Aleksander Fredro Pierwsza lepsza Czyli Nauka zbawienna Komedia w jednym akcie, wierszem. Nie puszczaj się w studnią, aż wprzód opatrzysz, jako z niej wyleźć. And. Maks. Fredro Osoby Julia Elwira Alfred Zdzisław Zosia Panna Marta Scena w mieście, w ogrodzie. Pierwsza lepsza Scena pierwsza na przodzie sceny altana, w glębi ulica; stoły, z obu stron ławki. Alfred; Zdzisław. Zdzisław Jak to? młodą czy starą - czy brzydką, czy ładną? Alfred Tak jest, starą czy młodą, piękną czy szkaradną, Pierwszą, którą tu spotkam, obieram za żonę; Wszystkie więc twoje słowa w tej mierze stracone. Zdzisław Co za myśl! Alfred Jak najnowsza; szczytna, doskonała! Równej dotąd natura jeszcze me wydała. Zdzisław Nie wątpię. Alfred Od sześciu lat chcę nudy odmienić, Chcę się ożywić, wskrzesić, słowem - chcę się żenić I przez rady, rozsądek, słabość, punkt honoru Nie mogę się odważyć uczynić wyboru. Ta przyjemna, powabna, ale nadto płocha; Ta znowu zimna, mądra, siebie tylko kocha; Tu jest dobroć bez kształtu, tu kształt bez dobroci; Tam wszystko liche wewnątrz, posag tylko złoci; Tu zaś wszystko anielskie, lecz majątku nie ma; Z tej słowa nie wycedzisz, ta strzela oczyma; Tu strach ojca, tu matki, tam złe wychowanie; Dość, że każda swe ale ode mnie dostanie. Zdzisław Czemuż się żenić? Alfred Wolę - jak sobie w łeb strzelić. Kto wie, ten krok mnie jeszcze może rozweselić. Wszystkiegom już próbował, wszystko mnie znudziło, I zawsze zyskam, byle tak, jak jest, nie było. Dlatego się ożenię, dzisiaj się ożenię, I nie mogąc w tym działać, zdam na przeznaczenie. wzniosło Krocie wieków upłynie za stu wieków śladem, A ja będę w tym razie jedynym przykładem. Zdzisław Nawet potomność temu szaleństwu bez miary I nie uwierzy. Alfred Jak to? czemu nie da wiary? Każdy twór ludzkiej myśli, w podobieństwa rzędzie, Albo był wykonanym, albo z czasem będzie. Zdzisław Wszystko być może, ale, jedyny Alfredzie, Wiesz, ta oryginalność dokąd cię zawiedzie? Alfred To wiem, wiem, mój Zdzisławie; lecz co bym rad wiedział: Czemu o to się pytasz, na com odpowiedział? Od wczoraj ci jest znanym mój zamiar dokładnie. Zdzisław Próbuję, czy rozsądek na myśl ci nie wpadnie. Alfred Kiedy wiec ty powtarzasz, i ja ci powtórzę. Że już zamiar zmienionym dzisiaj bvć nie może. Zapis posłany, którym majątku dział robię, Jeśli jakiej bądź żony nie znajdę w tej dobie - Słowo dane po dwakroć znajomej młodzieży, Która się dziwi, wielbi, lecz jednak nie wierzy - I ty, świadek wybrany, stróż mego honoru, Ze pierwszą lepszą wezmę, nie czyniąc wyboru - W szvstko mi do cofnienia zagradza już drogę. Zdzisław Wszystko - prawda; lecz jednak ratować cię mogę: Powróć się do Juliji, tak godna osoba, Kocha cię niezawodnie, tobie się podoba. Alfred Wprawdzie z wszystkich Juliją najwięcej ja cenię, Lecz sześć lat stracę, jeszcze się z nianie ożenię. Piękna, dobra, bogata i kocha mnie stale, Ale coś mnie wstrzymuje, ale... Zdzisław Ale, ale?... Alfred Ale Julija wdowa. Zdzisław Wiem. Alfred A każda wdowa Cnoty męża pamięta, a wady z nim chowa; Zawsze przeszłość i przeszłość wspomina ze żalem I mąż świętej pamięci jest wiecznym rywalem. Jednak wszystko to fraszki. Zdzisław Albo żarty raczej Alfred Miłość jest szczęściem, mówią; ja myślę inaczej: Miłość szczęścia zasadą, lecz nie wszystkim jeszcze; W powabach, wdziękach duszy także wiele mieszczę, Bez nich i rozum przykry, i miłość natrętna, Bez nich srogiego nudów nie unikniesz piętna. Julija, jak powiadasz, kocha mnie - to wiele; Świat ją szanuje, wielbi - ja to zdanie dzielę; Ma rozum, cnoty, stałość, rozsądek - przyznaję; Lecz zawsze w jednym kształcie to wszystko zostaje. Nie, nie; tego Julij a jeszcze ma za mało, Co by do rozważnego wyboru skłaniało. O, jak drogą jest w żonie ta pociągu władza, Która nas w coraz nowe rozkosze wprowadza, To źródło nieprzebrane czucia, przymilenia, Co zawsze jednym będąc, zawsze się odmienia; Ten dowcip, wdzięk pomysłów, lecz zawsze w przelocie Co ozdoby dodaje nawet skromnej cnocie, Co ciągle upragniony, nigdy dość nie znany, Samę stałość ustala powabem odmiany. Zdzisław Nie jesteś, mój Alfredzie, widzę, z sobą w zgodzie; Takiejże żony szukasz - w publicznym ogrodzie? Alfred Gdybym wybierał, taką. chciałbym mieć koniecznie; Ale nie chcę wybierać, bobym szukał wiecznie; I gdy nie dla swobody, lecz zmiany się żenię, Przyjmę dość obojętnie, co da przeznaczenie. Zdzisław Zobaczę... ale kiedy tak zważasz małżeństwo, Kiedy gwałtem chcesz skończyć zaczęte szaleństwo, Czemuż jakich warunków nie kładziesz w tym względzie? Z pozoru pojąć żonę - dość szaleństwa będzie. Alfred Gdybym jeden warunek z mej strony położył, Ten jeden by sto innych w ten moment pomnożył, I już kłótnie, procesa lub dawne wahanie. Nie... Raz, dwa, trzy! mam żonę! niech się, co chce, stanie! Zdzisław Pewnie ta czynność twoja zadziwienie sprawi, I choć pochwał nie zyska, cały świat ubawi. Głosić ją będą listy, opiewać gazety, Ale gorzko ten zaszczyt opłacisz, niestety!... Cóż tam znowu rysujesz? Alfred laską kreskę robiąc Granicę. Zdzisław Granicę? Alfred Bo nuż ku nam się zbliżą dwie razem dziewice Lub trzy; którąż wziąć? Więc patrz - kreska wyciągniona Tamtędy pójdzie, kto chce, tędy - moja żona. Zdzisław Alfredzie, wszystkom robił, co było w mej mocy; Śmiałeś się z mojej rady, nie chciałeś pomocy. Zatem już teraz, jako świadek ci dodany, Strzec cię muszę: każdy krok będzie zapisany. Dotrzymasz słowa czy nie - opis będzie szczery. Alfred dając papiery Masz, panie sekretarzu, potrzebne papiery - Stan mojego majątku. Zdzisław Dokument potrzebny. Alfred dając drugi papier Jakim jestem, co umiem, Zdzisław Dokument chwalebny. Alfred dając trzeci papier To kontrakt - podpisany, przez świadków stwierdzony, I jedynie brakuje podpisu mej żony. dając czwarty papier To zaś cały mój zamiar i prośba ode mnie... Bo każdą trzeba prosić... Zdzisław I czasem daremnie. Potem - łatwiej na piśmie ofiarować siebie. Alfred dając papiery Weźże to wszystko, proszę, i użyj w potrzebie. Ach! Elwira idzie ulicą ostając książkę, w głębi czasem stajać. Zdzisław oglądając się Co tam? Alfred patrząc na Elwirę Lekkość w chodzie, wspaniałość w postawie. Tu pójdzie... Nie - tam... Nie - tu, tu! A co, Zdzisławie? Przypatrzże się dokładnie - moją idzie stroną... Jakiżem mąż szczęśliwy! o, kochana żono! Scena druga Alfred, Zdzisław, Elwira. Elwira, nie widząc Alfreda i Zdzisława, czytając siada przy przeciwnej stronie sceny. Alfred na stronie do Zdzisława, chcąc brać papier Mój charakter - niech idzie na samym początku... Zdzisław Nie, wiesz, to wielka dama, zacznij od majątku. Alfred podając pismo Elwirze Racz pani rzucić okiem. Elwira nie patrząc rzuca na papier jałmużnę i dalej czyta. Zdzisław śmiejąc się, zapisuje Jałmużna zdobyta. Alfred do Elwiry Innej litości żądam... Niech pani przeczyta: podając papiery następnie Mój majątek. Elwira Dość mierny. Alfred Charakter. Elwira Dość śmieszny. Alfred I prośba. Elwira Dość szalona. Zdzisław na stronie Prolog... dość ucieszny! Lecz sztuka jaka będzie? Alfred pomieszany, do cztającej książkę Elwiry po krótkim milczeniu Pani... lecz... prawdziwie... Zdzisławie, co tu robić? Zdzisław Prosić ją cierpliwie. Alfred Mogęż prośbę powtórzyć, odpowiedzi żądać? Chciej pani pięknym okiem łaskawiej spoglądać; Mój pomysł jest szalony każdy będzie sądził, Lecz gdy spojrzy na ciebie, wnet przyzna, że zbłądził. Elwira wstając Że się waćpan* chcesz żenić, nie dziwię się wcale, Żeś zaś obrał ten sposób, ni ganię, ni chwalę; Każdy ma swój rozsądek, ma swoje mniemanie, Lecz odpowiem życzeniem na jego żądanie: Chciałabym znaleźć męża, gdy będę wybierać, Który by wziętym prawom nie chciał się opierać, Który by umiał cenić świętych ślubów związek, Umiał, nim na się przyjmie, zmierzyć obowiązek I, nie gardzący wszystkim ani też gardzony, Miał jeszcze iskrę czucia z przyciskiem dla wybranej żony; Chciałabym, żeby mój mąż był już stałej duszy, Której poklask szalonych nie zajmie, nie wzruszy; Żeby śmiały, odważny, był razem łagodny; Nie chełpiący się nigdy, ale pochwał godny; Żeby mnie poznał dobrze, był równie poznany; Potem, żeby tak kochał, jak będzie kochany; Zresztą, niech ma majątek i przyjemną postać - kłaniając się nisko Zatem waćpan, jak widzisz, nie możesz nim zostać Odchodzi; chwila milczenia. Scena trzecia Alfred; Zdzisław. Alfred "Zatem waćpan, jak widzisz, nie możesz nim zostać: Czemu? "Niech ma majątek i przyjemną postać". - JakąŻ ja mam do licha? Majątek, majątek! Wszak mam. Cóż ona myśli? Zdzisław Wyborny początek! zapisując Jałmużna... obraz męża... wzgarda... Alfred Czyś szalony! Na cóż to wszystko pisać? Zdzisław pisząc Alfred urażony... Alfred Nie pisz tego, Zdzisławie! Zdzisław Ja z urzędu piszę I pisać będę wszystko, co tylko usłyszę. Alfred Ale jak można pisać, co czasem w rozmowie... Scena czwarta Alfred, Zdzisław, Zosia. Zosia mając koszyk w ręku; nie widziana dotąd Nie chcą panowie malin? maliny, panowie! Alfred obracając się, z zdziwieniem Chcemy, chcemy, aniołku, ale razem z tobą. Zosia O, tak! Bardzo dziękuję. Alfred Pobierzem się z sobą... Zosia Bardzo pięknie dziękuję. Alfred Ja bo nie żartuję. Zosia Być może. Alfred Jak to, nie chcesz być panią? Zosia Dziękuję Alfred Jakże ci imię? Zosia Zosia Alfred Więc, Zosiuniu mała, Trzeba, ażebyś na to dobrze uważała, Że się nie zawsze spotkasz z takim wielkim szczęściem. Zosia Dziękuję. Alfred Czemuż, powiedz, gardzisz tym zamęściem? Zosia Ja mam sobie równego i kocham go szczerze. Alfred Zapomnisz - i on sobie niech inną wybierze, A ty, jak jego pani, dasz mu dóm i rolę... Jakże? Zosia Bardzo dziękuję, ja Pawełka wolę Zdzisław pisząc Pawełka woli. Alfred Ale, Zosiu, zważaj, proszę, Takie ciebie w tym stanie czekają rozkosze: Czego tylko dziś pragniesz, będziesz w nim używać; Teraz słuchasz, a potem będziesz rozkazywać, Teraz służysz, a potem będą służyć tobie, Teraz myślisz o pracy, potem o ozdobie, Teraz chodzisz, a przy mnie usiędziesz w karecie, A wstążek co mieć będziesz! nad wszelkie użycie. Zosia Już ja Pawełka wolę. Alfred I moja osoba, Zdaje mi się, bez chluby - łatwo się podoba, Nawet nie raz i nie dwa już mi to mówiono; Będę mężem dość wiernym, ty bądź wierną żoną, Bo o to bardzo proszę... i o cóż ci chodzi? obraca się Przypatrz się tylko dobrze, wszak cię wzrok nie zwodzi. Zosia po długim przypatrzeniu się O, ja wolę Pawełka. Alfred A cóż tam, u kata! Z tym przeklętym Pawełkiem czy mnie licho brata? do Zosi Może bierzesz za żarty? oto są dowody. Umieszże czytać? Tu w głębi się pokazuje Panna Marta; okulary zielone, jakich się od kurzu używa, plaster na brodzie, kapelusz kwef itd.; dziwacznie ubrana; słucha Alfreda. Zosia Trochę Alfred Lecz powiem ci wprzódy Dlaczego, twoim zdaniem, tak dziwną rzecz robię: Chcąc się prędko ożenić, ułożyłem sobie, Ze pierwsza, którą spotkam, byle tylko chciała, Będzie i moje rękę, i majątek miała, Choćby stara i brzydka; a żeś ty i młoda, I ładna, i przyjemna, zatem prędsza zgoda. Czytaj - oto mój podpis, drugiego brakuje; Która podpisze, męża mieć będzie. Zosia Dziękuję. Alfred A gdybym później, czytaj, nie dotrzymał słowa, Narzeczonej przypada majątku połowa. Wierz mi, Zosiu, tym wszystkim i panie nie gardzą. Zosia Już ja wolę Pawełka i dziękuję bardzo... Alfred urażony; wstrzymuje się Ależ, moja Zosiuniu, kiedyś tak uparta... Panna Marta wyrywa pismo z rak Alfreda, rzuca się obok Zdzisława, wyrywa pióro i podpisuje; Zosia śmiejąc się wybiega. Alfred i Zdzisław, przestraszeni, długo zostają w nieporuszonym zdziwieniu. Scena piąta Alfred; Zdzisław, Panna Marta. Panna Marta podpisawszy przypatruje się obom i mówi litewskim akcentem Tak dobrze? wszak prawda, co? przecię-m więcej warta Jak to głupie dziewczę... co? Ni brzydkam, ni stara, Będzie z nas nader miła i dobrana para! Szlachetnegom jest rodu, dzwonek w herbie noszę, Śmigalińska Marta, co? nie znacie mię, proszę! przejrzawszy chowa papiery Więc Alfred. No, Alfredzie, będę twoją żoną. Co? Zdzisław Ale którą jejmość przybyła tu stroną? Co? Panna Marta Da tędy, rybeńko, koło tej topoli. Alfred Niestety! Panna Marta Ty wzdychasz? co? powoli, powoli, Nie udawaj miłości, gdy jej nie masz w duszy, To udane westchnienie serca mi nie wzruszy. Ze mnie kiedyś pokochasz, łatwo temu wierzę. Ale ja jestem bardzo rozsądna w tej mierze I wiem, że żadne wdzięki nie mają dość siły, By tak nagle westchnienia miłosne wzbudziły; Nie chciej więc nagłym ogniem wzniecić me zapały, Lecz staraj się powoli zwalczyć odpór stały. Niech nieznacznie sentyment, którego się boję, Trwożliwą narzeczoną odda w ręce twoje. Co? ach! przyjdzie czas, kiedy figlarz Kupidynek Przerwie dziewiczej duszy niewinny spoczynek, Kiedy na małą strzałkę, jak srogi morderca, Nadzieje nasze czuciem gorejące serca, A płomyczek afektu, nad nimi wzniesiony, W płomień, a dalej w pożar zostanie zmieniony. Co? - Ale cierpliwości, Alfredzie, potrzeba, Tobie bystrość, mnie skromność udzieliły nieba. Kiedyż zatem ślub będzie? co? siadaj, kochanie, Co? - Sadza gwałtem przy sobie Alfreda, posuwając się ku Zdzisławowi, który się przed nią usuwa i nareszcie wstać musi. Zdzisław "Raz, dwa, trzy! mam żonę, niech się, co chce, stanie!" Alfred do Zdzisława Co tu robić? Zdzisław Ha! ulec władzy przeznaczenia. Panna Marta Przeznaczenie najstalsze zamiary odmienia. Wyjeżdżając ze Żmudzi... byłeś w Żmudzi kiedy? Co? nigdy? no, to ze mną będziesz. Otóż tedy Wyjeżdżając ze Żmudzi... bo mam proces duży, Lubisz procesa? co? - nie? jak co komu służy. Otóż więc proces... wiele byłoby powiadać, Jak, co; więc krótko mówiąc, bo nie lubię gadać, Chcę, choć jeszcze lat nie mam, pozbyć się opieki... Zdzisław Opieka więc na Żmudzi trwać musi dwa wieki. Panna Marta Jest to cnota nad cnotami Trzymać język za zębami; Co? nie ma się co mówić - trzeba cicho siedzieć, Leiej, rybeńko, milczeć niż głupstwo powiedzieć do Alfreda Wyjeżdżając ze Żmudzi, czym się spodziewała, Że na miejscu dekretu będę męża miała, Że na twoje zbawienie - jakby z nieba spadnę? Otóżeż przeznaczenie. Co? a zatem żadne... Zdzisław Alfredzie, dosyć żartów, dosyć i zabawy; Panienka może przez nas nie wygra swej sprawy; Przeciąganiem tej sceny możemy zaszkodzić. Panna Marta Sceny? - co? Zdzisław Małoletnich nie wypada zwodzić. Alfred W samej rzeczy, zbyt długo ciągną się te żarty, Nie chcemy już wstrzymywać jejmość panny Marty; Niech się więcej panienka mym losem nie trudzi I przebaczy, że razem nie wrócim do Żmudzi. Zdzisław kłaniając się Sługa jej uniżony i wielbiciel szczery. Alfred kłaniając się Najniższy. Zdzisław Ale, ale - proszę dać papiery, Trzeba je zaraz zniszczyć, by śladu nic było, Co się tu jejmość pannie przykrego trafiło. Panna Marta do Zdzisława Nadto, nadto rozumu, a powiem nawiasem, Ze dwie ostateczności tykają się czasem, Rozumiesz, rybeńko? co? - Żarty czy nie żarty, Alfred już nie odstąpi Smigalińskiej Marty. Papiery są i chowam dla lepszego śladu Naszego tu spotkania i cnego układu. Co? Zdzisław do Alfreda Zostawmy papiery! Alfred do Zdzisława To - wszystko rozgłosi. Zdzisław Może trochę pieniędzy łatwiej je wyprosi. Alfred da Marty Gotów jestem nagrodzić pewną, znaczną kwotą. Panna Marta Ach, takiego małżonka dostanęż za złoto? Alfred Ja - małżonkiem waćpanny? utopię się raczej. Panna Marta To i ja z tobą, rybko. Zdzisław do Alfreda Nie draźń, bo inaczej Całe miasto się dowie o tej śmiesznej sprawie, A papiery jednakże zostaną w zastawie. Owszem, jak teraz zważam, pochlebiać należy, Niech się cieszy nadzieją, niech miłości wierzy. Powiedz, że do niej przyjdziesz; spytaj, gdzie mieszkanie; Czasu, czasu nam trzeba, by zacząć działanie. Alfred A, to mnie diabeł takim nabawił kłopotem! Żenić się nie ożenię, ale... Zdzisław Potem o tem. Alfred do Marty Nie jest pora ni miejsce o tym dłużej prawić, Przyjdę więc wkrótce do niej; lecz gdzież się mam stawić? Panna Marta Jeszcze nie mam mieszkania, dopierom wysiadła, I ze nie trzeba będzie, tak jak gdybym zgadła; Odstąpisz mi izdebki, tak będziem przy sobie. Co? Zdzisław na stronie Boże! cierpliwości! Alfred do Zdzisława Cóż z nią teraz zrobię? Panna Marta Może mieszkasz w gospodzie? co? to lepiej będzie, Bo niedobrych języków zawsze pełno wszędzie, A w gospodzie ujdzie. Co? do Zdzisława Teraz z swojej łaski, Czybyś pan nie mógł mojej odszukać kolaski: Stoi, gdzie... ten dom... ten staw... ten ładny pagórek. Wiesz?... Wsiądźże do niej, tylko nie poduś wiewiórek, I przyjedź do Alfreda. Co? Zdzisław Dobrze, przyjadę. Alfred z przestrachem Ja tu sam nie zostanę! Panna Marta Więc dam inną radę: Idźmy wszystko troje. Co? Zdzisław na stronę biorąc Alfreda Ja pójdę wyprawić Kolaskę za rogatki, ty myśl się wybawić; Tak, nim Martusia znajdzie kolaskę i ciebie, My musiemy poradzić w tej przykrej potrzebie. Panna Marta Wprawdzie miejsce na troje trochę ciasne będzie, Da coże robić! jeden przy drugim usiędzie, A ja choć, przeprosiwszy, na kolanach siędę. Alfred O, dlaboga! nie!... wolę... w domu czekać będę. Panna Marta do Zdzisława Da waćpan już trafisz, co? - Tylko zawsze w prawo, W prawo, a potem prosto... skoczże, skocz, a żwawo! Abyś gdzie nie prześlepił, nie pożałuj wzroku: Kolaska popielata, landszafty na boku, Spód żółto malowany, jedno koło białe, Koń dropiaty, klacz kara i źrebiątko małe, Dziewka zowie się Magda, a furman Kasperek... Patrzajżeż - z tyłu tłumok, na przodzie kuferek, Na wierzchu sroka w klatce, słychać ją z daleka... Da poznasz i po pieskach: Filuś cienko szczeka, A chrapliwie Finetka; co? - Nie traćżeż czasu I choćby jak najdalej, wracaj bez popasu. Zdzisław Wszystko podług rozkazu najdokładniej zrobię. Panna Marta Idźżeż,idź! Zdzisław biorąc na stronę Alfreda Ty, Alfredzie, myśl dobrze o sobie; Jak się trafi sposobność, nie masz czego czekać, Zwiń sie zręcznie i drapnij... ale masz uciekać, Uciekajze potężnie, bo to nie są żarty: Każda, chociażby jeszcze i starsza od Marty, Pędzi jak strzała z łuku za mężem w pogoni, A gdy cię raz dopadnie, nic cię nie obroni. Odchodzi Scena szósta Alfred. Panna Marta Panna Marta Przecięśmy się pozbyli natrętnego świadka; Siądzżeż, moja rybeńko, rybenieczko rzadka, Klejnocie mojej duszy, da usiądźżez, proszę, Będziem słodką rozmową płodzili rozkosze. Co? - Ach, miło powtarzać, choćby i sto razy: "Kochasz mnie?" "Da cię kocham!" O, lube wvrazy!... Lecz czemuż się ode mnie odwracasz, okrutny? Zasmucasz mo)e serce, kiedvs taki smutna z westchnieniem Charakteru więc twego opis zbyt prawdziwy! Alfred Falszyw, mościa panno, wierzaj mi, fałszywy. Oprócz - żem smutny, wszystko inaczej się dzieje Jeśli więc twego szczecią opierasz nadzieję Na tych przymiotach duszy, któreś tam postrzegła, Wcaleś w przeciwną stronę od celu odbiegła Każdy zawsze na siebie łaskawiej spoziera I malując swój obraz, dobrych farb dobiera, Wady przesuwa ciemną, jasną znaczy cnoty, I nawet same błędy przekształca w przymioty. Tak to złość w dowcip, głupstwo w łagodność przemienia, Podły egoizm w wielkosc godną podziwienia, Popędliość w odwagę, w gorliwość namiętność, Próżność jest żądzą sławy, śmiałością natrętność; Chytrość - rozsądku, stałość ma miejsce uporu, A rozwiązłość się stroi w wesołość humoru... Słowem, rozum obrazu pierwsza zań s robi, Lecz miłość własna pózme) kolorem go zdobi. Tak się tez postąpiło malując mą duszę, Wstydzę się bardzo, wstydzę, ale wyznać muszę. Panna Marta Hm! i w czymżeż ten obraz tak bardzo fałszywy? Alfred We wszystkim. Panna Marta Na przykład? Co? - Alfred Jestem popędliwy: Czasem mnie lada fraszka w taki gniew w prowadzi, Że kazdy mi jest przykrym, każdy mi zaradzi, Na każdego się rzucam, nic nie mam na względzie, Winnych, niewinnych gromię w szalonym zapędzie I w tym okropmm stanie niewstrzymanej złości Gotów bym... nawet żonie... nadwerężyć kości. Panna Marta Da zmiłuj się!... kto tłucze, ten bywa tłuczony; Wiem więc, że nigdy takim nie będziesz dla żony. Że się czasem małżeństwo poskubie, podrapie, No, to coze to szkodzi? kto złapie, ten złapie, I cicho, i sza! zgoda! lecz naruszać kości! Czyś sfiksował? Nie, nie, nie - nie masz tyle złości. Alfred po krótkim milczeniu Mam także nałóg brzydki i z tym sie nie kryję: Lubię pić i czasami aż nad miarę piję. Panna Marta Likworek - co? likworek? Ach, rzecz wyśmienita! Alfred na stronie Wybornie! do wszystkiego! To miła kobieta! po krótkim milczeniu Ale co jest najgorsza, czym pewnie się zgubię - Karty, jak własne życie, w dzień i w nocy lubię: Pół majątku już wzięła ta namiętność dzika. Panna Marta Co, halbecwelwe czy ćwik? O, ja lubię ćwika; Lecz z musem czy bez musu, jakże tu grywacie? Co? Alfred na stronie A, cóż u tej baby wszystko na warsztacie! z niecierpliwością do Marty Nareszcie z moich chorób tysiączne kłopoty: Mam podagrę, chiragrę, spazma i suchoty. Panna Marta Ach, więc nam wraz obojgu leczyć się potrzeba, Bo i mnie słabościami obarczyły nieba: Cierpię mocny romatyzm w ręku, w nodze, boku, Mam kaszel, zawrót głowy i bielmo na oku. Alfred na stronie Niechże cię licho porwie! Panna Marta Ach, tak to na świecie!... Da czekajżeż, rybenko! sam nie pójdziesz przecie. Odchodzą. Scena siódma Elwira, Zdzisław wychodzą z przeciwej strony, w którą Alfred odszedł, i patrzą, śmiejąc się, za odchodzącymi. Zdzisław Jednakże Alfred... Elwira Nie ma do litości prawa, Niech trochę cierpi; teraz najgorsza przeprawa. Myśli, że jej ucieknie; o, bardzo się myli! Zobaczym ich tu razem po niedługiej chwili. Zdzisław Prawdziwie, pięknym ustom trudno nie dać wiary; Lecz jak wierzyć, że ten kwef, plaster, okulary Kryją, kogo? Juliją; że wdzięki, powaby Mogły się tak zakopać w bezecność tej baby I że ten głos, ściśniętym wychodzący nosem, Tak przykry, ostry, jest... Elwira Jest mojej siostry głosem; Tak, nie inaczej. Zdzisław Wprawdzie trochę się i wstydzę, Lecz i to mógłżem zgadnąć, że Elwirę widzę, Gdym wiedział, że się miała zatrzymać w Berlinie? Elwira Właśniem wczoraj wróciła i w tejże godzinie, Widząc miłość Juliji, plan spisku podaję, Który będąc poprawą, nagrodą się staje. Musiałam wprawdzie zwalczyć te nieznośne względy, Co pęd duszy hamując, lepiej kryją błędy, Te wieczne: "to nie ujdzie", "to rzecz niewidziana", "Cóż będzie?", "cóż powiedzą?" - lecz ja, przekonana, Że przy czystym sumieniu gorsza chwila smutku Niż tysiąc: "co powiedzą", przywiedłam do skutku... Zdzisław Zamiar, z którego nigdy nie wypłyną żale, I jak poznasz Alfreda... Elwira Znam go doskonale, Nie tylko z pochlebnego Juliji obrazu, Lecz taki się charakter poznaje do razu; Jak kłąbek - zaczep koniec, a rozwiniesz cały. Alfred ma wszystkie wady, co się duszą stały Tych, co chcąc użyć życia w każdej jego chwili, Nie dla trosek, lecz uciech, świat sobie sprzykrzyli. Syty- niby już życia, przyszłością się trudzi, Gardzi ludźmi, a tkliwy na mniemanie ludzi, Bojąc się zbłądzić czuciem, czucia się wyrzeka, W urojone granice przed sobą ucieka; Obojętny z układu, szydzi, gdy się lęka, Z wszelkiej władzy urąga, a przed każdą klęka. Tak zawsze z samym sobą w nieustannym sporze, I znieść jarzma nie zdoła, i zrzucić nie może. Zdzisław Z niektórych względów obraz rzetelny, niestety! Lecz z drugiej strony, Alfred posiada zalety, Które... Elwira Pst! Otóż oni. Oddalić się wolę, Waćpan, panie Zdzisławie, pamiętaj na rolę. Odchodzi z Panną Martą razem, zatrzymawszy się nieco w głębi. Scena ósma Alfred, Zdzisław. Alfred wyrwawszy się Marcie w pół ulicy, zmordowany Ach, Zdzisławie, Zdzisławie! tego już za wiele, Dziś jeszcze albo sobie, albo jej w łeb strzelę. Zdzisław Ale dlaczegóż znowu rozpaczać tak bardzo? Przykro, pewnie; lecz ludzie, co tak jak ty gardzą... Alfred Żenić się nie ożenię; nie to mnie zastrasza, Lecz kłopot, śmieszność ściągnę... wieść się już rozgłasza. Zdzisław Ha! wcześniej, później, trzeba szaleństwa opłacić. Alfred I owszem... wszakżem mówił, chcę zapis utracić; Lecz ta mara piekielna, krwawa moja plaga, Ręki mojej jedynie gwałtem się domaga. Powiada, że sąd tylko rozłączyć nas może; Pozywajże się teraz! A jeśli położę Nagłym odjazdem koniec tej przeklętej sprawie, Jeśli wszystko bez względu losowi zostawię, Zatem nie uczyniwszy wyboru w tej dobie, Nie zatrzymam i reszty majątku przy sobie. Zdzisław Ha! w samej rzeczy przykro, jest na co narzekać, Ale dobrze zrobiłeś, żeś nie chciał uciekać. Alfred Nie było sposobności; szukałem oczyma, Czy jakiej gdzie uliczki lub zakątku nić ma, Którędy by najprędzej ujść można pogoni, Lecz nie mogłem mej ręki wydobyć z jej dłoni; A gdym chciał trochę silniej od siebie oddalić, Poczęła tak się gniewać, tak piskliwie żalić, Że bojąc się wśród ludzi wznawiać takie wrzaski, Szedłem, rad nierad, szukać nieszczęsnej kolaski. Zdzisław śmiejąc się Zasłyszała więc pewnie nasz układ w tej mierze? Alfred Pewnie. Wystawże sobie, jaki mnie strach bierze, Gdy widzę, że mnie ciągnie przez sam środek miasta: Im dalej, tvm okropniej moja hańba wzrasta; Lecz ona nic nie pyta, mimo ścieżki broczy, Wrzeszczy, staje, rozprawia, ściąga na nas oczy, A ja, teraz z nią razem celem pośmiewiska, Zakrywam się, krew ledwie z twarzy mi nie pryska, I modlę się gorąco, by ziemia prysnęła I mnie bez tej poczwary w głębi pochłonęła. W końcu kilku znajomych postrzegam z daleka, Zimny pot mnie oblewa, wiem już, co mnie czeka, I tak nagłą uczuwam i hańbę, i trwogę, Że zbladły i bez tchnienia, postąpić nie mogę. Wtedy spojrzawszy na mnie przewodniczka sroga Zwraca się, milczy, pędzi, gdzie najkrótsza droga, I nimem mógł zmiarkować, już byłem w ogrodzie. po krótkim milczeniu Cóż teraz będziem robić? Zdzisław Myśleć o rozwodzie. Alfred śmiejąc się Alboż mam żonę? Zdzisław Ale żenić się wypada. Alfred Żenić? - Całuję nóżki! A to piękna rada! Zdzisław Wierz mi, Alfredzie, z tobą wybiegów nie robię, Oryginalność w ludziach śmieszna sama w sobie; Ale ten jeszcze więcej śmiech szyderski wzbudza, Co ciągle za nią goniąc, próżno się utrudzą, Co zawsze ogłaszając, że tam czegoś dopnie, Miast na wyższe, na niższe przenosi się stopnie; A ci, którzy myśleli coś rzadkiego widzieć, Muszą się tylko w końcu swej uwagi wstydzić. Wierz mi, ta wśród hałasu bezowocna praca Jest zawsze w oczach świata koziołkiem pajaca. Alfred Wesołyś, jak uważam, pełen wyobraźni - Nie tegom się spodziewał po twojej przyjaźni. Zatem mam się z nią żenić? Śmieje sie z przymusem. Zdzisław Niech cię to nie gniewa, Lecz jak ja, tak i każdy tego się spodziewa; Pan Alfred - każdy powie - czyniąc te układy, Mógł wszystkie w swych życzeniach przewidzieć zawady. Zatem - ślub z panną Martą... lub wiara złamana. Bo jakim bądź sposobem, kiedykolwiek dana, Świętą zostać powinna każda obietnica. Alfred Między radą a dziełem wielka jest różnica. Lecz to zdanie tak nowe, pan mi pewnie powie, Cóż za łasce przypisać? Zdzisław Memu rozsądkowa. Alfred Mieć rozsądek dla siebie - jest już bardzo wiele. Scena dziewiąta Alfred, Zdzisław, Panna Marta, później Elwira. Panna Marta A coże to - kłótnia? co? - zaraz was rozdzielę, Chodźżeż do domu! Bierze pod rękę Alfreda i ciągnie ku wychodowi, gdzie ich Elwira spotyka. Alfred nie uważając idzie z Martą, zajęty Zdzisławem Łatwo pan przemieniasz zdania. Panna Marta Da już dziesiąta biwszy, a ja bez śniadania. Elwira A, winszuję! jak widzę, wszystko już skończono: Jejmość panna zapewnię jego narzeczoną? Panna Marta Da jestem, dobry Boże! choć się człowiek wybrania, Jednak go w końcu zmiękczą usilne błagania; Nie mogłam dłużej patrzeć na miłosną mękę, Rumieniec skrył jagody i oddałam rękę. Elwira Mogęż z panem Alfredem pomówić dwa słowa? Panna Marta O, na wszystkom, panienko, zezwolić gotowa. Nie trzeba być zazdrosną- co? do Alfreda Prawda, kochanie? Między nami to czucie nigdy nie powstanie. Ja z tym panem tymczasem... lecz jak ty beze mnie?... Zdzisław podając rekę Marcie Fraszki, wszak wiem, gdzie mieszka - kryłby się daremnie. Odchodzi. Scena dziesiąta Elwira, Alfred. Elwira Juliji tu przed sobą widzisz waćpan siostrę. Alfred Juliji? Elwira Tak, przebacz mi, wyrazy dość ostre... Alfred Juliji? więc Elwirę?... Elwira Tak jest. Alfred W jakiejż porze Poznaję cię, Erwiro! Cóż cię wracać może? Ach, jakim przeznaczeniem, jakimże przypadkiem Powtórnie moich szaleństw stajesz się dziś świadkiem? Elwira Kiedy więc błąd poznajesz, przebaczysz wyrazy Mszczące się mojej siostry bolesnej urazy. Przyznam się nawet szczerze, że ledwiem przybyła, Całą mój ę wymowę ku temum zwróciła, Aby miłość Juliji w obojętność zmienić, Której dzielić nie możesz, bo nie umiesz cenić. A gdy dziwnym zdarzeniem, nadszedłszy tu rano, Poznałam cię, Alfredzie, przez prośbę podaną, Gdym o twoim zamyśle wiadomość powzięła, Myślałam, że z nią łatwiej dokonam już dzieła; Ale próżne mniemanie i próżna wymowa, Julija mnie nie słucha, giną moje słowa I nie dość jeszcze na tym - prośbami mnie skłania, Bym wróciła do ciebie mimo mego zdania I jej rękę z majątkiem przyniosła ci w darze, Jeżeli ci los w twoim nie sprzyjał zamiarze. Alfred Julija cię przysyła? ona to zrobiła? Elwira Tak, ona to zrobiła, ona mnie przysyła. Alfred Julija? - której miłość, zawsze w jednym stanie, Stwierdzała co dzień we mnie to mylne mniemanie, Że ni władza bojaźni, ni popęd nadziei, Nic ją wyrwać nie zdoła z zwyczajnej kolei, Ze mając tylko w duszy sąd świata na względzie, Każdą swą czynność ściśle poddawać mu będzie, I ze u niej dać rękę, błaganą w pokorze, Jest wszystkim, czego miłość odważyć się może? I ona teraz dla mnie, łamiąc wszystkie względy, Niepomna swej urazy, przebaczając błędy, Pierwsza miłość oświadcza, sama rękę daje? Ach, teraz los dopiero srogim mi się staje! Teraz widzę nieszczęście w niezbędnym rozdzielę, Teraz dopiero czuję, jak straciłem wiele! Elwira Straciłeś? albo myślisz... Alfred Tę pojąć za żonę? O, nie! Ale spełniwszy układy zrobione, Będę... jestem już wolny... ale bez majątku... Mało mi się zostanie... A chociaż z początku Juli j a mym uczuciom prawdziwym uwierzy, To później, gdy rozwagą moje czynność zmierzy, Może innym powodom... Elwira Porzuć wczesną trwogę; Miłości jej... Alfred Miłości jej wyrzec się mogę, Ale szacunku nigdy... poddam się losowi, A co cierpię - gdy kocha... niech jej serce powie. Elwira Alfredzie, twoje słowna dojdą niezawodnie; Zbłądziłeś wprawdzie, lecz błąd naprawiłeś godnie; I jeśli me życzenia zostaną spełnione, Znajdziesz w małej odmianie i szczęście, i żonę. Odchodzi. Scena jedenasta Alfred Teraz dopiero szaleństw obfity plon zbieram: Szczęściu całego życia gwałtem się wydzieram. Nie dość, żem nieszczęśliwy, nie dość, żem szalony, Złamię słowo honoru i będę wzgardzony. Rzuca się na krzesło i opiera się o stół. Scena dwunasta Alfred, Panna Marta. Panna Marta Coże tu na rozmowach minie doba cała? Alfred nie widząc jej Ach, Julijo, Julijo! zemszczonąś została! Panna Marta siada koło Alfreda, który tyłem obrócony - i mówi, tracąc akcent nieznacznie, swoim głosem Alfredzie, czemuż znowu ten smutek posępny? Nie mogę nawet myśleć, abyś był występny. Oko twoje zaświadcza spokojność sumienia; Odsłoń mi twoje duszę, powierz mi strapienia. Już moim obowiązkiem twoje troski słodzić. Powiedz, poniósłżeś straty?... Te można nagrodzić; A nie można - to w czasie poszukaj osłody. Możeś sobie świat sprzykrzył? Alfredzie, tak młody! Jeżeli masz przykrości, masz także nadzieję, Wszak dla ciebie kwiat szczęścia dopiero się sieje! po krótkim milczeniu Możeś miłości ufał, miłość cię zdradziła? Może w zbytnim szafunku osłabła jej siła? Albo każdy twój zapał zowiąc tym nazwiskiem, Czystyś jej urok zrobił twych zmysłów igrzyskiem? Może rozsądek wszelkie uczucie zwycięża Jako niegodne duszy niezgiętego męża? Wierz mi, w nagrodę cierpień niebo miłość dało, Nie szafujmy nią nadto ani nadto mało; Niegodna nas upodla, uszlachetnia prawa; Ona, jak anioł cnoty, w świecie przy nas stawa I powolnym jej wodzy, wspartym na jej łonie, Zapewnia szczęście w życiu, łzę czystą po zgonie Ach, czyż do twego serca zniszczyłeś juz drogę? Nie będzieszże mnie kochał? Alfred który zrazu nie słuchał, potem uważał, na końcu zapomniał, kto mówi, i z przyjaznym uczuciem się obraca, postrzegłszy jej brzydkość, mówi, znowu się odwracając Dalibóg, nie mogę. Panna Marta mówi akcentem litewskim, zdejmując kapelusz itd. Dobrze, niewdzięczna, dobrze, łamiesz twoje słowo, Zechcesz, lecz poniewczasie dać mi go na nowo.. Nie potrzebuję serca, które tak uparte... Zapis, me zapis, zdzieram drze i rzuca papiery Masz, poznajżeż Martę! Alfred obraca się Julija!... Ty?... Julija?... Julia z akcentem Coże cię to dziwi? Alfred Ty... ty... byłaś.. jesteś... tą?... Scena trzynasta Alfred, Julia, Elwira, Zdzisław Elwira Co cię uszczęśliwi. Julia półżartem Nie! - Wzgardził moją ręką. Alfred Tyle jestem winny, Że sam me śmiem - lecz za mnie mech błaga kto inny: Elwiro i Zdzisławie... Julia Nie, nie. Elwira No, sza! zgoda! Alfred klęknie, Julija... Bierze za rękę Julię. Julia nie zbraniając się Nie, nie... Elwira rękę poda. łącząc ręce Tak, otóż macie koniec. Julia Ale mnie się zdaje, Że ja w tym razie nadto powolną zostaję. Zdzisław Prawda, nie trzeba było jeszcze dawać ręki; Panicz wart nie za jedno trochę dłuższej męki. Alfred Nie, na uszczęśliwienie nigdy nie jest wcześnie, Zwłaszcza tych, którym chwile snują się boleśnie. Zdzisław do Alfreda Teraz odmiany zdania... Alfred ściskając mu rękę Kochany Zdzisławie!... Objaśnienia zaś wszystkie na potem zostawię. Julia Wszak wszystko łatwo zgadnąć: ogrodnik tą drogą, Niby dla jej naprawy, nie puszczał nikogo. Elwira Ja i moja służąca, co Pawełka woli, Ułatwiałyśmy tylko wstęp główniejszej roli. Julia A twój Jan, gdy się pana szaleństwem zatrwożył, Ów sławny twój testament w moje ręce złożył. Alfred Gdy się więc wszystko kończy w najlepszym sposobie, Gdy już znajduję żonę, z nią szczęście w tej dobie, Przyznajcież mi, waćpaństwo, ach, przyznajcie szczerze, Że jest, jest jakieś bóstwo, co szalonych strzeże.