.
Nieda : słowiańska Nida, niem. Nidda; lit. Plavys : ilir. Plavis; lit. Sylys
: ilir. Silis; lit. Valka : ilir. Volkos.
   Tego  typu nazwy, powtarzające się w co najmniej kilkudziesięciu
wypadkach  na  obszarze od Renu po Bajkał, mogły zostać urobione
tylko przez lud mówiący jednym językiem. Jest raczej wykluczone, by
powstawały  one w różnych już indoeuropejskich grupach etnicznych
i niezależnie od siebie. To, że językoznawcy uważają te nazwy za para-
lele ilirsko-bałtyjskie, nie musi oznaczać, by wytworzyli je tylko Iliro-

                               26

wie i Bałtowie, gdyż wtedy powinni oni by zajmować całe to olbrzymie
terytorium. Można  natomiast przyjąć, że zostały one przeniesione
przez lud kultury ceramiki sznurowej, który nie był jeszcze zróżnico-
wany na grupy językowe.
   Przodków  Litwinów i w ogóle Bałtów trzeba zatem upatrywać w in-
nej, młodszej kulturze archeologicznej, tej, która mogła po sobie pozo-
stawić czysto bałtyjską warstwę hydronimiczną. Wolno sądzi, że etnicz-
nie bałtyjską była kultura ceramiki kreskowanej, jaka pojawiła się w
XII w. p.n.e. Różniła się ona od kultury „sznurowców" nie tylko innym
ornamentem   na naczyniach glinianych, ale i zwyczajem grzebania
umarłych. „Sznurowcy" stosowali inhumację zwłok, stąd pozostały po
nich groby szkieletowe. „Kreskowcy" natomiast palili swych zmarłych,
stąd groby ciałopalne. Odmienny obrządek grzebalny każe domyślać
się, że między „sznurowcami" a „kreskowcami" istniała również róż-
nica w zakresie wierzeń. Archeolodzy litewscy sądzą tymczasem, że
zmiana obrządku  grzebalnego dokonała się pod wpływem  przemian
ideologicznych, a więc w wyniku przekształcania się światopoglądu.
Nie liczą się oni jednak z tym, że na pewnych obszarach — we wscho-
dniej Litwie, obrządek szkieletowy ustąpił ciałopaleniu szybko, właści-
wie nagle, tak że trzeba by właściwie przyjąć, iż w sferze świadomości
ówczesnych mieszkańców  Litwy nastąpiła jakaś gwałtowna rewolucja.
Brak jest dowodów na to, by kultura ceramiki kreskowanej była tylko
kontynuacją kultury sznurowców. Obie te kultury czas dłuższy współ-
istniały obok siebie aż po epokę rzymską — I—IV w. n.e. W okresie
od V do VIII w. n.e. groby szkieletowe utrzymywały się już tylko po-
między Windawą   a górną Muszą,  gdzie występowały do XII—XIII
w. n.e.
   Utrzymanie się na Litwie obrządku szkieletowego przez trzy tysiące
lat pozwala przypuszczać, że „sznurowcy" — ta pierwsza wielka fala
Indoeuropejeżyków —  nie wyginęli w zupełności. Oto w kronice Hen-
ryka Łotewskiego z początku XIII w. opisane zostały krótko dziwne
a tragiczne dzieje jednego małego ludu na pograniczu litewsko-łotew-
skim. Plemię zwane Vindi —  powiada kronikarz pod 1206 r. — było
(już) wówczas mało znaczne i ubogie. Wypędzeni znad rzeki Winda (od
której chyba wzięli swą nazwę), zamieszkali na miejscu, gdzie później
Rygę wzniesiono. Ale i tu nie zaznali spokoju, gdyż napadli na nich
Kurszowie (jedno z plemion bałtyjskich) i przegnali, wielu zabijając.
Resztki Windów zbiegły wtedy do ziemi Lettów (Letgalów) i mieszka-
jąc wśród nich doczekały  się przybycia kapłanów chrześcijańskich
i przyjęły chrzest. Pozostał tam po nich gród Ventspils, czyli gród Win-
dów-Wentów.  Znamienne,  że na obszarze, skąd zostali wypędzeni pod
Rygę czyli nad Windawą, utrzymała się do tych właśnie czasów kultura
grobów szkieletowych. Czy w takim razie Windi-Wenetowie nie są po-
tomkami starożytnych Wenetów nad  Bałtykiem?
   Przeciwko przybyciu Bałtów na ich historyczne ziemie i utożsamie-
niu ich z „kreskowcami" z XII w. p.n.e. zdają się przemawiać względ-
nie obfite paralele tracko-litewskie w słownictwie. Dowodzą one, że

                               27

oba te ludy — Trakowie  i Litwini — żyły w dość bliskim sąsiedztwie.
A jak wiadomo,  Trakowie pojawili się na terenach późniejszej Tracji,
Mezji i Dacji (dziś Bułgaria i Rumunia) w początkach II tysiąclecia
p.n.e., czyli równocześnie z kulturą „sznurowców". Dopiero w XIII w.
p.n.e. pod naciskiem Ilirów zmuszeni byli przesunąć się do Azji Mniej-
szej. Ale przesiedlili się nie wszyscy, część ich pozostała w dawnych
siedzibach. Tak więc kontakty litewsko-trackie wcale nie muszą się da-
tować z III tysiąclecia p.n.e., jak sądzą niektórzy językoznawcy, lecz
mogły  pochodzić przynajmniej ze schyłku II tysiąclecia p.n.e., czyli
z czasów, kiedy napłynęli do Europy „kreskowcy".
   Hipoteza  o tożsamości Bałtów  i „kreskowców"  wymaga  jeszcze
sprawdzenia  od strony  antropologicznej. Otóż najnowsze  badania
wskazują, iż typ antropologiczny „sznurowców" — dolichokrania, śred-
nioszeroka i średniowysoka twarz, silnie wysunięty nos — odpowiadał
typowi antropologicznemu mieszkańców Letgalii i Żmudzi. Znaczyłoby
to, że istniała genetyczna ciągłość między „sznurowcami" a Letgalami
i Żmudzinami.  Ale z drugiej strony nie wiadomo nic o antropologii
„kreskowców",  gdyż ci palili zmarłych. Trzeba tutaj jednak wziąć pod
uwagę fakt różnic antropologicznych między Litwinami a Żmudzinami.
Jednych i drugich cechuje dolichokrania, ale Litwin posiada twarz wąs-
ką, dość wysoką, niskie orbity oczu i silnie wysunięty nos, podczas gdy
Żmudzin  twarz ma wprawdzie  wysoką, ale szeroką (szerszą o 6 mm),
mocno  wystający i szeroki nos. Wyjaśnienie tych różnic może być tylko
jedno: na  antropologię Żmudzinów  wpłynęło  ich zmieszanie się ze
„sznurowcami", podczas gdy Litwini przedstawiają — przypuszczalnie
—  typ genetycznie wywodzący się od „kreskowców".
   W  konkluzji wypada  teraz przyjąć, że przodkami Litwinów byli
„kreskowcy", przybyli na ziemie historycznej Litwy w XII w. p.n.e.
i częściowo zmieszani z wcześniejszymi mieszkańcami tych terenów, ze
„sznurowcami".

KWESTIA  WSPÓLNOTY  BAŁTO-SŁOWIAŃSKIEJ

   Zdaniem  poważnej części językoznawców, jak N. van Wijk, V. Ge-
orgev, J. Otrębski, T. Lehr-Spławińska, w przeszłości Bałtowie i Sło-
wianie stanowili jedną grupę językową, istniała wspólnota bałto-sło-
wiańska. Na  jej istnienie wskazywałaby dość jednolita kultura mate-
rialna obu tych grup etnicznych w II i I tysiącleciu p.n.e., a następnie
niezwykle bogate, wspólne Bałtom i Słowianom słownictwo z zakresu
podstawowych  dziedzin życia społecznego i gospodarczego, np. nazwy
członków rodziny: ojciec (ociec) : tevas, macierz : moters, syn : sunus,
brat: brolis—broterelis, siostra : sesuo, żona : żmona, ziać : źentas; na-
zwy części ciała: głowa : galva, raka : ranka, oko : akis, nos : nosis,
uszy : ausys, serce (serdce) : sirdis; nazwy zwierząt: wilk : vilkas, wydra
: udrą, krowa : karve, jeleń : elnias, kot: katinas; nazwy ptaków: wrona
: varna, sroka : Sarka, zezula : geguże, gegule, orzeł : arelis, cietrzew :
tetervinas\ nazwy drzew: lipa : liepa, brzoza : berźas, jodła : egle, jabłoń

                               28

miennymi  drogami. Tereny bowiem górnych dorzeczy Dniepru, Wołgi
i Oki stały się obiektem ekspansji osadniczej Słowian wschodnich. Sło-
wianie ciągnąc na północ, w kierunku przyszłego Nowogrodu Wielkie-
go, przerwali na początku drugiej połowy I tysiąclecia n.e. pasmo osad-
nictwa bałtyjskiego, odcinając jego odłam wschodni od grupy środko-
wych Bałtów. W VII—VIII  w. n.e. Krywicze połoccy zajęli ziemie nad
środkową  Dźwiną i jej dopływem Połotą. W tym samym  czasie drugi
odłam Krywiczów  zaludnił ziemię smoleńską, Dregowieże zaś skoloni-
zowali terytoria na północ od Prypeci. Pod naporem żywiołu słowiań-
skiego ginęło powoli osadnictwo bałtyjskie na tych terenach, a częś-
ciowo ulegało slawizacji. Tylko niektóre grupy, jak lud Goljad' nad
górną Protwą, zachowały swą odrębność, ale i one w połowie XII w.
zostały podbite i zruszczone. Dawni mieszkańcy tych ziem między Oką
a Dnieprem i Dźwiną —  Bałtowie, pozostawili na utraconych terenach
dość skąpą spuściznę w postaci ubogich i trudno czytelnych zabytków
archeologicznych i licznych nazw wodnych o bałtyjskim brzmieniu.
   Zgoła inaczej przebiegały za to dzieje zachodnich Bałtów, z których
na przełomie I i II tys. n.e. wyłoniły się plemiona Prusów, Jaćwingów,
Litwinów i Łotyszów.
BAŁTOWIE  ZACHODNI
W PIERWSZEJ POŁOWIE  I TYSIĄCLECIA N.E.

   Dzięki znajdowanemu  w ich krajach, głównie nad brzegami Bałty-
ku, wielce cenionemu w starożytnym świecie śródziemnomorskim złoci-
stemu jantarowi zachodni Bałtowie dość wcześnie ukazali się na wido-
wni historycznej. Być może, starożytni Grecy wiedzieli coś niecoś
o Bałtach już w V w. p.n.e. Żyjący bowiem w tym stuleciu słynny hi-
storyk grecki Herodot, a po nim podróżnik Piteas (IV w. p.n.e.) wy-
mieniali jako jeden z dziwów świata — jantar. Jest rzeczą możliwą, że
wspomnieni przez Piteasa Ostiaioi to znani później Aistowie — ludy
bałtyjskie. O ludzie tym doniósł głośny historyk rzymski Tacyt, piszący
około 98 r., że na prawym brzegu Morza Suebskiego (Bałtyku) żyją
„Aestiorum gentes". Toczony od dawna w nauce spór o to, co oznacza
ta nazwa, czy Bałtów, tj. Prusów i Litwinów, czy też fińskie plemię
Estów, zdaje się rozstrzygnąć podana przez Tacyta wzmianka o znajdo-
wanych  przez Aestiów nad brzegiem morza jantarze, zwanym przez
nich glaesum. Ponieważ największe znaleziska jantaru i monet rzym-
skich, którymi kupcy rzymscy płacili za jantar, występują od czasów
Tacyta na terenie pruskiej Sambii i pobrzeżu Kłajpedy—Połągi, a w
Estonii trafiają się znacznie rzadziej, przeto wolno twierdzić, iż Aestii
to Bałtowie. Obecność Bałtów między  dolną Wisłą a Niemnem  po-
świadczył później geograf grecki Ptolemeusz (około 161—182 r. n.e.).
Dowiedział się on widocznie od kupców  jantaru, że na południowy
wschód od Wisły, za Wenedami  (Słowianami) żyją plemiona Galindai
i Soudinoi. W ludach tych nauka upatruje późniejsze (XII—XIII w.)
pruskie plemię Galindów i jaćwieskie Suduwów, które na tym obsza-

                               30

czczą matkę bogów,  rzadko używają żelaza, częściej drewna. Zboża
i inne płody uprawiają z większą pieczołowitością niżeli leniwi Germa-
nie. Na brzegu morskim znajdują jantar, lecz będąc barbarzyńcami nie
znają ani jego pochodzenia, ani wartości i ze zdziwieniem przyjmują
zań zapłatę od obcych.
   Przekazany przez Tacyta opis bytu gospodarczego Bałtów jest zgo-
dny ze źródłami archeologicznymi. Z wykopalisk wiadomo, że Bałto-
wie od kilku już stuleci posługiwali się wyrabianymi przez siebie lub
nabywanymi  od  obcych kupców  narzędziami z żelaza, jak siekiery,
noże, groty. Prawdą jest, że żelaza było u Bałtów dość niewiele, jako
że kraje ich nie obfitowały w złoża rudy żelaza. Umieli jednak Bałto-
wie wydobywać  żelazo z ubogich pokładów miejscowej rudy błotnej.
Znaleziska żelaznych sierpów i kos z I—IV w. n.e. potwierdzają po-
chlebną opinię historyka rzymskiego o stosunkowo wysokim poziomie
rolnictwa u Bałtów, którzy przewyższali w tym względzie Germanów.
W  czasach Tacyta rolnictwo stało się już podstawowym zajęciem Bał-
tów. Ziemię wówczas, jak i przez całe niemal I tysiąclecie, uprawiano
systemem wypaleniskowo-odłogowym,  tzw. lidymami. Za pomocą  że-
laznych siekier wyrębywano kawał lasu i wypalano. Na spopielonej,
wzruszonej motykami  glebie wysiewano zboża: pszenicę, proso, jęcz-
mień, żyto, owies, a także groch, len, konopie. Przez kilka lat osiągano
dość dobre urodzaje, a kiedy ziemia wyjałowiała i poczęła zarastać
chwastami, pozostawiono ją dyrwanem  (odłogiem) i przysposabiano
pod uprawę nowy  wyrąb, zmieniając pewnie przy tym miejsce pobytu.
   Dość powszechna  była też hodowla bydła domowego, która — są-
dząc po danych archeologicznych — w I—IV w. n.e. odgrywała w gos-
podarstwie domowym   znacznie większą rolę niż łowiectwo. W rozle-
głych puszczach polowano nie tylko na grubego zwierza, jak: żubr, nie-
dźwiedź, łoś, jeleń, ale i na cenne dla swoich futerek zwierzątka, jak:
wiewiórka, lis, kuna, bóbr. Łowiono też ryby w rzekach i licznych je-
ziorach.
   Dość prymitywne  i nie oddzielone od rolnictwa rzemiosło dostar-
czało prawie wszystkich najważniejszych przedmiotów  codziennego
użytku, w tym płótna na odzież, obuwia, ręcznie lepionych garnków
glinanych; koło garncarskie pojawiło się u Bałtów-Litwinów bardzo
późno, dopiero w średniowieczu.
   W  pierwszych wiekach naszej ery rozwinął się handel dalekosiężny
z imperium rzymskim. Obcy  kupcy, przybywający na Litwę i do Prus
znad Morza Czarnego, znad Dunaju i z Italii, nabywali od Bałtów jan-
tar, a w zamian pozostawiali różne brązowe i nieliczne srebrne ozdoby
oraz monety. W  Prusach znaleziono kilka tysięcy różnych monet rzym-
skich, na Litwie, głównie w okolicach Kłajpedy i Połągi, ponad 600
monet. Pochodzą  one przeważnie z II w. n.e., co — doliczając kilku-
dziesięcioletni okres potrzebny na ich dotarcie nad Bałtyk, wskazuje,
że główne  natężenie handlu jantarowego Litwy z prowincjami rzyms-
kimi przypadło na II—III w. WIV w. nastąpiło załamanie tego handlu,
gdyż monety rzymskie nad Bałtykiem z tego okresu stają się rzadkoś-

                              32

cią. Przerwanie handlu spowodowane zostało pewnie wielką wędrówką
ludów, która pod koniec IV w. doprowadziła do najazdu ludów barba-
rzyńskich, Germanów i Hunów,  na Rzym i do upadku tego potężnego
imperium światowego.
   Okres wielkiej wędrówki ludów znamionuje się na Litwie dość za-
gadkowymi  przemianami  kulturowo-etnicznymi. Sporadycznie wystę-
pujące przed naszą erą groby szkieletowe, nagle w II—IV w. n.e. zdo-
bywają sobie na Litwie panujące miejsce na cmentarzyskach, a wraz
z nimi zjawia się ceramika chropowata. W drugiej połowie I tysiąclecia
n.e. obrządek szkieletowy i ceramika chropowata stają się coraz rzad-
sze i ustępują pierwszeństwa nieprzerwanemu zresztą, bałtyjskiemu
obrządkowi ciałopalenia i ceramice gładkiej. Wreszcie w IX—XII w.
groby szkieletowe utrzymują się tylko na prawym brzegu Windawy.
Czyżby to był nawrót resztek Staroindoeuropejczyków — Wenetów?
Ich wtargnięcie na Litwę jakoś dziwnie zbiega się w czasie z wędrówką
Gotów, którzy na przełomie II i III w. n.e. wyruszyli znad dolnej Wisły
w kierunku Morza Czarnego. Być może, na szlaku swej wędrówki Goci
natknęli się na szczątki Wenetów, którzy pod ich naporem szukali
schronienia na Litwie, z której później, w V—VIII w., też zostali wy-
parci przez Bałtów na linię Windawy.

ROZWÓJ  GOSPODARKI  I RÓŻNICOWANIE  MAJĄTKOWE   BAŁTÓW
W DRUGIEJ  POŁOWIE I TYSIĄCLECIA N.E.

   Powolny, przez setki lat prawie niewidoczny rozwój sił wytwór-
czych, poprzez wynalezienie najpierw brązowych (XVI—VI w. p.n.e.),
potem już żelaznych narzędzi (od V w. p.n.e.), rozkwit handlu jantaro-
wego w pierwszych wiekach naszej ery, prowadził do poważnych prze-
kształceń stosunków społecznych. Żelazne narzędzia umożliwiły więk-
szą wydajność pracy. Skutkiem tego wielki patriarchalny ród w epoce
żelaza zaczai się rozpadać na mniejsze rody, które dysponując ulepszo-
nymi metalowymi  narzędziami mogły już prowadzić samodzielną gos-
podarkę. W   miejsce panujących dotąd zbiorowych  pochówków   w
pierwszych wiekach naszej ery pojawiają się pojedyncze groby, które
stanowią dowód  wydzielania się pgszczególnych rodzin z wielkiego
rodu. Zaczęła się też ujawniać nierówność majątkowa, niektórzy bo-
wiem  zmarli byli grzebani razem z koniem, przy szczątkach kobiecych
zaś spotykane są czasem liczne ozdoby brązowe, a wyjątkowo nawet
srebrne. Wybijający się członkowie rodów gromadzili znaczne — jak
na bałtyjskie stosunki — bogactwa, np. w postaci skarbu składającego
się z 30-^0 monet rzymskich.
   W  drugiej połowie I tysiąclecia n.e. w życiu gospodarczym Bałtów
zaszła jedna, ale istotna zmiana. Gdzieś w VII—VIII w. pojawiło się,
a na przełomie I i II tysiąclecia upowszechniło prymitywne rolnictwo
orne. Do uprawy ziemi poczęło służyć drewniane radło (arklas), ciąg-
nione przez woły, rzadziej chyba przez konia. Prawdopodobnie w koń-
cu I, lub raczej na początku II tysiąclecia na Litwie począł się przyjmo-

                              33

3 — J. Ochmański, Historia Litwy

wać archaiczny, trójpolowy system uprawy ziemi. W systemie tym ziemia
uprawna  dzieliła się na szereg rozrzuconych pól, z których większa część
leżała przez kilka lat ugorem, a na pozostałych zasiewano zboża ozime, w
tym coraz więcej żyta, oraz zboża jare. Nadal jednak trzebież lasów pod
okresową i stałą uprawę miała duże zastosowanie i miejscami, w ośrod-
kach bardziej zacofanych, zapewne przeważała. W innych dziedzinach go-
spodarki postęp był niewielki. Ulepszały się jednak niektóre narzędzia,
np. sierpy, kosy, a także siekiery, które w większym stopniu zostały przy-
stosowane do ciesiołki. Poważne zmiany nastąpiły w uzbrojeniu i ozdo-
bach. Obok  znanych dawniej oszczepów  o krótkim i długim żelaznym
grocie pojawiły się żelazne tarcze. Przede wszystkim jednak weszła w uży-
cie nader droga i groźna broń: żelazny miecz, długi dwusieczny i krótki
jednosieczny. Dość bogate — w porównaniu z dawniejszymi czasami —
ozdoby kobiece, jak nakrycia głowy, nieraz okraszone srebrem, naszyj-
niki brązowe, a czasem srebrne, zapinki, szpilki, obrączki, paciorki szkla-
ne, odznaczają się nie tylko lepszym wykonaniem. Coraz częściej trafiają
się wśród nich przedmioty srebrne, co świadczy o wzroście zamożności
niektórych jednostek, a także o kontaktach handlowych Litwy z sąsied-
nimi krajami słowiańskimi, głównie z Rusią, z których srebro za pośred-
nictwem kupców  docierało do nie posiadającej tego kruszcu Litwy.
    Wzrost zamożności uwidacznia się również w coraz częstszych i bo-
gatszych pochówkach mężczyzn-wojowników   z końmi. Pochówki  z ko-
niem  w pierwszej połowie I tysiąclecia n.e. zdarzają się wyjątkowo
i zwykle obok szkieletu mężczyzny znajdował się jeden koń. W drugiej
połowie I tysiąclecia n.e. stają się one liczniejsze, zwłaszcza na terenie
Litwy środkowej i wschodniej. Obok  szczątków zmarłego  trafiają się
szkielety 2—5 koni. Na cmentarzysku w Verśvai pod Kownem   odkryto
nawet dwa groby, w których znajdowało się po osiem koni, pogrzebanych
razem ze zmarłymi gdzieś w XI—XII  w. Należy się domyślać, że im zna-
czniejszą osobą był zmarły, z tym większą okazałością wyprawiano mu
pogrzeb, kładąc do grobu również jego ulubione przedmioty oraz konie.
Wiadomo  bowiem,  że zwyczaj ten panował jeszcze w XIV w., gdyż wielki
książę Olgierd został w 1377 r. pochowany razem z 18 końmi. Wolno
przeto twierdzić, że pochówki z końmi, spotykane w drugiej połowie I
tysiąclecia n.e., były grobami wybitniejszych członków rodu, którzy po-
częli tworzyć warstwę arystokracji rodowej. Warstwa ta poczęła się wy-
kształcać w drugiej połowie I tysiąclecia n.e., a przejawem jej istnienia są
obok  pochówków z końmi  także niektóre drogie przedmioty, jak żelazne
miecze i kosztowności w postaci srebrnych ozdób. Z biegiem czasu wars-
twa możnych  zaczęła się przeobrażać w klasę społeczną.

POCZĄTKI  SPOŁECZEŃSTWA   KLASOWEGO    U BAŁTÓW
W VIII—XII WIEKU

    Wiadomo,  że ludzie bardziej uzdolnieni i przedsiębiorczy potrafią
w takich samych co i ogół warunkach uzyskać lepsze rezultaty w pracy
i tą drogą polepszyć swój byt, osiągnąć znaczną czasem zamożność.

                                34

nego społeczeństwa osiągnęła taki poziom rozwoju, że umożliwia uzys-
kiwanie nadwyżek, produktu dodatkowego. Nadwyżki produkcyjne po-
zwalają pewnym  jednostkom na całkowite zaniechanie pracy fizycznej
i zajęcie się innymi czynnościami, na pędzenie innego trybu życia.
U ludów  rolniczych — do których należeli Bałtowie — produkt dodat-
kowy pojawia się na stałe dopiero w okresie upowszechnienia się ornej
uprawy  ziemi, która na ziemiach litewskich występuje nie wcześniej niż
w VII—VIII   w. W tym czasie na powierzchnię życia społecznego po-
częła wyraźnie już wypływać  warstwa możnych   i przekształcać się
w klasę społeczną.
   Z opowieści kupca anglosaskiego Wulfstana, który w końcu IX w.
gościł w kraju Prusów (Aestland) wynika, że wówczas w  łonie tego
ludu istniała już klasowa struktura społeczna. Wulfstan bowiem opo-
wiadał, że w kraju Prusów są liczne grody, po których siedzą kunigasi
i piją kumys, podczas gdy pospólstwo i niewolnicy raczą się miodem.
Relację Wulfstana uzupełniają i potwierdzają późniejsze źródła z koń-
ca X, początku XI w., zwłaszcza żywoty św. Wojciecha i św. Brunona,
które wymieniają przedstawicieli arystokratycznej rodowej i starszyzny
plemiennej. Ponieważ Litwa przebywała ten sam proces rozwojowy co
Prusy, wolno sądzić, że w społeczeństwie litewskim również około
VIII—IX  w. wystąpiły oznaki niewolnictwa. Wojny bowiem toczone w
tym okresie dostarczały Litwinom nie tylko łupów w postaci kosztow-
ności, ale przynosiły też brańców wojennych. Co zamożniejsi zatrud-
niali pewnie tych jeńców w swoim gospodarstwie. W ten sposób niewol-
na czeladź powiększała siłę liczebną i gospodarczą rodu, zapewniając
mu  w dalszej kolejności większe znaczenie w życiu społeczno-politycz-
nym. Możni  wykorzystali też rozwój stosunków społeczno-gospodar-
czych, wzrost produkcji, do zmiany stosunków własnościowych. Nieg-
dyś ziemię — ten podstawowy środek produkcji — dzielono co pewien
czas między poszczególne rody drogą losowania, tak że co jakiś czas
zmieniała ona swego użytkownika. Już w XI w. — jak wynikałoby z in-
formacji polskiego kronikarza Galia Anonima  o Prusach —  dawne
działy losowe przekształciły się w dziedziczne źrebią (działki), tylko
lasy, łąki i inne użytki rolne pozostawały we wspólnym władaniu. W
warunkach  postępów  techniki gospodarowania, przejścia do ornej
uprawy  roli, kiedy ziemia zaczęła dawać więcej plonów, niż tego wyma-
gało spożycie, dla wielu członków rodu korzystniejsze było wydzielenie
się ze wspólnoty wiejskiej i przyjęcie ziemi w dziedziczne użytkowanie.
Możliwości te wyzyskiwali w pierwszym rzędzie możni i przy pomocy
zagarnianych na wojnach brańców powiększali swoje gospodarstwa.
ORGANIZACJE   PLEMIENNE NA  LITWIE W DRUGIEJ POŁOWIE  I
I NA POCZĄTKU  II TYSIĄCLECIA N.E.

   W  toku przemian gospodarczo-społecznych w drugiej połowie I ty-
siąclecia n.e. poczęła się tworzyć organizacja plemienna. Zamieszkałe
w polach, tj. na małych terytoriach typu wsi, rody zaczęły się dla lep-

                               36

Plemię rządziło się przy pomocy wiecu ludowego, który decydował
o sprawach wojny i pokoju, w sporach z sąsiednim plemieniem i wybie-
rał naczelnika — wieszpaca (paca). Wieszpac (lit. viespats — pan wło-
ści) pełnił swą władzę tylko na czas trwania stanu wojennego; prowa-
dził wtedy wojsko i układał się o pokój. Aczkolwiek w wiecu brali
udział wszyscy mężczyźni plemienia, to jednak możni miewali pomię-
dzy sobą odrębne  narady i wywierali przemożny wpływ na przebieg
obrad i uchwały wiecu. Toteż wieszpacem obwoływano nie tylko tego,
który był mądry w radzie i dzielny w boju, ale zwykle tego, który obok
tych przymiotów wyróżniał się jeszcze ponad ogół swoją zamożnością.
   Stopniowo wieszpacowie zaczęli dążyć do przedłużenia okresu swej
władzy, do uczynienia jej dożywotnią, a potem i dziedziczną. Wykorzy-
stywali więc ku temu swoje wpływy, bogactwa, którymi zjednywali so-
bie stronników, i wreszcie poczęli tworzyć podległą sobie stałą siłę
zbrojną w postaci drużyny, złożonej z przyjaciół, krewnych i zwolenni-
ków. Drużyna  — draugija — pojawiła się najpóźniej w XII w., kiedy
Litwini poczęli podejmować dalekie nieraz, łupieskie wyprawy na są-
siednie ludy, zdobywając na nich łupy i brańców.

NAJAZDY  WIKINGÓW  NA ZIEMIE LITEWSKIE
W KOŃCU  I TYSIĄCLECIA N.E.

   W  Europie przez długi czas głucho było o Litwie. Kraj ten był
bowiem  jakby zapadłym  kątem świata. Nie słynął z bogactw natu-
ralnych, które mogły nęcić obcych, nie przechodziły też przezeń ja-
kieś ważniejsze szlaki handlowe. Nic dziwnego, że na zachodzie Eu-
ropy w czasach Karola Wielkiego, na przełomie VIII i IX w., wie-
dziano o krajach nadbałtyckich nie więcej niż w starożytności. Sły-
szano wprawdzie o  Polsce, o tym, że nad Bałtykiem żyją Słowianie
i Aistowie oraz inne różne ludy. Źródło niemieckie z połowy IX w.,
zwane  Geografem  Bawarskim, spośród tych ludów wymieniło jedy-
nie lud Bruzi, tj. Prusów. Natomiast w tych czasach Litwa już była
dobrze znana Skandynawom.
   W  VIII—IX  w. skandynawscy Wikingowie rozwinęli niezwykle prę-
żną i częstotliwą akcję łupieską plądrując po całej niemal Europie.
Ofiarą ich dokuczliwych i zaborczych najazdów morskich stała się Bry-
tania, Francja, Ruś i inne kraje, wśród nich ziemie pruskie i litewskie,
Litwini usiłowali stawić tym groźnym napastnikom opór. Coraz większa
ilość i lepsza jakość broni, jej nowe rodzaje, jak miecze, następnie
powstawanie grodów coraz lepiej umocnionych, nie zamieszkałych, ale
służących ludności za schronienie w razie niebezpieczeństwa, świadczą,
że w okresie normańskiej agresji nastały dla Litwy niespokojne czasy.
Wiadomo,  że Wikingowie w pierwszej połowie IX w. zmusili do uległo-
ści i płacenia daniny zamieszkujących w północno-zachodniej części Li-
twy Kurszów.  Również król duński Regnar Lodbrok   miał w tymże
okresie wyprawiać się na pruskich Sambów oraz na Kurszów. W 853 r.
podczas wielkiej wyprawy na Kuronię Wikingowie zdobyli podstępnie

                              35

potężny gród Apulię i wymusili od jego mieszkańców haracz. W walce
z normańskimi najeźdźcami mieszkańcy Litwy zdołali jednak obronić
swoją niepodległość.

LITWA NA WIDOWNI   HISTORYCZNEJ  W 1009 ROKU

   Europa zachodnia po raz pierwszy dowiedziała się o istnieniu Litwy
zupełnie przypadkowo w 1009 r. W tym roku nazwa Litwa pojawiła się
po raz pierwszy na kartach źródeł historycznych. Stało się to w wyniku
tragicznej śmierci biskupa Brunona, który w porozumieniu z władcą
Polski Bolesławem Chrobrym  udał się do kraju Prusów pragnąc nakło-
nić ich do przyjęcia chrześcijaństwa. Podczas swej misji został jednak
zamordowany  wraz ze swymi  18 towarzyszami „in confinio Rusciae et
Lituae", na granicy Litwy i Rusi, prawdopodobnie w kraju Jaćwieży.
Ponieważ nazwa Litwa zapisana została w wyraźnie ruskiej postaci: Lit-
va, przeto wolno wyciągnąć wniosek, że Litwa znana  była Rusi na
długo przed 1009 r.
   Znamienne  jest milczenie sag skandynawskich o Litwie, mimo iż
drapieżni i zdobywczy Wikingowie znali we wczesnym średniowieczu
wybrzeża właściwie całej Europy. Wiedzieli dobrze o Liwonii, Sambii,
Warmii, ale ponieważ na wybrzeżu litewskim spotykali żyjących tam
wówczas Kurszów, wymieniali tylko nazwę Kuronii.

NAJAZDY  RUSKIE I DUŃSKIE NA LITWĘ W X—XI  WIEKU

   Najdawniejsze, znane ze źródeł pisanych, stosunki litewsko-ruskie
rozwijały się pod znakiem wojny.
   Powstałe w X  w. państwo  staroruskie wcześnie zaczęło narzucać
swe władztwo  sąsiednim ludom i przymuszać je do  składania dani.
W  ciągu X—XI w. cały szereg plemion ugrofińskich, jak Czudź, Mera,
Weś, Mordwa,  Peczora, Jam, Liw, a także bałtyjskich, jak Żemigoła,
Łotygoła, Kuronia, płaciło Rusi trybut. Również i Litwa w zaraniu
swoich dziejów historycznych, w X—XI w., miała być krajem płacącym
dań Rusi. Już bowiem w 983 r. wielki książę kijowski Włodzimierz pod-
jął wyprawę na Jaćwież i zmusił ją do uległości. Los Jaćwieży podzie-
liła prawdopodobnie i Litwa, bowiem Ilia Muromiec, bohater starorus-
kiej byliny, przechwalał się, że za kniazia Włodzimierza (980—1015)
co trzy lata wybierał w Litwie daninę. Zwierzchnictwo Rusi nad Litwą
i Jaćwieżą nie zdołało się utrwalić, gdyż następca Włodzimierza, wiel-
ki książę Jarosław Mądry, w 1038 r. podjął nową próbę zhołdowania
Jaćwieży, ale bez większego powodzenia. Kiedy w dwa lata później Ja-
rosław uderzył na Litwę (1040 r.), latopis ruski skrzętnie przemilczał
rezultat pochodu, który widocznie nie przyniósł pożądanego skutku.
Nie wiodły się wyprawy także następcom Jarosława. Gdy w bez mała
sto lat później książę kijowski Mścisław podjął wielką wyprawę na
Litwę od strony Izasławla (Zasławia) zimą 1131/32 r., nie dała mu ona
spodziewanych korzyści. Rusini zdołali tylko spustoszyć kraj i uprowa-

                               39

dzić jeńców. Podczas odwrotu część ich wojska, Kijowianie, ciągnęła
osobno z tyłu za księciem. Ten oddział został dopadnięty przez pogoń
litewską i rozgromiony.
   W  próbach podboju Litwy  rywalizowała z Rusią Dania. Królowie
duńscy Kanut Wielki (1014—1035) oraz Kanut IV (1080—1086) najeż-
dżali ziemie Bałtów pragnąc poddać je swemu władztwu i narzucić im
trybut. W księdze danin płaconych Danii przez ziemie pruskie, łotew-
skie i estońskie widnieje również „Littonia". Zwierzchnictwo duńskie
nad Litwą musiało być wszakże przejściowe i krótkotrwałe, gdyż w XII
w. nie daje się stwierdzić panowania Duńczyków na Litwie.

ŁUPIESKIE NAPADY  LITWINÓW  NA RUŚ W XII WIEKU

   W  ciągu pierwszych wieków swej działalności na widowni historycz-
nej naród litewski, „Chorobra Litwa" — jak głosi staroruska bylina —
pełen poczucia własnej niezawisłości, nigdy nie ukorzył się przed żad-
nym najeźdźcą i śmiało stawiał mu czoło. Ód połowy XII w., korzysta-
jąc z osłabienia Rusi, wywołanego feudalnym rozdrobnieniem tego do
niedawna potężnego państwa, Litwini zaczęli przechodzić już do dzia-
łań zaczepnych. Ich oddziały bojowe jęły przekraczać linię graniczną
strażniczych grodów ruskich: Grodno—Nowogródek—Horodec       nad
Berezyną—Izasławl—Mińsk—Borysów,     Łohojsk—Brasław.   Zwalcza-
jący się wzajemnie książęta ruscy nie byli w stanie stawić im skutecz-
nego oporu, a nawet szukali u Litwinów oparcia i pomocy w bratobój-
czych wojnach. Kiedy w 1162 r. księcia horodeckiego Wołodara obiegł
w Horodcu  książę połocki Rohwołod, Wołodar wypadł  nocą z Litwi-
nami  na jego drużynę i zadał swemu  przeciwnikowi ciężkie straty.
Z pomocy  Litwinów korzystali też 1180 r. książęta połoccy.
   Ludna  i bogata ziemia połocka, zamożny Połock nad Dźwiną, który
wyrósł na handlu bałtyckim, stała się wkrótce pożądliwym obiektem
litewskich najazdów. Przed 1187 r. oddziały litewskie panowały już
nad żywotną  dla Połocka arterią handlową  nad środkową  Dźwiną
i zagrażały samemu Połockowi. W  walce z Litwinami zginął Izasław
Wasilkowic, wnuk  sławnego księcia połockiego Wsiesława. Barwnie
opisane są te boje w Stówie o pułku Igora, staroruskim bohaterskim
eposie.
   Słowo, wspominając niedawną  jeszcze przewagę Rusi nad Litwą,
kiedy to Litwini i Jaćwięgowie „sulice swoje porzucili i głowy pokłonili
przed stalowymi mieczami" księcia włodzimierskiego Romana, ubole-
wało:
              I Dźwiną błotem ciecze pod onym
              Krzykiem pohańców, Połoczanom groźnym.
              Jeden że Izasław, syn Wasilkowy,
              Swymi ostrymi mieczami
              Zadzwonił o litewskie szłomy,
              Sławę dziada swego Wsiesława zaćmiwszy,
              A sam pod czerwonymi szczyty
              Na skrwawionej trawie litewskimi mieczami pocięty

                               40

   Wkrótce  najazdy Litwinów przechodząc  ziemie Letgalów zaczę-
ły sięgać daleko na północ od Rusi, do bogatego Pskowa. Już zimą
1183/84 r. Pskowianie toczyli ciężkie walki z Litwinami „i wiele zła sta-
ło się Pskowianom" —  żalił się latopis ruski. Niebawem Litwini po-
częli zagrażać samemu Nowogrodowi. Ta potężna „Wenecja północy",
jak zwano na Zachodzie Nowogród,  czując się zagrożoną, osadziła w
1198 r. w Łukach  księcia Izasława dla obrony przed Litwą. Izasław
zmarł jednak niespodziewanie wiosną tegoż roku, a już jesienią zjawili
się pod Łukami Litwini z Połoczanami, którzy snadź uznali, że lepiej
dla nich będzie, jeśli się narażą swoim wchodząc w pewniejszy związek
z Litwą, która mogła im zagwarantować swobodę handlu na Dźwinie.
Nowogrodzka  zastawa w  Łukach okazała się wkrótce niedostateczną
zaporą dla wszędobylskich Litwinów. W 1200 r. ich drużyny grasowały
już w głębi ziemi nowogrodzkiej nad brzegami Łowat', Poła i dotarły
aż do grodów Swinort, Naliucz. W drodze powrotnej dopędzili ich jed-
nak Nowogrodzianie i zadali znaczne straty. Książęta ruscy starali się
przeciwdziałać temu niezwykłemu rozmachowi  łupieskich pochodów
Litwy i próbowali wypraw odwetowych.  Dwukrotnie  zamierzał naje-
chać Litwę książę kijowski Ruryk, ale pierwszym razem, w 1190 r.,
zbyt długo zabawił na weselu księcia Jarosława w Pińsku, śniegi sta-
jały i drogi na Litwę okazały się nie do przebycia. Za drugim razem,
w  1193 r., wstrzymała Ruryka groza połowiecka na wschodzie Rusi.
Również  książę nowogrodzki Jarosław zamierzał w 1191 r. wyprawić
się na Litwę albo na estońską Czudź, w końcu jednak po namyśle wy-
brał łatwiejszego przeciwnika — Czudź. Książęta ruscy najwyraźniej
nie czuli się na siłach poskromić rozzuchwalone watahy litewskie, które
łupiły i niszczyły ich kraj. Tymczasem ośmieleni powodzeniem Litwini
całym  szeregiem swych łupieskich pochodów przygotowywali  sobie
grunt pod przyszłe zdobycze terytorialne na Rusi.
LITWINI W WALCE  Z AGRESJĄ NIEMIECKĄ  NAD BAŁTYKIEM
NA PRZEŁOMIE  XII I XIII WIEKU

   Litwini, nie zmniejszając rozmachu swych działań na Rusi, u schył-
ku XII w. zwrócili baczniejszą uwagę na ziemie swych pobratymców —
Żemigołę  i Łotygołę. W krainach tych bowiem zaczęli się pojawiać
i usadawiać niemieccy kupcy i feudałowie. Już około 1186 r. napływa-
jący nad ujście Dźwiny Niemcy przystąpili do zakładania swych kolonii
w tym kraju i pod pretekstem nawracania łotewskich pogan na chrześ-
cijaństwo usiłowali zagarnąć ich ziemie. Litwini dojrzawszy w niemiec-
kich przybyszach agresywnego przeciwnika wypowiedzieli im walkę.
Przed 1188 r. uderzyli oni — wspólnie, zdaje się, z Połoczanami — na
kontrolowane przez Niemców  tereny łotewskie wyrządzając im duże
szkody. Że Niemcy dotkliwie odczuli ten najazd, świadczy wyprawione
przez nich poselstwo do Rzymu w 1188 r., w którym brał udział liwoń-
ski wielmoża Caupo. Złożył on papieżowi obszerną relację o licznych
stratach i bezeceństwach wyrządzanych chrześcijanom przez „wielce

                               41

potężną" Litwę. Na przełomie XII i XIII w. znowu słychać o wielkiej
bitwie stoczonej przez Litwinów z Niemcami pod Koknese. Najeźdźcy
ponieśli wówczas tak ciężką klęskę, że „trzy setki chrześcijan" legły na
placu boju. Nic dziwnego, że po takim ciosie, kiedy w 1201 r. Litwini
zaofiarowali Niemcom ryskim pokój, ówczesny kronikarz, zniemczony
Łotysz Henryk  uznał posunięcie litewskie za prawdziwe „zrządzenie
Boga".

LITWA WOBEC   POLSKI W ZARANIU  SWOICH DZIEJÓW

   W  XI—XII  w. Litwini zetknęli się również z Polską, której władcy,
Kazimierz Odnowiciel w 1048 r., Bolesław Krzywousty w latach 1102—
—1113,  a potem Kazimierz Sprawiedliwy w 1192 r., wiedli walki z Pru-
sami i Jaćwięgami. Do pierwszych starć polsko-litewskich doszło praw-
dopodobnie  już za panowania Bolesława Śmiałego (1058—1079). Mi-
nęły jednak długie łata, zanim Litwini ponownie zbrojnie zjawili się na
ziemiach polskich, gdyż dopiero w 1159 r. słychać o ruskim księciu Wo-
łodarze z Horodca  nad Berezyną, który „chodził pod Litwą w  La-
siech", tj. do Polski, Lachów. Jakby w odwecie za złupienie przez Ka-
zimierza Sprawiedliwego kraju Jaćwięgów w 1192 r., Litwini najechali
Polskę gdzieś na przełomie XII i XIII w.
   Poważne  wyczyny militarne Litwinów w drugiej połowie XII w., ich
zmagająca się działalność łupieska na Rusi, próby wypraw na Polskę,
zwalczanie agresji niemieckiej na ziemi łotewskiej wskazują, że w tych
czasach na Litwie musiały się dokonywać poważne zmiany w życiu spo-
łeczno-politycznym.

                           III. PAŃSTWO   LITEWSKIE
                           W  XIII I XIV WIEKU
PRZESŁANKI  ZJEDNOCZENIA
PAŃSTWOWEGO LITWY nA PRZEŁOMIE XII i XIII W. 
Litwa wkroczyła w nowy okres swoich dziejów — w okres tworzenia państwa.
Państwo jako organizacja polityczna klasy panującej, wyposażona w
aparat przymusu mający na celu ochronę interesów tej klasy, może po-
jawić się wówczas, kiedy zaistnieją odpowiednie warunki gospodarcze,
umożliwiające powstanie społeczeństwa klasowego. Niezbędną prze-
słanką do tego jest u ludów rolniczych przejście od rolnictwa wypaleni-
skowo-odłogowego  do ornego, które dostarcza stałych nadwyżek zbo-
żowych, koniecznych do utrzymania kosztownego aparatu państwowe-
go. Taki poziom  sił wytwórczych osiągnęła Litwa już na przełomie
I i II tysiąclecia n.e.
   W  zorganizowaniu państwa zainteresowani byli w pierwszym rzę-
dzie możni — wieszpacowie, posiadający znaczne niekiedy i trwałe ma-
jątki w postaci dóbr ziemskich z niewolną ludnością, kosztowności
i stad bydła. Bogactwa te uprawniały ich do spełniania kierowniczej
roli w społeczeństwie. Byli więc wieszpacowie nosicielami idei państwo-
twórczej i jej realizatorami, którzy wykorzystali dążenia szerokich mas
ludowych  do zapewnienia  krajowi bezpieczeństwa przed nieprzyja-
ciółmi z zewnątrz. Poprzez stworzenie własnego narodowego państwa
wieszpacowie spodziewali się rozszerzyć swe bogactwa i utrwalić kiero-
wnicze stanowisko w społeczeństwie. Mogło to nastąpić albo poprzez
podporządkowanie i eksploatowanie własnego społeczeństwa, albo po-
przez przejście od dorywczych, łupieskich najazdów na ziemie obcople-
mieńców do  podbojów terytorialnych, które by zapewniły ciągłość eks-
ploatacji ludów sąsiednich. Zmuszenie do uległości własnego społeczeń-
stwa nie było rzeczą łatwą, prowadziło bowiem do ostrych konfliktów
klasowych. Korzystniejsze wydawały się zdobycze terytorialne, gdyż w
tym wypadku  można było posłużyć się siłami swego społeczeństwa i w
toku akcji wojennej narzucić mu określone obowiązki fiskalne na rzecz
państwa. W  epoce plemiennej bowiem ludność pełniła jedynie pewne
świadczenia na rzecz obronności swego terytorium, jak budowa i na-
prawa grodów,  mostów  oraz dróg, wreszcie brała udział w pogoni za
nieprzyjacielem. Te nieliczne ciężary publiczne miały zostać przez or-
ganizację państwową rozwinięte w cały złożony system powinności na
rzecz państwa i panującego.

                               43

   Tworzeniu się państwa litewskiego sprzyjała pomyślna dla Litwy sy-
tuacja międzynarodowa. Ruś, która niegdyś usiłowała zniewolić Litwę,
od połowy XII w. weszła w okres długotrwałego rozbicia dzielnicowe-
go, a po straszliwym najeździe mongolskim 1237—1240 r. uległa dal-
szemu, wielkiemu osłabieniu i rozprzężeniu politycznemu. Od Polski,
która również przeżywała chwile upadku i feudalnego rozdrobnienia,
oddzielały Litwę ziemie jaćwieskie, tak że Litwini z tej strony nigdy
nie byli niepokojeni. Na północy wprawdzie, na ziemiach łotewskich,
zaczęli się usadawiać Niemcy od schyłku XII w., ale Litwa nad nimi
zdecydowanie górowała.
   W  tych sprzyjających okolicznościach Litwa już od końca XII w.
zaczęła przejawiać niezwykle ożywioną działalność militarną i dyplo-
matyczną. Prowadzone pod  przewodnictwem wieszpaców akcje łupies-
kie na ziemie łotewskie, ruskie i polskie w początku XIII w. nabierały
ogromnego  rozmachu. W   latach 1201—1236 Litwini podjęli co naj-
mniej 40 najazdów na swoich sąsiadów, w tym 22 na podbijane przez
Niemców  ziemie łotewskie, 14 na Ruś i 4 na Polskę.
   „Bezbożna Litwa" —  tak wymyślały jej latopisy ruskie — ze zmien-
nym  szczęściem łupiła swoich wschodnich sąsiadów. W 1213 r. Litwini
ograbili nawet silny i bogaty Psków, spalili go, a potem bezkarnie ucie-
kli. Napastowani zaś nie czuli się na siłach do podjęcia wypraw odweto-
wych. Toteż powstałe przed połową XIII w. Słowo o upadku ziemi ru-
skiej z tęsknym żalem wspominało dawne, ale pamiętne jeszcze czasy,
kiedy to „Litwa z błot swoich nie wyłaziła".

POWSTANIE  ZWIĄZKU  PLEMION  LITEWSKICH
W POCZĄTKU   XIII WIEKU

   Duża  siła uderzeniowa napadów litewskich oraz ich częstotliwość
wskazują, że pochody litewskie nie były przedsiębrane przez pojedyn-
czych tylko wieszpaców. Już w 1207 r. w najeździe na ziemie łotewskie
brały udział wojska zwołane z całej Litwy. Podobnie w 1219 r. posło-
wie litewscy udawali się do książąt halicko-włodzimierskich, wielkiej
kniahini Romanowej  i Daniela, w imieniu całej Litwy, nawet książąt
żmudzkich, którzy z Rusią nie mieli bliżej do czynienia. Widocznie
więc w latach 1207, 1219 władający poszczególnymi ziemiami kunigasi,
czyli potężniejsi wieszpacowie, wchodzili w porozumienie i uzgadniali
między sobą swą politykę zewnętrzną. Umowy między kunigasami do-
wodzą, że w pierwszej ćwierci XIII w. organizacja plemienna na Litwie
poczęła się przekształcać w związek plemienny, który wprawdzie je-
szcze dość luźno jednoczył ziemie litewskie pod względem politycznym,
ale stanowił ważny krok na drodze do wytworzenia organizacji pań-
stwowej .
   Na czele litewskiego związku plemiennego stała wówczas grupa pię-
ciu książąt „starszych", których latopis halicki wymienił w następującej
kolejności: „Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, brat jego Mi[n]dog, brat
                               44

Dowiatów  Wilikaił". Za nimi postępowała grupa książąt „młodszych",
czyli — w myśl terminologii ruskiej — zależnych, w liczbie szesnastu.
Traktat litewsko-halicki 1219 r. wyliczył cztery grupy książąt zależnych:
dwóch  żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czte-
rech z Dziawołtwy. Reprezentowali oni najwidoczniej wszystkie zie-
mie, czyli plemiona litewskie. Jakimi plemionami władali Ruszkowicze
i Bulewicze? Przypuszczalnie jedni Nalszczanami, a drudzy Auksztotą
(oszmiańskim). Związek plemienny dysponował już siłą całej Litwy,
mógł więc przystępować do poważniejszych działań na arenie między-
narodowej. Zdaje się, że litewski związek plemienny oferując Rusi Ha-
licko-Włodzimierskiej w 1219 r. pokój i przymierze skierowane prze-
ciwko Polsce wymógł na książętach ruskich zgodę na zajęcie Rusi Czar-
nej z Nowogródkiem, która stała się teraz bazą wypadową dla ekspan-
sji litewskiej na Ruś południową. W ten sposób rabunkowe napady li-
tewskie na Ruś zaczęły nabierać nowego charakteru — przekształcały
się w ekspansję polityczno-zaborczą.

OŚRODKI  PAŃSTWOTWÓRCZE    NA LITWIE I ŻMUDZI
PRZED  POŁOWĄ  XIII WIEKU

   Związkowi plemiennemu  przewodziła nieliczna grupa starszych ku-
nigasów-książąt, którzy narzucali swe decyzje dość spornemu zastępowi
pomniejszych kunigasów  plemiennych. Następowała więc na Litwie
koncentracja władzy politycznej w ręku kilku rodów, które zapewni-
wszy sobie dziedziczną władzę w swoich ziemiach, zaczęły zmierzać do
rozciągania swego zwierzchnictwa na inne terytoria oraz na ziemie ru-
skie. Spośród tych rodów wybili się na przełomie XII i XIII w. Ryngol-
dowicze. Przodek ich, nieznanego imienia, zwany przez późniejszą tra-
dycję Ryngoldem, zmarły przed 1219 r., był już tak potężny, że na ca-
łej Litwie nie miał sobie równego. Jego synowie, Dowsprunk i Men-
dog, zjawiający się pierwszy raz w 1219 r. w grupie starszych książąt
obok Zywinbuda   oraz Do wiata i Wilikaił a, nie tylko podtrzymali wy-
walczone przez ojca stanowisko swego rodu na Litwie, ale i utwierdzili
je. Poprzez związki małżeńskie z innymi kunigasami i krwawe roz-
prawy z przeciwnikami zmierzali oni do jedynowładztwa. Dzięki ożen-
kowi Dowsprunka  około 1219 r. z siostrą księcia żmudzkiego Wykinta,
który poślubił wówczas siostrę Dowsprunka i Mendoga, Ryngoldowi-
eże zapewnili sobie pewnie poparcie Żmudzi w swoich poczynaniach na
terenie Auksztoty. Początkowo główna rola polityczna na Litwie nale-
żała prawdopodobnie do starszego Dowsprunka, którego córka wyszła
za mąż za księcia halickiego Daniela. Od 1238 r. słychać jednak tylko
o Mendogu  jako najpotężniejszym władcy. Widocznie Dowsprunk już
nie żył, być może nawet przez brata pozbawiony życia. Dążeniom Men-
doga do zagarnięcia władzy po Dowsprunku stali na przeszkodzie jego
bratankowie, Towciwił i Edywid, których popierał wuj Wykint. Na
Żmudzi  pod przewodem  Wykinta  tworzył się drugi ośrodek państwo-
                               45

twórczy, który posiadał znaczną siłę militarną, a poprzez opiekę Wy-
kinta nad Dowsprunkowiczami zmierzał do rozszerzenia swoich wpły-
wów  na Auksztotę. Znaczenie Wykinta wzrosło od  czasu, kiedy w
1236 r. Żmudzini pod jego przywództwem odnieśli wspaniałe zwycię-
stwo nad wyprawą krzyżacką pod Szawlami. Na placu boju legł wtedy
sam mistrz kawalerów mieczowych Volkevin, a z pozostałego wojska,
wspomaganego  przez Ruś  pskowską, ledwie co dziesiąty wrócił do
domu. Zakon  Kawalerów  Mieczowych po tym pogromie nie mógł się
podnieść i w 1237 r. połączył się z krzyżackim Zakonem Niemieckim,
który po utwierdzeniu się na polskiej ziemi chełmińskiej w 1230 r. przy-
stąpił od 1233 r. do podboju Prus.
   Wykint nie zdołał jednak nadać odpowiedniego wyrazu żmudzkim
tendencjom państwo twórczym i w rywalizacji ze swym szwagrem Men-
dogiem, nie mając silniejszego oparcia, ustąpił i uznał prymat władcy
ziemi litewskiej.
UTWORZENIE  MONARCHII  LITEWSKIEJ ZA MENDOGA
W POŁOWIE  XIII WIEKU

   Droga Mendoga  do zdobycia pełni władzy nad wszystkimi ziemiami
litewskimi znaczyła się krwawymi rozprawami z przeciwnikami i zręcz-
nym, nieraz brutalnym stosowaniem przymusu. Przed 1246 r. zdołał on
zgładzić opornych kunigasów Bulewiczów, z których najstarszy, Wi-
szimunt, postradał nie tylko żonę, uwiedzioną przez Mendoga, ale
i głowę  położył wraz z braćmi Edywiłem  i Sprudejkiem. Ziemia
nalszczańska już około 1238 r. uznawała nad sobą władzę Mendoga,
szwagier bowiem  Mendoga, kunigas nalszczański Dowmunt,  z woli
Mendoga  został na wezwanie księcia halickiego Daniela wyprawiony w
1238 r. na Polskę. Zwierzchnictwu Mendoga poddali się również kuni-
gasi Ruszkowicze oraz kniaziowie z Dziawołtwy Bikszi i Ligejk. Zape-
wniwszy sobie około 1240 r. panowanie nad całą Auksztotą, Mendog
zapragnął pozbyć się z Litwy niewygodnych bratanków, Edywida i To-
wciwiła, oraz żmudzkiego księcia Wykinta. Nakazał im tedy ciągnąć na
Ruś, ku  Smoleńskowi, i tam szukać udziału za ojczyznę. Wygnanie
Dowsprunkowiczów   miało miejsce prawdopodobnie  około 1245 r.,
kiedy to oddziały litewskie przeszły północną Smoleńszczyznę i złupiły
Torżek nad rzeką Twerca. Bratankowie Mendoga zdołali wówczas opa-
nować Połock, gdzie rządy objął Towciwił, usadowili się też prawdopo-
dobnie i w Witebsku oraz w Smoleńsku, z którego jednak wyparł ich w
1248 r. książę włodzimierski Jarosław. Panujący na Rusi krewniacy
Mendoga  okazali wkrótce nieposłuszeństwo swemu wujowi, wyłamując
się z pod jego zwierzchnictwa. Wówczas Mendog „posłał na nich woje
swoje chcąc ubić ich", ale oni w 1248/49 r. zbiegli do Daniela halickie-
go, męża ich ciotki, siostry ojca Dowsprunka i Mendoga. Daniel hali-
cki, nie bacząc na wezwanie Mendoga, aby „nie czynił miłości niepo-
słusznym", zapragnął wykorzystać tę świetną okazję do ingerencji w
                              46

sprawy litewskie i do odebrania Litwie Rusi Czarnej. Z jego inicjatywy
zawiązała się w 1249/50 r. przeciwko Litwie potężna koalicja, w której
obok Rusi Halicko-Włodzimierskiej wzięli walny udział Krzyżacy in-
flanccy oraz Jaćwięgowie i południowa Żmudź, przekupiona z Jaćwieżą
przez Wykinta srebrem; Polacy na wezwanie Daniela, „jako czas na po-
gan" iść, wymówili się od udziału w koalicji.

LITWA W  WALCE Z WROGĄ   KOALICJĄ RUSKO-KRZYŻACKĄ

   W  tej tak groźnej i wydawałoby się beznadziejnej sytuacji w pełni
zabłysnął wielki talent polityczny Mendoga, który zręcznie wykorzystał
sprzeczności w łonie koalicji antylitewskiej. Najpoważniejszego wroga,
Krzyżaków, zjednał obietnicą chrztu, której w 1251 r. rzeczywiście, ale
podobno  obłudnie dopełnił. W toku zaciekłych walk 1251 r., kiedy
Mendog  wytrzymał oblężenie w swoim grodzie Woruta, a potem, kiedy
podczas wyprawy  na Żmudź  pod  Twiremetem  zginął Wykint, Litwa
wspierana przez Krzyżaków  oparła się zwycięsko koalicji. Z grona
przeciwników ubyli wkrótce Jaćwięgowie oraz popierający Towciwiła
Żmudzini, pozyskani srebrem przez Mendoga. Mendog  zdołał utwier-
dzić swe panowanie  w Litwie i za staraniem krzyżackim w Rzymie
u papieża Innocentego IV uwieńczył swój sukces uroczystą koronacją na
króla Litwy w Nowogródku na przełomie czerwca i lipca 1253 r. Swych
krzyżackich sojuszników wynagrodził król litewski czczymi darowiznami
ziem, którymi nie władał i których Krzyżacy nie mieli siły zająć. Mendog
bowiem  nadał im w latach 1253—1259 kilka włości jaćwieskich oraz po-
łowy włości żmudzkich Ejragoły, Betygoły, Rosień, Kroży, Ławkowa,
Kulene i Korszowa, drugie połówki tych włości wyznaczył zaś biskupowi
misyjnemu Litwy Chrystianowi w 1253 r. Widocznie włości te popierały
Wykinta i Towciwiła, toteż władca Litwy hojną ręką uprawniał Krzyża-
ków  do ich zajęcia, ku czemu oni zresztą nie mieli możliwości.
   Koalicja antylitewska, nie zdoławszy złamać oporu Mendoga, po-
pieranego przez Krzyżaków, wkrótce rozpadła się i w 1254 r. Daniel
halicki z Towciwiłem zmuszeni byli zawrzeć z królem Litwy pokój. Na
mocy tego porozumienia, wzmocnionego  małżeństwem córki Mendoga
z synem Daniela Szwarnem,  Ruś Czarna z Nowogródkiem  jako lenno
Litwy została oddana Romanowi  Daniłowiczowi. Towciwił zaś wrócił
do swego księstwa połockiego. Żmudź odłączyła się od Litwy i rządy w
niej objął wkrótce syn Wykinta Treniota.
   Odkryte niedawno  źródło „Descriptio terrarum" — opis ziem Euro-
py, w tym krajów bałtyckich, spisane tuż przed rokiem 1260 przez ano-
nimowego  zakonnika, a zarazem naocznego świadka koronacji Mendo-
ga, pozwala stwierdzić, że nastąpił wówczas nie tylko chrzest władcy
Litwy, ale i że prowadzona była chrystianizacja jego ludu. Źródło do-
niosło bowiem, że misje chrystianizacyjne działały nie tylko na Litwie
ściślejszej — ziemi litewskiej, ale i wśród plemienia Nalszczan (Nalsa-
ni) oraz u Jaćwięgów; tylko Żmudź pozostawała pogańska, gdyż tam
„nigdy bez miecza nie głoszono" słowa Bożego.

                               48

   Dokonane  w latach 1983—1985 odkrycia w podziemiach katedry wi-
leńskiej pozwoliły stwierdzić istnienie jakiegoś najdawniejszego
obiektu kultowego o rozmiarach 22,7 x 22,4 m. Zachowane  szczątki
tej budowli można datować na drugą połowę XIII — początek XIV w.,
gdyż na to wskazuje rodzaj użytej cegły i zaprawy murarskiej. Sądzi
się, iż była to katedra wzniesiona przez Mendoga z okazji jego chrztu.
Można  jednak, wobec niemożności ustalenia ścisłej chronologii, z rów-
nym  prawdopodobieństwem  wysunąć hipotezę, iż był to dominikański
kościół, o którym wspominał w. ks. Giedymin, że został spalony przez
Krzyżaków  za Witenesa.  Giedymin oświadczył, że kościół ten „de
novo" odbudował i wzniósł też drugą świątynię dla braci mniejszych —
franciszkanów — z pewnym prawdopodobieństwem później znany kościół
Św. Mikołaja, najstarszy zresztą kościół wileński, wzmiankowany już jako
istniejący za czasów Jagiełły. Gdyby owa prakatedra pochodziła z funda-
cji Mendoga, znaczyłoby to, iż Wilno już wówczas było stolicą Litwy. Ale
jeśli pochodzi z czasów Witenesa, stołeczny charakter Wilna za Mendoga,
stoi nadal pod znakiem zapytania, bo jak wiadomo, katedry wznoszono
w stolicach. Kwestia ta wymaga więc dalszych badań.

POGROM   KRZYŻAKÓW  I PONOWNE   ZJEDNOCZENIE LITWY  1260—1261

   Traktując sojusz z Krzyżakami jako środek do budowy monarchii
litewskiej, Mendog niedługo znalazł sposobność do zerwania z tym
uciążliwym sprzymierzeńcem. Jego królestwo nawiedziła jednak groźna
nawała mongolska, która świeżo co rzuciła na kolana Ruś północno-
-wschodnią i południową w latach 1237—1240 oraz straszliwie spusto-
szyła Polskę i Węgry w 1241 r. Zimą 1258/59 r. Tatarzy pod chanem
Burundajem  najechali i Litwę, niszcząc zimie litewską i nalszczańską.
Ocalała od tego najazdu Żmudź, ale niebawem stanęła w obliczu agre-
sji krzyżackiej. Żmudzini zdobyli się na heroiczny zryw, odnosząc dwu-
krotnie świetne zwycięstwa nad przeciwnikiem — w 1260 r. nad jezio-
rem Durbe  i w 1261 r. pod Lenewarde. Klęski Zakonu były tak dotkli-
we, że ujarzmione przez Krzyżaków ludy Prusów i Łotyszów zerwały
się do wielkiego powstania przeciwko  ciemięzcom, które trwało z
przerwami  wiele lat. Pogrom Krzyżaków nie odbył się pewnie bez ci-
chego poparcia Mendoga,  inaczej bowiem wódz Zmudzinów  Treniota
nie przedłożyłby w 1261 r. Mendogowi chęci połączenia się z Litwą.
W  zamian  za uznanie Mendoga   swoim władcą Żmudzini  żądali od
niego odstąpienia od Krzyżaków i od chrześcijaństwa, których król lite-
wski nie zawahał się poświęcić dla sprawy zjednoczenia kraju. Aposta-
zja Mendoga  pociągnęła za sobą gruntowną zmianę jego polityki ze-
wnętrznej , gdyż siły litewskie zwróciły się przede wszystkim przeciwko
niedawnym  sprzymierzeńcom —  Krzyżakom. Mendog, popierany także
przez wschodnich Prusów  i Jaćwingów, zawarłszy sojusz z Nowogro-
dem  Wielkim, wysłał  pod wodzą  Trenioty swe oddziały przeciwko
Krzyżakom  inflanckim, na których z drugiej strony uderzyły wojska ru-
skie pod sławnym zwycięzcą znad Jeziora Czudzkiego w 1242 r. Alek-

                               49

4 — J. Ochmański, Historia Litwy

sandrem Newskim. Litwini i Rusini nie zdołali wszakże nawiązać współ-
działania, toteż sukcesy sprzymierzeńców nie były wielkie. Bezkarnie
za to w tymże roku Litwini złupili Mazowsze, którego książę Ziemowit
zginął w walce z nimi, a syn Konrad popadł w niewolę. Rozwinęli wre-
szcie Litwini w 1262 r. działania bojowe na Rusi Czarnej, powrotem ją
sobie podporządkowując.

UPADEK  MENDOGA  I ODBUDOWA   PAŃSTWA
PRZEZ WOJSIEŁKA  1263-1267

   Te nadzwyczaj aktywne wystąpienia militarne Litwy, zjednoczonej
państwowo  pod władzą Mendoga,  zdawały się wynosić króla litews-
kiego na szczyty powodzenia. Toteż Mendog „zaczai pysznić się wielce
i unosił się sławą i dumą ogromną i nie cierpiał przeciwko sobie niko-
goż". Jednak przyczajona opozycja niektórych kunigasów, którzy nie-
nawidzili Mendoga za jego twarde i krwawe rządy, uderzyła we władcę
Litwy ze strony dość nieoczekiwanej. Mendog bowiem po śmierci swej
żony Marty uwiódł siostrę zmarłej, zamężną za Dowmuntem z Nalsz-
czan, i wziął ją sobie za małżonkę. Pod przewodem Dowmunta i Tre-
nioty możni uknuli spisek na życie Mendoga. Jesienią 1263 r., kiedy
wojska Mendogowe   znajdowały się w pochodzie na daleki Briańsk,
Dowmunt  nagle zawrócił z drogi i napadłszy na Mendoga zamordował
go wraz z synami Ruklą i Repekiem. Tak zginął twórca państwa litew-
skiego, „samodzierżec we wszystkiej ziemi litewskiej", pierwszy i osta-
tni król Litwy, wielki Mendog. Śmierć Mendoga pogrążyła Litwę w ot-
chłań kilkuletniej wojny domowej.Władzę zagarnął Treniota, który
podstępnie zgładził Towciwiła, zaprosiwszy go z Połocka do podziału
„ziemi i dobytku Mendoga". Ocalony syn Mendoga,  Wojsiełk, który
został prawosławnym mnichem,  ratował się ucieczką do Pińska. Sam
Treniota wkrótce, po roku rządów (1264 r.) zginął z rąk Mendogowych
koniuchów, którzy pomścili śmierć swego pana. Zwolennicy Ryngoldo-
wiczów wysłali wówczas wezwanie do Wojsiełka, aby przybył do kraju
objąć rządy. Wojsiełk, pozyskawszy pomoc ruską, prawdopodobnie za
cenę zwrotu Rusi Czarnej i przyrzeczenia przelania władzy na zięcia
Mendogowego,  Szwarna Daniłowicza, zrzucił suknię mnicha i wkroczył
na Litwę. Krwawo, zwłaszcza na terenie Nalszczan i Dziawołtwy, u-
śmierzył przeciwników i spiskowców, tak że zabójca jego ojca Dow-
munt  wraz z drużyną uciekł aż do Pskowa, gdzie  zresztą przyjęty
z otwartymi rękoma został księciem i z siłami pskowskimi dwukrotnie
w latach 1266—1267 najeżdżał swą ojczyznę.

UMOCNIENIE  PAŃSTWA  ZA TROJDENA  I WITENESA

   Wojsiełk, zaprowadziwszy w kraju ład i przywróciwszy też władz-
two litewskie nad Połockiem, w którym zasiadł kniaź nalszczański Ger-
deń, potem jakiś Izasław, popadł wkrótce w konflikt ze swymi ruskimi
sprzymierzeńcami. Tłem niesnasek była pewnie Ruś Czarna i kwestia

                              50

państwa, nastał kilkunastoletni, dość słabo oświetlony okres. Wielkim
księciem został, być może, bliżej nie znany Dowmunt, który zginął
podczas wyprawy  na Ruś północno-wschodnią w  1285 r. W kilka lat
później pojawili się nowi, dość zagadkowi władcy, bracia Budikid i Bu-
diwid, w 1289 r. Budikid, czyli wzmiankowany w 1290 r. Butegeyde,
rządził prawdopodobnie Żmudzią. Natomiast Budiwid, utożsamiony z
Pukuwerem  (1292—1294), był chyba władcą Litwy właściwej.
   W  osobie Pukuwera doszła na Litwie do władzy nowa, głośna w
przyszłości dynastia. Jej protoplastą był bliżej nie znany Skołomend,
żyjący w czasach Mendoga. Od imienia jednego z najwybitniejszych jej
przedstawicieli nosi ona w historiografii nazwę dynastii Giedymina.
   Pierwsi z nowych władców litewskich stanęli przed trudnym zada-
niem utrzymania zdobytych ziem ruskich i odparcia wzmożonej agresji
krzyżackiej. W 1283 r. Krzyżacy bowiem ukończyli podbój Prus i po-
dobny los pragnęli zgotować Litwie, przede wszystkim jej żmudzkiej
krainie, która stała na przeszkodzie połączeniu pruskich i łotewskich
posiadłości Zakonu Niemieckiego. Budikid z Budiwidem  mając tak
niebezpiecznego przeciwnika na zachodzie i północy kraju zdecydowali
się na chwilowe ustępstwa wobec Rusi, oddając w 1289 r. Wołkowysk
księciu włodzimierskiemu Mścisławowi Daniłowiczowi. Od 1289 r. to-
czyły się bowiem nieprzerwane walki nad Niemnem między Litwinami
a Krzyżakami  pruskimi i łotewskimi. W latach 1300—1315 Krzyżacy
skierowali na Litwę aż 20 rejz, najeżdżając głównie Żmudź. Syn Puku-
wera-Budiwida, Witenes, rządzący w latach 1295/96—1315, skutecznie
stawiał najeźdźcom opór i w 1298 r. Litwini odnieśli nad Krzyżakami
zwycięstwo pod Korkhaus na terenie łotewskim. Dużym sukcesem dy-
plomacji Witenesa było wyzyskanie sprzeczności pomiędzy Krzyżakami
inflanckimi a niemieckim mieszczaństwem Rygi. Ryżanie, żyjący z han-
dlu dźwińskiego z Połockiem, a także z Litwą, chętnie szli na przymie-
rze z Litwą, zawierając z nią sojusz około 1298 r., który osłabiał poczy-
nania Zakonu.  Krzyżacy pruscy usiłowali za to podburzyć możnych
żmudzkich i lud przeciwko władcy Litwy, tak że w latach 1299—1300
wielki książę litewski musiał uśmierzać bunt swoich poddanych.

WZROST  POTĘGI LITWY ZA GIEDYMINA

   Następca  Witenesa, jego brat Giedymin (1315—1341),  zasłynął
jako wielki polityk, za którego Litwa sięgnęła już po mocarstwowe
stanowisko w Europie środkowo-wschodniej. Początki panowania Gie-
dymina  upłynęły pod znakiem dalszych morderczych zmagań z Zako-
nem, który niemal rok po roku atakował Litwę. Odpierając orężem
drapieżnych najeźdźców, Giedymin nie zaniedbał też dyplomatycznych
zabiegów w celu pokrzyżowania agresywnych zapędów krzyżackich. W
latach 1322—1323 w porozumieniu z Ryżanami i za ich pośrednictwem
Giedymin  wystosował szereg listów do papieża Jana XXII i władców
Europy  zachodniej, oskarżając Krzyżaków, że swą zaborczą i grabież-
czą polityką nie dopuszczają do chrztu Litwy. Wykorzystał przy tym

                              52

wów  innych wrogo nastawionych wobec Litwy metropolii ruskich, głó-
wnie moskiewskiej.
   Bardzo  dobre stosunki łączyły Giedymina z Pskowem, Nowogro-
dem  Wielkim  i wielkimi książętami Tweru, którzy w Litwie szukali
oparcia przeciwko wyrastającej za Iwana Kality (1325—1340) potędze
Moskwy.  W  swej polityce ruskiej Litwa napotykała w Moskwie coraz
to poważniejszego przeciwnika. Oba  państwa —   Litwa Giedymina
i Moskwa Iwana Kality —  stawiały sobie bowiem za cel uzyskanie mo-
żliwie jak najszerszych wpływów na Rusi i zdobyczy terytorialnych.
Około  1335 r. zarysowały się między nimi pierwsze sprzeczności i na-
stąpiły pierwsze zbrojne zatargi.
   Umierając  zimą 1341/42 r., wielki książę Giedymin podzielił swe
państwo między siedmiu synów. Na  wielkie księstwo w Wilnie został
wyznaczony Jawnuta. Kiejstut otrzymał Troki, Olgierd będący już księ-
ciem witebskim dostał Krewo, Moniwidowi   przypadł Kiernów, a na
Rusi Słonim. Narymunt  zasiadł w Pińsku, a Koriat w Nowogródku.
Wreszcie Lubart dziedziczył Wołyń po swoim teściu, nieznanym księciu
włodzimierskim.
   Z  podziału dokonanego  przez Giedymina  wynika pośrednio, że
głównymi ośrodkami  politycznymi na Litwie etnicznej w pierwszej po-
łowie XIV  w. poza stołecznym Wilnem  były książęce grody: Troki,
Kiernów i Krewo, najwidoczniej stare ośrodki polityczne, które osiąg-
nęły przodujące znaczenie chyba jeszcze w dobie plemiennej.
WIELKOMOCARSTWOWA     POLITYKA  LITWY
ZA OLGIERDA  I KIEJSTUTA

   Wydarzenia  z pierwszych lat po zgonie Giedymina zdawały się za-
powiadać, że Litwa —  wzorem  innych wczesnofeudalnych monarchii
europejskich — wejdzie w okres rozbicia dzielnicowego. Jednakowoż
międzynarodowa  sytuacja Litwy, nieustanna groza krzyżacka, dla któ-
rej odparcia niezbędne było utrzymanie i rozszerzenie posiadłości li-
tewskich na Rusi, zagrożonych przez Polskę i Moskwę wymagały prze-
zwyciężenia tendencji do rozdrobnienia państwa i przywrócenia silnej
władzy  wielkoksiążęcej. Toteż Kiejstut z Olgierdem wkrótce (zimą
1344/45 r.) usunęli nieudolnego Jawnutę. Zbiegł on do Moskwy, ale
potem pogodził się z braćmi i w 1347 r. otrzymał Zasław jako swoją dziel-
nicę. Wielkie Księstwo objął za zgodą Kiejstuta Olgierd. Pierwsze lata
jego rządów upłynęły pod znakiem niepowodzeń. W latach 1345—1348
toczyły się ciągle walki z Zakonem, który w 1348 r. w bitwie nad rzeką
Strawą odniósł znaczny sukces nad Litwą. Aczkolwiek Olgierd i Kiej-
stut zgromadzili nad Strawą wszystkie swe siły i posiłki z Rusi, zginął
w boju  ich brat Narymunt i Litwini musieli odstąpić z pola walki. Po
tej porażce Kiejstut w 1348/49 r. zwrócił się do króla polskiego Kazi-
mierza z prośbą o pośrednictwo i poparcie u papieża w sprawie przyję-
cia chrztu przez Litwę. Olgierd zaś bez powodzenia układał się ze Złotą
Ordą  przeciwko Moskwie. Psków i Nowogród  Wielki zaczęły wyraźnie

                               54

stronić od Litwy. Pertraktacje o chrzest nie dały żadnych wyników, a Polacy w 1349 r. wystąpili nawet zbrojnie na Rusi Halickiej, zajmując prócz tej ziemi jeszcze Brześć i Podlasie należące dotąd do Litwy.
   Od połowy XIV w. sytuacja Litwy zaczęła się dzięki wysiłkom dyplomatycznym Olgierda polepszać. Sojusz 1350 r. z wielkim księstwem twerskim zapewnił Litwie mocną pozycję wobec Moskwy. Spór z Polską o Ruś Halicką zakończył się pokojowo w 1352 r. ustąpieniem Litwy z tej krainy. Mając zabezpieczone wschodnie i południowo-zachodnie kresy swego państwa, Olgierd i Kiejstut w 1358 r. wysunęli program wielkomocarstwowej polityki Litwy. Program ten głosił, że Litwa winna posiadać ziemie bałtyckie od Łyny—Pregoły aż po Dźwinę, tj. w jej skład winny wejść ziemie Jaćwingów, wschodnich Prusów i Łoty-szów. Władcy Litwy podkreślali, że również cała Ruś powinna należeć do Litwy. Realizacja tego programu, obliczonego bardziej na propagandę niż na praktyczny użytek, napotykała oczywiście trudności nie do przezwyciężenia, zarówno na zachodzie, jak i na wschodzie, gdzie jednak Litwinom powodziło się lepiej. Po przejściowym zajęciu Smoleńska w 1356 r. Litwini opanowali w 1359 r. Briańsk, a około 1361 r. utrwalili swe panowanie nad ziemią kijowską zwyciężając Tatarów nad Sinymi Wodami w 1363 r.
WZROST AGRESJI KRZYŻACKIEJ NA LITWĘ W DRUGIEJ POŁOWIE XIV WIEKU
   Wzrosło jednak ogromnie niebezpieczeństwo krzyżackie. Zakon mając po pokoju kaliskim 1343 r. z Polską swobodę poczynań, przystąpił do planowej i systematycznej akcji wyniszczania Litwy corocznymi rejzami, które miały załamać Litwę i rzucić ją na kolana.
   Ze zmiennym powodzeniem walczył Kiejstut z Krzyżakami. W latach 1343—1382 urządził on 30 wypraw na ich posiadłości w Prusach. Szczególnie groźne były jego dwa najazdy w 1353 i 1354 r., kiedy to Krzyżacy nie śmiać stawić mu czoła w polu zamykali się w swych twierdzach. W czasie jednej z wypraw bohaterski Kiejstut, którego nawet Krzyżacy szanowali za jego rycerskość (na wzór zachodni posyłał swym przeciwnikom rękawicę na znak wypowiedzenia wojny), choć zwali go też „wściekłym psem", dostał się do niewoli. O tym wydarzeniu opowiada krzyżacki kronikarz Wigand z Marburga pod 1361 r.:
    W okolicy krzyżackiego grodu Lótzenburg (dziś Giżycko) „brat Henryk Beler przekroczył bród i natrafił na ślady pogan w 500 ludzi, pośród których byli Kiejstut, Patirg i Olgierd. Posyła prędko do Eckersbergu z wiadomością, że odnalazł wielkie wojsko pogan około jeziora Woben zwanego w języku ludu. Brat Heldrung także zawiadamiał o znacznym wojsku. Ale też brat Beler rozstawił straże i pilnował, a prosił przyrzeczonego Alberta, żeby przybywał ze swym hufcem, bo nieprzyjaciele kraj najadą. Książę usłyszawszy takie mowy, zaraz ze swymi przybył, a więc bracia ruszają w ślady nieprzyjaciół, aż się wzajemnie spotkano i wszczęła się bitwa śmiertelna i bój zaciekły z obu stron i w tej walce liczni poganie ulegli śmierci w liczbie 130, a z chrześcijan 14 dostało się do niewoli. Poganie uciekli wystraszeni, jakby pozbawieni zmysłów. Między nimi Patirg, zdjęty wielkim strachem, uciekał jak szalony. Konrad Hoberg, zamierzywszy się oszczepem, zrzucił go z konia na ziemię.
55

    Hankę z Eckersberga, pojmał Kiejstuta i przytrzymywał, a komendant z Eckersber-
ga, słysząc, że zrzucony jest z konia, ze współczuciem starał się go podnieść. Króla
i władcę Litwinów, który chciałby się wydostać [z niewoli], poruczyl do strzeżenia Miko-
łajowi Windekaim. Nadjechał rychło wódz i trzymał jeńca królewskiego pod ścisłą stra-
żą, prowadząc do Malborka, gdzie wszyscy, W. Mistrz i jego otoczenie, cieszyli się, że w
takich czasach dozwolił im Bóg tak się obłowić. Wzięto go do niewoli w Niedzielę Pal-
mową  [21 III 1361 r. ]. I zamknięty w jakiejś izbie, strzeżony był przez dwóch braci we
dnie tylko, ale w nocy nie. Spostrzegł, że w murze jest otwór, który rozszerzył, a zakry-
wał deszczułkami, które mu przynosił służący. A co długo w duchu obmyślał, mianowicie
jak by się wymknąć, tego dokonał, ponieważ w czasie pierwszego snu przeszedł przez
gzyms izby i zszedł do rowu za poradą służącego, zwanego mianowicie Alfem, który cho-
ciaż chrześcijaninem był, pochodzenia jednakże był pogańskiego. Ten pocieszał króla,
przyniósłszy mu płaszcz biały z czarnym krzyżem, żeby w ten sposób w ubiorze brata
szybko przejechał konno swoją drogę na koniach wielkiego komtura, jakie mu dostawio-
no; i tak wydostał się wesół w takim ubiorze i na takich koniach. Zabiegł mu drogę pe-
wien brat zakonny i pozdrowili się wzajemnie po bratersku i nie poznał, lecz potem wziął
sobie do serca, że to był ktoś taki, który zbiegł. Spiesząc się wjeżdża do lasu w pobliżu
Liebstad i tam skrywał się przy pewnym bagnie, odesławszy owe dobre konie. Tam został
aż do nocy i myślał, jak by teraz w ciemnościach iść naprzód, co też zrobił i przyszedł w
pobliże rzeki Drwęcy, przez którą przebrnął, przybył prędko na Mazowsze do siostry
[= córki Danuty], gdzie przebywał do czasu; po czym poszedł na Litwę".

    W 1362  r. Krzyżacy zdobyli Kowno,   choć załoga litewska zaciekle
go broniła. Walki z Krzyżakami  pochłaniały nie tylko główne siły ludz-
kie i zasoby materialne Litwy,  pomnażane  przez Ruś  litewską. Unie-
możliwiały  one  Litwie dalsze  rozszerzanie jej posiadłości na  Rusi,
dzięki którym Litwa  wyrosła do rzędu państwa mocarstwowego.   Ponie-
waż  spór z Polską o Ruś Halicką jeszcze  się przeciągał, Litwa zawarła
z nią pokój  w  1366 odstępując  część Wołynia  z  Włodzimierzem.   W
1367  r. Litwa osiągnęła porozumienie   pokojowe   z Zakonem   inflan-
ckim.
    Zapewniwszy  sobie spokój  na zachodnich  rubieżach, Litwa skiero-
wała  główne  siły na Moskwę. Dwukrotnie   w latach 1368, 1370 wojska
Olgierda  stawały pod  murami   moskiewskiego   Kremla,  ale  Moskwa
okazywała   się nie do zdobycia. Po  raz trzeci w  1372 Litwa podjęła
wielką wyprawę  na Moskwę,   lecz pod Lubuckiem  natknęła  się na duże
siły wielkiego księcia moskiewskiego Dymitra Iwanowicza.   Obie strony
stanęły w gotowości  do walki, ale każda niepewna  zwycięstwa nie wa-
żyła się jej wszczynać. Po kilkudniowym   wyczekiwaniu  został zawarty
wieczysty pokój,  który był Litwie bardzo  na rękę,  gdyż  została ona
znowu  uwikłana  w ciężkie boje z Krzyżakami, 1373—1377.

KRYZYS  PAŃSTWA   I WALKA   JAGIEŁŁY  Z KIEJSTUTEM

    Zgon Olgierda (w  maju  1377 r.), jednego z największych polityków
europejskich  średniowiecza, był dotkliwym  ciosem dla  państwa litew-
skiego. Natarcie krzyżackie osiągało bowiem  swój  szczyt, a Litwa wy-
kazywała  oznaki  osłabienia, ograniczała się do rzadkich odwetowych
wypraw  i coraz bardziej przechodziła do walki obronnej, ratując przed
ciągłymi atakami  zagrożone stolice —  Wilno i Troki. Narastały wresz-
cie nieporozumienia  między sędziwym   księciem-wojownikiem   Kiejstu-

                                  56

na Rusi. W Połocku, opuszczonym w 1377/78 r. przez niechętnego Ja-
giełłę jego brata Andrzeja, wybuchł w 1381 r. otwarty bunt. Kiedy brat
Jagiełły Skirgiełło ruszył na jego stłumienie, Kiejstut dowiedziawszy
się o tajnym układzie Jagiełły z Krzyżakami 1380 r., poczuł się zagro-
żony i nagle wkroczył do Wilna strącając bratanka z tronu. Jagiełło
został usunięty do Krewa. Dwie  wyprawy  Kiejstuta na posiadłości
krzyżackie w 1382 r. zdawały się wskrzeszać niedawne sukcesy bojowe
Litwy i dowodzić słuszności programu Kiejstutowego, tym bardziej że
w sierpniu 1382 r. Moskwa uległa straszliwemu najazdowi tatarskiemu
chana Tochtamysza. Wiadomość  ta do Kiejstuta już chyba nie doszła.
Pod jego nieobecność w Wilnie, kiedy przebywał na wyprawie przeciw
Krzyżakom, Jagiełło zdołał odzyskać stolicę w czerwcu 1382 r. Kiejstut
nie mając sił na zbrojne rozstrzygnięcie konfliktu zdał się na łaskę bra-
tanka, atoli zamknięty w Krewię, rychło życia tragicznie dokonał, jak
powiadano, uduszony przez dworzan Jagiełły w sierpniu 1382 r. Wraz
z Kiejstutem odchodziła w niepowracalną przeszłość i Litwa pogańska.
Przed Litwą otwierał się nowy, przełomowy okres historii, który miał
zadecydować o dalszym politycznym, społecznym, gospodarczym i kul-
turalnym rozwoju kraju.

OBSZAR  I ZALUDNIENIE LITWY ETNICZNEJ W XIII—XIV WIEKU

   Powstałe przed połową XIII i okrzepłe w XIV stuleciu państwo lite-
wskie za Giedymina oraz Olgierda i Kiejstuta przekształciło się w dwu-
narodowościowe  państwo litewsko-ruskie. Składało się ono bowiem z
ziem Litwy i Rusi (przyszłej Białorusi i Ukrainy), a obejmowało ogro-
mne  terytorium około 800 tys. km2. Z tego jednak na obszar Litwy et-
nicznej przypadło niewiele ponad 80 tys. km2, tj. około 10% całego
państwa. Wobec  szczupłości litewskiego obszaru etnicznego siły samej
Litwy nie były znaczne, gdyż kraj przy średniej gęstości zaludnienia
4—5  osób na km2 liczył najwyżej 300 tys. mieszkańców. Toteż państwo
litewskie korzystało w coraz większym stopniu z sił i zasobów podległej
mu  Rusi. Obszar przez, Litwinów  zaludniony był następujący: na
wschodzie  i na południu, gdzie osadnictwo bałtyjsko-litewskie od
wieków  cofało się pod naporem  żywiołu wschodniosłowiańskiego,
siedziby Litwinów utrzymywały się wzdłuż linii: Dryświaty— Opsa—
—Miadzioł—Krewo     z rzeką Krewlanką—Berezyna—Niemen—Dzi-
twa—Raduń—Merecz.     Od Merecza  osadnictwo litewskie gęsto sku-
piało się w górę Niemna po prawym jego brzegu aż do rzeki Mitwy,
od której ujścia kierowało się na północny zachód do rzeki Minii na
wysokości Gorzd. Od  Gorzd siedziby Litwinów ciągnęły się po Kor-
ciany—Szkudy—Mażejki,    do górnej Muszy i dalej Ławeną do Jezio-
ros i Dryświat. Okolice nadmorskie były zaliczane do Prus względnie
do Kuronii, aczkolwiek niewątpliwie posiadały one w części ludność
litewską, która poczęła zasiedlać wyludnioną przez wojny krzyżackie
kurońską ziemię Ceclis w północno-zachodniej Żmudzi. Osadnictwo
                               58

LUDNOŚĆ  WŁOŚCIAŃSKA  NA  LITWIE W XIV WIEKU

   Przeważająca masa ludności włościańskiej pozostawała do XIV w.
włącznie jeszcze wolną i zależała jedynie od państwa. Nieznaczna tylko
jej część popadła już w feudalną zależność od bojarów. Ludność wolna
pod względem  nakładanych na nią przez państwo ciężarów dzieliła się
na danników i służebnych. Najliczniejszą warstwą byli dannicy, którzy
dzielili się na diakolników, tj. dających dziakło, dań zbożową, a wystę-
pujących głównie w Auksztocie, i na kuniczników, składających kuni-
cę, spotykanych przeważnie na Żmudzi. Część wolnej ludności państwo
wykorzystywało  do rozmaitych  posług wojskowo-administracyjnych
i gospodarczych. Byli więc liczni koniokormcy, którzy dostarczali paszy
dla stadnin koni, byli słudzy konni, zwani na Żmudzi rojtinikami, a w
Auksztocie lejtiami lub zirgami, co wodzili konie. Istniały grupy ryba-
ków, bobrowników,  bartników, solenników, kowali, którzy nieśli da-
niny lub służby w zakresie swych umiejętności. Cała ludność obowią-
zana była do pogoni za nieprzyjacielem, srebrszczyzny płaconej okre-
sowo na cele wojenne, budowy i naprawy grodów, mostów oraz dróg,
wreszcie posług i środków komunikacyjnych dla gońców panującego i
podejmowania  wielkiego księcia, jeśliby przejeżdżał przez daną okoli-
cę. Obok tych powszechnych  publicznoprawnych ciężarów obowiązy-
wały też pewne robocizny na rzecz dworów wielkoksiążęcych po kilka
dni w roku, jak koszenie siana, żęcie zbóż, którymi obarczano dan-
ników. Sądownictwo nad ludnością sprawował wielki książę za pośred-
nictwem swoich urzędników i pobierał z tego tytułu opłaty i winy są-
dowe.
   W  dobrach bojarskich zamieszkiwała na ogół ludność feudalnie za-
leżna. Poddanymi  byli przeważnie chyba tzw. kojmincy (kaimynai),
czyli niewolni lub wolni, którzy popadli w poddaństwo za długi, osa-
dzeni na ziemi pańskiej przy dworze. Obok kojminców występowali też
wiałdomi (yeldamai), tj. tacy, którzy zostali przez panującego nadani
bojarowi wraz z ziemią i stali się jego poddanymi. W majątkach bojar-
skich mogła czasem znajdować się i wolna ludność, przychoży, która
osiadała na pańskiej ziemi i nie tracąc swobody odejścia dawała pewne
daniny. Najpoważniejszą siłą roboczą w gospodarstwie bojarskim była
czeladź nie wolna — uprowadzani podczas wypraw  wojennych  jeńcy
i ich potomstwo.


POCZĄTKI MIAST  I HANDEL W XIII—XIV WIEKU

   We  wczesnośredniowiecznej Litwie nie doszło do wytworzenia sil-
niejszego życia miejskiego. Z licznych podgrodzi wykształciła się w
XIV  w. dość pokaźna, ale uboga grupa miasteczek, osad typu przej-
ściowego od wsi do miasta, jak Krewo, Holszany, Lida, Raduń, Nie-
mież, Miedniki, Mojszagoła, Wiłkomierz, Ejszyszki, Przełaje, Punia,
Merecz, Upita, Wielona, Szawle, Miedniki, czyli Wornie na Żmudzi,
oraz Kiernów, niegdyś za Trojdena stolica Litwy. Większych miast wła-

                               60

            Schematyczny plan Wilna około 1390 r. (próba rekonstrukcji)
                             I. „Intra muros castri"
l —  Zamek  Wysoki albo Górny z kościółkiem Św. Marcina, 2 — Kościół Św. Anny,
3 — Zamek  Niski albo Dolny, 4 — Domy murowane biskupie, 5 — Katedra Św. Stanisła-
   wa, 6 — Domy  murowane  kapitulne ze szkołą koło stajni i kuźni wielkoksiążęcej

                            II. „Extra muros castri"
7 —  Ogród biskupi, dotykający rzeki i drogi, oraz ogród Gasztołda z Bożą Męką, 8 —
Kościół famy Św. Jana, 9 — Kościół Św. Ducha z XV w., 10 — Dom Braci Mniejszych
„In Arena" — Na Piaskach, 11 — Kościół Św. Mikołaja z cmentarzem, 12 — Młyn wiel-
koksiążęcy, 13 — Krzywy Gród — Castrum Curvum, po 1469 r. kościół i klasztor bernar-
                   dyński, 14 — młyn wielkoksiążęcy do 1500 r.

                             III. „Civitas Rutenica"
15 —  Cerkiew Jekaterińska, 16 — Cerkiew Michajłowska, 17 — Cerkiew Iwanowska,
18 — Cerkiew Uspieńska Św. Nikoły, 19 — Cerkiew Preczysteńska, 20 — Cerkiew Spas-
ska, 21 — Młyn  biskupi, circa monasterium ruthenicalem, 22 — Cerkiew Rożestwień-
ska, 23 — Cerkiew Piatnicka, 24 — Cerkiew Pereniesieńska Św. Nikoły, 25 — Cerkiew
     Woskresieńska, 26 — Cerkiew Kozmodemiańska, 27 —  Monaster Św. Trójcy

                                      62

mi kamieniami i łuki. Miecze, jako broń kosztowna, były rzadkością.
Za zbroję możniejszym służyła stalowa kolczuga, uboższym skórzane
okrycie, do którego dochodziła tarcza żelazna lub obijana skórą. Kraj
był podzielony na okręgi wojskowe w ramach włości. We włości siłą
zbrojną zawiadywali chorążowie i pochorążowie, którzy zbierali wojów
i prowadzili pod rozkazy namiestnika grodowego bądź ciwuna.

WIERZENIA  RELIGIJNE LITWINÓW  W XIII—XIV WIEKU

   Wierzenia religijne dawnych Litwinów we wczesnym średniowieczu
cechuje brak rozwiniętego politeizmu, jaki właściwy jest mitologii grec-
kiej i rzymskiej w starożytności. Źródła o „Olimpie" litewskim datują
się zresztą głównie na wiek XVI i jako późne, a częściowo i zmyślone
(np. relacja J. Łasickiego z 1580 r. o bogach żmudzkich) nie zasługują
na wiarę. Są to typowe przekazy humanistyczne, które wielu nie dość
krytycznych badaczy wprowadziły w błąd, gdyż religie pogańskie re-
konstruowały one według schematu bóstw greckich i rzymskich. Wiary-
godne źródło, jakim jest katechizm litewski Mażwida z 1547 r., po-
wiada zwięźle, że jedni Litwini czczą drzewa, drudzy rzeki, inni węże,
inni kamienie; jedni ślubują Perkunowi, inni wielbią Łaukosarga jako
pana pól i zboża, inni Żemepata, obrońcę bydła; ci zaś, co źle czynią,
wierzą w ajtwary (latawce) i kauki (duszki) bądź dejwy (boginki) dia-
belskie. Ajtwary i kauki strzegły, jak wierzono, domu i dobytku, nawet
go przysparzały, lecz skore były do obrazy i mściwe.
   Opowiadanie  o niejakim Sowiju, który miał rzekomo wprowadzić
zwyczaj ciałopalenia wśród Litwinów, zapisane w XIII w. głosi że skła-
dał on też ofiary obmierzłym bogom: Andajowi i Perkunowi, czyli gro-
mowi, oraz Żworunie  suce i Telawelowi, władającemu kuźnią (właści-
wie: Kelawel — kowal). Telawel miał słońce skować i na niebo zarzu-
cić, żeby świeciło. Inny, króciutki wykaz najdawniejszych bogów li-
tewskich, również z XIII w., zawierający oskarżenie Mendoga, iż po
przyjęciu chrztu nadal składał po kryjomu ofiary swoim bogom, wy-
mienia Nonadieja, czyli Andaja, Telawela i Diweriksa, zajęczego boga,
i Mej de j na, leśnego boga (właściwie Medein). Per kun został po raz
pierwszy wspomniany  w  inflanckiej Kronice rymowanej pod 1219 r.
Było to chyba jedyne bóstwo odziedziczone z epoki indoeuropejskiej,
gdyż cześć oddawali mu zarówno Litwini (lit. Perkunas), jak i Prusowie
(prus. Percunis) oraz Łotysze (łot. Perkons). Od Bałtów bowiem kult
Perkuna trafił w zamierzchłej przeszłości do plemion ugrofińskich, wy-
raźny jest wśród Mordwy, która władcę grzmotów zwała Purgine, czyli
terminem zapożyczonym   od jakiegoś plemienia bałtyjskiego. Perkun
przypomina zresztą wiernie słowiańskiego władcę nieba i piorunów Pe-
runa.
   W  każdym razie przedmiotem czci średniowiecznych Litwinów było
już nie materialne niebo, do którego modlono się w dobie indoeuropej-
skiej , lecz bóstwo antropomorficzne typu Diweriksa (którego imię mo-
żna tłumaczyć jako „władca bogów"), analogiczne do chrześcijańskiego

                               64

dzielone linią Muśniki—Kiernów—Troki—Olkieniki.  Podziały na dia-
lekty żmudzkie i auksztockie, liczne w ich obrębie gwary miejscowe,
choć utrudniały proces tworzenia się jednego narodowego języka, nie
były na tyle znaczne, aby stanowić poważniejszą przeszkodę w ściślej-
szym zespoleniu ziem litewskich. Różnice, które utrzymały się do dziś,
sprowadzały się do pewnych niewielkich odrębności fonetycznych i drob-
nych odmienności w słownictwie.
   Na gruncie jedności politycznej, zacieśniającej się wspólnoty języ-
kowej i kulturalnej w XIII—XIV w. tworzył się feudalny naród litew-
ski. Ziemie litewskie, złączone w jeden organizm państwowy, zaczęły
zatracać swe odrębności plemienne i wykształcać wspólną sobie świado-
mość narodową,  która krzewiła się w walce narodowej z Krzyżakami
i w ekspansji na ziemie Gudów (gudai) — jak z odczuciem wyższości
zwano Rusinów.  Żmudź,  chociaż nie zatraciła w pełni poczucia swej
odrębności plemiennej, której wyrazem było posiadanie osobnego za-
rządu krajowego, również uważała się za nieodłączną część Litwy. Za-
nikały wreszcie dawne nazwy ziem plemiennych, gdyż dawne  ziemie:
Litwa, Nalszczany, Dziawołtwa, scalały się w jedną krainę, zwaną w
XIV  w. Auksztotą, cały zaś kraj był Litwą, a jego mieszkańcy Litwina-
mi. Upowszechnienie się nazwy Litwa: Lietuva stanowi odbicie rosną-
cej spoistości wewnętrznej narodu litewskiego XIII—XIV  w.  Jego
wielki rozrost i budzące podziw osiągnięcia militarne wymownie oddał
latopisiec ruski słowami zanotowanymi pod 1242 r.: „Namnożyło się
języka litewskiego".

CHARAKTER   PAŃSTWA  LITEWSKIEGO  W XIII—XIV WIEKU

   Państwo litewskie XIII—XIV w. wyrastało na wczesnoklasowej for-
macji społeczno-ekonomicznej. Formację tę na Litwie, podobnie jak u
innych ludów, zwłaszcza Słowian, cechowało przetrwanie składników
wspólnoty pierwotnej (organizacji rodowej, masy wolnego chłopstwa)
oraz istnienie nie rozwiniętego na większą skalę niewolnictwa, a także
pierwiastków feudalizmu. Wojny wprawdzie dostarczały sporej liczby
brańców, osadzanych w gospodarstwach bojarskich i wielkoksiążęcych,
ale Litwa rozwijała się w kierunku formacji feudalnej, gdyż ziemia —
podstawowy  środek produkcji — przeszła w ręce panującego i boja-
rów, którzy zmusili osiadłą na niej ludność do składania danin i do ro-
bocizn na swoją korzyść, a także zaczęli niewolnych przekształcać w
feudalnie zależnych poddanych. Ustrój niewolniczy, który miał moż-
ność rozwinięcia się dopiero w ramach organizacji państwowej, okazał
się w warunkach wczesnoklasowego ustroju mniej użyteczny. Korzyst-
niejsze było eksploatowanie własnego społeczeństwa i obcych teryto-
riów, z których (głównie z Rusi) czerpano wiele wzorów przy organiza-
cji państwa litewskiego. Stosunki feudalne wykształciły się jednak w
pełni dopiero w następnym okresie, po zakończeniu wojen z Zakonem
Niemieckim  i po zawarciu unii z Polską.
                               66

złożone z dwóch niechętnych sobie żywiołów: panującego bojarstwa li-
tewskiego i uzależnionego ruskiego, zagrożone zostało odpadnięciem
całego szeregu dzielnic ruskich. Wyrugowany z Połocka w 1377/78 r.
brat Jagiełły Andrzej, pragnąc odzyskać utracone księstwo, groził Li-
twie wojną i sprzymierzał się z Krzyżakami, Moskwą i Smoleńskiem.
Wołyń  i Podole, rządzone przez Lubarta i Koriatowiczów, tylko nomi-
nalnie podlegały Wilnu.
   W  tych trudnych warunkach  Jagiełło przystępował do realizacji
swego idącego z duchem czasu programu ratowania i wzmocnienia Li-
twy. Aby  dopiąć tego celu, musiał Jagiełło: 1. poczynić chwilowe
ustępstwa na rzecz Zakonu, zapewniając tym samym chwilę wytchnie-
nia krajowi; 2. przyjąć chrześcijaństwo, dzięki czemu Krzyżacy utraci-
liby pretekst do dalszej agresji; 3. zawrzeć sojusz z Moskwą albo z Pol-
ską przeciwko zdradzieckiemu Zakonowi i rozgromić go.
   Doprowadził więc Jagiełło 1 X 1382 r. do pokoju z Zakonem pod-
pisanego na Dubisie i mającego obowiązywać 4 lata. Pokojem tym od-
stępował Jagiełło Krzyżakom połowę Żmudzi po Dubisę, przyrzekł nie
wypowiadać  wojny bez ich zgody, dostarczyć im posiłków na wojnę
i wreszcie przyjąć chrzest z ich ręki. Za cenę tych upokarzających wa-
runków  (nie dotrzymanych zresztą) zyskiwał Jagiełło możność upo-
rządkowania spraw wewnętrznych państwa. Sytuacja międzynarodowa
zdawała mu  się sprzyjać. Ruś moskiewska bowiem po straszliwym na-
jeździe chana Tochtamysza w 1382 r. nie była zdolna przedsięwziąć wo-
bec Litwy jakichś agresywnych kroków. Polska po śmierci Ludwika
Węgierskiego we wrześniu 1382 r. także nie mogła wystąpić czynnie,
choć pragnęła wyprzeć Litwę z Rusi Czerwonej, którą w tym czasie
próbowali podbić Lubart i Koriatowicze.
   Tymczasem  Witold, od czasu zdania się Kiejstuta na łaskę Jagiełły,
trzymany pod strażą w Krewię, zdołał jesienią 1382 r. w przebraniu ko-
biecym wymknąć  się z więzienia, po czym przez Mazowsze przedostał
się do Krzyżaków szukając u nich pomocy w odzyskaniu ojcowizny. Ja-
giełło wszakże okazał się nieugięty i na krzyżackie nalegania, aby zwró-
cił Witoldowi choć część jego dzielnicy trockiej, stanowczo odmówił.
Co więcej, oświadczył Krzyżakom, że czuje się panem całej Żmudzi,
którą Krzyżacy uważali już za swoją. Po dalszych bezowocnych roko-
waniach Krzyżacy zrywając rozejm ruszyli z wojskami Witolda w głąb
Litwy. Zdobyli w 1383 r. Kowno, Troki i spalili przedmieścia Wilna.
Aczkolwiek  Jagiełło ze Skirgiełłą wkrótce odzyskali utracone grody,
widać było, że położenie Litwy gwałtownie się pogorszyło. Kraj, wy-
cieńczony długoletnimi walkami i rozdarty teraz wojną domową, nie
był na dłuższą metę w stanie sprostać najeźdźcom. Za pośrednictwem
swej prawosławnej matki Juliany wszczął więc Jagiełło rozmowy z Mo-
skwą mniemając, iż jego małżeństwo z córką sławnego Dymitra Doń-
skiego zapewni Litwie mocne oparcie w dalszej walce z Zakonem. Na-
wiązując w 1383/84 r. układy z Moskwą, działał jednak Jagiełło ostro-
żnie i powolnie. Sojusz z tak potężnym, choć jeszcze równorzędnym
partnerem był w skutkach swych nieobliczalny. Przyjęcie przez Litwę

                               70

              Akt krewski w. księcia Jagiełły z 14 VIII 1385 r.
                                                                                       Widok na ruiny zamku w Krewię i miasteczko z początku XX w.
i wreszcie: wcielić. Na ogół są też oni skłonni uważać, że mocą układu
krewskiego Litwa traciła nie tylko swą suwerenność, ale i odrębny byt          niej przyjął chrzest, na którym otrzymał imię Władysław, i wziął ślub
państwowy, że stawała się prowincją Polski. Tymczasem gdyby przyjąć,           z młodocianą 12-letnią królową Polski Jadwigą, a 17 lutego został uro-
że w 1385/86 r. nastąpiło rzeczywiste wcielenie Litwy do Polski, należą-       czyście koronowany na króla Polski. Spędziwszy szereg miesięcy w Poi-
łoby oczekiwać, że Litwa po 1386 r. jako odrębny organizm państwowy            sce, jesienią tegoż roku wybrał się Jagiełło z powrotem do Litwy, gdzie
przestała istnieć. Prawda, że książęta litewscy z rodu Giedymina skła-         tymczasem Skirgiełło zdążył już uśmierzyć bunt Andrzeja Olgierdowi-
dali Jagiełłę jako królowi polskiemu i Koronie Polskiej hołdy i przy-          cza i w marcu 1387 r. zdobył popierający Andrzeja Połock.
sięgi na wierność. Również i rada, i kancelaria koronna rozciągnęły w
pierwszych latach po unii (do 1392 r.) swe kompetencje na ziemie pań-          CHRZEST LITWY  w 1387 ROKU i JEGO ZNACZENIE
stwa litewskiego. Wystawiały bowiem w imieniu króla polskiego przy-
wileje dla ogółu bojarów litewskich, dla Wilna, dla Skirgiełły i dla bi-          Po przyjeździe do Wilna zajął się Jagiełło dopełnieniem kolejnego
skupstwa wileńskiego. Ponadto Jagiełło mianował Polaków wysokimi               warunku  unii —  chrztem Litwy.  Chrystianizacja Litwy, ostatniego
urzędnikami na Litwie. Ale te dowody i oznaki inkorporacji Litwy do            kraju pogańskiego w Europie, była wydarzeniem wielkiej wagi polity-
Polski, choć obrażały dumę narodową Litwinów, nie naruszały głębiej            cznej, społecznej i kulturalnej. Przede wszystkim po chrzcie Litwy
odrębności państwowej  Litwy.  Państwowość  litewska trwała nadal              Krzyżacy, którzy za swe powołanie głosili nawracanie pogan nadbałtyc-
i Litwini nie czuli się wcale poddanymi Korony. Jakoż w istocie rzeczy         kich, tracili pretekst do swej dalszej „misji" na Litwie; toteż po chrzcie
owo  applicare stało się martwym znakiem na pergaminie, a o faktycz-           Litwy będą oni usiłowali za wszelką cenę odzyskać „moralne prawo"
nym  stosunku wzajemnym obu państw decydowało życie. Wielkie Księ-             do jej podboju przez wmawianie światu chrześcijańskiemu, że Litwa
stwo Litewskie nadal pozostawało państwem rządzonym przez samych               nadal pozostaje pogańską. Kościół katolicki miał nadto spełnić na Li-
Litwinów, o zupełnie odmiennych prawach i instytucjach państwowych.            twie ważną rolę czynnika przyspieszającego feudalizację społeczeństwa
Choć  z Polską łączyła je osoba wspólnego monarchy i wspólne anty-             litewskiego. Ideologia chrześcijaństwa obiecywała wprawdzie malucz-
krzyżackie interesy, nie przeszkadzało Litwinom uważać Polaków w Li-           kim królestwo niebieskie, ale na ziemi uznawała władzę świecką za po-
twie za cudzoziemców.                                                          chodzącą od Boga, za świętą i nietykalną, i nakazywała posłuszeństwo
   Ostateczne zawarcie unii nastąpiło w 1386 r. Z niecierpliwością             dla niej, uczyła znoszenia w pokorze ucisku i wyzysku: „A kto się
i wielkim  zaciekawieniem  oczekiwany,  przybył wreszcie Jagiełło              zwierzchności sprzeciwia, Bożemu się postanowieniu sprzeciwia" (św.
12 II 1386 r. do Krakowa w orszaku swych braci, książąt i bojarów,             Paweł do Rzymian,   13, 2). Tym samym  kościół oddawał olbrzymie
z wozami wyładowanymi  srebrem  i kosztownościami. W dwa dni póz-              usługi klasie wyższej, panującej, utwierdzając jej przewagę nad pospól-

                               72                                                                             73

stwem. Dlatego też chętnie przyjęli chrześcijaństwo bojarzy, podczas
gdy masy ludowe, nie widząc w niej żadnych doczesnych korzyści, nie
żywiły większego zapału do nowej wiary i trwały przy swoich starych
bogach jeszcze przez dwa następne stulecia. Ogromny wpływ wywarł
też kościół na życie kulturalne Litwy. Z jednej strony nie dopuszczał
on w Litwie, jak i w innych krajach, języka narodowego do obrządku
liturgicznego i — co ważniejsze — do piśmiennictwa, przez co hamował
rozwój każdej kultury narodowej. Z drugiej wszakże, rozwijając, wpra-
wdzie głównie na swój użytek, naukę, oświatę i sztukę, przyczyniał się
do przyswojenia Litwie zdobyczy cywilizacji łacińskiej. Historyczne
znaczenie przyjęcia przez Litwę chrześcijaństwa ma więc dwojakie na-
stępstwa: postępowe, które sprzyjały rozwojowi kraju, wzbogacały
jego kulturę, i — wsteczne, które przekreślały wytworzone przez Litwę
pogańską wartości kulturalne i prowadziły do wzmożenia eksploatacji
poddanej ludności.
   Chrystianizację zapoczątkowało ustanowienie biskupstwa w Wilnie.
Wiosną i latem 1387 r. przy udziale Jagiełły, który sam (z braku księży
Litwinów) miał tłumaczyć nowe  prawdy wiary i pacierze na litewski
zbiegającemu się ludowi, duchowieństwo przeprowadziło powszechny
chrzest ludności. Całe gromady polewano wodą święconą, nadawano
im chrześcijańskie imiona (bo chrzcić pojedynczo nie było czasu ani sił)
i obdarzano białymi, lnianymi szatami. Chrztem objęta została sama
tylko Auksztota, gdyż Żmudź znajdowała się wówczas w ręku Zakonu.
UPRZYWILEJOWANIE   GOSPODARCZE
KOŚCIOŁA  KATOLICKIEGO  1387—1430

   Założywszy biskupstwo w Wilnie i osadziwszy na nim jako pierw-
szego biskupa Polaka Andrzeja  herbu Jastrzębiec (1387—1398), za-
troszczył się Jagiełło i o dobra doczesne dla kościoła. Tworząc pierwsze
parafie w Wiłkomierzu, Mojszagole, Niemenczynie, Miednikach, Kre-
wię oraz na Rusi w Obolcach i Hajnie (być może, przy tych ostatnich
istniało jeszcze osadnictwo litewskie), nakazywał Jagiełło w 1389 r.
swoim  ciwunom, aby każdemu  kościołowi przydali po dwie sochy roli
z dworów wielkoksiążęcych, po sianożęci, po dwóch koniokormców, po
trzy domy przy kościele; z dochodów wielkoksiążęcych ciwuni mieli da-
wać kościołowi parafialnemu 6 rubli rocznie i po łuknie (około 10 pu-
dów; pud  = 16,3 kg) miodu. Nie było to wielkie uposażenie, ale za-
pewniało dostatni żywot plebanom. Rozległe dobra otrzymała za to ka-
tedra wileńska.
   Przywilejem z 17 II 1387 r. Jagiełło nadawał biskupstwu (katedrze)
wileńskiemu włości: Tauroginie z grodem, Dubrowno, Bakszty, Werki,
wsi Łabonary i Malaty, wreszcie cząstkę miasta Wilna. Posiadłości te
składały się z 50—60 wsi z ponad 600 dymami poddanej ludności. W
ten sposób z hojnej ręki Jagiełły na mocy jednorazowej darowizny po-
wstało pierwsze na Litwie latyfundium. Rozrastało się ono nadal w
szybkim  tempie dzięki dalszym dotacjom  wielkoksiążęcym i około

                               74

1440 r. obejmowało już ponad 120 wsi. Taką potęgą gospodarczą nie
dysponowali podówczas nawet najprzedniejsi bojarzy i kniaziowie lite-
wscy, którzy władali majętnościami, złożonymi z kilku lub najwyżej
kilkunastu wsi. Biskup wileński stawał się więc prawdziwym magna-
tem, a do tego jeszcze był pierwszym dostojnikiem państwowym. Co
więcej, dobra kościelne otrzymały w 1387 r. wyjątkowo rzadki dotąd
na Litwie przywilej: Jagiełło obdarzył je pełnym immunitetem skarbo-
wym  i sądowym, tj. zwolnił je od wszelkich ciężarów i powinności na
rzecz państwa, a zarazem wyłączył spod swego i w ogóle świeckiego
sądownictwa (jurysdykcji). Dzięki temu kościół wszystkie daniny od lu-
dności pobierał wyłącznie dla siebie, sprawował nad ludnością swych
dóbr całkowitą władzę, uczynił ją feudalnie zależną, poddaną kościoło-
wi. Te tak rozległe uprawnienia zapewniły kościołowi katolickiemu na
Litwie wyjątkową pozycję, czyniły go niemal państwem w państwie.
Uzyskał on z miejsca to wszystko, o co w Polsce i na zachodzie Europy
walczył przez kilka stuleci z monarchami.

PRZYWILEJ  DLA BOJARÓW  LITEWSKICH  Z 1387 ROKU

   Jak mizernie w porównaniu z kościołem przedstawiało się położenie
głównej ostoi państwa litewskiego — bojarów, widać z przywileju Ja-
giełły z 20 II 1387 r. Przywilej ten, wydany dla bojarów-katolików, tj.
Litwinów, został im udzielony w zamian za ich dobrą chęć przyjęcia
chrztu. Zarazem przywilejem tym pragnął Jagiełło zjednać bojarów dla
koncepcji unii. Oświadczył bowiem, że nadaje go dlatego, „iżby nie
zdawali się różnymi w prawach ci [tj. Litwini i Polacy], których podda-
jąc wspólnej koronie, w jedną całość złączono". Wielki książę zapew-
niał dalej bojarom pełną własność dóbr  dziedzicznych ojczystych,
„quae ex successione paterna", przyrzekł nie odbierać wdowom mająt-
ków, o ile nie wyjdą powtórnie za mąż, przyzwalał bojarom swobodnie
wydawać  córki za mąż, zwalniał ich wreszcie (z ich poddanymi) od
wszelkich hospodarskich robocizn, wyjąwszy budowę ogrodów. Utrzy-
mane zostały oczywiście daniny w naturze i pieniądzu, jako że dopiero
późniejsze przywileje stopniowo je znoszą. Ponieważ przemilczane da-
niny stanowiły główną część powinności, widać, iż panujący udzielił bo-
jarom ograniczonego immunitetu skarbowego i utrzymał swą jurysdyk-
cję nad ich posiadłościami. Tak wyglądały zapowiedziane przez przywi-
lej 1387 r. uprawnienia bojarów. Rzecz zrozumiała, że bojarstwo, zys-
kując tak niewiele w porównaniu z kościołem, nie mogło zostać w pełni
zadowolone. Maksymalne  uprzywilejowanie kościoła stawało się teraz
dla bojarów silnym bodźcem do walki o dalsze prawa.

WOJNA  DOMOWA   MIĘDZY  WITOLDEM  A JAGIEŁŁĄ.
SZCZYT AGRESJI KRZYŻACKIEJ  1390—1392

   Nie minęły  dwa lata od chwili, kiedy Jagiełło poprzez swe dowo-
dzone przez Skiergiłłę wojska i posiłki polskie opanował w 1387 r. sy-
tuację w państwie, kiedy nad Litwą u schyłku 1389 r. zawisła groźba

                               75

nowej  wojny domowej  i agresji krzyżackiej. Oto niezadowolony ze
swego losu Witold podjął próbę zamachu stanu usiłując opanować Wil-
no. Odparty od miasta musiał ratować się ucieczką do swych starych
popleczników —  Krzyżaków.  Ci przyjęli go nieufnie pamiętając jego
zdradę z 1384 r., ale chętnie pragnęli wykorzystać jako narzędzie do
zdobycia Żmudzi na stałe. Liczył też Witold na pomoc z Moskwy wyda-
jąc w 1390 r. swą córkę Zofię za w. ks. moskiewskiego Wasyla, atoli
małżeństwo to nie przyniosło mu pożądanych owoców. Przechodzili za
to na stronę Witolda sami Litwini. Nie dowierzając już swoim ludziom,
Jagiełło ściągnął tymczasem na Litwę polskie załogi, na miejsce staro-
sty wileńskiego Andrzeja Gasztołda wprowadził w końcu 1389 r. Po-
laka Klemensa Moskorzewskiego, zastąpionego w  1390 r. przez Jaśka
Oleśnickiego. Powierzenie Polakom tak ważnych stanowisk wywołało
reakcję wśród Litwinów: „tego przedtem nie bywało w ziemi litewskiej,
obcy władają wielkim księstwem" — użalał się latopis litewski. Wyko-
rzystując narastające niezadowolenie bojarów z posunięć Jagiełły,
wtargnął Witold z Krzyżakami w 1390 r. do Litwy i znalazł poparcie w
całej Żmudzi. Latem 1390 r. wielka rejza krzyżacka z udziałem wojsk
Witolda uderzyła na Wilno. Padł Krzywy Gród wileński, przy którego
obronie głowę położył brat Jagiełły, Korygiełło. Jednak Zamki Wysoki
i Dolny, bronione zaciekle przez Polaków i Rusinów, odparły wszelkie
szturmy, podczas których zginął brat Witolda, Towciwiłł. Doznawszy
niepowodzenia, Krzyżacy i Witold zwinęli wreszcie oblężenie. Przerwę
w działaniach wojennych obie strony wykorzystały na dozbrojenie się.
W następnym  roku Krzyżacy zwołali wielką wyprawę. Na granicy litew-
skiej 1 X 1391 r. wyprawili najwspanialszą ucztę, o jakiej pomną ich
kroniki, po czym pewni podboju Litwy ruszyli prowadzeni przez wiel-
kiego mistrza Konrada Wallenroda. Celem pochodu, w którym brał też
udział Witold, było Wilno. Jednakże wielkiego mistrza doszła wieść,
że Jagiełło na czele wojsk polskich nagle wkroczył na terytoria Zako-
nu, wobec czego zawrócił czym prędzej do Prus. Witold tymczasem z
częścią wojsk krzyżackich zajął Merecz, Grodno, a w początku 1392 r.
zdobył jeszcze Nowogródek, odzyskując większą część ojcowizny. Ja-
giełło zaczął wówczas myśleć o zgodzie. Odebrał więc Skirgielle Troki,
dając mu w zamian  Kijów i przez tajne poselstwo ks. mazowieckiego
biskupa Henryka wiosną 1392 r. obiecał Witoldowi zwrot całej ojcowi-
zny. Latem 1392 r. Witold zerwał z Zakonem i w Ostrowie 4 sierpnia
ugodził się z Jagiełłą. Owocem zjazdu ostrowskiego było powierzenie
w ręce Witolda zarządu całym państwem  litewskim. Czynił to Jagieł-
ło — powiedział później polski kronikarz Jan Długosz — w przeświad-
czeniu, że Witold „zdolnościami przewyższa braci jego rodzonych i na-
daje się najlepiej do trudnego zadania zarządzania Litwą". Objął więc
Witold rządy w W. Ks. Litewskim i — jak stwierdza latopis litewski —
„rada mu była cała ziemia litewska i ruska".
                               76

WIELKOMOCARSTWOWA      POLITYKA  WITOLDA
W LATACH  1392—1399

   Witold istotnie swymi niezwykłymi zdolnościami, energią i odda-
niem, mając przy tym poparcie i pomoc w Jagiełłę i Polsce, doprowa-
dził za swego panowania  Litwę  do szczytu potęgi. Swe długoletnie
rządy (1392—1430) zaczai od ściślejszego zespolenia państwa usuwając
książąt dzielnicowych. Wspólnie ze Skirgiełłą w 1393 poodbierał Świd-
rygielle witebskiemu, Korybutowi nowogródzkiemu, Fedorowi podols-
kiemu,  Włodzimierzowi kijowskiemu  ich dzielnice. Dokonawszy nie-
zbędnej  centralizacji państwa, zamierzał Witold rozwinąć aktywne
działanie na Rusi, poddać swoim wpływom  Nowogród   Wielki, Psków
i Tatarszczyznę. Chwilowo na przeszkodzie temu stanęli Krzyżacy. Dy-
sząc zemstą za sprzeniewierzenie się Witolda ich polityce, podjęli oni
od jesieni 1392 r. do lata 1394 r. aż 6 wypraw na Litwę. Zapuszczali się
tym razem tak głęboko, jak nigdy, dotarli pod Lidę i Nowogródek, obie-
gli Wilno, ale już po raz ostatni. Widząc, że Litwa się broni, że plany jej
podboju runęły już na zawsze, Krzyżacy zmienili teraz swoją politykę wo-
bec Litwy. Odtąd Zakon będzie usiłował zapewnić sobie chociaż Żmudź.
Taki obrót walk z lat 1392—1394 był wynikiem zaangażowania się Polski
po stronie Litwy: rycerstwo polskie, lepiej uzbrojone i wyćwiczone niż
ogół wojsk litewskich, skutecznie przyczyniło się do odparcia wroga. Na
domiar złego dla Krzyżaków, skutkiem interwencji polskiej, król rzymski
i czeski Wacław Luksemburczyk, jako nominalny zwierzchnik, zabronił
im w  1395 r. dalszych napadów na Litwę. Zakon zmienił więc taktykę
i zaczął udawać przyjaciela Litwy i rzecznika pokoju. Jakoż Witold, zajęty
konsolidacją wewnętrzną państwa i pociągany przez sprawy ruskie i tatar-
skie, chętnie skłaniał się do zawarcia ugody. Namiestnik Jagiełły na Li-
twie czuł się wówczas na tyle pewnie, że zaczai (bezprawnie) od 1395 r.
używać tytułu wielkiego księcia. Kiedy zaś w 1395 r. podbił Witold Smo-
leńsk i gdy następnie w 1397 r. odbył zwycięską wyprawę na Tatarów
i osadził chana Tochtamysza na tronie ułusu Szirinów, odłamu Złotej
Ordy, zapragnął on całkowitego uniezależnienia Litwy od Polski. Odmó-
wił więc, za radą bojarów, uiszczenia czynszu królowej Jadwidze z ziem
litewskich i ruskich w 1398 r. W tymże roku, 12 października, zawarł po-
kój z Zakonem na wyspie Salin. Układem salińskim oddawał Witold Krzy-
żakom  część Żmudzi, obiecywał im pomoc w  zdobyciu Pskowa, a sam
otrzymywał przyrzeczenie ze strony Zakonu, że Krzyżacy dostarczą mu po-
siłków w wyprawie na Nowogród. Na tymże zjeździe salińskim, ku uciesze
Krzyżaków, bojarzy litewscy obwołali Witolda królem Litwy. Następował
upadek unii. Krzyżacy mogli święcić tryumf swej polityki widząc przeciwni-
ków skłóconych. Pewny  swej potęgi, wyruszył Witold latem 1399 r. w
stepy ukraińskie z zamiarem przywrócenia władztwa Tochtamysza nad
Złotą Ordą, kierowaną przez chana Timur Kutłuka i murze Edygę. Po-
siłkowany przez ochotników  polskich pod wodzą Spytka z Melsztyna
                                77

                       Wierzchnia płyta sarkofagu
                          Władysława Jagiełły
                   w Katedrze na Wawelu z około 1440 r.
i oddział krzyżacki, spotkał wreszcie 12 VIII 1399 r. nad Worsklą nie-
przeliczone czambuły tatarskie. Nad Worsklą rozegrała się straszna bi-
twa, zakończona  kompletną  rzezią wojsk Witoldowych.  Ledwie  sam
Witold „uciekł z małą drużyną" — pisze latopis. W potokach krwi uto-
nęły nad Worsklą  ambitne marzenia Witolda  o stworzeniu potężnego
imperium  litewskiego na wschodzie Europy, o podbiciu Tatarszczyzny
i Rusi.

                                78

WZNOWIENIE  UNII POLSKO-LITEWSKIEJ 1400—1401

   Klęska nad  Worsklą pouczyła Witolda  o szkodliwości zerwania
z Polską. Doszła tedy do skutku nowa umowa o unii, zawarta w Grod-
nie 1400 i w Wilnie 1401 r. Jagiełło oddawał całe Wielkie Księstwo Li-
tewskie Witoldowi w dożywotnie władanie. Witold zaś uznawał się za
wasala Polski i przyrzekł z bojarami, że będzie „przy Koronie i królu
stać wiernie i nieść we wszystkich potrzebach pomoc przeciwko nie-
przyjaciołom". Po śmierci Witolda Litwa miała wrócić do Korony.
Znalazłszy ponowne oparcie w Polsce, skierował się Witold przeciwko
Krzyżakom. Za jego wiedzą i pewnie na jego słowo powstali w 1401 r.
przeciw Zakonowi  Żmudzini i „jak młode wilki gryźli swych dobro-
czyńców" —  żalił się kronikarz krzyżacki. Jesienią 1401 r. podjęli więc
Krzyżacy nową akcję wojenną przeciwko Litwie i nawet znaleźli w niej
nie byle jakiego sojusznika, bo brata Jagiełły, Świdrygiełłę. Rozsier-
dzony  oddaniem całej Litwy Witoldowi,  Świdrygiełło przeszedł na
stronę krzyżacką w 1402 r. i za obietnicę wywalczenia mu ojcowizny,
tj. Wilna, wydawał na łup Zakonu Żmudź. Walne wyprawy krzyżackie
prowadzone w  okresie 1402—1403 na wspomaganą przez Polskę Litwę
nie osiągnęły wszakże celu. Mimo to położenie Litwy było ciężkie
i choć papież Bonifacy IX na nalegania Jagiełły wydał w 1403 r. bullę
zakazującą Krzyżakom  napaści na Litwę, zmuszona była ona zawrzeć
pokój 1403 r. z Krzyżakami na warunkach układu salińskiego 1398 r.,
co było równoznaczne z pozostawieniem Zakonowi Żmudzi.

WYPRAWY   WITOLDA  NA RUŚ 1401—1408

   Zabezpieczywszy się za tę wysoką cenę od strony Krzyżaków, mógł
Witold powrócić do realizacji swego programu opanowania Rusi. U-
śmierzywszy w latach 1401—1404  bunt Smoleńska, uderzył on zimą
1405/06 r. na Psków, który zagrożony jeszcze przez Krzyżaków zwrócił
się o pomoc do Moskwy. Wobec  interwencji Moskwy zmienił się front
wojny. Jesienią 1406 r. wszystkie siły litewskie z oddziałami posiłko-
wymi polskimi i krzyżackimi szły już na Moskwę. Niepewny swych sił,
w. ks. moskiewski Wasyl zrzekł się popierania Pskowa i Nowogrodu,
ale na krótko, gdyż w 1407 r. walki litewsko-moskiewskie zostały wzno-
wione. Wielki pochód  wojsk Witolda na Moskwę, przedsięwzięty w
1408 r., napotkał nad rzeką Ugra silne zastępy Wasyla. Krewki do bitki
Witold nie odważył się wydawać bitwy, wobec czego stanął wieczysty
mir „po dawnemu". W  bezskutecznym natarciu na Moskwę utknęła za-
razem cała ekspansja litewska na Ruś. Ugiął się wprawdzie Nowogród
Wielki, przyjmując w 1407 r. księcia litewskiego Lingwena „na kniaże-
nie" i zawierając z Witoldem przymierze antykrzyżackie, ale była to
nikła zdobycz w porównaniu z olbrzymim  nakładem sił i środków li-
tewskich na kampanię  ruską w latach 1405—1408. Po uregulowaniu
spraw ruskich przychodziła teraz kolej na ostateczną rozprawę z Krzy-
żakami.

                               79

WIELKA  WOJNA  Z KRZYŻAKAMI
I ZWYCIĘSTWO  POD GRUNWALDEM    1409—1410

   Na wiosnę  1409 r. Żmudzini chwycili za broń powstając przeciwko
Zakonowi.  Witold rozpoczął gorączkowe  przygotowania  do wojny.
Jednocześnie Polska ostrzegała Zakon przed agresją na Litwę: „Nie-
przyjaciół Litwy my uważamy za swoich wrogów, jeśli uderzycie na Li-
twę, my uderzymy  na was" —  oświadczyli posłowie polscy wielkiemu
mistrzowi. Wielka, długo oczekiwana wojna — bo od Krewa do Grun-
waldu upłynęło całe ćwierćwiecze! — wisiała w powietrzu, toteż obie
strony przysposabiały się do niej niezwykle starannie. Wojnę rozpo-
częli Krzyżacy przekraczając w połowie sierpnia 1409 r. granicę polską.
Działania wojenne zostały wkrótce przerwane  rozejmem. Z  począt-
kiem czerwca  1410 r. wyborowe zbrojne zastępy polskie w liczbie 50
chorągwi (tj. 12—15 tys. jeźdźców, nie licząc kilku tysięcy piechoty i ol-
brzymiej masy  uzbrojonej służby) rozpoczęły marsz ku granicy pru-
skiej. Od strony Litwy ciągnęły hufce Witolda, złożone z 40 chorągwi
litewskich i ruskich oraz oddziału Tatarów (razem około 10—12 tys.
koni). Obie armie połączywszy się 1 lipca pod Czerwieńskiem, prze-
były po moście pontonowym  Wisłę i 8 lipca wkroczyły do Prus. Kiedy
po dalszych marszach wojska polsko-litewskie rankiem 15 lipca zatrzy-
mały się na odpoczynek  pod Grunwaldem,  straże przednie doniosły,
że naprzeciw stoi cała, złożona z 51 chorągwi (co najmniej 12—15 tys.
jazdy), armia krzyżacka. Po kilku godzinach zwlekania rozegrała się na
polach Grunwaldu największa z bitew całego europejskiego średnio-
wiecza. I chociaż Krzyżacy zmobilizowali do tego starcia wszystkie
swoje siły, a strona polsko-litewska przyprowadziła tylko najlepsze
swoje wojska, ponieśli Krzyżacy tak druzgocącą klęskę, że ich potęga
nigdy więcej już się nie podniosła. Początek bitwy nie zapowiadał tak
wspaniałego zwycięstwa. Lekko zbrojne oddziały litewskie nie wytrzy-
mały naporu ciężkiej konnicy krzyżackiej i zmuszone były ustąpić pola.
Mimo  to kierowana przez Jagiełłę armia polska wytrzymała wszystkie
uderzenia wroga, zepchnęła go do rozpaczliwej obrony i przy udziale
części tylko rezerw i powracających Litwinów zadała mu decydujący
cios. Trupy krzyżackie pokotem zaległy pole bitwy. Poległ na placu
boju sam  wielki mistrz Ulryk von Jungingen z prawie całą starszyzną
zakonną i kwiatem niemieckiego rycerstwa.
   Grunwald  jako sukces militarny był ogromny, lecz dopiero wiele lat
później przyszło zbierać jego owoce. Witold z niewiadomych przyczyn
zawrócił spod stolicy krzyżackiej Malborka, wobec czego i Polacy zwi-
nęli oblężenie tego grodu. Pokój toruński 1411 r. przywracał Litwie
jedynie Żmudź,i to tylko w dożywotnie władanie Jagiełły i Witolda,
po czym kraina ta miała wrócić w ręce krzyżackie. Nadto Zakon miał
zwycięzcom  wypłacić odszkodowanie wojenne w  kwocie 100 tys. kóp
groszy praskich. Takie były warunki pokoju, które nie zadowalały żad-
nej strony.
                               80

               Pogoń litewska na grobowcu Władysława Jagiełły
                         w Katedrze na Wawelu
UNIA HORODELSKA    1413 ROKU

   W  obliczu nowej wojny z Zakonem  Polska i Litwa odnowiły między
sobą unię w Horodle 2 X 1413 r. Król polski i najwyższy książę litewski
oświadczał w akcie unii horodelskiej, że Litwę do Królestwa Polskiego
„po raz drugi, na nowo wciela, przyswaja, złącza, przyłącza, sprzymierza
i na wieki przydaje". Atoli słowa te w praktyce nie zostały urzeczywistnio-
ne, gdyż akt horodelski przewidywał dalej, że odrębna państwowość lite-
wska zostanie zachowana nawet po śmierci Witolda. Litwa w tym związku
stawała się nie prowincją, ale pełnoprawnym partnerem Polski, gdyż Po-
lacy nie mogli wybrać sobie króla bez zgody Litwinów, w zamian za co Li-
twini przyrzekali obierać wielkiego księcia tylko za przyzwoleniem Pola-
ków. Obie  strony zdawały sobie sprawę, że Polska, a zwłaszcza Litwa nie
dojrzały jeszcze do całkowitego połączenia ze względu na odmienne sto-
sunki wewnętrzne, szczególnie z uwagi na różny poziom rozwoju ustroju
społecznego i państwowego. Aby przygotować  grunt do takiego zjedno-
czenia, postanowiono w Horodle zbratać społeczeństwo szlacheckie pol-
skie z litewskim. Dokonano tego poprzez adopcję 47 najznakomitszych
rodów  litewskich do tyluż rodów polskich, które użyczyły litewskim po-
bratymcom  swych  herbów. Tworząc to sztuczne braterstwo, pomyślano
też o zbliżeniu ustrojowym obu państw. Na wzór Polski utworzono więc na
Litwie dwa województwa  i kasztelanie: wileńskie i trockie. Przewidziano
też wspólne zjazdy i narady panów  oraz szlachty polskiej i litewskiej.

                                81

6 — J. Ochmanski, Historia Litwy

POLITYKA  KOŚCIELNA WITOLDA

   Wiosną  1414 r. wojna z Zakonem została wznowiona, jednak Wi-
told, zniechęcony bezskutecznym obleganiem zamków krzyżackich, po-
wrócił z wojskiem na Litwę. Skierował się teraz Witold ponownie ku
sprawom  wewnętrznym  państwa, przede wszystkim ku sprawom  koś-
cioła. Rozumiejąc, że kościół jest jednym z filarów państwa, w którym
współistnieją obok siebie dwie zwalczające się religie: katolicka i pra-
wosławna, w swojej polityce kościelnej wzniósł się Witold na rzadko
wówczas  osiągane wyżyny tolerancji religijnej. Nie przeszkadzało mu
to w próbie wyzyskania kościoła do celów szerszej polityki państwowej.
W  1416 r. Witold „wyniósł" i obrał ruskiego papieża w Litwie lub, jak
go zowią, patriarchę (= metropolitę!) i zamierza zmusić Moskwicinów,
Nowogrodzian  i Pskowian, słowem, wszystkie ruskie kraje do posłu-
szeństwa temu patriarsze" — tak trafnie oceniał to posunięcie Witolda
mistrz inflancki Spanheim. Wybranym przez Witolda nowym metropo-
litą kościoła prawosławnego na Rusi był Bułgar Grzegorz Camblak.
Jako narzędzie Litwy miał on zastąpić oddanego Moskwie metropolitę
Focjusza. Camblak miał zarazem przyczynić się do urzeczywistnienia
wielkiego planu unii kościelnej między kościołem katolickim a prawo-
sławnym,  o czym marzyli papieże i czemu sprzyjali Jagiełło z Witol-
dem. Jednakże zamiar ten i w ogóle myśl podporządkowania metropo-
licie litewskiemu całego kościoła prawosławnego na Rusi doznały nie-
powodzenia. Synod w Carogrodzie wyklął Camblaka i opowiedział się
za Focjuszem. Camblak zmarł na tułaczce w 1420 r., a Witold pojednał
się z Focjuszem. Dbając też, może nawet więcej, o interesy kościoła
katolickiego w państwie litewskim, założył Witold i uposażył biskup-
stwo w Worniach,  czyli Miednikach na Żmudzi, w 1417 r., utworzył
też dwa biskupstwa na Rusi w Łucku i Kijowie.

ZAKOŃCZENIE   WOJEN Z ZAKONEM   KRZYŻACKIM  W 1422 ROKU

   Toczący się od lat spór Litwy i Polski z Zakonem o Żmudź, po-
jaćwieską Sudawię, ziemie: pomorską, chełmińską i michałowską, zbli-
żał się do ostatecznego rozstrzygnięcia. Jagiełło i Witold w sporze tym
zdali się nieopatrznie i niepotrzebnie na sąd cesarza niemieckiego Zyg-
munta Luksemburczyka,  który w 1420 r. przyznał te terytoria Krzyża-
kom. Na  wieść o tym stronniczym wyroku Jagiełło z Witoldem „ryczeli
jak dwa lwy". Witold niezwłocznie wszedł w porozumienie z czeskimi
husytami, którzy podówczas powstali do walki o wolność Czech przeci-
wko  cesarzowi Zygmuntowi, i wysłał im na pomoc Zygmunta Korybu-
towicza ze sporym zastępem wojsk litewskich. Wiosną 1422 r. w Polsce
i Litwie wszczęto przygotowania do zbrojnej rozprawy z Zakonem.
Przez dwa  miesiące Polacy i  Litwini pustoszyli Prusy i wreszcie
27 IX 1422 r. wielki mistrz Paweł Russdorf nad jeziorem Melno podpi-
sał wieczysty pokój. Litwa odbierała już na zawsze Żmudź oraz Suda-
wię, Polska zaś ziemię nieszawską. Tak się zakończył trwający przez

                               82

           Pieczęć majestatyczna w. księcia Witolda z wyobrażeniem
                           jego postaci

1pewną, że wielkość Litwy z nim powstała i z jego śmiercią się skończy-
ła". Wielkość Witolda, mimo jego niezwykłych przymiotów jako wo-
dza, organizatora, dyplomaty, władcy surowego, lecz sprawiedliwego,
człowieka o wysokiej kulturze, wyrosła nie tylko na tle jego osobistych
zdolności. Był bowiem Witold w swej polityce wewnętrznej monarchą
działającym zgodnie z wymogami obiektywnych  praw historii, pojmo-
wał głęboko dążenia nurtujące społeczeństwo litewskie i będąc wyrazi-
cielem jego interesów, zyskał sobie powszechne poparcie. Był więc Wi-
told zwolennikiem suwerenności Litwy, lecz zarazem doceniał wagę
współdziałania z Polską. Bronił niepodległości Litwy przeciw Krzyża-
kom i rozwijał ekspansję litewską na Ruś, bo z Rusi państwo i bojarzy
litewscy czerpali ogromne dochody. Szczodrą ręką rozdawał bojarom
dobra ziemskie, narzucając wolnym chłopom więzy feudalnej zależnoś-
ci. Lecz w życiu jego były i ciemne strony: dwukrotnie przechodził na
stronę Krzyżaków działając na szkodę Litwy. Nieraz jego polityka ze-
wnętrzna graniczyła z awanturnictwem, za które Litwa płaciła wysoką
cenę, jak w bitwie nad Worsklą czy w pełnej wahań i niekonsekwentnej
postawie wobec Krzyżaków.
   Napisana pod koniec życia tego władcy Pochwała wielkiego księcia
Witolda wysławia go pod niebiosa: „żyli z nim w zgodzie i wielkiej przy-
jaźni i cesarz rzymski, i car turecki, i cesarz carogrodzki, królowie cze-
ski i duński, a Władysław Jagiełło zawsze mu z pomocą spieszył; słu-
chali go mistrzowie niemieccy [Krzyżacy] i hospodar mołdawski, i des-

                               84

pota bułgarski, wielki książę moskiewski, wielcy książęta twerscy, ria-zańscy, odojewscy, Nowogród Wielki i Psków; on ustanawiał chanów ordyńskich, a oni mu służyli". W ogóle „carowie i książęta w wielkiej lasce u niego byli, a inni służyli mu i cześć wielką i dary mnogie przynosili jemu nie tylko na wszystkie lata, ale na każdy dzień. I był wielki książę Witold silnym hospodarem i sławnym po wszystkich ziemiach i wielu carów i książąt służyło na dworze jego, a insi przyjeżdżając kłaniali mu się".
   W ten sposób zaczęto tworzyć wielką legendę Witoldową, która trwa do dziś.
WOJNA DOMOWA MIĘDZY ŚWIDRYGIEŁŁĄ A ZYGMUNTEM KIEJSTUTOWICZEM
   Witold zmarł bez potomka męskiego i Wielkie Księstwo Litewskie wróciło w ręce Jagiełły. Za zgodą bojarów Jagiełło przekazał je swemu młodszemu bratu Świdrygielle. Decyzja ta wywołała burzę w Koronie, która na mocy unii horodelskiej czuła się uprawniona do współdecydowania o losach Litwy. W odpowiedzi na sprzeciwy polskie Świdrygiełło zawarł 19 VI 1431 przymierze z Krzyżakami. Polacy ruszyli wtedy zbrojnie na Wołyń, wypierając stamtąd załogi litewskie. Oparł się im jednak Łuck, wobec czego zawarli rozejm ze Świdrygiełłą i pragnęli go przejednać. Świdrygiełło nie okazał chęci do zgody, toteż kiedy doszły Polaków wieści o jego brataniu się z Krzyżakami, których zapewniał, że „nic na świecie nie może nas z wami poróżnić", zdecydowali się usunąć go z tronu. Jednocześnie w samej Litwie zawiązał się spisek bojarów przeciwko Świdrygielle. Litwini mogli mu darować jego prokrzyża-cką politykę, ale nie mogli ścierpieć tego, żeby wielki książę otaczał się Rusinami i powierzał im ważniejsze urzędy i grody; nigdy dotąd nie bywało, ażeby bojarzy Litwini, czynnik panujący, mieli dzielić władzę i dochody z upośledzonymi dotąd pod względem politycznym Rusinami. W ten sposób stawał Świdrygiełło w sprzeczności z klasowymi dążeniami bojarów, którzy w większości jeszcze nie dojrzeli do zrozumienia konieczności dopuszczenia do rządów państwem (w celu wzmocnienia państwa) bojarów ruskich. W porozumieniu z Polakami spiskowcy w nocy z 31 VIII na 1 IX 1432 r. dokonali zamachu na Świdrygiełłę, który w ostatniej chwili zdołał ujść z ich rąk. Wielkim księciem litewskim został okrzyknięty Zygmunt Kiejstutowicz, brat Witolda. Świdrygiełło utrzymał się wprawdzie na Rusi, ale stracił poparcie Jagiełły, który uznał dokonany przewrót i wyniesienie Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz 15 X 1432 r. w Grodnie wystawił akt potwierdzający wcielenie Litwy do Polski, co zapewniło mu poparcie Polaków. Świdrygiełło, pobity 9 XII 1432 r. pod Oszmianą, zbyt późno usiłował przeciągnąć na swoją stronę Polaków. Kiedy Zygmunt odnowił zapisy „złączenia i poddania" Litwy Koronie w Grodnie 27 II 1434 r. i kiedy zmarł 1 VI 1434 r. wielki król Jagiełło, życzliwy Świdrygielle, stało się jasne, że panowie polscy doprowadzą do upadku Świdrygiełły. Na Za-
85

                    . "»..—N \Ziemia   -^
>ŁW»<tf-.      jj??*^     ]	j
;       ^i/f™*^*       yj   ........:X-^._.^
''-•,  Witebsku!  J&nofeitóf      Księstwa   ^'\
                     {'Brańsk   '•    y
i.      Starodub      \	: ^-
?   Ziemie      \ ...-••*•.
—/••'Ćzernihowsko-/'	.
Siewierskie   /                   .
•' Czernihów
®       stolice państw o •      ważniejsze miasta
Wielkie Księstwo Litewskie w XV w.
koń praktycznie liczyć on nie mógł, był to za słaby sojusznik, aby zdołał przeważyć szalę na jego korzyść. Uwidoczniło się to w wielkiej bitwie pod Wiłkomierzem (w miejscowości zwanej odtąd Pobojsk — po-boisko), gdzie mimo posiłków krzyżackich 1 IX 1435 r. Świdrygiełło doznał w starciu z wojskami polsko-litewskimi straszliwej klęski. Poczęli go teraz opuszczać najwierniejsi stronnicy, nawet sami Rusini, gdyż Zygmunt przywilejem z 6 V 1434 r. zrównał ich w prawach z Litwinami i tym samym zjednał sobie. Toteż w następnych latach Świdrygiełło, całkowicie osamotniony i zupełnie załamany, poszedł — jak powiada latopis — na Wołoszczyznę „paść barany", a w 1438 r. Zygmunt począł „kniażyć na wielkim kniażeniu na Litewskim i na Ruskim". Jednakże przykry charakter tego Kiejstutowieża, ustawiczne węszenie wokół zdrady, surowe kary, konfiskaty majątków, więzienia, wyroki śmierci, jakie rzucał na swe otoczenie, sprowadziły nań gwałtowną śmierć. „Za wolą i zgodą wszystkich litewskich panów i kniaziów" w Niedzielę Palmową 20 III 1440 r. Zygmunt Kiejstutowicz zginął pod razami zamachowców. Śmierć jego wywołała niemałe zamieszanie w państwie. Tron usiłował zagarnąć syn Zygmunta, Michajłuszka, pretendo-
86

wał doń również wieczny malkontent-wichrzyciel Świdrygiełło, ale zwyciężył trzeci obóz, który za zgodą króla Władysława III sprowadził do Wilna 11-letniego królewicza Kazimierza Jagiellończyka. Dnia 29 VI 1440 r. bojarzy, bez porozumienia z Polakami, obwołali Kazimierza wielkim księciem litewskim. Unia była zerwana.
POSTĘPY OSADNICTWA LITEWSKIEGO W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU
   Z rzadka tylko przerywany latami pokoju, kończył się w 1440 r. okres feudalnych wojen — obronnych wobec Krzyżaków, zaborczych na Rusi i domowych na Litwie. Wyludniły one kraj, którego całe połacie świeciły zgliszczami i pustką, zubożyły ludność wiejską, ale wzbogaciły bojarów. Wojny te kosztowały Litwę morze krwi i łez, ale nie załamały jej gospodarczo, choć rozwój kraju ogromnie utrudniły i zahamowały. Mimo to w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym Litwy za czasów Jagiełły, a zwłaszcza Witolda i jego następców, dokonał się wyraźny postęp. Ledwo ucichł zgiełk wojenny na granicy krzyżackiej, a już w latach 1422, 1425 Żmudzini pojawili się pod Skirstymoniem i Połągą zakładając w puszczach nowe osady. Z Auksztoty zaś „szli za Niemen", na tereny pojaćwieskie coraz liczniejsi osadnicy.
POCZĄTKI LATYFUNDlOW MAGNACKICH ZA WITOLDA
   Powiększała się tedy przestrzeń uprawna i przybywało ludności. Równolegle do rozwoju osadnictwa następowało tworzenie się wielkiej i średniej własności ziemskiej. Żeby wzmocnić gospodarczo bojarów, Witold masowo nadawał im po jednym, dwóch, lub po kilku poddanych — wełdamów. Wdzięcznie go za to wspominali jeszcze w XVI w. bojarzy litewscy mówiąc, że „wieliki kniaź Witowt prostemu człowieku wiełdonych nie daiwał, odno bojarom, liudiem dobrym". Najbardziej zasłużeni i najbliżsi w. księciu bojarzy otrzymywali nie raz i nie dwa nawet całe włości; ich majątki urastały do rozmiarów latyfundiów. Przykładem służy tu Wojciech Moniwid, starosta w 1395 r., wojewoda wileński w latach 1413—1423. W 1396 r. otrzymał on od Witolda sioło Gieranony (Subotniki) w powiecie oszmiańskim, ma się rozumieć z przyległymi wsiami. Potem w 1403 r. uzyskał Żuprany i Mirkliszki, również z wioskami. W 1407 r. Witold obdarzył go nowym przywilejem dodając mu dobra we włości Korejki, włość Szoptowo na Smoleń-szczyźnie oraz kilka majątków nad Berezyną dnieprzańską. Te rozległe już dobra, liczące około 40 wsi, powiększył mu Witold w 1409 r. o dalsze 4 wsi w Oszmiańskiem. Dobra Moniwida dają się szacować na około 500 poddanych dymów, posiadłości zaś jego syna, Iwaszki Moni-widowicza, który wzorem ojca osiągnął również pod koniec życia (t 1458) godność wojewody wileńskiego, wynosiły w połowie XV w. około 2 tys. dymów. Podobne, acz może nieco mniejsze, majętności gromadzili w tymże czasie Kieżgajłowie, Gasztołdowie, Radziwiłłowie
87

Przywilej w. księcia Witolda dla Moniwida z 1409 r. nadający mu Nowe Sioło
i inne dobra
i inni. Jest rzeczą znamienną, że Witold i jego następcy na ogół unikali tworzenia większych fortun bojarskich na Litwie etnicznej (wyjątkiem potwierdzającym tę regułę są wielkie posiadłości Kieżgajłów na Żmudzi), szczodrze za to szafowali ziemią i ludźmi poddanymi na Rusi, która stała się naturalnym terenem ekspansji majątkowej bojarów litewskich. Być może, w wyniku takiej polityki donacyjnej władcy litewscy pragnęli ściślej związać bojarstwo litewskie z interesami państwa — utrzymaniem opanowanych ziem ruskich i ich integracją z Litwą.
    Oczywiście latyfundia te rosły nie tylko dzięki osobistej hojności w. księcia, czyli hospodara. Bojarzy byli bowiem tą siłą społeczną, na której opierała się władza hospodarska. Liczne nadania wielkoksiążęce miały więc głęboki sens społeczno-polityczny: zdobywały one panującemu wiernych wykonawców jego woli, gruntowały jego władzę.
UPRZYWILEJOWANIE BOJARÓW NA POCZĄTKU XV WIEKU
   Zasłużonym w służbie państwowej i osobistej hospodar nadawał dobra ziemskie za „służbą wiernuju" czy też „służbu nam wiernuju a nikoli nieomieszkanuju".
   Nadania dóbr ziemskich były czasowe lub wieczyste. Dobra nadane czasowo „do woli i łaski" monarchy, zwane beneficjami (na Zachodzie) bądź „kormleniami" (na Rusi), mogły być w każdej chwili odebrane bojarowi. Na posiadłościach bojarskich, które przeważnie jeszcze nie
88

posiadały immunitetu, dziedzicznych i nabytych, ciążyły obok służby wojskowej rozliczne powinności. Stąd też dochód z nich bywał mały i często nie starczał właścicielowi, choć ten z reguły dopomagał sobie tworząc własne gospodarstwo dworskie. Toteż bojarzy poczęli dobijać tię u w. księcia rozszerzenia swych praw majątkowych oraz immunitetu. Kilku gwarancji, jak pełna własność dóbr dziedzicznych, zwolnienie od hospodarskich robocizn, udzielił im już Jagiełło w 1387 r. Ale przywilej jego, zdaje się, nie wszedł, przynajmniej całkowicie, w życie. Akt horodelski 1413 r. utwierdzał wprawdzie postanowienie o nietykalności majątków dziedzicznych, a nawet rozszerzył je na dotychczasowe darowizny Jagiełły i Witolda, ale zarazem ograniczył krąg uprzywilejowanych do 47 rodów zbratanych ze szlachtą polską w Horodle. Dopiero przywilej Zygmunta Kiejstutowicza 1434 r., rozciągnięty również na Rusinów, znacznie rozszerzył prerogatywy bojarów. Wprowadził on m.in. powszechną już na Zachodzie zasadę nietykalności osobistej bojarów, których nie było wolno więzić bez wyroku sądowego. Przywilej ten zwalniał też dobra bojarskie od dziakła. Tak stopniowo dzięki nowym przywilejom, nowym prawom i nadaniom dóbr bojarstwo litewskie zaczynało się przekształcać w stan szlachecki, tj. warstwę ludzi związanych jednakowym uprzywilejowaniem. W łonie tej warstwy wytworzyła się liczna klasa feudałów, tj. takich bojarów, którzy posiadali dobra ziemskie z poddaną ludnością.
UCISK LUDNOŚCI WIEJSKIEJ NA PRZEŁOMIE XIV I XV WIEKU
   Ludność wiejska po dawnemu dzieliła się na dwie warstwy, poddanych wełdamów i wolnych łaukininków, obok których żyli na ziemi dworskiej kojmincy oraz czeladź niewolna. Kojmincy i czeladź niewo-Ina służyli do pracy w pańskim dworze. Dwory-gospodarstwa feudałów nie były jeszcze wielkie, przeciętnie miały one po kilka soch ziemi uprawnej. Znajdujące się w obrębie własności hospodarskiej, bojarskiej czy kościelnej gospodarstwa chłopskie bywały z reguły wielkoro-dzinne, rodowe. Często jednak dzieliły się one i rozpadały na mniejsze, rodzinne gospodarstwa. Nad ogół wolnych wieśniaków wybijali się zamożniejsi gospodarze i nierzadko przechodzili oni do rzędu rozmaitego rodzaju sług hospodarskich czy nawet bojarów. Świadczenia ludności w porównaniu z dobą pogańską nie zmieniły się. Dziakło, dań miodowa i kuniczna, posiedź, srebrszczyzna, wreszcie posługi zawodowe oraz niewielkie jeszcze robocizny, jak koszenie siana czy pomoc w żniwach — oto najważniejsze powinności obowiązujące „iuxta antiąuam consuetudinem", według starodawnego obyczaju. Zdaje się wszakże, że począł ulegać zmianie system wnoszenia podatków od dymu, gdyż od końca XIV w. coraz częściej spotyka się tzw. służby, występujące w Auksztocie i na Rusi. Służba było to gospodarstwo chłopskie nieokreślonej wielkości, pierwotnie złożone może z jednego, a z biegiem czasu z kilku dymów, obciążonych pewną sumą powinności. Godne wreszcie uwagi jest to, że powszechna na Zachodzie i w Polsce dziesięcina koś-
89

Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje miejskie od XIII do XVI w.
cielna zupełnie się na Litwie nie przyjęła, gdyż chłopi w ogóle jej nie dawali, jedynie niektórzy feudałowie dobrowolnie zapisywali ją kościołowi ze swoich dworów. Ograniczenie swobody osobistej chłopa, a nawet zdarzające się wypadki wyzucia z ziemi, przywiązanie chłopa do osoby i gruntów pańskich, mające miejsce w dobrach bojarskich i kościelnych, nie pozostały bez wpływu na postawę mas. O tym, że niełatwo było je zmusić do uległości, świadczy powstanie chłopskie na Żmudzi w 1418 r. skierowane przeciw bojarom i kościołom. Na polecenie Witolda powstanie to zostało krwawo stłumione przez starostę żmudz-kiego Rumbolda Wolimuntowieża; 60 jego przywódców i uczestników zapłaciło szyją za udział w buncie.
ROZWÓJ MIAST I HANDLU OD KOŃCA XIV DO POŁOWY XV WIEKU
   Obok wsi rozwijały się również miasta, szczególnie stołeczne Wilno. W 1387 r. Wilno otrzymało od Jagiełły pierwszy w W. Ks. Litewskim przywilej na prawo magdeburskie i wkrótce zorganizowało swój samorząd. Na czele samorządu stał wójt, którym został wymieniony w 1397 r. „advocatus Wyszko". Część Wilna, zwana później jurydyką zamkową (obok niej istniała od 1387 r. jurydyką biskupia), podlegała jednak nadal władzy starosty wileńskiego. W 1408 r. prawo magdeburskie otrzymało również Kowno. W miastach podstawowe znaczenie miało rzemiosło, zaspokajające głównie potrzeby miejscowe rynku oraz okolicy. Liczne w nich były karczmy, karmy kupieckie i „kletki"
90

mięsne, istniejące też w coraz liczniejszych miasteczkach. Wilno rozwijało ożywiony handel dalekosiężny. Przywilejami z 1432 i 1441 r. zwolnione zostało od myt w 14 największych miastach W. Ks. Litewskiego, co musiało wpłynąć na wzrost jego obrotów handlowych. Obok tradycyjnych szlaków handlowych Wilno—Ryga—Psków—Nowogród— Połock—Moskwa—Kijów—Królewiec—Gdańsk od końca XLV w. coraz większego znaczenia nabiera droga do Polski na Lublin—Kraków. Sam Jagiełło w 1383 r. zachęcał „naszych miłych mieszczan lubelskich" do podróży na Litwę, w której zapewniał im wolny handel.
   Z Rygą, najważniejszym w średniowieczu i później partnerem handlowym Litwy, usiłowała konkurować organizacja miast i kupców niemieckich nad Bałtykiem, zwana Hanzą. W okresie 1400—1532 czynny był w Kownie kantor hanzeatycki, prowadzony głównie przez kupców gdańskich, a skupiający przede wszystkim wosk. W Wilnie dla kupców niemieckich wydzielono osobną ulicę Niemiecką, a dla przyjezdnych otwarty był przy niej „dom niemiecki". Oficjalnej placówki Hanza w Wilnie nie posiadała. Gdańszczanie w handlu z Litwą wyparli swoich konkurentów z Elbląga i Torunia, a nawet częściowo i z Królewca, utrzymali się jednak na rynku litewskim kupcy z Bremy i Lubeki. Hanza mogła prowadzić bezpośredni handel na Litwie, gdy kupcy litewscy w Gdańsku musieli respektować prawo składu i odsprzedawać swoje towary miejscowym pośrednikom, przez co ponosili straty i co było powodem ostrych zatargów, zwłaszcza między Kownem a Gdańskiem. Z zagranicy szły na Litwę obok niezbędnej soli głównie wyroby żelazne (w tym broń) oraz sukno. W wywozie największy udział miały futra i wosk. Życie miejskie słabiej rozwijało się na Żmudzi. Kiedy w 1417 r. przybyli tam duchowni, aby założyć biskupstwo, ze zdumieniem stwierdzili, że „nie jest w zwyczaju tamtejszego ludu po miastach mieszkać". Istotnie, większych osad typu miejskiego i budowanego na wzór zachodni na Żmudzi nie było, choć istniały tu rolnicze miasteczka.
OŻYWIENIE KULTURALNE NA LITWIE NA PRZEŁOMIE XIV i XV WIEKU
   Jednocześnie z postępem gospodarczym przeżywała Litwa okres szybkiego rozwoju kulturalnego. Znamienne i godne podziwu jest to, że silne w tych czasach obce wpływy kulturalne i językowe, ruskie, polskie, łacińskie, niemieckie, a nawet tatarskie, potrafili Litwini obrócić na własną korzyść, a nawet użyć ich jako narzędzia krzewienia litewskiej świadomości narodowej. Pobudziły one i rozwinęły życie umysłowe w społeczeństwie litewskim, zwłaszcza w jego wyższych warstwach. W języku ruskim powstały, lecz przeniknięte są duchem litewskim, najdawniejsze latopisy litewsko-ruskie, jak Rodstwo wiellkich kniaziej litewskich (około 1398) czy Pochwała Witowta (około 1430). Wraz z chrystianizacją zaczęła się tworzyć sieć szkół przykościelnych. Pierwsza z nich powstała przy katedrze wileńskiej po 1387, a przed
91

1397 r., druga w Trokach po 1409 r. Wkrótce też po unii pierwsi Litwini poczęli zjawiać się na zagranicznych uniwersytetach — w Pradze czeskiej, gdzie w 1389 r. studiowali Bartłomiej Keynstot i Mikołaj Ker-smont, a następnie w Krakowie. Uniwersytet w Krakowie, odnowiony w 1400 r. i otoczony troskliwą opieką Jagiełły, stał się główną kuźnią pierwszych kadr inteligencji litewskiej. W latach 1402—1440 przybyło doń po wiedzę około 38 Litwinów, a niektórzy z nich, jak Stanisław z Wilna, po 1427 r. dochodzili nawet do godności profesorów tegoż Uniwersytetu. Drugim z kolei rektorem Wszechnicy Jagiellońskiej był zresztą Litwin, książę Jan, prawdopodobnie wnuk Kiejstuta, rektor w 1401 r.
   W toku tych wielkich przemian i walk o niepodległość ukształtował się ostatecznie feudalny naród litewski. Wyrazem rozwijającej się świadomości narodowej Litwinów tej epoki są słynne słowa Witolda z 1420 r., który na krzyżackie pretensje do Żmudzi odpowiedział, że Żmudź i Auksztota to „unum ydeoma et uni homines" — ten sam język, ci sami ludzie, czyli jeden naród — Litwa.
    
V. LITWA POD RZĄDAMI
MOŻNOWŁADCÓW
OD POŁOWY XV DO POŁOWY
XVI WIEKU

N,
ROZWÓJ OSADNICTWA
I ZALUDNIENIE LITWY	.    _
OWĄ epokę historyczną w dziejach
Litwy, okres od połowy XV do połowy XVI w., znamionują przede wszystkim wielkie przeobrażenia gospodarcze i społeczne. Na ich tle rozgrywały się dramatyczne nieraz wydarzenia polityczne, atoli toczyły się one poza granicami Litwy etnicznej i na życie narodu większego wpływu nie wywarły.
Litwa z wstąpieniem na tron Kazimierza Jagiellończyka (1440—
—1492) wkroczyła w okres szybkiego, żywiołowego rozwoju sił wytwórczych. Rozwój ten wyrażał się głównie w niezwykle dużym przyroście naturalnym ludności oraz nader prężnym, spontanicznym procesie osadniczym. Litwa rozporządzała wielkimi obszarami dla kolonizacji na pograniczu pruskim i łotewskim, które leżały pustką skutkiem wojen krzyżackich. Przed osadnikiem litewskim stała też otworem dawna ziemia jaćwieska, niemal całkowicie wyludniona przez wojny XIII—
—XIV w. Ona też przede wszystkim stała się obiektem ekspansji o-sadniczej. Po 1422 r. na tereny pojaćwieskie z czterech stron wkroczyło różnojęzyczne osadnictwo. Zza Niemna od wschodu w puszcze dajnowskie i sudawskie wdzierali się Litwini z Auksztoty, z północy szli osadnicy żmudzcy, z południowego wschodu dążyli Rusini, wreszcie od południowego zachodu napływała fala osadnictwa mazurskiego, polskiego. Podstawową jednak część rozległej ziemi jaćwieskiej skolonizowali Litwini, którzy następnie jęli przekraczać granicę i osadzać się w Prusach północno-wschodnich, w dawnej Skalowii. Ku połowie XVI w. wstępna kolonizacja puszcz jaćwieskich została w ogólnych zarysach ukończona. Zagospodarowane obszary zaniemeńskie, tak zwany kraj zapuszczański, objęły przestrzeń około 9 tys. km2. Zaludnili też Litwini około połowy XVI w. pogranicze łotewskie, ciągnęli nawet, choć z rzadka, do swych dawnych historycznych siedzib, na Ruś. Litwini w okresie 1440—1548 przejawili niezwykłą żywotność kolonizując około 25 tys. km2 puszcz i pustkowia. W połowie XVI w. litewskie terytorium etniczne osiągnęło największe w czasach historycznych rozmiary około 100 tys. km2. Żmudź obejmowała około 21 tys. km2, litewska część
93

woj. trackiego ogarniała 23 885 km2; Litwini zamieszkiwali następnie przeważną (około 35 tys. km2) część woj. wileńskiego, liczącego około 42 445 km2. W sumie ziemie litewskie w granicach państwowych zajmowały 87 330 km2. Poza tym zwartym terytorium znajdowały się, już na terenie ruskim, znaczne wyspy osadnictwa starolitewskiego, jak włości Zdzięcioł, Pierszaje i inne; wreszcie poza granicą, w Prusach, Litwini zajmowali do 9 tys. km2.
   Wielki rozmach osadnictwa litewskiego był jednym z przejawów gwałtownego przyrostu naturalnego ludności, jaki zwykle ma miejsce w okresach powojennych. W połowie XV w. Litwa, być może, nie liczyła więcej niż 500 tys. mieszkańców. Za to około 1528 r., z którego pochodzą pierwsze materiały pozwalające oszacować liczbę ludności, Litwa posiadała nie mniej niż 750 tys. głów, co przy obszarze 87,3 tys. km2 sprawiało, że gęstość zaludnienia zbliżała się do 8—9 osób na km2, a na terenach zagospodarowanych dochodziła do 20 i więcej. Tempo przyrostu naturalnego było bardzo wysokie — około 0,8% rocznie, i utrzymało się nadal po połowie XVI w. Gęstość zaludnienia Litwy była jednak niższa niż ziem polskich, przewyższała za to nieznacznie Białoruś.
ROZWÓJ GOSPODARCZY
   W tym czasie, kiedy panowie litewscy wiedli z Polakami spory o unię i kiedy na wschodzie toczyły się wojny z Moskwą, ziemie litewskie korzystały z dobroczynnych następstw długotrwałego pokoju. Okres wielkiego rozwoju przeżywały miasta i miasteczka Litwy. Do 1548 r. z dawnych grodów i siół, będących ośrodkami włości, a nawet z osad zakładanych na „surowym korzeniu", wyrastały liczne miasteczka, których powstało co najmniej 120. Feudałowie dbali o ich zakładanie i rozwój, gdyż przynosiły one dodatkowe dochody. Miasteczko, choć z reguły rolnicze, było istnym zbiorowiskiem karczem, których ilość niekiedy nawet przewyższała liczbę domów: w jednym domu mogły się znajdować aż trzy karczmy: piwna, miodowa i gorzałczana, jako że na każdy z tych trunków trzeba było posiadać osobne prawo wyszynku, udzielane za odpowiednią opłatą przez feudała. Każde z miasteczek urządzało zwykle raz w tygodniu targ, na który tłumnie przybywała ludność wiejska i zjeżdżali pozamiejscowi kupcy, którym zabraniano pokątnego handlu po siołach z pominięciem targu.
   W okres świetności wkraczało miasto Wilno, choć w 1530 r. dotknął je pożar. Maciej Miechowita w 1517 r. tak pisał o stolicy Litwy Wilnie: „Jest ono takiej wielkości jak Kraków z Kazimierzem, Kleparzem i wszystkimi swoimi przedmieściami, lecz domy tutaj nie dotykają się, jak jest w naszych miastach [czyli w Polsce], ale często rozdzielają je ogrody i zieleńce".
    Miasto wzbogacało się o reprezentacyjne budowle, jak renesansowy pałac wielkoksiążęcy na terenie Zamku Dolnego i nową katedrę z 1538 r.
94

Zamek w Trokach na jeziorze Galve XIV—XV w.
Piękne kamieniczki wznosili też i mieszczanie, patrycjusze miejscy, stawiając swe siedziby wzdłuż ulic „pod sznur ciągnionych". Coraz to przybywało nowych kościołów i cerkwi, które po dziś dzień nadają Wilnu szczególny urok miasta, gdzie krzyżowały się style i kultury narodowe, gdzie współżył i współtworzył Wschód i Zachód, gdzie Litwini, Ru-sini, Polacy, Niemcy, Żydzi, Tatarzy, Ormianie wyciskali swoje piętno na wileńskiej architekturze i sztuce. Nowością w życiu Wilna było powstanie cechów pod koniec XV w. Wprawdzie dawniej istniały w mieście prawosławne bractwa rzemieślnicze, ale miały one charakter towa-rzysko-religijny. Cech natomiast za swój główny cel uważał sprawy zawodowo-wytwórcze, monopolizował produkcję, określał jej jakość i ilość, wreszcie walczył z konkurencją nie zrzeszonych rzemieślników, tzw. partaczy, zabraniając im produkcji. Cech składał się z mistrzów, którzy mieli w nim głos decydujący, z czeladników (towarzyszy) i uczniów. Cech grupował rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych gałęzi wytwórczości. Pierwsze cechy w Wilnie założyli w 1495 r. złotnicy i krawcy. Do połowy XVI w. zorganizowało się osiem rzemiosł w sześć cechów. Inne rzemiosła, których wówczas znajdowało się w Wilnie nie mniej niż 42 (poświadczonych źródłowo), zaczęły się organizować później.
   Stanowiąc silną liczebnie i krzepnącą organizacyjnie społeczność, rzemieślnicy wileńscy wywalczyli sobie w 1536 r. prawo do udziału w samorządzie miejskim, dotąd opanowanym przez patrycjat kupiecki.
95

Kościół Św. Mikołaja i kościół Św. Anny w Wilnie z XVI w.
HANDEL W XV—XVI WIEKU
   Wielkie ożywienie panowało w handlu litewskim, w którym coraz większego znaczenia nabierał nowy towar: zboże. Rynkami zbytu dla zboża litewskiego, z folwarków, od chłopów, były głównie portowe miasta zagraniczne: Ryga i Królewiec. Obok nich coraz większą rolę w życiu handlowym Litwy poczęły odgrywać polskie miasta: Gdańsk, Poznań, Lublin i inne, którym Litwa dostarczała dużych ilości futer, skór i wosku. Obok tych towarów eksport litewski obejmował drewno, popiół, dziegieć. Najważniejszymi przedmiotami importu były: sól, żelazo i wyroby żelazne, jak kosy, sierpy, topory, noże, wreszcie sukna oraz luksusowe towary: wino itd. Żywe były też kontakty handlowe Litwy z państwem moskiewskim, ale utrudniały je wojny.
   Bez przeszkód rozwijał się handel wewnętrzny. Na rynkach miejscowych chłopi sprzedawali (i kupowali też) zboże, bydło, skóry, miód, nabywając w zamian sól, ryby, czasem pieczywo. Poszukiwane były wyroby rzemiosła: narzędzia żelazne, odzież, obuwie, tkaniny.
   Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych wymagał coraz większej ilości monety, a tej Litwa od czasów Witolda nie biła, posługując się czeskimi groszami. Około 1490 r. powstała jednak w Wilnie mennica wielkoksiążęca i w przeciągu 16 lat, do końca panowania Aleksandra Jagiellończyka, wypuściła litewskich pół groszków i „pieniazi" (denar-ków) na sumę 18 mln groszy.
Postęp w dziedzinie wiejskich sił wytwórczych, jaki przeżywała Li-
96



ł         Pti
Przywilej w. księcia Aleksandra dla pani Hanny Mikolajowej Iljiniczowej na targi w jej dobrach w Zelwie i Iwaczowiczach z 1 VIII 1501 r.
twa od połowy XV w., był przede wszystkim procesem ilościowego wzrostu. W technice gospodarczej jakichś istotnych nowości nie widać. Zwiększały się więc użytki rolne, wzrastały nieco plony, które sięgały 3—5 ziaren, rozpowszechniały się żelazne narogi do sochy, rozszerzała się hodowla bydła.
   Istotne, ale trudno uchwytne zmiany dokonywały się za to w rzemiośle, zwłaszcza miejskim. Postęp techniczny miał miejsce w garncarstwie, gdyż tu zaczęto się posługiwać kołem garncarskim do toczenia naczyń. W związku z dawniejszym wynalazkiem broni palnej Litwa zdobyła się na własną ludwisarnię, założoną w Wilnie około 1540 r. Ludwisarnia ta produkowała działa, hakownice i arkabuzy. Powstała też puszkarnia w Olkienikach w 1551 r. i pracowała aż do 1655 r.
ROZSZERZENIE UPRZYWILEJOWANIA BOJARÓW I POWSTANIE STANU SZLACHECKIEGO
   Rozwojowi sił wytwórczych towarzyszyły dogłębne przeobrażenia w dziedzinie stosunków społecznych, gospodarczych i ustrojowych. Nastąpiło ogromne rozszerzenie uprzywilejowania bojarów, w szczególności zaś wąskiej warstwy panów, i utwierdzenie poddaństwa chłopów. Po przywilejach ziemskich 1387, 1413, 1434 r. następny wielki przywilej wydał bojarom Kazimierz Jagiellończyk w 1447 r. Przywilej ten uznawał wprowadzoną w 1434 r. zasadę „neminem captivabimus", zabezpieczając wolność osobistą bojarów, oraz udzielał im nowych, daleko idących koncesji. Najważniejszą z nich było zniesienie obowiązku da-
97

    :   BintyliszĄ SSwifta
 

                o torżyniony -Małe
"edyngiany
orn
*&le      -Oynabur
        Suwieki \ Uszpoi
 

Litwa w połowie XVI w.
     Daugieliszkio • ry    j
Braużyszki     Krew. i  Uciszany    ' Surniiiszki°
Gieranony	-nmim
o           0Zygmunciszki              ">"utji
,- uirokiele   °Upniszki	Pierszaje/
:   *      gubrowna ylwie        OBakszty    X
-  V* ^SigSj*.---' ,o/;   M

nin z dóbr bojarskich i na rzecz państwa, z wyjątkiem posiedzi (stanu, czyli gościny), budowy i naprawy grodów. Przywilej zarazem oddawał sądownictwo nad ludnością dóbr prywatnych w ręce właścicieli — bojarów. Odtąd nie państwo, ale pan feudalny stawał się jedynym sędzią swych poddanych. Na koniec, panujący umawiał się z bojarami, że nie będą wzajem przyjmowali do swych majątków zbiegłych poddanych. Przywilej 1447 r., potwierdzany i uzupełniany w latach 1492, 1506, 1529, 1547, był wielkim triumfem bojarów: obecnie wszystkie daniny ludności ze swych dóbr mogli obracać na własny użytek, osiągnęli nad swą poddaną ludnością pełną władzę sądową. Dzięki temu bojarzy na wzór kościoła katolickiego, który podobne prawa otrzymał jeszcze w 1387 r., mogli zaprowadzić całkowite poddaństwo w swych posiadłościach i wyodrębnić się od reszty społeczeństwa jako stan szlachecki.
ZRÓŻNICOWANIE MAJĄTKOWE BOJARÓW-SZLACHTY W POCZĄTKU XVI WIEKU
   Społeczność szlachecka na Litwie, choć jako stan jednolita, złączona wspólnym uprzywilejowaniem, jako klasa społeczna uległa w okresie 1440—1548 ogromnemu zróżnicowaniu. Społeczność ta rozpadła się na cztery zasadnicze warstwy. Najniżej stali tzw. „zdymnicy" i „podymnicy", którzy własnych poddanych nie mieli, a na potrzebę wojenną wyprawiali się pieszo. Ci należeli do stanu szlacheckiego, ale jako niemajętni do klasy feudałów nie zaliczali się. Drugą warstwę, najbardziej liczną, stanowiła drobna szlachta okoliczna (czyli zamieszkała w „kołach", od czego poszła późniejsza okolica), zaściankowa, zagrodowa, która miała po kilku lub kilkunastu poddanych najwyżej, ale niezdolna utrzymać się z danin chłopskich, sama lub przy pomocy poddanych pracowała na roli. Trzecią warstwę, też liczną, tworzyła średniozamożna szlachta, która rozporządzała kilkudziesięcioma poddanymi i mogła już żyć na koszt chłopski całkowicie. Ostatnia, najmniej liczna warstwa, to kilkudziesięcioosobowy zastęp panów i kniaziów. Każdy z nich liczył swych poddanych na setki i tysiące dymów. Oto jak przedstawiał się stan posiadania najmożniejszych rodów pańskich i kniaziowskich w świetle popisu wojskowego z 1528 r.:
   Ogółem na 19 842 koni, wystawione przez szlachtę W. Ks. Litewskiego w 1528 r., wymienione rody pańskie kniaziowskie dostarczały ich blisko 30%. A stanowiły one zaledwie ułamek procentu społeczności szlacheckiej, liczącej podówczas z górą 13 tyś, rodzin (z tego ponad 6 tys. rdzennie litewskiej szlachty). A do rzędu tych prawdziwych po-tentatów-latyfundystów należało jeszcze biskupstwo wileńskie, które w połowie XVI w. posiadało przeszło 6 tys. poddanych dymów i było szóstą z kolei fortuną w W. Ks. Litewskim.
   Ta prawdziwa rewolucja w strukturze własności ziemskiej w W. Ks. Litewskim dokonała się w przeciągu jednego stulecia, rozpoczął ją Witold, a zakończył Zygmunt August (1544—1572 w. ks. litewski, 1548— —1572 król polski). Z rąk monarchów litewskich dziesiątki tysięcy pod-
100

Latyfundia magnackie w 1528 roku


Liczba
Liczba
Lp.
Rody
wystawianych koni
posiadanych dymów
1
2
Kieżgaj Iowie Radziwiłłowie
768 760
12288 12160
3 4
Gasztołd Olbrycht Olelkowicz Juri, kniaź
466
433
7456 6928
5 6
Ostrogski Konstanty, kniaź Ościkowicze
426 338
6816 5408
7
Hlebo wieże
279
4464
8 9 10
Zabrzezińscy Jan, biskup wileński Kiszka Piotr
258 236
224
4128 3776 3584
11
Chodkiewicz Aleksander
201
3216
12 13 14 15 16
Sanguszkowie, kniaziowie Iljinicze Sapiehowie Bohowitynowicze Zenowiewicze-Korsakowie
170 160 153 138 138
2720 2560 2448 2208 2208
17
Korsakowie
137
2192
18
Zenowiewicze
136
2176
19
Kostewicze
126
2016
20
Holszański Paweł, kniaź
122
1952
21
Niemirowicze
115
1840
22
Chrebtowicze
112
1792
23
Pac Mikołaj
97
1552

Razem
5993
95888
danych dymów chłopskich przeszło na własność wielkiej rzeszy bojarów i wąskiego grona panów świeckich i duchownych. Ze szczodrej ręki hospodara panowie otrzymywali rozległe majętności. Zwykłym bojarom hospodar nadawał po jednym lub po kilku poddanych, najchętniej ludzi „błądzących" (włóczęgów), albo takiego, co „niedajet diej nija-koje poszliny" (daniny), z zastrzeżeniem niekiedy: „zechcą li za nim być". Zezwalał też hospodar „ludzi za siebie zwać, a samemu sądzić". Podczas gdy u schyłku XIV w. co najmniej 80% ludności pozostawało pod władzą hospodara i cieszyło się wolnością osobistą, to około 1528 r. odsetek ten zmalał do 30. Własność szlachecka w tymże czasie gwałtownie zwiększyła się do około 65%, reszta, tj. około 5%, przypadła na dobra kościelne.
ROZWÓJ FOLWARKÓW I PAŃSZCZYZNY OD KOŃCA XV DO POŁOWY XVI WIEKU
   Temu niebywałemu rozwojowi wielkiej i średniej własności ziemskiej, jakiego podówczas nie obserwuje się w Polsce, a który tylko na
101

Rusi nowogrodzkiej może znaleźć swoją analogię, poczęło dotrzymywać kroku inne, bardzo poważne w swych skutkach zjawisko: gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Dawniej, w XIII—XIV w., i jeszcze w połowie XV w. gospodarka dworska, oparta na pracy czeladzi nie-wolnej, rzadziej poddanych kojminców, była dla feudała głównym źródłem egzystencji, była poniekąd koniecznością życiową. Niewielkie daniny od nielicznej jeszcze poddanej ludności, a także łupy wojenne, nie były wystarczające dla bojara nie piastującego urzędów państwowych. W drugiej połowie XV w., na dobre na przełomie XV i XVI w., pański dwór, dotąd nastawiony na zaspokajanie potrzeb żołądka swego właściciela, zaczyna się przekształcać w produkujący na zbyt folwark. Dla feudała folwark staje się źródłem dodatkowych dochodów, rękojmią wystawnego życia, przynosi bowiem takie zyski, jakich nigdy by nie można osiągnąć z danin chłopskich, których zresztą nie wolno było zwiększać ponad miarę, bo to rujnowałoby poddanych. Folwarki zaś można było rozszerzać o nowe ziemie, zakładać dalsze.
   Folwark rozwinął się głównie dzięki wielkiemu zapotrzebowaniu na zboże w Europie zachodniej, która w XV—XVI w. przeżywała okres burzliwego rozwoju życia miejskiego, rzemiosła, handlu i kryzysu gospodarki rolnej, wywołanego rugowaniem chłopów z ziemi przez wielkich właścicieli, którzy woleli zakładać hodowlę owiec czy winorośli, niż trzymać na swych gruntach krnąbrnych poddanych. Prekapitalisty-czne uprzemysłowienie Europy zachodniej spowodowało, że powstała pomyślna koniunktura dla zboża wschodnioeuropejskiego. Ona to, a obok niej także stale rosnące spożycie w dworach feudałów, którzy utrzymywali całe zastępy sług i klienteli, powodowały zwiększanie pa-szni (gruntów) folwarcznych na Litwie. Również rynek wewnętrzny skutkiem wzrostu miast potrzebował coraz większych ilości zboża na chleb, piwo, gorzałkę.
   W powiększaniu starych i zakładaniu nowych folwarków przodowali feudałowie świeccy i duchowni, za którymi nie pozostawał daleko w tyle sam hospodar. Około połowy XVI w. biskupstwo wileńskie w swych majętnościach posiadało już około 50 dworów-folwarków, z tego 19 na Litwie, a 31 na Rusi. W strukturze dochodów feudała coraz większy był udział folwarku, np. biskupstwo wileńskie w 1539 r. osiągało ze swych litewskich dworów co najmniej 42% ogółu wpływów, a z ruskich 21%. Radziwiłłowie w swych Kiejdanach i Birżach około 1520 r. uzyskiwali z folwarku do 40% ogółu dochodów. Feudałowie szybko zrozumieli, że folwark to dla nich „złoty interes", że dochód z sochy ziemi folwarcznej znacznie przewyższa wartość danin wnoszonych z sochy ziemi chłopskiej. Opłacało się im więc znosić czy zmniejszać daniny i zapędzać chłopów do pańszczyzny na folwarku. Obok tjahłych wełda-mów na folwarku pracowała też często czeladź niewolna i kojmincy. Jednakże około połowy XVI w. główną siłą roboczą na folwarkach stają się ludzie tjahli, czyli pańszczyźniani (tjagło oznaczało ciężary w ogóle, głównie jednak robocizny).
102

WZROST WYZYSKU PODDANEGO CHŁOPSTWA W PIERWSZEJ POŁOWIE XVI WIEKU
   Feudałowie nie poprzestawali oczywiście na zakładaniu folwarków, lecz starali się jednocześnie, gdzie można, zwiększać daniny chłopskie. Powinności ludności danniczej w XV w. wnoszone ze służby składały się z dziakła i posiedzi. Dziakło obejmowało zwykle: beczkę żyta (około 203 1), beczkę owsa, wóz albo stóg siana, 1 koguta, 10 jaj, czasem jeszcze len. Wartość takiej dani w cenach z połowy XVI w. wynosiła: beczka żyta — 10 gr litewskich, beczka owsa — 5 gr, zaś siano, jaja, koguty (czy kura) w sumie około 5 gr, razem 20 gr. Posiedź wyceniano w połowie XVI w. na 10 gr. Tedy służba dannicza dawała daniny wartości około 30 gr. Bartnicy znowu dawali ze służby głównie miód. W XV i na początku XVI w. wnosili po pół łukna miodu (lub uszatek miodu, tyleż co pół łukna), co czyniło średnio 5 pudów miodu, a w cenach z końca XV w. przedstawiało równowartość 60 gr (pud 12 gr).
    Od schyłku XV w. coraz szerzej, w miarę rozwoju stosunków towa-rowo-pieniężnych, pojawiała się renta pieniężna (czynsz), która stosunkowo rzadko występowała na przełomie XIV i XV w. We włościach hospodarskich na Żmudzi w 1527 r. wyrazem przechodzenia na rentę pieniężną była zmiana posiedzi na czynsz od sochy. Podobnie w 1529 r. auksztockim włościanom w. książę nakazał oddawanie miezlewy (daniny w bydle w ramach stacji) pieniędzmi. Na przełomie XI i XVI w. renta pieniężna zaczyna się upowszechniać w dobra biskupstwa wileńskiego, a powoli też w posiadłościach magnackich, później i w bojarskich.
   Poddani hospodarscy na Żmudzi po 1527 r. płacili zwykle od sochy wołowej 30 gr (od końskiej połowę), nadto za owies, siano i len 10 gr. Jeśli więc służba rozporządzała tylko sochą ziemi, płacono z niej 40 gr. Bywały jednak służby złożone z 2 i więcej soch, wtedy dawały odpowiednio większy czynsz.
   Powinności ludzi tjahłych, których istniały dwie warstwy: wełdamo-wie i kojmincy, były dość zróżnicowane. Kojmincy, czyli żyjący na dworskiej ziemi poddani, zwykle w pierwszej połowie XVI w. „na służbę dzień w dzień chodzą, z czym rozkażą, czasem dają też po kurze i 10 jaj, nic nadto". Natomiast wełdamowie, na ogół uważani za ludzi tjahłych (danników odróżniano od wełdamów), pełnili pańszczyznę w mniejszym wymiarze, po 2—4 dni w tygodniu ze służby, czasem mniej, jak w dobrach hospodarskich, gdzie służono tylko po kilkanaście dni w roku. Dziakła też nie dawali, za to uiszczali niewielką opłatę pieniężną lub dań w naturze.
   Na ogół powinności chłopskie, jak to widać na przykładzie i danników, i tjahłych, ujawniały tendencję do stopniowego wzrostu. Przy tym wszystkim nie zawsze, zwłaszcza w dobrach bojarskich, bywały one jednolite w swym składzie i wysokości. O wysokości obciążeń chłopskich można sobie zdać sprawę na podstawie ówczesnych cen. Otóż według danych z 1529 r. gęś miała kosztować 3 gr, kura 6 gr, krowa 30 gr,
103

wieprz 30 gr, świnia 15 gr, owca lub baran 12 gr, wół 50 gr, koń roboczy 50 gr. A daniny ze służby posiadającej sochę ziemi wynosiły wtedy 40 gr.
   Od danin nie można było się uchylić. Jedynie klęska elementarna zwalniała chłopa od płacenia albo „wkupienia się" w bojar-stwo, co sprzedajni urzędnicy nierzadko umożliwiali bogatszym chłopom. Jeśli zaś wieśniak wzbraniał się ponosić obowiązujące go ciężary, zaczynał działać przymus: urzędnik książęcy czy pański przy pomocy sług uciekał się do tzw. grabieży, zabierając chłopu bydło i statki domowe lub wtrącając go do więzienia. Urzędnicy hospodar-scy zresztą przy okazji ściągania danin żądali także dodatkowych upominków dla siebie, a jeśli chłop wzbraniał się, czekała go grabież. Z tego powodu chłopstwo pałało do urzędników szczególną nienawiścią, podnosiło gwałt śląc skargi do hospodara. Na chłopskie „żałoby" w. książę odpowiadał zdawkowo: „my stariny nie rucha-jem, a nowiny nie uwodim". Lecz „starina" nie mogła się ostać wobec przemożnego działania praw rozwoju ustroju feudalnego, które nieuchronnie prowadziły do zwiększania w postaci „nowin" obciążeń chłopskich na rzecz panów.
POWSTANIE CHŁOPSKIE NA ŻMUDZI 1535—1537
   Na tle rosnącego wyzysku i zdzierstw urzędników hospodarskich doszło w latach 1535—1537 do zaburzeń chłopskich na Żmudzi. Z rąk chłopów zginął w 1535 r. jeden ciwun i namiestnik. Wielki książę nakazał ukarać winowajców bez miłosierdzia. Rozkaz jego wypełnili Tatarzy, którzy w 1536 r. ścięli 21 chłopów we włości Wie-szwiany. Tatarzy litewscy, których jeszcze Witold w 1397 r. osadził pod Trokami, byli wiernymi i ślepymi wykonawcami woli wielkich książąt i zawsze gotowymi na każde ich skinienie. Mimo represji zanosiło się na prawdziwe powstanie chłopskie. W 1536 r. zaburzenia bowiem ogarnęły włości Telsze, Wieszwiany, Birżyniany, Twery, Gondyngę. Powstało kilkuset chłopów, którzy zabili czterech swoich namiestników. Na wieść o tym starosta żmudzki Jan Radziwiłł posłał 600 koni w celu uśmierzenia buntu. Chłopów wtedy „na gardle karali, a statki ich wszystkie rozebrali ... jeno choromy [chaty] zostawiali puste". Padło wówczas ośmiu wieśniaków, a inni zbiegli. Mimo to niepokoje trwały w 1537 r. i w. książę zmuszony był wydać polecenie urzędnikom, by „żadnego pieniądza ani stacji i żywności na siebie i konie swoje nie brali" u chłopów.
   Na trudzie chłopskim, na krzywdzie poddanych rosły bogactwa i potęga panów. Dysponując ogromnymi środkami, uzyskiwanymi z rozległych latyfundiów, oligarchia litewska mogła wywierać przemożny wpływ na ustrój i politykę państwa, mogła przekształcać Litwę w państwo arystokratyczne. Jej dążeniu do przechwycenia władzy sprzyjała rozpoczęta za Witolda, a kontynuowana za Kazimierza Jagiellończyka centralizacja państwa.
104

CENTRALIZACJA PAŃSTWA W DRUGIEJ POŁOWIE XV WIEKU
   Centralizacja państwa polegała na ściślejszym podporządkowaniu poszczególnych ziem władzy hospodarskiej i wytworzeniu ministerialnych urzędów oraz instytucji. Kazimierz po uśmierzeniu buntu „czarnych ludzi" (pospólstwa) w Smoleńsku 1440/41 r. i po odparciu zamachu Michajłuszki, usiłującego w 1449 r. objąć Wielkie Księstwo, usunął w 1471 r. książąt kijowskich Olelkowiczów i ustanowił w Kijowie swego wojewodę. Żmudź jednak, na której czele w 1440/41 r. stanął poganin Dowmont, zdołała uzyskać w 1441 r. potwierdzenie swego samorządu w zakresie własnej administracji i sądownictwa. Najluźniej z państwem litewskim były związane ziemie czernihowsko-siewierskie i księstwa wierchowskie nad Oką, na pograniczu moskiewskim. Utrzymywali się wprawdzie nadal drobni książęta w Kobryniu, Pińsku, Turowie, Ho-rodku, potężni Olelkowieże siedzieli na Słucku, odrębnymi prawami, potwierdzanymi przez przywileje ziemskie, rządziły się ziemie: poło-cka, witebska, kijowska, Podlasie i Wołyń, ale bojarzy w całym państwie stanowili tę siłę, która była zainteresowana w usprawnieniu machiny państwowej i utrzymaniu jedności państwa. Bojarzy Rusini, równouprawnieni z Litwinami, przywykli uważać państwo litewskie za swoje. Proces zżycia się szlachty litewskiej i ruskiej, około połowy XVI w. doprowadzony do końca, rozwijał się na gruncie wspólnego uprzywilejowania i prowadził do wzmocnienia państwa.
   Wewnętrzne krzepnięcie organizacji państwowej szło w parze z .tworzeniem i wykształceniem centralnych urzędów i instytucji. Za Kazimierza ostatecznie uformowała się rada panów. Rada wielkoksiążęca istniała i dawniej, już za Mendoga, ale nie miała jeszcze ściśle określonych uprawnień, była organem doradczym. W drugiej połowie XV w. przekształciła się ona w samodzielny organ, działający niezależnie od osoby władcy, wyposażony w prawo sprawowania rządów w imieniu w. księcia pod jego nieobecność (kiedy przebywał w Polsce). W jej skład wchodzili biskupi wileński i żmudzki oraz wszyscy dygnitarze państwowi, a także powoływani przez hospodara urzędnicy ziemscy i dworscy. Kompetencje rady panów sankcjonował przywilej Aleksandra Jagiellończyka (1492—1506) z 1492 r., który oznajmiał, iż bez zgody rady nie będzie stanowił żadnych nowych praw. Przywilej ten powtórzył Zygmunt I w 1506 r.
   Tworzyły się też centralne urzędy o charakterze ministerialnym. Najpoważniejsze znaczenie osiągnął kanclerz, działający już od połowy XV w., zawiadujący prócz kancelarii wielkoksiążęcej sprawami zagranicznymi. Od połowy XV w. pojawił się urząd podskarbiego ziemskiego, zarządzającego skarbem państwowym, a obok niego powstał urząd podskarbiego dworskiego. Urząd hetmana ostatecznie ustalił się nieco później, od początku XVI w., kiedy wojny wykazały jego niezbędność. Jeszcze za czasów Witolda powstały urzędy marszałków — ziemskiego i dworskiego; ci pełnili funkcje sądowe oraz przyjmowali i odprawiali poselstwa.
105

SEJM I PRAWODAWSTWO
   W czasach Kazimierza rozwinął się też sejm walny, który w zasadzie miał być reprezentacją bojarów całego państwa, a w gruncie rzeczy stanowił organ magnaterii. Wykształcił się on z dawnych sejmów dzielnicowych, znanych na Litwie i w XIV w., a jeszcze wcześniej na Rusi. Sejm walny załatwiał sprawy wewnętrzne, głównie uchwalał podatki oraz wypowiadał się w sprawach polityki zagranicznej. Udział bojarów w sejmie w końcu XV, początku XVI w. ograniczał się właściwie do wysłuchania uchwał podjętych przez panów. Około połowy XVI w. bojarzy jednak poczęli domagać się wydatniejszej roli w sejmie. Na sejmach obozowych, urządzanych podczas zbierania się pospolitego ruszenia (jak w 1507, 1521, 1538 r.), kiedy szlachta brała tłumny udział w obradach, wywierała ona już poważny wpływ na ich przebieg.
   Centralizacja państwa wymagała ujednolicenia prawa, jego kodyfikacji. Dotąd poszczególne ziemie składowe państwa litewskiego rządziły się osobnymi prawami gwarantowanymi poprzez przywileje. Ponieważ w latach 1434, 1447 wydano przywileje dla bojarów, obowiązujące w całym państwie, potrzeba kodyfikacji prawa stawała się coraz pilniejsza. W 1468 r. Kazimierz wydał Sudiebnik (zbiór przepisów sądowych), złożony z 25 artykułów, ale zbiorek ten dotyczył niemal wyłącznie chłopskich spraw o kradzieże. Dopiero w 1529 r. król Zygmunt I zatwierdził opracowany przez litewskich i ruskich prawników I Statut litewski. Statut, obowiązujący do 1566 r., był dość udaną próbą usystematyzowania praw używanych przez poszczególne ziemie. Statut litewski, piękne świadectwo kultury prawniczej Litwy i Rusi, był typowym przykładem szlacheckiego prawodawstwa. Obok prawa publicznego i cywilnego główne miejsce zajmują w nim przepisy ochraniające feudalną własność ziemską, dbające o interesy bojarów, właścicieli ziemskich. Źródłami jego były przywileje ziemskie 1413, 1434, 1447, 1492, 1506 r., widoczna jest recepcja prawa rzymskiego, główną jednak o-snowę stanowiło prawo zwyczajowe litewskie i ruskie; elementy prawa ruskiego, z którego czerpał Statut, swymi korzeniami sięgały aż XI w., kiedy powstała Prawda ruska, pierwszy znany zbiór prawa słowiańskiego. Statut 1529 r., jako dzieło społeczności szlacheckiej państwa litewskiego, mógł jej dawać powód do zasłużonej dumy. Współcześnie bowiem Polska szlachecka nie mogła zdobyć się na podobną kodyfikację. Jedynie Moskwa posiadała od 1497 r. swój własny Sudiebnik.
   Dążenia do centralizacji państwa feudalnego nie były właściwością samej tylko Litwy. Przejawiły się one mniej lub bardziej wyraźnie prawie w całej Europie, w tym również i najbliższych Litwie sąsiadów, w Polsce i Moskwie. W Moskwie zasada centralizacji państwa była wcielana w życie w myśl idei samodzierżawia carskiego. W Polsce przebiegała ona pod hasłem demokracji szlacheckiej. Rozwój Litwy poszedł drogą pośrednią: centralizacja państwa litewskiego dokonywała się w imię interesów oligarchii, możnowładztwa.
106

RZĄDY OLIGARCHII MAGNACKIEJ
   Panowie litewscy, wykorzystując małoletność w. księcia Kazimierza, a potem długie lata jego nieobecności w Wilnie, stopniowo zagarniali władzę w swoje ręce. Oni zasiadali w radzie, piastowali wszystkie najważniejsze urzędy od namiestników i starostów poczynając, poprzez urzędy marszałków, wojewodów, na kanclerzu kończąc, a od początku XVI stulecia zabiegali również o mitry biskupie dla swoich synów. W odróżnieniu od Polski, gdzie obowiązywała zasada dzierżenia jednego tylko urzędu, panowie litewscy skupiali w swym ręku po kilka naraz, i to najważniejszych godności. A że swe funkcje trzymali niemal dziedzicznie w rodzie, musiała się wytworzyć wąska elita rządząca, która niepomiernie bogaciła się na służbie publicznej. „Litwa dla Litwinów" — to jedno hasło oligarchii magnackiej. „Rządy w niej w naszych rękach" — to drugie i chyba ważniejsze, bo „każde słowo na Litwie — złoto", za załatwienie każdej sprawy trzeba było płacić i wysokim dygnitarzom, i niższym urzędnikom, składać im tzw. czołobicia i pokłony, po rusku i litewsku: possuły (pasiulos).
   Najważniejsze urzędy należały zwykle do trzech najpotężniejszych rodów: Kieżgajłów, Gasztołdów i Radziwiłłów. Oni to trzęśli całą Litwą. Liczyli się tylko z hospodarem, a między sobą i z innymi panami toczyli ustawiczne tajne lub otwarte niesnaski, zatargi, pełne potwarzy i nienawiści. Polak Jan Chojeński, opowiadając w 1533 r. o rządach Olbrachta Gasztołda (kanclerza i wojewody wileńskiego, 1522—1539) oraz Jana i Jerzego Radziwiłłów, stwierdzał: „Wszystko zagarnęli w swe ręce owi trzej, a z nimi im oddani. Wywierają oni okrutną tyranię na innych. Krzyk i jęki biją w niebiosa, sprawiedliwość zginęła". Prawdę tych słów potwierdzało mnóstwo faktów, m.in. owo powstanie chłopów żmudzkich 1535—1537 r., wybuchłe na tle zdzierstw i gwałtów urzędników. Hospodar musiał ustawicznie napominać swą administrację, by „nie czynili uciążliwości poddanym naszym". Ale wezwania te przechodziły bez echa i gdy król przebywał w Polsce, nie tylko chłopi, ale i bojarzy jęczeli pod bezlitosną ręką możnych.
    Z owych czasów pochodzi szlacheckie pewnie powiedzenie, zanotowane przez Salomona Rysińskiego (w 1618 r.): „Król dał, a Gasztołt wziął". Co gorsza, szlachta litewska i ruska, choć liczebnie silna, ale słaba ekonomicznie, wobec gwałtów pańskich była niemal bezradna, nierzadko z przymusu uciekała się pod ich opiekę. Nawet sam podskarbi ziemski Iwan Hornostaj w połowie XVI w. błagał kasztelana trockiego Hieronima Chodkiewicza o obronę przed kasztelanem wileńskim (pewnie Hrehorym Ościkowiczem): „A jeśliby, panie hospodynie, zechciał mnie bić i za brodę rwać, Wasza Miłość racz mnie bronić ... A ja za to wiernie W. Miłości służyć będę".
    Dopiero królowa Bona pierwsza ważyła się na próbę złamania przewagi możnowładców. Królowa potrafiła nie tylko zmuszać butnych magnatów do zwrotu bezprawnie zagrabionych ziem państwowych (w
107

tym głośnego rajgrodzko-goniądzkiego „państwa" Radziwiłłów), ale też w 1536 r. wysunęła projekt szlacheckich sądów powiatowych (na wzór polski) zamiast sądownictwa wojewodzińskiego. Pomysł ten upadł w wyniku zaciekłej opozycji panów, którzy zresztą byli wyłączeni spod sądów ziemskich podlegając tylko hospodarowi. Ale szlachta, widząc w nim ratunek dla siebie, poczęła od 1544 r. energicznie dobijać się jego urzeczywistnienia. Tymczasem zaś rządziły Litwą bezprawie i przemoc pańska, zbrojne zajazdy i gwałty. Jedynie miasta magdeburskie czuły się bezpieczniej.
    Rządy możnowładców, a nade wszystko wywołane przemianami społeczno-gospodarczymi kraju przedzierzgnięcie się bojarów ze społeczności rycerzy-wojowników w pilnujące swych spraw gospodarczych ziemiaństwo, powodowały załamywanie się potęgi litewskiej. W miarę jak dawny militaryzm litewski uchodził w nieodwracalną przeszłość, kiedy bojarzy przekuwali miecze na lemiesze, słabło mocarstwowe stanowisko Litwy. Widać to wyraźnie w jej stosunkach z Polską i Moskwą.
SPORY O UNIĘ Z POLAKAMI W XV—XVI WIEKU
   Dzięki wybraniu Kazimierza Jagiellończyka na króla Polski w 1447 r. unia została wskrzeszona. Jednakże oba państwa łączyła tylko osoba wspólnego władcy. Unia miała dotąd jedynie charakter polityczny, nie zaś instytucjonalny, toteż w historiografii zwykło się ją określać jako unię personalną. Nie odpowiadało to dążeniom panów polskich, którzy pragnęli — w myśl dawnych aktów unii — wcielenia Litwy do Polski. Podejmowali więc różne próby nacisku na Litwinów, aby ich zachęcić do unii. Po 1440 r. rozgorzał spór o Podlasie, które Polacy usiłowali zagarnąć i przyłączyć do Polski. Jednak Litwa odebrała tę ziemię w 1444 r. Kiedy zmarł Świdrygiełło w 1452 r., wybuchł znowu spór o Wołyń, ale tamtejsi bojarzy opowiedzieli się za Litwą. Raz po raz zwoływano zjazdy polsko-litewskie w 1448, 1451, 1453 r., na których Polacy próbowali przekonać Litwinów o potrzebie unii i wmówić im, że Polska z tytułu dawnych zapisów Jagiełły posiada prawa zwierzchnie nad Litwą. Wojna 13-letnia (1454—1466) Polski z zakonem krzyżackim, choć przyjęta przez społeczeństwo litewskie z ogromną radością, stała się jednak zaprzepaszczoną okazją do zajęcia przez Litwę Prus północno--wschodnich. Panowie rada, którzy władali Litwą, zachowując życzliwą Polsce neutralność, woleli wówczas zgłaszać pod adresem Polski pretensje do koronnego Podola, niż walczyć o zaludnione przez Litwinów i zamieszkane przez pokrewnych im Prusów ziemie.
    Po zgonie Kazimierza Jagiellończyka unia personalna rozpadła się. Polacy obrali na tron Jana Olbrachta (1492—1501), Litwini zaś Aleksandra (1492—1506). Nieszczęśliwa dla Litwy wojna z Moskwą zmusiła jednak Litwinów do ponownego zbliżenia się do Polski. Polacy od 1492 r. stawiali jednak wygórowane warunki, żądając wznowienia unii na podstawie dawnych „zobowiązań i zapisów".
W 1499 r. zawarta została tzw. unia wileńska, przewidująca na przy-
108

szłość wspólną elekcję jednego dla obu państw władcy oraz ustalająca obowiązek wzajemnej pomocy wojskowej. Po wyniesieniu Aleksandra na tron Polski w 1501 r. podpisano nowy akt unii w Mielniku. Akt mielnicki przewidywał, że Korona i Wielkie Księstwo „mają się połączyć i zespolić w jedno nierozerwalne i nieróżne ciało, aby był jeden naród, jeden lud, jedno braterstwo i wspólne rady". Były to wszakże słowa na wiatr, gdyż w istocie rzeczy dalsza unia pozostała czysto personalną aż do 1569 r. Litwa za rządów Zygmunta I (1506— —1548), jak i Zygmunta Augusta (1544—1548) stanowiła suwerenne państwo.
WZROST ZAGROŻENIA LITWY ZE STRONY MOSKWY W KOŃCU XV WIEKU
   Podczas gdy w stosunkach z Polską Litwa radziła sobie zgodnie ze swymi życzeniami, zgoła inaczej zaczęły się toczyć jej sprawy z Moskwą. Państwo moskiewskie w drugiej połowie XV w. szybko wyrastało na potężne mocarstwo, z którym nawet odległa Rzesza Niemiecka zaczynała się liczyć. Władca Moskwy Wasyl Ślepy nie mógł jeszcze czynnie wystąpić przeciw Litwie, gdyż musiał toczyć ciężką walkę z pretendentami do tronu z młodszej linii dynastycznej , w toku której został przez swych przeciwników (Dymitra Sze-miakę i in.) oślepiony. Po zażegnaniu tego długotrwałego kryzysu wewnętrznego (1433—1454) Moskwa mogła już zbierać siły do realizacji programu zjednoczenia pod swym berłem całej Rusi. Kiedy na tron wstąpił Iwan III (1462—1505), Litwa znalazła się w obliczu niezwykle groźnego przeciwnika. Iwan III rozpoczął natarcie na dwie republiki kupieckie, dotychczas pozostające pod wpływami Litwy: Nowogród Wielki oraz Psków. Daremnie dumny Nowogród błagał o pomoc Kazimierza w 1470 r., „aby im był hospodyn i dał im kniazia". Nowogród dwukrotnie w 1471 i 1477 r. pobity, w 1478 r. uznał władzę w. ks. moskiewskiego i został wcielony do jego państwa.
   Litwa próbowała pchnąć na Moskwę hordy stepowców ze Złotej Ordy chana Achmata. Kiedy jednak wiosną 1480 r. Achmat wyruszył nad Okę, na próżno wyglądał pomocy litewskiej. Powtarzała się historia sprzed stu lat, kiedy czekający na zastępy Jagiełły Mamaj został sromotnie rozgromiony przez Dymitra Dońskiego. Tym razem Moskwa zwyciężyła bez walki. Achmat stanąwszy nad Ugra po długich wahaniach wycofał się z resztkami wyniszczałej ordy. Ucieczka jego czambułów zwiastowała Rusi koniec z górą dwuwiekowego jarzma tatarskiego. Wielki książę moskiewski, do niedawna jeszcze „chołop" chański, bijący czołem władcom Złotej Ordy, w 1484 r. mienił się już „carem wszej Rusi", a od 1478 r. żądał od Litwy „Po-łocka, Witebska, Smoleńska i wszystkich innych ziem ruskich". Wobec takiej postawy Moskwy Litwa nie mogła długo pozostawać bezczynnie. Walka Litwy z Moskwą o „dominium Russiae" stawała się nieuniknioną.
109

Dzialo na moście. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą z około 1520 r.
WOJNY LITWY Z MOSKWĄ O „DOMINIUM RUSSIAE" NA PRZEŁOMIE XV I XVI WIEKU
   Początkowo w tej walce obie strony wyręczały się cudzymi zastępami. Podczas gdy Litwa niefortunnie napuszczała na Moskwę Złotą Ordę, Moskwa z wielkim pożytkiem dla siebie zadawała Litwie dotkliwe ciosy rękami Tatarów krymskich. W 1480 r. stanął antylitewski sojusz Iwana III z Mengli-Girejem, chanem ordy perekopskiej (krym-skiej). Wkrótce, bo w 1482 r., orda ta szeroko rozpuściła swe zagony po litewskiej Ukrainie, a jej ofiarą padła „macierz ruskich grodów" — stara stolica Kijów, i wiele innych miast. Chciwe łupu i żyjące z rabunku zastępy tatarskie od 1482 aż po 1532 r., kiedy stanął pokój między Polską, Litwą a Turcją i Krymem, niemal rokrocznie wpadały na Ruś litewską grabiąc, paląc, mordując, tysiącami uprowadzając ludzi w jasyr. Z rzadka tylko potrafiła Litwa tym lotnym i nieuchwytnym napastnikom dać skuteczną odprawę, jak pod Kleckiem na Białorusi w 1506 r. Nie darmo chełpił się Mengli-Girej pisząc do Iwana III, że „od kiedy my uczynili drużbę i braterstwo, to i wrogowie twoi przepadli, i ojcowizny twej niemało ci przybyło". Jakoż przepadła dawna zwierzchniczka Moskwy, Wielka Złota Orda, rozbita doszczętnie w 1502 r. przez Men-gli-Gireja, a Litwa ponosiła poważne straty terytorialne na granicy moskiewskiej .
   Chociaż za życia Kazimierza Jagiellończyka nie doszło do formalnego wypowiedzenia wojny przez Moskwę, to jednak na kresach państwa litewskiego od 1485 r. toczyły się ustawiczne niemal potyczki, podczas których Moskwa zajmowała, co się dało. Po zgonie starego króla starcia graniczne przybrały tak wielkie rozmiary, że przerodziły się w
110

Armaty z celującym ogniomistrzem. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą z okoio 1520 r.
otwartą wojnę, w której Litwa utraciła Wiaźmę i inne grody. Aleksander Jagiellończyk łudził się, że zapobiegnie wojnie poprzez małżeństwo z córką Iwana Heleną, zawarte w 1494 r. Ale próżne były nadzieje na pokój. Helena po latach pisała ojcu: „Oczekiwali tu, że ze mną przyjdzie z Moskwy wszystko dobre, wieczny mir, miłość, drużba, pomoc na pohaństwo, a przyszło wszystko zło: wojna, bój, pożoga grodów i włości, rozlew krwi chrześcijańskiej, wdowieństwo żon, sieroctwo dzieci, niewola, rozpacz, płacz, jęki".
   Na litewskie propozycje pokojowe Iwan III, wyczuwając słabość przeciwnika, odpowiadał, że pokój nastąpi wtedy, kiedy Aleksander odda Moskwie wszystką ziemię ruską, jako jego, Iwana dziedzinę. Litwa stanowczo odrzucała te roszczenia.
   Po nieudanej wyprawie Jana Olbrachta na Wołoszę 1497 r. Moskwa, licząc na osłabienie przeciwników, przystąpiła do wielkiej rozgrywki z Litwą w 1498 r. Litwini w bitwie nad Wiedroszą 1500 r. ponieśli ciężką klęskę i zdecydowali się zawrzeć rozejm w 1503 r. Po śmierci Iwana (1505) i słabowitego Aleksandra (1506) nowy władca Polski i Litwy Zygmunt I (1506—1548) próbował rozwinąć aktywną politykę an-tymoskiewską. Wojna została wznowiona w 1507 r., kiedy to Wasyl III wysłał swe wojsko na Mścisław, a zmówiony z nim, niezmiernie wpływowy wówczas na Litwie kniaź Michał Gliński podniósł bunt w państwie litewskim. Gliński opanował Mińsk, usiłował zająć Słuck, ale silnie odparty zbiegł z Moskwy. W 1508 r. natarcie litewskie utknęło za Dnieprem i doszło do niezadowalającego żadnej ze stron „pokoju wieczystego", złamanego po kilku latach przez Moskwę. Jej armie w latach 1512—1513 wdarły się głęboko w posiadłości litewskie, pustoszyły ziemię połocką, witebską, aż zdobyły wreszcie kluczowy gród
111

Smoleńsk. Straty Smoleńska nie zrównoważyło świetne zwycięstwo Litwinów pod Orszą w 1514 r., odniesione przez^wybitnego hetmana Konstantego Ostrogskiego (zresztą Rusina i schizmatyka w oczach wielu Litwinów, który nad Wiedroszą dostał się do niewoli moskiewskiej, ale po kilku latach udało mu się z niej zbiec), a wywalczone przy pomocy polskiej hetmana Jana Tarnowskiego. Działania wojenne trwały do 1522 r., ale już bez większych rezultatów. Niespodziewana śmierć Wasyla III w 1533 r. dała Litwie hasło do rewanżu. W 1534 r. armia litewsko-polska pod faktycznym dowództwem Jana Tarnowskiego uderzyła na Siewierszczyznę i zdobyła Homel. Zmienili wtedy swe sympatie Tatarzy krymscy, którzy poczuli się zagrożeni wzrostem potęgi Moskwy. W 1535 r. spadli oni nagle na ziemie moskiewskie wyrządzając niemałe straty. Srogo ich za to piętnował latopis moskiewski: „Źli barbarzyńcy, ni Boga nie bojący się, ni klątwy [przysięgi] niewsty-dni, jak łżywy i przeklęty nauczyciel ich Mahomet".
   Skutkiem dywersji tatarskiej Moskwa, która w 1535 r. stanęła już pod Połockiem i nawet maszerowała dalej, zmuszona była przerzucić część wojsk do obrony swego pogranicza przed Tatarami. Wtedy silna armia litewsko-polska obiegła niedawno znowu utracony Homel i potężnie ufortyfikowany Starodub. Zdobycie tej ostatniej twierdzy było dziełem polskich górników. „Podstąpili czarodzieje pod gród — opowiada latopis moskiewski — podkopali się, podsypali złe ziele, podpalili i silny grom wyrwał ścianę". W ręku Litwy znalazła się z powrotem prawie cała Siewierszczyzna. Cóż z tego, kiedy pustki w skarbie litewskim, którego dochody skutkiem rozdawnictwa dóbr wielce zmalały, nie pozwalały na jej utrzymanie. Brak pieniędzy dla zaciężnych wojsk polskich, które odeszły do kraju, zagrożonego najazdem Wołoszy na Pokucie 1535 r., odebrał Litwie owoce zwycięstwa, osiągniętego tak wielkim nakładem kosztów. Moskwa chętnie nakłoniła się do pertraktacji pokojowych, gdyż w 1536 r. ordy krymskie i kazańska znowu szerzyły pożogę na Rusi moskiewskiej. Po długich targach Litwini podpisali w 1537 r. pokój przyznający im tylko Homel, gdy Moskwa zatrzymywała Smoleńsk i Siewierszczyznę. Litwie pozostało teraz przeżywać doświadczenia wojny, boleć nad utratą części terytoriów i przemyśliwać o nowych zmaganiach.
POSTĘPY ŻYCIA KULTURALNEGO OD POŁOWY XV WIEKU
   Kultura litewska, która od czasów Witolda poczęła szerzej czerpać z ożywczych źródeł cywilizacji łacińskiej, od połowy XV w. coraz szybciej wzbogacała się o nowe wartości. Rosła przede wszystkim warstwa inteligencji litewskiej, kwitła też mało znana kultura ludowa, wyrażająca się w uroczych, uczuciowych dajnach, opiewających przeszłość i byt narodu. Wtedy śpiewana była dajna o Hurdzie Ginwiłowiczu, co Kowna przed Krzyżakami w 1362 r. bronił, a potem w pieśniach litewskich płaczliwie narzekał: „Nie tak ci mi zamku żal, jako mężnych rycerzy w ogniu gorejących".
112

   Tłumnie ciągnęli Litwini na studia do Krakowa, a najliczniej Wil-nianie, których przygotowywała szkoła katedralna, a także działająca od 1513 r. szkoła miejska przy farze u Św. Jana. Poza Wilnianami przybywali do Krakowa scholarzy z Trok, Kowna, Oszmiany, Suderwy, Wawerki, Merecza, Lidy, Gieranon, Solecznik, Miednik, Giedrojć, Niemenczyna, Onikszt, Wiłkomierza, Wornian, Kiejdan, Surwiliszek, ogółem z przeszło 90 miejscowości. Od początku XVI w. liczniej zjawiali się Żmudzini. Na Żmudzi przygotowywała ich do studiów początkowo jedna tylko szkoła przykatedralna w Miednikach (Worniach), założona w 1469 r.; potem powstały szkoły w Taurogach 1507 r., Janisz-kach 1526, wreszcie w Krekienawie i w pobliskim Kownie. Zapisywali się więc na Uniwersytet Krakowski Żmudzini z Widukli, Kroży, Kielm, Rosień, Kołtynian, Płoteli, Olsiadów. Pokaźna była też grupa studentów z Kowna. Do 1550 r. 366 Litwinów pobierało nauki w krakowskiej Alme Matris. Często wynosili oni stamtąd stopień bakałarza, rzadziej (co dwudziesty) magistra. Poczęli też Litwini odwiedzać zagraniczne uniwersytety w Lipsku, Bolonii i innych miastach.
   Wcale liczny zastęp studiującej młodzieży litewskiej po powrocie do ojczyzny przyczyniał się do podnoszenia poziomu kultury umysłowej rodaków. Część tych uczonych Litwinów osiągała wysokie nieraz godności w kościele, zostawała kanonikami, a nawet biskupami (jak np. Mikołaj, biskup wileński 1463—1467, Andrzej Goskowic, biskup wileński 1481—1491, Olbracht Tabor, biskup wileński 1492—1507, kniaź Paweł Holszański, biskup wileński 1536—1555), inni znowu szli na służbę do kancelarii hospodarskiej. Dwór Aleksandra Jagiellończyka może być uważany za prawdziwy ośrodek życia umysłowego Litwy, skupiający nie tylko litewską inteligencję, ale i co wybitniejszych polskich uczonych humanistów. Były bowiem czasy, kiedy prąd Odrodzenia dotarł już do Polski, a z niej przenikał na Litwę. Na dworze wileńskim obok słynnego astronoma Wojciecha z Brudzewa (1494 r.) przebywał dłuższy czas głośny humanista Erazm Ciołek i wielu innych.
   Wilno stało się także głównym ośrodkiem kultury białoruskiej. Tu właśnie Franciszek Skoryna, rodem z Połocka, wydał pierwszą w ogóle na Litwie książkę drukowaną. Była to Malaja podorożnaja kniżica, wydrukowana nie w 1525 r., jak dotąd przyjmowano, lecz trzy lata wcześniej, w 1522 r. W tym czasie działa już w Wilnie pierwsza papiernia, założona w 1524 r.
    
f
LEGENDA O ZAŁOŻENIU WILNA I PODANIE O BIRUCIE
   Z rozwojem ruchu umysłowego wśród Litwinów wzrastała ich świadomość narodowa i chęć poznania własnej przeszłości. W początku XVI w. powstała wreszcie oczekiwana księga dziejów litewskich, dająca obraz historii Litwy od czasów najdawniejszych aż do współczesnych. Był to Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego. Lat opis ten w prostych słowach zanotował między innymi piękną legendę o założeniu Wilna przez Giedymina:
113
8 — J. Ochmański, Historia Litwy

     « Kurmwany •Szawkiom/
 

• Sławiony
iBtjsogołti
OnHałty       A Wcwno
 

OOufanta
          Q iobonory Q Malaty
A Murki
 

±2yqmunciszKi
srł/ O/ww
aaifoforrfwo
O flaczki -Dowspudo
 

.	OKoai/a
AZdzieciot            u,™*,,,,,,    ..
o Oworza   Homfyaae- Pmmia
 

DliCi2JA         UJ C K A
                    w. Ks. Litewskiego
fundacji	1397- HM     1431-1500      1S01~S53
Hospodarskie           A               A               A
Bojarskie               •               €               O
Kościelne                                  E               O
Parafie diecezji żmudzkiej         •
             
 

Sieć parafialna na Litwie od końca XIV do polowy XVI w. i rozmieszczenie wtasnosi     l|0^>odarskiej, bojarskiej oraz kościelnej

Ulica Wielka i ratusz w Wilnie w połowie XVI w.
znania. Natomiast masom ludowym na Litwie reformacja była raczej obojętna. Zbyt mocno tkwiły one jeszcze w pogaństwie, by przejmować się nowinkami religijnymi. Dziesięciny chłopi nie dawali kościołowi, a ucisk był nie tylko w dobrach kościelnych.
   Do pierwszych gorętszych i wybitniejszych wyznawców reformacji na Litwie należeli uczeni humaniści: Stanisław Rapagelonis (1485— —1545), Jerzy Zabłocki (1510—1563) oraz głośny Abraham Kulwieć (zm. 1545). Ci pierwsi litewscy humaniści zapisali się w 1528 r. na Uniwersytet w Krakowie, a potem studiowali w Niemczech, gdzie Kulwieć uczył się u słynnego Erazma z Rotterdamu (1467—1536). Po powrocie do Litwy Kulwieć przy udziale Rapagelonisa założył w 1539 r. szkołę w Wilnie. W szkole i na terenie kościoła Kulwieć zaczai głosić idee reformacji. Nie sądzone mu było jednak odegrać roli litewskiego Lutra. Ostro zaatakowany przez biskupa Holszańskiego, musiał ratować się ucieczką do Prus w 1542 r. Tu znalazł odpowiednie warunki do działania, gdyż książę pruski Albrecht Hohenzollern, ten sam, który w 1525 r. pod wpływem nauki Lutra zrzucił sukienkę Krzyżaka i złożywszy hołd królowi polskiemu zaczai panować w Prusach jako książę świecki, w 1544 r. otworzył protestancki uniwersytet w Królewcu, mianując Kulwiecia jednym z jego profesorów. Kulwieć nieoczekiwanie zmarł w 1545 r., ale posiane przezeń ziarno reformacji na Litwie miało wkrótce znaleźć potężnych protektorów i wydać owoce.
PIERWSZA KSIĄŻKA LITEWSKA 1547 ROKU
   Do Królewca coraz liczniej poczęli przybywać na studia Litwini, przeważnie ze Żmudzi. Z grona królewieckich studentów Litwinów wyszedł autor pierwszej książki litewskiej Catehismusa prosty szadei (Proste słowa katechizmu), wydanej w Królewcu w 1547 r. Ogłosił je bezimiennie, jak się później wydało, Marcin Mażvydas Yaitkunas. W tym bezcennym zabytku języka starolitewskiego Mażvydas spożytkował między innymi przekłady polskich i niemieckich pieśni kościelnych, tłumaczonych na litewski przez kilkunastu jego rodaków. Książka ta była więc niejako dziełem całego kręgu inteligencji litewskiej, sprzyjającej reformacji. W ten sposób szerząca się z wolna reformacja na Litwie, głosząc zasadę pierwszeństwa języka narodowego w kościele, ogromnie przysłużyła się kulturze litewskiej, wprowadziła pogardzany dotąd język litewski do literatury.
118
    
Gardził językiem litewskim (i ruskim, jako obcym Litwinom) znakomity pisarz polityczny Michalon Lituanus. Pod tym pseudonimem krył się nie Rusin Michajło Tyszkiewicz, jak mniemają niektórzy badacze, lecz sekretarz wielkoksiążęcy, Litwin Wencław Mikołajewicz z Mojszagoły.
   W uczonym traktacie De moribus Tartarorum, Litvanorum et Mo-schorum, napisanym przed 1550 r. (wydrukowanym we fragmentach w Bazylei 1615 r.), a dedykowanym Zygmuntowi Augustowi, Michalon Litwin dał się poznać jako zwolennik teorii rzymskiego pochodzenia Litwinów. Nawoływał więc szlachtę litewską, aby zarzuciła język litewski jako zepsutą mowę swych przodków-Rzymian i poczęła używać klasycznej łaciny. Autor ostro piętnował złe obyczaje kleru katolickiego, jego chciwość i zdzierstwo, potępiał powszechną jeszcze na Litwie niewolę, w którą ciągle popadali biedni i sieroty (nie sprzeciwiał się jednak niewoli — jeństwu wojennemu), czego nie ma nawet u pogan Tatarów, występował przeciw karze śmierci bez wyroku sądowego, domagał się reformy prawa i sądownictwa, karcił panów za zbytek i pijaństwo, za lubowanie się w zagranicznych towarach i drogocennościach, przez co kraj ubożeje, gdyż złoto z niego odpływa w obce kraje. Dzieło Mi-chalona Litwina, głębokie i dojrzałe w swej patriotycznej myśli politycznej, miało na celu posłużyć palącej w Litwie sprawie praworządności i poprawie ustroju państwowego. Poprawa ta miała wkrótce nastąpić.
    
VI. LITWA W DOBIE ROZKWITU
OD POŁOWY XVI
DO POŁOWY XVII WIEKU

O,
POTRZEBA REFORM PAŃSTWOWYCH
                                      D POŁOWY XVI w. Litwa weszła w okres wielkich przeobrażeń wewnętrznych, przeprowadzonych w latach 1548—1588, które ukształtowały stosunki społeczne, gospodarcze, prawne, wojskowe i administracyjne, a także polityczne w Litwie na przeciągu kilku stuleci. W wyniku szeroko zakrojonych reform, podjętych przez Zygmunta Augusta (1544—1572), Litwa stała się państwem nowoczesnym, a dla bojarstwa litewskiego zaczai się „złoty wiek" demokracji szlacheckiej, niestety, opłakanej w swoich następstwach.
   Żywiołowy rozwój sił wytwórczych na ziemiach litewskich, trwający od początków XV w., umożliwiał feudałom znaczne zwiększenie swych dochodów poprzez podnoszenie powinności chłopskich i zakładanie folwarków. Jednakże dążeniom bojarów do jak największych zysków stał na przeszkodzie, obok oporu ludności, nieodpowiedni, przestarzały system eksploatacji poddanych. Polegał on na ściąganiu danin z tzw. służby czy też dymu, jednostki gospodarczej chłopskiej o różnej, nie ustalonej wielkości. Wzorów nowej, bardziej racjonalnej eksploatacji chłopa dostarczały sąsiadujące z Litwą kraje: Polska, Prusy, Łotwa, a przede wszystkim należące do Litwy Podlasie, w których system łanowy, czyli włóczny, od dawna zdawał egzamin. Jego istotą było wymierzanie renty feudalnej od ściśle określonej miary ziemi ornej — łanu, czyli włóki. Poznawszy wielkie zalety tego systemu, w połowie XVI w. Zygmunt August przystąpił do przeprowadzenia tzw. pomiary włócznej w swoich dobrach hospodarskich.
REFORMA WŁÓCZNA W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU
   Pomiara włóczna, rozpoczęta w połowie XVI w., polegała na komasacji i przemierzeniu wszystkich ziem uprawnych (a po części i nieużytków) na włóki wielkości 21,3 ha oraz na jednoczesnym ujednoliceniu unormowaniu powinności chłopskich w zależności od wielkości i jakości gruntów. Ziemie każdej wsi dzielono zwykle na trzy równe pola, przy czym ludność wsi zmuszano do przeniesienia sadyb na jedno z tych pól. Obszar wsi uzupełniały grunty leżące poza „ścianą" (granicą), tzw. zaścianki. W ten sposób nie tylko zmieniano gruntownie kształty wsi
    
120
 

przez stworzenie ulicówki, ale też wprowadzano wielkiej wagi ulepszenie techniczne w uprawie roli: klasyczną, regulowaną trój połówkę. Wieś obowiązywał bowiem przymus zasiewania całego jednego pola oziminą, drugiego jarzyną (zbożami jarymi) i pozostawienia trzeciego ugorem. W drugim roku na ugorze siano oziminę, pole oziminowe szło pod jarzynę, a jarzynowe ugorowało. W trzecim roku obowiązywała ta sama zasada: na ugorze ozimina, po oziminie jarzyna, po jarzynie ugór. W ten sposób każde pole co dwa lata przez rok odpoczywało.
   Reforma włóczna starała się ujednolicić wielkość gospodarstwa chłopskiego przez wprowadzenie nadziału równego włóce, przy czym w każdym z trzech pól wyznaczała gospodarzowi jedną trzecią nadziału. W praktyce jednak, z uwgai na różny stopień zamożności chłopstwa, zasobniejsi brali po 2—3 włóki, ubożsi zaś mniej, średni nadział wynosił 0,75 włóki, tj. około 16 ha.
   Reforma włóczna wydatnie zwiększała ciężary chłopskie. Jednakże nakładała je racjonalnie. Powinności chłopskie w postaci dziakła (beczka żyta, dwie beczki owsa, wóz siana, gęś, kura, 20 jaj), niewodu (opłata za prawo łowienia ryb), stacji, czynszu i tzw. osady (opłaty za zwolnienie od pańszczyzny) wynosiły z włóki dobrego gruntu 106 gr, średniego 97 gr, podłego 83 gr, przepodłego 66 gr. Zważywszy, że przed reformą gospodarstwo chłopskie o sosze ziemi dawało daniny wartości 40 lub 60 gr (jak bartnicy, którzy wnosili miód), widać co najmniej dwukrotny wzrost wyzysku chłopa. Jednak w tym okresie pod wpływem taniego, przywożonego z Ameryki złota dokonywał się w Europie gwałtowny spadek wartości pieniądza, tzw. rewolucja cen. Na Litwie w okresie 1529—1588 cena beczki żyta wzrosła z 10 do 24 gr, czyli o 140%. W ogólności więc ciężary chłopskie zwiększyły się przynajmniej o 20%, czyli dość znacznie.
   Reforma włóczna zmierzała do osiągnięcia wyższych dochodów również w drodze rozwijania folwarku. Wydana przez Zygmunta Augusta ustawa włóczna 1557 r., zalecając zakładanie jak największych folwarków, przeznaczała na obrobienie jednej włóki folwarcznej siedem włók chłopskich. Z włóki chłopskiej, tzw. tiahłej, obowiązywała dwudniowa pańszczyzna przez 49 tygodni, razem 98 dni roboczych w roku.
   Reforma włóczna realizując w praktyce głoszoną przez hospodara i feudałów zasadę: „Kmieć i cała jego majętność nasza jest", ostatecznie utwierdzała poddaństwo w dobrach hospodarskich. Zabraniała ona chłopu opuszczania posiadłości hospodarskich, zdecydowanie odgraniczała masę chłopską od bojarów-szlachty. Na wsi wprowadzała pewien samorząd: wójta dla kilku lub kilkunastu wsi oraz ławników, obieranych przez poddanych, a odpowiedzialnych przed urzędnikami hospo-darskimi.
   Reforma włóczna ogarnęła też miasta, w których przemierzano grunty pod zabudowaniami, mierzono ziemie orne, sianożęci. Dzięki niej miasta niemagdeburskie, dotąd ponoszące ciężary wespół z włością
121

Dawne osadnictwo litewskie: zagrody rozproszone w „okolice"
wyodrębniły się uzyskując własny samorząd z wójtem i ławnikami.
   Dla feudałów reforma włóczna była wysoce korzystna, jako że ogromnie zwiększała ich dochody. Skarb hospodarski przed reformą nie osiągał więcej z dóbr ziemskich niż 20 tys. kóp gr, a po reformie około 1588 r. wpływało doś już blisko 82 tys. kóp gr. Dla chłopstwa reforma oznaczała przede wszystkim wzmożony wyzysk i ucisk. Toteż chłopi niechętnie przyjmowali pomiarę. Mimo wszystko reforma sprzyjała dalszemu rozwojowi sił wytwórczych i nawet go przyspieszyła.
   W majętnościach hospodarskich pomiarę włóczna przeprowadzano w dwóch etapach. W latach 1547—1566 objęto nią włości na Litwie i zachodniej Białorusi. W tym czasie w 110 włościach hospodarskich na Litwie (wliczając tu kilka włości białoruskich) wymierzono 57 636 włók, czyli około 1300 tys. ha, z tego jednak 15 tys. włók (26%) pozostawało chwilowo pustymi. W drugim etapie, w końcu XVI — początku
722

Nowsze osadnictwo litewskie: wieś ulicówka powstała po reformie włócznej drugiej połowy XVI w.

Ł
XVII w. dokonano reformy we włościach hospodarskich na Białorusi wschodniej.
    Śladem hospodara szybko podążyli magnaci, kościół i szlachta. Pod koniec XVI w. reforma włoczna ogarnęła już całą Litwę. W wyniku tej reformy ustrój wsi litewskiej został ukształtowany na przeciąg następnych stuleci, przeobraził się na podobieństwo ustroju wsi polskiej, ustalonego przez kolonizację na prawie niemieckim XIII—XIV w. i rozwoju folwarku XV—XVI w.
   Zmiany, jakie pod wpływem pomiary włócznej dokonały się na wsi litewskiej, wyraziście uwidaczniają dwie relacje: jedna pochodzi sprzed pomiary, a druga została sporządzona już po pomiarze. W 1529 r. pierwszy na Litwie dostojnik świecki Olbracht Gasztołd stwierdzał, że „panowie Polacy mają swoje wsi w jedno złączone i od innych sąsiadów odgraniczone, nasi wieśniacy, nawzajem są przemieszani bezładnie ze
    
123
 

swymi rolami, łąkami i polami". Natomiast Hiszpan F. Sunyer przybywszy do Litwy w 1570 r. pisał, iż jadąc przez ten kraj widział „dobrze uprawne pola, ten sam sposób uprawy, co na Mazowszu, takie samo rozmierzenie pól". Różnica w krajobrazie rolniczym między chaotycznym rozkładem pól i poletek wsi litewskiej a regularnym kształtem pomierzonej na łany wsi polskiej zanikła, taki sam był też system uprawy roli.
NOWY PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY I WOJSKOWY 1566 ROKU
   Po zakończeniu pomiary włócznej hospodar przeprowadził dalsze poważne reformy ustrojowe. W 1566 r. wszedł w życie nowy podział administracyjny W. Ks. Litewskiego. W województwie wileńskim stworzono w miejsce dawnych małych powiatów pięć nowych: wileński 6825 km2, wiłkomirski 8970 km2, brasławski 5525 km2, oszmiański 15 925 km2 i lidzki 5200 km2. Województwo trockie podzielone zostało na cztery powiaty: trocki 8740 km2, kowieński 6045 km2, upicki 9100 km2 i grodzieński 11 505 km2; ten ostatni w zasadzie zamieszkany był przez ludność ruską. Podział z 1566 r. przetrwał aż do końca istnienia państwa litewskiego. Nie wprowadzono go na Żmudzi, która po dawnemu dzieliła się na 28 włości-po-wiatów.
   Stosownie do nowego podziału administracyjnego zmieniła się nieco i organizacja wojskowa. Stare chorągwie miały się zbierać razem w nowym powiecie (prócz Żmudzi, która zachowała dawny podział). W powiatach po dawnemu nie stawali panowie, którzy prowadzili osobne własne poczty. Wymiar służby wojskowej, którą pełniła tylko szlachta, nieco zmniejszono, gdyż ustawy 1563, 1566, 1567 r. wymagały od właściciela ziemskiego, aby z każdych 9, 10, 11 służb poddanych stawiał jednego konia, gdy w 1528 r. konia stawiano od 8 służb. Mimo to liczba pospolitego ruszenia wzrosła. W 1528 r. państwo litewskie mobilizowało tylko 19 842 konie, zaś w 1567 r. już 27 776 koni (obie te liczby są niepełne), z czego 4890 koni dostarczali magnaci (18%). Szlachta litewska stawiała ogółem 7938 koni, tj. 29% całego wojska, nie licząc tych, co służyli w chorągwi dwornej, pocztach pańskich.
UZBROJENIE LITEWSKIEGO POSPOLITEGO RUSZENIA W XVI WIEKU
   Niezmiernie cenny i wyjątkowy nawet w skali europejskiej popis wojska W. Ks. Litewskiego z 1567 r. pozwala stwierdzić, jakie było u-zbrojenie litewskiego pospolitego ruszenia w owych i jeszcze dawniejszych czasach. Otóż na ogólną liczbę 8676 zbrojnych (w tym 7938 jeźdźców, 592 drabów i 146 pieszych), stawianych przez województwa wileńskie i trockie oraz starostwo żmudzkie, przypadały następujące rodzaje i ilości oręża:
124

Rodzaje i ilość uzbrojenia wojska litewskiego w XVI wieku
Lp.
Rodzaj uzbrojenia
Liczba zbrojnych
% do ogółu
1
Broń ręczna: kord, szabla, miecz
2219
25,6
2
Broń drzewcowa: rohatyna, oszczep, drzewce
7236
83,4
3
Broń obuchowa: siekiera, topór
142
1,6
4
Broń miotająca: łuki (sahajdaki)
459
5,3
5
Broń palna: rusznice, arkabuzy
341
3,9
6
Tarcze
521
6,0
7
Hełmy, przyłbice, szyszaki
1751
20,2
8
Zbroje metalowe
1660
19,1
9
Kaftany skórzane
1081
12,4
   Być może, uzbrojenie nie ujętych w popisie pocztów pańskich, kniaziowskich i chorągwi nadwornych przedstawiało się lepiej, jednak litewskie pospolite ruszenie w przeważającej większości uzbrojone było po staroświecku. Wojny XVI—XVII w. wykazywały zresztą coraz niższą wartość bojową bojarstwa litewskiego. Toteż trzeba było uciekać się do zaciągu obcych, najemnych „żołnierzy" (jak ich zwano z niem. Soldnier w odróżnieniu od własnego wojska), bardziej doświadczonych w boju, lepiej wyposażonych w nowoczesną broń — palną i sieczną. Ma się rozumieć, że ówczesne uzbrojenie zarówno polskiego, jak i moskiewskiego pospolitego ruszenia nie mogło różnić się jaskrawo od litewskiego, było ono głównie lekkie, drzewcowe i po prostu liche.
REFORMA SĄDOWNICTWA 1566 ROKU
   W połowie XVI w. dojrzała reforma sądownictwa litewskiego. Dotychczasowe sądy starościńskie w powiatach, marszałkowskie i wojewo-dzińskie, sąd rady panów, najwyższy sąd hospodarski nie wytrzymały próby życia. Istniały bowiem bardzo liczne wyjęcia spod kompetencji niższych sądów, którym nie podlegali panowie, kniaziowie, urzędnicy, sądzeni tylko przez w. księcia. Sąd hospodarski zaś, do którego szlachta mogła apelować, był przeciążony mnogością spraw. Szlachta zaczęła więc domagać się zmiany tego stanu rzeczy, żądając poddania całej społeczności szlacheckiej, bez względu na stanowisko społeczne, jednym i tym samym prawom. Pod naciskiem szlachty panowie w 1564 r. zrzekli się prawa do wyłącznego sądzenia ich przez w. księcia.
   W 1566 r. wprowadzono, na wzór polski, powiatowe sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie; te ostatnie rozstrzygały spory graniczne. Wyższymi sądami pozostały: sąd marszałkowski i hospodarski. W 1581 r. utworzono jeszcze Trybunał Główny W. Ks. Litewskiego (w Koronie w 1578 r.), do którego w 1588 r. przystąpiła Żmudź. Do Trybunału należały apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich.
   Temu szlacheckiemu sądownictwu nie podlegali oczywiście chłopi i mieszczanie, sądzeni albo przez swych panów, albo — jak mieszcza-
125

nie — przez sądy radzieckie, o ile miasto posiadało magdeburskie prawo; jeśli go zaś nie miało, mieszczanie podlegali państwowym sądom szlacheckim lub sądowi właściciela. Chłopi posiadali swe własne starożytne sądy gromadzkie, tzw. kopę (lit. kuopa, gromada). Kopa wyrokowała w sprawach mieszkańców jednej wsi lub kilku okolicznych i była uznana przez państwo. Sądy kopne, znane głównie na Rusi, występowały też i na Litwie. Dla poddanych dóbr hospodarskich otwarta była droga do sądu referendarskiego, jeśli sprawa dotyczyła zatargów z administracją hospodarską. Sąd referendarski pojawił się na Litwie w połowie XVI w.; przyjęto go z Polski, gdzie powstał w 1507 r.
STATUTY LITEWSKIE 1566 I 1588 ROKU
   Jednocześnie z reformą sądową dokonano nowej kodyfikacji prawa. Statut 1529 r. rychło okazał się niewystarczający i wobec dużych zmian ustrojowych Litwy połowy XVI w. był już przestarzały. Nowy, II Statut litewski ogłosił Zygmunt August w 1566 r. Ale zaledwie wszedł w życie, już zaczęto myśleć o jego „poprawie". W 1588 r. został ogłoszony III Statut litewski, który był gruntowną przeróbką starych statutów i odpowiadał w pełni wymaganiom ówczesnej nauki prawa. Czerpał on obficie z klasycznych kanonów prawa rzymskiego, a także z polskiego, jednak w głównym swoim zrębie opierał się na wypróbowanym przez życie prawie litewskim i ruskim. Zrazu wydano go drukiem w 1588 r. w Wilnie po rusku, ale zaraz pojawiły się polskie jego przekłady. Następne wydania Statutu 1588 r., pochodzące z lat 1614, 1619, 1648, były już ogłoszone po polsku. III Statut litewski, obowiązujący aż do 1840 r., stanowi wybitny pomnik prawa litewskiego, przewyższa nie tylko Su-diebniki moskiewskie 1497, 1550, 1649 r., ale i góruje nad wieloma kodeksami zachodnioeuropejskimi, nie mówiąc już o Polsce, która na podobny zbiór praw nie potrafiła się zdobyć.
WOJNA INFLANCKA 1562—1564
   W połowie XVI w. przed Litwą stanął nowy wielki problem polityczny: walka o „dominium maris Baltici". Rozgorzała ona między Moskwą, Litwą a Szwecją, później włączyła się do niej i Polska. Terenem wzajemnej rywalizacji tych państw i teatrem wojny stały się Inflanty. Zakon krzyżacki, który po sekularyzacji Prus 1525 r. utrzymał się jeszcze w Inflantach, zbliżał się do nieuchronnego upadku. Z jego słabości pragnęli skorzystać sąsiedzi. Moskwa była od dawna żywotnie zainteresowana w uzyskaniu dostępu do Morza Bałtyckiego, które było dla niej życiodajną drogą handlową. Również przed Litwą wzmagający się eksport zboża i towarów leśnych, ogólny rozwój handlu zagranicznego postawił palącą kwestię wyzbycia się drogiego obcego pośrednictwa i zawładnięcia brzegami Bałtyku. Nie mogąc nic zdziałać dla odzyskania ujścia Niemna, należącego do Prus, Litwa musiała zwrócić się nad Daugawę (Dźwinę). Wobec tego, że Inflanty w 1554 r. zawarły rozejm
726

z Moskwą, wyrzekając się wszelkiego związku z Litwą, Zygmunt August urządził w 1557 r. zbrojną demonstrację na granicy inflanckiej, grożąc Zakonowi wojną. Dopiął wprawdzie tego, że Inflanty układem w Poswolu 1557 r. przyrzekły „połączyć się w przymierzu z Litwą", ale miało to nastąpić dopiero za 12 lat, kiedy upłynie rozejm inflancko-mo-skiewski. Tymczasem władca Moskwy Iwan IV Groźny nieoczekiwanie najechał Inflanty w 1558 r. Zakon krzyżacki zaczai błagać Litwę o pomoc. Układem w Wilnie 1559 r. Inflanty oddały się pod opiekę Litwy, która zarazem miała posiąść południowo-wschodnią część terytorium inflanckiego. W latach 1559—1563 Litwa obsadziła swymi załogami większą część Inflant. Z rozkładu Zakonu skorzystała wtedy Szwecja zajmując Estonię, i Dania, która opanowała wyspę Ozylię i część Kurlandii. Zakon przestał istnieć. Ostatni mistrz zakonny Gothard Kettler zrzucił płaszcz krzyżacki i stał się lennikiem króla polskiego w 1561/62 r. Litwa, która rujnowała się na obronę Inflant pragnąc zatrzymać je dla siebie, poczuła się rozgoryczona takim obrotem sprawy. Ale w istocie rzeczy ona, a nie Polska, uzyskiwała szeroki dostęp do morza.
    Czekała teraz na Litwę dalsza, daleko trudniejsza przeprawa. Oto Moskwa, choć straszona przez Litwę Lachami, wiosną 1562 r. wtargnęła w granice państwa litewskiego. W początku 1563 r. jej łupem padł Połock, którego utratę Litwa boleśnie odczuła, gdyż był to ważny strategicznie gród — „wrota litewskie od Moskwy", jak oceniali współcześni, a co zapisał kronikarz M. Stryjkowski.
   Zwycięstwo Radziwiłła Rudego pod Cześnikami nad Ułą w 1564 r. nie zrównoważyło straty Połocka. Jednakże Iwan Groźny, zaskoczony spiskiem bojarów, z chwilą kiedy krwawym terrorem zaczai utwierdzać carskie samodzierżawie, nie czuł się na siłach do dalszej wojny. Nie kwapiła się do niej i wycieńczona finansowo Litwa. W 1570 r. stanął rozejm. Moskwa zachowała wprawdzie Połock, ale została odparta od Inflant.
UNIA LUBELSKA 1569 ROKU
   Upadek Połocka jaskrawo obnażył słabość militarną Litwy. Bojarzy pojęli wówczas, że państwo litewskie o własnych siłach nie zdoła oprzeć się natarciu Moskwy. Toteż poparli oni polskie dążenia do unii, spodziewając się, że w łączności z Polską Litwa będzie w stanie podjąć skuteczną walkę z Moskwą o swoje granice państwowe. Jednakże projekt wcielenia Litwy do Korony przedstawiony przez stronę polską Litwinom, napotkał zdecydowany sprzeciw panów litewskich. Obawiali się oni, że wcielenie Litwy do Polski oznaczać będzie „zniszczenie" ich państwa, praw i urzędów, że spowoduje napływ Polaków na Litwę, przez co by „wrychle naród litewski zatrzeć się musiał". Toteż możno-władcy litewscy pragnęli tylko utrzymania przymierza z Polską, jakie zapewniała im przecież osoba wspólnego władcy.
   Zrywając rozmowy na sejmie lubelskim 1 III 1569 r., Litwini z Radziwiłłem Rudym, swym przywódcą, w najśmielszych przypuszczeniach
727

nie mogli przewidzieć reakcji strony polskiej. Oto za radą posłów polskich, rozporządzeniami królewskimi z marca i czerwca 1569 r. Podlasie, Wołyń i Ukraina zostały odebrane Litwie i wcielone do Polski, zresztą nie bez poparcia szlachty tych ziem. Polityka faktów dokonanych, przy jednoczesnej obietnicy polskiej zachowania odrębnej państwowości litewskiej, zrobiły swoje. Okrojone W. Ks. Litewskie, bez licznej szlachty podlaskiej i wołyńskiej, bez pomocy polskiej, stałoby się łatwym łupem Moskwy. Litwini, chcąc nie chcąc, wrócili więc do Lublina podejmując przerwane układy o unię. Po uporczywych debatach i przewlekłych obradach 28 czerwca osiągnięto porozumienie co do treści unii, którą zatwierdzono 1 VII 1569 r.
   Unia lubelska stanowiła, „iż już Królestwo Polskie i W. Ks. Litewskie jest jedno nieróżne i nierozdzielone ciało, a także nieróżna, ale jedna, spoina Rzeczpospolita, którą się z dwu państw i narodów w jeden lud i państwo zniosła i spoiła". Wśród powszechnej radości i wzajemnych gratulacji wyrażano życzenia, aby „za wolą Bożą ta unia trwała do końca świata".
   Jako wynik unii lubelskiej powstała wielonarodowościowa polsko--litewsko-białorusko-ukraińska Rzeczpospolita szlachecka. Unia lubelska, zatwierdzając dotychczasową zasadę wspólności osoby panującego, wprowadzała wspólny Polsce i Litwie sejm, którego uchwały miały odtąd obowiązywać w obu krajach. Zachowała jednak Litwa swą państwowość o ograniczonej suwerenności, gdyż nadal utrzymywała osobną administrację, własne wojsko, skarb, sądownictwo i prawodawstwo. Podkreślona została też odrębność narodowa Litwinów przez ustalenie zasady „Obojga Narodów", zachowanej aż do końca istnienia Rzeczypospolitej.
   Unię lubelską nazywają historycy unią realną (za S. Kutrzebą). Tymczasem realność ta polegała jedynie na wspólnym władcy, jednym sejmie i wspólnej polityce zagranicznej. Skoro państwo litewskie nie przestało istnieć, lepiej chyba określić unię lubelską jako unię federalną, jako że polegała ona na federacji dwóch państw. Federacja, czyli związek między dwoma lub kilkoma państwami, polega na ustanowieniu wspólnej najwyższej władzy dla państwa federacyjnego i jednoczesnym ograniczeniu suwerenności państw składowych na rzecz organów władzy centralnej.
   Unia lubelska nie była związkiem dwóch równorzędnych państw, o czym świadczy chociażby to, że odtąd nowo obrany król polski automatycznie zostawał władcą Litwy i przy tym nigdy — wbrew życzeniom Litwinów — nie bywał podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie. Litwa stawała się państwem drugorzędnym i choć przy elekcji nowego króla nie miała wiele do powiedzenia, jednak usiłowała wobec silniejszego partnera zachować własne zdanie.
   Następstwa unii lubelskiej, w naturze swej dwoiste: dobre i złe, miały dla Litwy, jak i dla całej Rzeczypospolitej doniosłe znaczenie. Unia lubelska w przeciwieństwie do antykrzyżackiej unii 1386 r. była antymoskiewska. Tak jak w 1386 r., tak i w 1569 r. Litwa zawierając
128

unię spodziewała się umocnić swe państwo przy pomocy Polski. Przez unię 1569 r. Polska została wciągnięta do wojen przeciw Moskwie, mających na celu obronę litewskiego panowania na Białorusi i polskiego na Ukrainie.
   Zawierając unię lubelską panowie i bojarzy litewscy zatroszczyli się i o to, aby monarcha zatwierdził im wszystkie dotychczasowe przywileje. Od każdego nowo obranego władcy wymagano następnie nie tylko potwierdzenia, ale i rozszerzenia przywilejów, przedstawiano mu do podpisu artykuły gwarantujące poszanowanie dotychczasowych praw i ustroju i zobowiązywano do wypełnienia określonych „warunków umówionych" (tzw. pacta conventa), czyli różnych życzeń szlachty dotyczących spraw państwowych. Tym sposobem władza hospodarska słabła coraz bardziej, uzależniana od sejmu, od senatu, od szlachty. Ale z rozszerzeniem i ugruntowaniem wpływów szlachty na rządy nie szło w parze wzmocnienie władzy państwowej. Przeciwnie, małe wyrobienie obywatelskie szlachty, jej egoizm stanowy, chorobliwa wręcz troska o własną „złotą wolność" i paniczny lęk przed „absolutum dominium" monarchy prowadziły do rozprzężenia i anarchii w państwie.
   Bieg dziejów, jak wiadomo, przekreślił skutki polityczne unii lubelskiej. Ale nie unicestwił jej dodatnich następstw w dziedzinie rozwoju kulturalnego ziem W. Ks. Litewskiego i na tym polu pozostawił bogatą oraz żywotną spuściznę.
DEMOKRACJA SZLACHECKA I PAŃSKA ANARCHIA NA PRZEŁOMIE XVI I XVII WIEKU
   Przed unią jeszcze, w latach 156-4—1566, nastąpiło zrównanie społeczności szlacheckiej na Litwie pod względem prawnym. Przykład szlachty polskiej, która w połowie XVI w. nadawała ton i kierunek życiu publicznemu oraz polityce państwowej Polski, pociągał bojarstwo litewskie z nieodpartą siłą. Szybko przyswoiło ono sobie naczelne ideały szlachty polskiej, jakimi były: szlachectwo i równość szlachecka. Ale jeśli w swej zagrodzie szlachcic litewski czuł się równym wojewodzie, to w życiu publicznym idea demokracji szlacheckiej zwyciężyła, jeśli nie pozornie, a w każdym razie połowicznie. Zasadzie równości szlacheckiej, dążeniu bojarów do współrządzenia państwem panowie przeciwstawili swą ogromną potęgę gospodarczą. Radziwiłłowie, Sapiehowie i inni magnaci litewscy, mając w ręku tak mocne atuty, jak majątki, pieniądze i urzędy, nadal wodzili na pasku szlachtę litewską i ruską, a po unii 1569 r. zdobywali coraz większe znaczenie i wpływy w Polsce. Bojarzy-szlachta mogli coraz głośniej gardłować na sejmikach, jednak decydujący głos mieli panowie. Oni to w otoczeniu zbrojnych zastępów, po kilkuset, a nieraz i więcej koni, zjeżdżali na sejmy do Warszawy, gdzie w kłótniach z Polakami, na długo przed osławionym posłem upickim Sicińskim (1652 r.), zrywali sejmy, np. w 1605, 1615, 1637 r. „Jakie zaś swary, zwady i wrzaski i broni dobywanie między nimi bywają, wstyd powiadać" — biadał Skarga w kazaniach sejmowych 1579 r.
129

Bojar litewski w XVI w.
Na sejmikach litewskich od początku XVII r. coraz częściej odchodzono od spraw publicznych, a na porządku obrad stawały desideńa privata (prywatne życzenia).
   Były to dopiero „miłe złego początki". Stan państwa wydawał się kwitnący, więc chełpiono się, co ostro ganił Skarga w 1579 r., że Polska, czyli Rzeczpospolita, „nierządem stoi". Choć troska o bonum pu-blicum (dobro publiczne) jeszcze nie zginęła, to coraz bardziej, im bliżej połowy XVII w., brała górę prywata i samowola. Próżne były przestrogi co światlejszych mężów, którzy nawoływali szlachtę do opamiętania się, do naprawy Rzeczypospolitej, póki ku temu jeszcze czas. Daremnie przywódca kalwinów litewskich Andrzej Wołań w 1572 r. ostrzegał: „Iżby do tego rzecz nasza nie przychodziła, aby miasto wolnej Rzeczypospolitej potem nie mieliśmy żadnej". Działający kilkadziesiąt lat później na Litwie kaznodzieja Jakub Olszewski w 1645 r. głosił już (za Skargą) złowieszczą przepowiednię: „Pospolicie u nas mówią: Polska nierządem stoi. Przetóż odmieńmy przypowieść: Polska rządem stoi, bo jeśli nierządem stoi, nierządem i zginie". Wyraz „Polska" w ustach panów i polityków litewskich z pierwszej połowy XVII w. odnosił się nie tylko do Małej i Wielkiej Polski. Kiedy pan czy bojar litewski mówił: „Polonia patria nostra" (Polska nasza ojczyzna) czy prosto Polonia—Polska, miał na myśli i Litwę, i wszystkie ziemie Rzeczypospolitej. Uznanie Litwy za cząstkę Polski było wynikiem polonizowania się Litwinów.
130

POLONIZACJA SZLACHTY LITEWSKIEJ W XVI WIEKU
   Około połowy XVI w., w miarę jak kształtowała się stanowa struktura społeczeństwa litewskiego, kiedy szlachta ujęła chłopstwo w twarde, bezlitosne jarzmo poddaństwa i zaczęła krępować rozwój mieszczaństwa, pojawiły się i znalazły podatny grunt przesłanki rozbicia i rozkładu feudalnego narodu litewskiego. Zaczął się proces odrywania się szlachty od jej naturalnego podłoża etnicznego, od ludu. Szlachta nie widziała w kulturze ludowej swych poddanych wełdanów atrakcyjnych dla siebie wartości, więc coraz mniej z niej czerpała, częściej sięgając po obce wzory. Dostarczała ich obficie polska kultura i ideologia szlachecka złotego wieku Odrodzenia. Przejmowanie ich ułatwiała unia polsko-litewska.
   Wspólność interesów politycznych, poparta przez dążenia gospodarcze szlachty litewskiej do rozwijania handlu z Polską, powodowała, że język polski stał się narzędziem politycznego zbliżenia szlachty litewskiej do polskiej. Toteż niedługo po unii 1569 r. język polski zajął poczesne miejsce w życiu publicznym i prywatnym szlachty litewskiej.
   Proces polonizowania się szlachty litewskiej rozpoczął się na długo przed połową XVI w. Już bowiem w 1517 r. Maciej Miechowita donosił, że na Litwie „na wsiach mówią po litewsku, ale w większości używają języka polskiego" (miał na myśli pewnie szlachtę). Ale, dodawał on, tak jest dlatego, że „i sami księża mówią im kazania w kościołach po polsku". Za przykładem w. ks. Zygmunta Augusta i jego polskiego dworu w Wilnie panowie litewscy poczęli się posługiwać mową polską i nieraz znakomicie nią władali. Polonizacja nie ogarnęła społeczności szlacheckiej w sposób jednolity. Najszybsze i największe postępy poczyniła ona w łonie możnowładców i zamożniejszej szlachty, szerzyła się też między mieszczaństwem wileńskim i drobną szlachtą na Wileńszczyźnie. Toteż Augustyn Rotundus, historiograf Litwy, stwierdził około 1576 r., że obecnie język litewski pozostał tylko u wieśniaków, szlachta zaś przyjęła język od Polaków.
   Szlachta litewska początkowo polonizowała się tylko językowo i kulturalnie, wykazując przy tym wielkie przywiązanie do własnej państwowości i zazdrośnie strzegąc przed Polakami dostępu do urzędów, do posiadania majątków, traktując ich jako cudzoziemców. Jednak powoli, po unii 1569 r., poczynała ona przejmować polską świadomość państwową, zaczynała czuć się obywatelami Rzeczypospolitej — Polski. W późniejszych czasach polonizacja szlachty litewskiej postąpiła tak dalece, że ziemianie litewscy zaczęli mawiać o sobie, iż są „gente Lituani, natione Poloni" — z urodzenia Litwini, z narodowości Polacy.
PARLAMENTARYZM LITEWSKI PO 1569 ROKU
   Unia lubelska upodobniła oba kraje pod względem prawno-ustrojo-wym. Ale choć sejm miał być wspólny, W. Ks. Litewskie powołało do funkcjonowania jego namiastkę, zwaną konwokacją. Po unii konwoka-cja litewska zbierała się dość często, co kilka lat i przyjęła się jako na-
131

dzwyczajna forma reprezentacji szlachty. Konwokację zwykle poprzedzały sejmiki powiatowe, ustanowione w 1566 r. Zbierały się one w następujących miastach: Wilno, Lida, Wiłkomierz, Oszmiana, Bra-sław, Troki, Kowno, Upita, Grodno, Rosienie, Połock, Nowogródek, Wołkowysk, Słonim, Witebsk, Orsza, Brześć, Pińsk, Mścisław, Mińsk, Mozyrz, Rzeczyca. W wypadku napaści nieprzyjaciela — „in casu ho-stilitatis", lub zarazy sejmiki odbywały się też w innych miejscowościach. Sejmiki zwoływano przed sejmem na mocy uniwersału królewskiego. Uczestniczyli w nim urzędnicy i szlachta, nie wszystka, gdyż nie-posesjonatów (nie posiadających majątku) starano się odsuwać od udziału. Obok sejmików przedsejmowych zbierały się sejmiki relacyjne, elekcyjne, kapturowe, „gromniczne".
    Sejmik relacyjny wysłuchiwał sprawozdania z sejmu i deliberował nad uchwałami sejmowymi. Mógł uchwały te odrzucić, jeśli sprzeciwiały się one danej posłom sejmikowym instrukcji na sejm. Sejmik relacyjny podejmował własne uchwały, tzw. lauda, które powiat obowiązany był wykonać. Do 1673 r. lauda musiały być uchwalone jednomyślnie, potem zaś wystarczała większość głosów.
   Sejmik „gromniczny" lub inaczej trybunalski (zwoływany na dzień Matki Boskiej Gromnicznej 2 lutego) zbierał się regularnie co roku (od 1582 r.) dla wyboru sędziów głównych do Trybunału, czyli sądu głównego W. Ks. Litewskiego. Na ten sejmik obowiązywał zakaz przyjeżdżania z bronią.
    Sejmiki kapturowe zbierały się po zgonie monarchy, wybierały sądy kapturowe na czas bezkrólewia i sprawowały zarząd w powiecie. Bywały też sejmiki nadzwyczajne, zwoływane w okresie wojny dla uchwalenia i zebrania podatków na obronę kraju.
   Na sejm, odbywający się przeważnie w Warszawie, rzadziej w Grodnie, Litwa wysyłała 48 posłów (Korona zaś bez posłów pruskich, lecz z ziemiami ukraińskimi i Podlasiem 114, w senacie natomiast na 11 koro-niarzy przypadało tylko 27 z W. Ks. Litewskiego), po dwóch z każdego powiatu. Posłowie wybierali się na sejm na koszt własny, lecz po powrocie otrzymywali z powiatu wynagrodzenie.
    Za czasów Wazów główny nurt życia parlamentarnego przesunął się z sejmu na sejmiki. Ich rola, zwłaszcza sejmików relacyjnych, stale wzrastała. Lauda sejmikowe stawały się ważniejsze nieraz od konstytucji sejmowych.
ZYGMUNT AUGUST I BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA
   Sprawą, która zaprzątnęła umysły i języki całej Litwy w połowie XVI w., był najgłośniejszy w dziejach polsko-litewskich romans i potajemne małżeństwo króla Zygmunta Augusta z najpiękniejszą kobietą na Litwie Barbarą Radziwiłłówną, młodziutką wdową po wojewodzie trockim Stanisławie Gasztołdzie (zm. 1542). Dzieje tej niezwykłej miłości, ciągnącej się od 1543 r., wcale barwnie opisuje współczesny anonimowy kronikarz litewski:
132

Zygmunt August, w. ks. litewski i król polski. Portret współczesny

Barbara Radziwiłłówna. Miniatura współczesna

   Otóż po śmierci swojej pierwszej żony Elżbiety Rakuszanki król jako młody pan, „nie mogąc zdzierżeć przyrodzonej chciwości swojej ku białogłowom, począł miłować panią Barbarę Radziwiłłównę, która została wdową po panu Stanisławie Olbrachtowiczu Gasz-toldzie, wojewodzie trockim, i mieszkała na ten czas przy matce swojej, pani Mikołajo-wej Radziwiłłowej, i bracie swoim Mikołaju Radziwille, podczaszym.
    I król począł do niej chodzić nocą, kędy sobie przejście był uczynił z pałacu aż do domu jej i tam u niej bywał często. A było to słychać po wszystkiej ziemi polskiej i litewskiej. Bracia jej prosili króla, aby tego przestał i do siostry ich nie chodził, i tej niesławy domowi ich nie czynił. Król obiecał im do niej nie chodzić i nie chodził czas niemały.
    Potem krewkości przyrodzonej dalej cierpieć nie mógł i poszedł zaś do niej jeden Samotrzeć. A panowie Radziwiłłowie pilnie tego strzegli, gdy król do siostry ich zaszedł, oni tegoż czasu tam do króla przyszli. I mówili jemu: miłościwy królu, nie miałeś przecież do siostry naszej przychodzić, a teraz dlaczegóż przyszedłeś? Król im powiedział: a cóż wiecie, może teraźniejsze przyjście moje do siostry waszej uczyni wam wielką sławę, cześć i pożytek. Oni rzekli: Boże to daj, i tegoż czasu plebana przywiedli, którego na to gotowego mieli, i oddali króla z siostrą swoją potajemnie [w małżeństwo]. Nikt z panów rad duchownych i świeckich ani też z dworu królewskiego nie byli o tym świadomi, tylko Radziwiłłowie a Kieżgajło, a pleban, co ślub dawał".
    Kiedy panowie litewscy dowiedzieli się, „iż król z tą panią potajemnie ślub brał [latem 1547 r.], serdecznie tego żałowali i poczęli upominać i prosić króla ze łzami, aby tego nie czynił i nierównej sobie, poddanej swojej za małżonkę nie brał. Potem wszystkim ludziom i całej ziemi to ożenienie królewskie było wielmi niemiłe". Inny kronikarz dodał, że „nie tyko panom czy szlachcie, ale i prostym ludziom po wszystkiej ziemi litewskiej to wesele królewskie było nielube, a to dla tej przyczyny, iż ona była osiem lat za mężem [w istocie sześć 1537—1542], a dzieci nie miała". Gdy tajemnica ślubu się wydała „mnogie paszkwilusy pisali o tym, do ścian zamku i do ratusza i do pańskich domów do wrót przybijali, których wiele i do króla przynoszono".
   Zygmunt August na przekór wszystkim przeciwnościom, napaściom paszkwilantów i oporowi gwałtownemu społeczeństwa Litwy i Polski,
133

potępiającego Barbarę jako „wielką nierządnicę Litwy", swej umiłowanej małżonki nie opuścił. Wbrew wielkiej „burzy koronacyjnej" w Polsce doprowadził do jej koronacji na królową polską w Krakowie 7 XII 1550 r. Barbarę trawiła już wtedy nieuleczalna choroba. Zmarła na raka 8 V 1551 r. Przeszła nie tylko do historii, ale i do legendy, wsławiona wieloma dramatami wybitnych polskich, a ostatnio także i litewskich pisarzy.
REFORMACJA
    Od połowy XVI w. reformacja coraz silniej poczęła krzewić się na Litwie. Do walki o rząd dusz z kościołem katolickim wystąpiły dwa re-formacyjne prądy wyznaniowe: kalwinizm i luteranizm. Od czasu, kiedy do ruchu reformacyjnego przystąpił około 1553 r. pierwszy na Litwie magnat i dostojnik państwowy, kanclerz i wojewoda wileński Mikołaj Czarny Radziwiłł, coraz większe wpływy zaczął pozyskiwać sobie kalwinizm. Luteranizm bowiem, znajdujący zwolenników w Wilnie i innych miastach, szerzył się głównie wśród mieszczaństwa, zwłaszcza niemieckiego pochodzenia. Kalwini litewscy „są szlachta, wyście kupcami" — wyśmiewała luteranów wileńskich kontrreformacyjna Relacja oraz suplika Zboru wileńskiego saskiego do Hern Martyna Lutra (Wilno 1623).
   Toteż dumni panowie litewscy za przykładem Mikołaja Czarnego Radziwiłła odcięli się od luteranizmu jako religii kupców i zwrócili się ku kalwinizmowi. I tak przeszli na kalwinizm: wojewoda miński i smoleński Jan Abramowicz (zm. 1602), wojewoda połocki Mikołaj Doro-hostajski (zm. 1597), wojewoda trocki Jan Hlebowicz (zm. 1590), wojewoda miński i brzeski Gabriel Hornostaj (zm. 1588), starosta żmu-dzki Jan Kiszka (zm. 1592), podskarbi ziemski Mikołaj Naruszewicz (zm. 1575), biskup nominat kijowski Mikołaj Pac (zm. 1585), wojewoda podlaski Bohdan Sapieha (zm. 1599), wojewoda nowogródzki Paweł Sapieha (zm. 1579), kasztelan żmudzki Melchior Szemet (zm. 1570), kasztelan żmudzki Mikołaj Talwosz (zm. 1600), wojewoda podlaski i smoleński Wasyl Tyszkiewicz (zm. 1571), kanclerz Ostafiej Wołłowicz (zm. 1587), kasztelan połocki Jerzy Zenowicz (zm. 1583) i ich rodziny.
   W ten sposób ruch reformacyjny znalazł się pod kontrolą magnatów i musiał stracić swe społecznie postępowe znaczenie. Po śmierci Mikołaja Czarnego Radziwiłła (1565) obozowi kalwińskiemu na Litwie przewodził jego brat stryjeczny Mikołaj Rudy Radziwiłł (zm. 1584), hetman wielki, wojewoda wileński i kanclerz litewski, a po jego zgonie birżańska linia Radziwiłłów (linia nieświeska wróciła do katolicyzmu w osobie Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką).
   Największe postępy reformacji przypadły na Litwie na drugą połowę XVI i pierwszą połowę XVII w. Pierwszy zbór kalwiński powstał dzięki zabiegom Szymona Zaciusa i poparciu Mikołaja Czarnego Ra-
134


Najdawniejszy znany zabytek piśmiennictwa litewskiego z pierwszej połowy XVI w.,
      odkryty w 1962 r.: modlitwy Teve musu (Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowaś Mario), tłumaczone z polskiego na litewski być może jeszcze w czasach
Władysława Jagiełły

dziwiłła w Wilnie około 1555 r. Następne zbory pojawiły się w radzi-wiłłowskich Birżach i Dubinkach, potem w Dziewałtowie, Holszanach, Kiejdanach, Oszmianie i Kownie. Na Żmudzi jednym z najwcześniejszych był zbór w miejscowości Szaki, pozakładano też zbory w miasteczkach Szawkiany, Płungiany, Widukle, Kielmy i wielu innych. Kalwi-nizm dość mocno rozprzestrzenił się w Litwie, bardziej niż inne wyznania, o czym świadczy wykaz zborów różnowierczych w państwie litewskim z 1591 r.: na 207 zborów kalwińskich było 189 (w tym przynajmniej 110 na rdzennej Litwie), augsburskich, czyli luterańskich, 8 i ariańskich 10. W ogólności też reformacja na Litwie zyskała większe znaczenie i trwalsze wpływy niż w Polsce, a to dzięki protekcji potężnych magnatów. Z chwilą jednak śmierci Janusza (zm. 1655) i Bogusława (zm. 1669) Radziwiłłów ruch reformacyjny straciwszy swych najmożniej-szych protektorów załamał się pod atakami katolickiej kontrreformacji. W końcu XVII w. na Litwie istniało już tylko 25 zborów kalwińskich, zrzeszonych w Jednotę Litewską.
   Reformacja położyła poważne zasługi dla narodowej kultury litewskiej rozwijając piśmiennictwo w języku litewskim. W 1598 r. w Wilnie ukazał się Polski z litewskim katechizm wydany nakładem Melchera Pietkiewicza, pierwsza książka litewska ewangelików litewskich, zaś w 1600 r. Postila Lietuwiszka, będąca przekładem polskiej Postylli Mikołaja Reja. Reformacja przyczyniła się też wydatnie do rozwoju oświaty poprzez zakładanie szkół. Dobra szkoła kalwińska na poziomie średnim działała w Wilnie, w 1625 r. pod mecenatem radziwiłłowskim założono gimnazjum w Kiejdanach.
   Oczywiście, magnaci i szlachta zakładając zbory w swoich posiadłościach nie zaniedbali wcielić w życie zasady „cuius regio, eius religio" i wprowadzili dla swych poddanych przymus wyznaniowy. W ten sposób reformacja, a właściwie jej obrządek liturgiczny, trafiała do rzesz chłopskich.
TOLERANCJA I SPORY RELIGIJNE
   Nowinki religijne początkowo nie powodowały jakiegoś silniejszego rozłamu w społeczeństwie litewskim. Fiodor Jewłaszewski, podsędek nowogródzki, wspominając w początku XVII w. swój pobyt w Wilnie w 1565 r., pisał: „naonczas różność wiary nie czyniła najmniejszej różności przyjacielskiej, dla czego samego tamten wiek złotym mi się widział od niniejszego wieku, gdzie już i między jednej wiary ludźmi obłuda wszystko obstąpiła, na pogotowiu między różnymi wiary ani się nie pytaj o miłość, szczerość i prawdziwie dobre zachowanie, a najwięcej między świeckimi stany. Pomnę bowiem i niedawno przeszłych czasów, kiedy dzisiejszy papież Klemens jeszcze kardynałem był u króla jego miłości Stefana, w Wilnie siedziałem u stołu księdza Bartłomieja Niedźwiedzkiego, kanonika wileńskiego, z przedniejszymi sługami [Włochami] jego, ci że gdy się dowiedzieć, żem ewangelik, dziwowali się barzo, jako mię śmiał ksiądz kanonik na obiad swój zwać, a gdy im
136

on przedłożył, że u nas z tego żadna nienawiść nie bywa i miłujemy się jako z dobrymi przyjacioły, chwalili to Włochy mówiąc, że tu Bóg żywię, a ganili swoje domowe prawa i rodzinne niesnaski".
   Tolerancji religijnej sprzyjał przywilej ziemski Zygmunta Augusta z 1563 r., który postanawiał, że na wszelkie urzędy „nie tylko podlegli kościołowi rzymskiemu mają być wybierani i wynoszeni, ale jednakowo i zarówno wszyscy ludzie stanu rycerskiego z narodu szlacheckiego wiary chrześcijańskiej, zarówno Litwa, jako i Ruś". Przywilej ten, potwierdzony w 1568 r., różnowiercy litewscy słusznie uważali za obejmujący nie tylko katolików i prawosławnych. Praktyka bowiem wykazywała, że stosował się on również do szlachty wyznań protestanckich. Minął jednak złoty wiek tolerancji religijnej.
   W związku z rozwojem reformacji, głównie ruchu kalwińskiego, a także z zawarciem kościelnej unii w Brześciu 1596 r., kiedy zaczęto przyłączać prawosławnych do kościoła katolickiego, Wilno stało się widownią zaciętych sporów i walk religijnych. Rozgorzała w Wilnie zażarta polemika między przedstawicielem kalwinów Andrzejem Wola-nem a Piotrem Skargą, przywódcą katolickiej kontrreformacji. Skarga, Szczęsny Żebrowski, Adam Pociej ostro atakowali też prawosławnych, przeciwników unii kościelnej, których poglądy wyrażali Stefan Zizania, Meletij Smotrycki i inni. Zwalczające się strony nie przebierały w środkach, nie poprzestały na publikowaniu ciętych i zjadliwych pamfletów, lecz także rodziły fanatyzm ulicy wileńskiej. Wybuchały tumulty i walki religijne, nieraz przekształcały się one w jawnie klasowe konflikty, podczas których grabiono co bogatszych obywateli. Zatargom tym, ku radości reakcji katolickiej, położył kres dopiero Zygmunt III Waza w 1622 r., zabraniając przeciwnikom katolicyzmu dalszej publicznej polemiki.
   Trzykrotnemu zburzeniu przez tłum sfanatyzowanych katolików uległ zbór wileński w latach 1591, 1611 i 1682, a w 1639 r. miał miejsce ostry konflikt połączony z napaścią na zbór. Wypadki wileńskie nie były odosobnione.
RUCH NARODOWO-KULTURALNY W KOŃCU XVI WIEKU
   Objawy rozkładu feudalnego narodu litewskiego, jakie wystąpiły już w połowie XVI w., a wzmogły się po unii lubelskiej, wywołane polszczeniem się poważnej części szlachty, także mieszczaństwa, a od XVI w. i chłopstwa, wzbudziły wśród współczesnych, świadomych swej narodowości Litwinów gorące patriotyczne pragnienie zapobieżenia wynarodowieniu się rodaków. Pragnienie to zbiegło się w czasie z podjętą przez kościół katolicki kontrreformacją religijną w drugiej połowie XVI w. Kontrreformacja, usiłując zwalczyć szerzące się po Europie ruchy różnowiercze, poczęła — wzorem zresztą Lutra i Kalwina — kłaść duży nacisk na prowadzenie działalności duszpasterskiej w językach narodowych, chcąc przez to pozyskać masy ludowe i poddać je swoim wpływom. Kościół katolicki, który w chwili rozpoczęcia się ruchu re-
137

Maciej Stryjkowski, historyk Litwy
formacyjnego posiadał na Litwie (1553) już 209 parafii (z tego 166 w litewskiej części diecezji wileńskiej i 43 na Żmudzi), wielkim trudem odzyskiwał utracone pozycje. Po okresie największego upadku w końcu XVI w., kiedy działało w diecezji wileńskiej tylko 77 parafii (wobec 246 bez Podlasia w połowie tego stulecia), w 1673 r. w litewskich powiatach diecezji wileńskiej istniało tylko 149 parafii.
    Ośrodkiem patriotyczno-religijnego ruchu litewskiego w kościele katolickim, promieniującym na całą Litwę, stało się biskupstwo żmudz-kie za rządów biskupa Melchiora Giedrojcia (1576—1609). Ośrodek ten, mimo iż działał głównie w duchu interesów kościoła katolickiego, położył wielkie zasługi dla narodowej kultury litewskiej. Związany z biskupem Giedrojciem Polak Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586 r.) podjął pracę nad ułożeniem Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, którą ogłosił w Królewcu w 1582 r. Dzieło to, będące kompilacją różnych, latopisów litewskich i ruskich, kronik polskich, w niemałym stopniu przyczyniło się do rozkrzewienia dumy narodowej Litwinów, których wywodziło od starożytnych Rzymian. Stryjkowski, żyjąc dłuższy czas w Litwie, poznał język i kulturę Litwinów. Niejedno też zaczerpnął do swej Kroniki z litewskiej tradycji historycznej, przytaczając po polsku, a czasem i po litewsku, ludowe opowieści i pieśni historyczne. On to zanotował kapitalną wręcz opowiastkę, wymownie świadczącą o stanie ówczesnych wierzeń religijnych wśród chłopstwa litewskiego:
    A tej się prostocie ludzi onych czasów — prawił kronikarz, wspominając czasy Litwy pogańskiej — nie trzeba dziwować, gdyż się to niedawno za naszego wieku i w Kownie trafiło, iż gdy na wielki piątek bernardyński kaznodzieja, według zwyczaju o męce pańskiej każąc, znak umęczenia Pana Chrystusowego, gdy przyszło ad flagellationem [do biczowania] miotełką i biczem siekł, Żmudzin, chłop prosty, pytał towarzysza:
— A ka tataj muschi kunigas? [A kogóż to bije ksiądz?].
138

On mu odpowiedział:
    — Pana Diewa [Pana Boga]. On zaś pytał:
    — Ar ana, kuris mumus padare piktus rugius? [Czy onego, co nam poczynił złe żyto?]. Odpowiedział mu towarzysz:
    — Anu [Tego]. A chłop zaraz krzyknął na kaznodzieję:
    — Gieraj, mięłaś kunige, plak schita Diewa, piktus mumus dawe rugius! [Dobrze, miły księże, chłoszcz tego Boga, złe nam dał żyto!].
    Religijność chłopstwa litewskiego w tych czasach istotnie była, z punktu widzenia kościoła, opłakana. Księży Litwinów było mało i lud prosty, jak ubolewali jezuici, „nie znał światła prawdziwej wiary".
DAUKSZA — ORĘDOWNIK LITEWSKOŚCI
   Złotymi zgłoskami w dziejach kultury litewskiej zapisał się Mikołaj Dauksza (około 1527—1613). Na zlecenie biskupa Giedrojcia dokonał on tłumaczenia na język litewski polskiej Postylli Jakuba Wujka i Katechizmu Ledesmy. Przekłady te ukazały się w Wilnie: Katechizmas w 1595 r., Postilla w 1599 r. Postilla Daukszy jest najcenniejszym zabytkiem języka starolitewskiego. W polskiej „Przedmowie do czytelnika łaskawego", dołączonej do Postilli, Dauksza rozwijał myśl odrodzenia języka litewskiego. Z żalem stwierdzał, że „sam nasz litewski [i szlachecki!] naród dla umiejętności języka polskiego i w nim biegłości do jakiego zaniedbania, opuszczenia i niemal odrzucenia język swój własny przywiódł, każdy snadnie widzi, lecz jak słusznie, nie wiem kto pochwali". Wysoce ceniąc ojczysty, litewski język, domagając się dlań prawa obywatelstwa w życiu publicznym i w literaturze, Dauksza zarazem z wielką życzliwością wyrażał się o języku polskim, mówiąc, że język ten „nam przez one miłe zjednoczenie W. X[ięstwa] naszego z sławną Koroną Polską niemal przyrodzony jest".
   Dauksza rozwijał następnie w swej „Przedmowie", jako pierwszy z Litwinów, pojęcie narodu, stawiając „łaskawemu czytelnikowi" pytanie: „Który bowiem, proszę, naród jest pod niebem tak gruby i nikczemny, który by tych trzech rzeczy własnych i sobie jakby wrodzonych nie miał: gruntów ojczystych, obyczajów i mowy". Tak więc za nieodłączne cechy narodu uważał on trzy powszechnie i dzisiaj przyjmowane składniki: wspólnotę terytorium, określaną przezeń jako „grunty ojczyste" lub jako „ojczysta kraina", drugi czynnik — „obyczaje" oznaczał tyle, co wspólnota kultury. Podstawową cechą narodu, jak wynika z wywodów Daukszy, jest wszakże język. Powiadał Dauksza: „Nie ziemie obfitością, nie różnorodnością ubiorów, nie wesołością krajów, nie miast i zamków mocnością narody stoją, ale więcej zachowaniem i używaniem języka własnego, który społeczność, zgodę i miłość braterską mnoży i zachowuje".
    Zachęcał więc Dauksza swych ziomków do rozwijania narodowego, litewskiego piśmiennictwa, tłumacząc i przedkładając, że „ojczystym
139

Postilla catholicka Mikołaja Daukszy z 1599 r. Karta tytułowa
językiem rzecz pisana wiem, jakiej jest u wszystkich narodów powagi, uciechy i smaku". Głosił Dauksza te same myśli co w Polsce Mikołaj Rej w połowie XVI w., ale górował nad nim swą wysoką kulturą umysłową i wielką wiedzą, co pozwoliło mu sformułować postulat uczynienia języka litewskiego narzędziem narodowego piśmiennictwa w sposób niemalże naukowy i przy tym w pięknej polszczyźnie. Patriotyczne wezwanie Daukszy było właściwie głosem wołającego na puszczy. Litwa nadal w piśmie, w urzędach, w literaturze posługiwała się przeważnie językiem ruskim, rzadziej łaciną, a coraz częściej językiem polskim. Naśladowcą Daukszy był poniekąd Konstanty Szyrwid (Sirvydas), najwybitniejszy przedstawiciel piśmiennictwa litewskiego XVII w. Szyrwid (1580—1631), autor pierwszej, zaginionej niestety, gramatyki litewskiej (1630), wsławił się głównie swoim polsko-łacińsko-litewskim słownikiem Dictionarium trium linguarum, ogłoszonym po raz pierwszy w 1629 r., potem jeszcze pięciokrotnie wznawianym do 1713 r.
   W epoce rozwijającego się renesansu na Litwie pojawili się pierwsi, a zarazem wybitni poeci: Andrzej Rymsza, Jan Radwan i Jan Kozak. Jest rzeczą wielce znamienną, że wszyscy trzej pisali się Litwinami, np. „Andrzej Rymsza, Litwin od Nowogródka z Pieńczyny", ale żaden z nich nie pisał po litewsku. Tworzyli w języku polskim bądź też po łacinie i po rusku. Utalentowany poeta Andrzej Rymsza swobodnie władał językiem polskim, ruskim i łaciną, znał trochę grekę i hebrajski, a z
140

domu rodzinnego wyniósł pewnie znajomość litewskiego. Pozostawił po sobie wielki, przeszło 2200 wierszy liczący poemat Dziesięcioroczna powieść spraw wojennych oświeconego książęcia i pana Krysztofa Radziwiłła (Wilno 1585). Opisał tu m.in. słynną wyprawę ks. K. Radziwiłła w głąb państwa moskiewskiego w 1581 r. podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą.
Zatem Kroi się do Pskowa z swym ludem obrócił. A onemu rozkazał, aby Moskwę krócił. Wszedłszy daleko w ziemie tego okrutnika, A samemu możeli przestraszył nędznika.
   Wojsko Radziwiłła przybywszy pod Starą Rusę ogniem i mieczem niszczyło sioła i liczne warzelnie soli. Nie wzruszył się srogi hetman, gdy Moskale błagali o litość:
Chwytając się nóg jego jak własnego Pana, Krzycząc, płacząc: „Zmiłuj się, Sołnuszko jasnoje, Daj swiet widzieć, nie gubi gołowy naszoje".
   Wojskowe tryumfy ks. Mikołaja Radziwiłła, który w 1578 r. rozgromił armię moskiewską w Inflantach pod miejscowością Kies, opiewali Jan Rydwan w poemacie łacińskim Radivilias (Wilno 1588) i Jan Kozak w Stawie (1588).
   Po trosze rozwijała się literatura religijna, z której wyróżnia się nieznane uczonym polskim tłumaczenie litewskie Psalmów Jana Kochanowskiego (1578), ogłoszone w 1646 r. pod nazwiskiem Salomona Mo-zerki Sławoczyńskiego.
ZAŁOŻENIE AKADEMII WILEŃSKIEJ W 1579 ROKU
   Litwa od dawna odczuwała dotkliwie brak własnej wyższej uczelni, która by kształciła ludzi zdatnych do trudnej sztuki rządzenia państwem i rozwijania narodowej kultury. Potrzebę takiej uczelni rozumiała szlachta litewska i w 1568 r. zaniosła do hospodara prośbę „o założenie kolegium w Wilnie albo w Kownie". Jeszcze bardziej w utworzeniu takiej szkoły zainteresowany był kościół katolicki na Litwie. Pragnął on z przyszłej uczelni uczynić ośrodek naukowy, kształcący ludzi do walki z reformacją religijną, szczególnie z upowszechniającym się ka-Iwinizmem, który cieszył się poparciem potężnych Radziwiłłów i znajdował coraz liczniejszych wyznawców wśród szlachty, zwłaszcza na Żmudzi. Zależało też kościołowi na kształceniu takich ludzi, którzy by jednocześnie podjęli pracę duszpasterską wśród tkwiącego w pogaństwie ludu.
   Usilne zabiegi biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza i jezuitów doprowadziły w 1569 r. do założenia kolegium w Wilnie. Kolegium to, oficjalnie otwarte w 1570 r., posiadało trzy wydziały: nauk wyzwolonych (humanistycznych), filozoficzny, i teologiczny. Dyplomem Stefana Batorego z 1 IV 1579 r., zatwierdzonym (co było wówczas nie-
141

zbędne) bullą papieża Grzegorza XIII z 30 X 1579 r., kolegium wileńskie zostało podniesione do rzędu akademii, równej w prawach Uniwersytetowi Krakowskiemu.
   Akademia Wileńska, której pierwszym rektorem został słynny kaznodzieja jezuicki Piotr Skarga, posiadała wspaniałą bibliotekę, w dużej części pochodzącą z daru Zygmunta Augusta, który testamentem zapisał jej swój własny, wielce bogaty księgozbiór; miała też Akademia własną drukarnię od 1575 r., ofiarowaną jej przez księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła.
   Profesorami Akademii Wileńskiej byli początkowo cudzoziemcy, jezuici. Szybko jednak wykształcili się pierwsi profesorowie Litwini. Obok Pawła Bokszy, prorektora za czasów Skargi (1579) w 1583 r. pojawili się wykładający gramatykę i poetykę: Hieronim Kiniszko, Balta-zar Rudomina, Abraham Martianus, później jeszcze Marcin Biłducis i Wawrzyniec Monicovius z Kowna. Liczba uczniów rosła niezmiernie szybko. Na otwarcie szkoły w 1569 r. przybyło 60 uczniów, w 1570 r.
142

było ich 160, w 1575 r. — 415, w 1587 r. — ponad 700 i w 1596 r. — ponad 800. Pierwsze promocje naukowe na stopień doktora odbyły się już w 1583 r.
   Z uczelni wileńskiej korzystali przede wszystkim Litwini i Polacy, ale obok nich zapisywali się też Rusini, Szwedzi, Niemcy, Węgrzy, a nawet Tatarzy i inni. Między Polakami a Litwinami stosunki nie zawsze układały się po przyjacielsku. Polacy pochodzący z zamożniejszych domów nierzadko poniżali swych uboższych litewskich współbraci pogardliwym mianem „villani" (wieśniacy).
   Zadania swe upatrywała Akademia w tym, aby z niej „wychodziła młodzież wykształcona, zarówno w umiejętnościach, jak i w pobożności i cnocie, zdolna do prowadzenia spraw publicznych z wielkim pożytkiem ojczyzny". Główny nacisk położono jednak na przygotowujący księży wydział teologiczny, a to dlatego — jak tłumaczył Monicovius z Kowna w 1595 r. — że „na Litwie z prawdziwą wiarą jest źle i stan ten się nie zmieni, dopóki nie pośle się do ludu litewskiego kapłanów z językiem litewskim".
   Z chwilą kiedy w 1644 r. po długich staraniach uruchomiony został wydział prawa, Akademia Wileńska mogła lepiej wypełniać swe zadanie — służbę krajowi, jednak przez krótki tylko czas, gdyż po najeździe moskiewskim 1655 r. wydział ten został ponownie otwarty dopiero w 1667 r.
   Z otwarciem kolegium łączą się i początki teatru wileńskiego. Uczniowie kolegium, a potem Akademii, na otwarcie semestru grywali różne tragedie i komedie. Ich przedstawieniom, jak tragedii Jehu (osnutej na tle biblijnym) w 1581 r., przyglądali się z wielkim ukontentowaniem sam król i panowie senatorowie.
   Właściwe początki zawodowego teatru na Litwie przypadają jednak na czasy Władysława IV Wazy, wielkiego miłośnika sztuki. Dość często przebywając w Wilnie władca ten w pałacu wielkoksiążęcym w Wilnie wystawiał własnym sumptem opery, komedie i tragedie, w których występowali artyści włoscy. Pierwszym znanym przedstawieniem w wileńskim teatrze dworskim Władysława IV była opera Porwanie Heleny, grana w 1636 r. Jej autorem okazał się pisarz królewski, Włoch Virgilio Puccitelli.
   Pierwsza połowa XVII w. okazała się również szczęśliwa dla rozwoju oświaty na Litwie. Jezuici bowiem założyli dwa kolegia: w Kro-żach na Żmudzi 1614 r. i w Kownie 1648 r. Radziwiłłowie obok kalwińskiego gimnazjum w Kiejdanach (1625 r.) ufundowali drugie gimnazjum w Birżach w 1620 r. Rozwijała się też średnia szkoła prawosławna: bracka u Św. Trójcy w Wilnie od 1584 r. Poza tym w XVI—XVII w. działało na Litwie około stu szkół parafialnych i zborowych.
OSIĄGNIĘCIA NAUKI LITEWSKIEJ W KOŃCU XVI I W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU
   Akademia Wileńska zajmowała się nie tylko kształceniem młodzieży, ale i uprawianiem oraz pielęgnacją nauki. Co prawda, pierwsze wybitne osiągnięcia nauki litewskiej bezpośredniego związku z Akademią
143





 



 

m
 

wyraźnie nie wykazują, ale profesorowie wileńscy niewątpliwie tworzyli klimat potrzebny do jej rozwoju i mecenatu nad nią.
    Za pierwsze wybitne osiągnięcie nauki litewskiej należy chyba uznać słynną tzw. radziwiłłowską mapę W. Ks. Litewskiego. Jej pierwsze zaginione wydanie datuje się ostatnio na rok 1604. Znana ona jest z amsterdamskiego wydania z 1613 r. i licznych przedruków późniejszych w zachodnioeuropejskich atlasach geograficznych. Mapa ta dzięki swej dużej, jak na owe czasy, dokładności oraz staranności wykonania uważana jest za jedno z czołowych dzieł kartografii europejskiej tego okresu. Powstaniu mapy patronował książę Mikołaj Krzysztof Sierotka Radziwiłł. Przygotowano ją z udziałem polskiego kartografa Macieja Strubicza w latach 1596—1599. Sztychował mapę bardzo pięknie utalentowany rytownik Tomasz Makowski, niekiedy niesłusznie uważany za jej autora. Pomiarów w terenie dokonali pewnie uczeni z Akademii Wileńskiej.
    Nauka litewska w połowie XVII w. mogła poszczycić się pięknym dziełem Kazimierza Siemienowicza (około 1600—1651), inżyniera artylerii koronnej, uczonego o nader rozległej wiedzy, który w 1650 r. wydał w Amsterdamie Artis magnae artilleńae pars prima (Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza). Dzieło to, nie mające równego sobie we współczesnej nauce europejskiej, przetłumaczone zostało na język francuski (1651), niemiecki (1676), angielski (1729) oraz polski (1963). W tymże 1650 r. Wojciech Wijuk Kojałowicz (1609—1677), profesor Akademii Wileńskiej, ogłosił w Gdańsku pierwszą część swojej łacińskiej Historia Lithuaniae (część druga ukazała się w 1669 r.). Historia Kojałowicza rozsławiła dzieje litewskie po Europie, a na Litwie stała się czymś w rodzaju podręcznika dla uczącej się młodzieży.
    Uczony pastor Daniel Klein, działający w Litwie pruskiej, opracował wydaną w Królewcu w 1653 r. pierwszą znaną gramatykę języka litewskiego Grammatica Litvanica, Klein, z pochodzenia prawdopodobnie Litwin, w przedmowie do swej gramatyki wystąpił jako miłośnik i obrońca języka litewskiego. Odpierał w niej zarzuty tych, którzy postponowali język litewski jako złożony z wielu narzeczy i zachwaszczony wieloma zapożyczeniami z greki, łaciny, a najwięcej z polskiego. Klein wskazywał, że również łacina jest zanieczyszczona wyrazami greckimi i też nie posiada jednolitej pisowni. Tym bardziej więc jest Litwinom potrzebna gramatyka, by własny język mogli wydoskonalić.
ROZWÓJ WEWNĘTRZNY LITWY W DRUGIEJ POŁOWIE XVI I W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU
    Stan wewnętrzny Litwy w stuleciu 1548—1648 przedstawiał się na ogół pomyślnie. Szymon Starowolski stwierdzał (1632), że Litwa, „długotrwałego pokoju zażywająca, wszędzie teraz ziemię staranniej ma uprawianą, w zboża i jarzyny [warzywa] urodzajną, w łąki, ogrody i sady obfitującą: pełna jest folwarków, wsi, miast, zamków, wznoszonych nowym sposobem budowy nie tylko w miastach, lecz także w do-
146

bfach ziemskich". Lecz — dodaje mówiąc o Żmudzi — „lud mieszka w nędznych chatach, które przeważnie nad jeziorami, strumieniami i rzekami stoją, ledwie słomą albo dylami pokryte, obok majątków i domów szlacheckich, które obszerniejsze są i staranniej utrzymane".
   Jednak wielka dynamika rozwojowa Litwy od czasów reformy włó-CZnej około połowy XVII w. wyraźnie osłabła, poczęły występować KJawiska ujemne, hamujące rozwój kraju. Kolonizacja puszcz i ziem pustych miała się już ku końcowi. W rezultacie żywego wzrostu sił wytwórczych bardzo znacznie zwiększyła się liczba ludności. W połowie XVII w. Litwa etniczna przy obszarze z górą 87 tys. km2 posiadała ponad 184,2 tys. dymów (l dym = 7 osób), tj. blisko 1300 tys. mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosiła średnio: na Żmudzi około 16, w WOJ. wileńskim 14, w trockim 14, a przeciętnie dla całej Litwy 15 osób na 1 km2. Natomiast zaludnienie całego W. Ks. Litewskiego w granicach po unii 1569 r., przy obszarze 296,5 tys. km2, sięgało 4 mln głów i ponad 13 osób na km2. Cała Rzeczpospolita, zajmująca przed połową XVII w. terytoria o powierzchni 990 tys. km2, liczyła 10-12 mln ludności, przy czym gęstość zaludnienia ziem polskich przekraczała 20 osób na km2.
   Wieś po reformie włócznej mimo zaostrzonego poddaństwa rozwijała się, jednak nadmierny wzrost eksploatacji coraz bardziej krępował jej rozwój. Następowało powszechne zwiększenie powinności chłop-ikich, co kanclerz litewski Lew Sapieha usprawiedliwiał tym, że od cza-lów pomiary włócznej „zboża wszelakie dobrze w większą ceną poszły i chłopek wszystko, co mu się z gospodarstwa urodzi, dobrze przeda-je". Daniny pieniężne zwiększyły się więc do 3—6 kóp gr z włóki, pańszczyzna zaś 4—6 dni z włóki tjahłej.
   Licznie wyrastały nowe miasteczka, które feudałowie chętnie zakładali z myślą o przysporzeniu sobie dochodów. Do 1548 r. istniało ich na Litwie przeszło 120, w okresie zaś 1548—1648 przybyło prawie 300 dalszych. Pokryły one gęstą siecią cały kraj; jedno miasteczko, licząc tu i miasta, przypadało na 240 km2 powierzchni. Zaopatrywały one ludność wiejską w wyroby własnego rzemiosła i przemysłu spożywczego, pośredniczyły w wymianie handlowej z miastem i nawet z zagranicą.
ŚWIETNOŚĆ WILNA PRZED POŁOWĄ XVII WIEKU
   Okres świetności przeżywała stolica — Wilno. W połowie XVII w. liczyło ono pewnie więcej niż 20 tys. mieszkańców, choć — jak twierdzi Starowolski — „wielkością nie przewyższa Krakowa". W mieście istniało już 26 cechów i z górą 120 rzemiosł. Wilno pyszniło się wtedy 37 świątyniami różnych wyznań, pięknymi pałacami magnatów, renesansowym zamkiem (Dolnym) wielkoksiążęcym, Akademią. Po wielkim pożarze 1610 r. odbudowało się ono w swej śródmiejskiej części przeważnie z cegły i kamienia. Znający się na rzeczy Starowolski powiada, ie pałace panów w Wilnie „odznaczają się piękną budową, podobnie jak i prywatne domy mieszczan". Anglik Eleazar Gilbert w 1642 r. opi-
                                    147 w
                                       
Widok katedry i zamków wileńskich
według sztychu Tomasza Makowskiego
z około 1604 r.
sywał Wilno jako „miasto kosztownych kościołów, pięknych budowli, tłumnej ludności, wielorakiego handlu, jednym słowem obfituje we wszystkie dobre rzeczy".
   Przedmieścia wileńskie: Rosa, Szerejkiszki, Zarzecze, Antokol, Su-bocz, Rybaki, były przeważnie drewniane. W różnojęzycznej stolicy Litwy coraz większego znaczenia nabierał język polski. Wilkierz 1551 r. nakazywał ławnikom ogłaszać wyroki sądowe „po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, którzy by słuchali, rozumieli". Litwini w Wilnie schodzili do rzędu mniejszości narodowej, ustępując pierwszeństwa Polakom i Rusinom.
   Wilno żyło i rosło z handlu i rzemiosła. W 1647 r. posiadało 839 różnych kramów, ławek, klatek i jatek. Ludność rzemieślnicza była jednak najliczniejszą warstwą, gdyż stanowiła 30—40% ogółu mieszkańców.
   Bujnie kwitło życie kulturalne Wilna. W dwóch ostatnich dziesięcioleciach rozwinęło się drukarstwo. Głośna była drukarnia domu Ma-moniczów (1547—1624), obok której działały: drukarnia akademicka, drukarnia Daniela Łęczyckiego (1576—1600), Jana i Józefa Karczanów (1580—1620), Andrzeja Wołana (1583—1591), Jakuba Markowicza (1592—1607) i inne. W Wilnie wychodziły setki książek polskich, ruskich, łacińskich, niemieckich, włoskich; drukowano też książki łotewskie i oczywiście litewskie. Druków litewskich jednak ukazywało się niewiele. Za cały wiek XVI (1574—1600) wyszło ich w kraju i za granicą zaledwie 30, a w XVII w. tylko 55. Drukarnie wymagały znacznych ilości papieru, toteż w Wilnie pojawiły się młyny papiernicze; jeden z nich istniał przed połową XVI w., drugi powstał w 1575 r.
148

WZNOWIENIE WOJNY Z MOSKWĄ O INFLANTY 1579—1581
   Dzieje polityczne Litwy po unii lubelskiej znamionują wojownicze wystąpienia wobec Moskwy i na terenie Inflant wobec Szwecji. Litwa, nająć poparcie i siły zbrojne federacyjnej Rzeczypospolitej, podjęła Wytężone starania, aby odegrać się na swym najgroźniejszym przeciwniku — Moskwie.
Po śmierci Zygmunta Augusta (1572 r.) nastąpiła pierwsza wolna
•lekcja. Ale świeżo obrany król Henryk Walczy (Yalois) po pięciu mie-liącach panowania wolał podążyć po koronę słodkiej Francji, gdzie Właśnie zmarł jego brat, król Karol IX, niż panować w kraju, który go czynił władcą „malowanym". Szczęśliwy dla Rzeczypospolitej okazał lię za to wybór następnego monarchy, księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego.
   Litwa początkowo nie uznała jego obioru, magnaci litewscy bowiem wysuwali jako kandydata do tronu najpierw arcyksięcia Ernesta Hab-iburga, a potem carewicza Fiodora, rozważali nawet kandydaturę jego ojca, cara Iwana Groźnego. Później jednak Litwa się z Batorym pogodziła i wiele mu zawdzięczała. Batory okazał niepospolite zdolności polityczne i w większym jeszcze stopniu talent wodza, tak że w ciągu 10 lat jego panowania (1576—1586) Rzeczpospolita znalazła się u szczytu
•wej potęgi. Wobec agresji Moskwy i Danii na Inflanty w 1577 r. Batory zdecydował rozstrzygnąć losy wojny przez bezpośrednie uderzenie na terytorium państwa moskiewskiego. W starannie przygotowanej wyprawie 1579 r. odzyskał Połock, utracony przez Litwę w 1563 r. Drugi pochód w 1580 r. wtargnął już w głąb ziem moskiewskich i przyniósł Zdobycie mocnego grodu Wielkie Łuki. Trzecia wyprawa w 1581 r. zakończyła na długo odwieczny spór Litwy z Moskwą. Kiedy Batory obiegł potężny Psków, ugiął się wreszcie car Iwan Groźny i za pośrednictwem jezuity Possewina starał się zawrzeć pokój. W styczniu 1582 r. Stanął rozejm w Jamie Zapolskim: car zrzekł się swych pretensji do Inflant, Połocka i Wieliża, za co Batory zwrócił mu Wielkie Łuki. Z wojen inflanckich Moskwa wyszła osłabiona, pobita, a po rychłej śmierci Iwana Groźnego (1584 r.) doznała niedługo poważnych wstrząsów wewnętrznych.
WOJNY ZE SZWECJĄ I MOSKWĄ
W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU
   Panowanie Zygmunta III Wazy (1587—1632) wciągnęło Litwę w nową wojnę o Inflanty, tym razem ze Szwecją. Szwecja nie mogła się pogodzić z zapowiedzianym przez Zygmunta III (który tytułował się królem szwedzkim) wcieleniem szwedzkiej Estonii do Rzeczypospolitej w 1600 r. W odwet za tę proklamację Szwedzi wtargnęli do Inflant w 1601 r., gdzie jednak po kilku latach doznali druzgocącej klęski od wojsk litewskich hetmana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem (Salas-pils) w 1605 r. Zwycięstwo to, odniesione nielicznymi siłami nad dobo-
149

Lew Sapieha,
kanclerz i hetman wielki litewski. Portret współczesny
rową armią szwedzką, rozsławiło imię Chodkiewicza po całej Europie. Sukces kircholmski, w wyniku rokoszu Zebrzydowskiego w Polsce 1606—1608 i wciągnięcia się Rzeczypospolitej w awanturniczą dymitria-dę, nie został wyzyskany.
   Moskwa w początku XVII w. przeżyła niezwykle ciężki okres swoich dziejów, czasy tzw. smuty (zamętu). Syn Iwana IV, nieudolny Fio-dor, zmarł w 1597 r., a jego młodszy brat Dymitr zginął w tajemniczych okolicznościach. Carem ogłosił się Borys Godunow. Tymczasem w Polsce pojawił się młody człowiek, podający się za cudownie ocalałego carewicza Dymitra. Przyjęty z otwartymi rękami przez niektórych panów polskich, m.in. Jerzego Mniszcha, który przyrzekł wydać za niego córkę swą Marynę, spodziewając się w zamian kroci ze skarbca carskiego, poparty też przez samego króla, rzekomy carewicz Dymitr ruszył na zdobycie Moskwy jesienią 1604 r. W toku walk, jakie rozgorzały między Samozwańcem a wojskami moskiewskimi, zmarł nagle Borys Godunow i w 1605 r. Samozwaniec przy pomocy części bojarów moskiewskich oraz Polaków, Litwinów i Kozaków wkroczył do Moskwy, gdzie poślubił Marynę i koronował się na cara. Choć zginął zamordowany w 1606 r., znaleźli się nowi samozwańcy. Drugiego Samozwańca czynnie wspomagali panowie litewscy Jan Pac i Jan Sapieha. Inni wszakże, jak biskup wileński Benedykt Wojna w 1605 r., ganili „płochy a skory postępek Dymitraszków i tych, co z nimi pojechali" na Moskwę.
150

   Z trudnej sytuacji Moskwy zapragnęła skorzystać bezpośrednio I Rzeczpospolita wypowiadając w 1609 r. wojnę Moskwie. Wojna ta, poza przejściowym zajęciem Moskwy przez hetmana polskiego Stani-•ława Żółkiewskiego (1610—1612) i wyniesieniem na tron carski królewicza Władysława Wazy (1610), który zresztą nie zdołał objąć władzy, przyniosła jeden tylko poważny sukces w postaci odzyskania dla Litwy Smoleńska w 1611 r., utraconego jeszcze w 1514 r.
   Grabieże, mordy i samowola wojsk polsko-litewskich w Moskwie, B także ogólne niezadowolenie Rusinów z obcego panowania wywołały W 1611/12 r. powszechne powstanie przeciwko interwentom. Załoga na Kremlu po długotrwałej obronie została zmuszona do kapitulacji 1612 r., bojarzy moskiewscy obrali nowego cara Michała Romanowa. Wyprawa polsko-litewska 1617/18 r. pod wodzą hetmana Chodkiewicza i królewi-cza-cara Władysława podeszła wprawdzie pod mury Moskwy, ale widząc bezcelowość walki Polacy zdecydowali się podpisać rozejm w De-ulinie 1619 r. Mocą tego układu Litwa otrzymywała ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską.
   W 1617 r. została wznowiona wojna ze Szwecją o Inflanty. Król szwedzki Gustaw Adolf po dłuższych walkach zdołał opanować północną część Inflant z Rygą, po czym zawarł rozejm w 1629 r.
   Po kilku latach, w 1632 r., wybuchła nowa wojna Rzeczypospolitej z Moskwą o Smoleńsk, oblężony przez wojska moskiewskie. Władysław IV Waza (1632—1648) zdołał odeprzeć natarcie moskiewskie i w 1634 r. stanął pokój w Polanowie na warunkach z Deulina. Litwa i Polska miały teraz chwilę wytchnienia po długotrwałych, wyczerpujących wojnach. Wkrótce jednak miały nadejść najgorsze czasy dla Litwy i całej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Kończył się dla Litwy złoty wiek ustabilizowanego feudalizmu, jaki nastąpił po epoce burzliwego rozwoju stosunków feudalnych od końca XIV do połowy XVI w. Litwa miała teraz wkroczyć w epokę schyłkowego feudalizmu.
    
VII. LITWA
W EPOCE UPADKU (1648—1750)
I WALKI
O NAPRAWĘ PAŃSTWA
(1750—1795)

P
LITWA W WALCE Z POWSTANIEM LUDU
UKRAIŃSKIEGO 1648 ROKU „A OCZĄTKIEM niedoli Królestwa" nazwali współcześni pierwsze lata rządów króla Jana Kazimierza. W istocie całe dwudziestoletnie panowanie ostatniego z Wazów (1648—1668) było jednym pasmem krwawych wojen, klęsk i nieszczęść, jakie spadły na Rzeczpospolitą z jej własnej i wrogich sąsiadów winy. Pożoga wojenna zaczęła się na Ukrainie, która od dawna jęczała pod srogim uciskiem „królewiąt" kresowych i gdzie swobodne, tworzące się od końca XV w. kozactwo było poważną siłą społeczną, umiejącą podrywać ludność do walki z wyzyskiem i uciskiem narodowo-religijnym, jakiego dopuszczali się katoliccy spolszczeni lub polscy panowie feudalni wobec swych prawosławnych poddanych.
   Wybuch powstania kozackiego na Ukrainie wiosną 1648 r. pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, po klęskach wojsk polskich nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, przeobraził się w powszechną wojnę narodowowyzwoleńczą ludu ukraińskiego. Kanclerz litewski Albrecht Radziwiłł mówiąc o powstaniu Chmielnickiego bardzo trafnie powiadał, że podobna rebelia „okazała się okrutniejsza niż u nas. Nikt bowiem bardziej nie wyzyskiwał poddanych jak nasza Polska, [tak pisał Litwin — J.O.]. Dawniej był ucisk biedaków, teraz oni dokonują ucisku bogatych i jak różnymi sposobami panowie wyciskali krew z chłopów, tak teraz nawzajem oni czynią".
   Powstanie, choć rozgorzało na dalekiej od Litwy Ukrainie, rychło przerzuciło się na Białoruś. Hetman polny litewski Janusz Radziwiłł ruszył więc z doborową 10-tysięczną armią na uśmierzenie buntu. Jesienią 1648 r. zdobył Pińsk, Turów i Mozyrz, urządzając krwawe rzezie powstańców. Mimo najostrzejszych represji Radziwiłłowi nie udało się zdławić powstania na Białorusi. Dopiero po wielkim zwycięstwie polskim nad armią kozacko-tatarską pod Beresteczkiem w 1651 r. wojna na Białorusi ucichła.
152

l
"T
i
NAJAZD MOSKIEWSKI NA LITWĘ 1655 ROKU
   Chmielnicki, będąc niezwykle utalentowanym wodzem i politykiem, pojmował, że Ukraina o własnych siłach nie wywalczy sobie niepodległości. Toteż korzystając od początku z pomocy tatarskiej, zwrócił się wkrótce po klęsce beresteckiej o pomoc do Moskwy. Rosja wówczas pilnie śledziła przebieg powstania na Ukrainie i Białorusi i czekała tylko sposobniejszej pory, aby rzucić swe potężne armie na ziemie ruskie Rzeczypospolitej. Kiedy na tak zwanej „Radzie Perejasławskiej" 8 I 1654 r. starszyzna kozacka, po uprzednim porozumieniu się Chmiel-nickiego z carem Aleksym, ogłosiła połączenie Ukrainy z Rosją, stało się jasne, że wojna Moskwy z Rzecząpospolitą jest nieunikniona i rychła. Na Litwie i w Polsce wszczęto więc gorączkowe przygotowania do obrony, ale litewskie pospolite ruszenie tak opieszale zbierało się pod Orszą, że hetman Radziwiłł mając około 10 tys. własnego żołnierza i zaledwie 2 tys. szlachty nie był w stanie przeciwstawić się najazdowi moskiewskiemu. Kiedy latem 1654 r. wojska moskiewskie wkroczyły na Białoruś i Ukrainę, nie napotkały poważniejszego oporu. Zdobyły one kolejno Smoleńsk, Połock, Witebsk i na koniec rozbiły słabą armię litewską Radziwiłła. Jesienią i zimą 1654/1655 r. Radziwiłł zebrawszy siły próbował zaatakować armię kozacką Załotarenki, na Białorusi wschodniej, ale doznał niepowodzenia. Wiosną 1655 r. nowe siły moskiewskie i kozackie ruszyły na Mińsk i zajęły go. Wówczas z główną armią nadszedł car Aleksy i pociągnął już na ziemie litewskie. Klęska Radziwiłła pod Oszmianą, poniesiona w połowie lipca 1655 r., otwarła wojskom moskiewskim drogę na Wilno. Stolica Litwy, która od 1394 r. nie oglądała wrażych zastępów, 8 VIII 1655 r. padła ofiarą najazdu moskiewskiego. Najazd i sześcioletnia okupacja moskiewska straszliwie zrujnowały Wilno, które ogromnie wyludniło się i na długie dziesiątki lat straciło dawną świetność.
POTOP SZWEDZKI I ZDRADA MAGNATÓW W 1655 ROKU
   Gdy wojska moskiewskie podchodziły pod Wilno i zajmowały wschodnią Litwę, Rzeczpospolita padła ofiarą nowej, jeszcze groźniejszej agresji: latem 1655 r. najechali ją Szwedzi. Feudałowie szwedzcy pragnęli skorzystać ze słabości państwa polsko-litewskiego, aby zagarnąć jego ziemie nadbałtyckie i osiągnąć niepodzielne panowanie na Bałtyku. Szwedzcy najeźdźcy początkowo nie napotkali oporu ani w Polsce, ani na Litwie. Kiedy wódz szwedzki Magnus de la Gardie wkroczył do Litwy, uciekający przed Moskwą hetman Radziwiłł wszedł z nim w pertraktacje. Razem ze swym bratem stryjecznym Bogusławem i innymi panami Janusz Radziwiłł dopuścił się jawnej zdrady: 18 VIII 1655 r. w Kiejdanach zawarł układ ze Szwedami wydając im na łup całą Litwę w zamian za gwarancję nietykalności swobód szlacheckich i przywilejów kościoła katolickiego. Nieco później, 20 X 1655 r., Radziwiłł w imieniu panów i szlachty litewskiej zawarł unię ze Szwecją.
753

Janusz Radziwilł,
hetman wielki litewski.
Rysunek Wojciecha Gersona według
portretu współczesnego
Litwa miała uznać Karola X Gustawa króla szwedzkiego za swego władcę i jednocześnie zerwać więzy z Polską. Czując swoją jako wodza bezsilność, J. Radziwiłł nie chciał brać odpowiedzialności za klęskę kraju i wraz z innymi panami litewskimi wybrał mniejsze zło — poddanie się Szwedom. Ale ściągnął przez to na siebie powszechną nienawiść, tak wielką, że po jego śmierci (1655) jeszcze w 1668 r. nie ujawniono miejsca, gdzie była ukryta trumna z jego zwłokami.
   Tymczasem inna część szlachty litewskiej, przewodzona przez Stanisława Ordę, wzorem Radziwiłła dopuściła się podobnego zaprzaństwa własnej ojczyzny i państwa, oddając siebie i kraj pod władzę Moskwy. Pod pozorem, że Litwa cierpi „od hardych zamorczy-ków", znajdująca się pod okupacją moskiewską szlachta ratowała swe majątki od konfiskaty w ten sposób, że uznała cara Aleksego za w. księcia Litwy. Car oczywiście przyrzekał, że zatwierdzi „wszystkie prawa i swobody wszystkim narodom W. K[sięstwa] Litewskiego", ale wojska jego bezlitośnie łupiły kraj i tępiły patriotów. Część bowiem szlachty litewskiej, wyżej ceniąca wspólną Rzeczpospolitą od obcych rządów, trwała wiernie przy unii z Polską i królu uchodźcy Janie Kazimierzu. Część wojska litewskiego wypowiedziała posłuszeństwo hetmanowi Radziwiłłowi i wspólnie z chorągwiami hetmana polnego Wincentego Gosiewskiego 23 VIII 1655 r. zawiązała w Wierzbołowie konfederację przeciwko zdrajcy i Szwedom (łącznie konfederaci liczyli 2 tys. szabel). Obozowi temu przewodzili: wojewoda witebski Paweł Sapieha, hetman W. Gosiewski oraz Krzysztof i Michał Pacowie.
154

Paweł Sapieha,
hetman wielki litewski.
Obraz pędzla Piotra Lannory z 1663 r.
WOJNA NARODOWOWYZWOLEŃCZA NA LITWIE PRZECIW SZWEDOM I MOSKWIE 1657—1661
   Krwawa zawierucha wojenna spotęgowała się w 1656 r., kiedy Moskwa dążąca do uzyskania dostępu do morza wypowiedziała wojnę Szwecji i zawarła z Polską dwuletni rozejm. Na Żmudzi wybuchło wówczas powstanie przeciwko Szwedom, w którym licznie brali udział chłopi. Wojska litewskie hetmana Gosiewskiego rozpoczęły ciężkie walki o Żmudź ze Szwedami i wyzwoliły ją w 1657 r. Kiedy jednak Szwedzi w 1658 r. zawarli rozejm z Moskwą i skierowali na Żmudź większe siły, ponownie zawładnęli tą krainą. Powszechna wojna narodowowyzwoleńcza narodu polskiego przeciwko Szwedom pod wodzą Stefana Czarnieckiego ułatwiła jednak całkowite wyparcie Szwedów z Litwy na przełomie 1659 i 1660 r. Pięcioletni „potop" szwedzki zakończył się pokojem w Oliwie w 1660 r. Wojnę tę przypłaciła Rzeczpospolita utratą przeważnej części Inflant oraz zrzeczeniem się praw lennych wobec Prus, które stały się niezależnym państwem.
   Po pokoju oliwskim przed Rzecząpospolitą stanęło nie mniej niż „potop" szwedzki trudne zadanie: wyparcie wojsk moskiewskich z granic państwa. Wojna z Moskwą, wznowiona w 1658 r., mimo pozyskania Kozaków ugodą w Hadziaczu 1658 r., była niezwykle uporczywa, szale zwycięstwa przechylały się to na jedną, to na drugą stronę. Rosjanie w końcu 1659 r. zajęli Słonim, Lidę i Grodno, usiłując zakończyć podbój Litwy, uwikłanej w walki ze Szwedami w Kurlandii. Wojska polsko-li-tewskie (armia litewska liczyła wtedy około 20 tys. ludzi), dowodzone m.in. przez znakomitego wodza Stefana Czarnieckiego, zadając nie-
755


Troki około 1600 r. wedlug sztychu Tomasza Makowskiego
przyjacielowi ciężkie klęski na Białorusi pod Połonką 1660 r. i Kuszli-kami 1661 r., uzyskały w końcu nad nim wyraźną przewagę i wreszcie 2 XII 1661 r. oswobodziły Wilno. Jednak niesforne, bo nie otrzymujące żołdu (pustki w skarbie), wojska nie chciały walczyć. Chorągwie litewskie zawiązały jeszcze 11 IX 1661 r. konfederację w Połudowi-czach domagając się, aby „krwawię zaharowanym zasługom naszym" zadośćuczynić. Kiedy jednak konfederaci dopuścili się mordu na hetmanie Gosiewskim, Pacowie przystąpili do rozbicia ich związku, morderców schwytano, oddano później pod sąd i stracono. Działania wojenne próbowano wznowić w 1663 r. na większą skalę, ale rokosz Jerzego Lubomirskiego w Polsce 1665 r., tłumiony bezskutecznie przy pomocy wojsk litewskich, przeszkodził temu. Wzajemne wyczerpanie długotrwałą i krwawą wojną skłoniło obie walczące strony do zawarcia rozejmu w Andruszowie w 1667 r. Litwa w tej wojnie straciła już na zawsze Smoleńsk i ziemie czernihowsko-siewierskie, a Polska zmuszona była odstąpić Moskwie Zadnieprze i Kijów. Po kilkunastu latach Rzeczpospolita i Moskwa podpisały pokój w Polanowie w 1686 r.
ZNISZCZENIA WOJENNE
   Sześcioletnie działania wojenne na ziemiach litewskich (1655— —1661) spowodowały ogromne wyludnienie i upadek gospodarczy kraju. W całym W. Ks. Litewskim w okresie 1648—1667 ubyło około 46% ludności! Litwa, która w połowie XVII w. przed wojnami liczyła 184,5 tys. dymów, po wojnach w 1675 r. nie mogła się doszukać więcej niż
756

tylko 116,4 tys. dymów, co oznacza, że jej straty ludnościowe sięgały 37% stanu przedwojennego, a więc były mniejsze niż w skali całego W. Ks. Litewskiego. Najbardziej ucierpiały dobra kościelne, niszczone i przez protestanckich Szwedów, i przez prawosławnych Moskali. Mia-Ita i królewszczyzny, pustoszone przez obcych i swoich żołnierzy, również doznały dotkliwych strat. Dobra szlacheckie ucierpiały najmniej, bo ubytek ludności wynosił w nich tylko 20—30%. Na Żmudzi po woj-nach brakowało 31% ludności, w woj. trockim 37%, w woj. wileńskim najwięcej, bo 41%. Gęstość zaludnienia po wojnach 1655—1667 r. spadła: na Żmudzi do 11 osób na 1 km2, w woj. trockim do 10 i w wileńskim do 9 mieszkańców na km2. Cała Litwa przy 87,3 tys. km2 powierzchni i 116,4 tys. dymów posiadała w 1675 r. nieco więcej niż 800 tys. głów (biorąc 7 osób na dym) i średnią gęstość zaludnienia 9—10 osób na km2.
   Ogromne straty ludnościowe Litwy spowodowane zostały może nie tyle samymi działaniami wojennymi, ile skutkiem towarzyszących wojnie klęsk żywiołowych, jak głód i morowe powietrze, które nawiedziły Litwę w latach 1655, 1657, 1658, 1660, 1668, 1669. W tym okresie na Litwie i Białorusi działy się straszliwe rzeczy. Współczesny pamiętni-karz Jan Cedrowski powiadał o latach 1656—1657. „Głód straszny nastąpił, który trwał aż do żniw 1657 r., tak że kotki, psy, zdechliny wszelakie ludzie jadali, a na ostatek rżnęli ludzi i ciała ludzkie jedli i umarłym trupom ludzkim wyleżeć się w grobie nie dali".
    
l
ZAWIERUCHA WOJENNA W POCZĄTKU XVIII WIEKU
   Niedługi był okres pokoju, nie starczyło sił i czasu na odbudowę zniszczeń, gdyż w końcu XVII w. zaczęła się nowa zawierucha wojenna. Po bezbarwnym panowaniu Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669—1673) i walecznych rządach Jana Sobieskiego (1674—1696), który wiele wojował, o wiele zabiegał, a w końcu niczego trwałego nie osiągnął, nadeszły „saskie czasy". Na tron wstąpił August II Mocny, król saski, który panował w Rzeczypospolitej w latach 1697—1706 i 1709—1733. Na początku jego rządów Litwa stała się widownią wojny domowej. Rozgorzała ona pomiędzy Sapiehami, którzy usiłowali rządzić krajem twardą ręką, a szlachtą, która w obronie swojej „złotej wolności" zaprzysięgła Sapiehom zgubę. Szlachta litewska, co tak wzdragała się przed walką z nieprzyjaciółmi zewnętrznymi, tym razem, gdy szło o jej własne klasowe interesy, zebrała się tłumnie pod Olkienikami w 1700 r. i tak zaciekle uderzyła na dobrze uzbrojone, wspomagane artylerią wojska Sapiehów, że odniosła świetne zwycięstwo. Sapiehowie po tej klęsce zbiegli do Polski, ale nie mogąc i tu znaleźć poparcia, poszukali w końcu pomocy u króla szwedzkiego Karola XII.
    Szwecja stała wówczas przed groźbą utraty swych posiadłości w Inflantach, po które wyciągała zbrojne ramię Rosja Piotra I, zwanego później Wielkim. Rosja, która podówczas przekształciła się w silne państwo o absolutnej monarchii, w 1699 r. zawarła przymierze z Danią
757


Kowno około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego
i Saksonią Augusta II w celu wspólnej wojny ze Szwecją. Choć Rzeczpospolita nie przystąpiła do tej koalicji, sprzymierzeni liczyli na łatwe zwycięstwo nad Szwecją. Tymczasem król szwedzki Karol XII okazał się niepospolitym wodzem. Błyskawicznie rozgromił Danię, po czym rozbił armię rosyjską pod Narwą w 1700 r. i wreszcie w Inflantach odparł oblegających Rygę Sasów w 1701 r. W pościgu za ich wojskami Szwedzi wkroczyli do Litwy i Polski. Pełen gwałtów i rabunków przemarsz wojsk szwedzkich wywołał w Rzeczypospolitej powszechne oburzenie i zbrojny opór. Rzeczpospolita była zmuszona przystąpić po stronie Rosji i Saksonii do tej tak zwanej „wojny północnej" w 1704 r. Jednak część szlachty, niechętnej Augustowi Sasowi, zjednana obietnicami Karola XII, który oświadczał, że pobije Rosję i odbierze jej utracone przez Rzeczpospolitą ziemie, wybrała w 1704 r. na tron Stanisława Leszczyńskiego. Władca ten zezwolił Szwedom na pobyt ich wojsk w Rzeczypospolitej i zobowiązał się do udziału w wojnie Szwecji z Rosją. Rzeczpospolita stała się teraz teatrem działań wojennych obcych wojsk, które — jak Sasi, Moskale — nie pytając o pozwolenie grasowały swobodnie po kraju. Zamęt powiększały walki między zwolennikami Augusta II a Leszczyńskiego, kiedy jedni „biegli do Sasa, a drudzy do Łasa" (Leszczyńskiego). Wprawdzie August II abdykował w 1706 r. na rzecz Leszczyńskiego, ale walki i zamieszanie trwały nadal. Dopiero po klęsce Karola XII pod Połtawą na Ukrainie w 1709 r., której doznał w bitwie z wojskami Piotra I, na tron wrócił August II. Leszczyński, straciwszy poparcie Szwedów, uszedł do Francji, a w
158

kraju nastały spokojniejsze czasy. Niedługo wszakże dążenia Augusta p II do monarchii absolutnej wywołały wojnę domową w 1715 r., która rozprzestrzeniła się i na Litwę. Przeciwna królowi szlachta, zawiązawszy konfederację w Tarnobrzegu, rozpoczęła zacięte potyczki z Sasami. Dopiero interwencja wojsk rosyjskich Piotra I doprowadziła do Ugody szlachty z królem na sejmie „niemym" w 1717 r. Sejm „niemy" Ograniczył władzę króla, ugruntował szlachecką anarchię, utwierdził liberum veto (nie pozwalam), czyniąc w ten sposób niemożliwymi wszelkie reformy państwa, gdyż jeden poseł, co było praktykowane już wcześniej, mógł, powiedziawszy weto, zerwać sejm.
   Od czasów wojny północnej Rosja uzyskała poważne wpływy polityczne w Rzeczypospolitej. Polityka rosyjska już od Piotra I zmierzała do rozciągnięcia protektoratu Rosji nad całą Rzecząpospolitą, do Utrwalenia jej anarchicznego ustroju. Konsekwencją tej polityki było wchłonięcie w przyszłości części Rzeczypospolitej przez cesarstwo rosyjskie podczas rozbiorów.
WYLUDNIENIE KRAJU W POCZĄTKU XVIII WIEKU
   Dwudziestolecie wojen 1698—1719, rozpoczęte wojną domową na Litwie, a zakończone wymarszem wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej, pogrążyło Litwę na dno upadku. Miary nieszczęść wojennych dopełniły klęski wielkiego nieurodzaju i mór, jakie spadły na Litwę w latach
Klasztor w Pożajściu z XVII w.
Sfli
159

1708—1711. Stan kraju był bardziej niż opłakany. Na Litwie — mówiła konstytucja sejmowa z 1712 r. — „dzikich pustyń, zarosłych pól żałośnie okazują się widoki". Tam „gdzie przedtem wsie obszerne były, teraz locus ubi Troia fuit [miejsce, gdzie Troja była]" — tak opisywano w 1712 r. ekonomię olicką. Ci, co nie zginęli od powietrza, głodu i wojny, szukali ratunku w ucieczce na ziemie nieznane. Feudałowie, chcąc przeciwdziałać masowemu zbiegostwu poddanych, wydali w 1718 r. specjalny dekret zabraniający opuszczania ziemi pańskiej. W dekrecie tym m.in. mówiło się: „Chłopstwo swawolne titulo wolni czyniąc się, którzy posłuszeństwa należytego i powinności panom swoim czynić nie chcą, domy spustoszywszy z miejsca na miejsce do różnych jurysdyk przechadzać się zwykli". Był to istotnie okres wielkich wędrówek ludności w poszukiwaniu znośniejszych warunków do życia. Pustoszały i zaludniały się na nowo całe okolice i powiaty.
ODBUDOWA ZNISZCZEŃ I ZALUDNIENIE KRAJU W KOŃCU XVIII WIEKU
   Z nastaniem czasu pokoju kraj zaczai się dźwigać z ruin i zgliszcz. Gdzieś po 1730 r., a na dobre od połowy XVIII w. nastąpił gwałtowny przyrost ludności. Do 1790 r. Litwa całkowicie się odbudowała, a nawet nieznacznie przekroczyła poziom zaludnienia z połowy XVII w. Przyrost naturalny ludności — według danych z lat 1783—1786, 1790 — wynosił 13—16%o, gdy w Europie sięgał on w tymże czasie średnio 7%o.
   Pierwszy spis ludności przeprowadzono w 1790 r. Był to nie tylko spis dymów, ale — obok tego — pierwszy powszechny spis mieszkańców z podaniem przynależności stanowej, wyznania, płci i wieku. Był to jeden z pierwszych spisów powszechnych w Europie. Niestety, dotąd w całości nie został on odnaleziony i znane są jedynie jego fragmenty, obejmujące 11 powiatów W. Ks. Litewskiego. Z konieczności więc należy posłużyć się danymi spisu dymów.
   Zaludnienie Litwy w 1790 r. wynosiło ogółem 189 753 dymy, czyli ponad 1300 tys. głów. Całe W. Ks. Litewskie liczyło w 1790 r. 454 555 dymów, tj. około 3200 tys. mieszkańców (przyjmując nie 8, lecz tylko 7 osób na dym), okrojona zaś w pierwszym rozbiorze Rzeczpospolita jako całość posiadała około 9 mln mieszkańców.
    Rządząca państwem społeczność szlachecka na Litwie składała się z ponad 13 tys. rodzin, co stanowiło 6,3% ludności Litwy. Większość szlachty litewskiej była niemajętna, gdyż poddanych miało tylko około 4700 feudałów.
   Miasta litewskie dzieliły się na cztery klasy. Do pierwszej należało Wilno, w którym około 1788 r. żyło 23 700 mieszkańców (w tym 7297 Żydów) oraz Kowno. Do klasy drugiej wchodziły: Lida, Brasław, Ro-sienie, Szawle; trzecia klasa liczyła 19 miast, a ostatnia, na którą składały się miasta nie posiadające prawa magdeburskiego, obejmowała 246 miejscowości. Razem Litwa miała w 1790 r. tylko 271 miast i miasteczek, czyli znacznie mniej niż w połowie XVII w., kiedy ich liczba
160

przekraczała 400. Miasta litewskie posiadały przeważnie drewniane zabudowania, gdyż w 1790 r. w całej Litwie było zaledwie 721 kamienic (z tego 457 w Wilnie) i 47 pałaców.
   Na terenie około 21 tys. wsi litewskich istniało 152 596 dymów chłopskich. Włościanie stanowili więc 80% ogółu mieszkańców, podczas gdy mieszczanie tylko 12,4%. Nadto na Litwie znajdowało się 7207 karczem, poprzez które feudałowie szerzyli pijaństwo wśród poddanego chłopstwa.
   Gęstość zaludnienia Litwy wynosiła średnio 15 osób na 1 km2, przy czym w woj. wileńskim sięgała ona 17 osób, na Żmudzi była równa przeciętnej krajowej, a w woj. trockim mniejsza, gdyż na 1 km2 przypadało tu zaledwie 12 osób. Średnia gęstość zaludnienia całej Rzeczypospolitej wynosiła wówczas (przy powierzchni około 520 tys. km2) 17 osób na 1 km2, w tym Polski 27 osób na km2.
NAWRÓT GOSPODARKI FOLWARCZNO-PAŃSZCZYŹNIANEJ W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU
   Wojny z początku drugiej połowy XVII i z przełomu XVII i XVIII w. wywarły poważny wpływ na życie społeczno-gospodarcze wsi litewskiej. Feudałowie pod wrażeniem wyludnienia wsi i braku rąk do pańszczyźnianej pracy chętnie godzili się na prośby poddanych, aby zamienić im robociznę na czynsze. Przejście do pańszczyźniano-czynszo-wego systemu eksploatacji do renty czynszowej zaczęło się jeszcze przed połową XVII w., kiedy w ekonomii królewskiej grodzieńskiej w 1639 r. i potem w olbrzymiej ekonomii szawelskiej w 1640 r. (liczyła ona w 1649 r. ponad 5183 włóki ziemi) na życzenie chłopów zaprowadzono czynsze. Proces oczynszowania chłopów po wojnach w drugiej połowie XVII w. przybrał na sile. W 1663 r. oczynszowano ekonomię olicką, w 1670 r. ekonomię trocką. Liczba gospodarstw pańszczyźnianych znacznie zmniejszyła się i w dobrach magnackich.
   Jednakże po zakończeniu wojen, w miarę jak następowała odbudowa wsi po zniszczeniach wojennych, kiedy zwiększało się zaludnienie, odżywał zarazem folwark. Od połowy XVIII w. znów zaistniała wielka koniunktura za granicą na zboże z ziem Rzeczypospolitej. W Gdańsku ceny żyta w latach 1750—1799 wzrosły prawie 5-krotnie. Rosnący popyt na zboże skłaniał feudałów do zwiększania upraw folwarcznych, do tworzenia folwarków, do wprowadzenia i zwiększenia pańszczyzny i w ogóle do podwyższania ciężarów feudalnych. A drugiej połowie XVIII w. na Litwie przeciętne obciążenie włóki chłopskiej wynosiło 160—200 zł, co przedstawiało równowartość 8—10 beczek żyta (beczka żyta kosztowała średnio 20 zł). W porównaniu z połową XVI w., kiedy to beczka żyta kosztowała 10 gr litewskich, obciążenia chłopskie nie uległy większym zmianom, z wyjątkiem pańszczyzny. W drugiej połowie XVIII w. pańszczyzna z włóki wynosiła na Żmudzi średnio
3 dni tygodniowo, w woj. trockim 5 dni tygodniowo i w woj. wileńskim
4 dni. Jednak latem od św. Jerzego do św. Marcina dwór żądał, aby
161
11 — J. Ochmanski. Historia Litwv

Wilno w połowie XVII w. Miedzioryt Daniela Pelceldta
z panegiryku Konstantego Druckiego-Horskiego
Lux lunae Tyszkiewicianae, Wilno 1649
poddani wychodzili na robotę z antrynikiem (tj. z pomocnikiem; lit. an-tńninkas — ten drugi), co czyniło 6—8—10 dni pańszczyzny tygodniowo.
   W ekonomiach królewskich oczynszowanie chłopów przetrwało do początku drugiej połowy XVIII w. Kiedy w 1765 r. podskarbi litewski Antoni Tyzenhauz objął urząd, rozpoczął swą działalność od obciążenia 35 miast i miasteczek ekonomicznych robociznami na rzecz zakładanych przez niego folwarków w ekonomiach, a następnie w 1776 r. odebrał im prawo magdeburskie. W latach 1765—1768 Tyzenhauz zaprowadził w ekonomii szawelskiej „pasznie dworne" i zarządził, by chłopi z każdej ćwierci włóki chodzili 2 dni tygodniowo na pańszczyznę, a co więcej, nałożył na ludność nowe ciężary. W wyniku pańszczyź-
162

nianych reform Tyzenhauza blisko 88% chłopów w ekonomii szawel-ikiej i 74% w ekonomii olickiej zostało zmuszonych do „służby ciągłej" — pańszczyzny. W przeliczeniu na pieniądze powinności chłopskie dawniej nie sięgające 200 zł wzrosły do 280 zł.
   Osiągnął wprawdzie Tyzenhauz podwojenie, a potem nawet potrojenie dochodów skarbu litewskiego (które w 1764 r. wynosiło tylko 1 mln zł), ale dokonał tego na skutek bezlitosnej eksploatacji poddanych.
POWSTANIE CHŁOPÓW SZAWELSKICH W 1769 ROKU
   Wkrótce po zaprowadzeniu przez Tyzenhauza folwarków i pańszczyzny zaczęły się mnożyć objawy niepokoju i sprzeciwu wśród chłopów szawelskich. Ekonomia ta, od z górą stu lat (1640 r.) była oczyn-szowana, chłopstwo uważało się tu za wolne i rozwijało swą gospodarkę prawie na kapitalistyczną modłę, często stosując pracę najemną. Toteż odczuło ono szczególnie dotkliwie nagły nawrót feudalno--pańszczyźnianych stosunków i już w 1766 r. słało do króla supliki o przywrócenie dawnych porządków. Starania te pozostały bez skutku, ucisk zaś i grabieże za niewywiązywanie się z powinności rosły. „Chleba nie mieli i na pańszczyznę byli pędzeni" — powiadał poddany Marci-nian Radwiłas. Inny chłop, Michał Paugiewicz, żalił się, że nałożono czynsze sowite, „za niewypłacenie których byli bici", że chłopów przenoszono na pustki, „a na miejscach onych poddanych folwarki stawiano". Wyczerpała się cierpliwość chłopska i poddani jęli się ostatecznych środków przeciwko nieznośnym ciężarom. Dnia 13 VII 1769 r. „Tomasz Lewieki najpierwszym motorem, wynalazcą buntu w Żago-rach był i z tumultem włości dwór atakował". Nazajutrz wszczęły się rozruchy we włości janiskiej ekonomii szawelskiej, gdzie chłopami kierowali Michał Paugiewicz, Szymon Jazowski, Marcinian Radwiłas, Tomasz Martinaitis i Wojciech Margielis. Żywa jeszcze była wśród chłopstwa szawelskiego tradycja dawnych walk z feudałami. Paugiewicz i Radwiłas na początku powstania szawelskiego 1769 r. „całemu zebranemu tumultowi opowiadali i tym bardziej do jednomyślności wszytek tumult zebrany zachęcili i do mściwości zajuszyli" tym, że wspominali, jako „od połtorasta lat mają wiadomość, iż dawniejsi antecessorowie [przodkowie] pod też porę uczynili, równy bunt, jak my dopiero". Prawdopodobnie chłopi ci pamiętali z opowiadań ojców, że w 1707 r. we wsi Mieszkucie ekonomii szawelskiej wybuchły krwawe rozruchy, w których wzięło udział do tysiąca mieszkańców okolicznych wsi.
   Na czele powstania chłopów szawelskich stanął młody nauczyciel z Janiszek, szlachcic Szymon Aleksandrowicz. Do powstania przyłączyła się też część mieszczan. 14 VII 1769 r. około 300 chłopów, zbrojnych w strzelby, kije i cepy, napadło na rządcę w Żagorach Jagmina i na urzędników skarbowych, mocno ich poturbowało, zakuło w łańcuchy i osadziło w turmie. 18 lipca chłopi poprzysięgali sobie „mocną wiarę, wolność utrzymywać i panów więcej nie bić i jeden drugiego nie odstę-
163

pować" i „powinności żadnej nie pełnić". Powstańcy przez kilka tygodni sprawowali rządy w ekonomii szawelskiej, jednak trwali bezczynnie spodziewając się, że dojdą do porozumienia z władzą królewską, od której domagali się tylko „aby [do] dawnych ustaw, zwyczajów wrócono". Król Stanisław August Poniatowski (1764—1795) nakazał zbadanie „krzywd i dolegliwości tych poddanych naszych", a jednocześnie polecił swym komisarzom, żeby „wszelkie bunty uśmierzyli". Wkrótce też wojsko litewskie z udziałem posiłków kurlandzkich i moskiewskich opanowało ekonomię i schwytało co czynniejszych w powstaniu chłopów. Powstańcy liczyli na pomoc ze strony konfederacji barskiej (1768—1772), będącej niepodległościowym ruchem szlachty polskiej przeciwko panoszeniu się Rosji na ziemiach Rzeczypospolitej. Jednakże konfederaci nie byli w stanie poprzeć buntu szawelskiego. Przywódcy powstania zostali skazani. Jazowskiego, Martinaitisa, Margielisa ścięto; wyrok na Paugiewicza brzmiał: „żywo w koło pleść", a na Rad-wiłasa: „żywo ćwiartować".
    Choć powstanie szawelskie nie zdołało się rozwinąć i upadło, walka chłopów szawelskich nie była daremna, bo w 1780 r. w ekonomii nastąpiło zmniejszenie ciężarów pańszczyźnianych.
PRÓBY REFORM CHŁOPSKICH W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU
   Część bardziej oświeconych feudałów zaczęła jednak pojmować, że przejście na czynsz prowadzi do zwiększenia dochodów z dóbr ziemskich, gdyż chłop na czynszu pracuje wydajniej we własnym gospodarstwie i może uiścić wyższe świadczenia na rzecz dworu. Przykładowe oczynszowanie chłopów przeprowadził w swoim majątku ks. Paweł Brzo-stowski. Posiadał on dobra Merecz (przezwany przezeń Pawłowem) niedaleko Wilna. Majątek ten w 1784 r. liczył zaledwie 14 wiosek, 112 dymów (700 głów) oraz 140 włók ziemi (z tego 68 włók lasu). Tę niewielką włość Brzostowski przekształcił w słynną „Rzeczpospolitą Pawłowską". Już w 1769 r. nadał chłopom „wolność" polegającą na tym, że chłop mógł zmienić miejsce zamieszkania w obrębie włości, ale jeśliby ją opuścił, wówczas byłby ścigany jako zbieg. W 1786 r. Brzostowski dokonał poważniejszej reformy w Mereczu, zniósł bowiem folwark i pańszczyznę, a ustalił „jeden porządek ziemiański, czyli pieniężno-czynszowy". Ziemie folwarczne rozdzielił między chłopów, nałożył na nich o 30% wyższy czynsz w rozmiarze 180 zł z włóki. Zorganizował pod swoją kontrolą samorząd chłopski, a nawet utworzył szkołę. Szkoła miała szerzyć wśród wieśniaków oświatę rolniczą, a także uczyć ich „pracowitości i zadowolenia ze swego pana — opatrzności dla poddanych". „Rzeczpospolita Pawłowską" przetrwała do 1794 r., kiedy została zniesiona przez Moskali.
   Wzorem Brzostowskiego również inni panowie zaczęli wprowadzać czynsz w swoich posiadłościach. Wagę tych niewielkich, ale postępowych reform można pojąć wówczas, jeśli się uprzytomni, że ówczesna Rzeczpospolita była „piekłem dla chłopów, czyśćcem dla mieszczan i rajem dla szlachty". Dopiero bowiem w 1768 r. sejm ustanowił prawa
164

Zamek w Raudone koło Jurborka z XVI—XIX w.
kardynalne, które odbierały szlachcie „ius vitae et necis" (prawo życia i śmierci) wobec poddanych i postanawiały, że odtąd za umyślne (co niełatwo było udowodnić) zabójstwo chłopa szlachcic ma być nie grzywną, ale gardłem karany. Zarazem jednak prawa te zastrzegały, że całość „dominii et proprietatis" (władztwa i własności) szlachty nad poddanymi „nigdy odejmowana ani zmniejszona być nie może".
   Rozwój wsi litewskiej pod koniec XVIII w. wyraźnie zmierzał do przejścia od czysto feudalnych do feudalno-kapitalistycznych stosunków i sposobu produkcji. W 1790 r. na 135 130 dymów chłopów gospodarzy (nie licząc 7351 dymów ogrodników i 3592 dymy chałupników oraz innych) było: dymów pańszczyźnianych 82 417, czyli 61%, a dymów czynszowych 52 713, czyli 39%. Gospodarka pańszczyźniana przeważała w woj. trockim, gdzie 75% dymów chłopskich pełniło pańszczyznę, a tylko 25% było na czynszu; w woj. wileńskim już tylko 63% dymów było pańszczyźnianych, a na Żmudzi większość chłopów — 56%, siedziała na czynszu. Dokładne dane o liczbie dymów czynszowych i pańszczyźnianych na Litwie w 1790 r. przedstawiają się następująco:
765

Dymy czynszowe i pańszczyźniane na Litwie w 1790 r.
Województwo
Dymy czynszowe
Dymy pańszczyźniane
Ogółem
liczba
procent
liczba
procent
Wileńskie Trockie Żmudź
28555 7075 17083
37 25 56
49281 19814
13322
63
75 44
77836 26889 30405
Razem
52713
39
82417
61
135 130
   W drugiej połowie XVIII w. na wsi litewskiej ogromnie wzrosło znaczenie pracy najemnej. Nie tylko folwarki, ale i co zamożniejsi chłopi w coraz większym zakresie poczynali posługiwać się naj mitami, płacąc im byle jakie zresztą wynagrodzenie. W parafii mariampolskiej np. w 1790 r. na 351 gospodarzy aż 183 trzymało najemnych parobków. W ekonomii szawelskiej w 1789 r. ponad połowa gospodarzy posługiwała się pracą najemną.
   Występujące na Litwie w drugiej połowie XVIII w. zjawisko masowego stosowania przez chłopów siły najemnej jest niezbyt zrozumiałe. Badacze sądzą, że jest to wynik działania procesu kapitalistycznego rozwarstwienia wsi. Jednak można postawić również inną tezę: główną przyczyną najmu parobków przez chłopów były nie przejawy kapitalizmu, lecz wzmożona gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Nadmierne obciążenie pańszczyzną i robociznami (tłoki, gwałty, podwody) na rzecz dworu zmuszało przeciętnie liczebną i średnio zamożną rodzinę chłopską do najmowania parobków i dziewek, aby podołać powinnościom dworskim i potrzebom własnego gospodarstwa. W tym celu chłop musiał też utrzymywać większą niż zazwyczaj ilość sprzężaju. Skoro pan wymagał, aby chłop wychodził na pańszczyznę z antrynikiem, poddany musiał znaleźć pomocnika, jeśli nie miał syna w odpowiednich latach. Być może nastąpiło też względne przeludnienie wsi i względny wzrost dobrobytu. W każdym razie zjawisko najmu mieści się w zupełności w ramach stosunków feudalnych i jest nimi wywołane.
POCZĄTKI MANUFAKTUR I HANDEL W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU
   Nowością w życiu gospodarczym Litwy drugiej połowy XVII w. były manufaktury, czyli rękodzielnicze zakłady przemysłowe. Powstawały one od 1768 r. z inicjatywy podskarbiego Tyzenhauza w ekonomiach królewskich, głównie w Grodnie, gdzie około 1780 r. znajdowały się 22 manufaktury, które zatrudniały przeszło 1300 osób. Na Litwie pierwsza manufaktura założona została w Szawlach przed 1774 r. Produkowała ona płótno lniane, pracowały w niej 84 osoby. Jednakże manufaktury Tyzenhauza były deficytowe i prawie wszystkie upadły wraz z ich założycielem (1780 r.). Ich wyroby masowego użytku nie
166

Zemolf  DAkmene Kalmrao
  l    L"f-~~-Kinmenaim      msouiiiaoi 0       OSf sń     KontouaaiU ałarenai 'LuoM        _ Radtiliśkis
Krołiai) *Tytyytnai ^mBoi. 'inenak    ^HuWmłalgmy
Sin
VLAOISL W"&0^~,PIWŚKM    ÓDARSUNISIIIS
V'ILKA</IŚKIS	" """
V.-,
,\MSJ_  SIHNASO   . inemurwns
RUDAMINA°	dSCIKOAl
\   O  .     .J	-     .
i   leisiejai	XV x
L/^.^^^.^
Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje w 1790 r.
tnajdowały szerszego koła odbiorców, gdyż wieś sama sobie tkała płótna, a butów i pończoch nie używano, chodząc w łapciach: Szlachta zaś Wolała wyroby zagraniczne. Towary luksusowe z manufaktur Tyzen-bauza nie mogły konkurować z zagranicznymi z uwagi na swą niższą jakość. W dodatku manufaktury te w poważnej mierze oparte były na mało wydajnej, przymusowej pracy chłopów pańszczyźnianych.
   Handel litewski w świetle „Tabeli generalnej wszystkich produktów i towarów z kraju wyprowadzonych i z zagranicy do kraju wprowadzonych w prowincji W. X. Litewskiego", obejmującej lata 1786—1792, na przekór twierdzeniom niektórych badaczy wykazywał bilans ujemny. Największymi bowiem kontrahentami w handlu zagranicznym byli magnaci i zamożna szlachta. Sprzedając na rynku krajowym i za granicę uzyskiwane ze swych majątków nadwyżki — zboże, len, konopie (tiemię i włókno), uzyskiwane kwoty obracali oni na zakup towarów luksusowych pochodzenia zagranicznego. Ponadto posiadając rezydencje w Polsce magnaci litewscy wydawali część swych dochodów nie we własnym kraju, lecz w Koronie. Tylko w niektórych latach saldo obrotów w handlu zagranicznym było dodatnie, w całym zaś sześcioleciu 1786—1791 wartość importu przewyższała eksport o prawie 13 mln zip. Ponieważ ani rodzaje towarów, ani kierunki handlu od przynajmniej XVI w. nie uległy jakimś istotniejszym zmianom, nasuwa się wniosek, te ujemny bilans handlowy miała Litwa i przed XVIII w.
W eksporcie litewskim główną pozycję, aż 96%, stanowiły produkty
167

gospodarstwa wiejskiego i leśnego. W imporcie zaś 95% stanowiły artykuły przemysłowe. Eksport zboża w najlepszych latach osiągał 20 tys. łasztów, czyli niewiele ponad 40 tys. ton (łaszt = 2100 kg żyta). W. Ks. Litewskie nie obfitowało więc specjalnie w nadwyżki zbożowe. Jedną czwartą całego importu zajmowała sól, sprowadzana z Prus, z Rygi, z Polski i Rosji, w ilości nie mniejszej niż 300 tys. beczek rocznie (około 57 tys. ton). Z Zachodu przywożono „towary modne", w tym wina francuskie, ryby, żelazo i wyroby z niego, sukna, surowce na potrzeby miejscowego rzemiosła (bawełna, jedwab, wełna), korzenie i przyprawy.
    Głównymi punktami tranzytowymi handlu litewskiego były od dawna Ryga i Królewiec. Handel z Koroną i jego rozmiary pozostają nieznane.
    Struktura handlu W. Ks. Litewskiego u schyłku XVIII w., niewątpliwie typowa też dla okresów wcześniejszych (XVI—XVII w.), wskazuje na charakter gospodarki krajowej — rolnictwo, hodowla i las pozostawały głównym źródłem dochodu narodowego.
ANARCHIA MAGNATÓW I SZLACHTY W XVII—XVIII WIEKU
   Wojny i klęski, jakie spadły na Rzeczpospolitą w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w., w świadomości społeczno-politycznej szlachty nie spowodowały żadnej zmiany. Zanoszono wprawdzie po kościołach modły i śpiewano dziękczynne Te Deum za ocalenie ojczyzny, ale współczesny rymopis pokpiwał sobie, że
Litwa w swych kościołach da pacem [daj pokój] prosiła, Bóg mniemał o Paca, dał im Paców siła ...
   Zmieniały się bowiem nie poglądy na sprawy publiczne, ale magnackie koterie rządzące. Za Jana Kazimierza początkowo trzęśli Litwą Radziwiłłowie: Janusz (zm. 1655), hetman polny i wielki, wojewoda wileński, starosta żmudzki w jednej osobie, właściciel 8125 poddanych dymów, i Bogusław (zm. 1669), którego włości obejmowały 12 142 dymy. Po nich triumfy święcili Pacowie, a w końcu XVII w. usiłowali dojść do głosu Sapiehowie, z których Jan Sapieha, hetman wielki, w 1690 r. posiadał 18 563 dymów (jednak do opodatkowania zgłosił tylko 7882 dymy!). Klęska Sapiehów w bitwie ze szlachtą pod Olkienikami 1700 r. spowodowała upadek ich politycznego znaczenia w W. Ks. Litewskim. W XVIII w. wpływy na Litwie i w całej Rzeczypospolitej poczęli dzielić Czartoryscy, Radziwiłłowie, Ogińscy, Massalscy, Kossakowscy. Mimo to szlachta litewska była potężną siłą polityczną, toteż magnaci musieli jej schlebiać, zabiegać o jej poparcie. Część magnatów stroiła się w togi obrońców „złotej wolności" szlacheckiej i udawała „panów braci" szlachty, ci zaś, co próbowali przedsięwziąć coś wbrew życzeniom szlachty, tracili popularność i wpływy.
   Program polityczny szlachty litewskiej, podobnie jak i szlachty polskiej, sprowadzał się do jednej uświęconej zasady: nihil novi — nic no-
168

Krzysztof Pac, kanclerz litewski. Obraz prawdopodobnie pędzla Daniela Szulca
wego! Na sejmikach oszmiańskim i słonimskim 1666 r. postanowiono: „Jako novitates [nowości] najbardziej ojczyźnie szkodzą i stare prawa Wątłą, tak na nie cale nie pozwalać". Sejmiki szlacheckie, mające być Źródłem prawa, stawały się coraz częściej widownią krwawych burd; Bp. w 1669 r. w Grodnie: „Sejmik rozerwany, bo P[an] Massalski z sy-
•em rozsiekał P[ana] Eysymonta i wielu porąbano szlachty". Coraz nadziej rozpatrywano na nich sprawy publiczne, a częściej omawiano różne privata.
   Na sejmy do Warszawy panowie litewscy zjeżdżali jak na wojnę. Za magnackim powozem ciągnęły setki, a czasem tysiące husarzy, rajtarii, dragonii, „wszyscy ci zbrój no, strój no, z chorągwiami, bębnami, trąbami, surmami". W sejmie toczyły się zaciekłe spory i kłótnie, większość ich rozchodziła się, niczego nie uchwaliwszy. W okresie 1652—
•1764 na 55 sejmów aż 42 zostały zerwane przez liberum veto. W życiu
•połeczno-politycznym Rzeczypospolitej zwyciężył nierząd — anarchia. Za źródła anarchii trudno uważać ustrój folwarczno-pańszczyźniany, czy wielonarodowościowy skład Rzeczypospolitej, gdyż podobne sto-lunki panowały w XVII—XVIII w. np. w Rosji i Austrii, gdzie jednak rozwinęły się monarchie absolutne. Przesłanek anarchii należy raczej upatrywać w zbyt daleko posuniętym masowym rozdawnictwie dóbr państwowych (na Litwie ustało ono po unii 1569 r. i nadawaniu szlachcie coraz to nowych, zbyt daleko idących przywilejów.
   Ogromnie to uszczupliło dochody i uprawnienia monarchy, a następnie spowodowało uzależnienie władzy państwowej od szlachty i magnatów. Potęga gospodarcza magnatów, którzy mieli iście królewskie dochody, i wielka liczebność szlachty, ich wyjątkowe uprzywilejowane stanowisko w państwie, o którym stanowili, wyrosły tak dalece,
169

że nie było siły, która by potrafiła okiełznać społeczność szlachecką i zmusić ją do przestrzegania prawa, do poszanowania i wzmocnienia władzy państwowej. Rozpanoszyła się więc anarchia szlachecka i magnacka, a władze państwowe, zarówno centralne, jak i lokalne, zostały dotknięte bezwładem i nie były zdolne ani do egzekucji, ani do reformy ustroju. Rak anarchii będącej osobliwą syntezą samowoli potężnych panów litewskich z polską „złotą wolnością", zawrócił Rzeczpospolitą z drogi postępu, prowadził ją do osłabienia i upadku.
PANOWANIE JĘZYKA POLSKIEGO NA LITWIE W XVII—XVIII WIEKU
   Jeszcze w początku XVII w. poeta Jan Kazimierz Paszkiewicz mógł śmiało napisać, że:
Polska kwitniet łacinoju,
Litwa kwitniet ruscziznoju,
Bez toj w Polszcze nieprabudiesz,
Bez siej w Litwie błaznom budiesz.
   Im dalej jednak w głąb wieku, tym bardziej jego stwierdzenie traciło aktualność.
   W 1697 r. szlachta litewska wysunęła projekt tak zwanego zrównania praw (coaeąuatio iurium), przyjęty przez sejm w tymże roku. Zrównanie praw, obok przepisów ustalających na wzór polski kompetencje litewskich urzędów ministerialnych, wprowadzało także jedno znamienne postanowienie: „Pisarz ziemskiego sądu wojewódzkiego ... po polsku, a nie po rusku pisać" winien i „dekreta wszystkie polskim językiem odtąd mają być wydane". Rozporządzenie to utwierdzało zwycięstwo polszczyzny na Litwie i Białorusi, czyniło ją urzędowym językiem w W. Ks. Litewskim. Tak dalece posunęła się wówczas polonizacja szlachty litewskiej, że zażądała ona oficjalnego uznania języka polskiego za język urzędowy na Litwie. Czym bliżej końca XVII w. tym bardziej szlachta litewska przesiąkała polską kulturą i polską świadomością narodową.
UPADEK ŻYCIA KULTURALNEGO NA PRZEŁOMIE XVII I XVIII WIEKU
   Ogólny upadek gospodarczy kraju w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. spowodował głęboki kryzys w życiu kulturalnym Litwy. Co prawda mogła się Litwa w drugiej połowie XVII w. poszczycić uczonym wielkiej miary, który zyskał rozgłos europejski, ale to było prawie wszystko. Uczonym tym był Zygmunt Lauxmin (1596—1670), profesor Akademii Wileńskiej. Jego dzieło Praxis oratoria — o sztuce retoryki, wydane w 1648 r. w Wilnie i Brunsbergu, cieszyło się poza granicami Litwy wielkim powodzeniem. Drukowano je w Monachium (1658), Frankfurcie (1666, 1675), Kolonii (1680, 1705, 1707, 1717),
170

Szlachcic litewski w końcu XVIII w. Obraz Piotra Norblina
Pradze (1710) i Wiedniu (1720); ogółem miało ono 13 wydań zagranicznych i dwa krajowe. Drugie dzieło Lauxmina Ars et praxis musicae — O sztuce muzycznej, ukazało się trzykrotnie w Wilnie w 1667, 1669, 1693 r.
   Wybitnym uczonym, inżynierem wojskowości był Józef Narono-Wicz-Naroński, niesłusznie, jak i jego rodak Siemienowicz, uważany za Polaka. Pracę jego z techniki budownictwa wojskowego spoczęły jednak w rękopisie i dopiero w 1957 r. ukazało się główne jego dzieło Budownictwo wojenne napisane po polsku.
   Podupadła jednakowoż Akademia Wileńska i całe szkolnictwo, rozpanoszyła się ciemnota i zabobon. Nietolerancja religijna posuwała się do urządzania „procesów czarownic", a zdarzało się, wyjątkowo wszakże, że szlachcica Kazimierza Łyszczyńskiego za ateizm spalono na sto-lie (1689 r.). Naród szlachecki stronił od książki, a jeśli czytał, to przeważnie polskie i łacińskie, nierzadko obskuranckie książki. Upadek poziomu oświaty musiał pociągnąć za sobą także uwstecznienie myśli społecznej i naukowej.
   W XVIII w. wydano zaledwie 304 książki litewskie, wśród nich godne Ciemnogrodu „dzieło" ks. Michała Olszewskiego Broma atwerta ing wiecznasti (Brama otwarta do wieczności, Wilno 1753). Książka ta pouczała np., że „niewiasta, całująca młodzieńca, oddała swą duszę dia-Wu", albo że „niewiasta skrywająca grzech na spowiedzi na wieki przeklęta", itd. Całe zresztą piśmiennictwo litewskie drugiej połowy XVII
171

i pierwszej połowy XVIII w. ograniczało się do utworów religijnych, jak np. Jerzego Kossakowskiego Rożanczius Mary os Pannos (1681), który miał aż 40 wydań, czy też równie popularny AUorius duchowna* (Ołtarz duchowny). Język litewski, jak widać z samych tylko tytułów, został zachwaszczony polonizmami. Modlitewniki te były jedyną strawy duchową, dostępną dla ludu litewskiego w ojczystym języku.
DONELAITIS — OJCIEC LITEWSKIEJ LITERATURY PIĘKNEJ
   Najwybitniejszy utwór litewskiej literatury pięknej epoki feudaliz-mu, napisany przez Litwina pruskiego, pastora ewangelickiego Krystyna Donelaitisa (1714—1780), poemat Metai (Rok), powstał na Litwie pruskiej. Za życia autora pozostawał jednak nieznany, gdyż ogłoszono go drukiem dopiero w 1818 r. Poemat Metai już przez Adama Mickiewicza uznany został za utwór wielkiej miary: „Wspomniane poe-my,, co do rzeczy i pięknego wysłowienia, godne pochwały i stąd jeszcze mieć powinno dla nas szczególny interes, iż jest wiernym obrazem obyczajów ludu litewskiego". Stanowi on prawdziwą perłę literatury litewskiej, wyróżnia się nie tylko mistrzostwem formy, ale i realizmem treści, niezwykłym dla epoki klasycyzmu, schematycznych sielanek. Opiewa on pięknym heksametrem życie wieśniaków litewskich w Prusach, maluje ich dole i niedole w sposób ujawniający doskonałą znajomość życia ludu. Stając w jego obronie Donelaitis wypowiedział pochwałę ciężkiej, ale owocnej pracy chłopskiej:
My, Litwini łapciowi, ubogie pracownik!, Całkiem inni jesteśmy, do panów niepodobni, Ani także do sług ich zepsutych, ogłupionych, Ale z pańskich chorób nie znamy ani jednej! Ach, jak wielu po dworach i po miastach narzeka, Że się lato przybliża i powietrza przemiany; Ten z podagrą się zmaga, wykrzykuje żałośnie, Inny cierpi na astmę, po doktorów posyła... I dlaczegóż to panów prześladują choroby I tak wielu przedwcześnie śmierć zagarnia okrutna? A dlatego, że mają prace chłopskie w pogardzie, Żyjąc w ciągłym próżniactwie i szalonej rozpuście. A oto my, po dworach i miastach wzgardzani, Maślankę tylko z chlebem i serwatkę pijąc, Spełniamy w skok roboty, jak chłopom to przystoi, A kiedy i słoniny miewamy lub kiełbasy Litewskiej po kawałku, to wówczas nam robota Jeszcze bardziej się sporzy i wprost w ręku pali.
Nikt swoich dostojeństw na świat nie przyniósł z sobą, Wszak pan się nie rodzi z szablą, a chłop z bronami. Różnice dopiero później wystąpią wyraźnie, Gdy pan, jak słonina w garnku, wybije się na wierzch I zacznie spoglądać dumnie na chłopa-biedaka,
172

Gdy ten swą dziurawą czapkę pospiesznie zdejmując
Pokornie się kłaniać będzie przed panem w kolasie.
Na świecie porządek taki nam Bóg ustanowił,
By jedni się wznieśli jak książęta nad nami,
A inni po blocie drepcząc — babrali się w gnoju
I wszelkie najcięższe prace spełniali codziennie.
Lecz za tę pracę wielu chłopami pogardza,
Za kpów i wałkoniów mając swych pól pracowników.
(Przekład K. Pietkiewicza)
JWÓRCZOŚĆ LUDOWA W XVII—XVIII WIEKU
   Od powszechnego upadku i wstecznictwa piśmiennictwa litewskiego, będącego wytworem klas wyższych, odbija się jaskrawię żywotna, Itmorodna i dość bogata twórczość ludowa. Lud litewski, słynący ze IWCgo zamiłowania do muzyki i pieśni, układał i nucił tysiące dajn (da-IHOS — pieśni). Oto urywek jednej ze starych dajn, jakże wymownej w IWCJ treści społecznej:
    
Ateina ponas Kaip śetonas, O tijunas Kaip perkunas. As tą poną Maltę malćiau, O tijuną gruste grusćiau.
Przychodzi pan
Jako szatan,
Aciwun
Jak piorun.
Ja tego pana
Bym w młynie mełł,
A ciwuna
W moździeżu tłukł.
 

   Często też śpiewał lud o Chodkiewiczu-Katkusie, co Szwedów pod Kircholmem pobił. Bogaty był zasób ludowych przysłów, które wiernie Odbijały myśli i uczucia wieśniaka litewskiego, np.: „Kieno valia, to ir teisybe" (Czyja wola, tego i sprawiedliwość), „Kas turi daug pinigy, tas nebijo ne kunigu" (Kto wiele ma pieniędzy, ten nie boi się nawet księ-
ty).
BAROK I KLASYCYZM W ARCHITEKTURZE
   W architekturze i sztuce od połowy XVII w. święcił triumfy późny barok, styl lubujący się w nadmiarze ozdób, figur i malowideł, odpowiadający gustom zamożnej szlachty i magnatów, co się chełpliwie obnosili swym przepychem. Najwspanialszym zabytkiem litewskiego baroku jest kościół Sw. Piotra i Pawła w Wilnie na Antokolu. Kościół ten poczęto wznosić w 1668 r. według planów włoskiego architekta Jana Zaoro. Wnętrze kościoła, utrzymane w stylu przejściowym od baroku do rokoka, sprawia oszałamiające wrażenie niesłychanym wprost bogactwem dekoracji, przeszło dwóch tysięcy figur, płaskorzeźb, kwiatów i ozdób.
   W drugiej połowie XVIII w. zapanował chłodny klasycyzm, którego najwybitniejszym przedstawicielem był litewski, ale spolszczony Włościanin, Wawrzyniec Gucewicz (1753—1798). Na podstawie jego
173

Madonna ostrobramska. Obraz na drzewie z połowy XVI w.
znakomitych projektów w końcu XVIII w. stanęła w Wilnie piękna katedra i ratusz, a w Werkach pałac biskupi.
   Od połowy XVIII w. poczęła słynąć wileńska Ostra Brama z „cudownym" obrazem Matki Boskiej. Ostra Brama, wzniesiona w latach 1503—1528, kiedy to Wilno otoczyło się murami obronnymi, już od połowy XVI w. posiada zachowany do dziś obraz Madonny. Obraz ten, malowany na drewnie, zdradza wielkie podobieństwo do słynnej z piękności Barbary Radziwiłłówny, drugiej umiłowanej żony Zygmunta Augusta. Portret Barbary po jej zgonie (1551 r.) miał zawisnąć w Ostrej Bramie, ale nikt przez długie lata nie widział w nim nic cudownego. Jego sława zaczęła się dopiero od czasu, kiedy w 1626 r. przybyli do Wilna karmelici bosi i osiedli w Ostrej Bramie, gdzie w 1671 r. zbudowali kaplicę i uroczyście wnieśli do niego obraz, uznany za cudowny. W 1761 r. karmelita Hilarion wydał w Wilnie Relację o cudownym obrazie NMP, który w Wilnie na Ostrej Bramie nieustannie słynie cudami.
   Według najnowszej hipotezy (W. Tomkowicz) obraz Madonny Ostrobramskiej wyszedł spod pędzla malarza Łukasza Porębskiego w Krakowie w 1619 r. Do Wilna przywieźli go karmelici w 1626 r. i zawiesili w Ostrej Bramie, obok której znajdował się ich konwent.
KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ 1773—1803
   Zwiastunem postępu w oświacie na Litwie stało się jezuickie Colle-gium Nobilium (szkoła szlachecka), działające w Wilnie w latach 1740—1775. W założeniu jego leżało wychowanie synów szlacheckich na światłych i miłujących ojczyznę obywateli. W programie nauczania
174

l lej szkoły znalazły się obok matematyki także języki obce, jak francu-llri i niemiecki.
   W ostatniej ćwierci XVIII w. w życiu kulturalnym Litwy zaczął się przełom. Dzięki wytężonej działalności Komisji Edukacji Narodowej (1773—1803) Litwa pokrywała się coraz liczniejszą siecią już nie duchownych, lecz świeckich szkół początkowych i średnich. W tak zwanej Prowincji Litewskiej tej Komisji (obejmującej też Białoruś) przed zaborem Litwy działało ponad 450 szkół początkowych i 38 średnich.
   W latach 1781—1783, staraniem głównie rektora Marcina Poczobu-ta, zreformowano dawną Akademię Wileńską, przekształcając ją na Szkołę Główną. Szkoła ta stała się nowoczesną uczelnią akademicką, W której prymat uzyskały — zgodnie z duchem czasu — nauki przyrodnicze. Utworzono nowe katedry: historii naturalnej, medycyny i prawa. Usiłowano przy tym związać naukę bliżej z życiem (pozostawiając jednak łacinę jako język wykładowy), by — jak tego chciał wybitny działacz oświatowy Joachim Chreptowicz — szerzyć wiedzę w społeczeństwie, uczestniczyć w życiu kraju, dostarczać mu ludzi wykształconych, wychowanych po obywatelsku i w duchu patriotycznym. Spośród profesorów Szkoły Głównej zasłynął Franciszek Narwojsz, który stwierdziwszy, że „litewskie dowcipy [rozumy] równie z drugimi narodami ... są ochocze i przedziwnie zdatne do trudnej nauki matematycznej", pierwszy na Litwie wykładał zarys matematyki Izaaka Newtona. Dużym powodzeniem cieszyły się wykłady z prawa natury, prowadzone przez Hieronima Strojnowskiego. Wykazywał on wady Rzeczypospolitej, uzasadniał potrzebę reform, polepszenia bytu chłopów i pomnożenia potęgi gospodarczej kraju, szczególnie rolnictwa.
   Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze na świecie ministerstwo oświaty, rozporządzała w W. Ks. Litewskim sporym budżetem w wysokości 600—700 tys. złp rocznie, płynących z oddanych w jej rozporządzanie dóbr po jezuickich. Wprawdzie na utrzymanie szkół w W. Ks. Litewskim szło tylko mniej więcej dwie trzecie tej sumy, ale było to niemało i dawało gwarancję stałej, spokojnej pracy.
   Program nauczania w szkołach początkowych i średnich, wyrwanych spod wszechwładzy duchowieństwa, został również zeświecczony. W miejsce łaciny wprowadzano polski jako język nauczania: reforma szkolna przewidywała również w części szkół, zwłaszcza na Żmudzi, naukę języka litewskiego w niższych klasach. Swego ojczystego języka dzieci uczyły się w szkołach parafialnych (początkowych) z książeczki zwanej Mokslas skaytimo raszto lietuwiszko (Nauka czytania pisma litewskiego). Był to pierwszy elementarz litewski, nieznanego autora, wydany w 1775 r. Do końca XVIII w. elementarz ten miał jeszcze 14 wydań, a do 1864 r. wznowiono go ogółem 62 razy. Elementarz ten był jakby opoką, na której wyrosła piśmienność ludu litewskiego w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX w.

   Część ludności wiejskiej żywo odczuwała potrzebę nauki, skoro w wielu parafiach chłopi sami utrzymywali nauczycieli (a nie plebani, którzy byli do tego zobowiązani). Co więcej, bywało i tak, że ci, „którzy
775

się pouczyli, drugich po wioskach uczą". Aczkolwiek w większości szkół uczono tylko po polsku, to jednak postępowa treść nauczania dostępnego również dla dzieci chłopskich, przyczyniła się do podniesienia oświaty i rozwoju kultury ludu litewskiego.
NIERZĄD I WALKA O REFORMĘ PAŃSTWA W OSTATNIEJ ĆWIERCI XVIII WIEKU
   Rzeczpospolita, mimo szybkiego dźwigania się z klęsk wojennych drugiej połowy XVII i początku XVIII w., za panowania Augusta III Sasa (1733—1763) nie tylko że nadal stała pogłębiającym się nierządem, ale i służyła obcym mocarstwom za „karczmę zajezdną". Podczas wojny siedmioletniej (1756—1763) między Prusami a Austrią i Rosją walczące strony swobodnie grasowały po ziemiach Rzeczypospolitej, grabiły i uprowadzały ludność, nakładały kontrybucje pieniężne i żywnościowe, masowo wypuszczały fałszywe pieniądze. Próby reform skar-bowo-wojskowych nie dochodziły do skutku, gdyż zrywano sejmy jeden za drugim. Szalona pycha magnatów, powszechne przekupstwo i bezprawie, nadużycia i gwałty różnych panków i urzędników, wzajemne walki i zajazdy szlachty i magnatów, krwawe starcia na sejmikach, nieludzki wyzysk chłopów, słabość i niedorozwój mieszczaństwa uciśnionego przez szlachtę — wszystko to spychało Rzeczpospolitą na dno upadku. Bezsilna, trawiona anarchią Rzeczpospolita padła wreszcie ofiarą zaborczych, silnych, rządzonych przez absolutnych monarchów sąsiednich mocarstw Prus, Rosji i Austrii. W osiem lat po wstąpieniu na tron Rzeczypospolitej ostatniego jej władcy, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Prusy, Rosja i Austria dokonały w 1772 r. pierwszego rozbioru. Prusy zagarnęły Pomorze, Austria przywłaszczyła sobie Małopolskę i tak zwaną Galicję, Rosja zaś zajęła część ziem białoruskich po linię rzek Dźwina—Druć—Dniepr.
   Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej wstrząsnął sumieniami jej światłej szych i postępowych obywateli. Poczęto szukać możliwości i sposobów naprawy ustroju i ratowania niepodległego bytu Rzeczypospolitej. Epoka Oświecenia, jaka nastała na ziemiach Rzeczypospolitej z początkiem panowania króla Stanisława Augusta, wysuwała jako ideał państwa monarchię zorganizowaną na nowożytnych zasadach, tj. ze sprawną biurokracją w terenie i silną władzą centralną, rządzoną przez światłego władcę. Jednakże wzmocnienie władzy królewskiej w kraju na wskroś przeżartym ogólną anarchią było zadaniem mierzącym „siły na zamiary", wymagającym olbrzymich środków finansowych i rewolucyjnych reform. Nieśmiałe próby reform w oparciu o carat w latach 1764—1766 i 1773—1776 wobec zaciekłej reakcji grupy magnatów nie przyniosły większych rezultatów. Okrzepło jednak stronnictwo reform, które na Sejmie Wielkim (1788—1792) podjęło walkę o naprawę Rzeczypospolitej. Na przebieg obrad sejmowych wielki wpływ wywarła burżuazyjna rewolucja we Francji 1789 r. Od zburzenia Bastylii — symbolu nienawistnego ludowi feudalnego reżimu, rozpoczęła po Euro-
176

Ratusz w Kownie z XVI—XVIII w.
pie swój zwycięski pochód idea demokracji. Idee demokratyczne, które zrewolucjonizowały Francję, na ziemiach Rzeczypospolitej stały się podstawowym założeniem programu naprawy Rzeczypospolitej. Obficie czerpali z nich zwolennicy reform, zwłaszcza tak zwana Kuźnica Kołłątajowska z Hugonem Kołłątajem, Stanisławem Staszicem i Franciszkiem Jezierskim na czele, zapłodniły one też umysły patriotycznych, postępowych jednostek na Litwie. Zwolennicy reform poczęli żądać zniesienia poddaństwa jako hańbiącej instytucji epoki feudalnej, wzywali do zrównania wszystkich obywateli wobec prawa, zaliczali do narodu przede wszystkim lud, dla którego dotąd nie było miejsca w szlacheckiej koncepcji narodu. Działalność obozu reform doprowadziła w końcu do podjęcia przez sejm doniosłych uchwał. Dnia 18 IV 1791 r. sejm przyjął prawo o wolnych miastach królewskich w Rzeczypospolitej, które nareszcie uzyskały możność swobodnego, nie skrępowanego prawem feudalnym rozwoju. Na koniec słynna Konstytucja 3 maja 1791 r., choć utrzymywała panowanie feudałów i „narodu szlacheckiego", znosiła jednak anarchiczne wolne elekcje, konfederacje i osławione libe-
177
12 — J. Ochmański, Historia Litwy

rum veło. Konstytucja ta przyrzekła też „lud rolniczy" wziąć „pod opiekę prawa", czyniąc tym samym nadzieję na polepszenie doli chłopskiej.
   Konstytucja 3 maja znosiła całkowicie odrębność państwową W. Ks. Litewskiego. Litwa miała zostać jedną z prowincji Rzeczypospolitej. Uchwalone wkrótce po konstytucji „Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów" postanawiało, że „jako jedną powszechną i nieoddzielną ustawę rządową, całemu państwu naszemu, Koronie Polskiej i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu służącą, mamy, tak tymże jednym rządem i wojsko nasze wspólne, i skarby w jeden nierozłączny skarb narodowy połączone rządzone mieć chcemy".
   Jednak „Zaręczenie" postanawiało zachować odrębność litewskich urzędów centralnych, prawa i sądownictwa. Toteż niesłuszny jest rozpowszechniony pogląd, jakoby Konstytucja 3 maja zniosła resztki niezawisłości państwowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Utrzymało ono bowiem swoją „udzielność", a wspólna Rzeczpospolita, choć już oficjalnie Polską zwana, nadal pozostawała państwem federacyjnym.
    Ogół szlachty litewskiej z entuzjazmem przyjął Konstytucję 3 maja. Były salwy armatnie i wiwaty, były wstęgi z napisem „Albo szyja, albo konstytucja". Na 34 zwołane w 1792 r. sejmiki powiatowe zaledwie dwa opowiedziały się przeciwko konstytucji.
WRZENIE REWOLUCYJNE NA LITWIE PO KONSTYTUCJI 3 MAJA 1791 ROKU
   Prawo o miastach i Konstytucja 3 maja (przełożona zaraz na litewski, lecz nie opublikowana) wywołały wśród mieszczaństwa i chłopstwa litewskiego ogromne poruszenie i radość. Litwa zawrzała, nastąpił wielki zryw mas ludowych do walki o prawo do lepszego życia. Przeciwko feudałom powstali w 1792 r. chłopi w starostwie połągowskim ze szlachcicem Szymonem Ginejtem na czele. W pobliskim starostwie pło-telskim w tymże czasie szlachcic Rafał Wiskont „maksymami wolności chłopów pobuntował, którzy przeciwko zwierzchności za jego radami bunt uczyniwszy, przez lat kilka dworowi powinności nie pełnili". Gi-nejt w porozumieniu z Wiskontem pragnął poprowadzić chłopów do walki z reakcyjnymi feudałami. Starosta płotelski Michał Ogiński oskarżał ich w 1793 r., że „rewolucję już mają zupełną do zrobienia przeciwko zwierzchności". Pod przywództwem Ginejta i Wiskonta chłopi występowali przeciwko klice feudałów litewskich z biskupem Massalskim na czele, którzy potępiali Konstytucję 3 maja.
   Zaburzenia na wsi i w miasteczkach litewskich w latach 1791—1793 przybrały wielkie rozmiary, obejmując włości: Punia, Wiżajny, Ejrago-ła, Wilkija, Wielona i szereg innych. Chłopi i mieszczanie odmawiali pełnienia powinności, żyli nadzieją wolności. Na Litwie wytworzyła się sytuacja rewolucyjna. Wieści z rewolucyjnej Francji, skąd płynęły szczytne hasła wolności, równości i braterstwa, budziły przerażenie feudałów i entuzjazm uciemiężonych. Rewolucyjnego zapału mas nie
178

•dolała stłumić reakcja feudalna, która za poparciem carskiej Rosji Katarzyny II zawiązała tak zwaną konfederację targowicką i w imię przywrócenia starego porządku sprowadziła do kraju wojska rosyjskie, Które miały przywrócić „całość praw szlacheckich". Kiedy wojska rosyjskie opanowały kraj, okazało się, że Rosja w porozumieniu z Prutami przygotowała nowy rozbiór Rzeczypospolitej. Drugi rozbiór Rzeczypospolitej 1793 r. przyniósł Prusom Wielkopolskę, Rosji zaś więk-IZa część Białorusi i Ukrainy po linię Druja—Pińsk—Zbrucz.
   Nowy akt bezprawia i przemocy zaborców spowodował wybuch przygotowanego przez siły patriotyczne Polski i Litwy zbrojnego powstania przeciwko Rosji.
POWSTANIE 1794 ROKU
   Powstanie 1794 r., podniesione przez generała Tadeusza Kościuszkę W Krakowie 24 marca do głębi poruszyło Litwę. Już 16 kwietnia do powstania przyłączyło się wojsko litewskie stojące w Szawlach. Rewolucyjny Ipisek jakobinów wileńskich, przewodzony przez pułkownika Jakuba Jasi-Itekiego, w noc z 22 na 23 kwietnia poderwał do walki stolicę Litwy. Garnizon wojsk carskich, po części rozgromiony, pośpiesznie ratował się ucieczką. Zdrajca-targowiczanin hetman Szymon Kossakowski zawisł na Szubienicy. Utworzono Najwyższą Radę Narodową Litewską, która miała pokierować powstaniem na Litwie. Pod hasłem „Za naszą i waszą wolność" Najwyższa Rada Narodowa Litewska 24 kwietnia wezwała Litwinów do broni „w celu odzyskania wolności i równości obywatelskiej". Akt powstania litewskiego szedł więc znacznie dalej w swoim programie niż krakowski akt Kościuszki z 24 marca, gdzie radykalnie brzmiących słów o „równości obywatelskiej" nie było. Po raz pierwszy też wydano odezwy powstańcze w języku litewskim i zabrano się do uzbrajania ludu. „Gazeta Narodowa Wileńska" prowadziła propagandę rewolucyjną, wychwalając jakobinów francuskich i przejawy radykalizmu w kraju.
   Kościuszko jednak nie miał zamiaru dopuścić do przekształcenia powstania w rewolucję społeczną, ku czemu zmierzali wileńscy jakobini z Jasińskim. Po otrzymaniu wieści z Litwy Kościuszko wystąpił z zarzutami, ze Najwyższa Rada Narodowa Litewska samozwańczo przywłaszczyła sobie władzę, że „osobistość i prywata w niej przeważa dobro ogólne", że wprowadza ona „ducha niezgody obrażającego unię bratnich narodów". Po tych głęboko niesłusznych i krzywdzących zarzutach wobec Litwinów Kościuszko odwołał Jasińskiego z naczelnego dowództwa wojsk litewskich, powierzając je komendzie nieudolnego gen. Michała Wielhorskiego (4 VI1794). Po odsunięciu Jasińskiego przywództwo powstaniem przeszło w ręce grupy umiarkowanych społecznie ludzi, którzy drżeli przed rewolucją i obawiali się uzbrojenia ludu. Rada Litewska została rozwiązana, a na jej miejsce Kościuszko utworzył Deputację Centralną W. Ks. Litewskiego.
Wieść o Kościuszce — generale chłopskim (generołas mużikii), rozeszła
779

się szeroko wśród chłopów litewskich, którzy masowo zgłaszali się do powstania, odmawiali powinności i napadali na dwory. Wystraszona szlachta uciekała do obozów powstańczych lub ciągnęła pod opiekę wojsk carskich.
KLĘSKA POWSTANIA I ROZBIÓR LITWY PRZEZ ROSJĘ I PRUSY W 1795 ROKU
   Nieudana bitwa wojsk litewskich z Rosjanami pod Sołami 25 VI 1794 r., po której wróg zaatakował mężnie broniące się Wilno (19—20 lipca), pogłębiła rozbieżności w szeregach przywódców powstania. Wileńscy jakobini, wytykając niedołęstwo gen. Wielhorskie-go, żądali podjęcia ewolucyjnej walki z wrogiem. Po ustąpieniu Wiel-horskiego, kiedy Kościuszko nie godząc się na przywrócenie dowództwa gen. Jasińskiemu wyznaczył na wodza naczelnego gen. Stanisława Mokronowskiego, w kierownictwie powstania litewskiego przewagę uzyskali przeciwnicy rewolucji. Tymczasem 11 sierpnia wojska rosyjskie zdobyły Wilno i powstanie zaczęło się rozprzęgać. Lud wiejski nie mógł się doczekać żadnych swobód, gdyż szlachta odmawiała wykonania zarządzeń Kościuszki, który nakazywał uwolnienie z poddaństwa chłopów zgłaszających się do powstania. Rekruci chłopscy zaczynali tłumnie uciekać do domów, chłopi stronili od powstańców i wszczynali bunty przeciwko szlachcie i urzędnikom. Próżno jakobini litewscy nawoływali do wyrzeczenia się przez szlachtę „nieszczęsnego egoizmu", darmo wzywali, aby z ambon „ogłaszane były wolności, dotąd dla włościan udzielone". Szlachta przerzucała ciężary powstania na chłopów, oszczędzając swe majątki, i ani myślała o zniesieniu poddaństwa.
   Wojska litewskie, głodne i zniechęcone, cofały się na Grodno. Ze wschodu szybkimi marszami nadciągała armia sławnego wodza rosyjskiego Suworowa, który pod Brześciem rozbił oddział wysłanego przez Kościuszkę na Litwę gen. Sierakowskiego. Kiedy gen. Mokronowski ruszył spod Grodna na pomoc Kościuszce, doszła go po drodze wiadomość o klęsce pod Macie j o wicami. Wojska litewskie skierowały się wówczas spiesznie na Warszawę i wzięły udział w obronie Pragi, na której szańcach 4 XI 1794 r. znalazł bohaterską śmierć gen. Jasiński. Po zdobyciu Pragi, kiedy to splamił się Suworow wydawszy ją na rzeź swoim żołdakom, powstanie upadło. Litwa znalazła się pod okupacją rosyjską. W 1795 r. nastąpił trzeci rozbiór Rzeczypospolitej. Ziemie litewskie zostały rozdarte między dwóch zaborców. Rosja zagarnęła całą Auksztotę i Żmudź, a Prusy zagrabiły kraj zapuszczański — Litwę za-niemeńską (Suwalszczyznę).
   Zabór Litwy przez Rosję i Prusy w 1795 r., będący aktem gwałtu i przemocy wobec narodu, który wkroczył w okres swego gospodarczego i społecznego rozwoju, zawrócił na dziesiątki lat Litwę z drogi postępu, przyniósł jej nie tylko wzmożony reżim feudalny, ale i ucisk narodowy.
    
VIII. LITWA POD BERŁEM CARÓW U SCHYŁKU EPOKI FEUDALNEJ (1795—1861)

U,
UWSTECZNIENIE SPOŁECZNEGO
ROZWOJU LITWY	\^ PADEK Rzeczypospolitej Obojga
Narodów w 1794—1795 r. nie wstrząsnął sumieniem narodu szlache
ckiego. Szlachta litewska utraciła wprawdzie ojczyznę-państwo ale za
chowała majątki, poddanych i przywileje. Słała więc do carycy Kata
rzyny II dziękczynne delegacje „za uwolnienie tej ziemi z jarzma bun
towników" — powstańców 1794 r.
   W kraju, wyniszczonym przez wojnę, głód i zarazą 1794—1795 r., wielkorządca Litwy, ks. Mikołaj Repnin, zaprowadzał rosyjskie po-fządki. Patrioci znaleźli się na zesłaniu, w ukryciu lub na emigracji. Pod grozą bagnetów rosyjskich zamarło życie publiczne, umilkły walki polityczne. Zawiedzeni targowiczanie bezczynnie przyglądali się poczynaniom władz carskich. Władze te, choć jeszcze nie zaliczały Litwy do riem „odwiecznie rosyjskich", dążyły do zupełnego jej zespolenia z Rosją. Przede wszystkim wprowadziły one na Litwie surową cenzurę prewencyjną już w 1794 r. Bez zezwolenia cenzury nie wolno było nic drukować. W ten sposób w obawie przed szerzeniem się na Litwie idei rewolucji francuskiej stłumiono wolność słowa i druku.
   Litwę w 1794 r. podzielono na dwie części: wileńską i kowieńską, które w 1795 r. złączono w jedną gubernię wileńską. W latach 1796— —1797 z dwóch guberni wileńskiej i słonimskiej stworzono jedną gubernię litewską, potem znowu w 1801 r. wydzielono ziemie litewskie w osobną gubernię wileńską. W skład guberni wileńskiej wchodziło 11 dawnych powiatów, które zachowały swe historyczne granice: wileński, trocki, kowieński, szawelski, rosieński, telszewski, upicki, brasławski, wiłkomierski, oszmiański i święciański, czyli zawiej ski. Gubernia wileń-ska według spisu rosyjskiego z 1795 r. liczyła 11 miast powiatowych, 229 miasteczek i 17 781 wsi, w których żyło około 1 mln mieszkańców.
   Zarząd podbitym krajem powierzono Rosjanom, ale — wedle opinii rosyjskiej A. Bezborodki — „dobrano ludzi, którzy bynajmniej nie zapewnią powagi rosyjskiemu rządowi". Zdzierstwo, przekupstwo i kradzież dobra publicznego wśród urzędników rosyjskich były na Litwie powszechne. Na ten temat obiegała Wilno nader wymowna aneg-
    
181
 

dota: drugi z kolei gubernator Litwy, J. Bułhakow (1797—1798), wydał obiad reprezentacyjny dla szlachty. „Śród obiadu [Michał] Brzostowski coraz to łyżkę, to nóż lub widelec srebrny niby to skrycie za pazuchę, to do kieszeni kłaść zaczął.
— Co ty robisz, hrabio? — rzekł mu udziwiony Bułhakow.
   — Ach! panie gubernatorze — odrzekł Brzostowski — to rzecz szczególna: jak się tylko człowiek zrobił rosyjskim poddanym, ot tak i ręce świerzbią, żeby coś ukraść".
   W sądownictwie, pozostawionym szlachcie, zaszły niewielkie zmiany w porównaniu z okresem Rzeczypospolitej. Zachowano w sądach nie tylko Statut litewski 1588 r., ale i język polski. Surowo jednak zabroniono zajazdów, tego anarchicznego środka dochodzenia sprawiedliwości „prawem i lewem". Zniesiono też formalnie karę śmierci (za to stosowano rosyjską karę kilkunastu tysięcy rózeg, co równało się śmierci) i zabroniono tortur podczas śledztwa.
    W dziedzinie skarbowości utrzymany został w zasadzie polski system podatkowy z 1793 r. w postaci podymnego (i innych ciężarów państwowych), jednakże podwyższono je o 50% i rozłożono nie na dymy, lecz według zasad rosyjskich na dusze chłopskie męskie. Litwa dotkliwie odczuwała zwiększenie podatków, tym bardziej że wybierano je w monecie srebrnej, gdy w Rosji płacono papierowymi asygnatami, których kurs spadł aż do 25% nominalnej wartości. Dopiero w 1812 r. z ulgą dla kraju zrównano Litwę pod względem podatkowym z guberniami rosyjskimi.
   Ze śmiercią Katarzyny II (1796) i wstąpieniem na tron Pawła I (1796—1801) na Litwie powiał nowy duch. Ogłoszono amnestię dla powstańców z 1794 r. (prócz emigrantów), przywrócono całkowicie dawne sądownictwo litewskie i sejmiki szlacheckie dla obioru marszałków i sędziów, przez co z powrotem dopuszczono szlachtę do udziału w rządach. Urzędnicy rosyjscy, jak stwierdzał ks. Adam Czartoryski, „gorliwiej pilnowali służby, zmienili szorstkość na miękkość z podwładnymi i strzegli się nadużyć".
   W szkolnictwie po zaborze nadal obowiązywały ustawy Komisji Edukacji Narodowej aż do 1801 r. Carat daleki był wówczas od idei kulturalnej rusyfikacji Litwy, toteż w niczym nie przeciwdziałał poloni-zacji tego kraju. Nowy car Aleksander I (1801—1825) na początku swoich rządów dał się poznać jako skłonny do liberalizmu oświecony władca, gdyż zezwolił powstańcom-emigrantom na powrót do kraju i zwrócił im skonfiskowane majątki. W 1803 r. Aleksander I wyraził zgodę za zreorganizowanie szkolnictwa państwowego na Litwie w myśl polskich zasad, a kuratorium wileńskiego okręgu szkolnego powierzył ks. A. Czartoryskiemu. Co więcej, w 1803 r. car przemianował Szkołę Główną wileńską na Uniwersytet, który wkrótce wspaniale się rozwinął.
   Zabór Litwy unicestwił i na długo odsunął reformę stosunków społecznych. Cofnięto bowiem wszystkie uchwały dotyczące poprawy bytu
182

K
i
Wieśniacy litewscy w XVIII w. Obraz Franciszka Smuglewicza
mieszczan i chłopów, powzięte przez Rzeczpospolitą w dobie Sejmu Wielkiego i podczas powstania 1794 r. W podbitym kraju faworyci carowej Katarzyny otrzymali olbrzymie posiadłości, np. hr. Platon Zu-bow w 1795 r. dostał ekonomię szawelską i część starostwa jurborskie-go, które liczyły ponad 15 tys. samych tylko dusz męskich. Zubow, objąwszy swe dobra, natychmiast podniósł pańszczyznę z dwóch do sześciu dni tygodniowo, a za jego przykładem poszli inni. W ogólności los chłopa litewskiego doznał po zaborze znacznego pogorszenia. Zależność chłopa od pana, zarówno na Litwie, jak i w Rosji, była niemal całkowita, z tą wszakże różnicą, że w Rosji w 1797 r. pod groźbą katorgi zabroniono chłopom skarg na właściciela, gdy na Litwie poddani mogli dochodzić sprawiedliwości u władz państwowych. Większe też było w Rosji obciążenie chłopów i inny system wymiaru powinności: na Litwie jednostką podatkową na rzecz dworu czy państwa była włóka lub dym, w Rosji zaś tak zwana dusza rewizyjna męska, tj. wszyscy chłopi zapisani podczas rewizji — spisu ludności przeprowadzanego co 15 lat. Według systemu rosyjskiego na Litwie wybierano od 1795 r. podatki
183

państwowe. Zawarowano jednak wolnym chłopom litewskim prawo do przenoszenia się na inne miejsce. W 1795 r. wolnej ludności w stosunku do ogółu chłopów liczono 28,4%. Szlachta jednak domagała się, aby wolny człowiek po przemieszkaniu 10 lat na jednym miejscu był uznawany za poddanego. Dlatego też liczba ludzi wolnych zmniejszała się, tak że w 1858 r. wolnych chłopów na Litwie (prócz Litwy zaniemeń-skiej) było zaledwie 5,6%. W 1795 r. na około 382 tys. dusz męskich było 108 223 wolnych, a w 1858 r. na przeszło 589 tys. dusz chłopskich było wolnych już tylko 33 389.
    Obok zaostrzenia poddaństwa, wydatnego zwiększenia pańszczyzny i podatków ciężkim brzemieniem zwalił się na chłopów litewskich nowy obowiązek: dawanie rekrutów do wojska. Wzięci w rekruty chłopi mieli przed sobą 25 lat katorżniczej niemal służby, w czasie której kij i głód tępił ich nieraz srożej niż ogień bitewny. Przed tą straszliwą służbą chłopi już od 1795 r. masowo zbiegali do Prus. Władze rosyjskie zmuszone były ściśle pilnować granicy pruskiej, a nawet zezwolić na wykupienie się od tego obowiązku, ale za tak wysoką cenę, że chłop nie był w stanie zapłacić potrzebnej kwoty.
SPRAWA CHŁOPSKA NA LITWIE W POCZĄTKU XIX WIEKU
    Coraz powszechniejsza jednak krytyka feudalnych stosunków powoli zaczęła docierać do świadomości szlachty litewskiej. O kwestii włościańskiej zaczęto poważniej myśleć od czasu, kiedy Aleksander I w 1803 r. wydał prawo „o wolnych rolnikach", pozwalające dziedzicom zwalniać chłopów z poddaństwa wraz z ziemią w drodze wzajemnej umowy. Z prawa tego skorzystało wszakże niewielu panów litewskich. Wsławił się tu głównie Ignacy Karp, który umierając w 1809 r. uwolnił przeszło 7 tys. dusz męskich w swych dobrach, ale bez ziemi. Mimo to czyn Karpia nabrał wielkiego rozgłosu. Jednakże spadkobierca jego, Eustachy Karp, starał się za wszelką cenę nie dopuścić do wykonania woli Ignacego. W dobrach karpiowskich wybuchły długotrwałe zaburzenia chłopskie, gdyż wieśniacy domagali się przyznania im wolności. W końcu ją otrzymali dzięki interwencji władz carskich, ale musieli za to płacić wysokie czynsze. Sprawę chłopów karpiowskich uwiecznił A. Mickiewicz, pisząc w Panu Tadeuszu:
Tylko ostrzegam, byśmy wolności nie dali Pustej i słownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk włościan wyswobodził, A Moskal ich podatkiem potrójnym ogłodzil. Radzę więc, aby chłopów starym obyczajem Uszlachcić i ogłosić, że im herb nasz dajem.
   W 1808 r. w Wilnie ukazało się dziełko senatora Waleriana Strojno-wskiego O ugodach dziedziców z włościanami, zachęcające szlachtę do zwalniania chłopów z poddaństwa i oddawania im ziemi w dzierżawę. Rosyjski przekład tej książeczki z 1809 r., dość zresztą umiarkowanej w swoich tendencjach reformatorskich, wywołał jednak prawdziwą bu-
184

*    '>
Litwinki z okolic Druskiennik w początku XIX w.
Rę wśród rosyjskich „pomieszczyków" [właścicieli ziemskich]. Arystokracja rosyjska poczęła ciskać gromy na „niegodziwego Polaka" za to, te odważył się wystąpić przeciwko odwiecznej i uświęconej instytucji poddaństwa i proponować tym samym myśli, które są „w możności wy-WOłać bunt w całym państwie".
   Co postępowsi ziemianie litewscy coraz poważniej zastanawiali się Md sprawą chłopską. Była ona tym bardziej paląca, że od 1807 r. w m ffęści Litwy, na Suwalszczyźnie, poddaństwo osobiste chłopa nieod--• Wracalnie już odeszło w przeszłość. Stało się to po zwycięskiej wojnie Napoleona z Prusami i Rosją 1806—1807 r. Po klęsce Prus Napoleon Utworzył Księstwo Warszawskie, w którego skład weszła Suwalszczyz-
•a, zagarnięta przez Prusaków w 1795 r. Napoleońska konstytucja dla Księstwa Warszawskiego z 1807 r. postanawiała krótko i zdecydowa-
•ie: „Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa".
   Wieść o zniesieniu poddaństwa na Suwalszczyźnie, gdzie jednak fe-Udałowie zatrzymali ziemię chłopską jako swoją własność, obudziła Wielkie nadzieje wśród chłopstwa na Litwie rosyjskiej. Wierzyło ono, te kiedy nadejdze Napoleon, to przyniesie im wolność.
   Nad rozwiązaniem sprawy chłopskiej poczęli się głowić w latach 1811—1812 czołowi przywódcy szlachty litewskiej: ks. Michał Ogiński, k>. Ksawery Lubecki i hr. Ludwik Plater. Żywili oni złudną wiarę, że Aleksander I zezwoli na utworzenie pod swoim berłem autonomicz-
1   Oego W. Ks. Litewskiego. W tym przekonaniu ułożyli oni w 1811 r.
S   „Ustawę rządową W. Ks. Litewskiego", w której wysuwali projekt
185

uwolnienia chłopów z poddaństwa w przeciągu 10 lat: 1812—1821. Ogromna większość społeczeństwa litewskiego nie liczyła jednak na obłudne obietnice Aleksandra I w sprawie usamodzielnienia Litwy, lecz zwracała się w stronę Napoleona, wierząc w jego niezwyciężoną, jak mniemano, potęgę.
LITWA W 1812 ROKU
   Po rozgromieniu Prus w 1806—1807 r. i Austrii 1809 r. napoleońska Francja osiągnęła szczyt potęgi. Pół Europy, 75 mln ludzi (trzy razy więcej niż przedręwolucyjna Francja), słuchało rozkazów cesarza Francuzów. Tylko nieprzejednana władczyni mórz Anglia i Rosja zagradzały Napoleonowi drogę do panowania nad światem. Wyspy Brytyjskie były jednak dla niezwyciężonych zastępów Napoleona nieosiągalne. Chcąc ugodzić dumny Albion, należało pozbawić go ostatniego na kontynencie sojusznika — zgnieść 40-milionową Rosję. Do wojny z Rosją Napoleon gotował się od 1810 r. Wiosną 1812 r. jego Wielka Armia, złożona z 600 tys. żołnierzy i 1400 armat, pociągnęła w stronę granic rosyjskich. Główna, środkowa armia w sile 220 tys. ludzi (ogółem Napoleon rzucił na Rosję 420 tys.) 24—25 VI 1812 r. przeprawiła się przez Niemen pod Kownem i kilku drogami spiesznie maszerowała w głąb Litwy rosyjskiej.
   Car Aleksander, otrzymawszy podczas wspaniałego balu w Wilnie wiadomość o przeprawie Napoleona, zataił przed rozbawionymi gośćmi tę złowrogą wieść. Dopiero nazajutrz w Wilnie wybuchła wśród Rosjan panika i w popłochu opuścili oni miasto. 28 czerwca Napoleon wkroczył do Wilna i spędził w nim 19 dni (do 16 lipca). Przez ten czas zajął się on przywracaniem ładu w armii i zorganizowaniem zarządu Litwą. Mając nadzieję, że Litwa dostarczy żywności dla jego wojsk i że stworzy własną siłę zbrojną, którą odda na jego usługi, Napoleon I lipca utworzył Komisję Rządu Tymczasowego W. Ks. Litewskiego ze Stani-sławem Sołtanem na czele. Komisja ta nie była jednak w stanie podołać stawianym przez Napoleona żądaniom. Wojsko rosyjskie opuszczając kraj pozostawiło za sobą spalone magazyny żywności. Armia napoleońska wkroczywszy do Litwy, uważanej za kraj nieprzyjacielski, rabowała i niszczyła wsie, dwory, zabierała zboże, dopuszczała się najrozmaitszych gwałtów. Chłopi na wieść o Napoleonie odmawiali panom posłuszeństwa i oczekiwali wybawienia ich z poddaństwa. Niejednokrotnie całe gromady chłopskie uderzały na dwory, paliły je i na swój sposób załatwiały porachunki z panami. Przerażona szlachta uciekała do miast i błagała władze rządowe o pomoc.
   Napoleon po przybyciu do Wilna mówił wprawdzie o konieczności zniesienia poddaństwa, ale sprawę tę poruczył Komisji Rządu Tymczasowego. Komisja ta jednak w kwestii chłopskiej nic nie postanowiła, tłumacząc, że wzburzenie powszechne i czasy wojenne stanęły temu na przeszkodzie. Żądała za to od chłopów natychmiastowego powrotu do zagród i do obowiązków pańszczyźnianych. Wmawiała wieśniakom, że
186

Odwrót resztek armii napoleońskiej przez plac ratuszowy w Wilnie w końcu 1812 r.
Obraz Jana Damehla

Bf W
l
i
przez to okażą się oni „godnymi tych dobrodziejstw, które dla was wspólna nasza ojczyzna wkrótce ogłosi". Zniesienie poddaństwa oznaczało wówczas nic innego, jak rewolucję. Wówczas Napoleon miałby przeciwko sobie szlachtę litewską, na której poparcie i pieniądze liczył. Ku rozczarowaniu mas chłopskich sprawa poddaństwa musiała się skończyć na mglistych obietnicach na przyszłość.
   Kiedy Wielka Armia pociągnęła w głąb Rosji, litewska Komisja Rządowa zajęła się organizacją administracji, sądownictwa, zatroszczyła się też o oświatę, wreszcie ogłosiła wznowienie unii z Polską. Niesłychany urodzaj 1812 r. pozwolił na ściągnięcie żywności dla głodującej armii napoleońskiej. Jednakże zanim uformowano pułki litewskie, nadeszła wiadomość o odwrocie Napoleona z Moskwy, a potem o straszliwej przeprawie jego armii przez Berezynę. Zapał wojenny i wiara w Napoleona zgasły wówczas na Litwie niemal doszczętnie.
   Powszechna wojna narodowa ludu rosyjskiego przeciwko francuskim najeźdźcom, dzielność armii rosyjskiej i na koniec sroga zima złamały potęgę Napoleona. W końcu grudnia 1812 r. ostatnie niedobitki Wielkiej Armii opuściły Litwę. Kraj, spustoszony i wyczerpany przemarszami wojsk, musiał z kolei żywić armie rosyjskie. Za powrotem Rosjan przestało istnieć półroczne W. Ks. Litewskie, ucierpieli oczywi->ście zwolennicy Napoleona. Szlachta litewska zaczęła wzdychać do tego, „ażeby Litwa połączona była z Królestwem Polskim i jednakowych z nim używała dobrodziejstw" — wspomina S. Morawski. Rychło
    
187
 

wszakże na kongresie wiedeńskim pokazało się, że Rosja uważa Litwę za swoją prowincję. Kongres wiedeński na życzenie Aleksandra I utrzymał podział Litwy Wielkiej na dwie części: Suwalszczyzna pozostała w składzie Królestwa Polskiego, Żmudź i Wileńszczyzna z powrotem wróciły pod berło carskie.
   Straty poniesione przez Litwę w wojnie 1812 r. były olbrzymie. Podźwignęła się jednak Litwa dzięki niebywałym urodzajom 1813 i 1814 r. Dla szlachty litewskiej znowu nastały świetne czasy. Bawiono się na całego: „Hulaj dusza bez kontusza, szukaj pana bez żupana". Wileńskie maskarady i reduty (zabawy bez masek) znane były wówczas szeroko poza granicami Litwy. Obok zabaw, które kosztowały krocie, nastąpił istny szał gry w karty i pieniactwa. Przy karcianym stoliku przegrywano i zdobywano fortuny, a rej wodził tu szuler na skalę międzynarodową Ignacy Chackiewicz. Od procesów majątkowych apelacje szły do senatu do Petersburga, a tamtejsi urzędnicy za odpowiednio wyższą łapówkę umieli nadać sprawie właściwy bieg i uzyskać pożądany wyrok. W procesach cywilnych i kryminalnych w zasadzie obowiązywał Statut litewski, ale sądy miały polecenie opierać się też na ukazach carskich, które w większości jeden drugiemu przeczyły, tak że sprawy się wikłały i o wyroku decydował pieniądz.
SPRAWA ZNIESIENIA PODDAŃSTWA NA LITWIE W LATACH 1815—1819
   Światlejsza część szlachty litewskiej, choć obficie korzystała z uciech światowych, nie traciła jednak z oczu spraw publicznych. Duch liberalizmu, zaniesiony na Litwę w epoce napoleońskiej, nie pozostał bez wpływu na kształtowanie postępowej opinii społecznej na sprawy chłopskie. Przenikał on warstwę szlacheckiej inteligencji bardzo mocno. Propagowała go masoneria litewska. Masoni litewscy, przeważnie ziemianie, posiadali swe loże w Wilnie, gdzie słynna była loża „Gorliwy Litwin", i w Rosieniach. Główny okres działalności tych lóż przypadł na lata 1815—1821, tj. do czasu zakazania ich przez carat w 1822 r. Około 1818 r. loże te skupiały około 700 członków. Mimo swej zamkniętej, ekskluzywnej organizacji masoneria litewska wywarła poważny wpływ na społeczeństwo litewskie. Masoni bowiem głosili idee wolności, równości i braterstwa ludów, tolerancję religijną, miłość bliźniego i dobroczynność.
   Działali w tym kierunku, i to aktywnie, studenci Uniwersytetu Wileńskiego. W 1817 r. założyli oni Towarzystwo Filomatów (1817— —1821), którego celem było rozwijanie zainteresowań naukowych wśród członków oraz wpajanie „zamiłowania rzeczy ojczystych". Filomaci przemyśliwali też o szerzeniu oświaty wśród ludu. Jesienią 1820 r. powstało Towarzystwo Filaretów (1820—1822), posiadające około 170 członków. Działało ono pod hasłem troski o obyczaje, naukę i rozwijało samopomoc koleżeńską. Zarówno filomaci, jak i filareci żywo interesowali się sprawą chłopską. Potępiali nieludzkie obchodzenie się
188

panów z poddanymi. Widząc niemożność zniesienia poddaństwa, prag-
•eji przynajmniej ulżenia doli chłopskiej.
   Kwestię włościańską rozważano w tym czasie na łamach „Dziennika Wileńskiego" w latach 1815—1818. Szczególnie jednak popularyzacji Idei liberalno-demokratycznych i sprawie chłopskiej przysłużyło się Towarzystwo Szubrawców, działające w Wilnie w latach 1817—1822. W
•woim bojowym, antyfeudalnym organie „Wiadomości Brukowe" (1816—1822), czytywanym nawet przez cara Aleksandra I, szubrawcy ale pomijali żadnej sposobności, aby ironią i satyrą zwalczać „występki t Wady bez względu na urodzenie i majątek". Ostro piętnowali sobie-państwo szlachty i jej okrucieństwo wobec poddanych. Wielkie wraże-Oie wywołał artykuł A. Marcinowskiego, zamieszczony w „Wiadomościach Brukowych" (1817, nr 8) pt. Machina do bicia chłopów. Autor S gorzką ironią zalecał szlachcie, by nie trudziła się własnoręcznym bi-dem poddanych, lecz by używała do tego opisanej maszyny, jako skracającej „czas drogi i oszczędzającej serce".
   W gronie szubrawców znajdowali się ludzie szczerze pragnący likwidacji haniebnej instytucji poddaństwa. Ujawniło się to u schyłku 1817 r., kiedy w Wilnie zebrał się sejmik szlachecki. Na jego obrady wniesiono
•prawe zniesienia poddaństwa. Projektowi temu, jak donosił J. Lelewel, „szubrawcy poklaskiwali i po całym mieście gawędę siali". Chwila do zniesienia poddaństwa była wówczas nader stosowna. Po Prusach i Księstwie Warszawskim, które zniosły poddaństwo osobiste jeszcze w 1807 r., świeżo wyzwolono chłopów w należących do Rosji guberniach estońskiej 1816 r., kurlandzkiej 1817 r. i potem jeszcze inflanckiej 1819 r. Sejmik wileński po zażartych sporach przyjął w końcu rezolucję zmierzającą do „polepszenia bytu włościan przez wzajemne umowy uwolnienia ich z poddaństwa". Wybrana przez sejmik delegacja przedstawiła ten projekt carowi w 1818 r. Car wyraził „zadowolenie z chwalebnych zamiarów szlachty litewskiej ulżenia losowi poddanych włościan" i obiecał go bliżej rozważyć. Jednakże senator M. Nowosilcow, przy-izły oprawca młodzieży wileńskiej, w 1819 r. odradził carowi zniesienie poddaństwa na Litwie. Wskazywał on, nie bez racji zresztą, na przykład Królestwa Polskiego, gdzie chłopi, pozbawieni prawa do ziemi, popadają w nędzę i znajdują się w całkowitej zależności od szlachty.
PRZEŚLADOWANIE PATRIOTYCZNEJ MŁODZIEŻY PRZEZ CARAT W 1823 ROKU
   Rok 1819 stał się punktem zwrotnym w polityce wewnętrznej Aleksandra I. Skończył on z pozowaniem na liberalnego monarchę i przeszedł do stanowczej reakcji. Przerażały go wieści o ruchach rewolucyjnych w Europie i tajnych, wywrotowych stowarzyszeniach w cesarstwie, przez które mogła ucierpieć jego absolutna władza. Reakcyjne nastroje cara zręcznie wykorzystał M. Nowosilcow, rezydujący wówczas w Warszawie u boku w. ks. Konstantego. Nowosilcow, który dziwnie sobie upodobał Litwę, rzucił „z lekka i zręcznie kilka podejrzeń
189

o usposobieniu i duchu młodzieży litewskiej". Padły one na podatny grunt, gdyż z Wilna w 1823 r. nadeszło do w. ks. Konstantego doniesienie, że „bunt faworyzowany przez rektora wybuchnął pomiędzy młodzieżą". Wówczas zaczęły się masowe aresztowania studentów. Osadzono w więzieniu rektora Józefa Twardowskiego. Odsunięto od kuratorium ks. A. Czartoryskiego, którego miejsce zajął Nowosilcow. Twardowskiego zastąpił Wacław Pelikan, podła kreatura, zausznik No-wosilcowa, który szpiegował młodzież i zapełniał nią gorliwie więzienia, za co go potem w 1831 r. na ulicy wileńskiej kijem obito. Adam Mickiewicz, Tomasz Zań, Jan Czeczot i dziesiątki innych znalazło się w areszcie. Lubieżny pijak Nowosilcow, czepiając się pozoru, cienia podejrzenia i występku, rozgłosił, że wykrył najokrutniejszą zbrodnię: spisek na głowę panującego! Wydało się bowiem, że młodzież uniwersytecka w Wilnie w 1822 r. utworzyła Towarzystwo Filadelfistów, które dążyło do „rozwijania uczuć obywatelskich i utrzymania miłości do ojczyzny". Tego nie mogły ścierpieć władze carskie i wypowiedziały bezwzględną walkę „nierozsądnemu" przywiązaniu młodzieży do narodowości polskiej i do „zgasłej niepowrotnie ojczyzny". Po odbyciu śledztwa zesłano w 1824 r. w głąb Rosji około 20 osób. Wydalono z Uniwersytetu profesorów Lelewela, Twardowskiego, J. Gołuchow-skiego, a później jeszcze innych, za to, że szerzyli „wiedzę szkodliwą". Nastały lata reakcji, wzmożonej jeszcze po powstaniu dekabrystów w Petersburgu 1825 r., z którymi młodzież litewska utrzymywała dość bliskie kontakty.
ROZWÓJ OŚWIATY I KULTURY NA LITWIE W PIERWSZEJ ĆWIERCI XIX WIEKU
   W pierwszej ćwierci XIX w. aż po 1830 r. Litwa przeżywała okres wcale pomyślnego rozwoju oświaty i kultury narodowej. Liberalna inteligencja szlachecka z ks. A. Czartoryskim jako kuratorem wileńskiego okręgu szkolnego (1803—1823) zwróciła baczną uwagę na sprawę oświaty. Dzięki jej inicjatywie oraz trudowi organizacyjnemu Uniwersytetu Wileńskiego Litwa w latach 1803—1820 pokryła się najgęstszą w cesarstwie rosyjskim siecią szkół początkowych. W 1803 r. na Litwie było 70 szkół początkowych, 349 nauczycieli i 10 140 uczniów, w 1820 r. zaś szkół było już 430, nauczycieli 983, a uczniów 21 174. W szkołach tych, podobnie jak za czasów Komisji Edukacji Narodowej, uczono przeważnie po polsku, a wyjątkowo tylko, i to w niższych klasach, po litewsku.
   Ze szkół średnich prawie co 32-gi uczeń szedł na uniwersytet, a pozostali wybierali tradycyjne zawody: księdza, wojskowego, palestrę (sądownictwo i adwokaturę), urzędnika samorządu szlacheckiego lub wreszcie pisarza ekonoma. Synowie chłopscy, których do szkół chodziło 10—33% (w stosunku do ogółu uczniów), mając zamkniętą drogę do kariery urzędniczej wybierali przeważnie stan duchowny.
Rozwojowi oświaty i kultury na Litwie sprzyjała wielce działalność
190

naukowa profesorów i uczniów Uniwersytetu Wileńskiego, postawionego na wysokim poziomie, skupiającego doborowe kadry naukowe. Uniwersytet Wileński był polską uczelnią i stanowił najwyższy w pierwszej połowie XIX w. wykwit polskiej kultury umysłowej. Oddziaływał on jednakowoż dodatnio i pobudzająco również na inteligencję litewską, która — wychodząc po części z jego murów — wyrażała pragnienie podźwignięcia litewskiej z ducha i treści twórczości kulturalnej.
   Chociaż władze uniwersyteckie nie zgodziły się na otwarcie katedry języka litewskiego (1822), to jednak udzielały poparcia badaniom nad historią Litwy, pojmowanej zresztą jako nieodłączna część składowa dziejów polskich. Historia, uważana za mistrzynię życia, miała krzepić podupadłego po rozbiorach ducha narodowego. Historyk, wedle Lelewela, winien „unosić się miłością ojczyzny i narodowości" (1817). Duchem głębokiego patriotyzmu są też przesiąknięte dzieła historyczne Joachima Lelewela (1786—1861), Ignacego Daniłowicza (1787—1843), Ignacego Żegoty Onacewicza (1780—1845) i później piszących Józefa Jaroszewicza (1793—1860), Michała Balińskiego (1794—1864) oraz głośnego Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812—1887), którzy pisząc o Litwie uważali ją za swoją polską ojczyznę. Przeszłość Litwy znalazła też swój artystyczny wyraz w utworach poetyckich Adama Mickiewicza (1799—1855), który wywarł potężny wpływ na literaturę litewską, dając jej podnietę do tematyki historycznej i sławienia przeszłości Litwy.
   Od 1805 r. działała w Wilnie słynna księgarnia i drukarnia Zawadzkich, założona przez wielce zasłużonego wydawcę Józefa Zawadzkiego. Była to nowoczesna firma wydawnicza, która istniała aż do II wojny światowej. J. Zawadzki pierwszy drukował poezje Adama Mickiewicza, wydawał też liczne druki litewskie, w tym elementarze do nauki czytania.
   Działalność kulturowa i naukowa polskiej inteligencji w Wilnie skierowana była w dużej mierze ku problematyce litewskiej. Polacy jednak, czy też spolonizowani Litwini, traktowali oczywiście Litwę z polskiego punktu widzenia. Zajmowali się nią, ponieważ sądzili — błędnie — że Litwa bezpowrotnie uchodzi w przeszłość, a więc trzeba ocalić i utrwalić pamięć o jej historii. Mimo to twórczość polskiej inteligencji na Litwie dobrze przysłużyła się narodowi litewskiemu, gdyż odkrywała przed nim jego własne, bogate dzieje, sławiła je w historiografii i literaturze pięknej, wzbudzając tym samym mimowolnie patriotyczne uczucia u Litwinów i zwiększając ich zainteresowania własną przeszłością.
NARODOWO-KULTURALNY RUCH SZLACHTY LITEWSKIEJ NA POCZĄTKU XIX WIEKU
   W tych czasach, kiedy podnosił się poziom oświaty i kultury ludu litewskiego, kiedy rosła jego świadomość społeczna, rozbudzona powstaniem 1794 r. i wojną 1812 r., począł się rozwijać w początku XIX w. litewski ruch narodowo-kulturalny. Świadomych swej narodowości Li-
191

Simanas Daukantas, pierwszy historyk Litwy piszący po litewsku
twinów wprawiła w zachwyt rozprawa K. Bohusza O początkach narodu i języka litewskiego (1808). Dzieło to dowodziło starożytności Litwinów i ich języka, stawianego na równi z greką, łaciną i sanskrytem. Nic dziwnego, że pobudziło ono wykształconych Litwinów do studiów lituanistycznych. Oświeceni Litwini pojęli, że koniecznie trzeba pisać po litewsku i rozwijać narodową kulturę litewską. Myśl tę przekształciła w czyn szlachecka inteligencja żmudzka. Ugrupowała się ona początkowo wokół biskupa żmudzkiego Józefa Giedrojcia (1754—1838), znanego ze swoich zamiłowań literackich. Grono pisarzy żmudzkich obejmowało około 25 osób, które miały wspólne zainteresowania i ideały, jak: umiłowanie języka, przeszłości i folkloru żmudzkiego, postępowe liberalne poglądy, wyrażające się w krytyce poddaństwa, i chęć do pracy narodowej. Nieco później, około 1820 r., centralną postacią ruchu żmudzkiego stał się Dionizy Poszka (Paszkiewicz, 1757—1830), gorący miłośnik Żmudzi i w ogóle Litwy, jej ludu i starożytności, który marzył o odrodzeniu języka litewskiego, a zarazem serdecznie współczuł doli chłopa.
   Obok żmudzkiego ośrodka pracy narodowo-kulturalnej w końcu pierwszej ćwierci XIX w. wytworzył się jeszcze drugi — wileński. W ośrodku wileńskim czołową rolę odgrywał Simanas Stanevićius (1799— —1838). Jego oda Ślove źemaićiu (1823) jest kapitalnym przykładem przebłyskującej litewskiej świadomości narodowej, zrozumienia, że Litwini stanowią odrębny od Polaków naród, który mając za sobą wielką przeszłość nie może upaść i odrodzi się. W ośrodku wileńskim powstała pierwsza historia Litwy, napisana przez Litwina po litewsku. Twórcą jej był Simanas Daukantas (1793—1864), uczeń Lelewela, Daniłowicza i Onacewicza, który w 1822 r. zaczai pisać dzieło (bezkrytyczne zresztą)
192

pt.: Darbai senujii lietuvią ir zemaićią (Czyny dawnych Litwinów i Żmudzinów), ukończone przed 1830 r., lecz wydane dopiero w 1909.
   Niezależnie od tych dwóch ośrodków tworzył wybitny poeta Anta-nas Strazdas (Drozdowski, 1763—1833), zwany pieśniarzem ludu litewskiego. Głębokie humanistyczne i demokratyczne cechy jego poezji, konkretność i przejrzystość obrazów poetyckich, ujmowanych w formę ludowych dajn, uczyniły zeń poetę ulubionego przez chłopstwo.
   Nader ważne dla kultury litewskiej znaczenie posiadała działalność Litwina pruskiego Ludwika Rezy (1776—1840). Reza nie tylko zasłużył się tym, że pierwszy ukazał światu wartość przebogatych dajn litewskich, których zbiorek ogłosił w 1825 r. On to bowiem odkrył gwiazdę pierwszej wielkości w litewskiej literaturze — Krystiana Donelaitisa, wydając w 1818 r. w Królewcu jego poemat Metai (Rok). Metai Donelaitisa przekonał ostatecznie Litwinów, że ich uboga jeszcze literatura, mając taki wspaniały wzór, winna śmiało kroczyć w jego ślady. Zaczęli więc Litwini doceniać piękno i bogactwo własnej mowy, próbowali — jak Poszka — układać słowniki języka litewskiego, pisali i wydawali gramatyki litewskie. Przemyśliwali nawet nad urobieniem narodowego języka litewskiego, gdyż dotąd (i później jeszcze) każdy z pisarzy tworzył we własnym narzeczu i nie zawsze bywał zrozumiany przez czytelników w innych zakątkach Litwy. Jednakże ujednolicenie norm gramatycznych, pisowni i składni, stworzenie dostosowanego do współczesnych potrzeb kultury i nauki słownictwa przekraczało jeszcze siły mało uczonych Litwinów. Przeszkodziły im w tym i wypadki 1831 r.
POWSTANIE 1831 ROKU NA LITWIE
   Powstanie listopadowe w Królestwie Polskim zaskoczyło Litwę. Kraj nie był przygotowany do walki zbrojnej. Jednakże władze carskie spodziewały się, że Litwa może pójść w ślady Polski, wobec czego 1 XII 1830 r. ogłosiły na Litwie i Białorusi stan wojenny. Odbierano broń szlachcie, więziono i zsyłano w głąb Rosji podejrzanych. Szlachta, wystraszona zapowiedzią surowych kar dla „buntowników", czym prędzej 7 XII 1830 r. pospieszyła oznajmić „wiernopoddańską przychylność ku Tronowi i ojczyźnie, uleganie bezwarunkowe we wszystkim przedsiębiorczym od Rządu środkom". Wbrew tym uniżonym zapowiedziom „zachowania spokojności i porządku" w lutym 1831 r. zerwali się do walki chłopi w powiecie telszewskim, ale w starciu z wojskami rosyjskimi doznali porażki.
   Masowy ruch powstańczy ogarnął Litwę w końcu marca 1831 r. 25 marca wybuchło powstanie w powiecie szawelskim, a zaraz potem ruch wyzwoleńczy objął powiaty: rosieński, telszewski, kowieński, upicki, poniewieski, wiłkomierski (gdzie walkę podjęła słynna Emilia Plate-równa), trocki, oszmiański i święciański. Wojna narodowowyzwoleńcza rozgorzała na całej Litwie. Celem politycznym powstania było odzyskanie przez Litwę niepodległości w ramach jednej Rzeczypospolitej.
193
13— T . nrhmaifeki   Hi«nria

Emilia Plater
   Powstanie litewskie 1831 r. miało pewne znamiona rewolucji społecznej . Powstańcy bowiem wydali po litewsku szereg odezw do chłopów zachęcając ich do walki obietnicami wolności i równości. „Nie będziecie muzykami [poddanymi], jak was nazywa Moskal, i żadnego ciężkiego nie będziecie dźwigać jarzma", głosiła jedna z odezw i dodawała, że po zwycięskiej wojnie „wszyscy od razu zostaniecie prawdziwymi wolnymi Polakami [tikrais lenkais valnais]". W Polsce tymczasem rząd powstańczy żadnych ulg, żadnej swobody chłopom nie przyrzekał, wzywał tylko do walki o niepodległość.
   Łudzony nadzieją wolności na początku powstania lud litewski „cisnął się z zapałem w szeregi obrońców ojczyzny" i śpiewał:
    
Dabar lenkai naprapule Koi żemaitiai gyvi...

Jeszcze Polska nie zginęła Gdy Żmudzini żyją...

   Chłopi litewscy, stanowiący około 80% powstańczych wojsk, występowali do walki nie tylko z wojskami rosyjskimi, ale i z własną reakcyjną szlachtą. Włościanie telszewscy, chwytając za broń, najpierw odbili rekrutów prowadzonych przez Rosjan do Telsz, a potem „skupionymi siłami rzucili się na najzłośliwszych ze szlachty, której przeszło 30 osób stało się ofiarą ich zemsty, po czym dopiero rozpoczęli utarczki z wojskiem moskiewskim". W bitwie pod Połągą 5 IV 1831 r., kiedy dowodząca szlachta kryła się w tylnych szeregach atakujących powstańców, za ten brak chęci do walki „60 przeszło szlachty po wygranej bitwie przez chłopów rozstrzelanej zostało" — tak donosił powstaniec Jan Gasztowt.
194

* I i
s
W kwietniu 1831 r. powstańcy, w których szeregach walczyło począ-ro 25—30 tys. ludzi, sprawowali kontrolę na prawie całym obszarze Itwy i tylko Wilno z Kownem pozostawały w ręku Rosjan. Powstańcy przecięli drogi z Petersburga na Warszawę, napadali na transporty bro-•i, amunicji i żywności. Zwalczaniem powstania zajęta była blisko |0-tysięczna (później 42-tyś.) armia rosyjska. Powstanie litewskie stwa-ftało więc Polakom lepsze widoki na zwycięstwo. Dopiero w końcu kwietnia, otrzymawszy znaczne posiłki, Rosjanie zdołali rozbić więk-ttość oddziałów powstańczych, które operowały samodzielnie, bez na-CMlnego dowództwa, każdy na własną rękę, a które w dodatku w zna-ttnej części uzbrojone były tylko w oszczepy!
   Wtedy dopiero, po wielu miesiącach próżnych oczekiwań, Litwa Wreszcie ujrzała spieszące z pomocą wojska polskie. Kiedy generał Chłapowski z 700 ludźmi, a za nim gen. Giełgud z 12-tysięczną armią W końcu maja nadciągnęli do Litwy, powstanie litewskie już podupadło. Lud czuł się zawiedziony i oburzony postawą kierującej powstaniem szlachty. Szlachta bowiem ani myślała o tym, „żeby wolność i własność należną ludowi zaraz nadać". Na próżno demokratyczna lewica szlachecka w powstaniu, słusznie rozumując, że bez udziału chłopów dalej walczyć nie można, w momencie krytycznym powstania (czerwiec 1831) zaczęła głosić hasła o nadaniu chłopom ziemi, którą Uprawiają dla siebie. Jednak chłopi w masie swej już odstąpili od Udziału w powstaniu.
   Przybyły na Litwę gen. Giełgud marnował czas na marsze i uczty. Ody wreszcie postanowił uderzyć na Wilno, było już za późno. W bit-Wie w Górach Ponarskich pod Wilnem, nieudolnie przez Giełguda prowadzonej, powstańcy w starciu z silniejszą armią rosyjską stracili prze-Bło 2 tys. zabitych i rannych. Uchodzący przed pościgiem Rosjan od-dział Giełguda zaatakował z kolei Szawle 8 VII 1831 r., ale znowu do-mał porażki. Rozprzężenie wśród wojska powstańczego, wywołane tymi klęskami, zmusiło Giełguda do odwrotu. Jego armia trzema oddziałami próbowała przedrzeć się do Polski, ale udało się to tylko jednemu z nich. Dwa pozostałe oddziały zmuszone były przekroczyć gra-nice, pruską i zostały rozbrojone. Na granicy pruskiej jeden z oficerów, K. Skulski, na widok wodza składającego broń w przystępie szalonej HOZpaczy wystrzałem z pistoletu zabił Giełguda na miejscu. Ten tragi-CZny wystrzał zakończył powstanie litewskie. W lipcu 1831 r. wojna narodowowyzwoleńcza na Litwie była przegrana i skończona.
POCZĄTKI UCISKU NARODOWEGO LITWINÓW PO 1831 ROKU
   Po stłumieniu powstania 1831 r. carat zastosował szereg represji Wobec Litwy. Godziły one nie tylko w uczestników powstania, ale też W Życie publiczne i kulturę kraju. Władze carskie przede wszystkim w 1832 r. zamknęły Uniwersytet Wileński jako „gniazdo litewskiego wol-nomyślicielstwa". Wydział Lekarski Uniwersytetu, przemianowany na Akademię Medyczno-Chirurgiczną, przetrwał tylko do 1842 r. Wów-
    
195
 

czas bowiem po wykryciu tajnych organizacji studenckich, Towarzystwa Demokratycznego (1836—1839) i Młodej Polski (1838—1839), zniesiono i tę uczelnię. Próba demokratycznej propagandy powstańczej, podjęta przez Młodą Polskę Szymona Konarskiego (którego powieszono w Wilnie w 1839 r.), stłumiona bezwzględnie, zaostrzyhi tylko zapędy rusyfikatorów Litwy. W 1840 r. zabroniono używanin nazw „Litwa" i „Białoruś" w praktyce urzędowej, i zastąpiono je terminem „Severo-Zapadnyj Kraj". Zarazem w 1840 r. uchylono obowiązujący dotąd Statut litewski 1588 r. i wprowadzono prawo rosyjskie.
   W 1843 r. wszedł w życie nowy podział administracyjny, który ściślej podporządkował Litwę zaborcy. Gubernię wileńską podzielono mi dwie: wileńską i kowieńską. Gubernię wileńską tworzyły powiaty: Wilno, Troki, Oszmiana, Święciana (powiat zawilejski), Lida (odjęta od guberni grodzieńskiej) oraz Dzisna i Wilejka (odłączone od gub. mińskiej). Do guberni kowieńskiej weszły powiaty: Kowno, Telsze, Szaw-le, Rosienie, Poniewież (dawny pow. upicki), Jeziorosy (potem zwane-Nowoaleksandrowskiem) i Wiłkomierz.
TAJNE ORGANIZACJE NIEPODLEGŁOŚCIOWE NA LITWIE PRZED POŁOWĄ XIX WIEKU
   Po klęsce wojny narodowowyzwoleńczej 1831 r. część powstańców i postępowa młodzież zaczęła się doszukiwać przyczyn porażki. Powoli dochodzono do słusznego przekonania, że powodzenie nowej walki zbrojnej o niepodległość nie jest możliwe bez szerokiego udziału mas ludowych, które dadzą się pozyskać na trwałe dla idei niepodległości tylko pod warunkiem nadania chłopom ziemi i wolności. Przeświadczony o tym był już Konarski. Szerszym kręgom patriotycznym słuszność tego poglądu udowodniły naocznie wydarzenia na Litwie w latach 1846—1849.
   W przededniu słynnej Wiosny Ludów 1848 r., która wstrząsnęła zmurszałymi posadami reakcyjnych monarchii we Francji, Prusach i Austro-Węgrzech, na Litwie nastąpiło ożywienie demokratycznego ruchu narodowowyzwoleńczego. Towarzystwo Demokratyczne Polskie w latach 1843—1846 zaczęło słać na Litwę swoich emisariuszy w celu przygotowania powstania. W 1845 r. bracia Aleksander i Franciszek Dalewscy utworzyli w Wilnie tajny Związek Braterski, przekształcony w 1846 r. w Związek Młodzieży Litewskiej. Związek miał przygotować młodzież do powstania zbrojnego.
LITWA W CZASIE WIOSNY LUDÓW
   Wieści o powstaniu krakowskim z wiosny 1846 r. i o głośnej „rzezi galicyjskiej" wywołały trwogę wśród ziemian Litwy, a podniosły na duchu chłopów litewskich. Włościanie „prosili Boga, ażeby coś wybuchło". Wydarzenia rewolucyjne 1848 r. żywo poruszyły Litwę, szczególnie masy ludowe. Władze carskie z niepokojeni śledziły przenika-
796

[tace do Litwy rewolucyjne pisma i ulotki, traktowały je jako „przykład pichwalstwa i szaleństwa, którego niewątpliwym celem jest wprowa-
1 <feenie pojęć demokratycznych oraz ducha anarchii". Chłopi ze Żmudzi | Wileńszczyzny zakupywali w Prusach broń, proch i ołów. Mówili nie-raz, że w razie zaburzeń uderzą na panów. Sam car Mikołaj I stwierdzał z niesmakiem, że na Żmudzi „lud istotnie burzy się przeciw dziedzicom". Donoszono, że „Litwini tylko na to czekają, ażeby przyłączyć llC do ruchu, bez przerwy wałęsają się ludzie, którzy namawiają do buntu".
   Niepokoje ogarnęły i miasta. W Wilnie i Kownie oczekiwano rewo-hicyjnego zamachu w dniu 28 III 1849 r. Jednak kierujący przygotowa-niami do powstania przywódcy Sierakowski i bracia Dalewscy zawahali tle,, odwlekali termin, skutkiem czego władze carskie zdążyły wykryć ipisek i aresztować niektórych rewolucjonistów.
   Zamożne ziemiaństwo w obawie przed rozruchami chłopskimi żyło W ustawicznym strachu. „Przy takim stanie umysłów obawiać się można Wizystkiego — brzmiało doniesienie do cara z Litwy — i tylko niezwło-ODie zwiększenie liczebności wojsk może zdławić spodziewane powstanie". Istotnie, po nadejściu posiłków wojskowych sytuacja rewolucyjna na Litwie została opanowana.
ZMIANY W POŁOŻENIU CHŁOPÓW W POŁOWIE XIX WIEKU
   Przed połową XIX w. sprawa chłopska ponownie stała się głównym problemem w życiu Litwy. Szlachta po dawnemu niechętnie widziała Wszelkie zmiany w prawnym położeniu chłopa, a nawet, jak w 1837 r., Cynicznie oświadczała, że tam gdzie poddani mają dobrego pana, „tam Itan włościan jest szczęśliwy i żadnej poprawy nie potrzebuje". Carat todnak, ponaglany przez ciągłe niepokoje i rozruchy chłopskie, przez
•kargi poddanych na bezmierny wyzysk ze strony szlachty, zdecydował
•ię na drobne reformy. W 1839 r. ogłoszono reformę w dobrach pań-Uwowych w całym państwie rosyjskim. Na Litwie dobra państwowe, Choć poważnie uszczuplone przez rozdawnictwo wielkich majątków po taborze, były dość rozległe. W 1841 r. powiększono je w wyniku konfi-
•katy dóbr kościoła katolickiego. W połowie XIX w. w guberni wileń-ikiej 31,5% ludności (222 147 dusz obojga płci) mieszkało w dobrach państwowych, w guberni kowieńskiej zaś 35,2% (206 202 dusze). Byt tej licznej warstwy ludności został dzięki reformie, przeprowadzonej w latach 1840—1857, nieco polepszony. Zniesiono bowiem folwarki i pańszczyznę, nieco obniżono podatki, które miały nie przekraczać trzeciej części dochodów chłopa, uregulowano też nadziały chłopskie. Natomiast w posiadłościach prywatnych carat zdecydował się wprowadzić na Litwie w 1844 r. obowiązkowe inwentarze majątkowe. Inwentarz miał zawierać opis majętności, wyliczenie poddanych, ich nadzia-łów i powinności. Ogół ciężarów chłopskich nie mógł przewyższać trzeciej części dochodów chłopa. Powinności te poddani pełnili z włóki lub B dymu. Pańszczyzna wynosiła wówczas średnio 6 dni w tygodniu z
197

dymu. Obok pańskich ciężarów chłop płacił jeszcze podatki na rzec/ państwa. Wprowadzeniem obowiązkowych inwentarzy carat usiłował przeciwdziałać nadmiernemu zwiększeniu powinności chłopskich prze/ szlachtę, która też wrogo przyjęła to zarządzenie.
WZROST ZALUDNIENIA LITWY DO 1860 ROKU
   W okresie od schyłku XVIII w. do 1860 r. na Litwie, mimo wojen 1794, 1812, 1831 r., nastąpił szybki przyrost ludności. W 1860 r. gubernia wileńska (bez ruskich powiatów Dzisna i Wilejka) liczyła około 678 tys. mieszkańców. W guberni kowieńskiej żyło podówczas ponad 941 tys. ludności. Wreszcie w pięciu litewskich powiatach guberni suwalskiej (Kalwaria, Mariampol, Sejny, Władysławowo i Wiłkowyszki) znajdowało się ponad 310 tys. mieszkańców. Na terytorium Litwy etnicznej, obejmującym około 78 800 km2, zamieszkiwało więc razem około 1930 tys. ludności. Średnia gęstość zaludnienia wynosiła ponad 24 osoby na 1 km2. Litwini wskutek postępów osadnictwa ruskiego, bujnego rozwoju polonizacji i rozplenienia się żywiołu żydowskiego stanowili wówczas nie więcej niż 70% ogółu ludności Litwy.
   W miastach żyło 12% mieszkańców kraju. Wilno w 1860 r. posiadało przeszło 60 tys. mieszkańców, Kowno zbliżało się do 25 tys.
WIELKA WŁASNOŚĆ NA LITWIE W POŁOWIE XIX WIEKU
   Litwa pozostawała krajem wielkiej własności ziemskiej. Około 1860 r. w guberni wileńskiej było 2096 właścicieli ziemskich, którzy posiadali 195 818 poddanych dusz męskich, w guberni kowieńskiej do 1547 właścicieli należało 175 015 dusz męskich. Olbrzymia większość szlachty nie miała poddanych, ustawicznie ubożała i poza ubiorem czy zwyczajami lub językiem niczym od chłopów się nie różniła. Największe majętności posiadali na Litwie Tyszkiewiczowie, Tyzenhauzowie i Ogińscy, z Rosjan zaś Zubowowie i Naryszkinowie. Swoje dobra liczyli oni na dziesiątki tysięcy dziesięcin i dusz. Na przykład Jan Tysz-kiewicz w jednej tylko guberni kowieńskiej, gdzie należały doń dawne radziwiłłowskie Birże, władał przeszło 74 tys. dziesięcin ziemi z 15 740 poddanymi obojga płci. Naryszkinowie w Gruździach i Żagorach mieli blisko 147 tys. dziesięcin i około 27 tys. poddanych. Większe latyfundia w granicach byłej Rzeczypospolitej miała wtedy jedynie rosyjska i polska arystokracja na Ukrainie i Białorusi.
OZNAKI POSTĘPU W ROLNICTWIE W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
   W rolnictwie zmiany nastąpiły niewielkie. Jak przed wiekami, tak i w połowie XIX w. chłopi powszechnie stosowali trójpolówkę, a ziemię orali drewnianą sochą, zaopatrzoną w żelazne narogi. Bardziej postępowe formy gospodarki zaczęli za to stosować ziemianie, zwłaszcza
198

Ci bogatsi. W ich majątkach trój połówkę zastąpił płodozmian i wielo-polówka, sochę wyparł żelazny pług, a w gospodarstwie pojawiły się maszyny rolnicze: kosiarki, młockarnie, sieczkarnie i inne. Na polu szerzenia kultury rolniczej zasłużył się zwłaszcza M. Oczapowski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, autor licznych dzieł z zakresu uprawy roli, propagujący nowoczesną wiedzę rolniczą. Przeciętne urodzaje na Ko-wieńszczyźnie, gdzie były lepsze gleby, w latach 1848—1857 wynosiły: zbóż ozimych 4 ziarna, jarych 4,2 ziarna. Na Wileńszczyźnie plony były niższe, przeciętnie sięgały one 3 ziaren. Podobne średnie plony osiągano i dawniej w XVI—XVIII w. W rolnictwie litewskim, jeśli chodzi O zboże, panował więc od XVI w. zastój. W połowie XIX w. w gospodarstwie wiejskim wystąpił nawet kryzys, gdyż spadło pogłowie bydła rogatego, świń i owiec, obniżyły się też plony. Nie był to wszakże objaw kryzysu ustroju feudalnego, ale wynik nieurodzajów i pomoru bydła w latach 1840—1841, 1844—1845, 1852—1855. Ogromny postęp za to zrobiła uprawa ziemniaków. Pod koniec XVIII w. ziemniaki na Litwie uprawiano jedynie w ogrodach. Prawdziwą i zawrotną karierę zrobił ziemniak dopiero po 1830 r. Wysiewany i sadzony w dużych ilościach, stał się niemalże błogosławieństwem dla ubogiego chłopstwa i dla — wielkich właścicieli, którzy pędzili z ziemniaków olbrzymie ilości wódki, i to znacznie tańszym kosztem, niż z żyta.
PIERWOCINY PRZEMYSŁU NA LITWIE W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
   Zabór Litwy przez Rosję nie wpłynął ożywczo na życie gospodarcze kraju. Podczas gdy Polska potrafiła wykorzystać olbrzymi, nienasycony rynek rosyjski i wspaniale rozwinęła produkujący na eksport do Rosji przemysł tkacki, to Litwa w okresie 1795—1861 nie wyszła poza stadium prekapitalistycznego uprzemysłowienia. Na Litwie powstawały jedynie zakłady drobnej wytwórczości przemysłowej: płótna, jedwabiu, sukna wełnianego, garbarnie, fabryczki świec i tytoniu, cegielnie, papiernie i inne. Rozwój drobnego przemysłu w guberniach wileńskiej i kowieńskiej w latach 1814—1858 był następujący:
Rozwój przemysłu na Litwie w latach 1814—1858
Rok
Liczba zakładów
Liczba robotników
1814 1828 1858
64 115 236
140 713 1214
   Jak widać, postęp w przemyśle był wprawdzie wyraźny, ale w istocie rzeczy równał się coraz większemu zacofaniu przemysłowemu Litwy. W 1858 r. na jeden zakład przypadało średnio zaledwie 5 robotników i tylko dwa przedsiębiorstwa zasługiwały na miano fabryk: papiernia w Kuczkuryszkach pod Wilnem założona w 1824 r., która w 1850 r. zatru-
199

dniała 109 robotników, i druga papiernia w Werkach, założona w 1834 r., która w 1858 r. wytwarzała pięciokrotnie więcej niż fabryka w Kuczkuryszkach.
   Kwitł za to, podobnie jak w polskiej Galicji, przemysł gorzelniany. Co prawda liczba gorzelni malała, gdyż w 1841 r. było ich na Litwie (bez Suwalszczyzny) 1330, gdy w 1858 r. tylko 514. Jednakże produkcja wódki, wyjąwszy niektóre lata, wcale nie spadała. Dodawszy jeszcze około setki browarów, 745 młynów i kilkadziesiąt tartaków, widać, że na cały przemysł litewski przed 1861 r. składało się nie więcej, niż 2 tys. różnych maleńkich zakładów, zatrudniających chyba ogółem 8—10 tys. robotników, na dobitek w większości pańszczyźnianych chłopów. W porównaniu do szybko rozwijającej się Polski i Rosji, Litwa w dziedzinie przemysłu pozostawała coraz bardziej w tyle.
   W handlu litewskim w pierwszej połowie XIX w. dwa towary panowały na rynku: zboże i wódka. Zboże w dużych ilościach wywożono za granicę przez Rygę i Królewiec, wódka zaś szła do obrotu wewnętrznego, służyła do masowego rozpijania chłopów. W wywozie poważne miejsce zajmował len, a następnie drewno, potem wełna i skóry. Z przywożonych na Litwę towarów najważniejsze były: sól z Prus, cukier z Polski i Rosji, herbata z Rosji, tkaniny z Polski i śledzie z Norwegii. Bilans handlowy Litwy, jeśliby sądzić po danych handlu Kowna i spławu Niemnem, był dodatni, gdyż wartość eksportu znacznie przewyższała import. Dochód z eksportu jednak szedł głównie na wystawne życie panów i na podatki do skarbu rosyjskiego.
OŻYWIENIE LITEWSKIEGO RUCHU NARODOWO-KULTURALNEGO W POŁOWIE XIX WIEKU
   Klęska powstania 1831 r., zamknięcie Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 r., śmierć Poszki w 1830 r. i Strazdasa w 1833 r., rozpoczynająca się rusyfikacja — wszystko to spowodowało wyraźne załamanie się ruchu kulturalnego Litwinów. Minęło dobre dwadzieścia lat, zanim odżył, znowu na Żmudzi, narodowy litewski ruch kulturalny. Przywódcą tego ruchu stał się Maciej Wołonczewski (Yalanćius, 1801—1875), od 1850 r. biskup żmudzki, miłośnik historii i literatury litewskiej, wyczuwający potrzeby kulturalne ludu. Atoli działalność narodowo-kultu-ralna Wołonczewskiego od 1850 do 1863 r. prowadzona była głównie pod hasłem umocnienia katolicyzmu, dalekie były jej sprawy, którymi żył lud litewski w przededniu zniesienia poddaństwa. Mimo swego kle-rykalnego charakteru akcja Wołonczewskiego, który wyrósł na duchownego przywódcę Litwy, służyła jednak w znacznym stopniu sprawie litewskości. Zrodziła ona bowiem dość obfitą literaturę w języku litewskim i przyczyniła się do pojawienia się nowego gatunku literackiego — prozy dydaktycznej, reprezentowanej przez J. Dovidaitisa i P. Gomalevskisa. Działalność biskupa Wołonczewskiego i skupionych wokół niego literatów umacniała poczucie narodowe Litwinów przez szerzenie oświaty i książek litewskich.
200

Maciej Wołonczewski (Yalanćius), biskup żmudzki
   Nieco później niż Wołonczewski rozpoczął swą działalność „chłop 2 powiatu mariampolskiego" Mikołaj Akelaitis (Akielewicz, 1829— 1887). Jego akcja miała na celu „moralność i byt materialny naszego ludu oraz utrzymanie stosunków patriarchalnych między panem a kmiotkiem". Toteż zyskał on sobie poparcie kilku magnatów, m.in. ks. Ireneusza Ogińskiego, ks. Wilhelma Radziwiłła, dzięki którym zdołał po 1857 r. wydać elementarz oraz kilka książeczek dla ludu.
   Ważną rolę w litewskim ruchu narodowo-kulturalnym spełnił Wawrzyniec Ivinskis (Iwiński, 1811—1881), który w latach 1846—1864 wydał 17 kalendarzy dla ludu. Osiągały one duży nakład i wielkie powodzenie na wsi dzięki swej urozmaiconej treści. Obok części chronologicznej zawierały one porady gospodarskie, a także dział historyczno-literacki, przez co lepiej służyły sprawie oświaty ludowej.
   Nader ważne znaczenie dla budzenia świadomości narodowej Litwinów posiadała w drugiej ćwierci XIX w. historiografia litewska, zapoczątkowana już wcześniej przez S. Daukantasa. W 1845 r. wydał on po litewsku dziełko pt. Budas senoves lietuviu kalnenu ir żemaićią (Charakter starożytnych Litwinów górnych i dolnych). Wielką sławą cieszył się wówczas Teodor Nar-butt (1784—1864), autor 9-tomowych Dziejów narodu litewskiego, doprowadzonych do 1572 r., wydanych w latach 1835—1841 w Wilnie. Narbutt pisał wprawdzie po polsku, ale w duchu litewskim, unię 1569 r. uważał za kres niepodległości Litwy i dlatego z rozpaczą kruszył „swoje pióro na grobie ostatniego z Jagiellonów". Dzieło Narbutta, pełne naiwnych i bałamutnych, a nieraz i fałszywych wręcz wiadomości, w szlachetnych pobudkach autora miało wywyższyć dzieje litewskie. Mimo swego niskiego poziomu naukowego (co wytykał Narbuttowi m.in. S. Stanevićius w 1838 r.) Dzieje Narbutta w wielu wzbudzały entuzjam i gorący patriotyzm.
201

Teodor Narbutt, historyk Litwy
    Wzrosło zainteresowanie twórczością ludową, szczególnie kulturą duchową ludu litewskiego — daj nami. Zbierał dajny i folklor ludowy Ludwik Jucewicz (1813—1846), pierwszy etnograf Litwy, piszący po polsku. Zajmował się nimi S. Daukantas i inni, wśród nich także Polacy: K. Brodziński, K. Rogalski, K. Brzostowski. Dzięki tym badaniom została ujawniona wielka żywotność kultury litewskiej, podtrzymywanej przez lud, mimo iż ten przez całe stulecia nie znajdował podatnych warunków do swej twórczości kulturalnej.
   U schyłku epoki feudalizmu nowa wielka gwiazda zabłysła w literaturze litewskiej. Młody kleryk litewski Antoni Baranowski, zazdroszcząc Mickiewiczowi wspaniałego opisu przyrody w Panu Tadeuszu, napisał w latach 1858—1859 poemat Anyksćią śilelis (Borek oniksztyń-ski). Zawarł w nim nieprześcigniony w literaturze litewskiej opis lasu. Oto urywek z tego poematu w tłumaczeniu Stefanii Jabłońskiej z 1909 r.:
O północy tak cicho, że słyszysz, jak młody Listek zadrży, jak spadną dojrzałe jagody, Słyszysz, jak las gałęziami szumi, szepce, gada, Jak te gwiazdki migocą i jak rosa spada.
   W jednym ze swych mniej znanych utworów pt. Posikalbejimas gies-mininko su Lietuva (Rozmowa pieśniarza z Litwą, 1859) Baranowski rozważał trzy drogi, trzy programy odrodzenia Litwy, wysuwane za jego czasów. Pierwsza droga to program utopijno-romantyczny (odpowiadający założeniom S. Stanevićiusa), który pragnął odrodzenia poprzez nawrót do starych tradycji. Drugi program — pozytywistyczny (odpowiadał założeniom M. Akelaitisa i Ivinskisa), zmierzał do odrodzenia przez szerzenie oświaty w ludzie. Wreszcie trzeci, za którym opowiedział się sam poeta, program konserwatywno-klerykalny głosił, że kościół jest ostoją litewsko-ści i tylko od niego należy oczekiwać odrodzenia Litwy.
202

   Baranowski nie znał jednak czwartej, najwłaściwszej koncepcji odrodzenia, wyrażonej za jego czasów ustami ks. Antoniego Mackiewicza (1828—1863). Ten rewolucyjny ksiądz demokrata gorąco pragnął narodowego i społecznego wyzwolenia Litwy, nadania ludowi ziemi i wolności. Lud litewski, zdaniem Mackiewicza, sam zadecyduje o przyszłości Litwy, o tym, z kim, z Rosją czy z Polską, zwiąże swój los.
   Myśli o odrodzeniu narodowym, jakie w okresie od początku XIX w. do 1863 r. snuło wielu wybitnych Litwinów, a nawet — jak J. E. Dauk-sza — nawoływało do walki zbrojnej o niepodległość Litwy, w zasadzie jednak, poza wyjątkami w rodzaju ks. Mackiewicza, który wiódł żywą agitację wśród ludu, zamykały się w ciasnym kręgu szlacheckich działaczy narodowo-kulturalnych. Ich ruch nie wiązał się bliżej z życiem i potrzebami ludu. W warunkach przeżytego „starego reżimu" feudalnego, kiedy chłop był pozbawiony wszelkich praw obywatelskich, odrodzenie narodowe Litwy nie mogło się dokonać.
    
IX. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861—1904)

W
KRYZYS FEUDALIZMU I ZNIESIENIE PODDAŃSTWA
NA LITWIE W 1861 ROKU	V T POŁOWIE XIX w. na Litwie, jak
i w całej Rosji, ustrój feudalny znalazł się w stadium kryzysu. Na wsi
litewskiej feudałowie rugowali z ziemi wolnych chłopów. Mnożyła się
warstwa biedoty, szybko rosła rzesza bezrolnych. Zarazem zwiększała
się eksploatacja feudalna, a miarę niedoli chłopskiej dopełniły nieuro
dzaje i pomory bydła. W całym państwie rosyjskim i na Litwie poważ
nie wzmógł się opór chłopski przeciwko panom feudalnym i zmienił się
jego charakter. Dawniej chłopi występowali przeciwko zwiększaniu cię
żarów i przeciw uciskowi społecznemu, a taraz zaczęli również walczyć
o ziemię. Masowo, zwłaszcza na Żmudzi, rozwinęły się bractwa trzeź
wości (1858—1864). Chłopstwo stroniło od wódki, którą panowie obfi
cie raczyli (za pieniądze oczywiście) poddanych. Ruch trzeźwości, który
ogarnął wówczas Polskę, Litwę i Rosję, był potężnym wyrazem prote
stu mas ludowych przeciwko poddaństwu i przybrał tak ogromne roz
miary, że zaniepokojone władze carskie nakazały rozwiązanie bractw
trzeźwości, co na Litwie nastąpiło w 1864 r.
    Klęska, poniesiona przez Rosję w wojnie krymskiej (1853—1856) z Anglią i Francją, jeszcze bardziej spotęgowała buntownicze nastroje na wsi w całym państwie rosyjskim. Wyszło na jaw wiekowe zacofanie carskiej Rosji i prysła legenda o jej niezwyciężonej sile militarnej. Carat, zagrożony przez narastające wrzenie rewolucyjne chłopstwa, tym bardziej dotkliwie odczuł zachwianie swego mocarstwowego stanowiska i w końcu zdecydował się na poważniejsze reformy społeczne i ustrojowe. W 1857 r. car Aleksander II zapowiedział zniesienie poddaństwa. Długo oczekiwana reforma została ogłoszona 19 II 1861 r. Reforma chłopska 1861 r. nadawała wprawdzie poddanemu wieśniakowi wolność osobistą, ale nie przyznawała mu ziemi na własność. Chłop w porozumieniu z panem mógł wykupić swoje gospodarstwo, a do czasu wykupu pozostawał „czasowo obowiązanym" i musiał wypełniać wszystkie feudalne powinności. Takie warunki reformy nie mogły zadowolić chłopstwa. Toteż na Litwie, jak i w całej Rosji, wytworzyła się poważna sytuacja rewolucyjna.
204

•: . 'V' fl«!liSliW*S«Sp!»?rr»3^\1^^^SSW--7tW?-łPR-S;    --Vi
^^W5S^Ki!SP«fii
•^^^^^p|-SSSK3«:3«*.»/a
"'fft^gisSS^
      ,„ ,„,.„„. ..„.„„..„^^.^-,„,,..
ffs&3fefe,/S: ^•^'•''Ki!i&iiml^:i~$.J!J^^~~l^'li^ii!^ii^,!^~-K'~ .mm^im/


 




Litewski tekst odezwy powstańczej polskiego Rządu Tymczasowego
z 22 I 1863 r. ze współczesnymi dopiskami
polskimi i litewskimi
REWOLUCYJNA PROPAGANDA POWSTAŃCZA NA LITWIE 1861—1862
   Zaostrzenie walki klasowej mas chłopskich wykorzystali rewolucyjni demokraci, tak zwani czerwoni, radykalne niepodległościowe ugrupowanie szlacheckie, działające w Polsce, Litwie i na Białorusi. Czołowi rewolucjoniści na Litwie, jak Konstanty Kalinowski, ks. Antoni Mackiewicz i inni, zaczęli szerzyć ideę walki zbrojnej o narodowe i społeczne wyzwolenie Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy spod jarzma caratu. Zgodnie z przenikającymi na Litwę poglądami rosyjskich rewolucyjnych demokratów A. Hercena, M. Czernyszewskiego, N. Dobro-lubowa poddawali oni ostrej krytyce reformę 1861 r. Wykazywali, że nie spełniła ona nadziei ludu. Domagali się bezpłatnego nadania chłopom ziemi na własność. Opowiadali się za wprowadzeniem równości społecznej, gdy tymczasem reforma 1861 r. utrzymywała stanowy po-
205

dział społeczeństwa, w którym chłop nie miał jednakowych praw z panem. Głosili zarazem ideę samostanowienia narodów twierdząc, że Polacy, Litwini, Białorusini i Ukraińcy powinni sami zadecydować o swoim losie. Rewolucyjni demokraci Litwy opowiadali się wreszcie za współpracą z postępowymi siłami społeczeństwa rosyjskiego. Byli oni przekonani, że wspólnym wysiłkiem rewolucyjnych sił Polski, Litwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji, z udziałem mas ludowych uda się obalić carat, wywalczyć niepodległość i wprowadzić nowy, oparty na równości i wolności ustrój społeczny.
   W budzeniu nastrojów powstańczych brała udział również liberalna szlachta na Litwie, tak zwani biali. Pragnęli oni niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych i godzili się na przewidziane reformą 1861 r. warunki zniesienia poddaństwa. Litewscy biali urządzali pod miastami majówki, na których szlachta „bratała się" z ludem, panowie przepijali do chłopów i zapraszali wiejskie dziewczyny do tańca. Pustą gadaniną o braterstwie miano zachęcić chłopów do udziału w przyszłym powstaniu. A chłop, „który przyobiecał, ten cygaro dostał" (ka-tras priżadejo, tas cigarą gavo) — wyśmiewała się ludowa daj na z tych pańskich patriotycznych umizgów.
   Propaganda powstańcza ogarnęła jednak całą Litwę. Po miastach obok majówek odbywały się patriotyczno-religijne manifestacje. Śpiewano Boże, coś Polskę i budzono nadzieję odbudowy niepodległej Polski w unii z Litwą.
   W 1862 r. nastąpiło zespolenie sił demokratycznych na Litwie: powstał Litewski Komitet Prowincjonalny, na którego czele stanął Konstanty Kalinowski, gorący demokrata i rewolucjonista. Komitet ten kierował tajną demokratyczną organizacją powstańczą na Litwie i przyległych do niej ziemiach białoruskich oraz polskich. Organizacja ta liczyła około 3 tys. członków. Wiosną 1863 r. zamierzała ona rozpocząć powstanie.
POWSTANIE 1863 ROKU NA LITWIE
   Wybuch powstania w Królestwie Polskim w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. zmusił litewskich demokratów do wcześniejszego podjęcia walki zbrojnej. Rewolucyjni demokraci na Litwie, jak K. Kalinowski i ks. Mackiewicz, co prawda niezupełnie zgadzali się z manifestem polskiego Rządu Tymczasowego z dnia 22 I 1863 r., gdyż byli za bezpłatnym nadaniem ziemi chłopom, podczas gdy manifest przewidywał jej wykup na koszt państwa (czyli w praktyce za podatki chłopskie). Postanowili oni jednak podjąć wspólną walkę z Polską przeciwko caratowi, gdyż — jak powiadał Kalinowski — rząd polski „daje nam sprawiedliwą wolność". Mackiewicz pragnął „pomagać Polsce i żądać od niej pomocy litewskiej rewolucji", wierzył bowiem, iż powstanie przyniesie ludowi litewskiemu „utwierdzenie praw obywatelskich, bezpłatny nadział ziemi" oraz da mu możność samostanowienia o swoim losie.
Dnia 1 II 1863 r. Litewski Komitet Prowincjonalny ogłosił się rewo-
206

Ks. Antoni Mackiewicz
lucyjnym rządem i wydał manifest do ludności. Obwieszczał on nadanie chłopom ziemi na wieczne czasy „bez czynszów i wykupu", bezrolnym przyrzekał 5-morgowe gospodarstwa (w Polsce obiecywano 3 morgi). Manifest pod grozą kary zabraniał ziemianom ściągania powinności od chłopów, gdy w Polsce rząd powstańczy odwoływał się do dobrych uczuć właścicieli ziemskich. Litewscy czerwoni pragnęli więc nadać powstaniu charakter rewolucji społecznej. Byli bowiem przekonani, że tylko poprzez rewolucyjne zmiany uda się przyciągnąć masy chłopskie do powstania. Jednak od ogłoszenia do urzeczywistnienia tych szczytnych celów droga była daleka. Tragedia przywódców powstania polegała na tym, że nie posiadali siły, która by podporządkowała rządowi powstańczemu różnorodne społecznie grupy powstańców i natchnęła je jednym duchem, połączyła rewolucjonistów z konserwatystami, pogodziła interesy chłopstwa i szlachty.
   Powstanie na Litwie po okresie przygotowawczym, od połowy marca 1863 r., w miarę jak nadchodziła wiosna, przybierało na sile. Oddziały powstańcze rosły niemal z każdym dniem, masowo przystępowali do nich chłopi. Zwycięskie boje oddziałów Ludwika Narbutta na Wileńszczyźnie, Bolesława Dłuskiego (Jabłonowskiego) na Ko-wieńszczyźnie, ks. Mackiewicza, Bolesława Kołyszki szeroko rozsławiły ich imiona wśród ludu litewskiego.
    
Garsus vadovai po musu miśkus Pons Janblonauskas ir kunigs Mockus.

Sławni wodzowie w naszych lasach Pan Jablonowski i ksiądz Mackiewicz.

•	Tymi słowy współczesna dajna litewska uwieczniła pamięć wielkich
fe     bojowników o prawa ludu litewskiego.

207
ł
 

    Liczny udział chłopów w powstaniu przeraził władze carskie. Aby odciągnąć lud od powstania, car 13 marca wydał ukaz znoszący wszelkie powinności chłopskie na rzecz panów od 1 V 1863 r. i zarazem obniżył wykup o 20%. Ukaz ten tylko zaognił sytuację na Litwie, gdy/ chłopi natychmiast przestali pełnić powinności.
   W połowie marca litewscy biali w porozumieniu z polskim Rządem Tymczasowym objęli kierownictwo powstania. Sprzeciwiali się oni stanowczo prowadzeniu walki rewolucyjnymi środkami, wrogo odnieśli się do manifestu i 1 lutego, który nadawał chłopom ziemię bezpłatnie. Ogłosili więc rozwiązanie rewolucyjnego Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego i utworzyli własny rząd: Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy, któremu przewodził Jakub Gieysztor. Kalinowski i jego towarzysze, choć uważali oddanie władzy w ręce kontrrewolucjonistów za „upadek i zdradę rewolucji", ustąpili. Ich oparcie w ludzie było zbyt słabe, aby przeciwstawić się wpływowemu obozowi białych. Biali, objąwszy władzę, uznali za bezprawne wszystkie postanowienia Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego. Tym samym hasło walki o demokracje; i ziemię dla chłopa znikło z powstańczego sztandaru. Pozostało na nim tylko hasło niepodległości Polski, gdyż Litwa — wedle słów Gieyszto-ra — była prowincją polską. Co gorsza, w kręgu przywódców białych panowała niewiara w powodzenie powstania, uważanego tylko za zbrojną demonstrację. Liczyli oni głównie na interwencję dyplomatyczną Francji i Anglii i — na błogosławieństwo papieskie!
    Gruntowna i nagła zmiana kierownictwa wywołała zamieszanie w szeregach powstańczych. Oddziały powstańców w dużej części rozpoczęły działać na własną rękę. Silna opozycja wobec prawicowego Wydziału i jego przywódcy Gieysztora zmuszała jednak białych do liczenia się z czerwonymi. Kalinowski został mianowany komisarzem rządowym na Grodzieńszczyźnie, a na Litwę w końcu marca przybył Zygmunt Sie-rakowski, trzeci obok Kalinowskiego i Mackiewicza wielki rewolucjonista.
   Sierakowski wkrótce po przyjeździe na Litwę objął naczelne dowództwo nad siłami powstańczymi na Żmudzi. Zamierzał on skupić armię powstańczą i przerzucić wojnę na teren Kurlandii, gdzie właśnie zaczęły się rozruchy chłopskie, a potem przejść nad Berezynę, Dniepr i na Polesie, aby na tyłach wojsk carskich wzniecić płomień wojny narodowowyzwoleńczej. Marsz oddziału Sierakowskiego (Dołęgi), radośnie witanego przez włościan, którzy wychodzili naprzeciw z chlebem i solą i na ochotnika wstępowali do jego szeregów, zakończył się tragicznie. Doszło do spotkania z pościgiem moskiewskim. W zaciekłej trzydniowej bitwie pod Birżami 7—9 maja powstańcy zostali rozbici, a Sierakowski ciężko ranny wkrótce został ujęty. Kilka oddziałów, w tym partia ks. Mackiewicza, wyszło z bitwy szczęśliwiej i dalej prowadziło potyczki z nieprzyjacielem.
   Latem 1863 r. szale wojny zaczęły się przechylać coraz bardziej na stronę potężnej, liczącej z górą 144 tys. żołnierzy, armii carskiej (w Królestwie Polskim działała wówczas przeszło 141-tys. armia rosyjska).
208

Obraz E. Andriollego przedstawiający śmierć Ludwika Narbutta w bitwie pod Dubiczami w 1863 r.
Coraz częściej drobne i rozproszone oddziałki powstańcze w nierównej walce ulegały wojskom rosyjskim. Rozbity został 5 maja oddział L. Narbutta pod Dubiczami, a jego dowódca poległ śmiercią bohaterską. Carski satrapa M. N. Murawiew, mianowany 1 V 1863 r. generał-gubernator wileński z nieograniczoną władzą, przystąpił do krwawej, bezlitosnej rozprawy z „buntownikami". Od szlachty zażądał bezwarunkowego poddania się jego woli i publicznego pokajania się za „mjatież" (bunt). Wiernopoddańczym adresem z 27 VII 1863 r. szlachta litewska ze swym marszałkiem A. Domejką na czele zapewniła cara Aleksandra II o swej najuniżeńszej wierności i potępiła powstanie. Murawiew nie poprzestał na tym, lecz zmusił szlachtę, by nie tylko zerwała z powstaniem, ale i pomogła w jego zdławieniu. Nałożył więc na wszystkich ziemian ogromną kontrybucję w wysokości 10% dochodu rocznego. Odsunęli się od powstania i księża, zwłaszcza wyższa hierarchia duchowna z biskupem Wołonczewskim, który listem z 18 VIII 1863 r. wzywał lud do posłuszeństwa władzy carskiej.
    W końcu lipca zniechęceni biali pozwolili Kalinowskiemu na ponowne przejęcie kierownictwa powstaniem. Atoli na odwrócenie losów powstania było już za późno. Na szlachtę i jej pieniądze nie można było więcej liczyć i choć Kalinowski nałożył na nią podatek, trudno było go wyegzekwować, a jeszcze trudniej — zakupić broń. Pozostawała do dyspozycji rządu powstańczego głównie ofiarna młodzież i prosty lud. Powstańcy zaczęli unikać starć z wojskami rosyjskimi, dzięki
209
14 — J. Ochmański, Historia Litwy

Murawiew-Wieszatiel w karykaturze litewskiej wydanej w formie pocztówki przez Kostasa Cerpinskasa w Szawlach (Śiauliai) w 1924 r.
czemu drobne partie długo jeszcze prowadziły beznadziejną walkę z nieprzyjacielem.
   Murawiew, którego lud przezwał Wieszatielem, nie szczędził wyroków śmierci na schwytanych powstańców, nie żałował spalonych wsi. „Troszczył" się za to ogromnie o brak pomieszczeń więziennych, które były przepełnione „buntownikami". Będąc mistrzem demagogii nie poprzestał na swym terrorze. Za jego radą zaczęto wmawiać chłopom, że panowie buntują się, ponieważ rząd carski odebrał im poddanych, że car-batiuszka troszczy się o swój lud, że dał chłopom ziemię i zmniejszył wykup. Przewrotna propaganda władz carskich i obawa białych przed rewolucją społeczną zrobiły swoje: lud zaczął stronić od powstania.
   Powstanie na Litwie chyliło się do upadku: 5 XII 1863 r. rozbity został przez Moskali oddział ks. Mackiewieża, a jego dowódca dostał się do niewoli. Wreszcie 9 II 1864 r. aresztowano w Wilnie przywódcę powstania K. Kalinowskiego. Ostatni z 247 bojów powstańczych na Litwie i Białorusi stoczono koło Poniewieża 12 X 1864 r.
210

Na schwytanych powstańców posypały się surowe kary: 128 zostało mieszonych, a przeszło 9 tys. poszło na katorgę i do straszliwej tby w rotach aresztanckich. Ciężko ranny Sierakowski zawisnął na
Iłbienicy w Wilnie na placu Łukiskim 27 VI 1863 r., ks. Mackiewi-zamęczono w Kownie 28 XII 1863 r., Kalinowskiego powieszono
! Wilnie na Łukiszkach 22 II 1864 r.
LITEWSKA PO REFORMIE 1861—1864
Naród litewski oraz Polacy na Litwie złożyli wielką daninę krwi w 1863 r. o swoje narodowe i społeczne wyzwolenie. Ofiara ta nie tyła jednak zupełnie daremną. Powstanie styczniowe już na samym IŃoim początku zmusiło carat do znacznych ustępstw na rzecz chłopów ff objętych „mjatieżem" guberniach litewskich i białoruskich. Potem Ilurawiew, aby oderwać lud od powstania, starał się zabłysnąć jako Ś „dobroczyńca" chłopów litewskich. Ujął on w swoje ręce wykonanie luformy 1863 r. i rozwinął ją w kierunku korzystnym dla chłopów. l1 frzykazał bowiem zwrócić chłopom część ziemi zagrabionej im przez •lachtę w latach 1845 — 1847 (w czasie wprowadzenia obowiązkowych Inwentarzy) i wszystkie grunty odjęte po 1857 r. Dzięki temu chłopi litewscy otrzymali znacznie większe nadziały ziemi niż wieśniacy rosyj-ICy. Również na Suwalszczyźnie, gdzie w 1864 r. przeprowadzono u-Wlaszczenie chłopów w ramach reformy uwłaszczeniowej w całym Kró-ItStwie Polskim, nadziały chłopskie nieco wzrosły. Stan posiadania chłopów litewskich w porównaniu do stanu przewidzianego reformą 1861 r. zwiększył się w latach 1863 — 1864 następująco:

i
Własność chlopska przed i po reformie 1861—1867
Gubernia
W czasie reformy 1861 r.
Po reformie w latach 1863—1867
Wzrost w%
Wileńska Kowieńska Suwalska
1 011 635 dz. 971 056 dz. 932 222 m.
1 308 589 dz. 1 421 979 dz. 1 039 027 m.
29,3% 46,4% 11,5%

    W wyniku reformy 1861—1867 r. (w 1867 r. przeprowadzono re-formę w dobrach państwowych) na wsi litewskiej wyrosła pokaźna, kilkunastotysięczna warstwa wiejskiej burżuazji, tak zwana buożija. Bogaci chłopi zwiększali po reformie swoje gospodarstwa poprzez nabywanie ziemi prywatnej (którą odróżniano od nadziałowej, nie podlegającej sprzedaży) od szlachty. Tak więc w 1877 r. w guberni kowieńskiej 1596 gospodarzy posiadało 54 603 dziesięciny ziemi kupnej, a w 1893 r. Oa 5239 gospodarzy przypadało już 181 184 dziesięcin kupnych gruntów. W guberni wileńskiej w 1877 r. liczono 2022 gospodarzy z 48 221 dziesięcinami kupnymi, a w 1893 r. na 5485 gospodarzy przypadało już 132 014 kupnych dziesięcin.
   Proces rozwoju litewskiej buożiji był jednak sztucznie hamowany przez władze carskie. Ukazem z 10 (22) XII 1865 r. zabroniono bo-
211

wiem „licom polskago proischożdienija" nabywania ziemi bez zgody generał-gubernatora poza obrębem miast na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Ograniczenie to, w wyniku głupoty carskiej biurokracji, co nie odróżniała Polaka od katolika, objęło oczywiście całą ludność katolicką w tych krajach, a więc i Litwinów. Nie podlegała temu ukazowi tylko gubernia suwalska, gdyż przynależała do Królestwa Polskiego. Na Su-walszczyźnie dzięki temu w szybszym tempie wyrosła warstwa wiejskiej burżuazji. Dopiero w 1885 r. dozwolono chłopom w guberniach wileńskiej i kowieńskiej nabywać swobodnie majątki do 60 dziesięcin (większe nadal za zgodą generał-gubernatora) i wtedy kapitalistyczne prawo koncentracji ziemi w ręku ludzi bogatych mogło działać swobodnie.
   Reforma 1861—1867 miała dwoisty, feudalno-burżuazyjny charakter, gdyż w pełni utrzymywała wielką własność ziemską. W guberni wileńskiej przeszło 44% ziemi pozostało w posiadaniu ziemiaństwa, w guberni kowieńskiej 45,4%, a w suwalskiej 23,8%. Wieś została niemal całkowicie pozbawiona prawa do korzystania z łąk, pastwisk i lasów, które zatrzymywali feudałowie. Tylko nieliczne wioski cieszyły się prawem korzystania z tych użytków, tzw. serwitutów. Ci, którzy prawa tego nie mieli, zmuszeni byli ugadzać się z panami, a za korzystanie z użytków panowie żądali znacznych świadczeń w pieniądzu, naturze lub odrobku.
   Reforma chłopska, mimo pewnych zabiegów Murawiewa, nie rozwiązała problemu bezrolnych, których liczba około 1890 r. zwiększyła się w przybliżeniu do 400 tys. Doskwierającego wsi litewskiej głodu ziemi nie rozwiązywało też masowe wychodźstwo chłopów za granicę, głównie do Ameryki. W latach 1868—1914 wyemigrowało z Litwy 25% ludności. Również słabo rozwijający się przemysł nie był w stanie wchłonąć poważniejszej części zbędnych na wsi rąk roboczych.
   Wieś litewska, obciążona przeżytkami feudalizmu i przytłoczona kapitalistyczną naroślą masy bezrolnych, była widownią nieustających konfliktów społecznych między dworem a wsią, między proletariatem wiejskim a dworem i bogaczami.
   W interesie całej klasy chłopskiej musiało więc leżeć zniesienie tych pozostałości feudalizmu, które krępowały jej rozwój gospodarczy. Zachowanie przeżytej, stanowej struktury społeczeństwa, podzielonego na ziemiaństwo, duchowieństwo, kupców, mieszczan i włościaństwo, mimo wprowadzenia formalnej równości wobec prawa czyniło chłopa nadal podrzędnym członkiem społeczeństwa. Chłopstwo siłą rzeczy pragnęło dalszej demokratyzacji uzyskania pełni praw obywatelskich. Tym dążeniom mas ludowych stanęła jednak na przeszkodzie carska polityka bezwzględnego ucisku narodowego, szczególnie zajadła w stosunku do „inorodców" — nierosyjskich narodowości.
REFORMY PAŃSTWOWE 1864—1875 W ROSJI A LITWA
   Po 1861 r. państwo rosyjskie wkroczyło na drogę kapitalistycznego rozwoju. Zmienione reformą chłopską 1861 r. warunki życia społe-czno-gospodarczego skłaniały carat do przeprowadzenia poważnych re-
212

form ustrojowych. Społeczeństwo rosyjskie otrzymało więc namiastkę Samorządu w postaci ziemstw powiatowych i gubernialnych (1864 r.). Ziemstwa, podobnie jak i ustanowione w 1870 r. samorządy miejskie były wybierane przez ludność wszystkich stanów na zasadzie cenzusu majątkowego, zapewniającej warstwom bogatym największe wpływy w tych instytucjach. Ich kompetencje były nader ograniczone, samorządy Ziemskie i miejskie miały bowiem zajmować się tylko sprawami gospodarczymi, jak handel, przemysł, oświata, ochrona zdrowia, budowa dróg, a w dodatku zostały poddane ścisłemu nadzorowi carskiej administracji.
   Na Litwie, a także Białorusi i w Polsce ziemstw nie wprowadzono, nie zdołano też na Litwie w pełni wcielić w życie reformy miejskiej. W ten sposób mieszkańcom Litwy odebrano i te niewielkie możliwości Inicjatywy społecznej w sprawach publicznych. Władze carskie obawiały się, iż ziemstwa w „Severo-Zapadnom kraju" mogłyby doprowadzić do uzależnienia gospodarki tych guberni od szlachty polskiej, w wyniku czego i masy włościańskie znalazłyby się pod wyłącznym wpływem polskim.
   Objęły natomiast Litwę następne reformy. W 1864 r. dawne sądownictwo stanowe zastąpiono sądami powszechnymi. Wprowadzono zasadę formalnej równości wszystkich obywateli wobec prawa. Drobne naruszenia prawa i pomniejsze sprawy cywilne mieli rozstrzygać sędziowie pokoju. Od ich wyroku można było odwołać się do powiatowego zjazdu sędziów pokoju. Poważniejsze sprawy karne i cywilne rozpatrywał sąd okręgowy. Wyższą instancją była izba sądowa, obejmująca kilka okręgów sądowych. Zarazem uniezależniono sądownictwo od administracji, gdyż sędziowie byli nieusuwalni. Co więcej, dopuszczono adwokatów do udziału w przewodzie sądowym. W ten sposób jakby zapewniono minimum sprawiedliwości, ale osoby podejrzane o działalność antyrządową mogły być skazywane bez wyroku sądowego w trybie administracyjnym i oddane pod nadzór policji bądź też zsyłane w głąb Rosji.
   Dalsze reformy dotyczyły służby wojskowej i podatków. W 1874 r. zniesiono dotychczasowy pobór rekrutów i wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej mężczyzn od lat 20. Służba wojskowa wynosiła 6 lat służby czynnej i 9 lat rezerwy (marynarze odpowiednio 7 i 3 lata). Dla osób z wyższym wykształceniem okres służby wojskowej był znacznie krótszy — 6 miesięcy.
   Podatki, jak i dawniej, były trojakie: państwowe, ziemskie i lokalne. Podatki ziemski i lokalny szły na potrzeby gubernialne i miejscowe, jak na pocztę, sąd, więzienie itd. Wszystkie podatki wnoszono od męskiej duszy rewizyjnej. W 1875 r. wprowadzono państwowy podatek od ziemi (istniejący w Litwie przed 1795 r.), po czym w 1887 r. ostatecznie zniesiono podatek pogłówny (od duszy). Podatki ziemskie i miejscowy nadal płacono w części od duszy, a w części od ziemi. Po raz pierwszy stały podatek zaczął obowiązywać i szlachtę. System opodatkowania był wyraźnie klasowy, gdyż ziemianie płacili zwykle 10 razy mniej niż chłopi.
213

    Poprzez reformy ustrojowe 1864—1875 carska Rosja usiłowała przystosować się do wymogów kapitalistycznego rozwoju i próbowała przekształcić swój samowiadczo-feudalny ustrój w feudalno-burżuazyj-ny. Litwa tylko częściowo objęta była tymi reformami, pozostając nadal krajem upośledzonym.
SZKOLNICTWO
   W 1864 r. nastąpiła w państwie rosyjskim reforma szkolna. Ustawa o ludowych szkołach początkowych (podstawowych) powierzała prowadzenie szkół państwu bądź też za osobnym pozwoleniem instytucjom społecznym i osobom prywatnym. Ustawa ta nakazywała wszędzie prowadzić obowiązkowe nauczanie w języku rosyjskim. Tym samym szkoła miała stać się narzędziem rusyfikacji „inorodców". Z uwagi na niczym nie maskowane zapędy rusyfikatorskie szkoły początkowe nie cieszyły się na Litwie popularnością. W 1897 r. w guberni wileńskiej do szkół początkowych uczęszczało tylko 16,5% dzieci w wieku szkolnym, a w guberni kowieńskiej zaledwie 6,8%! Jednakże jeśli chodzi o liczbę umiejących czytać i pisać, Litwa wcale nie zaliczała się do zacofanych guberni cesarstwa, gdyż w guberni kowieńskiej w 1897 r. piśmiennych było 41,9%, w suwalskiej 37,4%, w wileńskiej 29,3%, gdy w sąsiednich guberniach białoruskich, gdzie odsetek dzieci uczęszczających do szkół był znacznie wyższy, ludzi piśmiennych znajdowało się nie więcej niż 17—25%. Stosunkowo mała liczba analfabetów na Litwie znajduje wytłumaczenie w dużym rozpowszechnieniu prywatnego tajnego nauczania po litewsku, po polsku i po rosyjsku, zacięcie zwalczanego przez rząd.
   Gimnazja w myśl reformy 1864 r. były dwojakiego typu: klasyczne i realne, oba 7-klasowe. W gimnazjach realnych nie uczono greki i łaciny, obowiązujących w klasycznych, za to odpowiednio szerszy był tu program z matematyki i przyrody. Absolwenci gimnazjum klasycznego mieli prawo wstępu na uniwersytet bez egzaminu, absolwenci zaś gimnazjów realnych również bez egzaminu mogli zapisywać się na wyższe uczelnie techniczne. W 1871 r. zniesiono gimnazja realne i zastąpiono je 6-klasowymi szkołami realnymi, których absolwenci nie mieli prawa wstępu na uniwersytet.
   Szkół gimnazjalnych na Litwie było niewiele: w Wilnie 3, w tym jedna żeńska, w Kownie 2, w Suwałkach 2, w Szawlach 2, po jednej w Święcianach i Mariampolu; przed 1863 r. gimnazja istniały jeszcze w Poniewieżu i Kiejdanach, ale zostały zniesione. W 1866 r. utworzono na potrzeby guberni seminarium nauczycielskie w Wejwerach, do którego dostęp mieli również Litwini. Natomiast do drugiego seminarium nauczycielskiego w Poniewieżu (założone w 1872 r.) przyjmowano wyłącznie prawosławnych. Oba te seminaria rzadko kiedy wypuszczały więcej niż kilkunastu absolwentów rocznie. Wobec braku dostatecznej liczby gimnazjów Litwini musieli korzystać ze szkół poza Litwą. Licznie uczęszczali więc do gimnazjów w Libawie i Mita-
214

wie na terytorium Łotwy. Szkoły realne były dwie — w Wilnie i Ponie-wieżu.
   Nauka w gimnazjach, a także na wyższych uczelniach była płatna, przez co ograniczano liczbę dzieci z ubogich rodzin. W 1887 r. w wileńskim okręgu szkolnym władze zresztą wręcz zabroniły przyjmowania do gimnazjum dzieci biedoty, prócz wyjątkowo uzdolnionych. Podwyższono wtedy i czesne. Do gimnazjów uczęszczały więc przeważnie dzieci ziemian, urzędników i bogatych chłopów.
   Wobec braku jakiejkolwiek wyższej uczelni w kraju młodzież z Litwy musiała korzystać z rosyjskich uniwersytetów i innych wyższych szkół w Petersburgu, Moskwie, Kijowie oraz w innych miastach. Mało kogo bowiem stać na studia zagraniczne, w Krakowie lub na Zachodzie. Pochodzący z Litwy absolwenci wyższych uczelni nierzadko musieli szukać zajęcia daleko od swoich rodzinnych stron. Dla katolików bowiem zamknięte były posady rządowe w Litwie, tak że chcąc pracować w kraju musieli wybierać wolne zawody: lekarza, aptekarza, inżyniera, adwokata, bądź też obrać popularny wśród chłopów stan kapłański.
   W warunkach ucisku narodowego życie naukowe i kulturalne Litwy ledwie się tliło. Większe możliwości działania naukowo-kulturalne-go posiadali na Litwie jedynie Rosjanie, bardzo niewielkie Polacy, Litwini zaś prawie żadne. Dzięki staraniom czynników rosyjskich powstała w Wilnie w 1867 r. Wileńska Publiczna Biblioteka (na bazie dawnej biblioteki uniwersyteckiej), działała od 1864 r. Wileńska Komisja Archeograficzna, wydająca cenne (lecz tendencyjnie dobierane na korzyść prawosławia) dla dziejów W. Ks. Litewskiego Akty, istniała sekcja Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, wreszcie założono w 1866 r. szkołę rysunku, a w 1867 r. szkołę muzyczną. Pozbawione było jednak Wilno (i w ogóle Litwa) stałego teatru i z rzadka odbywały się tu gościnne przedstawienia teatrów rosyjskich lub artystów polskich z Warszawy. Staraniom polskich magnatów, lecz tubylców, zawdzięczała Litwa pewien rozwój życia muzycznego. Ks. B. Ogiński z Retowa założył bowiem własną szkołę i orkiestrę symfoniczną, działającą w latach 1883—1903. Z drugiej szkoły muzycznej (1873—1902) fundacji ks. M. Ogińskiego w Plunge wyszedł wielki później kompozytor litewski M. K. Ćiurlionis. W trzeciej szkole, założonej przez hr. A. Tyzenhauza w Rokiszkach (1883—1904), pobierali nauki głośni w przyszłości kompozytorzy litewscy J. Tallat-Kelpsa, M. Petrauskas i inni.
   W trudnym okresie dojrzewali twórcy przyszłej narodowej już kultury litewskiej.
RUSYFIKACJA I ZAKAZ DRUKÓW LITEWSKICH W 1865 ROKU
   Murawie w-Wieszadeł, tępiąc bezlitośnie powstanie 1863 r., miał na widoku znacznie szerszy cel. Na Litwie zamierzał on, jak wyznaje w swym pamiętniku, „przywrócić narodowość rosyjską i prawosławie". Rząd carski, za jego radą, postanowił złamać i wykorzenić potęgę
275

wpływów polskich na Litwie i Białorusi. Dokonano więc na Litwie pełnej rusyfikacji szkolnictwa i administracji. Usilnie i sztucznie popierano rozwój prawosławia w kr^ju katolickim, sprowadzano rosyjskich kolonistów, tworzono wielką własność rosyjską. Na koniec władze carskie pomyślały o tym, aby doprowadzić do ideowego zruszczenia piśmiennictwa i w ogóle kultury litewskiej. Zdecydowano mianowicie w 1864 r., żeby Litwini wszystkie swoje wydawnictwa drukowali czcionkami rosyjskimi, tak zwaną grażdanką. Pomysł ten — płód rusyfikatorskich marzeń świeżo mianowanego kuratora wileńskiego okręgu szkolnego I. P. Korniłowa — zyskał sobie gorących zwolenników w osobach Mu-rawiewa i jego następcy K. Kaufmana oraz w gronie kilku zaprzańców, między innymi eks-księdza Pietkiewicza, nauczyciela Kreczyńskiego i lektora warszawskiej Szkoły Głównej Mikuckiego. Murawiew nie zdążył go urzędowo wprowadzić w życie, gdyż odszedł ze swego stanowiska. Jego następca Kaufman wyjednał specjalny okólnik ministra spraw wewnętrznych P. Wałujewa, który pismem nr 141 z 13 IX 1865 r. nakazywał wszystkim generał-gubernatorom, aby zabronili drukowania „jakichkolwiek wydawnictw w narzeczach litewskim i żmudzkim łacińsko-polskimi literami". Generał-gubernatorzy mieli wszystkimi będącymi do ich dyspozycji środkami „zakazać sprowadzania, sprzedawania i rozpowszechniania podobnych wydawnictw".
   Barbarzyński, nie mający precedensu w historii zakaz druków litewskich z 1865 r. zadał straszliwy cios kulturze litewskiej, gdyż ugodził w jej najbardziej wydajną i wpływową dziedzinę — w piśmiennictwo. Zakaz ten wszedł w życie w chwili, kiedy sprawa swobodnego rozwoju kulturalnego dla świeżo z więzów poddaństwa wyzwolonego chłopstwa stawała się problemem pierwszorzędnej wagi. Nastał niezwykle trudny okres w dziejach narodu litewskiego: zakaz druku skazywał go na duchową śmierć i wydawał na łup rusyfikacji.
WALKA LITWINÓW O KULTURĘ W LATACH 1865—1882
   Jednakże choć zabrakło wówczas warstwy świeckiej demokratycznej inteligencji litewskiej, która albo wyginęła w 1863 r., albo poszła na zesłanie, lub tułała się po świecie, lud litewski stanął do walki o swoją narodową kulturę. Wielką rolę w dziele utrzymania litewskości spełnił wówczas patriotyczny kler litewski. Ponieważ carat przez faworyzowanie prawosławia wypowiadał walkę kościołowi katolickiemu i prześladował jego kapłanów, biskup Wołonczewski w kilku broszurach wydanych w Prusach w latach 1867—1869 wezwał lud litewski do obrony zagrożonego kościoła oraz potępił drukowane grażdanką książki litewskie, jako przeciwne wierze katolickiej.
   Na Litwie po 1865 r. rozgorzała walka o kulturę. Masy włościańskie pod przywództwem patriotycznej części kleru, potrafiły skutecznie, nie bacząc na prześladowania, przeciwstawić się rusyfikatorskim zakusom caratu. Walka o kulturę wyraziła się w dwóch głównie formach: 1. w bojkotowaniu książek drukowanych grażdanką na koszt rządowy
216

Jonas Basanavićius
i rozpowszechnianiu książek litewskich o łacińskiej czcionce, wydawanych za kordonem na Litwie pruskiej; 2. w tajnym nauczaniu dzieci po litewsku (niekiedy i po polsku), których rodzice nie chcieli posyłać do szkół rządowych rosyjskich. Mimo surowych nieraz kar za posiadanie książek litewskich i za niedozwolone prawem prywatne nauczanie (którego zabroniono w 1892 r.), walka o kulturę zataczała coraz szersze kręgi. U schyłku okresu 1865—1882 widać było, iż prowadzona na siłę rusyfikacja Litwinów załamuje się dzięki ich cichemu, lecz wytrwałemu oporowi. Rząd mimo wszelkich starań zdołał wydać przez cały czas zakazu druku zaledwie 58 książeczek „grażdankowych", i tylko jedna z nich została ogłoszona przez Litwina — był to zresztą druk bez znaczenia: podręcznik dla krawców!
   W warunkach uporczywej walki o kulturę wyrosło i dojrzało około 1880 r. młode pokolenie pierwszej chłopskiej inteligencji. Pokolenie to, które samo nazwało się Miłośnikami Litwy, w okresie 1883—1890 i później odegrało swą wielką życiową rolę budziciela Litwy: dokonało przebudzenia i odrodzenia narodowego Litwy.
„AUSZRA" — PRZEDŚWIT ODRODZENIA NARODOWEGO LITWY 1883—1886
   Odrodzenie narodowe Litwy należy do rzędu powszechnych w dziejach Europy i świata ruchów, zmierzających do narodowego i społecznego wyzwolenia się ludów ujarzmionych przez obce mocarstwa.
   Ruchy narodowe rozwijały i rozwijają się w różnych warunkach historycznych, sprawiających, że kraje europejskie i inne dają się podzielić na trzy odmienne grupy, w których ruchy narodowe, zachowując wspólną cechę — dążenie do utwierdzenia własnej narodowości — muszą nabrać swoistego charakteru.
277

   Do grupy pierwszej można zaliczyć takie kraje, jak Anglia, Francja. Rosja, które posiadały własną suwerenną państwowość i w których ruchy narodowe przejawiły się w postaci nacjonalizmu — ideologii u-twierdzającej tę państwowość i popierającej jej dążenia zaborcze.
   Do drugiej grupy wchodzą takie kraje, jak Polska czy Italia, które utraciły własną państwowość, ale utrzymały nieprzerwanie świadomość narodową i również nieprzerwanie pielęgnowały własne tradycje kulturalne.
   Trzecią wreszcie grupę stanowią kraje, które utraciły nie tylko własny byt niepodległy, ale i nie potrafiły zachować świadomości narodowej, gdyż wyższa ich klasa społeczna poddała się wpływom obcym i przejęła obcą świadomość oraz kulturę narodową. Ta ostatnia grupa miała przed sobą w XIX w. najtrudniejsze zadania, największe przeszkody do pokonania na drodze do swego odrodzenia narodowego. Do rzędu tych krajów obok Finlandii, Łotwy, Ukrainy, Czech, Słowacji, Bułgarii i innych należała również Litwa.
   Dawny feudalny naród litewski w wyniku różnych okoliczności historycznych zatracił swą zawartość i rozpadł się na dwie zasadnicze części. Jeden odłam dawnego narodu litewskiego, a mianowicie przeważająca część szlachty, mieszczaństwa, a także cząstka chłopstwa, w ciągu XVI—XIX w. uległ wynarodowieniu i przejął polską mowę, kulturę i świadomość narodową. Podstawowy wszakże trzon narodu — lud litewski — trwał jednak wiernie przy języku i obyczajach swoich przodków. Lud ten wszakże, trzymany w jarzmie feudalnego poddaństwa, posiadał niskie poczucie swego narodowego bytu. Zatracił też pamięć o swej świetnej przeszłości, choć był jej twórcą.
   Niełatwe zadanie stało przed pokoleniem Miłośników Litwy, kiedy w 1883 r. przystępowało ono do zbiorowej działalności na niwie narodowej. Rok 1883 jest znamienną datą w dziejach odrodzenia litewskiego. Wtedy bowiem grono Miłośników Litwy przystąpiło do wydawania pierwszego litewskiego czasopisma narodowego „Auszra" („Zorza"). „Auszra" wychodziła początkowo w Ragnecie, a potem w Tylży na Litwie pruskiej w latach 1883—1886. Chociaż wydano jej zaledwie 40 numerów w 29 zeszytach, pismo to odegrało doniosłą rolę w życiu duchowym Litwinów. Było ono niejako zaczynem odrodzenia Litwy. Z łamów „Auszry" wyzierała już, choć rzadko, zabarwiona pierwiastkami socjalizmu myśl zespolenia akcji narodowo-kulturalnej z potrzebami społeczno-gospodarczymi ludu; myśl ta w przyszłości została wcielona w życie i nadała ruchowi narodowemu litewskiemu potężny rozmach oraz głębokie oparcie w ludzie.
   „Auszra" była jeszcze czasopismem dość nieporadnym, o chwiejnym, niezdecydowanym obliczu ideowym. Ton pismu nadawali bowiem z jednej strony romantyczny idealista liberał Jonas Basanavićius (1851—1927), a z drugiej strony socjalizujący pozytywista radykał Jonas Śliupas (1861—1945), który w latach 1882—1883 współpracował z polską Socjalno-Rewolucyjną Partią „Proletariat" (1882—1886). Stąd też program „Auszry" zawierał pierwiastki romantyczne i pozytywisty-
218

Vincas Kudirka
czne, liberalno-konserwatywne i radykalne. Romantyzm „Auszry" i jej konserwatyzm polegały na wzywaniu do jedności polskiej szlachty na Litwie z litewskim ludem (co było oczywiście utopią), na bezkrytycznym wychwalaniu Litwy pogańskiej jako pełnej litewskości. Pierwiastek pozytywistyczny to dążenie do oświaty ludowej, do rozwijania przez Litwinów handlu i rzemiosła. Radykalizm „Auszry" to dźwię-cząca w wypowiedziach Śliupasa nuta krytyki stosunków społecznych, pragnienie walki o to, „aby każdy co dzień mógł w swoim garnku kurę uwarzyć i zjeść do syta, aby prawo do wszystkich jednakowo się stosowało".
    „Auszra" nie wysuwała jeszcze idei niepodległości, choć idea taka tliła się wówczas w kręgu Miłośników Litwy. Przekonanie, że nadejdzie czas, kiedy Litwa będzie wolna, wypowiedział publicznie jeden tylko Śliupas w broszurce Iszganimas wargdienio (Wybawienie nędzarza), napisanej w 1883 r. w Genewie, lecz wydanej w Ameryce w 1886 r.
   W stosunku do carskiej Rosji „Auszra" zajmowała pozycję ugodową. Pragnęła od rządu carskiego tylko zezwolenia na druk litewskich książek. W zamian za to jej redaktor Śliupas i inni obiecywali caratowi „moralne zespolenie się z Rosją", wyrwanie Litwinów spod wpływów polskich i „moralny upadek Polski", która straciwszy na rzecz Litwinów część terytorium (Suwalszczyznę) i takich pisarzy, jak Mickiewicz, Kraszewski, Syrokomla i inni, nie będzie niczym godnym szacunku, zarówno we własnych oczach, jak i za granicą.
   Wobec Polski, jeśli pominąć oszczercze i haniebne „memorandum", które Śliupas w 1884 r. przedstawił warszawskiemu generał-gubernato-rowi J. Hurce, kusząc go „moralnym upadkiem Polski" i żebrząc przy tym o cofnięcie zakazu druku, „Auszra" próbowała zająć stanowisko pojednawcze. Domagała się tylko uznania Litwinów za naród samo-
219

istny, posiadający prawo do niezależnego od Polski rozwoju. Gwałtownie jednak atakowała ona tych Polaków, którzy „demoralizowali" lud litewski przez polonizację. Polska opinia publiczna wypowiedziała się jednak na łamach „Dziennika Poznańskiego" (1884) w sposób tradycyjny, uważając Litwinów „za Polaków inaczej mówiących", za nieodłączną cząstkę narodu polskiego. Rzecz jasna, że z takim stanowiskiem nie mógł się pogodzić ruch młodolitewski. Miłośnicy Litwy dobrze pojmowali, że bierne przyglądanie się procesowi polonizacji Litwy doprowadzi do jeszcze większego wynarodowienia Litwinów i utrudni odrodzenie narodowe. W stosunkach polsko-litewskich musiała nastać epoka wielkiego rozbratu.
   Po upadku „Auszry" w 1886 r., napiętnowanej przez kler litewski jako pismo „bezbożne", pojawiła się „Szwiesa" („Światło"). „Szwiesa" (1887—1888, 1890) miała być swego rodzaju próbą kompromisu między młodym, patriotycznym, ale społecznie zacofanym duchowieństwem litewskim a świecką postępową inteligencją. Kompromis ten rychło okazał się żałosnym niewypałem. Klerykalno-konserwatywny kierunek tego pisma, które zalecało posłuch dla władz carskich i uznawało panujący porządek społeczny za ustalony przez Boga, brak szerszego zrozumienia dla spraw narodowych zraziły do niego całkowicie inteligencję świecką. Przeciwieństwa światopoglądowe pomiędzy młodymi księżmi a chłopską inteligencją, która pragnęła służyć sprawie swojej klasy i walczyć o lepszą przyszłość ludu, były zbyt głębokie, aby przykryć je hasłem jedności narodowej.
   Inteligencja świecka, przetrawiwszy krytycznie działalność „Auszry", doszła do przekonania, że pracę narodowo-kulturalną należy zespolić ściślej z dążeniami ludu, że trzeba walczyć o dalszą demokratyzację i zerwać z ugodą wobec caratu. Poczęła się też budzić myśl, że celem ostatecznym odrodzenia narodowego Litwy powinna być niepodległość.
   Wyrazicielem tych nowych poglądów na zadania i cele litewskiego ruchu narodowego stało się towarzystwo „Lietuva". Założone zostało ono w 1888 r. w Warszawie przez wychowanego na tradycjach polskiego „Proletariatu" i warszawskiego pozytywizmu studenta Vincasa Kudirkę (1858—1899). Towarzystwo „Lietuva" w porozumieniu z młodzieżą litewską innych ośrodków uniwersyteckich, z Moskwy i Petersburga, przystąpiło w 1889 r. do wydawania pisma o symbolicznej nazwie „Yarpas" („Dzwon", mający zwiastować Litwinom odrodzenie). „Yarpas" ukazywał się najpierw w Ragnecie, a od 1891 r. wychodził stale w Tylży. Pismo, wydawane mniej więcej regularnie jako miesięcznik, przetrwało do 1906 r. Ponieważ „Yarpas" przeznaczony był dla inteligencji, wynikła wkrótce potrzeba osobnego pisma, dostosowanego swoim poziomem i treścią do umysłowości ludu. Redakcja „Yarpasa" z inicjatywy studentów z Moskwy przystąpiła więc w 1890 r. do wydawania nowego miesięcznika „Ukininkas" („Rolnik").
    „Yarpas" w chwili swych narodzin nie miał jeszcze świadomości oparcia się na określonej klasie społecznej. Zamierzał on „służyć Li-
220

twie, nie zaś rozmaitym partiom litewskim". Oblicze ideowe „Yarpasa" i w ogóle całego litewskiego ruchu narodowego zaczęło jednak szybko krystalizować się od 1890 r., kiedy stosunki kapitalistyczne na Litwie dogłębnie przeniknęły całe społeczeństwo kształtując je na modłę burżuazyjną.
   Litewski ruch narodowy rodził się też z czytania utworów Mickiewicza. Dał on Litwie ogromnie wiele — poczucie świadomości narodowej, dumy z własnego krajobrazu, stron rodzinnych, ludzi, kraju i jego przeszłości. Wybitny współczesny pisarz litewski Justinas Marcinkevićius stwierdził ostatnio w wywiadzie dla polskiego tygodnika „Kultura" (nr 7 z 1977 r.): „Dotąd nie ma wśród Litwinów pisarza i poety, który by tyle Litwie dał, co Mickiewicz".
ZALUDNIENIE LITWY W KOŃCU XIX WIEKU I ROZWÓJ PRZEMYSŁU
   W końcu XIX w. na Litwie nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze. Przede wszystkim ogromnie wzrosło zaludnienie kraju. Litwa w swych granicach etnicznych, o obszarze około 78 800 km2, liczyła w 1897 r. ponad 3133 tys. ludności. Średnia gęstość zaludnienia wzrosła do 40 osób na 1 km2. W porównaniu z 1860 r. znaczyłoby to, że w ciągu 37 lat ludność Litwy zwiększyła się o blisko 66%, i to przy dużej emigracji! Należy jednak sądzić, że dane z 1860 r. były dalekie od dokładności i stopa przyrostu naturalnego była nieco mniejsza.
   Miasta zamieszkiwało w 1897 r. około 13% ludności. Wilno liczyło wówczas ponad 154 tys. mieszkańców, a Kowno przeszło 70 tys. Choć odsetek ludności miejskiej w porównaniu z 1861 r. nie zwiększył się, w strukturze gospodarczej Litwy pod koniec XIX w. nastąpiły znaczne przeobrażenia. Budowa linii kolejowych Petersburg—Warszawa (1862), Libawa—Wilno—Romny (1871—1874) połączyła Litwę sprawną i tanią komunikacją zarówno z wybrzeżem Bałtyku (porty Libawa i Ryga), jak i z Rosją oraz Polską i Prusami. Wilno, a także Kowno zaczęły się przekształcać w ośrodki przemysłowe, do Litwy napływał zagraniczny (niemiecki przeważnie) kapitał, budowano fabryki. Na prowincji, co prawda, przemysł poza Sza-wlami rozwijał się bardzo słabiutko, ale i tu ożywienie gospodarcze dało się poznać. Oto kilka podstawowych wiadomości statystycznych o rozwoju przemysłowym Litwy w ostatnim burzliwym dziesięcioleciu XIX w.
   W 1900 r. liczba robotników przemysłowych na Litwie sięgała już 24 tys., co stanowiło jednak zaledwie 0,7% ludności, gdy tymczasem w Królestwie Polskim odsetek ten w 1897 r. wynosił 2,6, a w Rosji 1,7.
221

Rozwój przemysłu na Litwie w końcu XIX w.
Gubernia
Rok
Liczba zakładów
Liczba robotników
Wartość produkcji w tys. rubli

1880
196
1 975
2546
Wileńska
1890 1895
427 1432
4275 8143
4760 7828

1900
1 795
14010
18414

1890
1 132
3905
5328
Kowieńska
1895 1900
1554 1987
5063 7800
7855 8000

1904
2012
8495
10072

1890
402
1291
1 602
Suwalska
1897
576
2 101
3389

1899
618
—
2614
Rozwój przemysłu na Litwie, choć wcale bujny, nie prowadził jednak do odrobienia przez Litwę wiekowego zacofania. Polska i Rosja coraz bardziej wyprzedzały Litwę na polu rozwoju gospodarczego. W Litwie przede wszystkim wcale nie budowano przemysłu ciężkiego. W guberni wileńskiej przeważał przemysł spożywczy, przeróbka minerałów, papiernictwo i drukarstwo. W Kownie za to skupiały się fabryki wyrobów metalowych i przemysł spożywczy, który też zajmował pierwsze miejsce na Suwalszczyźnie.
TWORZENIE SIĘ KLASY ROBOTNICZEJ NA LITWIE W KOŃCU XIX WIEKU
   Rozwojowi przemysłu musiał oczywiście towarzyszyć proces tworzenia się nowej klasy społecznej — proletariatu. Klasa robotnicza Litwy była nader zróżnicowana pod względem narodowościowym. Składała się ona z Polaków, Rosjan i Białorusinów, Żydów oraz Litwinów, których było najmniej. Proletariatu przemysłowego na Litwie było bardzo mało. W Wilnie, największym ośrodku przemysłowym Litwy, w końcu XIX w. przeważała liczna rzesza służących i dniówkowych (40,6% ogółu robotników), grupa pracujących w rzemiośle liczyła 34,4%, w fabrykach pracowało tylko 13,5% ogółu robotników, reszta przypadała na handel (5%) i transport (6,5%). Robotnikami w większości byli przybysze ze wsi. Płace robotnicze, nadzwyczaj nędzne, w żadnym razie nie pozwalały na utrzymanie rodziny. Dzień roboczy ciągnął się przeraźliwie długo: 12—14 godzin, a u rzemieślników był jeszcze dłuższy: 13—16 godzin. Nieludzki wręcz wyzysk i brak wszelkich praw zmuszały robotników do szukania środków polepszenia swego bytu. Możliwości legalnej obrony przed wyzyskiem i samowolą pracodawcy nie było, pozostawała walka. Kiedy jednak robotnicy próbowali żywiołowych i bezładnych strajków, okazało się, jak potężny jest
222

Chata wieśniacza na Litwie z początku XIX w.
kapitał sprzymierzony z carską policją. Rozproszony po drobnych za-kladach przemysłowych i warsztatach rzemieślniczych, ciemny i nieuświadomiony proletariat był bezradny wobec policyjnych i administracyjnych represji za porzucenie roboty. W końcu XIX w. pojawiła się jednak grupa młodej rewolucyjnej inteligencji, która wniosła marksizm do świadomości robotników i w sposób naukowy, choć przez trudne do-Iwiadczenia, ukazała im jedyną, niezawodną drogę walki poprzez stworzenie kas oporu i klasowej partii proletariackiej.
KAPITALISTYCZNE PRZEOBRAŻENIA I SPRZECZNOŚCI NA WSI LITEWSKIEJ U SCHYŁKU XIX WIEKU
   Na wsi litewskiej na przełomie XIX i XX w. kapitalistyczne rozwar-Itwienie chłopstwa pogłębiło się. Wyrosła pokaźna grupa wielkiej bu-rżuazji wiejskiej. W 1905 r. w guberni kowieńskiej liczono 577 chłopów posiadających gospodarstwa wielkości 50—100 dziesięcin i 275 posiadających lOfr—1000 dziesięcin. W guberni wileńskiej po 50—100 dziesięcin miało wtedy 500 chłopów, a 277 posiadało od 100 do 1000 dziesięcin. Na Suwalszczyźnie były podówczas 822 gospodarstwa powyżej 100 dziesięcin. Potężniała armia bezrolnych, która znacznie przekroczyła 400 tys. głów (ponad 12% ogółu ludności!). Przybrały na sile przeciwieństwa między proletariatem rolnym a zamożnym chłopstwem. Wybuchały zatargi parobków z pracodawcami o zarobek. Bezrolni najemnicy próbowali nawet strajków. Wiejscy bogacze w walce z nimi znaleźli oczywiście sojuszników w pańskim dworze i na plebanii. Stąd też między innymi płynął klerykalizm, głęboko zakorzeniony w zamożniej -
223

Wnętrze chaty wieśniaczej na Litwie w XIX w.
szej części wsi litewskiej, i stąd wynikały ciągoty wiejskiej burżuazji do ziemiaństwa. Sprzeczności klasowe na wsi litewskiej pogłębiał powszechny światowy kryzys rolny, który na Litwie ciągnął się w latach 1891—1897. Brakło wówczas chleba nawet u średnio zamożnych gospodarzy, toteż rozległy się głośne protesty przeciwko wywozowi zboża za granicę.
   W miarę wzrostu społeczno-gospodarczej świadomości chłopstwa wieś przystępowała do tworzenia kas oszczędnościowo-pożyczkowych i spółek spożywczych, propagowanych przez prasę narodową. Chłop litewski poprzez kasy i spółdzielnie pragnął uniezależnić się od lichwiarskiego pośrednictwa miejskich kupców, przeważnie Żydów. Na tym tle rodzfl się też antysemityzm. Bogate chłopstwo poczęło jeszcze ujawniać dążenia do wydzielenia swych gospodarstw z ogółu gruntów wiejskich. Przystępowano, na małą jeszcze skalę, do parcelowania wsi i komasacji gruntów poszczególnych gospodarstw. Tą drogą powstawały wyodrębnione ze wsi zagrody bogatych gospodarzy, którzy dzięki komasacji mogli unowocześniać i rozwijać swą gospodarkę.
POCZĄTKI RUCHU NARODOWOWYZWOLEŃCZEGO LITWINÓW PO 1890 ROKU
   Zmieniający się układ sił i stosunków społecznych na Litwie wywarł zasadniczy wpływ na rozwój litewskiego ruchu narodowego. Od 1890 r. ruch ten zaczai nabierać nowych treści i powoli przeistaczał się w ruch narodowowyzwoleńczy. W okresie 1890—1895 dojrzały w ruchu litewskim trzy zasadnicze kierunki i partie polityczne: 1. narodowo-dc-
224

mokratyczny „Yarpasa", 2. narodowo-klerykalny i 3. socjaldemokratyczny litewski ruch robotniczy. Każdy z nich znajdował oparcie w określonej klasie czy warstwie społecznej.
Litewski ruch narodowo-klerykalny jako kierunek myśli społeczno-
•politycznej począł się wyłaniać w 1890 r. W murach seminarium duchownego w Kownie wśród księży i kleryków litewskich dojrzało postanowienie, aby zastąpić jałową „Szwiesę" nowym organem. Koło tej
•prawy zakrzątnęli się głównie ks. K. Pakalniśkis (Dede Atanazas) i J. Angrabaitis. W grudniu 1889 r. w Tylży ukazał się pierwszy numer nowego klerykalnego pisma „Żemaićiu ir Lietuvos Apżvalga" („Przegląd Żmudzki i Litewski"). „Apżvalga" wychodziła do 1896 r. Pismo to zgodnie z ideologią kierunku klerykalnego utożsamiało dążenia narodowe Litwinów z interesami kościoła katolickiego. „Naszą dewizą dotąd były i będą: katolicyzm i litewskość", oznajmiała „Apżvalga" w 1891 r. piórem ks. Pakalniśkisa. Pismo doradzało Litwinom walczyć o swoje prawa narodowe tylko drogą legalną, a „nie daj to Boże" przy „pomocy buntu albo rewolucji", bo te żadnego pożytku nie przynoszą, tylko jeszcze większą szkodę czynią. W walce z przejawami radykalizmu społecznego „Apżvalga" nie znała miary ani hamulca. Wszystkich, którzy się nie chcieli podporządkować akcji klerykalnej, „Apżvalga" obrzucała mianem „bezbożników". Obok zaciekłego antysemityzmu pismo cechowało się też jawną wrogością do polskości. Wobec caratu „Apźval-ga" też była uprzedzona. Wątpiła ona, czy władza carska pochodzi od Boga, i wskazywała, że rząd carski depcze prawa ludzkie i boskie, przez co jest narzędziem diabła.
   Antyrządowy ton „Apżvalgi" zaniepokoił część duchowieństwa, które jeszcze przed jej zamilknięciem doprowadziło do założenia nowego czasopisma „Tevynes Sargas" („Stróż Ojczyzny", 1896—1904). W piśmie tym czołową rolę odgrywał znakomity publicysta ks. Juozas Tumas-Vaiżgantas (1869—1933). „Tevynes Sargas" oznajmiał, że jego zadaniem będzie obrona Litwinów „od trzech największych naszych nieprzyjaciół: miejscowej administracji, Żydów i wyrodnych Litwinów". Do rzędu „wyrodnych Litwinów" pismo zaliczało „litewskiego pochodzenia polonizatorów", a następnie „cicilików", czyli socjalistów i w ogóle „bezbożników". „Tevynes Sargas" starał się mocniej zespolić ideę odrodzenia z katolicyzmem. Jego zasadą było: „Kościół podtrzymuje narodowość, narodowość podtrzymuje kościół". Pismo jednak wykluczało czynną walkę przeciw rządowi. Co więcej, w 1900 r. ks. Tumas-Yaiżgantas posunął się do stwierdzenia, Że „polityczną niezależność Litwy uważamy za pustą mrzonkę... Litwa uznaje cara rosyjskiego za swego prawdziwego władcę". Ks. Tumas-Yaiżgantas uderzył się później w piersi za ten „durny artykuł", ale jego wypowiedź została współcześnie pojęta całkiem niedwuznacznie przez czytelników jako rezygnacja z naczelnej idei odrodzenia — z niepodległości.
   Zasługą kierunku klerykalnego była niewątpliwie obrona litewsko-ści i jej krzewienie, popieranie rozwoju gospodarczego burżuazji wiej-
225
15 — J. Ochmański, Historia Litwy

skiej, walka o język litewski w kościele i rozbudzenie świadomości narodowej w masach chłopskich.
   Nurt narodowo-demokratyczny w odrodzeniu litewskim skupiał się wokół „Yarpasa" i „Ukininkasa". „Yarpas" od początku swej wydajnej działalności grupował spory zastęp współpracowników. W ciągu 18 lat pracy „Yarpasa" na niwie narodowej (1889—1906) przez jego łamy przewinęły się pseudonimy, kryptonimy i nazwiska blisko 500 autorów. Współpracownicy pisma, zwani „varpininkai", na corocznych zjazdach wybierali komitet redakcyjny i radzili nad potrzebami oraz społeczno-
-politycznym kierunkiem pisma. „Yarpas" miał więc cechy luźnej organizacji kulturalno-politycznej. Obóz „varpininków", na ogół umiarkowanie demokratyczny, łączył początkowo ludzi o różnych przekonaniach społeczno-politycznych: klerykałów, demokratow-ludowców, nacjonalistów i socjalistów. Na zjeździe „varpininków" w Mitawie w 1894 r. nastąpiło przesilenie: księża ostatecznie wycofali się ze współpracy, a do głosu doszli socjaliści z S. Matulaitisem na czele. Pod wpływem socjalistów „Yarpas" stał sę bardziej radykalny. Jednak w 1897 r., po ponownym objęciu kierownictwa pisma przez Kudirkę, „Yarpas" wrócił do kierunku umiarkowanie demokratycznego i takim już pozostał. Czołowymi działaczami w obozie „varpininków" byli: Kudirka, K. Grinius, J. Bagdonas oraz P. viśinskis, J. Śaulys i J. Yileiśis.
    „Yarpas" wyrażał wiarę we własne siły Litwinów, którzy im bardziej wzbogacą się kulturalnie i gospodarczo, tym prędzej odrodzą się jako naród. „Yarpas" zdawał sobie sprawę z potrzeby sojuszu polsko-
-litewskiego w walce ze wspólnym ciemięzcą. Stawiał tylko warunek, aby to był sojusz dwóch równych i samodzielnych narodów. „Yarpas" odrzucał program zgody z zaborcą, a przy tym odróżniał już naród rosyjski od caratu i jego polityki ucisku mniejszości narodowych.
    „Yarpas" nie miał na widoku tylko propagandy spraw narodowych, lecz troszczył się także o zaspokojenie potrzeb kulturalnych Litwinów. Stąd też na jego łamach obok artykułów o treści społeczno-politycznej, obok spraw gospodarczych rozwoju Litwinów wiele miejsca zajmowała literatura piękna i nauka.
   Od 1896 r. po wycofaniu się socjalistów w obozie „varpininków" pozostały tylko dwa nurty: demokratyczny i nacjonalistyczny. Demokraci coraz bardziej uświadamiali sobie, że odrodzenie narodowe powinno iść w parze z rozwojem społecznym Litwy. Nie rozczulali się, w odróżnieniu od klerykałów, pragnieniem pozyskania szlachty i arystokracji do pracy narodowej. Zamierzali działać wyłącznie w oparciu o lud. W stosunku do caratu zajmowali nieprzejednane stanowisko, rozumiejąc, że bez walki nie jest możliwy swobodny rozwój społeczny i kulturalny Litwinów. Demokraci litewscy zaczęli coraz wyraźniej stawiać hasło niepodległości Litwy. Kiedy w 1896 r. K. Grinius dość jeszcze oględnie pisał w „Yarpasie", że Litwa powinna być rządzoną przez samych Litwinów, to w 1901 r. P. Viśinskis otwarcie już stwierdzał: „nasz ideał: wolna, niepodległa Litwa, wyzwolona od despotów obcych i własnych".
226

   Z roku na rok narastał w łonie „Yarpasa" kierunek nacjonalistyczny. Nie zrywał on z demokratami, lecz pragnął opanować całość wspólnego ruchu. Do nacjonalistów zaliczały się głównie jednostki zamożniejsze, karierowiczowskie, prymitywniejsze w myśleniu politycznym. Przywiązywali oni wielką wagę do drobnych ustępstw caratu, trzymali lię zasady niedrażnienia wroga. Unikali radykalizmu, bo ten — ich zdaniem — nie tylko szkodzi Litwinom w oczach rządu, ale też zraża dla ruchu kler i zamożniejsze chłopstwo oraz szlachtę. Litewskość była dla nich najważniejsza, a sprawy społeczne środkiem do rozniecania nacjonalizmu.
   W 1902 r. zjazd „varpininków" przyjął uchwałę o konieczności zorganizowania się w Litewską Demokratyczną Partię. Projekt programu tej partii odzwierciedlał sprzeczności między demokratami a nacjonalistami. Oznajmiał on, że: „Wolna i niepodległa w stosunku do innych narodów i państw Litwa — oto cel odległy naszej Litewskiej Demokratycznej Partii". Osiągnięcie tego celu powinno być uskutecznione przez „ludowładztwo bezpośrednie" w całym państwie rosyjskim i przez uzyskanie autonomii dla Litwy. W dziedzinie społecznej projekt programu nie przewidywał zniesienia wielkiej własności (choć też oświadczał, że nie podejmuje się obrony jej interesów), stawiał natomiast żądanie „podziału ziemi należącej w Litwie do rządu na rzecz robotników bezrolnych Litwy". Na koniec projekt zawierał nacjonalistyczne hasło: „Litwa dla Litwinów!" Tekst projektu spotkał się z ostrą krytyką na zjeździe partyjnym w 1903 r. i został odrzucony. Zjazd ten ogłosił, że partia opierać się będzie na całej społeczności litewskiej, i stwierdził, Że Litewska Demokratyczna Partia spodziewa się utworzenia wolnej Litwy, rządzonej „bezpośrednio przez swych mieszkańców". Niebezpieczna, bo obosieczna, formuła „Litwa dla Litwinów" została tym samym usunięta z programu partii. W 1904 r. żywioły nacjonalistyczne i oportunistyczne w większości odpadły od demokratów. Niemniej partia ta nadal pozostawała bez dokładniejszego programu i miała okrzepnąć dopiero w 1905 r., kiedy też poczęli się organizować i nacjonaliści.
POCZĄTKI REWOLUCYJNEGO RUCHU SOCJALISTYCZNEGO NA LITWIE
   W ostatniej ćwierci XIX w. idee socjalizmu naukowego, stworzonego przez K. Marksa i F. Engelsa, stały się w Europie potężną siłą materialną, która przerażała koronowanych władców, a masy ludowe porywała do walki o nowy, sprawiedliwy ustrój społeczny.
   Krążące po Europie „widmo komunizmu" w swym cierniowym, ale zwycięskim pochodzie nie mogło ominąć Litwy.
   Pierwsze przejawy ruchu socjalistycznego na Litwie wystąpiły już około 1872 r. kiedy w Wilnie powstały tajne kółka polskiej i żydowskiej młodzieży. Czytano wówczas dzieła Marksa i Lassalle'a, a pod wpływem tej lektury socjalizm stawał się bliski młodym umysłom. Grupki te zostały jednak wykryte przez carską policję w latach 1875—1876.
227

granice guberni stolice guberni
stolice   powiatdw — ujez-ddw
koleje żelazne granice   powiatów
Gubernie litewskie w składzie carskiej Rosji na przełomie XIX i XX w.

Prześladowania nie odstraszyły innych od „wywrotowych idei", gdyż w 1878 r. znowu słychać o tajnych schadzkach młodzieży w celu studiowania rewolucyjnej literatury. W 1880 r. w Wilnie działała już Gmina Wileńska, będąca częścią Gminy Socjalistycznej, która miała swe oddziały W Warszawie, Petersburgu, Moskwie i Kijowie. Gmina ta wkrótce zo-Itała rozbita przez policję w 1881 r. W tych latach Wilno wyrastało na jeden z głównych ośrodków ruchu rewolucyjnego w państwie rosyjskim.
   W Rosji rozwijał się wówczas ruch narodnicki, który swą historyczną misję widział w walce o wyzwolenie ludu. Narodnicy sądzili, że drogą rewolucji chłopskiej uda się obalić carat i przejść do utopijno-so-cjalistycznego ustroju. Temu celowi miała służyć akcja chodzenia „w naród" (do ludu) i tajne organizacje rewolucyjne Ziemlja i Wól j a (1876—1879) oraz Narodnaja Wolja (1879—1881). Z ruchem narodnic-kim związał się spory zastęp młodzieży z Litwy. W latach 1881—1882 w Wilnie powstało nawet kółko narodnickie. Narodnicy rosyjscy poprzez Wilno i wieleńskich rewolucjonistów przewozili do Rosji masę nielegalnej literatury („bibuły") z zagranicy. W tym samym celu nawiązała kontakt z Wilnem pierwsza marksistowska grupa w Rosji, założona przez G. W. Plechanowa w 1883 r. pod nazwą Oswobożdienije Truda. Członkowie tej organizacji rozpowszechniali w jednym z wileńskich kółek rewolucyjnych prace marksistowskie Plechanowa.
   Bliski związek z Litwą nawiązała też pierwsza polska Partia Socjal-no-Rewolucyjna „Proletariat". W 1883 r. wydała ona pierwszą w języku litewskim odezwę socjalistyczną pt. Manipestas artojams. Było to tłumaczenie polskiego Manifestu do pracujących na roli, który wzywał proletariat wiejski do poparcia socjalistów. Manifest ten twierdził, że „ziemia powinna należeć do tych, którzy ją orzą, fabryki do tych, którzy w nich pracują". W 1883 r. w Wilnie istniało kółko „Proletariatu", które zamierzało rozpocząć socjalistyczną agitację wśród robotników. Z Litwy też wywodziło się wielu proletariatczyków, jak słynny Ludwik Janowicz (1859—1902) oraz Włodzimierz Zubow, Gabriel Oleszkie-wicz i inni. Współpracowali z „Proletariatem" i sami Litwini, jak J. Śliupas i V. Kudirka.
   Idee narodnickie podtrzymywane były w Wilnie jeszcze w latach 1884—1887 przez grupki żydowskiej i polskiej młodzieży. Brały one nawet udział w przygotowywaniu zamachu na cara Aleksandra III w 1887 r. Aresztowania, jakie wówczas nastąpiły, położyły jednak kres wpływom narodników na Litwie. Narodnictwo wtedy straciło już wiarę w rewolucyjność ludu i rozpadło się jako organizacja polityczna. Musiało więc ustąpić miejsca socjalistycznemu ruchowi robotniczemu.
   Pierwsze socjalistyczne kółka robotnicze w Wilnie utworzone zostały w 1887 r. wśród proletariatu żydowskiego. W latach 1888—1893 kółka te na tyle okrzepły, że przystąpiły do organizowania klasowo-za-wodowych związków i kas oporu, które miały kierować walką robotników o poprawę bytu. Później z tego ruchu wyrósł Powszechny Żydow-
229

ski Związek Robotniczy w Rosji i w Polsce, zwany w skrócie Bundem. Bund został założony w Wilnie w 1897 r.
    Proletariat chrześcijański: robotnicy polscy, rosyjscy, białoruscy i litewscy, zaczął organizować się w nielegalne kółka około 1892 r. Pierwsze kółka socjalistyczne wśród rzemieślników wileńskich założyli w 1892 r. E. Sponti i B. Urbanowicz z L. Michałowskim. Po aresztowaniach 1893 r., które rozbiły kółko Urbanowicza, Sponti z Wilna wyjechał. Swoich robotników przekazał Alfonsowi Morawskiemu (1869— 1941). Wraz z przybyłym do Wilna w 1893 r. lekarzem Andrzejem Do-maszewiczem (1865—1935, przodków jego opisał H. Sienkiewicz w Potopie ) Morawski stał się jednym z głównych organizatorów litewskiego ruchu robotniczego.
POWSTANIE PARTII SOCJALISTYCZNYCH
    Po paru latach wytężonej działalności kółkowej Morawski i Doma-szewicz doprowadzili w 1896 r. do założenia Litewskiej Socjal-Demo-kratycznej Partii (LSDP). Grono socjaldemokratów w 1894 r. liczyło zaledwie 50 ludzi, w 1896 r. zaś stan liczebny partii wynosił około 150 osób. W 1896 r. ogłosiła ona swój program, który dowodził konieczności politycznej i ekonomicznej walki proletariatu litewskiego w celu „zaprowadzenia ustroju socjalistycznego". Główny punkt programu o-znajmiał, że celem LSDP jest: „Samodzielna demokratyczna rzeczpospolita, składająca się z Litwy, Polski i innych krajów na podstawie dobrowolnej federacji".
    Z krytyką tego punktu, jako nacjonalistycznego dążenia, wystąpił wówczas między innymi młodociany Feliks Dzierżyński (1877—1926). Pod naciskiem lewicy nacjonalistyczni przywódcy LSDP zmuszeni byli zgodzić się na kompromisowy program w 1897 r. Program LSDP z 1897 r. odrzucał organizację partii na zasadzie narodowej i zmierzał do przekształcenia jej w partię krajowego proletariatu, liczył się nic wyłącznie z interesami proletariatu „litewskiego", ale robotników innych narodowości zamieszkujących Litwę. Stwierdzał on, że celem partii jest: „Dobrowolna federacja krajów z samorządem, ustawodawstwem i zarządem dla ludu w państwie, kraju, prowincji i gminie". Dodano jednak w programie uwagę, że konkretne dążenia polityczne partia pozostawia „do zupełnej swobody każdego jej członka"!
    Nacjonalistyczny odcień, jaki posiadała LSDP w chwili swego powstawania, tym dziwniejszy, że pod względem języka była ona wtedy niemal czysto polską, zraził do niej część członków i robotników ze Sta-nisławem Trusiewiczem (1869—1918) na czele. W 1896 r. oderwali się oni od LSDP i utworzyli Związek Robotniczy. W programie tego Związku z 1896 r. (ogłoszonym w 1898 r.) widniało hasło upaństwowienia środków produkcji i „przejście poprzednie władzy politycznej w ręce proletariatu". Związek Robotniczy, będąc organizacją internacjonali-styczną, grzeszył jednak brakiem zrozumienia dla walki politycznej proletariatu: „my przede wszystkim prowadzimy agitację wśród mas ro-
230

gramu LSDP przejęła hasło federacji Polski, Litwy i innych krajów. PPS na Litwie, pragnąc uzyskać dostęp do robotników, wywierała silny nacisk na LSDP, którą usiłowała sobie podporządkować. LSDP nie zamierzała jednak zrezygnować ze swych pozycji, gdyż zamiarem jej było zdobycie wyłącznego wpływu na proletariat Litwy i wychowanie go w duchu narodowym litewskim (choć przy tym w języku polskim!). Między LSDP a PPS, między Domaszewiczem a Piłsudskim, rozpoczęła się niewybredna ostra walka o wpływy na masy robotnicze. Walka ta prowadzona cały czas głównie z prawicowych, nacjonalistycznych pozycji, zakończyła się porażką Piłsudskiego i PPS.
   W 1897 r. Związek Robotniczy ogromnie osłabł skutkiem aresztowań jego głównych działaczy i wielu członków. Posypały się też ciosy policji na LSDP, która w latach 1899—1901 bardzo podupadła. Aresztowany został bowiem w Kownie w 1897 r. Dzierżyński, w tym samym roku wyjechał na studia za granicę Morawski, a w końcu w ręce policji dostał się w 1899 r. i Domaszewicz, zesłany podobnie jak Trusiewicz i Dzierżyński na kilka lat.
   W 1899 r. Dzierżyński zbiegł z zesłania i znalazł się z powrotem w Wilnie, gdzie jednak nacjonaliści z LSDP nie pozwolili mu działać. Dzierżyński wyjechał wówczas do Warszawy, gdzie ożywił tamtejszą organizację Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego (powstała w 1893 r.), a następnie porozumiał się z przywódcami wileńskich robotników — M. Kozłowskim ze Związku Robotniczego i E. Sokołowskim z LSDP. W 1900 r. postanowili oni utworzyć jedną partię Socjal-Demokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Ostateczna decyzja w tej sprawie zapadła na zjeździe delegatów tych partii w Otwocku 19—21 VIII 1900 r. Zjazd ten podjął uchwałę o utworzeniu SDKPiL i powołał dwa komitety centralne, jeden dla Polski, drugi dla Litwy. SDKPiL ogłosiła, że „za najbliższy swój cel polityczny uważa zdobycie konstytucji na podstawie zupełnej autonomii narodów polskiego i litewskiego i innych, za dalszy ideał polityczny — federację wolnych grup politycznych".
   W 1901 r. zaczęła działać w Wilnie piąta z kolei partia robotnicza. Była to wileńska grupa Socjal-Demokratycznej Partii Robotników Rosji. Położyła ona znaczne zasługi w kolportowaniu leninowskiej gazety „Iskra" do Rosji („Iskrę" drukowano za granicą) i na Litwie. Grupa ta rozwinęła robotę polityczną głównie od 1904 r. Liczyła ona podówczas około 120 zorganizowanych robotników.
   LSDP zaczęła ożywać pod koniec 1899 r. Na czele partii stanęli V. Sirutavićius, A. Janulaitis, J. Daumantas, P. Suknolewicz oraz S. Kairys. Nawiązywali oni kontakty z Suwalszczyzną, Szawlami, Po-niewieżem, gdzie tworzyły się miejscowe organizacje LSDP. Partia ta z językowo polskiej zaczęła się przekształcać w litewską. Przystąpiła ona do masowej agitacji na całej Litwie, zwróciła uwagę na proletariat rolny. W 1902 r. kolejny zjazd LSDP uchwalił rezolucję domagającą się utworzenia w przyszłości „demokratycznej republiki litewskiej, sfe-derowanej z sąsiednimi narodami, znajdującymi się na tym samym sto-
232

Andrzej Domaszewicz, współtwórca litewskiej socjaldemokracji
pniu społecznego i politycznego rozwoju". Zjazd uznał, że proletariat „mówiący po polsku, jako związany z całokształtem życia Litwy, winien należeć do jednej organizacji partyjnej razem z proletariatem litewskim". Był to jawny nawrót do programu z 1896 r.
   W 1903 r. do LSDP wstąpił przyszły wielki litewski rewolucjonista Vincas Mickevićius-Kapsukas (1880—1935). W 1904 r. utworzył on socjalistyczną organizację młodzieżową Draugas (Towarzysz), bardzo zresztą nieliczną. Kapsukas, który świeżo opuścił szeregi „varpinin-ków", miał ambicje odegrania wybitnej roli w LSDP. Na łamach swego pisma Draugas rozpoczął ostry atak przeciwko niektórym przywódcom LSDP, głównie przeciw A. Janulaitisowi. Zarzuty Kapsukasa, w cząstce płynące z osobistych pobudek (przeciw A. Janulaitisowi), w znacznej mierze słusznie wytykały kierownictwu LSDP niedostatki w zakresie programu i taktyki, jak: nieliczenie się z demokratami, brak programu rolnego, podporządkowywanie sobie proletariatu polskiego itd. Wynikło z tego sporo szumu, ale w końcu Kapsukas pogodził się z LSDP i w 1905 r. wszedł do jej Komitetu Centralnego, gdzie reprezentował lewicowy odłam partii.
   Mnogość partii działających w ruchu robotniczym na Litwie podzielonych na dwa zwalczające się obozy: lewicowy z SDKPiL i SDPRR oraz prawicowy, złożony ze skłóconych z sobą LSDP i PPS, nie przysparzała sił klasie robotniczej Litwy, a w niejednym wypadku przynosiła szkodę ruchowi robotniczemu. Jednakże mimo wszystko w początku XX w. ruch robotniczy na Litwie przestał być marginesem życia społecznego, jakim był jeszcze u schyłku XIX stulecia. Wyrastał on na potężną siłę, która w najbliższej przyszłości miała rozniecić na Litwie płomień rewolucji. W licznych, coraz częściej zwycięskich strajkach
233

i obchodach 1 Maja, świętowanych przez proletariat chrześcijański w Wilnie od 1893 r., hartowała się klasa robotnicza Litwy i gotowała do walki przeciwko caratowi i kapitałowi.
ROZWÓJ PIŚMIENNICTWA LITEWSKIEGO NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU
    Dojrzewanie i potężny rozwój litewskiego ruchu narodowego w okresie 1890—1904 były odbiciem i wyrazem dążeń ludu litewskiego. Zachował on swoją narodowość (tj. swe cechy jako narodu) i krzewił własną kulturę, a na koniec wydał pokolenie, które wzięło na swoje barki ciężką rolę budziciela Litwy. Pokolenie to, choć nie zawsze umiało pojąć i wyrazić pragnienia ludu, rozwinęło szeroki i bogaty ruch kulturalny, społeczny i polityczny, który z kolei musiał wywrzeć ogromny wpływ na świadomość i postawę ludu.
    W społeczeństwie nowoczesnym pierwszym warunkiem jego rozwoju jest oświata. Lud musi być piśmienny, musi posiadać dostęp do wiedzy i książki. Do nauki czytania po litewsku, na przekór carskim zarządzeniom, które przewidywały jedynie naukę rosyjskiego alfabetu (i zabraniały nauczania języka ojczystego nawet prywatnie, na Litwie w 1892 r., w Polsce 1900 r., Litwini garnęli się żywiołowo. Strawy duchowej tym, którzy posiadali już umiejętność czytania, dostarczało coraz obficiej pokolenie Miłośników Litwy. Z Litwy pruskiej przemycano do kraju dziesiątki i setki książek rocznie. O nasileniu przemytu świadczą liczby skonfiskowanych książek na granicy przez carską policję. W latach 1891—1893 policja zatrzymała 37 718 książek, w 1894—1896 — 40 335, w 1897—1899 — 39 024, w 1900—1902 — 56 182, i w 1903 r. — przeszło 23 tys.
    Piśmiennictwo litewskie w końcu XIX w. rozwijało się niebywale szybko, jak na swoje ograniczone możliwości. W latach 1865—1904 wydano ogółem 3320 druków litewskich, w większości przeznaczonych dla Litwy Wielkiej, w części dla Litwy pruskiej i w części dla Litwinów w Ameryce. Do 1883 r. z Litwy pruskiej napływała niemal wyłącznie literatura religijna. Od czasów „Auszry" piśmiennictwo litewskie poczęło się radykalnie zmieniać i na Litwę Wielką szły transporty czasopism, literatury pięknej, książek naukowych, elementarzy i broszur rewolucyjnych.
    Ź czasopism nadal była rozpowszechniana „Auszra" i wychodzące na bieżąco: „Yarpas", „Ukininkas", „Apżvalga", „Tevynes Sargas", „Apszwieta" („Oświata", 1892—1893). Z Ameryki nadchodziły „Vie-nybe Lietuvninku" („Jedność Litwinów", od 1886 r.), „Lietuva" (od 1892) i kilka innych.
    Z dziejami Litwy do unii 1569 r. zaznajamiało Litwinów wielkie (ale niekrytyczne) dzieło S. Daukantasa Lietuvos istorija, wydane w dwóch tomach w Ameryce w latach 1893, 1897, i kilka opracowań innych autorów. Historię literatury litewskiej przedstawiała książka J. Śliupasa Lietuviszkiejie rasztai ir rasztininkai (Litewskie pisma i pisarze, 1890).
234

Książki te, przepojone gorącym patriotyzmem, nie tylko budziły świadomość narodową Litwinów, ale też miały poważne znaczenie w ich rozwoju kulturalnym.
   W dziedzinie ludoznawstwa wybili się bracia Antoni (1819—1880) i Jan (1815—1886) Juszkiewiczowie. Zebrali oni i wydali ponad 3000 dajn litewskich: Lietuviskos dainos (t. I—III, 1880—1882 w Kazaniu) i Lietuviśkos svotbines dainos (Litewskie pieśni weselne, 1883) oraz Melodie ludowe litewskie (Kraków 1900). Zaczęto wydawać wielki słownik litewski J. Juszkiewicza (1897, 1902). Dzieło Juszkiewiczów, fundamentalne w swoim znaczeniu, prowadzili dalej inni, zwłaszcza J. Basa-navićius, który w latach 1898—1905 ogłosił siedem tomów litewskich bajek, opowieści i dwa tomy dajn.
   Lituanistyka również poczyniła wielkie postępy. Litwini zdobyli się na własną bibliografię dotyczącą Litwy i druków litewskich, opracowaną przez S. Baltramaitisa (1891 i 1904). Posiadała ona wówczas i długo potem podstawowe znaczenie dla badań litwoznawczych. Rozwinęło się językoznawstwo. Wyszła w 1901 r. wartościowa gramatyka litewska, ułożona przez znakomitego znawcę litewszczyzny Jana Ja-blonskisa (1860—1930). Gramatyka Jablonskisa wywarła decydujący wpływ na urobienie pisowni i norm gramatycznych współczesnego litewskiego języka literackiego.
   Rozkwitła litewska literatura piękna, zarówno poezja, jak i proza. Patriotycznymi wierszami Dainos (1894) i Lietuvos tevynes dajnos (Pieśni ojczyzny Litwy, 1898) wsławił się pośmiertnie ks. A. Wienożyński (1841—1892). Ks. S. Gimżauskas (1844—1897) ogłosił dwa zbiorki poetyckie: Ant naują mętu Lietuvai dovanele (Noworoczny podarek Litwie, 1879) i Lietuvos bićiulis (Przyjaciel Litwy, 1881). Na polu poezji wybijali się też P. Arminas (1857—1885), J. Maćys (1867—1902), P. Yaićaitis (1876—1901).
   Wszystkich jednak przewyższał wielki talent Maironisa, zwanego poetą odradzającej się Litwy. Maironis, a właściwie ks. Jonas Maćiulis (1862—1932), znany z popularnej książeczki o historii Litwy (1891, 1903, 1906), swymi pięknymi, uczuciowymi utworami pełnymi miłości ojczyzny wywarł potężny wpływ na kształtowanie patriotyzmu ludu litewskiego. Najsłynniejsze jego utwory to Pavasario balsai (Glosy wiosny 1895) i Jaunoji Lietuva (Młoda Litwa, 1895, w przeróbce z 1907 r.). Oto urywek Młodej Litwy w tłumaczeniu S. Jabłońskiej:
Hej, pora się ze snu otrząsnąć — już dnieje. Pięć wieków przetrwała noc czarna bez świtu. Dość płakać, narzekać! Obudźmy nadzieję I stańmy do pracy — od podstaw do szczytu! Obudźmy tę Litwę kochaną!
   Niezwykłym urokiem oznacza się „dajna ojczysta" zatytułowana: Kur bega Śesupe:
Gdzie płynie Szeszupa, kędy Niemen bieży, Tam nasza ojczyzna — piękna Litwa leży. Tam braci rolników brzmi litewska mowa,
235

Pieśni o Birucie dźwięczą po wsi słowa. Niech wpadają nasze rzeki do morza głęboko, Niechaj dźwięczą nasze pieśni po kraju szeroko!
W utworze tym Maironis wyraził głębokie przekonanie, że:
Tu, gdzie Witold Wielki rządził i bronił od wroga, Będzie zawsze, tak jak była, Litwa nasza droga.
   Wśród pisarzy dramatycznych wyróżnił się A. From-Gużutis (1822—1900), autor opowieści Yargdieniai (Nędzarze, 1893), opiewającej byt wsi i jej konflikty z dworem, znany też z dramatu Ponoś ir mu-zikai (Pan i chłopi, 1894) oraz innych dzieł. Obok A. Krikśćiukaitisa--Aiśbe, V. Pietarisa i kilku innych w litewskiej prozie wybitne miejsce zajął przede wszystkim Vincas Kudirka, uprawiający jednocześnie poezję, wielki orędownik odrodzenia Litwy. Jego wiersz Lietuva tevyne musił (Litwo, ojczyzno nasza, 1898) został później w Litwie niepodległej uznany za hymn państwowy. W satyrze Virśininkai (Naczelnicy, 1895) Kudirka niemiłosiernie wydrwił i schłostał zgraję sprzedajnych carskich urzędników, co gnębili lud litewski. W utworze Cenzuros klau-simas (Sprawy cenzury, 1897) Kudirka wyjaśniał, że wielkoruski nacjonalizm, który tak dławi Litwinów polityką ucisku narodowego, nie jest dziełem ludu rosyjskiego, tylko caratu.
   Na przełomie XIX i XX w. tworzyły też wybitne pisarki litewskie: Żemaite (Julia Żymantiene, 1845—1921), Gabriela Petkevićaite-Bite (1861—1942) i pisujące pod wspólnym pseudonimem Lazdynu Peleda siostry Iwanowskie: Zofia Pśibiliauskiene (1867—1926) i Maria Lastaus-kiene (1872—1957). Wspólnym ich pseudonimem zostali wprowadzeni w błąd nie tylko czytelnicy, ale i wydawcy. Dopiero po śmierci Zofii wyszła na jaw ich wspólna twórczość skutkiem tego, że Zofia przepisywała własnoręcznie także rękopisy Marii. Największa powieść Żemaite Marti (Synowa, 1896) odzwierciedla ciężki los kobiety litewskiej i życie wsi. Bytem robotników pierwszy zajął się postępowy pisarz Jonas Biliunas (1879— 1907), autor opowiadania Pirmutinis streikas (Pierwszy strajk, 1903).
   Pojawiła się na koniec i literatura socjalistyczna, wydawana głównie przez LSDP. Partia ta sięgnęła do dorobku polskiego „Proletariatu". Zostały przetłumaczone słynne broszury S. Diksteina: Kto z czego żyje
(1881) wyszło jako Kas kuom gyvena (1902, 1906), Ojciec Szymon
(1882) ukazał się jako Cienią dede (1892, 1896, 1900), zaś Janek Bruzda jako Krumpliii Jonas. Broszury socjalistyczne S. Matulaitisa (1866— 1956), który wydał Trusas ir kapitalas (Praca i kapitał, 1896), antyklery-kalny Parmazonas (1897) czy też Ar dabar yra baudźiava (Czy teraz jest pańszczyzna?, 1899) oraz kilka innych tego typu publikacji, wreszcie pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego z 1904 r. niosły na wieś litewską i do miast bogaty ładunek myśli rewolucyjnej.
   Wychodziło też za granicę wiele bardzo pożytecznych książeczek, od elementarzy począwszy, poprzez nauki społeczno-ekonomiczne, na medycynie i astronomii skończywszy. Masowo też drukowana była literatura religijna.
236




Pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego. Karta ty tul owa
NARODZINY NARODOWEGO TEATRU I SZTUKI LITEWSKIEJ
    Schyłek XIX w. przyniósł z sobą narodziny litewskiego teatru narodowego. Zwiastowało je nielegalne amatorskie wystawienie komedii A. vilkutaitisa Amerika pirtyje (Ameryka w łaźni), odegranej w Połądze w 1899 r. Komedia ta i teatr zyskały sobie szybko ogromną popularność wśród Litwinów. Kiedy brakło biletów, robotnicy litewscy w Rydze ze łzami w oczach prosili, aby ich wpuścić na przedstawienie. Komedię Amerika pirtyje grano do 1910 r. przeszło 90 razy.
   Ważnym wreszcie wydarzeniem w życiu kulturalnym Litwinów była ekspozycja sztuki ludowej litewskiej na światowej wystawie w Paryżu w 1900 r. W początku XX w. zaczęło na polu sztuki działać kilku młodych zdolnych artystów z genialnym Mikołajem Ćiurlionisem na czele. Szczytowe ich osiągnięcia przypadły jednak na następny okres dziejowy.
237

J. Zikaras, Knygneśys (Książkonosz). Rzeźba z 1939 r.
PRZEJAWY ODRODZENIA W LUDZIE W KOŃCU XIX WIEKU
   Lud litewski otrzymywał więc coraz to nowe wydawnictwa, coraz bogatszą w treść strawę duchową. Jego żywiołowy pęd do wiedzy i kultury znalazł swój wyraz w wielkiej akcji tworzenia kółek ludowych do sprowadzania książek z Prus. Kółka te zajmowały się nie tylko rozprowadzaniem, ale i upowszechnianiem książki, a co jeszcze ważniejsze — podjęły one akcję samokształcenia. Do słynniejszych kółek należało jedno ze starszych w Garśviai pod Poniewieżem, działające w latach 1885—1895, kółko „Sietynas" (1894—1897) w Mariampolu, „Atgaja" i inne. Kółka w Garśviai i w Mariampolu zostały wyśledzone przez policję w latach 1896—1897. Ich członkowie, podobnie jak kilkaset innych osób, swe pragnienie wiedzy w języku narodowym przypłacili zesłaniem, więzieniem i karami grzywny.
   Przemytem książek z Prus trudniła się, nieraz z narażeniem życia, masa tak zwanych knygnesiai (książkonoszy), prostych chłopów lub zawodowych kontrabandzistów. Wsławił się tu wieśniak Jurgis Bielinis (1846—1918), zwany „królem przemytników książek". Przemytnicy książek spełnili niesłychanie ważną rolę, gdyż dzięki ich ofiarnemu trudowi Litwa miała dostęp do zakazanej książki w macierzystym języku i mogła rozwijać swą duchową kulturę.
   Niemałe znaczenie dla rozbudzenia świadomości narodowej w masach ludowych miało głośne zajście w Krożach w 1893 r. Władze car-
238

skie postanowiły bowiem zamknąć tamtejszy kościół katolicki. Kiedy ludność stanęła w jego obronie, gubernator kowieński Klingenberg z policją i oddziałem kozaków dokonał haniebnej napaści na zgromadzony w kościele tłum. Zaczęło się od bicia ludzi nahajkami i masowego pławienia w rzece Krożence, potem nastąpiły ohydne i dzikie swawole kozaków, gwałcenie dziewcząt i kobiet. Padli zabici i ranni. Wypadki w Krożach zrobiły piorunujące wrażenie w całej Litwie i za granicą. Zamiast pokornego przestrachu wywołały jednak zgrozę, zaciętą nienawiść i tym większą odporność Litwinów na zakusy „obrusitieli" — rusyfikatorów.
   Prądy odrodzeniowe, sięgając z roku na rok coraz głębiej w lud, przenikały wszystkie jego warstwy. Ruch narodowy najsilniej objął najpierw Litwę zaniemeńską, gdzie ucisk narodowy był odrobinę mniejszy (Litwini mogli tu piastować drobne posady rządowe, gdyż Suwalszczyna podlegała Królestwu Polskiemu i jego prawom) i gdzie chłopstwo szybciej rozwarstwiało się majątkowo, jako że zakaz sprzedaży ziemi Polakom, a w o.góle katolikom, tu nie obowiązywał. Stąd też wyszła najliczniejsza grupa budzicieli Litwy, która przewodziła odrodzeniu i w oparciu o miejscowe narzecze, tak zwane zanavykai (ludzie za rzeką Nową), ukształtowała na przełomie XIX i XX w. litewski język literacki. Idee odrodzenia od początku mocno zakorzeniły się też na Żmudzi, tej najbardziej zachowawczej krainie litewskiej. W końcu poczęły one docierać na południowo--wschodnie kresy litewszczyzny, na Wileńszczyznę. Wilno początku XX w., choć Litwini stanowili w nim nie więcej niż 2% (!) ludności, wyrastało na główny ośrodek ruchu umysłowego Litwinów.
   Odradzająca się Litwa była Litwą ludową, chłopską. Odrodzenie litewskie jako proces wyzwalania się chłopstwa z wiekowych okowów ciemnoty, zacofania, ucisku społecznego i narodowego musiało godzić nie tylko w zaborczą politykę caratu. Litwa ludowa musiała przeciwstawić się starej, przeżytej Litwie szlacheckiej. Rozwój Litwy szlacheckiej od czasów unii z Polską prowadził do polonizacji Litwinów, do przekształcenia Litwy w prowincję Polski. Rozwój Litwy ludowej zmierzał zaś do Litwy litewskiej. Litwini, dojrzewając jako naród nowoczesny, pragnęli i żądali uznania oraz poszanowania ich praw narodowych. Litwa szlachecka i opinia polska prawa tego im odmawiały. Piętnowały one ruch narodowy Litwinów jako „separatyzm" i „litwomanię" i nadal uważały Litwę za cząstkę Polski, a Litwinów za Polaków inaczej mówiących. Siła tradycji, dostrzeganie tylko ewolucji Litwy szlacheckiej, która rzeczywiście spolszczyła się, przesłaniały społeczeństwu polskiemu nową, ludową Litwę, i to tak silnie, że z jej istnieniem i z jej odrębnością od Polski nie chciano się pogodzić.
POWSTANIE POLSKICH OBSZARÓW JĘZYKOWYCH NA LITWIE
   Stopniowo polonizacja szlachty i mieszczaństwa Litwy była zjawiskiem dawnym, sięgającym swymi początkami z pewnością XV w. Co do czasu polonizacji wśród ludu litewskiego opinie badaczy, oparte zresztą na powierzchownych obserwacjach źródłowych, są podzielone. Za-
239

równo starsze, jak i nowsze badania wykazują, że na styku osadnictwa litewskiego i ruskiego wieś litewska od dawien dawna ulegała ruteniza-cji, która jednak nie oznaczała jeszcze zmiany świadomości etnicznej. Zbiałoruszczony, ale wyznający katolicyzm wieśniak litewski ulegał następnie wpływom wyżej rozwiniętego języka polskiego, posługiwał się nim jednak zazwyczaj od święta, na pokaz w towarzystwie, gdy w domu używał gęsto przeplatanego lituanizmami białoruskiego. Choć był to proces naturalny i długotrwały, nie prowadził on jednak do wytworzenia się zwartych obszarów językowo polskich. Stwierdzono bowiem na podstawie przeprowadzonych przed II wojną światową badań terenowych, że „nawet w okolicach, gdzie polszczyzna jest najstarszej daty, język litewski cieszył się jeszcze w pierwszej połowie ubiegłego stulecia pełnią życia" (H. Turska, 1939). Przejście bezpośrednie od litewskiego do polszczyzny dokonało się w sposób gwałtowny w trzeciej ćwierci XIX w. Na Litwie wytworzyły się wówczas trzy większe, zwarte obszary polskojęzyczne: wileński na północ od Wilii między Niemenczynem a Kiernowem, kowieński wzdłuż Niewiaży oraz smołwieński między Widzami a Jeziorosami.
    Głębszych przyczyn procesu polonizacji pewnych obszarów Litwy należy upatrywać w zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu chłopów przez reformę 1861—1864. Spowodowała ona wzrost dobrobytu na wsi, a w konsekwencji pęd do oświaty i kultury. Ten czynnik w połączeniu z prześladowaniem przez carat polskości, a zwłaszcza utożsamianego z nią Kościoła katolickiego, czyniły z polskiej mowy i kultury szczególnie atrakcyjne, a także z racji zakazu, wartości. Zabronienie i prześladowanie druków litewskich, przy względnie łatwiejszym dostępie do równie zakazanej książki polskiej, również sprzyjały szerzeniu się polskości. Wreszcie budzący się ruch narodowy litewski, ostre wystąpienia nielicznych jeszcze księży Litwinów przeciwko wyłączności tradycyjnie już polskich nabożeństw powodowały przyspieszone budzenie się poczucia narodowego.
   Głównymi czynnikami polonizacji były: kościół parafialny, dwór pański oraz miasto. Najważniejszą rolę spełnił kościół, oddziaływający szczególnie na kobiety, których dominacja w życiu rodzinnym, zwłaszcza w wychowaniu dzieci, jest przecież niezaprzeczalna, one uczyły swe potomstwo polskiej, a więc i pańskiej, kulturalnej mowy. Dwór, a konkretnie masa drobnej rozsianej okolicami szlachty, przesądził o powstaniu kowieńskiego polskiego obszaru językowego na początku drugiej połowy XIX w. Natomiast na powstanie obszaru wileńskiego decydujący wpływ wywarło nie tyle spolszczone Wilno, lecz głównie kościół. Inaczej bowiem nie można wytłumaczyć faktu, że polszczyzna upowszechniła się po prawym północnym brzegu Wilii, gdy na południe od Wilna rozwinęła się słabiej wobec przeważającej ruszczyzny.
   Choć była polonizacja procesem samorzutnym, gdyż nie szerzyła się w przeciwieństwie do rusyfikacji drogą przymusu administracyjnego, to jednak trudno zaprzeczyć tu działania przymusu moralnego w postaci silnej presji mówiących po polsku księży i panów, którzy na ogół pogardzali litewską mową jako chłopską, a więc gorszą.
240

STOSUNKI POLSKO-LITEWSKIE NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU
   Stosunki polsko-litewskie, choć spory na łamach prasy nieco przycichły od czasów „Auszry", ustawicznie były napięte. Zaogniała je coraz silniej kwestia językowo-kościelna. Kwestia języka narodowgo w kościele miała dla Litwinów ogromne znaczenie. Dotąd bowiem kościół katolicki był narzędziem polonizacji Litwinów. Wraz z rozwojem odrodzenia pojawiło się wśród Litwinów dążenie do wyparcia języka polskiego z parafii etnicznie litewskich i do wprowadzenia go w parafiach etnicznie mieszanych, litewsko-polskich. Dążenie to, naturalne ze swej istoty, podsycała prasa narodowa, zwłaszcza organy klerykalne. O ile sprawa języka w kościele była prosta w parafiach litewskich, o tyle jej rozwiązanie w parafiach mieszanych natrafiało na ogromne trudności. Często każda z narodowości żądała wyłącznego używania własnego języka i ani myślała, aby urządzać nabożeństwa w obu językach. Rozpalało to namiętności tłumu, podjudzanego przez szowinistów i dewotki, tak że dochodziło do ostrych zatargów, a nawet bójek między „Mazurami" a Litwinami. W walce o język narodowy w kościele Litwini powoli dobijali się należnych im praw w powiatach troc-kim i święciańskim oraz na Suwalszczyźnie. W 1902 r. udało się im nawet wywalczyć dla nabożeństw litewskich kościół Św. Mikołaja w Wilnie. W całym tym zatargu językowo-kościelnym było i „dobre w złem". Znikało bowiem poczucie „tutejszości" wśród ludności, która dotąd nie czuła się ani litewską, ani polską, a teraz zaczynała jasno pojmować swą narodowość.
   Ze strony litewskiej, zwłaszcza demokratów, nie brak było zrozumienia dla sojuszu polsko-litewskiego. Sojusz ten był wówczas naturalnym wymogiem wspólnego losu, wspólnych potrzeb, obopólnego dążenia do zachowania narodowego bytu, zagrożonego przez wspólnego ciemięzcę, i wreszcie wspólnej przeszłości. Pismo „Yarpas", zabierając w 1891 r. głos w sprawie polsko-litewskiej, oświadczało: „my się od Polaków bynajmniej nie oddzielamy i pamiętamy dobrze dzieło Zygmunta Augusta, ostatniego Litwina na zespolonym tronie Litwy i Polski. Zygmunt August przykazał nam żyć w spółce i zgodzie — i my też tego pragniemy. Ale nie powiedział, że mamy wyrzec się swego języka, że mamy się stać Polakami. Tego nie mówił i my też tego nie chcemy, natomiast chcemy pozostać takimi, jakimi Bóg nas stworzył, chcemy zostać Litwinami. Wszakże i po litewsku mówiąc, możemy pozostać dobrymi przyjaciółmi i mieć wspólne dążenia". Niestety, fatalną przeszkodą do sojuszu było nieuznawanie Litwinów przez Polaków za naród odrębny i samodzielny. Toteż Litwini w swej walce o byt narodowy woleli pozostać osamotnieni niż uznać żądanie Polaków do stanowienia o ich losie.
   Część wszakże działaczy narodowo-klerykalnych usilnie zabiegała o to, „aby do narodu litewskiego wrócili spolszczeni Litwini, nie porzucając bynajmniej swojej polskiej kultury. Ta ich kultura przydać się może bardzo narodowi litewskiemu względnie ludowi". Z takim wez-
241
16 — J. Ochmański, Historia Litwy

waniem zwrócił się do szlachty polskiej na Litwie czołowy publicysta i ideolog obozu narodowo-klerykalnego ks. A. Dambrauskas (pod pseudonimem Jakśtas) w broszurze Glos Litwinów do mlodej generacji magnatów, obywateli i szlachty na Litwie (1902). Na to pewien młody szlachcic litewski (Szymon Meysztowicz) dał odpowiedź o znamiennym tytule: Przenigdy! (1903). Pojednawczo wypowiedziała się Konstancja Skirmuntt (pod pseudonimem Futurus) w książeczce O prawdą i zgodą (1904). Zdaniem jej, tym ciekawszym, że była ona autorką popularnych studiów z dziejów Litwy, pisanych po polsku i przekładanych na litewski, „obywatelstwo nasze winno się zbliżyć z ludem litewskim" i uczyć się litewskiego. Odpowiadając swoim krytykom A. Dambrauskas w broszurce Jedność czy separatyzm (1904) rzucił okrzyk: „Niech żyje jedność! Niech żyje szlachta litewska pojednana z ludem! Niech zginie separatyzm!" „Niech się łączą uciemiężeni przeciwko ciemięzcom!" — dodawał J. A. Herbaczewski w dziełku Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej (1905). Niestety, hasła te miały pozostać w sferze pobożnych życzeń. Sprzeczne dążenia szlachty i ludu litewskiego musiały prowadzić na rozdroże. Życie było silniejsze od wszelkich zaklęć i nawoływań do jedności narodowej. Lud, aby przebaczyć swoim niedawnym ciemięzcom, musiałby wpierw ich wywłaszczyć z wielkich majątków, stworzonych znojną pracą poddanego chłopa.
   Wśród postępowej części społeczeństwa polskiego, mimo narastającego rozbratu polsko-litewskiego, znalazł się jednak cały szereg ludzi, szczerze życzliwych odradzającej się Litwie. Bliska była więź między internacjonalistycznymi żywiołami w polskim i litewskim ruchu robotniczym, której pięknym przykładem jest wielki rewolucjonista Feliks Dzierżyński. Wielu uczonych, jak lituaniści Jan Karłowicz i Jan Baudo-uin de Courtenay, wielu pisarzy i artystów polskich utrzymywało żywe i serdeczne stosunki z Litwinami. Uznał prawa narodowe Litwinów słynny adwokat Tadeusz Wróblewski (1858—1925), obrońca wielu litewskich rewolucjonistów. Szczerze sprzyjał ruchowi litewskiemu Ludwik Krzywicki (1859—1941), jeden z największych przedstawicieli polskiej myśli społecznej i jeden z pierwszych badaczy pilkalni (grodzisk) litewskich.
ZNIESIENIE ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH W 1904 ROKU
   Nadszedł rok 1904, historyczny w dziejach odrodzenia litewskiego. Wytrwała walka ludu litewskiego z zakazem druku zakończyła się sromotną porażką caratu. Władze carskie po 40 latach doszły wreszcie do przekonania, że „żadna potęga nie jest w stanie zatrzymać coraz większego szerzenia się książek litewskich". Tak oświadczył carowi ks. Światopołk Mirski, rozsądny generał-gubernator wileński. W dniu 24 IV (7 V) 1904 r. rosyjska rada ministrów postanowiła „w stosunku do litewskiego i żmudzkiego piśmiennictwa zezwolić na używanie w jego wydawnictwach, oprócz rosyjskiego, także łacińskiego lub innego
242

alfabetu". Zezwalając na druk książek litewskich carat miał nadzieję, ZC powstałe w kraju piśmiennictwo litewskie można będzie „dozorować i zastosować do celów i zamiarów rządu". Najbliższa przyszłość miała zadać kłam tym spekulacjom. Litwini w masie swej i w łączności z innymi uciskanymi ludami „państwa niewoli" mieli stanąć do walki i wielkiego obrachunku dziejowego z caratem.

X. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905—1914)
WYBUCH REWOLUCJI W ROSJI
I JEJ ODGŁOSY NA LITWIE	.    _
                                       PRZEŁOMIE 1904 i 1905 r. w państwie rosyjskim dojrzewał kryzys rewolucyjny. Wojna rosyjsko-japońska 1904—1905 r., toczona o panowanie na Dalekim Wschodzie, gwałtownie pogorszyła trudną sytuację ekonomiczną w państwie, gdyż wymagała olbrzymich kosztów, które kładły się ciężkim brzemieniem na ludność. Zwiększały się podatki, rosła drożyzna i pogłębiała się nędza robotników.
    W niedzielę 9 (22) I 1905 r. petersburscy robotnicy z popem Hapo-nem (prowokatorem, co wydało się później) na czele wyszli na ulice miasta domagając się od cara poprawy swego bytu. Krwawy epilog petersburskiej „haponady", podczas której zginęło przeszło tysiąc robotników, rozwiał złudzenia mas ludowych o możliwości pokojowego rozwiązania sprzeczności między ludem a caratem. „Krwawa niedziela" uświadomiła masom, że jedynym środkiem wyzwolenia w warunkach carskiego ucisku i terroru jest czyn rewolucyjny.
   Rewolucyjny protest mas robotniczych rozlał się szeroko po całym państwie w postaci masowych strajków politycznych. Na wieść o wypadkach w Petersburgu partie robotnicze na Litwie rzuciły wezwanie do strajku. Ruch strajkowy objął najpierw Wilno (11—26 stycznia) i Kowno (11—18 stycznia), a potem Szawle i Poniewież. W dniu 12 I 1905 r. LSDP wydała odezwę do robotników Litwy, w której domagała się natychmiastowego zakończenia wojny i stawiała następujące żądania: „Dążąc wspólnie z innymi narodami do obalenia caratu, my już idziemy ręka w rękę z robotnikami rosyjskimi, którzy rozpoczęli walkę o konstytucję, i uznajemy za potrzebne następujące zmiany w ustroju obecnym:
    1. zniesienie ucisku i wszelkich ustaw wyjątkowych, dotyczących narodów, wyznań i stanów;
2. uwolnienie wszystkich przestępców politycznych i wyznaniowych;
3. nietykalność osób i mieszkań bez rozporządzenia sądowego;
   4. powszechna wolność słowa, wyznania, zebrań, stowarzyszeń i strajków;
5. milicja zamiast obecnej armii".
LSDP oznajmiała następnie, że w przyszłym związku wolnych naro-
244

Przysiółek chłopski na Litwie w początku XX w.
dów Rosji „Litwa będzie państwem odrębnym, zaś jej organizację polityczną ustanowi i wprowadzi sejm w Wilnie, złożony z przedstawicieli całej ludności Litwy". W końcu odezwy LSDP żądała zapewnienia należnych robotnikom praw.
NARASTANIE REWOLUCJI NA LITWIE
   Pod takimi hasłami LSDP i robotnicza Litwa stanęły do walki rewolucyjnej z caratem. Z podobnymi żądaniami, domagającymi się pełnej swobody politycznej, praw robotniczych, polepszenia warunków płacy i pracy, wystąpiły również SDKPiL, SDPRR i Bund. Partie te oczywiście pomijały sprawę niepodległości Litwy, gdyż uważały za słuszniej-sze walczyć o przekształcenie Rosji w jedną republikę demokratyczną.
   Akcja strajkowa w styczniu i lutym 1905 r. była dla proletariatu Litwy wielką szkołą walki politycznej i ekonomicznej. Wywoływała ona głęboki oddźwięk na wsi.
   Poruszenie wśród chłopstwa, widoczne już w styczniu 1905 r., wiosną i latem tego roku zaczęło przybierać masowy charakter. Ożywioną działalność uświadamiającą wśród chłopów i parobków prowadziły LSDP i LDP. Pod najrozmaitszymi pozorami na wsi rozpoczął się wielki ruch wiecowy. Akcja wiecowa, coraz bardziej planowa, w miarę upowszechniania się haseł i żądań rewolucyjnych, nie mogła wystarczyć. Wieś rwała się do czynu i parła do niego, tym bardziej że miejscowe władze carskie zdradzały coraz większe objawy zachwiania i niepokoju wobec natężania się rewolucji. Pierwszym wyrazem przejścia od wiecowania do czynu była akcja uchwał gminnych, rozwinięta latem. Uchwały gminne dotyczyły przeważnie zakresu swobód politycznych.
245

Chłopi żądali zupełnego samorządu odpowiedzialnego tylko przed ludem, zniesienia różnic stanowych, ukrócenia samowoli policji carskiej przez zastąpienie jej milicją ludową, wolności słowa, druku, wyznania, zebrań i organizacji, wprowadzenia języka litewskiego do szkół, urzędów i sądów, wreszcie domagali się sejmu w Wilnie. Żądań społeczno--ekonomicznych ruch chłopski na razie nie wysuwał.
   W jednym zakresie żądań społeczeństwo litewskie było jednolite bezwzględnie: w żądaniu narodowego szkolnictwa: Postulat ten najpełniej wyraził zjazd nauczycieli Litwinów w Wilnie latem 1905 r.
   Rozpędzenie manifestacji pierwszomajowych przez kozaków w Wilnie i Kownie, wieści o krwawych pogromach pochodów pierwszomajowych w Warszawie, Łodzi, Rydze i Odessie, czerwcowe starcia robotników kowieńskich z policją — wszystko to uświadomiło proletariatowi Litwy potrzebę przygotowania się do bardziej zdecydowanych wystąpień. Na czerwcowym zjeździe LSDP w Wilnie omawiano bieżące zadania i potrzeby organizacyjne partii. Postanowiono spotęgować wysiłki rewolucyjne. W tym celu dokonano rewizji programu z 1896 r. Zjazd ustalił przede wszystkim wielce znamienną poprawkę w nazwie partii: obecnie jest to SDP Litwy (Lietuvos), a nie Litwinów (Lietuviu). W ten niepozorny sposób dokonał się zwrot LSDP od klasowo-narodo-wej organizacji robotników Litwinów do stronnictwa terytorialnego, jednoczącego robotników wszystkich narodowości na Litwie. LSDP w swoim nowym programie, zwanym Manifestem, stawiała sobie w dziedzinie ekonomicznej wywalczenie ustaw ochronnych dla wszystkich robotników oraz prawa do strajków i stowarzyszeń. Nie formułowała natomiast, co było jej błędem, programu w kwestii agrarnej, nie zwracała się do biedoty wiejskiej. Manifest podnosił żądanie wolnej Litwy z sejmem w Wilnie i wzywał do obalenia caratu, do bojkotu i wypędzenia carskich urzędników z Litwy.
   Jesienią 1905 r. rozpoczął się nowy rozdział w historii pierwszej rewolucji w państwie rosyjskim. Pod naporem masowych żądań car Mikołaj II ogłosił 6 sierpnia ukaz o zwołaniu ustawodawczo-doradczej Dumy państwowej, a 17 października wydał manifest zapowiadający rządy konstytucyjne.
   W toku narastania rewolucyjnych nastrojów rozpoczął się w Wilnie 13 października powszechny strajk polityczny, którym kierował zjednoczony komitet strajkowy. Partie robotnicze wyszły z podziemia i zaczęły działać jawnie. Dnia 16 października nastąpiło krwawe starcie robotników z wojskiem w Wilnie. Nazajutrz w manifestacyjnym pogrzebie ofiar starcia uczestniczyło około 40 tys. ludzi. Demonstranci nieśli transparenty z napisami: „Precz z samodzierżawiem", „Śmierć tyranom". „Powszechny strajk ogarnął oprócz Wilna Kowno, Szawle, Po-niewież i inne miejscowości. Carska administracja została niemal całkowicie sparaliżowana aż do listopada włącznie.
   W październiku wzmogło się też wrzenie rewolucyjne na wsi. Chłopi litewscy, uświadamiani przez agitatorów robotniczych, poczęli występować coraz śmielej i coraz powszechniej. Policja i urzędnicy car-
246

scy, bojkotowani przez ludność, a przerażeni postępami rewolucji w całym państwie, zaczęli potulnie wycofywać się z urzędowania, a nawet uciekać. Przebłysk zwycięstwa nad znienawidzonymi władzami „państwa niewoli" zachęcił chłopów do usuwania siłą i wypędzania urzędników oraz nauczycieli rosyjskich. Wieś litewska solidarnym wysiłkiem zdołała rozbić niemal w 40% lokalne władze carskie. Lud przystąpił do tworzenia własnych organów władzy na wsi. Władze carskie nie były w stanie przeciwdziałać akcji ludowej. Wystraszeni agenci policyjni — a strach ma wielkie oczy — twierdzili w swych doniesieniach z listopada, że obecnie „u każdego Żmudzina znajduje się w kieszeni kilka egzemplarzy proklamacji i naładowany nabojami rewolwer".
   Z chwilą kiedy w dziedzinie politycznej zaświtało zwycięstwo, lud litewski z natury rzeczy skierował się w stronę palących spraw społe-czno-gospodarczych. Przeciwieństwa klasowe w łonie narodu, przechodzącego swój chrzest w ogniu rewolucji, dotąd tłumione wspólną walką o wspólne cele, jakimi były swobody polityczne i kulturalne, zaczęły się ujawniać coraz jaskrawiej. Na wsi konflikty klasowe wystąpiły w postaci strajków robotników rolnych. Strajki te, samorodne i mało jeszcze udane, wywoływały przewrót w świadomości proletariatu wiejskiego. Parobcy wiejscy zaczynali rozumieć tę prostą prawdę, że chlebodawcy nie należy prosić o łaskę, że skoro się jest współtwórcą jego majątku, należy żądać słusznego udziału w owocach pracy zbiorowej. Innym przejawem starć klasowych na wsi było podpalanie pańskich dworów i wycinanie dworskich lasów.
   Liberalna inteligencja litewska, zgromadzona w szeregach LDP, partii wyrażającej interesy zamożnego chłopstwa, a następnie nacjonaliści i silni wpływami klerykałowie pragnęli jednak wykorzystać rewolucję w celach wyłącznie narodowych. Wyższy kler stanowczo odciął się od rewolucji i listem prałata J. Antoniewicza, administratora biskupstwa sejneńskiego, nawoływał lud, aby nie słuchał „fałszywych nauczycieli i gwałcicieli wszelkiego porządku", a nieposłusznym groził klątwą kościelną.
   Grupa nacjonalistów z J. Basanavićiusem na czele w dniu 22 października na zebraniu w Wilnie uchwaliła memorandum, skierowane 2(15) listopada do prezesa rady ministrów hr. Wittego. Memorandum to miało być deklaracją praw historycznych narodu litewskiego w wielkim stylu. Domagało się ono dla Litwy „szerokiej autonomii z sejmem ustawodawczym w starej stolicy Litwy, w Wilnie", wprowadzenia języka litewskiego do szkół i urzędów oraz praw obywatelskich. W uzasadnieniu tych postulatów autor memorandum J. Basanavićius powoływał się na ściśle historyczne względy, które same przez się, o ile nie wyrażają się żywo w stosunkach współczesnych, żadnej podstawy do żądań politycznych nie stanowią. Pominąwszy już nieudolną motywację tego aktu, dość wskazać, że zgłoszenie go przez wodzów nacjonalizmu litewskiego do rąk hr. Wittego było równoznaczne z przyznaniem carskiej biurokracji roli sędziego praw historycznych narodu litewskiego! Rażący był rozdźwięk tego kroku z dziejową chwilą walki: wnoszono
247

go czołobitnie do caratu (z postulatem, aby car używał tytułu w. ks. litewskiego!) w momencie, kiedy ludy państwa, zwanego „żandarmem Europy", stawały do zbrojnej walki ze wspólnym ciemięzcą.
SEJM LITEWSKI W WILNIE
   Z natchnienia J. Basanavićiusa grupa narodowców litewskich wystąpiła 29 X 1905 r. na łamach „Vilniaus Żinios" („Wiadomości Wileńskie", pierwszy krajowy dziennik litewski założony po zniesieniu zakazu druku 10 XII 1904 r.) z Odezwą do narodu litewskiego. Sędziwy wódz odrodzenia Litwy, współzałożyciel „Auszry" sprzed 22 lat, w odezwie tej wyłożył myśl zwołania do Wilna zjazdu litewskiego, który by radził nad złożonymi potrzebami narodu. Hasło zjazdu w Wilnie w krótkim czasie obiegło całą Litwę i zostało przyjęte z nadzwyczajnym entuzjazmem. Na zjazd, zwany przez lud „Sejmem Wileńskim", przybyło ponad 2000 delegatów i osób ze wszystkich zakątków Litwy. Stawiły się na nim wszystkie litewskie kierunki i partie polityczne. Zjazd zasiadał ostentacyjnie w Wilnie w sali miejskiej, obradując 21— 22 XI(4—5 XII) 1905 r. pod bokiem władz krajowych carskich. Władze te, zastraszone postępami rewolucji, nie zdobyły się nawet na słowo sprzeciwu wobec tego aktu woli narodu litewskiego.
    Skrajni nacjonaliści litewscy pragnęli wykorzystać zjazd do pogłębienia antagonizmów narodowościowych. Atoli ich krzykliwe wystąpienia spotkały się z silnym protestem olbrzymiej większości na sali. Właściwe wpływy na zjeździe dzielili demokraci z LDP i LSDP. Przedmiotem obrad zjazdu były różnorodne kwestie narodowe, polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne. Kompromisowe rezolucje zjazdu, podjęte po gorących sporach między nacjonalistyczno-ugodową prawicą a rewolucyjną lewicą, uchwalały: „oświecać się, łączyć i stawać do walki wspólnie z powstającymi ludami wszystkich narodów Rosji", „żądać autonomii dla Litwy z sejmem w Wilnie", a następnie domagały się wprowadzenia języka litewskiego do szkół, urzędów i kościoła. W dniu 22 listopada odbyło się osobne zebranie delegatów włościańskich, na którym powołano do życia Związek Chłopski Litwy i podjęto uchwałę, która mówiła: „My włościanie Litwy, wierzymy mocno, że jeno wtedy będziemy mogli żyć po ludzku, gdy będziemy się sami rządzili ... i gdy całym naszym krajem — Litwą, będzie rządził sejm w Wilnie". Uchwała ta wzywała do bojkotu i przepędzenia carskich władz oraz nauczycieli Rosjan. Zarówno „Sejm Wileński" jak i Związek Chłopski nie poruszyły kwestii agrarnej i nie wezwały otwarcie do powstania zbrojnego przeciwko caratowi.
   Nazajutrz po zjeździe, 23 XI 1905 r., generał-gubernator wileński A. Freze pod wrażeniem żądań Litwinów wydał rozporządzenie zezwalające na wprowadzenie języka litewskiego do szkół początkowych i do samorządu gminnego. Było to wielkie zwycięstwo ludowej rewolucji litewskiej, a zarazem ostatnie. Niedługo było dane Litwinom i ujarzmionym ludom carskiej Rosji cieszyć się z początków wolności politycznej.
248

[ZDŁAWIENIE REWOLUCJI PRZEZ CARAT
   Carat spiesznie zawarł pokój z Japonią 23 VIII 1905 r. i zaczai przerzucać wojska do kraju w celu utopienia rewolucji we krwi. Grudniowe powstanie w Moskwie zakończyło się straszliwą masakrą robot-; ników. Na Litwie ostatnimi masowymi wystąpieniami proletariatu były grudniowe strajki polityczne w Wilnie (11—17 grudnia) i Kownie (12— —14 grudnia). Na wsi ruch chłopski znalazł się pod przemożnym wpływem umiarkowanych demokratów i klerykałów, którzy pokładali nadzieję w zapowiedzianej Dumie państwowej i wzywali do legalnych form walki. W końcu 1905 r. w najbardziej wzburzonej guberni suwalskiej wprowadzono stan wojenny, a w guberniach wileńskiej i kowieńskiej przedsięwzięto nadzwyczajne środki bezpieczeństwa. Lotne ekspedycje karne zaczęły terroryzować ludność, robiły obławy i rewizje połączone z sutym rabunkiem. Oporne wsie i miasteczka, jak Żagory i Onikszty, szły pod obstrzał artylerii. Zgraja carskich urzędników i policjantów wypełzła z kryjówek i jako stado kruków dążyła za wojskiem gotując jadowitą zemstę swym wczorajszym zwycięzcom, a dziś znowu — z woli reakcji — swoim niewolnikom. Więzienia zapełniły się „przestępcami" politycznymi. W 1904 r. w guberni wileńskiej było tylko 187 więźniów politycznych, w 1905 już 1303, a w 1906 około 2000. Rewolucja została zdławiona ku niekłamanej radości reakcji.
   Rewolucja litewska 1905 r. w odróżnieniu od rewolucji rosyjskiej, a w podobieństwie do polskiej wiązała ściśle walkę proletariatu o wyzwolenie spod społeczno-politycznego ucisku z dążeniami ludu litewskiego, który żądał szerokich swobód narodowych. Z tego względu rok 1905 zapisał się w dziejach Litwy jako rok walki nie tylko o społeczne, ale i o narodowe wyzwolenie. Rewolucja 1905 r. była próbą ogniową i chrztem odradzającego się narodu litewskiego. Dała ona świadectwo temu, że żadna przemoc nie zdoła wyrwać z serc i umysłów Litwinów niezłomnej świadomości i woli walki z caratem o byt niepodległy i sprawiedliwy ustrój społeczny.
   Szalejąca reakcja nie mogła jednak nagiąć życia politycznego i publicznego do starego łożyska. Rząd próbował rozładować rewolucyjne nastroje obietnicami zwołania Dumy. Lecz kiedy I Duma z 1906 r. i II z 1907 r. nie okazały się dość posłusznym narzędziem carskim, rząd uciekł się do zamachów stanu i rozpuścił obie Dumy. III Duma z lat 1907—1912 i IV Duma z 1912 r. były już niemal całkowicie potulne i reakcyjne w swoim składzie. Dumy w życiu politycznym Litwy, podobnie jak i nieliczni posłowie litewscy w Dumach, większego znaczenia nie miały.
   W życiu społeczno-politycznym Litwy po 1905 r. nastąpiła dość gruntowna zmiana. Żywą i rewolucyjną działalność polityczną z 1905 r. musiała zastąpić szara, codzienna „praca organiczna". Odpływ rewolucji wyrzucił na powierzchnię życia żywioły wsteczne i umiarkowane, mętne w swoim programie społecznym i politycznym, a bezwzględnie zacietrzewione w nacjonalizmie.
249

WZROST BURŻUAZJI WIEJSKIEJ I PRZEMYSŁU
   Po rewolucji 1905 r. na arenę polityczną Litwy poczęła coraz śmielej wstępować średnia, a jak na warunki litewskie — wielka burżuazja chłopska. Rozwojowi burżuazji wiejskiej ogromnie sprzyjała reforma rolna 1906 r., opracowana przez prezesa rady ministrów, reakcjonistę z powołania P. Stołypina. Dozwalała ona chłopom sprzedawać swoje nadziały, otrzymane w 1861 r., zezwalała też na wyodrębnienie i komasację gospodarstw na terenie wsi. Bogaci chłopi mogli tanio skupować teraz ziemię od biedoty i z tej okazji masowo korzystali. W guberni kowieńskiej na 136 148 gospodarstw do 1914 r. wyodrębniło się na osobne zagrody 25 853 chłopów, czyli 19%, zaś w guberni wileńskiej 21,7%. Zróżnicowanie majątkowe wsi postępowało naprzód ogromnie szybko. W 1910 r. w guberni kowieńskiej było już 216 tys. bezrolnych, w guberni wileńskiej około 260 tys., a w suwalskiej 113 tys.
    Rozwój przemysłowy Litwy został po 1905 r. nieco przyspieszony. Świadczą o tym następujące dane statystyczne:
Rozwój przemysłu na Litwie w latach 1906—1912
Gubernia
Rok
Liczba zakładów
Liczba robotników
Wartość produkcji w tys. rubli
Kowieńska
1908
2084
9330
13445

1912
2351
11226
20018
Wileńska
1908
1921
11 955
17849

1912
1852
14511
26782
Suwalska
1906
511
1938
2925

1910
556
3688
6939
Razem
1906—1908
4516
23223
34220

1910—1912
4759
28425
53739

1904
4412
23 171
26665
   W porównaniu z 1904 r. (dla gub. suwalskiej dane za 1897 r.) liczba fabryk zwiększyła się nieznacznie, liczba zaś robotników wzrosła o blisko 27%. Natomiast wartość produkcji zwiększyła się dwukrotnie. W latach 1910—1912 Litwa osiągnęła szczytowy punkt w swym rozwoju przemysłowym. W 1912 r. wystąpiły jednak oznaki kryzysu, który wywołał ożywienie walki klasowej proletariatu i ciągnął się aż do wojny światowej 1914 r.
   Przemiany w klasowej strukturze burżuazyjnego społeczeństwa litewskiego, przede wszystkim wzrost siły ekonomicznej burżuazji wiejskiej, i zwiększenie się szeregów proletariatu odbiły się na działalności i dążeniach litewskich kierunków i partii politycznych. Na Litwie działały mniej lub bardziej jawnie cztery litewskie ugrupowania polityczne: LSDP, LDP, klerykałowie i narodowcy.
250

RUCH ROBOTNICZY I LUDOWY W LATACH REAKCJI
   Główną, zorganizowaną siłą polityczną w społeczeństwie litewskim pozostawała LSDP. Partia ta, choć wyszła z rewolucji osłabiona przez
•reszty i prześladowania, w latach 1906—1907 posiadała przeszło 2300 członków (Bund na Litwie miał w tym czasie około 5200), z tego 817 liczyła organizacja wileńska. Wiejskie grupy LSDP działały w 69 miej-
•cowościach i skupiały 662 członków. W łonie LSDP ścierały się po rewolucji dwa kierunki: autonomiczny i federacyjny. Federaliści, jak A. Domaszewicz, V. Kapsukas, S. Kairys, A. Janulaitis, byli za federacją niepodległej Litwy z sąsiednimi krajami (Białorusią i Polską oraz Łotwą), opartą na demokratycznych zasadach, z możliwie szeroką autonomią wewnętrzną dla Litwy. Natomiast autonomiści, jak V. Siruta-vićius i Z. Angarietis, uważali, że dla proletariatu Litwy korzystniej będzie żądać tylko autonomii Litwy w ramach demokratycznego państwa rosyjskiego. Mieli oni silne oparcie w najliczniejszej organizacji LSDP w Wilnie, która będąc językowo polska obawiała się skutków wybuja-lego nacjonalizmu litewskiego w przyszłej federacji.
   Na zjeździe partyjnym w Krakowie 1907 r. autonomiści uzyskali większość i sprawa federacji została z programu partii usunięta. Na zjeździe krakowskim dokonało się też wcielenie PPS na Litwie do LSDP. PPS na Litwie, skutkiem nieporozumień i zatargów z krajową PPS, zmieniła w 1906 r. nazwę na Socjal-Demokratyczną Partię Litwy i zaproponowała LSDP zjednoczenie się. Po wyrażeniu zgody na program LSDP była PPS na Litwie (prócz części członków, którzy pozostali luzem) weszła w skład LSDP. Na zjeździe krakowskim i później w 1909 r. rozważano sprawę połączenia się SDPRR. Litwini pragnęli jednak zapewnić sobie (jak niegdyś Bund) prawa autonomiczne w ramach SDPRR, na co partia ta zgodzić się nie chciała. Do zjednoczenia litewskiego ruchu robotniczego z SDPRR w tych warunkach dojść nie mogło.
   LSDP nadal stała na błędnym stanowisku w kwestii agrarnej. Kwestii tej nie poruszano, gdyż LSDP mniemała, że jedyną siłą rewolucyjną jest proletariat, a tym samym sojusz z biedotą wiejską jest niepotrzebny. Mimo porażki federalistów w 1907 r. kierunek nacjonalistyczny podtrzymywało pismo „Visuomene" („Społeczeństwo"), wychodzące w latach 1910—1911 pod redakcją Michała Birżyszki. Bolszewicki odłam w LSDP reprezentowało pismo „Vilnis" („Fala", 1913—
•1914).
   Litewscy demokraci-ludowcy, skupieni w LDP, ustalili swój program w 1906 r. Program ten za swój ideał uważał Litwę niepodległą, a za cel bliższy „szeroką autonomię demokratyczną Litwy etnicznej". Program LDP uznawał za konieczne konstytucyjną gwarancję równych praw dla innych narodowości w Litwie. Wyzbyty był on cech nacjonalizmu, tym bardziej że partia ta wyznawała stanowisko krajowe i zwała się Demokratyczną Partią Litwy, a nie Litwinów. W kwestii agrarnej, w celu zaspokojenia potrzeb bezrolnych i małorolnych, LDP prze-
257

widywała utworzenie państwowego funduszu ziemi i domagała się ustawowego określenia maksymalnej wielkości gospodarstw rolnych oraz sprawiedliwego odszkodowania za upaństwowiony nadmiar ziemi przeznaczonej dla potrzebujących chłopów. Poglądy demokratow-ludow-ców wyrażał tygodnik „Lietuvos Ukininkas" („Rolnik Litewski", 1905—1915) i dziennik „Lietuvos Żinios" („Wiadomości Litewskie", 1909—1915). Czołowymi działaczami w gronie demokratów byli: J. Vi-leiśis, A. Bulota, M. Sleżevićius oraz J. Śaulys. Oparciem społecznym dla tego ruchu była głównie część inteligencji oraz średniego chłopstwa.
KLERYKAŁOWIE I NACJONALIŚCI W WALCE Z POSTĘPEM
   Zamożne chłopstwo znajdowało swego ideowego orędownika w narodowych klerykałach. Księża po rewolucji 1905 r. przemyśliwali nawet nad założeniem własnego stronnictwa. W końcu 1905 r. księża A. Dambrauskas-Jakśtas, J. Maćiulis-Maironis i paru innych opracowali projekt programu Związku Chrześcijańskich Demokratów Litewskich. Projekt ten stawiał oczywiście postulat autonomii dla Litwy etnicznej, domagał się języka litewskiego w kościele i szkołach, mówił o zaspokajaniu przez państwo potrzeb klas ekonomicznych upośledzonych, zastrzegał obronę pracodawców przed „niesumiennością pracowników", wreszcie napomykał o zasadzie równości praw obywatelskich i o konieczności opieki nad dobrobytem i moralnością ludu. Ponieważ jednak w diecezji wileńskiej biskup E. Ropp powołał do krótkotrwałego życia krajowe Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie (1906), a w diecezji żmudzkiej projekt programu Związku nie zyskał aprobaty wyższej władzy duchownej, do partyjnego zorganizowania się litewskiej chadecji (chrześcijańskiej demokracji) nie doszło. Niemniej jednak chadecja litewska rozwinęła żywą działalność wydawniczą i organizacyjną. Klery-kałowie nie zadowalali się wpływami na wsi, lecz pragnęli objąć swą działalnością i robotników. W tym celu tworzyli różne bractwa św. Józefa (1906 w Kownie), św. Zyty i inne, które łączyły ciemnych, nieuświadomionych robotników i miały na widoku „kroczenie drogami miłości i prawdy" oraz przeciwdziałanie „zgubnej robocie socjalistów".
   Na łamach swych czasopism „Draugija" („Towarzystwo", 1907— 1914) i „Śaltinis" („Źródło", 1906—1914) klerykałowie wypowiedzieli bezwzględną walkę „polityce", czyli rewolucyjnej demokracji, oraz „postępowi bez Boga". Na tle przeciwieństw światopoglądowych rozgorzała zacięta walka między klerykałami a demokratami i socjaldemokratami, zwana walką między „wstecznikami" (atżagareiviai) a „postępowcami" (pirmeiviai).
   Wkrótce po zjeździe litewskim 27 XI 1905 r. ojciec litewskiego nacjonalizmu J. Basanavićius ogłosił w „Vilniaus Żinios" wezwanie do utworzenia litewskiej partii narodowodemokratycznej. Stronnictwo takie, zdaniem Basanavićiusa, miałoby pełnić realną politykę narodową, walczyć o utrzymanie litewskiego charakteru kraju, dobijać się samo-
252

rządu i prowadzić lud przez wolność i oświatę ku polepszeniu bytu materialnego i kulturalnego. Cała racja bytu stronnictwa litewskiej narodowej demokracji, pod którą to nazwą kryli się nacjonaliści, polegać więc miała na „polityce realnej", na walce o litewskość, na przemilczaniu spraw społecznych. Narodowcy sądzili bowiem, na podobieństwo kleryka!ów, że Litwini już niczego więcej od caratu nie zdołają wywalczyć, a więc trzeba trzeźwo (realnie) patrzeć na życie i bronić swego stanu posiadania narodowego, a także umacniać go przez szerzenie nacjonalizmu, swym ostrzem skierowanego przeciw polskości. Cały pomysł nowej partii, która niczym poza nacjonalizmem nie mogła się posłużyć w pozyskiwaniu zwolenników, nie był jednak taki poroniony, jak się współcześnie zdawało demokratycznej lewicy. Nacjonalizm w połączeniu z demagogią społeczną pozwolił litewskim narodowcom po dwudziestu latach dokonać faszystowskiego przewrotu na Litwie! Chwilowo jednak narodowcy pozostawali bez partii i musieli się zadowalać wspólnym z klerykałami organem „Viltis" („Nadzieja", 1907—1915). Z chwilą jednak, kiedy siły demokratyczne zostały przez carat zapędzone w podziemie, klerykałowie poczuli się na tyle silni, że odprawili nacjonalistów z kwitkiem i sami zagarnęli „Viltisa" w swoje ręce, chcąc niepodzielnie zawładnąć umysłami wstecznej i umiarkowanej części społeczeństwa. Nacjonaliści założyli wtedy już własny organ „Yairas" („Ster", 1914—1915). Obozowi narodowców przewodzili wybijający się działacze Antanas Smetona i Augustinas Yoldemaras.
LITEWSKI RUCH KULTURALNY I NAUKOWY
   Dzięki rewolucji 1905 r. Litwa uzyskała znośne możliwości kulturalnego rozwoju. W szkołach język litewski stał się wreszcie jednym z przedmiotów nauczania, ale nie wszędzie. Na Wileńszczyźnie w okolicach zamieszkanych przez Litwinów władze w zasadzie nie zezwalały na naukę litewskiego, a na Żmudzi uczyniono go przedmiotem nadobowiązkowym. Obowiązkową naukę litewskiego wprowadzono tylko na Suwalszczyźnie dla uczniów Litwinów. Szkół na Litwie w stosunku do potrzeb ciągle było za mało. W latach 1913—1914 w całej Litwie etnicznej liczono zaledwie 900 szkół początkowych, 30 gimnazjów, progim-nazjów i szkół realnych (matematyczno-przyrodniczych) oraz kilka innych. Naukę pobierało zaledwie 20% młodzieży w wieku szkolnym. Wyższego zakładu naukowego Litwa nadal nie mogła się doczekać. Młodzi Litwini po dawnemu musieli jeździć na studia do Rosji, Polski lub za granicę.
   Mimo dotkliwego braku własnego uniwersytetu życie naukowe na Litwie zaczęło się powoli rozwijać. W 1907 r. z inicjatywy J. Basanavi-ćiusa powstało Litewskie Towarzystwo Naukowe w Wilnie (niestety, zamknięte przez władze polskie w 1937 r.). W 1913 r. skupiało ono już 590 członków, do których zaliczali się też najwybitniejsi lituaniści epoki: J. Baudouin de Courtenay, A. A. Szachmatow, J. Endzelin, A. Niemi i inni. Towarzystwo to wydawało od 1907 r. rocznik „Lietuviu
253

Rzeźba Petrasa Rimśy Szkolą litewska 1864—1904,
wariant pierwszy z 1906 r. Lietuvos mokykla 1864—1904
Tauta" („Naród Litewski"), gromadziło źródła do dziejów języka i literatury litewskiej. Położyło ono niemałe zasługi dla kultury litewskiej. Litwini współpracowali też z założonym w 1907 r. polskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Wilnie, bardziej zresztą prężnym organizacyjnie i naukowo.
   W 1907 r. grupa młodych artystów malarzy i rzeźbiarzy litewskich powołała do życia Towarzystwo Sztuki Litewskiej. Uprzednio urządzili oni pierwszą wystawę litewskiej sztuki ludowej i artystycznej w Wilnie. Na wystawie tej zabłysły nazwiska kilku młodych artystów, wśród których wybijali się sławni później rzeźbiarze Petras Rimśa (1881—1961), Petras Kalpokas (1880—1945), Juozas Zikaras (1881—1944) i malarz Antanas Żmuidzinavićius (1876—1966). Wielkie zainteresowanie wzbudziła na wystawie rzeźba Rimśy Lietuvos Mokykla 1864—1904, w której artysta zawarł istotną treść minionej epoki walki Litwinów o narodową kulturę: wyraża ją postać matki, która przędąc uczy przy kołowrotku swoje dziecko czytać po litewsku. Na wystawie tej, która w latach 1908—1914 przekształciła się w doroczny przegląd sztuki litewskiej, znalazły się również obrazy genialnego artysty litewskiego Mikołaja Ćiurlionisa (1875—1911). Ćiurlionis, wychowany w warszawskim środowisku artystycznym (w latach 1893—1900 i 1902—1907), wybitny muzyk, twórca poematów symfonicznych Miskę (W lesie, 1900) i Jura (Morze, 1907), słynie głównie jako malarz szeregu wspaniałych cyklów, jak Znaki Zodiaku i Stworzenie świata. Obrazy jego, stanowiące swoistą, przepojoną elementami muzycznymi „filozofię kosmosu", wystawione zostały po raz pierwszy w Warszawie w 1905 r. Sukces odniesiony w Warszawie utorował mu drogę do zasłużonej wielkiej sławy, która przetrwała krótkie życie artysty.
254

Kapliczki litewskie — wybitne osiągnięcia sztuki ludowej
   Dość szeroko rozwinął się amatorski teatr litewski, gdyż w latach 1905—1910 odbyło się na Litwie 677 przedstawień teatralnych w języku litewskim. Teatr docierał nawet do najciemniejszych zakątków kraju. Pojawiła się i muzyka litewska, świetnie reprezentowana początkowo przez Ćiurlionisa. Na dziesięciolecie pierwszego litewskiego przedstawienia teatralnego (1899) w 1909 r. w Wilnie grano już pierwszą operę litewską Bi-mtó kompozytora M. Petrauskasa razem z baletem J. Talłat--Kelpszy Wesele Kiejstuta.
   Na polu literackim obok wcześniej już działających: Maironisa, Tu-masa-Vaiżgantasa, Lazdynu Peleda, Biliunasa i innych, wybijali się młodzi, jak: poeta-rewolucjonista Julius Janonis (1896—1917), poeta Liudas Girą (1884—1946) oraz Vincas Kreve, Mickevićius (1882—1954) i inni. Kreve, zwany „małym Mickiewiczem", jakby zazdroszcząc swemu wielkiemu imiennikowi Grażyny, ogłosił w latach 1910—1911 dramat historyczny Śarunas. Utwór ten opowiada o księciu dojnowskim Śaruna-sie, który za wszelką cenę chciał zjednoczyć swój kraj, a za swą bezwzględność został znienawidzony przez wszystkich; w końcu Śarunas ginie w walce z Krzyżakami, lecz zwycięża idea, której poświęcił życie.
   W literaturze, zwłaszcza w prozie, przejawiła się też wsteczna ideologia. Reprezentowała ją między innymi Lazdynu Peleda (Zofia), która w powieści Klaida (Błąd, 1908) potępiła rewolucję 1905 r. Świetnie umiała przedstawić byt podupadającej polskiej szlachty na Litwie Śatri-jos Ragana (Wiedźma z góry Szatrii), czyli Maria Pećkauskaite (1878—
255

Michał Rómer, wybitny działacz i uczony polsko-litewski
wnętrznej litewskiej sprawy. Za pomocą tej teorii litewscy duchowni i świeccy nacjonaliści pragnęli pozyskać dla litewskości krajową (polską) arystokrację, szlachtę i burżuazję. Te ich zabiegi po rewolucji 1905 r. stały się zupełnie jasne: posiadanie własnej narodowej arystokracji i burżuazji (miejskiej) stanowiłoby dla wstecznych społecznie kierunków klerykalnego i nacjonalistycznego ostoję przeciwko ludowemu radykalizmowi i zwiększałoby ich powagę oraz wpływy w społeczeństwie.
KRAJOWCY I POSTĘPOWCY POLSCY NA LITWIE WOBEC LITWINÓW
   Po 1905 r. polska opinia polityczna zaczęła sobie już zdawać sprawę z faktu, że ziemie byłego W. Ks. Litewskiego przebyły głęboką ewolucję wewnętrzną i przebudziły się do samodzielnego życia narodowego. Wyrazem liczenia się z odrębnością narodową tych ziem było osobne koło posłów polskich z Litwy i Rusi w carskiej Dumie, którzy nie łączyli się organizacyjnie ze swymi kolegami z Królestwa Polskiego. Nawet przedstawiciele skrajnej prawicy i narodowej demokracji polskiej dochodzili powoli do wniosku, że Polska winna zrzec się pretensji do ziem za Bugiem i stanąć na gruncie czysto etnicznym.
   Opinia ta nie mogła wszakże zadowolić wszystkich. Zbyt bowiem mocno odczuwano łączność kulturalną ziem za Bugiem z Polską etniczną. Stąd też w Polsce po 1905 r. ugodowa wobec caratu narodowa de-
258

mokracja domagała się obok autonomii dla Królestwa Polskiego, także równouprawnienia dla Polaków na Litwie i Rusi. Zasadę tę wyznawało i polskie ziemiaństwo na Litwie, które w 1907 r. usiłowało tworzyć Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi. W programie tego stronnictwa zaznaczono chęć pracy „wewnątrz kraju i dla jego dobra", wysunięto ideę równouprawnienia wszystkich narodowości kraju (to jest na Litwie i Białoru-li) i wreszcie oświadczono: „Uznajemy szczerze i w zupełności znaczenie w kraju i ujawnioną żywotność narodu litewskiego i jego prawo do pełnego, własnego kulturalnego rozwoju". W ten sposób pojawił się na Litwie polski kierunek polityczny, opierający się na zasadzie krajowości, głoszącej potrzebę pracy dla kraju, którego się jest obywatelem bez różnicy narodowości. W 1906 r. program swój wyłożyło Polskie Stronnictwo Demokraty-Czno-Narodowe na Litwie. Stwierdzało ono, że: „uważamy się za część jednego narodu polskiego, którego historia jest naszą historią, a losy — naszymi losami, i ponad wszystkie względy stawiamy zbiorowy interes narodu polskiego jako politycznie solidarny z interesem Litwy". Ugodowi wobec carskiej Rosji krajowcy i endecy (narodowi demokraci), mający zresztą oparcie w ziemiaństwie i zamożnym mieszczaństwie, w końcu 1911 r. zlali się w jeden kierunek, bo — „przetrwać złe czasy można tylko w zgodzie". Z krytyką programu endencji polskiej na Litwie wystąpili w 1906 r. polscy postępowcy spod znaku „Gazety Wileńskiej", założonej i wydawanej przez Michała Rómera w Wilnie w 1906 r. M. Rómer (1880—1945), wybitny później uczony, zapisał się chlubnymi zgłoskami w historii stosunków polsko-litewskich pierwszej ćwierci XX w. jako postępowy działacz społeczny i bojownik o szczerą, opartą na demokratycznych podstawach przyjaźń narodów polskiego i litewskiego. On to był twórcą polskiego demokratycznego kierunku politycznego w Wilnie w 1905—1906 r., który jako swoje credo obwieścił w „Gazecie Wileńskiej" (1906), że: „w zakresie politycznym, społecznym i ekonomicznym naszymi krajami ojczystymi są Litwa i Białoruś. Natomiast wyłącznie w zakresie kulturalno-narodo-wym jesteśmy synami narodu polskiego i tego pokrewieństwa naszego wyrzekać się nie będziemy i nie chcemy". Na takim „szczerym stanowisku wspólnego obywatelstwa krajowego", uważał Rómer, możliwa jest przyjaźń i współpraca polsko-litewska. Współżycie i współpraca (a nie tylko współistnienie!) dwóch narodów w jednym kraju możliwe były do urzeczywistnienia jedynie pod warunkiem okiełznania wybujałych nacjonalizmów. Społeczeństwo Litwę zamieszkujące dalekie jednak było wówczas od ideałów demokracji i poszanowania zasady równouprawnienia narodowego. W carskiej Rosji, która nie przestała być państwem ucisku narodowego i społecznego, piękna idea M. Rómera o współżyciu i współpracy Polaków i Litwinów na Litwie nie mogła zostać wcielona w życie. Litwa odrodzona w dobrze pojętym własnym interesie narodowym musiała zwalczać przejawy polonizacji Litwinów, podobnie jak Polacy litewscy mieli święte prawo do uważania się za cząstkę nieodłączną narodu polskiego. W zaciętej hałaśliwej walce dwóch nacjonalizmów, polskiego i litewskiego, było i dobre w złem: złem był szowinizm i waśnie narodowe, dobrem zaś — postępujące uświadomienie narodowe ludu.
259

XI. LITWA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914—1918)

S,
SPOŁECZEŃSTWO LITEWSKIE WOBEC WOJNY
                                    SPOŁECZEŃSTWO litewskie przyjęło wybuch I wojny światowej z mieszanymi uczuciami. Masy ludowe odniosły się do ogłoszonej 1 VIII 1914 r. przez Niemcy wojny z Rosją z niechęcią, pragnąc raczej porażki militarnej Rosji. Tkwiące w umysłach tradycje rewolucji 1905 r. powodowały, że tę ewentualną przegraną łączono z nadzieją zmiany stosunków społeczno-politycznych na Litwie. Jednakże gospodarczy ciężar wojny, rosnąca drożyzna, przy braku wyraźnych widoków na szybki koniec wojny, zagłuszały wiarę w możliwość jakichś rewolucyjnych przeobrażeń.
    Wśród warstw przewodzących życiu społeczno-politycznemu Litwinów na gruncie stosunku do wojny i przyszłości Litwy nastąpił i ujawnił się wyraźny podział na trzy orientacje polityczne. Jako pierwsza dała o sobie publicznie znać grupa jednocząca nacjonalistów, klerykałów i częściowo postępowców, zwana grupą „bursztynową". Wyznawała ona orientację prorosyjską, łącząc sprawę litewską ze zwycięstwem Rosji. Należący do „bursztynowców" poseł do carskiej Dumy M. Yćas złożył na posiedzeniu Dumy 8 VIII 1914 r. deklarację „w imieniu wszystkich Litwinów bez różnicy stronnictw". Oświadczał w niej, że: „naród litewski, na którego ziemię spadły pierwsze uderzenia i który jest zmuszony walczyć w pierwszym szeregu, idzie na tę wojnę jako na wojnę świętą; zapomina on wszelkich krzywd w nadziei, że Litwini, rozdarci na dwie części, zostaną złączeni pod wspólnym sztandarem rosyjskim". Podobnie, acz jeszcze z większą uniżonością i pochlebstwem, typowym dla „szkoły" politycznej J. Basanavićiusa, głosiła zasadę lojalności wobec Rosji tzw. „deklaracja bursztynowa" z 17 VIII 1914, ułożona przez Szylinga, Basanavićiusa i D. Malinowskiego. Porównując Litwę do bursztynu, jaśniejącego w pękniętym pod naporem Niemców bałtyjskim naszyjniku (stąd nadano tej grupie nazwę „bursztynowa"), deklaracja zapewniała: „wierzymy, że nasi zagraniczni bracia [Litwini pruscy] będą wyswobodzeni spod niemieckiego jarzma i złączeni z nami, ponieważ historyczną misją Rosji jest być wyzwolicielką narodów".
Przeciwko tej ideologii powstała wśród Litwinów opozycja, która

260
 

Wilno. Widok ogólny
się skupiła w grupie „autonomicznej". Składała się ona z demokratów--ludowców i prawicowych socjaldemokratów (esdecy S. Kairys, A. Ja-nulaitis, ludowiec J. Vileiśis oraz J. Śaulys i inni). Do grupy „autonomi-stów" wchodził i nacjonalista A. Smetona. „Autonomiści" odrzucali hasło ugodowości z caratem z uwagi na to, że jego zachłanna i reakcyjna polityka jest wymierzona również przeciwko Litwie; lojalizm wobec Rosji — twierdzili „autonomiści" — doprowadzi jedynie do osłabienia opozycyjności Litwinów i zmniejszy szansę ruchu litewskiego na przyszłość. Uważali oni, że należy popularyzować wysunięte w 1905 r. hasło autonomii Litwy i że trzeba gotować się do walki o nią we wszelkich warunkach. Organ klerykałów-nacjonalistów „Viltis" (nr 191 z 1914 r.), wskazując na manifest w. ks. Mikołaja z 14 VIII 1914 r., obiecujący zjednoczenie ziem polskich, uważał, że będzie on mógł być zastosowany i do Litwy; dlatego też, chcąc pozyskać przychylność Rosji, Litwini winni pełnić swe obowiązki aż do końca i „ofiarować państwu tyle, ile od nas zażąda".
   Trzeci wreszcie obóz polityczny przedstawiała lewica socjaldemokratyczna. W listopadzie 1914 r. Biuro Zagraniczne Socjal-Demokraty-cznej Partii Litwy ogłosiło komunikat, w którym donosząc o deklaracjach burżuazyjnej inteligencji litewskiej protestuje ono przeciwko mowie Yćasa, któremu LSDP nie dawała żadnego upoważnienia przemawiać w imieniu proletariatu Litwy. Wychodzący w Szkocji „Socjalde-
267

mokratas" w nrze 1 z 1915 r. pisał, że „podległe Rosji narody mogą otrzymać wolność i prawa tylko walcząc z władzą carską" i że LSDP nie oczekuje wyzwolenia proletariatu Litwy ani od Niemiec, ani od Rosji. Zamiast głoszonej przez litewskich burżuazyjnych polityków „jedności narodowej", „Socjaldemokratas" (nr 3, 1915) rzucał wezwanie: „walka klas, a nie jedność". W praktyce też socjaldemokraci litewscy--bolszewicy przyjęli leninowską zasadę „wojna wojnie", stając na gruncie uchwał konferencji socjaldemokratycznych w Kienthalu i Zimmer-waldzie, potępiających imperialistyczną wojnę.
   W październiku 1914 r. Litwini stworzyli organizację posłów do Dumy o charakterze rady narodowej, która miała zastąpić dotychczasowe ugrupowania „autonomiczne" i „bursztynowe". „Autonomiści" byli wtedy w rozsypce, gdyż ich szeregi opuścili radykalniejsi demokraci (J. Vileiśis, J. Śaulys) oraz socjaldemokraci (A. Janulaitis, S. Ka-irys), którzy nie mogli się pogodzić z narastającym w łonie tej grupy oportunizmem politycznym. Jako swój postulat polityczny rada poselska wysuwała autonomię Litwy etnicznej, łącznie z litewskimi powiatami guberni suwalskiej. Postulat ten, wypływający żywiołowo z litewskiego ruchu narodowego, miał silne oparcie w rozwijającym się prądzie autonomicznym u Litwinów. Nadzieje na jego zrealizowanie były wszakże słabe. Zdawano sobie sprawę, że autonomia narodowa nie będzie możliwa, o ile nie nastąpi jakiś ruch lub głęboki przewrót w Rosji, w wyniku którego Litwa będzie mogła wejść, jako terytorium sporne, w sferę polityki międzynarodowej.
ZAJĘCIE LITWY PRZEZ NIEMCÓW W 1915 ROKU
   Rok 1915 przyniósł Niemcom ogromne sukcesy na froncie rosyjskim. Letnia ofensywa wojsk niemieckich doprowadziła do zajęcia prawie całej Litwy: 18 sierpnia Niemcy zdobyli Kowno, a 19 września wkroczyli do Wilna. W październiku 1915 r. ofensywa niemiecka utknęła na linii Dynaburg—Dzisna—Narocz—Krewo. Tłumy uchodźców, obliczane na około 200—400 tys. głów, opuściły w popłochu Litwę, uciekając przed Niemcami w głąb Rosji. W zniszczonym, wyludnionym kraju zamarło życie polityczno-społeczne, kulturalne, w coraz większą ruinę popadała gospodarka.
   W okupowanych krajach nadbałtyckich Niemcy utworzyli 4 XI 1915 r. tzw. Oberbefehlshabersost (Naczelne Dowództwo Wschodu), zwany w skrócie Oberostem. Oberost, czyli prowizoryczny wojskowy zarząd zdobytych terytoriów, na mocy zarządzenia marszałka Hindenburga z 7 VI 1915 r. miał za zadanie utrzymanie porządku w imię interesów armii i Rzeszy Niemieckiej. Oberost obejmował początkowo 6 jednostek administracyjnych: Kurlandię, Litwę kowieńską, Su-walszczyznę, Wileńszczyznę, okręg grodzieński i białostocki. Wkrótce jednak złączono Suwałki i Wilno w jeden okręg wileński, a wreszcie 15 III 1917 połączono okręgi wileński i kowieński w jeden pod nazwą Militarverwaltung Litauen z siedzibą w Wilnie i ks. Franciszkiem Isen-
262

burgiem-Biersteinem na czele. W ten sposób równolegle z rozwojem polityki rządu Rzeszy wobec Litwy zespolono pod jednym zarządem terytoria etniczne litewskie razem z kresami. Obszar Zarządu Wojskowego Litwy objął 63,2 tys. km2 z 1928 tys. mieszkańców i dzielił się na 32 powiaty ziemskie i 2 miejskie: Wilno i Kowno.
POLITYKA NIEMCÓW WOBEC LITWY 1915—1916
   Okupowaną Litwę poddali Niemcy bezwzględnemu uciskowi i bezlitosnej eksploatacji gospodarczej. Przede wszystkim rozporządzeniem Głównodowodzącego Wschodu z 28 VII 1915 r. wszelkie organizacje polityczne zostały zakazane: zabroniono zebrań w miejscach publicznych i prywatnych; zebrania prywatne, o ile nie miały celów politycznych, wymagały zgłoszenia i zgody władz okupacyjnych. Władze te zezwoliły wszakże na istnienie jednej organizacji litewskiej, jaką był Komitet Litewski do spraw pomocy poszkodowanym przez wojnę, kierowany przez A. Smetonę. Wszystkie czasopisma zostały zamknięte; władze okupacyjne obok pism niemieckich poczęły wydawać jednak dziennik litewski „Dabartis" („Współczesność"). Nałożone na ludność obowiązkowe dostawy zboża i w ogóle żywności, rekwizycje bydła, pociąganie do pracy przymusowej ręcznej, wszelkiego rodzaju surowe przepisy prawne pogłębiały szybko nędzę w kraju. Dzienną rację żywnościową ustalono na 160 g zboża i 500 g ziemniaków, co stanowiło iście głodową dawkę. Litwa ze swego zrujnowanego rolnictwa musiała utrzymać nie tylko armię okupacyjną, ale i żywić swymi produktami samą Rzeszę, dokąd wysyłano pewne ilości zarekwirowanych produktów rolnych i przemysłowych; np. z urodzaju 1916 r. z szacunkowej liczby 142,6 tys. ton, żyta przeznaczono na wyżywienie ludności tylko 85,7 tys. ton, na potrzeby wojska poszło 56,2 tys. ton, wreszcie do Rzeszy wywieziono przeszło 600 ton; ze zbioru 406,3 tys. ton ziemniaków ludności wyznaczono tylko 76,8 tys. ton, dla wojska 328 tys. ton, do Rzeszy wywieziono 1,4 tys. ton. Niemcy zarekwirowali w czasie wojny 90 tys. koni, 140 tys. wołów, 767 tys. świń itd. W okresie od 1 X 1917 do 31 III 1918 r. Niemcy zagarnęli w Litwie produkty o wartości 338 605 tys. marek, przywieźli natomiast towary wartości 77 308 tys. marek.
   Z chwilą zajęcia terytorium litewskiego sprawa Litwy stała się dla Niemców jednym z głównych problemów ich polityki.
   W chwili wybuchu I wojny światowej istniał od lat w Niemczech różnie pojmowany program stworzenia na drodze imperialistycznej ekspansji niemieckiej „Mitteleuropy". W jej skład obok Niemiec i Au-stro-Węgier miały wejść kraje Beneluksu, Szwajcaria, państwa bałkańskie, Polska, część Białorusi i Ukrainy, a także kraje nadbałtyckie, w tym i Litwa. Na początku wojny niemieckie klasy posiadające coraz śmielej zaczynały snuć myśli o odepchnięciu Rosji od Bałtyku. Bardziej umiarkowani politycy i publicyści niemieccy wskazywali jednak na groźbę, jaką stworzy przyłączenie do Rzeszy większych terytoriów na
263

Zimowa panorama starego Wilna
wschodzie, zamieszkanych przez miliony Polaków, Litwinów, Łoty-szów, Estończyków i Rusinów; narodowości te z pewnością będą przejawiały silne tendencje odśrodkowe i wyzwoleńcze, dlatego też pożyteczniej dla Niemiec byłoby stworzyć na wschodzie grupę małych, zawisłych od Rzeszy państewek. Jednakże oficjalne koła rządowe Rzeszy na początku wojny zachowały przezorne milczenie na temat celów polityki niemieckiej na wschodzie. Dopiero 5 IV 1916 r. głos zabrał kanclerz niemiecki Bethmann-Hollweg stwierdzając, że nie jest możliwe, „ażeby Niemcy ponownie z własnej woli wydały wyzwolone przez nie, albo przez ich sprzymierzeńców, narody zamieszkujące między Bałtykiem a błotami wołyńskimi na łup reakcyjnej Rosji, bez względu na to, czy to będą Polacy, Litwini, Estowie czy Łotysze". Głoszący swą „misję wyzwoleńczą narodów" rząd niemiecki milczał jednak przezornie na temat swoich rzeczywistych planów w stosunku do Litwy, czekając na dalszy rozwój wydarzeń. A w planach niemieckiego imperializmu leżało wykorzystanie Litwy jako przeciwwagi wobec Polski, a zarazem pomostu między Niemcami a Rosją, stworzenie z Litwy półkolo-nialnego państewka całkowicie zależnego od Rzeszy. Wkraczając na Litwę Niemcy zaczęli więc od zwalczania tam wpływów polskich i przeciwstawiania Litwinów Polakom.
   Tymczasem rąbka tajemnicy planów niemieckich poczęła odsłaniać publicystyka. Aczkolwiek wypowiadane przez nią poglądy w kwestii litewskiej w pewnej mierze pozostawały tylko w sferze „pobożnych życzeń", to jednak w znacznej części musiała odzwierciedlać panujące w różnych oficjalnych kołach tendencje. Niemieccy publicyści w rodzaju P. Rohrbacha czy M. Sehringa chętnie widzieli Litwę w przyszłej niemieckiej Mitteleuropie; Litwa miała być wcielona do Rzeszy i otwarta dla kolonizacji niemieckiej; większa część wielkich majątków, należących do polskiej i rosyjskiej arystokracji, będzie się nadawać doskonale do wynagrodzenia „najwybitniejszych naszych dowódców wojsko-
264

wych" — tak przekonywał M. Sehring. Część publicystów i polityków niemieckich wątpiła wszakże w możliwości zupełnego zgermanizowania krajów nadbałtyckich i występowała w 1916 r. na rzecz stworzenia z Litwy niezawisłego lub autonomicznego państewka, w każdym wypadku związanego jednak z Rzeszą. Wyrazicielem głównym takiej polityki stał się przede wszystkim przywódca katolickiej partii Centrum M. Erzberger, od 1917 r. blisko związany z politykami litewskimi.
DZIAŁALNOŚĆ POLITYCZNA LITWINÓW NA ZACHODZIE EUROPY I W KRAJU 1915—1916
   Podczas gdy Niemcy najwyraźniej zwlekały z podjęciem decyzji w sprawie Litwy, problem ten począł nabierać wielkiego rozgłosu na zachodzie Europy. Dużą ruchliwość propagandową wykazało Litewskie Biuro Informacyjne, założone w 1911 r. w Paryżu, w 1915 r. przeniesione na teren Szwajcarii do Lozanny, a kierowane przez J. Gabrysa--Parśaitisa. Litwini, działający za granicą, poczęli głośno domagać się uznania praw Litwy do niepodległego bytu. Jeszcze na początku wojny, 21—22 IX 1914 r., zebrał się w Chicago sejm litewski, reprezentujący półmilionową rzeszę Litwinów amerykańskich, i uchwalił rezolucję żądającą dla Litwy „autonomii możliwie szerokiej" i połączenia Litwy pruskiej z Litwą Wielką. Zjazd ten polecił Litewskiemu Biuru Informacyjnemu, by za pomocą prasy rozpoczęło akcję uświadamiania opinii europejskiej o stosunkach na Litwie. Żądanie autonomii wysunęła też konferencja litewsko-łotewska w Bernie 3—4 IX 1915 oraz I konferencja litewska w Sztokholmie 11 IX 1915 r. Uchwały II konferencji litewskiej w Bernie 28 II—3 III 1916 r. postanawiają już, aby w chwili rokowań pokojowych żądać „oswobodzenia zupełnego Litwy i przywrócenia jej niepodległości". Postulat ten zgłasza też zjazd Litwinów w Hadze 25—30 IV 1916 r. Na zjeździe litewskim w Lozannie 25—30 V 1916 r. wyrażono ostry protest przeciwko grabieży niemieckiej w Litwie i zwrócono się do opinii światowej z usilną prośbą o „obronę praw ekonomicznych, politycznych i ludzkich narodu litewskiego". W czerwcu z inicjatywą wystąpili burżuazyjni inteligenci litewscy w kraju, którzy 10 VI 1916 r. skierowali do Głównodowodzącego Wschodu memoriał o rozwoju litewskiego ruchu narodowego i narodowych aspiracjach Litwinów pragnących niepodległości dla swej ojczyzny. Pisma te pozostały wszakże bez odpowiedzi. W końcu czerwca (27—30 VI) III konferencja narodowości uciskanych przez Rosję, zebrana w Lozannie, u-znała prawo Litwy do niepodległości. Po tej konferencji odbyła się tajna narada litewska 30 VI—4 VII 1916 r. z udziałem przedstawicieli z kraju (Smetona, Kairys, Śaulys), którym Niemcy zezwolili na wyjazd; postanowiono na niej, że działalność polityczna litewska nie może łączyć się z podobną akcją polską; narada powołała litewską Radę Narodową, reprezentującą Litwinów z kraju i z Ameryki, mającą pokierować polityką litewską. Wracając ze Szwajcarii delegaci krajowi: Smetona, Śaulys i Kairys, zatrzymali się w Berlinie, gdzie nawiązali kontakty
265

z przyszłym sekretarzem stanu Zimmermannem, a także z Erzberge-rem i W. Gaigalatem, Litwinem pruskim, posłem do pruskiego Landta-gu, starając się ich pozyskać dla idei autonomii względnie niepodległości Litwy. Wreszcie ostatnim ważnym wydarzeniem roku był kongres Litwinów amerykańskich w Brooklynie 20 IX 1916 r., który obradował pod niewątpliwym wrażeniem memorandum wysłanego 29 IV 1916 r. przez polityków litewskich z kraju do prezydenta USA Wilsona. Przedstawiono w nim rozpaczliwe położenie Litwy pod okupacją niemiecką. Kongres ostro protestował przeciwko niemieckim planom kolonizacji Litwy oraz uchwalił rezolucję domagającą się niepodległości Litwy.
   Nowego bodźca tak żywo propagowanej sprawie litewskiej dodał „akt 5 XI 1916 r.", ogłoszony przez Niemcy i Austrię, a zapowiadający utworzenie niepodległego państwa polskiego. Litwini w kraju (A. Sme-tona, J. Śaulys, S. Kairys, M. Birżiśka i inni) poczęli wówczas snuć śmielsze już rachuby na odbudowanie państwowości litewskiej. Przyszłe państwo litewskie miało, ich zdaniem, objąć całą Litwę etniczną (bez Litwy pruskiej oczywiście) z Wilnem, gubernią wileńską oraz częścią guberni grodzieńskiej. Idei państwa związkowego z Polską zdecydowanie jeszcze nie odrzucano. Starając się wybadać zamiary Niemiec względem Litwy J. Śaulys i A. Smetona, jako przedstawiciele społeczeństwa litewskiego, zwrócili się 16 XI 1916 r. do kanclerza Bet-hmanna-Hollwega z prośbą o wyjawienie celów polityki niemieckiej w sprawie Litwy, a 9 XII 1916 r. z podobnym pismem wystąpili do sekretarza stanu Zimmermanna. Zimmermann wszakże odmówił udzielenia Litwinom audiencji, kierując ich do Głównodowodzącego Wschodu. Ponieważ koła militarne niemieckie z gen. Ludendorffem na czele stały na gruncie aneksji Litwy, a katolickie Centrum z Erzbergerem, skłonne do przyznania Litwie roli zależnego od Niemiec państewka, nie mogło dojść do głosu, sprawa Litwy w polityce niemieckiej pozostała w zawieszeniu na okres prawie półroczny.
SPRAWA LITWY PO REWOLUCJI LUTOWEJ 1917 ROKU W ROSJI
   Ponowne postawienie sprawy Litwy na forum międzynarodowym nastąpiło dopiero po lutowej rewolucji burżuazyjnej w Rosji 1917 r. Rewolucja w Rosji (27 lutego st. stylu, tj. 12 marca n. stylu) wyzwoliła spętane siły demokratyczne i socjalistyczne nie tylko rosyjskie. Umożliwiła ona również litewskim przywódcom politycznym, znajdującym się w Rosji, akcję organizowania mas uchodźców Litwinów. Ujawniły się i poczęły działać litewskie partie polityczne: demokraci, chadecy, nacjonaliści, socjaliści-ludowcy i socjaldemokraci. Partie te powołały 13 III 1917 r. do życia litewską Radę Narodową, wysunęły hasło demokratycznej republiki wskazując, że obecnie, kiedy naród rosyjski jest wolny, łatwiej będzie Litwinom rozstrzygnąć o swoim losie. Litewska Rada Narodowa zwołała do Piotrogrodu na dzień 27 maja (st. stylu) sejm Litwinów w Rosji. Na sejmie tym, mimo iż socjaldemokraci i socjaliści-ludowcy poparci zostali przez obradujące wcześniej (25 maja)
266

t
zebranie żołnierzy Litwinów, przewagę zdobyły elementy prawicowe. Sejm zakończył swe burzliwe obrady po 10 dniach i przyjął rezolucję domagającą się postawienia sprawy Litwy na przyszłych rokowaniach pokojowych między walczącymi mocarstwami. Natomiast siły lewicy Żądały, ażeby kwestię niepodległości Litwy rozwiązywali sami Litwini na przyszłym litewskim sejmie ustawodawczym. Skutkiem zerwania między lewicą a prawicą ruchu litewskiego w Rosji doszło do upadku litewskiej Rady Narodowej w Piotrogrodzie.
   Tymczasem w polityce Niemiec wobec Litwy pod wpływem rewolucji rosyjskiej poczęły następować istotne zmiany. 5 IV 1917 r. rozpoczęły się między przedstawicielami nowego rządu niemieckiego a generałem Ludendorffem rozmowy, w których kanclerz Hertling nalegał stanowczo na podjęcie wyraźnej, określonej polityki wobec Litwy celem związania jej z Niemcami. W rezultacie osiągnięto 30 IV 1917 r. porozumienia, które stwierdzało, że „niemieckość" w kraju wschodnim będzie popierana", gen. Ludendorff 30 V 1917 r. wydał zezwolenie na utworzenie czysto litewskiej „rady przedstawicieli" o bliżej nie określonych kompetencjach. W jakiś czas później (25 VII 1917) sekretarz stanu Zimmermann wypowiedział się publicznie za projektem unii personalnej między Niemcami a Litwą i Kurlandią. Niemiecki zarząd wojskowy Litwy po rozmowach z biskupem żmudzkim Karewiczem, a następnie z Basanavićiusem i Smetoną zezwolił w końcu (przed 2 VI 1917) na odbycie konferencji litewskiej w Wilnie, która miała wybrać owych przedstawicieli. Komitet organizacyjny konferencji, złożony z 5 Litwinów wileńskich i 16 z prowincji, pod przewodnictwem Smeto-ny, Śaulysa i J. Staugaitisa na posiedzeniach w dniach l—4 VIII 1917 r. postanowił zwołać na dzień 18 września do Wilna konferencję Litwinów w celu wybrania rady krajowej, mającej reprezentować interesy Litwy wobec okupanta, a także wobec zagranicy.
UTWORZENIE TARYBY ZA ZGODĄ NIEMIEC
   Konferencja litewska zebrała się w Wilnie oznaczonego dnia z u-działem 214 (na 264 zaproszonych) delegatów, w tym 66 księży, 65 zamożnych włościan, 75 inteligentów, zaledwie 2 robotników itd. Skład konferencji siłą rzeczy nie odpowiadał strukturze społecznej Litwy, skoro zdecydowaną przewagę osiągnęły elementy społecznie wsteczne lub umiarkowane. Zasadniczym zagadnieniem rozpatrywanym przez konferencję w dniach 18—23 IX 1917 r. był problem przyszłości politycznej Litwy. Delegaci wypowiedzieli się na rzecz utworzenia niezawisłego, opartego na demokratycznych podstawach państwa litewskiego w granicach etnicznych, z niezbędnymi wszakże dla normalnego życia gospodarczego poprawkami tych granic. Konferencja wybrała 20-oso-bową Radę Litewską, zwaną w skrócie Taryba (Rada). Do Taryby weszło tylko dwóch, i to prawicowych, socjaldemokratów (Kairys, M. Bi-rżiśka); większość w Tarybie posiadały żywioły umiarkowane i konserwatywne oraz nacjonalistyczne. Taryba miała być uzupełniona przez
267

Widok na Kowno z Aleksoty
dokooptowanie przedstawicieli innych narodowości: Polaków, Żydów i Białorusinów, którzy jednak wobec niechętnej, nacjonalistycznej postawy Litwinów nie zgodzili się na współpracę. Przewodniczącym Ta-ryby został (24 września) A. Smetona.
   Mimo dziękczynienia Taryby wystosowanego pod koniec konferencji (23 września) do Głównodowodzącego Wschodu, ks. Leopolda Bawarskiego, i zatwierdzenia jej składu przez zarządcę wojskowego Litwy, ks. Isenburga, działalność Taryby nie mogła rozwinąć się, a ona sama zdobyć autorytetu wśród społeczeństwa. Toteż narada litewska w szwajcarskim Bernie 2—10 XI 1917 r. przedstawicieli Taryby (Smetona i inni) oraz organizacji litewskich z Ameryki i Szwajcarii, uznając Ta-rybę za „najwyższą instancję dla całego narodu litewskiego i dla wszystkich jego organizacji", zaleciła Tarybie, aby ta przede wszystkim rozwinęła w kraju energiczną działalność polityczną, która by zmierzała do polepszenia warunków bytu ludności i służyła rozwojowi narodowemu. Taryba, mając za sobą jeszcze uznanie zjazdu litewskiego w Sztokholmie (18—20 X 1917), spotkała się wszakże z pewnymi zastrzeżeniami ze strony zjazdu litewskiego w Woroneżu (16—19 XI 1917). W zjeździe tym uczestniczyli socjaliści-ludowcy, postępowcy-narodowcy i inni, którzy wysuwając hasło niepodległości Litwy byli przeciwni wiązaniu jej z Niemcami.
   Zwycięstwo socjalistycznej rewolucji październikowej w Rosji, ogłoszenie 15 XI 1917 r. Deklaracji praw narodów Rosji, wysuwającej zasadę samookreślenia aż do oderwania się włącznie narodów Rosji, wywarło nie tylko wielki wpływ na rozwój ruchu rewolucyjnego w Litwie, ale też zmusiło Niemcy do podjęcia bardziej konkretnych kroków
268

Wobec Litwy. Kanclerz Hertling oświadczył 29 XI 1917 r.: „Co się ty-CZy zabranych berłu cesarskiemu ziem Polski, Litwy i Kurlandii, to uwzględniamy prawo stanowienia o sobie ich ludności. Oczekujemy, że wybiorą sobie same taką formę rządów, która będzie odpowiadać ich warunkom i kierunkowi ich kultury. Zresztą — dodał dyplomatycznie kanclerz — kwestie te są jeszcze nie skrystalizowane".
DEKLARACJE O NIEPODLEGŁOŚCI I SOJUSZU LITWY Z NIEMCAMI
   W tej nowej, zmienionej sytuacji międzynarodowej Taryba wszczęła konkretne rozmowy z rządem niemieckim w sprawie przyszłej państwowości litewskiej. Rozmowy te prowadzili w Berlinie Smetona, Kairys i Śaulys w dniach 1 i 6-7 XII 1917 r. Po ich zakończeniu, zgodnie z osiągniętym porozumieniem, Taryba na posiedzeniu w dniu 11 XII 1917 r. proklamowała „wznowienie niepodległego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i rozwiązanie wszelkich państwowych połączeń, jakie istniały pomiędzy nim a innymi narodami". Było to tzw. pierwsze proklamowanie niepodległości Litwy, które, choć przebrzmiało bez uznania Niemiec, miało ważkie następstwa dla dalszej polityki Taryby. Proklamacja bowiem w punkcie drugim głosiła: „Przy tworzeniu tego państwa, dla ochrony jego interesów podczas rokowań pokojowych, Krajowa Rada Litewska udaje się do Niemieckiego Cesarstwa z prośbą o pomoc i opiekę. Ze względu na żywotne interesy Litwy, które wymagają trwałych i ciągłych stosunków z Cesarstwem Niemieckim, wypowiada się Rada Krajowa za wiecznym, mocnym stosunkiem związkowym państwa litewskiego z Cesarstwem Niemieckim, który znaleźć powinien swoje urzeczywistnienie przede wszystkim w konwencji militarnej, komunikacyjnej, wspólnocie celnej i monetarnej".
   Deklaracja tego „wiecznego i mocnego" związku z Rzeszą Niemiecką, podyktowana była w pewnej mierze ówczesną sytuacją polityczną, niezachwianą — zdawałoby się — potęgą Niemiec. W dużym stopniu na jej ogłoszeniu zaważył wszakże oportunizm polityczny burżuazyjno--inteligenckich polityków litewskich, którzy w myśl zasady „cel uświęca środki" gotowi byli pójść na każde ustępstwo, byleby stworzyć choćby namiastkę własnego narodowego państwa. Deklaracja tą siłą rzeczy wywołała niezadowolenie i protesty w społeczeństwie litewskim. Wileńska organizacja LSDP ostro sprzeciwiając się proklamowanemu przez Tarybę związkowi z Niemcami zażądała od socjaldemokratów M. Birżiśki i S. Kairysa wystąpienia z Taryby. Kairys i Birżiśka nie zastosowali się jednak do tego polecenia; Birżiśka wolał pozostać w Tary-bie i wystąpić z partii, Kairys zaś nie uznał decyzji wileńskiej LSDP za obowiązującą i faktu wydalenia (nieformalnego zresztą) go z partii nie przyjął do wiadomości.
   Wbrew oczekiwaniom Taryby rząd niemiecki powstrzymał się od uznania deklaracji niepodległościowej z 11 XII 1917 r. Czekał, zdaje się, na dalszy bieg wydarzeń wojennych i na wyjaśnienie sytuacji w Ro-
269

Deklaracja Taryby z 16 II 1918 r. ogłaszająca niepodległość Litwy
sji. Dopiero rokowania pokojowe w Brześciu (22 XII 1917— 3 III 1918), zakończone wymuszonym na Rosji Radzieckiej pokojem, rozwiązały Niemcom ręce na wschodzie Europy. Tymczasem Taryba, rozdrażniona milczącym sprzeciwem Niemiec w sprawie przyznania Litwie niepodległości, odważyła się 16 II 1918 r. na powtórne proklamowanie niepodległego państwa litewskiego, opartego „na demokratycznych podstawach, ze stolicą w Wilnie i odrzuceniem wszelkich państwowych związków, które były ustanowione z innymi narodami". Tym razem słowa o „wiecznym i mocnym związku" z Niemcami zostały pominięte, co wywarło na rządzie niemieckim natychmiastowy skutek. Niemcy przypominały sobie dawne oświadczenie Taryby z 11 XII 1917 r. i kanclerz Hertling pismem z dnia 21 II 1918 r. oznajmił, iż Rzesza Niemiecka gotowa jest uznać niepodległą Litwę na warunkach przewidzianych grudniową deklaracją Taryby. Wówczas delegacja Taryby (ks. J. Staugaitis, Śaulys i Vileiśis) zapewniła w Berlinie 23 III 1918 r., iż
270

Taryba pragnie wyrażonego w proklamacji 11 XII 1917 r. związku z Rzeszą. Wtedy 23 III 1918 r. cesarz Wilhelm uznał za możliwe ogłoszenie niepodległości Litwy. Taryba odpowiedziała podpisanym przez Smetonę telegramem dziękczynnym, mówiącym o „najgłębszej i nieprzemijającej wdzięczności, że wielka, potężna Rzesza Niemiecka przynosi wolność cierpiącemu przez stulecia ludowi litewskiemu i uznaje jako pierwsze państwo jego niepodległość".
   W dalszej swej działalności Taryba opracowała pierwszy zarys ustroju powstającego państwa i pod naciskiem kół niemieckich z M. Erzbergerem na czele 4 VI 1918 r. wybrała ks. Wilhelma Uracha wittemberskiego jako kandydata na króla litewskiego pod imieniem Mendoga II; ks. Urach 1 VII 1918 r. przyjął tę propozycję. Decyzję tę wszakże podjęła Taryba bez porozumienia z rządem niemieckim, który był przeciwny Urachowi i chętniej widziałby na tronie litewskim dynastię saską.
   W dniu 11 VI 1918 r. Taryba uchwaliła przemianowanie się z rady krajowej na radę państwa, następnie ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną z ks. Urachem jako Mendogiem II na tronie i wystąpiła do rządu Rzeszy o zatwierdzenie tych postanowień. Kanclerz Hertling odpowiedział na notę litewską 25 VII 1918 r., odmawiając Tarybie miana rady państwa, traktując ją nadal jako radę krajową; w sprawie ustroju i osoby monarchy zachował milczenie, nalegał natomiast na przyjęcie przez Litwę zapowiedzianych konwencji. Przed rozmowami na temat konwencji Taryba wszakże wzdragała się, próbując za to pertraktować z Głównodowodzącym Wschodu w sprawie granic Litwy, które proponowała w piśmie z 6 VIII 1918 r., i usiłując od niego uzyskać uznanie jej za radę państwa notą z 8 VIII 1918 r. W toku tych nieskładnych, rwących się układów, w łonie Taryby na tle jej stosunku do Niemiec nastąpił kryzys. Przeciwni całkowitemu uzależnieniu Litwy od Niemiec członkowie Taryby: Kairys, Birżiśka i S. Narutowicz, ustąpili, a na ich miejsce dokooptowano J. Aleknę, E. Draugelisa, M. Yćasa, J. Puricki-sa, S. Szylinga i A. Voldemarasa. W wyniku tych zmian osobowych w składzie Taryby zdecydowaną większość stanowili nacjonaliści. Natychmiastowemu przyjęciu konwencji z Niemcami sprzeciwiła się konferencja litewska w Lozannie 3—20 IX 1918 r., która zaleciła, aby rozmowy z rządem niemieckim w tej sprawie wszcząć dopiero po utworzeniu rządu litewskiego. Konferencja ta, odbyta z udziałem przedstawicieli Taryby (A. Smetona i in.), Litwinów amerykańskich i szwajcarskich, żądała jak najszybszego utworzenia rządu litewskiego i armii.
POCZĄTKI BURŻUAZYJNEGO PAŃSTWA LITEWSKIEGO W 1918 ROKU
   Klęska poniesiona przez Niemcy na froncie zachodnim we wrześniu 1918 r. wpłynęła decydująco na postawę Niemiec wobec Litwy. Przewodniczący Taryby Smetona 4 X 1918 r. domagał się od nowego kanclerza księcia Maksa von Baden uznania jej za radę państwa, a następnie pismem z 8 X 1918 r. wysunął kwestię Wilna i granicy litewsko-pol-
277

Antanas Smetona,
pierwszy i czwarty, a zarazem ostatni prezydent, dyktator Litwy 1926—1940
skiej. Niemcy wiedząc, że sprawa Wilna wywołała „próbę sił" między Polską a Litwą, uchyliły się od zajęcia stanowiska, próbowały jednak poprzez Erzbergera, jako nowego sekretarza stanu, wpłynąć na Litwę w celu związania jej z Rzeszą. Kanclerz von Baden w oświadczeniu z 20 X 1918 r. przyznał Litwie prawo decydowania o swoim ustroju
1 stosunku do sąsiadów, nalegał tylko na pozostanie wojsk niemieckich w Litwie dopóty, dopóki to będzie potrzebne; zarazem kanclerz wyraził zgodę na tworzenie milicji litewskiej. Wreszcie Niemcy przyznały Litwie 10 mln marek pożyczki na koszty budowy władzy państwowej. Taryba, poczuwszy się wolniejszą od przemożnego nacisku Niemiec, na plenum 28 X 1918 r. postanowiła przekształcić swe prezydium ze Smetona na czele w „suprema potestas" — najwyższą władzę, do czasu powołania pierwszego rządu litewskiego. Na posiedzeniu w dniu
2 XI 1918 r. Taryba uznała, że obecnie wprowadzenie na tron litewski ks. Uracha (który już uczył się litewskiego języka) nie jest możliwe i sprawę tę rozpatrzy później wybrana konstytuanta. Praktycznie rzecz biorąc, było to przekreślenie niepopularnej w społeczeństwie litewskim idei monarchii pod egidą Niemiec. Wreszcie 5 XI 1918 r. Taryba zaleciła A. Yoldemarasowi misję utworzenia rządu litewskiego, który po kilku dniach 11 XI 1918 r. sformułował pierwszy litewski gabinet ministrów. Było to już po wybuchu 8 listopada rewolucji w Niemczech i w dniu zawieszenia broni między pokonanymi Niemcami a zwycięskimi państwami Ententy. Mimo utworzenia rządu najwyższa władza spoczywała w ręku prezydium Taryby, do którego wchodzili: przewodniczący
272

Smetona oraz J. Staugaitis i S. Szyling. Rząd był odpowiedzialny przed Tarybą jako radą państwa.
   W ten sposób powstawały zręby burżuazyjnej państwowości litewskiej, która od zarania swego istnienia zmierzała do zdławienia szerzących się w kraju nastrojów rewolucyjnych, do rozładowania ich obietnicami głębszych reform społecznych (zwłaszcza zapowiedzią reformy rolnej).
   Przy pomocy komitetów parafialnych Tarybą przystąpiła do tworzenia lokalnych organów władzy w terenie. Państwo litewskie wkroczyło jednak na drogę ucisku innych zamieszkujących Litwę narodowości, odmawiając Polakom litewskim, Żydom i Białorusinom prawa do współudziału w rządach krajem. Nacjonaliści litewscy, którym przewodzili A. Smetona i A. Yoldemaras, dążąc do uchwycenia władzy mieli oparcie w dość licznej warstwie zamożnego chłopstwa, w łonie którego silnie zakorzenione były wpływy zachowawczo-umiarkowanego kleru, reprezentowanego w Tarybie. Ponadto usiłowali oni jednać sobie szersze masy ludności hasłami demokratycznymi, pojętymi jednak w dużej mierze nie programowo, lecz propagandowo. Zarówno struktura klasowa władz państwowych, które składały się głównie z nacjonalisty-czno-burżuazyjnej inteligencji, jak i ich poczynania wskazywały na to, że władze te w małym stopniu odpowiadają nadziejom nie tylko rolnego i fabrycznego proletariatu, ale i drobno- oraz średniorolnemu chłopstwu, gdyż masy te liczyły na szybką realizację podstawowych reform społecznych i nieufnie odnosiły się do Taryby, skompromitowanej służalczą współpracą z bankrutującym imperializmem niemieckim. Niemniej jednak odzyskanie przez Litwę niepodległości było uwieńczeniem długiego procesu odrodzenia narodowego Litwinów i faktem o kapitalnym znaczeniu dla dalszego bytu narodu litewskiego.
   Pod koniec 1918 r. sytuacja polityczna na Litwie, mimo istnienia w Wilnie oficjalnie uznanego i podtrzymywanego przez Niemcy rządu litewskiego, została gwałtownie zaostrzona. W połowie grudnia 1918 r. zaczai bowiem działać w Wilnie komunistyczny Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański i poczęła się tworzyć litewska republika radziecka, wspierana przez Rosję Radziecką. Jednocześnie usiłowała dojść do głosu jeszcze trzecia Litwa — Litwa Polaków litewskich, która szukała pomocy w odrodzonej burżuazyjno-ziemiańskiej Polsce.
POLITYKA POLSKA WOBEC LITWY 1915—1918
   Przed wybuchem I wojny światowej w polskiej myśli politycznej panowały dwie koncepcje przyszłych stosunków Polski z Litwą. Żywioły ugodowe wobec carskiej Rosji, głównie narodowa demokracja, zdając sobie sprawę z przebudzenia narodowego Litwy, uważały za niezbędne zrzeczenie się pretensji do kresów wschodnich, na których Polacy winni stanowić równouprawnioną narodowość. Natomiast obóz niepodległościowy podjął dawny program PPS z 1892 r.,
273
18 — J. Ochmański, Historia Litw\

który przewidywał utworzenie niepodległej federacji Polski, Litwy i Rusi.
   Z chwilą zajęcia Litwy przez Niemcy sprawa Litwy i jej przyszłego stosunku do Polski zaczęła niezmiernie żywo zajmować wszystkie kierunki i partie polityczne w Polsce. We wrześniu 1915 r. Unia Stronnictw Niepodległościowych, złożona z PPS (Frakcji Rewolucyjnej), Związku Chłopskiego i Związku Patriotów, wydała odezwę Do społeczeństwa polskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Odezwa ta głosiła: „Wyśnione nasze pragnienia wskrzeszenia niezapomnianej unii wolnych narodów, dźwignięcia potężnego federacyjnego państwa Litwy i Korony, zbudowanego na zasadzie równi z równymi, powinno być ziszczone". Ideę tę wyznawał w czasie wojny również Józef Piłsudski i jego obóz.
   Programowi federacyjnemu przeciwstawił się odżyły program anek-syjny, wyznawany na przełomie XIX i XX w. przez narodową demokrację. W komunikacie Ligi Państwowości Polskiej z 20 VIII 1916 r. otwarcie oświadczono, że „Państwo Polskie nie może się opierać jedynie na etnograficznej podstawie, lecz musi obejmować również ziemie litewskie i ruskie oraz wybrzeże Bałtyku". Za granicą żądanie granic przedrozbiorowych dla Polski wysuwał Polski Komitet Narodowy z przywódcą narodowej demokracji R. Dmowskim na czele (1917 r.).
   Wielce znamienne jest to, że po lutowej rewolucji burżuazyjnej w Rosji 1917 r. prawie wszystkie stronnictwa polityczne w Polsce (wyjąwszy SDKPiL oraz PPS Lewicę) wypowiedziały się za niepodległością Litwy. Stronnictwa te w dwóch podobnie brzmiących deklaracjach z 19 i 22 V 1917 r. wyraziły przy tym życzenie zawarcia związku państwowego między Litwą i Białorusią a Polską.
   Ziemiańsko-burżuazyjna Tymczasowa Rada Stanu, powołana w końcu 1916 r. przez Niemcy i Austrię jako namiastka przedstawicielstwa społeczeństwa polskiego w Królestwie Polskim, które z woli okupantów miało otrzymać niepodległość, po rewolucji w Rosji oświadczyła jednak 31 III 1917 r., że „wiekowy spór polsko-rosyjski o rozległe kraje leżące pomiędzy etnograficzną Polską a Rosją" nie został jeszcze rozwiązany. „Los tych ziem [Litwy, Białorusi i Ukrainy] powinien być rozstrzygnięty w myśl mocarstwowych interesów niepodległej Polski i z uszanowaniem woli ludów te ziemie zamieszkujących". Te źle ukrywane dążenia aneksjonistyczne odżyły z całą siłą po rewolucji socjalistycznej w Rosji. Wielcy właściciele ziemscy zaczęli się głośno domagać „ratowania żywiołu polskiego" i „zdobyczy cywilizacji na kresach litewsko-ruskich" od zniszczenia i zguby przed bolszewizmem. Wskazywali oni przy tym, że „zarówno stan polski posiadania w tych krajach, jak rola ekonomiczna, społeczna i polityczna Polaków stanowią czynnik pierwszorzędny wpływów i ekspansji ekonomicznej państwa polskiego". Arystokracja nie chciała stracić swych olbrzymich majątków na wschodzie, a burżuazja pragnęła zatrzymać tam swe wielkie rynki zbytu. Liczono na to, że w przymierzu z Niemcami będzie można bronić klasowych interesów arystokracji i bur-
274

tuazji na Litwie, Białorusi i Ukrainie, a zarazem przeciwstawić się bol-izewizmowi.
   Pierwszy rząd polski Ignacego Daszyńskiego nawoływał wprawdzie 7 XI 1918 r. Polaków na Litwie i Białorusi, aby „w braterskiej zgodzie Z narodami litewskim i białoruskim dążyli do odbudowania państwa litewskiego w dawnych jego historycznych granicach", ale do głosu dochodziły już te siły społeczne, które zamierzały przez politykę faktów dokonanych doprowadzić do zajęcia i wcielenia do Polski przynajmniej części ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich.
POLACY LITEWSCY WOBEC NIEPODLEGŁOŚCI LITWY 1915—1918
   Na przełomie 1914 i 1915 r. polskie koła demokratyczne w Wilnie wyznawały ideę federacyjnego państwa polsko-litewskiego. W lutym 1915 r. grupka demokratów polskich w Wilnie (M. Rómer, W. Abra-mowicz, K. Okulicz, Z. Nagrodzki i in.) zawiązała pozapartyjne koło niepodległościowe, mające popierać politykę i czyn Legionów Polskich J. Piłsudskiego. Natomiast narodowi demokraci w Wilnie rozwijali propagandę na rzecz Rosji, popierali tworzony przez Rosję Legion Puławski (1914) wierząc naiwnie, że przy pomocy carskiej Rosji Polska zdoła odzyskać niepodległość. Swą wierność dla carskiej Rosji demonstrowało również konserwatywne ziemiaństwo polskie na Litwie, przewodzone przez P. Kończę i H. Korwina-Milewskiego.
   Po zajęciu Litwy przez Niemców latem 1915 r. powstał w Wilnie międzypartyjny Komitet Polski. Prawicę w Komitecie stanowili ziemianie, centrum było endeckie i liberalne, lewicę zaś tworzyli demokraci i socjaliści. Komitet ten zdobył się 3 XI 1916 r. na proklamowanie mglistej zasady wspólnej państwowości Litwy z Polską. Demokraci, jak W. Abramowicz, uznawali jednak zasadę niepodzielności państwowej Litwy, socjaliści zaś przychylali się ku idei federacji polsko-litewskiej. Na początku 1917 r. Komitet Polski pod wpływem demokratów przyjął ostatni postulat związku państwowego Litwy z Polską, przez co odrzucono ideę niepodległości samej Litwy, ale też jednocześnie sprzeciwiano się państwowości polskiej na Litwie.
   Z Komitetem Polskim w Wilnie była w ciągłym kontakcie Komisja Litewska (L. Abramowicz i L. Wasilewski) polskiej Tymczasowej Rady Stanu. Komisja Litewska głosiła ideę unii, a na wypadek niepodległości Litwy żądała wydzielenia Wilna i polskich okolic z przyszłego państwa litewskiego i wcielenia ich do Polski.
   Na wieść o utworzeniu we wrześniu 1917 r. Taryby litewskiej Komitet Polski ogłosił sprzeciw wobec posunięć Litwinów, którzy uważają się za wyłącznych gospodarzy kraju, i zaprotestował przeciwko włączaniu Wilna do Litwy etnicznej.
   W początkach kwietnia 1918 r. wysłano z Warszawy z Komisji Litewskiej wskazówki Komitetowi Polskiemu w Wilnie, aby nie starał się on przeciwdziałać budowie państwa litewskiego, lecz żeby nawet czynnie współdziałał w tym, licząc na przyszłą unię. W Wilnie zalecenia te
275

wywołały oburzenia. Komitet Polski w kwietniu 1918 r. odrzucił propozycję współpracy z Tarybą, przedstawioną przez J. Vileiśisa, choć za porozumieniem była prawica ziemiańska i grupa demokratyczna z W. Abramowiczem. W Wilnie zwyciężyła endecka koncepcja połączenia części Litwy i Białorusi z Polską. W drugiej połowie 1918 r. w Wilnie zaczęła na wpół jawnie działać tak zwana samoobrona polska. Gotowała się ona do zbrojnej walki politycznej, która by przesądziła orężem spory polityczne na rzecz państwowości polskiej na Litwie. Ruchem tym kierował Polski Związek Niepodległościowy na Litwie, szukający oparcia w obozie Piłsudskiego. Wybór między Litwą, Polską a federacją polsko-litewską nie był łatwy dla społeczeństwa polskiego na Litwie, które miało w sobie silnie zakorzenione poczucie krajowości, a ku Polsce ciążyło swą kulturą i świadomością jedności narodowej. Rozstrzygnięcie przynależności państwowej Wilna i Wileńszczyzny, bez uszczerbku dla zamieszkujących ten kraj narodowości polskiej, białoruskiej i litewskiej, było nadzwyczaj trudnym zadaniem. Za łącznością Wilna z Litwą przemawiały głównie względy historyczne, gdyż Wilno było prastarą stolicą Litwy. Statystyka narodowościowa ludności świadczyła na korzyść Wilna polskiego. Przeciwko podziałowi kraju między Litwę, Polskę i Białoruś przemawiała jego zwartość jako jednolitego organizmu gospodarczego oraz ogromne przemieszanie etniczne ludności, przekreślające możność ścisłego rozgraniczenia obszarów językowych polskich od białoruskich i litewskich. Idea niepodzielności tego kraju i idea federacji w warunkach zaborczych dążeń ze strony burżua-zyjno-nacjonalistycznych kół rządzących w Polsce i Litwie nie mogły być urzeczywistnione.

XII. LITWA NIEPODLEGŁA MIĘDZY DEMOKRACJĄ A FASZYZMEM
(1918—1940)

L
WZROST NASTROJÓW REWOLUCYJNYCH W LITWIE
W 1918 ROKU	-I—/ITWA, podobnie jak i mnę nowo
powstałe w 1918 r. państwa europejskie — Polska, Finlandia, Estonia,
Łotwa, Czechosłowacja, Węgry, zawdzięcza swą niepodległość trzem
zwłaszcza czynnikom: klęsce militaryzmu niemieckiego w I wojnie
światowej, rewolucji socjalistycznej w Rosji oraz własnemu ruchowi
narodowowyzwoleńczemu. Bez żądań niepodległościowych wśród sa
mych Litwinów żadne deklaracje wielkich mocarstw nie wskrzesiłyby
Litwy jako samodzielnego państwa.
   W zaraniu niepodległości Litwa przeżyła trudny okres walki o władzę pomiędzy burżuazją a proletariatem. Wieści o zwycięskiej rewolucji socjalistycznej Rosji szybko rozpowszechniały się w Litwie. W cierpiących nędzę masach społeczeństwa litewskiego wzbudzały one silne nastroje radykalne, a u wielu wywoływały wręcz entuzjazm. Aczkolwiek trwająca w 1918 r. okupacja niemiecka uniemożliwiała siłom rewolucyjnym, w tym wileńskiej organizacji LSDP z F. Ejdukiewiczem na czele, rozwinięcie odpowiedniej działalności, to jednak wrzenie w Litwie narastało. Szczególnie poczęło ono przybierać na sile po pokoju brzeskim między Niemcami a Rosją Radziecką (3 III 1918 r.), kiedy to do Litwy zaczęli wracać masowo uchodźcy z Rosji, w tym wielu rewolucjonistów. W Wilnie w pierwszej połowie 1918 r. rozpoczęły się strajki ekonomiczne robotników, które w czerwcu zaczęły wyraźnie godzić w surowy reżim okupacyjny. Po lasach już od 1917 r. tworzyły się oddziały partyzanckie, złożone ze zbiegłych jeńców rosyjskich i miejscowej ludności. Potężny wpływ na rozwój nastrojów rewolucyjnych wywarła rewolucja w Niemczech (8 XI 1918 r.), która 10 XI 1918 r. stała się w Wilnie powszechnie znana i wywołała falę demonstracji politycznych. Demonstracje te jednoczyły pod czerwonymi sztandarami masy zrewolucjonizowanych, mających już dość wojny żołnierzy niemieckich z robotniczym i demokratycznym Wilnem. Jednakże powstała wówczas niemiecka Rada Żołnierska, opanowana przez elementy reakcyjne, rozpoczęła akcję represyjną, przywracając stare porządki w mieście. Siedliskiem rewolucji pozostał wszakże wileński Klub Robotniczy (przy
    
277
 

ul. Wroniej), określany jako „ognisko kiełkującego bolszewizmu". gdzie „sam wyraz »dyktatura proletariatu« wywoływał burzę oklasków i entuzjastyczne wołania", stwierdzał M. Rómer.
POWSTANIE LITWY RADZIECKIEJ
   Narastającą sytuacją rewolucyjną poczęli kierować litewscy lewicowi socjaldemokraci i komuniści, miejscowi i powracający z Rosji. Utworzone 10 X 1917 r. Centralne Biuro Litewskiej Sekcji SDPRR (bolszewików), prowadzone w Piotrogrodzie przez wybitnych rewolucjonistów V. Mickevićiusa-Kapsukasa i Z. Aleksę-Angarietisa, już od początku 1918 r. zaczęło wysyłać do kraju ludzi i literaturę celem zorganizowania partii komunistycznej. Zimą 1918 r. utworzona została wileńska grupa komunistyczna, a w marcu tego roku część byłej wileńskiej LSDP przekształciła się w Socjaldemokratyczną Partię Litwy i Białorusi, która 14 IX 1918 r. w porozumieniu z przedstawicielami Litewskiej Sekcji SDPRR (b) powołała do życia Komunistyczną Partię Litwy i Białorusi (zachodniej). Wreszcie 15 IX 1918 r. odbyła się konferencja organizacyjna litewskich komunistycznych organizacji na Su-walszczyźnie. Nowo powstające organizacje partyjne zwołały I Zjazd partii do Wilna na dzień l—3 X 1918 r. W zjeździe uczestniczyło 34 delegatów, reprezentujących blisko 800 członków partii. Zjazd przyjął rezolucję wzywającą do pójścia w ślady proletariatu rosyjskiego, do wzniecenia rewolucji proletariackiej na Litwie. Podobną uchwałę podjęła konferencja komunistów litewskich w Moskwie w końcu maja 1918 r. Ani zjazd, ani konferencja nie zajęły się jednak kwestią wciągnięcia mas chłopskich do udziału w przyszłej rewolucji.
   KPLiB w okresie od I Zjazdu do początku grudnia zdołała znacznie, bo 3- czy 4-krotnie, powiększyć swe szeregi. W samym Wilnie partia ta nie posiadała jednak więcej niż 250 członków i kandydatów. Z organizacji rejonowych najsilniejsza była szawelska, licząca 45 grup i około 480 członków. Nie bacząc na to, że w Wilnie działał rząd Tary-by, a obok niego powstały w 1915 r. Komitet Polski również gotował się do uchwycenia władzy, komuniści litewscy, zachęcani przez Komitet Centralny SDPRR (b), postanowili przyspieszyć wybuch rewolucji. Decyzja w tej sprawie zapadła na posiedzeniu KC KPLiB w dniu 8 XII 1918 r., na którym powołano do życia Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Włościański z Mickevićiusem-Kapsukasem na czele. Jednocześnie KC KPLiB przyjął zredagowany przez Mickevićiusa-Kap-sukasa manifest, z którego ogłoszeniem zwlekano do dnia 16 XII 1918 r. Manifest zapowiadał, że cała władza przechodzi odtąd w ręce rad robotniczych oraz rad mało- i bezrolnych chłopów; ogłaszał nacjonalizację ziemi, kolei żelaznych, poczt, fabryk, banków; ziemię należącą do wielkich właścicieli, bogatych chłopów, kościołów wraz z żywym i martwym inwentarzem przekazywał na własność rad robotniczych i chłopskich; wprowadził 8-godzinny dzień pracy; zapowiadał bezwzględną
278

walkę z kontrrewolucją i spekulacją; w kwestii narodowej manifest postanawiał, że wszystkie narodowości są sobie równe i mają prawo do posługiwania się własnym językiem w urzędach państwowych. W ogólności manifest podkreślał samodzielność państwową powstającej Litwy radzieckiej, choć jednocześnie zaznaczał, że w przyszłości będzie ona iść razem z Rosją Radziecką i innymi krajami, zmierzającymi do socjalizmu. W końcu manifest wzywał ludność do wstępowania w szeregi Czerwonej Armii Litewskiej Republiki Radzieckiej i do udziału w rewolucji.
   Polityka władzy radzieckiej na Litwie różniła się jednak od rewolucyjnych poczynań bolszewików rosyjskich pod dwoma względami, które niedługo miały w poważnym stopniu zaciążyć ujemnie na przyszłości młodego państwa. Po pierwsze, błędem było ogłoszenie nacjonalizacji ziemi, wskutek czego nowa władza radziecka nie zjednała sobie takiego poparcia wśród mało- i bezrolnego chłopstwa, jakiego można było spodziewać się po reformie agrarnej, oddającej ziemię w ręce chłopów. Po drugie, ogłoszono dobrowolny zaciąg do armii, zamiast ogłosić powszechną mobilizację. Przyczyną nierozwijania własnej armii był brak broni i wyekwipowania dla zgłaszających się ochotników. W danej chwili komuniści litewscy liczyli na pomoc zbrojną Rosji Radzieckiej, która dekretem z 22 XII 1918 r., podpisanym przez Lenina, u-znała niepodległą Litewską Republikę Radziecką, oświadczając jednocześnie, że udzieli „wszechstronnego poparcia rządowi radzieckiemu Litwy i jego wojsku w walce o wyzwolenie Litwy z jarzma burżuazji".
   Wileńska Rada Robotnicza, zebrana na posiedzeniu 15—16 XII 1918 r., poparta powszechnym strajkiem politycznym robotników wileńskich, po ostrych debatach z opozycyjnym Bundem przyjęła rezolucję, w której ogłosiła się za jedyną, najwyższą władzę w mieście. W ten sposób do rządów w Wilnie pretendowały już właściwie cztery władze: niemieccy okupanci, burżuazyjna Taryba, Komitet Polski i rewolucyjna Rada Robotnicza. Najmniej szans posiadała niepopularna w mieście Taryba, która też z chwilą odejścia wojsk niemieckich 1 X 1919 r. zbiegła do Kowna. Wówczas władzę w Wilnie przejęli Polacy, którzy przy użyciu dowodzonej przez gen. Wejtkę siły zbrojnej „samoobrony" rozgromili Wileńską Radę Robotniczą 2 I 1919 r. Jednakże już 5 I 1919 r. nadciągnęła Armia Czerwona (była to dywizja Pskowska przemianowana na Litewską) i opanowała Wilno. Wraz z postępami Armii Czerwonej umacniała się i rozszerzała na Litwie władza radziecka; w ręku Taryby pozostała właściwie tylko południowa Żmudź i Kowno z częścią Suwalszczyzny. Organa władzy radzieckiej tworzyły się natomiast po całej Wileńszczyźnie, na Suwalszczyźnie, w północnej Żmudzi. Gdzie tylko wkroczyły wojska bolszewików, tam od razu znajdowali się miejscowi i przybyli komuniści i organizowali rady, które zresztą powstawały po części i samorzutnie poza sferą opanowaną przez Armię Czerwoną. Na ogół wszakże władza radziecka zatrzymywała się na linii zajmowanej przez wycofujące się okupacyjne oddziały niemieckie.
279

   Wcielenie w życie zasad manifestu z 16 XII 1919 r. na podległych władzy radzieckiej terenach było trudne. Najłatwiejsza do urzeczywistnienia była zasada równouprawnienia narodowości, ale przecież nie na niej polegała istota rewolucji. Łatwiej też było przejąć fabryki i banki czy koleje żelazne niż przeprowadzić właściwe reformy rolne, które by nowej władzy zjednały poparcie mas. Niestety, do starych błędów w kwestii chłopskiej dodano jeszcze nowe. Konferencja KPLiB, odbyta 2 II 1919 r., postanowiła bowiem m.in., że zabrania się prowadzonej przez chłopów parcelacji dworów, a na wsi zaleca się tworzyć rady złożone wyłącznie z robotników rolnych itd.
UTWORZENIE LITEWSKO-BIAŁORUSKIEJ REPUBLIKI RADZIECKIEJ I JEJ UPADEK
   Konferencja KPLiB z 2 II 1919 r. wypowiedziała się zarazem, mając na uwadze jedność ideologii i celów proletariatu, za połączeniem Litwy radzieckiej z powstałą w grudniu 1918 r. Białoruską Republiką Radziecką. Ideę połączenia obu republik wysunął w końcu stycznia 1919 r. KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), licząc przy tym m.in. na to, że połączone państwo litewsko-białoruskie wpłynie na rozwój sytuacji rewolucyjnej w Polsce, a przede wszystkim, że okrzepnie ono wewnętrznie. Na I zjeździe Rad Białorusi w Mińsku 3 II 1919 r. zapadła uchwała o połączeniu obu republik, a 20 II 1919 r. podobne postanowienie powziął I zjazd Rad Litwy w Wilnie. Wreszcie 27 II 1919 r. na posiedzeniu rządów (centralnych komitetów wykonawczych, wybranych na zjazdach rad obu krajów), odbytym w Wilnie, nastąpiło proklamowanie Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Białorusi (zwanej w skrócie Litbelem). Na czele rządu nowej republiki stanął Mickevićius-Kapsukas. Ponadto w dniach 4—6 III 1919 r. na II Zjeździe KPLiB, obradującym wespół z II zjazdem KPB, odbytym w Wilnie, nastąpiło połączenie obu partii w jedną KPLiB, liczącą podówczas łącznie 17 636 członków. Przewodniczącym prezydium KC KPLiB został Mickevićius-Kapsukas, sekretarzem zaś W. Knorin.
   Młoda Republika Litewsko-Białoruska stanęła przed nadzwyczaj trudnymi zadaniami. Kraj znajdował się w rozpaczliwej sytuacji gospodarczej, gdyż przemysł i rolnictwo były przez długotrwałą wojnę i rabunkową gospodarkę Niemców zrujnowane. Wprawdzie Rosja i Ukraina radziecka pospieszyły z pomocą, dostarczając na Litwę i Białoruś nieco żywności i udzielając pożyczki pieniężnej, ale pomoc ta przychodziła właśnie za późno, bo głównie w maju—czerwcu 1919 r. A w tym czasie Litewsko-Białoruska Republika od szeregu tygodni znajdowała się już w stanie wojny z Polską i dni istnienia władzy radzieckiej w Litwie i zachodniej Białorusi były policzone. Polska bowiem oświadczeniem z 30 XII 1918 r. potraktowała wkroczenie wojsk radzieckich na Litwę jako „przejaw agresywności i imperializmu Rosyjskiego Rządu Sowieckiego", sama pretendując do historycznych ziem byłej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Niedługo potem, 5 II 1919 r., rząd osiągnął
280

tajne porozumienie z armią niemiecką, na podstawie którego Niemcy umożliwiały armii polskiej marsz na wschód, na Białoruś i Litwę. Wkrótce też Polska rozpoczęła działania wojenne skierowane przeciwko Armii Czerwonej. Rząd Litbelu na zlecenia Lenina pragnął uniknąć wojny z Polską, atoli jego deklaracja z 16 II 1919 r. o chęci pokojowego uregulowania sprawy granic z Polską (m.in. Białostocczyzny) została przez Polskę zignorowana. Wówczas rząd Litbelu 2 III 1919 r. wezwał ludność do obrony republiki, a następnie 8 kwietnia ogłosił stan wojenny. Mając jednak do dyspozycji przede wszystkim siły zachodniej Armii Czerwonej, przemianowanej 13 III 1919 r. na Armię Litewsko-Białoruską, rząd Litbelu nie był w stanie zapobiec szybkiej ofensywie polskiej. Polacy bowiem 2 marca zajęli Słonim, 5 marca Pińsk, wreszcie 19—21 kwietnia bez większej walki małymi siłami zdobyli Wilno i w końcu 8 sierpnia opanowali Mińsk. W ten sposób w przeciągu pół roku zbrojna wyprawa Polski na Litwę i Białoruś doprowadziła do unicestwienia władzy radzieckiej na tych ziemiach.
   Piłsudski wkraczając do Wilna 19 IV 1919 r. miał zamiar utworzyć rząd Litwy z Michałem Rómerem jako premierem i w ten sposób, stwarzając fakt dokonany, zmusić do uległości rząd Taryby. Jednakże Ró-mer swój udział w rządzie Litwy uzależnił od zgody Litwinów na koncepcję Piłsudskiego, zmierzającą do stworzenia federacyjnego państwa polsko-litewskiego. Po rozmowach w Kownie z przedstawicielami opozycji w rządzie, lewicowcami J. Vileiśisem i S. Kairysem 16— 18 IV 1919 r., widząc niechęć Litwinów do planów Piłsudskiego, R6-mer wycofał się. Wówczas Piłsudski zmuszony był poprzestać na głośnej odezwie z 22 IV 1919 r. Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której oświadczał, że chce im „dać możliwość rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych, tak jak sami sobie życzyć będziecie".
   Jednocześnie Piłsudski powołał do sprawowania władzy na Wileńszczyźnie tymczasowy zarząd cywilny z Jerzym Osmołowskim na czele, a Witolda Abramowicza mianował prezydentem miasta Wilna. W ten sposób stwarzał sobie możliwość rozwiązania kwestii litewskiej, nie zamykając drogi w żadnym kierunku.
   Zajęcie Wilna Litwini potraktowali jako polską okupację i zapowiedzieli, że dopóki Polska nie uzna Litwy w jej naturalnych granicach, dopóki Polacy nie zwrócą im Wilna, dopóty żadnej zgody z rządem polskim nie ma i być nie może.
   Tymczasem roczne rządy Osmołowskiego mało komu na Wileńszczyźnie przypadły do gustu. Większość ziemian uważała, że wojska polskie przyszły tu, by bronić ich majątków — tak stwierdzał Marian Kościałkowski. Półurzędowe sprawozdanie donosiło: „Bicie włościan jest na porządku dziennym, biją żandarmii i komendanci wojskowi, biją naczelnicy rewirów. Rekwizycje samowolne, połączone ze znęcaniem się nad ludnością i z nadużyciami, mają cechy otwartej grabieży... Rozgoryczenie ludności powiększa jeszcze bezwzględne postępowanie przy odbieraniu przedmiotów zagrabionych właścicielom ziems-
281

kim w okresie rządów bolszewickich". Osmołowszczyzna — bo tak nazwano ówcześnie ten okres w dziejach Wileńszczyzny — dała opłakane skutki. W wyniku masowych nadużyć, ograniczania praw mniejszości narodowych słabły coraz bardziej widoki na federację, rozpalały się nacjonalizmy.
UMOCNIENIE SIĘ LITWY BURŻUAZYJNEJ I JEJ ZATARG Z POLSKĄ 1919 ROKU
    Mimo niechętnych, a chwilami jawnie wrogich stosunków z Polską Litwa burżuazyjna swój dalszy, z górą dwudziestoletni byt państwowy zawdzięcza w dużej mierze Polsce. Wyprawa Piłsudskiego na Wilno w kwietniu 1919 r. doprowadziła bowiem do obalenia władzy radzieckiej na Litwie. Polska w ten sposób umożliwiła niechcący burżuazyjnemu rządowi Taryby zebranie sił na ratowanie i wzmocnienie swojej władzy. Rząd Taryby po ucieczce przed bolszewikami i Polakami z Wilna do Kowna zdecydował się, skutkiem nalegań lewicy, zwołać konferencję krajową 16—22 stycznia 1919 r., kiedy sytuacja jego była już krytyczna. Konferencja po wysłuchaniu sprawozdania rządowego udzieliła poparcia nowemu gabinetowi ministrów M. Sleżevićiusa.
   Rząd Sleżevićiusa począł usilnie zabiegać wokół stworzenia własnej regularnej ochotniczej armii. W dniu 16 II 1919 r. ogłosił on stan wojenny w Litwie, po czym rzucił pierwsze oddziały przeciwko nacierającej Armii Czerwonej. W walce z Armią Czerwoną Litwa zapewniła sobie do lata 1919 r. pomoc zbrojną armii niemieckiej, pozostającej za zgodą Ententy na Litwie. Rząd Sleźevićiusa otrzymał też od Rzeszy pożyczkę 100 mln marek na zakup broni i potrzeby państwa. Korzystając z ofensywy polskiej przeciwko Armii Czerwonej, w maju 1919 r. wojska litewskie wyparły czerwonoarmistów z Wiłkomierza i Poniewieża. Posiadając zaczątki własnej armii i mając do dyspozycji już organa terenowej administracji IV rząd litewski Sleżevićiusa i pierwszy prezydent Litwy A. Smetona (wybrany 4 IV 1919 r. przez Tarybę) mogli już poczuć się pewniej i przystąpić do umocnienia władzy. Rząd ten wszczął też energiczną akcję na konferencji pokojowej w Wersalu w sprawie Wilna, a jednocześnie w maju 1919 r. podjął rozmowy z Polską. Pertraktacje polsko-litewskie były bezowocne, gdyż Litwini nieustępliwie domagali się Wilna, a rząd polski żadną miarą nie zamierzał uczynić zadość postulatom litewskim. Polska bowiem zwracając Wilno Litwie traciłaby swój główny atut, za pomocą którego miała nadzieję skłonić Litwinów do koncepcji federacyjnego państwa polsko-litew-skiego. W tej sytuacji Piłsudski zdecydował się przy użyciu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) wywołać powstanie na Litwie. Powstańcy z udziałem paru polonofilskich Litwinów mieli wezwać na pomoc Polaków, obalić rządy Taryby i doprowadzić do połączenia Litwy z Polską. Udało się to na Suwalszczyźnie, gdzie w noc z 22 na 23 VIII 1919 r., w kilka godzin po opuszczeniu miasta Suwałki przez Niemców, powstańcy z POW zaskoczyli posterunki litewskie i następnie 26 sierpnia
282

zdobyli Sejny. Doszło w ten sposób do pierwszych krwawych starć pol-sko-litewskich. Natomiast na Litwie kowieńskiej spisek PO W został wykryty i w noc z 28 na 29 VIII 1919 r. nastąpiły liczne aresztowania Polaków w Litwie. Stosunki polsko-litewskie doszły wówczas do takiego napięcia, że w każdej chwili groziła wojna. Polska jednak pod naciskiem Anglii, pragnącej pozyskać silne wpływy w państwach nadbałtyckich, odstąpiła od planów wojennych, a nowy rząd litewski pojednawczego wobec Polski E. Galvanauskasa godził się na zawarcie z Polską konwencji kolejowych, pocztowych i telegraficznych. Do rozmów na temat konwencji jednak nie doszło w wyniku silnych sprzeciwów w społeczeństwie litewskim, które obawiało się wpływów polskich. W spór graniczny polsko-litewski na prośbę Litwy wdała się Rada Najwyższa Koalicji, która 8 XII 1919 r. zatwierdziła polsko-litewską linię demarkacyjną, wysuniętą przez marszałka francuskiego Focha 18 VII 1919 r. Linia ta biegła 12 km na zachód od linii kolejowej Dyna-burg—Grodno, a dalej Niemnem i Czarną Hańczą do granicy pruskiej, zostawiając Wilno i Suwałki po stronie polskiej. Linii tej, jako niekorzystnej dla siebie, Litwa nie uznała.
   Jesienią 1919 r. Litwa przeżyła ciężkie chwile. W czasie kiedy już wydawało się, że budowa niepodległej republiki litewskiej potoczy się mniej więcej normalnie, z terenu Łotwy 26 VII 1919 r. wtargnęły do Litwy zbrojne bandy białych Rosjan i przebranych w mundury rosyjskie Niemców, tzw. bermontczyków. Dowodzący nimi Bermont-Awa-łow ogłosił w imieniu carskiej Rosji walkę z bolszewikami. Bandy te, siejące mord i spustoszenie, w październiku zajęły Szawle, Birże i inne miejscowości. Przyszło siłą wypędzać je z kraju. Rząd polski ogłosił 13 października deklarację, iż „takiej chwili nie wykorzysta przeciw Litwinom" i że mogą oni spokojnie skoncentrować swe siły przeciwko napastnikom. W bitwie pod Radziwiliszkami 21—22 XII 1919 r. bermont-czycy zostali pobici na głowę. Resztki ich przepuszczono do Prus.
SEJM USTAWODAWCZY 1920 ROKU
   Na przełomie 1919 i 1920 r. zręby młodej państwowości litewskiej były już ugruntowane. Litwa została uznana de facto przez Anglię, Francję i szereg innych państw. Piąty z kolei rząd litewski E. Galvanaus-kasa po uśmierzeniu buntu części wojskowego garnizonu w Kownie (21—23 II 1920 r.) na tyle już umocnił władzę w kraju, że mógł zarządzić przeprowadzenie powszechnych wyborów do sejmu ustawodawczego. Wybory odbyły się 14—16 IV 1920 r. W wyborach udział wzięły prawie wszystkie litewskie partie polityczne i mniejszości narodowe, oprócz komunistów, którzy je zbojkotowali i zamyślali zdobyć władzę inną drogą.
    Od 1919 r. działało w Litwie sześć ugrupowań politycznych: Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (jej przywódcy to M. Krupavićius, A. Stulginskis i inni) oraz jej oddziały — Związek Gospodarzy i Fede-
283

Aleksandras Stulginskis, drugi prezydent Litwy
racja Pracy, mająca przyciągać do chadecji robotników; Partia Postępu Narodowego (tzw. „Pażanga"), przewodzona przez A. Smetonę i A. Yoldemarasa; obie te partie stanowiły prawicę, cechował je ostry nacjonalizm. W skład centrum wchodziły: Partia Socjalistów-Ludowców--Demokratów Litwy (M. Ślężevićius, K. Grinius i inni) oraz Związek Chłopski (E. Galvanauskas). Lewicę litewską stanowiła LSDP (S. Ka-irys, K. Bielinis i inni) oraz stanowczo odcinająca się od socjaldemokratów, nielegalnie działająca KPL, najmniej zresztą liczna.
   Wybory 1920 r. były wstępnym sprawdzianem dążeń i opinii społeczeństwa litewskiego. Odbywały się one w chwili, kiedy potężna fala nastrojów rewolucyjnych już opadła, ale pozostawiła po sobie niezatarte pragnienie swobód demokratycznych i głębokich refprm społecznych. Nadzieje na lepsze były tak silne w społeczeństwie litewskim, że kto nie poszedł za hasłami postępu lub nie uciekł się do demagogii walki o postęp, ten przepadł. Chadecja wbrew oczekiwaniom, mimo usilnej agitacji rozpolitykowanych proboszczów, w Litwie — tym kraju krzyżów i świątków, zdobyła znikomą tylko większość; 59 mandatów na 112. Całkowitą klęskę ponieśli nacjonaliści spod znaku „Pażangi". Nie tylko prezydent Smetona, ale nawet „apostoł odrodzenia litewskiego", Basanavićius, przepadli z kretesem w wyborach, a „Pażanga" nie uzyskała ani jednego miejsca w sejmie. Ludowe centrum okazało się dość wpływowe: socjaliści-ludowcy uzyskali 9 mandatów. Związek Chłopski 20, Socjaldemokraci otrzymali 13 miejsc, Związek Ludzi Pracy 1; reszta przypadła mniejszościom narodowym: Żydzi 6 mandatów, Polacy 3, Niemcy 1.
284

   Zwołany w maju sejm ustawodawczy powołał na stanowisko prezydenta jednego z liderów chadecji, Aleksandra Stulginskisa. Nowy rząd utworzył jednak ludowiec Kazys Grinius. Sejm obwieścił, że Litwa będzie republiką demokratyczną, uchwalił tymczasową konstytucję, ogłoszoną 10 VI 1920 r. Sejm zatwierdził też rozpoczętą przez rząd w połowie 1919 r. reformę rolną i zajął się opracowaniem szczegółowej ustawy o jej przeprowadzeniu.
KONFLIKT POLSKO-LITEWSKI O WILNO W 1920 ROKU
   W 1920 r. z całą ostrością rozgorzał na nowo konflikt polsko-litew-ski o Wilno. W sporze z Polską Litwa znalazła poparcie w Rosji Radzieckiej, która notą z 12 IV 1920 r. uznała Litwę de facto. Po dłuższych rokowaniach 12 VII 1920 r. w Moskwie został zawarty traktat pokojowy między Litwą a Rosją Radziecką. Na mocy tego traktatu Litwa miała otrzymać Wilno, Grodno i Lidę, aktualnie znajdujące się pod zarządem radzieckim. W dniu zawarcia traktatu litewsko-rosyjs-kiego KC KPL wydał odezwę do proletariatu Litwy, w której nawoływał do obalenia rządu burżuazyjnego w Kownie i do ustanowienia władzy radzieckiej na Litwie. Była to więc zapowiedź nowej rewolucji proletariackiej na Litwie, którą komuniści litewscy (Z. Angarietis i V. Ka-psukas) zamierzali wywołać z pomocą Armii Czerwonej, popierającej ich działalność w Wilnie i na Wileńszczyźnie.
   Tocząca się w 1920 r. wojna polsko-rosyjska pokrzyżowała jednak zarówno sprawę objęcia Wilna przez rząd kowieński, jak i udaremniła zamiar wywołania rewolucji socjalistycznej w Litwie.
   Polska, pragnąc w toczącej się wojnie zapewnić sobie neutralność Litwy, 4 VII 1920 r. uznała państwo litewskie, ale tylko de facto, przez co zachowywała prawo wysunięcia roszczeń terytorialnych. Nieco później jednak, pod wpływem niepomyślnego przebiegu wojny z Rosją Radziecką, Polska na międzynarodowej konferencji w Spaa 10 VII 1920 r. pod naciskiem Anglii zrezygnowała warunkowo z Wilna na korzyść Litwy, oddając ostateczną decyzję w tej sprawie w ręce państw Ententy.
   Armia Czerwona po odparciu wiosennej ofensywy polskiej przystąpiła do wielkiego natarcia, 14 VII 1920 r. zajęła Wilno i wkrótce podeszła aż pod Warszawę. Przybyli do Wilna wraz z Armią Czerwoną przywódcy KPL, Angarietis i Kapsukas, nie znaleźli jednak dość czasu i możliwości na przygotowanie zbrojnego powstania przeciwko Litwie burżuazyjnej. W połowie sierpnia bowiem nastąpiła zaskakująca kontrofensywa polska. Powstaniu zbrojnemu komunistów na Litwie sprzeciwił się 20 VIII 1920 r. Lenin. W odpowiedzi na naglący telegram V. Kapsukasa z 19 sierpnia Lenin stwierdził, że „chwila jest obecnie bezwarunkowo nieodpowiednia, dopóki cofamy się pod Warszawą". Radził jednak komunistom litewskim, by pracę przygotowawczą do powstania kontynuowali „ostrożniej i systematyczniej", ale było już za późno.
285

   Korzystając z nie zorganizowanego odwrotu rozbitych oddziałów Armii Czerwonej Litwini 23 sierpnia ogłosili stan wojenny, zajęli Świę-ciany, skierowali swe oddziały na Suwalszczyznę, a potem zgodnie z traktatem z 12 lipca i umową z 6 sierpnia z rządem radzieckim zajęli 26 sierpnia Wilno. Niedługo jednak rząd litewski przebywał w Wilnie, gdzie rozsądnie usiłował zjednać sobie przychylność społeczeństwa polskiego. Podczas szybkiego parcia wojsk polskich na wschód dyplomatyczny spór o granice przekształcił się znowu w zbrojny konflikt polsko--litewski. W końcu września 1920 r. oddziały polskie zaatakowały Litwinów w rejonie Sejn, rozbiły ich siły i poprzez terytorium litewskie wyszły na most na Niemnie pod Druskiennikami. Polacy tłumaczyli, że manewr ten był koniecznością, narzuconą przez wojnę z Rosją, ale światowa opinia była rozjątrzona agresywnymi poczynaniami Polski. Toteż pragnąc zatrzeć wrażenie, jakie wywarło na zagranicy uderzenie polskie na wojska i ziemie litewskie, rząd polski 26 września zaproponował Litwie podjęcie negocjacji w Suwałkach. Litwa odpowiedziała szybko i chętnie przystała na rozmowy. Bezpośrednie rokowania pol-sko-litewskie w Suwałkach 30 IX—7 X 1920 r. doprowadziły do zawarcia tymczasowego porozumienia: ustalono linię demarkacyjną od granicy pruskiej wzdłuż linii Niemen—Orany—Ejszyszki—Bastuny. Urwanie linii na Bastunach oznaczało w istocie, że Polska nie zrzeka się pretensji do pozostającego w rękach litewskich Wilna.
„ŻELIGIADA"
   Zdawało się, że konflikt polsko-litewski zostanie już rozwiązany drogą pokojową, gdy oto 7 X 1920 r. w dniu podpisania w Suwałkach polsko-litewskiej umowy, zaczęto w Wilnie mówić o spodziewanym marszu na Wilno polskiej dywizji litewsko-białoruskiej. Następnego dnia wśród Litwinów w Wilnie wybuchła panika i nakazano ewakuację. Okazało się, że stojący na czele litewsko-białoruskiej dywizji gen. L. Żeligowski „zbuntował się" przeciwko rządowi polskiemu, wypowiedział posłuszeństwo naczelnemu dowództwu i pomaszerował na Wilno. Dnia 9 X 1920 r. (datę tę obchodzono później w Litwie jako dzień żałoby narodowej) gen. Żeligowski bez większego rozlewu krwi zajął Wilno. Po opanowaniu Wileńszczyzny gen. Żeligowski ogłosił utworzenie tzw. Litwy Środkowej jako niezależnego państwa. Władzę zwierzchnią w Litwie Środkowej sprawował sam gen. Żeligowski, a do pomocy powołał Tymczasową Komisję Rządzącą, której przewodniczył W. Abramowicz. O przyszłości tego tworu państwowego miał zdecydować wybrany przez ludność sejm.
   Zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego, jak stwierdzał sam Pił-sudski, spotkało się „z odporem Europy tak gwałtownym i tak silnym, jak żaden inny", ponieważ robiło ono nieodparte wrażenie jawnej agresji polskiej. Piłsudski, wytrawny gracz polityczny, mistrz polityki faktów dokonanych, zdawał sobie sprawę, że wobec wiążących umów międzynarodowych w Spaa i Suwałkach Polska nie wejdzie do jego
286

ukochanego miasta inaczej, jak tylko pod postacią ślepo oddanego mu „zbuntowanego" generała. Prawda o zajęciu Wilna, przez kilka lat starannie ukrywana przed światem, wyszła na jaw dopiero w 1923 r. Pił-sudski wówczas publicznie w Wilnie oświadczył, że gen. Żeligowski zajmując Wilno „działał pod moim dowództwem i z mojego wyraźnego polecenia". Wyznanie to uczynił Piłsudski dopiero wówczas, kiedy Sejm Wileński 20 II 1922 r. powziął już był uchwałę o złączeniu ziemi wileńskiej z Polską i kiedy sejm polski uchwałę tę 24 III 1922 r. zatwierdził.
LITWA W WALCE O WILNO
   Zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego w 1920 r. i późniejsze wcielenie Wileńszczyzny do Polski w 1922 r. nie tylko przekreśliły wszelkie nadzieje na porozumienie polsko-litewskie, ale i stworzyły groźbę dla pokoju w Europie. Litwa nie pogodziła się nigdy z zaborem Wilna. Początkowo próbowała odpowiedzieć na „Żeligiadę" zbrojną akcją, choć wiedziała, że za Żeligowskim kryje się Polska Piłsudskiego. W końcu sierpnia 1920 r. Litwa posiadała około 60 tys. żołnierzy, z tego 25 tys. zdolnych do boju bagnetów, 500 szabel, 300 karabinów maszynowych, 44 działa, 12 samolotów, 4 samochody pancerne i 3 pociągi pancerne. Generał Żeligowski po ogłoszeniu mobilizacji w Litwie Środkowej dysponował na koniec 1920 r. armią złożoną z blisko 59 tys. ludzi. Siły obu stron były więc dość wyrównane, z tym że wojska Żeligowskiego posiadały przewagę doświadczenia bojowego, ale szerzyła się w nich demoralizacja i dezercja.
   W końcu października 1920 r. wojska litewskie przeszły do aktywnych działań przeciwko gen. Żeligowskiemu. Litwini stoczyli zwycięską bitwę pod Giedrojciami, ale dalsze ich posuwanie się naprzód zostało powstrzymane przez interwencję Ligi Narodów. Liga ta, powołana do życia w 1919 r. przez zwycięską Ententę, miała czuwać nad zachowaniem pokoju na świecie. Uchwałą z dnia 29 X 1920 r. Liga Narodów postanowiła rozstrzygnąć konflikt polsko-litewski poprzez plebiscyt na obszarach spornych. Rada Ligi Narodów zaleciła zawarcie rozejmu między Litwą a Litwą Środkową. Rozejm ten miał wejść w życie 21 XI 1920 r. Jednak 17 listopada wojska gen. Żeligowskiego rozpoczęły natarcie na Szyr-winty—Giedrojcie—Dubinki. Choć brygada kawalerii dotarła zagonem aż pod Kiejdany, ofensywa wojsk gen. Żeligowskiego utknęła. Przeciw-uderzenie litewskie gen. S. Żukauskasa, wyprowadzone 19 listopada w rejonie Szyrwinty—Giedrojcie, doprowadziło w ciągu trzech dni walk do odbicia tych miejscowości. Liga Narodów wydała polecenie przerwania walk z dniem 21 listopada i wycofania wojsk obu stron poza neutralny 6-kilometrowy pas wzdłuż linii rozejmowej. Ponieważ rządy polski i litewski nie doszły do porozumienia w sprawie plebiscytu (którego wcale nie chciały, bądź pragnęły przeprowadzić go w sposób dla siebie najkorzystniejszy), Liga Narodów zaproponowała obu państwom wspólne rokowania pod przewodnictwem belgijskiego polityka P. Hymansa.
287

KRYZYS DEMOKRACJI LITEWSKIEJ 1923—1926
   Litwa po utracie Wilna uważała, że znajduje się w stanie wojny z Polską. W kraju nadal panował stan wojenny, bardzo dogodny dla sprawującej władzę chrześcijańskiej demokracji. Partia ta w dążeniu do utrwalenia swoich rządów i złamania opozycji nie przebierała w środkach. Toteż policyjne rządy chadecji coraz bardziej odbiegały od tych wzorów demokracji, które wskrzeszone państwo litewskie wybrało sobie za model przy uchwalaniu konstytucji w 1922 r. Litwini nie mieli za sobą ani tradycji państwowych, ani dobrych przykładów trudnej sztuki rządzenia narodem. Toteż zbyt wiele było w Litwie biurokratycznego śmiecia szkoły carsko-rosyjskiej. Konflikt z Polską zrodził wśród Litwinów niesłychanie wybujały nacjonalizm — typowy zresztą dla młodych narodów — i wręcz chorobliwe uprzedzenie do wszystkiego, co polskie. Jednocześnie zwalczanie sił rewolucyjnych tworzyło wielką demagogię społeczną, bez której nie mogły się obejść koła rządzące, o ile zamierzały sprawować władzę, gdyż masy ludowe należało czymś pozyskać.
   Partia chrzęści]ańsko-demokratyczna stopniowo jednak traciła zaufanie swoich wyborców. Na spadek jej popularności w społeczeństwie wpłynęły policyjne metody rządzenia przy utrzymywaniu stanu wyjątkowego, niepowodzenia rządu w konflikcie z Polską i afery gospodarcze, kompromitujące wielu działaczy chadeckich. Już w wyborach do I sejmu z 1922 r. chadecja straciła absolutną większość, gdyż uzyskała ona 38 mandatów na 78. Wybory do II sejmu w 1923 r. przyniosły wszakże tej partii sukces: 40 mandatów na 78. Ostatnie demokratyczne wybory do III sejmu, które odbyły się w maju 1926 r., zakończyły się wielką klęską chadecji. Zdobyła ona tylko 30 miejsc na 85. Zwycięstwo przypadło wówczas ludowcom (którzy w 1922 r. zdążyli już odrzucić jako zbyteczną nazwę „socjaliści") — 22 mandaty, i socjaldemokratom — 15 miejsc. Narodowcy z „Pażangi" otrzymali 3 miejsca. Nowym prezydentem Litwy został przywódca ludowców K. Grinius, drugi zaś lider tej partii, M. Ślężevićius, w porozumieniu z socjaldemokratami utworzył rząd centro-lewicowy. Rząd Sleżevićiusa zniósł trwający od 1919/1920 r. stan wojenny, ogłosił amnestię i przedłużył pakt nieagresji (zawarty w ramach traktatu pokojowego 1920 r.) ze Związkiem Radzieckim. Zniesiono zakaz zgromadzeń i zebrań pod gołym niebem, uchwalono nową ustawę prasową, na mocy której nie władza administracyjna, lecz tylko sąd mógł zarządzić konfiskatę bądź zawieszenie czasopisma, zniesiono karę śmierci za przestępstwa cywilne, przeprowadzono redukcję etatów w aparacie państwowym oszczędzając na wydatkach administracyjnych. Zaczęły wychodzić komunistyczne gazety. Likwidowano bezrobocie uruchamiając roboty publiczne. Zakazano policji interwencji podczas strajków. Zdawało się, że Litwa zdoła wreszcie urzeczywistnić demokratyczny porządek społeczny, że zapanuje w niej ład i praworządność, że kroczyć będzie drogami postępu. Najbliższa przyszłość rozwiała te złudzenia.
W drugiej połowie 1926 r. na Litwie ujawnił się ostry kryzys demo-
288

Kazys Grinius, trzeci prezydent Litwy
kracji parlamentarnej. Ludowcy nie mieli w sejmie większości i szukali poparcia socjaldemokratów, z którymi razem mieli w sejmie 37 głosów. Opozycja, złożona z chadecji i narodowców, posiadała 33 głosy. W tych warunkach o utrzymaniu się rządu mogły decydować mniejszości narodowe: Niemcy kłajpedzcy 6 głosów, Polacy 4 i Żydzi 3 oraz drobna Partia Gospodarzy 2 głosy. System wielopartyjny przy takim układzie sił i przy wszechwładzy sejmu czynił władzę wykonawczą niezdatną do sprawowania rządów. Sejmowładztwo, ongiś jedna z najważniejszych przyczyn upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej Obojga Narodów, rozpanoszyło się (i to konstytucyjnie) w Litwie, a także we współczesnej Polsce. Rozwydrzona opozycja chadecka, na której czoło wybijał się uzdolniony i niebezpieczny jako przeciwnik ks. M. Krupavićius, podnosiła głowę. Uciekała się ona do zatwardziałej obstrukcji obrad, usiłowała udaremnić uchwalenie nowych, postępowych ustaw. „W sejmie skandale, awantury, stronnictwa się gryzą" — pisał z goryczą w 1926 r. profesor uniwersytetu w Kownie, znany M. Rómer. „Trudno sobie wprost wyobrazić — dodawał on w swoim »Dzienniku« — jakie byłoby współżycie państwowe Wilna z Litwą, gdyby ono nie było od Litwy oderwane, cóż by było, gdyby w skłóconym sejmie litewskim zasiadała obok Litwinów liczna i zwarta ława posłów polskich z Wileńszczyzny?" Wyjściem z kryzysu były albo „rządy ulicy", czyli dyktatura proletariatu, albo dyktatura burżuazji. Korzystając ze słabości sił lewicowych, reakcja — solidarnie występujący chadecy i narodowcy — poczęła skrycie gotować się do zamachu stanu. Zaczęła też grozić oświadczając w gazecie chadeckiej „Darbininkas", że należy „gorliwie śledzić całą
289
19 — J. Ochmański. Historia Litw v

zgubną robotę dzisiejszych władców Litwy, ażeby w bliskim już dniu sądu móc im odpowiednio zapłacić". Pisano też, że dojdzie do wojny domowej, bo rząd zmierza do bolszewizacji czy też — jak twierdzili jeszcze inni — polonizacji kraju.
   Silniejsze od chadecji wpływy w wojsku posiadali narodowcy. Przyciągnęli oni do siebie wielu młodszych oficerów swą ideologią nacjonalizmu, hasłem silnej armii i rządów mocnej ręki. Konspiracyjny spisek wojskowych zawiązał się we wrześniu 1926 r. i szybko rozprzestrzenił się. Majowy zamach stanu J. Piłsudskiego w Warszawie wpłynął krzepiąco na poglądy i ducha bojowego wtajemniczonej w spisek kadry oficerskiej. Opozycja w sejmie wzmagała swe napaści na rząd, który zaczynał tracić pewność siebie, tym bardziej że socjaldemokraci poczęli odmawiać dalszej współpracy, sami zaś ludowcy rozbili się na dwa ugrupowania.
   Rząd ludowców zlekceważył doniesienie policji z 16 X 1926 r. o spisku wyższych oficerów, powiązanych z opozycją. Na próżno też przestrzegali przed faszystowskim przewrotem działający na wpół legalnie komuniści. Głos przestrogi tej partii, mającej w 1926 r. nieco więcej niż 500 członków (z tego część siedziała do maja tego roku w więzieniach) i zwalczającej zarówno klerykałów, ludowców, jak i socjaldemokratów, znajdował zrozumienie tylko w masach robotniczych, np. podczas demonstracji robotniczej w Kownie 13 VI 1926 r.
FASZYSTOWSKI PRZEWRÓT GRUDNIOWY 1926 ROKU
   W nocy z 16 na 17 XII 1926 r. spiskowcy pod przewodem majora P. Plechavićiusa, pociągnąwszy za sobą część wojska, opanowali Kowno. Prezydent Grinius i premier Ślężevićius po krótkim wahaniu się ustąpili, otrzymawszy na papierze gwarancje zamachowców, że porządek konstytucyjny zostanie zachowany.
   Zamach stanu dokonany został pod hasłami „stłumienia bolszewiz-mu" i przeciwstawienia się „zachłannym dążeniom obcych narodowości w kraju" — czyli Polaków i Żydów. Aresztowani kierownicy KPL (dopiero co wypuszczeni z więzienia), K. Pożela, J. Greifenbergeris, K. Giedrys, R. Ćarnas, zostali wkrótce rozstrzelam, 27 XII 1926 r. Zwycięscy spiskowcy złożyli władzę w ręce A. Smetony. Nowym premierem został A. Yoldemaras. Obaj oni byli gorącymi wyznawcami modnego wówczas w niektórych kręgach burżuazji europejskiej faszyzmu. Po Italii, w której B. Mussolini zagarnął władzę w 1922 r., i w Polsce, rządzonej po przewrocie majowym 1926 r. przez Piłsudskiego, Litwa była trzecim w Europie krajem, który dokonał zwrotu w kierunku faszyzmu. Później faszyzm zwyciężył w Portugalii (1928), w Niemczech po dojściu Hitlera do władzy (1933), w Łotwie po przewrocie K. Ulmanisa 1934 r. i na koniec w Hiszpanii po krwawej wojnie domowej 1936—1939.
    Cała zagranica przyjęła przewrót litewski niechętnie. Jedynie faszystowskie Włochy nie kryły zadowolenia dla drugiej „młodej siły" w Europie.
290

   Wszędzie, gdzie faszyści przechwytywali władzę, powstawał autorytatywny system rządzenia, oparty na woli „wodza". System ten w atmosferze niesłychanie rozwiniętego kultu wodza pozbawiał znaczenia władzę ustawodawczą (sejm, parlament), a rządy powierzał wybranej elicie, opartej na sile wojskowej. Nieodłączne od faszyzmu hasła nacjonalistyczne i demagogia społeczna jednały reżimowi liczne rzesze fanatycznych wyznawców i zwolenników.
   Smetona, okrzyknięty przez swą partię Związek Narodowców Litewskich (Lietuviu Tautininku Sąjunga, założony w 1924 r.) „wodzem narodu" i obrany prezydentem 19 XII 1926 r. przez sejm, w którym nie było quorum, był działaczem wybitnym, ale haseł społecznych nigdy nie brał poważnie. Zawsze był nacjonalistą, któremu ideały demokracji były obce. Pragnął on przekształcić Litwę w państwo „demokracji arystokratycznej". Ten system rządów miał być syntezą idei przewodnictwa i idei przedstawicielstwa narodowego. Przewodniczyć narodowi miał oczywiście przywódca partii „tautininków" — „wódz narodu", a jego zwolennicy mieli tworzyć reprezentację narodu, posłuszną woli wodza.
FASZYZACJA LITWY 1927—1938
   Litewscy narodowcy (tautininkai) rozpoczęli swe reformy od łamania praworządności i konstytucji 1922 r. Wprowadzili natychmiast stan wojenny i uciekli się do represji aresztując około 300 osób, ferując wyroki śmierci i kary długoletniego więzienia. Sejm, wybrany w 1926 r., został przez nich następnego lata rozwiązany, gdyż od chwili, kiedy wyraził w kwietniu 1927 r. wotum nieufności dla rządu Yoldemarasa, okazał się zawadą dla dalszych „reform". Nowym ciałem ustawodawczym stała się od 1928 r. Rada Stanu, której członkowie pochodzili z nominacji. Rada ta, którą w Kownie zwano radą „siedmiu braci śpiących", na polecenie rządu przygotowywała dekrety lub ustawy i zajmowała się kodyfikacją prawa.
   Demokratyczna, wzorowana na konstytucji polskiej 1921 r., konstytucja litewska 1922 r. została rychło zamieniona przez nową, ogłoszoną w maju 1928 r. Konstytucja 1928 r. stanowiła, że prezydent może usunąć gabinet ministrów, że ma prawo wydawania dekretów, gdy nie obraduje sejm (a sejm nie obradował aż do 1936 r.), że jest najwyższym zwierzchnikiem armii. Z chwilą, kiedy zbrojne ramię państwa i podpora dyktatorskiego reżimu — wojsko, zostało poddane prezydentowi, mógł on sięgnąć już po pełnię władzy. Początkowo bowiem po przewrocie 1926 r. na Litwie panowała „dyktatura bez dyktatora". Władzę dzielili Smetona i Yoldemaras. Dopiero we wrześniu 1929 r. Smetona zmusił swego długoletniego współpracownika Yoldemarasa do ustąpienia. Yoldemaras zdradzał bowiem wyraźne zapędy dyktatorskie, a Smetona, który uważał się za właściwego „wodza narodu", nie zamierzał ustępować. Nowym premierem Smetona mianował swego szwagra J. Tubelisa.
297

Smetona (przemawia) i Yoldemaras (z lewej z cylindrem) podczas jednej z uroczystości państwowych, jeszcze razem
   Po rozpuszczeniu sejmu reżim Smetony, nie skrępowany już oficjalną opozycją, pozbył się też swego chwilowego sojusznika — kleryka-łów. W pierwszej chwili po zamachu 1926 r. chrześcijańscy demokraci, którzy nie mogli przeboleć klęski wyborczej, udzielili Smetonie silnego poparcia. W zamian jednak domagali się ogłoszenia nowych wyborów i większego udziału w rządzie. Gdy żądania te zostały przez „tautinin-ków" odrzucone, chadecja przeszła wzorem ludowców i socjaldemokratów do stanowczej opozycji wobec rządu, ale oświadczała przy tym, że chodzi jej głównie o pogodzenie zasady władzy autorytatywnej z zasadą swobód demokratycznych. Była to próba zjednania „tautinin-ków". Ci jednak, nie będąc zmuszonymi do dzielenia władzy, nie zamierzali wcale iść na współpracę, a nawet przeciwnie: wszczęli ostrą nagonkę na klerykałów. W 1931 r. rozpoczął się konflikt rządu Smetony z klerem i chadecja. Prasa rządowa gwałtownie zaatakowała chadecję twierdząc, że katoliccy działacze organizują tajne wywrotowe stowarzyszenia i rozpowszechniają pamflety antyrządowe. Z kolei kler zarzucił rządowi walkę z kościołem. Mimo tarć z chadecja do 1935 r. Smetona rządził krajem bez głębszych wstrząsów. Pucz w Taurogach 9 IX 1927 r., wywołany w obronie demokracji przez kilku byłych posłów do sejmu (socjaldemokratów i ludowców), został w tym samym dniu zdławiony, a w innych miejscowościach, jak w Olicie, zduszony w zarodku.
   W nocy z 6 na 7 VI 1934 r. w Kownie wybuchł bunt wojskowych. Przez długie godziny sytuacja Smetony i jego reżimu wyglądała bardzo niepewnie. Spiskowcy, związani ze skrajnym odłamem faszystowskim, przewodzonym przez ambitnego profesora historii A. Yoldemarasa, wahali się jednak. A kiedy działający w ich imieniu szef sztabu generalnego, gen. P. Kubiliunas, otoczył wojskiem pałac prezydenta i zażądał postawienia Yoldemarasa na czele rządu, Smetona po prostu odmówił. Oszołomiony stanowczym sprzeciwem prezydenta, gen. Kubiliunas za-
292

wrócił wojsko do koszar, a sam odjechał po — dalsze instrukcje, gdyż takiego obrotu sprawy nie przewidywał. Pozwoliło to Smetonie opanować sytuację i uwięzić Yoldemarasa oraz gen. Kubiliunasa. Reżim Smetony w tych latach i później wzmógł represje wobec przeciwników politycznych. Zapełnione były nimi nie tylko więzienia, ale i obozy koncentracyjne, np. osławiony obóz w Worniach. Siedzieli w nich na równi z komunistami także działacze klerykalni.
   Składnikami i oporą reżimu autorytatywnego Smetony były: 1. Związek Narodowców Litewskich, 2. organizacje narodowe i gospodarcze. Pierwszy miał umacniać jedność narodu w myśl hasła: „Jedność narodu potęgą Litwy" („Tautos vienybe — Lietuvos galybe), drugie zaś rozwijać jego dobrobyt. Założenia ideowo-programowe Związku Narodowców, kształtując się od czasu jego utworzenia w 1924 r., sformułowane zostały dopiero w końcu 1933 r. Miał on charakter organizacji bardziej kulturalnej niż politycznej, gdyż jego zadaniem była troska o wychowanie narodowe społeczeństwa, miał strzec i umacniać litew-skość. Smetona bowiem głosząc zasadę wodzowstwa tak ustawił swą partię, by spełniała ona tylko rolę doradczą wobec władzy państwowej, a nie kierowniczą. W 1932 r. Związek Narodowców liczył około 9 tys. członków, a w 1938 r. niespełna 15 tys. Masową organizacją więc nie był. Opierał się głównie na zamożniejszym chłopstwie (52% członków) i inteligencji (40%). Swe wpływy na młodzież Związek Narodowców rozciągał za pośrednictwem organizacji Młoda Litwa, założonej w 1927 r. Do rzędu organizacji narodowych zaliczał się przede wszystkim wcale liczny paramilitarny Związek Strzelców Litewskich (Lietuvos Śauliu Są-junga), założony w 1919 r., a grupujący ponad 62 tys. członków (w 1940 r.). Wśród młodzieży studenckiej działała korporacja Neo-Lit-huania.
   Filarem, podtrzymującym rządy Smetony, była oczywiście policja, zwana do 1924 r. milicją. Dzieliła się ona na publiczną, czyli porządkową, kryminalną, pograniczną, wodną i kolejową. Na nadzwyczajny wypadek trzymano w Kownie dobrze wyposażoną rezerwę policji. Według ustawy z 1934 r. w całej Litwie miało być 1555 policjantów służby publicznej, 2022 w służbie pogranicznej oraz 184 na kolei, wodach i w rezerwie. Brak danych o etatach policji politycznej i kryminalnej.
   Postrachem Litwy stała się zorganizowana w 1919 r. i różnie nazywana policja polityczna, pospolicie zwana „żvalgyba". Zajmowała się śledzeniem i zwalczaniem ruchów wywrotowych w kraju, obcym wywiadem na Litwie, a głównie tępieniem ruchu rewolucyjnego i za Smetony — partii opozycyjnych. Nieraz uciekała się ona do prowokacji i terroru wobec więźniów.
   Niezależnie od „żvalgyby" opozycję zwalczała założona na przełomie 1927 i 1928 r. terrorystyczna, zakonspirowana organizacja „Żelazny Wilk". Pozostawała ona na usługach Yoldemarasa, toteż Smetona rozwiązał ją w 1930 r. „Żelazny Wilk" działał jednak dalej w konspiracji aż do II wojny światowej.
    Mimo wszystko liczba przestępstw rosła: w 1931 r. zarejestrowano 57 616 przestępstw, a w 1937 r. już 82 682.
293

    Reżim Smetony jako główną obok policji podporę swej władzy wynosił wysoko w hierarchii społecznej warstwę urzędników. Rozbudowując administrację państwową Smetona określał warstwę biurokratyczną jako „sól narodu". Naczelnicy powiatów i gmin urośli do rangi orędowników i przewodników narodu w przekazywaniu masom poczynań i idei rządu, traktowano ich jako krzewicieli litewskości i państwowości. Oni to mieli kształtować zbiorową wolę społeczeństwa i kierować nią wedle wskazań „wodza narodu". W praktyce, traktując obywateli jako bezwolną masę, drażnili częstokroć ludność usiłując, często w sposób całkiem nieroztropny, regulować nawet te dziedziny życia, które w żaden sposób nie mieściły się w kompetencjach administracji. Np. naczelnik powiatu kowieńskiego w 1933 r. zobowiązywał mieszkańców do przestrzegania higieny osobistej i szczegółowo w swoim zarządzeniu wyliczał, co i jak mają w tym celu czynić, niechlujom zaś groził karą aresztu lub grzywny.
   Latem 1935 r. Litwa przeżyła rewolucyjny wstrząs. Na tle ciągnącego się od 1931 r. kryzysu gospodarczego, szczególnie dotkliwie odczutego przez wieś z racji wielkiego spadku cen na produkty rolne, na Suwalszczyźnie wybuchły rozruchy chłopskie. Odezwa Chłopskiego Komitetu Strajkowego z lipca 1935 r. podkreślając, że włościanie „dalej już nie mogą cierpieć ucisku swoich", wezwała chłopów do strajku i „wygłodzenia miast": od 20 sierpnia do 20 września chłopi mieli powstrzymać się od dowozu produktów żywnościowych do miast. W przygotowaniu tej akcji wzięły udział różne kierunki polityczne, od komunistów począwszy, na faszystowskiej grupie Yoldemarasa skończywszy. Obok żądań gospodarczych, jak zniżenie podatków i cen na towary przemysłowe, chłopi domagali się demokratycznego samorządu i sejmu. W szeregu miejscowości strajk chłopski doprowadził do krwawych starć z policją. Padli zabici i ranni. Mimo ostrych zarządzeń i represji policyjnych rozruchy zaczęły przenosić się do innych części kraju, podpalano dwory. Dla uspokojenia mas chłopskich Smetona poświęcił ministra rolnictwa J. Aleksę i ministra spraw wewnętrznych S. Rusteikę, Tubelis, jako symbol ciągłości reżimu „tautininków", pozostał na czele częściowo zmienionego gabinetu ministrów.
   Poprawa sytuacji gospodarczej, wzrost cen płodów rolnych i zwiększenie eksportu rozładowały wrzenie na wsi. Pomyślna koniunktura gospodarcza od schyłku 1935 r. przyszła w samą porę reżimowi Smetony. Rząd, zdający sobie sprawę z nastrojów kraju, przystąpił do umacniania swojej pozycji. Dla ugruntowania władzy nie starczały oczywiście tylko środki policyjne. Sięgnięto więc do bogatego zasobu prawnych środków zwalczania opozycji. Jeszcze w 1934 r. zamknięto klasowe związki zawodowe, jako poddane wpływom lewicy. Tylko Federacja Pracy pod zmienioną (w 1935 r.) nazwą Związku Robotników Chrześcijańskich, jako przeciwwaga wpływom komunistów wśród świata pracy, mogła nadal prowadzić swoją działalność. Ustawa prasowa z 1936 r. zamknęła usta pismom opozycyjnym. Ustawa o stowarzyszeniach położyła w dniu 6 II 1936 r. kres działalności pięciu partii opozycyjnych:
294

chrzęści]ańsko-demokratycznej, ludowej, socjaldemokratycznej, partii jedności gospodarzy oraz litewskiemu związkowi młodzieży.
   Nowa ordynacja wyborcza z 1936 r. wprowadziła zasadę wyborów pośrednich do sejmu: kandydatów na posłów wystawiały kontrolowane przez rząd samorządy lokalne. W ten sposób w 1936 r. nastąpiła na Litwie likwidacja resztek demokracji.
   Legalizacji nowego ustroju dokonano za pomocą trzeciej konstytucji z 12 V 1938 r. Konstytucje z lat 1922 i 1928 głosiły, że Litwa jest niepodległą republiką demokratyczną, natomiast konstytucja z 1938 r. używała określenia mglistego: „niepodległe suwerenne Państwo Litewskie". Konstytucja z 1928 r. zmieniała ustrój Litwy z demokracji parlamentarnej na demokrację prezydencką, ale i to nie wystarczało; konstytucja z 1938 r. wprowadzała autokrację prezydenta, zwanego już teraz urzędowo „wodzem narodu". Prezydent obecnie odpowiadał właściwie tylko — jak to było w Polsce na mocy konstytucji z 1935 r. — przed Bogiem i historią. Zresztą konstytucja litewska 1938 r. była wzorowana na polskiej konstytucji 1935 r., ocenianej — i to w warunkach ostrego konfliktu między obu państwami — przez prasę reżimową i litewskie koła rządowe jako przykład nowego prawa konstytucyjnego, nacechowanego silnym autorytaryzmem, a w ogóle jako stanowiącą „nowy typ prezydenckiego reżimu". Prezydent Republiki Litewskiej, wybierany na lat siedem, mógł rozwiązać sejm bez podania powodów, on wyznaczał premiera i zatwierdzał ministrów, mógł ich też usuwać, mógł wydawać ustawy i zatwierdzać umowy międzynarodowe. Rola sejmu została ograniczona do wyboru prezydenta, uchwalania projektów ustaw, przekazywanych prezydentowi do zatwierdzenia. Jeśliby prezydent odrzucił projekt ustawy, a sejm by ją powtórnie uchwalił, prezydent miał prawo sejm rozwiązać. Sejm poprzez wnoszenie interpelacji poselskich mógł wywierać pewien wpływ na politykę rządu: jeśli odpowiedź ministra na interpelację została trzema piątymi głosów poselskich uznana za niezadowalającą, minister miał otrzymać dymisję, premier zaś mógł ustąpić, albo też w takiej sytuacji prezydent rozwiązywał parlament. Tak to faszyzujący reżim „tautininków" podporządkował sobie wszystkie dziedziny społeczno-politycznego życia kraju.
   Jednakże do wykształcenia się w pełni faszystowskiego ustroju na Litwie nie doszło. Reżim nie zdołał zaprowadzić właściwej faszyzmowi totalnej organizacji społeczeństwa i instytucjonalizacji całego życia społecznego. Nie wytworzono też masowego ruchu politycznego, wspierającego też zastrzeżeń „wodza". Istniał w państwie litewskim autorytatywny reżim biurokratyczno-policyjny, wzorowany na faszyzmie włoskim, którego doświadczenia propagowano, w którym widziano „wiele rzeczy prawidłowych, ale nie absolutnych" —jak stwierdzało kierownictwo partii „tautininków" w 1930 r. Odrzucając liberalizm jako ustrój, który bronił wolności, ale nie uczył obowiązków wobec państwa, Sme-tona uważał, że kryzys współczesnej demokracji zażegnać mogą tylko trzy ustroje: komunistyczny, faszystowski i autorytatywny. Komunizm Smetona odrzucał bez dyskusji. O faszyzmie w jego narodowosocjali-
295

stycznym hitlerowskim wydaniu powiedział wręcz w grudniu 1933 r., że „jest on otwarcie agresywny. Dąży nie tylko do odzyskania straconych przez Niemcy w ostatniej wojnie ziem, ale i do zagarnięcia nowych obszarów na wschodzie kosztem krajów bałtyckich, a dalej i Rosji". Toteż rząd Smetony posunął się nawet w 1934 r. do zakazu rozpowszechniania w Litwie książki Hitlera Mein Kampf.
   Istniały też w Litwie instytucje niezależne od państwa, a nawet — jak kościół katolicki — będące z nim w konflikcie. Powszechny bierny opór ludności wobec faszystowskich metod rządzenia sprawiał, że Litwa mimo zniesienia swobód demokratycznych nie stała się państwem faszystowskim.
KOŚCIÓŁ KATOLICKI A PAŃSTWO LITEWSKIE
   Katolicyzm wyznawało na Litwie około 80% ludności, był on więc wyznaniem panującym, poza okręgiem kłajpedzkim, gdzie zdecydowaną większość stanowili luteranie. W ogólności wyznania reformatorskie w Litwie obejmowały około 207 tys. wiernych (9,5%), z których większość stanowili kalwini, czyli ewangelicy reformowani. Stosunkowo silny był kościół prawosławny, ale rozpadał się na prawosławnych, starowierców i unitów, liczył w sumie około 55 tys. wyznawców (2,5%), z przewagą starowierców. Religię tę wyznawali oczywiście tylko zamieszkujący Litwę Rosjanie i Białorusini. Judaizm pozostawał religią wyłącznie żydowską, Żydzi zaś stanowili około 7,3% mieszkańców Litwy (wszystkie dane z 1938 r.). Spośród tych wszystkich wyznań jedynie kościół katolicki ujawniał aspiracje polityczne, usiłując wpływać na postawę społeczeństwa i politykę państwa, propagując nacjonalizm i demokrację w dziedzinie ustroju, a klerykalizm w sferze postawy wobec świata.
   Konkordat Polski z Watykanem z 1925 r., tworzący arcybiskupstwo wileńskie i włączający je do polskiej prowincji kościelnej, wywołał na Litwie nowe rozgoryczenie z powodu Wilna. Oznaczał on bowiem w oczach Litwinów uznanie przez Stolicę Apostolską faktu włączenia Wi-leńszczyzny do Polski i podporządkowanie litewskiej organizacji kościelnej arcybiskupstwu wileńskiemu, a więc zagranicznemu, co godziło w suwerenność Litwy. Toteż rząd litewski, mimo iż kierowany przez chrześcijańskich demokratów, nie tylko złożył w tej sprawie protest w Watykanie, ale i odmówił arcybiskupowi Zecchiniemu, nuncjuszowi papieskiemu w Kownie, prawa ponownego wjazdu na terytorium Litwy (1925 r.).
   Naciski rządu i starania litewskiej hierarchii kościelnej sprawiły, że 4 IV 1926 r. papież Pius XI ogłosił bullę Lituanorum gente, mocą której została utworzona litewska prowincja kościelna — arcybiskupstwo kowieńskie oraz cztery biskupstwa: koszedarskie, poniewieskie, telsze-wskie i wiłkowyskie, z 53 dekanatami i 519 parafiami (w 1940 r. istniało na Litwie 716 kościołów). Ale dojście do władzy socjaldemokratów i ludowców w 1926 r. spowodowało, że nie nastąpiła wymiana przedsta-
296

Wilno. Kościół Misjonarzy z XVIII w.
wicielstw dyplomatycznych między Litwą a Watykanem, nie zawarto też konkordatu. Rychłe przejęcie władzy przez Smetonę umożliwiło zawarcie konkordatu w dniu 27 IX 1927.
    Konkordat Litwy z Watykanem gwarantował kościołowi katolickiemu przez państwo prawo do posiadania własnych organizacji, prasy, szkół, wydziału teologiczno-filozoficznego na uniwersytecie, zebrań i zjazdów katolickich. Konkordat przewidywał, że nominacji na arcybiskupa kowieńskiego i biskupów papież dokonywać będzie za zgodą prezydenta Litwy.
    Zakaz istnienia opozycyjnych partii politycznych z 1936 r. sprawił, że kościół pozostał na Litwie jedyną zorganizowaną, legalną siłą, zdolną do przeciwstawiania się posunięciom rządu. Zaczęły się więc wkrótce nieporozumienia na tle interpretacji konkordatu między rządem a kościołem i Watykanem. Tzw. „akcja katolicka" co innego oznaczała dla rządu, a co innego dla kościoła. Toteż stan napięcia między obiema stronami utrzymał się do końca istnienia burżuazyjnego państwa litewskiego.
DZIAŁALNOŚĆ KOMUNISTYCZNEJ PARTII LITWY W LATACH 1921—1938
    Od czasu upadku władzy radzieckiej na Litwie wiosną 1919 r. komuniści litewscy zmuszeni byli działać w podziemiu. Wielu z nich opuściło kraj razem z wycofującą się Armią Czerwoną w 1920 r. Pozosta-
297

łych na miejscu dotknęły prześladowania i areszty ze strony rządu, a także władz polskich na Wileńszczyźnie. Represje spowodowały znaczne osłabienie działalności Komunistycznej Partii Litwy i spadek liczby jej członków. W latach 1920—1940 zasądzono na Litwie 3096 uczestników ruchu rewolucyjnego i antyfaszystowskiego, a około 6800 ukarano w trybie administracyjnym. Zależnie od nasilenia represji liczebność partii komunistycznej malała lub rosła. W 1920 r. partia ta liczyła 872 członków, w 1923 r. tylko 241, w 1926 r. — 507, w 1929 r. — 750, w 1932 r. — 480; potem jej szeregi mimo ciężkich dla rewolucyjnej pracy warunków zaczęły rosnąć: w 1934 r. KP Litwy liczyła już 1210 członków, a w 1940 r. około 2 tys.
   Działalnością partii kierował jej Centralny Komitet, na którego czele stali przebywający na emigracji w Rosji Radzieckiej V. Mickevi-ćius-Kapsukas i Z. Aleksa-Angarietis. Od 1921 r. KP Litwy wchodziła w skład Międzynarodówki Komunistycznej. Na III Zjeździe KP Litwy w 1921 r. poddano krytyce popełnione podczas rewolucji 1918—1919 r. błędy, zwłaszcza niesłuszną politykę rolną, i nakreślono nowy program działania. Stwierdzono, że trzeba dążyć do stworzenia sojuszu robotni-czo-chłopskiego jako podstawowej przesłanki zwycięstwa socjalizmu w Litwie, że należy rozwinąć szczególnie pracę w związkach zawodowych oraz organizacjach społeczno-kulturalnych i oświatowych, w sejmie i w samorządzie.
   Wybory do sejmu w 1922 r. wykazały, iż mimo odpływu fali rewolucyjnej, przesilenia w samej partii, zwalczanej przez wszystkie pozostałe stronnictwa polityczne, komuniści litewscy zachowali poważny wpływ na masy ludowe. Zebrali oni wtedy 51,4 tys. głosów wyborczych i wprowadzili do sejmu pięciu swoich posłów jako „frakcję robotniczych grup Litwy". Do następnych sejmów komuniści już nie zdołali wejść, co było w jakiejś mierze wynikiem nagonki prowadzonej przeciwko nim przez partie rządzące.
   Przewrót grudniowy 1926 r. przyniósł z sobą nasilenie terroru wobec komunistów. Stare kierownictwo zostało rozstrzelane. Nowi przywódcy (K. Didżiulis, A. Sniećkus i inni) rzucili wówczas hasło walki o utworzenie antyfaszystowskiego rządu, pragnąc pozyskać tych wszystkich, którzy nie opowiadali się za reżimem Smetony. Partia zaczęła rozwijać coraz owocniejszą działalność w związkach zawodowych (do ich likwidacji w 1924 r.), w kasach chorych. Organizowała demonstracje robotnicze, wydawała czasopisma i ulotki, rozwijała akcję strajkową. Praca ta rwała się na skutek ciągłych aresztowań kierownictwa i członków partii.
   Po śmierci V. Kapsukasa (zm. 17 II 1935 r.), który zmarł w Moskwie, wybrano nowe kierownictwo, do którego weszli Z. Angarietis, J. Garelis, A. Sniećkus i K. Sprindys. KP Litwy podjęła wówczas, w myśl uchwał VII Kongresu Kominternu z 1935 r., walkę o utworzenie antyfaszystowskiego frontu ludowego. Popierała ona czynnie wielki strajk chłopski w Zaniemeniu w 1935 r., zorganizowała powszechny strajk robotników w Kownie w 1936 r., zakończone krwawymi star-
298

ciami z policją. Komuniści litewscy mimo wszelkich prześladowań wytrwali w podziemnej walce i przygotowywali się w ten sposób do odegrania takiej roli w swym kraju, jaką im wyznaczył bieg procesu historycznego.
SPÓR POLSKO-LITEWSKI O WILNO 1921—1928
   Rokowania polsko-litewskie podjęte z inicjatywy Ligi Narodów (1920 r.) toczyły się w Brukselii 20IV—3 VI 1921 r. Hymans 20 V 1921 r. wysunął własny projekt rozwiązania sporu: Wilno miało być włączone do Litwy, lecz sama Litwa stałaby się państwem federacyjnym, złożonym z dwóch autonomicznych części — wileńskiej i kowieńskiej, w których języki litewski i polski byłyby równouprawnione. Tak zorganizowane kantonalne państwo litewskie byłoby związane z Polską konwencjami: militarną, ekonomiczną itd., posiadałoby wspólną z Polską radę spraw zagranicznych. Litwini wyrazili zgodę na projekt Hymansa pod warunkiem, że Wilno bezwzględnie powinno należeć do Litwy, w której Polacy nie będą narodem współrządzącym, tylko mniejszością. Delegacja polska obstawała przy tym, że o losie Wilna może stanowić tylko wola ludności ziemi wileńskiej.
   Projekt Hymansa został nieco później zmieniony na korzyść Litwy. W swej nowej wersji z 3 IX 1921 r. przewidywał on, że tylko okręg wileński będzie posiadał autonomię, a rząd centralny i sejm będą miały siedzibę w Wilnie. Litwini przy wielu zastrzeżeniach gotowi byli uznać ten projekt, za to rząd polski oświadczył, iż nie jest nim zainteresowany. Tym samym pośrednictwo Ligi Narodów w konflikcie polsko-litew-skim spełzło na niczym.
   Włączenie ziemi wileńskiej do Polski w 1922 r., mimo dyplomatycznych protestów Anglii i Francji, przesądziło spór o Wilno na długie lata. Konferencja ambasadorów Anglii, Francji, Włoch i Japonii, jako ciało wykonawcze państw sprzymierzonych, ostatecznie 15 III 1923 r. uznała wschodnie granice Polski i przyznała Polsce Wilno z ziemią wileńską. Protest Litwy nie odniósł skutku, gdyż nowa konferencja ambasadorów 3 XII 1924 r. oświadczyła, iż nie zamierza wszczynać dyskusji nad sprawą granicy polsko-litewskie j. Decyzję konferencji ambasadorów przyjęła do wiadomości Liga Narodów. Litwa w swej walce o Wilno pozostała właściwie osamotniona. Moralne poparcie, jakiego udzielał jej w sprawie Wilna Związek Radziecki, w niczym nie mogło zmienić rzeczywistej granicy polsko-litewskiej, ale dawało Litwie pewne podstawy prawne do roszczeń terytorialnych wobec Polski. Rosja Radziecka traktatem z 1920 r. przyznała wprawdzie Wilno Litwie, ale innym traktatem, zawartym w Rydze 18 III 1921 r., oświadczała, że jeśli do obszarów leżących na wschód od granicy polsko-rosyjskiej „wchodzą terytoria sporne między Polską a Litwą — sprawa przynależności tych terytoriów do jednego z tych państw należy wyłącznie do Polski i Litwy". Jednakże w traktacie o nieagresji między Litwą a Związkiem Radzieckim, zawartym w Moskwie 28 IX 1926 r., strona radziecka
299

stwierdziła, że „traktat pokoju między Litwą a Rosją, zawarty w Moskwie 12 lipca 1920 r., którego wszystkie postanowienia zachowują całą swą moc i nienaruszalność, pozostaje podstawą stosunków między Republiką Litewską a ZSRR". Tym samym Związek Radziecki uznawał, że granica litewsko-polska, ustalona traktatem 1920 r., pozostaje nadal aktualna, a więc Wilno prawnie należy do Litwy. Na protest polski z 26 X 1926 r. rząd radziecki odpowiedział 19 XI 1926 r., że nie podaje w wątpliwość postanowienia traktatu ryskiego w sprawie granicy pol-sko-litewskiej. Tym samym dwa sprzeczne z sobą w kwestii granicy pol-sko-litewskiej traktaty pozostawały w mocy, stan prawny nie odpowiadał stanowi rzeczywistemu, sytuacja była zgoła absurdalna, co musiało dać powód do dalszych sporów.
PIŁSUDSKI I YOLDEMARAS. POKÓJ CZY WOJNA.
    Spór polsko-litewski rozgorzał na nowo po przewrotach państwowych w Polsce i Litwie. Rząd Yoldemarasa, nie bardzo pewny swego stanowiska w kraju, zaczai uprawiać politykę ucisku nie tylko wobec własnego społeczeństwa, ale szczególnie wobec polskiej mniejszości narodowej. Zamykano więc na Litwie szkoły i towarzystwa polskie, aresztowano nauczycieli i działaczy. Rząd polski w odwet zamknął szkoły litewskie na Wileńszczyźnie i wydalił wielu działaczy litewskich. Zatarg polsko-litewski ponownie stanął na forum Ligi Narodów i w każdej chwili groził wybuchem wojny. Rząd litewski 5 X i 26 XI 1927 r. wniósł do Ligi Narodów skargi na prześladowania Litwinów w Polsce i oskarżył Polskę o zamiar agresji. W listopadzie 1927 r. Litwa zarządziła częściową mobilizację. Skłonny do marszu na Kowno Piłsudski „po nocach spać nie mógł", ale wobec poparcia Litwy przez Związek Radziecki i Niemcy wolał rozstrzygnąć konflikt pokojowo. Rząd polski w nocie z 28 XI 1927 r. do szeregu państw europejskich oznajmił, iż nie żywi wobec Litwy wrogich zamiarów i pragnie nawiązania z nią normalnych stosunków, mimo iż Litwa od lat utrzymuje, jakoby znajdowała się w stanie wojny z Polską.
   Na posiedzeniu Rady Ligi Narodów w Genewie 10 XII 1927 r. doszło do dramatycznego spotkania Piłsudskiego z Yoldemarasem. Na o-skarżenia litewskie Piłsudski odpowiedział zdecydowanym pytaniem: „la paix ou la guerre?" (pokój czy wojna?). Przyparty do muru Yolde-maras zmuszony był odpowiedzieć: „la paix", i przyznać, że stan wojenny między Litwą a Polską nie istnieje. Liga Narodów przyjęła do wiadomości oświadczenia obu mężów stanu i zaleciła im „nawiązanie w najbliższym czasie bezpośrednich pertraktacji mających na celu ustalenie dobrych stosunków, od których zależy pokój".
    Rokowania polsko-litewskie zostały podjęte z inicjatywy Ligi Narodów wiosną 1928 r. w Królewcu. Litwa zażądała wówczas od Polski 10 mln dolarów tytułem odszkodowania za akcję gen. Żeligowskiego i zaznaczyła, iż nie zrzeka się praw do Wilna. Strona polska w odpowiedzi zgłosiła pretensje do odszkodowania za wypadki na linii demarkacyjnej
300

polsko-litewskiej 1919 i 1920 r. oraz za straty wynikłe ze złamania przez Litwę neutralności w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r., kiedy to oddziały Armii Czerwonej wykorzystały ziemie litewskie do natarcia na Polskę. Delegacja polska dodała, iż prawa terytorialne Polski nie mogą być przedmiotem obrad. Konferencja królewiecka musiała zakończyć się niepowodzeniem. Kryzys w stosunkach polsko-litewskich trwał dalej, granica była zamknięta nawet dla ruchu pocztowego. Polska pozostawała niedostępna dla Litwinów, a Litwa dla Polaków. Przelana o Wilno krew i morze nienawiści, podsycanej przez nacjonalistycznych prowodyrów, na długie lata rozdzieliły oba narody. Nie rozpaczliwy upór Litwinów w dążeniu do odzyskania swej prastarej ziemi i stolicy — Wilna, lecz zaborcza polska burżuazja i magnateria — „żubry kresowe", ponoszą największą odpowiedzialność za konflikt i rozlew krwi polsko-litewskiej. W sprawie wileńskiej porozumieć się mogły tylko ludowe demokratyczne siły obu krajów. Te jednak, w obu państwach tłumione i deptane przez rządy burżuazyjne, nie mogły dojść do głosu. Dobrych stosunków między Litwą a Polską nie można było zresztą budować na krzywdzie jednej ze stron. Cóż zyskała Polska na starciu z Litwą? Jeszcze jedno miasto wojewódzkie. Litwini natomiast stracili swą odwieczną stolicę.
ODZYSKANIE KŁAJPEDY W 1923 ROKU
   Spór o Wilno z Polską do tego stopnia pochłonął uwagę społeczeństwa litewskiego, że początkowo bardzo mało uwagi poświęcało ono drugiemu, bodaj ważniejszemu dla gospodarczego bytu Litwy zagadnieniu: sprawie dostępu do morza. Wprawdzie Litwa w porozumieniu z Łotwą w 1921 r. w zamian za pewne ustępstwa terytorialne posiadała pas pomorzą połągowskiego, ale port rybacki w Pół adze nie nadawał się do przyjmowania statków morskich.
   Konferencja pokojowa w Wersalu 1919 r. stworzyła Litwie pewne nadzieje na odzyskanie kraju kłajpedzkiego. Kłajpeda, jeszcze w połowie XIII w. zagarnięta przez Krzyżaków, długie wieki znajdowała się pod panowaniem niemieckim. Mimo silnej germanizacji Litwini w kraju kłajpedzkim ciągle stanowili poważny odsetek ludności. W 1905 r. spis ludności wykazał, że w kraju kłajpedzkim na 139 770 mieszkańców prawie połowa (66 066) podała litewski za swój język macierzysty, a więc poczuwała się do litewskości.
   Konferencja wersalska uwzględniając życzenia delegacji litewskiej wyłączyła kraj kłajpedzki spod jurysdykcji niemieckiej i oddała go pod tymczasowy zarząd wielkich mocarstw, głównie Francji. Litwa jeszcze nie była uznana de facto przez wielkie mocarstwa, toteż nie mogła objąć Kłajpedy. Sejm ustawodawczy litewski rozpatrując w 1921 r. sprawę Kłajpedy uroczyście wypowiedzią* się za przyłączeniem jej do Litwy na prawach autonomicznego okręgu. Jednakże wielkie mocarstwa po odrzuceniu przez Litwę projektu Hymansa, przewidującego utworzenie federacji polsko-litewskiej, zaczęły w 1922 r. rozważać mo-
301

żliwość przekształcenia Kłajpedy w wolne miasto. Litwini wówczas, już po utracie Wilna, zdobyli się na śmiały krok: wywołali w kraju kłajpe-dzkim zbrojne powstanie i 15 I 1923 r. zajęli Kłajpedę. Oficjalnie Litwa w przewidywaniu reakcji wielkich mocarstw wyparła się współdziałania z powstańcami, ale cel swój — odzyskanie Kłajpedy, osiągnęła. Sprzymierzone mocarstwa wkrótce zresztą uznały przyłączenie Kłajpedy do Litwy, zastrzegły jednak, że kraj ten musi otrzymać autonomię, a ponadto domagały się, aby Litwa zapewniła Polsce wolny tranzyt przez port kłajpedzki. Ponieważ Litwa, dotknięta do żywego sprawą Wilna, nie chciała zgodzić się na udzielenie Polsce tak daleko idących przywilejów w Kłajpedzie, sprawa ta znalazła się na porządku obrad Ligi Narodów. Liga 14 III 1924 r. zaleciła przyjęcie konwencji przekazującej Litwie Kłajpedę jako suwerenną część jej terytorium państwowego na prawach autonomii. Ponieważ konwencja ta nie u-względniała interesów polskich w Kłajpedzie, Litwa szybko ją podpisała 8 V 1924 r.
    Odzyskanie Kłajpedy miało dla Litwy ogromne znaczenie gospodarcze. Choć kraj ten stanowił tylko 3% terytorium Litwy, a jego mieszkańcy tylko 6% ludności Litwy, to dawał on około 30% całej produkcji przemysłowej Litwy. Przez Kłajpedę szło 70—80% całego eksportu litewskiego. Kłajpeda była więc jakby płucami i sercem gospodarki narodowej Litwy.
   Niestety, spiesznie podpisana konwencja 1924 r. rychło obróciła się przeciwko samej Litwie. Litwa jakoś nie mogła zdobyć się na zasilenie tego kraju kadrami własnej narodowej inteligencji, która by krzewiła wśród Litwinów kłajpedzkich kulturę i świadomość narodową litewską. Był to poważny błąd polityczny, gdyż znaczna część Litwinów kłajpedzkich ulegała wpływom nacjonalistycznej propagandy niemieckiej. Dość wspomnieć, że spis z 1925 r. wykazał, iż w kraju kłajpedzkim Litwini stanowili 51% ludności, gdy tymczasem przy wyborach do sejmiku kłajpedzkiego na listę litewską padało nie więcej niż 5—18% głosów!
   Litwa upojona początkowo posiadaniem portu i kraju kłajpedzkiego zdawała się nie dostrzegać niebezpieczeństwa potężnych wpływów niemieckich w Kłajpedzie i nie przeszkadzała rozwijaniu ożywionej działalności przez różne odwetowe organizacje niemieckie. Wscho-dnioniemieccy hakatyści swobodnie mogli organizować swój niezwykle prężny Heimatbund, a nawet oskarżać Litwę o „bezkarne łamanie prawa zagwarantowanego przez wielkie mocarstwa" Niemcom kłajpedzkim, o dążenie do zniesienia autonomii. Niemiecka w swym składzie rada miejska Kłajpedy posunęła się nawet do tego, że nie zezwoliła na wywieszenie Pogoni — godła państwowego Litwy — w sali swych obrad.
   Konwencja kłajpedzka 1924 r. nie stanowiła przeszkody w rozwijaniu litewskości w tym kraju. A jednak władze litewskie nie umiały się zdobyć na stworzenie silnej litewskiej organizacji społeczno-kultural-nej, której działalność wsparłaby organa władzy litewskiej w tym kra-
302

ju. Dopiero energiczny gubernator Kłajpedy Navakas w 1934 r., kiedy po dojściu Hitlera do władzy zaostrzyły się stosunki litewsko-niemiec-kie, próbował podjąć zdecydowaną walkę z panoszeniem się niemczyzny w Kłajpedzie. Usunął on niemiecki zarząd Kłajpedy i powierzył go Litwinom. Czołowi hitlerowcy i nacjonaliści niemieccy za knowania mające na celu oderwanie Kłajpedy od Litwy znaleźli się pod kluczem. W marcu 1935 r. zostali oni skazani na kary więzienia. Wtedy nastąpiła interwencja wielkich mocarstw (Anglia, Francja, Włochy), które zażądały od Litwy przestrzegania autonomii Kłajpedy. Gubernator Nava-kas zmuszony był udać się na urlop. Groźne stanowisko hitlerowskiej Rzeszy, antylitewska postawa wielkich mocarstw, zdecydowany sprzeciw zjednoczonej niemczyzny kłajpedzkiej oraz słabość żywiołów litewskich w tym kraju zmusiły Litwę w 1935 r. do rezygnacji z próby ściślejszego zespolenia Kłajpedy z Wielką Litwą.
TERYTORIUM, ZALUDNIENIE I STRUKTURA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA LITWY
   Odrodzone państwo litewskie po utracie ziemi wileńskiej rozciągało się na obszarze 52 822 km2; po przyłączeniu Kłajpedy terytorium Litwy wynosiło 55 670 km2. Powszechny spis ludności, przeprowadzony 171X1923 r., wykazał, że w Litwie (jeszcze bez Kłajpedy) żyło 2 028 971 osób. Przeciętna gęstość zaludnienia Litwy przekraczała nieco liczbę 39 mieszkańców na 1 km2. W najgęściej zaludnionej Kowieńszczyźnie (powiecie) na 1 km2 przypadało przeszło 60 osób. Słabiej zaludniona była środkowa część Litwy — powiaty Birże, Szawle, Telsze i Rosienie, gdzie na 1 km2 mieszkało ledwie 31—34 ludzi.
   Spis z 1923 r. wykazał zarazem dużą jednolitość struktury narodowościowej Litwy. Litwini stanowili bowiem, wedle spisu, blisko 84% ludności państwa, reszta tj. 16%, przypadała na mniejszości narodowe, z których najliczniejszą grupę mieli stanowić Żydzi — 153 743 osoby, potem (pomijając Polaków) Rosjanie — 50 460, Niemcy — 29 231, Łotysze — 14 883 i inni. W rzeczywistości statystyka narodowościowa Litwy była nieco inna, zwłaszcza jeśli chodzi o Polaków. Według spisu 1923 r. było ich na Litwie zaledwie 65 599. Tymczasem w latach 1922— 1923 na listę polską w wyborach do sejmu głosowało 54—64 tys. wyborców. Duża liczba wyborców polskich wskazuje, że polska mniejszość na Litwie była przynajmniej dwa razy liczniejsza (jeśli wliczyć nie głosujących, tj. małoletnich) i wynosiła 150 tys. głów. Litwini stanowili więc około 80% ludności kraju.
   Ogromna większość ludności mieszkała na wsi — 76,8%. W miastach żyło zaledwie 15,9%, a po rolniczych przeważnie miasteczkach 8,3% mieszkańców. Stolica kraju Kowno w 1923 r. liczyła 92 446 mieszkańców. Drugie co do wielkości miasto na Litwie — Szawle, miały tylko 21 387 mieszkańców. Ogółem Litwa międzywojenna posiadała 34 miasta i 253 miasteczka.
Roczny przyrost naturalny na Litwie nie był wysoki, gdyż sięgał
303

przeciętnie 1% rocznie; w 1923 r. wynosił 13,3 promile, 1929 — 10,4 i 1937 — 9,4. W 1938/39 r. zamieszkiwało Litwę około 2450 tys. ludności.
   W kraju kłajpedzkim spis z 1925 r. wykazał 141 654 osoby na obszarze 2848 km2 i średnią gęstość zaludnienia 50 mieszkańców na 1 km2.
    Gospodarka narodowa Litwy po ciężkich stratach zadanych jej przez wojnę światową mocno podupadła. Odbudowa wsi dzięki reformie rolnej postępowała jednak bardzo szybko. Rolnictwo, a zwłaszcza hodowla, już w 1923 r. znacznie przekroczyło poziom przedwojenny, co widać dokładnie z danych statystycznych:
Produkcja zbóż w Litwie w latach 1909—1939 w tys. ton
Kultura
1909—1913
1919—1923
1937—1939
Żyto
4967
5237
6272
Pszenica
853
758
2428
Jęczmień
1588
1 610
2765
Owies
2659
2883
4061
Ziemniaki
7989
14076
23275
Len, włókno
242
225
287
Rozwój hodowli w Litwie w latach 1913—1938 w tys. sztuk
Hodowla
1913
1919
1925
1938
Bydło rogate
918
480
1339
1004
Świnie
1138
750
1488
1117
Owce
1152
806
1455
1224
Konie
451
280
497
521
   Przemysł i handel przeżywały jednak poważne trudności. Łączność z rynkiem i przemysłem rosyjskim, a także polskim, została zerwana skutkiem państwowego wyodrębnienia się Litwy. Dostosowanie mozolnie odbudowywanej gospodarki do nowych warunków, do zmienionego i na nowo właściwie tworzącego się rynku krajowego było trudne i długotrwałe. Przyłączenie Kłajpedy znacznie jednak polepszyło sytuację gospodarczą Litwy.
    Reforma rolna dostarczając warsztatu pracy i źródeł egzystencji licznym rzeszom chłopów oraz kryzys i zastój w produkcji pozarolniczej wywarły znaczny wpływ na strukturę gospodarczą Litwy. Powojenna struktura gospodarcza Litwy w porównaniu z okresem przedwojennym i krajami ościennymi ujawniła wielkie zacofanie, a nawet regres.
Struktura gospodarcza Litwy w latach 1897 i 1923 w %
Ludność
1897
1923
Łotwa 1930
Prusy 1925
Polska 1921
Rolnicza
73,9
79,0
68,3
55,7
65,6
Przemystowo-handlowa Nieprodukcyj na
19,0 8,1
9,4 11,6
18,4 13,3
32,3 12,0
32,3 11,1
Razem
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
304

   Litwa niepodległa nadal pozostawała krajem rolniczym. Wytwórczość przemysłowa dawała bowiem zaledwie 25% dochodu narodowego Litwy, a resztę, tj. 75%, przynosiło rolnictwo.
   Odpowiednio do przemian gospodarczych kształtowała się struktura społeczna Litwy. W okresie od 1897 do 1926 r. zmieniła się ona następująco:
Rozwój struktury społecznej Litwy w latach 1897—1926 w %
Klasy społeczne
1897
1926
Burżuazja i ziemiaństwo
2,3
7,6
Drobni właściciele i inteligencja, nie żyjący


z wyzysku cudzej pracy
17,2
7,4
Proletariusze i półproletariusze
80,5
85,0
Razem
100,0
100,0
   W pierwszej ćwierci XX w., a głównie w pierwszych latach Litwy niepodległej, nastąpił więc szybki, przeszło 3-krotny wzrost burżuazji. Burżuazja litewska po 1918 r. uzyskała wreszcie upragnione normalne warunki rozwoju. Nie krępowana już przez carat, przy poparciu własnego rządu zakładała nowe fabryki, banki, przedsiębiorstwa handlowe, nabywała ziemię, tworzyła monopole handlu zagranicznego i skupu produktów rolnych, jak „Lietukis", „Pienocentras", „Maistas". Mimo to cechą charakterystyczną struktury społecznej Litwy był brak warstwy wielkiej burżuazji na skalę oczywiście europejską. Litwa była po prostu za uboga na wydanie grupy prywatnych milionerów. Klasa pośrednia — właściciele warsztatów rzemieślniczych i gospodarstw rolnych, w zasadzie nie korzystający z pracy najemnej — uległa rozkładowi. Rosła za to warstwa inteligencji pracującej. Mimo reformy rolnej następowała powolna pauperyzacja społeczeństwa, gdyż klasy pracujące — drobni chłopi i robotnicy — stanowiły coraz większą masę ludności kraju.
   Stabilizacja gospodarcza Litwy około 1922 r. i wprowadzenie 1 X 1922 r. własnej waluty lita (10 litów — 1 dolar), mającego pokrycie w złocie (otrzymanym od Rosji Radzieckiej na mocy traktatu 1920 r. w wysokości 3 mln rubli; Estonia wytargowała wtedy 15 min), stałe nadwyżki eksportowe, rosnący zapas dewiz i złota w banku litewskim oraz pożyczki zagraniczne (w tym spora pożyczka amerykańska z 1924 r. w wysokości przeszło 22,5 mln dolarów) pozwoliły Litwie powoli rozbudowywać gospodarkę narodową. Jednakże ożywienie gospodarcze nie ogarnęło wszystkich działów gospodarki narodowej, gdyż w kilku dziedzinach wytwórczości przemysłowej panował zastój, a nawet nastąpił spadek produkcji.
   Podstawowy dla rozwoju gospodarczego kraju przemysł obróbki metali, nie mający rodzimych źródeł surowców, jak i przemysł budowy maszyn przeżywały dość głęboki kryzys. W 1939 r. dawały one ledwie 65% produkcji przedwojennej. Stosunkowo szybko rozwijał się prze-
305
20 — J. Ochmański, Historia Litwy

Rzeźba B. Bućasa Siewca
mysł materiałów budowlanych; w 1931 r. wyprodukowano 54,4 mln sztuk cegieł, a w 1939 r. już 70,1 min. Nadzwyczaj zacofana była energetyka, zajmująca chyba jedno z ostatnich miejsc w Europie pod względem ilości wyprodukowanej energii; w 1935/36 r. tylko 19% ludności Litwy korzystało z energii elektrycznej. Ważne miejsce w produkcji przemysłowej zajmowały zakłady papiernicze, które rozwinęły się po 1933 r., oraz przemysł obróbki drewna i fabryka celulozy w Kłajpedzie; Litwa jednak sprowadzała z zagranicy znaczne ilości papieru. Powoli rozwijał się przemysł chemiczny. W 1933 r. powstały dwie fabryki wyrobów gumowych, które wkrótce pokryły większość zapotrzebowania krajowego.
   Nader szybkie tempo rozwoju cechowało przemysł spożywczy, zwłaszcza po 1930 r. Przemysł mięsny, podporządkowany monopolowi „Maistas", i przemysł mleczny, zależny od spółki „Pienocentras", swój stały rozwój zawdzięczały przede wszystkim eksportowi. Przemysł tekstylny, nastawiony wyłącznie na rynek krajowy, przeżywał okres pomyślności. Tylko w latach 1930—1939 jego produkcja wzrosła 3,5 rażą, a liczba zatrudnionych robotników podniosła się z 1434 do 6845.
   Cały przemysł w porównaniu do okresu przedwojennego (1910) zwiększył swą produkcję (1939) przeszło 2,1 rażą. Liczba zatrudnionych robotników w latach 1910—1939 wzrosła z 26 652 do 37 671. Natomiast liczba zakładów przemysłowych w wyniku koncentracji przemysłu zmniejszyła się z 4495 w 1910 r. do 1573 w 1939 r.
   Tempo rozwoju przemysłowego Litwy było wszakże za wolne, aby Litwa mogła przekształcić się w kraj rolniczo-przemysłowy, jakim były
306

współcześnie Prusy niemieckie, czy też dogonić Łotwę, posiadającą wcale nie lepsze warunki naturalne od Litwy. W dodatku cały przyrost produkcji miał miejsce głównie w przemyśle lekkim i spożywczym, co jest typowe dla wczesnego okresu kapitalistycznej industrializacji.
   Przemysł litewski w dużej części był opanowany przez kapitał obcy. W 31 spółkach przemysłowych, w których uczestniczyły różne zagraniczne przedsiębiorstwa, w 1938 r. (bez Kłajpedy) kapitał zagraniczny, głównie belgijski, potem szwedzki, niemiecki, amerykański i — o dziwo — łotewski, posiadał 63,4% udziałów. W przemyśle energetycznym do zagranicy należało wówczas 99% kapitałów, w chemicznym 92%, w metalowym 52%, w tekstylnym 54% i w papierniczym 60%. Litwa z uwagi na swą tanią siłę roboczą była dogodnym źródłem zysków dla zagranicznej burżuazji.
   Skutkiem słabego rozwoju przemysłu palącym problemem Litwy było stałe bezrobocie. Oblicza się, że u schyłku istnienia Republiki Litewskiej (1939) liczba bezrobotnych w mieście i na wsi wynosiła około 29 tys. Dorywcze roboty publiczne nie rozwiązywały sprawy. Bezrobotni szukali więc chleba za granicą. W dwudziestoleciu międzywojennym emigrowało z Litwy około 100 tys. ludzi.
   Położenie robotników w Litwie po odzyskaniu niepodległości, wbrew zapowiedziom jeszcze rządu Taryby z 29 XII 1918 r. mówiącym, że „sprawa pracy i robotników nie będą drugorzędnymi troskami rządu", nieznacznie się poprawiło. Ustanowiono bowiem w 1919 r. 8-go-dzinny dzień roboczy, co prawda nie zawsze przez pracodawców przestrzegany, od 1928 r. zaczęto tworzyć kasy chorych dla robotników, ale jednocześnie zwalczano klasowe związki zawodowe, zwłaszcza te, w których komuniści mieli coś do powiedzenia. Związki zawodowe, które walczyły o poprawę bytu robotników, o wprowadzenie ograniczających samowolę kapitalistów zbiorowych umów o pracę, zakładane były masowo od 1919 r. Ponieważ opanowali je w części komuniści, w 1921 r. rząd ogłosił ich rozwiązanie. Odrodzone na nowo za rządów ludowców w 1926 r., po przewrocie grudniowym zostały znowu rozpędzone. W 1934 r. rząd dozwolił działać tylko kilku narodowo-katolickim związkom zawodowym.
   Święto 1 Maja władze próbowały w 1919 r. „upaństwowić". Ponieważ pochody robotnicze, jak w 1924 r. w Kownie, przekształcały się w manifestacje polityczne, przeciwko manifestantom rzucano policję. Od 1930 r. 1 Maja już nie widniał w wykazie świąt państwowych.
   Robotnicy, pozbawiani możliwości legalnej obrony swych interesów poprzez związki zawodowe, w walce o swoje prawa stosowali od dawna wypróbowany oręż — strajki. Przyczyną strajków najczęściej bywały zatargi z pracodawcami na tle warunków płacy i pracy. Zarobki przeciętnego robotnika starczały zwykle na utrzymanie dwóch osób: robotnika i jego żony. Dla przykładu można podać, że w 1930 r. minimum utrzymania dwuosobowej rodziny wynosiło 157,5 lita, w 1935 r. — 87,5 lita i 1938 r. — 90 litów; w tychże latach przeciętny dzienny zarobek robotnika wynosił w Kownie: 1930 r. — 6,80 lita, w 1935 r. — 5,20
307
20'

lita, w 1938 r. — 5,55 lita; na prowincji w 1930 r. — 5,10 lita, w 1935 r. — 3,60 lita, w 1938 r. — 4,10 lita. Przyjmując, że w ciągu miesiąca robotnik przepracował średnio 25 dni, można obliczyć, że zarabiał on miesięcznie w Kownie w 1930 r. — 170 litów, w 1938 r. — 138 litów, a więc nieco powyżej minimum egzystencji dwuosobowej rodziny. Ci robotnicy, którzy mieli na utrzymaniu dzieci, znajdowali się w bardzo trudnych warunkach. Płaca kobiet była zwykle o 25—30% niższa. Najlepsze zarobki osiągali robotnicy w Kłajpedzie, gdzie płacono prawie o jedną trzecią więcej niż w Litwie Wielkiej. Natomiast płace najwyżej uposażonych urzędników państwowych kształtowały się w granicach do 1200 litów, a generalicji nawet do 2900 litów (według danych z lat 1939—1940); poseł na sejm otrzymywał 900 litów miesięcznego dodatku.
    W latach 1932—1939 na Litwie miało miejsce 211 strajków z udziałem 27 939 robotników (dane niepełne). Przyczyną większości (168) strajków były niskie zarobki. Około połowy tych strajków zakończyło się zwycięstwem robotników. Organizatorami strajków, według danych policji, byli w większości sami robotnicy. Policji udało się stwierdzić, że w 13 strajkach siłą organizującą byli komuniści. Odgrywali oni zapewne poważną rolę i w wielu innych akcjach strajkowych. Rządy bur-żuazji, potem faszystowski reżim Smetony, rozwiały nadzieję robotników na lepszy byt. Toteż w 1940 r. masy robotnicze opowiedziały się za ustanowieniem władzy radzieckiej na Litwie.
   Handel zagraniczny Litwy po okresie pomyślnego rozwoju do 1930 r., w latach 1931—1935 w związku ze światowym kryzysem gospodarczym (1929—1933) gwałtownie się skurczył. Ceny na towary litewskie, głównie na masło, bekony i jaja, na rynkach zagranicznych ogromnie spadły i aby wyrównać straty, Litwa musiała podwoić eksport!
   Głównym dostawcą i odbiorcą Litwy w handlu zagranicznym do 1931 r. były Niemcy. Światowy kryzys, a potem względy polityczne — nacisk na Litwę w sprawie Kłajpedy, skłoniły Niemcy do ograniczenia wymiany towarowej z Litwą o dwie trzecie, a w 1935 r. nawet do wprowadzenia obostrzonej ochrony celnej, czyli do faktycznej blokady gospodarczej Litwy. Litwa zdołała za to zdobyć dla swych bekonów rynek angielski, stając się obok Danii, Holandii i Polski jednym z głównych dostawców Anglii. Wskutek surowych ograniczeń importu Litwa w latach kryzysu (1931—1935) zdołała też utrzymać aktywny bilans handlowy. Od 1936 r. zaczęła się dla handlu litewskiego nowa koniunktura, trwająca aż do II wojny światowej.
   Niemal cały eksport litewski był zmonopolizowany przez trzy przedsiębiorstwa państwowe: „Pienocentras" (Centrala Mleczna), „Maistas" (Żywność) i „Lietukis" (Gospodarstwo Litewskie). Eksport litewski w 85—90% składał się z towarów rolno-spożywczych. W zamian za masło, sery, jaja i bekony oraz len i drewno Litwa importowała żelazo, blachę, maszyny, towary kolonialne i inne.
    Mimo dodatniego bilansu handlu zagranicznego Litwy zaciągnięte za granicą pożyczki na cele obrony i inne potrzeby państwowe poważ-
308

nie ciążyły nad budżetem państwowym. Zadłużenie Litwy wobec zagranicy na dzień 1 I 1940 r. wynosiło jeszcze 68 915 tys. litów, czyli 6 891 500 dolarów.
REFORMA ROLNA
   Projekt ustawy o reformie rolnej, wniesiony na obrady sejmu ustawodawczego przez partię chrześcijańsko-demokratyczną w 1922 r., miał na celu takie unormowanie stosunków agrarnych w Litwie, które by zapewniało warunki rozwoju drobnym i średniorolnym gospodarzom. Projekt przewidywał, że wywłaszczeniu na rzecz państwa za odszkodowaniem ulegną ziemie właścicieli prywatnych i kościoła, o ile rozmiar ich własności ziemskiej przekracza 80 hektarów. Powstały z wywłaszczenia państwowy fundusz ziemi miał posłużyć do nadzielenia ziemią przede wszystkim żołnierzy ochotników — bojowników o niepodległość, a następnie bezrolnych i małorolnych. Korzystający z na-działu zobowiązani byli wykupić ziemię od państwa według cen rynkowych najdalej w ciągu 20 lat. Projekt ten, postępowy w swoim założeniu, został w 1922 r. uchwalony. Z chwilą objęcia władzy przez partię „tautininków" ta wielka reforma rolna została zahamowana. Nietykalna norma własności uległa w 1928 r. znacznemu podwyższeniu do 150 ha, z tym jeszcze wyjątkiem, że nie rozparcelowane dotąd majątki, uznane za wzorowe, mogły posiadać więcej ziemi. Ale i tak litewska reforma rolna należała do najbardziej radykalnych w ówczesnej Europie, gdyż jedynie Estonia zniosła całkowicie własność obszarniczą, w Łotwie zaś byłym właścicielom ziemskim pozostawiono 50—100 ha resztówki, w Rumunii 100—500 ha, w Czechosłowacji 150—500 ha, cóż dopiero mówić o Polsce, gdzie parcelacji majątków dworskich nie ukończono do 1939 r. i zwykle pozostawiano w ręku ziemian więcej niż ustawowe 180—400 ha na gospodarstwo.
    Ogółem na cele reformy rolnej do 1939 r. wywłaszczono w Litwie 720 tys. ha. Przeszło połowa tej ziemi (dokładnie 456 tys. ha) została przydzielona bezrolnym osadnikom i małorolnym, reszta zaś przypadła instytucjom państwowym, organizacjom społecznym, szkołom, kościołom i innym użytkownikom.
    Jakie zmiany w strukturze agrarnej Litwy spowodowała reforma, widać z porównania wyników spisu rolnego z 1930 r. z danymi z 1905 r.
Zmiany w strukturze agrarnej Litwy w latach 1905—1930
Wielkość gospodarstw
Stanowiły procent
Posiadały ziemi w %
1905
1930
1905
1930
do 10 ha lub dziesięcin 10—20 ha 20—30 ha 30—100 ha powyżej 100 ha
34,5 47,1 11,7 5,2 1,8
49,6 30,0 11,1 8,8 0,5
8,3 29,2 11,8 10,2 40,5
17,2 29,9 19,1 27,5 6,3
309

Kurszany
"Szawle
•Radzi wiliszki
kjjjeda   o	•
 

     Wiłkomierz Janowo
_.—v fijstawy*
 

Mołodęczno erezyrm
Siwałki     ^S. ł Sejny;
granica państwowa Litwy 1923-1939 r.
............... wschodnia i południowa granica Litwy
wg traktatu z Rosją Radziecka 12 VI11920 r.
— — ——  granica  Litwy radzieckiej 2 1940 r.
             granica Kraju   Kłajpedzkiego	'•...
xxxxxxxx   granica osadnictwa litewskiego w Prusach w XVII
._._.—    granica  osadnictwa litewskiego
na wschodzie i potudniu w początku XX w.
stolice  parlstwa (WILNO i KOWNO) ważniejsze  miasta

 

Litwa w XX w.
 

Wieśniak litewski powracający z miasta
   Zaznaczyć należy, że w dziesięcioleciu 1931—1940 w strukturze agrarnej Litwy nie nastąpiły jakieś istotniejsze przesunięcia, zmalała grupa gospodarstw do 10 ha o pół procenta i o tyleż wzrosła grupa gospodarstw zamożniejszych powyżej 20 ha.
   Reforma rolna w Litwie złamała więc dość gruntownie wielką własność, choć całkowicie jej nie zlikwidowała. Zamożne ziemiaństwo zostało jednak w większości zrujnowane i nierzadko musiało jąć się nawet pracy fizycznej w swoich okrojonych przez reformę majątkach. Litwini byli nadzwyczaj konsekwentni w wywłaszczaniu tej części ziemiaństwa, która czując się polską nie kryła niechęci do państwowości litewskiej. Niektórzy polscy ziemianie zostali przez władze litewskie dosłownie „puszczeni z torbami". Natomiast prolitewska cząstka ziemiaństwa różnymi sposobami dość skutecznie zapobiegała parcelacji swoich posiadłości. Z reformy skorzystała wiele warstwa zamożniejszych gospodarzy, która podwoiła swój stan posiadania. Uszczuplona grupa średniorolnych w zasadzie utrzymała tę samą ilość ziemi co przed reformą. Wzrosła znacznie warstwa małorolnych (blisko o 50%) i niemal dwukrotnie zwiększyła areał swych gospodarstw. W rezultacie reformy rolnej byt wielkiej części chłopstwa litewskiego w porównaniu z okresem przedwojennym doznał wyraźnej poprawy.
   Reforma rolna nie rozwiązała jednak problemu bezrolnych. Część ich, co prawda, otrzymała ziemię. Ale nowi osiedleńcy, tzw. naujaku-rai, nie mieli środków na postawienie budynków, na zakup inwentarza, często nadawano im nieużytki. Byt tej części chłopstwa pozostawał nadal nędzny, tak że do 1934 r. około 36% osiedleńców straciło ziemię za
311

długi. Z uwagi na całkowity brak danych statystycznych trudno jest coś powiedzieć o bezrobociu na wsi. Spis rolny 1930 r. świadczy o szerokim stosowaniu pracy najemnej na wsi. Na 287 380 gospodarstw rolnych (w tym 53 468 małorolnych do 5 ha) przypadało 118 690 robotników najemnych. Położenie parobków wiejskich, zatrudnionych zwykle na zasadzie wolnej umowy z gospodarzem, było znacznie cięższe niż robotników przemysłowych. Dzień roboczy był zależny od woli właściciela, wynagrodzenie również. Robotnicy wiejscy zarabiali przeciętnie mniej niż połowę tego, co robotnik przemysłowy, dostawali jednak przy tym od gospodarzy całodzienne wyżywienie.
    Kryzys gospodarczy lat 1931—1935 oraz stale pogłębiająca się różnica cen między towarami rolnymi a przemysłowymi odbiły się dotkliwie na życiu wsi. Ponieważ produkty rolne rzucane na rynek krajowy i zagraniczny podlegały ustawicznej obniżce cen, a produkty przemysłowe stale drożały, siłą rzeczy spadała dochodowość gospodarstw chłopskich. Rosło zadłużenie chłopów w bankach, w 1938 r. wynosiło ono ogromną sumę 405434 tys. litów, tj. ponad 40,5 mln dolarów. W 1940 r. na wsi litewskiej znajdowało się już około 80 tys. bezrolnych, gdy w 1919 r. tylko 57 485. U schyłku istnienia burżuazyjnej Republiki Litewskiej położenie znacznej części ludności wiejskiej uległo więc pogorszeniu.
ROZWÓJ OŚWIATY, NAUKI, KULTURY I SZTUKI
   Litwa niepodległa stanęła przed niezmiernie trudnym zadaniem likwidacji zacofania kulturalnego, odziedziczonego w spadku po rządach carskich. Mimo braku wykwalifikowanych kadr nauczycieli i niedostatku środków finansowych Litwa zdobyła się na wielki wysiłek w dziedzinie szkolnictwa i oświaty. Zdołała stworzyć liczną sieć szkół podstawowych i średnich, kilka wyższych uczelni (uniwersytet, akademia rolnicza, szkoła sztuk pięknych, konserwatorium) i wprowadzić do 1930 r. powszechny obowiązek nauczania dzieci w wieku szkolnym. Rozwój szkolnictwa podstawowego i średniego na Litwie w latach 1920—1938 przedstawiają najlepiej dane statystyczne:
Rozwój podstawowego i średniego szkolnictwa w Litwie
Rok
Szkoły podstawowe
Liczba uczniów
Szkoły średnie
Liczba uczniów
1920 1928 1938
1 173 2657 2335
71648 160 678 298 429
40 123 88
9076
22452 20 144
    W 1938 r. łączna liczba wszystkich typów szkół w Litwie wynosiła 2576, nauczycieli 8760, uczniów 343 695.
   Mimo dość znacznego spadku liczby szkół i uczniów w szkołach średnich w ostatnich latach niepodległości, spowodowanego zapewne niedostateczną troską rządu o sprawy szkolnictwa, postęp w dziedzinie
312


Wilno. Kościół bernardyński z XVI w.
oświaty był olbrzymi. Litwa po odzyskaniu niepodległości miała około 44% analfabetów. Natomiast w 1926 r. czytać i pisać umiało już przeszło 67% ludności. W 1939/40 r. zarejestrowano jeszcze blisko 400 tys. analfabetów, co na około 2925 tys. ludności (razem z krajem wileńskim) stanowiło niespełna 14%. Zaznaczyć wszakże trzeba, iż obowiązkowa nauka z różnych przyczyn nie mogła objąć wszystkich dzieci, w dodatku szkoły podstawowe kończyło tylko 10% uczniów.
   Narodowa wyższa uczelnia publiczna jest jedną z zasadniczych potrzeb każdego żywego i rozwijającego się narodu. Uczelni takiej Litwa była pozbawiona od 1832 r. Z chwilą odzyskania niepodległości sprawa uniwersytetu wypłynęła niemal natychmiast na porządek dzienny. Władze państwowe rozumiały, że nowoczesne państwo bez własnej inteligencji i sił fachowych, bez rozwijania wiedzy i zaszczepiania jej dorastającym pokoleniom nie może normalnie funkcjonować.
    W 1918 r., jeszcze w czasach niemieckiej okupacji, Taryba zasiadająca podówczas w Wilnie opracowała i uchwaliła statut przyszłego pań-
313

stwowego uniwersytetu litewskiego w Wilnie. Utrata Wilna w 1919— 1920 r. zmusiła oczywiście władze do częściowej zmiany tego projektu. Zalążkiem pierwszego litewskiego uniwersytetu były wyższe kursy naukowe, powstałe w Kownie w 1920 r. z inicjatywy społecznej. Kursy te działały w przeciągu niespełna dwóch lat. W 1921 r. sejm ustawodawczy zajął się sprawą uniwersytetu, ale wobec natarczywych żądań kleryka! ów, którzy domagali się obsadzenia katedr uniwersyteckich tylko za zgodą władzy duchownej, nie zdołał on przedsięwziąć żadnych uchwał. Wówczas rząd znalazł niespodziewane wyjście z kłopotliwej sytuacji: przypomniano sobie uchwałę Taryby z 1918 r. i pomijając sejm po prostu w drodze wykonawczej w 4 rocznicę proklamowania niepodległości 16 II 1922 r. ogłoszono akt otwarcia Uniwersytetu Litewskiego w Kownie.
   Uniwersytet Litewski składał się z 6 wydziałów: teologiczno-filozo-ficznego, humanistycznego, prawnego, matematyczno-przyrodniczego, medycznego i technicznego. Pierwszym rektorem Uniwersytetu Litewskiego został J. Śimkus; później długoletnim rektorem w latach 1927— 1928, 1933—1936, 1936—1939 został Polak litewski Michał Rómer, znakomity uczony w zakresie teorii państwa i prawa. Większość profesorów stanowili Litwini, a cząstkę zaproszeni specjaliści zagraniczni. Uniwersytet Litewski, w 500 rocznicę zgonu w. ks. litewskiego Witolda (1430—1930) przemianowany na Uniwersytet im. Witolda Wielkiego, w latach 1922—1940 zdołał wykształcić 3775 specjalistów, przeważnie prawników i lekarzy. Była to liczba niewielka, zważywszy, że rokrocznie na Uniwersytecie studiowało 3—4 tys. młodzieży. Niemniej młode kadry inteligencji, jeśli wliczyć do nich i tych, co posiedli niepełne wyższe wykształcenie, wyszłe z kowieńskiego uniwersytetu, walnie przyczyniły się do podnoszenia poziomu nauki i kultury narodowej w Litwie.
   Rozwój oświaty pociągał za sobą stały wzrost czytelnictwa, zwiększało się więc zapotrzebowanie społeczeństwa na książki i prasę. Mimo małej sieci bibliotek i księgarni, małych nakładów oraz dość wysokich cen książek, tępienia pism i wydawnictw lewicowych przez cenzurę — czytelnictwo kwitło. Rocznie ukazywało się w Litwie około tysiąca książek i wychodziło blisko sto różnych czasopism.
   W 1920 r. powstał pierwszy zawodowy państwowy teatr w Kownie oraz teatr opery i baletu. Drugi teatr zorganizowano w 1934 r. w Szaw-lach, lecz rychło przeniesiono go do Kłajpedy (1935).
   Wśród artystów operowych zasłynął w świecie tenor Kipras Petrau-skas, natomiast twórczynią działającego od 1925 r. baletu litewskiego okazała się pedagog Olga Dubienieckiene, a jako primabalerina — obok święcących triumfy na scenach litewskich i zagranicznych artystów rosyjskich — wybiła się młoda Maria Juozapaityte.
   Wydarzeniem wielkiej wagi w życiu społecznym i kulturalnym Litwy było uruchomienie w Kownie pierwszej radiostacji, która w 1926 r. zaczęła regularnie nadawać audycje; druga rozgłośnia radiowa działała od 1936 r. w Kłajpedzie.
W sztuce litewskiej, rozwijającej się w trudnych nieraz dla artystów
314

Pomnik Żmudzina w Rosieniach dłuta V. Grybasa z 1934 r.
warunkach materialnych, przeważał kierunek realistyczny. Działali tu znani i sławni już przed wojną artyści: P. Kalpokas (rzeźba i malarstwo), P. Rimśa (rzeźba), J. Zikaras (rzeźba), A. Żmuidzinavićius (malarstwo), M. Songaila (architektura monumentalna), K. Śkleris (malarz impresjonista), V. Grybas (rzeźba), J. Vienożinskis (portret i pejzaż) oraz A. Galdikas (grafika). Część młodych dążyła jednak ku nowym prądom w sztuce. Wśród szeregu wybitnych dzieł sztuki litewskiej tego okresu wyróżniła się monumentalna rzeźba Knygnesys (Książkonosz) J. Zikarasa, nawiązująca do lat walki o kulturę. Grybas, uczeń słynnego Bourdelle'a, stworzył szereg rzeźb pomnikowych, m.in. w. ks. Witolda, historyka Daukantasa, a także przyciągającą uwagę postać wieśniaka-Żmudzina, rozważnego, twardego, odpornego na wszelkie przeciwieństwa losu, o którym powiadano: „Kiedy gadzina ukąsi Żmudzina, od jadu Żmudzina zdycha gadzina".
   Pierwszym litewskim muzeum sztuki — galerią narodową była galeria sztuki litewskiej imienia M. K. Ćiurlionisa w Kownie. Utworzono ją w 1921 r., a otwarto dla publiczności w 1925 r. Obok zadziwiających obrazów Ćiurlionisa można dziś w niej oglądać najcenniejsze dzieła sztuki litewskiej.
   W historii muzyki litewskiej chlubnymi zgłoskami zapisali się kompozytorzy J. Tallat-Kelpśa (1888—1949), S. Śimkus (1887—1943), założyciel konserwatorium w Kłajpedzie, B. Dvarionas oraz J. Karnavi-ćius (1884—1941), twórca opery narodowej Grażyna (libretto według A. Mickiewicza) i inni.
315

   W dziedzinie badań naukowych największe postępy poczyniła oczywiście szeroko pojęta lituanistyka, w jej obrębie historia, historia literatury, językoznawstwo. Na tym polu działało już kilku wybitnych uczonych, przede wszystkim słynni bracia Birżiśkowie: Michał (1882— 1962), historyk literatury, i Wacław (1884—1956), znakomity bibliograf i historyk kultury; trzeci Birżiśka, Wiktor, uprawiał matematykę. Obok nich wybijał się pracowity A. Janulaitis (1878—1959), historyk prawa. Naukę prawa świetnie reprezentował M. Rómer (1880—1946). Z młodszej generacji wyróżniali się historycy Z. Ivinskis, A. Śapoka (1906—1961), historyk literatury V. Maciunas, archeolog J. Puzinas, historyk sztuki P. Galaune. Po przedwczesnej śmierci K. Bugi (1879— 1924) oraz zgonie J. Jablonskisa (1860—1930) językoznawstwo litewskie straciło dwóch swoich najwybitniejszych przedstawicieli. Badania nad językiem litewskim podjęli jednak P. Skardżius, A. Salys, P. Joni-kas i inni, jak J. Balćikonis. Zaczęto przygotowywać wielki słownik języka litewskiego Lietuviii kalbos źodynas. Pierwszy tom tego słownika ukazał się dopiero w 1941 r. Instytut Lituanistyki, założony w 1938 r., działał zbyt krótko (do 1941 r.), aby należycie spotęgować badania nad historią, kulturą i językiem Litwinów. Mimo iż reżim „tautininków" nie stworzył właściwych dla rozwoju nauki warunków, uczeni litewscy w dwudziestoleciu międzywojennym osiągnęli wiele godnych wysokiego uznania wyników, stanowiących wkład do nauki i kultury światowej, jak bibliografia litewska Lietuvią bibliografija (1547—1910) V. Birźiśki, jak Yalstybe ir jos konstitucine teise (państwo i jego prawo konstytucyjne) M. Rómera, czy też dzieła językoznawcze K. Bugi.
BLASKI I NĘDZE LITERATURY
   Wskrzeszone państwo litewskie winno, zdawałoby się otworzyć epokę w dziejach literatury litewskiej. Tymczasem wybitny pisarz V. Mykolaitis-Putinas narzekał w 1926 r., że literatura litewska jest „piłka, śiurpu ir negyva" — „szara, żałosna i martwa". Biadali i inni mówiąc, że społeczeństwu i literaturze brak jest wielkiej idei, że życie zdobione bywa tylko „litem albo wekslem" (F. Kirśa), że działalność twórcza nie jest popierana, byt pisarza nędzny, a nakłady książek niższe niż w latach zakazu druku. W tych gorzkich żalach pisarzy, obok wielu racji i uzasadnionej troski o sprawy bytowe, była i nuta nieuzasadnionego pesymizmu, niewiary w społeczną misję i rolę literatury w wychowaniu społeczeństwa. Niepodległość bowiem stworzyła warunki do stałego wzrostu poziomu kulturalnego społeczeństwa litewskiego. Rozwój oświaty w masach włościańskich i robotniczych sprawił, że chłop czy robotnik bardziej był spragniony książki niż nawet inteligent. Pisarzom przybywały coraz to nowe rzesze czytelników. Prasa i radio były potężnymi narzędziami szerzenia kultury i zaspokajania głodu wiedzy o świecie wśród mas. Kultura stawała się masowa, a to powodowało, że literatura była dla ludu jedną z potrzeb życiowych.
W literaturze litewskiej początkowo prym wiedli wybitni pisarze
316

starszego pokolenia: Maironis, Tumas-Vaiżgantas, Żemaite, Pećkaus-kaite, Kreve-Mickevićius. Atoli większość z nich swe główne dzieła stworzyła jeszcze przed wojną. Dobry utwór, zakrojony na miarę epopei narodowej, dał J. Tumas-Vaiżgantas. Była to powieść Pragiedruliai (1918—1920), w której autor zawarł obraz Litwy w minionej epoce walki o kulturę. Rozwinął się talent Kreve-Mickevićiusa. Jego misterium Likimo keliais (Drogami przeznaczenia, 1921—1929), pisane początkowo jako pochwała odradzającej się Litwy, w miarę dochodzenia do głosu sił reakcyjnych zabrzmiało nutą krytyki panującego ustroju i „wodza narodu". Wymowny, ale słaby dramaturgicznie, był inny utwór tego pisarza: Mindaugo mirtis (Śmierć Mendoga, 1935), który potępiał intrygi polityczne i opowiadał się za jednością narodową.
   Z twórczości A. Vienuolisa-Żukauskasa (1882—1957) wyróżnia się opowieść Yeźys (Rak, 1920), ostro krytykująca ziemiaństwo Litwy. Ciekawa jest też jego powieść historyczna z czasów Witolda Kryźkeles (Rozdroże, 1932), gdyż Vienuolis wbrew idealizującej postać Witolda historiografii oceniał go jako gnębiciela ludu.
   Wybitne miejsce w poezji litewskiej zajął Liudas Girą. Publikować zaczął on już w 1903 r. i podobnie jak inni pisał początkowo po polsku. Wrażliwy na sprawy społeczne, niezwykle czuły w opisie przyrody, wsławił się w 1912 r. wierszem Tauta ir poetai (Naród i poeci), w którym powiadał: „Słowo poety w pieśni zaklęte, jeśli prawdę głosi, przez wieki żyć będzie". Girą stopniowo odkrywał prawdę o niepodległej Litwie. W 1939 r. w wierszu Liaudies teismas (Sąd ludowy) stanowczo potępiał „wodzów narodu", którzy wzorem carskich satrapów kradną z państwowego spichlerza.
   Balys Sruoga (1896—1947), poeta-erudyta, docent i profesor uniwersytetu w Kownie, pisał „w półświadomości". Symbolizm jego wysoce oryginalnych wierszy był niezrozumiały. Za to dramat Baisioji naktis (Groźna noc, 1935), rzecz o rewolucji 1905 r., pojętej jako etap walki narodowowyzwoleńczej Litwinów, cieszy się nadal uznaniem.
   Wyznawcami modernizmu w literaturze litewskiej byli: Sofia Ćiur-lioniene-Kymantaite (1886—1958), P. Yaićiunas (1890—1959), A. La-stas (1887—1961) i K. Binkis (1893—1942). Binkis pozostawił po sobie głośny i w Polsce dramat Generalna repetycja (1940, druk 1958), obrazujący wojnę. Sztuka żywo przypomina swą treścią napad hitlerowskich Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. Autor potępia wojnę jako zło najgorsze i winą obarcza obydwie walczące strony. Ćiurlioniene-Ky-mantaite (wdowa po słynnym muzyku i malarzu Ćiurlionisie), znana z książki Lietuvoje (W Litwie, 1910), ostro atakującej realizm w literaturze, pozostawiła m.in. opowieść o środowisku klerykalnym Śventmare (1937).
   Wielkim pisarzem okazał się Vincas Mykolaitis-Putinas (1893— 1967). W 1933 r. ogłosił on trylogię Altoriit seśely (W cieniu ołtarzy}, która od razu zdobyła mu powszechne — prócz sfer klery kalnych — uznanie i została następnie przetłumaczona na kilka języków. Był to wielki protest pisarza, niedoszłego kapłana, przeciwko zakłamaniu w
317

światku klerykalnym i ślepej wierze w dogmaty religijne. Głęboki humanizm dzieła Mykolaitisa, broniącego praw człowieka do szczęścia i radości życia, znalazł w tej powieści piękną oprawę artystyczną. Autor dał w niej dowód niemałej odwagi, skoro tak śmiało poruszył palące sprawy stanu kapłańskiego w warunkach panoszenia się klerykalizmu, tłumionego co prawda przez reżim Smetona jako ruch polityczny, ale zawsze potężnego.
    Lewicowy nurt w literaturze litewskiej reprezentowali: Petras Cvir-ka, Salomea Neris, V. Montvila, A. Venclova, J. Baltuśis, T. Tilvytis, J. Marcinkeviśius, krytyk K. Korsakas i inni.
   P. Cvirka (1909—1947) w powieści Żerne maitintoja (Ziemia żywicielka, 1935) przedstawił ostro konflikty klasowe na wsi litewskiej. Napisał też najlepszą w literaturze litewskiej powieść satyryczną Frank Kruk (1934). Świetna poetka, „słowik litewski", S. Neris (1904—1945), tworzyła pod hasłem: „zadaniem poety — odnowić świat". Wypowiadała się zdecydować przeciwko panującym w Litwie porządkom społecznym. Żarliwa głosicielka idei postępu i humanizmu, ogłosiła szereg zbiorów swoich poezji. W 1938 r. otrzymała świeżo ustanowioną państwową nagrodę literacką.
   Literatura litewska dwudziestolecia międzywojennego wcale nie była więc „szara i martwa". Jej postępowy nurt odzwierciedlał wiernie trudne, ale i prężne życie narodu oraz budził wiarę w lepszą przyszłość.
ROZWÓJ SPORTU. TRAGICZNY LOT DARIUSA I GIRENASA
   Wychowanie fizyczne i sport przyjęły się najpierw w wojsku litewskim począwszy od 1919 r. Po upływie kilku lat zaczęto organizować również cywilne kluby i zawody sportowe. Zawody lekkoatletyczne urządzano od 1921 r. W 1922 r. rozgrywano już pierwsze mistrzostwa Litwy w piłce nożnej. Narodowym sportem stała się koszykówka. W tej dyscyplinie Litwini święcili największe triumfy, gdyż dwukrotnie, w 1937 i 1939 r., zdobyli oni tytuły mistrzów Europy. W ich drużynie grali wówczas znakomici koszykarze amerykańscy pochodzenia litewskiego. Podczas mistrzostw rozegranych w 1939 r. w Kownie, Litwa pokonała m.in. Polskę 46:18 i zaledwie jednym, ale zwycięskim punktem wygrała z Łotwą w finale 37:36, zdobywając decydującego kosza z dobitki amerykańskiego Litwina P. Lubinasa na parę sekund przed końcem spotkania.
   W 1933 r. cały świat został poruszony tragicznym lotem dwóch lotników litewskich S. Dariusa i S. Girenasa. Na prymitywnym samolocie postanowili oni przelecieć Atlantyk z Ameryki do Litwy. Było to kilka lat po legendarnym locie Ch. Lindbergha (1927), pierwszego zdobywcy Atlantyku. Darius i Girenas po przebyciu 6411 km zginęli 17 VII 1933 r. w katastrofie pod dzisiejszym Myśliborzem koło Szczecina. Pamięć o tych bohaterach żyje i jest otoczona czcią nie tylko wśród Litwinów.
318

WSPÓŁPRACA NAUKOWO-KULTURALNA POLAKÓW I LITWINÓW
   Polsko-litewskie związki kulturalne, naukowe i literackie skutkiem zatargu politycznego o Wilno rozwijały się słabo. Pomimo zamkniętej granicy gościło jednak w Wilnie szereg uczonych polskich. W 1929 r. odwiedzili uczonych litewskich w Kownie historyk W. Semkowicz i archeolog W. Antoniewicz. Bawili też w Kownie historycy M. Bren-sztejn, H. Łowmiański, H. Paszkiewicz (1935), których Litwini witali ze szczerym zadowoleniem. Jednakże znakomita śpiewaczka polska E. Bandrowska-Turska w 1935 r. była zmuszona przerwać występy w Litwie i wracać do Polski. Z uczonych litewskich przebywali w Polsce na badaniach naukowych lub prywatnie historyk K. Aviżonis, rektor kowieńskiego uniwersytetu M. Rómer i inni. Te wątłe kontakty osobiste nie mogły jednak doprowadzić do jakiejś bliższej współpracy naukowo--kulturalnej między obu krajami. Na taką współpracę zanosiło się dopiero po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między obu krajami w 1938 r. Latem 1939 r. przebywała na Litwie wycieczka polskich pisarzy i dziennikarzy, w skład której wchodzili m.in. prof. Konrad Górski, Karol Irzykowski, Stanisław Ryszard Dobrowolski, prof. Wacław Borowy. Zadzierzgnięto wtedy wiele serdecznych i trwałych przyjaźni, ale rychła wojna przeszkodziła bliższym kontaktom polsko-litewskim w dziedzinie kulturalno-naukowej.
   Literatura polska, od dawna ceniona przez Litwinów, nadal spotykała się ze znacznym zainteresowaniem. Przekładano na litewski nie tylko utwory tego typu, co Trędowata (Rapsuotoji) Mniszkówny, ale i cały szereg czołowych utworów wybitnych pisarzy polskich. Wydano po litewsku Chłopów (Kaimiećiai) W. Reymonta (za przekład tej powieści tłumacz F. Neveravićius otrzymał w 1939 r. nagrodę warszawskiego Pen-Clubu), Wierną rzeką (Iśtikimoji upe), Dzieje grzechu (Nu-odemeś istorija), Przedwiośnie (Pavasarejanf) S. Żeromskiego, Ziemią w jarzmie (Pajungtoji Żerne) W. Wasilewskiej, niektóre dramaty S. Przybyszewskiego, powieści M. Rodziewiczówny, T. Dołęgi-Mostowi-cza, Jalu Kurka, wiersze W. Broniewskiego; z klasyków przekładani byli Mickiewicz, Słowacki, J. I. Kraszewski, Z. Krasiński, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus.
   Literatura litewska pozostawała nadal mało znana w Polsce. Z historią literatury litewskiej zaznajamiała Polaków tylko mała broszura M. Birżiśki Skrót dziejów piśmiennictwa litewskiego (1919). Przekładów z litewskiego pojawiło się zaledwie kilka. Poezję litewską tłumaczy} W. Abramowicz. W 1933 r. ukazał się Rok Donelaitisa w tłumaczeniu K. Pietkiewicza. Potem wyszedł pierwszy tom trylogii Mykolaitisa-Puti-nasa W cieniu ołtarzy. Wreszcie w 1939 r. ukazała się Antologia poezji litewskiej. Wiele utworów literatury litewskiej znalazłoby z pewnością odbiorców w społeczeństwie polskim, ale brakło nie tylko dobrych tłumaczy, ale i środków do wydawania przekładów z litewskiego.
   Uczeni litewscy pilnie śledzili nowości polskie, zwłaszcza z zakresu lituanistyki, np. prace historyczne H. Łowmiańskiego, H. Paszkiewi-
319

cza, S. Zajączkowskiego, czy też studia J. Otrębskiego o narzeczach litewskich. Na użytek społeczeństwa litewskiego wydana została po litewsku Historia narodu polskiego (Lenką tautos istorijd) W. Smoleńskiego (1925) oraz historia literatury polskiej (Senosios lenką literaturos istorija) I. Chrzanowskiego (1924) i B. Chlebowskiego (Lenką literatura 1795—1905) w 1926 r.
   Rozwój nauki litewskiej spowodował, że z kolei polscy lituaniści coraz bardziej liczyli się z osiągnięciami swoich litewskich kolegów. O stanie nauki litewskiej dokładnie informował polski świat naukowy M. Brensztejn w obszernym artykule Nauka w Republice Litewskiej. Polska lituanistyka, choć zdobyła się na znakomite niekiedy dzieła z zakresu historii Litwy, jak np. H. Łowmiańskiego Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (t. I—II, 1931—1932), nie potrafiła jednak dać czytelnikowi polskiemu do ręki pełnego zarysu dziejów Litwy, malutka bowiem broszura J. Jakubowskiego Dzieje Litwy w zarysie (1922) zawierała tylko najbardziej elementarne wiadomości o historii Litwy. Dlatego też znacznie więcej na rzecz wzajemnego poznania się obu narodów zdziałali publicyści, choć ich relacje nie zawsze były bezstronne. Stały korespondent litewskiej gazety rządowej „Lietuvos Aidas" („Echo Litwy") w Warszawie V. Gustainis po powrocie do Litwy wydał sporą książkę Lenkai ir Lenkija (Polacy i Polska): Autor usiłował zawrzeć w niej obraz współczesnej Polski, nie wyłączając nawet kultury i sztuki. Polskim odpowiednikiem książki Gustainisa był zbiór reportaży T. Katelbacha Za litewskim murem (1938). Katelbach, przez okres ponad trzyletni korespondent (1934—1937) półurzędowej „Gazety Polskiej", zdołał dość dokładnie zgłębić rzeczywistość litewską i przekazał o niej mnóstwo ciekawych wiadomości. Potrzeba tych informacji zarówno po stronie polskiej, jak i litewskiej była duża. Przeciętny Polak mógł bowiem śmiało powtórzyć za kamerjunkrem z Dziadów Mickiewicza: „O Litwie, dalibóg, że mniej wiem niż o Chinach". Z winy czynników rządzących obu państw ta nikła obustronna wymiana naukowo-kulturalna nie mogła jednak doprowadzić do lepszego poznania, a więc i zrozumienia obu narodów.
ULTIMATUM POLSKIE DO LITWY W 1938 ROKU
I NAWIĄZANIE STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH
   Mimo zerwania rokowań polsko-litewskich w 1928 r. oba kraje nadal, ale już nieoficjalnie, podejmowały wysiłki na rzecz porozumienia.
   Równocześnie utrzymywano kontakty i wymieniano poglądy przy pomocy różnych osobistości i kanałów dyplomatycznych. W 1933 r. spotkali się w Wilnie J. Piłsudski z J. Śaulysem i porozumieli się co do wymiany „korespondentów" prasowych. Do Kowna udał się wtedy jako korespondent T. Katelbach, w istocie — nieoficjalny konsul polski w Litwie. W tymże roku w Genewie spotkali się ministrowie spraw zagranicznych litewski D. Zaunius i polski J. Beck. W 1934 r. A. Prystor ze strony polskiej rozmawiał na Litwie ze Smetoną i Lozoraitisem. Pry-
320

watnie, ale za wiedzą władz litewskich, kontaktował się z J. Piłsudskim także Włodzimierz Zubow.
   Od 1934 r. litewski minister spraw zagranicznych Stasys Lozoraitis prowadził tajne rozmowy z Polską w celu normalizacji stosunków. O wynikach tych rozmów Lozoraitis powiadomił Smetonę 18 IV 1935 r. W piśmie do Smetony Lozoraitis proponował wtedy ułożyć stosunki z Polską na zasadzie przyznania przez Polskę autonomii kulturalnej ludności litewskiej na Wileńszczyźnie; jednym z warunków porozumienia było też oddanie Litwie Sejn, Puńska i Święcian. Sprawy te Lozoraitis omawiał bez powodzenia z polskim ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem w Genewie we wrześniu 1935 r. Jednocześnie tajne rozmowy prowadził zaufany Lozoraitisa obywatel litewski Kazimierz Narutowicz (bratanek byłego prezydenta Polski Gabriela Narutowicza), który jako handlowiec kursował via Ryga między Kownem a Warszawą. Smetona nie śmiał jednak nawiązać stosunków z Polską, gdyż to pociągnęłoby za sobą wyrzeczenie się Wilna, co znowu zwróciłoby przeciw niemu całe prawie społeczeństwo litewskie. Wymiana poglądów za pośrednictwem Narutowicza trwała jednak aż do początku 1938 r. Rozmowy prowadził też hr. A. Tyszkiewicz, który w latach 1937—1938 spotykał się w Kretyndze z ks. Mironasem i ministrem Lo-zoraitisem. Te tajne sondaże wzajemnych opinii i stanowisk przyniosły znaczne — podobno, gdyż brak dokładnej dokumentacji źródłowej — postępy. Spodziewano się nawet już w końcu lutego 1938 r., że lada dzień wejdą one na tory oficjalne. Tymczasem na zapowiedziane w Gdańsku rozmowy delegacja litewska nie przybyła, co minister Lozoraitis tłumaczył hr. Tyszkiewiczowi tym, że społeczeństwo litewskie nie jest przygotowane do zgody z Polską i rząd z tej racji miałby wiele kłopotów.
   W marcu 1938 r. w stosunkach polsko-litewskich wybuchł niebezpieczny kryzys. Rankiem 11 marca na granicy polsko-litewskiej został śmiertelnie postrzelony żołnierz polski Serafin, który przekroczył granicę litewską pod wsią Trasnykai koło Merecza. Spadkobiercy Piłsuds-kiego rozpętali wówczas w Polsce niebywałą nagonkę wobec Litwy. W pobliżu granicy rozpoczęła się koncentracja wojsk polskich. Sanacyjne gazety donosiły o „panicznych nastrojach w Kownie". Rozeszły się tam bowiem 14 marca za pośrednictwem posła estońskiego w Warszawie pogłoski o spodziewanym ultimatum polskim, grożącym — rzekomo — okupacją Litwy i wzięciem jej pod protektorat Polski. Tegoż dnia rząd litewski przekazał posłowi polskiemu w Tallinie notę, zawierającą pragnienie polubownego załatwienia sprawy przez pełnomocnych przedstawicieli. W Polsce zaś tłumy szowinistów, podniecone antylitewską propagandą w prasie i radiu, zachęcane przez różnych prowodyrów przykładem faszystowskich Niemiec, które świeżo dokonały Anschlussu Austrii, urządzały demonstracje i wołały pod adresem marszałka E. Rydza-Śmigłego: „Wodzu! Prowadź nas na Kowno!" Wyglądało na to, że ważą się losy wojny i pokoju. W tych dramatycznych — w oczach opinii publicznej — chwilach nie zabrakło głosu polskich
321
21 — J. Ochmański. Historia Litwy

i litewskich komunistów. Komunistyczna Partia Polski w odezwie Precz z wojną surowo potępiała „wszelki gwałt nad niepodległym narodem litewskim" i stanęła na stanowisku uregulowania współżycia między narodami Polski i Litwy na zasadzie „wolny z wolnym, równy z równym". Komunistyczna Partia Litwy w odezwie do młodzieży litewskiej wskazywała na zagrożenie Litwy ze strony hitlerowskich Niemiec i faszystowskiej Polski oraz rzucała hasło: „Bronić niepodległości Litwy do ostatniej kropli krwi!" W rzeczywistości oba rządy, polski i litewski, wojny nie chciały. Polska nie zarządziła nawet mobilizacji i cała akcja rozgrywała się za kulisami w tajemnicy przed opinią publiczną. Polska początkowo zamierzała wykorzystać incydent graniczny do zmuszenia Litwy do wyrzeczenia się Wilna i nawiązania stosunków dyplomatycznych. Jednakże min. Beck po rozmowie z ambasadorem niemieckim w Warszawie von Moltke wiedząc, że Niemcy są zainteresowane Litwą i nie pozostaną obojętne na wypadek konfliktu polsko-litewskiego, zdecydował złagodzić żądania polskie. Na zmianę stanowiska polskiego wobec Litwy wpłynęli również ambasadorowie brytyjski Kennard i francuski Noel, którzy przestrzegali rząd polski przed użyciem siły. Zaważyła tu również wypowiedź komisarza spraw zagranicznych Litwinowa, który oświadczył, że ZSRR jest zainteresowany w pokojowym rozstrzygnięciu konfliktu Polski z Litwą i że w razie wkroczenia wojsk polskich na Litwę wypowie bez uprzedzenia polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932 r.
   W dniu 17 III 1938 r. rząd polski wystosował do Litwy ultimatum, w którym domagał się tylko bezwarunkowego nawiązania stosunków dyplomatycznych do dnia 31 III 1938 r. Odpowiedź litewska, jak tego domagała się Polska, miała być udzielona przed upływem 48 godzin. Niedługo po wysłaniu ultimatum, w którym nie było mowy o sprawie Wilna, rząd polski wiedział już, że zostanie ono przez Litwę przyjęte. Poseł litewski J. Śaulys oznajmił 18 marca w Berlinie Ribbentropowi, że Litwa przyjmie ultimatum, prosił tylko Rzeszę o nacisk na Polskę, aby rząd polski złagodził formę nawiązania stosunków dyplomatycznych. Mimo tych zapewnień rząd litewski dla ratowania twarzy przed własnym społeczeństwem odbył specjalne posiedzenie w celu rozpatrzenia ultimatum polskiego. Posiedzenie to odbyło się z udziałem Smetony w dniu 19 marca. Za przyjęciem ultimatum wypowiedzieli się min. Lozoraitis i dowódca armii gen. Raśtikis, przeciwko wystąpił min. rolnictwa Putvinskis, inni milczeli. Rząd zdecydował ultimatum przyjąć i przedstawić sprawę sejmowi. Sejm litewski zebrał się w południe 19 marca i po 7-minutowym posiedzeniu milcząco, bez głosu sprzeciwu, przyjął polskie ultimatum na 12 godzin przed upływem wyznaczonego terminu. Oba rządy wymieniły 19 marca noty dyplomatyczne, w których zapowiadały ustanowienie swych przedstawicielstw w Warszawie i w Kownie do 31 marca tegoż roku i gwarantowały im warunki normalnego funkcjonowania. Posłem polskim w Kownie został Franciszek Charwat, litewskim zaś w Warszawie Kazys Śkirpa.
Dyplomacja polska odniosła iście pyrrusowe zwycięstwo: stosunki
322

dyplomatyczne zostały nawiązane. Litwa w opinii polskiej zrzekała się praw do Wilna. W kilka dni później, 24 III 1938 r., z polecenia Smetony ks. V. Mironas utworzył nowy rząd. Reżim Smetony doznał jednak w opinii własnego społeczeństwa wyraźnego wstrząsu. Wśród Litwinów nigdy nie brak było trzeźwych głosów domagających się porozumienia z Polską. Tak min. Lozoraitis, jak gen. Raśtikis podkreślali konieczność takiego porozumienia, wskazując na to, że oba kraje mają wspólnych wrogów. Nawiązanie stosunków z Polską pojęli jednak Litwini jako wyrzeczenie się Wilna i akt zdrady narodowej. Toteż zaniepokojony Smetona dla uspokojenia opinii publicznej nie zawahał się poświęcić swego szwagra, długoletniego premiera (1929—1938), śmiertelnie zresztą schorowanego Tubelisa. Wkrótce jednak miał ugodzić w Litwę nowy cios, który zachwiał nie tylko rządem, ale całym reżimem partii „tautininków", pozbawiając go w oczach społeczeństwa resztek uznania.
UTRATA KŁAJPEDY NA RZECZ NIEMIEC W MARCU 1939 ROKU
   Rok 1938 zapoczątkował wielki kryzys dyplomatyczny w Europie. Kryzys ten doprowadził do poważnych zmian i powikłań politycznych, a w końcu zaczął grozić nową wojną światową. Faszystowskie Niemcy, nie nienasycone zajęciem Austrii (11 III 1938 r.) w dążeniu do stworzenia „wielkiej tysiącletniej Rzeszy", zaczęły przejawiać coraz większą zaborczość. Kolejną ofiarą agresywnej polityki hitlerowskiej Rzeszy padła Czechosłowacja. Mocarstwa zachodnie, Anglia i Francja, w „trosce" o pokój w Europie podpisały z Hitlerem układ w Monachium 29— 30 IX 1938 r., wydający Czechosłowację na łup faszystowskiej Rzeszy. Po okupowaniu części Czech — Sudetów — w październiku 1938 r. (z udziałem Polski, która zagarnęła Zaolzie) i ustanowieniu w marcu 1939 r. „niezależnego" państwa słowackiego, imperializm niemiecki w przerwie między zajęciem Czech a napaścią na Polskę zwrócił się w stronę Litwy.
   Kłajpeda, źródło ustawicznych pretensji niemieckiego rewizjo-nizmu wobec Litwy, stała się od jesieni 1938 r. miejscem istnego sabatu hitlerowców. Rząd litewski w tchórzliwej „wspaniałomyślności" już w 1937 r. próbował sobie zjednać Hitlera przez wypuszczenie z więzienia skazanych w 1935 r. przywódców niemieckiego ruchu narodowosocjali-stycznego w Kłajpedzie. Ośmieliło to tylko hitlerowców kłajpedzkich, i to do tego stopnia, że od schyłku 1938 r. zaczęli się oni bezwzględnie panoszyć w całym kraju kłajpedzkim. Kiedy Litwini przegrali z kretesem wybory do sejmiku kłajpedzkiego (11 XII 1938 r.), Niemcy kłaj-pedzcy otwarcie wysunęli żądanie „powrotu" do Rzeszy. Kłajpeda stała się państewkiem w państwie. Dni formalnego już tylko zwierzchnictwa litewskiego w tym kraju były policzone. Na początku 1939 r. ich paramilitarne organizacje w kraju kłajpedzkim liczyły już 52 tys. ludzi. Czad narodowego socjalizmu, znak swastyki, okrzyk „Heil Hitler", lektura Mein Kampf opanowały umysły kłajpedzkiej niemczyzny bez resz-
323

ty. Litwa była bezsilna wiedząc, że za plecami kłajpedzkich hitlerowców stoi potężna Rzesza. Rząd litewski bezczynnie musiał przyglądać się rozwojowi wypadków, gdyż liczyć na pomoc Związku Radzieckiego, przewidzianą w traktacie o nieagresji, było — w rozumieniu rządu Smetony — równoznaczne z oddaniem władzy komunistom.
   Decyzja w sprawie losu Kłajpedy zapadła szybko. 15 marca 1939 r. poseł niemiecki w Litwie E. Zechlin został spiesznie zawezwany do Berlina, gdzie 19-go zatrzymał się powracający z Watykanu litewski minister spraw zagranicznych J. Urbśys. Następnego dnia w krótkiej rozmowie z Ribbentropem dowiedział się najgorszego, że Niemcy zdecydowały się na wymuszenie zwrotu Kłajpedy. Kiedy 21 marca minister Urbśys wrócił do Kowna, wydało się, że minister spraw zagranicznych Rzeszy zażądał, aby „Rząd Litwy zwrócił kraj kłajpedzki Niemcom", w zamian za co Rzesza będzie miała na względzie „interesy gospodarcze Litwy w porcie kłajpedzkim". Urbśys w imieniu prezydenta Litwy, wróciwszy do Berlina, podpisał układ między Niemcami a Litwą w sprawie oddania Niemcom Kłajpedy, datowany 22 III 1939 r. Artykuł 1 tego układu stanowił: „Kraj kłajpedzki traktatem wersalskim odłączony od Niemiec, licząc od tego dnia, znów złącza się z Rzeszą Niemiecką". Tym razem sejm litewski zebrał się już tylko na 5 minut i w dniu 30 marca, bez jednego słowa, ratyfikował układ w sprawie Kłajpedy. Nigdzie za granicą nie podniósł się głos protestu w obronie Litwy, która pozostawała bezbronna i osamotniona wobec swego złowrogiego sąsiada.
   Po wyrzeczeniu się Wilna i utracie Kłajpedy „arystokratyczna demokracja" „tautininków" znalazła się na skraju bankructwa. Czując nieufność i niechęć społeczeństwa rząd próbował ratować swą władzę za pomocą stanu wyjątkowego, ogłoszonego 10 V 1939 r. Kolejne przesilenie rządowe było jednak nieuchronne. W skład zmienionego gabinetu ministrów weszli tym razem obok „tautininków" dwaj chadecy i dwaj ludowcy. Nowym premierem został gen. J. Ćernius. Jednakże ani rząd koalicyjny, ani powierzenie steru państwowego generałowi nie zdołały już na dłuższą metę uratować smetonowskiego reżimu.
ODZYSKANIE WILNA W PAŹDZIERNIKU 1939 ROKU. KRYZYS W STOSUNKACH LITEWSKO-RADZIECKICH
   Zbliżała się II wojna światowa. Swój marsz na podbój świata Niemcy rozpoczęli od zdradzieckiej napaści na Polskę 1 IX 1939 r. Do wojny przeciwko Polsce Niemcy bez entuzjazmu zachęcali i Litwę. Rząd litewski przezornie wolał powstrzymać się od nęcącej perspektywy odzyskania Wilna i w dniu 2 września ogłosił neutralność.
   W chwili kiedy Polska padała pod uderzeniem żelaznych armii niemieckich, 17 IX 1939 r. oddziały Armii Czerwonej na rozkaz Stalina pod pretekstem, że państwo polskie już nie istnieje, przekroczyły granicę polską, by „ochronić ludność białoruską i ukraińską". Dnia 10 X 1939 r. po dłuższych pertraktacjach Związek Radziecki podpisał
324

z Litwą traktat o przekazaniu Litwie Wilna i części ziemi wileńskiej, obejmującej mniej więcej jedną trzecią terytorium przyznanego Litwie przez traktat litewsko-rosyjski 1920 r., a pozostającego dotąd w składzie państwa polskiego. W traktacie z 10 X 1939 r. Związek Radziecki i Litwa przyrzekały udzielić sobie wzajemnej pomocy, w tym również wojskowej, na wypadek agresji któregoś z państw europejskich. Związek Radziecki zobowiązywał się do obrony granic Litwy i w tym celu za zgodą rządu litewskiego wprowadził swoje wojska na terytorium Litwy. Dzisiaj powszechnie już nie ukrywa się, że był to początek okupacji Litwy. Ale wtedy jeszcze nie wiedziano, że tajny protokół niemie-cko-radziecki z 28 września 1939 r., włączający Litwę w radziecką strefę wpływów, zapowiadał kres jej niepodległości.
   W tragicznych dla Polski dniach wrześniowych 14 tys. oficerów i żołnierzy polskich przekroczyło granicę Litwy szukając w niej schronienia. Zaprzyjaźniona bowiem z Polską Łotwa 18 września zerwała stosunki dyplomatyczne z Polską i polskich żołnierzy na Łotwie czekał ciężki los w obozach dla internowanych. Pierwsza grupa polskich wojskowych została przepuszczona przez granicę litewską 19 września i po złożeniu broni skierowana do Kowna. Przekraczanie granicy trwało kilka dni. Sceny pożegnania z bronią przedstawiały niezwykły czasem widok, który wzruszał także obecnych przy tym żołnierzy litewskich. Obok wojskowych, za granicą litewską znalazło się też dwa tysiące osób cywilnych. Przyjęcie kilkunastu tysięcy uchodźców stanowiło dla Litwy dość poważny problem. Litwini włożyli wiele wysiłku, by przyjąć i urządzić internowanych jak najlepiej. A przecież żołnierze pokonanej armii polskiej nie przybywali do kraju zaprzyjaźnionego. Polacy otrzymywali wyżywienie według norm przysługujących żołnierzom litewskim, zakwaterowanie było na ogół dobre lub znośne. Możliwe było i swobodne poruszanie się bądź urlopy „na słowo honoru". Wyjątkowo dochodziło do sporadycznych incydentów. Władze litewskie patrzyły przez palce na ucieczki z obozów, wielu zwalniano pod pozorem choroby. Polski attache wojskowy w Kownie płk Leon Mitkiewicz nie szczędził wysiłków i pieniędzy, by zdobyć dokumenty na wyjazd do Francji dla około 450 wojskowych. Jednak naciski Niemców na rządy w Kownie i w Rydze spowodowały utrudnienie wyjazdów do armii polskiej na Zachodzie. W każdym razie do czerwca 1940 r. w obozach internowania pozostało już tylko około 1600 wojskowych polskich, uwięzionych później przez władze radzieckie.
   Po zawarciu traktatu litewsko-radzieckiego i pod obecność wojsk radzieckich na ziemiach litewskich sytuacja polityczna w Litwie zaczęła się zmieniać. Siły lewicowe nabrały śmiałości i zaczęły rozwijać żywą działalność, której ton nadawali komuniści. Rząd odpowiedział na to wzmożeniem terroru policyjnego.
   Na przełomie 1939 i 1940 r. aresztowano około 660 komunistów i antyfaszystów, w tym sekretarza KC KP Litwy A. Sniećkusa. Smetona czując się coraz bardziej niepewnie usiłował porozumieć się z Niemcami. W jego imieniu dyrektor departamentu bezpieczeństwa A. Povilai-tis rzekomo miał w lutym 1940 r. zabiegać w Berlinie o rozciągnięcie
525

Antanas Sniećkiis,
pierwszy sekretarz KC KP Litwy w latach 1936—1974. Zdjęcie prasowe po 1960 r.
nad Litwą protektoratu Rzeszy. Niemcy, związane paktem o nieagresji ze Związkiem Radzieckim z 23 VIII 1939 r., wolały chwilowo nie narażać swych dobrych stosunków z ZSRR z powodu Litwy. Hitler miał jednak w połowie marca 1940 r. przyrzec wysłanie wojsk niemieckich do Litwy. Zabiegając o względy Hitlera, rząd litewski 17 IV 1940 r. zawarł układ handlowy z Niemcami i prawie cały eksport krajowy skierował do Niemiec.
   Wiosną 1940 r. stosunki litewsko-radzieckie weszły w stadium kryzysu. Rząd radziecki w nocie z 30 V 1940 r. oskarżył rząd litewski o „prowokacyjne działania" wobec ZSRR, w wyniku których trzech żołnierzy radzieckich zostało uprowadzonych przez władze litewskie, a jeden z nich zabity. Rząd litewski zapewnił ZSRR o wszczęciu śledztwa w tej sprawie i surowym ukaraniu winnych. Związek Radziecki nie zadowolił się tą odpowiedzią i 14 VI 1940 r. komisarz spraw zagranicznych W. Mołotow o godz. 11 w nocy wezwał przebywającego w Moskwie ministra Urbśysa i wręczył mu radzieckie ultimatum do Litwy. Ultimatum to raz jeszcze podnosiło sprawę ginięcia żołnierzy radzieckich (podano cztery nazwiska żołnierzy), a następnie stwierdzało, że tzw. Ententa Bałtycka, czyli przymierze Estonii, Łotwy i Litwy, zawarte jesienią 1934 r., jest wymierzone przeciwko ZSRR i pozostaje sprzeczne z traktatem litewsko-radzieckim z 10 X 1939 r., zabraniającym obu stronom uczestniczenia w koalicjach skierowanych przeciwko jednej z układających się stron. Związek Radziecki w swym ultimatum zażądał, aby Litwa do dnia 15 czerwca godz. 10 rano wyraziła zgodę na: 1. oddanie pod sąd ministra spraw wewnętrznych K. Skućasa oraz A. Po-
326

Vilaitisa jako winnych antyradzieckich prowokacji, 2. aby niezwłocznie został utworzony w Litwie rząd zdolny do przestrzegania traktatu o wzajemnej pomocy z 10 X 1939 r., 3. aby natychmiast zapewniono swobodne wkroczenia na teren Litwy oddziałom (dodatkowym) Armii Czerwonej, które będą rozmieszczone w ważniejszych ośrodkach Litwy i będą na tyle liczne, żeby zapobiec dalszym prowokacjom antyradzieckim i zapewnić możliwość urzeczywistnienia litewsko-radzieckiego traktatu z 1939 r.
   Ultimatum to zostało przez Litwę przyjęte, niedawno utworzony rząd A. Merkysa ustąpił. Kiedy nowe oddziały radzieckie wkraczały do Litwy, Smetona powierzył urząd prezydenta ustępującemu premierowi Merkysowi i wziąwszy z banku państwa 10 tys. dolarów (oraz sporą sumę od innego urzędnika bankowego) 15 czerwca zbiegł do Niemiec, a stamtąd do USA, gdzie zmarł tragicznie w 1944 r. podczas pożaru własnego domu. Skućas i Povilaitis, schwytani na granicy pruskiej, zostali uwięzieni. Zeznania śledcze A. Povilaitisa przed władzami radzieckimi, objaśniające cel jego podróży do Berlina, należy jednak obecnie uznać za wymuszone, a więc nieprawdziwe.
   Komunistyczna Partia Litwy, która od jesieni 1939 r. zaczęła wychodzić z podziemia i rozwijała szeroką propagandę na rzecz sojuszu ze Związkiem Radzieckim, w dniu 15 VI 1940 r. ogłosiła odezwę domagającą się przywrócenia praw demokratycznych, wypuszczenia więźniów politycznych, legalizacji partii komunistycznej i związków zawodowych oraz zamknięcia partii „tautininków" jako wrogiej ludowi. KP Litwy opowiedziała się za takim rządem, który będzie pogłębiał współpracę z ZSRR, przez co zapewni Litwie niepodległość. Od 25 VI 1940 r. KP Litwy działała już oficjalnie.
UTWORZENIE LITWY RADZIECKIEJ
   Nowy rząd litewski, utworzony 17 VI 1940 r. z dziennikarzem komunistą J. Paleckisem na czele, otrzymał miano Rządu Ludowego. W ten sposób dokonał się pierwszy akt rewolucji socjalistycznej w Litwie — zdobycie władzy przez komunistów. Przeprowadzone 14—15 VII 1940 r. powszechne „głosowanie" wyłoniło Sejm Ludowy. Sejm ten, zebrany w Kownie, w atmosferze ogromnego poruszenia mas, w dniu 21 VII 1940 r. przyjął „Deklarację o władzy państwowej", która m.in. mówiła: „Litwę ogłasza się za Socjalistyczną Republikę Radziecką. Odtąd cała władza w Litewskiej SRR spoczywa w rękach ludzi pracy miast i wsi w osobie rad delegatów ludzi pracy". Zarazem Sejm Ludowy zwrócił się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o przyjęcie Litwy radzieckiej w skład ZSRR. Rada Najwyższa ZSRR na posiedzeniu w dniu 3 VIII 1940 r. jednomyślnie przyjęła uchwałę o przyjęciu Litwy do ZSRR. Litwa burżuazyjna przestała istnieć. Poczęła się tworzyć nowa Litwa, ludowa i socjalistyczna. Czekały ją w najbliższej przyszłości nie tylko wielkie zadania budowy nowego ustroju, ale i tragiczne lata wojny, okupacji hitlerowskiej i wojny domowej oraz błędy i wypaczenia stalinowskiego okresu. W tych trudnych, odpowiedzialnych i bohaterskich chwilach naród litewski wytrzymał wszystkie przeciwności losu, jakich mu nie szczędziły dzieje, i nie zatracił wiary w lepszą przyszłość, w socjalizm, ale odrzucał jego okrutny, nieludzki stalinowski model.
327

WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1940
ROK 1940
    11—12 lipca. Pierwsze masowe deportacje ludności Litwy w głąb ZSRR.
21 lipca. Ustanowienie władzy radzieckiej na Litwie.
    22 lipca. Nacjonalizacja ziemi i ogłoszenie reformy rolnej ustalającej górną granicę gospodarstwa chłopskiego na 30 ha.
23 lipca. Nacjonalizacja przemysłu i banków.
3 sierpnia. Rada Najwyższa ZSRR przyjęła Litwę w skład ZSRR.
25 sierpnia. Uchwalenie konstytucji Litwy radzieckiej.
ROK 1941
    l kwietnia. Wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy. Utworzenie Litewskiej Akademi Nauk.
    13—14 czerwca. Powtórne masowe deportacje ludności Litwy w głąb ZSRR.
    22 czerwca. Zdradziecka napaść hitlerowskich Niemiec na ZSRR. Wtargnięcie wojsk niemieckich na Litwę. Antyradzieckie powstanie nacjonalistów w Kownie.
    23 czerwca. Utworzenie nacjonalistycznego Rządu Tymczasowego pod przewodnictwem J. Ambrazevićiusa. Denacjonalizacja ziemi, przemysłu i handlu przez Rząd Tymczasowy.
22—29 czerwca. Wojska hitlerowskie okupują całą Litwę.
    25 lipca. Utworzenie przez okupantów niemieckich Generalbezirk Litauen — niemieckiej administracji cywilnej Litwy.
    5 sierpnia. Rozwiązanie Rządu Tymczasowego pod naciskiem okupantów.
    18 sierpnia. Unieważnienie przez Niemcy denacjonalizacji ogłoszonej przez Rząd Tymczasowy.
Początek ruchu oporu, kierowanego przez partię komunistyczną.
Wszczęcie masowej eksterminacji Żydów litewskich przez hitlerowców.
ROK 1942
26 listopada. Utworzenie radzieckiego sztabu partyzanckiego na Litwie.
328

ROK 1943
    Rozwój ruchu oporu pod przewodnictwem partii komunistycznej. Walkę z hitlerowskim okupantem prowadziło 5 tys. partyzantów, zgrupowanych w 56 oddziałach.
   25 listopada. Utworzenie Najwyższego Komitetu Wyzwolenia Litwy (VLIK), grupującego przedstawicieli partii burżuazyjnych i nacjonalistycznych.
ROK 1944
   Wzrost ruchu oporu. W latach 1941—1944 działały pod przewodnictwem komunistów 92 oddziały partyzanckie w sile 10 tys. ludzi. Zniszczono 577 pociągów wroga, 337 parowozów, 2 tys. wagonów i zabito około 14 tys. hitlerowców.
    16 lutego. Deklaracja programowa VLIK-u, domagająca się niepodległości Litwy i zapowiadająca walkę przeciw komunizmowi.
   W kwietniu Niemcy w porozumieniu z gen. Plechavićiusem tworzą litewskie oddziały wojskowe.
    13—15 maja. Niemcy aresztują oporne ich planom dowództwo litewskich oddziałów, które w większości zostały rozbrojone, lecz kilka z nich z bronią w ręku zbiegło w lasy.
    15 maja. Deklaracja VLIK-u zapowiadająca walkę ze Związkiem Radzieckim, jeśli Armia Czerwona wkroczy do Litwy.
    13 lipca. Wyzwolenie Wilna przez Armię Czerwoną z udziałem polskiej Armii Krajowej, która jednak pragnęła oderwania Wileńszczyzny od Litwy radzieckiej.
l sierpnia. Wyzwolenie Kowna przez Armię Czerwoną.
   22 września. Podpisanie w Lublinie „Układu między rządem Litewskim SRR i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego w sprawie repatriacji Litwinów z terytorium Polski i obywateli Polski z terytorium Litewskiej SRR".
   30 września. Deklaracja VLIK-u przeciwko władzy radzieckiej apelująca o pomoc do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Początek działalności reakcyjnego podziemia na Litwie, istniejącego do 1952 r. Rozpoczęcie przez władzę radziecką nowej reformy rolnej, ustalającej górną granicę gospodarstwa na 20 ha.
ROK 1945
   27 stycznia. List Prezydium Rady Najwyższej i Rady Komisarzy Ludowych Litewskiej SRR do Rządu Tymczasowego i Krajowej Rady Narodowej Polski z pozdrowieniami dla narodu polskiego z okazji wyzwolenia Warszawy, zapowiadający przekazanie 5 tys. ton zboża litewskiego dla warszawian.
   28 stycznia. Wyzwolenie Kłajpedy i całej Litwy spod okupacji hitlerowskiej. W walkach z hitlerowcami zaszczytnie wyróżniła się 16 Litewska Dywizja Strzelecka.
329

    3 kwietnia. List pierwszej konferencji warszawskiej organizacji Polskiej Partii Robotniczej, zawierający gorące pozdrowienia i wyrazy serdecznej wdzięczności za pomoc Warszawie w postaci zboża i zapewniający, że „Litwa Radziecka i nowa odrodzona Polska żyć będą w wieczystej braterskiej przyjaźni".
Utworzenie pierwszych po wojnie polskich szkół w Litwie.
Początek repatriacji ludności polskiej z Litwy.
ROK 1946
    Zakończona została do 1 listopada repatriacja ludności polskiej z Litwy. Chęć wyjazdu do Polski wyraziło 134 446 rodzin (379 498 osób), wyjechało 61 127 rodzin (171 158 osób).
    Początek ateizacji, skazywanie i zsyłanie do łagrów księży katolickich, konfiskata wielu świątyń i mienia kościelnego.
ROK 1947
    Tworzenie pierwszych spółdzielni produkcyjnych na wsi. Początek masowego „rozkułaczania" i masowych deportacji, które do roku 1952 objęły około 300 tys. ludności Litwy.
ROK 1948
    24 marca. Uchwała Rady Ministrów i KC KP Litwy „O organizacji kołchozów w Litewskiej Republice Radzieckiej".
    Zakończenie reformy rolnej, w której wyniku 96,3 tys. bezrolnych i małorolnych otrzymało 688,5 tys. ha ziemi; pozostało 553 tys. ha nie rozdzielonych gruntów jako fundusz państwowy. Produkcja przemysłowa osiągnęła stan przedwojenny.
    W grudniu z okazji 150-lecia urodzin A. Mickiewicza na Litwie odbyły się uroczyste obchody. Nawiązanie bezpośredniej współpracy pomiędzy pisarzami i organizacjami literackimi Litwy i Polski.
ROK 1949
    15—18 lutego. VI Zjazd KP Litwy uchwalił przystąpienie do powszechnej kolektywizacji wsi. Do końca roku już około 65% chłopów wstąpiło do kołchozów.
ROK 1950
    Produkcja przemysłowa przekroczyła o 90% poziom przedwojenny.
ROK 1951
    Zakończenie kolektywizacji rolnictwa. Kołchozy skupiły ponad 94% wszystkich gospodarstw chłopskich.
330

ROK 1952
Rozpoczęto produkcję pierwszego litewskiego cementu w Akmene. Założenie pierwszych litewskich szkół w Polsce Ludowej.
ROK 1953
    W Wilnie zaczął ukazywać się w języku polskim dziennik „Czerwony Sztandar".
Rozpoczęła produkcję stocznia w Kłajpedzie.
ROK 1954
    16—19 lutego. VIII Zjazd KP Litwy stwierdził szybki wzrost produkcji przemysłowej w republice i jednocześnie zwrócił uwagę na konieczność szybszego podniesienia poziomu rolnictwa.
ROK 1955
    27 lutego. Wybory do Rady Najwyższej Litewskiej SRR i rad lokalnych przyniosły całkowity sukces blokowi komunistów i bezpartyjnych.
W Wilnie powstał polski zespół pieśni i tańca „Wilia".
    Uroczyste obchody setnej rocznicy śmierci A. Mickiewicza. Wystawa dzieł J. Matejki i plakatu polskiego na Litwie.
ROK 1956
    Rozpoczęcie budowy potężnej hydroelektrowni pod Kownem. Pełną moc produkcyjną osiągnęła ona w 1960 r. dając 36% całej energii elektrycznej Litwy.
ROK 1957
Uruchomienie pierwszej na Litwie stacji telewizyjnej w Wilnie. Dekada kultury litewskiej w Polsce i polskiej na Litwie. Dodatkowa repatriacja Polaków z Litewskiej SRR. 30 marca. W Puńsku odbył się zjazd założycielski Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Polsce.
ROK 1958
    Wprowadzenie powszechnego ośmioletniego nauczania w szkołach podstawowych.
    Założenie litewskiego oddziału Towarzystwa Przyjaźni Radziecko--Polskiej.
331

ROK 1959
    15 stycznia. Spis powszechny wykazał, że Litwę zamieszkuje 2711 tys. ludności (w 1939 r. w tych samych granicach — 2880 tys.), w tym 2150 tys. Litwinów (79,3%), 231 tys. Rosjan (8,6%), 230 tys. Polaków (8,5%), 30 tys. Białorusinów (1,1%), 24 tys. Żydów, 17 tys. Ukraińców, a także mniejsze grupy Łotyszów, Tatarów i Cyganów. W miastach żyło 39% ogółu ludności, na wsi 61%. W gospodarce narodowej zatrudnionych było 647 tys. osób. Produkcja przemysłowa w porównaniu z 1940 r. wzrosła przeszło 9 razy. Zarobki robotników przemysłowych przewyższyły o 55% płace z 1938 r. Stolica republiki Wilno liczyła 236,1 tys. mieszkańców, drugie co do wielkości miasto, Kowno — 218,9 tys.
    Rozpoczęcie budowy wielkiego kombinatu chemicznego w Kiejda-nach.
ROK 1960
Produkcja rolno-hodowlana przekroczyła poziom przedwojenny. Wystawa litewskiej sztuki ludowej i stosowanej w Warszawie.
ROK 1961
Uruchomienie wielkiej wytwórni mas plastycznych w Wilnie. Pierwsza dekada książki polskiej w Litwie.
ROK 1962
Doprowadzenie do Litwy gazociągu z ukraińskiej Daszawy. Pierwsza wymiana audycji radiowych polskich i litewskich.
ROK 1963
   Liczba robotników przemysłowych w Wilnie po raz pierwszy przekroczyła 50 tys. (53,7 tys.).
ROK 1964
    Ukończono elektryfikację wszystkich kołchozów i sowchozów. Przeciętne plony wyniosły 11,2 kwintala z ha.
Uroczyste obchody 250-lecia urodzin Kristijonasa Donelaitisa.
ROK 1965
Uruchomienie wielkiej kowieńskiej fabryki włókien sztucznych.
    13—16 kwietnia. Polsko-litewskie rozmowy handlowe w Wilnie. Podpisanie pierwszego protokołu o wzajemnej wymianie towarowej między Litewską SRR a Polską RL.
332

ROK 1966
Przeciętne plony wyniosły 14,7 kwintala z ha. W listopadzie w ramach obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego odbył się tydzień literatury polskiej z udziałem pisarzy polskich.
ROK 1967
   Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk zorganizował w listopadzie w Wilnie konferencję naukową na temat: „Wpływ Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej na stosunki narodów litewskiego, białoruskiego i polskiego".
ROK 1968
Wystawa litewskiej sztuki ludowej w Warszawie.
ROK 1969
   Produkcja przemysłowa dała przeszło 60% dochodu narodowego, gdy w 1945 r. tylko 35%.
    W wyniku koncentracji liczba kołchozów wynosiła 1468. Przeciętne plony wzrosły do 24,2 kwintali z ha.
   Wystawa polskich gobelinów i tkanin dekoracyjnych w Litwie. Tydzień muzyki polskiej w Litwie. Występy Filharmonii Litewskiej w Polsce.
ROK 1970
   Według danych powszechnego spisu ludności Litwę zamieszkiwało 3128 tys. osób, z tego 2507 tys. Litwinów (80,1%), 268 tys. Rosjan (8,6%), 240 tys. Polaków (7,7%), 45 tys. Białorusinów. W miastach żyło już 50% ludności republiki (w ZSRR ogółem 56%), w tym w Wilnie 371,7 tys., w Kownie 306,2 tys. Średnia gęstość zaludnienia kraju zwiększyła się z 42 osób na 1 km2 w 1959 r. do 48.
    KP Litwy na dzień 1 stycznia liczyła 116 603 członków i kandydatów.
   Litwa eksportowała swoje wyroby przemysłowe do 67 krajów, produkty rolno-spożywcze zaś do 16.
   W roku akademickim 1969/1970 w wyższych uczelniach Litwy studiowało 55,7 tys. słuchaczy.
   We wrześniu podpisano w Wilnie umowę o współpracy naukowej między Uniwersytetem Wileńskim a Uniwersytetem Jagiellońskim.
   Wielkim powodzeniem cieszył się w Polsce konkurs redakcji „Czerwonego Sztandaru" na temat „30 lat Litwy Radzieckiej".
333

ROK 1971
   3—5 marca. XVI Zjazd KP Litwy w Wilnie. W przyjętej uchwale postanowiono zwiększyć w IX pięciolatce 1971—1975 produkcję o 46— 49%. Stwierdzono, że w pięciolatce 1966—1970 produkcja przemysłowa zwiększyła się o 74% w porównaniu z 1965 r., produkcja rolna wzrosła o 36%, średnia płaca miesięczna osiągnęła 119 rubli (33% więcej w porównaniu z 1965 r.), dochód narodowy zaś powiększył się o 40%.
ROK 1972
   W Elektrenai zakończono budowę ogromnej elektrowni o mocy 1,8 mln kilowatów, co dało republice nadwyżkę energii elektrycznej. Budowę rozpoczęto w 1960 r.
    Ekspozycję wyrobów przemysłowych Litewskiej SRR na Międzynarodowych Targach Poznańskich zwiedziło około 300 tys. osób.
ROK 1973
    W republice działało 1555 stałych i ruchomych kin, 1415 klubów, 34 muzea, 11 teatrów, 2641 bibliotek ze zbiorami przekraczającymi 20,9 mln egzemplarzy książek.
ROK 1974
   22 stycznia. Zmarł Antanas Sniećkus (ur. 1903), członek KPL od 1920 r., pierwszy sekretarz KC KPL od 1936 r.
    18 lutego. Plenum KC KPL wybrało Petrasa Griśkevićiusa na stanowisko I sekretarza partii.
    Zebrano rekordowe plony zbóż — średnio 27 kwintali z ha. Produkcja mleka na głowę ludności wyniosła 812 l, mięsa zaś 134 kg.
Wyprodukowano 297 tys. telewizorów.
   W wyższych uczelniach studiowało już 61 tys. słuchaczy. Liczba pracowników nauki wyniosła 12 tys., w tym 257 doktorów i 3956 kandydatów nauk.
ROK 1975
   W pięciolatce 1971—1975 produkcja przemysłowa wzrosła o 49%, a średnia płaca miesięczna osiągnęła 142 ruble. Liczba kołchozów w wyniku dalszej koncentracji spadła do 1140, sowchozów natomiast było 577.
    KPL liczyła 145 557 tys. członków i kandydatów, w tym 34,6% robotników i 20,4% kołchoźników.
Wystawy i sprzedaż litewskiej książki naukowej w Polsce.
Na zaproszenie KC PZPR przebywał w Polsce I sekretarz KC KP
334

Litwy P. Griśkevićius, zwiedził Warszawę, Kraków, Katowice, Białystok. 8 stycznia został przyjęty przez I sekretarza KC PZPR E. Gierka, z którym przeprowadził rozmowy na temat zacieśnienia współpracy i przyjacielskich więzi. Była to pierwsza wizyta przywódcy litewskiego najwyższego szczebla w Polsce.
ROK 1976
20—22 stycznia. W Wilnie odbył się XVII Zjazd KP Litwy.
   W gospodarce narodowej republiki zatrudnionych było prawie 1,5 mln robotników i pracowników. Produkcja przemysłowa w pięciolatce 1971—1975 wzrosła o 49%, średni plon zbóż osiągnął 22,9 kwintala z ha. Zjazd przyjął plan wzrostu produkcji przemysłowej na pięciolatkę 1976—1980 o 32%, rolnej zaś o 11%, rozmiary budownictwa mieszkaniowego określono na 9,7 mln m2 powierzchni użytkowej.
Pisarz Jonas Avyżius otrzymał Nagrodę Leninowską.
ROK 1977
    19 czerwca. W głosowaniu powszechnym wybrano 28,2 tys. radnych. Podano, że produkcja globalna przemysłu litewskiego w porównaniu z 1940 r. wzrosła 52 razy, rolna zaś przeszło dwukrotnie. Plony zbóż osiągnęły średnio 29,4 kwintala z ha, pogłowie bydła wyniosło 2136 tys. sztuk, trzody chlewnej 2326 tys. sztuk.
   Teatry litewskie wystawiły 50 premier, dały około 4 tys. przedstawień, które obejrzało 1700 tys. widzów. Do kin uczęszczało codziennie około 100 tys. widzów.
   9—12 sierpnia. Dni Litewskie w Moskwie pokazały bogactwo i piękno narodowej kultury Litwy.
   3—6 listopada. Delegacja polska z E. Gierkiem na czele, przebywająca w Związku Radzieckim na uroczystościach 60-lecia Rewolucji Październikowej, odwiedziła Litewską SRR, jej stolicę Wilno oraz drugie największe miasto Kowno. Obie strony wyraziły wolę dalszego rozwijania współpracy w dziedzinie gospodarczej, naukowej i kulturalnej. Szczególnie bliska okazała się współpraca między Litwą a województwem białostockim. Była to pierwsza wizyta przywódcy polskiego najwyższego szczebla w Litwie.
   Polacy zakończyli budowę rurociągu naftowego z Połocka do wielkiej rafinerii ropy o mocy przerobowej 18 mln ton rocznie w Mażeikiai na Żmudzi.
ROK 1978
   20 kwietnia. W ślad za przyjętą 7 X 1977 nową konstytucją Związku Radzieckiego Rada Najwyższa Litewskiej SRR uchwaliła nową konstytucję republiki.
Ukazał się pierwszy tom wielkiej litewskiej radzieckiej encyklopedii.
Wielkie powodzenie miały Dni Kultury Polskiej na Litwie.
335

ROK 1979
   Według powszechnego spisu ludności Związku Radzieckiego Litwa liczyła 3398 tys. mieszkańców, zajmując pod względem zaludnienia 11 miejsce wśród 15 republik radzieckich. Pod względem przyrostu naturalnego — 0,9% za lata 1970—1979 — Litwa zajmowała przedostatnie miejsce. Litwini stanowili 80% ludności, Rosjanie 8,9%, a Polacy w liczbie 247 tys. — 7,3%. Na 100 mężczyzn przypadało 112 kobiet.
   Uroczyste obchody 400-lecia najstarszego na terenie ZSRR Uniwersytetu Wileńskiego.
ROK 1980
   Ludność miejska stanowiła 62% mieszkańców Litwy, wiejska zaś 38%. Około 60% ludności liczyła klasa robotnicza, 25% pracowało w sferze nieprodukcyjnej. Wielkość dochodu narodowego na głowę ludności osiągnęła 1776 rubli, gdy w Estonii 2199, na Łotwie 2281 wobec średniej 1737 dla całego Związku Radzieckiego. Dzięki rozwojowi budownictwa w pięciolatce 1976—1980 poprawiły się warunki mieszkaniowe 750 tys. mieszkańców. Działało 2365 szkół o profilu ogólnokształcącym, w których naukę pobierało 600 tys. dzieci i młodzieży.
   W Litewskiej Akademii Nauk zatrudnionych było 4800 pracowników, w tym 1685 naukowych, z czego 72 doktorów nauk i 850 kandydatów nauk. W wyższych uczelniach było 6525 pracowników, w tym 207 doktorów i 2583 kandydatów nauk.
ROK 1981
   W pięciolatce 1976—1980 produkcja przemysłowa wzrosła o 27%, w tym artykułów powszechnego użytku o 22%. Produkcja rolna wzrosła o 15%, w tym zbiory zbóż o 17%, mięsa 19%, mleka 16%, jaj 48%. W 1980 r. każde gospodarstwo przyzagrodowe sprzedało państwu 290 kg żywca i 160 kg mleka od jednej krowy. Dane te przedstawiono na XVIII Zjeździe KP Litwy, który odbył się w Wilnie 29—30 stycznia 1981.
    16 stycznia. Przewodniczącym rady ministrów republiki w miejsce emerytowanego Juozasa Maniuśisa został Ringaudas-Bronislovas Son-gaila, ur. 1929.
    

ROK 1982
   Litewska służba zdrowia udzieliła pomocy i porad 34 mln pacjentów. Co roku dyplomy lekarskie otrzymuje około 600 osób, kształci się średnio 1600 osób pomocniczego personelu medycznego. Na 10 tys. mieszkańców przypada 121 łóżek szpitalnych.
336

ROK 1983
   Uruchomiono pierwszą na Litwie elektrownię atomową nad jeziorem Drukśiai o mocy 1,5 mln kilowatów.
Średnia płaca wynosiła 178 rubli miesięcznie.
ROK 1984
Zaludnienie Litwy wzrosło do 3539 tys. mieszkańców.
ROK 1985
   Początek pierestrojki w Związku Radzieckim, podjętej przez sekretarza generalnego KC KPZR Michaiła Gorbaczowa, obudził również na Litwie nadzieje na lepsze życie.
ROK 1986
  W roku szkolnym 1985/1986 w języku litewskim uczyło się 83,2% wszystkich uczniów. Język litewski znało 23% nielitewskiej ludności republiki, w tym 35% Rosjan i 11% Polaków.
   27—28 lutego. Uczestniczący w obradach XXVII Zjazdu KPZR I sekretarz KC PZPR i przewodniczący Rady Państwa PRL gen. W. Jaruzelski złożył wizytę na Litwie goszcząc w Wilnie i w Kownie na zaproszenie KC KP Litwy. Była to pierwsza w historii wizyta głowy państwa polskiego na Litwie.
ROK 1987
   28 czerwca. W Wilnie odbyły się główne uroczystości 600-lecia chrystianizacji Litwy, odprawiono nabożeństwa po litewsku i po polsku. W republice czynnych było, łącznie ze świeżo odzyskanym kościołem w Kłajpedzie, 631 świątyń katolickich. Status prawny Kościoła katolickiego na Litwie pozostaje nieuregulowany, gdyż Watykan nie uznaje faktu włączenia Litwy w skład republik radzieckich.
   23 sierpnia. W 48 rocznicę paktu Ribbentrop—Mołotow w Wilnie odbyła się demonstracja protestacyjna.
   5 września. Z okazji 70-lecia Rewolucji Październikowej w Yeisiejai odbył się wielki wiec przyjaźni litewsko-polskiej z udziałem I sekretarza KC KP Litwy P. Griśkevićiusa i członka Biura Politycznego KC PZPR gen. J. Baryły.
ROK 1988
   W maju powstało Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polaków na Litwie, przekształcone w rok później w Związek Polaków na Litwie, nawiązujący ścisłe kontakty z Macierzą.
337
22 — 1. Ochmański, Historia Litwy

    3 czerwca. Zorganizował się powstały wiosną ruch na rzecz przebudowy Litwy — Lietuvos Persitvarkymo Sajudis, który zaczął wydawać czasopismo „Atgimimas" (Odrodzenie). Ruch wysunął propozycję wzniesienia w stolicy Litwy pomnika ofiarom stalinizmu na Litwie.
    Władze państwowe dopuściły możliwość cotygodniowego nabożeństwa w katedrze wileńskiej, sanktuarium narodowym katolików Litwy.
    3 lipca. Ujawniła się działająca od 1978 r. Liga Wolności Litwy — Lietuvos Laisves Lyga, domagająca się niepodległości dla Litwy.
    23 sierpnia. W 49 rocznicę podpisania zdradzieckiego, również wobec Litwy, paktu Ribbentrop—Mołotow, w Wilnie odbyła się potężna manifestacja z udziałem około 250 tys. ludzi. Żądano nie tylko potępienia przez władzę paktu, ale i ujawnienia prawdy o tragedii narodu w czasach stalinowskich, mówiono otwarcie o okupacji Litwy. Stenogram z manifestacji opublikował „Atgimimas", nr 1.
    5 września. Krótkotrwały pożar w elektrowni atomowej w Ignalinie na Litwie wywołał masowe żądania jej zamknięcia.
    28 września. Zorganizowana przez Ligę Wolności Litwy masowa demonstracja w Wilnie, potępiająca drugi tajny protokół niemiecko-ra-dziecki z 28 września 1939 r., oddająca Litwę w strefę wpływów radzieckich, jako nielegalna została rozproszona przez specjalne oddziały policji, która biła uczestników drewnianymi pałkami.
    6 października. Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR wydało dekret o przywróceniu barw narodowych — żółto-zielono-czerwo-nej flagi, białej Pogoni na czerwonym tle, oraz nadaniu językowi litewskiemu statusu języka państwowego. Na oczach rozradowanych wielotysięcznych tłumów na maszt na wieży zamkowej na Górze Giedymina wciągnięto narodową chorągiew. Dekret w punkcie o języku litewskim jako państwowym wywołał obawy ze strony Rosjan i Polaków. Dekret dopuścił też do publicznego wykonywania dawny hymn narodowy Lie-tuva. Tevyne musu ze słowami V. Kudirki, umożliwiał używanie znaku Kolumny Giedyminowiczów oraz dawnych herbów miast i ziem.
    15—16 października. W Kiejdanach i Datnowie liczne kluby ekologiczne utworzyły organizację Zielonych, którzy występują w obronie wielce już skażonego środowiska naturalnego Litwy; główna rzeka Litwy Niemen stała się kanałem ściekowym. Zieloni ogłosili się częścią Sajudisu.
    22—24 października. W Wilnie odbył się zjazd założycielski Sajudisu z udziałem przeszło tysiąca delegatów i przedstawicieli partii w osobie I sekretarza KC KPL Algirdasa Brazauskasa, wybranego na miejsce R. Songaiły, a uważanego za „stratega nowego". Zjazd zażądał radykalnej przebudowy stosunków na Litwie, opowiedział się zdecydowanie za suwerennością Litwy i za państwem praworządnym, domagał się ukarania winnych stalinowskich represji.
    18 listopada. Na X sesji Rady Najwyższej Litewskiej SRR wbrew inicjatywom Sajudisu nie doszło do uchwalenia zmian w konstytucji republiki, podkreślających jej suwerenność. Przedstawiciele Sajudisu wyrazili votum nieufności wobec przewodniczącego Rady V. Astrauskasa
338

i jej sekretarza J. Gureckasa oraz sekretarza KC KPL L. Śepetysa, a także niezadowolenie z postawy I sekretarza KC A. Brazauskasa, oskarżając ich o manipulacje. Sesja uchwaliła ustawę w sprawie godeł państwowych i statusu języka litewskiego jako państwowego, zatwierdzając tym samym wcześniejszy dekret w tych sprawach.
    Działacze Sajudisu zebrali i zawieźli do Moskwy 1800 tys. podpisów pod żądaniem skierowanym do Rady Najwyższej ZSRR, aby ta nie uchwalała zmian w konstytucji ogólnozwiązkowej, jeśli nie zostanie do niej wprowadzony zapis, iż ustawy ogólnozwiązkowe będą obowiązywały w Litwie tylko wtedy, jeśli okażą się niesprzeczne z konstytucją litewską i zostaną przyjęte przez Radę Najwyższą republiki, lub poparte w powszechnym krajowym referendum. Projekt ten został tymczasowo oddalony jako sprzeczny z obowiązującą konstytucją ZSRR.
   Jako przeciwwaga dla Sajudisu, mającego charakter narodowy litewski, tworzy się internacjonalny związek Jedinstwo (Jedność), grupujący głównie Rosjan zamieszkałych na Litwie. W listopadzie działacze Sajudisu, w którym nie brak żywiołów skrajnych, zarzucają Jedinstwu, że nie pragnie ono w istocie jedności Litwy, gdyż żąda osobnej izby narodowości w Radzie Najwyższej Litewskiej SRR, utworzenia czegoś w rodzaju federacji narodowościowej Litwy. Zaczęto między Litwinami a Rosjanami i Polakami wysuwać wzajemne oskarżenia o nacjonalizm i szowinizm.
    Zapowiedziane na grudzień otwarcie konsulatu polskiego w Wilnie nie doszło do skutku. Strona litewska uważa, że jednocześnie należałoby uruchomić jej przedstawicielstwo konsularne w Warszawie.
ROK 1989
   5 lutego. Nastąpiło ponowne poświęcenie odnowionej katedry wileńskiej, zwróconej przez władze Kościołowi. Po wojnie katedra została obrócona na magazyn, a potem zamieniona na Galerię Sztuki.
    4 marca. Do katedry na dawne miejsce powróciły relikwie Św. Kazimierza, spoczywające przejściowo w kościele Św. Św. Piotra i Pawła.
   26—28 czerwca. Z trzydniową wizytą przybył do Polski I sekretarz KC KPL Algirdas Brazauskas. Serdecznie witany odbył rozmowy w KC PZPR, w Poznaniu m. in. spotkał się z naukowcami lituanistami na tamtejszym Uniwersytecie, a w Suwałkach i Puńsku był gościem zamieszkałych tam Litwinów. Celem jego przyjazdu było podpisanie umowy o bezpośredniej współpracy obu partii, znaczne poszerzenie wymiany gospodarczej , kulturalnej i naukowej, rozwój kontaktów między oboma społeczeństwami i ochrona dziedzictwa kulturalnego wspólnego dla obu narodów.
   Na Litwie rozwija się masowy ruch zbierania podpisów na rzecz suwerenności, niepodległości politycznej i gospodarczej. Kierownictwo Litwy opowiada się za konstytucyjną drogą osiągnięcia tych celów i apeluje o maksymalny realizm w ocenie sytuacji i własnych działań Litwinów.
   27 lipca. Uchwała Rady Najwyższej ZSRR przyznająca samodzielność i niezależność gospodarczą republikom nadbałtyckim.
339


   27 sierpnia. KC KPZR ogłosił oświadczenie o sytuacji w radzieckich republikach nadbałtyckich. Przypomniano w nim, że komisja Rady Najwyższej Litewskiej SRR uznała układy niemiecko-radzieckie (z 23 VIII i 28 IX 1939 r.) za bezprawne i nieważne, a deklarację sejmu Litwy z 21 VII 1940 r. o wejściu Litwy w skład ZSRR i uchwałę Rady Najwyższej ZSRR z 3 VIII 1940 r. o przyjęciu Litewskiej SRR w skład ZSRR za nielegalną i pozbawioną mocy prawnej. KC KPZR wskazał na antysocjalistyczny i antyradziecki charakter dążeń nacjonalistycznych i ekstremistycznych ugrupowań. W ich wyniku, głosi oświadczenie, powstała „relna groźba prawdziwego konfliktu wewnętrznego, masowych starć ulicznych z ciężkimii następstwami", które mogą być „dla narodów [nadbałtyckich — J.O.] katastrofalne. Pod znakiem zapytania mogłaby znaleźć się sama ich zdolność do życia". Oświadczenie wzywa do „wykazania odpowiedzialności i mądrości w tym punkcie zwrotnym historii całego kraju".
   28 sierpnia. KC KP Litwy wezwał ludność Litwy do „jasnego zdania sobie sprawy, że Litewska SRR jest zintegrowana z ZSRR pod względem politycznym i gospodarczym". Przyjmując ze zrozumieniem zaniepokojenie KC KPZR sytuacją na Litwie, KC KPL potwierdził żywotność hasła: „Litwa bez suwerenności — Litwą bez przyszłości".
    23 września. Parlament litewski jednogłośnie uznał za nieważne przyłączenie Litwy do ZSRR w 1940 r. Jednocześnie deputowani przyjęli raport specjalnej komisji, w którym potępia się ówczesne wkroczenie Armii Czerwonej do Litwy.
ROK 1990
    11 marca. Parlament Republiki Litwy proklamował deklarację niepodległości. Przewodniczącym parlamentu został Vytautas Landsbergis, premierem Republiki — Kazimiera Prunskiene.
    
BIBLIOGRAFIA
I. WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE
[Ab ramo wieź L.] L. A., Problem Litwy podczas wojny, Warszawa 1918.
Akta ugody kiejdańskiej 1655 r., wyd. W. Konopczyński i K. Lepszy, „Ateneum Wileńskie", t. X, Wilno 1935, s. 173—224.
Akta unii Polski z Litwą. 1385—1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932.
Akta cechów wileńskich. 1495—1795, wyd. M. Łowmiańska i H. Łowmiański przy współudziale S. Kościałkowskiego, Wilno 1939.
Akty, dokumenty i materialy dlja istorii 1812 g., t. I: Litva i zapadnye gubernii, wyd. K. Yoenskij, Petersburg 1909.
Akty i dokumenty archiva vilenskago, kovenskago i grodnenskago general-gubernators-kago upravlenija otnosjaśćiesja k istorii 1812—1813 gg., t. I—II, Vilna 1912—1913.
Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografićeskoju Kommisjeju dlja razbora drevnich aktov, t. I—XXXIX, Vilna 1865—1915.
Akty litovsko-russkago gosudarstva, t. I. 1390—1529, wyd. M. F. Dovnar-Zapolskij, Moskva 1899.
Akty Litovskoj Metriki, t. I—II (1413—1507), wyd. F. I. Leontović, Warszawa 1896— 1897.
Akty otnosjaśćiesja k istorii Juinoj i Zapadnoj Rossii, t. I—XV, Petersburg 1883—1892.
Akty otnosjasćiesja k istorii Zapadnoj Rossii, t. I—V (1340—1699), Petersburg 1840— 1853.
Archeografićeskij sbornik dokumentov otnosjaśćichsja k istorii Severo-Zapadnoj Rusi, t. I—XIV, Vilna 1867—1904.
Archiv vilenskago general-gubernatora, wyd. A. Engel i M. Homolicki, t. I—II, Vilna 1870.
Archivnye materialy Murav'evskago muzeja otnosjaśćiesja k polskomu vosstaniju 1863— 1864 gg. v predelach Severo-Zapadnago Krają, t. I—II, Vilna 1913—1915.
Archiwum Domu Radziwillów, wyd. A. Sokolowski, Kraków 1885.
Archiwum Domu Sapiehów, t. I: Listy z lat 1575—1606, wyd. A. Prochaska, Lwów 1892.
Archiwum Filomatów, cz. I: Korespondencja. 1815—1823, t. I—V, wyd. J. Czubek, Kraków 1913; cz. II: Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, t. I—II, wyd. S. Szpotański i S. Pietraszkiewiczówna, Kraków 1920—1921; cz. III: Poezja Filomatów, t. I—II, wyd. J. Czubek, Kraków 1922.
Bartuśka V., Lietuvos nepriklausomybes kryźiaus keliais, Klaipeda 1937.
Basanavićius J., Mano gyvenimo kronika, „Lietuvuj Tauta", t. V, Vilnius 1935, s. 5—195.
Belaruski archiu, t. I—III, Mensk 1927—1931.
Belorussija v epochu feodalizma, t. I—III, Mińsk 1959—1961.
Bielin i s K., Dienojant. Spaudos draudimo laika prisiminimai, New York 1958. — Pen-ktieji Metai, New York 1959.
Biliunas J., Iś muśą praeities (1892—1896). Darbininko-vilniećio atsiminimai, Bitenai 1903, przedruk: Biliunas J., Raśtai, t. II, Vilnius 1955, s. 253—270.
341

Birżiśka M., Anuo mętu Viekśniuse ir Śiauliuose, Kanuas 1938.
Bor'ba za sovetskuju vlast' v Litve v 1918—1920 gg. Sbornik dokumentov, Vilnius 1967.
ChodkiewiczJ. K., Korespondencja Jana Karola Chodkiewicza od 1606 do 1611 wta-
cznie, „Biblioteka ordynacji Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego",
     t. I, Warszawa 1875, s. 29—195. Codex diplomaticus ecclesiae cathedralis necnon dioeceseos Vilnensis, t. I (1387—1507),
wyd. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków 1932—1948.
Codex diplomaticus Lithuaniae. 1253—1437, wyd. E. Raczyński, Wrocław 1845. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Litvaniae, t. I—V, wyd. M. Dogiel,
Wilno 1758—1765.
Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae. 1376—1430, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882. Codex Mednicensis seu Samogitiae dioecesis, t. I, 1416—1609, wyd. P. Jatulis, Roma
1984.
Collecta zborów kiejdańskich, Wilno 1939. Conflict lithuano-polonais, Kaunas 1922. Długosz J., Historiae Polonicae libri XXI: Opera omnia, t. X—XIV, wyd. A. Przeź-
dziecki, Kraków 1875—1877.
Dnevnik Ljublinskago Sejma 1569 g., wyd. M. O. Kojalović, Petersburg 1869. Documents Concerning the Dispute between Poland and Lithuania, Geneva 1920. Documents diplomatiąues. Relations polono-lithuaniennes, t.  l—4, Warszawa 1928—
     1929. Documents diplomatiąues concemant les relations polono-lithuaniennes, t. I: Decembre
     1918 — septembre 1920; t. II: 20 avril — juin 1921, Warszawa 1920—1921. Documents diplomatiąues.   Conflict polono-lihuanien.   Question de Vilno 1918—1924,
Kaunas 1924.
Dokumenty i regesty k istorii litovskich evreev, wyd. S. A. Berśadskij, Petersburg 1882. Dokumenty i relacje dotyczące roku 1812 na Litwie, wyd. J. Obst, „Litwa i Ruś", t. II,
    cz. 2—3, Wilno 1912, s. 1—156. Dokumenty Moskovskogo Archiva Ministerstwa Justicii, t. I, wyd. M. F. Dovnar-Zapol-
     skij, Moskva 1897. Dokumenty ob"jasniajuśćie istoriju zapadno-russkago krają i ego otnoSenije k Rossii i k
     Polśe, Petersburg 1865. Dusburg P., Cronica terrae Prussiae, wyd. M. Tóppen, [w:] Scriptores rerum Prussica-
rum, t. I, Leipzig 1861, s. 21—269.
DvideSimtmetines „Auszros" sukaktuves (1883—1903), Tilże 1903. Frank J., Pamiętniki, t. I—III, Wilno 1913.
GasztowtJ., Pan Sądzie, czyli opowiadania o Litwie i Żmudzi, Poitiers 1839. Gedimino laiśkai. Poslanija Gedimina, wyd. V. T. Paśuto i I. V. Stal', Vilnius 1966. Gieysztor J., Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865, t. I—II, Wilno 1913. Girą L., Vilniaus gyvenimas po vokiećiais (1916—1917), „Musy Senove", t. I, cz. 2, s.
    21—38; t. I, cz. 3, s. 410—424, Tilże 1921—1922. Gramoty velikich knjazej litovskich s 1390 do 1569 gg., wyd. V. Antonović i K. Koz-
lovski, Kiev 1868.
Grinius K., Atsiminimai ir mintys, t. I—II, Tiibingen—Chicago 1947, 1962. Heinrici Chronicon Lyvoniae, wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1874; Wydanie nowe: L.
Arbusow i A. Bauer, Hannower 1955, i ostatnie, z przekładem niemieckim A. Bau-
era, Wurzburg 1959.
Istorijos archyvas, t. I: XVI a. Lietuvos inventoriai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1934. K ,^uśros" archyvą, wyd V. Mickievićius-Kapsukas, „Kibirkśtis", nr 3, 4, Smoleńsk
     1924; nr 9, Smoleńsk 1925; nr 13, 14, Smoleńsk 1926. JucewiczA., Wspomnienia Żmudzi, Wilno 1842. Kairys S., Lietuva budo, New York 1957.
  — Tau Lietuva, New York 1964. Kat kuś M., Balanos gadyne. Yaizdai iś netolimos praeities, „Musu Tautosaka", t. IV,
    Kaunas 1931; wyd. 2, Vilnius 1949, lub w tegoż: Raśtai, Viłnius 1965 Kazimiero teisynas (1468 m.), „Acta historica Lituanica", t. I, Wilnius 1967.
342

Klimas P., Der Werdergang des litauischen Staates, Berlin 1919; przekład francuski: Le developpement de 1'Etat Lithuanien, Paris 1919, i tekst litewski: Lietwos valstybes kurimas, Kaunas 1919.
Kniga posolskaja Metriki Yelikogo Knjaźestva Litovskogo soderźaśćaja v sebe diplomati-ćeskie snośenija Litvy v gosudarstvovanije korolja Sigizmunda Avgusta (s 1545 po 1572 god), wyd. M. Obolenskij i I. Daniłowicz, t. I, Moskva 1843.
Knygneśys. 1864—1904, t. I—II, wyd. P. Ruseckas, Kaunas 1926—1928.
Kojałowicz Wijuk A., Historiae Litvaniae pars prior, Dantisci 1650; pars alterior Amsterodami 1669.
Kornilo v I. P., Russkoe delo v severo-zapadnom krae. Materiały dlja istorii Vilenskago uiebnago okruga preimuscestvenno v Murav'evskuju epochu, Petersburg 1901.
Kossakowski J., Pamiętnik Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego 1738—1788, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891.
Kovenskaja gubernija za vremja 1843—1893 gg., wyd. K. Gukovskij, Kowno 1893.
Krestjanskoe zemlevladenije Vilenskoj gubernii, „Vilenskij Yremennik", t. III, Vilno 1908.
Kwestia litewska w prasie polskiej, Warszawa 1905.
Lenin a Litwa, opr. B. Vaitkevićius, Vilnius 1970.
Lietuwiśki źodźiai senosios Lietuvos raśtiniif kalboje, t. I: Tekstai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1941.
Lietuviu literaturos istorijos chrestomatija. Feodalizmo epocha, red. K. Korsakas i J. Le-bedys, Vilnius 1957.
Lietuviu spaudos draudimo panaikinimo byla, wyd. A. Tyła, Vilnius 1973.
Lietuvos inventoriai XVII a., wyd. K. Jablonskis i M. Jućas, Vilnius 1962.
Lietuvos metraśtis. Bychovco kronika, wyd. R. Jasas, Vilnius 1971.
Lietwos statistikos metraśtis, t. I—XII, Kaunas 1927—1939.
Lietwos sutartys su svetimomis valstybemis, t. I (1919—1929), t. II (1929—1939), Kaunas 1930, 1939.
Lietuvos TSR istorijos śaltiniai, t. I: Feodalizmo laikotarpis, red. K. Jablonskis; t. II: 1861—1917; t. III: Lietuvos darbo źmonią kova del tarybu valdźios 1917—1919 m.; red. J. Żiugżda; t. IV: Lietuva burźuazijos valdymo metais. 1919—1940, red. J. Żiu-gźda, Vilnius 1955—1965.
Lietuvos valstiećiit ir miestelenu ginćai su dvarą valdytojais, t. I: XVI—XVII a., wyd. K. Jablonskis; t. II: XVIII a., wyd. R. Jasas i J. Orda, Vilnius 1959, 1961.
Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego wojewody wileńskiego, wyd. S. Lachowicz, Wilno 1842.
Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemąue Cruciferorum, t. I—II, wyd. S. Zakrzewski i Z. Celichowski, Poznań 1890—1892.
Litovskaja Metrika. Gosudarstvennyj otdel, t. I, opr. I. Zelwerowicz, Petersburg 1883.
Litovskaja Metrika. Knigi publićnych del, „Russkaja Istorićeskaja Biblioteka", t. XX, Petersburg 1903.
Litovskaja Metrika. Knigi zapisej, „Russkaja Istorićeskaja Biblioteka", t. XXVII, Petersburg 1910.
Litovskaja Metrika. Knigi publićnych del., „Russkaja Istorićeskaja Biblioteka", t. XXX, Jur'ev 1914.
Litovskaja Metrika. Perepisi vojska litovskago, „Russkaja Istorićeskaja Biblioteka", t. XXXIII, Petrograd 1915.
Litovskij Statut 1588 g., wyd. I. I. Lappo, Kaunas 1938.
Litwa za rządów ks. Isenburga, Kraków 1919.
Litvanus, Michalonis Lituani, De moribus Tartarorum, Lituanorum et Moschorum fragmina X multiplici historia referta, Basileae 1615; przedruk fototypiczny z przekładem na język litewski: Mykolas Lietuvis, Apie totorią, lietuviu ir maskvenu paproćius, wyd. J. Jurginis, Vilnius 1966.
Liv-, Esth-, und Curliindisches Urkundenbuch, wyd. F. G. Bunge, 1.1—XI (1093—1459), Reval—Riga—Moskva 1853—1905.
Livliindische Reimchronik, wyd. L. Meyer, Padeborn 1876.
Mackiewicz S., Diariusz moskiewskiej wojny w Wielkim Xięstwie Litewskim będącej
343

1659—1660, wyd. A. Podgórski, [w:] Pomniki dziejów Polski w XVII w., t. I, Wrocław 1840.
Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. I—III, wyd. J. Turkowski, Wilno 1935—1937.
Matulaitis S., Atsiminimai ir kin kuriniai, Vilnius 1957.
Matuszewicz M., Pamiętniki Marcina Matuszewicza kasztelana brzesko-litewskiego (1714-1765), t. I—IV, wyd. A. Pawiriski, Warszawa 1876.
Medeksza S. F., Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654—1668, wyd. W. Seredyński, [w:] Scriptores rerum Polonicarum, t. III, Kraków 1875.
Medźiaga lietuviif spaudos uźdraudimo istorijai. Martyno Jankaus archyvas, wyd. V. Bi-rżiśka, „Tauta ir Żodis", t. IV, Kaunas 1926, s. 370—425.
Monumentu reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. I, nr 1: Zabytki z wieku XVI, Wilno 1911, wyd. 2, Wilno 1925; S. X, nr 1: Akta tho iest sprawy zboru krześciańskiego wileńskiego 1557, Wilno 1913; S. IV, nr 1: Spisy synodów i sesji prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1611—1913, Wilno 1913; S. IV, nr 2: Akty synodów prowincjonalnych litewskich 1611—1625, Wilno 1913.
Morawski S., Kilka lat mlodości mojej w Wilnie (1818—1825), wyd. A. Czartkowski i H. Mościcki, Warszawa 1959, wyd. l, 1924.
Murav'evM., Pamiętniki „Wieszatiela". Rządy hr. Michala Mikołajewicza Murawiewa na Litwie (1863—1865), wyd. W. Dębowski, Kijów 1917.
Opisanie dokumentov i bumag chranjaśćichsja v Moskovskom Archive Ministerstva Justi-cii, t. XXI, cz. 2: Knigi Litovskoj Metriki, Moskva 1915.
Opis dokumentov Vilenskago Centralnago Archiva drevnich aktov, t. I—X, Vilna 1901— 1913.
Opisanie rukopisnago otdelenija Vilenskoj Publićnoj Biblioteki, t. I—V, Vilna 1895— 1906.
Ordinacija korolevskich puść v lesnićestvach b. Velikago Knjaiestva Litovskago 1641 g., Vilna 1871.
Pamjatniki diplomatićeskich snośenij Moskovskogo gosudarstva s Polsko-Litovskim gosu-darstvom (1487—1615), wyd. G. F. Karpov i S. A. Belduroy, „Sbornik Russkago Imperatorskago Istorićeskago Obśćestva", t. 35, 59, 71, 137, 142, Moskva 1882— 1913.
Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce XVII w. przysługujące, w dziennikach domowych Obuchowiczów i Cedrowskiego pozostałe, wyd. M. Ba-liński, Wilno 1859.
Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. I—II, wyd. M. Baliński, Wilno 1865.
Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), wyd. W. Cza-pliński i A. Sajkowski, Wrocław 1961.
Pawłowicz E., Wspomnienia znad Wilii i Niemna, Lwów 1883.
Pirmasis Nepriklausomos Lietuvos deśimtmetis. 1918—1928, Kaunas 1930; wyd. 2, Londyn 1955.
Poczobut OdlanickiJ., Pamiętnik (1640—1684), wyd. L. Potocki, „Biblioteka ordynacji Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego", t. III, Warszawa 1877, s. 1—212.
Pod"em revoljucionnogo dviźenija v Litve i Belorussi 1861—1862 gg., Moskva 1964.
Polnoe sobranie russkich letopisej, t. I—XXVIII, Petersburg—Leningrad—Moskva 1841—1963.
Polska frakcja w drugim Sejmie Litewskim. 1923—1926, Kowno [1926].
Pomniki prawa litewskiego z XVI wieku. Statut Litewski 1566 i Statut Wołyński, wyd. F. Piekosiński, „Archiwum Komisji Prawniczej", t. VII, Kraków 1900.
Powstanie 1831 r. na Litwie. Fragmenty z pamiętników Domeyki, Jacewicza, Klukowskie-go, Pola, Prozora i innych, wyd. H. Mościcki, Wilno 1931.
Preussisches Urkundenbuch, t. I—IV (1217—1351), Kónigsberg—Marburg 1882—1960.
Proletarine revoliucija Lietuvoje. 1918—1919 m., Vilnius 1960.
Promieniści, Filareci i Zorzanie. Dokumenty urzędowe dotyczące towarzystw tajnych na Litwie (1882—1827), wyd. Z. Wasilewski, „Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce", t. IX, Kraków 1897, s. 136—267.
344

[Przypkowski S.], Radziwilla księcia Bogusława żywot, wyd. J. Popliński, Poznań 1840, wyd. 2, E. Raczyński, Poznań 1841.
Przywileje Witolda dla Moniwida, wyd. W. Semkowicz, „Ateneum Wileńskie", t. I, Wilno 1923, s. 254—260.
Ptaszycki S., Opisanie knig i aktov Litovskoj Metriki, Petersburg 1887.
Puzynina G., W Wilnie i dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815—1843, Wilno 1928.
Rabikauskas P., Medźiaga senojo Vilniaus Universiteto istorijai, t. III: Vilniaus kole-gijos privilegiją ir sutarćią sąrasai, Roma 1968, „LKM Akademijos Metraśtis", t. IV.
Radziwiłł A. S., Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632—1656, t. I—V, wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, Wrocław 1968—1975; przekład polski: Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. I—III, Warszawa 1980.
[Radziwiłł K.], Ksiącia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego W. Ks. Litewskiego sprawy wojenne i polityczne. 1621—1637, Paryż 1859.
Raśtikis S., Kovose del Lietuvos. Kario atsiminimai, t. I—II, Los Angeles 1956—1957.
Reforma Uniwersytetu Wileńskiego i szkól jemu podległych za rektoratu Twardowskiego. Dokumenty urzędowe z „Teki" Twardowskiego, wyd. Szeliga, „Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce", t. IX, Kraków 1897, s. l—135.
Regesta Lithuaniae ab origine asąue ad Magni Ducatus cum Regno Poloniae unionem, t. I (ad 1315), wyd. H. Paszkiewicz, Warszawa 1930.
Rolacye nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, t. I—II, Berlin—Poznań 1864.
Relationes status dioecesium in Magna Ducatu Lithuaniae, t. I: Dioeceses Vilnensis at Sa-mogitiae, wyd. P. Rabikauskas, Romae 1971.
Revizija korolevskich puść v b. Yelikom Knjazestve Litovskom Grigorija Volovića 1559 g., Vilna 1867 — przedruk z komentarzami w: Pietine Lietuva, wyd. V. Żemaitis, Chicago 1964.
Revoljucija 1905—1907gg. v Litve. Dokumenty i materiały, red. J. Żiugżda, Vilnius 1961.
Russko-livonskie akty, wyd. K. Napierski, Petersburg 1868.
[Sapieha L.], Sapiehy Lwa żywot, wyd. J. Turkowski, Sanok 1855.
Sapiehowie.   Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I—III, Petersburg 1890—1894.
Sbornik dokumentov kasajuśćichsja administrativnago ustrojstva severo-zapadnago krają pri Ekaterine U (1792—1796), Vilna 1903.
Sbornik dokumentov muzeja grafa M. N. Murav'eva, t. I, wyd. A. Beleckij, Vilna 1906.
Sbornik materialov otnosjaśiichsja k istorii panov rady Yelikago Knjaźestva Litovskago, wyd. M. Malinowskij, Tomsk 1901.
Sbornik pravitelstvennych rasporjaźenij po ustrojstvu byta krestian-sobstvennikov v se-vero-zapadnom krae, Vilna 1864.
Sbornik rasporjaźenij gr. M. N. Murav'evapo usmireniju polskago mjateźa v severo-zapa-dnych gubernjach. 1863—1864, wyd. N. Cylov, Vilna 1866.
Sbornik statistićeskich materialov po Vilenskoj gubernii, cz. I, Vilna 1863.
Sbornik Vilenskago Russkago Istorićeskago Obśćestva, Petersburg 1875.
Scriptores rerum Prussicarum, t. I—V, Leipzig 1861—1874.
Sejm Wileński 1922. Przebieg posiedzeń według sprawozdań stenograficznych w opracowaniu kancelarii sejmowej, Wilno 1922.
[Sleżevićius], Mykolas Sleieviiius, Chicago 1954.
Slovo o pólku Igoreve, wyd. D. S. Lichaćey, Moskva 1950; przekład polski w opracowaniu A. Obrębskiej-Jabłońskiej: Słowo o pułku Igora, Warszawa 1951.
Sobranie gosudarstvennych i ćastnych aktov kasajuśćichsja istorii Litvy i soedinennych s neju vladenij, t. I (1387—1710), wyd. M. Krupowicz, Vilna 1858.
Staatsvertrdge des Deutschen Orden in Preussen in 15. Jh., t. I—II (1398—1467), wyd. E. Weise, Kónigsberg—Marburg 1939—1955.
Staniewicz J., Wspomnienia o Zygmuncie Sierakowskim. Wyjątki z pamiętnika Jana Staniewicza, wyd. Z. Staniewicz, Kowno 1939.
Statut Kazimierza Jagiellończyka (1468 r.). Pomnik najdawniejszych uchwał litewskich z XV w., wyd. I. Daniłowicz, Wilno 1826.
345

Statut Yelikogo Knjaźestva Litovskogo 1529 g., red K. Jablonskis, Mińsk 1960.
Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582, wyd. 3, t. I—II, Warszawa 1846.
Studnicki W., Wyroki śmierci. Rok 1863, Wilno 1923.
Synody diecezji wileńskiej i ich statuty, wyd. J. Sawicki, [w:] Concilia Poloniae, t. II, Warszawa 1948.
Svedenija o polskom mjateźe v severo-zapadnom krae, wyd. V. Ratć, Vilna 1867.
Szumski S., W walkach i więzieniach 1812—1848, wyd. H. Mościcki, Wilno 1931.
Tarybif valdżios atkurimas Lietuvoje 1940—1941 m., Vilnius 1965.
Troickaja letopis', rekonstrukcja M. D. Priselkova, Moskva 1950.
Ukrains'ki hramoti, t. I: XIV poi. XV v., wyd. V. Rozov, Kiiv 1928.
Ustavnyja zemskija gramoty Litovsko-russkago gosudarstva, wyd. M. N. Jasinskij, Kiev 1889.
Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae ex tabulis Yaticanis deprompta, t. I—IV (1217—1775), wyd. A. Theiner, Roma 1850—1864.
Vitoldiana.  Codex privilegiorum Vitoldi magni ducis Lithuaniae 1388—1430, wyd. J. Ochmański, Poznań 1986.
Yolumina legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincyj należących na walnych sejmach uchwalone, t. I—X, Petersburg—Kraków—Poznań 1859—1952.
Yosstanie 1863 goda na Litve i Belarussi, Moskva 1965.
Wartberge H., Chronicon Livoniae (1200—1378), [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 1—116.
Wegeberichte, Die lituanische Wegeberichte (XIV. Jh.), [w:] Scriptores rerum Prusssica-rum, t. II, Leipzig 1863, s. 662—708.
Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego kronika (rękopis Chomińskiego), wyd. S. Ptaszycki, Wilno 1907.
Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego kronika (kodeks Olszewski 1550 r.), wyd. S. Ptaszycki 1932.
Wigand von Marburg, Cronica nova Prutenica (1293—1394), [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 429—662; t. IV, Leipzig 1870, s. 1—8.
Wróble wska E., Rok 1863. Wyjątki z dzieł i pamiętników. Dokumenty. Odezwy, Wilno 1916.
Yćas M., Atsiminimai, t. I—III, Kaunas 1935—1936.
Zakonodatelnye akty velikogo Knjaźestva Litovskogo XV—XVI w., wyd. I. I. Jakovkin, Leningrad 1936.
Zalewski M., Pamiętnik Michała Zalewskiego, Wojskiego W. Ks. Litewskiego, posła na Sejm Czteroletni, wyd. B. Zalewski, Poznań 1879.
Za wiszą K., Pamiętniki 1666—1721, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862.
Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych monaste-rów, cerkwi i w różnych sprawach, t. I—II, Wilno 1843.
Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w r. 1831, wyd. F. Wrotnowski, Lipsk 1875.
Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W. X. L. Wilnowi nadanych, wyd. P. Dubi-ński, Wilno 1788.
Zbiór praw litewskich od r. 1389 [= 1387] do roku 1529 tudzież rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563, wyd. T. Dzialyński, Poznań 1841.
Ze stosunków litewsko-polskich. Głosy Litwinów, wyd. J. K.[riaućiunas], Warszawa 1907.
Żuk a s K., Żvilgsnis i praeitj. Żmogaus ir kario atsiminimai. Medźiaga istorikams, Chicago 1959.
Źródła do dziejów powstania chlopów szawelskich w 1769 r., wyd. W. Kula i J. Leskiewi-cza, „Teki archiwalne", t. V, Warszawa 1957, s. 228—333.
Źródła do mytologii litewskiej, t. I—II, wyd. A. Mierzyński, Warszawa 1892—1896.
Źródtopisma do dziejów unii Korony Polskiej i W. X. Litewskiego, 1.1—II, wyd. T. Dzia-łyński, Poznań 1856.
Ż a de i kiś P., Didźiojo karo uźraśai, t. I—II, Klaipeda 1925.
346

II. HISTORIA HISTORIOGRAFII
AntoniewiczJ., Polskie badania archeologiczne nad Baliami (1945—-1957), „Rocznik
     Olsztyński", t. I, Olsztyn 1958, s. 295—317. ChodynickiK., Przegląd badań nad dziejami Liftvy w ostatnim dziesięcioleciu (1920—
    1930), „Kwartalnik Historyczny" t. XLIV, 1930, s. 273—300. Gaigalaite A., Lietuviu tarybine istoriografija, „Mokslas Tarybij Lietuvoje", Vilnius
     1961, s. 90—105. I vi n s k i s Z., Ikisioliniai lietuviif kulturos istorijos tyrinejimai. Bibliografiśkai-kritiSka
apźvalga, „Aidai", nr l, Brooklyn 1960, s. 22—29.
— Lietuvos istorija nauju śaltiniu ir pokarmią tyrinejimif śviesoje, Roma 1964.
— Lietuvos istorija romantizmo mętu ir dabar, „Lietiwiu Kataliku Mokslo Akademijos Suvaźiavimo Darbai", t. III, Kaunas 1940, s. 320—341.
Jakubo wski J., Historiografia Litwy, „Przegląd Wileński", nr 5—6, 7—8, Wilno 1921.
Krahel T., Historiografia [archidiecezji wileńskiej do 1939 roku, Studia z dziejów Kościoła w Polsce, t. V, 1979.
Kulikauskas P., Archeologiniai tyrimai Tarybą Lietuvoje ir tolimesni uźdaviniai, „Mokslas Tarybij Lietiwoje", Vilnius 1961, s. 136—144.
Ochmański J., Dzieje Litwy w pracach współczesnych historyków polskich, „Rocznik Białostocki", t. II, Białystok 1961, s. 451—458.
— Historiografia odrodzenia narodowego Litwy, „Kwartalnik Historyczny", nr 3, 1964, s. 737—751.
— Historiografia rewolucji 1905 roku na Litwie, „Zapiski Historyczne", t. XXXIII, Toruń 1966, s. 99—109.
— Lietuva lenką istoriką veikaluose, „Literatura ir Menas", nr 700, Vilnius 1960.
— Lituanistyka w Polsce (do 1965 r.), „Roczniki Historyczne", t. XXXIV, Poznań 1968, s. 137—168.
— Problematyka badań dziejów Litwy feudalnej we współczesnej historiografii litewskiej
     (1945—1959), „Kwartalnik Historyczny", nr 4, 1960, s. 1165—1180. Pice t a V. L, Razrabotka istorii litovsko-belarusskogo prava XV—XVI w. v istoriogra-
fii, [w:] Pićeta V. I. Belorussija i Litva v XV—XVI v., Moskva 1961, s. 413—455
     (druk z 1927 r.). Powierski J., Ośrodki i koordynacja badań historycznych w zakresie problematyki
    bałto-słowiańskiej, „Acta Baltico-Slavica", t. X, 1976, s. 331—361. ZajączkowskiS., Die Geschichte Litauens bis 1386 in derpolnischen Geschichtsschre-
ibung der letzten zwanzig Jahre, „Jahrbiicher fur Geschichte Osteuropas", t. IV,
Wrocław 1939, s. 136—148.
— The Historical Sciences in Lithuania, „Baltic and Scandinavian Countries", t. IV, 1938, s. 239—246.
— Litewski ruch naukowy w zakresie historii, „Kwartalnik Historyczny", nr 3, 1935; s. 301—339.
— Przegląd badań nad dziejami Litwy do r. 1385, [w:] Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. I, Lwów 1935, s. 3—22.
III. OPRACOWANIA OGÓLNE
AbramowiczL., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie, Wilno 1925.
Abramowicz W., Piśmiennictwo i książka na Litwie, Wilnius 1957.
Alekna J., Lietuviu tautos likimo klausimu, t. I—II, Kaunas 1925—1933.
AlexandrowiczS., Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 1971.
Alseika D., Lietuviu tautine ideja istorijos śviesoje, Vilnius 1924.
Angarietis Z., Lietuvos revoliucionio judejimo ir darbininką kovos istorija, t. I—II, [Smoleńsk] 1921.
AntonoVićY. B., Oćerk istorii Velikago Knjaźestva Litovskago dopoloviny XV stole-tija, Kiev 1878.
— Monografii po istorii Zapadnoj i Jugo-zapadnoj Rossii, t. I, Kiev 1888.
347

Aviżonis K., Rinktiniai rastai, t. II, Roma 1978.
Backus O. P., Motwes for West Russian Nobles In Deserting Lithuania for Moscow
    1377—1514, Kansas 1957. Balćiunas V., Lietuvos kaimu źemes tvarkymas istorijos, uklo ir statistikos śviesoje,
     Kaunas 1938. Baliński M., Dawna Akademia Wileńska. 1579—1803, Petersburg 1862.
— Historia miasta Wilna, t. I—II, Wilno 1836.
— Wielkie Księstwo Litewskie [w:] Starożytna Polska, t. III, Warszawa 1850, wyd. 2,
    t. IV, Warszawa 1886. Bardach J., Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVII w.,
Warszawa—Białystok 1970.
Berśadskij S. A., Litovskie evrei, Petersburg 1883.
Bieliński J., Universytet Wileński. 1579—1831, t. III, Kraków 1899—1900. BirżyszkaM. [Birźiśka], Skrót dziejów piśmiennictwa litewskiego, Wilno 1919. BirżiśkaM.,/ś musu kulturos ir literaturos istorijos, t. I—III, Kaunas 1931—1944.
— Lietuviu tautos kelias i naujaji gyvenimą, t. I—II, Los Angeles 1952—1953. B i r ź i ś k a V., Aleksandrynas. Senują lietmiu raśytoju raśiusią prieś 1865 m. bibliografi-jos ir biobibliografijos, t. I: XVI—XVIIa; t. II: XVIII—XIXa; t. III: XIXa, Chicago 1960—1965.
— Praeities pabiros, Chicago 1961.
— Semuju lietuviŁku knygu istorija, t. I—II, Chicago 1953—1957.
B oni e c k i A., Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1887.
BrensztejnM., Zarys dziejów ludwisarstwa na ziemiach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno 1924.
— Biblioteka universytecka w Wilnie do r 1832, Wilno 1922, wyd. 2, Wilno 1025.
Burkevićius V., Iś musu kovą del Lietwos mokyklu. 1863—1915. Kaunas 1939.
Buszyński L, Opisanie historyczno-statystyczne powiatu rosieńskiego, Wilno 1874.
Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczypospolita Polska. Zarys historyczny 1370—1632, Warszawa 1934.
Chrystianizacja Litwy, oprać. J. Kłoczowski, Z. Ivinskis, J. Fijałek, Z. Wojtkowiak, Kraków 1987.
Conze W., Agrarverfassung und Bevólkerung in Litauen und Weissrussland, 1.1: Hufen-verfassung im ehemaligen Grossfiirstentum Litauen, Leipzig 1940.
Czamjarycki V. A., Belorusskije letopisy jak pomniki literatury, Mińsk 1969.
Czermak W., Sprawa równouprawnienia schyzmatyków i katolików na Litwie (1432— —1563), „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydz. Historyczno-Filozoficznego", t. 44, Kraków 1903, s. 348—405.
ĆepenasP., Naujują laika Lietwos istorija, t. I—II, Chicago 1977, 1986.
Daśkević N. P. Zametkipo istorii Litovsko-russkago gosudarstva, Kiev 1885.
Dąbkowski P., Dobra rodowe i nabyte w prawie litewskim od XIV do XVI wieku, Lwów 1916.
— Stanowisko cudzoziemców w prawie litewskim (1447—1588), Lwów 1912. Dovnar-Zapolskij M. V., Gosudarstvennoe chozjajstvo Velikago Knjaźestva Litovs-kago pri Jegellonach, t. I, Kiev 1901.
— Oćerki po organizacii zapadno-russkago krestjanstva v XVI v., Kiev 1905.
— Socyjalna-ekanamićna struktura Litouska-Belariskae dzjarźavy u XVI—XVIII stalec-
    cjach, „Histaryćna-arheoliohićny zbornik", t. I, Mensk 1927. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. V: Wielkie Księstwo Litewskie, red.
    A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław 1959. Drużćyc V. D., Palaźenne Litouska-Belaruskaj dzjarźavy paslja Ljublinskaj vunii,
     „Pracy Belaruskaha Dzerźaunaha Universytetu", nr 6—7, Mensk 1925. Dunduliene P., Zemledelie v Litve v epochu feodalizma, „Trudy Instituta Etnografii",
t. XXXII, Moskva 1956, s. 3—47.
 — Żemdirbyste Lietuvoje muo seniausiu laiku iki 1917 m., Vilnius 1963. D und u li s B., Lietuvos kova del valstybinio savarankiśkumo XVa., Vilnius 1968.
— Śvedu feodalą tsiverźimai i Lietuvą XVII—XVIHa., Vilnius 1977.
348

Fijałek J., Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu, [w:]
    Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914, s. 37—333. ForstreuterK., Deutschland und Litauen im Mittelalter, Koln 1962. Galaune P., Lietuviu. liaudies menas, Kaunas 1930.
 — L'art Lithuanien, Malmó 1934. GaudrimasJ., K lietuvią muzikines kulturos istorijos, t. I: 1861—1917; t. II: 1917—
     1940, Vilnius 1958—1964. Gidziunas V., De Fratribus Minoribus in Lithuania usąue ad definitivam introductio-
    nem observantiae (1245—1517), t. I, Romae 1950 Gumowski M., Mennica wileńska w XV i XVII w., Warszawa 1921. Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, t. I—II, Kraków 1919—1920. Harrison E. J., Lithuania. Past and Present, London 1922.
— Lithuania, London 1928.
Hę liman M., Die geschichtliche Bedeutung des Grossfurstentums Litauen, „Saeculum", t. IX, 1958, s. 87—112.
 — Grundziige der Geschichte Litauens und des Lituanischen Yolkes, Dormstadt 1966. Hruśevskij A. S., Goroda Yelikago Knjaźestva Litovskago v XIV—XVI w., Kiev
1918.
Ivinskis Z., Geschichte des Bauernstandes in Litauen von den dltesten Zeiten bis zum Anfang des 16. J K., Berlin 1933.
— Lietuvos prekyba su Prusais, t. I, Kaunas 1934.
— Lietuvos istorija iki Yytauto Didżiojo mirties, Roma 1978 (tegoż: Rinktiniai raśtai, t. I, Roma 1978).
— Istorinius śaltinius tyrinejant. Lietuvos kraśtas ir kaimynai. Senoves lietuviit tikejimas ir kultura. Rinktiniai raśtai, t. II, Roma 1986.
— Krikśćionybe Lietuvoje. Rinktiniai raśtai, t. IV, Roma 1987.
JablonskisK., Kai kurie Lietuvos feodalines visuomenes ir valstybes bruoźai, „Biblio-tekininkystes ir bibliografijos klausimai", t. IV, Vilnius 1965, s. 202—206.
— Lietuvos valstybes ir teises istorija XTVa. iki XVIa vidurio, Vilnius 1971.
— Lietuviif kultura ir jos veikejai, Vilnius 1973.
JakubowskiJ., Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed unią lubelską, Warszawa 1912.
Janowski L., Wszechnica Wileńska. 1578—1842, Wilno 1921.
JanulaitisA., Yyriausias Lietuvos Tribunolas XVI—XVIII s., Kaunas 1937.
Jaroszewicz J., Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji, t. I—III, Wilno 1844— 1845.
Jaworski L, Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckim w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie jagiellońskiej, „Rocznik Prawniczy Wileński", t. V, Wilno 1931, s. 297—352.
Jonikas P., Lietuvią kalbos istorija, Chicago 1952.
Joćas M., Lietuvos metraśiiai, Vilnius 1968.
Jungf er V., Litauen. Antlitz eines Yolkes. Yersuch einer Kultursoziologie, Leipzig 1938, wyd. 2, Tubingen 1948.
Jurginis J., Baudźiavos isigalejimas Lietuvoje, Vilnius 1962.
— Lietuvos meno istorijos bruoźai, Vilnius 1960.
— Pagonybes ir krikśćionybes santykiai Lietuvoje, Vilnius 1976.
 — Lietuvos valstiea.it istorija, Vilnius 1978. Karys J. K., Senoves lietuviy pinigai, Bridgeport Conn. 1959. Kasperczak S., Rozwój gospodarki folwarcznej na Litwie i Białorusi do potowy XVI
    wieku, Poznań 1965. Klimas P., Lietuvią senobes bruoźai, Vilnius 1918, toż po polsku: Litwa starożytna,
Wilno 1921.
— Lietuvos źemes valdymo istorija (iki lenkmećio), Vilnius 1919. Klimenko F. V., Zapadno-russkie cechi XV—XVIII w., Kiev 1914. KolankowskiL., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego, 1.1:1377—1499, Warszawa 1930. Kosman M., Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów, Wrocław—Warszawa—Kraków— —Gdańsk 1976.
349

Kraćkovskij J., Starają Vilna do końca 17stoletija, Vilna 1893. KrasauskaiteM., Die litauischen Adelsprivilegien bis zum Ende des XV. Jh., Leipzig
1927.
Kraszewski J. L, Wilno od początków jego do roku 1750, t. I—IV, Wilno 1840—1842. Kryczyński S., Tatarzy litewscy, „Rocznik Tatarski", t. III, Warszawa 1938. Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400 rocznicy pierwszego Statutu litewskiego, red. S. Eh-
    renkreutz, Wilno 1935. Kulturu kryźkeleje, Vilnius 1970. Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912.
— Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska, t. I—III, Wilno 1908—1916. Kutrzeba S., Historia ustroju Polski w zarysie, t. II: Litwa, Lwów 1914, wyd. 2, Warszawa 1921.
— Unia Polski z Litwą, [w:] Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914, s. 447—658.
Kviklys B., Musu Lietuva, t. I—IV, Boston 1964—1968.
.LauceviciusA., Popierius Lietuvoje, cz. l—2 (atlas), Vilnius 1967.
LebedysJ., Lituanistikos baruose, t. I—II, Vilnius 1972.
Lelewel J., Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską, Paryż 1839, wyd. nowe: J. Lelewel, Dzielą, t. X, wyd. J. Ochmański, Warszawa 1969.
LeontovićF. L, Oćerkipo istorii litovsko-russkago prava. Obrazowanie territorii Lito-vskago Cosudarstva, Petersburg 1894.
— Pravosposobnost litovsko-russkoj śljachty, „Żurnal Ministerstva Narodnogo Prosve-śćenija", nr 3, 5, 7, 8, 1908; nr 2—3, 1909.
— Rada velikich knjazej litovskich, „Żurnal Ministerstva Narodnogo Prosveścenija", nr 9—10, 1907.
Leski-Natanson J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, t. I: Granica wschodnia w epoce jagiellońskiej, Warszawa 1922.
Lietwiu Enciklopedija, t. I—XXXVI, Boston 1953—1969.
Lietwiu karaś su kryźiuoćiais, Vilnius 1964.
Lietuvos Komunistą Partijos istorija, t. I: 1887—1920, Vilnius 1971.
Lietwiu literaturos istorija, red. K. Korsakas, t. I: Feodalizmo epocha; t. II: Kapitalizmo epocha (1861—1917); t. III: Kapitalizmo epocha (1917—1940), Vilnius 1957—1961.
Lietwiif tautosakos apybraiża, Vilnius 1963.
Lietuvos etnografijos bruoźai, Vilnius 1963.
Lietuvos istorija, red. A. Śapoka, Kaunas 1936.
Lietwos TSR istorija, t. I: Nuo seniausiu laiku iki 1861; t. II: 1861—1917 m., t. III: 1917—1940 OT., Vilnius 1957—1965.
Lietuvos TSR istorija nuo seniausiu. laika iki 1957 m., Vilnius 1958.
Lietwos TSR istorijos bruoźai, red. J. Jurginis, Vilnius 1965.
Lietwos valstiećiu judejimas 1861—1914 m., red. M. Jućas, L. Mulevićius i A. Tyła, Vilnius 1975.
Lietwos valstieiiai XIX a., red. J. Jurginis, Vilnius 1957.
Lithuania 700 Years, wyd. 3: New York 1969.
Ljubavskij M. K., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900.
— Oblastnoe delenie i mestnoe upravlenie Litovsko-russkago gosudarstva ko vremeni iz-danija Peroago Litovskago Statutu, Moskva 1892.
— Oćerk istorii Litovsko-russkago gosudarstva do Ljublinskoj unii vkljuiitelno, Moskva 1910, wyd. 2, Moskva 1915.
Łossowski P., Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883—1939, Warszawa 1985.
ŁowmiańskiH., Uwagi w sprawie podłoża społecznego i gospodarczego unii jagiellońskiej, Wilno 1934.
 — Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1983. Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Polsce i Litwie, t. I—II,
     Poznań 1842—1843. MaksimejkoN. A., Sejmy Litovsko-russkago gosudarstva do Ljublinskoj unii 1569 g.,
Charkov 1902.
350

Malinowskil., Rada Velikago Knjaźestva Litovskogo v svjazi s bojarskoj dumo] drev-nej Rusi, cz. 2: Rada Velikago Knjaźestva Litovskago, t. I—II, Tomsk 1904, 1912.
MatusasJ., Lietuvitf kultura senais laikais (iki 16-tojo amźiaus), Kaunas 1938.
Maźoji lietuviśkoji tarybine encyklopedija, t. I—III, Vilnius 1966—1968.
Miśkinis A., Privilegijuotos Lietwos gyvenvietes ir ją tinklo vystymasis XIII—XIII a., „Lietiwos TSR Aukśtujy Mokyklij Mokslo Darbai. Statyba ir Architektura", t. III, cz. 3, Vilnius 1963, s. 123—146.
— Zarys rozwoju historyczno-urbanistycznego osiedli miejskich Litwy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", nr 2, 1970, s. 149—174. Merkys V., Razvitie promyślennosti i formirovanie proletariatu Litvy v XIX v., Vilnius
     1969. Morelowski M., Zarysy syntetyczne sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu,
Wilno 1939.
Mortensen H., Litauen. Grundzuge eines Landeskunde, Hamburg 1928. Mortensen G. i H., Die Besiedlung des mordostlichen Ostpreussens bis zum Beginn
     des 17. Jh., t. I—II, Leipzig 1937—1938. Morzy J., Geneza i rozwój cechów wileńskich do końca XVII w., „Zeszyty Naukowe
     Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Historia", nr 4, Poznań 1959, s. 3—93. MulevićiusL. i JućasM., Nekotorye voprosy genezisa kapitalizmu v Litve, Vilnius
1968.
NarbuttT., Dzieje (starożytne) narodu litewskiego, t. I—IX, Wilno 1935—1841. Ochmański J., Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX w. (do r. 1890), Białystok
1965.
— Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa wileńskiego (1387—1550), Poznań 1963.
— Rolnictwo na Litwie feudalnej w świetle nowszych badań, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", nr 3, 1961, s. 819—826.
— Dawna Litwa. Studia historyczne, Olsztyn 1986.
OkinshevichL., The Law of the Grand Duchy of Lithuania. Background and Biblio-graphy, New York 1953.
PakarklisP., Ekonomine ir teisine katolika baźnyćios padetis Lietuvoje (XV—XIX a.), Vilnius 1956.
Petrauskiene J., Vilniaus Akademijos spaustuves 1575—1773, Vilnius 1976.
Pice t a V. L, Istorija Litovskogo gosudarstva do Ljublinskoj unii, Vilno 1921.
Plateris A., Teisiniai Livonijos ir Kurśio santykiaisu Lietuva (XVI—XVIII a.), Kaunas 1938.
Pochilević D. L., Krestjane Belorussii i Litvy v XVI—XVIII w., Lvov 1957.
Pologne et Lithuania, Warszawa 1930.
Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914.
PresnjakovA. E., Lekcii po russkoj istorii, t. II, cz. 1: Zapadnaja Ruś i Litovsko-rus-skoe gosudarstvo, Moskva 1939.
Puzinas J., Rinktiniai rastai, t. I—II, Chicago 1983.
Reklaitis P., Einfiihrung in die Kunstgeschichtsforschung des Grossfurstentums Litauen (mit Bibliographie und Sachregister), Marburg 1962.
Revoliucinis judejimas Lietwoje. Straipsnią rinkinys, Vilnius 1957.
Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwittowskiego mecenatu, Poznań 1965.
Smółka S., Najdawniejsze pomniki dziejopisarstwa rusko-litewskiego, „Pamiętnik Akademii Umiejętności", t. VIII, Kraków 1890, s. 1—50.
Stalś ans K., Latvieśu un Lietuvieśu austrumu apgabalu likteni, Chicago 1958.
Stoberski Z., Między dawnymi i młodszymi laty. Polsko-litewskie związki literackie, Łódź 1981.
Studia z dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVIII wieku, red. J. Ochmański, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Historia", nr 11, Poznań 1971.
Suśickij T., Zachidno-ruski litopisi jakpamjatki literatury, cz. l, Kiiv 1921; cz. 2, 1929, i razem Kiiv 1930.
Śapoka A., Lietuva ir Lenkijapo 1569 m. unijos, Kaunas 1938.
351

— Vilnius Lietuvos gyvenime, Toronto 1954, toż po angielsku: Vilnius In the Life of Lithuania, Toronto 1962.
 — Senasis Vilnius. Vilniaus miesto istorijos bruoźiai iki XVII a., Brooklyn, N. Y. 1966. TamośiunasJ., Lietuvos iemes ukio raida ir jos problemos (kapitalizmo ir socializmo
     epocha), Vilnius 1974. TopolskaM. B., Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie renesansu
i baroku, Wrocław 1984.
TotoraitisJ., Suduvos-Suvalkijos istorija, t. I, Kaunas 1938. Uź socialistinę Lietuvą, Vilnius 1960. Yasile vskij V. G., Istorija goroda Vilny, [w:] Pamjatniki russkoj stariny v zapadnych
gubernijach imperii izdanye P. N. Batjuskovym, t. V, s. 9—84. Petersburg 1872; t.
     VI, Petersburg 1874, s. 1—112. Vi lei ś is V., Tautiniai santykiai Maźojoje Lietuvoje ligi didźiojo karo istorijos ir statisti-
     kos śviesoje, Kaunas 1935. Vilniaus miesto istorija nuo seniausiif laika iki Spalio Revoljucijos, red. J. Jurginis, V.
     Merkys i A. Tautavićius, Vilnius 1968. Vilniaus Universitetas, red. A. Bendżius, Vilnius 1966. Vilniaus Universiteto istorija 1579—1803, Vilnius 1976. Yladimirskij -Budanov M. F., Oćerki iż istorii litovsko-russkagoprava, t. I: Pome-
     stija Litovskago gosudarstva; t. II: Ćerty semejnago prava XVI v., Kiev 1889—1890. Wasilewski L., Litwa i Białoruś, Kraków 1912, wyd. 2. Kraków 1925. WdowiszewskiZ., Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968. Wielhorski W., Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Księstwa
Litewskiego, „Alma Mater Vilnensis", London 1951.
— Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów, London 1947.
 — Litwa etnograficzna, Wilno 1928. Wilkiewicz-WawrzyńczykowaA., Spory graniczne polsko-litewskie w XV—XVII
    w., „Wiadomości studium historii prawa litewskiego", t. I, Wilno 1938. Wilno i Ziemia Wileńska, t. I—II, Wilno 1930—1937.
Wisner H., Wojna nie wojna. Szkice z przeszłości polsko-litewskiej, Warszawa 1978. Wolf f J., Kniaziowie litewsko-ruscy od końca wieku XIV, Warszawa 1895.
— Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386—1795, Kraków 1885. Wołonczewski [Yalanćius] M., Żemajtiu wiskupiste, t. I—II, Vilniuj 1848, przekład polski: Biskupstwo żmujdzkie, Kraków 1898.
IV. OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE
POCZĄTKI LITWY
Bernśtein S. B., Balto-slovjanskaja jazykovaja soobśćnost, „Slavjanskaja filologija.
Sbornik statej", t. I, Moskva 1958.
Bruckner A., Starożytna Litwa. Ludy i bogi, Warszawa 1904; wyd. 3, Olsztyn 1984. Buga K., Lietwią isikurimas śiii dieną Lietuvoje, [w:] K.  Buga, Rinktiniai rastai,
t. III, Vilnius 1961, s. 551—583.
— Lietuviif tauta ir kalba bei jos artimieji giminaiciai, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Vilnius 1961, s. 85—282.
— Die Yorgeschichte der aisischen (baltischen) Stamme im Lichte der Ortsnamenfor-chung, [w:] Streitberg Festgabe, Leipzig 1924, toż po litewsku: Aisćiti praeitis vient vardą śviesoje, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Vilnius 1961, s. 728—742.
Buj a k F., Wenedowie na wschodnich wybrzeżach Bałtyku, Gdańsk 1948.
Denisova R. J., Antropologija drevnich Baltov, Riga 1975.
Dundulis B., Normanai ir balty krastai (IX~XI a.), Vilnius 1982.
EndzelinsJ., Ievads baltu filologija, Riga 1945.
FraenkelE., Die baltischen Sprachen, Heidelberg 1950.
Gimbutiene-Alseikaite M., Die Bestattung in Litauen in der Yorgeschichtlichen Zeit, Tiibingen 1946.
352

Gimbutiene [Gimbutas] M., The Balts, London 1963.
Kilian L., Haffkiinstenkultur und Ursprung der Balten, Bonn 1955.
Kiparsky V., Chronologie des relations slavobaltiques et slavofinnoises, ,.Revue des
     Studies Slaves", t. XXIV, Paris 1948, s. 29—47. Krzywieki L., Żmudź starożytna. Warszawa 1906. Lietuvos archeologijos bruoiai, red. P. Kulikauskas, Vilnius 1961. Lietuvos gyventojtt prekybiniai ryśiai I—XIII a., Vilnius 1972. MannhardtY., Letto-preussische Gótterlehre, Riga 1936. Ochmański J., Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI
wieku, Poznań 1981; toż po litewsku: Lietuvią etnine siena Rytuose nuo padermht
    epochos ligi XVI a. Rytu Lietuva, Chicago 1980, s. 121—211. Puzinas J., Kalbotyra apie lietuviit protevynę, „Lietuva. Politikos żurnalas", nr l, New
     York 1952, s. 46—53. Salys A., Die źemaitischen Mundarten, t. I: Geschichte des źemaitischen Sprachgebietes,
„Tauta ir Żodis", t. VI, Kaunas 1930.
— Balttt tautos. Baltic languages, [w:] tenże Raśtai, t. III, Roma 1985, s. 319—343. S p e k k e A., The Ancient Amber Routes and the Geographical Discovery of the Eastern
     Baltic, Stockholm 1957. Tara.senko P., Lietuvos archeologijos medźiaga, Kaunas 1928.
— Lietuvos piliakalniai, Vilnius 1956.
Toporo v V. N. i Trubaće v O. N., Lingvistićeskij analiz gidronimov verchnego Pod-neprovija, Moskva 1962.
Vasmer M., Uber die Ostgrenze der baltischen Stdmme. Beitrdge żur historischen Vól-kerkunde Osteuropas, „Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissens-chaft. Philosophisch-Historische Klasse", Berlin 1932, s. 637—666.
Volkaite-Kulikauskiene R., LietuviaiIX—XIIa., Vilnius 1970.
Zinkevićius Z., Lietuvią kalbos istorija, t. I—II, Vilnius 1984, 1987.
PAŃSTWO LITEWSKIE W XIII I XIV WIEKU
A v iż o ni s K., Entstehung und Entwicklung des litauischen Adels im 13. und 14. Jh. bis żur litauisch-polnischen Union 1385, Berlin 1932.
Batura R., Lietuva tautą kovoje prieś Aukśo Orda, Vilnius 1975.
Ivinskis Z., Pirmasis Lietuvos karalius Mindaugas, Roma 1965.
Jakśtas A., Vokiećiif Ordinas ir Lietuva Yytenio ir Gedimino mętu, „Senove", t. I, Kaunas 1935, s. 127—155; t. II, Kaunas 1936, s. 3—59.
Kućinskas A., Ke_stutis lietuviif tautos gynejas, Kaunas 1938.
LatkowskiJ., Mendog król litewski, „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydz. Filo-zoficzno-Historyczny", t. 111/28, Kraków 1892, s. 300—453.
Łowmiański H., Agresja zakonu krzyżackiego na Litwę, w wiekach XII—XV, „Przegląd Historyczny", t. XLV, 1954, s. 338—371.
— Studia nad początkami spoleczeństwa i państwa litewskiego, t. I—II, Wilno 1931— 1932.
— Uwagi o genezie państwa litewskiego, „Przegląd Historyczny", t. LII, 1961, s. 127—
146.
Ochmański J., Giedyminowicze — „prawnuki Skolomendowy", „Ars Historica", Poznań 1976, s. 255—258.
— Noms des terres lituaniennes au XIII' siecle, „Lingua Poznaniensis", t. IX, 1962, s. 169—174.
— Uwagi o litewskim państwie wczesnofeudalnym, „Roczniki Historyczne", t. XXVII,
     1961, s. 143—160. Paszkiewicz H., Jagiellonowie a Moskwa, t. I: Litwa a Moskwa w XIII—XIV wieku,
    Warszawa 1933. Pąsu t o V. T., Obrazovanie litovskogo gosudarstva, Moskva 1959, i wyd. litewskie
    (zmienione): V. Paśuta, Lietuvos valstybes susidarymas, Vilnius 1971. Spliet H., Die Briefe Gedimins, Sinsheim 1953.
353
23 — J. Ochmański, Historia Litwy

StakauskasJ., Lietuva ir Yakaru. Europa XIII a., Kaunas 1934.
SteponaitisA., Mindaugas ir Yakarai. Yokiećią militariniu ordiną veikla ir Mindaugo
    santykiai su Roma, Kaunas 1937. Taube M., Russische und litauische Fursten an der Duna żur Zeit der deutschen Erobe-
rung Livliinds (12—13. Jh.), „Jahrbiicher fur Kultur und Geschichte der Slaven", N.
    F., z. 3-4, Wrociaw 1935. Totoraitis J., Die Litauer unter dem Kónig Mindowe bis zum Jahre 1263, Freiburg
1905.
Yarakauskas R., Nemeckaja agresija v Litve v XIII v., Moskva 1958 (autoreferat). Zajączkowski S., Dzieje Litwy pogańskiej do r. 1386, Lwów 1930.
— Studia nad dziejami Żmudzi wieku XIII, Lwów 1925.
LITWA W UNII Z POLSKĄ U SZCZYTU SWEJ POTĘGI (1385—1440)
Adam u s J., Państwo litewskie w latach 1386—1398, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400 rocznicy Statutu Litewskiego, Wilno 1935. BarbaśevA., Vitovt i egopolitika do griunvaldskoj bitvy (1410), Petersburg 1885.
— Vitovt. Poślednie dvadcat let knjaźenija (1410—1430), Petersburg 1891.
B arvinskij B., Żyhimont Kejstutovyć velykyj knjaź litovsko-ruskyj (1432—1440), Żov-kva 1905.
Dundulis B., Lietwią kova del Żemaitijos ir Uźnemunes XV a., Vilnius 1960.
Jogaila, red. A. Śapoka, Kaunas 1935.
Jućas M., Źalgirio musis, Vilnius 1959, wyd. 2, 1960.
Klimas P., Ghillebert de Lannoy in Medieval Lithuania, New York 1945.
Krumbholtz R., Samaiten und der deutsche Orden bis zum Frieden am Melno See 1422, Kónigsberg 1890.
Kuczyński S. M., Wielka wojna z Zakonem krzyżackim w latach 1409—1411, Warszawa 1955; wyd. 2, 1960; wyd. 3, 1967.
Lewicki A., Powstanie Świdrygielfy, Kraków 1915.
ŁowmiańskiH., Wcielenie Litwy do Polski w 1386 r., Wilno 1937.
— Witold wielki książę, litewski, Wilno 1930.
— Z zagadnień spornych społeczeństwa litewskiego w XV w., „Przegląd Historyczny",
t. XL, 1950, s. 96—127.
MatusasJ., Śvitrigaila Lietuvos didysis kunigaikśtis, Kaunas 1939. Ochmański J., Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie, Poznań
1972.
— Uprzywilejowanie gospodarcze kościoła katolickiego na Litwie w średniowieczu,
     „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych", t. XXIII, 1962, s. 89—108. PaszkiewiczH., O genezie i wartości Krewa, Warszawa 1938.
 — W sprawie inkorporacji Litwy do Polski w 80-ch latach XV w., Warszawa 1938. Pfitzner J., Grossfiirst Witold von Litauen als Staatsmann, Prag — Briinn 1930. ProchaskaA., Dzieje Witolda, Wilno 1914.
— Król — Władysław Jagiełło, t. I—II, Kraków 1908.
Semkowicz W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych z szlachtą polską w Horodle r. 1413, „Miesięcznik Heraldyczny", nr VI—VII, 1913—1914; „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego", t. V—IX, 1920—1929.
Smolka S., Kiejstut i Jagiełło, Lwów 1889.
— Rok 1386. W pięciowiekową rocznice., Kraków 1886.
Vytautas Didysis, red. P. Sleźas, Kaunas 1930; przedruk: Vilnius 1989.
LITWA POD RZĄDAMI MOŻNOWŁADCÓW (1440—1548)
Darevskis-VerigaA., Lietuvos mokesćiai XV—XVI a., Kaunas 1929. Dundulis B., Lietuvos uźsienio politika XVI a., Vilnius 1971.
Halecki O., Ostatnie lata Świdrygiełfy i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka, Kraków 1915.
354

Jablonowski H., Westrussland zwischen Wilna und Moskau. Die politische Stellung
und die politischen Tendenzen der russischen Bevólkerung des Grossfurstentums Li-
     tauen im 15. Jh., Leiden 1955; wyd. 2, 1961. Jablonskis K., Lietuvos valstiećiy kova prieś feodalą priespaudą iki valaku reformos,
     „Lietuvos Istorijos Instituto Darbai", t. I, Kaunas 1951, s. 44—87. JakubowskiJ., Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVI wieku, Kraków
     1928. Kamieniecki W., Rozwój własności na Litwie w dobie przed I statutem, „Rozprawy
Akademii Umiejętności. Wydz. Filozoficzno-Historyczny", t. 32/57, Kraków 1914,
s. 94—195.
— Społeczeństwo litewskie w XV w., Warszawa 1947.
KolankowskiL., Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913.
KonecznyF., Litwa a Moskwa w latach 1449—1492, Wilno 1929.
Kuczyński S. M., Ziemie czernihowsko-siewierskie pod rządami Litwy, Warszawa 1936.
Lazutka S., Litovskij statut —feodalnyj kodeks Velikogo Knjażestva Litovskogo, Vil-nius 1974.
Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, Warszawa 1985.
Ochmański J., Organizacja obrony w Wielkim Księstwie Litewskim przed napadami Tatarów krymskich w XV—XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wojskowości", t. V, Warszawa 1960, s. 349—398.
Papę e F., Aleksander Jagiellończyk, Kraków 1949.
— Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, 1.1: Ostatnie dwunastolecie panowania
     Kazimierza Jagiellończyka, Kraków 1903. Pervyj litovskij statut 1529 g., Vilnius 1982.
PietkiewiczK., Kieżgajłowie i ich latyfundium do połowy XVI wieku, Poznań 1982. Pociecha W., Królowa Bona (1494—1557), t. III, Poznań 1958. R i m k a A., Lietuvos prekybos santykiai ligi unijos su lenkais, „Teisiu Fakulteto Darbai",
t. II, z. 3, Kaunas 1925, s. 23—86.
 — Lietuvos visuomenines ukio bruoźai ligi Liublino unijos, Kaunas 1924. Senoji lietuviśka knyga, Kaunas 1947.
LITWA W CZASACH DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ (1548—1648)
Alexandrowicz S., Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., „Acta Baltico-Slavica", t. VII, Białystok 1970, s. 47—108.
— Miasteczka Białorusi i Litwy jako ośrodki handlu w XVI i I połowie XVII wieku,
„Rocznik Białostocki", t. I, 1961, s. 63—130.
Aviźonis Z., Bajorai valstybiniame Lietuvos gyvenime Vazu laikas, Kaunas 1940. I vinskis Z., Merkelis Giedraitis arba Lietuva dvieją amźiu sąvartoje, „Aidai", nr 3—7,
Brooklyn 1951.
— Merkelis Giedraitis ir jo laiku Lietuva, „Aidai", nr 9, 1955; nr 4, 10, 1956.
— Die Entwicklung der Reformation in Litauen bis żur erscheinen der Jesuiten (1569),
„Sonderdruck aus Forschungen żur Osteuropaischen Geschichte", t. XII, Berlin
     1967. Jasinskij M. N., GlavnyjLitovskij Tribunal, 1.1: Proischożdenie Glavnago Litovskago
Tribunala, Kiev 1901.
JasnowskiJ., Mikołaj „Czarny" Radziwiłł (1515—1567), Warszawa 1939. Jurginis J., Renesansas ir humanizmas Lietuvoje, Vilnius 1965. Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle
    propagandy wyznaniowej, Wrocław 1973. Kot S., La reformę dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation cultu-
relle, „Brussels Universitć librę. Inntitut de Philologie et d'Histoire Orientales et
     Slaves", t. XII, 1953, s. 201—261. Krasauskas R., Katoliku baźnViia Lietuvoje XVI—XVII a. Nuosmukio prieźastys ir
atgimimo veiksniai, Roma 1969.
355

Łap p o I. L, Yelikoe Knjaźestvo Litovskoe vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litovsko--russkij povjet i ego sejmik, Jurev 1911.
— Velikoe Knjaźestvo Litovskoe za vremja ot zakljućenija Ljublinskoj Unii do smerti Stefana Batorija 1569—1586. Opyt issljedovanija politićeskago i obśiestvennago stroją, Petersburg 1901.
 — Litovskij statut 1588 g., t. I, cz. l—2: Issledovanie, Kaunas 1934—1936. LebedysJ., Mikalojus Dauksa, Vilnius 1963.
Lukśaite J., Lietuviu kalba reformaciniame judejime XVIIa., Vilnius 1970. Łowmiańska M., Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r., Wilno 1929. Ochmańskij., La grandę reformę agraire en Lituanie et en Ruthenie Blanche au XVIe siecle, „Ergon", t. II, Warszawa 1960, s. 327—342.
— Michalon Litwin i jego traktat o zwyczajach Tatarów, Litwinów i Moskwicinów z połowy XVI w., „Kwartalnik Historyczny", 1976, nr 4, s. 765—783. Pićeta V. L, Belorussija i Litva v XV—XVI w., Moskva 1961.
— Agrarnaja reforma Sigizmunda Avgusta v Litovsko-russkom gosudarstve, Moskva
     1917; wyd. 2, Moskva 1958. Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej 1570—1599, Rzym 1984.
 — Rozkwit Akademii Wileńskiej 1600—1655, Rzym 1983. PodokśinS. A., Reformacija i obśćestvennaja mysi Belorussii i Litvy (wtorajapolovina
    XVI — naćalo XVII v.), Mińsk 1970. Purickis J., Die Glaubenspaltung in Litauen im XVI. Jh. bis żur Ankunft der Jesuiten
im Jahre 1569, Freiburg 1919.
ŚepetysJ., Reformacijos istorija Lietuvoje, t. I, Vilnius 1922. Tyła A., Lietuva ir Livonija XVI a. pabaigoje—XVII a. pradźioje, Vilnius 1986. Wawrzyńczyk A., Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księstwem Litewskim
i Rosja w XVI w., Warszawa 1956.
LITWA W EPOCE UPADKU (1648—1795)
Biralo A. A., Fitosofskaja i obsiestvennaja mysi' w Belorussii i Litve v końce XVII — seredine XVIII v., Mińsk 1971.
Birźiśka M., Lietuvos sukilimas 1794 m., Vilnius 1919.
Birźiśka V., Iś Lietuvos gyventoju statistikos XVIII a. gale, „Musu Senove", t. I, nr 4_5; Tilźe 1922, s. 675—685.
Blaszczyk G., Żmudź w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1985.
C o d e 11 o A., Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666—1669, „Kwartalnik Historyczny", nr 4, 1964, s. 113—130.
GineitisL., Kristijonas Donelaitis ir jo epocha, Vilnius 1964.
Janulaitis A., Valstiećiu sukilimas XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1910. toż po polsku: Powstanie włościan szawelskich w 1769 r., Wilno 1921.
JasasR. iTruskaL., VneSnaja torgovlja Velikogo Knjaźestva Litovskogo v poślednie gody ego suś(estvovanija (1785—1792), „Lietuvos TSR Moskltj Akademijos Darbai", S. A-l (32), Vilnius 1970, s. 23—53.
Jućas M., Prekyba Lietuvos kaimę XVIII a., „K lietuvuj kulturos istorijos", t. IV, Vilnius 1964, s. 109—122.
KamienieckiW., Litwa a Konstytucja 3 maja, Warszawa 1917.
Kościałkowski S., Antoni Tyzenhaus podskarbi nadworny litewski, t. I—II, Londyn 1970—1971.
Kryźevićius V., Lietuvos privilegiuotieji miestai. XVII a. antrojipuse— XVIII a., Vilnius 1981.
Kula W., Szkice o manufakturach, t. II, Warszawa 1956.
Marćenas R., Siauliu ekonomijos valstiećiu sukilimas 1769 m., Vilnius 1969.
Morzy J., Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w IIpołowie XVII wieku, Poznań 1965.
Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1917.
356

Ochmański J., Zaludnienie Litwy w r. 1790, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, „Historia", t. VII, Poznań 1967, s. 269—279.
Piwarski K., Opozycja litewska pod koniec XVII wieku, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. I, Lwów 1930, s. 259—277.
Pochilević D. L., Krestjane Belorussii i Litvy vo vtorojpolovine XVIII veka, Vilnius 1966.
Po w id a j L., Wojna domowa Sapiehów z szlachtą litewską w ostatnich latach XVII i na początku XVIII w., „Przegląd Polski", Warszawa 1872.
Rostworowski E., Reforma pawlowska Pawia Ksawerego Brzostowskiego (1767— 1795). „Przegląd Historyczny", t. XLIV, 1949, s. 101—152.
Śapoka A., Atsakingieji Lietuvos politikos vadai reformu seimo mętu, „Senove", t. II, Kaunas 1936, s. 61—173.
— Bajariśkoji „demokratija", „Lietuvos Praeitis", t. II, nr 2, Kaunas 1941, s. 469—540.
— Geguźes 3 d. konstitucija ir Lietuva, Kaunas 1940.
ŚidlauskasA., Prosve$ćenie v Litve v poslednej ćetverti XVIII v., Vilnius 1962 (autore-ferat).
— Mokyklif reforma Lietuvoje XVIII a. pabaigoje, „Lietuvos TSR Mokslij Akademijos
    Darbari", S. A-2(13), Vilnius 1962, s. 37—57. Szybiak L, Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim,
    Wrocław 1973. Truska L. i Jasas R., Lietuvos Didźiosios KunigaikStystes gyventoją suraśymas 1790
    m., Vilnius 1972. W i e c z o r e k W., Z dziejów ustroju rolnego Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII w..
     Poznań 1929. WierzbowskiT., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji
Narodowej 1773—1794, Kraków 1921.
Wolff J., Pacowie. Senatorowie i kniaziowie litewscy, Petersburg 1885. Woj ci k Z., Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959. Żabko-PotopowiczA., Praca najemna i najemnik w rolnictwie w Wielkim Księstwie
     Litewskim w wieku XVIII, Warszawa 1929. Żytko wieź L., Litwa i Korona w r. 1794, „Ateneum Wileńskie", t. XII, 1937, s. 515—
566.
— Rządy Repnina na Litwie w latach 1794—1797, Wilno 1938.
— Rozwarstwienie chłopstwa a gospodarka na Żmudzi w 2 połowie XVII i w XVIII wieku. Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, t. II, Warszawa 1979, s. 229—314.
LITWA POD ZABOREM CARSKIEJ ROSJI (1795—1861)
Bieliński J., Szubrawcy w Wilnie (1817—1822), Wilno 1910. Bieliński K., Powstanie listopadowe w Wilnie i na Wileńszczyźnie, Wilno 1934. Brensztejn M., Bractwa trzeźwości na Litwie, głównie w diecezji żmudzkiej. 1858— 1863, Wilno 1918.
— Dionizy Paszkiewicz pisarz polsko-litewski na Żmudzi w pierwszej połowie XIX w.,
Wilno 1934.
Bujwidówna A., Spisek braci Dalewskich, Wilno 1934. [Chlapowski K.] A. Z., Wojna na Litwie w roku 1831, Kraków 1913. Dundulis B., Napoleon et la Lithuanie en 1812, Paris 1940.
 — Lietuva Napoleona agresijos metais (1807—1812), Vilnius 1981. FajnhauzD., Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi 1846—1848, Warszawa 1965. Gulczyński E., Rok 1830—1831 w Wilnie, Wilno 1933. Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Warszawa 1912. Jabłońska-ErdmanowaZ., Oświecenie i romantyzm w stowarzyszeniach młodzieży
     wileńskiej na początku XIX w., Wilno 1931. JanulaitisA., Baudźiavą panaikinimo sumanymai Lietuvoje (1817—1819 m.), Kaunas
1929.
— Ignas Danilavićius, Kaunas 1932.
357

— Kunigai ir 1831 m. revoliucija Lietuvoje, Kaunas 1923.
— Lietuvos bajorai ir ją seimeliai XIX a. (1795—1863), Kaunas 1936.
— Simanas Daukantas, Vilnius 1913.
— Uźnemunepo Prusais. 1795—1807, Kaunas 1928.
— Yalstiećiai ir 1831 m. revoliucija Lietuvoje, Vilnius 1910, toż po polsku: Chlopi litewscy w roku 1831, Wilno 1921.
Jućas M., Baudiiavos irimas Lietuvoje, Vilnius 1972.
LebedysJ., Simanas Stanevićius, Vilnius 1955.
Lukśiene M., Lietuvos svietimo istorijos bruoiai XIX a. primojojpuseje, Kaunas 1970.
MaciunasY., Lituanistinis sajudis XIX a. pradłioje, Kaunas 1939.
Małachowski-Łempicki  S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. 1776—1822, Wilno 1930.
Merkys V., Simonas Daukantas, Vilnius 1972.
M o ścieki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, t. I—II, Wilno 1910—1913.
 — Pod znakiem Orla i Pogoni, wyd. 2, Warszawa 1923. Purenas P., 1831 m. sukilimas Lietuvoje, Kaunas 1931. Rabinowiczówna S., Wilno w powstaniu roku 1830—1831, Wilno 1932. SkwarczyńskiZ., Kazimierz Kontrym. Towarzystwo Szubrawców. Dwa studia, Łódź
1961.
SlesoriunasF., 1830—1831 metą sukilimas Lietuvoje, Vilnius 1974. S m i r n o v A. F., Revoliucionnye svjazi narodov Rossii i Polśi. 30—60 gody XIX v., Mos-
    kva 1962. Ul as ci k N.N., Predposylki krestjanskoj reformy 1861 g. v Litve i zapadnoj Belorussii,
Moskva 1965.
ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861—1904)
Alekna A., Żemaićiif vyskupas Motiejus Yalanćius, Tilże 1922.
Bićkauskas-GentvilaL., 1863 m. sukilimas Lietuvoje, Vilnius 1958.
G i e c z y s K., Bractwa trzeźwości w diecezji żmudzkiej w latach 1858—1864, Wilno 1935.
Griśkunaite E., Darbininką judejimas Lietuvoje 1895—1914 m., Vilnius 1971.
Janulaitis A., 1863—1864 m. sukilimas Lietuvoje, Kaunas 1921, toż po polsku: Powstanie w Litwie 1863—1864, Wilno 1923.
JurgelaE., Lietuvos sukilimas 1862—1864 metais, Boston Mass. 1970.
Kaupas V., Die Presse Litauens unter Beriicksichtigung des nationalen Gedankes und der óffentlichen Meinung, t. I: Vom Anfang bis zum Jahre 1904, Klaipeda 1934.
Klimas P., Muraviovo laikmetis Lietuvos zemes ir Źemininką istorijoje, Vilnius 1920.
Kovos metal del savosios spaudos, red. V. Bagdanavićius, Chicago 1957.
Lazutka S., Revoliucionnaja situacija v Litve 1859—1862 gg., Moskva 1961.
Lietuviif nacionalinio iśsivadavimo judejimas (ligi 1904 m.), Vilnius 1987.
Ljaskovskij A. L, Belorussija i Litva v vosstani 1863 g., Berlin 1939.
MaksimaitieneO., Lietuvos sukilelią kovos 1863—1864 m., Vilnius 1969.
Matulaitis   S., 1863 m. Lietwoje, t. I: Social-ekonominis Lietuvos stovisprieśsukili-mą, Mińsk 1933.
MatusasJ., Lietuvią rusinimas per pradźios mokyklas, Kaunas 1937.
Merkys V., Lietuvos valstiećiit ir zemes ukio darbininku. judejimas 1901—1904 m., Vilnius 1959.
— Liudvikas Janavićius, Vilnius 1964.
— Narodnikai ir pirmieji marksistai Lietuvoje, Vilnius 1967.
— Revoliucionnoe dviźenie vilniusskich raboćich v 1895—1904 gg., Vilnius 1957 (auto-
    referat). Moravskis A., Lietuvos darbininku judejimo istorija sąraśy su Lietuvos valstybes atgi-
mimo judejima 1892—1902 m., Kaunas 1931, ciąg dalszy: „Kultura", nr l—2—3
     Śiauliai, (1935). MulevićiusL., Provedenie krestjanskoj reformy 1861 goda v Litve, Vilnius 1964 (auto-
referat).
358

Ochmański J., Rewolucyjna działalność Feliksa Dzierżyńskiego na Litwie w końcu
XIX wieku, Poznań 1969.
— Z dziejów wspólpracy polityczno-kulturalnej Polaków i Litwinów w końcu XIX i początku XX wieku, „Rocznik Olsztyński", t. IV, 1964, s. 367—382.
Rimka A., Lietuviu tautos atgimimo socialiniai pagrindai ir ,^uśros-Varpo" gadynes (1883—1893) socialekonominiai raśtai, Kaunas 1932.
R ó m e r R., Beitrdge żur Litauens Wirtschaftsgeschichte, Miinchen 1897.
R 6 m e r M., Litwa. Studium o odrodzeniu narodu litewskiego, Lwów 1908.
Smirnov A. F., Yosstanie 1863 g v Litve i Belorussii, Moskva 1963.
Sak e ni s K., trAuśra" ir jos gadyne, Kaunas 1933.
Śleżas P., Muraviovo veikimas Lietuvoje 1863—1865, Kaunas 1933.
Turska H., O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. Studia nad polszczyzną kresową, t. I, Wrocław 1982, s. 19—121.
Yebra R., Lietuvos katalikif dvasininkija ir visuomeninis judejfimas (XIX a. antroji puśe), Vilnius 1968.
Żiugżda J., Antanas Mackievićius. 1863—1864 m. sukilimo reikśme lietuvią tautos isto-rijoje, Vilnius 1971.
LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905—1914)
Andruśaityte J., Ideologićeskaja borba v Litve v period reakcii (1907—1910 gg.), „Lietuvos Komunisty Partijos istorijos klausimai", t. II, Vilnius 1962, s. 21—51.
Girdzij auskiene P., 1905—1907 m. revoliucija Lietuvoje, Vilnius 1955.
Glik B., Revoliucinnoe raboćee dviźenie v Litce v 1905 g., Vilnius 1952 (autoreferat).
Griśkunaite E., Darbininku judejimas Lietuvoje 1908—1914 m., Vilnius 1959.
JurginisJ., 1905 m. revoliucijos ivykiai Vilniuje, Vilnius 1958.
JurkiewiczJ., Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905— 1922, Poznań 1983.
R i m k a A., Lietuvos ukis prieS didiji karą, Vilnius 1918, toż po polsku: Ustrój gospodarczy w Litwie przed wielką wojną, Wilno 1920.
Rómer M., Litewskie stronnictwa polityczne, t. I, Wilno 1921.
RuseckasP., Didysis Vilniaus Seimas, Kaunas 1930.
Śalćius M., Deśimt mętu tautiniai — kulturinio darbo Lietuvoje (1905—1915), Chicago 1917.
Śalćius P., Żemes ukio organizacijos Lietuvoje iki 1915 m., Kaunas 1937.
Tyła A., 7905 metą revoliucija Lietuvos kaime, Vilnius 1968.
Żukauskas K., Iś Lietuvos mokyklos istorijos 1905—1907 m., Kaunas 1960.
LITWA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914—1918)
Basler W., Deuschland Annexionspolitik in Polen und in Baltikum 1914—1918, Berlin 1962.
CollianderB., Die Beziehungen zwischen Litauen und Deutschland wahrend der Ok-kupation 1915—1918, Abo 1935.
Fischer F., Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland. 1914—1918, Diisseldorf 1962.
[Gabryś J.] Rivas C., La Lithuanie sous le joug allemand 1915—1918. Leplan annexio-niste allemand en Lithuanie, Lausanne 1918.
Gabryś J., Occupation allemande en Lithuanie, Geneve 1918.
Glaser S., Okupacja niemiecka na Litwie w latach 1915—1918. Stosunki prawne, Lwów 1929.
Ivinskis Z., Lietuvos padetis 1917 m. ir Yasario 16 d. akto genezę. „Żidinys" nr 5—6, 1938.
Kamieniecki W., Państwo litewskie, Warszawa 1918.
Klimas P., Lietuvos valstybes kurimas. 1915—1918, Vilnius 1918.
359

Linde G., Die deutsche Politik in Litauen im ersten Weltkrieg, Wiesbaden 1965. Liulevićius V., Iśeivijos vaidmuo neprlklausomos Lietuvos atkurimo darbe, Chicago
     1981. P ag e S. W., The Formation of the Baltic States. A Study of the Effects Great Power
     Politics upon the Emergence of Lithuania, Latvia and Estonia, Cambridge 1959. Senn A. E., The Emergence of Modern Lithuania, New York 1959. Śilietis J., Yokiećią okupacija Lietuvoje 1915—1919 m., Kaunas 1922. StrażasA., Borba litovskogo narada protiv germańskich imperialistov i ich posobnikov
    v 1915—1919 gg., „Yoprosy istorii", nr 10, 1959. — Kolonialny] reżim germańskich imperialistov v Litve v gody pervoj mirovoj vojny,
    „Yoprosy istorii", nr 12, 1958. UrbśieneM., Yokiećią okupacijos ukis Lietuvoje, Kaunas 1939.
LITWA NIEPODLEGŁA MIĘDZY DEMOKRACJĄ A FASZYZMEM (1919—1940)
Aliśauskas K., Kovos del Lietuvos nepriklausomybes 1918—1920, t. I, Chicago 1972. Alseika D., Vilniaus krosto lietuvią gyvenimas 1919—1934 m., Vilnius 1935. AndreevA. M., Borba litovskogo narada zasovetskuju vlast (1918—1919gg.), Moskva
     1954. Angarietis Z., LKP isikurimas ir proletańne revoliucija Lietuvoje (1918—1919 m.),
     Vilnius 1962. Ań y s as M., Der litauisch-polnische Streit um das Wilnagebiet von seiner Anfangen bis
zum Gutachten des Standigen Internationalen Gerichtshofs vom 15. Oktober 1931,
Wiirzburg 1934.
Atamukas S., LKP kova prieś faśizmą uś tarybą valdźią Lietuvoje, Vilnius 1958. Balevićius Z., Darbininką iśnaudojimas burźuazineje Lietuvoje, Vilnius 1958.
— Darbininką padetis burźuazineje Lietuvoje, Vilnius 1960.
Batilliat R., Origine et developpement des institutions politujues en Lithuanie, Paris 1932.
Brensztejn M., Nauka w Republice Litewskiej, „Nauka Polska", t. XIX, Warszawa 1934, s. 225—308.
Budecki Z., Stosunki polsko-litewskie po wojnie światowej 1918—1928, Warszawa 1928.
Bulavas J., Lietuvos darbo valstiećiif ekonomine padetis faśistines valdźios metais, Vilnius 1955.
 — Rinkimai ir „tautos atstovavimas" burźuazineje Lietwoje, Vilnius 1956. Ćinikas A., La reformę agraire en Lithuanie, Nancy 1937. Dirvele K., Klasią kova Lietuvoje 1926 m., Vilnius 1961.
Domaśevićius K., Tarybinio valstybingumo vystymasis Lietwoje, Vilnius 1966. Elsbergas S., Lietuvos źemes reforma, Kaunas 1935. GaigalaiteA., Darbininką judejimopakilimas Lietuvoje 1929—1934m., Vilnius 1957.
 — Klerikalizmas Lietwoje 1917—1940, Vilnius 1970. Graużinis K., Le question de Vilna, Paris 1927. Gricevićiute  J.,  Antiliaudine  kriksćionią  demokratą patrijos politika  Lietuvoje
(1920—1926 m.), Vilnius 1953.
Kary s J. K., Nepriklausomos Lietuvos pinigai, New York 1953. Kazlauskas [Kaslas] B., L'Entente Baltiąue, Paris 1939. LempertasI., FaSistinis reżimas Lietwoje, Vilnius 1975. Lewandowski J., Federalizm.  Litwa i Białoruś w polityce obozu belwederskiego
     (Xl 1918—IV1920), Warszawa 1962. Listwa 1918—1938, Kaunas 1938. Łossowski P., Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury
(1918—1934), Wrocław 1972.
— Stosunki polsko-litewskie w latach 1918—1920, Warszawa 1966.
— Z problematyki stosunków polsko-litewskich (1934—1938), „Z dziejów stosunków pol-sko-radzieckich", t. V, Warszawa 1969, s. 77—91.
— Litwa a sprawy polskie 1939—1940, Warszawa 1982, wyd. 2: 1985.
360

Makowski B., Litwini w Polsce 1920—1939, Warszawa 1986.
MaksimaitisM., Politićeskij reżim v buriuaznoj Litve 1926—1940 gg., Vilnius 1974.
Merkelis A., Antanas Smetona. Jo visuomenine, kulturine ir politine veikla, New York
     1964. Mickevićius-Kapsukas V., Burźuazine Lietuva, Vilnius 1961.
 — Pirmoji Lietuvos proletarine revoliucija ir tarybu valdźia, wyd. 2, Vilnius 1958. Natkevićius L., Uaspect politiąue et juridiąue du different polono-lithuanien, Paris
     1930. NavickasK., Litva i Antanta v 1918—1920 gg., Vilnius 1970.
— TSRS vaidmuo ginant Lietuvą nuo imperialistines agresijos 1920—1940 m., Vilnius
1966.
Ochmański J., Kulisy wyprawy wileńskiej Pilsudskiego w 1919 r., „Z dziejów stosunków polsko-radzieckich", t. III, Warszawa 1968, s. 65—78.
— Powstanie państwa litewskiego w 1918 roku, „Roczniki Historyczne", XLII, Poznań 1976, s. 165—180.
Rómer M., Die Yerfassungsreform Litauens vom Jahre 1928, Milnchen 1930.
Rukśa A., Lietuviu-lenku santykiai ir kovupradźia. Kovos del Lietuvos nepriklausomy-bes 1918—1920, t. II (t. I vide Aliśauskas K.), Cleveland 1981.
SabaliunasL., Lithuania in Crisis. Nationalism to Communism 1939—1940. Bloomin-gton—London 1972.
Senn A. E., The Great Powers. Lithuania and the Vilna Question 1920—1928, Leiden 1966.
Simutis A., The Economic Reconstruction of Lithuania after 1918, New York 1942.
SkorupskisY., Karaś uź Lietuvos laisvę 1914—1934, Kaunas 1934.
Smoleński J., Walki polsko-litewskie na Suwalszczyźnie we wrześniu 1920 r., Warszawa 1938.
Sruoga K., Die Wirtschaft des Republik Litauen, Kaunas 1930.
Staniewicz W., Sprawa Kłajpedy, Wilno 1924.
Studnicfci W., Państwo kowieńskie, Wilno 1922.
 — Współczesne państwo litewskie i jego stosunek do Polaków, Wilno 1922. Śkljar E. N., Borba trudjaśćichsja Litovsko-Belarusskoj SSR s inostrannymi interven-
    tami i wnutrennoj kontrrevoliuciej (1919—1920), Mińsk 1962. Śarmaitis R., Lietuvos komunistą partijos pirmojo suvażiavimo suśaukimo istorijos
klausimu, Vilnius 1954.
Szarmajtis R., Wydarzenia rewolucyjne w Litwie w 1918—1919 r., Vilnius 1958. [Szermentowski E.] Schummer E., Nowa Litwa, Warszawa 1930. Tarulis A. N., Soviet Policy Toward the Baltic States 1918—1940, Notre Damę 1959. Toynbee V. N., German-Lithuanian Relations 1937—1939 and the Transfer of Memel
to Germany in march 1939, „Survey of International Affairs", t. III, 1953, s. 357—
390.
— Relations betwen Poland and Lithuania (1937—1939), „Survey of International Affairs", t. III, 1953, s. 342—357.
Urbśys J., Lietuva lemtingaisiais 1939—1940 metais, Vilnius 1988.
YaitkeVićius B., Socjalistine revoliucija Lietuvoje 1918—1919, Vilnius 1968.
YalsonokasR., Klaipedosproblemu, Klaipeda 1932.
Waligóra B., Walka o Wilno. Okupacja Litwy i Białorusi w 1918—1919 r. przez Rosję Sowiecką, Wilno 1938.
Wielhorski W., Byt ludności polskiej w państwie litewskim, Wilno 1925.
— Współczesne państwo litewskie, Warszawa 1938.
Żepkaite R., Diplomatija imperializmo tamy boje. Lietuvos ir Lenkijos santykiai 1919—1939 m., Vilnius 1980.

INDEKS NAZWISK
 

W indeksie zastosowano następujące skróty: bp — biskup, c. — córka, kr. — król, ks. — książę, min. — minister, ok. — około, s. — syn, w. — wielki, w. ks. lit. — wielki książę litewski, W. Ks. Lit. — Wielkie Księstwo Litewskie, woj. — wojewoda, ż. — żona. Daty w nawiasach oznaczają okres życia, daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji lub władzy.

Abramowicz Jan (?—1602), woj. miński i smoleński 134
Abramowicz Ludwik (1879—1939), polski działacz polityczny 275
Abramowicz Witold (1874—po 1940), polski działacz polityczny 275, 276, 281, 286
Abramowicz Władysław (1909—1965), literat, historyk polsko-litewski 319
Achmat   (7—1481), chan Złotej Ordy 1459—1481109
Akelaitis   (Akielewicz) Mikołaj (1829— —1887), publicysta litewsko-polski 201, 202
Albert, ks. niemiecki z XIV w. 55
Aldona, imię chrzestne Anna (?—1339), c. w. ks. lit. Giedymina, ż. kr. polskiego Kazimierza Wielkiego 55
Alekna Antanas (1872—1930), ksiądz, historyk litewski 6
Alekna Jurgis (1873—1956), działacz polityczny 271
Aleksa Jonas (1879—1953), min. rolnictwa Litwy 294
Aleksa Zigmas (1882—1940), pseudonim Angarietis, działacz komunistyczny 251, 278, 285, 298
Aleksander I (1777—1825), car rosyjski 1801—1825 182, 184, 186, 188, 189
Aleksander II (1818—1881), car rosyjski 1855—1881 204, 209
Aleksander III (1845—1894), car rosyjski 1881—1894 229
Aleksander   Jagiellończyk (1460—1506), w. ks. lit. 1492—1506, kr. polski 1501—

—1506 96, 97, 105, 108, 109, 111, 113
Aleksander  Jarosławowicz  Newski   (ok.
1220—1263),  ks.  nowogrodzki  1236—
—1251, ks. rostowsko-suzdalski 1252—
—1263 49, 50
Aleksandrowicz  Szymon (ok. 1745—ok. 1770), przywódca buntu chłopskiego w Szawlach 1769 r. 163
Aleksy Michajłowicz (1629—1676), car rosyjski 1645—1676 153, 154
Alf, służący Kiejstuta 56
Ambrazewićius Juozas (1903—1974), premier tymczasowego rządu litewskiego w 1941 r. 328
Andaj, bóstwo litewskie 64
Andriolli   Michał Elwiro (1836—1893), polski rysownik i ilustrator 209
Andrzej   (7—1398),  bp  wileński  1387—
—1398 74
Andrzej  Olgierdowicz (ok. 1320—1399), ks. połocki 58, 70, 73
Angarietis zob. Aleksa Zigmas
Angrabaitis Juozas (1859—1935), działacz litewskiego odrodzenia narodowego 225
Anna, ż. Olgierda, w. ks. lit. 53
Antoniewicz Józef (1853—1917), ksiądz, prałat sejneński 247
Antoniewicz  Włodzimierz (1893—1973), archeolog polski 319
Arminas Petras (1857—1885), poeta litewski 235
Astrauskas V., członek KPL 338
Attyla (ok. 406—453), kr. Hunów 434—
  —^153 14, 22 August II Mocny (1670—1733), kr. polski
  
362
 

i w. ks. lit. 1697—1706, 1709—1733 757—759
August III Sas (1696—1763), kr. polski i w. ks. lit. 1733—1763 776
Aviżonis Konstantinas (1909—1969), historyk litewski 379
Avyźius Jonas, pisarz, laureat Nagrody Leninowskiej 335
Baden Maks von (1867—1929), kanclerz niemiecki w 1918 r. 277, 272
Bagdonas   Juozas (1866—1956), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego 226
Balćikonis Juozas (1885—1969), językoznawca litewski 376
Baliński Michał (1794—1864), historyk Litwy 6, 191
Baltramaitis Silvestras (1841—ok. 1918), bibliograf i etnograf litewski 235
Baltuśis Juozas (ur. 1909), pisarz litewski 318
Bandrowska-Turska   Ewa (1894—1979), śpiewaczka polska 379
Baranowski (Baranauskas) Antoni (1835—
—1902), ksiądz, poeta, językoznawca, bp sejneński 1897—1902 202, 203
Barśauskas Juozas (ur. 1912), architekt litewski
Baryła Józef (ur. 1924), generał polski, działacz partyjny i państwowy 337
Basanavićius Jonas (1851—1927), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego 23, 277, 218, 235, 247, 248, 252, 253, 260, 267, 284
Baudouin de Courtenay Jan (1845—1929), językoznawca i lituanista polski 242, 253
Beck   Józef (1894—1944), polski min. spraw zagranicznych 1932—1939 320—
—322
Beler Henryk, Krzyżak 55 Bermondt-Awałow  Paweł   (1880—1935),
dowódca   niemiecko-rosyjskich   wojsk
grasujących na Łotwie i Litwie w 1919 r.
  283 Bernstein Samuił (ur. 1911), językoznawca
  radziecki 29 Bethmann-Hollwegg   Theobald   (1856—
—1921), kanclerz niemiecki 1909—1917, 264, 266
Bezborodko Aleksander (1747—1799), dyplomata rosyjski 181
Bielinis Jurgis (1846—1918), słynny książ-konosz litewski 238
Bielinis Kipras (1883—1965), s. Jurgisa, działacz socjalistyczny 284
Bikszi (XIII w.), kniaź litewski 46

Biliunas Jonas (1879—1907), pisarz litewski 236, 255
Biłducis Marcin, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 142
Binkis Kazys (1893—1942), pisarz litewski 377
Biruta (7—1382), ż. Kiejstuta 776, 236
Birźiśka Mykolas (1882—1962), historyk literatury litewskiej i działacz polityczny 257, 266, 267, 269, 277, 376, 379
Birżiśka Vaclovas (1884—1956), bibliograf i historyk kultury litewskiej 375
Birżiśka Viktoras (1886—1964), matematyk litewski 376
Bohowitynowicze, ród magnacki w W. Ks. Lit. XV—XVI w. 707
Bohusz   Ksawery (1746—1820), literat, uczony 22, 23, 792
Boksza Paweł (1552—1627), profesor, rektor Akademii Wileńskiej 1584—1587 742
Bolesław (ok. 1251—1313), ks. mazowiecki, zięć w. ks. lit. Trojdena 57
Bolesław  Chrobry (ok. 967—1025), kr. polski 992—1025 39
Bolesław  Krzywousty (1086—1138), ks. polski 1102—1138 42
Bolesław Śmiały (1039—1081), ks. i kr. polski 1058—1079 42
Bona Sforza (1494—1557), ż. kr. polskiego Zygmunta I, królowa polska 1518—1557 707, 776
Bonifacy IX, papież 1389—1404 79
Borowy   Wacław (1890—1950), uczony polski 379
Bourdelle Emile (1861—1929), rzeźbiarz i malarz francuski 375
Brazauskas Algirdas, sekretarz KC KPL 338, 339
Brensztejn Michał (1874—1938), historyk polski 379, 320
Brodziński Kazimierz (1791—1835), polski poeta i krytyk 202
Broniewski Władysław (1897—1962), poeta polski 379
Bruno z Kwerfurtu (ok. 974—1009), niemiecki misjonarz 36, 39
Briickner Aleksander (1856—1939), polski slawista, historyk kultury, języka i literatury 72
Brzostowski   Karol (1821—1903), pisarz 202
Brzostowski Michał (1762—1806), marszałek szlachty guberni wileńskiej 1801— —1806, przedtem poseł na Sejm Czteroletni 182
Brzostowski Paweł (1739—1827), ksiądz, inicjator reform chłopskich 164

363
 

Bućas B., malarz 306
Budikid (Butegeyde), ks. litewski występujący w 1. 1289—1290 52
Budiwid   (Pukuwer), ks. litewski ok. 1289—1294 52
Buga Kazys (1879—1924), językoznawca litewski 23, 26, 316
Bulewicze,  kniaziowie litewscy występujący w pierwszej połowie XIII w. 45, 46
Bulota   Andrius (1872—1941), adwokat i litewski działacz polityczny 252
Bułhakow Jaków (1743—1809), gubernator Litwy 1797—1798 182
Burundaj, chan tatarski z połowy XIII w. 49
Butegeyde zob. Budikid
Camblak Grzegorz, Bułgar (7—1420), metropolita ruski 1416—1420 82
Cassiodor Flavius (ok. 490—ok. 575), historyk rzymski 31
Caupo, wielmoża liwoński z końca XII w. 41
Cedrowski Jan (1617—po 1682), pamiętni-karz 157
Cerpinskas Kostas 270
Chackiewicz   Ignacy, szuler karciany w Wilnie w pierwszej ćwierci XIX w. 188
Charwat Franciszek (1881—1941), poseł polski w Litwie 322
Chlebowski Bronisław (1846—1918), historyk literatury polskiej 520
Chłapowski Dezydery (1788—1879), generał, dowódca wojsk litewskich w powsta-sniu 1831 r. 795
Chmielnicki   Bohdan (ok. 1595—1657), hetman kozacki i przywódca powstania narodowowyzwoleńczego ludu ukraińskiego 1648 r. 752, 753
Chodkiewicz    Aleksander (ok. 1457— —1549), woj. nowogródzki )544—1549 707
Chodkiewicz Hieronim (?—1561), kasztelan trocki 1544, starosta żmudzki 1565, kasztelan wileński 1559 707
Chodkiewicz Jan Karol (1560—1621), hetman polny litewski 1600, hetman w. 1605, woj. wileński 1616 149—151, 173
Chojeński Jan (1486—1538), bp krakowski 1537, kanclerz polski 1537 707
Chrebtowicz Joachim (1729—1812), kanclerz litewski 1793 775
Chrebtowicze, ród magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 707
Chrystian (7—1271), bp litewski 1253 48
Chrzanowski Ignacy (1866—1940), historyk literatury polskiej 320

Ciołek  Erazm (1474—1522), dyplomata polski, bp płocki, sekretarz w. ks. lit. Aleksandra 1494—1500 773
Cvirka Petras (1909—1947), pisarz litewski 318
Cyprian    (?—1406), metropolita ruski 1381—1406 57
Czarniecki Stefan (1599—1665), wódz polski 755
Czartoryscy, ród magnacki w Rzeczypospolitej XVIII w. 168
Czartoryski Adam (1770—1861), ks., kurator wileńskiego okręgu szkolnego 1803—1823 182, 190
Czeczot Jan (1797—1847), poeta, zbieracz pieśni białoruskich 790
Czernyszewski Nikołaj (1828—1889), rewolucyjny demokrata rosyjski, filozof, ekonomista 205
Cziurlonis zob. Ćiurlionis
Ćarnas Rapolas (1900—1926), działacz komunistyczny 290
Ćernius Jonas (1898—1977), generał, premier litewski 1939 324
Ćiurloniene-Kymantaite    Sofija    (1886—
  —1958), pisarka litewska 256, 377 Ćiurlionis Mikalojus Konstantinas (1875—
—1911), malarz i kompozytor 8, 215, 237, 254, 255, 315
Dalewski Aleksander (1827—1862), spiskowiec w dobie Wiosny Ludów 796, 797
Dalewski Franciszek (1825—1904), spiskowiec w dobie Wiosny Ludów 796, 797
Dambrauskas Aleksandras (1860—1938), pseudonim Jakśtas, pisarz i działacz litewskiego odrodzenia narodowego 242, 252
Damehl Jan, malarz 187
Daniel Romanowicz (1201—1264), ks. ha-licko-włodzimierski, kr. od 1255 44—46, 48
Daniłowicz Ignacy (1787—1843), historyk 23, 797, 792
Danuta, c. Kiejstuta 56
Darius Steponas (1896—1933), lotnik litewski 318
Daszyński Ignacy (1866—1936), premier polski w 1918 275
Daukantas  (Dowkont)  Simanas  (1793—
—1864), historyk 6, 792, 207, 202, 234, 315
Dauksza Edward Jakub (1836—ok. 1890), poeta litewski 203
Dauksza Mikołaj (ok. 1527—1613), kanonik żmudzki, pisarz 739, 140

364
 

Daumantas   Jokubas (ok. 1869—1924). działacz socjalistyczny 232
Dede Atanazas zob. Pakalniśkis K.
Didźiulis Karolis (Grosman, 1894—1958), działacz komunistyczny 295
Dikstein Szymon (1858—1884), autor broszur socjalistycznych 236
Diweriks, bożek litewski 64
Długosz Jan (1415—1480), ksiądz, dziejo-pis polski 75, 20, 22, 76, 83
Dluski Bolesław (1826—1905), pseudonim Jabłonowski, jeden z przywódców powstania 1863 r. 207
Dmowski  Roman (1864—1939), polityk polski 274
Dobrolubow Nikolaj (1836—1861), rewolucyjny demokrata rosyjski, krytyk literacki 205
Dobrowolski Stanisław Ryszard (1907— —1985), literat polski 379
Dolega zob. Mostowicz-Dołęga Tadeusz
Dolega zob. Sierakowski Zygmunt
Domaszewicz    (Domaśevićius) Andrzej (1865—1935), działacz socjalistyczny, przywódca LSDP 230, 232, 233, 257
Domejko Aleksander (1804—1878), marszałek szlachty guberni wileńskiej 1855—1878 209
Donelaitis Krystyn (1714—1780), ojciec litewskiej literatury pięknej, pastor ewangelicki 772, 793, 379, 332
Dorohostajski Mikołaj (?—1597), woj, po-łocki 1574—1597 134
Dovidaitis Juozapas (1825—1882), ksiądz, pisarz 200
Dowiat, kniaź litewski w 1219 r. 44, 45
Dowmont (Daumantas, ?—1299), kniaź z Nalszczan, ks. pskowski 1266—1299 46, 50
Dowmont, w. ks. lit. zabity w 1285 r. 50, 52
Dowmont, przywódca Żmudzinów w 1440/ /1441 r. 705
Dowsprunk, starszy brat Mendoga, zmarły po 1219 r. 44—46
Dowsprunkowiecze. s. Dowsprunka, występujący w połowie XIII w. 46
Draugelis Elizejus (1888—1981), członek Taryby w 1918 r., min. spraw wewnętrznych 1919—1920 277
Drozdowski zob. Strazdas Antanas
Drucki-Horski Konstanty 762
Dubienieckiene Olga (1891—1967), pedagog baletu 314
Dundulis Bronius (ur. 1909), historyk litewski 70
Dusburg Piotr (?—1326), kronikarz krzyżacki 37

Dvarionas Balys (1904—1972), kompozytor litewski 375
Dymitr Iwanowicz Doński (?—1389), w. ks. moskiewski 1362—1389 56, 57, 70, 709
Dymitr Iwanowicz, s. cara Iwana Groźnego, zabity w 1591 r. 750
Dymitr Samozwaniec I (?—1606), car moskiewski 1605—1606 750
Dymitr  Samozwaniec II, pretendent do tronu carskiego 1607—1610, zabity w 1610 r. 750
Dymitr Szemiaka (1420—1453), s. ks. Jurija Dymitrowicza, ks. halicko-kostrom-ski 709
Dzierżyński Feliks (1877—1926), działacz LSDP, potem jeden z przywódców państwa radzieckiego 230—232, 242
Edyga, emir Złotej Ordy 1352—1419 77
Edywid. s. Dowsprunka, występujący w połowie XIII w. 45, 46
Edywił, kniaź z rodu Bulewiczów, występujący w pierwszej połowie XIII w. 46
Ejdukiewicz    Franciszek (1869—1926), działacz rewolucyjny 277
Elżbieta  Bośniaczka (1339—1387), królowa węgierska 77
Elżbieta Rakuszanka (7—1545), ż. Zygmunta Augusta 733
Endzelins Janis (1873—1961), językoznawca łotewski 253
Engels   Fryderyk (1820—1895), współtwórca socjalizmu naukowego 227
Erazm z Rotterdamu (1467—1536), słynny humanista 118
Ernest   Habsburg (1552—1595), arcyks. austriacki, namiestnik Niderlandów hiszpańskich od 1593 749
Ernest von Rassburg, mistrz krzyżacki w Inflantach 1273—1279 57
Erzberger Mathias (1875—1921), polityk niemiecki, sekretarz stanu bez teki w 1918 r. 265, 266, 277, 272
Eysymont, szlachcic zabity w Grodnie na sejmiku 1669 r. 769
Fedor Lubartowicz (7—1431), ks. łucki 77 Fijałek   Jan   Nepomucen   (1864—1936),
ksiądz, historyk, profesor uniwersytetu
72
Fiodor, ks. kijowski, brat Giedymina 53 Fiodor  Iwanowicz  (7—1597),   s.   Iwana
Groźnego, car rosyjski 1584—1597 749,
  750 Foch Ferdynand (1851—1929), marszałek
Francji 283

365
 

Focjusz, metropolita ruski 1409—1431 82 Freze Aleksander, generał-gubernator wileński 1904—1905 248 From-Guźutis Aleksandras (1827—1900),
pisarz litewski 236
Fryderyk, arcybiskup ryski 1304—1341 53 Futurus zob. Skirmuntt Konstancja
Gabryś zob. Parśaitis Juozas
Gaigalat   Wilhelm (1870—1945), Litwin pruski, poseł do Landtagu pruskiego 266
Galaune Paulius (1890—1988), litewski historyk sztuki 316
Galdikas  Adomas (1893—1969), artysta grafik 375
Gali Anonim, kronikarz polski z początku XII w. 36
Galvanauskas Ernestas (1882—1967), polityk litewski 283, 284
Gardie de la, Magnus, wódz szwedzki w połowie XVII w. 753
Garelis Juozas (1900—1940), działacz komunistyczny 298
Gasztołd Andrzej (?—1404), starosta wileński 76
Gasztołd Olbrycht (7—1539), kanclerz litewski i woj. wileński od 1522 101, 107, 123
Gasztołd Stanisław (?—1542), woj. trocki 132, 133
Gasztołdowie,   ród magnacki na Litwie XV—XVI w. 87, 107
Gasztowt Jan (1800—1871), powstaniec z 1831 r., pamiętnikarz 194
Georgev Vladimir (ur. 1908), językoznawca bułgarski 28
Gerdeń, kniaź litewski występujący w połowie XIII w. 50
Gerson Wojciech (1831—1901), polski malarz, przedstawiciel realizmu 154
Giedrojciowie, kniaźiowie litewscy występujący od XV w. 59
Giedrojć Józef (1754—1838), bp żmudzki 1801—1838 792
Giedrojć Melchior (ok. 1536—1609), bp żmudzki 1576—1609 138, 139
Giedrys Kazys (1891—1926), działacz komunistyczny 290
Giedymin (Gedyminas, ok. 1275—1341), w. ks. lit. 1315—1341 49, 52—54, 58, 61, 65, 72, 113, 116
Giedyminowicze, synowie Giedymina 63, 338
Giełgud Antoni (1792—1831), generał, jeden z dowódców w powstaniu 1831 r. 795
Gieysztor Jakub (1827—1892), przywódca

umiarkowanej szlachty w powstaniu 1863 r. 208
Gilbert Eleazar, Anglik XVII w. 147
Gimżauskas Silvestras (1844—1897), ksiądz, poeta litewski 235
Ginejt Szymon, przywódca chłopów w starostwie połągowskim w końcu XVIII w. 178
Girą Liudas (1884—1946), poeta litewski 255, 377
Girenas Stasys (1896—1933), lotnik litewski 375
Gliński Michał (14707—1534), kniaź, marszałek nadworny litewski 1500—1507, zbiegł do Moskwy w 1508 r. 777
Godunow Borys, car rosyjski 1598—1605 750
Gołuchowski Józef (1797—1858), filozof, profesor Uniwersytetu Wileńskiego 790
Gomalevskis Petras (1819—1868), ksiądz, poeta litewski 200
Gorbaczow Michaił S. (ur. 1931), radziecki działacz państwowy i międzynarodowego ruchu robotniczego 337
Gosiewski  Wincenty (7—1662), hetman polny litewski 1654—1662 154—156
Goskowic  Andrzej, bp wileński 1481— —1491 773
Górski Konrad (ur. 1895), uczony polski 379
Greifenbergeris     Juozas (1898—1926), działacz komunistyczny 290
Grinius Kazys (1866—1950), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego, premier 1920—1922, prezydent Litwy 1926 226, 284, 285, 288—290
Griśkevićius Petras (1924—1987), działacz partyjny 334, 335, 337
Grybas Vincas (1890—1941), rzeźbiarz litewski 375
Grzegorz XIII, papież 1572—1585 142
Gucewicz Wawrzyniec (1753—1798), architekt 773
Gureckas J., członek KPL 339
Gustainis Valentinas (1898—1971), dziennikarz litewski 320
Gustaw  Adolf Waza (1594—1632), kr. szwedzki 1611—1632 757
Hankę, Krzyżak 56
Hapon Georgi (1870—1906), pop, prowokator w rosyjskim ruchu robotniczym 244
Hartknoch Krzysztof (1644—1687), historyk 22
Heldrung, Krzyżak 55
Helena (1476—1513), c. Iwana III, ż. w. ks. lit. Aleksandra 777

366
 

Henryk, kronikarz łotewski w pierwszej połowie XIII w. 27, 42
Henryk (ok. 1366—1393), ks. mazowiecki, bp płocki, żonaty w 1392 r. z Ryngałłą, siostrą Witolda 76
Henryk Walezy (1551—1589), kr. polski i w. ks. lit. 1573—1574, kr. francuski 1574—1589 149
Hensel Witold (ur. 1917), archeolog polski 29
Herbaczewski Józef Albin (1876—1944), pisarz i publicysta polsko-litewski 242, 256
Hercen Aleksander (1812—1870), rewolucyjny demokrata rosyjski, pisarz, filozof 205
Hermanaryk (?—376), kr. Gotów 351—
—376 31
Herod Wielki (ok. 73 p. n. e.—ok. 4n. e.), kr. judejski 51
Herodot (ok. 485—425 p. n. e.), ojciec historiografii 30
Hertling Georg von (1843—1919), kanclerz niemiecki 1917—1919 267, 269—
—277
Hilarion, karmelita wileński z XVIII w. 174
Hindenburg Paul von (1847—1934), feldmarszałek niemiecki 262
Hitler Adolf (1889—1945), twórca i wódz (Fiihrer) faszyzmu niemieckiego, ludobójca 290, 296, 303, 323, 326
Hlebowicz   Jan (?—1590), woj. trocki 1586—1590 134
Hlebowicze, ród magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 101
Hoberg Konrad, Krzyżak 55
Hohenzollern Albrecht (1490—1568), w. mistrz krzyżacki 1510—1525, ks. pruski 1525—1568 118
Holszańscy, kniaziowie litewscy w XIV—
—XVI w. 59
Holszański Paweł (7—1555), bp wileński 1536—1555 101, 113, 118
Hornostaj Gabriel (?—1588), woj. miński 1566 i brzeski 1576 134
Hornostaj Iwan (?—1558), podskarbi litewski 1530, woj, nowogródzki 1551107
Hurda Ginwilłowicz, kniaź litewski z połowy XIV w. 112
Hurko Josif (1828—1901), generał-guber-nator warszawski 1883—1894 279
Hymans Paul (1865—1941), polityk belgijski 287, 299, 301
Ilja Muromiec, legendarny bohater bylin
  staroruskich 39 Iljinicze,  ród magnacki w W.  Ks.  Lit.
XVI w. 101

Iljiniczowa Hanna Mikołajowa 97 Innocenty IV, papież 1243—1254 48 Irzykowski Karol (1873—1944), literat polski 379 Isenburg-Bierstein    Franciszek    (1869—
—1939), ks., zarządca wojskowy Litwy
podczas I wojny światowej 262, 263, 268
Mnskis   (Iwiński)   Wawrzyniec   (1811—
—1881), działacz kulturalny, wydawca kalendarzy litewskich 201, 202
Ivinskis Zenonas (1908—1971), historyk litewski 376
Iwan Daniłowicz Kalita, w. ks. rostowsko-
  —suzdalski 1328—1340 54 Iwan   III   Wasylewicz,   car   moskiewski
1462—1505 109—111
Iwan  IV Wasylewicz  Groźny,  car moskiewski 1547—1584 727, 149, 150 Iwanowskie   siostry  zob.   Pśibiliauskiene
  Zofia i Lastauskiene Maria Izasław, ks.  połocki w drugiej połowie
  XIII w. 50 Izasław Jarosławowicz, ks. nowogrodzki w
  Łukach 1198 r. 41 Izasław Wasilkowic, s. ks. połockiego Wa-
silka Rohwołodowica, działający w XII
w. 40, 41
Jablonauskas zob. Dłuski Bolesław Jablonskis   Jonas   (1860—1930),   językoznawca litewski 235, 376 Jablonskis    Konstantinas    (1892—1960),
s. Jonasa, historyk 6, 7 Jabłonowski zob. Dłuski Bolesław Jabłońska   Stefania   (1861—1936),    tłumaczka poezji litewskiej na język polski 202, 235
Jadwiga   (1374—1399), królowa polska 1384—1399 77, 73, 77
Jagiellonowie, dynastia panująca w Rzeczypospolitej XV—XVI w. 5, 207
Jagiełło (Jogaila, ok. 1350—1434), w. ks. lit. 1377—1392, kr. polski 1386—1434 8, 19, 20, 49, 56—59, 67, 70—85, 87, 89—
—92, 109, 116, 135
Jagmin, rządca w Zagorach w czasie powstania chłopów szawelskich 763
Jakśtas zob. Dambrauskas Aleksandras
Jakubowski Jan (1874—1938), historyk 6, 320
Jan, wnuk Kiejstuta, s. Butawta-Henryka, rektor uniwersytetu w Krakowie 1401—
  —1402 92 Jan   z   książąt   litewskich   (1499—1538),
  bp wileński 1519—1536 707 Jan XXII, papież 1316—1334 52
  
367
 

Kopernik Mikołaj (1473—1543), astronom polski 777
Koriat (7—ok. 1360), s. Giedymina 54
Koriatowicze, synowie Koriata: Aleksander, Jerzy(7), Fedor, Dymitr(7), Konstantyn, panujący na Podolu przed r. 1370 70
Korniłow Iwan (1811—1901), kurator wileńskiego okręgu szkolnego 1864—1868, rusyfikator 276
Korsakas Kostas (ur. 1909), historyk literatury litewskiej 318
Korsakowie, ród magnacki w W. Ks. Lit. w XVI w. 707
Korybut-Dymitr, s. Olgierda, ks. nowo-grodzko-siewierski 1382—1404 77
Korygiełło (7—1390), brat Jagiełły 76
Kossakowscy, ród magnacki na Litwie w
XVIII w. 168
Kossakowski Jerzy (ok. 1650—ok. 1722), ksiądz, pisarz religijny 772
Kossakowski Szymon (1740—1794), hetman w. litewski 1793—1794 779
Kostewieże, ród magnacki w W. Ks. Lit. w XVI w. 707
Kostrzewski Józef (1885—1969), archeolog polski 29
Kościałkowski Marian (1892—1946), polityk polski 281
Kościuszko Tadeusz (1746—1817), generał, przywódca powstania 1794 r. 779, 180
Kozak Jan, poeta z drugiej polowy XVI w. 740, 747
Kozłowski Mieczysław (1876—1927), adwokat, działacz socjalistyczny 232
Krahe Hans (1898—1965), językoznawca niemiecki 26
Krasiński  Zygmunt (1812—1859), poeta polski 379
Kraszewski Józef Ignacy (1812—1887), pisarz i historyk polski 6, 797, 279, 379
Kreczyński Jan, rusofil z drugiej polowy
XIX w. 276
Krewe zob. Mickievićius-Kreve
Kriśćiukaitis-Ailbe Antanas (1864—1933), pisarz litewski 236
Krupavićius      Mykolas (1885—1970), ksiądz, min. rolnictwa 1924—1926, działacz katolicki 283, 289
Krzywicki Ludwik (1859—1941), uczony i społecznik polski 242
Kubiliunas Petras (ur. 1894), pułkownik, potem generał litewski 292, 293
Kudirka   Vincas (1858—1899), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego, pisarz 279, 227, 226, 229, 236, 338
Kazimierz Wielki (1310—1370), kr. polski 1333—1370 53, 54
Kelawel zob. Telawel
Kennard   Howard (1875—1955), dyplomata brytyjski 322
Kersmont Mikołaj, student litewski w Pradze w końcu XIV w. 92
Kettler   Gotthard (1517—1587), ostatni mistrz krzyżacki w Inflantach 1559—
  —1562, ks. kurlandzki 1562—1587 727 Keynstot Bartłomiej, student litewski w
  Pradze w końcu XIV w. 92 Kiejstut  (Kęstutis,   ok.   1297—1382),   s.
Giedymina, w. ks. lit. 1345—1382 54—
—58, 67, 70, 92, 116
Kieżgajło Stanisław (7—1556) 733
Kieżgajłowie,   ród magnacki na Litwie XV—XVI w. 87, 88, 101, 107
Kiniszko   Hieronim, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 742
Kirśa Faustus (1891—1964), poeta litewski 376
Kiszka Jan (?—1591), starosta żmudzki 1579—1589 734
Kiszka Piotr (7—1534), woj. połocki 1521, kasztelan trocki 1532 707
Klein Daniel (1609—1666), pastor, autor pierwszej gramatyki języka litewskiego 746
Klemens VIII, papież 1592—1605 736
Klingenberg N. (?—1908), gubernator kowieński w końcu XIX w. 239
Knorin   Wilhelm (1890—1939), działacz komunistyczny 280
Kochanowski Jan (1530—1584), poeta polski 747
Kojałowicz    Wojciech,    Wijuk    (1609—
—1677), ksiądz, historyk Litwy 22, 746
Kolankowski Ludwik (1882—1956), historyk polski 6
Kollątaj Hugo (1750—1812), ksiądz, pisarz, polityk i filozof polski 777
Kolyszko   Bolesław (1838—1863), przywódca w powstaniu 1863 r. 207
Konarski Szymon (1808—1839), działacz rewolucyjny 796
Konrad (ok. 1255—1294), ks. mazowiecki 50
Konstanty Pawłowicz (1779—1831), carewicz, w. ks., namiestnik w Królestwie Polskim 7S9, 790
Konstantyn Bezręki, s. Towciwiłła Dow-sprunkowieża, ks. połocki w końcu XIII w. 53
Kończą Paweł, ziemianin polski na Litwie, polityk 275
Jan  Kazimierz (1609—1672), kr. polski i w. ks. lit. 1648—1668 152, 154, 168
Jan   Olbracht (1459—1501), kr. polski 1492—1501 108, 111
Jan III Sobieski (1624—1696), kr. polski i w. ks. lit. 1676—1696 157
Janonis Julius (1896—1917), poeta litewski 255
Janowicz  Ludwik (1859—1902), rewolucjonista 299
Janulaitis Augustinas (1878—1950), działacz LSDP, historyk prawa Litwy 252, 233, 257, 267, 262, 316
Jarosław Mądry, w. ks. kijowski 1018— —1054 39
Jarosław Włodzimierzowicz, ks. nowogrodzki 1182—1199 41
Jarosław  Włodzimierzowicz, ks. ruski z połowy XIII w. 46
Jaroszewicz Józef (1793—1860), historyk 23, 191
Jaruzelski Wojciech (ur. 1924), generał, prezydent Polski 337
Jasiński Jakub (1759—1794), jakobin wileński, przywódca powstania 1794 r. 779, 180
Jawnuta (Jaunutis, 7—po 1366), s. Giedymina, w. ks. lit. 1341—1345, ks. zasław-ski54
Jażowski Szymon, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 763, 164
Jewłaszewski Fiodor 736
Jezierski Franciszek (1740—1791), ksiądz, polityk i publicysta polski w dobie Sejmu Czteroletniego 777
Jogaila zob. Jagiełło
Jonikas Petras (ur. 1906), językoznawca litewski 376
Jordanes, historyk gocki z VI w. 37
Jucewicz   Ludwik (1813—1846), ksiądz, pierwszy etnograf litewski 202
Jućas Mećys (ur. 1926), historyk litewski 7, 10
Juliana, matka Jagiełły 70
Jungingen Ulryk von, w. mistrz krzyżacki 1407—1410, poległy pod Grunwaldem 80
Juozapaityte Maria, primabalerina 314
Jurgela Konstantinas (ur. 1904), historyk litewski w Ameryce 6
Jurginis Juozas (ur. 1909), historyk litewski 6, 10
Juszkiewicz (Juśka) Antoni (1819—1880), ksiądz, etnograf, leksykograf litewski 235
Juszkiewicz   (Juśka) Jan (1815—1886), nauczyciel, filolog, brat Antoniego 235
Kairys   Steponas (1878—1964), działacz socjalistyczny 232, 257, 267, 262, 265—
—267, 269, 277, 281, 284 Kalinowski Konstanty (1838—1864), przywódca powstania 1863 r. 205, 206, 208—
  —211 Kallimach-Buonacorsi    Filippo    (1437—
  —1496), humanista włoski w Polsce 22 Kalpokas Petras (1880—1945), rzeźbiarz
litewski 254, 315
Kalwin (Calvin) Jan (1509—1564), reformator religijny,  współtwórca kościoła ewangelicko-reformowanego 737 Kamieniecki Witold (1883—1964), historyk polski i działacz polityczny 23 Kanut Wielki (ok. 995—1035), kr. duński
1014—1035 40
Kanut IV, kr. duński 1080—1086 40 Kapsukas zob. Mickievićius Vincas Karczan Jan (?—ok. 1611), drukarz wileński 1580—1611148 Karczan Józef, s. Jana, drukarz wileński
  1611—1620 148 Karewicz (KareVićius) Franciszek (1861—
—1945), bp żmudzki 267
Karłowicz Jan (1826—1903), językoznawca i lituanista polski 242
Karnavićius Jurgis (1884—1941), kompozytor litewski 375
Karol IX Walezy (1550—1574), kr. francuski 1560—1574 749
Karol X Gustaw Waza (1622—1660), kr. szwedzki 1564—1660 754
Karol XII Waza (1682—1718), kr. szwedzki 1697—1718 757, 158
Karol   Wielki (742—814), kr. Franków 768, cesarz rzymski 800—814 38
Karp Eustachy (1785—ok. 1848), magnat na Litwie 184
Karp Ignacy (1780—1809), magnat na Litwie 184
Katarzyna II (1729—1796), caryca rosyjska 1762—1796 779, 181—183
Katelbach Tadeusz (1897—1977), dziennikarz polski, korespondent w Kownie 320
Katkus zob. Chodkiewicz Jan Karol
Kaufman Konstantin (1818—1882), gene-rał-gubernator wileński w 1865 r. 276
Kazimierz św. 339
Kazimierz Jagiellończyk (1472—1492), w. ks. lit. 1440—1492, kr. polski 1447—
  —1492 87, 93, 97, 104—110 Kazimierz Odnowiciel (1016—1058), ks.
  polski 1034—1058 42 Kazimierz Sprawiedliwy (1138—1194), ks.
polski 42
 

369
368
 

Kulwieć (Kuhdetis) Abraham (7—1545), humanista litewski 118
Kurek Jalu Franciszek (1904—1983), pisarz polski 379
Kutrzeba Stanisław (1876—1946), historyk polski 128
Kuzavinis Kazys (ur. 1927), językoznawca litewski 13
Kuzminskis Jonas, grafik litewski 96
Kymantaite zob, Ćiurlonienie Sofija
Landsbergis Yytautas, przewodniczący parlamentu Republiki Litwy od 1990 r. 340
Lannora Piotr, malarz 155
Lassalle Ferdinand (1825—1864), niemiecki działacz socjalistyczny i teoretyk 227
Lastas Adomas (1887—1961), poeta litewski 317
Lastauskiene Maria (1872—1957), pisarka litewska 236
Lauxmin Zygmunt (1596—1670), uczony, profesor Akademii Wileńskiej 770, 777
Lazdynu Peleda, pseudonim pisarski sióstr Iwanowskich 236, 255
Ledesma Jakub 739
Lehr-Spławiński   Tadeusz (1891—1965), językoznawca polski 28
Lelewel  Joachim (1786—1861), historyk polski 6, 14, 23, 189-192
Lenin   Włodzimierz (1870—1924), przywódca patrii bolszewickiej i twórca państwa radzieckiego 279, 281, 285
Leopold (1846—1930), ks. bawarski, feldmarszałek niemiecki, głównodowodzący na Wschodzie podczas I wojny światowej 268
Lew Danitowicz, ks. halicki 57
Lewicki Tomasz, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 763
Lietua, bogini 14
Ligejke, kniaź litewski 46
Limanowski Bolesław (1835—1935), polski działacz socjalistyczny, historyk, socjolog i publicysta 6
Lindberg Charles (1902—1974), pilot amerykański, który pierwszy w 1927 r. przeleciał Atlantyk 318
Lingwen (?—1431), s. Olgierda, ks. mści-sławski 1382—1431 79
Lituanus Michalon zob. Wencław Mikoła-jewicz
Litwinów Maksim M. (1876—1951), radziecki działacz partyjny i państwowy, dyplomata 322
Lizdejko, legendarny arcykapłan pogański za czasów Giedymina 776

Lozoraitis Stasys (1898—1983), min. spraw zagranicznych 1934—1938 320—323
Lubart-Dymitr (?—1384), ks. włodzimier-sko-łucki54, 70
Lubecki    Franciszek    Ksawery    (1778—
  —1816), ks., działacz polityczny 7S5 Lubinas Pranas, sportowiec 318 Lubomirski Jerzy Sebastian (1616—1667).
marszałek w. koronny od 1650, hetman
  polny koronny od 1657 756 Ludendorff Erich  (1865—1937),  generał
  niemiecki 266, 267 Ludwik Węgierski (1326—1382), kr. polski
  1370—1382 i węgierski 1342—1382 70 Luter    (Luther)    Marcin    (1483—1546),
twórca reformacji religijnej 777, 118, 137
Łasicki Jan (1534—po 1599), pisarz 64
Łaukosarg, bożek 64
Łęczycki   Daniel (ok. 1530—ok. 1600), drukarz wileński 1576—1600 148
Łowmiański Henryk (1898—1984), historyk polski 6, 7, 13, 26, 319, 320
Łyszczyński Kazimierz (ok. 1634—1689), ateista 777
Machmet (?—ok. 1445), car ordy zawoł-żańskiej od 1424 r. 83
Maciunas Vincas (ur. 1909), historyk literatury litewskiej 376
Mackiewicz Antoni (1828—1863), ksiądz, przywódca w powstaniu 1863 r. 203, 205—208, 210, 211
Maćiulis Jonas, pseudonim pisarski Mairo-nis (1862—1932). ksiądz, poeta litewski 235, 236, 252, 255, 377
Maćys Jonas (1867—1902), poeta litewski 235
Mahomet (Muhammud, ok. 570—632), założyciel islamu 772
Maironis zob. Maćiulis Jonas
Makowski Tomasz (ok. 1575—1630), szty-charz 144, 146, 148, 156, 158
Malinowski (Malinauskas) Donat (1869—
  —po 1941), działacz litewski 260 Mamaj (7—1380), władca Złotej Ordy ok.
1361—1380 57, 709
Mamonicze, Kuźma i Leon, drukarze wileńscy w latach 1574—1624 148 Maniusis Juozas, premier litewski 336 Marcinkevićius Jonas (1900—1953), pisarz
  litewski 318 Marcinkevićius Justinas (ur. 1930), pisarz
litewski 227
Marcinowski Antoni (1781—1855), adwokat i publicysta wileński z początku XIX w. 189

370
 

Margielis   Wojciech, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 163, 164
Markowicz     Jakub, drukarz wileński 1592—1607 148
Marks Karol (1818—1883), twórca socjalizmu naukowego 227
Marta, ż. kr. litewskiego Mendoga 50
Martianus  Abraham, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 142
Martinaitis   Tomasz, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 763, 164
Massalscy, ród magnacki w W. Ks. Lit. w XVIII w. 168
Massalski Ignacy (1729—1794), bp wileński 1762—1794 178
Massalski Jerzy Michał lub M:chał, szlachcic z powiatu grodzieńskiego, występujący w drugiej połowie XVII w. 169
Matejko Jan (1838—1893), najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa 331
Matulaitis   Stasys (1866—1956), lekarz, działacz socjalistyczny, historyk litewski 226, 236
Mażyydas   (Mażwid) Marcin, Vaitkunas (?—1563), autor pierwszej książki litewskiej 64, 118
Medejn (Mejdejn), bóstwo litewskie 64
Meillet   Antoine (1866—1936), językoznawca francuski 29
Mendog   (Mindaugas, ok. 1200—1263). zjednoczył Litwę, koronowany na króla w 1253 r. 12, 44—46, 48—52, 64, 105
Mendog II zob. Urach Wilhelm
Mengli-Girej    (?—1515), chan krymski 1468—1515 110
Merkys  Antanas (1885—1955), premier Litwy 1939—1940 327
Merkys Vytautas (ur. 1926), historyk litewski 6, 10
Meysztowicz Szymon, ziemianin polski z Litwy 242
Michajłuszka    (?—1452), s. Zygmunta Kiejstutowicza, pretendent do tronu litewskiego od 1440 r. 86, 105
Michał   Fiedorowicz   Romanów   (1596—
  —1645), car rosyjski 1613—1645 151 Michał Konstantynowicz, s. Konstantyna
Bezrękiego, ks. witebski na przełomie
  XIII i XIV w. 53 Michał   Korybut   Wiśniowiecki   (1638—
—1673), kr. polski i w. ks. lit. 1669—
—1673 157
Michałowski Leon (1870—1899), działacz socjalistyczny 230
Mickevićius Vincas (1880—1935), pseudonim Kapsukas, działacz socjalistyczny,

komunista, przywódca Litwy radzieckiej 233, 257, 255, 278, 280, 285, 298, 317
Mickevićius Vincas, Kreve (1882—1954), pisarz, wicepremier litewski i min. spraw zagranicznych w 1940 r. 255, 377
Mickiewicz   Adam (1798—1855), poeta polski 77, 772, 184, 190, 191, 202, 219, 221, 255, 375, 379, 330
Miechowita   Maciej (ok. 1457—1523), uczony polski 18, 31, 94
Mikołaj, bp wileński 1453—1467 773
Mikołaj    I (1796—1855), car rosyjski 1825—1855 797
Mikołaj II (1868—1917), ostatni car rosyjski 1894—1917 246
Mikołaj   Mikołajewicz (1856—1929), w. ks., wódz naczelny armii rosyjskiej 1914—1915 267
Mikucki Stanisław (1814—1890), rusofil, filolog 276
Milewski Hipolit, Korwin (1848—1932), ziemianin polski z Litwy, polityk konserwatywny 257, 275
Mironas Vladas (1880—1953), ksiądz, premier litewski 1938—1939 327, 322
Mitkiewicz Leon (1896—1972), pułkownik polski 325
Mniszchówna Maryna (ok. 1588—1614). c. Jerzego, ż. Dymitra I Samozwańca 750
Mniszech  Jerzy (?—1613). woj. sandomierski od 1590 r. 750
Mniszek   Helena (1878--1943), autorka powieści romansowych 319
Mockus zob. Mackiewicz Antoni
Mokrouowski Stanisław (1761—1821), generał w powstaniu 1794 r. 180
Moltke Hans Adolf von (1884—1943), dyplomata niemiecki 322
Mołotow Wiaczesław M., właściwie W. M. Skriabin (1890—1986), radziecki dyplomata 326, 337, 33S
Monicovius Wawrzyniec, profesor akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 142, 143
Moniwid (?—po 1341), s. Giedymina 54
Moniwid Wojciech, starosta i woj. wileński 1413—1423 87, 88
Moniwidowicz Iwaszko (zm. 1458), woj. wileński 87
Montvila Vytautas (1902—1941), poeta litewski 318
Morawski   (Moravskis) Alfons (1860— —1941), działacz socjalistyczny w końcu XIX w. 230, 232
Morawski   Stanisław (1802—1853), pa-miętnikarz 187

371
 

Moskorzewski Klemens, pan polski, namiestnik wileński 1390 r. 76
Mostowicz-Dołęga Tadeusz (1898—1939), pisarz polski 319
Mścisław Danilowicz (?—po 1289), ks. wołyński 52
Mścisław Włodzimierzowicz, ks. kijowski 1125—1132 39
Murawiew Michaił „Wieszadeł" (1796— —1866), wileński generał-gubernator 1863—1865 209—212, 215, 216
Mussolini   Benito (1883—1945), twórca i wódz (duce) faszyzmu włoskiego 290
Mykolaitis-Putinas  Vincas (1893—1967), pisarz litewski 316—319
Nagrodzki Zygmunt (1865—1937), polityk polski w Wilnie 275
Napoleon I Bonaparte (1769—1821), cesarz Francuzów 1804—1815 185—187
Narbutt Ludwik (1832—1863), s. Teodora, historyka, przywódca w powstaniu 1863 r. 207, 209
Narbutt Teodor (1784—1864), historyk Litwy 5, 14, 23, 201, 202
Naronowicz-Naroński Józef (?—1678), inżynier, matematyk i kartograf litewski 171
Naruszewicz Mikołaj (?—1575), podskarbi ziemski litewski od 1566 r. 134
Narutowicz Gabriel (1865—1922), pierwszy prezydent Polski w 1922 r. 321
Narutowicz Kazimierz, s. Stanisława 321
Narutowicz Stanisław (1862—1932), działacz polsko-litewski, brat Gabriela 277
Narwojsz   Franciszek, profesor Szkoły Głównej w Wilnie 775
Narymunt (?—1348), s. Giedymina 54
Naryszkinowie, wielcy obszarnicy rosyjscy na Litwie w XIX w. 198
Navakas   Jonas (ur. 1896), gubernator Kłajpedy 303
Neris     (Baćinskaite-Bućiene) Salomea (1904—1945), poetka litewska 318
Neron Klaudiusz (37—68), cesarz rzymski 54—68 22, 57
Nesselman Georg (1811—1881), językoznawca niemiecki 25
Neveravićius Fabijonas (1900—1981), literat 379
Newton Sir Isaac (1643—1727), angielski fizyk, astronom i matematyk 775
Niedźwiecki Bartłomiej, kanonik wileński 736
Niemi August (1869—1931), językoznawca fiński 253
Niemirowicze, ród magnacki w W. Ks. Lit. w XV—XVI w. 707

Noel Leon (ur. 1888), dyplomata francuski 322
Nonadiej, bóstwo litewskie 64
Norblin Piotr, właściwie Norblin de la Go-urdaine Jean Pierre (1745—1830), francuski malarz, rysownik i grafik przebywający w Polsce 777
Nowosilcow  Mikołaj (1761—1836), pełnomocnik cara Aleksandra I przy Radzie Stanu Królestwa Polskiego 7*9, 790
Oczapowski Michał (1788—1854), profesor Uniwersytetu Wileńskiego, astronom 799
Odoaker   (433—493), wódz germański, władca Rzymu 476—493 23
Ogińscy, książęta na Litwie XVIII—XIX w. 168, 198
Ogiński Bohdan (1848—1909), ks., s. Ireneusza 275
Ogiński Ireneusz (1808—1863), ks., marszałek szlachty powiatu rosieńskiego, szambelan carski 207
Ogiński Michał, starosta płotelski w końcu XVIII w. 77«
Ogiński Michał (1849—1902), ks., s. Ireneusza 275
Ogiński Michał Kleofas (1765—1833), ks. 7«5
Okulicz Kazimierz (ur. 1890), polityk polski w Wilnie do 1940 r. 275
Olelkowicz Juri (?—przed 1542), ks. słucki 707
Olelkowicze, książęta pochodzący od Włodzimierza Olgierdowicza, XV—XVI w. 705
Oleszkiewicz  Gabriel, student z Litwy, członek Proletariatu 229
Oleśnicki Jaśko, pan polski, starosta generalny Litwy w 1390 r. 76
Olgierd (Algirdas, ok. 1300—1377), w. ks. lit. 1345—1377 34, 53—58, 61, 65
Olszewski   Jakub (1585—1634), kaznodzieja w Wilnie 730
Olszewski Michał (ok. 1712—ok. 1779), ksiądz, pisarz 777
Onacewicz  Ignacy Żegota (1780—1845) 797, 792
Orda Stanisław Wincenty (?—1689), kasztelan żmudzki 1665, kasztelan trocki 1685 754
Orzeszkowa Eliza (1841—1910), pisarka polska 379
Ostrogski Konstanty (?—1530), kniaź, hetman 1497—1500, 1507—1530, woj. trocki 1522 707, 772

372
 

Otrębski Jan (1889—1971), językoznawca
  polski, lituanista 13, 28, 320 Osmołowski   Jerzy   (1872—przed   1954),
przewodniczący tymczasowego zarządu
cywilnego na Wileńszczyźnie w 1919 r.
281
Ościkowicz Hrehory 107 Ościkowicze,  panowie litewscy w XV—
—XVI w. 101
Pac Jan (7—1610), woj. miński 1600 150
Pac Krzysztof, magnat z XVII w. 154,169
Pac Michal, magnat z XVII w. 154
Pac Mikołaj (?—ok. 1550), woj. podlaski 1544 101
Pac Mikołaj (?—1585), bp kijowski ok. 1557—1582), wyznawca reformacji od ok. 1564 134
Pacowie, ród magnacki w W. Ks. Lit. w XVI—XVII w. 756, 168
Pakalniśkis Kazimierz (1866—1933), pseudonim Dede Atanazas, ksiądz, publicysta 225
Paleckis Justas (1899—1980), dziennikarz, w 1940 r. premier rządu ludowego Litwy 327
Parśaitis Juozas (1880—1951), pseudonim, Gabryś, działacz polityczny 265
Paszkiewicz    (Pośka)    Dionizy    (1757—
—1830), pisarz polsko-litewski 23, 192, 193, 200
Paszkiewicz Henryk (1897—1979), historyk polski 319, 320
Paszkiewicz Jan Kazimierz, poeta z początku XVII w. 170
Patirg, s. Kiejstuta 55
Paugiewicz   Michał, poddany szawelski 163, 164
Paweł Apostoł 73
Paweł I (1754—1801), car rosyjski 1796— 1801) 182
Pećkauskaite Maria (1878—1930), pseudonim Śatrijos Ragana, pisarka litewska 255, 317
Pelceldt Daniel 162
Pelikan Wacław (1790—1873), rektor Uniwersytetu Wileńskiego 1826—1831 790
Perkun, bóstwo litewskie 64
Petkevićaite-Bite Gabriela (1861—1943), pisarka litewska 236
Perun, bożek słowiański 64
Petrauskas  Kipras (1885—1968), artysta operowy 314
Petrauskas Mikas (1873—1937), kompozytor litewski 275, 255
Pietaris Vincas (1850—1902), pisarz litewski 236

Pietkiewicz   Antoni (1804—1880), były ksiądz, rusofil 276
Pietkiewicz Kazimierz (1861—1934), tłumacz poezji Donelaitisa na język polski 773, 379
Pietkiewicz Malcher (?—1608), kalwiński drukarz wileński 736
Piłsudski   Józef (1867—1935), naczelnik państwa polskiego, marszałek Polski 237, 232, 274—276, 281, 282, 286, 287, 290, 300, 320, 321
Piotr I Wielki (1672—1725), car rosyjski 1682—1721, cesarz 1721—1725 757—759
Piteas (Pytheas) z Massilii (Marsylii), geograf i astronom grecki z IV w. p. n. e. 30
Pius XI (1857—1939), papież 1922—1939 296
Plater Ludwik (1774—1846), nr., działacz społeczno-polityczny 755
Platerówna Emilia (1806—1831), uczestniczka powstania 1831 r. 793, 194
Plechanow Georgi (1856—1918), działacz i teoretyk ruchu robotniczego w Rosji 229
Plechavićius Povilas (1890—1973), generał, organizator przewrotu grudniowego 1926 r. 290, 329
Pociej   Adam Hipacy (1541—1613), bp unicki włodzimierski i brzeski, metropolita kijowski 1600 737
Poczobut   Marcin (1728—1810), rektor Akademii Wileńskiej 775
Porębski Łukasz, malarz polski z początku XVII w. 174
Possevino Antonio (1534—1611), jezuita, dyplomata papieski 149
Pośka zob. Paszkiewicz Dionizy
Povilaitis Augustinas (1900—1941), dyrektor departamentu bezpieczeństwa do 1940 r. 325—327
Poźela Karolis (1896—1926), działacz komunistyczny 290
Prapuolenis    Kazimieras (1858—1933), ksiądz, publicysta 257
Protasewicz Walerian (?—1580), bp wileński 1556—1580 141
Prunskiene Kazimiera, premier Republiki Litwy od 1990 r. 340
Prus   Bolesław (Głowacki Aleksander, 1847—1912), pisarz polski 379
Prystor Aleksander (1874—1941), polityk polski 320
Przybyszewski Stanisław (1868—1927), pisarz polski 379
Pśibiliauskiene   Zofia (1867—1926), pisarka litewska 236, 255
Ptolemeusz Klaudiusz, astronom, matematyk i geograf grecki z II w. 30, 31

373
 

—1392, ks. kijowski 1392—1396 58. 70—73, 75—77
Skirmuntt Konstancja (1865—1934), pseudonim Futurus, historyk 6, 242
Skołomend.    protoplasta Giedyminowi-czów 52
Skoryna Franciszek (ok. 1486—ok. 1551), drukarz 773
Skućas Kazys (1894—1941), min. spraw wewnętrznych 1939—1940 326, 327
Skulski Kazimierz, oficer polski w powstaniu 1831 r. 795
Sleźevićius   Mykolas (1882—1939), premier litewski 1918, 1919, 1926 252, 282, 284, 288, 290
Sławoczyński Salomon Mozerka (?—ok. 1660), domniemany autor książki litewskiej Giesmes 1646 r. 747
Słowacki Juliusz (1809—1849), poeta polski 379
Smetona   Antanas (1874—1944), prezydent Litwy 1919—1920, 1926—1940 72, 253. 267, 263, 265—269, 277—273, 282, 284, 290—298, 308, 318, 320—325, 327
Smoleński Władysław (1851—1926), historyk polski 320
Smotrycki  Meletij (?—1633), duchowny prawosławny, potem unita od 1625, uczony 737
Smuglewicz Franciszek (1745—1807), malarz polski 7S3
Sniećkus Antanas (1903—1974), działacz komunistyczny 298, 325, 326, 334
Sokołowski Edward (1878—1932), działacz socjalistyczny 232
Sołtan Stanisław (1756—1836), przewodniczący litewskiej Komisji Rządowej w 1812 r. 186
Songaila Mykolas (1874—1943), architekt litewski 375
Songaila    Ringaudas Bronislovas (ur. 1929), premier od 1981 336, 338
Sowij 64, 65
Spanheim Zygfryd, mistrz krzyżacki w Inflantach 1415—1424 82
Spindys K., działacz komunistyczny 298
Sponti Eugeniusz (1869—1931), działacz socjalistyczny 230
Sprudejko, kniaź z rodu Bulewiczów, zabity przez Mendoga 46
Spytek z Melsztyna (?—1399), woj. krakowski 77
Sruoga Balys (1896—1947), pisarz litewski 377
Stalin Józef (1879—1953), przywódca państwa radzieckiego 1924—1953 324
z której pochodzili Dowsprunk i Men-dog, s. legendarnego Ryngolda 45, 50, 63 Rysiński Salomon (ok. 1570—1652), pisarz 107
Salys  Antanas (1902—1972), językoznawca litewski 316
Sanguszkowie, kniaziowie na Rusi litewskiej 101
Sapieha Bohdan (?—1593), woj. miński 1588 134
Sapieha Jan (?—1635), marszałek nadworny i w. litewski 750
Sapieha Kazimierz Jan (1637—1720), hetman w. litewski 1682—1703, 1706— —1708, woj. wileński 1682—1703, 1706—1720 168
Sapieha    Lew (1557—1633), kanclerz 1589—1623, hetman w. 1623—1633 i woj. wileński 1623—1633 147, 150
Sapieha Paweł (?—1579), woj. nowogródzki 1558 i podlaski 1556—1558 134
Sapieha Paweł (?—1665). woj. Witebski 1646, woj. wileński 1656, hetman w. litewski 1658 154, 155
Sapiehowie, ród magnacki w W. Ks. Lit. XV—XVIII w. 101, 129, 157, 168
Schleicher August (1821—1868), językoznawca niemiecki 25
Sehring Max (1857—1939), publicysta niemiecki w dobie I wojny światowej 264, 265
Semkowicz Władysław (1878—1949), historyk polski 319
Serafin Stanisław, żołnierz polski zastrzelony na granicy litewskiej w 1938 r. 327
Siciński Władysław (?—po 1664), poseł z Upity 129
Siemienowicz  Kazimierz (ok. 1600—ok. 1651), uczony litewski, inżynier artylerii 146, 171
Sienkiewicz Henryk (1846—1916), pisarz polski 230, 319
Sierakowski Józef (1750—1817), generał w powstaniu 1794 r. 180
Sierakowski Zygmunt (1827—1863), przywódca powstania 1863 r. 197, 208, 211
Sirutavićius Vladas (1877—1967), działacz socjalistyczny 232, 251
Skardżius Pranas (ur. 1899), językoznawca litewski 376
Skarga Piotr, Pawęski (1536—1612), jezuita, pisarz i kaznodzieja polski 729, 730, 737, 742
Skirgiełło   (Skirgaila, ok. 1354—1395), brat Jagiełły, wielkorządca Litwy 1386—
Puccitelli Virgilio, muzyk włoski XVII w. 743
Pukuwer (Budiwid), w. ks. lit. ok. 1289— —1294 52
Purgine, bożek mord wij ski 64
Purickis Juozas (1883—1934), ksiądz, min. spraw zagranicznych 1920—1921 277
Putvinskis   Stasys (ur. 1898), agronom, min. rolnictwa 322
Puzinas Jonas (1905—1978), historyk i archeolog litewski 376
Radwan Jan, poeta litewski z drugiej połowy XVI w. 740, 747
Radwiłas  Marcinian, poddany szawelski 763, 764
Radziwiłł Albrecht (1595—1656), kanclerz litewski od 1623 r. 752
Radziwiłł Bogusław (1620—1669), ks. 736, 753, 768
Radziwiłł Jan (?—1542), starosta żmudzki 1535 704, 707
Radziwiłł Janusz (1612—1655), woj. wileński 1653, hetman w. lit. 1654 736, 752—754, 768
Radziwiłł Jerzy (?—1541), kasztelan wileński 1527, hetman 1511 707
Radziwiłł Krzysztof (?—1603), woj. wileński 1584, hetman polny 1572, hetman w. litewski 1589 747
Radziwiłł  Mikołaj Czarny (1515—1565), kanclerz 1550 i woj. wileński 1551 734
Radziwiłł    Mikołaj Krzysztof Sierotka (1549—1616), marszałek w. litewski od 1579, woj. trocki 1590 i wileński 1604 734, 742, 746
Radziwiłł   Mikołaj Rudy (1512—1584), woj. wileński i kanclerz 1566, hetman w. litewski 1572 727, 733, 734, 736, 747
Radziwiłł Wilhelm (1797—1870), ks. działający w XIX w. 207
Radziwiłłowa Mikołajowa 733
Radziwiłłowie, ród magnacki w W Ks. Lit. XIV—XVIII w. 87, 707, 702, 707, 708, 729, 733, 734, 747, 743, 768
Radziwiłłówna    Barbara (1523—1551), druga ż. Zygmunta Augusta w latach 1547—1551, królowa polska 1550 r. w. księżna litewska 77, 732—734, 774
Rapagelonis Stanisław (1485—1545), humanista litewski 778
Raśtikis Stasys (1896—1985), generał, dowódca armii litewskiej przed 1940 r. 322, 323
Regnar Lodbrok, kr. duński w IX w. 38
Rej Mikołaj (1505—1568), pisarz polski 734, 740
Repek (?—1263), s. Mendoga 50
Repnin Mikołaj (1734—1801), ks., wielkorządca Litwy 1794—1797 787
Reymont Władysław (1867—1925), pisarz polski 379
Reza (Rhesa) Ludwik (1776—1840), litua-nista, wydawca poezji Donelaitisa 793
Ribbentrop  Joachim (1893—1946), min. spraw zagranicznych Rzeszy hitlerowskiej 322, 324, 337, 338
Rimśa Petras (1881—1961), rzeźbiarz litewski 254, 375
Rodziewiczówna Maria (1863—1944), pisarka polska 379
Rogalski Leon (1806—1878), pisarz polski 202
Rohrbach  Paul (1869—1956), publicysta niemiecki 264
Rohwołod Borysowicz (?—po 1162), ks. połocki 40
Roman Daniłowicz (?—przed 1288), ks. nowogródzki 48
Roman Mścisławowicz (?—1205), ks. hali-cko-włodzimierski 1188—1205 40
Romanowa    (zm. po 1219), kniahini, wdowa po ks. Romanie Mścisławowiczu 44
Rómer   Michał (1880—1945), uczony i działacz polsko-litewski 258, 259, 275, 278, 287, 289, 374, 376, 379
Ropp Edward (1851—1939), bp wileński 1905—1907 252
Rotundus Augustyn (ok. 1520—1582), historiograf Litwy, wójt wileński 1552— —1582 22, 737
Rudomina  Baltazar, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 742
Rukla (7—1263), s. Mendoga 50
Rumbold Wolimuntowicz (?—po 1431), starosta żmudzki 90
Ruryk Rościsławowicz, siedmiokrotny ks. kijowski w latach 1173—1210 47
Russdorf   Paweł, w. mistrz krzyżacki 1422—1441 82
Rusteika   Steponas (1887—1941), min. spraw wewnętrznych 294
Ruszkowicze,  kniaziowie litewscy występujący w pierwszej połowie XIII w. 45, 46
Rydz-Śmigły Edward (1886—1941), marszałek Polski 327
Rymsza Andrzej (zm. po 1599), poeta litewski 740
Ryngold  (Ryngolt), domniemany ojciec Mendoga, wymyślony przez kronikarzy litewskich XVI w. 45
Ryngoldowicze, umowna nazwa dynastii,
 

375
374
 

Stanevićius Simanas (1799—1848), poeta
  litewski 792, 207, 202 Stanisław   August   Poniatowski   (1732—
—1798), kr. polski i w. ks. lit. 1764—
  —1795 164, 176 Stanisław Leszczyński (1677—1766),  kr.
polski 1704—1709 i 1735—1736 i w. ks.
  lit., abdykował 1736 158 Stanisław z Wilna, profesor uniwersytetu
  w Krakowie 92 Starowolski Szymon (1588—1656), pisarz,
  historyk polski 146, 147 Staszic   Stanisław   (1755—1826),   ksiądz,
  polski uczony i mąż stanu 777 Staugaitis Justinas (1866—1943), ksiądz,
  polityk litewski 267, 270, 273 Stefan Batory (1533—1586), kr. polski i w.
  ks. lit. 1576—1586 736, 747, 149 Stella Erazm (?—1511), humanista 22 Stołypin Piotr (1862—1911), min. spraw
wewnętrznych Rosji i premier 1906 250 Storosta Wilhelm (1868—1953), pseudonim Yydunas, pisarz litewski 256 Strazdas  (Drozdowski) Antanas (1763—
—1833), ksiądz, poeta litewski 793, 200
Strojnowski Hieronim (1752—1815), prawnik 775
Strojnowski Walerian (1753—1834), hrabia, senator rosyjski po 1795 r., prawnik i ekonomista 184
Strubicz Maciej (ok. 1530—ok. 1604), kartograf polski 146
Stryjkowski Maciej (1547—ok. 1590), historyk Litwy i Rusi 5, 22, 727, 138
Stulginskis    Aleksandras (1885—1969), prezydent Litwy 1922—1926, działacz Związku Gospodarzy 283—285
Suknolewicz Piotr (ok. 1871—1939), działacz socjalistyczny 232
Sunyer Franciszek (ok. 1532—1580), Hiszpan, jezuita 124
Suworow Aleksander (1730—1800), wódz rosyjski 780
Syrokomla (Ludwik Kondratowicz, 1823—
—1862), poeta polski 279
Szachmatow  Aleksiej (1864—1920), rosyjski językoznawca i historyk kultury 253
Szemet   Melchior (?—1570), kasztelan żmudzki 1566 734
Szulc Daniel, malarz 169
Szwarno-Daniłowicz   (?—ok. 1269), ks. chełmski, pretendent do tronu litewskiego 48, 50, 51
Szyling (Śilingas) Stasys (1885—1962), adwokat, działacz polityczny litewski 260, 277, 273

Szyrwid    (Śirvidas)    Konstanty   (1580—
—1631), profesor akademii Wileńskiej 140
Światopołk-Mirski    Piotr    (1857—1914),
  ks., generał-gubernator wileński 242 Świdrygiełło (Śvitrigaila, ok. 1370—1452),
s. Olgierda, w. ks. lit. 1430—1432, ks.
  ruski, wołyński 77, 81, 85—87, 108 Świrscy, kniaziowie litewscy XV—XVI w.
59
Śapoka Adolfas (1906—1961), historyk litewski 6, 376
Śarunas, legendarny ks. dajnowski 255
Śatrijos Ragana zob. Pećkauskaite Maria
Śaulys Jurgis (1879—1968), dyplomata litewski 226, 252, 267, 262, 265—267, 269, 270, 320, 322
Śepetys L., sekretarz KC KPL 339
Śimkus Jonas (1873—1944), uczony litewski min. przemysłu i handlu 374
Śimkus Stasys (1887—1943), kompozytor litewski 375
Skirpa Kazys (1895—1979), poseł litewski w Polsce 322
Śkleris Kajetonas (1876—1932), malarz litewski 375
Śliupas Jonas (1861—1944), działacz litewskiego odrodzenia narodowego 278, 279, 229, 234
Tabor  Olbracht  (7—1507),  bp  wileński
  1491—1507 773 Tacyt (ok. 55—120), historyk rzymski 30—
—32
Tallat-Kelpśa Juozas (1888—1949), kompozytor litewski 275, 255( 375
Talwosz   Mikołaj (?—1600), kasztelan żmudzki 1570—1588, kasztelan trocki 1569—1600 734
Tarnowski Jan (1488—1561), hetman polski 1527-^1561, woj. krakowski 1535—
—1561 772
Telawel (Kelawel), bożek litewski 64
Teodoryk (ok. 456—526), kr. Ostrogotów 471—526 37
Teofil (?—ok. 1330), metropolita prawosławny na Rusi litewskiej za Giedymina 53
Tilvytis Teofilis (1904—1969), poeta litewski 378
Timur Kutłuk (?—ok. 1402), chan Złotej Ordy ok. 1397—ok. 1402 77
Tochtamysz  (?—ok. 1405), chan Złotej Ordy 1381—1397 58, 70, 77
Tomkiewicz Władysław (ur. 1899), uczony polski 774

376
 

Toporów  Wladimir (ur. 1928), językoznawca radziecki 26
TowciwiH (Tautivilas), s. Dowsprunka, ks. polocki, zabity 1264 45, 46, 48, 50, 53
Towciwiłł (7—1390), brat Witolda 76
Treniota (7—1265), w. ks. lit. 1263—1265 48—50
Trojden (Trajdenis, 7—ok. 1281), w. ks. lit. ok. 1269—ok. 1281 50, 51, 60
Trubaczew Oleg (ur. 1930), językoznawca radziecki 26
Trusiewicz Stanisław (1869—1918), pseudonim K. Zalewski, działacz socjalistyczny 230, 232
Tubelis Juozas (1882—1939), premier litewski 1929—1938 291, 294, 323
Tumas-Vaiźgantas   Juozas (1869—1932), ksiądz, pisarz litewski 225, 255, 317
Turska Halina (1901—1979), językoznawca polski 240
Twardowski Józef (1786—1840), matematyk, rektor Uniwersytetu Wileńskiego 1823—1824 790
Tyszkiewicz A., ziemianin 321
Tyszkiewicz  Jan, magnat na Litwie w XIX w. 198
Tyszkiewicz Michajło (?—1552), domniemany autor dzieła Michalona Litwina De moribus Tartarorum, Litvanorum, Moschorum 119
Tyszkiewicz Wasyl (?—1571), woj. podlaski 1558—1569 i smoleński 1569—1571 134
Tyszkiewicze, ród szlachecki i magnacki na Litwie XVI—XIX w. 198
Tyzenhauz   Antoni (1733—1785), podskarbi litewski 1765—1780 762, 763, 766, 767
Tyzenhauz A., magnat na Litwie w XIX w. 275
Tyzenhauzowie, ród magnacki na Litwie w XIX w. 198
Ulmanis Karlis (1877—1942), premier łotewski 1918—1921, 1925—1926, prezydent 1934—1940 290
Urach Wilhelm, ks. wirtemberski, kandydat na tron litewski jako Mendog II w 1918 r. 277, 272
Urbanowicz Bronisław (1868—1903), działacz socjalistyczny 230
Urbśys Juozas (ur. 1896), min. spraw zagranicznych 1938—1940 324, 326
Yaićaitis Pranas (1876—1901), poeta litewski 235

Yaićiunas Petras (1890—1959), poeta litewski 377 ,
Vaitkevićius Bronius (ur. 1926), historyk litewski 70
Yalanćius zob. Wołonczewski Maciej
Yaliunas (Walenowicz) Silvestras (1789—
—1831), poeta litewsko-polski 23
Yasmer Max (1886—1962), językoznawca niemiecki 26
Venclova Antanas (1906—1971), pisarz litewski 37S
Venclova J. 73
Vienożinskis Justinas (1886—1960), artysta malarz 375
Vienuolis-Żukauskas    Antanas    (1882—
—1957), pisarz litewski 377
Vileiśis Jonas (1872—1942), działacz polityczny, min. spraw zagranicznych 1919, burmistrz Kowna 226, 252, 267, 262, 270, 276, 2S7
Vilkutaitis Antanas (1864—1903), pisarz litewski i publicysta 237
Viśinskis Povilas (1875—1906), przywódca nurtu demokratycznego w litewskim odrodzeniu narodowym 226
Yoldemaras    Augustinas (1883—1942), premier litewski 1918, 1926—1928, min. spraw zagranicznych 1918—1919 253, 277—273, 284, 290—294, 300
Volkevin, mistrz kawalerów mieczowych 1209—1236 46
Yydunas zob. Storosta Wilhelm
Yytautas zob. Witold
Wacław IV Luksemburczyk (1361—1419), kr. czeski 1378—1419, kr. rzymski 1378—1400 77
Wallenrod Konrad, w. mistrz krzyżacki 1391—1393 76
Walujew Piotr (1814—1908), polityk rosyjski, min. spraw wewnętrznych 1861—
—1868 276
Wasilewska Wanda (1905—1964). c. Leona, pisarka polska 379
Wasilewski Leon (1870—1936), działacz socjalistyczny i polityk polski, publicysta 6, 275
Wasyl I, w. ks. moskiewski 1389—1425 76, 79, 83
Wasyl II Ślepy, w. ks. moskiewski 1425—
  —1462 83, 109 Wasyl III, w. ks. moskiewski 1505—1533
777, 772
Wasylko (7—1271), ks. wlodzimierski 57 Wazowie 732, 752 Wejtko Władysław, generał polski, orga-

377
 

nizator powstania polskiego w Wilnie na przełomie 1918 i 1919 r. 279
Wenctaw Mikołajewicz (ok. 1490—1560), pisarz i sekretarz wielkoksiążęcy (Mi-chalon Lituanus) 119
Wielhorski Michał (1759—1817), generał w powstaniu 1794 r. 779, 180
Wienożyński       (Vienaźindis) Antoni (1841—1892), poeta litewski 235
Wigand z Marburga, kronikarz krzyżacki 55
Wijk Nicolas van (1882—1941), językoznawca holenderski 28
Wijuk zob. Kojałowicz Wojciech
Wilhelm z domu Habsburgów, narzeczony królowej Jadwigi 71
Wilhelm II (1859—1941), cesarz niemiecki 1888—1918 271
Wilikaił, kniaź litewski w 1219 r. 45
Wilson Thomas Woodrow (1856—1924), prezydent USA 1913—1921 266
Windekaim Mikołaj, Krzyżak 56
Wiskont Rafał, przywódca chłopów w starostwie płotelskim w końcu XVIII w. 178
Wiszimunt, kniaź z rodu Bulewiczów, zabity przez Mendoga 46
Witenes (Yytenis, 7—1315), s. Pukuwera, w. ks. lit. 1295—1315 49, 50, 52, 65
Witold,   Witowt (Yytautas, ok. 1350— 1430), w. ks. lit. 1392—1430 8, 70, 71, 75—78, 87—90, 92, 96, 100, 104, 105, 112, 116, 236, 314, 315, 317
Witte Sergiej (1849—1915), hrabia, premier rosyjski 1905—1906 247
Władysław III Warneńczyk (1425—1444), kr. polski 1434—1444 87
Władysław  IV Waza (1595—1648), kr. polski i w. ks. lit. 1632—1648 143, 151
Władysław Łokietek (ok. 1260—1333), kr. polski 1320—1333 53
Włodzimierz, w. ks. kijowski 980—1015 39
Włodzimierz Olgierdowicz (?—po 1398), ks. kijowski 1362—1395 77
Woin (?—ok. 1342), brat Giedymina, ks. połocki 53
Wojciech Sławnikowic (ok. 955—997), bp praski, misjonarz, zabity przez Prusów 36
Wojciech z Brudzewa (1445—1495), astronom polski, sekretarz w. ks. lit. Aleksandra 1494—1495 113
Wojdyłło (?—1382), szwagier Jagiełły 59
Wojna Benedykt, bp wileński 1600—1615 750
Wojsiełk (Yaiśelga, Vaiśvilkas, ok. 1230—

—1267), s. Mendoga, w. ks. lit. 1265—
  —1267 50,57 Wołań Andrzej (ok. 1530—1610), pisarz,
  działacz kalwiński i drukarz 130,137, 148 Wołodar, ks. ruski w Horodku w połowie
  XII w. 40,42 Wołłowicz   Eustachy   (Ostali,   ?—1587),
  kanclerz litewski 1579—1587 134 Wołonczewski (Valanćius) Maciej (1801—
—1875), bp żmudzki 1850—1875 8, 200, 201, 209, 216
Wróblewski Tadeusz (1858—1925), adwokat wileński 242
Wsiesław (7—1101), ks. połocki 40
Wujek Jakub (1540—1597), jezuita, polski pisarz religijny 739
Wulfstan, kupiec i podróżnik anglosaski z końca IX w. 36
Wykint (Yykintas, 7—ok. 1251), ks. żmudzki 45, 46, 48
Wyszko, pierwszy znany wójt wileński z końca XIV w. 90
Yćas Martinas (1885—1941), polityk litewski 260, 267, 277
Zabłocki Jerzy (1510—1563), humanista litewski 77S
Zabrzezińscy, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 707
Zacius Szymon (7—po 1577), działacz kalwiński 134
Zajączkowski Stanisław (1890—1977), historyk polski 6, 320
Zań Tomasz (1796—1855), poeta polski 790
Zaoro Jan, architekt z XVII w. 773
Zaunius Dovas (1892—1940), polityk 320
Zawadzki Józef (1778—1828), księgarz wileński 797
Zebrzydowski Mikołaj (1553—1620), woj. krakowski 1601—1620 750
Zecchini Antonio (1864—1935), nuncjusz papieski 296
Zechlin Erich (1883—1954), poseł niemiecki w Litwie przed II wojną światową 324
Zenowiewicz Jerzy (?—1583), kasztelan połocki 1566, smoleński 1579 134
Zenowiewicze, ród magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 707
Zenowiewicze-Korsakowie, ród magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 707
Ziemowit (7—1262), ks. mazowiecki 50
Zikaras Juozas (1881—1944), rzeźbiarz litewski 238, 254, 375

378
 

Zimmermann   Arthur (1864—po 1935), niemiecki sekretarz stanu 1816—1917 266, 267
Zizania Stefan, prawosławny działacz i pisarz w Wilnie w końcu XVI w. 737
Zofia Witoldówna (1371—1453), ż. w. ks. moskiewskiego Wasyla 76, 83
Zołótarenko Iwan (?—1655), pułkownik kozacki 755
Zubow Platon (1767—1822), faworyt Katarzyny II, od 1796 r. ks., w. obszarnik na Litwie 183
Zubow Włodzimierz (1862—1933), postępowy ziemianin, członek Proletariatu 229
Zubow  Włodzimierz (1887—1959), ziemianin 327
Zubowowie, wielcy obszarnicy rosyjscy na Litwie od końca XVIII do XX w. 198
Zygmunt I Stary (1467—1548), kr. polski i w. ks. lit. 1507—1548 705, 706, 709, 777
Zygmunt II August (1520—1572), w. ks. lit. 1544—1572, kr. polski 1548—1572 77, 18, 100, 109, 116, 779—727, 727, 737—733, 737, 742, 749, 774, 247
Zygmunt III Waza (1566—1632), kr. polski i w. ks. lit. 1587—1632 737, 749
Zygmunt Kiejstutowicz (?—1440), w. ks. lit. 1432—1440 85, 86, 89

Zygmunt Korybutowicz (?—1435), ks. litewski 82
Zygmunt   Luksemburczyk (1361—1437), kr. rzymski 1410, cesarz niemiecki 1433 82, 83
Żebrowski Szczęsny (?—1619), jezuita 737
Żemepat, bożek 64, 65
Żeligowski Lucjan (1865—1946), generał polski 286, 287, 300
Żeromski Stefan (1864—1925), pisarz polski 379
Żółkiewski Stanisław (1547—1620), hetman polny koronny 1588, hetman w. koronny 1613, kanclerz koronny 1617 757
Żworuna, bogini litewska 64
Żywinbud, ks. litewski w 1219 r. 44, 45
Żemaite zob. Żymantiene Julia
Żiugźda Juozas (1893—1979), filolog i historyk litewski 7
Żmuidzinavićius   Antanas (1876—1966), malarz litewski 254, 375
Żukauskas Silvestras (1860—1937), generał litewski 287
Żymantiene Julia (Żemaite, 1845—1921), pisarka litewska 236, 377

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH
W indeksie opuszczono hasła: Auksztota, Litwa i Litwini. Zastosowano skróty: gr. — gród, jeż. — jezioro, pl. — plemię, rz. — rzeka
Acatziri 31
Aestiowie 30, 31
Aistowie 26, 30, 38
Aestland, kraj Prusów 36
Akmene 331
Alanga, rz. 26
Alanowie-Litalanowie 22
Albion 186
Aleksota 286
Alme, rz. 26
Alsa, rz. 26
Alunta, rz. 26
Ameryka 121, 212, 219, 234, 265, 268, 318
Amsterdam 146
Andruszowo 756
Anglia 786, 204, 208, 218, 283, 285, 299,
  303, 308, 323 Anglicy 147 Antokol (Antakalnis), przedmieście Wilna
148, 173
Apulia (Apuole), gr. 39 Atlantyk 318 Austria 14, 169, 176, 186, 266, 274, 321,
323
Austro-Węgry 196, 263 Azja Mniejsza 28 Azowskie Morze 31
Bajkal, jeż. 26
Bakszty nad Berezyną niemeńską 74
Bałto-Litwini 32
Balto-Słowianie 29
Bałtowie 25-36, 40, 64, 65
Bałtyk, Bałtyckie Morze 15—17, 26, 27,
29—32, 38, 41, 91, 126, 153, 221, 263,
264, 274
Bartwa (Bartuva), rz. 17 Bastuny (Bastunai) 286

Bazylea 119
Beneluks 265
Beresteczko 752
Berezyną dnieprzańska, rz. 87, 187, 208
Berezyną niemeńską 19, 37, 40, 42, 58
Berlin 265, 269, 270, 322, 324, 325, 327
Berno 265, 268
Betygoła (Betygala) 48
Białorusini 206, 222, 268, 273, 296, 332, 333
Białoruska Republika Radziecka 280
Białoruś 12, 14, 15, 17, 24, 25, 29, 58, 94, 110, 122, 123, 129, 152, 153, 156, 157, 170, 175, 179, 193, 198, 205, 206, 210, 212, 213, 216, 251, 259, 263, 274—276, 278, 280, 287
Białostocczyzna 287
Białystok 335
Birsztany (Birśtonas) 77
Birsztańska Puszcza 78
Birże (Birżai) 702, 736, 143, 198, 208, 283, 303
Birżule (Birżulis), jeż. 78
Birżyniany (Birźuvenai) 104
Bolonia 773
Borysów, gr. 40
Bosforanowie (Litifanowie), pl. 22
Brasław, gr. 79, 40, 132, 160
Brema 97
Briańsk, gr. 50, 55
Brooklyn 266
Brudzewo 773
Bruksela 299
Brunsberg (Braniewo) 770
Bruzi zob. Prusowie
Brytania 38
Brześć Litewski 55, 67, 732, 737, 780, 270
Bug, rz. 258

Bułgaria 28, 278 Bułgarzy 82
Carogród (Konstantynopol) 82
Ceclis ziemia 37, 58
Celtowie 22
Chełm lubelski 57
Chicago 77, 265
Chiny 320
Cyganie 332
Czarna Hańcza zob. Hańcza Czarna
Czarne Morze 32, 33
Czaśniki 727
Czechosłowacja 277, 309, 323
Czechy 82, 83, 278, 323
Czerwieńsk 80
Czudzkie Jezioro 49
Czudź (Estonia) 39, 41
Dacja 28
Daleki Wschód 244 Dania 40, 127, 149, 157, 758, 308 Daniliszki 76 Daszawa 332 Datnów 338 Daugava zob. Dźwina Daugi (Daugai), jeż. 78 Deulino sioło 757
Dniepr, rz. 26, 29, 30, 777, 776, 208 Don, rz. 57 Dravine, rz. 26 Dregowicze, pl. 30 Druć, rz. 776 Druja, rz. 779
Druksze (Drukśiai) zob. Dryświaty, jeż. Druskienniki 785, 286 Drwęca, rz. 56
Dryświaty (Drisveta), gr. 58, 337 Dryświaty (Druksze), jeż. 77 Dubicze (Dubićiai) 209 Dubinki, gr. 287
Dubinki (Dubingiai, Asveja), jeż. 77 Dubisa (Dubysa), rz. 77, 37, 70 Dubrowno pod Lida 59, 74 Dunaj, rz. 14, 32 Duńczycy 40 Durbe, jeż. 49 Duś (Dusia), jeż. 77, 78 Dynaburg (Daugpilis) 262, 283 Dziawołtwa ziemia 37, 45, 46, 50, 66 Dziewałtów (Deltuva) 736 Dzisna 796, 798, 262 Dzisna, jeż. 77 Dzisna, rz. 17 Dzitwa (Ditva), rz. 58 Dźwina (Daugava), rz. 77, 29, 30, 40, 41, 55, 126, 176

Eckersberg, gr. 55, 56
Ejragoła (Ariogala) 48, 178
Ejszyszki (Eiśiśkiai) 60, 286
Elbląg 97
Elektrenai 334
Estonia 24, 25, 30, 127, 149, 277, 305, 309, 326, 336
Estończycy 264
Estowie, pl. 30, 264
Europa 5, 27, 25, 26, 28, 38, 39, 48, 52, 67, 73, 75, 78, 83, 102, 106, 121, 137, 146, 150, 160, 176, 177, 186, 189, 217, 227, 248, 264, 265, 270, 286, 287, 290, 306, 309, 318, 323
Finlandia 24, 218, 277
Finowie 22, 26
Francja 38, 749, 758, 776—778, 786, 796,
204, 208, 278, 283, 299, 307, 303, 323,
325
Francuzi 786 Frankfurt 770
Galicja 776, 200
Galindowie, pl. 30
Galve, jeż. 78, 95
Garśviai 238
Gdańsk 97, 96, 746, 767, 327
Gdańszczanie 97
Genewa 279, 300, 320, 327
Germanie 25, 26, 32, 33
Giedrojcie (Gedraićiai) 773, 287
Gieranony (Subotniki) 87, 773
Goci 37, 33
Goljad, pl. 30
Gondynga (Gondinga) 704
Gorzdy (Gargżdai) 58
Góry Ponarskie 795
Graumena, rz. 73
Giżycko (Lotzenburg) 55
Grecy 25, 30
Grodno 40, 77, 76, 79, 85, 732, 755, 766,
  769, 780, 283, 285 Grodzieńszczyzna 208 Grunwald 80 Gruździe (Gruzdźiai) 798 Gudowie 66
Hadziacz 755 Haga 265 Hajna 74
Hańcza Czarna, rz. 283 Herulowie 22 Hiszpania 290 Hiszpanie 724 Holandia 308 Holszany 60, 736

380
381
 

24 — J. Ochmański, Historia Litwy
 

Homel 112
Horodec. gr. nad Berezyną niemeńską 40,
42
Horodek, gr. 105 Horodło 81, 89 Hunowie 55
Ignalina 338
Illirowie 26—25
Indoeuropejczycy 24—26
Inflanty 67, 126, 127, 141, 149, 151, 155,
  157, 158 Isłocz, rz. 19 Italia 52, 218, 290 Iwaczowicze 97 Izasławl zob. Zasław
Jaćwież, kraj i lud 15, 39, 48, 51
Jaćwięgowie 25, 30, 40, 42, 48, 49, 55
Jam, pl. 59
Jam Zapolski 149
Janiszki (Joniśkis) 113, 163
Japonia 249, 299
Jeziorosy (Zarasai, Eżerasai) 19, 58, 196,
  240, 256 Jura, rz. 17, 37 Jurbork 765 Jurborska Puszcza 19
Kalwaria (Kalvarija) suwalska 198, 256
Karelia 24
Karmę 24
Katowice 555
Kaunas zob. Kowno
Kazań 255
Kazimierz krakowski 94
Keiźoniai 13
Kiejdany (Kedainiai) 102, 113, 136, 143,
  153, 214, 287, 332, 338 Kielmy (Kelme) 113, 136 Kienthal 262 Kiernów (Kernave) 13, 14, 51, 54, 60, 61,
  66, 116, 240 Kies 141 Kij owianie 40 Kijów 55, 57, 61, 76, 82, 91, 105, 110, 156,
215, 229
Kircholm (Salaspils) 149, 173 Kleck 110
Kleparz krakowski 94 Kłajpeda (Klaipeda) 21, 30, 32, 301—304,
306—308, 314, 315, 323, 324, 329, 331,
337
Kobryń 705 Koknese, gr. 42 Kolonia 170 Kołtyniany (Kaltinenai) 775

Korciany (Kartena) 58
Korejki 87
Korkhaus 52
Korsuń 752
Korszów (Karsuva), ziemia 57, 48
Kostiukowicze 29
Kowieńska Puszcza 79
Kowieńszczyzna 799, 207, 505
Kowno (Kaunas) 8, 17, 34, 56, 61, 70, 90, 91, 112, 113, 132, 136, 138, 141—143, 158, 160, 177, 186, 195—198, 200, 211, 214, 221, 222, 225, 252, 244, 246, 249, 252, 262, 263, 268, 279, 281—283, 285, 289—293, 296, 298, 300, 303, 307, 308, 314, 315, 317—322, 324, 325, 327—329, 332, 333, 335, 337
Kozacy 750, 755
Kraków 77, 72, 97, 92, 94, 113, 118, 134, 147, 174, 179, 215, 235, 251, 335
Kriekienawa (Krekenava, Krakinów) 775
Kretynga (Kretinga) 527
Krewlanka, rz. 58
Krewo 75, 76, 54, 58, 60, 61, 70, 71, 73, 74, 80, 262
Kroże (Kraźiai) 48, 113, 143, 238, 239
Krożenka (Krażante), rz. 259
Królestwo Polskie zob. Polska
Królewiec (dziś Kaliningrad) 97, 96, 77S, 138, 146, 168, 193, 200, 300
Krym 110
Krywicze, pl. 30
Krzyżacy 5, 48, 49, 51-53, 55—58, 66, 67, 70, 71, 73, 76, 77, 79, 80, 82—85, 87, 112, 118
Księstwo Warszawskie 755, 759
Kuczkuryszki 799, 200
Kuksa, rz. 24
Kulene 48
Kulikowe Pole 57
Kurlandia 727, 755, 205, 262, 267, 269
Kuronia 57—59, 55
Kurowie zob. Kurszowie
Kurszowie, pl. 75, 27, 57—59
Kuszliki 756
Lachowie 42, 71, 127
Latgale zob. Loty gol a
Latvija zob. Łotwa
Leita, rz. dopływ Dunaju 14
Leita, rz. dopływ Graumeny 75
Leitale, rz. 75
Leite, rz. 75
Lenewarde, gr. 49
Letgalowie (Letni, Letthigallii) 14, 15, 27,
28, 41
Let'gola zob. Łotygoła Le ty goła zob. Łotygoła

382
 

Leyta, rz. 13
Libawa (Liepija) 214, 221
Lida 59, 60, 77,113,132,155,160,196, 285
Liebstad 56
Lieta (Leyta), rz. 13, 14
Lietauka (Litavka, Letavka, Letava), rz. 73
Lietava, rz. 14
Lietgale zob. Łotygoła
Lipsk niemiecki 113
Liszków 12
Litifanowie zob. Bosforanowie
Litovia, kraina nad Leitą dunajską 14
Littonia 40
Liw, pl. 39
Liwonia 39
Loumena, rz. 13
Lozanna 265, 277
Lótzenburg zob. Giżycko
Lubeka 91
Lublin 91, 96, 128, 329
Lubuck 56
Łabonary (Labanoras) 74
Ładoga, jeż. 24
Ławena (Levuo), rz. 16, 17, 58
Ławków (Laukuva) 48
Łodzie (Luodis), jeż. 17
Łohojsk, gr. 40
Lokaje Białe (Lakajai Baltieji), jeż. 17
Lokaje Czarne (Lakajai Juodieji), jeż. 17
Łotwa (Latwija) 14, 15, 24, 25, 120, 215,
218, 251, 277, 283, 290, 301, 304, 307,
  309, 318, 325, 326, 336 Łotygoła   (Latgale,   Letgola,   Letygoła,
  Lietgale), pl. 14, 27, 39, 41 Łotysze 17, 25, 30, 42, 49, 55, 64, 67, 83,
  264, 303, 332 Łowaf, rz. 41 Łódź 246 Łuck 61, 82, 85 Łuki 41
Łuki Wielkie 149 Łukiszki wileńskie 277 Łukszta (Lukśtas), jeż. 18 Łyna, rz. 55 Łyngmiany (Linkmenys) 79
Maciejówkę 180
Malaty (Moletai) 74
Malbork 56, 80
Małopolska 776
Marburg 55
Mariampol 198, 214, 238
Mazowsze 50, 56, 70, 124
Mazurzy 247, 256
Mażejki (Maźeikiai) 58, 335
Melno, jeż. 82

Melsztyn 77
Mera fińska, pl. 39
Merecz (Merkine) 58, 60, 76, 113, 321
Merecz-Pawlów 764
Mereczanka (Merkine, Merkys), rz. 73,
  77,37 Mezja 28 Miadzioł 58 Miedniki (Medininkai) wileńskie 60,  61,
  74, 113 Miedniki (Wornie, Yarniai) żmudzkie 37,
  60, 82, 113 Mielnik 709
Mieszkucie (Meśkuciai) 763 Minia (Minija), rz. 77, 37, 58 Mińsk 40, 53, 61, 111, 132, 153, 280, 281 Mirkliszki 87
Mitawa (Jelgava) 214, 215, 226 Mitwa (Mitva, Mituva), rz. 77, 58 Mojszagoła (Maiśiogala) 60, 74, 119 Monachium 770, 323 Mordwa, pl. 39, 64
Moskale 141, 157, 158, 164, 184, 194, 270 Moskwa 54—58, 67, 70, 77, 76, 82, 83, 97,
94, 106, 108—112, 726—729, 747, 749—
-757, 753—756, 787, 275, 220, 229, 249, 278, 285, 298—300, 326, 335, 339
Moskwicini 82
Mośia, rz. 24
Mozyrz 732, 752
Mścisław 777, 732
Musza (Muśa), rz. 76-79, 27, 37, 58
Muśniki (Musninkai) 66
Myślibórz 378
Nadrowia 37
Nalibocka Puszcza 79
Naliucz, gr. 47
Nalszczany, ziemia 37, 45, 48, 50, 66
Narocz, jeż. 17, 262
Narwa 758
Neris zob. Wilia
Nieda, rz. 26
Niemcy, naród 47, 42, 44, 67, 95, 743, 260, 262, 263, 265, 268, 274, 275, 280, 282, 283, 289, 302, 303, 323—326, 329
Niemcy, państwo 67, 83, 778, 260, 262—
—264, 266—272, 274, 277, 287, 290, 296,
  300, 308, 377, 327—328 Niemen, rz. 73, 75—77, 79, 24, 30, 37, 57,
52, 58, 87, 93, 726, 786, 200, 235, 283,
286, 338
Niemenczyn (Nemenćine) 74, 773, 240 Niemenek (Nemunelis), rz. 77, 78 Niemież (Nemezis) 60 Niewiaża (Neveża, Neveżis), rz. 15—17,
37, 240

383
 

Norwegia 200
Nowa (Nova), rz. 239
Nowe Sioło 88
Nowoaleksandrowsk (Jeziorosy) 196
Nowogrodzianie 41, 82
Nowogród Wielki 30, 41, 49, 53, 54, 77,
  79, 83, 85, 91, 109 Nowogródek 40, 45, 48, 53, 54, 61, 65, 76,
77, 132, 140
Obolce, gr. 74
Odessa 246
Odojew 83
Oka, rz. 26, 29, 30, 105, 109
Olimp 14
Olita (Alytus) 13, 292
Oliwa 755
Olkieniki (Yalkininkai) 66, 97, 157, 168
Olsiady (Alsedćiai) 113
Onikszty (Anykściai) 113, 249
Opsa, gr. 58
Orany (Yarena) 286
Orda zawołżańska 83
Orda Złota 53, 54, 57, 67, 77, 109, 110
Ormianie 95
Orsza 111, 112, 132, 153
Osieczeń, gr. 53
Ostiaioi, pl. 30
Ostrów nowogródzki (mazowiecki?) 76
Oszmiana 61, 85, 113, 132, 136, 153, 196
Oszmiańskie 87
Otwock 232
Owile (Avilys), jeż. 17
Ozylia, wyspa 127
Paryż 237, 265
Pawłów zob. Merecz
Peczora, pl. 39
Perejasławl 83
Petersburg (zob. też Piotrogród) 188, 190,
  195, 215, 220, 221, 229, 244 Pieńczyna 140 Pierszaje 94 Pińsk 41, 50, 53, 54, 105, 132, 152, 179,
281
Piotrogród 266, 267, 278 Piwiesa (Pyvesa), rz. 17 Plavys, rz. 26
Plunge (zob. też Płungiany) 275 Plotele 773
Płotele (Plateliai), jeż. 18 Płungiany 736 Pobojsk (Pabaiskas) 86 Podlasie 55, 77, 705, 108, 120, 128, 132 Podole 70, 108 Pokucie 772 Polacy 5, 72, 48, 55, 67, 77, 72, 74-76,

80—83, 85, 87, 94, 95, 107, 108, 123, 127, 129, 131, 138, 143, 148, 150, 151, 171, 185, 191, 192, 194, 195, 202, 206, 211, 212, 215, 220, 222, 239, 241, 256, 257, 259, 264, 268, 273—275, 279, 287-
—283, 289, 290, 299, 301, 303, 314, 319,
  320, 325, 331—333, 336-339 Polanowo 757, 756 Polesie 208 Polska    (Korona,    Królestwo    Polskie,
Rzeczpospolita) 5, 8, 10,12,15,16, 18—
—20, 26, 42, 44—46, 49, 57, 55, 56, 67, 66, 67, 70-73, 77, 79-85, 89, 97, 707, 705—777, 773, 720, 726—737, 134, 136, 139—141, 147, 149, 150, 152—161, 164, 167—170, 176-183, 187—189, 193, 194, 198—200, 203—208, 277—273, 278—222, 230, 232, 234, 239, 247, 257, 253, 256, 258, 259, 263, 264, 266, 269, 272—277, 280—283, 285—290, 295, 296, 299—302, 304, 308, 309, 377-323, 325, 329—337, 333-335, 339
Pola, rz. 47
Połąga (Palanga) 30, 32, 37, 87, 776, 794, 237, 307
Polock 40, 46, 50, 52, 53, 58, 67, 70, 73, 97, 709, 772, 773, 727, 732, 749, 753, 335
Połoczanie, pl. 40, 47
Poionka 756
Połota, rz. 30
Połtawa 758
Połudowicze 756
Pomorze 776
Poniewież (Paneveźys) 796, 270, 274, 275, 232, 238, 244, 246, 282
Portugalia 290
Poswol (Pasvalys) 727
Poznań 7, 9, 11, 12, 96, 339
Pożajście (Pażaislis) 759
Praga czeska 92, 777
Praga warszawska 780
Pregola, rz. 24, 55
Prońsk 83
Protawa, rz. 30
Prusacy 785
Prusowie (Bruzi) 25, 30, 36, 38, 39, 42, 49, 55, 64, 67, 83, 708
Prusy 75, 79, 24, 25, 32, 46, 57—53, 55, 58, 67, 67, 76, 80, 82, 93, 94, 708, 778, 720, 726, 755, 768, 772, 776, 779, 780, 784, 785, 786, 789, 796, 797, 200, 276, 227, 238, 283, 304, 307
Prużana 29
Prypeć, rz. 26, 29, 30
Przełaje (Perloja) 60
Pskowianie 47, 82

384
 

Psków 41, 44, 50, 54, 77, 79, 83, 85, 91,
  109, 141, 149 Punia 60, 178 Puńsk 321, 331, 339
Raduń (Rodune) 58, 60
Radziwiliszki (Radviliśkis) 283
Ragneta (dziś Nieman) 218, 220
Raudone 765
Rekiwa (Rekyva), jeż. 17
Ren, rz. 26
Retowo (Rietavas) 275
Riasna, gr. 53
Riazań, gr. 83
Rohaczew 29
Rokiszki (Rokiśkis) 275
Roma (zob. też Rzym) 77
Rommy 227
Rosa wileńska 148
Rosienie (Raseiniai) 48,  113,  132,  160,
  188, 196, 303, 375 Rosja 753, 757—759, 164, 168, 169, 176,
179—183, 185—190, 193, 199, 200, 203,
204, 206, 212—214, 218, 219, 221, 222,
228—230, 232, 245, 248, 253, 259—270,
  273—275, 277, 278, 280, 283 Rosja Radziecka 270, 273, 277, 279, 285,
  286, 296, 298—300, 305 Rosjanie 755, 780, 787, 786, 787, 794, 795,
798, 275, 222, 248, 283, 296, 303, 332,
  333, 336—339 Rotterdam 778 Rudnicka Puszcza 79 Rumunia 28, 309 Rusini 39, 50, 67, 66, 76, 85, 86, 93, 95,
  705, 772, 779, 743, 748, 757, 264 Rusne, odnoga Niemna 73 Ruś 5, 76, 34, 38—42, 44—*6, 49, 57-59,
63, 65—67, 70, 77, 74, 77—79, 82, 84,
85, 87-^89, 93, 702, 706, 709, 770, 772,
  726, 737, 258, 259, 274 Ruś Czarna 45, 48, 50 Ruś Czerwona 70 Ruś halicka 55, 56 Ruś Halicko-Włodzimierska 45, 48 Ruś Nowogrodzka 702 Ruś pskowska 46 Rybaki wileńskie 748 Ryga 27,  52,  53,  67,  65,  97,  96,  757,
758, 768, 200, 227, 237, 246, 299, 327,
325
Ryżanie 52, 67, 786, 787 Rzeczyca 732
Rzeczpospolita zob. Polska Rzesza (Rieśe) 78 Rzesza Niemiecka 709,  263—265, 269—
—272, 282, 303, 322—324, 326

Rzym 23, 33, 47, 48, 77, 256, 257 Rzymianie 22, 25, 73, 779, 738
Saksonia 758
Salaspils zob. Kircholm
Salin, wyspa na Niemnie 77
Sambia 30, 39
Sambowie 38
Sarty (Sartai), jeż. 77
Sasi 758, 759
Sejny 798, 283, 286, 327
Semigalia zob. Żemigola
Siedmiogród 749
Siewierszczyzna 772
Simno (Simnas) 77
Sine Wody 55
Skalowia (Skolwa) 37, 93
Skalowowie, pl. 37
Skandyhawowie 38
Skirstymoń (Skirsnemune) 87
Skirstymońska Puszcza 79
Skojstery (Skaisteriai), sioło 79
Skolwa zob. Skalowia
Słonim 54, 732, 755, 287
Słowacja 278
Słowianie 25, 26, 28—37, 38, 66
Słowiańszczyzna 256
Słuck 29, 705, 777
Smoleńsk 46, 53, 55, 67, 70, 77, 79, 705,
  709, 772, 757, 753, 756 Smoleńszczyzna 46, 53, 87 Soleczniki (Salćininkai) 773 Soły 780
Soma (Same), rz. 73 Soudinoi zob. Sudawowie Spaa 285, 286 Stany  Zjednoczone  Ameryki  Północnej
  327, 329 Stara Rusa 747 Starodub 772 Staroindoeuropejczycy 33 Stokliszki (Stakliśkiai) 24 Strawa (Streva), rz. 54 Subocz, przedmieście Wilna 748 Subotniki zob. Gieranony Sudawia 82
Sudawowie (Soudinoi), pl. 30 Suderwa (Suderve) 773 Sudety 323 Suebskie Morze 30 Surwiliszki lidzkie 773 Suwalszczyzna 780,  785,  200,  277,  272,
279, 222, 223, 232, 239, 247, 253, 256,
  262, 278, 279, 282, 286, 294 Suwałki 274, 262, 282, 283, 286, 339 Svyriai, jeż. 24 Swinort, gr. 47
  
385
 

Worotyńsk 83
Worskla, rz. 78, 79, 84
Woruta, gr. Mendoga 48
Wrowsk 57
Wschód 95
Wyspy Brytyjskie 786
Zachód 47, 67, 88, 89, 95, 168, 215, 256,
  265, 325 Zadnieprze 756
Zaniemenie (Uźnemune) 75, 78, 298 Zaniemeńska Puszcza 79 Zaolzie 323
Zarzecze, przedmieście Wilna 748 Zasław (Izasławl) 39, 40, 54 Zbrucz, rz. 779 Zdzięcioł (Zetela) 94 Zelwa 97
Zemgale zob. Żemigoła Zemgalowie, pl. 75 Zielone Jeziora (Żalieji eżerai) 78 Zimmerwald 262 Związek Radziecki, ZSRR 75, 288, 299,
300, 322, 324-329, 333, 335-337, 339
Żagory (Żagare) 763, 798, 249
Żejmiana (Zeimena), rz. 77
Żemigoła (Semigalia) 75, 39, 47, 57
Żmudzini 75, 23, 28, 46, 49, 79, 80, 87, 773, 738, 794, 247, 375
Żmudź (Żemaitija) 15, 16, 18—20, 28, 45, 48, 49, 52, 57, 58, 60, 63, 66, 67, 70, 74, 76, 77, 79, 80, 82, 88, 90—93,103—105, 113, 116, 118, 124, 125, 136, 138, 141, 143, 147, 155, 157, 161, 165, 166, 175, 180, 188, 192, 197, 200, 204, 208, 239, 253, 279, 335
Żółte Wody 752
Żuprany 87
Żydzi 95, 760, 222, 224, 225, 268, 273, 289, 290, 296, 303, 328, 332
Wilia (Neris) 73, 77, 24, 26, 37, 67, 776, 240
Wilkija (Vilkija) 178
Wilkijska Puszcza 79
Wilna, rz. zob. Wilenka
Wilnianie 773
Wilno (Vilnius) 6, 8, 11, 15, 16, 18, 19, 49, 51, 53, 54, 56, 58, 61-63, 65, 67, 70, 72—74, 76, 77, 79, 83, 87, 90—92, 94—
—97, 107, 113, 116—118, 126, 127, 131, 132, 136, 137, 139, 141, 143, 147, 148, 153, 156, 160, 162, 164, 170, 171, 173, 174, 180, 181, 184, 186—191, 195—199, 201, 210, 211, 214, 215, 221, 222, 227, 229-232, 234, 239—241, 244—249, 251, 253—255, 259, 267—264, 266, 267, 269—
—273, 275—283, 285—289, 296, 299—
—302, 373, 374, 379—325, 329, 337—
  —339 Wiłkomierz (Ukmerge, Vilkamerge) 60,
  67, 74, 86, 113, 132, 196, 282 Wilkowyszki (Vilkaviśkis) 798 Winda, rz. 27 Windawa zob. Wenta Wirwita (Virvite, Virvy6ia), rz. 77 Wisła, rz. 33, 80 Witebsk 46, 53, 709, 732, 753 Wiżajny (Viżainis) 778 Władysławowo (dziś Kudirkos Naumies-
tis) 208
Włochy 290, 299, 303 Włodzimierz Wołyński 56 Włosi 736, 737, 743 Woben, jeż. 55 Wołga, rz. 29, 30 Wołkowysk 52, 732 Wołosza 86, 111, 112 Wołyń 54, 56, 70, 85, 105, 108, 128 Worniany (Yarnenai) 773 Wornie (Yarniai) 60, 82, 113, 293 Woroneż 268
Ukraina 58, 110, 128, 129, 152, 153, 158, 179, 198, 205, 206, 212, 218, 263, 274, 275, 280
Ukraińcy 206, 332
Ula, rz. 727
Upita 732
Upita (Upyte), ziemia 37, 60
Uszpol (Uźpaliai) 67
Yalka, rz. 26 Vanga, rz. 24 Yeisiejai 337 Yentpils, gr. 27 Yerkne (Leyta), rz. 73 Verśvai 34 Vieśinta, rz. 26 Vilnius zob. Wilno Vindi (Windowie), pl. 27
Warmia 39
Warszawa 729, 732, 769, 180, 189, 195,
215, 220, 221, 229, 232, 246, 254, 275,
285, 290, 320—322, 329, 330, 332, 333,
335, 339
Watykan 296, 297, 324, 337 Wewerka 773 Wejwery (Veiveriai) 214 Weneci, Wenedowie, Wenden, Yene, Ve-
  naja, Windi 26, 27, 30, 33 Wenta (Windawa, Yenta), rz. 77, 79, 27,
33, 37
Werki (Yerkiai) 74, 174, 200 Wersal 282, 301 Weś, pl. 39
Węgry 14, 49, 71, 83, 277 Węgrzy 743 Wiaźma, gr. 53, 777 Widukle (Vidukle) 773, 736 Widzę 240 Wiedeń 777
Wiedrosza, rz. 777, 772 Wieliż 749 Wielka Brytania 329 Wielkie Łuki zob. Łuki Wielkie Wielkopolska 779 Wielona (Yeliuona) 60, 61, 178 Wielońska Puszcza 79 Wierzbołów (Virbalis) 754 Wieszwiany (Vieśvenai) 704 Wikingowie 38, 39 Wilejka 796, 798
Wilenka (Vilnele, Wilna), rz. 67, 776 Wileńszczyzna 72, 18, 131, 188, 197, 199,
207, 239, 253, 256, 257, 262, 276, 279,
281, 282, 285—287, 289, 296, 298, 300,
321, 329
Sylys, rz. 26
Szaki (Śakiai) 136
Szatria (Śatrija), góra na Żmudzi 16, 255
Szawkiany (Śaukenai) 136
Szawle (Śiauliai) 17, 37, 46, 60, 160, 166,
179, 195, 196, 210, 214, 221, 232, 244,
  246, 283, 303, 314 Szczecin 318
Szerejkiszki, przedmieście Wilna 148 Szeszuwa, rz. 17, 235 Szirinowie 77 Szkocja 261
Szkudy (Skuodas) 19, 58 Szoptowo 87 Sztokholm 265, 268 Szuszwa, rz. 17 Szwajcaria 263, 265, 268 Szwecja 726, 727, 149, 151, 153, 155, 157,
158
Szwedzi 143, 149, 153—155, 157, 158, 173 Szyrwinta (Śirvinta), rz. 17 Szyrwinty (Śirvintai) 287
Święciany (Śvencionys) 796, 214, 286, 321 Święta (Sventoji), rz., dopływ Wilii 16, 17,
  37 Święta, rz. wpadająca do Bałtyku 17
Tallin 321
Tarnobrzeg 759
Tatarszczyzna 77, 78
Tatarzy 49, 53, 55, 57, 77, 80, 83, 95, 104,
  110, 112, 119, 143, 332 Tatarzy krymscy 83, 110, 112 Tatarzy litewscy 104 Taurogi (Taurage) 113, 292 Tauroginie (Tauragnai) 74 Telsze (Telśiai) 104, 194, 196, 303 Toruń 91 Torżek, gr. 46 Tracja 28 Trakowie 23, 28 Trasnykai 321 Troja 13, 160 Troki (Trakai) 16, 54, 56, 61, 66, 70, 76,
  92, 95, 104, 113, 116, 132, 196 Troki Stare 116 Turcja 110 Turów 53, 105, 152 Twer 54 Twerca, rz. 46 Twery (Tverai) 104 Twiremet, gr. 48 Tylża (Tilźe, dziś Sowietsk) 218, 220, 225
Ugra, rz. 79, 109 Ugrofinowie 25
 

386
 

SPIS ILUSTRACJI
1. Wczesnośredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie (ze zbiorów autora). .................................. 14
2. Piłkalnia w Daniliszkach pod Trokami (ze zbiorów autora)     .........       16
3. Skarb srebrny z miejscowości Stokliszki z XIV w. (V. Daugudis, Stakliśkiu
lobis, „Mokslas ir Gyvenimas", Vilnius 1963, nr 12)    .............       24
4. Akt krewski w. księcia Jagiełły z 14 VIII 1385 r. (oryg. w Archiwum Kapituły
Krakowskiej, pergamin nr 186)    ........................       72
5. Widok na ruiny zaniku w Krewię i miasteczko z początku XX w. (ze zbiorów
autora)   .....................................       73
6. Wierzchnia płyta sarkofagu Władysława Jagiełły w Katedrze na Wawelu z około 1440 r. (Encyklopedia staropolska, oprać. A. Briickner, ilustr. K. Estrei-cher, t. I, Warszawa 1939, po s. 468) ..................... 78
7. Pogoń litewska na grobowcu Władysława Jagiełły w Katedrze na Wawelu (ze
zbiorów autora)    ................................       81
8. Pieczęć majestatyczna w. księcia Witolda z wyobrażeniem jego postaci (Lietu-
vos TSR istorija, t. I, Vilnius 1957, s. 147)    ..................       84
9. Przywilej w. księcia Witolda dla Moniwida z 1409 r. nadający mu Nowe Sioło
i inne dobra (oryg. w AGAD Warszawa, pergamin nr 7248)      ........       88
10. Zamek w Trokach na jeziorze Galve. XIV—XV w. (rekonstrukcja J. Barśau-
skasa, „Statyba ir Architektura", t. III, z. 3, Vilnius 1963, s. 159)   ......       95
11. Kościół Św. Mikołaja i kościół Św. Anny w Wilnie z XVI w. (drzeworyt
J. Kuzminskisa z 1942 r.)    ...........................       96
12. Przywilej w. księcia Aleksandra dla pani Hanny Mikołajowej Iljiniczowej na targi w jej dobrach w Zelwie i Iwaczowiczach z 1 VIII 1501 r. (dotąd nie publikowany, oryg. w AGAD Warszawa, pergamin nr 7432) ........... 97
13. Działo na moście. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą z około 1520 r. (fot.
J. Książek. Muzeum Narodowe w Warszawie)    ................     110
14. Armaty z celującym ogniomistrzem. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą z około 1520 r. (fot. J. Książek, tamże) ...................... 111
15. Fragment widoku Wilna według stanu sprzed 1530 r. (według atlasu G. Brau-na i F. Hogenberga, Urbium praecipuarum totius mundi, t. III, Kolonia 1576) ...................................... 117
16. Ulica Wielka i ratusz w Wilnie w połowie XVI w. (według atlasu Brauna i Hogenberga) ................................... 118
17. Bojar litewski w XVI w. (C. Vecelli, Habiti antichi e moderni di tutto mon-
do, ks. druga, Wenecja 1598, s. 353)    .....................     130
18. Zygmunt August, w. ks. litewski i król polski. Portret współczesny (C. Jur-
gela, History of the Lithuanian Nation, New York 1948, s. 215)     ......     133
19. Barbara Radziwiłłówna. Miniatura współczesna (Wiedza o Polsce, t. I, Warszawa b.d., około 1935, tab. XII, po s. 230) ................. 133
20. Najdawniejszy znany zabytek piśmiennictwa litewskiego z pierwszej polowy XVI w., odkryty w 1962 r.: modlitwy Teve musu (Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowaś Mario), tłumaczone z polskiego na litewski być może jeszcze w czasach Władysława Jagiełły (fotokopia oryg. znajdującego się w zbiorach Bibl. Uniwersyteckiej w Wilnie) ....................... 135
388

21. Maciej Stryjkowski, historyk Litwy (grawiura z jego Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582 i wydanie trzecie, Warszawa 1846, t. I) ................................. 138
22. Postilla catholicka Mikołaja Daukszy z 1599 r. Karta tytułowa (Lietuvos isto-
rija, Kaunas 1936, s. 347)    ...........................     140
23. Dawna Akademia Wileńska, później i dziś Uniwersytet (linograwiura J. Kuz-
minskisa z 1946 r.)  ...............................     142
24. Widok katedry i zamków wileńskich według sztychu Tomasza Makowskiego z około 1604 r. (J. Jakubowski, Tomasz Makowski, sztycharz i kartograf nieświeski, Warszawa 1922) .......................... 148
25. Lew Sapieha, kanclerz i hetman wielki litewski. Portret współczesny (Lietu-
vos istorija, s. 296)   ...............................     150
26. Janusz Radziwiłł, hetman wielki litewski. Rysunek Wojciecha Gersona według portretu współczesnego (Wiedza o Polsce, t. I, tab. XXXVI, po s. 256) . 154
27. Paweł Sapieha, hetman wielki litewski. Obraz pędzla Piotra Lannory z 1663 r.
(Wiedza o Polsce, t. I, przed s. 257)     .....................     155
28. Troki około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego (tamże)     ....     156
29. Kowno około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego (tamże)     . . .     158
30. Klasztor w Pożajściu z XVII w. (ze zbiorów autora)   .............     159
31. Wilno w połowie XVII w. Miedzioryt Daniela Pelceldta z panegiryku Konstantego Druckiego-Horskiego Lux lunae Tyszkiewicianae, Wilno 1649 (I. Pe-trauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuve 1575—1773, Vilnius 1976, ryć. 22) . 162
32. Zamek w Raudone koło Jurborka z XVI—XIX w. (Lietuvos architekturos pa-
minklai, Vilnius 1957)   .............................     165
33. Krzysztof Pac, kanclerz litewski. Obraz prawdopodobnie pędzla Daniela Szul-ca (oryg. w Dailes Muziejus w Kownie. Fot. M. Karpowicz, „Biuletyn Historii Sztuki", XXV, 1963, s. 215) ...................... 169
34. Szlachcic litewski w końcu XVIII w. Obraz Piotra Norblina (ze zbiorów autora) .     171
35. Madonna ostrobramska. Obraz na drzewie z połowy XVI w. („Źródła Mocy", t. II, Dodatek, Wilno 1927) ....................... 174
36. Ratusz w Kownie z XVI—XVIII w. (Lietuvos architekturos paminklai, 1957)     177
37. Wieśniacy litewscy w XVIII w. Obraz Franciszka Smuglewicza (oryg. w Państwowym Muzeum Sztuki w Wilnie. V. Drema, Pranciśkus Smuglevi?ius, Wnius 1973, rys. 198) ............................. 183
38. Litwinki z okolic Druskiennik w początku XIX w. (Lietuvos TSR istorija, 1.1, s. 414)    185
39. Odwrót resztek armii napoleońskiej przez plac ratuszowy w Wilnie w końcu
1812 r. Obraz Jana Damehla (oryg. w Muzeum Narodowym w Warszawie)   .     187
40. Simanas Daukantas, pierwszy historyk Litwy piszący po litewsku (Lietuvos
TSR istorija, t. I, s. 434)      ...........................     192
41. Emilia Plater (ze zbiorów autora)   .......................     194
42. Maciej Wołonczewski (Valanćius), biskup żmudzki (Lietuvos istorija, s. 497) .     201
43. Teodor Narbutt, historyk Litwy (Lietuvos istorija, s. 9)     ...........     202
44. Litewski tekst odezwy powstańczej polskiego Rządu Tymczasowego z 22 I 1863 r. ze współczesnymi dopiskami polskimi i litewskimi (Lietuvos TSR istorija, t. II, Vilnius 1963, s. 36) ......................... 205
45. Ks. Antoni Mackiewicz (J. Talko-Hryncewicz,Zprzeżytych dni, Warszawa 1930, po s. 40) ............................. 207
46. Obraz E. Andriollego przedstawiający śmierć Ludwika Narbutta w bitwie pod
Dubiczami w 1863 r. (ze zbiorów autora)   ...................     209
47. Murawiew-Wieszatiel w karykaturze litewskiej wydanej w formie pocztówki
przez Kostasa Cerpinskasa w Szawlach (Śiauliai) w 1924 r. (ze zbiorów autora) .     210
48. Jonas Basanavićius (Lietuvos istorija, s. 500)    .................     217
49. Vincas Kudirka (tamże, s. 503)    ........................     219
50. Chata wieśniacza na Litwie z początku XIX w. (Lietuvos TSR istorija, t. I,
s. 383)    .....................................     223
51. Wnętrze chaty wieśniaczej na Litwie w XIX w. (Lietuvią etnografijos bruożai,
Wnius 1964, s. 223)   ..............................     224
389

52. Przemówienie pierwszomajowe do terminatorów rzemieślniczych w Wilnie 1896 r. pisane ręką F. Dzierżyńskiego (fotokopia oryg. znajdującego się w zbiorach Centralnej Bibl. Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie) ....... 231
53. Andrzej Domaszewicz, współtwórca litewskiej socjaldemokracji (tamże,
s. 181)     ...................................     233
54. Pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego. Karta tytułowa (Lie-
tuvos TSR istorija. T. II, s. 297)     .......................     237
55. J. Zikaras, Knygneśys (Książkonosz). Rzeźba z 1939 r. (J.  Jurginis, Lie-
tuvos meno istorijos bruoźai, Vilnius 1960, s. 313)    ..............     238
56. Przysiółek chłopski na Litwie w początku XX w. (Das Land Ober Ost, Stutt-
tgart 1917, s. 208)    ...............................     245
57. Rzeźba Petrasa Rimśy Szkoła litewska 1864—1904, wariant pierwszy z 1906 r. Lietuvos mokykla 1864—1904 (J. Rimantas, Petras Rimśapasakoja, Vilnius 1964, s. 96—97) ................................ 254
58. Kapliczki litewskie — wybitne osiągnięcia sztuki ludowej (Lietuviif etnografi-
jos bruoźai, Vilnius 1963, s. 208)    .......................     255
59. Michał Rómer, wybitny działacz i uczony polsko-litewski (ze zbiorów autora)   .     258
60. Wilno. Widok ogólny (Linograwiura J. Kuzminskisa z 1943 r.)     .......     261
61. Zimowa panorama starego Wilna (ze zbiorów autora)    ............     264
62. Widok na Kowno z Aleksoty (ze zbiorów autora)     ..............     268
63. Deklaracja Taryby z 16 II 1918 r. ogłaszająca niepodległość Litwy (Lietuvos
istorija, s. 544)   .................................     270
64. Antanas Smetona, pierwszy i czwarty, a zarazem ostatni prezydent, dyktator Litwy 1926—1940 (A. Merkelis, Antanas Smetona, New York 1964, po 204) ................................... 272
65. Aleksandra Stulginskis, drugi prezydent Litwy (Lietuvos istorija, s. 570)   .     284
66. Kazys Grinius, trzeci prezydent Litwy (tamże s. 590)   ...........     289
67. Smetona (przemawia) i Yoldemaras (z lewej z cylindrem) podczas jednej z uroczystości państwowych, jeszcze razem (A. Merkelis, Antanas Smetona, po s. 356) ................................ 292
68. Wilno. Kościół Misjonarzy z XVIII w. (Drzeworyt J. Kuzminskisa z 1942 r.)  .     297
69. Rzeźba B. Bućasa Siewca (J. Jurginis, Lietuvos meno istorijos, bruoźai,
s. 328)    .....................................     306
70. Wieśniak litewski powracający z miasta (A.A. Sacks, Ań Excursion to Li-
thuania, New York 1934, po s. 110)     .....................     311
71. Wilno. Kościół bernardyński z XVI w. (Linograwiura J. Kuzminskisa z 1944 r.) .     313
72. Pomnik Żmudzina w Rosieniach dłuta V. Grybasa z 1934 r. (J. Jurginis,
Lietuvos meno istorijos bruoźai, s. 324)   ....................     315
73. Antanas Sniećkus, pierwszy sekretarz KC KP Litwy w latach 1936—1975. Zdjęcie prasowe po 1960 r. (ze zbiorów autora)   ..................     326
Na wyklejce: Widok Grodna podczas sejmu litewskiego w 1567 r. Według rysunku Hansa Adelhausera z lipca 1567 r. sztychował Mathias Ziind w 1568 r. (P. Reklaitis, Lietu-vos gyventojn tipai XVI a. grafikoje, „Aidai", Brooklyn 1968, nr 7, s. 305, ryć. 4. Oryg. w Muzeum Czartoryskich w Krakowie)

SPIS MAP
1. Zasięg osadnictwa bałtyjskiego w I tys. n.e. (według: R.J. Denisova,
Antropologija drevnich Baltov, Riga 1975, s. 151)     ............	31
2. Bałtowie u schyłku epoki plemiennej w XII w. (oprać, autor)   ......	35
3. Granica etniczna litewsko-krywicka w epoce plemiennej (VII—XI w.) i
w. XIII—XIV w. (oprać, autor)        ....................	47
4. Grody litewskie w XIV w. (według: R. Batura, [w:] Lietmiu karaś su kry-
źiuoćiais, Vilnius 1964, s. 107)        .....................	57
5. Schematyczny plan Wilna około 1390 r. (próba rekonstrukcji, oprać, autor) .	62
6. Osadnictwo litewskie do 1422 r. (oprać. H. Łowmiański, Studia nad
początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. II, Wilno 1932)     . . .     -68—69
7. Wielkie Księstwo Litewskie w XV w. (oprać, autor)   ...........	86
8. Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje miejskie od XIII
do XVI w. (oprać. A. Miśkinis [w:] Statyba ir Architektura, III, 3, Vil-
nius 1963, s. 127) .............................	90
9. Litwa w połowie XVI w. (oprać, autor)     .................     98—99
10. Sieć parafialna na Litwie od końca XIV do połowy XVI w. i rozmieszczenie własności hospodarskiej, bojarskiej oraz kościelnej (oprać, autor) ..................................... 114—115
11. Dawne osadnictwo litewskie: zagrody rozproszone w „okolice" (według:
H. Mortensen, Litauen, Hamburg 1926, s. 112)     ...........	122
12. Nowsze osadnictwo litewskie: wieś ulicówka powstała po reformie włócz-
nej drugiej połowy XVI w. (według: H. Mortensen, op, cit., s. 113)  .	123
13. Mapa tzw. radziwiłłowska W. Ks. Litewskiego według edycji z r. 1613,
rytowana przez Tomasza Makowskiego (według S. Alexandrowicza)   . . .     144—145
14. Miasta i miasteczka Białorusi i Litwy około 1650 r. (oprać. S. Alexan-dro wieź, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., „Acta Baltico-Slavica", VII, 1970, s. 72—73) ........ po s. 160
15. Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje w 1790 r.  (oprać.
A. Miśkinis, op. cit., s. 134)   ......................	167
16. Gubernie litewskie w składzie carskiej Rosji na przełomie XIX i XX w.
(oprać, autor)    ...............................	228
17. Litwa w XX w. (oprać, autor)     ......................	310

SPIS TREŚCI
OD AUTORA   .....................................	5
PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO       .......................	10
PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO      .......................	12
I. LITWA I JEJ ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE
Pochodzenie i znaczenie nazwy Litwa    .....................	13
Położenie Litwy     ................................	15
Rzeźba powierzchni     ..............................	16
Rzeki i jeziora    .................................	17
Gleby   ......................................	18
Lasy i łąki     ...................................	18
Zwierzęta   ....................................	19
Klimat     .....................................	20
Bogactwa naturalne     ..............................	20
H. POCZĄTKI LITWY
Zagadka pochodzenia Litwinów    ........................	22
Najdawniejsze ludy i kultury na Litwie     ....................	23
Sporne początki Bałtów    ............................	25
Kwestia wspólnoty bałto-słowiańskiej    .....................	28
Podział Bałtów      ................................	29
Bałtowie zachodni w pierwszej połowie I tys. n.e.     ..............	30
Zajęcia gospodarcze Bałtów w 1. połowie I tyś n.e.    ..............	31
Rozwój gospodarki i różnicowanie majątkowe Bałtów w drugiej połowie I tys. n.e.	33
Początki społeczeństwa klasowego u Bałtów w VIII—XII w.   .........	34
Organizacje plemienne na Litwie w drugiej połowie I i na początku II tys. n.e.	36
Skupienie władzy politycznej przez wieszpaców na przełomie I i II tys. n.e.   .	37
Najazdy wikingów na ziemie litewskie w końcu I tys. n.e.     ..........	38
Litwa na widowni historycznej w 1009 r.     ...................	39
Najazdy ruskie i duńskie na Litwę w X—XI w.    ................	39
Łupieskie napady Litwinów na Ruś w XII w.    .................	40
Litwini w walce z agresją niemiecką nad Bałtykiem na przełomie XII i XIII w.  .	41
Litwa wobec Polski w zaraniu swoich dziejów   .................	42
III. PAŃSTWO LITEWSKIE W XIII I XIV WIEKU
Przesłanki zjednoczenia państwowego Litwy     .................	43
Powstanie związku plemion litewskich w początku XIII w.    ..........	44
Ośrodki państwotwórcze na Litwie i Żmudzi przed połową XIII w.     .....	45
Utworzenie monarchii litewskiej za Mendoga w połowie XIII w.   .......	46
Litwa w walce z wrogą koalicją rusko-krzyżacką     ...............	48
392

Pogrom Krzyżaków i ponowne zjednoczenie Litwy 1260—1261   ........	49
Upadek Mendoga i odbudowa państwa przez Wojsiełka 1263—1267   .....	50
Umocnienie państwa za Trojdena i Witenesa    .................	50
Wzrost potęgi Litwy za Giedymina     ......................	52
Wielkomocarstwowa polityka Litwy za Olgierda i Kiejstuta     .........	54
Wzrost agresji krzyżackiej na Litwę w drugiej połowie XIV w.      .......	55
Kryzys państwa i walka Jagiełły z Kiejstutem   .................	56
Obszar i zaludnienie Litwy etnicznej w XIII—XIV w.     ............	58
Bojarstwo litewskie w XIII—XIV w.     .....................	59
Ludność włościańska na Litwie w XIV w.   ...................	60
Początki miast i handel w XIII—XIV w.     ...................	60
Organizacja państwowa w XIV w.   .......................	61
Obronność kraju w XIV w.     ..........................	63
Wierzenia religijne Litwinów w XIII—XIV w.     ................	64
Rozwój narodowości litewskiej w XIII—XIV w.     ...............	65
Charakter państwa litewskiego w XIII—XIV w.     ...............	66
IV. LITWA W UNII Z POLSKĄ U SZCZYTU SWEJ POTĘGI OD SCHYŁKU XIV DO POŁOWY XV WIEKU
Przyczyny unii z Polską     ............................	67
Unia Litwy z Polską 1385—1386   ........................	71
Chrzest Litwy w 1387 r. i jego znaczenie     ...................	73
Uprzywilejowanie gospodarcze kościoła katolickiego 1387—1430  .......	74
Przywilej dla bojarów litewskich z 1387 r.   ...................	75
Wojna domowa między Witoldem a Jagiełłą. Szczyt agresji krzyżackiej 1390—
—1392     .....................................	75
Wielkomocarstwowa polityka Witolda w latach 1392—1399     .........	77
Wznowienie unii polsko-litewskiej 1400—1401     ................	79
Wyprawy Witolda na Ruś 1401—1408   .....................	79
Wielka wojna z Krzyżakami i zwycięstwo pod Grunwaldem 1409—1410   ...	80
Unia horodelska 1413 r.    ............................	81
Polityka kościelna Witolda   ...........................	82
Zakończenie wojen z Zakonem krzyżackim w 1422 r.      ............	82
Witold u szczytu sławy   .............................	83
Wojna domowa między Świdrygiełłą a Zygmuntem Kiejstutowiczem     ....	85
Postępy osadnictwa litewskiego w pierwszej połowie XV w.     .........	87
Początki latyfundiów magnackich za Witolda    .................	87
Uprzywilejowanie bojarów na początku XV w.    ................	88
Ucisk ludności wiejskiej na przełomie XIV i XV w.     .............	89
Rozwój miast i handlu od końca XIV do połowy XV w.    ...........	90
Ożywienie kulturalne na Litwie na przełomie XIV i XV w.     .........	91
V. LITWA POD RZĄDAMI MOŻNOWŁADCÓW OD POŁOWY XV DO POŁOWY XVI WIEKU
Rozwój osadnictwa i zaludnienia Litwy    ....................	93
i'              Rozwój gospodarczy    ..............................	94
! Handel w XV—XVI w. ............................	96
Rozszerzenie uprzywilejowania bojarów i powstanie stanu szlacheckiego     . .	97
Zróżnicowanie majątkowe bojarów-szlachty w początku XVI w.    .......	100
i               Rozwój folwarku i pańszczyzny od końca XV do polowy XVI w.     ......	101
i               Wzrost wyzysku poddanego chłopstwa w pierwszej połowie XVI w.    .....	103
; Powstanie chłopskie na Żmudzi 1535—1537 ..................	104
Centralizacja państwa w drugiej połowie XV w.     ...............	105
'.               Sejm i prawodawstwo     .............................	106
l               Rządy oligarchii magnackiej    ..........................	107
! Spory o unię z Polakami w XV—XVI w. ...................	108
393

Wzrost zagrożenia Litwy ze strony Moskwy w końcu XV w.   .........	109
Wojny Litwy z Moskwą o „dominium Russiae" na przełomie XV i XVI w.   .	110
Postępy życia kulturalnego od połowy XV w.     ................	112
Legenda o założeniu Wilna i podanie o Birucie     ...............	113
Odrodzenie i reformacja na Litwie w połowie XVI w.    ............	116
Pierwsza książka litewska 1547 r.    .......................	118
VI. LITWA W DOBIE ROZKWITU OD POŁOWY XVI DO POŁOWY XVII WIEKU
Potrzeba reform państwowych     ........................	120
Reforma włóczna w drugiej połowie XVI w.    .................	120
Nowy podział administracyjny i wojskowy 1566 r.    ..............	124
Uzbrojenie litewskiego pospolitego ruszenia w XVI w.      ...........	124
Reforma sądownictwa 1566 r.,     ........................	125
Statuty litewskie 1566 i 1588 r.     ........................	126
Wojna inflancka 1562—1564     .........................	126
Unia lubelska 1569 r.     .............................	127
Demokracja szlachecka i pańska anarchia na przełomie XVI i XVII w.   ...	129
Polonizacja szlachty litewskiej w XVI w.    ...................	131
Parlamentaryzm litewski po 1569 r.   ......................	131
Zygmunt August i Barbara Radziwiłłówna   ..................	132
Reformacja     ..................................	134
Tolerancja i spory religijne    ..........................	136
Ruch narodowo-kulturalny w końcu XVI w.    .................	137
Dauksza — orędownik litewskości     ......................	139
Założenie Akademii Wileńskiej w 1579 r.     ..................	141
Osiągnięcia nauki litewskiej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w.     .	143
Rozwój wewnętrzny Litwy w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie
XVII w.    ....................................	146
Świetność Wilna przed połową XVII w.     ...................	147
Wznowienie wojny z Moskwą o Inflanty 1579—1581   .............	149
Wojny ze Szwecją i Moskwą w pierwszej połowie XVII w.     .........	149
VII. LITWA W EPOCE UPADKU (1648—1750) I WALKI O NAPRAWĘ PAŃSTWA (1750—1795)
Litwa w walce z powstaniem ludu ukraińskiego 1648 r.     ...........	152
Najazd moskiewski na Litwę 1655 r.     .....................	153
Potop szwedzki i zdrada magnatów w 1655 r.   .................	153
Wojna narodowowyzwoleńcza na Litwie przeciw Szwedom i Moskwie 1657—
—1661    .....................................	155
Zniszczenia wojenne  ..............................	156
Zawierucha wojenna w początku XVIII w.   ..................	157
Wyludnienie kraju w początku XVIII w.    ...................	159
Odbudowa zniszczeń i zaludnienie kraju w końcu XVIII w.    .........	160
Nawrót gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w drugiej połowie XVIII w.  .	161
Powstanie chłopów szawelskich w 1769 r.   ...................	163
Próby reform chłopskich w drugiej połowie XVIII w.    ............	164
Początki manufaktur i handel w drugiej połowie XVIII w.   ..........	166
Anarchia magnatów i szlachty w XVII—XVIII w.    ..............	168
Panowanie języka polskiego na Litwie w XVII—XVIII w.   ..........	170
Upadek życia kulturalnego na przełomie XVII i XVIII w.   ..........	170
Donelaitis — ojciec litewskiej literatury pięknej    ...............	172
Twórczość ludowa w XVII—XVIII w.     ....................	173
Barok i klasycyzm w architekturze     ......................	173
Komisja Edukacji Narodowej 1773—1803     ..................	174
Nierząd i walka o reformę państwa w ostatniej ćwierci XVIII w.     ......	176
Wrzenie rewolucyjne na Litwie po Konstytucji 3 maja 1791 r.   ........	178
394

Powstanie 1794 r.    ...............................	179
Klęska powstania i rozbiór Litwy przez Rosję i Prusy w 1795 r.   .......	180
VIII. LITWA POD BERŁEM CARÓW U SCHYŁKU EPOKI FEUDALNEJ (1795—1861)
Uwstecznienie społecznego rozwoju Litwy   ..................	181
Sprawa chłopska na Litwie w początku XIX w.    ...............	184
Litwa w 1812 r.    ................................	186
Sprawa zniesienia poddaństwa na Litwie w latach 1815—1819  ........	188
Prześladowanie patriotycznej młodzieży przez carat w 1823 r.   ........	189
Rozwój oświaty i kultury na Litwie w pierwszej ćwierci XIX w.     ......	190
Narodowo-kulturalny ruch szlachty litewskiej na początku XIX w.    .....	191
Powstanie 1831 r. na Litwie     .........................	193
Początki ucisku narodowego Litwinów po 1831 r.    ..............	195
Tajne organizacje niepodległościowe na Litwie przed połową XVI w.     ...	196
Litwa w czasie Wiosny Ludów    ........................	196
Zmiany w położeniu chłopów w połowie XIX w.     ..............	197
Wzrost zaludnienia Litwy do 1860 r.    .....................	198
Wielka własność na Litwie w połowie XIX w.   ................	198
Oznaki postępu w rolnictwie w pierwszej połowie XIX w.     .........	198
Pierwociny przemysłu na Litwie w pierwszej połowie XIX w.   ........	199
Ożywienie litewskiego ruchu narodowo-kulturalnego w połowie XIX w.    . .	200
IX. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861—1904)
Kryzys feudalizmu i zniesienie poddaństwa na Litwie w 1861 r.    .......	204
Rewolucyjna propaganda powstańcza na Litwie 1861—1862   .........	205
Powstanie 1863 r. na Litwie   ..........................	206
Wieś litewska po reformie 1861—1864     ....................	211
Reformy państwowe 1864—1875 w Rosji a Litwa     ..............	212
Szkolnictwo     ..................................	214
Rusyfikacja i zakaz druków litewskich w 1865 r.    ...............	215
Walka Litwinów o kulturę w latach 1865—1882     ...............	216
„Auszra" — przedświt odrodzenia narodowego Litwy 1883—1886   ......	217
Zaludnienie Litwy w końcu XIX w. i rozwój przemysłu    ...........	221
Tworzenie się klasy robotniczej na Litwie w końcu XIX w.     .........	222
Kapitalistyczne przeobrażenia i sprzeczności na wsi litewskiej u schyłku XIX w.	223
Początki ruchu narodowowyzwoleńczego Litwinów po 1890 r.    ........	224
Początki rewolucyjnego ruchu socjalistycznego na Litwie     ..........	227
Powstanie partii socjalistycznych     .......................	230
Rozwój piśmiennictwa litewskiego na przełomie XIX i XX w.   ........	234
Narodziny narodowego teatru i sztuki litewskiej    ...............	237
Przejawy odrodzenia w ludzie w końcu XIX w.     ...............	238
Powstanie polskich obszarów językowych na Litwie     .............	239
Stosunki polsko-litewskie na przełomie XIX i XX w.     ............	241
Zniesienie zakazu druków litewskich w 1904 r.   ................	242
X. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905—1914)
Wybuch rewolucji w Rosji i jej odgłosy na Litwie   ..............	244
Narastanie rewolucji na Litwie   ........................	245
Sejm litewski w Wilnie    ............................	248
Zdławienie rewolucji przez carat   .......................	249
Wzrost burżuazji wiejskiej i przemysłu   ....................	250
Ruch robotniczy i ludowy w latach reakcji   ..................	251
Klerykalowie i nacjonaliści w walce z postępem   ...............	252
395

Litewski ruch kulturalny i naukowy   ......................	253
Narastanie konfliktu polsko-litewskiego  ....................	256
Krajowcy i postępowcy polscy na Litwie wobec Litwinów    ..........	258
XI. LITWA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914—1918)
Społeczeństwo litewskie wobec wojny     ....................	260
Zajęcie Litwy przez Niemców w 1915 r.     ...................	262
Polityka Niemców wobec Litwy 1915—1916     .................	263
Działalność polityczna Litwinów na zachodzie Europy i w kraju 1915—1916  .	265
Sprawa Litwy po rewolucji lutowej 1917 r. w Rosji     .............	266
Utworzenie Taryby za zgodą Niemiec  .....................	267
Deklaracje o niepodległości i sojuszu Litwy z Niemcami   ...........	269
Początki burżuazyjnego państwa litewskiego w 1918 r.   ............	271
Polityka polska wobec Litwy 1915—1918    ...................	273
Polacy litewscy wobec niepodległości Litwy 1915—1918    ...........	275
XII. LITWA NIEPODLEGŁA MIĘDZY DEMOKRACJĄ A FASZYZMEM (191S—1940)
Wzrost nastrojów rewolucyjnych w Litwie w 1918 r.    .............	277
Powstanie Litwy radzieckiej   ..........................	278
Utworzenie litewsko-białoruskiej republiki radzieckiej i jej upadek    .....	280
Umocnienie się Litwy burżuazyjnej i jej zatarg z Polską w 1919 r.      .....	282
Sejm ustawodawczy 1920 r.    ..........................	283
Konflikt polsko-litewski o Wilno w 1920 r.    ..................	285
„Żeligiada"     ..................................	286
Litwa w walce o Wilno     ............................	287
Kryzys demokracji litewskiej 1923—1926   ...................	288
Faszystowski przewrót grudniowy 1926 r.   ...................	290
Faszyzacja Litwy 1927—1938    .........................	291
Kościół katolicki a państwo litewskie    .....................	296
Działalność Komunistycznej Partii Litwy w latach 1921—1938   ........	297
Spór polsko-litewski o Wilno 1921—1928   ...................	299
Piłsudski i Yoldemaras. Pokój czy wojna   ...................	300
Odzyskanie Kłajpedy w 1923 r.    ........................	301
Terytorium, zaludnienie i struktura społeczno-gospodarcza Litwy    ......	303
Reforma rolna   .................................	309
Rozwój oświaty, nauki, kultury i sztuki   ....................	312
Blaski i nędze literatury   ............................	316
Rozwój sportu. Tragiczny lot Dariusa i Girenasa   ...............	318
Współpraca naukowo-kulturalna Polaków i Litwinów     ............	319
Ultimatum polskie do Litwy w 1938 r. i nawiązanie stosunków dyplomatycz
nych    ......................................	320
Utrata Kłajpedy na rzecz Niemiec w marcu 1939 r.     .............	323
Odzyskanie Wilna w październiku 1939 r. Kryzys w stosunkach litewsko-ra-
dzieckich   ....................................	324
Utworzenie Litwy radzieckiej    .........................	327
WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1940      ....................	328
BIBLIOGRAFIA       .................................	341
INDEKS NAZWISK      ................................	362
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH    .................	380
SPIS ILUSTRACJI    .................................	388
SPIS MAP      ....................................	391