LITWA, ŁOTWA, ESTONIA I OBWÓD KALININGRADZKI Pascal PRAKTYCZNE PRZEWODNIKI - WSZYSTKIE TYTUŁY • EUROPA • Amsterdam • Anglia cz. południowa • Anglia • Austria Berlin • Belgia i Luksemburg • Bułgaria • Chorwacja • Cypr • Czechy Dania • Finlandia • Francja cz. południowa • Francja cz. północna • Grecja Grecja półwysep • Grecja wyspy • Hiszpania cz. wschodnia • Hiszpania cz. zachodnia Holandia • Irlandia • Litwa, Łotwa, Estonia oraz obwód kaliningradzki • Majorka i Minorka • Niemcy cz. południowa • Niemcy cz. północna Niemcy cz. wschodnia • Norwegia • Paryż • Portugalia Rosja cz. l - Moskwa i europejskie południe • Rumunia • Słowacja • Słowenia Szkocja • Szwajcaria • Szwecja • Turcja cz. zachodnia i Kapadocja • Węgry Wiedeń • Włochy cz. południowa • Włochy cz. północna • Włochy cz. środkowa • INNE KONTYNENTY • Ameryka Południowa cz. l • Ameryka Południowa cz. 2 • Indie Północne i Nepal Izrael i terytoria palestyńskie • Kenia i Tanzania • Maroko • Meksyk • Sydney Tajlandia • Tunezja • USA cz. zachodnia • USA cz. wschodnia • Wyspy Kanaryjskie • PRZEWODNIKI Z SERII LET'S GO • Europa 1 Europa 2 • PRZEWODNIKI DLA ZMOTORYZOWANYCH • Chorwacja • Francja cz. południowa • Grecja Włochy cz. północna • Włochy cz. południowa • PRZEWODNIKI Z SERII DOOKOŁA POLSKI • Polska -jeden tom • Beskid Niski • Beskid Śląski i Maty • Beskid Żywiecki i Makowski Bieszczady • Gorce i Beskid Wyspowy • Gdańsk oraz Gdynia i Sopot • Kraina Wielkich Jezior Kraków • Kraków, english yersion • Pojezierze Drawskie i Bytowskie • Pojezierze Kaszubskie Pojezierze Suwalskie i Augustowskie • Poznań • Pieniny oraz Spisz, Podhale i Orawa Sudety l • Sudety cz. środkowa • Sudety cz. wschodnia • Tatry Polskie • Tatry Słowackie Warszawa • Wybrzeże l (od Świnoujścia do Mrzeżyna) • Wybrzeże 2 (od Dźwirzyna do Darłowa) Wybrzeże 3 (od Jarostawca do Łeby) • Wybrzeże 4 (Pobrzeże Kaszubskie i Hel) • Zakopane • PRZEWODNIKI NA WEEKEND • Europa na weekend • Beskidy na weekend • Małopolska na weekend Mazowsze na weekend • Mazury na weekend • Polska na weekend Polskie parki narodowe na weekend • Pomorze część wschodnia na weekend Pomorze część zachodnia na weekend • Sudety na weekend • Wielkopolska na weekend • PRZEWODNIK PIELGRZYMA • • INTERNET • Polski Przewodnik - Polscy Autorzy Litwa, Łotwa, Estonia i obwód kaliningradzki Jarosław Swajdo Medard Masłowski, Bernard Piotrowski, Paweł Wójcik " Pascal OD WYDAWCY Wydawanie Praktycznych Przewodników pisanych przez polskich autorów rozpoczęliśmy w poprzednim sezonie. Ukazała się wtedy Chorwacja. W roku 2000 nasza nowa seria wzbogaciła się o trzy tytuły - Czechy. Słowację oraz Litwę, Łotwę, Estonie / obwód kaliningradztó. Zmieniliśmy gruntownie układ książek wchodzących w skład serii Polski Przewodnik - Polscy Autorzy. Odeszliśmy od roughguidowego wzorca, którego przykładem była Chorwacja. Koncepcja i wygląd przewodników Rough Guides i Lonely Planet inspirowały nas, to oczywiste - jak się uczyć, to od najlepszych, ale Czechy. S/owacja oraz Litwa. Łotwa, Estonia i obwód kalirimgradzki wyglądają już inaczej, nieco inaczej są także skonstruowane. Pisali je Polacy, którzy latem 1999 r. osobiście odwiedzili wszystkie opisywane miejsca. Dołożyli wszelkich starań, by gromadzone informacje były rzetelne, aktualne i maksymalnie ułatwiały praktyczną stronę podróżowania. Duży nacisk położyliśmy również na fakt, że adresatem naszych książek jest polski turysta, stąd większe niż w pozycjach tłumaczonych nasycenie tekstu informacjami dla Polaka ważnymi i interesującymi. Szczególna pod tym względem, z oczywistych powodów, jest zwłaszcza Litwa, Łotwa, Estonia i obwód kaliningradzki. Pewne jest, że miasta, parki narodowe i góry pozostaną na swoich miejscach, zmianie mogą jednak ulec ceny biletów, pory otwarcia muzeów i galerii, standard hoteli i restauracji, rozkłady jazdy. Jeśli, podróżując z naszym przewodnikiem, przekonasz się. że w jakimś miejscu coś zostało zmienione, napisz do nas. Każdy list lub maił jest cenny, ponieważ dzięki nim możemy poprawić kolejne wydanie. Od maja 1998 roku jesteśmy obecni w Internecie. Na naszych stronach WWW znaleźć można listy od czytelników, którzy dzielą się - za naszym pośrednictwem - swoimi uwagami o odwiedzanych krajach. Nasza internetowa "Róża Wiatrów" to forum wymiany informacji: jeśli masz jakieś wątpliwości w związku z planowanym wyjazdem - wyślij maiła, a być może ktoś, kto zna odpowiedź na dręczące Cię pytanie, pomoże Ci. Jeśli nie wiesz, czy można kupić przewodnik po kraju, do którego się wybierasz, zajrzyj do naszego internetowego katalogu: znajdziesz w nim pełną listę książek oraz recenzje. www.pascal.pl SPIS TREŚCI INFORMACJE PRAKTYCZNE Informacje podstawowe ................................... 3 Kiedy jechać ...................................................... 3 Dojazd z Polski .................................................... 3 Przekraczanie granicy ........'...................................... 10 Dokumenty ...................................................... 11 Legitymacje zniżkowe i inne dokumenty ................................. 12 Pomoc konsularna ................................................ 15 Informacja i mapy ................................................. 15 Ubezpieczenia .................................................... 17 Zdrowie i opieka medyczna .......................................... 22 Podróżowanie po Litwie ............................................. 22 Podróżowanie po Łotwie ............................................ 24 Podróżowanie po Estonii ............................................ 26 Podróżowanie po obwodzie kaliningradzkim .............................. 30 Pieniądze ....................................................... 30 Noclegi ........................................................ 32 Gastronomia ..................................................... 33 Bezpieczeństwo ................................................... 34 Poczta i telekomunikacja ............................................ 35 Porozumiewanie się ................................................ 36 ______________PRZEWODNIK_______________ LITWA .............................. ....... 39 Litwa wczoraj i dziś ..................................... 41 Historia ........................................................ 41 Geografia ....................................................... 50 Klimat ......................................................... 50 Ekologia i środowisko .............................................. 50 Gospodarka ..................................................... 51 Ludność ........................................................ 53 Religia ......................................................... 53 Kultura i sztuka ................................................... 53 Kuchnia ........................................................ 56 Polacy na Litwie .................................................. 57 Język .......................................................... 59 Wilno i okolice ......................................... 65 Wilno ......................................................... 65 Troki .......................................................... 96 Okolice Wilna ................................................... 101 Wschodnia i południowa Litwa .............................105 Kraina jezior..................................................... 105 Środkowa Litwa ......................................119 Kowno ........................................................ 119 Szawle ........................................................ 135 Poniewież ...................................................... 142 Zachodnia Litwa ....................................... 145 Kłajpeda ...................................................... 145 Mierzeja Kurońska ................................................ 157 Delta Niemna ................................................... 161 Potąga ........................................................ 162 ŁOTWA ........... ... ......... . . . . . . .. . 171 Łotwa wczoraj i dziś .....................................173 Historia ........................................................ 173 Ludność ....................................................... 179 Geografia ...................................................... 179 Fauna i flora .................................................... 180 Gospodarka .................................................... 181 Kultura i sztuka .................................................. 182 Religie ........................................................ 184 Obyczaje i tradycja ............................................... 185 Kuchnia ....................................................... 186 Polacy na totwie ................................................ 186 Język .........................................................190 Ryga ................................................ 193 Semigalia ............................................ 215 Jelgava ........................................................ 215 Bauska ........................................................ 218 Pilsrundale ..................................................... 218 Wzdłuż Dźwiny .................................................. 219 Okolice Dobele .................................................. 220 Gaujas Nacionalais Parks ........................................... 223 Sigulda ........................................................ 225 Cesis ..........................................................231 Yalmiera ....................................................... 233 Okolice Valmiery ................................................. 235 Łatgalia ..............................................237 Liwlandia .............................................223 Dyneburg ...................................................... 237 Aglona ........................................................ 244 Rzeżyca ....................................................... 245 Między Rzeżyca a Krasławiem ........................................ 247 Krastaw ........................................................ 247 Kurlandia ............................................ 249 Lipawa ........................................................ 249 Windawa ...................................................... 258 KuldTga ........................................................ 262 Dolina Abavy ................................................... 264 Talsi .......................................................... 265 Wzdłuż Zatoki Ryskiej ............................................. 266 ESTONIA .................................. 269 Estonia wczoraj i dziś ....................................271 Historia ........................................................ 271 Ustrój polityczny. Partie i stowarzyszenia ................................ 278 Geografia ...................................................... 279 Ludność ....................................................... 280 Religia i Kościół .................................................. 282 Kuchnia ....................................................... 282 Gospodarka ..................................................... 283 Oświata i nauka ................................................. 283 Mass media .................................................... 284 Najnowsza literatura estońska ........................................ 285 Podstawowe słowa i zwroty ......................................... 285 Tallin ............................................... 291 Estonia pótnocno-wschodnia ............................. 323 Narwa ........................................................ 323 Wokół Jóhvi .................................................... 329 Kohtla-Jarve .................................................... 330 Rakvere ....................................................... 330 Park Narodowy Lahemaa .......................................... 331 Estonia południowa .................................... 337 Tartu .......................................................... 337 Peipsi jarv ...................................................... 347 Otepaa ........................................................ 348 Yiljandi .....................................:..... 350 Voru i Polva .................................................... 351 Valga ......................................................... 352 Estonia zachodnia ..................................... 355 Wyspa Sarema .................................................. 355 Wyspa Muhu ................................................... 362 Wyspa Hiuma ...............;. .................................. 362 Wyspa Vormsi ................................................... 364 Haapsalu ...................................................... 365 Parnawa ....................................................... 368 Wyspa Kihnu ................................................... 378 Wyspa Ruhnu ................................................... 379 Środowisko geograficzne ........................................... 383 OBWÓD KALININGRADZKI ..................... 381 Rosyjska enklawa ...................................... 383 Środowisko geograficzne ............................................ 383 Historia ........................................................ 384 Ludność ....................................................... 388 Język ......................................................... 388 Kuchnia ....................................................... 389 Kaliningrad ........................................... 391 Okolice Kaliningradu .................................... 407 Bibliografia ........................................... 416 Indeks ............................................... 419 Indeks osób ........................................... 424 SPIS MAP l PLANÓW MIAST 1. Kraje nadbałtyckie ............................................... .4-5 2. Litwa ....................................................... .42-43 3. Centrum Wilna ................................................ .66-67 4. Wilno - Stare Miasto ................................................83 5. Okolice Troków ................................................ .96-97 6. Okolice Wilna ...................................................102 7. Wschodnia Litwa ................................................ .106 8. Południowa Litwa ................................................ 110 9. Środkowa Litwa .................................................. 120 10. Kowno ....................................................122-123 H.Szawle ................................................... .136-137 12. Poniewież .................................................... .143 13. Zachodnia Litwa ................................................146 14. Kłajpeda ..................................................... .152 15. Okolice Kłajpedy ............................................... .156 16. Łotwa. ................................................... .174-175 17. Okolice Rygi .................................................. .194 18. Ryga - Stare Miasto ............................................. .206 19. Semigalia ................................................. .216-217 20. Liwlandia ................................................. .224-225 21. Park Narodowy Gauja ............................................ .228 22. Łatgalia .................................................. .238-239 23. Pyneburg ..................................................242-243 24. Kurlandia ................................................. .250-251 25. Lipawa ................................................... .254-255 26. Windawa ..................................................... .260 27. Estonia .......................................................272 28. Okolice Tallina ................................................. .294 29. Tallin - Stare Miasto ..............................................309 30. Estonia północno-wschodnia ........................................324 31. Narwa ...................................................... .328 32. Park Narodowy Lahemaa ......................................... .332 33. Estonia południowa ............................................. .338 34. Tartu .................................................... .344-345 35. Okolice Otepaa .................................................349 36. Okolice Viljandi ................................................ .350 37. Estonia zachodnia .............................................. .356 38. Sarema i Muhu ................................................ .363 39. Parnawa .................................................. .374-375 40. Okolice Parnawy ............................................... .376 41. Obwód kaliningradzki............................................ .384 42. Kaliningrad ................................................ .392-393 INFORMACJE PODSTAWOWE KIEDY JECHAĆ Nie ma zasadniczych różnic klimatycznych pomiędzy Polską a krajami nadbałtyckimi. Nie ma też żadnych przesłanek, które wskazywałyby na inne pory odwiedzin niż te. w których planujemy polskie wakacje. Najbardziej przyjazny czas na odwiedzenie tych terenów to okres letni i wiosenny. Wiosną ludzie otwierając okna na pierwsze ożywcze promyki słońca, sami po długiej zimie stają się bardziej otwarci na świat, w tym na przyjezdnych. Najcieplejsze miesiące, podobnie jak w Polsce, to lipiec i sierpień. Są to zarazem miesiące najbardziej obfite w deszcz i zagranicznych turystów. Maj. czerwiec i wrzesień są chłodniejsze, ale mniej deszczowe i generalnie bardziej sprzyjające podróży. W czerwcu odbywa się najwięcej miejscowych festiwali i imprez na wolnym powietrzu. Natomiast na miesiące zimowe przypada sezon najatrakcyjniejszych wydarzeń koncertowych i teatralnych. W najdalej wysuniętej na północ Estonii klimat jest nieco chłodniejszy niż na Łotwie czy Litwie. Temperatury najcieplejszego w roku lipca ledwie sięgają 20°C. Kto się jednak zimna nie boi. temu kraj będzie przychylny przez okrągły rok. nie tylko we względnie ciepłych letnich miesiącach (czer-wiec-sierpień). DOJAZD Z POLSKI______ Litwa Dziś podróż na Litwę nie nastręcza większych problemów. Zarówno autokarem, jak i pociągiem, względnie samolotem - nie mówiąc już o własnym środku transportu - można dostać się za wschodnią granicę. Wilno posiada połączenia lotnicze z Berlinem, Moskwą, Sztokholmem i Warszawą. Na trasie Warszawa-Wilno samoloty PLL LOT i Lithuanian Airlines latają dwa razy dziennie. Najtańszy bilet miesięczny (Super Apex) kosztuje 130 $. POCIĄG Z różnych względów pociąg nie jest najpopularniejszym środkiem transportu pozwalającym dostać się na Litwę. Wpływa na to Bilety "Visit Baltic" Jeśli ktoś zamierza podróżować po byłych republikach nadbałtyckich i europejskiej części Rosji, a także po innych krajach skandynawskich, sporo czasu i pieniędzy może zaoszczędzić, korzystając ze specjalnych biletów skandynawskich linii lotniczych SAS. Bilet Baltic Air Pass - oprócz krajów skandynawskich - ważny jest również na kraje nadbałtyckie, Białoruś, Ukrainę oraz europejską część Rosji. Warunkiem skorzystania z tej oterty jest kupienie najpierw biletu powrotnego (w najtańszej taryfie APEX, której odpowiednikiem w SAS jest Jackpot) na przelot liniami SAS z Polski (lub jakiegokolwiek innego kraju europejskiego) do dowolnego portu lotniczego Skandynawii. W połączeniu z tym biletem można wówczas wykupić - w ramach Baltic Air Pass - od 1 do 8 kuponów w cenie 75 $ dorośli i 53 $ dzieci, z których każdy upoważnia do przelotu w jedną stronę na dowolnej trasie w obrębie wyżej wymienionych krajów. Jak zapewniają linie SAS, oferta Visit Baltic obejmie wkrótce także Polskę. O wszelkie szczegóły, ograniczenia i zasady korzystania należy pytać w biurach linii lotniczych SAS. o 33 o T] O D C/5 INFORMACJE PODSTAWOWE DOJAZD Z POLSKI w pierwszym rzędzie odcięcie Polski od stolicy Litwy przez granicę białoruską i wynikające z faktu jej istnienia trudności dla podróżnych. Tradycyjną linią, jeszcze z czasów carskich i sprzed wojny, kursuje obecnie tylko jeden skład na dobę. Odjeżdżający z Dworca Centralnego w Warszawie pociąg o 22.26 jest w Wilnie o 6.39. zatrzymując się po drodze jedynie w Białymstoku (0.55). granicznej Kuźnicy Białostockiej (1.47) i Grodnie (3.54). Cena 102 zł. Inny wariant to codzienne połączenie z Kuźnicy Białostockiej (14.10) do Grodna (16.07), skomunikowane z pociągiem do Wiina (18.42). Wypada w tym miejscu ostrzec przed podróżowaniem po terytorium Białorusi - nawet jeśli posiada się wszystkie wymagane dokumenty konieczne do tranzytu przez Białoruś, można narazić się na rozmaite nieprzyjemności ze strony służb granicznych tego państwa. Jeśli ktoś mimo wszystko chce dojechać koleją na Litwę, powinien skorzystać z okrężnej, lecz bezpośredniej drogi, istniejącej między obu krajami od kilku lat z przejściem granicznym w miejscowości Trakiszki-Maćkowo (Mockava). Jest to część zbudowanej na początku XX w. linii z Suwałk przez Szostakowo (Śeśtokai) i Olitę (Alytus) do Oran (Varena), która w 1919 r. została w dwóch miejscach przecięta martwą granicą polsko-litewską. Ponowne, po ponad 70 latach uruchomienie nieczynnego odcinka z Trakiszek do Szostako-wa pozwoliło uruchomić połączenia z Suwałk. Przez ostatnich parę lat kursowało tędy kilka par pociągów dziennie oraz pośpieszny Ba/ti z Warszawy, z którego na stacji w Szostakowie trzeba było się przesiąść do składu jadącego w kierunku Rygi (RTga) i Tallina (Tallinn). W ubiegłym roku trasę pośpiesznego skrócono. Dziś Balti dociera jedynie do Szostako-wa. Odprawiany z Warszawy o 9.06 przyjeżdża do Szostakowa na 16.00, skąd o 16.20 odchodzi pociąg do Wilna (19.56), a o 16.42 do Kowna (18.55). Redukcji uległa na tej trasie także liczba połączeń przygranicznych, kiedyś dość dobrze skomunikowanych z pociągami osobowymi do Kowna i Olity. Wyruszający raz na dobę pociąg z Suwałk o 8.45 jest w Szostakowie o 10.45. O 12.43 odjeżdża pociąg do Kowna (14.53). Na niewielkim, parterowym dworcu w Szostakowie wzniesionym w 1898 r. nie ma punktu wymiany walut, dlatego udając się w dalszą podróż, lepiej wziąć ze sobą lity. Można również opłacić całą trasę w taryfie międzynarodowej. AUTOKAR ___________ Jest to najtańsza forma dojazdu na Litwę, zwłaszcza dla tych. którzy mieszkają w pół-nocno-wschodniej Polsce. Na początku lat 90. połączenia z miastami po drugiej stronie granicy były bardzo liczne, a korzystali z nich w głównej mierze drobni przemytnicy. Dziś autobusów jest znacznie mniej, za to klientela wydaje się bardziej zróżnicowana. Kursy z Białegostoku do Wilna (Vilnius) w pt. o 8.20; przystanki w Augustowie (10.00), Suwałkach (11.00) i Ogrodnikach (12.00); przyjazd do Wilna 1 7.40; cena biletu na całej trasie 40 zł. We wt.. śr, pt. i sb. kursuje autobus z Olsztyna; wyjazd 21.30; przystanki pośrednie w Giżycku (23.50). Olecku (1.00) i Suwałkach (1.35); w Wilnie o 6.00; bilet 45 zł. Suwałki mają także oddzielne połączenie z Kownem (Kaunas). Wyjazd we wt., pt. i sb. o 15.45, przez Sejny (16.25) i Ogrodniki (16.40); przystanki na dworcach w Łoździe-jach (17.35) i Olicie (18.30). Przyjazd do Kowna 19.40. Bilet na całej trasie 20 zł, do Olity (Alytus) 17 zł. Codzienne połączenia z Warszawy o 9.30. 12.50 i 19.30 (przez Kowno); w Wilnie odpowiednio 19.00, 22.30 i 7.00: bilet 87 zł; odjazdy z Dworca Zachodniego. Sporadycznie zdarzają się kursy innych relacji. Z dworca na warszawskim Stadionie można zabrać się starym ikarusem na przykład do Poniewieża (Paneveżys) lub Kłajpedy (Klaipeda). Nie są to jednak połączenia stałe, adresowane zaś bywają głównie do Litwinów wracających z zakupów na bazarze. Warto pamiętać o konieczności uiszczenia tzw. opłaty ekologicznej przy wyjeździe z Litwy (ok. 2-3 Lt plus dodatkowo za samochód), dlatego opuszczając Litwę, lepiej mieć przy sobie kilka litów. O wysokość opłaty można zapytać w kasach biletowych lub wjeżdżając na Litwę. SAMOCHÓD Na granicy z Polską funkcjonują obecnie dwa przejścia graniczne - w Budzisku i Ogrodni- kach - z odpowiednikami po stronie litewskiej w Kalwarii (Kalvarija) i Łoździejach (Laz-dijai). Jak widać, wybór trasy został z góry narzucony (w planach jest jednak otwarcie dodatkowych dwóch przejść: w Wiżajnach-Yarteliai, na styku z obwodem kaliningradz-kim oraz w Berżnikach-Kapćiamiestis nieopodal Druskiennik. które to przejścia znacznie ułatwią tranzyt do Wilna. Na dzień dzisiejszy lepiej korzystać z przejścia w Ogrodnikach, praktycznie nie bywa tu kolejek, straż przygraniczna i celnicy polscy oraz litewscy pracują wspólnie. Dodatkowym utrudnieniem w Budzisku jest stosowany przez służby litewskie system wręczania i odbierania przez kolejne punkty kontrolne karteczek z marką samochodu, liczbą podróżnych i odpowiednią pieczątką. Ten funkcjonujący na przejściach rosyjskich anachronizm prawdopodobnie wcześniej czy później zniknie, jeśli ktoś wybiera się tylko do Wilna, powinien jechać przez okolice Olity (Alytus) i szosą A4 lub drogą dłuższą, lecz znacznie wygodniejszą -przez Kowno i dalej autostradą A1. Być może za jakiś czas, po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej na Białorusi, będzie możliwy tranzyt przez Grodno (Gardinas), czyli najkrótszą drogą na Wileńszczyznę. Łotwa _______ Ci, którzy wybierają się na Łotwę, powinni uzbroić się w cierpliwość - nie jest to takie proste, jak z wyjazdem na Litwę. Bilety lotnicze nie należą do najtańszych, połączenia autobusowe nie są najlepsze, a i kolej nie zapewnia dogodnych dla turysty, bezpośrednich relacji. SAMOLOT Połączenia lotnicze na Łotwie obsługuje lotnisko w Rydze, położone 8 km na południowy zachód od miasta. Samoloty PLL LOT i Air Baltic Corporation codziennie zapewniają bezpośredni lot z Warszawy do Rygi. Miesięczny bilet Super Apex kosztuje 230 $. a młodzieżowy roczny 220 $. POCIĄG Dojazd koleją jest skomplikowany, wymaga bowiem kilku przesiadek. Do niedawna istnia- ło bardzo wygodne, bo prawie bezpośrednie połączenie z Rygą, które być może ponownie zostanie uruchomione (zob. Informacje Praktyczne przy Litwie). Wyjeżdżając z Warszawy o 9.06 pośpiesznym Bafó, dociera się na 16.00 do Szostakowa. skąd o 16.42 odchodzi pociąg do Kowna (l 8.55), a stąd o 23.46 do Rygi (6.15; 25 Lt). By skrócić czas oczekiwania, można z Szostakowa udać się o 16.20 do Wilna (19.56). a dalej tym samym pociągiem co z Kowna, odjeżdżającym z litewskiej stolicy o 21.42 (6.15). Inny wariant to nocny pociąg z Warszawy (22.26) do Wilna (6.39), skąd o 9.29 odjeżdża pociąg do Rygi (16.40): w tym przypadku trzeba jednak pamiętać o tranzycie przez Białoruś i zapłaceniu 135 zł za bilet na całej trasie bądź 40-65 Lt na odcinku z Wilna. Kto chce rozpocząć zwiedzanie Łotwy od części wschodniej lub wybiera się do Łatgalii. może skorzystać z pociągów, odchodzących z Wilna do Turmontu (dawna granica polsko-łotewska) i dalej autobusem przez przejście drogowe w jeziorosach. Jest to czasochłonna, lecz najtańsza forma podróży - omija się bowiem taryfę międzynarodową. AUTOKAR Jedyne codzienne połączenie oferuje białostocka firma Biacomex na spółkę z łotewską Nordeką (w dni nieparzyste). Odjazdy o 13.00 z Dworca Zachodniego w Warszawie, przyjazd do Rygi o 5.40. Po drodze przystanki w Białymstoku (l 7.15) i na przejściu granicznym w Ogrodnikach (19.30). Bilet na całej trasie kosztuje 90 zł. z Białegostoku 72 zł. Raz w miesiącu kursują autobusy firmy Daugaypils autobusu parks z Warszawy do Dyneburga. Odjazd z Warszawy 17.05, przyjazd 10.40; cena 67 zł. Sporadycznie i z bardzo różną częstotliwością uruchamiane są kursy do Lipawy (Liepaja). Ci, którzy dysponują większą ilością czasu, mogą jechać z przesiadkami na Litwie lub w obwodzie kaliningradzkim. Autobusy do Rygi odjeżdżają z Wilna (30-40 Lt). Kowna (29 Lt), Szawli i Poniewieża; do Dyneburga z Udany i Jeziorosów (Zarasai): do Lipawy z Kłajpedy, skąd też zdarzają się bezpośrednie kursy do Windawy. Podróż autobusami z Kaliningradu do Lipawy i Rygi jest tania, lecz dość meczącą. 8 INFORMACJE PODSTAWOWE PRZEKRACZANIE GRANICY SAMOCHÓD Najkrótsza trasa prowadzi przez Budzisko i dalej litewskim odcinkiem Via Baltica: od granicy do Kowna A5, dalej kawałek autostradą Al do zjazdu na Kiejdany (Kedainiai) i Poniewież, skąd A8 i A10 przez przejście drogowe w Crenctale i łotewską już szosą A7 przez miasteczko Bauska do Rygi. Lepiej jednak podróżować drogą A12 przez Kielmy (Kelme) i Szawle. opodal Córy Krzyży i przez centrum Joniszek. Po przekroczeniu granicy w Meitene wpada się na łotewską A8, która po 27 km dociera do Jelgayy, a po dalszych 44 km do Rygi. Ci, którzy planują zwiedzenie Łotwy od Kurlandii, winni z litewskiej Al zjechać tuż przed Kłajpedą w prawo na A13. Jakieś 20-30 min od zjazdu, w miejscowości Rucava znajduje się niewielkie przejście graniczne. Przy wjeździe na Łotwę nie jest wymagane międzynarodowe ubezpieczenie, ale na granicy trzeba wykupić łotewską zieloną kartę (za/a tarte); jej cena na dwa tygodnie wynosi 11 Ls, a na miesiąc 15 Ls. Estonia________________ Z dojazdem do Estonii jest podobnie, jak z podróżowaniem na Łotwę - najlepiej mieć własny środek transportu. Oaywiście, niezmotoryzowani także mogą liczyć na transport środkami lokomocji publicznej, ale będzie to nieco utrudnione ze względu na wiele przesiadek, na które trzeba być przygotowanym. SAMOLOT____________ _____ Ze względu na brak połączeń bezpośrednich podróż samolotem z Warszawy do Tallina jest kosztowna. Najtańszy bilet miesięczny mają w ofercie linie Finnair (240 $: przesiadka w Helsinkach). Trzymiesięczny bilet liniami SAS z przesiadką w Sztokholmie kosztuje 430 $. Finnair (s6110950) tączą Tallin z Helsinkami (lot tam i z powrotem 1700 kr), a SAS (^6312240) ze Sztokholmem (2180 kr). POCIĄG Od czasu wycofania Balti od Szostakowa dojazd koleją praktycznie nie istnieje. Jedynie miłośnicy dróg żelaznych mogą pozwolić sobie na podróż z kilkoma przesiadkami - na niektórych odcinkach kursują tylko pociągi osobowe. Zaletą jest z pewnością niski koszt takiej podróży, tym bardziej, że między Łotwą a Estonią taryfa międzynarodowa nie istnieje. Opuszczając Warszawę o 9.06 pośpiesznym Balti. dociera się na 16.00 do Szostakowa, skąd o 16.42 odchodzi pociąg do Kowna (18.55), a z Kowna o 23.46 do Rygi (6.15). Chcąc skrócić czas oczekiwania, można z Szostakowa udać się o 16.20 do Wilna (19.56), dalej zaś tym samym pociągiem co z Kowna, odjeżdżającym z litewskiej stolicy o 21.42 (6.15). O 9.24 odchodzi bezpośredni pociąg z Rygi do estońskiej Valgi (12.47), gdzie o 13.14 łapie się skład przez Tartu (15.07) do Tallina (18.45). W polskich kasach nie da się kupić biletu na taką trasę - aby uzyskać orientacyjny koszt, trzeba zsumować ceny biletów z Szostakowa do Kowna (8,70 Lt), z Kowna do Rygi (25 Lt), z Rygi do Yalgi (l ,49 Ls) i z Valgi do Tartu (31-36 kr) lub Tallina (l 15 kr). AUTOKAR_________ _____ Brak bezpośrednich połączeń rejsowych z Polską. Decydując się na podróż tym środkiem lokomocji, można wybrać trasę przez Litwę, Łotwę lub obwód kaliningradzki. Codzienne skomunikowane połączenie z Warszawy przez Wilno: wyjazd 9.30, w Wilnie 19.00; z Wilna 20.45, w Pamawie (Pamu) 6.20, w Tallinie 8.20; bilet 87 zł plus 80-90 Lt. Przez Kowno: z Warszawy 19.30, w Kownie 5.30; z Kowna wt.-nd. 11.25, w Tallinie 22.00; cena ta sama. Inne połączenia przez oba miasta wymagają noclegu na Litwie bądź dłuższego oczekiwania na przesiadkę. Wygodnie podróżuje się przez Rygę. Wyjeżdżając z Warszawy o 13.00, dociera się do łotewskiej stolicy na 5.40, skąd najbliższe połączenia są o 6.35, 7.20 i 11.50, w Tallinie odpowiednio o 12.05, 13.20 i 17.50. Bilet kosztuje 90 zł plus 3,50 Ls do Parnawy i 6-8,50 Ls do Tallina, wyższa stawka obowiązuje na dwa późniejsze autobusy Eurolines. Nieco tańszy jest tranzyt przez Ka-liningrad. Z Warszawy wt.-sb. 12.30. w Kaii-nigradzie 20.30; stąd 20.50, przyjazd do Parnawy 10.10, do Tallina 10.05. By nie spóźnić się na przesiadkę, lepiej dojechać do Kalinin-gradu wcześniejszymi autobusami z Olsztyna o 12.45 (16.00) i 15.00(19.40). SAMOCHÓD Z braku bezpośrednich połączeń autokarowych i kolejowych własny samochód gwarantuje najsprawniejszy dojazd do Estonii, nawet jeśli do pokonania jest średnio 1000-1500 km. Wspominana wielokrotnie Via Baltica z Warszawy do Tallina granicę polską przekracza w Budzisku, łotewską w Grenctale. a estońską w Ikli. Na odcinku litewskim szosa ma oznakowania A5, Al, AS i A10, a na Łotwie A7 i A1. Jadąc do Estonii, można zrobić przerwę w podróży i przespać się na bardzo wygodnym kempingu Dz/rnezers (a7281012), 14 km od Rygi. po lewej stronie szosy biegnącej do Tallina. Mniej popularna trasa wiedzie przez przejścia graniczne Valka-Va-Iga, często za to wraca się nią z Estonii po zwiedzeniu Tartu i południowej części kraju. Tranzyt przez Łotwę wymaga wykupienia jednodniowego ubezpieczenia w cenie 6 Ls. Na granicy estońskiej czeka kolejny, obligatoryjny wydatek: estońskie ubezpieczenie (liikluskindlusluse poliis): 150 kr za 14 dni lub 250 kr za miesiąc. Obwód kaliningradzki SAMOLOT ___ Właściwie brak jakichkolwiek połączeń między Polską a obwodem kaliningradzkim. nie licząc tych przez Moskwę czy Kopenhagę. Oczywiście, jeśli ktoś mocno się uprze, by drogą powietrzną dotrzeć do Kaliningradu, może zrealizować swoje marzenie, co niewątpliwie będzie się wiązało z dość poważnymi kosztami. POCIĄG Od kilku lat kursuje pociąg pośpieszny relacji Cdynia-Kaliningrad przez Gdańsk, Tczew, Malbork, Elbląg, Braniewo i Mamonowo (dwie ostatnie to stacje graniczne). Odjazdy z Gdyni codziennie o 7.02; przystanki w Gdańsku (7.30), Tczewie (7.58), Malborku (8.13), Elblągu (8.34) i Braniewie (9.30). Cena w jedną stronę 31 zł, w obie 50 zł. Zakup biletu powrotnego upoważnia do 20% zniżki. Jeśli ktoś szuka mocnych wrażeń w podróży, dostarczy mu ich przelot przez Cieśninę Piławską wodolotem z Elbląga, kursującym w okresie letnim. AUTOKAR Przewozy autobusowe z Polski prowadzą oddziały PPKS i rosyjski Kónig Awto (KeHur ABTO). Kursy z Gdańska 7.00 (bez nd.) i 1 5.30; przystanki w Elblągu (8.20 i 16.50) oraz Braniewie; bilet 28 zł. Również dwa razy dziennie połączenia z Olsztyna przez Lidzbark Warmiński i Bartoszyce; odjazdy o 12.45 i 15.00; przyjazd do Kaliningradu odpowiednio o 16.00 i 19.40; bilet 16 zł. Dla mieszkańców centralnej Polski wygodne może być bezpośrednie połączenie z Warszawy. Odjazdy z dworca Stadion wt.-sb. 12.30, przyjazd do Kaliningradu na 20.30; bilet 41 zł. SAMOCHÓD____________________ Podróż własnym samochodem, ze względu na gigantyczne kolejki na granicy przy powrocie do Polski jest utrudniona, aczkolwiek możliwa. Dodatkową niedogodność stanowi komiczny, pozbawiony zdaje się jakiegokolwiek sensu system kontroli, m.in. poprzez wręczanie i odbieranie karteczek z marką pojazdu, numerem rejestracyjnym i liczbą pasażerów, stosowany z pełną powagą przez rosyjską straż graniczną. Na granicy z obwodem kaliningradzkim funkcjonują całodobowe przejścia drogowe Gronowo-Mamonowo i Bezledy-Bagratio-nowsk oraz Gołdap-Gusiew, czynne w porze dziennej. Przy wjeździe do Rosji bezpłatnie wydawane jest tzw. poświadczenie o wwozie środka transportu (tzw. ydocmoeepenue eeoia mpancnopmHoao cpedcmea). zawierające wszelkie dane o pojeździe, włącznie z pojemnością silnika i liczbą przejechanych kilometrów. PRZEKRACZANIE GRANICY Litwa_______________ Istnieją dwa przejścia graniczne z Litwą: • Budzisko-Kalwarija (osobowe, towarowe), •Ogrodniki-Łazdijaj (osobowe, towarowe do 3,51). Obywatele polscy nie potrzebują wizy, jeżeli ich pobyt na Litwie nie przekroczy 90 dni. Na granicy wystarczy okazać ważny paszport. DOKUMENTY lii 1 INFORMACJE PODSTAWOWE Chcąc pozostać dłużej, należy kontaktować się z Biurem [migracyjnym w Wilnie znajdującym się-przy Virkiu g. 3 #6 (s756453). Nie ma obowiązku okazania biletu powrotnego przy wjeździe ani też określonej kwoty pieniędzy na każdy dzień pobytu. Na granicy celnicy mają jednak prawo wymagać okazania środków płatniczych. Nie jest konieczne posiadanie międzynarodowego prawa jazdy. Wybierając się w podróż samochodem pożyczonym, trzeba pamiętać o upoważnieniu sporządzonym przez właściciela pojazdu (oryginał). Bez takiego dokumentu można nie wjechać na Litwę. Łotwa Istnieje kilka sposobów dotarcia na Łotwę. Granicę litewsko-łotewską można przekroczyć w kilku miejscowościach (zob. rozdział Dojazd z Polski na Łotwę - Samochód). Obywatele polscy nie potrzebują wizy jeżeli ich pobyt nie przekracza 90 dni. O przedłużenie pobytu należy zwrócić się do Wydziału d/s Imigracji. Obywatelstwa i Imigracji. Raina iela 5 ("7219181) w Rydze. Podróżujący samochodem mogą być zobligowani do wykupienia na granicy ubezpieczenia komunikacyjnego, stanowiącego suplement do zielonej karty. Nie ma wymaganego okresu ważności paszportu przy wjeździe, ale przy wystawianiu wizy dokument powinien być ważny jeszcze przez 3 miesiące od wygaśnięcia wizy. Nie ma obowiązku okazania biletu powrotnego przy wjeździe i nie wymaga się określonej kwoty pieniędzy na każdy dzień pobytu. Na granicy celnicy mają jednak prawo wymagać okazania środków płatniczych. Należy też pamiętać, że czasowy obowiązek meldunkowy dotyczy obcokrajowców, którzy przybywają do Republiki Łotewskiej w celu podjęcia pracy lub nauki. Konieczne jest posiadanie międzynarodowego prawa jazdy. Ubezpieczenia indywidualne nie są wymagane. Od 1 czerwca 1998 roku w Republice Łotewskiej wprowadzono obowiązek ubezpieczenia na samochody osobowe. Przy przekraczaniu granicy kierowcy samochodu osobowego muszą posia- dać zieloną kartę. W razie jej braku należy wykupić na granicy polisę ubezpieczeniową. Estonia Podobnie jak w przypadku granicy litewsko- •łotewskiej, istnieją dwa przejścia graniczne miedzy Łotwą a sąsiadującą z nią Estonią (więcej szczegółów zob. rozdział Dojazd z Polski do Estonii - Samochód). W ruchu między Polską i Estonią nie ma obowiązku wizowego. Obywatel RP może przebywać na terenie Estonii bez wizy jednorazowo nie dłużej niż 30 dni. Może się zdarzyć, że celnik na granicy zapyta o ilość posiadanych pieniędzy (ok. 5 DM na każdy dzień pobytu). Paszport musi być ważny jeszcze przez 3 miesiące po planowanym powrocie. Nie wymaga się okazania biletu powrotnego. Nie ma obowiązku meldunkowego dla cudzoziemców. Aby poruszać się po Estonii samochodem, wystarczy mieć polskie prawo jazdy. Ubezpieczenia komunikacyjne są obowiązkowe (zielona karta), natomiast ubezpieczenia osobowe dobrowolne. Polisy polskich towarzystw ubezpieczeniowych są honorowane. Osoby poruszające się własnym środkiem lokomocji powinny zdawać sobie sprawę, że przekroczenie prędkości (w mieście 50 km/godz., poza terenem zabudowanym 90 km/godz.) karane jest wysokimi mandatami (ok. 100-150 $), a nawet grozi odebraniem prawa jazdy. Obwód kaliningradzki_______ Jeśli chodzi o obwód kaliningradzki. to istnieją trzy przejścia graniczne: • Gronowo-Mamonowo (osobowe, dla obywateli RP i FR), • Bezledy-Bagrationowsk (osobowe, towarowe między RP i FR), • Gotdap-Gusiew (osobowe dla obywateli RP i FR, oprócz autobusów). Obywatele polscy zamieszkali na stałe w RP nie mają obowiązku wizowego. Wymagane jest jednak zaproszenie od osoby fizycznej lub dokument podróży, tzw. voucher, bądź pieczęć AB w paszporcie ważna 7 dni przy wyjazdach służbowych. Posiadanie wizy wyjazdowej jest konieczne w przypadku wydania nowego paszportu przez konsulat, np. na skutek utraty starego. Wizę wyjazdową wydaje OWIR (organ Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zajmujący się rejestracją cudzoziemców). Wymagany przy wjeździe okres ważności paszportu nie jest określony. Nie ma obowiązku okazania biletu powrotnego, ani też posiadania określonej kwoty pieniędzy na każdy dzień pobytu. Istnieje obowiązek meldunku dla cudzoziemców w terminie 3 dni od daty przybycia. Należy bezwzględnie przestrzegać obowiązku meldunkowego przy pobycie wynoszącym ponad 3 doby. Organem meldunkowym jest OWIR właściwy terytorialnie ze względu na miejsce pobytu. Z chwilą otwarcia obwodu nieprzerwanie wjeżdża się doń na podstawie tzw. vouche-rów. Oficjalnie voucher to dokument wystawiany przez krajowe biuro podróży, z wpisanymi świadczeniami i usługami, których wykonania podejmuje się biuro zagraniczne (na podstawie odpowiednich umów). W rzeczywistości dokumenty te na granicy polsko--rosyjskiej, sprzedawane za 5 zł przez przygraniczne kioski, bazarowe budy, kasy dworcowe, były i są kompletną fikcją. Służą przede wszystkim tysiącom przemytników, dniami i nocami okupującym granicę po stronie rosyjskiej. Turysta indywidualny jadący samochodem, by uniknąć kilkudziesięciogodzinnego oczekiwania na swoją kolej w ich towarzystwie, powinien w miarę możliwości postarać się o pieczątkę AB. Oznacza ona formalnie wyjazd służbowy, wydawana zaś jest od ręki przez wydziały paszportowe w urzędach wojewódzkich w całym kraju. Wystarczy pismo z firmy i wypełnienie odpowiedniego druku. Podróż na pieczątkę AB jest co prawda pewnym nadużyciem, ale niestety w chwili obecnej jedynie taki sposób zapewnia powrót samochodem bez kolejki. W przypadku krótkich wyjazdów kierowcy nie mają obowiązku posiadania międzynarodowego prawa jazdy, ale przy pobycie dłuższym niż 2-3 tygodnie zalecane jest jego posiadanie. Wwóz waluty nie jest ograniczony, jednak kwotę powyżej równowartości 500 $ należy koniecznie wpisywać do deklaracji celnej, która powinna być ostemplowana przez urzędnika celnego. Wywóz waluty jest dopuszczalny do wysokości zadeklarowanej przy wwozie. Na wywóz większych kwot należy mieć zgodę Banku Centralnego. Wymiany pieniędzy można bez ograniczeń dokonywać w kantorach i bankach pod warunkiem okazania paszportu. Wymagane jest zezwolenie Ministerstwa Kultury na wywóz dzieł sztuki (w tym współczesnej oraz przedmiotów zabytkowych pochodzących sprzed 1945 r.). DOKUMENTY__________ Paszport_______________ Najważniejszym dokumentem w podróży jest bez wątpienia paszport, który powinien zachowywać ważność jeszcze parę miesięcy po planowanym zakończeniu wycieczki zagranicznej. Warto więc wcześniej sprawdzić, kiedy upływa okres jego ważności (a także czy jest w nim dostatecznie dużo wolnych stron - urzędnicy na przejściach granicznych mogą nie być zadowoleni z powodu braku miejsca na swoje pieczątki), a w razie potrzeby przedłużyć go dostatecznie wcześnie przed wyjazdem, by oszczędzić sobie nerwowych zabiegów w ostatniej chwili. Najlepiej tego typu formalności załatwiać poza sezonem, w sezonie bowiem biura paszportowe są zatłoczone i czas oczekiwania na paszport przekracza dwa tygodnie lub nawet miesiąc. Aby otrzymać paszport uprawniający do wielokrotnego przekraczania granicy, należy złożyć w biurze paszportowym kwestionariusz ze znaczkiem skarbowym (1,50 zł), trzy zdjęcia paszportowe, dowód osobisty i uiścić opłatę paszportową w wysokości 100 zł. Kombatanci, emeryci, renciści wraz z współmałżonkami pozostającymi na ich utrzymaniu, młodzież ucząca się i studenci płacą za wydanie paszportu 50 zł. Paszport ważny jest 10 lat. Dzieci (nawet małe) należy wyposażyć w oddzielne paszporty. Trzeba im wyrobić pesel w biurze dowodów osobistych oraz 12 :' INFORMACJE PODSTAWOWE LEGITYMACJE ZNIŻKOWE l INNE DOKUMENTY wpisać je do dowodów osobistych rodziców. Dla potwierdzenia zawartych w kwestionariuszu paszportowym danych osoby niepełnoletniej należy przedstawić skrócony odpis aktu urodzenia lub tymczasowy dowód osobisty. Paszporty takie wydawane są bezpłatnie. Kolejne wymiany paszportu osób do lat 16. w wypadku np. aktualizacji fotografii, są także bezpłatne. W razie zgubienia paszportu jeszcze na terenie Polski, należy uiścić opłatę w wysokości 300 zł, a gdy zgubi się go po raz kolejny - 400 zł. Utratę paszportu poza granicami kraju, bez względu na okoliczności, natychmiast należy zgłosić na policji i w polskim konsulacie lub ambasadzie. By otrzymać duplikat, powinno się przedstawić wszystkie informacje zawarte w zaginionych dokumentach, najlepiej ich kserokopie. Trzeba udowodnić swoją tożsamość, narodowość, obywatelstwo, zapłacić 300 zł i do-tączyć 3 fotografie (lewy półprofil). Warto przed wyjazdem wykonać kserokopie strony ze zdjęciem oraz sąsiedniej w paszporcie i przewozić je w innym miejscu niż reszta dokumentów. Trzeba pamiętać, że paszport zastępczy ma przeważnie krótki okres ważności. W nagłych przypadkach można prosić o dokumenty tymczasowe, które umożliwiają jedynie powrót do kraju. Po powrocie najlepiej wystąpić o ponowne przyznanie paszportu. LEGITYMACJE ZNIŻKOWE IJI^NJ^OKUJWMENTY_____ _ Paszport jest najważniejszy w podróży, ale i inne dokumenty, zwłaszcza jeżeli gwarantują uzyskanie zniżek, mogą okazać się przydatne. Legitymacje studenckie i młodzieżowe____________ EUROPEJSKA KARTA MŁODZIEŻOWA EURO<26 EURO<26 jest kartą rabatową, której posiadaczem może zostać każdy młody człowiek pomiędzy 12. a 26. rokiem życia. W Polsce od 1995 roku Europejską Kartę Młodzieżową EURO<26 wydaje Gdańska Fundacja Integracji Europejskiej. Karta ważna jest przez 1 rok od daty wydania i uprawnia do 3500 różnego rodzaju zniżek w Polsce i ok. 300 tyś. zniżek w 29 innych krajach europejskich. Karty wydane w poszczególnych krajach przez członków EYCA (Europejskie Stowarzyszenie Kart Młodzieżowych) są honorowane na zasadzie wzajemności. Oznacza to, iż każdy posiadacz Karty ma dostęp do całej oferty systemu EYCA. Karta EURO<26 umożliwia młodym ludziom łatwiejszy dostęp do kultury, edukacji, informacji, transportu, sportu, turystyki i wypoczynku, rozrywki, ubezpieczenia. Zniżki obejmują towary i usługi znajdujące się w polu zainteresowania młodych ludzi. Interneto-wa informacja o zniżkach w Polsce: www.eu-ro.org.pl i w Europie: www.euro26.org. Decydując się na Kartę EURO<26 w Polsce, można wybrać jedną z trzech możliwości. Każdej z nich towarzyszy informator -przewodnik zniżek. Wszystkie Karty to dostęp do oferty zniżek w Polsce i Europie. Każda z we5Ji Karty obejmuje także całoroczne ubezpieczenie. Posiadacze karty EURO<26 uprawnieni są do kupowania specjalnych, tanich biletów lotniczych SATA w Biurach Turystyki Młodzieżowej CAMPUS: rezerwacja ^022/8245800. 1. Europejska Karta Młodzieżowa EURCK26 to wersja podstawowa, z której może korzystać każdy w wieku od 12 do 26 lat w Polsce i innych krajach europejskich. Obejmuje ona całoroczne ubezpieczenie turystyczne od następstw nieszczęśliwych wypadków, pokrycie kosztów leczenia (25 000 zt) i transportu medycznego (62 500 zt) w całej Europie podczas każdej podróży nie dłuższej niż 90 dni. 2. Karta EURO<26 STUDENT - to propozycja dla studentów wyższej szkoły: państwowej, prywatnej, licencjackiej itp. Potwierdza ona studencki status za granicą. Ta wersja zawiera rozszerzone ubezpieczenie na Polskę (nie trzeba płacić już składki na uczelni) od następstw nieszczęśliwych wypadków (15 000 zt) oraz świadczenie szpitalne - za każdy dzień (20 zł) pobytu w szpitalu. Ubezpieczenie obejmuje swym zasięgiem wszystkie kraje świata od następstw nieszczęśliwych wypadków, pokrycie kosztów leczenia (50 000 zt) i transportu medycznego (75 000 zł). Ubezpieczenie obejmuje nie wyczynowe uprawianie sportów oraz legalną pracę za granicą. 3. Karta EURO<26 WBK Maestro - to wersja utworzona w systemie Maestro Cirrus z Wielkopolskim Bankiem Kredytowym SA, umożliwiająca założenie konta bez konieczności deklarowania regularnych wpłat oraz korzystanie z bankomatów i regulowanie rachunków w kraju i za granicą. Kwota do dyspozycji na koncie jest zależna od możliwości finansowych posiadacza Karty. Zawiera ubezpieczenie, jak w Karcie EURO < 26 STUDENT. Tę Kartę można wyrobić w oddziałach Wielkopolskiego Banku Kredytowego SA. Karta EURO<26 i EURO<26 STUDENT dostępna jest w sieci 450 punktów sprzedaży na terenie całej Polski, m.in.: w PBP ORBIS. BTM Campus. Samorządach Studenckich, niektórych oddziałach PTTK, i innych biurach podróży, takich jak: Almatur Warszawa, ul. Kopernika 23, s022/8263512, 8262639, e-mail: office@almatur.pl Campus campus@campus.pl; http://www.campus.pl Gdańsk, Długi Targ 24, ^058/3018626, e-mail: gdansk@campus.pl Kraków, Pl. Wszystkich Świętych 8, s012/ 4294420 Warszawa, Krakowskie Przedmieście 24, w022/ 8261522, e-mail: warszawa@campus.pl Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych Warszawa, ul. Chocimska 28, Tr022/8494251 Gdańska Fundacja Integracji Europejskiej Gdańsk, ul. Długi Targ 11/13; n/fax 058/3016322, 3017195 Polski Związek Motorowy - Biuro Turystyki Warszawa, ul. Madalińskiego 2, ^022/8497322, 8496915 Polska Federacja Campingu i Caravaningu Warszawa, ul. Grochowska 331, u022/8106050 MIĘDZYNARODOWA LEGITYMACJA STUDENCKA Nazywana jest też ISIC od angielskiej nazwy International Student Identity Card. Uprawnia ona do 50% zniżki przy zakupie biletów do niektórych zabytków i muzeów. Czasem można na jej podstawie dostać ulgowe bilety na autobus, pociąg czy samolot. Posiadacze legitymacji mogą również korzystać z bezpłatnej, czynnej 24 godziny na dobę linii telefonicznej - ISIC Help Linę. W trakcie pobytu za granicą, w przypadku nagłej potrzeby, można uzyskać (korzystając z Help Linę) pomoc organizacyjną, prawną lub lekarską. Po opłaceniu składki w wysokości 10 $ posiadacze ISIC zostają ubezpieczeni od kosztów leczenia na kwotę gwarancyjną 3 tyś. $. Legitymację wraz z informatorem można uzyskać w biurach Almaturu (numer in-folinii w Warszawie B022/8264592) na podstawie ważnej legitymacji studenckiej lub uczniowskiej (potrzebne jest jedno zdjęcie). Jej koszt wynosi 35 zł. Dokument ważny jest od momentu zakupu do 31 grudnia następnego roku (nie dłużej niż 1 6 miesięcy). Posiadacze legitymacji ISIC mają na całym świecie dostęp do specjalnych taryf lotniczych. Zapewniają one zniżki nawet do 40% taryfy podstawowej. Oprócz ceny biletu niezwykle ważne są również warunki taryfy oferowane studentom. Bilety dla posiadaczy legitymacji ISIC są zwyczajowo biletami otwartymi, ważnymi przez rok, z możliwością zmiany terminu rezerwacji. MIĘDZYNARODOWA MŁODZIEŻOWA KARTA TURYSTYCZNA - IYTC _____ International Youth Travel Card, zwana też Kartą G0'25, przeznaczona jest dla wszystkich osób w wieku 14-25 lat (jedynym kryterium wymaganym do otrzymania tej karty jest wiek do 26 lat). Karta ta upoważnia do zniżek w zakresie transportu, zakwaterowania, wyżywienia i wstępów do obiektów kulturalnych w ponad 50 krajach świata. Ponadto jej posiadacze objęci są ubezpieczeniem od kosztów leczenia (do kwoty 25 000 zł) oraz od następstw nieszczęśliwych wypadków (do kwoty 12 500 zł). Karta ważna jest 1 rok od daty wystawienia. Aby ją otrzymać, należy zgłosić się do Almaturu z dokumentem potwierdzającym wiek oraz ze zdjęciem. Koszt Karty C0'25 wynosi 35 zł. 14 15 INFORMACJE PODSTAWOWE INFORMACJA l MAPY MIĘDZYNARODOWA LEGITYMACJA NAUCZYCIELSKA (ITIC) Teoretycznie ITIC uprawnia do takich samych zniżek co ISIC. w praktyce jednak nie zawsze jest respektowana. W trakcie pobytu za granicą do dyspozycji posiadacza legitymacji ITIC czynna jest specjalna linia telefoniczna - Help Linę - analogiczna do ISIC Help Linę (zob. powyżej). Wydają ją biura turystyki Związku Nauczycielstwa Polskiego Logostur i biura Al-maturu na podstawie ważnej legitymacji nauczycielskiej. Koszt - 35 zł. Okres ważności -jak w przypadku legitymacji ISIC. LEGITYMACJA PTSM (YHA) O wykupieniu legitymacji PTSM należy pomyśleć jeszcze przed wyjazdem, w Polsce jest to bowiem prostsze i tańsze niż za granicą. Zajmują się tym wszystkie oddziały Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, będące filią międzynarodowej sieci Hostelling International (Hl). Aby korzystać z sieci schronisk za granicą, trzeba posiadać plastikową legitymację PTSM. Do jej wyrobienia nie jest potrzebne zdjęcie, a opłaty w zależności od wieku wynoszą: legitymacja junior (dzieci i młodzież szkolna, także ze szkół pomatural-nych)__- 8 zł, studenci - 17 zł; legitymacja senior (nauczyciele czynni i emerytowani) - 16 zł, dorośli pracujący - 26 zł. Legitymacja wraz ze znaczkiem zachowuje ważność przez rok od daty wystawienia. Kartonowa legitymacja PTSM ważna jest tylko na terenie Polski. W każdej placówce PTSM można ponadto nabyć Informator Międzynarodowej Federacji Schronisk Młodzieżowych The Cuide to Budget Accomodation (przewodnik po tanich noclegach), publikowany w dwóch oddzielnych tomach: Europa i kraje basenu Morza Śródziemnego (40 zł) oraz Afryka, Ameryka. Azja. Australia i Nowa Zelandia (40 zł). Przewodnik zawiera aktualne informacje o schroniskach wraz z cenami, podane w języku angielskim, niemieckim, francuskim i hiszpańskim. KARNET KEMPINGOWY Karnet kempingowy CCI (Camping Card International) uprawnia do zniżek (5-25%) na kempingach zrzeszonych w Międzynaro- dowej Federacji Kempingu i Karawaningu. W wydawanym co roku informatorze podane są szczegółowe informacje o kempingach zrzeszonych w tej organizacji, począwszy od numerów telefonów, a skończywszy na danych o jakości toalet. Karnet funkcjonuje też na kempingach jako dowód tożsamości (z powodzeniem zastępujący paszport), który zawsze trzeba deponować w recepcji. Posiadacz karnetu oraz wszystkie osoby podróżujące z nim tym samym samochodem objęci są ubezpieczeniem od kradzieży na terenie kempingu. Karnet kempingowy obowiązuje w całej Europie z wyjątkiem Albanii, Rumunii i WNP. Ważny jest od momentu wykupienia do końca roku kalendarzowego. Można go nabyć w biurach turystyki PZMot oraz w Polskiej Federacji Kempingu i Karawaningu. Przy zakupie trzeba okazać paszport. Cena karnetu wraz ze znaczkiem i informatorem wynosi 30 zł. POMOC KONSULARNA Litwa__________________ Ambasada RP, Smelio g-ve 20 A, MTP Vilnius, s003702/709001 do 5; fax 709-007 Konsulat Generalny RP w Wilnie - adres jw. n/fax 709009 Punkt Konsularny w Kownie, Laisves al. 46, Kau-nas ^206218 (obsługiwany przez KG RP w Wilnie w drugi i ostatni wtorek miesiąca w godz. 10.00-14.00) Łotwa________________ Ambasada RP, Elizabetes iela 2, Riga, LV-1340. Łotwa, ^00371/7321617, 7322233, 7320622, 7321593, 7321233; fax 7338196, 7830174 Estonia________________ Ambasada RP, Parnu Mnt, 8, EE 0001 Tallinn, Box 247, ambrptal@netexpress.ee; s003722/ 440609, 6314088 ;fax 445221 Placówki dyplomatyczne: Łotwa, Tónismagi 10 (D6461313: fax 6311366). Czynne pn.-pt. 10.00--12.00. Rosja, Pikk 19 (a6464169; fax 6464178). Czynne pn.-pt. 9.00-12.00. Obwód kaliningradzki Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie, Kutuzo-wa 43/45, 236010 Kaliningrad; s0070112/ 274035; fax 274282. Adres dla korespondencji pocztowej: Hozjusza 1, 14-500 Braniewo, skr. poczt. 20; polkon@balnet.ru INFORMACJA l MAPY Biura podróży w krajach nadbałtyckich są nastawione głównie na obsługę turystów zagranicznych. Część z nich oferuje rozmaite usługi, jak organizowanie wycieczek do różnych ciekawych miejsc, czasami trudno dostępnych dla turystów indywidualnych, wynajem przewodników władających językami obcymi, rezerwację miejsc w hotelach i ośrodkach wypoczynkowych, wyszukiwanie kwater prywatnych. Biura sprzedają niekiedy tańsze niż w okienkach kasowych bilety lotnicze i kolejowe w komunikacji międzynarodowej, co jest tym istotniejsze, iż najczęściej personel na dworcach mówi jedynie rodzimymi językami lub po rosyjsku. W większości biur na Litwie, Łotwie i Estonii można kupić bilety na promy z Tallina do Helsinek. Dla chętnych agencje turystyczne załatwiają dokumenty wjazdowe do sąsiednich krajów WN R doradzają jak bezpiecznie urządzić wycieczkę do Mińska, Psko-wa. Nowogrodu czy Petersburga. Litwa__________________ Biura Litinterp organizują noclegi na prywatnych kwaterach, wypożyczają samochody i prowadzą informację turystyczną w miastach. Trzy główne miasta Litwy mają swoje, bardzo pomocne przewodniki. Kieszonkowy przewodnik po Wilnie (4 Lt) jest sumiennie aktualizowany co dwa miesiące i dostępny na stoiskach z gazetami; doskonale napisany, podobnie jak Kieszonkowy przewodnik po Kownie i Kieszonkowy przewodnik po Kłajpedzie. Biura informacji turystycznej w Wilnie: Centrum informacji turystycznej, Gedimino pr. 14 (s616867, fax 226118). Organizuje wycieczki i zajmuje się sprzedażą Kieszonkowego przewodnika po Wilnie. Czynne: pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Główne biuro litewskich schronisk młodzieżowych (w schronisku młodzieżowym Filareta/). Filareta g. 17; a254627; filaretai@post.omnitel. net. Organizuje wycieczki, rezerwuje miejsca w schroniskach i wydaje legitymacje ISIC (20 Lt). Czynne: codz. 8.00-17.00. MAPY l PLANY MIAST Na Litwie nie ma zbyt dużego wyboru map. Te jednak, które są w sprzedaży, wyróżnia niezwykła wręcz dokładność, staranne wykonanie i aktualność danych. Każdy turysta powinien zaopatrzyć się w mapę samochodową (kelii; żemelapis) w skali 1:500 000 ryskiego wydawnictwa Jańascta. W twardej okładce, z legendą w pięciu językach i planami największych miast z pewnością przyda się i podróżującym własnym samochodem, i korzystającym ze środków transportu publicznego. Warte polecenia są także plany miast (miesto planas) z serii Lietu-vos miestai (Miasta Litewskie). Konkurencję dlań stanowią jedynie mapy wileńskiej firmy Briedis. W biurach informacji turystycznej można dostać szczegółowe mapy wszystkich okręgów (apskritis), na przykład okręgu kowieńskiego z rejonami: rosieńskim. kiejdańskim, janow-skim. koszeda5kim i preńskim. Raczej foldero-wy charakter mają rozdawane bezpłatnie mapki poszczególnych części kraju, bogato ilustrowane, z masą zdjęć i opisami po angielsku lub niemiecku. Otrzymać można w tej serii mapy północno-wschodniej, pótnocno-zacho-dniej i południowo-wschodniej części kraju. Warto też kupić dostępną na każdym kroku mapę Lietuvos administracinis żemelapis, zgodnie z tytułem przedstawiającą okręgi i podległe im rejony. Doskonale widoczny jest na niej również podział kraju w okresie międzywojennym, w ramy którego włączona do Litwy jest cała Wi-leńszczyzna i spory kawał dzisiejszej Białorusi z Oszmianą, Lida i Grodnem, a wszystko to jako tereny pozostające pod "okupacją polską". Ceny map w granicach 10 Lt. Łotwa________________ Na Łotwie należy szukać dużej, zielonej litery "i" oznaczającej biuro informacji turystycznej. W Rydze informację w języku angielskim można uzyskać w Łotewskim Klubie Podróży. 16 INFORMACJE PODSTAWOWE IZ: UBEZPIECZENIA Skamu iela 22 (a7221731: fax 7227680), położonym za kościołem św. Piotra. Klub załatwia rosyjskie wizy i organizuje wycieczki. Otwarty 24 godz. (w przypadku, kiedy drzwi są zamknięte, należy pukać w okno). Agencja tury-' styczna Balti Tourist, Basteja 10 (s7216444; fax 7243100), rozdaje mapy i broszury. Czynna pn.-pt. 9.00-18.00. sb. 10.00-14.00. MAPY l PLANY MIAST________________ Żaden turysta, nawet dobrze znający kraj nie powinien poruszać się po Łotwie bez porządnej mapy. Prawdziwym monopolistą w tej dziedzinie jest ryskie wydawnictwo Jańascta, znane także w innych państwach bałtyckich. W każdym kiosku można nabyć bardzo dokładną i aktualną mapę samochodową kraju (autocelu karle) w skali l :500 000. Turysta znajdzie na niej masę pomocnych wskazówek, przydatnych nie tylko tym, którzy poruszają się własnym samochodem, ale również podróżującym środkami komunikacji publicznej. Zaznaczone są linie kolejowe wraz ze stacjami i przystankami, przejścia graniczne, miejsca godne zobaczenia, punkty widokowe. Jańascta produkuje również przyzwoite plany miast (pilsctas p/ans), podobnie jak w sąsiednich krajach, wydawane w ramach popularnej serii Latwjas pilsctas (Miasta Łotwy) obejmującej także małe miasteczka, takie jak Kuldiga. Talsi, Krasław czy maleńka Grobińa koło Lipawy. W prowizoryczne mapki poszczególnych części kraju, podobne do tych na Litwie, można zaopatrzyć się w punktach informacji turystycznej i biurach podróży. Północna cześć obejmuje m.in. rejon stołeczny oraz Liwlandię, zachodnia - Kurlandię, południowo-wschodnia - Semigalię oraz Łat-galię z Dyneburgiem, Rzeżycą i okolicznymi pojezierzami. Godną polecenia jest również mapa Latvijas Muzeji z adresami i telefonami wszystkich 220 muzeów, podzielona na ryską starówkę, resztę miasta i 4 krainy historyczne. Estonia_______________ W większych miastach Estonii znajdują się rzetelne biura informacji turystycznej, które często organizują wycieczki i dokonują rezerwacji. Mniejsze punkty informacyjne. oznaczone zielonym "i", prowadzą sprzedaż map oraz rozdają darmowe broszury. Większość banków (pank) realizuje czeki podróżne i coraz częściej honorowane są karty płatnicze, głównie Visa i MasterCard. Prawie we wszystkich miastach znajdują się bankomaty. Biura informacji turystycznej dysponują wykazem miejsc noclegowych i ich cenami w poszczególnych miastach. Aby uzyskać informację o schroniskach młodzieżowych w Estonii, należy skontaktować się z Estońskim Towarzystwem Schronisk Młodzieżowych w Tatari (s6461457; fax 6461595; e-mail pukhemajad@online.ee). W wielu hotelach można za dodatkową opłatą skorzystać z pralni. MAPY l PLANY MIAST Warto polecić mapę samochodową kraju (ma-anteede fcaart) w skali 1:500 000 ryskiego wydawnictwa Jańascta. Jest to zresztą w obecnej chwili jedyna dokładna mapa obejmująca cały kraj. Poza wszystkimi drogami, nawet bez twardej nawierzchni, zaznaczone są na niej większe stacje benzynowe i punkty serwisowe, przydrożne motele i kempingi, połączenia promowe na wyspy, wreszcie linie kolejowe ze stacjami i przystankami. Planując intensywne zwiedzanie Tallina, Tartu, Parnawy i Kuressa-are, dobrze jest zaopatrzyć się w plany miast z serii fest; Linnad (Miasta Estońskie), wypuszczane na rynek przez firmę kartograficzną E.O. Map. Bardzo dokładnie opracowane, ze szczegółowym planem centrum, numerami ulic i świetnymi zdjęciami z lotu ptaka, są schematy komunikacji publicznej. Na odwrotnej stronie przedstawiany jest niekiedy cały okręg (maakond), którego siedzibą jest dane miasto. Cena 30-40 kr. Za podobną sumę dostępne są także mapy poszczególnych wysp, niektórych parków narodowych i innych obszarów ochrony przyrody. Obwód Kaliningradzki_______ KALININGRAD W mieście nie ma punktu informacji turystycznej, można jednak korzystać z biur podróży. Alba, Żefeznodarożnaja 29 (yn. >Kene3HQ40rx"KHas), B493600; na dworcu kolejowym; czynne: 10.00-20.00 Alvis, Lieninskij prospiekt (JleHUHCKnii npocneKT), S434240 i 538953, fax 431247 Atury, Lieanowa 8a (yn. JlewoBa), s212824, fax 401008 Baltma Turs, prospiekt Mira 49/51-30 (npocneKT Mnpa),B211880i228419 Brizen, Balnicznaja 5 pok. 406 (yn. BonHmHafl), B350197, tax 324067 Eldo, D. Donskowo 7a (yn. fl. floHCKoro), ^225629, fax 225558; czynne: 9.00-18.00 Intourisl, Kirowa 7, pok. 111 (yn. KnpOBa), 0228079, fax 228485; czynne: 8.00-17.00 Mik-Avia, Żytomirskaja 16-20 (yn. )KHTOUHpcKan), U432280, 433137 i 538888, fax 538853 Septima, Balnicznaja (yn. BonmwHafl), s433055 i 433727, fax 536382 Vang, Kamsamolskaja 28 (yn. KoMCOMonbCKaR), S228985, fax 555557 SWIETŁOGORSK Turisticzeskoje Agienstwo Brizen (TypucnwecKOe AreHCTBO Bpn3eH), Sadowaja 2 (yn. CaflOBaa), ^33701:9.00-16.00 ZIELENOGRADSK Zielenogradskoje Turisticzeskoje Biuro (SejieHorpaflCKoe TypucrwecKoe Biopo), Maskow-skaja 34 (yn. MocKOBCKaa), o31092; 9.00-17.00 UBEZPIECZENIA Korzystanie z pomocy medycznej w krajach nadbałtyckich nie jest tak drogie, jak w krajach zachodnioeuropejskich. Warto jednak przed wyjazdem wykupić odpowiednie ubezpieczenie, które pokryje koszty związane z nieprzewidzianymi wypadkami. Ubezpieczenia osób________ Podstawowe rodzaje ubezpieczeń dla osób wyjeżdżających za granicę to: ubezpieczenie od kosztów leczenia, od następstw nieszczęśliwych wypadków i ubezpieczenie bagażu podróżnego oraz ubezpieczenie assistance. Warto przy tym pamiętać, że ubezpieczeniem objęci są automatycznie posiadacze niektórych legitymacji (np. Euro<26) oraz kart płatniczych (np. karta Visa obejmuje ubezpieczenie w czasie podróży opłaconej tą kartą). UBEZPIECZENIE OD KOSZTÓW LECZENIA Gwarantuje ono zwrot kosztów: bezpośredniej pomocy lekarskiej łącznie z kosztami transportu do szpitala, dalszego leczenia ambulatoryjnego lub szpitalnego (ale tylko do momentu, gdy stan chorego pozwoli na przewiezienie go do kraju), podróży powrotnej poszkodowanego i innych. Cena polisy zależy od czasu jej obowiązywania, zwykle dzielonego na okres miesiąca (lub do 30 dni) i powyżej miesiąca oraz kwoty gwarancyjnej, do wysokości której towarzystwa ubezpieczeniowe zwracają poniesione przez osobę ubezpieczoną wydatki na leczenie spowodowane nagłą chorobą albo nieszczęśliwym wypadkiem. Składka na ubezpieczenie obejmujące całą Europę kosztuje obecnie średnio: przy pobycie do 30 dni od 0.60 do 0,90 $ na każdy dzień w zależności od wysokości kwoty gwarancyjnej (między 10 tyś. a 25 tyś. $); powyżej 30 dni składka jest niższa i wynosi ok. 0,45-0,70 $ na dzień. Przed podjęciem ostatecznej decyzji należy dokładnie zapoznać się z treścią polisy i proponowanymi warunkami. Często towarzystwa ubezpieczeniowe stosują system zniżek (10-30%), dotyczący dzieci i młodzieży, uczestników imprez organizowanych przez biura podróży lub zorganizowanych wyjazdów grupowych. Bonifikaty mogą także obejmować wyjeżdżających w okresie wakacyjnym. Cena polisy wzrasta dla osób starszych, najczęściej powyżej 60. lub 70. roku życia. Za dodatkową opłatą można ubezpieczyć się od kosztów leczenia stomatologicznego, a także kosztów leczenia związanego z wypadkami w sporcie wyczynowym, alpinizmie i speleologii. Osoby podejmujące pracę za granicą, po opłaceniu dodatkowej składki, również mogą wykupić stosowne ubezpieczenie od kosztów leczenia. POSTĘPOWANIE W RAZIE NAGŁEGO ZACHOROWANIA LUB NIESZCZĘŚLIWEGO WYPADKU W przypadku zaistnienia konieczności poddania się leczeniu szpitalnemu wykupiona w Polsce polisa może uchronić przed pokrywaniem opłat z własnej kieszeni, o ile polskie towarzystwo posiada w danym kraju swojego przedstawiciela, który może uregulować koszty bez- 19 ZDROWIE l OPIEKA MEDYCZNA INFORMACJE PODSTAWOWE pośrednio na miejscu. Zdarzenie należy zgłosić przedstawicielowi, dzwoniąc pod wskazany w informatorze bądź w polisie numer telefonu. W podobnej sytuacji towarzystwa, które nie mają zagranicznych pośredników, przewidują możliwość dokonania przelewu bezpośrednio na konto szpitala lub lekarza. Jeśli nie korzysta się z pomocy pośrednika, należy pamiętać, by w przypadku nawet drobnej pomocy lekarskiej, zakupu leków czy środków opatrunkowych starać się uzyskać dokumentację lekarską oraz zbierać wszelkie rachunki i dowody poniesionych wydatków. Po powrocie do kraju należy w ciągu 7 dni zgłosić się do swojego oddziału towarzystwa ubezpieczeniowego i przedstawić wszystkie rachunki i dokumenty. Ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków____ Za nieszczęśliwy wypadek objęty ubezpieczeniem uważane jest nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, w następstwie którego osoba ubezpieczona, niezależnie od swojej woli, doznała trwałego uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub zmarła. Wysokość świadczenia jest uzależniona od stopnia trwałego uszczerbku na zdrowiu, zwyczajowo ustalonego przez lekarzy powołanych przez dane towarzystwo ubezpieczeniowe. W przypadku śmierci osoby ubezpieczonej świadczenie przechodzi na osobę upoważnioną, wyznaczoną imiennie, lub na członków rodziny. Ubezpieczenie bagażu_______ Na czas wyjazdu ubezpieczyć można również bagaż. Ochrona ubezpieczeniowa obejmuje bagaż podróżny, który znajduje się pod bezpośrednią opieką osoby ubezpieczonej albo w pomieszczeniu przeznaczonym na czas przewozu do przechowywania bagażu. Wypłata odszkodowania może być uzyskana za bagaż utracony w wyniku wypadku lub katastrofy środków komunikacji oraz zdarzeń losowych, takich jak pożar, ulewny deszcz, trzęsienie ziemi, nieszczęśliwy wypadek itp. W razie kradzieży towarzystwa najczęściej wy- płacają tylko część kwoty gwarancyjnej. Podstawą do uzyskania odszkodowania jest raport policji lub innych służb, dotyczący zdarzenia. Ubezpieczenie assistance W wypadku ubezpieczenia assistance towarzystwo ubezpieczeniowe za dodatkową opłatą rozszerza zakres ochrony ubezpieczeniowej, która może wówczas obejmować np. pomoc prawną i finansową, koszty transportu towarzyszących członków rodziny, opiekę nad nieletnimi dziećmi, wcześniejszy powrót ubezpieczonego do kraju itp. Ubezpieczenia samochodowe ZIELONA KARTA Jest to obowiązkowe międzynarodowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane przez kierowcę poza granicami kraju. Honorowane jest przez blisko czterdzieści państw członkowskich, zrzeszonych w systemie Zielona Karta (nazwa pochodzi od koloru druczków). Wyjazd samochodem za granicę bez tego dokumentu jest nielegalny i w praktyce prawie niemożliwy, gdyż służby celne kontrolują jego posiadanie na równi z paszportem. Cena ZK zależy od pojemności silnika, kursu dolara, czasu planowanej podróży, kierunku wyjazdu (tańsze są ZK np. do Czech). Przy zakupie ZK można otrzymać zniżkę, gdy w danej firmie komunikacyjnej zostały wykupione inne ubezpieczenia komunikacyjne. Rozpiętość cen jest znaczna, od 120 do 300 zł przy wyjeździe na miesiąc, np. w Warcie miesięczna ZK dla samochodu o pojemności silnika 1500 ccm kosztuje 190 zł dla stałych klientów i 230 zł dla pozostałych; PZU swoim klientom (wykupione ubezpieczenie OC) oferuje w roku 2000 ZK za darmo. AUTOCASCO Ubezpieczenie autocasco (AC) chroni właściciela samochodu przed poniesieniem wydatków związanych z uszkodzeniem lub kradzieżą samochodu. Niektóre towarzystwa wprowadzają rozróżnienia - ubezpieczenie od uszkodzeń (AC) oraz ubezpieczenie od ryzyka kradzieży, ognia i wybuchu (KR). Cena ubezpieczenia zależy od wartości samochodu i okresu ubezpieczenia. Mając wcześniej wykupione OC w jednym towarzystwie, można liczyć na zniżki przy wykupie AC. W przypadku powstania szkody za granicą towarzystwa ubezpieczeniowe wymagają, aby główna naprawa pojazdu została przeprowadzona po powrocie do kraju. Ubezpieczenie AC zapewnia pokrycie kosztów naprawy za granicą tylko w zakresie niezbędnym do kontynuowania bezpiecznej jazdy i tylko do ściśle określonej kwoty. Jeżeli koszty przekraczają ustalone limity, należy skontaktować się z zagranicznym przedstawicielem towarzystwa ubezpieczeniowego, który uzgodni ze specjalistycznymi służbami drogowymi lub warezta-tem zakres napraw i wysokość zapłaty. Adresy zagranicznych przedstawicieli zamieszczone są w instrukcji do polisy AC. Z ubezpieczenia AC nie można skorzystać, jeżeli samochód uległ awarii wynikłej z jego eksploatacji. ASSISTANCE_________________________ Ten rodzaj polisy poszerza zakres ubezpieczenia samochodowego, które może obejmować na przykład organizację i pokrycie kosztów holowania pojazdu do najbliższego parkingu czy warsztatu, powrotu do Polski kierowcy i pasażerów (gdy naprawa pojazdu nie jest możliwa), a nawet pokrycie kosztów pomocy medycznej dla osób rannych i ich transportu. POSTĘPOWANIE W RAZIE WYPADKU SAMOCHODOWEGO ________________ Przy okazji zakupu ZK jeszcze w kraju warto poprosić o formularz wypadkowy (European Acddent Statement), który może znacznie uprościć działanie, jeśli zdarzy się wypadek. Trzeba pamiętać o tym, by nie podpisywać za granicą żadnych oświadczeń, których nie można przeczytać lub których się nie rozumie - najlepiej poprosić o przetłumaczenie, a podpis złożyć po świadomym zaakceptowaniu treści oświadczenia. Bezpośrednio po zdarzeniu należy zapewnić pomoc lekarską osobom poszkodowanym oraz wezwać policję, a jednocześnie pamiętać o zapewnieniu bezpieczeństwa ruchu w miejscu wypadku innym pojazdom. Powinno się też niezwłocznie powiadomić o wypadku zagranicznego przedstawiciela swojej firmy ubezpieczeniowej. Do czasu przybycia policji nie można zmieniać położenia pojazdów, między którymi doszło do wypadku. Funkcjonariusze policji sporządzają protokół wypadkowy, który otrzymuje każda ze stron, jeśli na miejscu nie ma policji, niezbędne jest uzyskanie danych dotyczących kierowcy innego pojazdu, jak również marki, numeru rejestracyjnego, numeru polisy i nazwy jego towarzystwa ubezpieczeniowego (odpowiednie rubryki zawarte są w formularzu wypadkowym). Dane te są podstawą dochodzenia odszkodowania z polisy sprawcy wypadku. Jeśli ktoś wybiera się do obwodu kalinin-gradzkiego, musi wiedzieć, że pomimo istnienia obowiązku posiadania zielonej karty, żadne z polskich towarzystw ubezpieczeniowych nie ma przedstawicielstwa w FR. Jedyną skuteczną ochronę daje więc polisa tych towarzystw, które mają porozumienia o wzajemnym reprezentowaniu swoich interesów z rosyjskimi ubezpieczycielami. ZDROWIE l OPIEKA MEDYCZNA__________ Litwa___________________ Przy wjeździe na Litwę nie obowiązują szczepienia ochronne. W 1999 roku wygasła umowa zawarta pomiędzy resortami zdrowia Polski i Litwy dotycząca bezpłatnych świadczeń medycznych w przypadkach nagłych zachorowań i nieszczęśliwych wypadków. Do momentu pisania przewodnika (kwiecień 2000) ww. umowa nie została prolongowana. Aby uniknąć kosztów związanych z następstwami nieprzewidzianych wypadków, w tym hospitalizacji należy przed udaniem się w podróż wykupić stosowne ubezpieczenie (zob. Ubezpieczenia). Koszt pobytu w szpitalu wynosi ok. 100 $ za dobę, a koszt wizyty lekarskiej od 1 5 do 30 $. Łotwa______ W związku z zagrożeniami sanitarno-epide-miologicznymi na Łotwie zalecane są szcze- 20 INFORMACJE PODSTAWOWE ZDROWIE l OPIEKA MEDYCZNĄ pienia przeciwko: żółtaczce, dyfterytowi i kleszczom. Dostęp do opieki lekarskiej jest powszechny. Ceny są zróżnicowane, np.: wizyta u internisty lub specjalisty - 8 $, u stomatologa - 10 $, a za dobę pobytu w szpitalu trzeba zapłacić 20 $. Estonia W Estonii nie istnieje zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne, nie wymaga się też specjalnych szczepień przy przekraczaniu granicy. Jednak trzeba pamiętać że Estonia jest krajem o zwiększonym zagrożeniu ukąszenia- mi przez kleszcze - zalecane jest więc odpowiednie szczepienie. Nie ma żadnego problemu z dostępem do opieki medycznej, lecz usługi te dla cudzoziemca są dość drogie. Cena standardowej wizyty u lekarza wynosi ok. 40 $, a pobyt w szpitalu ok. 80 $ za dobę. Obwód kaliningradzki W tej części Rosji występuje zagrożenie chorobami układu pokarmowego (szczególnie na prowincji). Zalecane są szczepienia przeciwko dyfterytowi oraz wirusowemu zapaleniu wątroby. Między Ministerstwami Zdrowia RP Odleglości między ważniejszymi miastami na Litwie Alytus: Kowno (Kaunas) 69 km, Kłajpeda (Klaipeda) 294 km, Mariampol (Marijampole) 64 km, Możejki (Mażeikiai) 292 km, Falanga 319 km, Poniewież (Paneveżys) 181 km, Szawle (Śiauliai) 225 km, Taurogi (Taurage) 209 km, Telsze (Telsze) 257 km, Uciana (Utena) 210 km, Wilno (Vilnius) 105 km. Onikszty (Anykśćiai): Alytus 180 km, Kowno 109 km, Kłajpeda 331 km, Marijampole 166 km, Możejki 232 km, Palanga 318 km, Poniewież 59 km, Szawle 151 km, Taurogi 244 km, Telsze 237 km, Uciana 41 km, Wilno 110 km. Birże (Birżai): Alytus 247 km, Kowno 185 km, Kłajpeda 279 km, Marijampole 224 km, Możejki 185 km, Palanga 270 km, Poniewież 66 km, Szawle 109 km, Taurogi 213 km, Telsze 180 km, Uciana 110 km, Wilno 201 km. Druskienniki (Druskininkai): Alytus 57 km, Kowno 128 km, Kłajpeda 344 km, Marijampole 99 km, Możejki 349 km, Palanga 371 km, Poniewież 245 km, Szawle 279 km, Taurogi 231 km, Telsze 316 km, Uciana 224 km, Wilno 129 km. Dyneburg: Alytus 277 km, Kowno 208 km, Kłajpeda 413 km, Marijampole 265 km, Możejki 334 km, Palanga 401 km, Poniewież 178 km, Szawle 252 km, Taurogi 330 km, Telsze 319 km, Uciana 76 km, Wilno 171 km. Ignalina: Alytus 229 km, Kowno 172 km, Kłajpeda 403 km, Marijampole 229 km, Możejki 305 km, Palanga 411 km, Poniewież 160 km, Szawle 245 km, Taurogi 306 km, Telsze 355 km, Uciana 51 km, Wilno 108 km. Janów (Jonava): Alytus 111 km, Kowno 32 km, Kłajpeda 244 km, Marijampole 89 km, Możejki 152 km, Palanga 269 km, Poniewież 83 km, Szawle 131 km, Taurogi 167 km, Telsze 203 km, Uciana 101 km, Wilno 106 km. Joniśkis: Alytus 281 km, Kowno 187 km, Kłajpeda 201 km, Marijampole 244 km, Możejki 102 km, Palanga 189 km, Poniewież 90 km, Szawle 39 km, Taurogi 145 km, Telsze 107 km, Uciana 182 km, Wilno 253 km. Jurborg (Jurbarkas): Alytus 150 km, Kowno 86 km, Kłajpeda 149 km, Marijampole 94 km, Możejki 197 km, Palanga 176 km, Poniewież 159 km, Szawle 116 km, Taurogi 48 km, Telsze 133 km, Uciana 218 km, Wilno 188 km. Kowno: Alytus 69 km, Kłajpeda 212 km, Marijampole 57 km, Możejki 229 km, Palanga 239 km, Poniewież 109 km, Szawle 142 km, Taurogi 135 km, Telsze 188 km, Uciana 132 km, Wilno 102 km. Klejdany: Alytus 126 km, Kowno 53 km, Kłajpeda 208 km, Marijampole 109 km, Możejki 117 km, Palanga 231 km, Poniewież 61 km, Szawle 96 km, Taurogi 131 km, Telsze 168 km, Uciana 123 km, Wilno 139 km. Kłajpeda: Alytus 294 km, Kowno 212 km, Marijampole 231 km, Możejki 122 km, Palanga 27 km, Poniewież 240 km, Szawle 161 km, Taurogi 117 km, Telsze 87 km, Uciana 329 km, Wilno 312 km. Kretynga: Alytus 306 km, Kowno 237 km, Kłajpeda 25 km, Marijampole 256 km, Możejki 103 km, Palanga 13 km, Poniewież 215 km, Szawle 136 km, Taurogi 129 km, Telsze 70 km, Uciana 313 km, Wilno 314 km. Lazdijai: Alytus 46 km, Kowno 101 km, Kłajpeda 303 km, Marijampole 44 km, Możejki 331 km, Palanga 319 km, Poniewież 230 km, Szawle 243 km, Taurogi 182 km, Telsze 269 km, Uciana 242 km, Wilno 147 km. Marijampole: Alytus 64 km, Kowno 57 km, Kłajpeda 231 km, Możejki 291 km, Palanga 258 km, Poniewież 169 km, Szawle 110 km, Taurogi 136 km, Telsze 227 km, Uciana 189 km, Wilno 139 km. Możejki: Alytus 292 km, Kowno 229 km, Kłajpeda 122 km, Marijampole 291 km, Palanga 110 km, Poniewież 160 km, Szawle 81 km, Taurogi 146 km, Telsze 47 km, Uciana 258 km, Wilno 293 km. . Moletai: Alytus 186 km, Kowno 117 km, Kłajpeda 325 km, Marijampole 174 km, Możejki 259 km, Palanga 352 km, Poniewież 99 km, Szawle 192 km, Taurogi 352 km, Telsze 248 km, Uciana 34 km, Wilno 62 km. Neringa-Nida: Alytus 345 km, Kowno 263 km, Kłajpeda 48 km, Marijampole 282 km, Możejki 173 km, Palanga 78 km, Poniewież 291 km, Szawle 212 km, Taurogi 168 km, Telsze 138 km, Uciana 280 km, Wilno 361 km. Palanga: Alytus 319 km, Kowno 239 km, Kłajpeda 27 km, Marijampole 258 km, Możejki 110 km, Poniewież 228 km, Szawle 149 km, Taurogi 146 km, Telsze 83 km, Uciana 300 km, Wilno 326 km. Poniewież: Alytus 181 km, Kowno 109 km, Kłajpeda 240 km, Marijampole 169 km, Możejki 160 km, Palanga 228 km, 83 km, Taurogi 183 km, Telsze 149 km, Uciana 97 km, Wilno 135 km. Plunge: Alytus 297 km, Kowno 185 km, Kłajpeda 56 km, Marijampole 229 km, Możejki 56 km, Palanga 54 km, Poniewież 180 km, Szawle 102 km, Taurogi 98 km, Telsze 29 km, Uciana 293 km, Wilno 287 km. Skuodas: Alytus 325 km, Kowno 256 km, Kłajpeda 78 km, Marijampole 278 km, Możejki 55 km, Palanga 60 km, Poniewież 209 km, Szawle 132 km, Taurogi 117 km, Telsze 64 km, Uciana 301 km, Wilno 360 km. Suwałki: Alytus 88 km, Kowno 143 km, Kłajpeda 348 km, Marijampole 86 km, Możejki 373 km, Palanga 361 km, Poniewież 272 km, Szawle 285 km, Taurogi 224 km, Telsze 311 km, Uciana 284 km, Wilno 189 km. Śalćininkai: Alytus 117 km, Kowno 140 km, Kłajpeda 359 km, Marijampole 181 km, Możejki 340 km, Palanga 383 km, Poniewież 182 km, Szawle 261 km, Taurogi 286 km, Telsze 332 km, Uciana 142 km, Wilno 47 km. Szawle: Alytus 225 km, Kowno 142 km, Kłajpeda 161 km, Marijampole 210 km, Możejki 81 km, Palanga 149 km, Poniewież 83 km, Taurogi 104 km, Telsze 72 km, Uciana 173 km, Wilno 214 km. Śilute: Alytus 251 km, Kowno 181 km, Kłajpeda 56 km, Marijampole 183 km, Możejki 165 km, Palanga 78 km, Poniewież 240 km, Szawle 158 km, Taurogi 60 km, Telsze 119 km, Uciana 284 km, Wilno 273 km. Śvenćionys: Alytus 193 km, Kowno 177 km, Kłajpeda 396 km, Marijampole 223 km, Możejki 328 km, Palanga 384 km, Poniewież 168 km, Szawle 153 km, Taurogi 312 km, Telsze 302 km, Uciana 65 km, Wilno 84 km. Taurogi: Alytus 209 km, Kowno 135 km, Kłajpeda 117 km, Marijampole 136 km, Możejki 146 km, Palanga 146 km, Poniewież 183 km, Szawle 104 km, Telsze 97 km, Uciana 254 km, Wilno 239 km. Telsze: Alytus 257 km, Kowno 188 km, Kłajpeda 87 km, Marijampole 227 km, Możejki 47 km, Palanga 83 km, Poniewież 149 km, Szawle 72 km, Taurogi 97 km, Uciana 278 km, Wilno 285 km. Troki (Trakai): Alytus 78 km, Kowno 79 km, Kłajpeda 291 km, Marijampole 112 km, Możejki 308 km, Palanga 318 km, Poniewież 162 km, Szawle 221 km, Taurogi 214 km, Telsze 267 km, Uciana 122 km, Wilno 27 km. Wiłkomierz (Ukmerge): Alytus 139 km, Kowno 69 km, Kłajpeda 268 km, Marijampole 126 km, Możejki 224 km, Palanga 291 km, Poniewież 62 km, Szawle 147 km, Taurogi 191 km, Telsze 232 km, Uciana 63 km, Wilno 73 km. Uciana: Alytus 201 km, Kowno 132 km, Kłajpeda 329 km, Marijampole 189 km, Możejki 258 km, Palanga 300 km, Poniewież 97 km, Szawle 173 km, Taurogi 254 km, Telsze 278 km, Wilno 95 km. Wilno: Alytus 105 km, Kowno 102 km, Kłajpeda 312 km, Marijampole 139 km, Możejki 293 km, Palanga 336 km, Poniewież 135 km, Szawle 214 km, Taurogi 239 km, Telsze 285 km, Uciana 95 km. Zarasai: Alytus 249 km, Kowno 180 km, Kłajpeda 385 km, Marijampole 237 km, Możejki 306 km, Palanga 373 km, Poniewież 150 km, Szawle 224 km, Taurogi 302 km, Telsze 291 km, Uciana 48, Wilno 143 km. INFORMACJE PODSTAWOWE ' PODRÓŻOWANIE PO ŁOTWIE Stacje paliw z LPG Birże, Plento 2 (8.00-17.00). Ignalina, Geleżinkelio 43a (=54874, 7.00-20.00). Jonava, Fabri-ko 5 (n52702, catą dobę). Jurbarkas, Vilniaus 1 (a62670, 7.00-16.15). Kaiśiadorys, 500 m od A1 (H52285, 7.00-19.00). Kowno, Ateities 45a (s770101, całą dobę). Kiejdany, Śilelio 6 (s52340, całą dobę). Kłajpeda, Jakijżiedas (^258856, całą dobę). Kretinga, Pasieniećiy 3 (c53666, 8.00-20.00). Mari-jampole, poza miastem, przy A5 (s76971, 8.00-20.00). Moletai, Statybininkij 14 (s51285, 7.00-20.00). Palanga, poza miastem, przy skrzyżowaniu A13 z Kłajpedy i A11 z Szawli (n43659). Poniewież, Pramones 11 (B465347; całą dobę). Pasvalys, Stoties 25 (s51704, 8.00-20.00); przy A10 (E67) w kierunku granicy łotewskiej (w43811). Plunge, Lentpjuves 10 (n52285, całą dobę). Raseiniai, Źemaicig (s51285, 8.00-19.00). Śakiai, Kęstućio 54 ("51150, 8.30-19.30). Śalćininkai, Pramones 4a (s51285, 8.00-20.00). Szawle, Balćiunij 55 (s54228, 7.30-20.00); Sutkunij (s544087; 7.30-20.00); Nemuno 26a (=51892, 8.00-20.00). Śvenćionys, Lauko 3 (s52174, 7.00-19.00). Troki, Vilniaus 30 (s51272, całą dobę). Wilkomierz, Kauno 47 (^56796, całą dobę). Uciana, Moletij 94 (s52650, całą dobę). Vilkaviśkis, Vytauto 6 (^52439, 7.30-18.30). Wilno, Śvalgij 7 (^761268, całą dobę); Minsko 4 (s-252389, całą dobę); Savanoriy 225, po lewej stronie A1 do Kowna (o642974; całą dobę). i FR obowiązuje porozumienie gwarantujące wzajemną bezpłatną pomoc medyczną w razie nieszczęśliwych wypadków i nagłych zachorowań obywateli jednego państwa podczas pobytu na terytorium drugiego państwa. PODRÓŻOWANIE PO LITWIE Pociąg_________________ Podróżowanie pociągiem jest wolniejsze niż autobusem, ale za to ciekawsze. Z trzech krajów nadbałtyckich Litwa jest zresztą jedynym, w którym kolej ma jakieś znaczenie dla turystów, m.in. ze względu na dość równomierne rozmieszczenie sieci i stosunkowo dużą liczbę pociągów. Główne linie to Wilno-Kłajpeda i Wilno-Turmont. Do pierwszej przez Janów (Jonava) dostęp ma Kowno, druga jest fragmentem dłuższej magistrali znajdującej się w granicach przedwojennej Polski, a prowadzącej z Warszawy przez Małkinię, Łapy. Białystok, Grodno i Wilno do Dyneburga. Poza Wilnem i Kownem rolę węzłów kolejowych pełnią Szawle (Śiauliai) wraz z sąsiednimi Ra-dwiliszkami (Radvi!iśkis), w mniejszym stopniu Poniewież i Janów w środkowej części kraju, Koztowa Ruda na południu oraz Podbrodzie (Pabrade) i Nowe Święciany (Śvenćionys) na wschodzie. W ruchu krajowym pociągi Lietuvos Geleżinkeliai (LG) dzielą się na pośpieszne i osobowe, choć podział taki z pewnością nie odpowiada w pełni naszemu rozumieniu tych określeń. Różnica między nimi w szybkości jazdy i komforcie podróży jest jednak znaczna, toteż lepiej korzystać z pośpiesznych. Nieskrywaną dumą kolei litewskiej są pociągi Ba/t/ja i Pajuris, które zgodnie z nazwami docierają nad morze (na trasach międzynarodowych kursują składy sypialne). Wszystkie pociągi mają symbole liczbowe, na przykład osobowy - P 481, pośpieszny - G 150. Odjazdy oznaczają słowa iśvykimas lub isvyksta. a przyjazdy - atvykimas albo atvyksta. Napis na rozkładzie traukiniai kursuoja darbo dienomis (śvenć'nj dienomis) oznacza pociągi kursujące w dni robocze (dni świąteczne), a traukinys śeśtadieniais nevażiuoja znaczy, że pociąg nie kursuje w soboty. Podobnie jak w wielu innych krajach cyfry: 1,2. 3, 4, 5, 6, 7 pisane w kółeczkach lub nawiasach to dni tygodnia, odpowiednio poniedziałek, wtorek, środa itd. Ponieważ część składów międzynarodowych odprawiana bywa z różną częstotliwością, spotyka się określenia kasdien (codziennie), lyginemis rnenesio dienomis (w dni parzyste miesiąca) albo ne/y-ginemis mśnesio dienomis (w dni nieparzyste miesiąca). Autobus Sieć połączeń autobusowych jest na ogół dobrze rozwinięta. Litewskie pekaesy docierają praktycznie do każdej miejscowości, są raczej punktualne i czyste. Liczne autobusy łączą Wilno (Vilnius) z wszystkimi 10 miastami okręgowymi i 44 rejonowymi w kraju. Ułatwieniem dla turystów są uruchamiane latem bezpośrednie połączenia ze stolicy i Kowna do Nidy oraz pozostałych ośrodków turystycznych - Mierzei Kurońskiej (Kurźitj Nerija) i nad morze. Komfort jazdy zależy m.in. od obłożenia trasy i marki pojazdu. Odcinki do 100 km obsługiwane są najczęściej przez wysłużone, lecz całkiem jeszcze dobre ikarusy. Wiodący na rynku przewoźnicy, tacy jak kowieńska Kautra, coraz częściej dysponują także nowoczesnymi dwupoziomowymi neoplanami. Bilety do nabycia w kasach, a na przelotowe autobusy także u kierowcy. Dworce autobusowe znajdują się zazwyczaj obok kolejowych albo w ich pobliżu. W większych miastach wyposażone bywają przeważnie w kilkanaście stanowisk, przechowalnię bagażu, niewielkie zaplecze gastronomiczne, kantor wymiany walut, postój taksówek. Zaczyna lub kończy na nich bieg część linii komunikacji miejskiej. Samochód Dla wielu może być przyjemną niespodzianką, że litewskie drogi wyraźnie przewyższają jakością szosy w pozostałych krajach nadbałtyckich, nie mówiąc już o innych częściach byłego ZSRR. Te główne oznaczone są literowym symbolem "A", jeśli zaś włączone zostały w skład systemu połączeń ogólnoeuropejskich, mają także symbol międzynarodowy. Zbliżone do autostrady są Al (E271) z Wilna przez Kowno do Kłajpedy oraz A2 (E272) do Poniewieża. Dwupasmową jezdnią wyróżniają się na poszczególnych odcinkach także A6 z Kowna do Janowa, A11 między Kurszenami a Szawlami. A13 z Kłajpedy do Połągi (Falanga) i droga nr 113 koło Wisaginy (Visaginas). Niewątpliwie szczególne znaczenie przypada Via Baltice (E76) z Warszawy do Tallina (Helsinek), oznaczanej A5 i A8. W ruchu tranzytowym równie ważną rolę petnią A3 i A4, biegnące w kierunku przejść granicznych z Białorusią oraz do Mińska i Grodna, poza tym A12 z Sowietska do Rygi. Nazwy zagranicznych miejscowości na drogowskazach pisane są zawsze w wersji litewskiej, często różnej od oryginalnej, przykładem niech będą Gardinas (Grodno). Naugardukas (Nowogródek), Varśuva (Warszawa). Najwyższa dozwolona prędkość w obszarze zabudowanym wynosi 60 km/h, poza miejscowościami 90 km/h. na autostradach 110 km/h. Utrudnieniem dla zmotoryzowanych są częste objazdy (apy/an-ka), a także przeprowadzane na wielu drogach prace remontowe, które powodują konieczność ograniczenia szybkości. Szczególną uwagę należy zachować nocą, gdyż nawet na autostradach spotykać można często rowerzystów, nieoświetlone wozy konne, spacerujących po poboczu, przechodniów paradujących środkiem jezdni. W odróżnieniu od Łotwy czy Estonii policja nie trzyma się zbyt sztywno przepisów, zwłaszcza w stosunku do turystów, lecz mandaty trzeba płacić natychmiast. Jeśli jeździ się wynajętym samochodem, obojętnie czy z miejscowej wypożyczalni, czy z Polski, należy posiadać oryginalne (nie kserokopię) potwierdzenie właściciela o wypożyczeniu auta, które sprawdzane jest już na granicy. PALIWO Ceny paliwa do niedawna prawie identyczne jak w Polsce, po ostatnich podwyżkach w naszym kraju zrobiły się trochę niższe. Litr benzyny bezołowiowej 95 oktanów kosztuje ponad 2,50 Lt. zaś oleju napędowego ok. 2 Lt. Stacje benzynowe (degalines) zlokalizowane są przeważnie przy wyjazdach z miast. Wśród koncernów paliwowych dominują Lietuvos Kuras, Lukoil, Neste, Shell. Statoil oraz rodzime Mażeikii) Nafta. Przy większości są sklepiki i bary, toalety, czasami prysznice. Wielu Litwinów jeździ na gaz (dujos). za który płaci się zaledwie 1-1,20 Lt. Sprzedażą LPG zajmuje się głównie firma Suskystintos dujos oraz stacje Antira i Uotas - o stacjach wyposażonych w dystrybutory gazowe informują przy drogach specjalne znaki z przekręconą butelką. PODRÓŻOWANIE PO ŁOTWIE Pociąg_______________ Teoretycznie kolej na Łotwie ma się nieźle. Każda mapa pokazuje rozwiniętą sieć w kształ- PODRÓŻOWANIE PO ESTONII 24 !• INFORMACJE PODSTAWOWE Stacje paliw z LPG Aizkraukle, Jaunceltne 3 (=28308; pn.-cz. 8.00-18.00, pt. 8.00-17.00, sb. 8.00-10.00). Bauska, Upmalas 6 (a28378; 7.00-18.00). Dyneburg, Jelgavas 2 (s37516; 8.00-20.00) i Dinaz, Vizbulu 8a ("76404 i 76409). Dobele, Uzvaras 27c ("21071; pn.-cz. 8.00-17.00, pt. 8.00-16.00). Jelgava, 4. Lini-ja 35 (s-32135; pn.-cz. 8.00-17.00, pn. 8.00-16.00). Krustplls (Jekabpils), Madonas 96 (^21762; pn.-pt. 8.00-17.00). Jurmala, Klints 1 (n7769321; 7.30-19.00). Kandava Rumenes 41 (o31344; pn.-pt. 8.00-12.00 i 13.00-17.00). Kraslaw, Sporta 16 (n22529; 8.00-20.00). Kuldiga, Virkas 11 (s22055; pn.-pt. 8.00-16.00). Lipawa, Grizupes 3/5 (n71440; pn.-pt. 8.00-19.00). Ogre, Stirnu 6 (s21281; pn.-cz. 8.00-17.00, pt. 8.00-16.00). Preiji, Rigas 5 (a21563; 8.00-20.00). Ryga, Skantes 6 (s7362092; 0.00-24.00); SNGaze, Mukusalas 73 (n7605953), Kojusalas 15 (s7245784) i Darzciema64 (s7144119; 0.00-24.00). Rzeżyca, Woroneź (Varońu) 29 (o32227; pn.-pt. 8.00-19.00, sb. i nd. 8.00-14.00). Saldus, Kuldlgas 84 (n23612; pn.-pt. 8.00-12.00 i 12.30-19.30). Saulkrasti, Krasta 12a (s51652; 7.00-20.00). Sigulda, Livkalnu 4a (6.00-19.00). Talsi, Laidzes pagasts, Zvirgzdi ("21327; 0.00-24.00). Tukums Kandavas 17 (s24081; pn.-pt. 8.00-17.00). Valmiera, Cempu 12 ("23666; pn.-pt. 8.00-19.30, sb. i nd. 8.00-17.30). Yentspils. Kustes dambis 33 (s61942; pn.-pt. 8.00-20.00, sb. i nd. 8.00-17.00). cię mniej więcej koła z Rygą pośrodku i poszczególnymi liniami jako jego szprychami. W rzeczywistości jednak na kolej nie ma co liczyć - większość szlaków, jeśli nie zamknięto, to przeznaczono wyłącznie dla pociągów towarowych. Główne bądź co bądź linie ze stolicy do Lipawy i Windawy obsługiwane są zaledwie przez dwie pary pociągów dziennie, nie lepsza jest sytuacja na pozostałych liniach. Brak bezpośrednich połączeń między innymi niż Ryga dużymi miastami, o samym tempie jazdy lepiej w ogóle nie wspominać. Pozytywnym wyjątkiem pozostaje stołeczna kolejka podmiejska, obsługująca spory kawał środkowej części kraju. Względnie dobra sytuacja panuje w komunikacji międzynarodowej - Łotwa ma bezpośrednie połączenia kolejowe z Estonią i Litwą oraz różnymi obszarami WNP. Oprócz stolicy rolę ważniejszych węzłów pełnią jedynie Jelgava, Rzeżyca i Dyneburg. Nie mniej jednak korzystanie z pociągów na Łotwie trzeba traktować nie tyle jako sposób przemieszczania się, co raczej pewien rodzaj egzotycznej przygody, której zaletą mogą być niskie ceny biletów. Kolej Łotewska nie oferuje żadnych ogólnodostępnych zniżek. Autobus______________ Stosunkowo dużo autobusów dziennie łączy poszczególne miasta rejonowe z Rygą. Liczba kursów w innych relacjach jest mniejsza, choć zdaje się wystarczająca, by korzystając z nich, móc spokojnie objechać cały kraj. Krótkie relacje obsługiwane są przez dość przestarzałe pojazdy - wozy na trasach dalekobieżnych nie odbiegają standardem podróży od naszych. Z racji położenia Łotwa odgrywa ważną rolę tranzytową. Komunikację z pozostałymi krajami bałtyckimi zapewnia firma Nordeka lub Eurolines (niestety po wyższej cenie). W kierunku Białorusi, Rosji i Ukrainy usługi swoje oferuje Norma-A, z neoplanami, wideo i stewardesami na pokładzie. Zdecydowanie najtańsze, godne polecenia zwłaszcza turystom o skromniejszym budżecie są połączenia przygraniczne, oferowane przez lokalnych przewoźników. Samochód By dobrze poznać kraj, najlepiej przemierzyć go własnym środkiem transportu - łotewskie drogi ustępują jakością szosom litewskim. Poza regionem stołecznym prawie w ogóle nie ma tu autostrad i dróg z dwoma pasami jezdni. Prawdziwą zmorą dla kierowców mogą być stosunkowo liczne, zwłaszcza w Kurlandii, trakty pylne, samochodem osobowym -bez uszkodzenia podwozia - w zasadzie nieprzejezdne. Szosy główne oznaczone są literą "A" i łączą stolicę z większymi miastami oraz przejściami granicznymi, boczne o twardej nawierzchni mają symbol "P". Maksymalna prędkość na terenie zabudowanym wynosi 50 km/h, poza nim 90 km/h. o ile znaki nie mówią inaczej. Drogówka łapie rzadko, można przejechać dziesiątki kilometrów, nie ujrzawszy policjanta, podobnie zresztą, jak w Polsce i na Litwie, szeroko rozpowszechniony jest system wczesnego ostrzegania. Mandaty za przekroczenie dozwolonej szybkości zaczynają się od 5 Ls i formalnie do takiej wysokości płaci się za nie w miejscu przewinienia. Przy przekroczeniu szybkości o 20 km/h trzeba liczyć się z konfiskatą prawa jazdy aż do chwili opłacenia grzywny we wskazanym przez drogówkę banku lub urzędzie. Podczas każdej kontroli sprawdzany jest paszport, prawo jazdy, dowód rejestracyjny. W niektórych rejonach praktykowany bywa zwyczaj zatrzymywania samochodów lizakiem przez policjanta, który prosi o podwiezienie, na przykład do domu. PALIWO_________________________ Z zakupem jakiegokolwiek paliwa nie ma kłopotu. Cała Łotwa opanowana jest przez sieci zagraniczne, w każdym większym mieście i przy drogach głównych znajdują się stacje benzynowe (degWe/as uzpi/des staojas) koncernów Luk-oil, Neste, Shell, Statoil, Texaco, by wspomnieć tylko najbardziej widoczne. Litr benzyny bezołowiowej 98 kosztuje 0,376 Ls, benzyna 95-oktanowa kosztuje 0,366 Ls, a olej napędowy 0,313 Ls. Poza paroma wyjątkami praktycznie brak stacji z LPC (gazes uzpildes staojas), za 0,14-0.17 Ls można kupować gaz z dystrybutorów przy państwowych gazowniach, w ok. 20 wyznaczonych miejscach w kraju. PODRÓŻOWANIE PO ESTONII__________ Pociąg________________ Po całej sieci Edelaraudtee kursuje zaledwie kilkadziesiąt składów dziennie, czyii tyle, ile w ciągu doby przejeżdża przez jeden większy węzeł kolejowy w Polsce. Nie dziwi zatem, że koleje rozdają darmo rozkłady jazdy wielkości połowy kalendarzyka kieszonkowego. Od najważniejszej linii Tallin-Pete5burg. w miejscowości Tapa odbija szlak do Tartu, gdzie następuje rozgałęzienie na Valgę i Rygę oraz do rosyjskich Peczor. Inna linia wiedzie do Pamawy, w Lelle odbija- jąc w kierunku Viljandi. Istniejące niegdyś, ciekawe z turystycznego punktu widzenia szlaki do Haapsalu i Moisakula są zamknięte dla ruchu pasażerskiego. Estońskie pociągi można podzielić na trzy rodzaje. Elektryczne i niektóre bardziej nowoczesne obsługują rejon Tallina, docierając przykładowo do Paldiski. Ze stolicy do kilku większych miast oraz przygranicznej Valgi kursują składy spalinowe. Pociągi międzynarodowe zapewniają dojazd jedynie do Moskwy przez Iwangorod lub Psków, oraz do Petersburga. Większość pociągów, poza relacjami zagranicznymi, zatrzymuje się z reguły na wszystkich stacjach. Wyjątek stanowi parę składów uchodzących za dalekobieżne, m.in. do Narwy, Par-nawy i Tartu, które omijają przystanki w aglomeracji tallińskiej. Na dworcach, poza stołecznym Balti Jaam, odjazdy oznaczane są estońskim słowem va/jub. zaś przyjazdy saabub. Warto pamiętać, że posiadaczom legitymacji ISIC przysługuje 30% zniżka. Autobus________________ Dla niezmotoryzowanych autobusy są najlepszym sposobem podróżowania po Estonii. Sieć połączeń obejmuje większość miejscowości, także tych, które leżą w odległych rejonach kraju i na wyspach. Z pewnością dużym ułatwieniem dla turystów są bezpośrednie kursy do ośrodków wypoczynkowych na Saremie. Między Tallinem a Tartu. Parnawą czy Narwą można spodziewać się nawet ok. 20 kursów dziennie; w relacjach ponad 100 km lepiej korzystać z niewiele droższych autobusów ekspresowych. Wyraźną trudność stanowić może niewielka w sumie liczba bezpośrednich kursów między innymi niż Tallin, dużymi miastami - często podróż taka wymaga przesiadki w stolicy. Bilety nabywa się albo w kasach dworcowych, albo u kierowcy. Estonia ma dużo połączeń międzynarodowych, w tym z krajami bałtyckimi, skandynawskimi i WNP, realizowanych głównie przez Eurolines. Samochód____________- Kraj najwygodniej poznawać, podróżując własnym samochodem. Estonia ma dość dobrze rozbudowaną sieć dróg, główne - oznaczone 27 26 PODRÓŻOWANIE PO ESTONII INFORMACJE PODSTAWOWE samymi cyferkami - łączą Tallin z przejściami granicznymi. Via Baltica, czyli droga nr 4 (E67) prowadzi na południowy zachód przez Pama-wę do Ikli; Via Estonia na południowy wschód do Tartu, Otepaa i na granicę rosyjską; Via Hansa na wschód, równlegle z Zatoką Fińską do Narwy i dalej do Petersburga. Charakterystyczny dla Estonii jest brak dwupasmówek, które spotyka się jedynie w rejonie Tallina, a kilkunastokilometrowe odcinki jedynie w pobliżu Pamawy i między Kohtla-Jarve a Jóhvi. Maksymalna prędkość w mieście wynosi 50 km/h. miedzy miejscowościami 90 km/h, na odcinkach autostradowych 110 km/h. Kierowcy z małym stażem nie mogą przekraczać 70 km/h, ich pojazdy oznaczone są naklejką z zielonym, klonowym liściem w widocznym miejscu, w praktyce restrykcja ta nie dotyczy jednak cudzoziemców. Warto pamiętać o istnieniu zwyczaju obserwowania przez policję lornetką jadących bez zapiętych pasów - mandaty od 50 kr wzwyż. Zachętą dla zwiedzania kraju samochodem niech będą niskie ceny paliwa, znacznie tańszego niż w Polsce. Litr benzyny bezołowiowej 95 i 98 oktanów kosztuje przeciętnie 7-8 kr, za olej napędowy płaci się 4 kr. Najliczniej reprezentowane zagraniczne koncerny paliwowe to Statoil, Neste, BP i Lukoil, których stacje (tank/a) otwarte są z reguły całą dobę. W Estonii spotyka się także stacje samoobsługowe. Na większości z nich płaci się w kasie przed tankowaniem; na stacji w Val- dze automaty przyjmują także łaty łotewskie. Z poważnymi kłopotami muszą się liczyć właściciele samochodów z instalacją gazową produkcji włoskiej, czyli najczęściej stosowaną w Polsce. LPG (4,50 kr) sprzedawany jest do nich wyłącznie w Tallinie, przez Vedelga-asi Firma, przy Betooni tee 3 (s6321888), blisko wyjazdu z miasta w kierunku Narwy. Pozostałe trzy stacje z gazem - w Parnawie, Tartu i Jóhvi - mają wlewy dopasowane jedynie do systemów miejscowych. Odległości między ważniejszymi miastami na Łotwie Ainażi: Balvi 228 km, Bauska 179 km, Cesis 107 km, Dyneburg 326 km, Dobele 206 km, Gulbene 190 km, Jelgava 178 km, Krustpils 238 km, Jurmala 172 km, Krastaw (Kraslava) 362 km, KuldTga 304 km, Lipawa (Liepaja) 356 km, LIvani 265 km, Łudzą 317 km, Madona 194 km, Ogre 131 km, Rzeżyca 190 km, Ryga 111 km, Rujiena 100 km, Sigulda 109 km, Talsi 264 km, Tukums 212 km, Valka 133 km, Valmiera 85 km, Ventspils 333 km. Cesis: Ainażi 107 km, Balvi 143 km, Bauska 155 km, Dyneburg 233 km, Dobele 182 km, Gulbene 105 km, Jelgava 154 km, Krustpils 147 km, Jurmala 148 km, Kraslaw 251 km, Kuldiga 280 km, Lipawa 332 km, LIvani 174 km, Łudzą 210 km, Madona 87 km, Ogre 89 km, Rzeżyca 183 km, Ryga 87 km, Rujiena 79 km, Sigulda 39 km, Talsi 240 km, Tukums 188 km, Valka 81 km, Valmiera 31 km, Ventspils 309 km. Dyneburg: Ainażi 326 km, Balvi 173 km, Bauska 221 km, Cesis 233 km, Dobele 294 km, Gulbene 199 km, Jelgava 266 km, Krustpils 90 km, Jurmala 260 km, Krastaw 44 km, Kuldiga 392 km, Lipawa 444 km, LIvani 61 km, Łudzą 122 km, Madona 147 km, Ogre 193 km, Rzeżyca 93 km, Ryga 229 km, Rujiena 309 km, Sigulda 234 km, Talsi 352 km, Tukums 300 km, Valka 301 km, Valmiera 261 km, Ventspils 421 km. Jelgava: Ainażi 178 km, Balvi 286 km, Bauska 62 km, Cesis 154 km, Daugavpils 266 km, Dobele 28 km, Gulbene 248 km, Krustpils 180 km, Jurmala 57 km, Krastaw 302 km, KuldTga 132 km, Lipawa 178 km, LTvani 207 km, Łudzą 306 km, Madona 209 km, Ogre 73 km, Rzeżyca 279 km, Ryga 47 km, Rujiena 217 km, Sigulda 118 km, Talsi 106 km, Tukums 54 km, Valka223 km, Valmiera 173 km, Vent-spils 175 km. Jurmala: Ainażi 172 km, Balvi 280 km, Bauska 87 km, Cesis 148 km, Dyneburg 260 km, Dobele 64 km, Gulbene 242 km, Jelgava 57 km, Krustpils 174 km, Krastaw 296 km, Kuldiga 137 km, Lipawa 201 km, LTvani 201 km, Łudzą 300 km, Madona 203 km, Ogre 67 km, Rzeżyca 273 km, Ryga 23 km, Rujiena 211 km, Sigulda 112 km, Talsi 85 km, Tukums 45 km, Valka 217 km Valmiera 167 km, Ventspils 166 km. Kraslaw: Ainażi 362 km, Balvi 167 km, Bauska 257 km, Cesis 251 km, Dyneburg 44 km, Dobele 330 km, Gulbene 176 km, Jelgava 302 km, Krustpils 126 km, Jurmala 296 km, Kuldiga 428 km, Lipawa 480 km, Livani 97 km, Łudzą 98 km, Madona 163 km, Ogre 229 km, Rzeżyca 87 km, Ryga 265 km, Rujiena 326 km, Sigulda 279 km, Talsi 388 km, Tukums 336 km, Valka 285 km, Valmiera 278 km, Ventspils 457 km. Kuldiga: Ainażi 304 km, Balvi 412 km, Bauska 182 km, Cesis 280 km, Dyneburg 392 km, Dobele 104 km, Gulbene 374 km, Jelgava 132 km, Krustpils 306 km, Jurmala 137 km, Krastaw 428 km, Lipawa 91 km, LIvani 333 km, Łudzą 432 km, Madona 335 km, Ogre 199 km, Rzeżyca 405 km, Ryga 155 km, Rujiena 343 km, Sigulda 244 km, Talsi 58 km, Tukums 96 km, Valka 349 km, Valmiera 299 km, Yentspils 58 km. Lipawa: Ainażi 356 km, Balvi 464 km, Bauska 228 km, Cesis 332 km, Dyneburg 444 km, Dobele 150 km, Gulbene 426 km, Jelgava 179 km, Krustpils 358 km, Jurmala 201 km, Krastaw 480 km, Kuldiga 91 km, LIvani 385 km, Łudzą 484 km, Madona 387 km, Ogre 251 km, Rzeżyca 457 km, Rlga 215 km, Rujiena 395 km, Sigulda 296 km, Talsi 145 km, Tukums 168 km, Valka 401 km, Valmiera 351 km, Ventspils 119 km. Rzeżyca: Ainażi 290 km, Balvi 78 km, Bauska 234 km, Cesis 183 km, Dynebyrg 93 km, Dobele 307 km, Gulbene 87 km, Jelgava 279 km, Krustpils 103 km, Jurmala 273 km, Krastaw 87 km, Kuldiga 405 km, Lipawa 457 km, LIvani 89 km, Łudzą 30 km, Madona 95 km, Ogre 206 km, Ryga 242 km, Rujiena 232 km, Sigulda 211 km, Talsi 365 km, Tukums 313 km, Valka 196 km, Valmiera 184 km, Ventspils 434 km. Ryga: Ainażi 111 km, Balvi 219 km, Bauska 67 km, Cesis 87 km, Dyneburg 229 km, Dobele 78 km, Gulbene 181 km, Jelgava 47 km, Krustpils 143 km, Jurmala 23 km, Krastaw 265 km, Kuldiga 155 km, Lipawa 215 km, LIvani 170 km, Łudzą 269 km, Madona 172 km, Ogre 36 km, Rzeżyca 242 km, Rujiena 150 km, Sigulda 51 km, Talsi 115 km, Tukums 63 km, Valka 156 km, Yalmiera 106 km, Ventspils 184 km. Sigulda: Ainażi 109 km, Balvi 171 km, Bauska 119 km, Cesis 39 km, Dyneburg 243 km, Dobele 146 km, Gulbene 133 km, Jelgava 118 km, Krustpils 157 km, Jurmala 112 km, Krastaw 279 km, Kuldiga 244 km, Lipawa 296 km, LTvani 184 km, Łudzą 238 km, Madona 115 km, Ogre 55 km, Rzeżyca 211 km, Ryga 51 km, Rujiena 107 km, Talsi 204 km, Tukums 152 km, Valka 113 km, Valmiera 63 km, Ventspils 273 km. Talsi: Ainażi 264 km, Balvi 372 km, Bauska 160 km, Cesis 240 km, Dyneburg 352 km, Dobele 98 km, Gulbene 334 km, Jelgava 106 km, Krustpils 266 km, Jurmala 85 km, Krastaw 388 km, Kuldiga 58 km, Lipawa 145 km, LIvani 293 km, Łudzą 392 km, Madona 295 km, Ogre 159 km, Rzeżyca 365 km, Ryga 115 km, Rujiena 303 km, Sigulda 204 km, Tukums 56 km, Valka 309 km, Valmiera 259 km, Ventspils 125 km. Tukums: Ainażi 212 km, Balvi 320 km, Bauska 106 km, Cesis 188 km, Daugavpils 300 km, Dobele 45 km, Gulbene 282 krn, Jelgava 54 km, Krustpils 214 km, Jurmala 45 km, Krastaw 336 km, Kuldiga 96 km, Lipawa 168 km, LIvani 241 km, Łudzą 340 km, Madona 243 km, Ogre 107 km, Rzeżyca 313 km, Ryga 63 km, Rujiena 251 km, Sigulda 152 km, Talsi 56 km, Valka 257 km, Valmiera 207 km, Ventspils 125 km. Valka: Ainażi 133 km, Balvi 147 km, Bauska 224 km, Cesis 81 km, Daugavpils 301 km, Dobele 251 km, Gulbene 109 km, Jelgava 223 km, krustpils 214 km, Jurmala 217 km, Krastaw 285 km, Kuldtga 349 km, Lipa-wa 401 km, LIvani 241 km, Łudzą 223 km, Madona 155 km, Ogre 176 km, Rzeżyca 196 km, Ryga 156 km, Rujiena 53 km, Sigulda 113 km, Talsi 309 km, Tukums 257 km, Valmiera 50 km, Ventspils 378 km. Valmiera: Ainażi 85 km, Balvi 135 km, Bauska 174 km, Cesis 31 km, Daugavpils 261 km, Dobele 201 km, Gulbene 97 km, Jelgava 173 km, Krustpils 174 km, Jurmala 167 km, Kraslava 278 km, Kuldiga 299 km, Lipawa 351 km, Livani201 km, Łudzą 211 km, Madona 115 km, Ogre 126 km, Rzeżyca 184 km, Ryga 106 km, Rujiena 44 km, Sigulda 63 km, Talsi 259 km, Tukums 207 km, Valka 50 km, Yentspils 328 km. Ventspils: Ainażi 333 km, Balvi 441 km, Bauska 237 km, Cesis 309 km, Daugavpils 421 km, Dobele 166 km, Gulbene 403 km, Jelgava 175 km, Krustpils 335 km, Jurmala 166 km, Krastaw 457 km, Kuldiga 58 km, Lipawa119 km, LIvani 362 km, Łudzą 431 km, Madona 364 km, Ogre 228 km, Rzeżyca 434 km, Ryga 184 km, Rujiena 372 km, Sigulda 273 km, Talsi 76 km, Tukums 125 km, Valka 378 km, Valmiera 328 km. 29 PIENIĄDZE INFORMACJE PODSTAWOWE Prom Każdy kto odwiedza Estonię, powinien zwiedzić jej wyspy, rozsiane u wybrzeży Bałtyku oraz w zatokach Fińskiej i Ryskiej. Estonia posiada ich łącznie ponad 1500, dwie największe to Sarema (Saaremaa) i Hiuma (Hiiumaa). Podstawowym środkiem transportu na wyspy są promy samochodowe, odpływające z kilku przystani w zachodniej części kraju. Za 30-mi-nutową przeprawę z Virtsu do Kuivastu płaci się 25 kr od osoby i 80-120 kr od samochodu, z Rohukiila koło Haapsalu do Heltermaa odpowiednio 25 kr i 85 kr. Warto pamiętać o istnieniu bezpośrednich połączeń między obu największymi wyspami w cenie 250 kr za dwie osoby i auto. Wszystkie relacji obsługuje państwowa firma AS Saaremaa Laevakom-panii, z którą można zabrać się także na Vormsi, oraz na prawie w ogóle nie odwiedzaną przez turystów wysepkę Kihnu, leżącą 45 min od wybrzeża, nieco poniżej Parnawy. Jeszcze bardziej odizolowana jest maleńka wysepka Ruhnu, na którą nie pływa prom. zaś jedyną możliwością dojazdu jest własny jacht albo samolot z Parnawy lub Kuresaare. PODRÓŻOWANIE PO OBWO-DZIE KALININGRADZKIM W komunikacji publicznej liczą się przede wszystkim autobusy, którymi można dostać się do każdej większej miejscowości. Do nadmorskich kurortów na Półwyspie Sambij-skim dobrze wybrać się romantyczną kolejką podmiejską, powolną, aczkolwiek punktualną, a do tego tanią. Pociągami można dostać się także do Czerniachowska i Sowietska, przygranicznego Bagrationowska i Mamo-nowa. Podróżując własnym samochodem, trzeba się liczyć z kiepskim oznaczeniem dróg. czasami nawet jego brakiem. Zagrożenie mogą stanowić stare, postradzieckie ciężarówki, zwłaszcza ziły i wywrotki, które lepiej mijać w miarę możliwości najszerszym łukiem. Poruszanie się samochodem po Ka-liningradzie jest na dłuższą metę męczące. Wpływa na to krytyczny stan nawierzchni. przede wszystkim doły i wyrwy sięgające niekiedy pół metra. Kierowcy rosyjscy, całkiem jak na południu Europy, przeważnie nie przestrzegają znaków drogowych, nawet tych naprawdę istotnych, szczególnie groźne (i niestety częste) jest łamanie pierwszeństwa przejazdu. Sygnalizacja elektryczna jest przeważnie trudno dostrzegalna: światła wiszą za wysoko, a padający z nich odblask bywa mało widoczny. Kolejnym poważnym utrudnieniem są piesi, którzy, kompletnie nie zwracając uwagi na przepisy drogowe, dowolnie wkraczają na jezdnie. Kontrole policyjne są dość częstym zjawiskiem - drogówka ma w zwyczaju zatrzymywać w najmniej dla obcokrajowca spodziewanych miejscach, jak na przykład mosty i wiadukty. Przy głównym wjeździe do Kali-ningradu powstał nawet specjalny posterunek policyjny (ync), na pierwszy rzut oka przypominający wjazdy na autostrady w krajach zachodnich. Stoją przy nim uzbrojeni milicjanci i inni mundurowi, którzy wyrywkowo sprawdzają zarówno olbrzymie tiry, jak i samocho- dy osobowe. W przypadku kontroli obcokrajowcy zobligowani są do okazania wszystkich dokumentów jakie posiadają. Dodatkową ciekawostką jest fakt, że na drogowskazach przy głównej szosie obwodu A229 nie widnieje nazwa przejścia granicznego z Litwą w miejscowości Czernyszewskoje, ani też Mariampol. dokąd szosa faktycznie prowadzi, czy ewentualnie Kowno lub Wilno, lecz Moskwa. Maksymalna prędkość w miastach to 60 km/h, poza terenem zabudowanym 70 km/h. mandaty za jej przekroczenie od 40 Rb. Benzyna 95 oktanowa kosztuje 6.50 Rb, olej napędowy 5 Rb. PIENIĄDZE___________ Litwa_________________ Środkiem płatniczym obowiązującym na Litwie jest lit (litas. Im. Utai). Powrót do tradycyjnej, przedwojennej nazwy narodowej waluty i wprowadzenie do obiegu pieniędzy nastąpiło 25 VI 1993 r. Krajowy skrót lita to po pro- Odległości między ważniejszymi miastami w Estonii Haapsalu: Jógeva 222 km, Jóhvi 266 km, Kardla 36 km, Kohtla-Jarve 255 km, Kuressaare 157 km, Nar-va 311 km, Otepaa 269 km, Parnawa (Parnu) 109 km, Pólva 312 km, Rakvere 196 km, Tallin 99 km, Tartu 265 km, Valga 249 km, Viljandi 187 km, V6ru 303 km. Jógeva: Haapsalu 222 km, Jóhvi 110 km, Kardla 258 km, Kohtla-Jarve 122 km, Kuressaare 299 km, Narva 159 km, Otepaa 95 km, Parnawa 156 km, Pólva 101 km, Rakvere 76 km, Tallin 156 km, Tartu 53 km, Valga 142 km, Wljandi 79 km, Vóru 124 km. Jóhvi: Haapsalu 266 km, Jógeva 110 km, Kardla 301 km, Kohtla-Jarve 12 km, Kuressaare 385 km, Nar-va 50 km, Otepaa 173 km, Parnawa 253 km, Pólva 178 km, Rakvere 69 km, Tallin 165 km, Tartu 131 km, Valga 219 km, Viljandi 198 km, Voru 201 km. Kardla: Haapsalu 36 km, Jógeva 258 km, Jóhvi 301 km, Kohtla-Jarve 290 km, Kuressaare 192 km, Nar-va 349 km, Otepaa 305 km, Parnawa 146 km, Pólva 349 km, Rakvere 235 km, Tallin 134 km, Tartu 305 km, Valga 281 km, Viljandi 229 km, Vóru 334 km. Kohtla-Jarve: Haapsalu 255 km, Jógeva 122 km, J5hvi 12 km, Kardla 290 km, Kuressaare 374 km, Narva 60 km, Otepaa 185 krn, Parnawa 242 km, Polva 198 km, Rakvere 58 km, Tallin 156 km, Tartu 143 km, Valga 229 km, Viljandi 198 km, Vóru 214 km. Kuressaare: Haapsalu 157 km, Jógeva 299 km, JShvi 385 km, Kardla 192 km, Kohtla-Jarve 374 km, Narva 433 km, Otepaa 316 km, Parnawa 163 km, Pólva 359 km, Rakvere 316 km, Tallin 217 km, Tartu 331 km, Vaiga 301 km, Wljandi 253 km, Vóru 355 km. Nan/a: Haapsalu 311 km, J6geva 159 km, Jóhvi 50 km, Kardla 349 km, Kohtla-Jarve 60 km, Kuressaare 433 km, Otepaa 221 km, Parnawa 296 km, Pólva 235 km, Rakvere 118 km, Tallin 212 km, Tartu 182 km, Valga 268 km, Viljandi 233 km, Vóru 251 km. Otepaa: Haapsalu 269 km, Jógeva 95 km, Jóhvi 173 km, Kardla 305 km, Kohtla-Jarve 185 km, Kuressaare 316 km, Narva 221 km, Parnawa 159 km, Pólva 43 km, Rakvere 167 km, Tallin 212 km, Tartu 42 km, Valga 49 km, Viljandi 81 km, Vóru 48 km. Parnawa: Haapsalu 109 km, Jógeva 159 km, Jóhvi 253 km, Kardla 146 km, Kohtla-Jarve 242 km, Kuressaare 163 km, Narva 296 km, Otepaa 159 km, P6lva 201 km, Rakvere 183 km, Tallin 129 km, Tartu 183 km, Valga 144 km, Viljandi 98 km, V6ru 198 km. Pólva: Haapsalu 312 km, Jógeva 101 km, Jóhvi 178 km, Kardla 349 km, Kohtla-Jarve 198 km, Kuressaare 359 km, Narva 235 km, Otepaa 43 km, Parnawa 201 km, Rakvere 173 km, Tallin 233 km, Tartu 48 km, Valga 86 km, Viljandi 124 km, V6ru 25 km. Rakyere: Haapsalu 196 km, Jógeva 76 km, J6hvi 69 km, Kardla 235 km, Kohtla-Jarve 58 km, Kuressaare 316 km, Narva 118 km, Otepaa 167 km, Parnawa 183 km, Pólva 173 km, Tallin 98 km, Tartu 126 km, Valga 214 km, Viljandi 142 km, V6ru 196 km. Tallin: Haapsalu 99 km, Jógeva 156 km, Jóhvi 165 km, Kardla 134 km, Kohtla-Jarve 156 km, Kuressaare 217 km, Narva 212 km, Otepaa 212 km, Parnawa 129 km, Pólva 233 km, Rakvere 98 km, Tartu 185 km, Valga 252 km, Viljandi 159 km, Vóru 256 km. Tartu: Haapsalu 265 km, Jógeva 53 km, Jótwi 131 km, Kardla 305 km, Kohtla-Jarve 143 km, Kuressaare 331 km, Narva 182 km, Otepaa 42 km, Parnawa 104 km, Pólva 48 km, Rakvere 126 km, Tallin 185 km, Valga 89 km, Viljandi 80 km, Vóru 69 km. Valga: Haapsalu 249 km, Jógeva 142 km, Jóhvi 219 km, Kardla 281 km, Kohtla-Jarve 229 km, Kuressaare 301 km, Narva 268 km, Otepaa 49 km, Parnawa 144 km, Pólva 86 km, Rakvere 214 km, Tallin 252 km, Tartu 89 km, Viljandi 77 km, Vóru 69 km. Viljandi: Haapsalu 187 km, J5geva 79 km, Jóhvi 198 km, Kardla 229 km, Kohtla-Jarve 198 km, Kuressaare 253 km, Narva 233 km, Otepaa 81 km, Parnawa 98 km, Pólva 124 km, Rakvere 142 km, Tallin 159 km, Tartu 80 km, Valga 77 km, V6ru 129 km. Vóru: Haapsalu 303 km, Jggeva 124 km, Jóhvi 201 km, Kardla 344 km, Kohtla-Jarve 214 km, Kuressaare 355 km, Narva 251 km, Otepaa 48 km, Parnawa 198 km, Pólva 25 km, Rakvere 196 km, Tallin 256 km, Tartu 69 km, Valga 69 km, Viljandi 129 km. 30 INFORMACJE PODSTAWOWE 131 NOCLEGI stu Lt; bankowy, stosowany przy przelewach i obiegu międzynarodowym - LTL. Lit dzieli się na 100 centów (centas, Im. centa/). Obecnie są banknoty wartości 1. 2, 5. 10, 20, 50. 100 i 200 litów, poza tym monety 1, 2, 5, 10, 20 i 50 centów. W obiegu znajdują się stare i nowe banknoty, monety najniższych nominałów mają być wycofane do końca roku. Kurs jest stabilny i wynosi nieco powyżej 4 Lt za 1 $. Oznacza to, że 1 lit równa się w przybliżeniu 1 zł. mniej więcej po tyle też oferowany jest w kantorach północnej Polski. Część litewskich banków i kantorów (va//utos keitykla) obraca złotówkami. Różnice kursów i prowizji między punktami wymiany są bardzo znikome, dla przeciętnego turysty w ogóle niedostrzegalne. Szanujące się hotele i restauracje przyjmują karty kredytowe typu Visa, MasterCard i EuroCard, rzadziej American Express. Niezbyt popularne czeki podróżne wymieniane są przez większe banki. Łotwa Narodowa waluta - łat (/ats. Im. lati). dzielony na 100 santimów wprowadzona zastała w miejsce łotewskich rubli w kwietniu 1993 r. Stosowane skróty to Ls i symbol bankowy LVL. W obiegu znajdują się monety 1, 2, 5, 10, 20, 50 santimów (sant/ms, Im. santimi) oraz 1 i 2 łatów. Funkcjonują banknoty o nominałach 5, 10. 20, 50, 100 i 500 łatów. Od chwili wprowadzenia łat ma wręcz niewiarygodnie wysoki kurs, wynoszący w przybliżeniu 0,60 $. Warto jednak wiedzieć, zeza nieco niższą stawkę można nabyć łaty w kantorach na północy Polski (6,5-6.7 zł); na Litwie skupowane i sprzedawane są po ok. 6,30-6,80 Lt. Pieniądze wymienia się w bankach oraz bardzo licznych kantorach (i/a/Otas mama). Część z nich skupuje złotówki po kursie 1,46-1,55 Ls za 10 zł. Większe hotele i restauracje przyjmują karty Visa, EuroCard i MasterCards. Czeki podróżne można wymieniać w prawie każdym banku. Estonia Estoński pieniądz to korona (kronne). Wprowadzona została 20 czerwca 1992 r. jako pierwsza waluta narodowa w krajach bałtyckich po odzyskaniu niepodległości. Stosowanym na co dzień skrótem jest kr. zaś symbolem bankowym EEK. Kurs korony, oparty o markę niemiecką, utrzymuje się od lat na prawie niezmiennym poziomie. Za 10 DM można dostać ok. 75-80 kr. co oznacza że 1 kr to tyle, co 25 gr (za tyle też sprzedawane są w niektórych suwalskich kantorach). Estońskie pieniądze można kupić także na Litwie za 0.20-0,28 Lt oraz na Łotwie po 3,76-4,08 Ls za 100 kr. Korony są ładnie wykonane, mają starannie dobraną paletę barw, poza wybitnymi postaciami obrazują typowe estońskie pejzaże lub przyrodę. Najwyższy banknot -500 kr, w kolorze liliowożółtym - przedstawia elementy krajowej fauny; błękitne 100 kr -strome, klifowe wybrzeże; zielone 25 kr-zagrodę chłopską; czerwone 10 kr - potężny dąb; jasnobrązowe 5 kr - twierdze w Narwie i Iwangorodzie. W obiegu są nadto banknoty oraz monety 1 i 2 kr. Senti, na które dzieli się korona mają nominały 5, 10, 20 i 50. Małych, prywatnych kantorów jest niewiele. Gotówkę wymienia się przede wszystkim w bankach, które obracają 18 najmoc-. niejszymi walutami świata. W odróżnieniu od łotewskich kantorów, w Estonii nie skupuje się złotówek, przyjmowane są za to lity 1 łaty. co jest niewątpliwym ułatwieniem dla zwiedzających jednocześnie wszystkie trzy kraje nadbałtyckie. Powszechnie akceptowane są karty kredytowe, przede wszystkim Vi-sa. MasterCard i EuroCard. rzadziej American Express i Globus. Czeki podróżne wymienia większość banków. Wybierając się poza stolicę, lepiej zaopatrzyć się większą partię gotówki. W mniejszych miejscowościach, jak również przy trasie, punkty wymiany prawie w ogóle nie istnieją. Nie ma też praktycznie możliwości zapłacenia inną walutą. Obwód kaliningradzki_______ Rosyjskie ruble (Rb, RUR) przeszły niedawno denominację, polegającą na skreśleniu ostatnich trzech zer. W obiegu są monety wartości 1, 2 i 5 Rb oraz banknoty 10, 50, 100 i 500 Rb. Rubel dzieli się na 100 kopiejek, które występują po 5. 10. 20 i 50. Przeciętny kurs w sto- sunku do dolara wynosi 28-30 Rb, wobec marki 12-14 Rb. Kantorowy kurs rubla w Polsce to 10-20 gr. Walutę najlepiej sprzedawać w dużych bankach. Karty kredytowe nie są zbyt rozpowszechnione, gotówkę można z nich pobrać jedynie w placówkach Irwest-bank. W miarę możliwości należy wymieniać niewielkie sumy. poza tym warto mieć przy sobie banknoty jednodolarowe, którymi można regulować płatności, m.in. w handlu ulicznym i taksówkach. Poruszanie się po obwodzie ułatwia nawet najmniejsza znajomość języka rosyjskiego. Po rozpadzie imperium Rosjanie stali się bardzo czuli na punkcie swej godności narodowej, dlatego też mówiąc po rosyjsku, można zjednać sobie ich sympatię, co niekiedy przynosi całkiem wymierne korzyści. Zwiedzając okręg kaliningradzki, warto wiedzieć, że przeciętny zarobek wynosi tu 30 $, większość mieszkańców żyje więc w biedzie, na granicy minimum socjalnego, niemała część poniżej niego. NOCLEGI__________ Litwa__________' Baza noclegowa na Litwie jest dobrze rozwinięta. Nawet w małych i nie odgrywających większej roli w turystyce miastach można być pewnym dachu nad głową. Na pierwszy rzut oka litewskie hotele (vieśbu(iai. Im. weśbut/s), zwłaszcza w Wilnie, mogą wydać się drogie. Wziąwszy jednak pod uwagę wysoki poziom oferowanych usług, komfort pokoi, dodatkowe wygody, trzeba przyznać, że ceny są w gruncie rzeczy dość przystępne. Równie wygodne bywają hotele rodzinne z kilkoma lub kilkunastoma pokojami (coś na kształt pensjonatów B&B), spotykane głównie w stolicy, ale także w Kownie i Kłajpedzie. Kwatery prywatne (70-100 Lt) można wynająć przez punkty informacji turystycznej albo za pośrednictwem biura Litinterp. Jednak o wiele mniej zapłaci się. korzystając z nich bez pośredników i załatwiając wszystko na własną rękę. Kwatery prywatne szczególnie łatwo dostępne są w nadmorskiej Połądze. gdzie mieszkańcy oferują turystom swe usługi już na dworcu autobusowym czy stojąc z tabliczkami przy wjeździe do kurortu. Letnisko służy tym samym wielu rodakom za świetny punkt wypadowy na zachodnią Litwę i Żmudź. Warto także skorzystać z gospodarstw agroturystycznych, popularnych we wszystkich regionach Litwy. Obiekty tego typu zlokalizowane są zwykle w ciekawej okolicy i często mieszczą się w starych zagrodach chłopskich, drewnianych chałupach sprzed wieku, w nieczynnym młynie lub jakimś innym niecodziennym miejscu, jak na przykład barka wodna. Ponad 100 najlepszych gospodarstw zrzesza "Lietuvos Respublikos Żemes ukio rumai" z siedzibą w Kownie, przy Done-laićio gatve 2 (s27/206274, fax 27/200423) i przedstawicielstwami w 20 miastach całego kraju. Kempingi (fcemp/ngas. Im. kempingai) są nieliczne, można spać na nich zarówno pod namiotem, jak i w drewnianych domkach, średnio za 60 Lt. Poza obszarami chronionymi dozwolone jest biwakowanie na dziko, wśród Litwinów dosyć powszechne. Dyrekcje parków narodowych wyznaczają specjalne pola biwakowe, na których namiot rozbija się za darmo lub za niewielką opłatą. Uzupełnieniem bazy noclegowej pozostają przydrożne motele oraz rzadkie schroniska młodzieżowe. Różnego rodzaju ośrodki wypoczynkowe (poi/sio namaf) nastawiają się głównie na zorganizowane grupy. Wczasy w nich organizują biura podróży, choć w miarę wolnych miejsc udostępnia się je także indywidualnym turystom. Łotwa_____________. Na Łotwie, w odróżnieniu od pozostałych państw bałtyckich, nie ma żadnego kłopotu z tanim zakwaterowaniem. W każdym mieście, mogącym z powodzeniem służyć za bazę wypadową w okolice, znajduje się przynajmniej jeden tani, lecz całkiem przyzwoity hotel (wesnfca). przez cały rok świecący zwykle pustkami. Hotele łotewskie praktycznie nie są objęte systemem gwiazdek, co wciąż powoduje znaczne różnice cen między nimi. Pokój z telewizorem i telefonem w centrum miasta, z restauracją, barem, strzeżonym całą dobę i zamykanym na noc parkingiem można znaleźć już za 3,50 Ls od osoby. Tyle samo może również 33 GASTRONOMIA INFORMACJE PODSTAWOWE kosztować nocleg w nieciekawym, postrobotni-czym motelu. W głębi kraju, zwłaszcza nad licznymi jeziorami polodowcowymi, niezłym rozwiązaniem są kempingi (kempingi) i pola namiotowe (telsu wetas) z drewnianymi domkami, za ok. 1,50-2 Ls od łóżka. Rozbicie namiotu kosztuje zwykle 1 Ls. tyle samo wynosi stawka za samochód, przeważnie nie pobiera się oddzielnych opłat za pasażera. Schroniska młodzieżowe w zasadzie nie istnieją, zwolennicy tego typu noclegów mogą latem korzystać z akademików, przeróżnych internatów i burs. Do chętnie odwiedzanych należą ośrodki wypoczynkowe (atputas tóze), najczęściej dysponujące zapleczem hotelowym, domkami kempingowymi, polem biwakowym, nie mówiąc już o infrastrukturze rekreacyjnej. Znacznie mniejszą popularnością niż na Litwie cieszą się kwatery prywatne. Wynajmowane są wyłącznie przez biura podróży i bardziej przypominają prywatne pensjonaty (viesu nams, wesu maja) niż zwykłe pokoje gościnne. Przy pobytach minimum tygodniowych można wynająć w tych samych punktach mieszkanie, najczęściej z dwoma pokojami i kuchnią. Ceny za łóżko w gospodarstwach agroturystycznych zaczynają się już od 2,50-3 Ls. Estonia Niewątpliwie ujemną stroną estońskiej infrastruktury turystycznej są wysokie ceny noclegów. Wystarczy wspomnieć, że za miejsce w zwyczajnym schronisku młodzieżowym trzeba zapłacić 100-150 kr. Hotele osiągnęły ceny co najmniej skandynawskie, dwuosobowy pokój kosztuje przeważnie od 500-1000 kr w górę, przystępniejsze ceny oferują liczne w miejscowościach wypoczynkowych pensjonaty. Jedynym rozsądnym wyjściem dla oszczędnych turystów są drewniane bungalowy, do wynajęcia na kilkunastu kempingach (kamping) i polach namiotowych (telkimine, telkirnisplats), głównie w nadmorskiej części kraju. Za dwie osoby płaci się średnio 200 kr, choć niekiedy można znaleźć kwaterę za 130-150 kr. Na Saremie i Hiumie opłata wzrasta czasami do 300 kr, lecz trzeba pamiętać, że kempingi na wyspach są najczęściej lepiej wyposażone niż w części lądowej - w ich obrębie prawie zawsze znajduje się zaplecze gastronomiczne i rozrywkowe, sauna, wypożyczalnia sprzętu pływającego oraz boiska do gier zespołowych. W całym kraju wolno biwakować na dziko, co z braku innych możliwości w niektórych rejonach (np. nad jeziorem Pejpus) praktykowane jest także przez turystów zachodnich. Punkty informacji turystycznej i biura podróży rezerwują miejsca na kwaterach prywatnych i agroturystycznych. Obwód kaliningradzki_______ Gdy w 1991 r. Kaliningrad i reszta obwodu otworzyły swe podwoje dla turystów zagranicznych, na dobrą sprawę nie istniały tu hotele, lecz noclegownie. W przeciągu paru lat, głównie pod wpływem potoku turystów z Niemiec i zachodnich biznesmenów, uruchomiono kilka porządnych obiektów, inne zostały wyremontowane lub dostosowane do norm światowych. Podobnie jak w całej Rosji, oficjalnie istnieją dwa taryfikatory noclegowe: wyższa stawka obowiązuje turystów zagranicznych, niższa miejscowych i obywateli pozostałych krajów WNR Coraz więcej hoteli jednak odchodzi od tego systemu, stosując w praktyce takie same ceny dla wszystkich. Stawki podawane są często w markach niemieckich, płaci się rublami po średnim kursie dnia. GASTRONOMIA_______ Litwa Żywność kosztuje mniej więcej tyle co w Polsce, by trochę zaoszczędzić, można robić zakupy na targowiskach. Świetnie zaopatrzone supermarkety ogólnokrajowej sieci IKI czekają na klientów w Wilnie i Crzegorzewie (Crigiśkes). Kownie i Janowie (Jonava). Kłajpedzie, Poniewieżu, Uciana (Utena). Stosunkowo niedrogo wychodzi stołowanie się w restauracjach, posiłki ciepłe podają także w barach, kawiarniach (kavine) i niektórych piwiarniach (a/ude). W lokalach niższej kategorii kotlet schabowy (karbonadas). kotlet kijowski (kijevo kotletas) lub pieczeń mięsna (tepsnys) kosztuje w granicach 5-10 Lt. Przeważnie jeszcze tańsze są kołduny (koldunai) podawane z barszczem lub rosołem czy serwowane na różne sposoby placki (blynai). Za grosze można skosztować bardzo smacznych kartaczy (cepel/nai) z mięsnym nadzieniem i zwykle w sosie śmietanowym, podobnych trochę do naszych pyz. W części sklepów spożywczych dostępne są słynne litewskie miody (lietuvSkas midus). Niektóre sprzedawane w beczułkach, karafkach, ozdobnych butelkach mogą służyć jednocześnie za pamiątkę z Litwy. Wśród wódek prym wiodą wyroby przedsiębiorstwa Vilniaus degtine. w tym gediminas i bajorii od ok. 30-40 Lt za litr. wśród win produkty Anykśćią vynas. Z krajowych piw (a/us) godne zapamiętania jest Baltijos (4,7-6,2%), Kalnapilis (4,3-7,3%), Utenos (4,8%) i mocne Birżiecią (8.2%). Specyficzny smak mają szawelskie Cubernija oraz sprowadzane z Estonii 7 Vie-nuoliai (7 mnichów). Łotwa Jeśli ktoś nie ma zamiaru jadać w tanich fast foodach, zlokalizowanych najczęściej na targowiskach (tirgus) lub w ich okolicy, może korzystać z wciąż istniejących jadłodajni i stołówek (edn/ca). Drugie danie z kotletem schabowym (fcarfaonade). ziemniakami i zestawem surówek, kosztuje niecałego łata. Kuchnia łotewska, oparta w głównej mierze na potrawach mięsnych, może smakować Polakowi - charakterystyczne dla niej są gęste sosy na śmietanie i maśle. Do każdego dania podaje się biały lub ciemny chleb, niekiedy z dodatkiem kminku. Koniecznie należy skosztować pysznych łotewskich wypieków - bułeczek z serem, marmoladą lub makiem, rozmaitych rogalików, lukrowanych pączków i ciastek. Słodkości serwowane są w kawiarniach (fca-fe/nfca), przede wszystkim zaś w bardzo licznych cukierenkach (konditorija), jednakowo zdaje się dobrze zaopatrzonych od Kurlandii po Łatgalię. Obowiązkowo trzeba spróbować miejscowego piwa (od 0,20-0,25 Ls). z wolna odzyskującego niegdysiejszą renomę. Na rynku króluje Aldaris, ale spotyka się także produkty mniejszych browarów, jak Piebalgas. Te-rvetes czy Użavas; rozlewnia w Rydze produkuje m.in. Krievu alus (5,0%), czyli piwo rosyjskie. Wśród napojów orzeźwiających uznaniem cieszy się kwas chlebowy, szczególnie rfgas (cvass sprzedawany w każdym sklepie po 0.70 Ls za dwulitrową butelkę. Podobnie jak w pozostałych krajach bałtyckich, obiady je się w barach i kawiarniach. Estonia________________ W odróżnieniu od noclegów niedrogie jest wyżywienie. Produkty spożywcze kosztują mniej więcej tyle co w Polsce, np. bochenek chleba 6 kr. 10 jajek 15 kr. kilogram ziemnia-ków9,50kr, litr wódki 140 kr, paczka Marlbo-ro 20 kr, Big Mac 25 kr. Za obiad w eleganckim lokalu trzeba zapłacić ok. 50-100 kr. w zwykłej restauracji, barze (baar) czy kawiarni (kohvik) już tylko 25 kr. Estońskiego hamburgera po 10 kr, sprzedawanego w nielicznych fast foodach nie warto próbować, choć czasem, z braku innych możliwości, bywa nieodzowny. W tanie wiktuały najlepiej zaopatrywać się na bazarach (turg) lub w supermarkecie (kaubamaja). Wśród piw (ó/u) najpopularniejsze jest Saku, mniejsze znaczenie mają browary z Tartu i Kuressaare. Z innych Numery kierunkowe Numer kierunkowy z Polski na Litwę nOO/370 Numer kierunkowy z Litwy do Polski B810/48 Numery kierunkowe Numer kierunkowy z Polski na Łotwę aOO/371 Numer kierunkowy z Łotwy do Polski "00/48 INFORMACJE PODSTAWOWE napojów alkoholowych doskonałe są owocowe giny oraz stołeczny likier Vana Tallinn. BEZPIECZEŃSTWO______ Wszytskie trzy państwa bałtyckie (szczególnie Litwa i Estonia) są niemal całkowicie bezpieczne dla turystów - w czasach ZSRR były to jedne ze spokojniejszych rejonów świata, l dziś, choć wskaźnik przestępczości od tego czasu wzrósł dość poważnie, wystarczy przestrzegać podstawowych, uniwersalnych reguł ostrożności, by czuć się pewnie. Jak wszędzie, nie należy afiszować się z posiadaniem grubszej gotówki ani zbytnio wyróżniać z tłumu. Poważniejsze kradzieże i napady rabunkowe zdarzają się zresztą dość rzadko i jedynie w większych miastach. Lepiej jednak nie spacerować nocą. unikać wieczorami okolic dworców kolejowych i autobusowych - miejsc chętnie odwiedzanych pod każdą szerokością geograficzną przez półświatek. Samochód, zwłaszcza renomowanej marki zachodniej, należy zawsze zostawiać na strzeżonym parkingu. Na Łotwie w większym stopniu niż w innych krajach nadbałtyckich istnieje zagrożenie przestępczością. Zdarzały się przypadki pobicia, grabieży lub dolewania do napojów środków odurzających, powodujących utratę pamięci i przytomności. Podróżując po Łotwie, należy więc zachować szczególne środki ostrożności, unikać przypadkowych znajomości oraz podróżowania samochodem nocą. Przed podjęciem decyzji o noclegu najlepiej też sprawdzić cennik usług hotelowych. W Kaliningradzie jest raczej bezpiecznie. W każdym razie miasto nie wydaje się bardziej niebezpieczne od innych metropolii na wchodzie Europy. Jak wszędzie, nie należy afiszować się z posiadaniem większej gotówki ani zbytnio wyróżniać z tłumu. Nie należy dokonywać zakupu alkoholu w kioskach i przydrożnych stra- ganach z uwagi na niebezpieczeństwo zatrucia ze skutkami śmiertelnymi włącznie. Zaleca się unikanie podczas podróży postoju w miejscach przygodnych, poza parkingami i oznaczonymi miejscami postojowymi. Należy bezwzględnie wystrzegać się wymiany pieniędzy poza oficjalnymi kantorami i bankami. POCZTA l TELEKOMUNIKACJA Litwa__________________ Urzędy pocztowe w większych miejscowościach oferują wszelkie usługi telegraficzne, teleksowe i faksowe. Znaczek na widokówkę do Polski kosztuje 0,65 Lt i l Lt pocztą lotniczą; na list do 20 g- 1 Lt, lotniczy 1,35 Lt. Litwa jest w trakcje przebudowy systemu telekomunikacyjnego, dlatego w tym samym mieście mogą zdarzyć się numery 5-. 6- i 7-cyfrowe. Są dwa rodzaje automatów telefonicznych: ciemnoniebieskie aparaty starszego typu, takie same jak w Polsce, powoli wychodzą z użycia; nowe spotyka się coraz częściej w dużych miastach i nad morzem. Karty telefoniczne kosztują odpowiednio: 50 impulsów - 8.74 Lt. 75 impulsów - 12,96 Lt, 100 impulsów -16.50 Lt. 200 impulsów - 30.66 Lt. Stawka za minutę rozmowy z Polską wynosi 3.57 Lt, między 22.00 a 6.00 uzyskuje się 30% zniżki. Centrala międzymiastowa ma numer s8. zaś międzynarodowa n810. Dzwoniąc do Polski, wykręca się zatem 8, po sygnale ciągłym 10, potem numer kierunkowy Polski, czyli 48, po czym kierunkowy miasta i abonenta. Chcąc korzystać na Litwie z telefonu komórkowego, trzeba przed wyjazdem wykupić roaming międzynarodowy (bliższe dane pod numerem B0800/602900 lub w Internecie. www. eragsm.com.pl). W ramach systemów Bite GSM, Comliet. Omnitel i Nelte realizowane są połączenia z operatora świata, w tym z Polską. Łotwa ___________________ Urzędy pocztowe znajdują się we wszystkich większych miejscowościach. Główne placówki w dużych miastach pracują także w soboty. w Rydze jest poczta całodobowa. Znaczek na widokówkę do Polski kosztuje 0.20 Ls, na list 0,30 Ls. Wysłanie telegramu przez telefon 0,47 Ls za minutę plus 0.08-0,24 Ls od słowa. Podobnie jak na Litwie, łotewski system telefoniczny jest w fazie modernizacji. Mimo to z każdej ulicznej budki bez problemu uzyskuje się połączenia międzymiastowe i międzynarodowe. Karty magnetyczne wartości 2. 3. 5, lub 10 łatów sprzedawane są w kioskach z prasą. Poza Rygą spotyka się automaty na żetony (setom), sprzedawane na każdej poczcie. Za minutę lokalnej rozmowy płaci się 0,023 Ls (od 20.00 do 7.00 oraz w sb. i no1. 0,01 6 Ls), poza strefę miejską 0.071 Ls (0.050 Ls), do krajów nadbałtyckich 0,23 Ls (0,17 Ls). za granicę 0.41-0.59 Ls (0.29-0,41 Ls). na komórkę 0,22 Ls (0,15 Ls). By połączyć się z Polską wykręca się numer centrali międzynarodowej 00, następnie 48, kierunkowy miejscowości i numer abonenta. Korzystanie z telefonu komórkowego wymaga wykupienia w Polsce roamingu międzynarodowego (bliższe dane pod numerem s0800/602900 lub w Internecie, www.eragsm.com.pl). Estonia Urzędy pocztowe (post/contor) znajdują się w prawie każdej miejscowości, czasami nawet w małych wioskach, gdzie służą jednocześnie za placówki telekomunikacyjne. Z reguły świadczą takie usługi jak poste restante, wysyłanie telegramów, nadawanie i odbiór fak- POROZUMIEWANIE SIĘ 'lilii' vf i;:: •''.!;'' •'•' ,_ sów. Znaczek na widokówkę do Polski kosztuje 4.50 kr i 5,20 kr pocztą lotniczą, na list odpowiednio 4.80 kr i 5,50 kr; korespondencja zwykła do kraju idzie przeważnie 3-4 dni. Podobnie jak na Litwie i Łotwie nie ma żadnych trudności z połączeniami telefonicznymi. Spotykane na każdym kroku, szczególnie w dużych miastach i ośrodkach turystycznych nowoczesne automaty działają wyłącznie na karty. Można je nabywać w kioskach z prasą, w sklepach lub na pocztach po 30 kr, 50 kr lub 100 kr. Centrala międzymiastowa ma numer 8, zagraniczna zaś dodatkowo dwa zera. By połączyć się z Polską, wykręca się zatem 8, po sygnale ciągłym 00, potem 48, kierunkowy miasta i numer abonenta. Warto wiedzieć, że rozmowa zamawiana w urzędzie pocztowym bądź telekomunikacyjnych jest ok. jedną trzecią tańsza niż z budki. By korzystać z telefonu komórkowego, należy wykupić w kraju roaming międzynarodowy. Rozmowy realizowane są w ramach sieci Eesti Mobiiltelefon (EMT), Radiolinja i Q GSM. POROZUMIEWANIE SIĘ Litwa_____________________ We wszystkich krajach bałtyckich, a więc także na Litwie, można bez większych problemów dogadać się po rosyjsku. Mimo że na Litwie nie ma aż tak wielu Rosjan jak na Łotwie czy w Estonii, lepszą lub gorszą znajomością rosyjskiego pochwalić się może praktycznie każdy Litwin. W Wilnie, na Wileńszczyźnie oraz w całym należącym przed wojną do Polski rozległym pasie od Druskienik aż po Dyneburg bardzo powszechna jest znajomość języka polskiego. Należy jednak pamiętać, że na tym terenie (a zwłaszcza w stolicy) mieszka wielu Litwinów, którzy mogą poczuć się urażeni, gdy zacznie się do nich mówić po polsku. Zachowanie ta- Numery kierunkowe Numer kierunkowy z Polski do Estonii nOO/372 Numer kierunkowy z Estonii do Polski "8/00/48 Czas lokalny Na Łotwie i w Estonii obowiązuje wciąż czas wschodnioeuropejski - godzina do przodu względem naszego. Jedynie Litwa w ramach procesów dostosowawczych do Unii Europejskiej, w kwietniu 1998 r. wprowadziła czas środkowoeuropejski, czyli ten sam co Polsce. Jeśli w Warszawie jest 12.00, ta sama godzina obowiązuje w Wilnie, w Rydze i Tallinie jest 13.00, a w Moskwie 14.00. INFORMACJE PODSTAWOWE 36 kie może być odebrane jako sugestia, że każdy Litwin musi znać polski. Jeśli chcemy się zwrócić do kogoś w naszym ojczystym języku, lepiej zawsze zapytać, czy dana osoba go zna. Wtedy na pewno nie spotkamy się z niechętną reakcją. W każdym razie z pewnością warto przed wyjazdem poznać trochę zwrotów litewskich, pomocne mogą okazać się najzwyklejsze rozmówki. Litewski, choć trudny, brzmi miło dla ucha, jego nauka, nawet bardzo pobieżna, daje naprawdę sporo satysfakcji. Nie wszyscy wiedzą, że jest to najbardziej archaiczny z żywych języków indo-euopejskich i na równi z sanskrytem, łaciną czy greką wykorzystywany jest od lat w lingwistyce historycznej. Litwini są niebywale dumni ze swej mowy. Cudzoziemiec mówiący lub choćby usiłujący mówić po litewsku może liczyć na wyjątkowo ciepłe przyjęcie. Łotwa_________________ Polak odwiedzający Łotwę nie powinien mieć jakichkolwiek problemów z porozumiewaniem się. Nieprawdą są różne nagłaśniane czasami w naszych mass mediach sensacje o niechęci do cudzoziemców mówiących po rosyjsku albo o preferencjach dla angielszczyzny. Na ulicach Rygi i innych dużych miast rosyjski słyszy się nierzadko, nawet częściej niż łotewski - prawie każdy mieszkaniec Łotwy włada nim swobodnie, na dyskotekach młodzież tańczy w rytm wpadających w ucho dźwięcznych rosyjskich przebojów, dwujęzyczne są reklamy radiowe i telewizyjne. Sytuację taką wymusza obecność nad Dżwiną blisko miliona Rosjan oraz silnie zniszczonych Białorusinów i Ukraińców, używających na ogół tego samego języka. Przy okazji nie należy zapominać, że w 120-t-ysiecznym Dyneburgu - drugiej co do wielkości aglomeracji kraju i stolicy Łatgalii -można porozumieć się również po polsku, co nie dziwi, wziąwszy pod uwagę wcale liczną mniejszość polską w mieście i okolicy. Pewne ułatwienie, choćby przy odczytywaniu napisów ulicznych, stanowić może znajomość niemieckiego, z którego łotewski zapożyczył wiele słów. Łotewski brzmi mniej melodyjnie niż litewski, jest za to prostszy w nauce. Przed wyjazdem warto zapoznać się z miniro-zmówkami polsko-łotewskimi, wydanymi przez Wiedzę Powszechną w 1995 r. Estonia________________ W Estonii, w odróżnieniu od dwóch pozostałych państw bałtyckich, można spodziewać się pewnych kłopotów z porozumieniem się po rosyjsku. Skali zjawiska nie wolno, rzecz jasna, przeceniać, z pewnością nie jest ono powszechne, nie mniej jednak bywa zauważalne. Ostentacyjną niechęć do rosyjskiego demonstruje niekiedy młodzież studencka Tallina i Tartu - dwóch największych miast estońskich. Język estoński jest dla Polaka kompletnie niezrozumiały, gdyż nie należy do grupy indoeu-ropejskiej, lecz ugrofińskiej, do której poza estońskim wchodzą także fiński i węgierski, zaś z bardziej egzotycznych przeróżne języki za-uralskie i nadwołżańskie, jak mordwiński, ma-ryjski, udmurcki czy korni. Wśród języków zachodnich najbardziej rozpowszechniony jest fiński, za nim angielski, niemiecki, szwedzki. PRZEWODNIK Numery kierunkowe Numer kierunkowy z Polski do obwodu kaliningradzkiego n007/112 Numer kierunkowy z obwodu kaliningradzkiego do Polski n810/48 Litwa '•j:-: •i LITWA WCZORAJ i DZIŚ POCHODZENIE LITWINÓW Najstarsze znaleziska archeologiczne na Litwie pochodzą z IV-I1I tysiąclecia p.n.e., a reprezentują tzw. kulturę narewską. Występowała ona na obszarze od jeziora Łado-ga po północną Białoruś, obejmującym tereny dzisiejszej Łotwy i Estonii, sięgającym od zbiegu Wilii i Niemna poza rzekę Prego-łę na zachodzie. W III tysiącleciu p.n.e. na tereny współczesnej Litwy napłynęły ludy mówiące językami ugrofińskimi (jak współcześni Łotysze, Estończycy i inni). Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Ugrofinowie zostali wyparci na północ przez przybyłych ze wschodu Indoeuropejczyków. Niektórzy badacze przyjmują, że właśnie wśród nich należy doszukiwać się przodków Bałtów, a więc także Litwinów. Z drugiej strony wiele wskazuje na to, że Bałtowie mogli przybyć na tereny dzisiejszej Litwy w czasie drugiej migracji Indoeuropejczyków, która miała miejsce ok. XII w. p.n.e. Sporną kwestią jest pokrewieństwo Bałtów i Słowian. Badania na polu językoznawstwa historycznego jednych skłaniają do twierdzenia, że Bałtowie i Słowianie stanowili odrębne grupy etniczne, utrzymujące ze sobą bliski kontakt. Inni, wskazując na liczne podobieństwa językowe, dowodzą, że Bałtowie i Słowianie mieli wspólnych przodków. Pochodzenie nazwy Litwy (Lietwa) nie zostało jednoznacznie wyjaśnione. Najczęściej przyjmuje się, że pochodzi ono od nazwy rzeki Leita. POWSTANIE PAŃSTWA LITEWSKIEGO_________ Do końca XII w. tereny Litwy zamieszkiwały liczne plemiona nietworzące zwartego organizmu państwowego. Na początku XIII w. dała się zauważyć ożywiona działalność militarna i dyplomatyczna Litwinów, często zwieńczona sukcesami, wskazującymi na zjednoczenie plemion. Związkowi plemiennemu przewodzili książęta-kunigasi, reprezentujący kilka rodów, spośród których największe znaczenie osiągnęli Ryngol-dowiczowie. Pierwszymi znanymi przedstawicielami tego rodu byli Dowsprunk i Mendog (Mindaugas). Mendog skupił władzę w jednym ręku, co oczywiście przysporzyło mu wrogów. Jego przeciwnicy zawarli sojusz z Krzyżakami. Rusią Halicko-Włodzimierską, Żmudzią i ja-ćwieżą. Dzięki zdolnościom dyplomatycznym i militarnym Mendogowi udało się wybrnąć z beznadziejnej sytuacji. Krzyżaków zjednał obietnicą chrztu, Żmudzinów i Ja-ćwingów przekupił. W 1251 r. przyjął chrzest, a w 1253 koronował się w Nowogródku na króla Litwy. Jako król. z powodzeniem walczył z Krzyżakami, toczył wojny z Tatarami, ponownie przyłączył do swojego państwa Ruś Czarną. Panowanie Mendoga zakończyło się gwałtownie w 1263 r. Zamach na niego oraz kolejne przepychanki na tronie, przeplatane również zamachami, miały podłoże w znacznej mierze osobiste. Przez kilkadziesiąt lat kraj trwał w chaosie, aż wreszcie panowanie na Litwie objęła dynastia Giedyminowiczów, zawdzięczająca nazwę znamienitej postaci w historii Litwy - księciu Giedyminowi (Gedyminas). 111 LITWA WCZORAJ l DZIŚ HISTORIA LITWA WCZORAJ l DZIŚ LITWA ZA GIEDYMINA, OLGIERDA l KIEJSTUTA Giedymin objął panowanie w 1315 r. Rządził przez ponad dwadzieścia lat, odnosząc sukcesy militarne i dyplomatyczne: skutecznie odpierał napór Krzyżaków, dążących do połączenia swoich terenów z Zakonu Inflanckiego, a także opanował rozległe ziemie ruskie, przyłączył do Litwy Kijów, Pińsk, Smoleńsk i Turów. Utrzymywał też dobre stosunki z księstwami mazowieckimi, doprowadził do zbliżenia z Królestwem Polskim. Żoną Kazimierza Wielkiego została córka Giedymina, Aldona, która na chrzcie przyjęła imię Anna. Niektórzy badacze nie wykluczają, że Giedymin ochrzcił się, a nawet, że rozpoczął chrystianizację Litwy, co mogło być bezpośrednią przyczyną jego śmierci. Z rywalizacji o spuściznę po Giedyminie, jaka wywiązała się między synami księcia, zwycięsko wyszli Olgierd (Algirdas) i Kiejstut (Kęstutis), którzy sprawowali rządy od 1344 r. W czasie ich wspólnego panowania wzmogły się działania zbrojne ze strony Krzyżaków oraz rozszerzyły posiadłości litewskie na Rusi. W 1377 r. zmarł Olgierd, uważany za jednego z największych średniowiecznych polityków, a Litwa znalazła się w bardzo trudnej sytuacji. Krzyżacy odnosili coraz poważniejsze zwycięstwa, zagrozili nawet stolicom, którymi w owym czasie były Wilno i Troki. Ponadto narastał konflikt między Kiejstutem a synem Olgierda Jagiełłą (Jo-gaila). Korzystając z wyjazdu Kiejstuta z Wilna w 1382 r., Jagiełło zajął jego siedzibę. Sędziwy książę zdał się na łaskę bratanka, został jednak przez niego uwięziony w Krewię i wkrótce zmarł. UNIA W KREWIĘ l CHRZEST LITWY______ Po śmierci Kiejstuta Jagiełło rządził Litwą przy wsparciu swego brata Skirgiełły. Syn Kiejstuta Witold (Vytautas) uciekł z Krewy i. wspierany przez Krzyżaków, podjął nieudaną próbę wyparcia Jagiełły. Tymczasem Litwie z jednej strony nieustannie zagrażali Krzyżacy, z drugiej zaś Moskwa. Bezowocne rokowania z Krzyżakami i z księciem moskiewskim Dymitrem zmusiły Litwinów do poszukiwania nowych sojuszników. Wchodząc w sojusz z Polską, Jagiełło zgodził się pojąć za żonę Jadwigę i zostać królem Polski. W akcie unijnym, podpisanym w Krewię w 1385 r., Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest i objąć chrystianizacją Litwę, uwolnić polskich jeńców, odzyskać ziemie utracone przez Polskę i Litwę, wreszcie - według jednej interpretacji przyłączyć, a według innej - wcielić Litwę do Polski. Jagiełło przyrzekł także wypłacić byłemu narzeczonemu Jadwigi. Wilhelmowi Habsburgowi, olbrzymie odszkodowanie (przekraczające cały dochód Litwy!). Na szczęście dla swej ojczyzny z tego zobowiązania się nie wywiązał. Chrystianizacja Litwy, jako ostatniego kraju europejskiego, rozpoczęła się ustanowieniem w 1387 r. arcybiskupstwa w Wilnie, a objęła tylko Auksztotę, czyli południową część Litwy, gdyż Żmudź pozostawała wówczas w rękach zakonu krzyżackiego. PANOWANIE WITOLDA WIELKIEGO___________ Obejmując tron polski, Jagiełło przekazał władzę na Litwie Skirgielle. Witold nie zrezygnował jednak ze swoich praw do ojcowizny i w 1392 r. doprowadził do podpisania z Jagiełłą umowy, w wyniku której objął panowanie nad Wilnem, a w praktyce - nad całym Wielkim Księstwem Litewskim. Od razu też zaczął umacniać swoją władzę, głównie poprzez mądre reformy wewnętrzne. W 1398 r. zawarł z Krzyżakami pokój na wyspie Salin, przekazując im część Żmudzi. Wówczas szlachta litewska obwołała Witolda królem i istnienie unii polsko-litewskiej zostało poważnie zagrożone. Po sromotnej porażce podczas wyprawy przeciwko Tatarom Witold przekonał się o szkodliwości zrywania związków z Polską i zawarł z Jagiełłą umowę wileńsko-radomską (1400-1401), mocą której został dożywotnim władcą całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W zamian uznał się za wasala Polski. Wojna z zakonem krzyżackim i bitwa pod Grunwaldem______ W 1409 r. na Żmudzi wybuchło powstanie, które zapoczątkowało litewsko-polską wojnę z Zakonem. 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem (Żalgiris) odbyła się największa bitwa europejskiego średniowiecza, w wyniku której rozgromiona została doszczętnie cała armia krzyżacka, wspierana przez znamienitych rycerzy niemieckich. W 1411 r. w Toruniu zawarto porozumienie, na mocy którego Żmudź przyłączono do Litwy, ale tylko do czasu śmierci Witolda i Jagiełły. Ponadto Krzyżacy musieli zapłacić odszkodowanie. Dalsze umacnianie księstwa___ Kolejna unia, zawarta w Horodle, z jednej strony mówiła o wcieleniu Litwy do Polski, z drugiej zaś deklarowała odrębność państwową Litwy, nawet po śmierci Witolda. Polacy nie mogli wybrać sobie króla bez zgody Litwinów, a Litwini mieli prawo powołać wielkiego księcia tylko za zgodą Polski. 47 rodów litewskich zostało "zaadoptowanych" przez rody polskie, bojarom litewskim nadano herby szlachty polskiej. Po unii horodelskiej Witold kontynuował podboje ziem ruskich. Toczył też wojny z zakonem krzyżackim, zakończone w 1422 r. podpisaniem traktatu nad jeziorem Melno. Krzyżacy ostatecznie zrzekli się pretensji do Żmudzi, zadowalając się Kłajpedą, Litwa zaś otrzymała wąski dostęp do morza. Nie powiodły się księciu Witoldowi kilkakrotnie podejmowane próby koronowania się na króla. Do koronacji nie dopuścili panowie polscy. Wielki książę Witold zmarł w Trokach w 1430 r. Pochowano go w katedrze wileńskiej. Panowanie Witolda uważane jest za naj-świetniejszy okres w historii Litwy. Za swoje zasługi książę otrzymał od rodaków przydomek Wielki. Pozostawił potężne, samodzielne państwo, rozciągające się od Bałtyku po Morze Czarne, na wschodzie graniczące z Moskwą. •••:•.. •-. • .•!••..., , ,, .,-.,. UNIA LUBELSKA Unia lubelska z 1569 r. zaważyła na całej przyszłości Litwy. Do podpisania układu zmusiło Litwę trudne położenie międzynarodowe - w końcu XV w. Moskwa wzrosła w siłę i z powodzeniem zaczęła atakować Wielkie Księstwo Litewskie, przez co Litwa straciła znaczną część wschodnich terytoriów. O ile w połowie XV w. ziemie litewskie rozciągały się na obszarze ponad 860 000 km2 (ponad 10 razy więcej niż terytorium Litwy etnicznej!), to w połowie XVI w. zajmowały one ok. 540 000 km2. Polsce zależało na unii nie tylko ze względów geostrategicznych. ale także z uwagi na to, że Zygmunt August nie miał potomka, a wątpliwe było, by po śmierci króla feuda-łowie litewscy wybrali tego samego kandydata, co Polacy. O ile sama konieczność zawarcia unii nie budziła wątpliwości u żadnej ze stron, o tyle postanowienia traktatu były od samego początku źródłem konfliktów. Polacy żądali, by Litwa zrzekła się niepodległości i została częścią Królestwa Polskiego. Litwini nie chcieli się na to zgodzić, obawiając się zniszczenia państwa i urzędów oraz napływu Polaków na ziemie litewskie i wynarodowienia. Zerwali więc rozmowy i opuścili Lublin. Jednak posłowie polscy doprowadzili do wydania dekretu królewskiego, na mocy którego Ukraina, Wołyń i Podlasie zostały oderwane od Litwy i wcielone do Polski. Litwini wrócili więc do Lublina i po długich obradach podpisali dokument, który powoływał do żyda nowy organizm państwowy -Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Państwo, co prawda, miało charakter federacji, ale Litwa była w nim krajem drugorzędnym. REFORMACJA l KONTRREFORMACJA NA LITWIE___________ Na początku XVI w. na Litwie, podobnie jak w całej Europie, pojawiła się idea reformacji. Pierwszymi protestantami na Litwie byli luteranie, którzy jednak dopiero w 1555 r. utworzyli wspólnotę w Wilnie. Z kolei naj- 46 l| LITWA WCZORAJ l DZIŚ HISTORIA więcej zwolenników - zwłaszcza wśród magnatów i szlachty - zyskał sobie kalwinizm. Wyznawali go między innymi Radziwiłłowie Michał Czarny i Michał Rudy. W 1569 r. biskup Walerian Protasewicz zaprosił na Litwę jezuitów, by walczyli z reformacją. Już w następnym roku założyli oni w Wilnie kolegium, które w 1579 r. Stefan Batory przekształcił w Akademię - pierwszy uniwersytet w Europie Wschodniej. Popularność reformacji gwałtownie zmalała pod koniec XVI w. Większość szlachty protestanckiej przeszła na katolicyzm, wśród nich także ci, którzy przed przyjęciem protestantyzmu wyznawali prawosławie. LITWA W XVII l XVIII W. XVII i XVIII w. upłynęły na Litwie pod znakiem wojen, w wyniku których Litwa stopniowo traciła terytoria. Ledwie skończyło się powstanie Chmielnickiego, na Litwę najechała Moskwa (1655), której udało się nawet zająć i przez sześć lat okupować Wilno. W tym samym roku na Rzeczpospolitą uderzyli Szwedzi. Chcąc uniknąć wojny na dwa fronty i uzyskać pomoc w walce z Moskwą, hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł zawarf w Kiejdanach unię ze Szwedami. Uznawał w niej Karola X Gustawa za władcę Litwy, co część szlachty uznała za zdradę i wypowiedziała posłuszeństwo Radziwiłłowi. Walki ze Szwedami skończyły się po pięciu latach zawarciem pokoju w Oliwie. Jednak jeszcze w trakcie wojen ze Szwecją i Moskwą Litwę nawiedziły klęski żywiołowe - głód i zarazy. W ciągu dwudziestu kilku lat liczba ludności zmalała o ok. 37%. Na przełomie XVII i XVIII w. Litwa stała się sceną wojny domowej między rządzącymi twardą ręką Sapiehami a szlachtą. Na domiar złego Rzeczpospolita została uwikłana w tzw. wojnę północną między Szwecją i Rosją, w trakcie której wojska walczących stron niewyobrażalnie spustoszyły terytorium Litwy. Sytuację dodatkowo pogorszyła kolejna fala klęsk żywiołowych, tak że po nastaniu pokoju z ogromnym trudem dźwigano kraj z ruiny. ROZBIORY Po ziemie osłabionej, ogarniętej przez chaos i anarchię Rzeczpospolitej sięgnęli silniejsi sąsiedzi. W 1772 r. w pierwszym rozbiorze Rosja zagarnęła część ziem białoruskich po linię rzek Dźwina-Druć-Dniepr, Prusy wzięły Pomorze, Austria zaś - Małopolskę i Galicję. Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja i zawiązaniu konfederacji targowickiej na tereny Rzeczpospolitej ponownie wkroczyły wojska rosyjskie. W 1793 r. dokonano drugiego rozbioru: Rosja zaanektowała większą część Białorusi i Ukrainy (po linię rzek Dru-ja-Pińsk-Zbrucz). a Prusy - Wielkopolskę. W trzecim rozbiorze (1795 r., po upadku powstania kościuszkowskiego) Litwa została ostatecznie podzielona między Rosję a Prusy. Rosja zagarnęła całą Auksztotę i Żmudź, Prusy - Suwalszczyznę. POWSTANIA Okupacja rosyjska na Litwie została na pół roku przerwana po wkroczeniu wojsk napoleońskich (1812). Reaktywowano wówczas Wielkie Księstwo Litewskie, zarządzane przez Komisję Rządu Tymczasowego ze Sta-nisławem Sołtanem na czele. Napoleon poniósł jednak klęskę, a kongres wiedeński zatwierdził przynależność Żmudzi i Wileńsz-czyzny do Rusi. Suwalszczyzna, którą po wygranej wojnie z Prusami Napoleon przyłączył do utworzonego przez siebie Księstwa Warszawskiego, pozostała w składzie Królestwa Polskiego. Po wojnie rosyjsko-napoleońskiej na Litwie powstawały organizacje stawiające sobie za cel poprawę sytuacji społecznej: Towarzystwo Filomatów, Towarzystwo Filaretów i Towarzystwo Szubrawców. Nie działały długo - w 1823 r. położyły im kres prześladowania młodzieży i profesorów Uniwersytetu Wileńskiego. Do powstania listopadowego Litwa przyłączyła się stosunkowo późno, bo dopiero w marcu 1831 r. Powstanie zakończyło się fiaskiem, a na Litwę spadły srogie kary. Zlikwidowano "wichrzycielski" Uniwersytet Wileński (1832), karne ekspedycje pusto- szyły dwory i wsie, zamykano kościoły i klasztory lub przekształcano je w cerkwie, wielu powstańców zostało zesłanych w głąb imperium, a na ich miejsce sprowadzono Rosjan. W 1840 r. Statuty Litewskie zastąpiono ustawami rosyjskimi. Dodatkowe represje uderzyły w Litwę po upadku powstania styczniowego (1863-1864). W stosunku do uczestników powstania prowadzono prześladowania na ogromną skalę. By przyspieszyć rusyfikację ludności, w 1865 r. zrealizowano pomysł o zakazie druku pism litewskich i żmudzkich w alfabecie łacińskim. Rusyfikowano dzieci i młodzież w szkołach, zakazano tworzenia organizacji religijnych, społecznych i kulturalnych, kontynuowano proces kolonizacji ziem litewskich przez Rosjan. LITEWSKIE ODRODZENIE NARODOWE__________ W XIX w. Litwini stanęli w obliczu całkowitego wynarodowienia. Sporym niebezpieczeństwem była dla nich zwłaszcza poloni-zacja, której od kilkuset lat poddawała się warstwa szlachecka. Nieco większy odpór dawała polonizacji Żmudź, toteż odrodzenie narodowe rozpoczęło się właśnie w tej części Litwy. Lepiej wykształceni Litwini, wywodzący się przeważnie z drobnej szlachty, próbowali pisać po litewsku. Okres ten określa się mianem romantycznego, ponieważ koncentrowano się wtedy na rozbudzaniu i kształtowaniu uczuć narodowych. Szczególnie zasłużyli się wówczas Dionizas Pośki. który zbierał materiał dla słownika litewskiego i założył pierwsze muzeum archeologiczne, historyk Simonas Daukantas oraz biskup Si-monas Stanevićius. W okresie między powstaniami, na późniejszym etapie (tzw. okres realistyczny), skupiono się na walce o uznanie statusu szeroko rozumianej kultury litewskiej (języka litewskiego, piśmienności, twórczości i zwyczajów ludowych), więcej uwagi poświęcono nawiązaniu kontaktu z przeciętnym Litwinem. Walka o kulturę litewską rozgorzała na dobre wraz z wprowadzeniem represji po upadku powstania styczniowego. Chłopi pod wpływem patriotycznej części kleru dawali odpór rusyfikacyjnym zabiegom urzędników carskich. Bojkotowali książki drukowane grażdanką, jednocześnie sprowadzając i rozpowszechniając książki wydawane w Litwie Pruskiej, potajemnie kształcili dzieci po litewsku. Postawa taka umożliwiła wychowanie pokolenia młodych inteligentów (tzw. Miłośników Litwy), którzy w latach 80. XIX w. ostatecznie rozbudzili Litwę narodowo. W 1883 r. zaczęto wydawać pierwsze litewskie czasopismo Auszra (jutrzenka), jeden z założycieli pisma, Jonas Basanavićius, dziś nazywany jest ojcem odrodzenia narodowego Litwy. Miejsce Auszry wkrótce zajęło konserwatywne Szwiesa (światło). Wreszcie w 1889 r. założone przez Vincasa Kudirkę towarzystwo Lietuva powołało do życia pismo Varpas (dzwon), adresowane głównie do inteligencji: rok później redaktorzy Uarpasa założyli również miesięcznik dla ludu Ufcininkas (rolnik). ODZYSKANIE NIEPODLEGŁOŚCI______ Nadzieja na odzyskanie niepodległości pojawiła się wraz z wybuchem l wojny światowej. Latem 1915 r. Niemcy zajęli tereny Litwy i utworzyli tzw. Oberost, sprawujący kontrolę nad okupowanymi krajami nadbałtyckimi. Niemcy zamierzali wykorzystać zdobyte tereny dla celów kolonizacji, pojawiały się także głosy za stworzeniem autonomicznego państwa związanego z Rzeszą. Sprawę odzyskania niepodległości posunęła naprzód rewolucja lutowa w Rosji. Pod jej wpływem Niemcy postanowiły zgodzić się na utworzenie niepodległego państwa, które zobowiązałoby się do popierania "niemieckośd". We wrześniu 1917 r. zebrała się konferencja z udziałem 214 delegatów, reprezentujących różne warstwy społeczne. Wybrano wówczas 20-osobową Radę Litewską, tzw. Tarybę. 11 XII 1917 r. Taryba proklamowała niepodległość Litwy (związanej jednak ścisłym sojuszem militarnym i gospodar- Pogoń i Słupy Giedymina Głównym godłem państwowym Litwy jest Pogoń (Vytis), której nazwa pochodzi od pospolitego ruszenia mężczyzn wyruszających w pościg za wrogiem. Na czerwonym tle widnieje biata (srebrna) sylwetka rycerza na koniu. W prawej dłoni rycerz trzyma uniesiony nad głową miecz, a w lewej tarczę z herbem Jagiellonów - podwójnym krzyżem. Drugim tradycyjnym godłem litewskim są Słupy Giedymina (Gedymino Stulpai). Są to trzy pionowe linie połączone u podstawy. Środkowa linia dzieli się u dołu na dwie równoległe odnogi. Słupy Giedymina widnieją na monetach i pieczęciach pochodzących z czasów Witolda Wielkiego, niektórzy historycy przypuszczają jednak, że znaku tego używał już ojciec Witolda, wielki książę Kiejstut. Flaga Litwy, jaką znamy dzisiaj, ma stosunkowo krótką historię. Tradycyjnie barwami Litwy były kolory biały i czerwony, jednak na początku XX w., gdy następowało litewskie odrodzenie narodowe, a działacze społeczni i polityczni starali się akcentować odrębność państwową od Polski, zdecydowano się na ich zmianę. Po odrzuceniu kilku propozycji przyjęto projekt trójbarwnej flagi, na którą składały się poziome, równej szerokości pasy o barwie żółtej, zielonej i czerwonej. Kolor żółty odnosi się do barwy słońca, symbolizuje szlachetność i uczciwość, kolor zielony odzwierciedla barwę roślinności i jest symbolem życia, wolności oraz nadziei, a kolor czerwony nawiązuje do barwy ziemi i oznacza krew przelaną za ojczyznę, odwagę i miłość. LITWA WCZORAJ l DZIŚ czym z Niemcami). Niemcy nie od razu zareagowały na deklarację, uzależniając jej uznanie od przebiegu wydarzeń wojennych. W tej sytuacji 16 lutego 1918 r. Ta-ryba ponownie ogłosiła niepodległość, nie deklarując już związków z Rzeszą. Proklamowanie przez Litwę niepodległego państwa ze stolicą w Wilnie zostało w Polsce bardzo źle przyjęte. Polacy albo byli całkowicie przeciwni odrodzeniu państwa litewskiego i życzyli sobie włączenia ziem litewskich do Polski, albo chcieli powołania federacji państw powstałych na terytorium dawnej Rzeczpospolitej. KONFLIKT LITEWSKO-•POLSKI O WILNO Na przełomie 1918 i 1919 r. Litwa na krótko przekształciła się w republikę radziecką. Stało się to po ogłoszeniu w grudniu Manifestu Tymczasowego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Włościańskiego pod przewodnictwem Vincasa A/\ickevidusa-Kapsukasa, Komuniści litewscy nie stanowili siły politycznej, która mogłaby samodzielnie przejąć kontrolę nad krajem, jednak z pomocą przyszła im Armia Czerwona. Rząd litewski przeniósł się do Kowna, a Wilno zostało na krótko opanowane przez polską "samo- obronę". Armię Czerwoną wyparto z Wilna w kwietniu 1919 r., jednak w lipcu 1920 r. w czasie kontrofensywy przeciwko wojsku polskiemu bolszewicy ponownie zajęli miasto. W sierpniu 1920 r. zostało ono przekazane Litwinom, którzy w wojnie polsko-bol-szewickiej czynnie wspierali sowietów. 9 października 1920 r. z polecenia J. Pił-sudskiego Wilno zajęły wojska gen. Lucjana Żeligowskiego, który stał na czele dywizji li-tewsko-białoruskiej, złożonej z Polaków pochodzących z Wileńszczyzny. Oficjalnie był to bunt przeciwko rządowi polskiemu (Polska zobowiązała się do wstrzymania działań zbrojnych w stosunku do Litwy). Po wkroczeniu do Wilna utworzono odrębne państwo - Litwę Środkową. 8 stycznia 1922 r. odbyły się wybory, w których uczestniczyło ok. 65% mieszkańców (Litwini i Żydzi wybory zbojkotowali). 20 lutego 1922 sejm wileński wydał uchwałę o połączeniu Litwy Środkowej z Polską. Sprawa Wilna bardzo zaciążyła na stosunkach polsko-litewskkh w całym okresie międzywojennym. Litwini nie zrzekli się pretensji do swojej historycznej stolicy, kolebki ich państwowości. Polacy z kolei nie mogli zgodzić się na oddanie miasta zamieszkiwanego w ogromnej większości przez Polaków i będącego ośrodkiem kultury polskiej. Innym ważnym dla Litwy miastem, które l wojnie światowej nie znalazło się P Danstwie litewskim, była Kłajpeda oraz Imię leżące na północ od dolnego Niemna Tereny te zostały odebrane Niemcom zez zwycięskie mocarstwa i poddane pod zarząd międzynarodowy. W 1923 r. Litwini zorganizowali powstanie, w wyniku którego Kraj Kłajpedzki wrócił do Litwy. WY! SWI /BUCH II WOJNY ŚWIATOWEJ l OKUPACJA RADZIECKA 23 sierpnia 1939 r. III Rzesza i Związek Radziecki zawarty tajny układ (tzw. pakt Rib-bentrop-AAołotow), który umieszczał Litwę w radzieckiej strefie wpływów, l O października Litwa została zmuszona do podpisania układu o pomocy wzajemnej z ZSRR, na mocy którego otrzymywała Wilno i obwód wileński, zgadzając się jednocześnie na wkroczenie 20-tysięcznego kontyngentu wojsk radzieckich. 27 października Litwini zajęli Wilno i od razu rozpoczęli intensywną lituanizację mieszkańców obwodu. 14 czerwca ZSRR wystosował ultimatum, w którym żądał oddania pod sąd litewskiego ministra spraw wewnętrznych oraz zmiany rządu. Pretekstem było m.in. zaginięcie czterech żołnierzy Armii Czerwonej, stacjonującej na terenie Litwy. 15 czerwca ultimatum zostało przyjęte. Prezydent A. Smetona przekazał władzę premierowi A. Markysowi i zbiegł do Niemiec. Dwa dni po przyjęciu ultimatum powstał rząd. na którego czele stanął J. Paleckis, a 21 lipca obradujący w Kownie Sejm Ludowy ogłosił powstanie Litwy Radzieckiej. Kilkanaście dni przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej rozpoczęły się deportacje, w wyniku których wywieziono w głąb ZSRR ok. 35 tyś. osób. Okupacja niemiecka na Litwie różniła się od sposobu rządzenia w innych podbitych krajach. Litwini mieli stosunkowo dużo wolności - w samorządach językiem urzędowym był litewski, pozostawiono policję, sądownictwo, oświatę, kulturę i naukę. Powszechne było zjawisko kolaboracji Litwi- 49 HISTORIA nów z nazistami. Utworzono m.in. ochotniczą formację wojskową pod dowództwem gen. P. Plechavićiusa, złą sławą okryła się tajna policja polityczna Sauguma oraz paramilitarna organizacja Śaulisów (Strzelców). Na Wileńszczyźnie dochodziło do wielu starć między kolaborantami a Armią Krajową. Latem 1944 r. Armia Czerwona wyparła Niemców i na Litwie przywrócono władzę radziecką, z którą do 1952 r. walczyły litewskie oddziały partyzanckie. W wyniku tych walk śmierć poniosło ok. 38 tyś. osób. W okresie stalinowskim odbywały się deportacje na masową skalę. Według niektórych danych objęły 300 tyś. osób, czyli ok. 10% ludności republiki. WYZWOLENIE SPOD OKUPACJI RADZIECKIEJ Pod koniec lat 80. rozpoczął się nowy okres odrodzenia narodowego na Litwie. Najbardziej doniosły był rok 1988. Wrócono wtedy do posługiwania się symboliką litewską, powstał ruch na rzecz przebudowy Litwy, Sajudis, odbywały się masowe demonstracje pod hasłami przywrócenia niepodległości Litwy. Działalność Sajudisu spotkała się z nieprzychylną reakcją mniejszości narodowych, obawiających się (niebezpodstawnie zresztą) prześladowań po odłączeniu się Litwy od ZSRR. Pod koniec 1988 r. powstała organizacja pod nazwą Jedinstvo, dążąca do zachowania istniejącego stanu rzeczy. Na przełomie 1988 i 1989 r. Rada Najwyższa pod naciskiem Sajudisu przyjęła poprawki do konstytucji. Zniesiono zapis o przewodniej roli partii komunistycznej, przyznano pierwszeństwo prawom republiki w stosunku do praw związkowych, uznano nieważność deklaracji Sejmu Ludowego z 1940 r. i zezwolono na działalność innych partii politycznych. Wszystkie te zmiany nieuchronnie prowadziły do ogłoszenia deklaracji niepodległości, co też miało miejsce 11 marca 1990 r. W odpowiedzi na deklarację niepodległości władze radzieckie zarządziły blokadę gospodarczą Litwy, a w styczniu 1991 r. wojsko zajęło wieżę telewizyjną w Wilnie. GOSPODARKA 51 LITWA WCZORAJ l DZIŚ zabijając 13 jej obrońców. W stolicy wprowadzono godzinę policyjną, rządy objął Komitet Ratowania Litwy. Zdecydowana postawa parlamentu, popieranego przez ogromną większość społeczeństwa, zaważyła jednak na niepowodzeniu przewrotu. Po tych wydarzeniach Litwa coraz bardziej umacniała swoją suwerenność. 17 września 1991 r. została przyjęta w poczet członków ONZ, a rok później w kraju odbyły się pierwsze wolne wybory do Sejmu. GEOGRAFIA Litwa zalicza się do krajów środkowo-wschodnio-europejskich. Graniczy z Łotwą, Rosją (i należącym do Rosji obwodem kali-ningradzkim). Białorusią i Polską. Współczesne terytorium Litwy zajmuje obszar 65 301 km2, a dzieli się historycznie oraz geograficznie na dwie krainy, graniczące ze sobą na rzece Niewiaży (Neveżis: Żmudź (Żemaitija) i Auksztotę (Aukśtaitija). Auksztota z kolei składa się z dwóch mniejszych krain - jej południowo-wscho-dnia część to Dzukija (nazwa pochodzi od specyficznej wymowy niektórych głosek przez mieszkańców, tzw. dzuków), natomiast południowo-zachodni obszar Auksztoty to Suwalszczyzna (Suvalkija). której tereny leżą również po polskiej stronie granicy. Stolicą Litwy jest Wilno, liczące ponad 580 000 mieszkańców. Inne większe miasta to Kowno (Kaunas), Kłajpeda (Klaipeda), Szawle (Śauliai) i Poniewież (Paneveźys). Większość miast, które w dziejach Litwy pełniły funkcję stolicy (Kiernów, Wilno, Kowno) leży nad wypływającą z Białorusi Wilią (Ne-ris). ale najważniejszą i najdłuższą rzeką jest Niemen (Nemunas). Jego dorzecze zajmuje ponad 70% terytorium kraju. Litwa jest w większości krajem nizinnym. Wyżyny, na których wzniesienia nie przekraczają wysokości 300 m n.p.m., znajdują się przeważnie na południowym wschodzie kraju. Najwyższy punkt kraju, góra Juoza-pines, wznosi się na 294 m n.p.m. KLIMAT Litwa leży w strefie przejściowej między klimatem morskim a kontynentalnym. Przez ok. 1/5 roku znajduje się w zasięgu zimnego powietrza arktycznego. Położenie w zmiennej strefie klimatycznej sprawia, że pogoda na Litwie często ulega gwałtownym zmianom. Latem temperatura powietrza waha się między 14 a 20°C, zimą wynosi zazwyczaj od O do -10°C. Zdarzają się jednak upały dochodzące do +30°C, a zimą temperatura może spaść poniżej -30°C. Najzimniejszym miesiącem na większości terytorium Litwy jest styczeń, najcieplejszym - lipiec. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 650 mm, ale ich ilość różni się w zależności od położenia geograficznego. Najwięcej opadów jest na północy (do 950 mm), najmniej w środkowej części kraju (poniżej 400 mm). EKOLOGIA l ŚRODOWISKO UKSZTAŁTOWANIE TERENU, FAUNA l FLORA Mickiewicz pisał o Litwie jako o kraju zalesionych pagórków i zielonych łąk. Można do tego dodać, że jest to także kraina jezior i rzek. Jeziora są przeważnie niewielkie (0,5 ha lub mniej), ale tak liczne, że ich łączna powierzchnia stanowi ok. 1,5% terytorium kraju. Występują na całej Litwie, a najwięcej jest ich na południowym wschodzie. Rzek o długości powyżej 10 km Litwa ma ok. 700. Największa z nich, Niemen, uchodzi do Zalewu Kurońskiego (Kurśią marios). Litwa nie jest już, jak to było w minionych wiekach, krajem nieprzebytych puszcz. Intensywna eksploatacja lasów sprawiła, że obecnie zajmują one ok. 28% powierzchni kraju. Przeważają lasy sosnowe, brzozowe i świerkowe. Najcenniejsze drze- wa, jak dąb czy jesion, stanowią znikomy procent drzewostanu. Ok. 17% terenów Litwy pokrywają łąki, a niecałe 4% powierzchni - bagna, powstałe głównie w wyniku zarastania jezior. Obecnie na Litwie żyje ponad 460 gatunków zwierząt. Dość dużo jest saren, jeleni, łosi, lisów, dzików i jenotów. Bardzo rzadko spotkać można wilka, rysia czy żubra. Niedźwiedzie wyginęły jeszcze w XIX w. Najbardziej charakterystyczny ptak na Litwie to bocian biały. Licznie występują również łabędzie, czaple, kaczki, gęsi, żurawie i głuszce. Gady reprezentowane są m.in. przez żmije, zaskrońce, padalce, żółwie błotne i jaszczurki, czyli przez gatunki, które występują też w Polsce. To samo dotyczy ryb. OCHRONA ŚRODOWISKA Niektóre z wymienionych wyżej gatunków zwierząt żyją dziś na Litwie tylko dzięki temu, że postarano się o ich ponowne sprowadzenie. Tak stało się na przykład z jeleniami, żubrami, danielami, muflonami i bobrami, które wytrzebiono w XVIII i XIX w. W sprawach ekologii na Litwie pozostaje dużo do zrobienia. Przede wszystkim środowisku zagrażają przedsiębiorstwa sektora paliwowo-energetycznego. Największe niebezpieczeństwo wiąże się z pracą elektrowni atomowej w Ignalinie, której budowę rozpoczęto w 1983 r. Siłownia miała składać się z czterech bloków, jednak po katastrofie czernobylskiej budowę wstrzymano i obecnie pracują tylko dwa bloki. Litewskie i europejskie organizacje ekologiczne wywierają presję na rząd Litwy, starając się doprowadzić do całkowitej likwidacji elektrowni (mówi się nawet, że jej zamknięcie może być warunkiem przyjęcia Litwy do Unii Europejskiej), ale nie wydaje się prawdopodobne, by naciski odniosły jakiś skutek w najbliższej przyszłości, jako że zakład odgrywa wyjątkowo ważną rolę w życiu gospodarczym kraju. Inne przedsiębiorstwa, które znacząco przyczyniają się do degradacji środowiska, to elektrownia cieplna w mieście Elektrenai i rafineria ropy naftowej w Możejkach (Mażeikai). W ostatnich latach sprawom ekologii poświęca się coraz więcej uwagi. Wprawdzie na Litwie nie ma jeszcze zwyczaju segregowania odpadów, ale uchwalono ustawę o ochronie środowiska i zaczęto więcej inwestować w ekologię. Przeznacza się na ten cel m.in. wpływy z "opłaty ekologicznej", pobieranej od każdego podróżnego, który przekracza granicę kraju. GOSPODARKA BOGACTWA NATURALNE Litwa nie obfituje w bogactwa naturalne, nie występują tu złoża kruszców ani najważniejszych surowców przemysłowych. Wydobywa się niewielkie ilości ropy naftowej, trwają poszukiwania nowych złóż tego surowca. Na razie przemysł wydobywczy skupia się więc na pozyskiwaniu mniej cennych surowców: wapnia, anhydrytu, dolomitu, kredy, gipsu, gliny, piasku, żwiru i torfu. Nie można pominąć "litewskiego złota", czyli bursztynu, i źródeł mineralnych, dość istotnego bogactwa Litwy. Co roku uzdrowiska przyciągają wielu turystów, w tym także Polaków; najbardziej popularne są Druskienni-ki (Druskininkai) i Połąga (Falanga). ROLNICTWO_________ Na Litwie dominują mało urodzajne gleby; żyźniejsze zajmują zaledwie 10% powierzchni kraju. Mimo to przed II wojną światową gospodarka litewska opierała się na rolnictwie, a obecnie nadal jest ono ważnym sektorem gospodarki. Po odzyskaniu niepodległości oddano w prywatne ręce ziemie kołchozowe, jednak gospodarka rolna i tak boryka się z dużymi trudnościami. Słabo rozwinięta jest spółdzielczość, drobne gospodarstwa nie mają nowoczesnej bazy produkcyjnej, brakuje tanich kredytów, wciąż rosną ceny energii. Ponadto ziemia jest niedostatecznie nawożona i nieodpowiednio eksploatowana. 53 J52 l LITWA WCZORAJ ( DZIŚ KULTURA l SZTUKA Wizyta w domu litewskim Udając się z wizytą do domu litewskiego, dobrze byłoby pamiętać o drobnych upominkach, np. kwiatach, słodyczach lub butelce wina. Przy pierwszej wizycie lub przy specjalnej okazji (urodziny, imieniny itp.) można podarować jakiś praktyczny drobiazg. Powinno się jednak unikać sprawiania zbyt kosztownych prezentów, które mogą wprawić gospodarzy w zakłopotanie. Przy powitaniu dobrze jest pamiętać, że na Litwie nie obowiązuje zwyczaj całowania kobiecej dłoni. Gest taki może być wprawdzie przyjęty z zadowoleniem, ale może być również potraktowany jako zachowanie obcesowe. Na wszelki wypadek lepiej jest ograniczyć się do uścisku dłoni. Po wejściu do mieszkania i przywitaniu domowników wypada schylić się, sygnalizując zamiar zdjęcia butów. W wielu domach od gości nie wymaga się zdejmowania obuwia, ale w takim przypadku zostaniemy uprzedzeni przez gospodarzy. Spełniając toast, należy pamiętać o tym, by patrzeć w oczy osobie, z którą się stuka kieliszkiem (w przeciwnym wypadku toast może być uznany za nieszczery!). W gronie osób blisko ze sobą zaprzyjaźnionych, a także wśród młodzieży studenckiej popularne jest picie alkoholu z jednego kieliszka. Odbywa się to według określonego ceremoniału. Otrzymawszy od siedzącej obok osoby napełniony kieliszek, zwracamy się do drugiego sąsiada ze słowami: B0ksveika(s) "Bądź zdrowa (zdrów)". Gdy padnie odpowiedź: / sveikatą "Na zdrowie", wypijamy alkohol, a następnie napełniamy kieliszek i podajemy go sąsiadowi, z którym wymieniliśmy grzeczności. PRZEMYSŁ___________ Najważniejszymi ośrodkami przemysłowymi są Wilno, Kowno. Kłajpeda, Szawle i Ponie-wież. W tych pięciu miastach skupia się ok. 70% produkcji przemysłowej kraju. Najbardziej rozwinięte sektory gospodarki to przetwórstwo spożywcze, przemysł lekki, pali-wowo-energetyczny, maszynowo-metalowy, chemiczny i drzewno-papierniczy. Dobrze rozwinął się przemysł energetyczny. Duży udział w produkcji energii przypada na elektrownię atomową w Ignalinie, której łączna moc wynosi obecnie 3000 MW. Ponadto działa kilka elektrowni konwencjonalnych, z których największa jest elektrownia cieplna w Elektrenai. Ropę naftową przetwarza się w rafinerii w Możejkach (Mażeikai). Produkowane tam paliwa i inne wyroby ropopochodne trafiają na rynek litewski i na eksport. Przemysł maszynowo--metalowy rozwinął się dopiero po II wojnie światowej, a obejmuje wiele zakładów produkujących m.in. artykuły elektroniczne, obrabiarki, maszyny rolnicze, statki. Swego czasu dużą popularnością (nie tylko na Litwie) cieszyły się wytwarzane w Kownie przenośne telewizory Śilelis. W polskich sklepach AGD można kupić produkowane w Olicie (Alytus) lodówki marki Snaige (Śnieżynka). Spośród pozostałych dziedzin działalności przemysłowej warto wymienić przemysł lekki, który był dość dobrze rozwinięty już przed II wojną światową. Do najbardziej znanych należą zakłady dziewiarskie w Ucianie. Poniewieżu, Kownie i Olicie. Podstawową gałęzią przemysłu Litwy jest jednak przemysł spożywczy. Był bardzo dobrze rozwinięty już w latach 20. i 30., gdy gospodarka litewska bazowała na rolnictwie. Obecnie na Litwie produkuje się m.in. wysokiej klasy przetwory mleczne (Birże, Poniewież, Wilno), mięsne (Uciana, Poniewież. Kowno) i cukiernicze (Wilno, Kowno). Postępujący proces przechodzenia na system gospodarki rynkowej sprawił, że udział przedsiębiorstw w produkcie krajowym brutto zauważalnie się zmniejszył. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy była utrata zagranicznych rynków zbytu. Prowadzona jest prywatyzacja, pojawiają się zagraniczni inwestorzy. Nie ma ich jednak wielu - czynnikiem powstrzymującym napływ kapitału jest przede wszystkim niestabilność litewskiego systemu prawnego i fiskalnego. IUDNOŚC STRUKTURA, NARODOWOŚCIOWA W 1999 r. ludność Litwy liczyła niecałe 3 700 000 ludzi. Od 1991 r. obserwowany jest wyraźny niż demograficzny, prognozy nie przewidują poprawy w najbliższym czasie. Gęstość zaludnienia wynosi 57 osób na l km2, czyli bardzo mało jak na Europę. Rzadziej zaludnione są tylko Finlandia, Norwegia, Szwecja oraz Irlandia. Prawie 70% obywateli mieszka w miastach. Litwa jest krajem niejednolitym pod względem narodowościowym. Litwini stanowią niemal 80% ogółu mieszkańców. Najliczniejsze mniejszości narodowe to Rosjanie (ok. 9,5%) i Polacy (nieco ponad 7%), spośród mniej licznych wymienić można Białorusinów, Ukraińców, Tatarów, Łotyszy, Cyganów, Niemców i Żydów. Liczba Żydów litewskich znacznie zmniejszyła się w stosunku do okresu przedwojennego. Większość została wymordowana w czasie II wojny światowej. Dotknęły ich także represje stalinowskie, w wyniku których wielu Żydów zginęło, a wielu wyjechało na Zachód. Przed 1939 r. tworzyli niemal 10% ludności Litwy, obecnie jest ich tylko ok. 0.3%. Warto wspomnieć o najmniejszej grupie etnicznej, czyli Karaimach, których w XIV w. przyprowadził z Krymu i osadził w Trokach wielki książę Witold. Ich wspólnota składała się w owym czasie z ok. 400 rodzin. W czasach stalinowskich Karaimów poddano represjom za rzekomą kolaborację z hitlerowcami; obecnie jest ich na Litwie tylko ok. 300 osób. Połowa nadal mieszka w Trokach, inni przeprowadzili się do większych miast. RELIGIA Mimo trwającej pół wieku okupacji radzieckiej. Litwy nie udało się całkowicie zateizo-wać. Dominującą religią pozostał katolicyzm, który wyznaje ok. 80% wierzących (głównie Polacy i Litwini, ale również Białorusini i Ukraińcy). Kolejna co do wielkości grupa obejmuje staroobrzędowców i wyznawców prawosławia; wśród protestantów przeważają luteranie i kalwini. Ponadto na Litwie żyją wyznawcy judaizmu i wywodzącej się z judaizmu religii karaimskiej oraz muzułmanie. Po odzyskaniu niepodległości życie religijne na Litwie uaktywniło się - Kościół katolicki zyskał warunki do katechizacji na szerszą skalę, inne związki wyznaniowe ożywiły działalność misyjną. KULTURA l SZTUKA DAJMY______________ Omawiając kulturę i sztukę na Litwie, trzeba pamiętać o specyficznych uwarunkowaniach historycznych i społecznych kraju. Z uwagi na to. że w kształtowaniu dziedzictwa kulturowego Litwy brały udział różne narody (szczególną rolę odegrali przy tym Polacy), należy odróżnić sztukę Litwy od sztuki litewskiej. W tym sensie najbardziej "litewska" jest z pewnością sztuka ludowa. Przede wszystkim omówić wypada dajny, czyli pieśni zróżnicowane pod względem tematyki, metryki, stylistyki i sposobu wykonywania. Tematyka dajn dotyczy przede wszystkim miłości i szeroko rozumianego życia rodzinnego. Dużą grupę stanowią także pieśni o wojnie i związanych z nią wydarzeniach. Mniej liczne są tzw. dajny magiczne (o losie, pracy i siłach przyrody) oraz pieśni lu-dyczne, wyrażające radość czerpaną z uciech życia doczesnego. Zupełnie marginalne są utwory o tematyce historycznej i mitologicznej. Język dajn jest niesłychanie barwny, urozmaicony bogactwem środków stylistycznych i symboli. Na przykład pannę symbolizuje często kwiat ruty, natomiast symbolem młodzieńca jest rumak. Utratę niewinności wyraża się. mówiąc o zwiędnięciu wianka lub o zdeptaniu przez rumaka ogródka rucianego. r LITWA WCZORAJ l DZIŚ Na uwagę zasługują także sutartines - stare pieśni śpiewane na kilka głosów, których wykonanie wymaga dużego zgrania, oraz raudos - pieśni żałobne wykonywane najczęściej przy okazji pogrzebów, ale również w trakcie wesela, gdy opłakuje się odejście panny młodej z domu. Litwini, naród wielce muzykalny, wykorzystują do śpiewu każdą okazję, np. święta państwowe czy rodzinne. W organizowanych każdego roku świętach pieśni (dalną śVente's) uczestniczą tysiące śpiewaków. Na marginesie warto dodać, że wydarzenia związane z wyzwoleniem Litwy spod okupacji radzieckiej określane są mianem "śpiewającej rewolucji". LITERATURA__________ Opublikowanie pierwszej książki w języku litewskim wiązało się z szerzeniem na Litwie idei reformacji w XVI w. W roku 1547 w Królewcu wydano katechizm napisany przez luterańskiego pastora Marcina Mażwi-da (Martynas Maźyydas: Katech/zmusa Pra-sty Szadei). Nakład wynosił prawdopodobnie ok. 200-300 egzemplarzy, do czasów obecnych zachowały się tylko dwie książki. Jedna z nich przechowywana jest w Toruniu, druga znajduje się w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego. W początkowym okresie literatura litewska miała charakter religijny. Były to przede wszystkim przekłady katechizmów, postylli (kazań) i pieśni. Spośród autorów ważniej- Dni świąteczne I stycznia - Nowy Rok 16 lutego - rocznica odzyskania niepodległości (1918) II marca - rocznica odzyskania niepodległości (1990) Wielkanoc 6 lipca - rocznica koronacji Mendoga (1253) 1 listopada - Wszystkich Świętych 25-26 grudnia - Boże Narodzenie szych dzieł warto wymienić autora kilku ważnych przekładów Mikołaja Daukszę (Mi-kalojus Dauksa) oraz Konstantego Szyrwida (Konstantinas Śirvydas), autora słownika polsko-litewsko-łacińskiego i dwujęzycznego dzieła pt. Punkty kazań (1696). Pierwszą świecką książkę litewską napisał pastor luterański Kristijonas Donelaitis (1714-1780) - poemat Meta/ (Rok) uważa się za jedno z największych dzieł literatury litewskiej. Utwór doczekał się kilkunastu tłumaczeń, w tym na język polski. Inny ważny twórca, biskup sejneński Antoni Baranowski (Antanas Baranauskas; 1835-1902). wywodził się z chłopów litewskich, a pozostawał pod dużym wpływem kultury polskiej (w młodości pisywał nawet wiersze po polsku). Najbardziej znanym dziełem Baranowskiego jest poemat Borek oniksztyński (Anyksciifśilelis), pisany pod wyraźnym wpływem Pana Tadeusza A. Mickiewicza. Intensywny rozwój literatury miał miejsce na przełomie XIX i XX w. Był to okres bardzo ważny dla rozwoju piśmiennictwa litewskiego, między innymi dlatego że właśnie wtedy ukształtował się język literacki, oparty na dialekcie zachodnioauksztajckim. Wybitna postać tego okresu, poeta jonas Maćiulis (1860-1930) tworzył pod pseudonimem Maironis. Spośród innych twórców należałoby wymienić Yincasa Kudirkę (1858-1898), poetę, publicystę i krytyka literackiego, autora hymnu narodowego Lie-tuva, tevyne musy (Litwo, ojczyzno nasza): przedstawicielkę nurtu realistycznego w literaturze Juliję Beniuśevićiute-Żymantiene (ps. Żemaite. 1845-1921) czy poruszającego sprawy społeczne Jonasa Biliunasa. W okresie międzywojennym twórczość literacka na Litwie stawała się coraz bardziej różnorodna, szczególnie rozwijała się proza i dramat. Co ciekawe, znakomita większość wybitnych literatów litewskich tego okresu była księżmi lub przynajmniej studiowała w seminarium duchownym. Pochodzili oni przeważnie z rodzin chłopskich, dobrze znali język i kulturę polską. Do klasyków literatury litewskiej okresu międzywojennego zalicza się m.in. Liudasa Girę (1884-1946), Vincasa Mykolaitisa-Putinasa (1893-1967) i Balysa Sruogę (1896-1947). by wymienić tylko trzech twórców, których dzieła dostępne są polskim czytelnikom. W czasach stalinowskich (1940-1956) swoboda twórcza literatów litewskich została mocno ograniczona. Znaczące postacie tego okresu to m.in. poetka Salomeja Neris (1904-1945). której twórczość zdobyła uznanie jeszcze przed wojną, prozaik Petras Cvirka (1909-1947), reprezentujący nurt socrealistyczny w literaturze, oraz wybitny poeta i prozaik Kazys Boruta (1905-1965; jego powieść Mtyn Battragisa przetłumaczono na język polski. Po 1956 r. do głosu doszły dwa pokolenia twórców: średnie, debiutujące w czasach stalinowskich, ale pamiętające jeszcze czasy wolnej Litwy, i młode, które wyrosło w czasach powojennych. Pokolenie średnie reprezentują dwaj znakomici poeci, mistrzowie poezji intelektualnej: Eduardas Mieźela-itis i Justinas Marcinkievićius. Obydwaj przekładali na litewski poezję Adama Mickiewicza. Najbardziej znani przedstawiciele pokolenia młodych to powieściopisarze Vy-tautas Bubnys i Vytautas Petkevićlus oraz dramaturg Kazys Saja. Nie wolno zapominać o twórcach emigracyjnych. W większości byli to poeci (m.in. Kazys Bradunas, Bernardas Brazdżionys. Vy-tautas Maćernis, Juozas Kekśtas, Algimantas Mackus), chociaż na emigracji działali również wybitni prozaicy (Antanas Śkema). Spośród ważniejszych współczesnych literatów litewskich wymienić można jeszcze Juozasa Aputisa. znanego przede wszystkim dzięki licznym nowelom; Grigorijusa Kano-vićiusa, wszechstronnego twórcę pochodzenia żydowskiego, który wiele uwagi poświęca życiu litewskich Żydów, oraz poetów Albinasa Bernotasa i Antanasa Miśkinisa. Do czołówki współczesnych literatów litewskich zalicza się Tomasa Venclovę. Jest on synem znanego pisarza Antanasa Venclovy, autora przetłumaczonej na polski powieści Dzień narodzin (G/mimo diena). Pod koniec lat 70. Tomas Venclova został zmuszony do opuszczenia ZSRR. Wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał literaturę ro- KULTURA l SZTUKA syjską i polską na Uniwersytecie w Yale. Jest znakomitym poetą, tłumaczem i krytykiem literackim. Znany jest ze swojej sympatii do Polski i Polaków, do grona jego przyjaciół należą m.in. Cz. Miłosz i St. Barańczak, którzy są zresztą tłumaczami jego wierszy. SZTUKI PLASTYCZNE O litewskich sztukach plastycznych (malarstwo, grafika, rzeźba oraz sztuka użytkowa) można mówić dopiero od początku XX w. Wcześniej wśród twórców dominowali obcokrajowcy. Podobnie zresztą sytuacja przedstawiała się w przypadku muzyki, opery i teatru. Początki sztuk plastycznych na Litwie były bardzo trudne - brak własnych tradycji zmuszał artystów do czerpania z dorobku sąsiednich narodów. W okresie poszukiwań, trwającym do końca l wojny światowej, tworzyli m.in. malarze M.K. Ćiurlionis, A. jarośevićius, P. Kalpokas, A. Varnas, J. Vienożinskis oraz rzeźbiarze P. Rimśa i A. Żmuidzinavićius. Największym artystą litewskim w owym czasie był bez wątpienia Mikolajus Konstantinas Ćiurlionis, malujący obrazy pełne treści mistycznych i symbolicznych. W swoich pracach często nawiązywał do historii Litwy oraz do muzyki, co zrozumiałe, ponieważ był również wybitnym kompozytorem. Dużą kolekcję prac Ćiurlionisa posiada muzeum w Kownie. W okresie międzywojennym (zwłaszcza w latach 30.) malarstwo realistyczne zaczęło schodzić na margines, a do głosu doszli postimpresjoniści, ekspresjoniści, a nawet przedstawiciele kubizmu. Wielu ówczesnych artystów kształciło się w założonej w 1922 r. Kowieńskiej Szkole Sztuki. W okresie tym tworzyli m.in. V. Eidukevićius, A. Gudaitis, A. Samuolis, S. Uśinskas i V. Vizgirda. W latach 30. duże sukcesy na arenie międzynarodowej odnosili graficy (M. Bulaka, M. Kaitiliote, V. Petrauskas), a po II wojnie światowej rozwinęła się rzeźba monumentalna. W licznej grupie wybitnych rzeźbiarzy znaleźli siej. Mikenas, autor wileńskich monumentów Pierwsze jaskółki (P/rmosios kregżdes) i pomnika pisarza P. Cvirki; R. Ań- 56 LITWA WCZORAJ l DZIŚ POLACY NA LITWIE tinis, twórca stojącej w Połądze rzeźby pt. igle, królowa węży (Eg/e - zalclą karaliene) i C. Jokubonis, który wyrzeźbił m.in. pomnik A. Mickiewicza stojący przy wileńskim kościele św. Anny. Żadna z pozostałych dziedzin sztuk plastycznych nie rozwijała się po wojnie tak intensywnie, jak rzeźba. Warto jednak wspomnieć o mieszkającym w Warszawie wybitnym plakaciście Stasysie Eidrigevićiu-sie, którego prace znane są niemal każdemu Polakowi. MUZYKA Ludowa kultura muzyczna na Litwie ma bogate tradycje, lecz początki muzyki poważnej przypadają na przełom XIX i XX w. jedną z najważniejszych postaci tego okresu był wspomniany wyżej malarz i kompozytor M.K. Ćiurlionis, autor pierwszych poematów symfonicznych W lesie (Miskę) i A/lorze (Jura). J. Naujalis komponował pieśni chóralne i założył prywatną szkołę muzyczną, która w 1933 r. przekształcona została w państwowe Konserwatorium Kowieńskie. Pierwszą litewską scenę operową otwarto w 1920 r. w Kownie. Wśród najbardziej znanych kompozytorów pierwszej połowy XX w. znaleźli się m.in. V. Banaitis (opera Juratę / Kiejstut), j. Gruodis (sonaty, poematy symfoniczne, balety), j. Karnevićius (opera Grażyna). Po przejęciu Wilna w 1940 r. zaczęto organizować w nim litewską scenę muzyczną. W mieście powstała wtedy Filharmonia Państwowa. Po wojnie utworzono na Litwie m.in. Teatr Opery i Baletu (Wilno). Konserwatorium Państwowe (Wilno), teatry muzyczne (Kowno. Kłajpeda), Ludowy Zespół Pieśni i Tańca "Lietuva", którego polskim odpowiednikiem byłoby "Mazowsze". Do czołowych kompozytorów okresu powojennego zaliczają siej. Tallat-Kelpśa, B. Dvario-nas. S. Vainiunas i A. Żiuraitis. TEATR_____________ Początki teatru litewskiego sięgają końca XIX w. Powstawały wtedy nielegalne amatorskie teatry, a przedstawienia odbywały się w prywatnych mieszkaniach. Pierwsza komedia litewska pt. Amerika pirtyje (Ameryka w łaźni) wystawiona została w Petersburgu w 1892 r. Autorami sztuki byli prawdopodobnie Antanas i Juozas Vilkutaitis, kryjący się pod pseudonimem Keturakis (czworooki). Pierwsze tajne przedstawienia w Wilnie odbywały się na początku XX w. Wśród twórców związanych z teatrem litewskim był Gabrie-lius Landsbergis-Żemkalnis. dziad przewodniczącego Sąjudisu, Vytautasa Landsbergisa. Rozkwit sztuki teatralnej nastąpił po 1904, gdy władze carskie zezwoliły na druk w języku litewskim. Od razu też zaczął się kształtować zawodowy teatr litewski. Po odzyskaniu niepodległości ośrodkiem życia teatralnego stało się Kowno, ale teatry powstawały także w Szawlach, Kłajpedzie i w Wilnie. Założono również pierwsze teatry dziecięce i młodzieżowe w Kownie. W pierwszych latach powojennych sceny zdominowane zostały przez socrealistyczne sztuki o tematyce rewolucyjnej. Po odwilży 1956 roku głośno było o teatrze w Ponie-wieżu. w którym dyrektorował wybitny reżyser J. Miltinis, wystawiający sztuki Durren-matta. A. Millera i Szekspira. Inni znani reżyserzy to m.in. l. Bućiene. D. Tamule-vićiute, J. Vaitkus, a zwłaszcza Eimuntas Ne-krośius. który cieszy się sławą nie tylko na Litwie i w krajach byłego ZSRR. ale także w Polsce. Znanym w Polsce reżyserem najmłodszego pokolenia jest Korśunovas. __KUCHNIA^ Ścieranie się przez wieki różnych kultur miało duży wpływ na sposób żywienia się Litwinów. W litewskim jadłospisie znajdą się więc potrawy, które często goszczą na stołach Rosjan, Białorusinów czy Polaków. Dużą popularnością cieszą się na Litwie niektóre dania kuchni karaimskiej. W kuchni litewskiej królują wysokokaloryczne potrawy z ziemniaków, mięsa i mąki. Jedną z najpopularniejszych potraw litewskich są kartacze - duże kluski ziemniaczane, nadziewane zazwyczaj mielonym mięsem wieprzowym. Przypominają trochę nolskie pyzy. S3 jednak od nich większe, a ciasto wyrabiane jest tylko ze startych surowych ziemniaków. Podłużne, spłaszczone na końcach, przypominają kształtem balon sterowca, stąd litewska nazwa cepe/inai (ce-peliny). Inne popularne potrawy z ziemniaków to vedarai (jelita wieprzowe nadziane puree ziemniaczanym i zapiekane w tłuszczu), placki ziemniaczane (buMniai blynai) czy plokstainis (potocznie zwany kugelis), nieco przypominający polski placek zbójnicki, jednak grubszy od niego i podawany nie z gulaszem, lecz ze śmietaną. Potrawy mięsne i rybne w zasadzie nie różnią się od dań, jakie je się w Polsce, w litewskim menu znaleźć można odpowiednik schabowego (karbonadas), wszelkiego rodzaju kotlety z mięsa mielonego (kotletas), pieczenie (kepsnys) czy rolady (wniotinis). Ważne miejsce w kuchni litewskiej zajmują potrawy mączne, zwłaszcza bliny (blynai). Będąc w Trokach, koniecznie trzeba spróbować specjałów kuchni karaimskiej. Na uznanie zasługują kibinai - pierogi nadziewane soczystą baraniną (czasem wieprzowiną) i ceburekai - potrawa przypominająca złożony na pół naleśnik z nadzieniem mięsnym. Zresztą, dań tych można skosztować nie tylko w Trokach. Ceburekai znane są na całej Litwie, w Wilnie można je kupić w kioskach, a nawet od ulicznych sprzedawców. Litwini jedzą dużo aromatycznego czarnego chleba, towarzyszy on niemal wszystkim potrawom, nawet tym, w których jako dodatek podaje się ziemniaki. Nie ma się zresztą czemu dziwić, bo chleb na Litwie jest rzeczywiście wyjątkowo smaczny. Co ciekawe, mimo braku konserwantów, dobrze przechowywany chleb nadaje się do jedzenia nawet po kilku tygodniach. Z ciemnym pieczywem bardzo dobrze komponują się podsuszane kiełbasy, zwłaszcza gatunki pochodzące z masarni uciańskich (Otena). oraz przyprawiona ziołami wędzona słonina (/aliniai). Z wędlin warto spróbować przede wszystkim skylandis - wędzoną owalną kiełbasę z siekanego mięsa. Problemów z zaspokojeniem głodu nie powinni mieć również wegetarianie. Litewskie sklepy oferują wiele gatunków serów i twarogów, a w prawie każdym barze można spróbować pieczonego placka z białego sera (varskes apkepas) oraz rozmaitych sałatek. Latem można się posilić chłodnikiem (sa/ti barśćiaf) - zimną zupą przyrządzaną na kefirze z gotowanymi ziemniakami w charakterze przystawki. Z litewskich napojów alkoholowych warto zwrócić uwagę na bogactwo likierów i nalewek pędzonych na bazie owoców, ziół lub miodu. Podobnie jak w Polsce dużą popularnością cieszy się na Litwie piwo i wódka. POLACY NA LITWIE HISTORIA l TERAŹNIEJSZOŚĆ_____ Pierwsi Polacy pojawili się na Litwie już w XIII i XIV w. Jako jeńcy, uprowadzeni w trakcie grabieżczych wypraw na Polskę, byli osadzani na roli. Duży napływ Polaków nastąpił po unii w Krewię, gdy rozpoczęła się chrystianizacja Litwy. Byli to przede wszystkim duchowni, ale również żołnierze, pracownicy administracji państwowej, kupcy. Po unii lubelskiej migracja wzrosła, na Litwę przenosiła się szlachta, mieszczanie, a także chłopi. W tym samym okresie postępował intensywny proces polonizowania się szlachty litewskiej. Kultura polska i ideologia szlachecka pociągały elity litewskie do tego stopnia, że pod koniec XVI w. język litewski używany był prawie wyłącznie przez chłopów i drobniejszą szlachtę. Kolejna fala po-lonizacji, obejmująca oprócz Litwinów także ludność białoruską, miała miejsce w drugiej połowie XIX w. i była w dużej mierze reakcją na politykę rusyfikacyjną zaborców. Dominacja Polaków na Wileńszczyźnie zaczęła słabnąć po II wojnie światowej, gdy doszło do tzw. repatriacji, które przeprowadzono w dwóch etapach. W trakcie pierwszej z nich (1945-1947) z Litwy wysiedlono prawie 180 tyś. Polaków (z tego około połowa to mieszkańcy Wilna). Ilu Polaków wyjechało w ramach drugiej repatriacji (1955-1957), nie wiadomo. LITWA WCZORAJ l DZIŚ Katastrofalne skutki dla Polaków na Litwie miała zwłaszcza pierwsza repatriacja. Do wyjazdu zmuszono wielu mieszkańców Wilna i prawie całą inteligencję (do wyboru stawiano zesłanie w głąb ZSRR). Efekty tego widać do dziś - po Cyganach Polacy są najgorzej wykształconą grupą etniczną. Obecnie największe skupiska mniejszości polskiej znajdują się w południowo-wscho-dniej Litwie, na znacznym obszarze Wileńsz-czyzny. Polacy stanowią bezwzględną większość w rejonie solecznickim - ponad 80% mieszkańców - i w rejonie wileńskim (oprócz Wilna) - ponad 60%. Duży odsetek zamieszkuje rejon święciański (prawie 30%) i tracki (prawie 25%). W samym Wilnie Polacy to około 1/5 mieszkańców. Odsetek Polaków na Litwie stale się zmniejsza. Przyczynia się do tego przede wszystkim niski przyrost naturalny oraz asymilacja z Rosjanami i Litwinami. Stosunek państwa do mniejszości polskiej jest daleki od ideału: Polakom utrudnia się lub wręcz uniemożliwia odzyskanie własności w ramach prowadzonej na Litwie reprywatyzacji, podejmuje się próby rozbicia skupisk polskich poprzez wprowadzanie niekorzystnych zmian w podziale administracyjnym, dyskryminuje się polskie szkoły. Duże emocje wśród Polaków budzi pisownia nazwisk, które obecnie zapisywane są w transkrypcji litewskiej i z litewskimi końcówkami. W tym wypadku nie można jednak mówić o dyskryminacji, bo Litwini stosują pisownię litewską do wszystkich obcych nazw własnych. Mimo licznych przejawów dyskryminacji ze strony władz Polacy biorą udział w życiu społeczno-politycznym kraju, starają się podtrzymywać kulturę i oświatę polską. Działa wiele zespołów ludowych, istnieje polska prasa, organizowane są imprezy artystyczne. Polskie radio Znad W/7/7 należy do najbardziej popularnych rozgłośni. Prowadzi się nauczanie w polskich szkołach podstawowych i średnich, na Uniwersytecie Wileńskim działa od kilku lat Katedra Filologii Polskiej. W kościołach odprawiane są msze po polsku. Polacy mają prawo zakładać, (i zakładają) organizacje społeczno-polityczne. WYBITNI l ZASŁUŻENI Nie sposób wymienić wszystkich związanych z Litwą Polaków, którzy wywarli piętno na kulturze i nauce polskiej oraz litewskiej. Najwięcej wybitnych nazwisk kojarzy się oczywiście z Wilnem, które dzięki założonej przez króla Stefana Batorego Akademii wyrosło na ważny ośrodek życia intelektualnego. Rektorami uczelni byli m.in. Piotr Skarga, działacz kontrreformacyjny, hagiograf, wybitny kaznodzieja katolicki i polemi-sta, oraz Jakub Wujek, tłumacz Biblii i autor postylli, z których część przetłumaczono na język litewski. Nauki w akademii pobierał (a później także wykładał w niej) Maciej Sarbiewski, piszący po łacinie poeta i teoretyk literatury. Uniwersytet Wileński uznawany jest za miejsce narodzin polskiego romantyzmu. W Wilnie Mickiewicz napisał i wydał wiele ze swoich pierwszych utworów. Tu działały Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Do ich członków należeli - poza Mickiewiczem-m.in. poeta Tomasz Zań, historyk Joachim Lelewel oraz wybitny geolog i pamiętnikarz Ignacy Domeyko. który dzięki swoim pracom zapewnił sobie trwałe miejsce w historii Chile. Wymieniając twórców romantycznych związanych z Litwą, nie można pominąć Juliusza Słowackiego, który przez kilka lat mieszkał, a potem studiował w Wilnie. W Wilnie ukazały się także pierwsze powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego: mieszkali tu i pracowali poeta Ludwik Kon-dratowicz (ps. Władysław Syrokomla) oraz kompozytor Stanisław Moniuszko. Spośród wybitnych literatów polskich przełomu XIX i XX w. warto wymienić powieściopisarkę Flizę Orzeszkową, aktywnie działającą na rzecz rozwoju czytelnictwa i szerzenia myśli pozytywistycznej. Orzeszkowa była współzałożycielką wypożyczalni i wydawnictwa wileńskiego, które w ciągu dwóch lat wydało 22 tytuły. W latach międzywojennych życie intelektualne w Wilnie kwitło. Na reaktywowanym w 1919 r. uniwersytecie historię wykładał m.in. H. Łowmiański, a nauki o literaturze -S. Pigoń, j. Kallenbach, M. Kridl i inni. Sła- wę ważnego ośrodka nauk językoznawczych uczelnia zawdzięczała m.in. długoletniemu profesorowi janowi Otrębskiemu, autorowi znakomitej Gramatyki języka Litewskiego. Od 1922 r. wybitny pisarz i publicysta Stanisław Cat Mackiewicz wydawał w Wilnie dziennik Stowo. W periodyku tym publikowali swoje prace K. Pruszyński, K.I. Gał-czyński, K. Iłłakowiczówna. a także późniejsi założyciele grupy literackiej Żagary: Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament, przyszły noblista Czesław Miłosz i inni. Na Litwie (w Nowej Wilejce) urodził się znany współczesny literat i reżyser Tadeusz Konwicki. JĘZYK Litewski zalicza się do grupy bałtyckiej indo-eurpejskiej rodziny językowej. Oprócz litewskiego do grupy tej należy jeszcze język łotewski. Pozostałe języki bałtyckie wymarły, spośród nich tylko pruski jest udokumentowany kilkoma zabytkami. Litewski dzieli się na wiele dialektów. Niektóre z nich różnią się znacznie zarówno w wymowie, jak i w zakresie słownictwa, morfologii i składni. Dla przeciętnego Litwina z południowej lub środkowej części kraju zrozumienie mieszkających na północy Żmudzinów może okazać się nie lada wyzwaniem. Litwini szczycą się tym. że ich mowa jest najbardziej archaiczna spośród języków in-doeuropejskich. Szkoła i państwo kulturze języka poświęcają bardzo wiele uwagi. Przy parlamencie działa specjalna komisja, której zadaniem jest normalizacja i kontrola języka używanego w życiu publicznym. Za niedba-łość językową instytucje i przedsiębio5twa (także prywatne) karane są upomnieniem lub grzywną. Szczególnie dokładnej kontroli podlegają środki masowego przekazu. Według danych z 1999 r. litewskim potrafi się posługiwać ok. 90% członków mniejszości narodowych, jego znajomość jest zresztą konieczna, jeśli zamierza się podjąć naukę lub pracę w jakiejkolwiek instytucji państwowej. -> .VCH .•:,'":;::••.•• JĘZYK ••!||| Większość mieszkańców Litwy dobrze mówi po rosyjsku, na Wileńszczyźnie dość łatwo porozumieć się po polsku. Spośród języków zachodnioeuropejskich najbardziej popularny jest angielski, ale ogólnie rzecz biorąc, znajomość języków zachodnich nie jest najmocniejszą stroną Litwinów. WYMOWA l PISOWNIA Litewski jest językiem bardzo trudnym do opanowania. Szczególnie dużo kłopotów (także Litwinom!) sprawia poprawne akcentowanie. W odróżnieniu od polskiego, w którym nacisk pada przeważnie na drugą sylabę od końca, akcent w języku litewskim jest swobodny. Ponadto w trakcie odmiany wyrazu akcent może się przemieszczać. W litewskim są sylaby długie i krótkie. Akcentowane długie sylaby mają intonacje rosnącą albo opadającą. Wszystko to sprawia, że język litewski brzmi wyjątkowo śpiewnie. Pisownia litewska oparta jest na alfabecie łacińskim. Warto wspomnieć, że zasady or-tografii litewskiej opracowano dopiero na początku XX w. Wcześniej panowała duża dowolność w zapisie, przy czym wzorowano się na ortografii polskiej. Normalizacja pisowni przypadła na okres odzyskiwania przez Litwę niepodległości, gdy starano się marginalizować lub odrzucać wszystko, co choćby w najmniejszym stopniu mogło sugerować pokrewieństwo kulturalne czy historyczne z Polską (by wspomnieć choćby zmianę starych litewskich barw państwowych na nowe). Zrezygnowano więc na przykład ze stosowania digrafów (sz. cz) na korzyść znaków diakrytycznych (ś. ć). Zachowano jednak zaczerpniętą z polskiego pisownię tzw. samogłosek nosowych. Alfabet litewski liczy 32 litery. Nie ma w nim liter: ć, /, ń, ó, s, ź, ż, dochodzą za to: c, e, j, ś, q, u, ź. Najwięcej problemów obcokrajowcom sprawia wymowa samogłosek, które mogą być długie lub krótkie. Co więcej, samogłoski mogą być różnie wymawiane w zależności od miejsca, jakie zajmują w wyrazie, i od tego, czy są akcentowane. W słownikach i|f9||f LITWA WCZORAJ l DZIŚ i w podanych poniżej rozmówkach miejsce akcentu zaznaczane jest jednym z trzech znaków: [']. [ ] oraz ["]. Pierwsze dwa występują nad sylabami długimi, trzeci nad sylabami krótkimi. W piśmie znaki te nie są używane z wyjątkiem sytuacji, gdy autor chce uniknąć dwuznaczności (przesunięcie miejsca akcentu prowadzi często do zmiany znaczenia wyrazu) lub gdy chce zwrócić uwagę na to. jak poprawnie wymawia się dane stówo. Ponieważ wyrazy jednosylabo-we łączą się w zestroję akcentowe z wyrazami wielosylabowymi (słychać je razem jako jeden wyraz), w rozmówkach akcent zaznaczony jest tylko w wyrazach wielosylabo-wych. Samogłoski litewskie dzielimy na przednie: e, ę, e, i, j. y) i tylne (a, ą, o. u. q. u). Spółgłoski lub grupy spółgłosek przed samogłoskami przednimi są zawsze zmiękczone. W dużym uproszczeniu samogłoski litewskie wymawia się następująco: a Jest przeważnie krótkie, wzdluża się, gdy występuje na końcu akcentowanej sylaby (w poniższych rozmówkach zapisywane jako a). ą Nie oznacza już głoski nosowej, wymawiane jest jak długie "a". e Podobnie jak litewskie "a" może być krótkie lub długie. Jeśli jest długie (zapisywane jako e), to artykulacja zbliża się do sposobu wymawia gtoski "a", Np. pierwszą sylabę wyrazu me-d/s (drzewo) wymawia się podobnie jak początek polskiego słowa miał. e Jedna z trudniejszych samogłosek - zawsze długa, artykułowana przy wysoko uniesionej i bardzo cofniętej tylnej części języka. Jej wymowa przypomina trochę polskie ie w wyrazie piec. ę długie "e" i krótkie "i" j, y długie "i" o Poza wyrazami zapożyczonymi (np. pomido-ras) jest zawsze długie. u krótkie "u" ij, u długie "u" Spółgłoski wymawia się podobnie jak w języku polskim, przy czym: ć Odpowiada polskiemu "cz" i prawie bez wyjątku wymawiane jest miękko (jak w wyrazie Czi-lijczyk). ś Odpowiada polskiemu "sz" (jak w wyrazie szal). ź Odpowiada polskiemu "ż" (jak w wyrazie żal). l Przed samogłoskami tylnymi (np. a, o, u) i na końcu wyrazu jest przedniojęzykowe (jeśli ktoś nie potrafi w taki sposób artykułować, może je wymawiać jak polskie "l"}; gdy jest zmiękczone, wymawia się jak polskie "l" w słowie lipa. dż Odpowiada polskiemu "dż" (jak w wyrazie dżuma). dźi Odpowiada polskiemu "dzi" (jak w wyrazie działo). si wymawia się jak w polskim słowie sinus. ROZMÓWKI Zwroty grzecznościowe dzień dobry cześć (na powitanie) dobry wieczór do widzenia do zobaczenia cześć (na pożegnanie) (bardzo) dziękuję proszę nie ma za co przepraszam jak się masz? Dziękuję, dobrze. /abas rytas (tylko rano) laba diena sveikas (l.poj., r.m.); sveifa (l.poj., r.ż.); sveifa' (l.mn., r.m.); sveikos (l.mn.. r.ż.) /abas vakaras sudie viso gem iki pasimatymo iki ate Labai aciu Prasom : : Wera uzką /",; Atsiprasau -- Kaip selcasi? Aciu, gerai. Przydatne wyrazy i zwroty Tak Taip Nie We v Czy? : Ar? Ile? Kiek? ..; ' .. .; Gdzie jest? Kuryra? trochę trupiitj •:•••• może gal imię vardas nazwisko " • pavarde , wiek amźius , • data/miejsce g/mimo data/tyjeta ;, urodzenia •'•.<• '••' obywatelstwo pilietybe • " ,•<,:••'. narodowość tautybe ; kobieta/mężczyzna vyras/moteris paszport pasas Na pomoc! Pagalbos! >:• Proszę wezwać Prasom iśkwesti /,, lekarza/policję! gydytoją/polidją .. Proszę to zapisać. Prasom uźraśyti. Proszę pokazać mi Prasom parodyti mań na mapie. żeme/apy/e. Rozumiem. ." < Suprantu. Nie rozumiem , Nesuprantu lietwiskai. (po litewsku) vi Czy mówi Pan/i Ar kalbate lenkiźkai/ po polsku/ angliśkai/rusiśkai/ angielsku/rosyjsku/ vokKkai? niemiecku? Czy ktoś rozumie Ar kas nors supranta po polsku? lenkiskai? Jak się mówi Kaip lietuviśkai po litewsku...? sakoma...? Jak się Pan/i nazywa? Koks josy vardas? Ile masz lat? Kiek tau mety? Jak się nazywasz? Koks tavo vardas? Jak masz (ma Pan/i) Kofaa tavo (jusu,) na nazwisko? pavarde? Jestem turystą Esu tur/staś (turiste)/ (turystką)/ studentas (studenta). studentem (studentką) Czy jesteś (Pan/i jest) Ar es/ (esate) vedes/ zamężna/żonaty? istekejusi? Proszę poczekać Prasom palaukti. Czy mogę tu usiąść? Ar ga/iu ć/a atsisesti? Komunikacja ____ Noriu nważ/uoti;'... Noriu użsisakyti vieta /... Kelintą iśyyksta/ atyyksta...? "•: Iś kur iśvyksta/ atvyksta...? Kuryra tvarfcaraśtis? autobusas ..-i.-. Chcę pojechać do... Chcę zarezerwować miejsce do... O której odjeżdża/ przyjeżdża...? Skąd odjeżdża/ przyjeżdża...? Gdzie jest rozkład jazdy? autobus •• ••• i" l••",'',- : \-f Ą+ *•-.:••!". JĘZYK ' .-61 trolejbus , ; troleibusas ;.r> pociąg :!t;c! trau/c/nys :;>::. prom iri'-!/.-;!'1, keltas :•;-,• s. samolot lektuvas Jak długo trwa Kielc laiko trunka podróż? ke/ione? Pociąg jest opóźniony. Trauiinys yeluoja. Pociąg przyjeżdża Traufanys atvyfcsta planowo. laiku. > Pociąg jest od wołany. Traufanys atśaulctas. Czy/gdzie muszę się Ar/kur turiu persesti? ' przesiąść? bilet bilietas bilet powrotny b/'//etas atgal bilet w jedną stronę bilietas / vieną pusę . bilet ulgowy bilietas su nuolaida peron peronas przechowalnia bagażu bagażo saugyWa Pytanie o drogę___________' Gdzie jest? Kuryra...? jak się dostanę do...?Ka/'p mań patekti;'...? Czy to blisko/daleko? Ar tai arti/toii? Jaka to ulica? Kokia cia gatve? > Jaki to numer? Koleś ćia numeris? Jakie to miasto/wieś? Koks ćia miestas/ y< kaimas? Proszę iść prosto Eikite t/esiai. Proszę skręcić PasuWte / kairę w lewo/w prawo (kairen)// deśinę (deśinen). • • na światłach prie śfiesoforo •(, na następnym/ prie kitos/antros/trećios drugim/trzecim sankryźos skrzyżowaniu na górze/na dole virśuje/apaćioje wschód/zachód rytai/vakarai : północ/południe śiaure/pietus ; tu/tam/wszędzie/ (ia/ten/visur/niekur nigdzie Napisy_______________>V> informacja informacija nie palić nerokoma : ciągnąć/pchać traulcti/stumti otwarte/zamknięte atidaryta/uźdaryta wejście/wyjście jejimas/isejimas 62 LITWA WCZORAJ l DZIŚ JĘZYK L 63 Policja policija toaleta tualetas płatne/bezpłatne mokama/nemokama przerwa obiadowa p/ety pertrauka zabronione draudżiama dla panów vyrams m Czy mają państwo Ar tur/te /a/wy 1 wolne pokoje? fambar/y? 1 Proszę o... c Prasau... 1 pokój jedno-/ • vienvietj/dvivietj/ 1 dwu-/trzy-/ trivietj/keturvietj f czteroosobowy fambar; ł jestem wegetarianinem. Chciałbym trochę... Jeszcze jeden, proszę Proszę o rachunek. Esu vegetaras. Norećiau truputi... Prasom dar weną... Duokite. prasom, sjskaitą. nalewka miód (pitny) mięso wieprzowina/ wołowina/cielęcina/ baranina/drób traufctine < midus -,; mesa kiauliena/jautiena/ verśiena/aviena/ ;•.,. wstiena dla pań moter/ms na jedną noce wena/ natóa/ f Nie jem. Nevalgau. •-.. schabowy (carbonadas ,, .' Wmieście na dwiertrzy/ edviems/trims/ | cztery noc keturioms naktims f Nie piję- Negeriu. pieczeń kotlet (mielony) kepsnys -w .>••:.' kotletas : f.;.,f""^' Gdzie jest...? bank/kantor centrum ambasada (Polski) Kuryra...? bankas/valiutos keitykla centras (Lenkijos) ambasada na tydzień sal/a/te/ f Ile kosztuje... K/eJĆ kainuoja... | za osobę/za dobę wenam żmogui/para? \ Czy śniadanie jest Ar pusryciai wliczone? jskaićiuoti? J; chleb bułka • jajka '•' jajecznica kanapka " duona bandele kiauśiniai kiauśiniene • sumuśtinis rolada ryba Zakupy vyniotinis •;> zwis ~t.' '•••• poczta apteka paśtas yaistine Czy obsługa jest Ar aptarnavimas z serem/z wędliną su suriu/su deśra !, dom towarowy universaline parduotwe toaleta wliczona? iskaiciuotas? i* zupa sriuba targ turgus biuro turystyczne pałac plac ulica tualetas , turizmo biuras rumai aikśtś ';:,,'.;,;;. Czy mogę obejrzeć Ar galiu apsiźiureti • Pokój? fambar/? ; Jest bardzo brudno/ Yra labai neśvaru/ i głośno/drogo/tanio triukśminga/brangu/ ; zimne zakąski warzywa ziemniaki marchewka śalti użkandżiai ' darżoves bu/ves mortos sklep z artykułami gospodarstwa domowego sklep odzieżowy ufaniy prefay parduotuve drabuźiy parduotuve zamek katedra ,-, ,, , kościół ; •" \ gatve pilis ;-... .•.,•; katedra • •:-. p/gu. ! Wyjeżdżamy lśvażiuo]ame '• Czy jest...? Aryra...? - kapusta " owoce jabłka kopustai yaisiai obuoliai "•' : kiosk Ile to kosztuje? Chciał(a)bym to faosfcas Kiefc tai kainuoja? Norećiau tą nupirkti. baźnyćia ...... •... czysta pościel śvari pataline gruszki •"'••'• kriauśes •'.&'<}'.•'.•• kupić. wieża .•: : , dzwonnica ... , •< jezioro : bokśtas ,:... varpine ,,. • • ;.y ciepła woda ś//tas randuo klucz rafctas śliwki przyprawy slyvos ' " prieskoniai .',,:,:,-,- Za drogie dla mnie. Za duży/mały Mań per brangu. : Mań per didelis/ |"7p|f 3 Gz&ras ; • • ; ' prysznic duśas ,,,, cukier cukrus dla mnie. permaźas. 1 Ł.CI\O. i upe telefon , :. te/efonas : sól drusfca Czy mogę obejrzeć? Ar galiu pasiźiureti? , , morze ... -.•-> plaża • , , ,, Wyspa i . ;.•;, jura : ,. papludymys, ,pfeźas sala •.. ./.,''.,,". : ' li| ' Jedzenie i pieprz ! napoje juodieji pipirai , nea/toho//n/ai gerimai Czy mogę przymierzyć? Ar galiu pasimatuoti? , most park . .;... tiltas parte v "••..,.., jestem głodna(y) fsu a/fcma(s) , 1 Chciał(a)bym coś Norećiau ko nors 1 bezalkoholowe herbata kawa ••'. arbata kava Czy mogę zapłacić kartą kredytową? Czy mają państwo Ar galiu sumoketi kreditine kortele? , Ar turite kitos spalvos/ parking . . . • maś/ny stovejroo ,; .. zjeść/napić się suyalgyti/iśgerti. } ( z mlekiem/ su p/enu/be p/eno . inny kolor/inny kito dydźio? Ą t t, •; : aikśtele <.••,• . ; czegoś ; . ' 1 bez mleka rozmiar? stare miasto SZpital ,...;.; senamiestis śniadanie : pusryciai • '! z cukrem/bez cukru su cukrum/ybe cufaaus większy/mniejszy didesnis/mażesnis targ . '"",,,. sklep spożywczy i- ligonine >• . . turgus czyma/sto prefay ; °biad Pietus ' sok (pomarańczowy/ kolacja va/car/ene ,, . . sjM jabłkowy/ jadłospis valgiaraśtis • pomidorowy) (ape/s/ny/obuol/y/ pomidory) su/tys tani/tańszy biały czarny pigus/p/gesnis baltas juodas domy towarowe parduotuve < universa/ine parduotuve sklep spożywczy ma/sto prefay < ;• m|eko parduotuve '< , •• :'^l kakao pienas kakava czerwony niebieski raudonas ' melynas :- i. tarS turgus -.- , :/^H jogurt : jogurtas zielony żalias ' Noclegi restauracja restoranas '^1 kefir kefiras żółty geltonas Szukam... leska u stołówka yalgykla ;• gazowana/ gazuotas/negazuotas schroniska młodzieżowego kempingu hotelu kierownika/właściciela jaunimo nakyynes namy kempingo vieśbućio y. virśininko/savininko baras ;^H niegazowana woda kawiarnia fawne " |B mineralna piwiarnia alude/alaus baras |M napoje alkoholowe kelnerka/kelner padavę/a(s) . • piwo Czy obsługa jest Ar aptarnawmas fl wino wliczona? jskaićiuotas? '• wódka . m/nera/inis vanduo Czas kiedy? ;. • dzisiaj jutro pojutrze kada? •.-•••. śiandien " rytoj poryt •.'..-,.. . altoholiniai gerimai a/us wnas degtine Obecne Wilno (Vilnius) to bez mała 600--tysięczna stolica niepodległej Litwy, miasto młode, pełne życia, szybko rozwijające się. Jego serce stanowi przepiękna starówka (Se-namiestis), jedna z większych i rozleglejszych w Europie. O niegdysiejszej świetności grodu nad Wilią (Neris) i Wilenką (Vilnia) świadczy kilkadziesiąt zabytkowych, przeważnie barokowych kościołów, wspaniałe magnackie rezydencje i mieszczańskie kamieniczki. Zwiedziwszy bezcenne zabytki Wilna, warto spróbować wczuć się w duszę miasta: poga-worzyć ze śpiewnie zaciągającym staruszkiem, pobłądzić bez celu po wąskich uliczkach i zaułkach, wziąć udział w nabożeństwie w języku polskim, posiedzieć na parkowej ławeczce koło katedry lub nad Wilią, popatrzeć na nie z wysokości baszty Giedymina lub Córy Trzykrzyskiej. Dla nas. Polaków, to "miłe miasto" ma szczególne znaczenie. Nierozerwalnie związanych jest z nim wiele wybitnych postaci, które przywykliśmy uważać za rodaków, by LITWA WCZORAJ l DZIŚ wczoraj ': vakar przedwczoraj uźvakar >-•• , >• 7 . ,:,, ,. septym ^j rano - • ' astuoni wieczorem '" ryte • ;>> -j1.- \/3lf3ro 9 ;...,.;,.,.; devyni przez cały tydzień visą savaitę ,; > , przez cały dzień- visą dieną './J-c ' codziennie kasdien 10 ..,'. v,'-,, 11 .,. -, , 12 •• !..',!•• 13 deśimt vienuolika dvylika weekend wolne •• savaitgalis 14 trylika keturiolika iseigines <;!.•,••< 15 penkiolika poniedziałek wtorek środa czwartek piątek ...M. sobota niedziela •.- •;> . pirmadienis antradienis treciadienis ketvirtadienis penktadienis c • . sesśtadienis .,; '•"• sekmadienis •• 16 17 18 {f* 19 • : v*L. 20 .. ^; 30 ,;• ; •:. , 40 50 .;;;. ;•,'?- śesiolika septynioiika , • aśtuoniolika -.••,> devyniolika ", -.; dvidesimt .-,> trisdesimt .;;• keturiasdeśimt -penkiasdeśimt • styczeń ii,' sai/s/s •> ....:(.-,,. 60 sesiasdeśimt luty vasar/s ... ,; ... - 70 Qf\ , septyniasdeśimt marzec tovas oO ,- aśtuoniasdeśimt kwiecień maj , czerwiec lipiec :!) j. balandis ,.< • geguzis :•..:•• • bitielis : //epa ' ,;,,'. 90 100 1000 ..;•' 1000000 v deyyniasdesimt śimtas tukstantis milijonas sierpień vv"-: wrzesień >•-,;• ; rugpjotis .•,,•,• ć L, ' rugse/Vs •-. .-•>. ).'••; Zdrowie '1 ..' . • !'i październik listopad •;, . ' grudzień spa/is ."'.;):•:, , lapkritis .,<....•< •,. gruod/s .^- . Boli mnie.., 1 brzuch •,.;. , głowa Mań skauda... ; •; Pilvą ,:. 1 ; galvą Która godzina? <•. K/e/t yalandy? ząb Mdli mnie .,; dantj •<• ,; j Pyfana mane •• Liczby Choruję na... cukrzycę ; Sergu... , ;> cukralige ,, ,- ś, j 0 nulis epilepsję epilepsija "1 1 ...•/'. astmę astma . i •! 2 3 vienas du " ••• AAam alergię na... antybiotyki Turiu alergijj... ' antibiotikams ! .:i 4 5 trys ' •; keturi ,. - •;,•. penicylinę lekarstwa penicilinui .-;.- , va/sta/ . , •, . • 6 pentó seś; . i aspiryna biegunka aspirinas . '; viduriavimas WILNO i OKOLICE WILNO wspomnieć Mickiewicza i Słowackiego, braci Śniadeckich, Syrokomlę i Kraszewskiego, Bogusławskiego i Moniuszkę. Walczyli o nie ja-siński i Konarski, Kalinowski i Sierakowski, Piłsudski i Żeligowski czy dowódca Armii Krajowej gen. Aleksander Krzyżanowski. Liczne miejsca mające dla nas rangę pamiątek narodowych - Ostra Brama, cmentarz na Rossie z Mauzoleum Marszałka, polskie lub spolszczone nazwy ulic. placów i dzielnic: Antokol i Belmont, Pohulanka i Ponary. Ry-baki i Śnipiszki, Zarzecze i Zwierzyniec - bez względu na okoliczności historii zawsze pozostaną i w naszej pamięci, i w naszych sercach. Przed wojną Wilno liczyło ponad 200 tysięcy mieszkańców, z czego Polacy stanowili 66%. Żyli tu ponadto Żydzi (29%), Rosjanie, niewielkie społeczności Białorusinów i Litwinów. Wielu, zwłaszcza Litwinów, asymilowa-ło się z kulturą polską, przyjmując polski język i obyczaje. W wyniku wojny i okupacji miasto utraciło większość dotychczasowej ludności. Złożyły się na to prawie całkowita zagłada Żydów oraz "repatriacja" ponad połowy Polaków. Mimo trwającej od tego czasu lituanizacji. liczba Litwinów mieszkających W zielonej oprawie Mato która stolica wydaje się polskiemu podróżnikowi tak swojska, jakby od dawna znajoma. Przyczynia się do tego m.in. wspaniała zielona oprawa miasta. Położone na wzgórzach, jakby tylko po to wyrosłych na rozległej równinie, nigdy nie pozbyto się okolicznych zagajników, co najwyżej przekształcając je w urokliwe parki (doskonale widać to na przykład z baszty Giedymina). Nacieszywszy oczy i serce zabytkami, można przysiąść na ławeczce w parku na Zakręcie (Vin-gio parkas). Położony niedaleko centrum, w miejscu, gdzie Wilia tworzy zakola (stąd nazwa), sąsiaduje z kameralnym Zwierzyńcem (Źverynas). To właściwie nie tyle park, ile las sosnowy z uroczymi alejkami; w letnie wieczory wśród drzew dreptają jeże, a z wiszącego mostu nad Wilią widać uwijające się przy pracy bobry. W muszli koncertowej odbywają się różne imprezy przy okazji rozmaitych uroczystości. (Odprawiał w niej mszę Jan Paweł II w czasie swojej pielgrzymki na Litwę). Hucznie obchodzi się tutaj Noc Świętojańską. Warto poświęcić chwilę i zakosztować atmosfery zielonych wileńskich spacerów, zwłaszcza że nigdy nie ma tu tłoku. WILNO - KOMUNIKACJA 69 68 I WILNO l OKOLICE "Nieraz tam w Magdeburgu o Wilnie myślałem, do Wilna tęskniłem. Mile miasto. Rzędem biegną mury, pagórki, otoczone zielenią, pieszczą mury. Mury tęsknie spoglądają. Mile miasto. Gdy na który z pagórków się wyjdzie, ku niebu przez mgłę oparów błyszczą do góry wieżyce, wieżyczki, na których, gdy dzwony zadzwonią, nie wiadomo, czy skarżą, czy o laskę proszą, czy tęskny tylko do nieba glos wznoszą. Mite miasto. Mite mury, co mnie dzieckiem niegdyś pieściły, co kochać wielkość prawdy uczyły, mile miasto z tylu, tylu przeżyciami. Miasto-symbol naszej wielkiej kultury i państwowej ongiś potęgi. Dynastia Jagiellonów, co nad wieżyczkami Krakowa i wieżami Wilna potężnie niegdyś panowała. Wilno Stefana Batorego, co uniwersytet zakładał i mieczem nowe granice wbijał. Wielcy poeci i wieszcze, co naród pieścili słowem i w czar zakuwanymi słowami życie narodowi dawali... Wszystko piękno w mej duszy przez Wilno pieszczone. Tu pierwsze słowa miłości, tu pierwsze słowa mądrości, tu wszystko, czym dziecko i młodzieniec żył w pieszczocie z murami i w pieszczocie z pagórkami. Jedno z najpiękniejszych miast na świecie!" Józef Pilsudski, fragment przemówienia na Zjeździe Legionistów w Wilnie 12 VII11928 w stolicy kraju dopiero niedawno przekroczyła 50%. Odsetek Polaków utrzymuje się stale na poziomie około 20%, co oznacza, że co piąty wilnianin z pochodzenia jest naszym rodakiem. W Wilnie i na Wileńszczyźnie działają polskie szkoły, wydawnictwa i gazety, polskie radio, instytucje oraz organizacje społeczne i polityczne. Nie wolno zapominać jednak, że Wilno to przede wszystkim miasto niesłychanie ważne dla Litwinów: tu kształtowała się ich państwowość. Za panowania książąt litewskich Giedymina, Olgierda i Witolda Litwa wyrosła na potężny, bogaty kraj, którego ziemie rozciągały się od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne. Wilno dla Litwina ma takie znaczenie, jak dla Polaka Gniezno lub Kraków. Podróż do Wilna zmusza do refleksji, tak historycznych, jak i historiozoficznych. Czy kto chce czy nie, nakazuje zastanowić się nad meandrami polskich dziejów, nad dorobkiem polskiej kultury na Wschodzie. Dziś czerpią z niego pełną garścią nasi bracia Litwini, co wciąż niepotrzebnie budzi nasze pretensje i żale, a jest po prostu skutkiem naturalnych procesów dziejowych. Kulturowe bogactwo tego miasta wynika z jego wieloet-niczności, z zazębiania się przez wieki różnych, ale jakże bliskich sobie elementów. Bo przecież w świadomości i naszej, i Litwinów równie mocno tkwi, że kiedyś, jak mówił wspólny wieszcz: Miłe miasto ...na Ponarskiejgórze, - Przy ognisku myśliwskim, na niedźwiedziej skórze Leżai, słuchając pieśni mądrego LJzdejki, A Wiliji widokiem i szumem Wilejki Ukołysany, marzył o wilku żelaznym: l zbudzony, za bogów rozkazem wyraźnym Zbudował miasto Wilno, które w lasach siedzi jak wilk pośrodku żubrów, dzików i niedźwiedzi. KOMUNIKACJA________ Rejon stolicy oplata sieć wygodnych dróg, z których korzystanie - choćby ze względu na stosunkowo małe natężenie ruchu - to prawdziwa przyjemność. Najpopularniejsze z nich, A1 i A2, standardem nie ustępują wielu autostradom zachodnioeuropejskim. Pierwsza, zbudowana w 1987 r. szeroka dwupasmówka z nawierzchnią równą jak stół, łączy Wilno z Kownem i dalej z Kłajpedą, przebiegając przez Grzegorzewo (Grigiśkes). okolice Landwarowa (Lentvaris) i Trok (Trakai), Jewie (Vievis), Elektreny (Elektrenai, nowoczesne blokowisko przy elektrowni cieplnej), Koszedary (Kaiśia-dorys) i Rumszyszki (Rumśiśkes) nad Zalewem Kowieńskim. Autostrada A2, biegnąca w kierunku Poniewieża (Paneveżys) i Rygi, umożliwia dojazd do Mejszagoły (Maiśia-gala), Dukszt (Dukśtos) i Kiernowa (Ker-nave). droga A4 zaś - do Dzukijskiego Parku Narodowego (Dzukijos nacionalinis parkas) i Druskiennik (Druskininkai). Najbliższe okolice Wilna obsługują busy i kolejka elektryczna. Autobusy_______________ Kto nie dysponuje własnym autem, w pierwszym rzędzie powinien korzystać z autobusów - stolica ma bezpośrednie i dość szybkie połączenia z każdym większym miastem na Litwie. Na najbardziej uczęszczanych trasach pojawia się konkurencja w postaci przewoźników prywatnych, regularnie kursujące minibusy są nieco droższe, ale i wygodniejsze od raczej przestarzałych autobusów. W relacjach między Wilnem a Trokami (2.60 It) autobusy odjeżdżają co 15 minut, do Kowna (10.40 It) przynajmniej raz na godzinę. Inne ważniejsze połączenia (w nawiasie przyjazd): Druskienniki 7.40 (10.15), 11.25 (13.55), 13.00 (16.50). 14.20 (16.50), 17.55 (20.30), 13.20 It, stanowisko 30 lub 31; Kłajpeda 6.00 (9.45). 7.00 (10.45). 8.50 (12.45). pn.-sb. 10.35 (14.30). 11.35 (15.20), 12.40 (17.35), 14.50 (18.50), 16.00 (19.55), 16.45 (20.30), pt.-nd. 17.30 (22.45), 19.30 (22.30), 22.45 (4.10), 31-35 It, stanowisko 35: Białystok 7.40 (15.00). 35 It, stanowisko 19; Gdańsk 22.20 (10.50). 70 It, stanowisko 37; Grodno 7.00 (13.00), 15 It, stanowisko 30: Kaliningrad wt.-nd. 13.15 (23.14) i 22.50 (7.55), stanowisko 37, 34-40 !t; Kętrzyn 00.10 (8.30). 73 It. stanowisko 37: Łódź czw. i nd. 17.20 (6.30), 73 It, stanowisko 18. Mińsk 5.50 (11.00), 9.00 (14.15). 11.50 (17.00), 13.00 (17.30), 13.40 (19.05), 15,20 (22.00), pn.-pt. 16.30 (21.30), 18.05 (23.25), 16-18.80 It, stanowisko 34; Moskwa pn. 16.35(9.48), 116lt, stanowisko 18: Olsztyn wt, śr" pt. i sb. 19.00 (3.10), 45 It, stanowisko 19; Pińsk 8.40 (17.30). 36 It; Ryga 7.00 (12.50). 11.40 (18.10), 16.35 (23.40), 20.45 (3.30), 23.40 (6.30). 26-40 It, stanowisko 27; Suwałki 00.10 (5.45), 7.00 (12.35), 26-27 It, stanowisko 37 i 19: Tallin 7.00 (18.15), 20.45 (8.20). 81 It, stanowisko 26: Warszawa 9.30 (19.00), 19.30 (4.00). 20.30 (6.00). 21.30 (6.10), 60-65 It, stanowisko 37. Dworzec autobusowy (autobusu, stotis) znajduje się przy Sodu. gatve 22, naprzeciwko dworca kolejowego. W hali głównej mieści się informacja (s3352770). kasy biletowe, przechowalnia bagażu (8.00-14.00 i 14.30-20.00), punkt wymiany walut, sklepik spożywczy. Na zewnątrz kilkadziesiąt stanowisk, WC, taniutkie fast foody. Pociągi________________ Z racji położenia w pobliżu granic z Polską i Białorusią oraz na linii tranzytowej z Rosji do obwodu kaliningradzkiego Wilno zalicza się do ważniejszych w regionie bałtyckim węzłów kolejowych. Przez miasto przejeżdża znacznie więcej pociągów międzynarodowych niż przez Rygę czy Tallin. Świetnie rozwinięta jest także sieć połączeń krajowych, szczególnie w ruchu podmiejskim i regionalnym. Składy międzynarodowe (w nawiasie przyjazd): Charków 21.30 (22.37); Czela-bińsk 14.23 (6.32); Czemiowce 3.08 (3.00); Gomei 0.25 (11.20): Kaliningrad 2.18 (9.48), 3.15 (10.50), 4.33 (12.11), 9.10 (16.47), 10.05 (17.48); Kuźnica Białostocka 8.50 (13.16); Lwów 12.17 (5.40). wt. i pt. 22.10 (15.27); Mińsk śr., pt. sb.. nd. 6.54 (12.18) i 15.46 (21.09), 36 It; Moskwa 16.28 (9.27), 16.53 (9.48), 22.29 (16.24); Petersburg 7.00 (22.02), 19.11 (10.55). 20.08 (5.43), 23,53 (15.04); Ryga 9.29 (16.40), czw. i nd. 11.15 (18.20). 21.42 (6.15). 40-65 It: Symferopol 3.51 (17.46); Warszawa 20.28 (5.43). Pociągi dalekobieżne: Kłajpeda (Kłajpeda) - Baltija 6.45 (11.45). Pajuris 17.00 (22.00), 22.22 (6.57); Mażeikiai 17.18 (23.10) 22,40 It; Szawle (Śiauliai) 8.20 (12.26); Śeśtokai 7.55 (11.30). Kolejki elektryczne i spalinowe: Be-nekainys 2.12 (4.57). 16.39 (19.12); Druskienniki 5.38 (9.37). 12.08 (16.08), 17.25 (21.22), 12 It; Dukśtas przez Ignalina 5.25 (7.50). 7.54 (10.19), 11.58 (14.23). 15.08 (17.33). 19.59 (22.24). 8,80 It; Kowno (Kaunas) pn.-pt. 4.44 (6.26), pn.-sb. 5.51 (7.24). nd. 6.17 (8.15), 7.37 (9.28). 9.55(11.23), 12.00 (14.00), 14.54 (l 6.54). 16.28 (l 8.28). 17.40 (19.08), pn.-pt. 18.00 WILNO l OKOLICE 71 WILNO - NOCLEGI (20.08). 19.45 (21.45); Marcinkonys 2.28 (4.26). 5.38 (7.52), 7.43 (9.55). 12.08 (14.23). 17.25 (19.37): Pabrade 5.25 (6.32). 7.54 (9.01), sb. i nd. 9.31 (10.38), 11.58 (13.05), 15.08 (16.15). pt. i nd. 16.22 (17.13). 17.01 (18.08), 17.26 (18.34). 19.59 (21.06): Pavovere sb. i nd. 9.31 (10.48). 17.26 (18.44): Senieji Trakai 2.28 (3.04). pn.-pt. 4.18 (4.51). pn.-pt. 5.06 (5.43), 5.38 (6.18), 6.28 (7.03), 7.43 (8.22), 9.18 (9.54), 11.04 (11.39), 12.08 (12.47), 14.32 (15.10). 15.26 (16.05). 17.12 (17.49). 17.25 (18.04), 19.09 (19.44). 20.35 (21.14); Śalćininkai 2.12 (3.47), 16.39 (18.02); Svenćioneliai 5.25 (7.02), 7.54 (9.31), 11.58 (13.35), 15.08 (16.45), pt i nd. 16.22 (17.38), 17.01 (18.38), 19.59 (21.36); Trakai pn.-pt. 4.18 (5.00), pn.-pt. 5.06 (5.52). 6.28 (7.12), 9.18(10.03). 11.04(11.48), 14.32(15.19). 17.12 (17.58), 19.09(19.53), 2 It; Turman-tas 5,25 (8.16), 7.54 (10.47). 11.58 (14.51), 15.08 (18.01), 19.59 (22.52). 10,30 It; Utena pt. i nd. 16.22 (18.43), 8,80 It; Varena 2.28 (4.02), 5.38 (7.28), 7.43 (9.31), 12.08 (13.56). 15.26 (17.14), 17.25 (19.13), 20.35 (22.23); Visaginas 5.25 (8.05). 7.54 (10.34), 11.58 (14.38), 15.08 (17.48), 19.59 (22.39); Zalavas sb. i nd. 9.31 (11.02), 17.26(18.58). Dworzec kolejowy (geleżinkelio stot/s) przy Geleżinkelio gatve 16. na obrzeżach starówki, ostatnio jest remontowany. Ma otwarty całą dobę punkt informacji o odjazdach (n330086), przechowalnię bagażu, kantor i kawiarenkę. Samoloty______________ Połączenia lotnicze: Amsterdam. Berlin, Frankfurt, Helsinki, Kijów, Kopenhaga. Londyn. Mińsk (40 min). Moskwa, Paryż. Ryga (50 min), Rzym. Stambuł, Sztokholm, Tallin (1,5 godz.). Wiedeń. Warszawa (1 godz. 20 min). Siedziba Lithuanian Airlines mieści się przy Ukmerges gatve 12 (s752588; pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-16.00) oraz na lotnisku, w hali odlotów, l piętro (^233345: 5.00-20.00, pn. 4.00-18.00. wt., czw. i pt. 5.00-19.00). Inne towarzystwa lotnicze to: Aero- fłot, Tauro 8/30 (s621834; pn.-pt. 9.00-17.00); Estonian Air, na lotnisku, w hali odlotów. II piętro (s739022; pn.-pt. 8.30-17.00 0; Finnair. Rudninką 18/2 (o619339; pn.-pt. 9.00-17.00. LOT, Rodunes kelias 2, w hotelu Skiydis, pokój 104 (s739020): pn.-pt. 8.00-12.00 i 13.00-16.00); SAS, na lotnisku, hala odlotów, l piętro (n395500; pn.-pt. 9.00-17.00, sb. 9.00-14.00, nd. 10.00-16.30). Port lotniczy (ora uostas) znajduje się około 5 km na południe od miasta. Dojazd autobusem #1 spod dworca kolejowego lub #2 z Lukiśkiij aikśte. Informacja o odlotach pod numerem a306666, rezerwacja miejsc B752600. KOMUNIKACJA MIEJSKA Pomocne mogą okazać się przede wszystkim liczne autobusy i trolejbusy, choć do niektórych dalej położonych dzielnic, jak na przykład Ponary. można dotrzeć także kolejką elektryczną. Bilet pojedynczy kosztuje 0,60 It, do nabycia w kioskach z prasą, za dodatkową opłatą również bezpośrednio u kierowcy (chyba że jest napis: bilietai neparduodami). Podobnie jak u nas, należy go skasować zaraz po wejściu do pojazdu. Za jazdę na gapę płaci się mandat w wysokości 20 It. W Wilnie nie ma jeszcze biletów sieciowych, ważnych na cały dzień lub weekend. Bez obaw można również korzystać z taksówek. Za przysłowiowe naciśnięcie klamki płaci się przeważnie 1,30 It, za każdy kilometr w zależności od firmy 1 -2 It. Na przykład kurs spod dworca kolejowego lub autobusowego do Ostrej Bramy kosztuje 6 It. Poza porą nocną wyższe stawki obowiązują także przy złych warunkach atmosferycznych. Radio-Taxi: Bal-tas (u220909). 1 It/km: Denvila (c444444), 1.30 It/km; Fiakras (o705705), 1 It/km; Ka-brioletas (s300033 i 232332), 0,99 It/km, także samochody 6- i 8-osobowe: Martono (tr400004 i 733030), l It/km; Lanrija (o617961 i 611111), 1 IVkm: Lukośevićienes (0617961 i 223433), 1 It/km; Ofelija (B721313 i 726868). 1 It/km; Romerta (o757575), 1 It/km; Taksomotoras (a268888), 0.90 It/km; Użuoveja jums (o616161 j 613113), 1 It/km; Vilniaus (n006/228888 i 229403), taryfa dzienna 1 It/km, nocna 1,30 It/km; Vintela (^414141), 1,10 It/km. Parkingi _____________ Po Wilnie bardzo sprawnie jeździ się własnym samochodem. Wpływa na to dobre oznakowanie, niezła jakość nawierzchni, wyższa niż w pozostałych rejonach byłego ZSRR kultura jazdy miejscowych użytkowników dróg. wreszcie przejrzysty układ komunikacyjny. Większość dopuszczonych do ruchu uliczek na Starym Mieście jest jednokierunkowa, co ułatwia poruszanie się nawet większymi pojazdami. W pobliżu ważniejszych zabytków urządzono parkingi, tyle że czasami brakuje na nich wolnych miejsc. Za godzinę płaci się w automacie (moketij automaty) lub u stróża z charakterystyczną czerwoną kamizelką. Uzyskawszy kwit za 2 It. można dowolnie zmieniać miejsca postoju, byleby tylko zmieścić się w określonym czasie. Nocując w centrum lub blisko niego, najlepiej zostawić wóz na parkingu hotelowym i zwiedzać miasto pieszo. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA Miasto rozciąga się po obydwu stronach Wilii (Neris). zajmując powierzchnię 392 km2 (w granicach administracyjnych). Centrum, położone na południe od rzeki, dzieli się na Stare i Nowe Miasto, które otacza wieniec nowych, tonących w zieleni osiedli, pomysłowo wkomponowanych w porośnięte lasem okoliczne wzgórza. Najważniejszymi ulicami w centrum są tranzytowe Maironio gatve i Śventaragio gatve, które okalając starówkę, umożliwiają szybkie przenoszenie się z jej jednego krańca na drugi. Na olbrzymim rondzie przy Geleźinio Vilko tiltas (Most Żelaznego Wilka) biorą początek arterie wylotowe z miasta: Ukmerges gatve w kierunku Wiłkomierza, Poniewieża i Rygi oraz T. Nar-buto gatve; przebiega tędy też przelotowa Geleźinio Vilko gatve z Udany i Dyneburga do Kowna i Kłajpedy. Punkt informacji turystycznej przy Pilies gatve 42 (s626470, fax 620762) czynny jest w sezonie pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 12.00-18.00. Przedstawicielstwo przy Vilniaus gatve 22 (^629660) zaprasza pn.-pt. od 8.00 do 18.00. NOCLEGI____________ Na pierwszy rzut oka wileńskie hotele mogą uchodzić za drogie. Wziąwszy jednak pod uwagę poziom oferowanych usług, komfort pokoi, czy dodatkowe wygody, gość szybko dochodzi do wniosku, że ceny są tu i tak niewygórowane. Z roku na rok pojawia się coraz więcej naprawdę dobrych obiektów, standardem dorównujących albo i przewyższających podobne na zachodzie. W najelegantszych dwójka kosztuje od 300-400 It wzwyż, czasami stosowane są specjalne rabaty weekendowe. Na drugim biegunie plasują się dość rzadkie już miejsca czekające na reformę, niesprywatyzowane, z atmosferą i wyposażeniem lat 70.. ale i sporo tańsze. Wileńską specyfiką są prowadzone przez rodziny małe hoteliki z kilkoma lub kilkunastoma pokojami, coś na kształt pensjonatów B&B; część z nich zajmuje historyczne, zabytkowe budowle na starówce. Poprzez punkt it oraz firmę Litinterp (c223850 i 223291, sb. 8.30-15.30), Bernardinu, gatve 7-2, można załatwić kwaterę prywatną za 70-100 It. Latem na nocleg zapraszają przyzwoite drewniane domki na kempingach Rytt/ lub S/eny/e koło Trak. Hotele_________________ Astorlja Radisson SAS, Didżioji g. 35/2 (o220110, fax 221762). Sieci hotelowej Radisson SAS rodem od sąsiadów zza morza żadnemu turyście nie potrzeba szerzej przedstawiać; ponad 60 pokoi z drewnianymi meblami w skandynawskim stylu, część z oknami na starówkę. Kompletne zaplecze gastronomiczne i rozrywkowe; i jeszcze jedno - specjalne, znacznie niższe od normalnych, ceny weekendowe: jedynki 240-400 It, dwójki 320-480 It. Centrum, Yytenio g. 9-25 (n232770, 232714, fax 232760). Ultranowoczesny, wzniesiony przed 72 WILNO l OKOLICE 73 WILNO - NOCLEGI trzema laty przy centrum biznesowym; tącznie ponad 100 pokoi, w każdym TV SAT i węzeł sanitarny; salon kosmetyczny, sauna, tażnia parowa; jedynki 200-360 It, dwójki 400-480 It, w cenę wliczone śniadanie; przyjmowane są wszystkie karty kredytowe z wyj. Diners Club; dwa lata temu hotel zdobył główną nagrodę w prestiżowym konkursie Gościnność '98. Draugyste, M. K. Ćiurlionio g. 34 (n236603 i 236711, fax 263101), Nieco ponad 10 min spacerkiem od centrum; zbudowany w 1973 r. hotel Przyjaźń to kilkunastopiętrowy wieżowiec przy dawnej ul. Zakrętowej; zaraz po tym, jak Litwa odzyskała niepodległość, mieszkali tu na krótko ambasadorowie wielu państw; 114 pokoi z łazienką i WC; gabinet fryzjerski, salon masażu, pralnia, strzeżony parking; restauracja, na najwyższym, 16. piętrze bar (11.00-23.00), z którego można podziwiać panoramę Wilna; jedynki od 19011, dwójki 280-380 It. Ginłaras, Sodij g. 14 (w635251, 634496 i 634706, fax 263789). 5-piętrowy budynek, rzut beretem od dworców kolejowego i autobusowego; Jeden z tańszych hoteli Wilna, gości przede wszystkim turystów z krajów WNP; wyposażenie i ogólnie atmosfera z epoki radzieckiej, atutem mogą być jednak dobre połączenia środkami komunikacji publicznej praktycznie z całym miastem; tącznie 204 pokoje z 310 łóżkami; jedynki od 64 It, dwójki 95 It, śniadanie 7 It; na drugim piętrze restauracja i bar piwny; sala bilardowa, pralnia odzieży, fryzjer, dentysta, zegarmistrz i sklepik z pamiątkami. Groż/o sala, Sugiharos g. 3 ("305778, fax 705718). Wzniesiony na wzór nowoczesnego kompleksu wypoczynkowego; basen pod palmami, łaźnia turecka, sauna, jacuzzi, korty tenisowe, świetnie wyposażona siłownia, salon kosmetyczny; we wszystkich ośmiu pokojach telefon i TV SAT; jedynki 240 It, dwójki 300-500 It, apartamenty 720 It; korzystanie z zaplecza rekreacyjnego wliczone w cenę. Karolina, Sausio 13-osios g. 2 ("268934,659212, fax 269341). Zgodnie z nazwą znajduje się na Karolinkach (Karoliniśkes), dojazd samochodem z centrum zajmuje 15-20 min; wzniesiony kilka lat temu betonowy blok blisko parku i słynnej wieży telewizyjnej; jedynki 280 It, dwójki 320 It, apartamenty 480 It; hotelowa restauracja poleca specjały kuchni chińskiej; bilard i stoły do ping-ponga, sauna, na zewnątrz pole golfowe; parking. , Ukmerges g. 20 (n726092, fax. 722130). t Gigantyczny wieżowiec otwarty w 1984 r., a budowany "za sojuza" przez 15 lat; dziś jest najwyższym wileńskim hotelem (22 piętra); w 316 pokojach pełny komfort, do dyspozycji gości komputer, sauna i kryty basen, fryzjer i salon kosmetyczny, gabinet lekarski; na parterze restauracja, bar i kafejka; jedynki 300-480 It, dwójki 360-600 It, apartamenty 500-740 It; okna pokoi z parzystymi numerami wychodzą na starówkę. Nau/as/s WHnus, Ukmerges g. 14 (B739595, 726756, fax 723161). Niegdysiejszy hotel Intouri-stu; bez mała 100 pokoi, w tym kilka superkom-fortowych apartamentów z własną sauną; dwójki wprawdzie po 400-660 It, ale chyba warto dołączyć do listy słynnych gości z ostatnich lat, jak chociażby Czesław Miłosz czy Aleksander Kwaśniewski; tym bardziej, że z górnych pięter roztacza się wspaniały widok na cale miasto; dodatkowo m.in. kantor, kiosk z zagraniczną prasą, sklepik z pamiątkami. Neringa, Gedimino pr. 23 ("610516, fax 614160). Nobilitująca lokalizacja; przy ulicy "wielkiej polityki", blisko parlamentu i ministerstw; nie zaszkodzi wiedzieć, że urządzony w 1961 r. hotel zajmuje budynek, w którym przed wojną mieściła się znana restauracja Zacisze', dziś ma 45 pokoi, z tego kilka kategorii luks (540-600 It), i apartament za 800 It; jedynki 320-400 It, dwójki z telefonem i TV SAT po 360-500 It; personel pól żartem, pół serio oświadcza, że hotelowa winda jest najnowocześniejsza na całej Litwie; kserokopiarka, sauna i basen z hydromasażem, fitness club; parking. Mabre, Maironio g. 13 (ir222087 i 222195, fax 222240). W budynku pierwotnie mieszczącym prawosławny klasztor; wszystkie z 34 pokoi mają telefon i TV SAT; jedynki 320-380 It, dwójki 460-520 It, apartamenty dla trzech osób 800 It; za śniadanie trzeba ekstra wyłożyć 25 It; goście mogą korzystać z sauny i hali sportowej; strzeżony parking dla zmotoryzowanych; hotelowa knajpa w piwnicy słynie z dużego wyboru win. Puś/s, Blindźig g. 17 (n721863 i 721305). Na Zwierzyńcu (Źverynas), prawie vis-a-vis ambasady rosyjskiej; mimo że polecany szczególnie zorganizowanym grupom, często gości także turystów indywidualnych; blisko 50 pokoi; stosunkowo niskie ceny: jedynka 78 It, dwójka 132 It, śniadanie 10 It, zniżki dla posiadaczy kart ISIC i ITIC; do użytku gości faks i komputer z dostępem do In-ternetu; kawiarnia i strzeżony parking. Sporto weśbutis, Bistryćios g. 13 (u346953, fax 346946). Jeden z nielicznych hoteli na Antokolu (Antakalnis); jak sugeruje nazwa, wzniesiony w czasach radzieckich w charakterze bazy dla sportowców, jeszcze dziś wśród gości przeważają zorganizowane grupy koszykarzy czy siatkarzy; jedynki 69 It, dwójki 59-78 It, trójki 75 It; na miejscu kawiarnia. Z dworca kolejowego dojazd trolejbusem #2 do przystanku Klinika. Sl/Wiai, Gaono g. 7 (n627971, fax 223870). W dawnej dzielnicy żydowskiej; jeden z najelegantszych hoteli w mieście; bez mała 30 pokoi: ukwieconych, tonących w puchach, z minibarkiem, telefonem i TV SAT, na ścianach czarno-biale sztychy starego Wilna; jedynki 580 It, dwójki 640 It, dla prawdziwych koneserów apartamenty prezydenckie po 1400 It; sala gimnastyczna, sauna i basen kąpielowy; hotelowa restauracja poleca specjały kuchni francuskiej, obok obiektu knajpka z daniami chińskimi i litewskimi. Śarunas, Raitininku. g. 4 (n723666, fax 722325, rezerwacja z724888). Poza centrum, na Żyrmu-nach (Żirmunai), czyli dawnej Łosiówce; właścicielem obiektu jest znany litewski koszykarz Śarunas Marćiulionis, swego czasu występujący na co dzień w amerykańskiej NBA; hotel gościł w swej historii takie szyszki, jak William Perry, Joe Cocker czy Fred Weintraub; prawie 60 pokoi wyposażonych w barek, lodówkę, klimatyzację i pokój kąpielowy; jedynki 400-420 It, dwójki 460-480 It, apartamenty 500-800 It; strzeżony parking bezpl. WWoriya, Saltoniśkiij g. 56 (^724013, 790279, fax 724320). Na Zwierzyńcu (Żverynas); po renowacji zakończonej w 1993 r. ma tącznie 70 łóżek; pokoje z prysznicami, telefonem i TV SAT; jedynki 232-272 It, dwójki 328 It; na parterze bar, w którym można skosztować specjałów kuchni azjatyckiej. W/ton, przy autostradzie A2 w kierunku Poniewieża i Rygi (s739600, 739700, fax 739730). Kompleks wypoczynkowy nad jeziorem blisko lasu, 17 km od miasta, dlatego nadaje się głównie dla dysponujących własnym środkiem lokomocji; odkąd powstał w 1993 r., należy do najbardziej reprezentacyjnych na całej Litwie; niemal 200 pokoi; superelegancka restauracja (7.00-2.00) z kuchnią francuską, klub nocny Benas; jedynki 368-440 It, dwójki 416-504 It; cena obejmuje śniadanie, korzystanie z sauny i siłowni. W/n/aus Narutis, Pilies g. 24 (^222894, 610981, fax 622882). Róg Zaułka Literackiego; hotel zajmuje XVI-wieczny budynek z wewnętrznym dziedzińcem; w niektórych pokojach zachowały się autentyczne freski sprzed ponad stu lat, ale hotel jest nowocześnie urządzony, z przeszkloną windą i wszelkimi wygodami; dodatkowa zaleta to restauracyjka w podziemiach; jedynki 320 It, dwójki 450 It, w cenę wliczone śniadanie oraz korzystanie z sauny. Źal/asis tiltas, Vilniaus g. 2/15 (=684926, fax 684997). Jeden z dwóch wileńskich hoteli o nazwie Zielony Most; 71 pokoi o zróżnicowanym standardzie, w każdym prysznic lub łazienka, telefon i TV; jedynki ze śniadaniem 100-240 It, dwójki 140-300 It, kategorii luks 340-400 It; zniżka dla dzieci 10-15%. Żema/fe, Żemaites g. 15 ("233881). Zajmuje niegdysiejszą kamienicę mieszkalną, po renowacji przystosowaną do celów hotelowych; łącznie 50-60 miejsc; dwójki od 100 It; apartament złożony z sypialni z dwoma szerokimi lożami oraz pokoju gościnnego z telefonem, TV SAT i lodówką -280 It; śniadanie dodatkowo 15 It; wypożyczalnia samochodów; z dworca kolejowego i autobusowego trolejbusem #15 lub #16. Hoteliki i pensjonaty________ AAA Mano Liza, Ligonines g. 5 (w222225 i 222545, fax 222608); kilkanaście miejsc noclegowych; urządzony w stylowej, odnowionej 4 lata temu kamieniczce; wbrew pozorom nazwa obiektu nie ma większego związku ze słynnym obrazem, po prostu pochodzi od imienia żony właściciela; jedynki 320-560 It, dwójki 640 It, w cenę wliczone śniadanie; hotelowa restauracja zaprasza na bankiety i party; strzeżony parking. Ad astrum, Śeimyniśkiu, g. 21 b (a790588, fax 790521). Niezbyt duży, niedawno otwarty pensjonat zajmujący trzy górne piętra kamienicy opodal hotelu Śarunas; 10 czystych, gustownie urządzonych pokoików, sauna i basenik; jedynki 180 It, dwójki 200 It; zniżki dla rodzin, dzieci do lat 12 płacą połowę ceny dorosłych. Amadeus, J. Savickio 4 (n223487, fax 617327). Mały pensjonacik z trzema pokojami, blisko al. Giedymina; do użytku gości salonik i kuchnia, jeśli WILNO - GASTRONOMIA 75 WILNO l OKOLICE jednak ktoś nie ma ochoty samemu przygotowywać posiłków, może skorzystać z pobliskiej kawiarenki Prie Parlamentu, w której goście hotelowi mają 20% zniżki; dwójki od 460 It w górę. Apia, Śv. Ignoto g. 12 (s223426, fax223618). Blisko katedry i zespołu uniwersyteckiego; pokoje z drewnianą podtogą i błyszczącymi nowością łazienkami; jedynki 180 It, dwójki 240 It; z okien cudowny widok "ponad dachami" na wileńską starówkę; na miejscu restauracja i bar, goście korzystają także z położonych obok lokali Prie Universiteto i Storas piratas. Ars viva, Liubarto g. 17 (^752495). Prowadzony przez rodzinę pensjonat na Zwierzyńcu (Żvery-nas), 15 min do al. Giedymina; w pierwszym rzędzie nadaje się dla rodzin, gospodarze robią wszystko, by każdy poczuł się tu jak w domu, służyć temu ma m.in. nowoczesne wyposażenie obiektu; jedynki 210 It, dwójki z prysznicem lub łazienką od 330 It. Ba/afonas, Latvig g. 38 (w722218, fax 722134). Trudny do przeoczenia wśród drewnianych zabudowań Zwierzyńca; podobnie jak poprzedni blisko parku Zakręt (Vingio); ogółem 25 miejsc noclegowych; jasny z zewnątrz, od środka może sprawiać dość staromodne wrażenie, pokoje mają jednak telefony i TV SAT; jedynki 330 It, dwójki 440 It, zniżki dla dzieci; przy hotelu sauna (50 It) i kawiarenka; dla zmotoryzowanych parking lub garaże. Grybo namai, Auśros vartij g. 3a (w619695 i 221854, fax 222416). Na starówce, naprzeciwko Filharmonii Narodowej, blisko wielu cennych zabytków; urządzony w seledynowej kamieniczce; 8 ładnie umeblowanych pokoików w cenie 320-560 It; klimatyzacja, łazienka z podgrzewaną posadzką; w hotelowej kafejce co środę koncerty muzyki klasycznej; do dyspozycji gości minibus z szoferem. EMH-Elgama, Visorig g. 2 (n701022, fax 701023). Niewielki pensjonat prowadzony przez litewsko--niemiecką spółkę joint venture o tej samej nazwie; znajduje się nieco ponad 7 km od centrum, między nowymi, powojennymi już dzielnicami Bołtupie (Baltupiai) a Fabianiszki (Fabijoniśkes); dwójki ze śniadaniem 240 It, zniżki na pobyty weekendowe; do użytku gości komputer z łączem internetowym; strzeżony parking. Elektra Żvejg g. 14a (rr626748, fax 723779). Na Rybakach; kilkanaście małych, lecz wygodnych pokoików z barkiem, telefonem i TV SAT; z części okien widać basztę Giedymina i Górę Trzykrzyską; jedynki 292-332 It, dwójki 352 It, apartamenty 460 It; na pierwszym piętrze restauracja; goście mogą korzystać z wypożyczalni samochodów i zamykanego na noc parkingu; przyjmowane karty kredytowe Visa, Eurocard i MasterCard. Idą Basar, Subaćiaus g. 1 (n627834, 628484, fax 627834). Na starówce, przy uliczce Subocz i, podobnie jak hotelik Grybo Namai, w pobliżu Ostrej Bramy. W dwójkach (320-400 It) meble na wysoki połysk w wiśniowym odcieniu, łazienka z suszarką do wtosów, przyzwoicie wyposażony barek, stolik do prasowania odzieży i satelita na dokładkę; apartamenty po 600 It mają kuchnię i pokój jadalny; na parterze przyjemna kafejka. Joalina, Titnago g. 63 (ir642840). Maty, przytulny pensjonat nad Wilią, na przedmieściu Leszczy-niaki (Lazdynai), polecany zwłaszcza zwolennikom ciszy i spokoju; przygotowywane przez gospodarzy posiłki można zjeść w kawiarence z kominkiem lub ogródku nad rzeką. Niewielkie pokoje w cenie 200 It za jedynkę i 240 It za dwójkę; obrazu całości dopełnią restauracja, sauna, strzeżony parking. Pilaite, Kalvariju. g. 1 (^752292, fax 752269). Zabytkowy budynek opodal Zielonego Mostu, na pierwszy rzut oka przypominający zameczek; jedynki 220-269 It, pokoje o podwyższonym standardzie 300-359 It; wliczone w cenę śniadanie serwowane albo w pokoju, albo w hotelowej piz-zerii Pu/óne/a na parterze. Rudninkijvartai, Rudninky g. 15/46 ("613916, fax 220507). W zabytkowym budynku, na staromiejskiej uliczce, blisko ważniejszych atrakcji turystycznych; po renowacji (dwa lata temu) ma 16 malutkich, lecz o dość wysokim standardzie pokoi; dwójki ze śniadaniem 480 It, warto pytać o rabaty weekendowe. Sawita, Śeimyniśkiy g. 21 (s723428, fax 750036), Przytulny pensjonat między stadionem klubu sportowego Źalgiris a hotelem Śarunas; Obszerne, pstrokato malowane dwójki 225-295 It; każdy z siedmiu pokoi ma łącze telefoniczne i stary telewizor (tylko miejscowe programy); jeśli ktoś chce popluskać się w wannie, powinien poprosić o pokój nr 5; hala sportowa, basen kąpielowy, salon masażu, sauna, kawiarnia i miejsce do postawienia samochodu. Saufes Źiedas, Nemenćines pl. 13a (w778367). Z dala od centrum, otoczony lasami, w pierwszym rzędzie nadaje się dla osób pragnących odpocząć od zgiełku i gwaru wielkiego miasta; pokoje 1-os. 260 It, 2-os. 480-560 It, 3-os. 680 It, apartamenty 720 It; niezła restauracja; parking. Selvana, Kareiviij g. 9 (o300040). Na Żyrmunach (Żirmunai), dawniej zwanych Łosiówką; z centrum dogodny dojazd trolejbusami; zbudowany w latach 60. na prawym brzegu Wilii; na gości czeka tu kilka pokoików z prysznicami i telewizją kablową; jedynki 150 It, dwójki 200 It; schludnie i bardzo przyjemnie; atutami mogą być pobliska restauracja McDonald's i całodobowa stacja Statoil. Senator/a/, Tilto g. 2 ("226491, fax226372). Między katedrą a zamkiem Giedymina; ulica, przy której znajduje się hotel, długi czas nosiła nazwę Senatorskiej i stąd wzięła się dzisiejsza nazwa hotelu; 10 pokoi o zróżnicowanym standardzie, w części telefony i TV SAT; jedynki od 230 It, dwójki 430-480 It; pieniądze i dokumenty można spokojnie zostawić w schowku hotelowym. Śauni v!etele, Pranciśkonij g. 3/6 (s222189, fax 224110). Urządzony w pomieszczeniach dawnego klasztoru, od miasta odgrodzony wysokim płotem, dojście ulicami Vokiećiij i Trakij; mimo że pokoje - zwłaszcza te na pierwszym piętrze -wielkością przypominają mnisie cele, da się jakoś wytrzymać; jedynki 130 It, dwójki 250 It, trójki 372 It; kawiarenka. Zeb/s, Sibiro g. 6 ("600707, fax 600890). W białej kamieniczce na Markuciach (Markuciai), blisko ulicy Subaćiaus i Muzeum Puszkina; 9 pokoi, niektóre ładnie urządzone, z kominkiem i egzotycznymi kwiatami; bilard, stoły do ping-ponga; możliwość wynajmu samochodu z kierowcą; jedynki 140-200 It, dwójki 200-400 It, pokój bez wygód dla 3 osób 260 It, apartamenty 400 It; dojazd autobusem #10 do przystanku Zarasg (d. Saska Kępa), wysiąść trzeba na skrzyżowaniu. Schroniska i kempingi_______ Elektros HnWy, Śv. Stepono g. 11 (n260254). Na poły schronisko, na poty tani hotelik rodzinny; 50 pokoi dla 2 i 3 osób; wspólna kuchnia, łazienki i WC; z powodu niskiej ceny (40 It za łóżko) popularne wśród młodzieży i turystów o skromniejszym budżecie; z okolic obydwu dworców dojazd trolejbusem #2. Filareta!, Filarety g. 17 (tó54627, fax 220149). Przytulna jednopiętrowa kamieniczka na Zarzeczu (Użupis); z dworca 2 km pieszo lub autobusem #34 do przystanku Filaretg i uliczką w dół; dwójki 34 It, trójki i czwórki 30 It, sale zbiorowe z sześcioma łóżkami po 26 It od osoby; za pierwszą noc dodatkowo 5 It. O/d Town, Auśros yarty g. 20-15a (a625357). W centrum miasta, mniej więcej w połowie drogi między dworcem kolejowym a Ostrą Bramą; cały rok oblegane przez młodych obieżyświatów, którym wieczory schodzą na wspominkach i snuciu podróżniczych opowieści; pokoje dla 8 osób, piętrowe łóżka 32 It. Kemping Ryły, Rukainiij kaimas (sr651195). Okoto 25 km na wschód od centrum miasta, przy szosie z Wilna do Mińska; jeden z lepiej wyposażonych kempingów na Litwie; w drewnianych domkach 2-osobowe pokoje w cenie 40 It, 3-osobowe 50 It; rozbicie namiotu (można pożyczyć na miejscu) plus dwie osoby i samochód w granicach 20 It; prysznice z ciepłą wodą; kawiarenka. GASTRONOMIA________ Wileńskie restauracje proponują wszystko, czego tylko sobie człowiek może zażyczyć. Miejscową kuchnię zdominowały różnorodne wpływy z Europy Środkowej i Wschodniej, jeśli ktoś zdecyduje się wydać nieco więcej, może liczyć na wspaniałą ucztę, złożoną na przykład z litewskich cepelinów w sosie śmietanowym, ukraińskiego barszczu czy kaukaskich szaszłyków. Oszczędnym pozostają kioski gastronomiczne w okolicach dworców autobusowego i kolejowego; poza tym rozmaitość świeżych artykułów spożywczych można znaleźć na licznych w mieście targowiskach. Jedzenie na telefon oferują (w nawiasie opłata za dowóz): Afrika (o617190; 10.00-23.00; 8 It), Apolinaro ir moćiutes virtuve (B/24394; pn.-pt. 7.00-22.00, nd. 8.00--21.00; 8-10 It), Baffo, (s225431 i 225429; 11.00-22.00; 5 It). Barkalina (s4814 84; 11.00-23.00; 6 It), Ciii (s751751 i 773714; 10.00-2.00: 6 It), Fortas (^652526 i 225000; 11.30-23.30; 7 It), J.J.j. (^426842; 0.00-24.00; 8-10 It), Mamos virtuve (a415767; 8.00-24.00; 8 It), Megrinta (o778348; WILNO - INFORMATOR !§|77 WILNO l OKOLICE 10.00-24.00; 9 It), Mr Chicken (o304834; 10.00-21.00; 5 It). Padukelis (^791791; 9.00-22.00: 9 It), Pulćinela (n756414; 11.00-22.00; 7 It). Śavarma (a627581; 12.0024.00; 7 It). Trys klevai (n616296: 12.00-21.00; przy zamówieniu ponad 50 It dowóz bezpł.). Restauracje_____________ Alina, Pylimo g. 49 (ir622094, 618601). Polska knajpka i zarazem kawiarenka przy dawnej ul. Za-walnej; ciekawa aranżacja wnętrz i mila obsługa; rodzime dania w dość szerokim wyborze, m.in. '• bigos i flaczki; dwudaniowy obiad 10-14 It; piwa krajowe i zagraniczne. Czynna 8.00-23.00, nd. 9.00-22.00. Fresfros, Didżioji g. 31 (=618133). W ratuszu, który przez długie lata pelnit rolę teatru; poza freskami nie dziwią zatem sceniczne afisze czy kostiumy jako dekoracja; karta dań obfituje w mięso, dziczyznę, owoce morza (27-50 It); ciepła atmosfera, sb. wieczorem muzyka: od jazzu po klasykę. Czynna 11.00-24.00. Juodasis Bfleris, Pilies g. 16 (=611070). "Czarny Rycerz" to luksusowy lokal przy ul. Zamkowej; drzwi otwiera portier, kelner pod muchą prowadzi do wolnego stolika; kamienne wnętrze zdobią stare zbroje, na ścianach portrety polsko-lite-wskich arystokratów, z Radziwiłłami na czele; restauracyjne sale pamiętające XVI w. nazwane są imionami Giedymina, Kiejstuta itd.; w menu takie rarytasy, jak astrachański kawior, potrawy z węgorza, łososia, krewetek za 25-75 It, dania mięsne 40-60 It, sałatki od 10 It. Czynna 12.00-22.00. Lokys: Stikliij g. 8 (=629046). Podzielona na dwie części: bardziej elegancką górną i dolną w gotyckiej piwnicy (wąskie, kręte schody), przyozdobionej myśliwskimi trofeami, gdzie jedną z kamiennych wnęk zajmuje wypchany niedźwiedź naturalnych rozmiarów (ilustrujący nazwę lokalu); na górze łatwiej o miejsca, ale ze względu na niepowtarzalną atmosferę warto zaczekać na stolik na dole; wśród potraw prym wiedzie dziczyzna (10-40 It). Czynna 12.00-24.00. Medininkai, Auśros Vartg g. 8 (=614019). Tuż przy Ostrej Bramie, dawniej określanej Miednicką (stąd też nazwa knajpki); zajmuje zabytkowe pomieszczenia po dawnym klasztorze; w menu porządny kotlet kijowski (lit. Ki/evo kotletas, fr. de rolaille) za 13 It, sałatki ze świeżych warzyw: z kapusty i marchewki po 4 It; latem można jeść na zewnątrz, pod czerwonymi parasolami. Czynna 11.00-23.00. Neringa, Gedimino pr. 23 (ir614058). Restauracja z przeszłością, któż w niej nie bywał, podobno pili tu nawet Wysocki i Brodski; "za sojuza" z jednej strony obsiadywali Neringę litewscy dysydenci, z drugiej tajniaki KGB: pierwsi szeptali, drudzy podsłuchiwali i donosili, komu trzeba; poza nostalgią za minionymi czasami hotelowa knajpa nęci dziś muzyką na żywo i litewskim piwem po 5 It; dania główne 14-36 It, porządny obiad już od 18 It. Czynna 8.00-22.30. Stiklia! BoSai, Śv. Ignato g. 4/3 (=621983). Odnowiona niedawno tawerna z obszernym wnętrzem zaprasza przede wszystkim na potrawy z grilla; można tu nie tylko skosztować prawdziwych litewskich cepelinów i kołdunów, podawanych przez kelnerów i kelnerki w narodowych strojach, lecz także obejrzeć pokazy folklorystyczne; pełny obiad od 20 It wzwyż. Czynna 11.00-24.00. V&G, Algirdo g. 2 (=651282). Jedna z kilku kaukaskich restauracji w mieście, założona i obsługiwana przez przybyszów z Gruzji; gustownie nakryte stoły i niskie krzesła (siedząc, trudno czasami sięgnąć talerza); karta dań także po angielsku i niemiecku; różne egzotyczne dania, w tym zupy po 15 It, szaszłyki i kurczak na zimno w sosie orzechowym 25 It; by najeść się do syta, trzeba wyłożyć 50 It; całości dopełnia głośna rosyjska muzyka. Czynna 11.00-24.00. ŹemaiSii Smukłe, Vokiećiij g. 24 (=616573). Wbrew nazwie knajpka przy ul. Niemieckiej specjalizuje się w kuchni żmudzkiej, wobec tego zajada się tu oryginalne placki źemiaSij blynai, popijając miejscowym piwem w sześciu rodzajach; w karcie dań dziesiątki innych przysmaków, od półmetrowych kiełbasek po kolby kukurydzy i sałatkę turecką; konsumując na parterze, można sobie popatrzeć na wizerunki litewskich literatów. Czynna 11.00-24.00. Puby, bary i kawiarnie ______ Gero wsWo, Pilies g. 34a (=629819). Bar "Dobre Whisky" oferuje 29 typów mocnych alkoholi z ca-tej kuli ziemskiej; przemiła obsługa i sympatyczne wnętrze podświetlone kolorofonami oraz nocna dyskoteka w podziemiach czynią z baru jedno z chętniej odwiedzanych miejsc na Starym Mieście. Czynny pn.-czw. 10.00-2.00, pt. 10.00-5.00, sb. 12.00-5.00, nd. 12.00-5.00. Literały sretaine, Gedimino 1 (=611898). Słynna "Kawiarnia Literacka"; uwagę zwracają klatki z egzotycznymi ptakami; miła obsługa; poza małą czarną normalne dania obiadowe (15-35 It); litewskie piwo po 6 It za 0,51. Czynna 11.00-24.00 Prie Parlamento, Gedimino pr. 46 (=621606). Mimo intrygującej nazwy i samej lokalizacji żadnych złudzeń na spotkanie kogoś z tzw. klasy politycznej; większość gości kawiarni to młodzi biznesmeni, studenci i zagraniczni turyści; przyjemne wnętrze z biato-czarnymi zdjęciami na ścianach; w piwnicy barek i mała dyskoteka; grzechem byłoby nie spróbować cieplej szarlotki z bitą śmietaną; kawiarnia czynna pn.-czw. 8.00-2.00, pt. 8.00-6.00, sb. 10.00-4.00, nd. 10.00-2.00. Prie Un/vers/(e(o, Domininkonu. g. 9 (=618393). Siostrzany lokal poprzedniego; pub - królestwo młodzieży akademickiej; muzyka jazzowa, na te-lebimach mecze piłki nożnej lub częściej kosza (najpopularniejszy dziś sport na Litwie); pizza i steki, piwo utenos (uciańskie) za 8 It; warto poprosić o kawałek wspaniałego ciasta jabłkowego. Czynny 11.00-2.00. INFORMATOR_________ Ambasada RP: Smelio 20a (=709001 i 709005, fax 709007): pn.-pt. 9.00-13.00. Apteki: Gedimino Vaistine, Gedimino 27 (=624930 i 610135); pn.-sb. 7.30-21.00, nd. 11.00-18.00; w nagłych wypadkach całą dobę. Gulbe, Didżioji 39 (0629717); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. i nd. 9.00-16.00. Lukiśkig Vaistine, Vasarios 16- -osios 2 (=619839); pn.-pt. 7.00-20.00, sb. i nd. 8.00-17.00. Naugarduko Vaistine, Naugarduko 15/28 (=232833); pn.-pt, 8.00-22.00, sb. 9.00-21.00, nd. 10,00-17.00. Operos Vaistine, Vie-nuolio 6-21 (=226116 i 226184); pn.-pt. 7.30- -20.00, sb. i nd. 8.00-20.00. Prancuzij Vaistine, Pylimo 8/2 (=227094); pn.-pt. 7.30-20.00, sb. 9.00-16.00. Prie Hales, Pylimo 61 (=222362); pn. 9.00-16.00, wt.-pt. 8.00-18.00, sb. 8.00-16.00, nd. 9.00-16.00, Senamiesćio Vaistine, Vil-niaus 22 (=618387); pn.-pt. 7.00-20.00, sb. 9.00-16.00. Śv. Kristoforo Vaistine, Gedimino 60 (=312168); pn.-pt. 7.30-20.00, sb. 11.00-17.00. Universiteto Yaistine, Uniyersiteto 2 (=221219); pn.-pt. 7.30-19.30, sb. 10.00-17.00. Vokiećiu Va-istine, Didżioji 13 (=224232); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-17.00. Banki: Hansa Bank, Gedimino 26 (=390600); pn.-cz. 8.30-16.00, pt. 8.30-15.30. Hermis, Jogai-los 9a/l (=224757); pn.-cz. 8.00-16.00, pt. 8.00-15.00. Kredyt Bank PBI SA, Liejyklos 3/1 (=791071); pn.-pt. 8.00-14.30. Lietuvos Taupo-masis Bankas, Pamenkalnio 13 (=230811) i Sa-vanoriij 19 (=251805); pn.-pt. 8.30-19.00, sb. 8.30-14.00. Snoras, Vivulskio 7 (=262771) i Ukmerges 16 (=752192); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-14.00. Ukio Bankas, Vytenio 20 (=262811); pn.-cz. 8.30-16.30, pt. 8.30-15.30. Vilniaus Bankas, Gedimino 12 (=682812); pn.-cz. 8.00-15.30, pt. 8.00-14.30. Biura podróży: Astrida, Gedimino 31 (=222790, fax 223506); pn.-cz. 8.30-17.30, pt. 8.30-16.30. Bal-tic Clipper, Gedimino 5 (tel.221994, fax 617724); pn.-pt. 8.00 -18.00. Baltic Tours, Tumo-Vaiżgan-to9 (=227979 i 313311, fax 226767); pn.-pt. 8.00-18.00. Gintarine Sala, Vokiećig 8 (=223116, fax 223213); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Liturimex, Basanavićiaus 11/1 (=226063); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 11.00-13.00. Mondus, Pamenkalnio 5 (=224444); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Svebas, Tumo-Vaiźganto 9/1 (=226620, fax 226551); pn.-pt. 8.30-18.00, sb. 10.00-14.00. Viliota, Basanavićiaus 15 (=652238); pn.-pt. 9.00-18.00. Gabinety stomatologiczne: Dentamed, Tilto 1/2 (=227582); pn.-pt. 8.00-20.00. Daktaro Br. Sida-ravićiaus, Klaipedos 2/14 (=629760); pn.-pt. 7.00-20.00, sb. 8.00-14.00. Neliga, Rudninkg 6-1 (=312337); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 10.00-15.00. Stoma, Sausio 13-osios 31 (=458474); pn.-pt. 9.00-18.00. Uźupio Stomatologijos Klinika, Pau-pio 31a (=628666); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-14.00. Instytut Polski: Lenkij institutas, Śvitrigailos 6/15 (=651294, fax 650075). Kod pocztowy: LT 2000. Konsulaty ościennych państw: Białoruś, Muiti-nes 41 (=330626); pn., wt., cz., pt. 8.15-12.00 i 13.00-15.30. Estonia, Mickevi6iaus 4a (=220486, fax 220461); wt.-czw. 10.00-12.00 i 14.30-15.30. Finlandia, Klaipedos (=221621); pn., śr.-pt. 9.30--11.30. Gruzja, Antakalnio 30 (=723623); pn.-pt. 10.00-12.30. Kazachstan, Turniśkiu. 2-3 (=313070), pn., wt., czw., pt. 10.00-12.00. Łotwa, Ćiurlio- r WILNO l OKOLICE WILNO - ROZRYWKA nio76 (=231260, fax 231130); pn.-czw. 10.00-12.00, i 14.00-16.00, pt. 10.00-13.00. Rosja, La-tvig 53/54 (=721763, fax 723877); wt.-pt. 8.30- -12.30. Ukraina, Justiniśkig 64 (=705115); pn., wt" czw., pt. 9.00-12.00. Księgarnia polska: Księgarnia St. Korczyńskiego, Auśros Vartg 9-7 (=625506), w podwórzu nieco poniżej Ostrej Bramy, po lewej stronie; polskie książki, gazety i czasopisma wydawane na Litwie i w kraju, nieosiągalne w Polsce słowniki polsko-litewskie i litewsko-polskie oraz sa-mouczki do nauki litewskiego, pocztówki, widokówki, mapy, przedwojenne reprinty. Czynna pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-16.00, nd. 10.00-14.00. Nagłe wypadki: straż pożarna =01, policja =02, pogotowie ratunkowe =03. Numer kierunkowy: =22. Poczta: główna, Gedimino 7 (=616759); pn.-pt. 7.00- -19.00, sb. 9.00-16.00. Wlniaus 33 (=619960); pn.-pt. 8.00-13.00 i 14.00-19.00, sb. 8.00-11.00 i 12.00-15.00. Polska prasa: Dziennik Kurier Wileński, Laisves 60 (•427901, 426963). Dziennik Gazeta Wileńska, Laisves 60 (=400054). Dwutygodnik Znad Wilii, Iśganytojo 2/4 (=224245, fax 223455). Polskie radio: "Znad Willi" (=228264; 103,8 Mh). Pralnie: Baltoji Kojine, Sauletekio 33, wejście od supermarketu Kamćiatka; pn.-sb, 10.00-19.00. Palustre, Savanorig 11a (=334567); pn.-pt. 7.00- -19.00, sb. 9.00-17.00; przyjmowanie prania 7.00-11.00, odbiór 15.00-19.00; pranie z odwirowaniem i suszeniem zajmuje 8 godz. Vikdagis, Tuskuleny 35 (=728398); pn.-pt. 7.00-20.00, sb. 7.00-14.00; samoobsługa. Rozgłośnie radiowe: Hansa (=61888; 96,8 Mh). Radio 7 (=757777; 96,8 Mh). Radiocentras (=228111; 101,5 Mh). Lietuvos Radijas 1 (=226627; 102,6 Mh). Lietus (=733343; 103,1 Mh). Laisroji (o263836; 104,7 Mh). VOA (=269121; 105,6 Mh). M1 Plius (=705555; 106,2 Mh). M1 (=705805; 106,8 Mh). Pukas (=740202; 107,3 Mh). Stacje telewizyjne: Baltijos TV, Laisves 60 (=417134, fax 428907). Lietuvos TV, Konarskio 49 (=263383). LNK TV, Pylimo 12 (=614627). TV 3, Nemenćines 4 (=764290). Vilniaus TV, Vivulskio 23 (=235560). 11 K, Vytenio 6-305 (=330856). Warsztaty samochodowe: Autocentras, Metalo l (=231037); pn.-pt. 9.00-12.00, i 13.00-17.00; Chrysler i jeepy. Autodina, Vytenio 14 (=334629); pn.-pt. 7.30-21.00, sb. 9.00-15.00. opel. Bauter, Savanorig 178 (=653044); pn.-pt. 9.00-18.00; citroen. Daudrius, Pelesos 1/2 (=230855); pn.-pt. 8.00-12.00 i 12.45-17.00; SAAB. Draudos Autocentras, Geleżinio Vilko 6 (=260202); pn.-czw. 9.00-18.00, pt. 9.00-17.00, sb. 10.00-15.00; mercedes. Eva Auto, Laisves 127 (=304680); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-15.00; volkswagen. Kalva-rijg 206a (=737214); pn.-cz, 8.00-17.00, pt. 8.00- -16.00; daewoo. Krasta Auto, Verkig 39 (=737555); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-15.00; BMW, rover i landrover. Lautra Motors, Ukmerges 41 (=721077); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-16.00; renault. Liejyklos 4-17 (=751987); pn.-pt. 9.00-18.00; śkoda. Palvita, Laisves 43e (=705602); pn.-pt. 8.00-22.00, sb. 9.00-17.00; mazda. Motopasaulis, Savanoriij 191 (=321995); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00; yamaha. Raitas, Kareivig 6 (=700389); pn.-pt. 8.00-17.00; nissan. RSS, Ukmerges 12 (=732581); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 11.00-15.00; mazda i subaru. Savanorig 7 (=263717); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 9.00-15.00; suzuki. Sostena, Ukmerges 280 (=704706); pn.-pt. 8.30-19.00, sb. 8.30-15.00; volvo. Tokvila, Savanoriij 278 (=642740); pn.-czw. 7.30-18.00, pt. 7.30-17.00; toyota i lexus. Veda, Sugiharos 2 (=705725); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 10.00-15.00; fiat. Veho, Ukmerges 12 (=756525 i 756547, fax 756588); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-15.00; audi i honda. Vilbana, Zadeikos 113 (=301888); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00- -15.00; mazda i jaguar. Vilniaus Vista, Oslo 7 (=448855); pn.-pt. 8.00-17.00, sb. 9.00-14.00; ford. Vytaras, Oslo 5 (=269333); pn.-pt. 8.00-17.00, sb, 10.00-14.00; hyundai i mitsubishi. Źaibo Ratas, Verkiy 39 (=777802); pn,-pt. 8.00-21.00, sb. 10.00-15.00; opel. Źibintas, Savano-rig 217 (=223505); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-13.00; peugeot. Wynajem samochodów: A&A Litinterp, Bernardi-ng 7-2 (=223850, fax 223559); pn.-pt. 8.30- -17.30, sb. 8.30-15.30; wynajem z kierowcą samochodu osobowego 190 It, minibusa 300 It za dzień, dodatkowo 0,70 It/km; bez kierowcy 190 It doba i 0,35 It/km; optaty obejmują ubezpieczenie. Aunela, Vytenio 6-110 (=330318); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 9.00-15.00; wozy marki BMW i ro-ver, także z szoferem. Avis, Ukmerges 14, w hotelu Naujasis Vilnius (=724275, fax 724270) oraz na lotnisku (=262229); pn.-pt. 8.00-17:00, sb. 9.00-17.00, nd. 9.00-16.00. Baltijos Autolizingas, Śvitrigailos lic (=310575 i 339632, fax 338918); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. nd. 9.00-15.00. Europcar, Stuokos-Gucevićiaus 9-1 (=220207, fax 220439); pn.-pt. 8.00-18.00. Hertz, Ukmerges 2 (=726940, fax 726970); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 9.00-16.00. Martonas, Kalvarijg 53 (=726701); 8.30-20.30. Rolls Royce, Gedimino 2/1 (=620880 i 614176, fax 624992); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 11.00-15.00. ZAZ Servis Savanorig 217 (=323030); pn.-pt. 9.00-18.00; lada Tavrija 50 It, vw Golf i Passat 80 It, mercedes 100 It dziennie, możliwy wynajem na 1 godz. za 20 It. Wywoływanie zdjęć: Ukmerges 16; pn.-pt, 11.OD-20.00, sb. 10.00-16.00. Fototechnika, Pamenkal-nio 15/6 (=622850); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-15.00. Fuji, Gedimino38/2 (=619014); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 10.00-18.00. IKI, Pilies 23/15 (=222327); 9.00-19.00, sb. 10.00-17.00, nd. 10.00-16.00. Kodak, Śv. Jono 13 (=221786); 10.00-19.00, sb. 11.00-16.00, Konica, Gedimino 32 (=624960); 7.30-19.00, sb. 9.00-17.00. Minolta, Didżioji 11 (=221470); 9.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Zdrowie: Didżioji 30 (=622570 i 617639). Grybo 32 (=709120). Rudninku>1 (=312337). Rudninkg 12 (=711629). Pylimo 9 (=611378). Vasario 16--osios 10 (=624483). ROZRYWKA___________ Baseny: Lazdyny Laisvalaikio centras, Erfurto 13 (=269041); 9.00-21.00; 9 It do 16.00, 12 It po 16.00. Lietuvos vaikg ir jaunimo centras, Ukmerges 25 (=725657); pn. 6.00-9.00, 10.30-15.45 i 18.00-21.00, wt.-czw. 6.00-15.45 i 18.45-21.00, sb. i nd. 8.00-15.00; 6-8 It. Moksleiviu. sve-ikatos centras, Źirmung 37 (=766729); pn.-pt. 8.00-22.00, sb. i nd. 10.00-20.00; 5 It. Żalgiris, Rinktines 3/1 (=753375); 7.00-21.00, sb. i nd. 11.00-19.00; 6-8 It, Bilard: Baras Bilijardine, Ukmerges 28 (=725177); 11.00-24.00; 8-10 It. Bilijardo centras, Karo-liniśkes (Karolinki), Maciulevićiaus 51 (=269237); 18.00-24.00; 3-4 It lub 15-18 It za godz. Filharmonia: Nacionaline Filharmonija, Auśros Varty 5 (=627165). Galeria polska: Iśganytojo 2/4 (=223020). W samym centrum starówki, w połowie drogi od Ostrej Bramy do katedry, około 200 m od Didżioji g. Wystawia dzieła sztuki autorstwa współczesnych malarzy polskich z Wilna i Wileńszczy-zny oraz innych narodowości zamieszkujących Litwę. Do nabycia także publikacje o tematyce wileńskiej, kasety audio i wideo, upominki, dwutygodnik Znad Wilii. Co 2 tygodnie nowe ekspozycje. Poza tym koncerty, spotkania z ciekawymi ludźmi, promocje nowych książek; można napić się kawy lub herbaty, posłuchać dobrej muzyki. Galeria jest ważnym miejscem spotkań wilnian z rodakami z Polski i innych krajów. Czynna codz. 11.00-18.00. Kina: Helios, Didżioji 28 (=614843); 11.30-21.30. Lietuva, Pylimo 17 (=623422); 11.00-21.30; 10 It. Vilnius, Gedimino 5a (=612676); 11.00-22.00. Kino sale, Ozo 4 (=770987); 17.00-18.00; 4 It. Nordic, Iśganytojo 4 (=222211). Pergale, Pamenkalnio 7/8 (=227148); 13.00-17.00. Ska-lvija, Gośtauto 2/15 (=611403); 11.00-21.00. Vingis, Savanorig 7 (=651625); 10.30-22.00; 10 It. Draugyste, Batoro 43 (=674596); 12.00-21.00. Kluby muzyczne: Amerika, Śv. Kazimiero 3 (=312687); 12.00-5.00. Angaras, Jasinskio 14 (=251729); 16.00-6.00; 15 It. Briusas Blues Club, Pilies 11 (=224044); 19.00-24.00. Prie Universite-to, Dominikonij 9 (=618393); 11.00-2.00. Kluby nocne i dancingi: Amerika, Śv. Kazimiero 3 (=312687); 12.00-5.00. Amatininky Uieiga, Didżioji 19/2 (=617968); 21.00-5.00. Elguva, Śimulionio 1 (=420796); 12.00-5.00; 20-25 It. Ge-ra WsJrto Baras, Pilies 34 (=629819); 12.00-5.00; 10-15 It. Indigo, Trakg 3/2 (=621045); 21.00-5.00. Karolinos Klubas, Justiniśkig 64 (=705140); 20.00-5.00; 10-15 It. Malibu, Żirmung 106a (=776806); 12.00- 6.00; 10 It. Ministerija, Gedimino 46 (=621606); 11.00-5.00; 5-15 It. Naktinis Vil-kas, Lukiśkiy 3 (=612414); 20.00-6.00; 5-10 It. Prie Gedimino Kalno, Żygimantg 1/8 (=791650); 20.00-6.00; 10-15 It. Ultra, Gośtauto 12 (=620029); 21.00-5.00, 15 It. V&G, Pilies 10 (=312206); 20.00-4.00; 10 It. Kręgielnie: Karolinos Kegliai, Sausio 13-osios 2 (=785717); 14.00-2.00. MV Boulingo klubas, Jasinskio 16 (=235500); 11.00-2.00. Po Ogmia, Verkig 29 (=721431); 13.00-2.00; 15-30 It. Ten Pin, Żirmung 68 (=770760); 13.00-2.00. Opera: Operos ir baleto teatras, Vienuolio i (=620636). WILNO l OKOLICE , Sale koncertowe: Menininkij Rumai, Didżioji 31, w ratuszu (=618179). Beatrićes Grincevićiutes namai, Wenuolio 12/1 (=617422). Koncerty ir sporto rumai, Rinktines 1 (=727157). M.K. Ćiur-lionio namai, Savićiaus 11 (=226414). Muzikos akademija, Gedimino 42 (=610144). Mokytojg namai, Vilniaus 39 (=222949). Profsajungij : rumai, MykolaiSo-Putino 5 (=610689). Salony piękności: Artistas, Vokiećiy 20 (=314170); pn.-pt. 8.00-20,00, sb. 8.00-16.00. Figaro, Pyli-mo 30 (=612654) i Gedimino 54 (=626424); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-16.00, nd. 9.00-14.00. Fortina, Pamenkalnio 23/5 (=625734); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-18.00. Grożio salonas, Pilies 32 (=621185); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-17.00. Groźio terapijos ir kosmetologijos centras, Vokiećiij 28/17 (=629187); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-17.00. Kosmetikos salonas kirpykla, Dys-nos2-5 (=625295); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-15.00. Mados groźis, Śv. Ignoto 14/1 (=612331); pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 8.00-16.00. Saules centras, Ankśtoji 5 (=791824); pn.-pt. 9.00-19.00; sb. 9.00-17.00. Teatry: Akademinis dramos teatras, Gedimino 4 (=629771). Aktoriij namai, Gedimino 1 (=619084). Jaunimo teatras, Arklig 5 (=616126); 11.00-14.00, 16.30-19.30. Kelstuoliij teatras, Laisves 60 (=424585 i 293488); 10.00-19.00. Leliu teatras, Ar- '. kliij 5 (=628678); 10.00-16.00. Rusg dramos teatras, Basanavićiaus 13 (=627133 i 620552); 13.00-19.00. Raganiukes teatras, Żvejij 2 (=769260 i 457474). Vaidila teatras, Jakśto 9 (=629663); 10.00-17.00. Wlniaus senamiesćio teatras, Myko-laićio-Putino 5 (=234064). Vilniaus mażasis teatras, Gedimino 4 (=629771); 12.00-19.30. Tenis: Lengvosios atletikos manieźas, Żemaites 6 (=233075); 8.00-10.00,12.30-16.00 i 19.00-22.00; 35 It/godz. Tennis Club, Żirmunij 1 (=751030); .' 9.00-12.00, 14.00-21.00; 30 It/godz. Sereikiśkes Park Tennis, Radvilaites 6; 8.00-20.00; 20-40 It/godz. W hotelu W/ton, 19 km na północ od miasta, przy autostradzie A2 z Wilna do Poniewieża (=739777); 10.00-22.00; 40 It/godz. HISTORIA Wilno Jagiellonów_____ Pierwsza wzmianka źródłowa o mieście pochodzi z 1323 r. Po śmierci Giedymina Wilno wraz z rozległymi ziemiami ruskimi dostało się we władanie jego syna Olgierda, ojca i poprzednika Władysława Jagiełły. W okolicach miasta toczyły się zacięte walki z Krzyżakami, którzy pod pretekstem szerzenia wiary chrześcijańskiej dążyli do zdobycia całej Litwy. Po przyjęciu chrztu przez Jagiełłę Wilno otrzymało prawa miejskie (1387), założono tu biskupstwo i wzniesiono pierwszą katedrę. Klęska zakonu pod Grunwaldem oraz pokój toruński zahamowały niemiecką ekspansję na wschód, a miastu przyniosły wreszcie okres spokoju. Wilno niebawem stało się obok Krakowa ośrodkiem politycznym połączonych unią personalną państw, w 1413 r. ustanowiono w nim stolicę województwa. Wzlot i upadek___________ W XVI stuleciu, zwłaszcza po unii lubelskiej (1569) - jednoczącej Litwę z Koroną jako "równy z równym i wolnych z wolnymi" -Wilno stało się drugą stolicą Rzeczpospolitej, wkraczając tym samym, podobnie jak cały kraj, w złoty wiek. Idee renesansu i humanizmu zaktywizowały kulturalne życie miasta: uruchomiono pierwszą papiernię (1527) i drukarnię (1533), otwarto uniwersytet (1579) oraz Trybunał Litewski - najwyższą instancję sądowniczą dla Wielkiego Księstwa (1581). Działało 20 cechów rzemieślniczych, miasto miało kanalizację, otoczono je masywnym murem długości około 3 km, wzmacnianym przez 9 bram: Mokrą (Marii Magdaleny). Tatarską, Wilijską (Wileńską), Tracką, Rudnicką, Ostrą (Miednicką), Spaską, Bernardyńską i Suboczą (Sobaczą), która swą oryginalną nazwę zawdzięczała psim hyclom. Wilno jak na owe czasy było dość spore, wielkością porównywalne z Krakowem czy czeską Pragą. Aż do upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów pełniło również rolę ważnego ośrodka katolicyzmu w Europie Środkowo--Wschodniej, pod koniec XVIII w. istniało w nim 18 klasztorów i 40 kościołów, fundowanych przez możne rody litewskie. Spore straty poczyniły XVII-wieczne wojny oraz klęski żywiołowe. Olbrzymi pożar w 1610 r. zniszczył wiele budowli, w tym 4700 domów mieszkalnych, 10 świątyń i zamek, przynosząc śmierć jednej trzeciej mieszkańców. Odbudowane miasto zajęli w czasie potopu szwedzkiego Moskale, okupując je od 1655 do 1660 r. Podczas wojny północnej miasto wielokrotnie zmieniało przynależność polityczną, w dodatku w latach 1708-1711 spustoszyła je epidemia dżumy i idący w ślad za nią głód. Pod zaborami Wynikiem ostatniego rozbioru, poprzedzonego powstaniem kościuszkowskim, na którego czele stał w Wilnie Jakub Jasiński, miasto przypadło Rosji i zostało stolicą guberni. Względna tolerancja za rządów cara Aleksandra l wpłynęła na rozwój kulturalny Wilna -do powstania listopadowego słynęło jako najważniejszy ośrodek intelektualny kraju, oddziałujący na ziemie całej podzielonej zaborami Rzeczpospolitej. Z uniwersytetem wileńskim związani byli bracia Śniadeccy, Mickiewicz i Słowacki, a także litewscy działacze oświatowi: Daukantas (Dowkont) i Stane-vidus (Staniewicz). Bezwzględne prześladowania carskie po obydwu powstaniach, szczególnie po styczniowym z inicjatywy ge-nerał-gubernatora Michaiła Murawiewa, miały na celu wykorzenienie polskości w mieście. Na placu Łukiskim stracono wielu polskich patriotów, zakazano używania języka polskiego, zamknięto teatr polski, zlikwidowano polską prasę, wiele kościołów przerobiono na cerkwie, tym samym starając się nadać miastu nawet zewnętrznie rosyjski wizerunek. Represje popowstaniowe uderzyły również w Litwinów, których starano się na wszelkie sposoby zrusyfikować. Schyłek XIX w. przyniósł także pewien rozwój gospodarczy, do którego przyczyniło się uruchomienie linii kolejowych oraz ogólna koniunktura w państwie carskim. Na przełomie XIX i XX w. Wilno liczyło około 150 000 mieszkańców. W 1915 r. zajęli je Niemcy i utrzymali się w nim do końca l wojny światowej. U progu niepodległości______ Gdy Polska i Litwa odzyskały niepodległość, pojawiła się kwestia przynależności politycznej miasta. Za Litwą przemawiały względy WILNO - HISTORIA historyczne, za Polską struktura etniczna. Według dość dokładnego spisu niemieckiego z 1917 r, w Wilnie mieszkało wówczas 51% Polaków, 41 % Żydów i zaledwie 1,6% Litwinów. W okresie 1918-1919 ukonstytuowały się w Wilnie dwa litewskie ośrodki władzy: Lietuvos Taryba z Augustinasem Voldemara-sem oraz komuniści z Vincasem Kapsukasem--Mickevidusem na czele Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Białorusi, zwanej w skrócie Litbel. Interesy Polaków reprezentowała Samoobrona Wileńska. Wraz z ustępującymi Niemcami wycofała się do Kowna Taryba (22 XII 1918). Po krwawych walkach z Samoobroną, 4 i 5 l 1919 r. miasto przejęli bolszewicy. W odrodzonej Polsce________ 19 IV 1919 r. l dywizja legionów dowodzona przez Edwarda Rydza-Śmigłego. wraz z ułanami Władysława Beliny-Prażmowskiego. wyzwoliła Wilno spod władzy bolszewików. Opanowane ponownie przez oddziały radzieckie 14 VII 1920 r, przekazane zostało Litwie Kowieńskiej. Zajęte wraz z częścią Wi-leńszczyzny dwa dni później przez dywizję litewsko-białoruską gen. Lucjana Żeligowskie-go. stało się stolicą tzw. Litwy Środkowej: miniaturowego państewka, w którym władzę sprawowała Tymczasowa Komisja Rządząca. Po wyborach 8 l 1922 r. i uchwale Sejmu Ustawodawczego RP z 24 III 1922 r. miasto wraz z okręgiem przyłączono do Polski. Litwa nigdy nie pogodziła się z utratą Wilna, nadal uważała je za swą stolicę. Datę 9 X obchodzono jako dzień żałoby narodowej; zajęcie miasta przez Polaków stało się powodem zerwania wszelkich oficjalnych stosunków z Polską aż do wiosny 1938 r. W latach międzywojennych Wilno było siedzibą jednego z 17 województw, pod względem powierzchni drugim, pod względem liczby ludności zaś (200 000) szóstym co do wielkości - po Warszawie, todzi, Lwowie, Poznaniu i Krakowie - polskim miastem. W latach 30. Polacy stanowili tu 65,4%, Żydzi 28,2%, Rosjanie 3.7%, Białorusini 0,8%, Litwini 0,7% ludności. Miasto było ośrodkiem kulturalnym na skalę ponadregionalną. WILNO - STARE MIASTO 8%g WILNO l OKOLICE wychodziły tu znane w całym kraju Kurier Wileński, Dziennik Wileński i Stówo. Działały także organizacje mniejszości narodowych, jak Litewskie Towarzystwo Naukowe, Tymczasowy Wileński Komitet Litewski czy Towarzystwo Szkoły Białoruskiej; z 21 szkół średnich w jednej obowiązywał język litewski jako wykładowy, w jednej - białoruski. Wojna i po wojnie________ Po wkroczeniu Armii Czerwonej na kresy wschodnie II Rzeczpospolitej miasto przekazano Republice Litewskiej, wojska litewskie weszły doń z początkiem października 1939 r. W okresie okupacji hitlerowskiej wymordowana została prawie cała ludność żydowska Wilna. Miasto i okolice były terenem ożywionej działalności polskiego ruchu oporu, mieściła się tu siedziba sztabu Okręgu AK "Miód". Latem 1944 r. wileńska AK przystąpiła do realizacji ogólnokrajowego planu "Burza", której część stanowiła operacja "Ostra Brama", mająca na celu zdobycie miasta, zanim zrobią to zbliżający się Rosjanie. Wilno wyzwolone zostało 13 VII 1944 r. wspólnymi siłami AK i wojsk III Frontu Białoruskiego gen. Iwana Czernia-chowskiego. Wkrótce dowódcę AK. gen. Aleksandra Krzyżanowskiego "Wilka" Sowieci podstępnie aresztowali (17 VII 1944), a rozbrojonych wileńskich żołnierzy AK wywieźli do obozu w Riazaniu. W latach 1945-1946 większa cześć mieszkańców--Polaków opuściła ojczyste miasto i osiedliła się w Polsce. Okres powojenny charakteryzuje znaczna rozbudowa Wilna. Na obrzeżach powstały wielkie nowoczesne o_siedla oraz dzielnice mieszkaniowe, jak Żirmunai (Żyrmuny, dawna Łosiówka), Lazdynai (Leszczyniaki), Karoliniśkes (Karoliniszki, dawniej Karolinki), Virśulikes (Wierszuliszki), Baltupiai (Bołtupie), Justiniśkes (justynówka), Seśkine (Szeszkinia), Paśilaićiai (Poszyłajcie), Fabi-joniśkes (Fabianiszki). Liczba ludności wzrosła bez mała trzykrotnie, osiągając około 600 000 osób, w tym 52% Litwinów, 19,2% Polaków. 19,2% Rosjan i 4,8% Białorusinów. ZWIEDZANIE Miasto można zwiedzać według różnych schematów i tras. Najlepiej chyba jednak zacząć od katedry, okolicznych zabytków i muzeów. Osobny dzień warto poświęcić na wileńskie kościoły, inny na atrakcje turystyczne poza ścisłym centrum, jak Antokol czy cmentarz na Rossie, jeszcze inny na współczesne Wilno. Przed rozpoczęciem zwiedzania dobrze byłoby zaopatrzyć się w porządną mapę z zaznaczonymi staromiejskimi uliczkami, ważniejszymi zabytkami, liniami autobusowymi i trolejbusowymi. Senamiestis Głównym traktem Starego Miasta (Senamiestis) jest ul. Zamkowa (Pilies gatve). Rozciąga się od pl. Katedralnego do uniwersyteckiego kościoła św. Jana i ul. Świętojańskiej (Śv. Jono gatve). Razem z ul. Wielką (Didżio-ji gatve), w którą przechodzi, oraz ul. Ostrobramską (Auśros Vartą gatve) uważana jest za historyczny zalążek miasta, a na pewno jest najstarszym traktem komunikacyjnym Wilna, Przez wieki łączyła książęcą rezydencję, czyli Zamek Dolny, z pl. Rynkowym, na którym mieściła się siedziba władz miasta. O dawnej randze uliczki świadczy wiele zachowanych przy niej zabytkowych kamieniczek, o dzisiejszej zaś - mnóstwo stylowych, restauracji, knajpek, sklepików z elegancką odzieżą itp. ARKIKATEDRA BAZILIKA Jak głosi tradycja, Arkikatedra Bazilika (katedra św. Stanisława) wznosi się w miejscu pogańskiego gaju, w Dolinie Swintoroga, gdzie oddawano cześć najważniejszemu bogowi pogańskiej Litwy, Perkunowi. Pierwszą katedrę, ufundowaną przez Jagiełłę, zbudowano tu zaraz po chrzcie Litwy w 1387 r. Ponad 30 lat później drewnianą świątynię strawił ogień, po czym odbudowano ją w stylu gotyckim pod patronatem wielkiego księcia Witolda. Kolejnych renowacji dokonywano wiatach 1530. 1610i 1741. W 1769 r. zwaliła się podczas burzy wieża zegarowa, niszcząc sklepienie katedry, co stało się sygnałem WILNO - ZWIEDZANIE 83 WILNO l OKOLICE WILNO - ZWIEDZANIE 85 Katedra w okresie ZSRR Po II wojnie światowej katedrę zamknięto i początkowo przekształcono w magazyn. Od 1956 r. mieściło się w niej Muzeum Sztuki i galeria obrazów: ottarze zostały zasłonięte, podobnie jak wejścia do kaplic. W 1985 r., w dobie pierestrojki, pod rosnącym naciskiem opinii publicznej Litwy władze zgodziły się na odprawianie w katedrze, będącej wciąż galerią, jednego nabożeństwa na tydzień. Świątynia została ostatecznie zwrócona katolikom i powtórnie poświęcona 5 II 1989 r. Miesiąc później, 4 II11989 r., uroczyście przeniesiono do niej srebrny sarkofag z relikwiami św. Kazimierza, czasowo przechowywanymi w kościele św. Piotra i Pawła na Antokolu. Ówczesny gospodarz obiektu, arcybiskup wileński Julijonas Steponavićius, przeciwstawił się jednakże odprawianiu w katedrze nabożeństw w języku polskim. do całkowitej przebudowy obiektu według projektu znanych wileńskich architektów Wawrzyńca Gucewicza i Michała Szulca. Nową katedrę erygowano w 1801 r. Ta ostatnia, klasycystyczna budowla przetrwała do naszych czasów. Wzniesiona z cegły konstrukcja ma kształt wydłużonego czworoboku. Fronton zewnętrzny zdobi okazały portyk oparty na sześciu doryckich kolumnach. Wzrok przyciąga tympanon z rzeźbą Ofiara Noego po wyjściu z Arki, dłuta rzymskiego rzeźbiarza Tomasza Righiego. W narożnikach katedry stoją przybudówki kaplic i zakrystii. Po obu stronach bazyliki kryte galerie ze stojącymi w niszach gipsowymi posągami dłuta profesora K. Jelskiego: od strony miasta przedstawiają królów z dynastii Jagiellonów, od Wilii zaś jezuickich świętych. We wnętrzu zwracają uwagę dwa rzędy ośmiu czworobocznych filarów, dzielące budowlę na trzy jednakowej wysokości nawy i podtrzymujące krzyżowo-beczkowe sklepienia, ozdobione rozetami w kasetonach. Są tu tylko dwa ołtarze: kanoniczny oraz wika-riacki z obrazem F. Smuglewicza Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego. Świątynię otacza wieniec 11 bocznych kaplic: św. Kazimierza, św. Marii Magdaleny (Biskupia), św. Ignacego Loyoli, św. Pawła (Montwidowska), Ukrzyżowania Zbawiciela (Gasztołdowska), św. Jana Nepomucena (Czarna, Częstochowska, Zesłańców), św. Władysława (Wojniańska), Królewska (Niepokalanego Poczęcia NMP, Wołłowiczowska), Zwiastowania NMP (Kieżgajłowska), św. Piotra oraz kaplica Grobu Pańskiego. Warto zwrócić uwagę na kaplicę Królewską, w której odbył się w 1547 r. potajemny ślub Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, wdową po wojewodzie trackim Stanisławie Gasztołdzie. Bezwzględnie najpiękniejsza jest jednak kaplica św. Kazimierza, autorstwa włoskiego architekta Konstantyna Tencallego, znajdująca się na prawo od głównego ołtarza. Wzorowana na wawelskiej Kaplicy Zyg-muntowskiej. lecz obszerniejsza od niej, powstała w czasach Wazów. Ściany zbudowane są z piaskowca, wyłożone marmurem włoskim i zdobione freskami, kaplicę przykrywa kopuła z bębnem. Na ołtarzyku stoi srebrna trumna z relikwiami św. Kazimierza. Ciekawość wzbudza mały obraz, przedstawiający patrona Litwy z trzema rękami. Ręka zamalowywana przez malarza dla jej poprawienia, wydobywała się parę razy spod farby, co rychło uznano za cud i obraz pozostawiono bez korekty. Obok katedry wznosi się kremowobiała, odosobniona, blisko 60-metrowa dzwonnica (Arkikatedros varpine). Legenda mówi, że jej dolne piętra należały niegdyś do wieży pogańskiego kapłana Kriwe-Kriwejte, w rzeczywistości są to prawdopodobnie resztki dawnej baszty zamkowej. Świątynia zajmuje Katedros aikśte (plac Katedralny), róg Śventaragio gatve. Udostępniana jest zwiedzającym od 10.00 do 17.00. Organizowane są wycieczki po podziemiach katedry, w których można zobaczyć m.in. trumnę ze szczątkami Barbary Radziwiłłówny (miejsce jej pochówku odkryto stosunkowo niedawno w trakcie prac renowacyjnych po powodzi 1931 r., gdy Wilia zalała plac Katedralny). Proponowany dojazd samochodem m.in. przez Maironio gatve i Barbaros Radvi-laites gatve. Trolejbusami do przystanku Ge-dimino. Nabożeństwa w dni powszednie 700, 8.00. 18.00. 19.00. nd. 8.00. 9.00. 10.00, 11.00, 12.30, 18.00. 19.00. L|ETUVOS HACIONALINIS MUZIEJUS_______ Litewskie Muzeum Narodowe powstało z Muzeum Historyczno-Etnograficznego, założonego w 1856 r. na bazie prywatnych zbiorów hrabiego Eustachego Tyszkiewicza. Dziś jest to najstarsza funkcjonująca placówka muzealna na Litwie, W budynku umieszczono bogate ekspozycje archeologiczne, etnograficzne i historyczne: od królewskich i magnackich portretów poprzez starą broń i sprzęty liturgiczne po zabytkowe przedmioty z rezydencji Radziwiłłów i Tyszkiewiczów. Uwagę turystów z Polski zwraca portret Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz wykładany marmurem stolik, na którym ostatni król Rzeczpospolitej podpisał w Grodnie akt abdykacji po trzecim rozbiorze. Sporo miejsca w muzeum zajmuje kultura XIX w., przede wszystkim doby przełomu romantycznego. Są portrety Lelewela, braci Śnia-deckich, Dowkonta, Narbutta. Mickiewicza, Moniuszki, Ogińskiego. Osobne gabloty przedstawiają obraz powstania listopadowego i styczniowego na Litwie i Żmudzi, można zobaczyć m.in. proporzec z polskim Orłem i litewską Pogonią, konspiracyjną prasę i pieczęcie, carskie medale przyznawane za tłumienie powstania czy czarną biżuterię żałobną noszoną po 1864 r. Dla interesujących się dziejami najnowszymi ważna będzie wystawa poświęcona historii Litwy w latach 1918-1939 i w okresie radzieckim; uwagę zwracają też stare, pożółkłe zdjęcia i pocztówki oraz mapy przedwojennego Wilna. Niezwykle ciekawie prezentują się ekspozycje dotyczące licznych tu niegdyś mniejszości narodowych: Żydów. Karaimów, Tatarów, Białorusinów. Muzeum znajduje się u stóp baszty Giedymina, w charakterystycznym, podłużnym budynku tzw, nowego Arsenału, przy Arse-nalo gatve 1 (ul. Arsenalska; o627774 i 629426). Czynne 11.00-17.00: bilety 4 It, dzieci 2 It: parking od strony Wilii. GEDIMINO BOKŚTAS_________________ Gedimino Bokśtas (baszta Giedymina) to pozostałość Zamku Górnego, wzniesionego przez Giedymina w połowie XIV w. na szczycie góry Turzej. W 1419 r. zamek spłonął; odbudowany został w stylu gotyckim za panowania księcia Witolda. Zdobyty przez Moskali w 1655 r., z biegiem czasu popadał w ruinę. Do naszych czasów zachowała się jedynie odosobniona wieża, zwana basztą Giedymina. W latach 30. obiekt zabezpieczono, by ostatecznie po rekonstrukcji (1948-1950) urządzić Aukśtutines pilies muziejus (Muzeum Zamku Górnego; 1960). Na szczycie wieży dumnie powiewa trójkolorowa litewska flaga. Zwiedzając muzeum, warto zwrócić uwagę na schemat bitwy pod Grunwaldem, sztandary zdobyte na Krzyżakach i brązowe popiersie wielkiego księcia Witolda dłuta Vincasa Grybasa. Miłośników starych militariów zainteresują przeróżne miecze, muszkiety i małe działa, hełmy i kolczugi, kamienne kule armatnie itp. Można poza tym rzucić okiem na makietę wileńskich zamków, fotokopie rysunków Franciszka Smuglewicza, przedstawiające m.in. zamek i bramy miejskie przy końcu XVIII w., oraz na panoramiczny plan miasta z 1576 r. Na najwyższym piętrze urządzono taras obserwacyjny, z którego rozciąga się cudowny widok na Wilno. "Otwiera się on - pisze J. Kłos - głównie w kierunku zachodnim na śródmieście i Pohulankę. lecz daje też rozległy krajobraz równiny poza Wilją w kierunku północnym z przedmieściami: Śnipiszki i Tu-skulanum". Muzeum (0617453) przy Arsenalo gatve 5 (ul. Arsenalska) czynne jest 10.00-19.00. Wstęp 4 It dla dorosłych i 2 It dla dzieci. Dość obszerny parking znajduje się przy sąsiednim Muzeum Sztuki Stosowanej, zostawić samochód można także na alejce K. Śkir-pos, ciągnącej się wzdłuż lewego brzegu Wilenki. Góra z trzech stron otoczona jest parkiem, od katedry i Wilenki prowadzi nań ścieżka spacerowa. WILNO l OKOLICE WILNO - ZWIEDZANIE fed PILig PARKAS Park Zamkowy, zwany także Cielętnikiem, rozciąga się pomiędzy T. Vrublevskio gatve a Barbaros Radvilaites gatve. Założono go mniej więcej w okolicach Zamku Dolnego, zburzonego podczas wojny z Moskwą w drugiej połowie XVII w. i rozebranego ostatecznie z polecenia rosyjskich władz w latach 1799-1803. Oryginalna nazwa parku pochodzi z czasów, gdy na porośniętym trawą pustym miejscu, pozostałym po książęcej rezydencji, pasły się krowy i cielęta. Przy końcu lat 70. XIX w. Rosjanie założyli tu skwer, nazwali go imieniem Aleksandra Puszkina i ozdobili popiersiem poety, które później wywieźli - podobnie jak posąg carycy Katarzyny - podczas l wojny światowej. Władze Litewskiej SRR wprowadziły ponownie nazwę "Park Aleksandra Puszkina", ustawiając w 1955 r. nowy pomnik rosyjskiego poety (ten z kolei w 1991 r. przeniesiono do Muzeum Puszkina na Markuciach, Markućiai). Po odzyskaniu niepodległości parlament litewski uchwalił odbudowę Zamku Dolnego. Rekonstrukcja XVI-wiecznego zamku Zygmunta Augusta rozpoczęła się w 1990 r. Zakończenie prac planowane jest na rok 2009, czyli na 1000. rocznicę pierwszej wzmianki o Litwie. W kierunku południowo--zachodnim Cielętnik przechodzi w Ogród Bernardyński (obecnie Ogród Serejkiski, Se-reikiśkią sodas). założony w 1469 r. przez zakonników, prowadzących tu własny browar i wytwórnię miodów pitnych. Z ogrodu świetnie widoczna jest Góra Bekieszowa, położona na prawym brzegu Wilenki, na południe od Góry Trzykrzyskiej. ŚV. ONOS BAŻNYĆIA Śv. Onos bażnycia (kościół św. Anny; Mairo-nio gatve 8) stanowi część kompleksu sakralnego, do którego należą także dwa sąsiednie obiekty: św. Michała i Bernardynów. Ten w sumie niewielki kościółek z charakterystyczną, znaną chyba wszystkim gotycką sylwetą to jednen z najcenniejszych zabytków Wilna. Pierwsza wzmianka o świątyni pochodzi z 1501 n, obiekt był prawdopodobnie już wówczas murowany, choć z drewnianymi stropami. W 1564 r. kościółek spłonął: odbu- dowany został w niespełna 20 lat później staraniem arcybiskupa lwowskiego Jana Dymitra Solikowskiego, przy finansowym wsparciu Radziwiłłów. Pierwsza poważna renowacja miała miejsce w 1747 r., kolejne w latach 1794, 1812, 1871. 1902-1909 i 1969-1970. Arcydzieło z całą pewnością nie ma sobie równych w tej części kontynentu. Odznacza się rzadko spotykaną urodą i elegancją, lekkością i śmiałością rozwiązań konstrukcyjnych, niekłamany podziw wzbudza zwłaszcza zachodnia fasada główna, którą wieńczą trzy zgrabne, smukłe wieżyczki z koronkowymi krzyżami, wzniesione z 33 rodzajów profilowanych i wypalanych ze zwykłej gliny cegieł. Wnętrze wydaje się daleko mniej ciekawe, składa się na nie jedna 19-metrowa nawa oddzielona od prezbiterium ostrym gotyckim łukiem. Zainteresować mogą trzy barokowe ołtarze czy XVll-wieczne epitafium poświęcone Jakubowi i Annie Naporkowskim. Warto zwrócić uwagę na płaskie sklepienia, zdobione łukowymi czwómikami. Na urok świątyni mało kto pozostaje obojętny: wedle popularnej w mieście legendy, kościółek wzbudził swego czasu zachwyt samego Napoleona Bonaparte. Cesarz Francuzów miał się ponoć wyrazić, że chętnie przeniósłby go na własnych dłoniach do Paryża. Tym bardziej zatem dziwi, że architekci obiektu pozostają anonimowi. Przypuszczalnie jednym z nich był Michał Enkinger. budowniczy m.in. murów obronnych w Gdańsku i kościoła Brygidek w Elblągu. Obok kościoła są niedostępne dla turystów: kaplica Schody Chrystusa (Scala Chri-sti). zwane potocznie "Stopy", oraz dzwonnica z 1874 r. W myśl zamierzeń budowniczych winny nawiązywać stylem do wspaniałego gotyku świątyni. Na skwerku przed sąsiednim kościołem Bernardynów stoi pomnik Adama Mickiewicza dłuta G. jokubonisa (1984). Dojazd samochodem: Daukśos gatve i Subaćiaus gatve lub z przeciwnej strony Śventaragio gatve i Barbaros Radvilaites gatve. Można również przeciskać się otwartymi dla ruchu uliczkami Starego Miasta: z Rotuśes aikśte w Savićiaus gatve. potem za znakami nakazu jednokierunkowymi Bokśto gatve i Iśganytojo gatve, mając po lewej stronie redakcję polskiego dwutygodnika Znad Wilii, zjechać w dół, a przed samym mostem w lewo. Nabożeństwa tylko po litewsku: pn.-sb. 18.00. nd. 9.00, 11.30 i 18.30. ADOMO MICKEYIĆIAUS MEMORIALIN1S BUTAS-MUZIEJUS Z początkiem XIX w. kamieniczka przy Bernardyńskiej 11. w której dziś mieści się Muzeum Adama Mickiewicza, należała do niejakiego Życkiego. W 1822 r. wynajmował w niej mieszkanie (na parterze od strony dziedzińca) Adam Mickiewicz; m.in. przygotowywał tu do druku Grażynę. Po kilkuletnich staraniach w 1911 r. Wileńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk utworzyło w kamienicy, będącej wówczas własnością znanego śpiewaka i wydawcy Jana Obsta, muzeum poświęcone pamięci wieszcza - Adomo Mickevićiaus Memorialinis butas-muziejus. Podczas II wojny światowej muzeum zostało częściowo zniszczone, odnowiono je w 1955 r., w setną rocznicę śmierci poety. W roku 1979 dokonano remontu budynku; od 1983 r. w trzech salkach znowu mieści się muzeum poety, pozostające pod opieką Uniwersytetu Wileńskiego. Placówka nawiązuje do związków wieszcza z miastem i Litwą. Można tu zobaczyć m.in. krzesło poety przywiezione z Paryża, które przed wojną stało w celi Konrada przy klasztorze Bazylianów, oraz część sprzętów domowych z jego mieszkania w Kownie. Jest również księga rejestracyjna studentów z 1815 r, w której pod nr. 93 wpisano Mickiewicza, wreszcie przekłady dzieł na język litewski. Muzeum (a618836: sb. i nd. 10.00-14.00) znajduje się przy Bemardinu. gatve 11. blisko kościoła św. Michała. Dojazd Maironio gatve do kościoła św. Anny lub boczną uliczką Śil-tadarźio od Barbaros Radvilaites gatve. VILNIAUS UNIVERSITETAS W 1570 r. w Wilnie utworzono kolegium jezuickie, które 9 lat później (1 IV 1579) Stefan Batory przekształcił w uniwersytet. Przez wieki uczelnia działała pod różnymi nazwami: Szkoła Główna Litewska, Szkoła Główna Wileńska, Imperatorski Uniwersytet Wileński. Zamknięta przez rząd carski po powstaniu styczniowym, wskrzeszona w odrodzonej Polsce, do 15 XII 1939 r. funkcjonowała jako Uniwersytet im. Stefana Batorego. W latach 1955-1989 jej patronem był znany litewski działacz komunistyczny Vincas Kapsukas-Mi-ckevićius. Uniwersytet wydał nieprzecenione grono wybitnych profesorów i absolwentów, zasłużonych dla kultury i polskiej, i litewskiej. Związani z nim byli ksiądz Skarga, Poczobut--Odlanicki, bracia Śniadeccy, Mickiewicz i Słowacki, litewscy działacze oświatowi Dowkont (Daukantas) i Staniewicz (Stane-yićius) oraz wielu, wielu innych. W pierwszej połowie XIX w. była to najważniejsza polska uczelnia, promieniująca na ziemie całej Rzeczpospolitej. Rozległy kompleks zabudowań obejmuje pokaźną część wileńskiej starówki. Zabytkowe budowle, wznoszone zwykle na przestrzeni wieków XV-XIX, reprezentują kilka styli architektonicznych, począwszy od gotyku, a na klasycyzmie kończąc. Monumentalne gmachy otaczają 12 dziedzińców, nazwanych przeważnie imionami wybitnych postaci związanych z uczelnią. Wchodząc bramą od ul. Świętojańskiej, trafia się na dziedziniec Wielki (P. Skargi), dziedziniec Macieja Sarbiewskiego, dziedziniec Szymona Dowkonta (F. Smuglewicza) i dziedziniec Arkadowy: od ul. Zamkowej - dziedziniec Wawrzyńca Gucewicza. dziedziniec Adama Mickiewicza, dziedziniec Szymona Staniewi-cza i dziedziniec Konstantego Szyrwida; od ul. Uniwersyteckiej - dziedziniec Mikołaja Daukszy, dziedziniec Biblioteczny (Centralny), dziedziniec Marcina Poczobuta (Obserwatorium) i dziedziniec Apteczny. Dla turysty najciekawsze są dziedzińce Wielki i Poczobuta. Na pierwszym, otoczonym z trzech stron barokową kolumnadą, można podziwiać trzy freski ukazujące Stefana Batorego, Piotra Skargę i jednego z braci Śniadeckich. W kla-sycystycznym budynku, obok wysokiej, smukłej dzwonnicy i lewej części fasady kościoła św. Jana, urządzono z początkiem XIX w. Aulę Kolumnową, zaliczaną do najładniejszych sal w całym zespole uniwersyteckim. 88S;ii WILNO l OKOLICE . Ą°;?":?^: WILNO - ZWIEDZANIE 89 Na drugim co do wielkości dziedzińcu Poczobuta uwagę zwraca obserwatorium astronomiczne, udekorowane m.in. tablicą poświęconą Komisji Edukacji Narodowej. Wewnątrz mieści się klasycystyczna Biała Sala, w Bibliotece i sąsiednich budynkach zaś równie cenne aule, m.in. Sala Lelewela i Sala Smuglewicza, wykorzystywane obecnie przez działy informacji naukowej i starodruków. Obserwatorium należy do najstarszych w Europie - założono je w 1753 r, a budynek, który można dziś oglądać, pochodzi z lat 1782-1788. Z wieży obserwatorium w 1865 r. po raz pierwszy na świecie rozpoczęto regularne fotografowanie zjawisk na Słońcu. Na dziedzińcu Sarbiewskiego uwagę zwraca budynek uniwersyteckiej księgarni Littera. Wspaniałe freski na sklepieniu przedstawiają najbardziej znanych wykładowców i studentów uczelni. Zespół uniwersytecki położony jest w sercu Starego Miasta, w dość regularnym czworoboku między Pilies gatve (ul. Zamkowa), Śv. Jono gatve (ul. Świętojańska), Universite-to gatve (ul. Uniwersytecka) i S. Skąpo gatve (ul. Skopówka). Na rogu ze Śventaragio gatve wjechać należy w jednokierunkową Uniyersiteto gatve. ŚV. JONO BAŻNYĆIA Zwiedzając uniwersytet, koniecznie trzeba zajrzeć do kościoła św. Jana, jednej z najstarszych i najpiękniejszych świątyń wileńskich. Budowę rozpoczęto w 1387 r. a zakończono w roku 1426. Wówczas kościół utrzymany był w stylu gotyckim, jednak stale przebudowywany (do XIX w.), stopniowo nabrał charakteru barokowo-klasycystycznego. Wewnątrz uwagę przyciąga zapierający dech w piersiach barokowy ołtarz, złożony z 10 mniejszych ołtarzy. W kościele świętojańskim umieszczono także pomniki poświęcone wybitnym Polakom - A. Mickiewiczowi, W. Syrokomli i S. Mo-niuszce, który w czasie swego pobytu w Wilnie (1840-1858) był tu organistą -oraz tablicę upamiętniającą T. Kościuszkę. Obok bryły kościoła wznosi się wolno stojąca 86-metrowa dzwonnica, charakterystyczny element wileńskiej starówki. ŚV. DVASIOS BAŻNYĆIA Kościół dominikański św. Ducha sprawia wrażenie, jakby wcisnął się pomiędzy inne budynki przy ul. Dominikańskiej (Domini-konu. gatve 6) - przez to łatwo go przegapić, zwłaszcza że ustawiony jest fasadą do ulicy. Zbudowany w połowie XVIII w., ma bardzo ozdobne wnętrze, z licznymi freskami, rzeźbami, obrazami itp. W podziemiach odkryto zbiorowe groby pochodzące z początku XIX w. Prawdopodobnie pochowane są w nich ofiary zarazy albo też żołnierze napoleońscy. To jedyna świątynia w Wilnie, gdzie msze odprawiane są tylko po polsku. ŚV. KOTBYNOS BAŻNYĆIA Kościół św. Katarzyny, jedna z ładniejszych barokowych świątyń Wilna, znajduje się przy ul. Wileńskiej 30 (Vilniaus gatve). Wzniesiono go w XVII w., a gruntownie przebudowano w wieku XVIII. Warto zwrócić uwagę na ustawione tuż przy kościele popiersie S. Moniuszki z 1922 r. Poza popiersiem oraz wspomnianym wcześniej pomnikiem w kościele św. Jana pamięci kompozytora poświęcono tablicę na domu przy Vokiećią gatve 29. PIATNICKAJOS CERKVE Cerkiew św, Paraskiewy, określana także cerkwią Piatnicką, stoi przy Didżioji gatve 2, zajmując trójkątny placyk, zwany za polskich czasów Rynkiem Rybnym. Sama cerkiewka ani konstrukcją architektoniczną, ani tym bardziej wyposażeniem wnętrza nie wzbudzi ciekawości turysty, warto jednak zwrócić uwagę na jej dzieje. Zbudowana prawdopodobnie około 1345 r. dla prawosławnej żony księcia Olgierda, była pierwszym murowanym budynkiem Wilna. W 1611 r. świątynię przekazano unitom. Z czasem wskutek zaniedbań i braku konserwacji popadła w ruinę; w 1864 r. została odbudowana przez generał-gubernatora wileńskiego Mi-chaiła Murawiewa (Wieszatiela). Z obiektem wiąże się bardzo oryginalna legenda. Wedle niej w 1708 r. car ochrzcił w niej Murzyna o historycznym skądinąd imieniu Hannibal, uważanego za dziadka Aleksandra Puszkina. Czarnoskóry był niewolnikiem tureckim, na Litwę trafił w charakterze podarku od sułta- na dla Piotra l Wielkiego. O epizodzie z egzotycznym przybyszem mówi umieszczona na zewnątrz tablica. Dziś cerkiewkę zajmuje galeria sztuki, niebawem świątynia ma być zwrócona wiernym. PAŁAC PACÓW _______ Spacerując Didżioji gatve. warto zwrócić uwagę na budynek pod nr. 7, czyli dawny pałac rodu Paców. Obok rezydencji Chodkiewiczów i Ogińskich, Oskierków i Radziwiłłów, San-guszków i Słuszków, Tyszkiewiczów, Namiestnikowskiego czy biskupiego w Werkach, to jeden z ponad 20 zabytkowych pałaców, wznoszonych na przestrzeniu stuleci przez możne rody polsko-litewskie. Obecny kształt siedziby Paców, z charakterystyczną zielonka-wożółtą elewacją, jest efektem przebudowy wcześniejszego tzw. Domu Wojewody z przełomu XV i XVI w., dokonanej w 1675 r. z inicjatywy Michała Paca, fundatora kościoła śś. Piotra i Pawła na Antokolu. Z chwilą zbudowania stał się najwspanialszą magnacką rezydencją w Wilnie; stąd popularne powiedzonko: "wart Pac pałaca, a pałac Paca". O klasie obiektu świadczy fakt, że gościł on takie znakomitości, jak monarchowie Jan Sobie-ski (1688), Aleksander l czy Napoleon Bonaparte (1812). W 1822 r. odbywały się tu tajne posiedzenia filaretów. Przebudowany przez Rosjan w połowie XIX w. na pomieszczenia biurowe dla administracji wojskowej, znacznie ucierpiał na swej niegdysiejszej świetności; dziś mają tu siedzibę różne instytucje i firmy. Przy okazji warto wiedzieć, że przy ul. Świętojańskiej znajduje się inny pałac Paców, wzniesiony w stylu klasycystycznym. RATUSZ Wznosi się na Rotuśes aikśte (pl. Ratuszowy), zajmując jego południowo-zachodnią pierzeję. Wielokrotnie zmieniał postać i oblicze. Prace nad obecnym budynkiem trwały w latach 1785-1799 według planu znanego wileńskiego architekta Wawrzyńca Cucewicza. W ich efekcie powstał obiekt w stylu klasycystycznym. ze wspaniałą fasadą i portykiem wspartym na sześciu doryckich kolumnach. Dość oryginalny jak na owe czasy projekt znalazł akceptację samego Stanisława Augu- sta Poniatowskiego. którego pomnik miał stanąć na placu rozciągającym się wokół ratusza. W 1845 r. urządzono tu teatr. 9 lat później odbyła się w nim premiera Halki, autorstwa rodowitego wilnianina Stanisława Moniuszki. Po powstaniu styczniowym teatr polski zastąpiono rosyjskim. ŚV. KAZIMIERO BAŻNYĆIA_____________ Blisko pl. Ratuszowego, przy Didżioji gatve 34, stoi kolejna imponująca rozmachem barokowa świątynia Wilna - Śv. Kazimiero bażnyćia (kościół św. Kazimierza). Wzorowany pierwotnie na rzymskiej bazylice II Gesu, wznoszony był w latach 1605-1616. Prace budowlane rozpoczęto z inicjatywy jezuitów, tuż po otrzymaniu z Watykanu wiadomości o kanonizacji św. Kazimierza (Jagiellończyka, patrona Litwy). Świątynia na planie krzyża łacińskiego ma jasną fasadę, zdobioną dwoma bocznymi wieżyczkami. Wewnątrz składa się z wysokiej, szerokiej nawy głównej oraz z transeptu. Nad przecięciem naw piękna kopuła ze złotą koroną jagiellońską, o wysokości 40 m i średnicy 17 m, z latarenką zwieńczoną książęcą mitrą. Warto poznać znamienne losy kościoła: w 1812 r. wojska napoleońskie urządziły w nim skład zbożowy, po upadku powstania listopadowego była tu cerkiew, a w 1867 r. -po dobudowaniu bizantyjskich kopuł- sobór św. Mikołaja. Podczas l wojny światowej następni zwycięzcy przekształcili świątynię w garnizonowy kościół protestancki, w okresie ZSRR. aż do marca 1989 r. mieściło się w nim Muzeum Ateizmu. Nabożeństwa: w dni powszednie 17.30, nd. 10.30, 12.00, po rosyjsku nd. 9.00. ŚV. OVASIOS CERKYE _______________ Śv. Dvasios cerkve (cerkiew Ducha Świętego) to jedna z dwóch zabytkowych świątyń prawosławnych przy Auśros Vartą gatve (ul. Ostrobramska). Została wzniesiona w XVII w. mocą przywileju króla Zygmunta III Wazy. Na przełomie stuleci kilkakrotnie modernizowana, w obecnej formie pochodzi z lat 1749-1753. W podziemiach cerkwi pochowane były szczątki chrześcijańskich męczenników: dworzan Antoniusza, Jana i Eusta- WILNO - ZWIEDZANIE 91 90 WILNO l OKOLICE Żydzi Przez cate wieki Wilno byto silnym ośrodkiem kulturalnym i religijnym Żydów polskich. Na początku XX w. ich odsetek w liczbie mieszkańców miasta przekraczał 40%, w latach 30. żyło tu ponad 55 000 wyznawców judaizmu, czyli blisko 30% ludności miasta. Wilno uchodziło za centrum kulturalne i duchowe Żydów na skalę jeśli nie światową, to z pewnością europejską, wychodziły tu w sporych nakładach książki i publikacje tak w jidysz, jak i po hebrajsku. Utworzono tutaj żydowską organizację socjalistyczną "Bund" (1897) oraz Żydowski Instytut Naukowy (1925), działały Żydowskie Towarzystwo Historyczno-Etnograficzne i stynne szkoły rabinackie, przed wojną była tu największa żydowska biblioteka w Polsce, gromadząca 40 000 tomów i rękopisów. Nie może przeto dziwić, że Wilno określano mianem Jerozolimy Północy bądź Litewskiej Jerozolimy. Żydzi mieszkali przeważnie w matych drewnianych domkach, służących jednocześnie za sklepiki bądź warsztaty rzemieślnicze, zasiedlając w zwartej społeczności wąskie uliczki Kalwaryjską i Subocz, Szklaną i Żydowską, Gaona i Kłaczki, zaułek Dominikański i Szwarcowy. Z licznych przedwojennych domów modlitw do dziś zachowała się jedynie synagoga główna, tzw. chóralna Tagarot-Hakodasz przy Pylimo gavte 39, dawnej ul. Zawalnej, na obrzeżach Starego Miasta, wzniesiona w 1903 r. w przepięknym stylu mauretańskim. Zgrabna koputa, zabytkowy fronton, rozety, marmurowe tablice z prawem mojżeszowym - po prostu nie może się nie podobać. W czasach radzieckich synagoga była zamknięta. Gdy Litwa odzyskała niepodległość, świątynię zwrócono nielicznej już w mieście społeczności żydowskiej. "... i w Ostre] świecisz Bramie" Od polowy XIX w. kult Matki Boskiej Ostrobramskiej stal się niejako częścią ruchu niepodległościowego, W okresie zaborów, szczególnie podczas powstania styczniowego, na uliczce pod kaplicą miały miejsce patriotyczne manifestacje. chego, rzekomo straconych z rąk księcia Olgierda w 1347 r. za przyjęcie prawosławia. Podobizny świętych widnieją na fresku przy głównym wejściu. O atrakcyjności świątyni w pierwszym rzędzie decyduje bogata ornamentyka stiukowa i potrójny rokokowy ikonostas. Pełne przepychu bazylikowe wnętrze, z trzema nawami, urządzone jest na planie krzyża łacińskiego, ma dwie zakrystie i kruch-tę. Obok cerkwi stoi dzwonnica z 1638 r. oraz dwa czynne klasztory prawosławne: męski oraz żeński. Nabożeństwa: w dni powszednie i nd. 7.00, 17.00. ŚV. TREJYBES CERKVE Śv. Trejybes cerkve (cerkiew Trójcy Świętej) łatwo można rozpoznać z daleka dzięki zielonym kopułom. Wzniesiona z inicjatywy Konstantego Ostrogskiego na pamiątkę zwycięstwa nad wojskami moskiewskimi pod Orszą w 1514 r., przez Zygmunta III Wazę została przekazana unickiemu (greckokatolickiemu) zakonowi bazylianów. Od renowacji po pożarze w połowie XVIII w., przeprowadzonej pod kierunkiem Jana Krzysztofa Claubitza, ma trzy równej wysokości nawy, tyleż samo półkolistych absyd, dwie lekkie wieżyczki, rokokowe wyposażenie wnętrza, wreszcie zabytkową bramę wejściową od ul. Ostrobramskiej, czyli słynne Wrota Bazyliańskie. Po kasacie zakonu w 1827 r. cerkiew z powrotem przejęli prawosławni, na pierwszym piętrze zaś w lewym skrzydle zabudowań klasztornych urządzono więzienie carskie. Podczas procesu filaretów w latach 1823-1824 przebywał w nim Adam Mickiewicz, a kilkanaście lat później Szymon Konarski. To tu znajdowała się znana z Dziadów cela Konrada, zlokalizowana w latach 20. przez profesora Juliusza Kłosa. W okresie międzywo- jennym część klasztoru zajmowało Muzeum Białoruskie im. Janki Kupały. Cerkiew znajduje się przy Auśros Vartą gatve 7b (ul. Ostrobramska), mniej więcej vis-a-vis ostrobramskiego kościoła św. Teresy. AUŚROS VARTAI ____ ____ ______ Ostra Brania (Auśros Vartai) to jedyna zachowana z 9 istniejących niegdyś bram miejskich w murach obronnych Wilna, wzniesionych na początku XVI w. Najpierw zwana była Mied-nicką, gdyż prowadziła w kierunku traktu do Miednik Królewskich, gdzie znajdował się zamek wielkich książąt litewskich. Obecne określenie przyjęło się mniej więcej sto lat później, pochodzi od dzielnicy zwanej Ostrym Końcem. Wysoki, masywny czworoboczny obiekt zamyka attyka polska, przykrywająca dach pogrążony, typowy dla budowli obronnych XV-XVI w. Attykę zdobi ornamentacja z motywami architektonicznymi oraz figurami dwóch gryfów trzymających tarczę z godłem litewskim: białą Pogonią na czerwonym tle. Od strony miasta znajduje się kaplica Matki Boskiej Ostrobramskiej ze słynnym obrazem, który średniowiecznym zwyczajem zawieszono wprost na murze. Obraz, noszący wyraźne cechy malarstwa ziem wschodnich Rzeczpospolitej lat 1550-1650, przedstawia Madonnę bez Dzieciątka, z głową pochyloną nieco w prawo i rękami złożonymi na piersiach do modlitwy. Namalowany został temperą na dębowej desce o wymiarach 163 x 200 cm, z podkładem kredowym. Sama mieszcząca się wewnątrz bramy u góry kaplica jest malutka, sklepiona trzema łukami i oświetlona przez trzy duże przeszklone okna opatrzone żelazną balustradą. Liczbę wystawionych tu srebrnych wotów, złożonych przez wiernych w podzięce za otrzymane łaski, szacuje się w przy- bliżeniu na 8000. Na prawym filarze srebrna plakietka z napisem: "Dzięki Ci Matko za Wilno", dar marszałka Piłsudskiego. Od zewnątrz, na tympanonie znak Opatrzności Bożej, nad nim niewielka sygnaturka zwieńczona krzyżem, niżej napis łaciński: Mater Miserkordiae, sub Juum Praesidium confugimus, zamieniony w 1864 r. i powtórnie po II wojnie światowej z polskiego "Matko Miłosierdzia, pod Twoją Obronę uciekamy się". Obiekt znajduje się u wejścia na Stare Miasto od strony południowej, przy Auśros VartLj gatve 12 (ul. Ostrobramska). Dość obszerny parking urządzono na prawo od bramy przy Bazilijonij gatve (ul. Bazyliańska). Z dworca 5 min samochodem, jedzie się wzdłuż torów Celeźinkelio gatve (ul. Kolejowa) lub jeden przystanek autobusami #31 i #34 w kierunku Rossy. Nabożeństwa: po litewsku 9.30, po polsku 18.00. Obrzeża starówki__________ TRIjg KRYŻig KALNAS _______ Wznosząca się nad miastem Córa Trzykrzy- ska (Trijij kryźiij kalnas), zwana dawniej Łysą lub Krzywą, to miejsce na poły legendarne, którego dzieje wiążą się w pewnym stopniu z historią tak Wilna, jak i całej Litwy. Szczyt wzgórza wieńczą trzy białe krzyże, charakterystyczny element krajobrazu miasta. Według podania, umęczono tu w pogańskich czasach siedmiu misjonarzy: czterech z nich podobno zrzucono do Wilenki, a ciała trzech pozostałych przybito do krzyży i postawiono na górze. Inny przekaz mówi, że drewniane krzyże wzniesione zostały zaraz po chrzcie Litwy, by świadczyły o przyjęciu chrześcijaństwa i zapobiegały najazdom krzyżackim. Przytoczone legendy nie znajdują potwierdzenia w źródłach historycznych, tym bardziej, że pierwszy udokumentowany przekaz o krzyżach pochodzi dopiero z lat 1613-1636 r. W 1740 r. zmurszałe krzyże zamieniono nowymi, które z kolei częściowo rozebrano po powstaniu styczniowym, częściowo zaś przewróciły się same ze starości w 1869 r. Władze rosyjskie nie zezwoliły na ich odbudowę. Nowe krzyże, z żelbetonu, postawiono w 1916 r. podczas okupacji niemieckiej. Powstały z inicjatywy ks. prałata Kazimierza Michałkiewicza, według projektu Antoniego Wiwulskiego. Przetrwały do i WILNO l OKOLICE "••• 1951 r, kiedy na rozkaz władz radzieckich pewnej nocy wysadzono je w powietrze, a resztki wywieziono bądź zakopano na miejscu. Krzyże zostały odbudowane w ciągu dwóch tygodni (z wykorzystaniem odnalezionych fragmentów starych) jako pomnik ofiar stalinizmu na Litwie. Uroczyście odsłonił je 14 VI 1989 r. kardynał Yincentas Slad-kevidus. Obecne krzyże, identyczne w formie jak przedwojenne, są od tamtych wyższe o 1.8 m. Góra Trzykrzyska znajduje się blisko Córy Zamkowej, otacza ją Kaina parkas. Parking po prawej stronie Wilenki, naprzeciwko uliczki K. Śkirpos; zaraz za Pilies tiltas (most Zamkowy) przy ujściu Wilenki do Wilii trzeba skręcić w prawo. Dojazd trolejbusami #2, #3. #4, #8, #13, #17 do przystanku Kalnu. parkas. ŹAIIASIS TILTAS ___ ____________ Wielu miejscowych i przyjezdnych uważa Żaliasis tiltas (Zielony Most) za najciekawszy z wszystkich 12 mostów na Wilii. Pierwszy most w tym miejscu wzniesiono w 1536 r. z polecenia króla Zygmunta l Starego. Budowali go najpierw wojewoda wileński Albert Casztołd, potem horodniczy Ulryk Rozjusz. Obiekt był murowany, sporych rozmiarów, z daszkiem gontowym i ławkami. Pobierano na nim od przechodzących tzw. mostowe, z którego wyłączona była szlachta, duchowieństwo oraz Żydzi idący w kondukcie za pogrzebem na położony po drugiej stronie rzeki kirkut. Zyski przeznaczano na konserwację obiektu i utrzymanie szpitala przy kościele Trójcy Świętej. W 1776 r. most przebudowano i po raz pierwszy pomalowano na kolor zielony: stąd jego nazwa. Obecny metalowy most powstał w 1955 r. i do 1989 r, nosił imię generała armii radzieckiej. Iwana Czerniachowskiego. Zielony Most zdobią socrealistyczne rzeźby z brązu, przedstawiające proletariuszy i chłopów, studentów i krasnoarmiejców. Most usytuowany jest między Vilniaus gatve (ul. Wileńską) a Kalvarijq gatve (ul. Kal-waryjską). Łączy położone po przeciwnych brzegach Wilii: Żygimantą gatve (ul. Zyg-muntowską) i Żvejq gatve (ul. Rybaki). GEDIMINO PROSPEKTAS Aleja Giedymina, najbardziej reprezentacyjna ulica litewskiej stolicy, ciągnie się na północny zachód od starówki, między Katedros aikśte (pl. Katedralny), Savivaldybes aikste (pl. Samorządu), Lukiśkią aikśte (pl. Łukiski), a zakolem Wilii przy Źveryno tiltas (most Zwierzyniecki), biegnąc prawie równolegle do lewego brzegu Wilii oraz do Pamenkalnio gatve, przechodzącej z kolei w Jasinskio gatve. Znajdują się przy niej siedziby ważnych instytucji państwowych, rządu, parlamentu, ministerstw, prezydenta Wilna. Są tu przeróżne gmachy użyteczności publicznej, ekskluzywne sklepy, banki, eleganckie hotele, dobre restauracje i kawiarenki, porządne księgarnie (przykładem Draugyste z obcojęzyczną literaturą), wreszcie Biblioteka Narodowa im. Marcina Mażwida (Marty-nas Maźvydas - autor pierwszej książki litewskiej) i poczta główna. Większość budowli powstała na przełomie XIX i XX w., toteż ich styl przeważnie nawiązuje do eklektyzmu. Na niewielkim skwerku stoi pomnik Żemaite, składający hołd wybitnej pisarce litewskiej Juliji Beniuśevićiute Żymantiene-Żemaite (1845-1921). Aleję wytyczono w drugiej połowie XIX w. w ramach projektu rozbudowy przedmieścia Łukiszki, przeznaczonego na nowe centrum administracyjne i handlowe. Od pobliskiego kościoła św. Jerzego nazwano ją Świętojerską (roś. Gieorgiewskij prospekt), w skrócie - Je-rek. W okresie międzywojennym nosiła nazwę ul. Mickiewicza, podczas okupacji hitlerowskiej FuhrerstraBe. potem zaś kolejno: prospekt Stalina i Lenina. Za polskich czasów znajdowały się tu m.in. Bank Polski, Kasyno Oficerskie, Sąd Okręgowy, Gimnazjum im. Orzeszkowej, hotel Ceorge, zbudowany według projektu nr. Roztworowskiego, wreszcie - podobnie jak w Warszawie - dom handlowy Braci Jabłkowskich. LUKIŚKIM AIKŚTĆ Plac Łukiski leży pomiędzy ulicami Gedimi-no prospektas, Vasario 16-osios gatve a J. Tu-mo-Vaiżganto gatve. Otoczony ze wszystkich stron prostymi alejkami lipowymi, przecięty siecią ścieżek spacerowych, jest dziś jednym z większych (4 ha) i ładniejszych placów Wilna Przed wojną co roku w dniu św. Kazimierza (4 marca) odbywały się na nim słynne Kaziukowe jarmarki, czyli Kaziuki. W 1936 r. nazwę Łukiski Rynek zmieniono na pl. Marszałka Piłsudskiego. W okresie władzy radzieckiej nosił z kolei nazwę pl. Lenina, w latach 1952-1992 stał tu okazały pomnik przywódcy rewolucji. Nie wolno zapominać, że miejsce to związane jest również 2 martyrologią narodu polskiego. W okresie 1863-1864 w okolicach placu, będącego wówczas pustkowiem na przedmieściu Łukiszki, dokonywano krwawych egzekucji na polskich patriotach. Stracono tu ogółem 37 osób. Na skraju placu, przed kościołem św. Jakuba i Filipa, widnieje kamienną tablica w języku litewskim, poświęcona pamięci zamordowanych tu radykalnych przywódców powstania styczniowego na Litwie, z obozu "czerwonych": Zygmunta Sierakowskiego i Konstantego Ka-linowskiego. W więzieniu przy pobliskiej Aukq gatve (ul. Ofiarna) podczas ostatniej wojny zamordowano setki Polaków walczących o wolność Ojczyzny. Poza centrum____________ CMENTARZ NA ROSSIE Juliusz Kłos, przed wojną profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, miłośnik i znawca Wilna, tak o cmentarzu pisze w swym znakomitym przewodniku po mieście ("po duszach ludzkich", jak powiedział Jan Bułhak) z 1937 r.: "Górzyste położenie otwiera tu oku zwiedzającego nieraz widoki zachwycające i wprawiające go w rzewną zadumę, a znaczna liczba grobów ludzi zasłużonych daje świadectwo wielkiej kulturalnej przeszłości Wilna, budzi wspomnienia i czyni z Rossy miejsce, które każdy turysta zwiedzić powinien koniecznie". Założony 6 V 1801 r. jako cmentarz parafialny kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego, początkowo pozostawał pod opieką księży misjonarzy. Magistrat Wilna wyznaczył pod budowę nekropolii obszar 3,51 ha, położony na uboczu miasta, przy drodze z Popławów do Rybiszek, na peryferiach zwanych Rossa. 93 WILNO - POZA CENTRUM W 1820 r. misjonarze otoczyli cmentarz murowanym ogrodzeniem, a 20 lat później z inicjatywy ks. Józefa Bogdanowicza dobudowano kaplicę w stylu neogotyckim, obok której znajdowały się charakterystyczne dla Wilna, nieistniejące już dziś kolumbaria, zwane także katakumbami lub pieczarami. Zaraz za głównym wejściem, po lewej stronie, znajduje się niewielki (0,2 ha) cmentarzyk wojskowy, zaprojektowany w obecnym kształcie przez profesora Wojciecha Jastrzębskiego. Przeważnie od tego miejsca rozpoczyna się zwiedzanie Rossy. Leżą tu żołnierze polscy polegli w walkach o Wilno w latach 1919-1920. 1939 oraz podczas akowskiej operacji "Ostra Brama" latem 1944. Pośród wojskowych grobów, na wprost bramy z kaplicą i stylizowaną Matką Boską Ostrobramską, znajduje się mauzoleum Marszałka Pitsudskiego. Pod ciężką płytą z czarnego wołyńskiego granitu spoczywa Maria z Billewiczów Piłsudska (zm. 1884) i serce jej syna, złożone w srebrnej umie 12 V 1936 r. w pierwszą rocznicę śmierci marszałka, podczas uroczystości z udziałem prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Na płycie nie ma ani imienia, ani nazwiska, ani dat. Jest tylko wyryty prosty krzyż, napis Matka / Serce Syna oraz cytat z Beniowskiego. Przy mauzoleum Marszałka trzymana była zawsze honorowa straż. Do dziś na płycie widać ślady karabinowych kuł. wymierzonych w żołnierzy z ostatniej warty 17 IX 1939 r., którzy nie chcieli usłuchać rozkazu Rosjan, by rzucili broń. Na cmentarzu poza tym są nagrobki członków najbliższej rodziny komendanta, m.in. Adama Piłsudskiego (1895-1935). rodzonego brata, senatora Rzeczpospolitej i prezydenta Wilna, siostry Heleny i pierwszej żony - Marii z Koplewskich. Na Rossie znalazło spoczynek wiele zasłużonych osób dla kultury tak polskiej, jak i litewskiej czy białoruskiej. Na tzw. Córce Literackiej oraz w innych ciekawych miejscach są mogiły Euzebiusza Słowackiego (1772-1814) i Augusta Becu (1771-1824). Władysława Syrokomli (1823-1862). hr. Eustachego Tyszkiewcza (1814-1873). Antoniego Wi-tulskiego (1877-1919). Józefa Łukaszewicza Polskie dzielnice Warto wiedzieć, że stare dzielnice wokót kościoła śś. Piotra i Pawia zamieszkują liczni Polacy, toteż częściej niż w innych rejonach słychać tu naszą mowę. 94 WILNO l OKOLICE (1863-1928). Władysława Abramowicza (1909-1965), Jerzego Ordy (1905-1972). Leżą tu także poeta białoruski Kazimierz Swa-jak (1890-1926) oraz wielu wybitnych Litwinów, m.in. Mikalojus Konstantinas Ćiur-lionis (1875-1911). niezwykle utalentowany malarz i kompozytor litewski, zmarły pod Warszawą, literaci Petras Cvirka, Gabrielius Żemkalnis-Landsbergis, Balys Sruoga. Liudas Girą, śpiewacy i kompozytorzy Kipras Petrau-skas i Mikas Petrauskas, wreszcie sam Jonas Basanavidus (1851-1927) - ojciec litewskiego odrodzenia narodowego. Uwagę zwiedzających zwraca pomnik Joachima Lelewela, wymowna rzeźba Aniot śmierci na grobie Izy Salmonowiczówny, zabytkowe nagrobki Weroniki Korwin-Milewskiej czy Józefa Montwiłfa. Za tylnym ogrodzeniem cmentarza, po drugiej stronie Sukilinij gatve (ul. Listopadowa), znajduje się tzw. Nowa Rossa. Na lewo od wejścia (zaraz za siatką) groby 40 żołnierzy polskich, w tym z Samoobrony Wileńskiej. Między nimi wysoki obelisk na kształt antycznej kolumny z napisem: "Wilno swoim wybawcom", ustawiony tu w 1921 r., w okresie Litwy Środkowej. Obok mogiły 23 żołnierzy litewskich, poległych w walkach z oddziałami gen. Lucjana Żeligowskiego podczas operacji "Bieniakonie" w październiku 1920 r. Za czasów radzieckich cmentarz był celowo dewastowany, niszczone były polskie nagrobki, rozbijane fotografie zmarłych, utrącane krzyże. W połowie lat 80. zawisło nad nim poważne niebezpieczeństwo: według planów urbanistycznych miała tędy przebiegać arteria komunikacyjna. W obronie cmentarza stanął m.in. ówczesny Czerwony Sztandar (dziś Kurier Wileński), społeczność i polska, i część litewskiej. Ostatnimi laty narodową nekropolią zaopiekował się Związek Polaków na Litwie. Rozległe tereny cmentarza okolone są od północy torami kolejowymi, od zachodu Rasą gatve (ul. Rossa), a od wschodu Sukileliu. gatve (ul. Listopadowa), która dzieli go na dwie części: Starą i Nową Rossę. Z centrum należy jechać Geleźinkelio gatve (ul. Kolejo- wa), na skrzyżowaniu z Auśros Vartq gatve (ul. Ostrobramska) skręcić w prawo, pod wiadukt. Przed samą bramę główną, z mauzoleum Marszałka Piłsudskiego. dojeżdża autobus #34: przystanek Rasos. ŚV. APAŚTAŁU PETBO IR POVILO BAŹNYĆIA Pierwszy drewniany kościół na Antokolu powstał prawdopodobnie już za czasów Jagiełły, wzniesiony w miejscu, gdzie przed chrztem Litwy oddawano cześć pogańskiej bogini miłości Mildzie. Budowę obecnego kościoła śś. Piotra i Pawła, trwającą od 1668 r., zainicjował Michał Kazimierz Pac. Podanie głosi, że słynny hetman chciał w ten sposób wypełnić ślubowanie złożone w chwili zagrożenia własnego życia. Pracami kierował krakowski architekt Jan Zaor. Przykryta kopułą budowla, wzniesiona na wzór bazyliki watykańskiej, należy dzisiaj do najcenniejszych zabytków epoki kontrreformacji na Litwie. Zachwyt zwiedzających wzbudza zwłaszcza wspaniała, stricte barokowa fasada z dwiema niewysokimi wieżami, z portalem zdobionym antycznymi kolumnami, puttem, rodowym herbem Paców, szerokimi pasmami gzymsów. Nad dekoracyjnym balkonem i oknem łaciński napis: Regina Pac/s funda nos in pace (Królowo Pokoju, zachowaj nas w pokoju), który -jak łatwo zauważyć - jest zmyślną grą słów, nawiązującą do nazwiska hojnego magnata--fundatora. Jasne wnętrze świątyni imponuje nie zwykle udanym połączeniem monumental ności z lekkością. Ściany i sklepienia tak gę sto ozdobione są stiukowymi dekoracjami, różnorodnymi białymi ornamentami, obra zami i rzeźbami, że wprost nie ma na nich wolnego miejsca. Dość wspomnieć, że sa mych kompozycji figuralnych naliczono tu ponad 2000. Uwagę zwiedzających przycią ga zwieszający się z kopuły żyrandol: po- r dobnie jak ambona ma kształt piętrowej ło- ; ; dzi. tyle że tworzą go przeźroczyste, skrzące się paciorki. Wystrój wnętrza jest w dużym j stopniu zasługą sprowadzonych specjalnie ; z Mediolanu rzeźbiarzy Jana Baretto i Miko- i łaja Piano. ,. .., ,, , :-' Stojący na Antokolu. czyli właściwie już poza granicami ówczesnego miasta, obiekt otoczono murem, na którego bokach zbudowano cztery baszty, służące jako kaplice. Fundator tego arcydzieła pochowany został pod progiem świątyni, na jego grobie położono płytę z napisem: Hjc jacet peccator, czyli "Tu leży grzesznik". Kościół znajduje się przy Antakalnio gatve 1 (ul. Antokolska). Udostępniony do zwiedzania 9.00-12.00. 14.00-17.00. Dojazd samochodem M. Daukśos gatve i Subaćiaus gatve do skrzyżowania, następnie Zarasij gatve, na rondzie trzeba skręcić w lewo i jechać prosto około 10 min Olandtj gatve; z okolic pl. Katedralnego: T. Vrublevskio gatve i Arsenale gatve, wzdłuż Wilii. Dojazd trolejbusami #2, #3. #4, #8, #12, #13 i #17 lub autobusami #34 i #44. Nabożeństwa: po litewsku w dni powszednie 7.00. 18.30, nd. 7.30. 11.00. 18.30; po polsku nd. 8.30, 13.00. TELEVI2IJOS BOKŚTAS Televizijos bokśtas (wieża telewizyjna) to najwyższy, bo liczący 326,5 m budynek współczesnego Wilna. Na ostatnim piętrze urządzono punkty widokowe i obrotową restaurację Paukścią tafcas. skąd roztacza się wspaniała (szczególnie wieczorem) panorama miasta i okolic. Pełny obrót podestu zajmuje 45 min. w pogodne dni widoczność sięga nawet 50 km. Miejsce to ściśle jest związane z najnowszą historią kraju. Nocą 12/13 l 1991 r., ponad 10 miesięcy po ogłoszeniu Aktu o przywróceniu niepodległości państwa litewskiego, żołnierze radzieckich oddziałów specjalnych OMON opanowali wieżę nadawczą. Zginęło przy tym 13 cywili. To tragiczne wydarzenie upamiętnia niewielka wystawa fotograficzna w środku oraz sama nazwa ulicy, przy której znajduje się obiekt. WILNO - POZA CENTRUM 95 Wieża wznosi się w wybudowanej po wojnie dzielnicy Karoliniszki (Karoliniśkes), przy Sausio 13-osios gatve 10 (u458877). Otwarta 10.00-21.00. Dorośli 15 It, dzieci 6 It, dzieci poniżej 5 lat gratis. Dojazd trolejbusem #11, #16 lub #18 do przystanku "Tele-bokśtas". PANERIU MEMORIALAS ___ ___ ___ Muzeum w Ponarach upamiętnia męczeństwo mieszkańców Wilna i okolic podczas okupacji. Od lipca 1941 r. do lipca 1944 r. w Górnych Ponarach na terenie przechowalni paliw hitlerowcy zamordowali ponad 100 000 osób. Zginęło wówczas 70 000 polskich oraz litewskich Żydów, w tym cenione autorytety naukowe Uniwersytetu Stefana Batorego, jak Kazimierz Pelczar i Mieczysław Cutkowski, poza tym tysiące Polaków i jeńców radzieckich. Po wojnie postawiono w Ponarach pomnik ku czci pomordowanych. Otwarte w 1960 r. muzeum, jedno z kilku w mieście nawiązujących do tematyki żydowskiej, poświęcone jest głównie historii holocaustu na Litwie. Muzeum (s641847) mieści się przy Agrastij gatve 15. Czynne 11.00-18.00. z wyj. wt. i nd. Z centrum samochodem jedzie się Savanorią prospektas (d. ul. Legionów), na rondzie przy Instytucie Fizyki skręca w Galves gatve, i tej zaś po niespełna 5 min na lewo w Vilijos gatve, Z centrum trolejbusem #4 do przystanku Żemieji Paneriai (Dolne Ponary). dalej autobusem #8 lub #20. Krócej, bo zaledwie l O min zajmuje przejazd kolejką elektryczną lub pociągiem osobowym w kierunku Trok (Trakai), Druskiennik (Druskininkai) lub Kowna (Kaunas); odjazdy w porze otwarcia muzeum: 11.04, 12.00. 12.08, 14.32. 14.54, 15.26. 15.33, 16.28, 17.12, 17.25; wysiąść należy na pierwszej stacyjce Paneriai (Ponary). TROKI 97 96 l WILNO l OKOLICE TROKI Urody Trak (Trakai) nie sposób oddać na papierze, wszystkie podjęte próby będą tylko mniej lub bardziej udaną kalką rzeczywistości. Również dokumentacja fotograficzna nie oddaje w pełni ich piękna. Czworoboczne gotyckie zamczysko na jeziornej wyspie, okolone murem i okrągłymi basztami, idealnie wkomponowane w krajobraz, to widok po prostu niezapomniany. Wrażenie niesa-mowitości potęguje dziewicza przyroda: budowle z czerwonej cegły schodzą miejscami do samego jeziora, którego brzegi porasta sitowie i szuwary. Obrazu dopełnia spokojna jeziorna toń. małe wysepki, drewniany chy-boczący się mostek i dziesiątki wiosłowych łodzi i jachtów. Przez wieki Troki uważane były za stolicę pogańskiej, "giedyminowej" Litwy. Co prawda, badania naukowe nie do końca potwierdzają tę tezę, lecz gdyby nawet przyszło ją między mity włożyć, nadal temu niezwykłemu miejscu będzie dodawała uroku i romantyki. Dodatkowa osobliwość Trak to śniadoskórzy Karaimowie. ściągnięci tu w średniowieczu z dalekiego Krymu. Przed wojną Troki należały do Polski, położone prawie na samej granicy z Litwą. Dziś liczą 7200 mieszkańców i podobnie jak cała Wileńszczyzna w znacznym stopniu zamieszkane są przez ludność polską. KOMUNIKACJA________ Troki oddalone są od stolicy o 28 km na zachód. Z Wilna można jechać autostradą A1 w kierunku Kowna, po czym skręcić za drogowskazami w lewo: krajobrazowe najciekawsza jest boczna droga 107, prowadząca brzegiem jeziora Galwa (Calve). Inna możliwość, krótsza lecz chyba mniej ciekawa, to szosa A4, z której trzeba w Wace (Traka Voke) zjechać w prawo w boczną drogę 105. Przy Vilniaus kelias całodobowo czynna jest stacja paliw krajowej sieci Lietuvos Kuras. Parking znajduje się naprzeciwko przystani żeglarskiej: wielu turystów zostawia samochód przy Trakt) gatve, po prawej stronie ulicy, równolegle do jeziora Tataryszki. f Śilenai r l WILNO l OKOLICE Troki z Wilnem łączy kilkadziesiąt autobusów i busów dziennie; odjazdy z dworca mniej więcej co 15-20 min. przejazd trwa pół godziny, cena 2,60 It. Kolejki elektryczne odchodzą do Wilna pn.-pt. 5.15 (6.00), pn.-pt. 6.09 (6.55), 7.38 (8.19), 10.23 (11.04), 12.18 (12.59), 15.35 (16.16). 18.18 (18.59) i 20.03 (20.44); więcej połączeń ze stacji Senieji Trakai; bilet 2 It. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA________ Historyczna część miasteczka leży na długim, wąskim półwyspie między jeziorami: Bernardyńskim (Bernardiną), Galwa (Galve; niekiedy zwane też po prostu Jeziorem Trackim) a Tataryszki (Tbtoriśkią). Dworce autobusowy i kolejek elektrycznych oddalone są od zamku o jakieś pół godziny marszu. Trzeba iść cały czas prosto ulicami Vytauto gatve (Witolda) i Karaima gatve (Karaimska). Można skorzystać z dorożek lub taksówek. Wjeżdżający samochodem płacą 5 It; kwitek należy zachować, gdyż ważny jest cały dzień. Punkt informacji turystycznej przy Vy-tauto gatve 69 (e238/51934; pn.-pt, 8.00-12.00 i 13.00-17.00, sb. 9.00-14.00) pośredniczy w wynajmie kwater prywatnych i agroturystycznych w okolicy (30-100 It) oraz sprzedaje mapy. broszurki, pocztówki. Warto kupić zbiór opowiadań miejscowej nieżyjącej już polskiej autorki Haliny Bogdel Legendy i baśnie Trok (7 It). NOCLEGI___________ Galve, Karaimg 41 (o238/51345). Świetnie zlokalizowany hotel; z okien widok na jezioro i zamek; niskie ceny, jedynki 30 It, dwójki 50 It; wspólne łazienki i WC; w kawiarence przy hotelu serwują także dania obiadowe. Trakai, Eżero 7 (n238/51574). Hotel w dtugim, niskim budynku nad Tataryszkami; 9 pokoi; jedynki 180 It, dwójki 200 It; na miejscu TV SAT, przyzwoita restauracja, parking, dla gości hotelowych czyściutka sauna (100 It). Trakt/ sporto bazes, Karaimij 73 (w238/55566, fax 238/55387). Potężny kompleks sportowy z 32 przestarzałymi, lecz dość wygodnymi pokojami w cenie 80-240 It; basen pływacki, sauna i solarium, sala gimnastyczna i wypożyczalnia sprzętu sportowego. Źalgiris sporto bazes, Żemaites 1 ("238/51972). Baza sportowa w okropnym radzieckim stylu; 60 łóżek w cenie 15 It za noc; dla desperatów: nie ma na przykład wody ani cieplej, ani pitnej; poza ceną niepodważalnym atutem jest bliskość jeziora i cudowna panorama Trok; przy Żemaites 3, w52824; w klubie jachtowym o tej samej nazwie wynajmowane są dwójki za 25 It. Slenyje, Totoriśkes (n238/51387, fax 238/640910). Kemping 5 km od miasteczka, przy drodze w kierunku autostrady Wilno-Kowno; zadrzewiony teren, nad samym jeziorem; w kilkunastu domkach komfortowe, nad wyraz czyściutkie pokoiki z drewnianymi meblami i dywanami na podłodze; dwójki 60-70 It; pełne zaplecze sanitarne, w tym prysznice z ciepłą wodą; w restauracji spory wybór potraw mięsnych; powstały w 1992 r. kemping często organizuje różne imprezy o charakterze rozrywkowym, licznie odwiedzają go turyści zagraniczni; na miejscu wypożyczalnia łódek, w oddali widok na zamek; obsługa mówi po polsku; loty balonem nad zamkiem i okolicznymi jeziorami, balon startuje z placyku na polu namiotowym, godzinna przejażdżka 300 It. GASTRONOMIA________ Karaliśkas sodas, Karaimu. 57 ("238/51549). Restauracja .królewski ogród" niczym specjalnym się nie wyróżnia, można tu jednak do woli przebierać w lokalnych przysmakach. Czynna 11.00-24.00. Kibinlne, Karaimg 65 ("238/52165). Proste i ciemne wnętrze, na dodatek często zatłoczone znajomymi barmana; wpada tu się głównie na karaimskie kibinai Czynna sb. i nd. 11.00-20.00. Trafcy Vleśbutis, Eżero 7 (w238/51574). Przyjemna hotelowa knajpka; kuchnia europejska; taras z widokiem na jezioro i zamek; wspaniale cap-pucino, klasyczne dania mięsne, piwa krajowe i zagraniczne; pełny obiad 10-55 It;. Czynna 12.00-24.00. Żidinys, Vytauto 91 (s238/53198). Niewielki bar i restauracja; w menu przede wszystkim placki ziemniaczane; latem konsumpcja także na zewnątrz. Czynna 11.00-24.00. HISTORIA Dzieje Trok ściśle związane są z zamkową rezydencją książąt litewskich. Miejscowość istniejąca prawdopodobnie już w Xii lub XIII w., najpierw pełniła rolę centrum państewka plemiennego, a potem -za Giedymina - siedziby wielkoksiążęcej. Legendarną stolicą Litwy nie było jednak dzisiejsze miasteczko, lecz osada położona 4 km na południowy wschód, obecnie zwana Starymi Trokami (Senieji Trakai); świadczy o tym m.in. zachowane do dziś rozległe grodzisko ziemskie. Po śmierci Giedymina Troki otrzymał Kiejstut - osiadł w zamku nad brzegiem Gal-wy. Po Kiejstucie objął je Witold i w początkach XV w. zbudował nowy zamek na jednej z jeziornych wysepek. O ówczesnej miejscowości pisze w 1413 r. podróżnik Gilbert de Lannoy: .,(...) Troki, bardzo duże miasto na Litwie, licho zabudowane domami samemi drewnianemi i wcale niezamknięte. A są tam dwa zamki, z których jeden jest wielce stary, zrobiony całkiem z drzewa i wałów ziemnych, darnią okładanych. A jest ten stary zamek położony na brzegu jeziora, ale z drugiej strony stoi na otwartej ziemi. A inny zamek jest pośrodku innego jeziora, o wystrzał działa ze starego zamku, a ten jest całkiem nowy. zrobiony z cegieł na sposób francuski". Wspaniała gotycka, wzniesiona zgodnie z najnowszymi wzorcami zachodnimi warownia, chroniona przez potężne mury, stanowiła główną rezydencję Witolda i ośrodek życia politycznego Wielkiego Księstwa. W Trokach książę przechowywał swój skarb, tu przyjmował gości, tu też zmarł 27 X 1430 r. w obecności stryjecznego brata Jagiełły, który w Trokach bywał wielokrotnie. Potem na zamku urzędowali Zygmunt Kiejstutowicz oraz Kazimierz Jagiellończyk. Wraz z rozwojem pobliskiego Wilna Troki traciły na znaczeniu. Zamek z biegiem czasu popadł w ruinę, choć sama miejscowość od 1413 do 1795 r. pełniła funkcję siedziby rozległego województwa, składającego się z powiatów trackiego, grodzieńskiego, kowieńskiego i upickiego. W dobie kontrreformacji zbudowano kościół i klasztor Bernar- 99 TROKI dynów (1617), klasztor Bazylianów (1638), kościół i klasztor Dominikanów, istniejące mniej więcej do połowy XIX w. Na przestrzeni stuleci miasteczko zamieszkiwali Litwini i Polacy, sprowadzeni przez Witolda Tatarzy i Karaimowie. Rosjanie i Żydzi. W okresie międzywojennym Troki należały do Polski, istniała tu strażnica KOP. Do 1950 r. działało polskie seminarium nauczycielskie, zaś do 1956 r. średnia szkoła pedagogiczna z polskim językiem wykładowym. ZWIEDZANIE__________ Trakt; salos pilis__________ Wspaniałe gotyckie zamczysko z czerwonej cegły pośrodku jeziornej wysepki (1,8 ha) to obrazek nieodłącznie kojarzony z Trokami, a w mniejszym stopniu zapewne także z całą Litwą. Wzniesiony przez Witolda z początkiem XV w., bardzo krótko pełnił funkcje obronne, jako rezydencja wielkich książąt często gościł władców wspólnego państwa, m.in. Aleksandra i Kazimierza Jagiellończyków czy Zygmunta Starego. W XVI w. utracił znaczenie na rzecz Zamku Dolnego w Wilnie. Po pożarze i rabunku w czasie wojen z Rosją (1654-1667) z biegiem czasu uległ doszczętnemu niemal zniszczeniu, aż do pierwszej połowy XX w. pozostając zabezpieczoną ruiną. W 1929 r. pod kierunkiem Stanisława Loren-tza rozpoczęła się rekonstrukcja zamku, prowadzona po wojnie aż do 1987 r. Dziś w częściowo odnowionych wnętrzach mieści się muzeum historyczne, gromadzące m.in. militaria i rycerskie zbroje, wyroby ze szkła i porcelany, kolekcję piszczałek ludowych. Główny korpus zamku, zwany też pata-cem zamkowym (pilies rumai), fosa oddziela od zamku przedniego (prieipilis). Zasadnicza część zajmuje dziedziniec szerokości ponad IOO m. Poza dwoma dwupiętrowymi skrzydłami krytymi czerwoną dachówką, największą uwagę przyciąga donźon: kwadratowa wieża (33 m) ustawiona nad kanałem wjazdowym, ze spuszczaną kratą i mostem zwodzonym. W kamiennym wnętrzu warto zwrócić uwagę na gwiaździste sklepienia oraz na pozornie drobne, ale udanie komponują- WILNO l OKOLICE OKOLICE WILNA Trzy stolice "Pewnego razu pojechał wielki książę ze stolicy swej Kiernowa na Iowy mil pięć za rzekę Wilię, l znalazt w puszczy górę krasną, dąbrowami i równinami otoczoną. Spodobało mu się to miejsce i osiadł tam, i założył gród, nadając mu nazwę Troki, gdzie teraz są Stare Troki. A z Kiernowa przeniósł stolicę do Trok. Po niewielu latach pojechał wielki książę Giedymin na łowy od Trok mil cztery, l znalazł górę nad rzeką Wilią, na której dopadł wielkiego zwierza tura i ubił go. Było już wielce późno do Trok wracać, więc stanęli na łące nad rzeką Wilią i przy ujściu rzeki Wilny, którą zowią łąką Swintoroga, gdzie pierwszych wielkich książąt zżegiwali. l on na tej łące stanął i zanocował, l widział sen, że na górze, którą zowią Krzywa, a teraz Łysa, stoi żelazny wilk, a w nim ryczy, jakoby sto wilków wyto. Obudziwszy się ze snu, zawołał wróżbitę swego imieniem Lizdejko, który byt znajdzion w orlim gnieździe; a byt ten Lizdejko u wielkiego księcia Giedymina wróżbitą i najwyższym popem pogańskim, l rzekt jemu książę Giedymin, widząc sen dziwny, i opowiedział mu wszystko, co się jemu we śnie przywidziało. A Lizdejko wróżbita rzekł hospodarowi: "Wielki książę, wilk żelazny oznacza, że gród stołeczny tu będzie, a co w nim w środku ryczało, to sława jego słynąć będzie na caty świat!". l wielki książę Giedymin nazajutrz nie odjeżdżając posłał po ludzi i założył gród jeden na Swin-torozie (niższy), a drugi na Krzywej Górze i nazwał te grody imieniem Wilno. Wzniósłszy grody, przeniósł stolicę swą z Trok do Wilna." Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego ce z całością szczególiki, jak przykładowo okienne otwory wyłożone ozdobną cegłą. Kompleks zamkowy otoczony jest malowniczym murem obronnym z przyporami. Wzrok przykuwa stosunkowo niewielka brama wjazdowa oraz masywne baszty po bokach, stojące na kwadratowych podstawach. Od mostku są to: południowo-wschodnia (pietryćiij bokśtas) i południowo-zachodnia (pietvakariq bokśtas), bezpośrednio nad wodą zaś północno-zachodnia (śiaures va-karą bokśtas). Wszystkie trzy baszty, kryte hełmami, mają otwory strzelnicze. Zamek jest otwarty dla zwiedzających od 10.00 do 18.00. Wstęp 4 It. Na wyspę prowadzi drewniana kładka przechodząca przez wysepkę Karvine (Krowia Karaimska). Z lądu można też dostać się łodzią wiosłową, rowerem wodnym lub jachtem. Traka pusiasalio pilies_____ Zamek na półwyspie, między jeziorami Bernardyńskim a Calwa, wzniósł w latach 1362-1382 Kiejstut, a rozbudował książę Witold po ugodzie z Jagiełłą (l 392). Wedle zapisów w kronikach, obiekt zajmował powierzchnię 4 ha, był otoczony potężnym murem wysokości 9 m i miał 11 baszt, z których odbudowana została jedna. Po śmierci Witolda zamek stracił mocno na znaczeniu, pełniąc funkcje w zasadzie administracyjne. Przez lata służył za siedzibę władz województwa i powiatu trackiego; zbierały się tu sejmiki szlacheckie. Podobnie jak zamek na wyspie, uległ zniszczeniu podczas walk z Rosjanami (1655). Na terenie zamku znajdowały się następnie kościół i klasztor Dominikanów, park miejski, koszary wojskowe, a po rekonstrukcji części budynków (1927) pomieszczenia dla żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza. W obrębie kompleksu zamkowego mieści się sztucznie usypane wzgórze, tzw. Góra Ofiarna, będące pierwotnie pogańskim grodziskiem. Karaimif gatve Oryginalna nazwa ulicy Karaimskiej pochodzi od Karaimów, sprowadzonych do Trak z dalekiego Krymu przez księcia Witol- da przy końcu XIV w. Razem ze ściągniętymi nieco wcześniej na Litwę Tatarami stanowili gwardię przyboczną księcia. Spokrewnieni z ludami tureckimi Karaimowie wyznają wiarę, która wyłoniła się z judaizmu u schyłku VIII w. Jako jedna z niewielu religii nie dopuszcza ona przyjmowania neofitów, toteż liczba Karaimów z roku na rok maleje. Na Litwie żyje ich około 400 (poza Wileń-szczyzną, m.in. w okolicach Poniewieża), w tym 150 w Trokach. Mimo odwiecznego współżycia z ludnością polską i litewską zachowali swój język i zwyczaje. Za czasów II Rzeczpospolitej ośrodkiem polskich Karaimów, oprócz Trak i Wilna, było także wojewódzkie miasto Łuck na Wołyniu (dziś północno-zachodnia Ukraina). Traccy Karaimowie mieszkają w charakterystycznych drewnianych domach. Te trudne do przeoczenia kolorowe jednopiętrowe budynki, z trzema oknami od szczytu, stoją rzędem zwrócone szczytami do drogi. Przy Karaima gatve 22 znajduje się muzeum etnograficzne (10.00-18.00; oprowadzenie w jęz. roś. 20 It od osoby), poświęcone historii i tradycjom mniejszości. Niestety, podpisy pod eksponatami są tylko po litewsku. Przy tej samej ulicy, pod nr. 30, mieści się kienesa: drewniana XVIll-wieczna świątynia karaimska z mansardowym dachem, otwierana tylko w sb. na nabożeństwa. Na peryferiach miasteczka, przy Żalioji gatve na brzegu jeziora Tataryszki znajduje się stary cmentarz karaimski. w całości prawie zarośnięty krzakami. W restauracjach można skosztować typowych karaimskich potraw. jak duszone mięso z ziemniakami (tmśkinta mesa su bulvemis) i kibinai, Śv. Mergeles Marijos apsilankymo baźnyćia Kościół Nawiedzenia NMP znajduje się między Vytauto gatve (ul. Witolda) a Birutes gatve (ul. Biruty). Ufundowany pierwotnie przez księcia Witolda w 1409 r, uległ zburzeniu w połowie XVII w. Obecna świątynia pochodzi z początków XVIII stulecia i nawiązuje do baroku. Z zewnątrz wyróżnia się fasadą z dwoma wieżami, w środku uwagę przycią- ga ołtarz główny ze słynącym cudami obrazem Matki Boskiej Trockiej, namalowanym w stylu wschodnim na miedzianej blasze. Nabożeństwa w kościele odprawiane są także w języku polskim. TRAKU ISTORINIS NACIONALINIS PARKAS Rejon Trak podlega ochronie od 1960 r. W 1991 r. utworzono tu Trocki Historyczny Park Narodowy, z powierzchnią 4502 ha, rozszerzoną następnie do obecnych 8200 ha. Celem parku jest ochrona unikalnych zabytków archeologicznych, historycznych i etnograficznych oraz wspaniałej przyrody, na którą składają się polodowcowe pasma pagórków, dziewicze prawie lasy, wreszcie jeziora, w tym największe - Galwa (Galve) z 20 wysepkami. Wśród zabytków, poza trackimi zamkami, na uwagę zasługuje m.in. zespół architektoniczny z parkiem i pałacem hrabiego Józefa Tyszkie-wicza na wschodnim brzegu jeziora Galwa. Największą atrakcją turystyczną są rozległe akweny, połączone w system wodny. Większość z kilkudziesięciu jezior, jeziorek i cieków tworzy idealne miejsce do uprawiania sportów wodnych, w czym pomagają liczne w okolicach wypożyczalnie sprzętu pływającego. Prywatni właściciele nad brzegami jeziora Galwa w centrum Trak pożyczają łodzie wiosłowe po 8-10 It za godzinę: największa przystań znajduje się w uliczce mniej więcej naprzeciwko głównego wejścia do zamku. Traka Sporto bazes przy Karaima gatve 73 oraz hotel Ca/ve wynajmują łajby i rowery wodne za 5 It. Jacht można załatwić w klubie Żalgiris, Żemaites gatve 3 (tr238/ 52824; 50 It za godz.). Dyrekcja parku mieści się przy Kęstudo gatve 1 (o238/ 51506), a centrum informacyjne przy Karaima gatve 5 (t?238/ 51506, fax 238/51528: pn.-pt. 8.00-12.00 i 12.45-17.00). OKOLICE WILNA Poza Trokami i przepięknym krajobrazem bezpośrednie okolice Wilna, prawdę mówiąc, pozbawione są ważniejszych atrakcji turystycznych. Szybko rozwijającą się metropolię otaczają z reguły miasta-satelity bądź małe wioski, w których podróżnik raczej nie będzie miał wiele do roboty. Jadąc na Litwę nawet tylko turystycznie, nie wolno zapominać, że w okolicach stolicy mieszkają setki tysięcy Polaków, że stanowią oni większość w rejonie wileńskim, że wreszcie są tu nadal WILNO l OKOLICE OKOLICE WILNA Królewskie* .. .. ,. GÓRA A J Marijampohs JUDZAPINC \ i nie odwiedzany zwłaszcza przez miłośników pieszych wędrówek, jazdy w siodle, kajakarstwa i sportów wodnych. Z Borejkowszczyzną (Bareikiśkes). około 15 km w stronę południowo-wschodnią od Wilna, związana jest postać Władysława Syrokomli (Ludwik Kondratowicz). W tutejszym dworku, przerobionym na muzeum, poeta mieszkał wraz z rodziną od 1853 do 1861 r. W Miednikach Królewskich (Medi-ninkai), przy drodze A3 z Wilna do Mińska znajdują się ruiny zamku z przełomu XIV i XV w., a na zachód od miejscowości najwyższe wzniesienie na Litwie - Juozapi-nes (294 m n.p.m.). jeśli ktoś ma czas i ochotę, może odwiedzić malutką wioskę Zułów (Zalavas) nad rzeką Merą w rejonie święciańskim, około 60 km na północny wschód od Wilna. W 1867 r. przyszedł tu na świat Józef Pił-sudski. Rodzinny dworek nie zachował się, są jedynie ruiny kaplicy grobowej z 1831 r. Zułów leży blisko granicy białoruskiej, przy linii kolejowej i drodze nr 102 z Podbrodzia (Pabrade) przez Powiewiorkę (Pavovere) do Święcian (Śvenćionys). miejscowości zamieszkałe prawie wyłącznie przez naszych rodaków. Na południe od Wilna leżą Soleczniki (Śaldninkai). miasteczko rejonowe liczące 6500 ludzi i jeden z głównych ośrodków polskich na Wileńszczyźnie, zamieszkałe w ponad 80% przez Polaków. W pobliskich Ejszyszkach (Eiśiśkes) Polaków żyje 93%. co oznacza że miejscowość ma charakter jednolicie polski. Przy szosie A5 z Wilna do Poniewieża w Mejszagole (Maiśiagala) zachowały się pozostałości zamku księcia Olgierda na Górze Zamkowej, zwanej też Górą Bony. W miejscowości tej z rozkazu Jagiełły wzniesiono jeden z pierwszych na Litwie kościołów katolickich. Warto zajrzeć do położonej kilkanaście kilometrów dalej w kierunku północno-zachodnim wioski Kiernów (Kernave). uchodzącej za pierwszą stolicę kraju, wspominaną w 1279 r. jako siedziba wielkiego księcia Trojdena. Można tu podziwiać resztki średniowiecznych grodzisk, potwierdzających dawne znaczenie tej dziś bardzo malutkiej miejscowości. Przepiękna zalesiona dolina rzeki Wilii (Neris) koło Kiernowa i Dukszt (Dukśtos) tworzy park krajobrazowy, chęt- Dożynki w Zułowie , "Urodziłem się w Zutowie, dużym dworze pod Wilnem. Jak zwykle, wyprawiano tam doroczne dożynki. Dożynki w Zułowie robiono obfite i sute, z mnóstwem "wódeczności", gdyż ojciec prowadził i wielką gorzelnię. Co do mnie, malca, byłem szczególnie zajęty zawsze przyglądaniem się tańcom. Nie mogłem bowiem zrozumieć, dlaczego parobcy ciężkimi butami nie zmiażdżą bosych stóp dziewcząt. Wydawało mi się to niemożliwe. To było moje zajęcie. Oczywiście, z biegiem dożynek wzrastała coraz bardziej ochota i humor. Pamiętam, że pewnego roku dzieci trzy razy prosiły rodziców, by ich nie kładziono do snu, tak bardzo dożynki były huczne i ochocze. Wreszcie, gdy zupełnie ściemniało, po sutej kolacji, stanięto znowu do tańca. Zagrało równocześnie sześć harmonij: odchodziła "lewonicha". Sześć harmonijek grało od ucha." Józef Pilsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937 WSCHODNIA i POŁUDNIOWA LITWA Wschodnia Litwa, przed wojną tworząca w części województwo wileńskie Drugiej Rzeczpospolitej, to z turystycznego punktu widzenia głównie wspaniałe pojezierza, niczym nie ustępujące naszym, złożone z szeregu romantycznych jezior i jeziorek, rzek i rzeczek, potoków i leśnych strumyków. Większość cieków jest pochodzenia lodowcowego, gros to akweny rynnowe z malowniczo rozczłonkowaną linią brzegową. Przez cały rok panuje tu cisza i spokój, toteż region warto polecić tym, którzy szukają bezpośredniego kontaktu z naturą, pragną zaszyć się w leśnej głuszy, z dala od świata. Miłośników nieskazitelnej przyrody na pewno ucieszy możliwość bliskiego obcowania z nią w dwóch parkach narodowych: Auksztockim i Dzukijskim. Południowa część kraju aż do Niemna jeszcze przed 1 91 4 r. miała dość ścisłe związki z Polską, ponieważ należała do guberni suwalskiej Królestwa Polskiego. Była jednym z ośrodków budzenia się po wiekach litewskiej świadomości narodowej i odradzania litewskiej kultury. Dziś ten kawałek Suwalsz-czyzny - albo jak kto woli Sudawii - najlepiej chyba charakteryzują słowa Maironisa (ks. Jonasa Maćiulisa): Gdzie p/yn/e Szeszupa, kędy Niemen bieży, Tam nasza ojczyzna - piękna Litwa leży. Tam braci rolników brzmi litewska mowa, Pieśni o Birucie dźwięczą po wsi siowa. ju. Z ponad 4000 akwenów obejmujących łączny obszar 950 km2, czyli w przybliżeniu 1,5% całej powierzchni kraju, większość grupuje się na Wyżynie Auksztockiej i Nizinie Wi-lejsko-Żejmiańskiej. tworząc pojezierza Du-bińskie, Malackie, jezioroskie i Ignalińskie z parkiem narodowym. Dwie ostatnie krainy są zarazem największymi skupiskami jezior na Litwie, jeziora w sumie zajmują ponad 11 % powierzchni tych regionów. Największe z nich to Dryświaty (Drukśiai) o 44,8 km2 powierzchni i 32 m głębokości, blisko miasta Wisagina (Visaginas) i jakby wciśnięte w sam kąt między Łotwę a Białoruś, na sporym odcinku wyznaczające granicę państwową. Około 20 km na południe od Wisaginy leży drugie pod względem wielkości jezioro kraju - Dzisna (Dysna), liczące 24,9 km2 i zaledwie 6 m głębokości, oraz Łodzie (Luodis) z odpowiednio 12,9 km2 i 16,5 m. Większość jezior jest pochodzenia polodowcowego. część ma charakter rynnowy. Typowym przykładem tego ostatniego typu jest Oświe (Asveja) z przeszło 30 km długości, ciągnące się na południowy wschód od miejscowości Dubinki (Dubingiai). Ponoć w XVI w. odpoczywała nad nim Barbara Radziwiłłówna, żona Zygmunta Augusta. Niemal cały region wchodzi w skład jednego powiatu. Główne ośrodki to powiatowa Uciana (Utena: 36 000 mieszkańców) oraz znacznie mniejsze miasta rejonowe: Malaty (Moletai). Jeziorosy (Zarasai) i Ignalino (Ignalina). Informacje praktyczne_______ Pojezierza wschodniej części Litwy dają szerokie możliwości rekreacji i wypoczynku na Niezaprzeczalnym bogactwem krajobrazowym Litwy pozostają przepiękne jeziora, położone przeważnie we wschodniej części kra- 106 WSCHODNIA l POŁUDNIOWA LITWA AUKŚTAITIJOS NACIONALINIS PARKAS &|07 Park Auksztocki jest ostoją wielu rzadkich zwierząt. Należą do nich łosie i jelenie, sarny, dziki i wilki, lisy i rysie, norki kanadyjskie i bobry, zające bielaki i szaraki. Co prawda nieczęsto, ale spotyka się w parku także prawie już całkowicie wymarłe na Litwie wydry, kilka lat temu w lesie Ażvinćiai trafił się niedźwiedź, który prawdopodobnie przeszedł ze strony białoruskiej. Spośród 190 gatunków ptaków 40 należy do zagrożonych wyginięciem, jak sowy i głuszce, cietrzewie i żurawie, orły bieliki i czarne bociany. Uzupełnieniem są żółwie, przedstawiciele płazów, ryby słodkowodne. niezliczone owady. Jest tu 126 większych i mniejszych jezior, przeważnie w centralnej części parku. Często połączone są strumieniami, dzięki czemu tworzą długie łańcuchy ciągnące się na północ i północny zachód, czyli w kierunku cofania się lodowca. Łącznie zajmują 15% powierzchni parku. Największe to Kretuonas, Dringis i Baluośas z kilkoma wysepkami. Najmniejsze, od porośniętego trzciną jeziorka koło wsi Lukna, są zwykle płytkie, wiele z nich przekształca się w bagna. Osobliwe Żeimenys eźeras ma 12 km długości. 1 km szerokości i szybki prąd, zatem przypomina bardziej rzekę niż jezioro. Park obejmuje także najgłębsze jezioro kraju - Tauragnas (60,5 m), otoczone wysokimi brzegami o łącznej długości 9,5 km. Wśród lasów i jezior znajduje się 116 wsi, zamieszkałych zaledwie przez 2000 ludzi, w tym 300 w największej - Kaltanenai. Jedynie 10 osad liczy ponad 100 mieszkańców. Niektóre, jak Śuminai. Strazdai, Vamiśkes czy Paluśe. wyróżniają się oryginalną architekturą. Domy stawia się tu z wiekowych drzew, z tego samego materiału powstają przeróżne zabudowania gospodarskie, czasami romantyczne studnie w formie żurawia czy wciąż czynne młyny wodne. W Paluśe. wspominanej przez źródła historyczne w 1651 r., można obejrzeć drewniany kościółek z 1757 r., widniejący również na banknocie Milowym; biorą stąd początek szlaki i piesze, i kajakowe. Tu też znajduje się centrum informacyjne ANP (a29/52891. fax 29/53135), otwarte 9.00- łonie natury. W lecie można zażywać kąpieli, żeglować i wiosłować. Miłośnicy wędkarstwa mają w ciągu całego roku wymarzone warunki do łowienia ryb, amatorzy grzybów j jagód - lasy o bogatym runie. Zimą zbocza morenowych wzniesień aż się proszą, żeby poszaleć na nich na deskach, na taflach skutych grubym lodem jezior zaś warto spróbować łyżwiarstwa. Region ma już dość dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną. Na gości czekają hotele, ośrodki wypoczynkowe, kempingi i pola biwakowe. Punkty informacji turystycznej w Ucianie, Malatach i Jezioro-sach pomagają znaleźć nocleg na kwaterach agroturystycznych, zrzeszonych w Lietuvos Kaimo turizmo asociacija. Najczęściej położone są w ładnej okolicy, nad wodą. z wypożyczalnią sprzętu pływającego na miejscu, możliwością rozbicia namiotu, niekiedy z całodziennym wyżywieniem. Przy dłuższych pobytach jest to najlepsza forma odpoczynku, cena za łóżko przeważnie zaczyna się od 20 It, za cały dom od 100-150 It wzwyż. Komunikacja publiczna opiera się na dobrze rozwiniętej sieci połączeń autobusowych, choć spore znaczenie dla taniej turystyki ma również linia kolejowa Wilno-Dyneburg. Uciana, Malaty i Jeziorosy to najpopularniejsze bazy wypadowe dla wycieczek pieszych i rowerowych oraz dalszych samochodowych, do przejażdżek kajakiem, rowerem wodnym, wynajętą łajbą. W knajpkach, jak nietrudno się domyślić, króluje piwo utenos alus z charakterystyczną granatową etykietą. \ ^. AUKŚTAITIJOS NACIONALINIS PARKAS WSCHODNIA LITWA Auksztocki Park Narodowy leży w północno-wschodnim krańcu Litwy, blisko granicy z Łotwą i Białorusią, w okolicy miasteczka Ignalino (7000 mieszkańców). Powstał w 1974 r. jako pierwszy park narodowy w kraju i przez 15 lat pozostawał jedynym. Zajmuje 40 570 ha w trzech powiatach, a 70% powierzchni zajmują lasy. przeważnie sosnowe, świerkowe, jodłowe. Największe kompleksy leśne to Aźvinćiai, Mincia i Linkmenys. 109 OLITA WSCHODNIA l POŁUDNIOWA LITWA Dzukija Stosunkowo mało znany region Dzukija, zwany także Dainava, zawsze był i do dziś pozostał raczej biedny. Jednak pomimo biedy, a może nawet z jej powodu, ludzie zamieszkujący te ziemie styną z ogromnej otwartości i gościnności. Warto samemu przekonać się o tym, jak bardzo są przyjacielscy i pogodnie nastawieni do świata. 13.00 i 13.30-17.30. Sąsiednie Ignalino ma połączenia kolejowe z Wilnem: 4.06, 6.28, 9.27, 11.56, 16.02 i 19.12; przejazd trwa równe 2 godziny. ONIKSZTY___________ Onikszty (Anyksćiai) to liczące nieco ponad 13 000 mieszkańców miasto rejonowe w powiecie udańskim, przy drodze do Poniewie-ża. Malownicze położenie u ujścia rzeczki Anyksćiai do Śventoji (Święta), częściowo także na lewym brzegu tej ostatniej, oraz znana wytwórnia win owocowych powodują, że miasteczko jest popularnym celem weekendowych wypadów, chociaż nadaje się także na dłuższy odpoczynek. Z Oniksztami związani są zasłużeni dla literatury litewskiej poeci i pisarze tworzący w XIX oraz XX stuleciu, jak Antanas Bara-nauskas (1832-1902) i Antanas Vienuolis--Żukauskas (1882-1957). Pierwszy, znany także jako Antoni Baranowski, działacz narodowościowy i późniejszy biskup sejneński, napisał tu w latach 1858-1859, będąc jeszcze klerykiem, słynny poemat Anykśaij silelis (Borek oniksztyński), w którym zawarto niedościgniony do dziś w literaturze litewskiej opis dziewiczego lasu. Pisząc Borek oniksztyński, Baranowski inspirował się Panem Tadeuszem A. Mickiewicza, widać to wyraźnie choćby w znakomitym opisie grzybów. Drugi z literatów był autorem wielu poczytnych powieści, opowiadań i nowel. Urodził się w okolicach miasta, studiował farmakologię w Moskwie, po l wojnie światowej wrócił na Litwę i od 1925 r. osiadł na stałe w Oni-ksztach. Mieszkał w nich do śmierci, prowadził tu własną aptekę, tutaj powstała większość jego dzieł. W starannie pielęgnowanym przydomowym ogródku, zgodnie z ostatnią wolą pisarza, złożono jego zwłoki. Mieszkańcy miasteczka wystawili mu w 1982 r. pomnik dłuta P. Aleksandrayićiusa, stojący w centrum, za mostem na Świętej. W domku pisarza przy A. Vienulio gatve 4, blisko dworca autobusowego urządzono muzeum poświęcone pamięci obu twórców. Około 4 km na południowy zachód, na lewym brzegu Świętej rozciąga się opiewany przez Baranauskasa Anykśdij silelis (borek oniksztyński), wchodzący wraz z pobliskim Kubiku, eżeras (jeziorem) w skład parku regionalnego. W czasach przedchrześcijańskich rósł tu gaj pogański, w którym utrzymywano święty ogień i oddawano cześć siłom przyrody. Jednym z ciekawszych obiektów jest potężny głaz narzutowy Puntukas, drugi co do wielkości na Litwie. Kamień ma długość 6,9 m, szerokość 6,7 m i wysokość 5,7 m, waży 265 ton. Przywleczony został około 18 000 lat temu. podczas ostatniego zlodowacenia, z Finlandii. Zdobi go płaskorzeźba z podobiznami S. Dariusa i S. Girena-sa oraz okolicznościowa inskrypcja, wykonane przez B. Pundziusa. Miasteczko ma połączenia autobusowe m.in. z Ucianą, Szawlami i Poniewieżem. Godna polecenia wydaje się podróż pociągiem odjeżdżającym z Poniewieża o 6.30 (8.26) i 16.00 (17.56): w drodze powrotnej 8.45 (10.41) i 18.10 (20.06): bilet 3,90 It. Dom wypoczynkowy Silelis (n51/51672), z polem namiotowym, proponuje całoroczne noclegi w cenie 15-120 It. OLITA______________ Określana Dzukijos sostine. czyli stolicą regionu dzukijskiego, Olita (Alytus; 77 000 mieszkańców) jest szóstym co do wielkości miastem Litwy oraz ośrodkiem gospodar- czym i kulturalnym południowej części kraju. Leży po obydwu stronach Niemna, przy skrzyżowaniu dróg z Kowna do Grodna i z Wilna w kierunku granicy polskiej. Jest siedzibą powiatu, obejmującego miasta rejonowe Łoździeje (Lazdijai) i Orany (Varena). Turyści nie doceniają Olity - niezasłużenie. Nie ma tu wprawdzie zabytków, ale na uwagę zasługują liczne parki i zieleńce, a przede wszystkim pełne osobliwości przyrodniczych okolice. Z pagórków i wzgórz otaczających miasto roztacza się wspaniała panorama współczesnej Olity. Dominują w niej nowoczesne osiedla mieszkaniowe - zajmujące sporą powierzchnię, porozrzucane po obrzeżach miasta, podobnie jak w Kownie czy Wilnie idealnie wkomponowane w warunki topograficzne. Informacje praktyczne_______ Olita pełni rolę ważnego węzła komunikacyjnego, szosy nr 128 i nr 129 zapewniają dojazd do dróg A1 i A4, prowadzących ze stolicy w kierunku Kłajpedy oraz Grodna. Droga nr 130 wiedzie do Kowna przez Preny, nr 131 do Kalwarii, nr 132 zaś do przygranicznych Łoździei. Taki układ dróg umożliwia częste i dość szybkie połączenia autobusowe z sąsiednimi miejscowościami oraz 2 Kownem i Wilnem. Dworzec autobusowy (autobusy stotis) znajduje się w centrum miasta, przy Jotvingiq gatve 5 (o35/52333 i 35/51209). WOlicie kończy się linia kolejowa prowadząca okrężną trasą z Kowna, którą kursują dwa pociągi na dobę: o 6.29 (8.41) i 12.55 (16.22), po drodze zatrzymujące się m.in. wśzostakowie (Śeśtokai: 6.29 i 14.07), Mariampolu (Marijampole; 7.20 i 14.58) i Kozłowej Rudzie (Kazia Ruda: 7.56 i 15.36). Dworzec kolejowy (gelezinkelio stotis) ulokowany jest przy śtoties gatve 12 (c35/34898 i 35/34897), bardzo daleko od centrum: dojazd autobusem #5. Miasto ma trzy hotele: Alytup/s (^35/35984. 40-120 It), Santaikos gatve 30a: Dzukija (a3 5/51345; 42-120 It), Pulko gatve 14. i Senas namas (s35/54489. 100-240 It). Uźuolankos 24. Najprzyjemniejsza knajpka to Wdzgir/s. jau-nimo gatve 24 (^35/32611), czynna od 12.00 do 24.00. Zabawić się można w dyskotekach i klubach nocnych: Pa/ermo (s35/51875; 10.00-1.00. pt. i sb. 10.00--3.00), Rotuśes aikśte 2a i Jan (s35/53442; 19.00-4.00). Vilniaus gatve 21. Historia________________ Olita ma długie, sięgające średniowiecza dzieje, lecz źródła historyczne na jej temat są raczej skąpe. Przez wieki była jednym z głównych grodów Jaćwieży. pierwsza źródłowa wzmianka z kroniki Wiganda dotyczy 1377 r. Ponad 200 lat później uzyskała prawa miejskie (1581). Historyczne zawirowania podzieliły po upadku Rzeczpospolitej miasto na dwie połowy. Część na wschodnim brzegu Niemna przypadła Rosji, a na zachodnim Prusom. Podział ten przetrwał tylko do 1815 r. Co ciekawe, mocno utrwalił się jednak w świadomości mieszkańców, którzy do dziś rozgraniczają miasto na: Alytus l położoną na prawym brzegu rzeki, oraz centralną i znacznie większą Alytus II z dzielnicami mieszkaniowymi i zakładami przemysłowymi. W chwili aneksji Litwy przez ZSRR miasto liczyło 9 tysięcy mieszkańców, podczas wojny straciło 30%. Tragiczną kartę w dziejach zapisała okupacja hitlerowska: w pobliskim lasku Vidzgiris Niemcy zamordowali przeszło 60 000 litewskich Żydów. Znacznie rozbudowana w okresie radzieckim Olita stała się ośrodkiem przemysłu maszynowego, budowlanego, chemicznego i spożywczego. Dziś należy do szybciej rozwijających się miast Litwy. Działa tu blisko 30 dużych przedsiębiorstw produkcyjnych: jednym z bardziej znanych miejscowych wyrobów jest Alytaus śampanas. Zwiedzanie______________ Do współczesnych czasów nie przetrwały prawie żadne wartościowe zabytki. Najstarsze obiekty pochodzą z ubiegłego stulecia. Kościół św. Ludwika przy Panemuninkelią gatve 6. wzniesiony w 1524 r., w początkach XIX w. został gruntownie przebudowany, tak że z pierwotnej budowli zachowały się jedy- POŁUDNIOWA LITWA (n O o o •D o C D •* o ^ -i ~ Ł^-ś-ls "5^"?^ gS % 03 Q ", t O .^* lyi r^" HT) "^ 5 co_n>ooris>si'S Ul g^ 3 0-3 °~ -. TO -• B. 3 O 3 f W rfU U są 3 -• vf g- M slllsili ^iffl-l g >s a sr a a 3 l-:?iffLS isr.s:L w S? S-J "• -o to . Q s^i f" S - era ś" G' 5' 3 O O Q. cu 5t ST -S: S | - • M °g- l.?" ^Bffg S "g 5-S-o S5 '" ^ CL -% TO ^' r g a< =T ) m > o o l- o DRUSKIENNIKI 11|| WSCHODNIA l POŁUDNIOWA LITWA Nemuno Kilpij Regioninis Parkas (Parku Regionalnego Zakola Niemna), odpowiednika naszego parku krajobrazowego. Na południe od lokalnej drogi nr 131 i linii kolejowej do Szostakowa (Śeśtokai) rozciąga się sporo jezior, w tym trzecie co do wielkości w kraju, Duś (Dusia). Tuż obok -niemal po przeciwnej stronie drogi Simnas--Seirijai - znajduje się jezioro Metele (Me-telys). Obydwa akweny wraz z sąsiednim jeziorem Obelica (Obelija) tworzą park krajobrazowy. Kilkanaście mniejszych jezior i jeziorek grupuje się w okolicy niespełna 6-ty-sięcznego, ale rejonowego miasteczka Łoź-dzieje (Lazdijai), przy przejściu drogowym do Polski. Wyobraźnię miłośników litewskiej przyrody pobudza rezerwat Żuwinty (Żuvintas) na granicy powiatu olickiego i ma-riampolskiego. Obejmuje ochroną eutroficzne jezioro o tej samej nazwie, torfowiska oraz lasy. Płytkie (60-70 m), zarastające jezioro jest ostoją wielu ptaków wodnych: łabędzi niemych, błotniaków stawowych i łąkowych, mew, cietrzewi, rycyków, siewek złotych, słonek, żurawi, dzikich gęsi. Okolice Olity najlepiej zwiedzać samochodem. Niezmotoryzowani mają do dyspozycji komunikację autobusową. Wędrówki wokół jezior koło Łoździei można również rozpoczynać od przystanków kolejowych przy linii do Szostakowa: Santaika. Dainava, Krosna i inne. MARIAMPOL_________ Mariampol (Marijampole) jest najważniejszym miastem litewskiej części Suwalszczyzny (Suvalkija), zwanej także Sudawią (Suduva) lub Zaniemniem (Uźnemune). Leży nad rzeką Szeszupą (Śeśupe), w odległości 31 km od granicy polskiej i 54 km od obwodu kali-ningradzkiego. Ma obecnie ponad 52 000 mieszkańców, wśród których 95% to Litwini, 4% Rosjanie, a Polacy zaledwie 0,3%. Jest znacznym ośrodkiem przemysłowym południowej części kraju oraz siedzibą powiatu składającego się z miast rejonowych Wiłko-wyszki (Vilkaviśkis) i Szaki (Śakiai). W okresie radzieckim, od 1955 do 1989 r. miasto nosi- ło nazwę Kapsukas, nadaną na część działacza ruchu robotniczego i założyciela Komunistycznej Partii Litwy - Vincasa Mickievićiusa--Kapsukasa (1880-1935). Informacje praktyczne_____ Mariampol nie odgrywa prawie żadnej roli w turystyce. Jego znaczenie sprowadza się w zasadzie do funkcji ważnego węzła komunikacyjnego. Via Baltica (E67), na odcinku od granicy polskiej do Kowna jako A5, krzyżuje się tu z szosą A7, biegnącą przez Wierzboło-wo (Virbalis) i Kibarty (Kibartai) w kierunku Kaliningradu, oraz drogą nr 105 przez Preny (Prienai), Birsztany (Birśtonas) i Wysoki Dwór (Aukśtadvaris) do Trok (Trakai) i Wilna (Vil-nius: 139 km). Podróżnicy niezmotoryzowani mogą liczyć na sporo połączeń autobusowych w ruchu lokalnym oraz z Kownem. Połączenia kolejowe: Alytus 7.20 (9.19) i 19.41 (21.40), 5 It: Kowno (Kaunas) pn.-pt. 5.42 (7.07), 7.20 (8.41), 13.32 (14.53). 14.58 (16.22), 17.31 (18.55) i nd.-pt. 18.23 (19.48), 4,30-5,60 It; Śeśtokai 9.08 (9.57), 10.52 (11.30). 14.58 (15.47), 2,30 It: Wilno (Yilnius) 17.00 (19.56), 15,20 It. Ładny, trudny do przeoczenia dworzec znajduje się na wschodnich obrzeżach miasta, przy obwodnicy samochodowej; kasy (n43/52344) czynne 5.00-11.00. 13.00-15.00 i 16.30-18.30. Na gości czekają hotele Kaz/os (tr43/53970 i 43/ 52616) - kilkupiętrowy klocek przyj. Basa-navićiaus gatve - lub Ani (o43/54581, fax 43/51576), przy V. Kudirkos gatve. z restauracją (12.00-24.00), w której można skosztować wspaniałego kepsnys suvalkietiśkas za 5,50 It. Pokoje w cenie od 60 do 100 It wynajmuje też dyrekcja nadleśnictwa ma-riampolskiego w pobliskiej wiosce Gu-stabuźbio, na skraju lasu Śunskai (e43/50563 i 43/53688). Historia________________ W porównaniu z innymi większymi miastami na Litwie Mariampol nie ma zbyt długich dziejów. Zapiski historyczne podają, że w 1667 r. istniała tu wieś Paśeśupio. W jej pobliżu w 1717 r. wzniesiono dwór, wokół niego zaś zaczęła rozwijać się osada, od 1736 r. zwana Senpile lub częściej Staropole (Starapole). Jednocześnie, bo w połowie XVIII w., ojcowie marianie wznieśli tu kościół i klasztor, przy którym niebawem powstała osada Marijampole. Uzyskawszy od Stanisława Augusta prawa miejskie w 1792 r., niebawem zrosła się ze Staropolem. Wraz z upadkiem Rzeczpospolitej miasteczko dostało się pod panowanie na krótko Prus, a po kongresie wiedeńskim Rosji. Aż do l wojny światowej wchodziło w skład guberni suwalskiej Królestwa Polskiego, będąc obok Kalwarii, Władysławowa (dziś Kudirkos Naumiestis), Wiłkowyszek i Sejn jednym z pięciu powiatów o zdecydowanej przewadze ludności litewskiej. Nie dziwi zatem, że w drugiej połowie XIX w. Mariampol odegrał ważną rolę w budzeniu się świadomości narodowej Litwinów i rozwoju ich życia kulturalnego. Działające tu gimnazjum, w którym podobnie jak w seminarium sej-neńskim wykładano język litewski, wykształciło grono wybitnych działaczy, zasłużonych dla kultury narodowej. Wystarczy wspomnieć tylko takie postacie, jak ojciec odrodzenia narodowego Litwy, współzałożyciel pierwszego czasopisma litewskiego Auśra (Jutrzenka) J. Basanavićius i kodyfikator literackiego języka litewskiego J. jablonskis czy znani pisarze: V. Kudirka, K. Boruta. V. My-kolaitis-Putinas, S. Neris. A. Venclova. Na mariampolskim cmentarzu spoczęła pisarka J. Żymantiene-Źemaite. Zwiedzanie Samo miasto pozbawione jest znaczniejszych atrakcji turystycznych. Przejeżdżając przez nie w drodze do Kowna. Wilna lub nad morze, nie zaszkodzi rzucić okiem na kościół św. Michała Archanioła przy J. Bendoriaus gatve 1 (1824). modernizowany na przełomie XIX i XX w., a dziś będący katedrą diecezji wiłkowyskiej. Tuż obok stoją zabudowania byłego klasztoru marianów (1791-1795), dokąd podczas okupacji hitlerowskiej zesłano arcybiskupa wileńskie- go Romualda Jałbrzykowskiego. Przy Kauno gatve 5 wznosi się dawne gimnazjum (1870) w stylu klasycystycznym, uwagę zwraca także ceglany budyneczek dworca kolejowego (1923-1924) przy Stoties gatve 2. Z dziejami Mariampola i okolic pozwala zapoznać się muzeum regionalne przy Vytau-to gatve 29 (s43/56288). Niecałe 20 km od Mariampola w kierunku Suwałk przycupnęło nad Szeszupą przygraniczne miasteczko Kalwaria (Kalvarija), nazwę zawdzięczające Jerzemu Tyszkiewi-czowi. Podobnie jak na Żmudzi, w połowie XVII w. biskup postanowił zbudować tu kal-warię na wzór jerozolimskiej. Wzniósł kaplicę i kilkanaście stacji Męki Pańskiej, sprowadził dominikanów i ufundował im klasztor. Warto wiedzieć, że w miasteczku istniał od 1939 r. do lipca 1940 r. obóz dla żołnierzy polskich z kampanii wrześniowej, w którym przebywało około 720 internowanych. DRUSKIENNIKI_________ Przecudnie położone na wysokim brzegu Niemna, otoczone lasami i łagodnymi pagórkami Druskienniki (Druskininkai), tonące w zieleni, przesycone zapachem ozonu i świeżej żywicy, są obok Połągi najpopularniejszym litewskim uzdrowiskiem, którego sława sięga daleko poza granice kraju. Przed wojną to ze wszech miar urokliwe miasteczko wraz z całą Grodzieńszczyzną i Wileńszczy-zną pozostające w granicach Polski, otaczał ten sam mit niezwykłej kresowej romantyki, który był udziałem na przykład Huculszczy-zny. Gorganów czy Zaleszczyk nad Dnie-strem. Do popularności uzdrowiska w niemałym stopniu przyczynił się Józef Piłsudski, chętnie i często tu odpoczywający. Druskienniki liczą dziś około 22 000 mieszkańców, są miastem wydzielonym, podległym bezpośrednio władzom republiki. Informacje praktyczne_______ Druskienniki oddalone są od granicy z Polską zaledwie o 40 km. Dojazd znacznie ułatwi się po otwarciu planowanego przejścia Berżniki- DRUSKIENNIKI 415 WSCHODNIA l POŁUDNIOWA LITWA O pochodzeniu słonej wody Starzy ludzie powiadają, że niedaleko Druskiennik znajdowało się położone w dolinie miasto, którym włada! rozpustny książę. Wraz ze swoimi dworzanami cale dnie spędzał na hulankach, grze w karty i rozpuście. Poddanych gorszyło takie zachowanie. W końcu pewnej nocy bóg Per-kun zniszczył pałac i spalił domy, a wszyscy ich mieszkańcy zapadli się pod ziemię. Niektórzy twierdzą, że jeszcze teraz nocami dobiegają spod ziemi odgłosy dzwonów: to podziemni mieszkańcy proszą o litość i wypuszczenie ich na powierzchnię. Tymczasem nad nimi rozciągają się niegościnne bagna i szumią gęste zarośla. Słone wody Druskiennik to Izy srogo pokaranych grzeszników. -Kapdamiestis. Szosa A4 z Wilna (129 km) do Grodna przez Dzukijski Park Narodowy zahacza o dzielnicę Rotnica (Ratnyćia): od skrzyżowania jest stąd do centrum 5 km. Miasto ma dość dużo połączeń autobusowych w komunikacji krajowej i przygranicznej: Wilno (Vilnius) 5.30, 6.45, 10.40. 13.00, 16.35, 13,20 It; Kowno (Kaunas) 7.05, 8.40, 10.30. 11.50. 13.00, 14.05, 15.35. 16.45, 18.15. 13,20 It; Grodno (lit. Gardinas, białorus. Hrodna) 6.55, 10.45, 13.00, 14.00, 17.15, 4,40 It; Warszawa 11.10. 48 It. Dworzec autobusowy (autobusy stot/s) jest przy Gardino gatve l (s33/51333), około 0,5 km od uzdrowiska. W hali głównej mieszczą się kasy biletowe (5.10-17.20, z przerwą 8.40-9.40), przechowalnia bagażu, taniutki bar (8.00-19.00) i sklepik spożywczy. Na piętrze punkt informacji turystycznej (o33/ 51777), czynny 8.30-12.30 i 13.15-17.15. Obok stacyjka kolejowa, z której odchodzą pociągi do Wilna: 6.07 (10.04), 11.40 (15.44) 117.39(21.54). Miejsce wraz z zabiegami w wybranym sanatorium najlepiej wykupić jeszcze przed przyjazdem na Litwę za pośrednictwem polskich biur podróży. Za dwutygodniowy pobyt płaci się od 1200 do 1900 zł, w zależności od obiektu, standardu pokoju i pory roku. Przybywający tu w celach jedynie turystycznych mają do dyspozycji dość drogie hotele i pensjonaty z cenami przeważnie od 100 It. Warto polecić hotel Ga//a przy Maironio gatve 3 (o33/52809, fax 33/55100), oferujący przyjemne pokoiki w drewnie, z łazienkami i TV SAT. Przy obiekcie restauracja i parking. Historia Pierwszy źródłowy zapis o osadzie datuje się na 1636 r. Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od litewskiego słowa druska, czyli sól. Oznacza, że mieszkańcy od wieków czerpali tu na własne potrzeby solanki. Gdy odkryto, że dobrze służą zdrowiu, zaczęto je od końca XVIII w. stosować w lecznictwie. W pierwszej połowie XIX w. profesor Uniwersytetu Wileńskiego Ignacy Fonberger dokładnie zbadał solanki, przy czym okazało się, że zawierają związki wapnia, sodu, potasu, jodu, bromu, żelaza i magnezu oraz bezwodniki kwasów siarkowego i krzemowego. W 1837 r. car Mikołaj l nadał Druskiennikom status kurortu. Wkrótce zaczęły powstawać drewniane pensjonaty, uruchomiono prom na Niemnie, pojawili się rekonwalescenci. Na zwiększenie liczby odwiedzających wpłynęło wybudowanie drogi żelaznej do Warszawy i Petersburga. Między Druskiennikami a oddalonym o 19 km przystankiem kolejowym Porzecze (Porieczje, Parieće) kursował pocztylion, który zabierał także kuracjuszy. Z początkiem XX w. przybywali tu goście z Królestwa i Litwy, z Białorusi i Rosji: z Warszawy, Wilna, Moskwy. W okresie międzywojennym Druskienniki skutecznie rywalizowały z Ciechocinkiem czy Krynicą. Z inicjatywy Piłsudskiego kurort nabył Bank Gospodarstwa Krajowego. Powstawały eleganckie wille i dacze, wreszcie uruchomiono połączenie kolejowe z Porzeczem (1934). Po agresji radzieckiej Druskienniki przyłączono do Białorusi. Szczytowy rozwój uzdrowiska przypadał na czasy powojenne. Wzniesiono wówczas osiem dużych sanatoriów, nowoczesny zakład przyrodoleczniczy, liczne budynki użyteczności publicznej. Dziś w Druskiennikach leczy się kilkadziesiąt chorób i dolegliwości. m.in. schorzenia układu pokarmowego i krążenia, choroby kobiece i reumatyczne, zwyrodnienia stawów i kręgosłupa, rozmaite nerwice. Stosuje się borowiny, kąpiele mineralne, masaże klasyczne i podwodne, gimnastykę leczniczą, fizykoterapię, inhalacje i wiele innych zabiegów. Uzdrowisko ma kilkanaście sanatoriów, największe to: Lietu-va, Draugyste, Baltarusija, Egle. ŻiMnas, Ne-munas i W/mus. Zwiedzanie Najważniejsza atrakcja to oczywiście rozległy park zdrojowy, ciągający się od centrum aż po brzegi Niemna, ulubione miejsce spotkań tak mieszkańców miasta, jak i kuracjuszy. Zdobią go małe fontanny z wodami mineralnymi, dekoratywne rzeźby o przeróżnej tematyce oraz pomniki: M.K. Ćiurlionisa i króla Mendoga. W parku rozlokowała się większość druskiennickich sanatoriów, z których wyróżnia się Surut/s, zwane okrąglakiem. Druskienniki nie mają ważniejszych zabytków. Uwagę zwraca neogotycki kościół Matki Boskiej Szkaplerznej (1934) z czerwonej cegły, przede wszystkim zaś prawosławna cerkiewka (1865) - biało-błękitna, z kilkoma cebulastymi kopułami. Przy głównej ulicy, Ćiurlionio 35. znajduje się Muzeum M.K. Ćiurlionisa (u33/ 51131, 12.00-18.00, z wyj. pn. i ostatniego wt, każdego miesiąca), istniejące od 1963 r. w domu wielkiego malarza i kompozytora. Młody Ćiurlionis spędził w nim swoje dzieciństwo, po przeprowadzce rodziny z pobliskich Starych Oran (Varena l). Wszechstronnie uzdolnionym, lecz biednym chłopcem zainteresował się bywający co rok w uzdrowisku warszawski lekarz Józef Mar-kiewicz, który wystarał się o wysłanie Kostka do prywatnej szkoły muzycznej Michała Ogińskiego w Płungianach na Żmudzi. Dziś dom-muzeum gromadzi pamiątki po artyście, można tu obejrzeć także reprodukcje jego dzieł. -Placówka jest poza tym ośrodkiem życia kulturalnego Druskiennik, mają tutaj miejsce koncerty, odczyty, okolicznościowe spotkania. Kilka kroków w kierunku rzeki, w małym drewnianym domku przy Śv. Jakubo gatve 17 mieści się oddział Litewskiego Państwowego Muzeum Żydowskiego (^33/56077) z ekspozycją ku pamięci Żaka Lipśica: rzeźbiarza-moderni-sty. twórcy dzieł kubistycznych, abstrakcyjnych i surrealistycznych, utrzymującego przez wiele lat kontakty z Pablem Picasso i Diego Rivierą. W parku biorą początek popularne ścieżki i szlaki spacerowe. Każdy turysta zalicza promenadę nad brzegiem Niemna. Można nią dojść od zakładu przyrodoleczniczego, z jednej strony do Meiles sala - zalesionej wysepki na rozwidleniu Niemna, z drugiej zaś do przystani rzecznej i łukowatego mostu u ujścia rzeczki Rotniczanki (Ratnyćele). Zaraz za mostkiem stała tu do 1965 r. drewniana willa, w której podczas swych pobytów w Druskiennikach mieszkał Piłsudski. Jedną z ulubionych tras jest tzw. Słoneczny Szlak (Saules takas), prowadzący sosnowym laskiem wzdłuż Rotniczanki w kierunku odległej o 3-4 km dzielnicy Rotnica (Ratnyćia). Na spacerowiczów czekają tu ławeczki wykonane przez mieszkańca Druskiennik Vytauta-sa Urnevićiusa. altanki, mostki przerzucone nad czystym potokiem, są plaże i kąpieliska, kaskady, urokliwe miejsca zachęcające do rozprostowania kości. Idąc szlakiem, dociera się do przytulnej kawiarenki Alka przy Veisiejij gatve 13 (c33/52849). z zewnątrz i w środku podobnej do gajówki czy leśniczówki. Oryginalne wnętrze otworzonego w 1970 r. obiektu jest dziełem wspomnianego już Umevićiusa. Dość blisko stąd do Muzeum Związku Leśnictwa Litwy "Echo Puszczy" (Girios Aidas) przy M.K. Ćiurlionisa gatve 202. Założone w 1971 r. w drewnianej chatce, przypominającej nieco styl zakopiański, wystawia stare urządzenia używane kiedyś w leśnictwie oraz artystyczne wyroby z drewna. Można zapoznać się tu z podstawowymi 11) typami lasu, zagadnieniami ochrony środowiska i zagrożonej biosfery. Wśród innych chętnie odwiedzanych miejsc jest również jeziorko Druskonia (Druskonis) opodal dworca autobusowego. Pływają po nim kaczki i białe łabędzie. Przed wojną był w pobliżu pensjonat dr Eugenii Łowickiej, zasłużonej dla wdrażania nowych metod leczenia druskiennickich kuracjuszy i pacjentów. DZUKIJOS NACIONALINIS PARKAS Dzukijski Park Narodowy rozciąga się na wschód od Druskiennik. w rejonie orańskim, bezpośrednio przy granicy z Białorusią. Utworzono go w 1991 r. celem ochrony unikalnego krajobrazu południowo-wschodniej Litwy. Na jego powierzchni 55 900 ha blisko 85% przypada na nieprzebyte lasy, przede wszystkim sosnowe, porastające wydmy kontynentalne. Specyfiką parku są także morenowe wzgórza i pagórki, głazy megalityczne, tereny podmokłe i bagna - jedne z najwcześniej powstałych na Litwie. Północ-no-zachodnie rejony zajmuje część Wyżyny WSCHODNIA l POŁUDNIOWA LITWA Dzukijskiej z licznymi małymi jeziorkami, których w sumie jest 48. Największe: Lizdai i Lynas mają zaledwie 27 ha i 18,5 ha. Skrajem DNP płynie Niemen, jest tu poza tym 30 czystych rzek i rzeczek. W DNP żyje mnóstwo coraz rzadziej spotykanych zwierząt, m.in. łosie, jelenie, dziki, bobry, wilki, żurawie, orliki krzykliwe, cietrzewie, głuszce i inne. Wiele roślin z równie bogatej flory jest pod ścisłą ochroną. Uwagę zwracają stare, urokliwe wioski i osady, przed wiekami zasiedlane przez plemiona bałtyckich Dzu-ków, z tradycyjną dla regionu architekturą. Ich mieszkańcy z dawien dawna znani są ze wspaniałych wyrobów rękodzielniczych: tkactwa, ceramiki i rzeźbienia w drewnie. Najciekawsze miejscowości to leżące nad Niemnem Merecz (Merkine) i Liszków (Liśkiava). Dyrekcja parku ma siedzibę w Marcinkań-cach (Mardnkonys) przy Miśkininką gatve 61 (a60/44437 i 60/44471). Zwiedzanie ułatwiają cztery wyznaczone szlaki piesze, pięć tras rowerowych i dwie kajakowe. Centrum informacyjne parku w Mereczu (o60/ 57245) rozprowadza bardzo dokładne mapy DNP, z zaznaczeniem wyżej wymienionych DZUKIJOS NACIONALINIS PARKAS !"117' koleją można dotrzeć m.in. do Marcinkań-ców lub Merecza. Pociągi z Marcinkańców do stolicy odjeżdżają o 5.06 (7.14), 7.58 (10.04), 10.32 (12.40), 13.36 (15.44) i 19.45(21.54). marszrut i pól biwakowych, poza tym informuje o możliwościach zakwaterowania na terenie parku i jego obrzeżach. Przez park prowadzi droga A4 oraz linia kolejowa z Wilna w kierunku Druskiennik; samochodem lub Kresy "Dzisiejszy turysta, udający się z Polski na obszary, których dotyczy niniejsza książka, nie wędruje już na Kresy, lecz tylko na byle Kresy. Jadąc, przekracza granice obcych państw. Witają go, czasem niepotrzebnie szorstko, czasem uprzejmie, białoruscy, litewscy bądź ukraińscy urzędnicy graniczni. Jeśli nawet jedzie on tropem swych osobistych bądź lekturowo-kulturowych kresowych wspomnień czy fascynacji, nie jedzie na Kresy, lecz na Litwę, Białoruś, Ukrainę. Ciągle jeszcze wielu Polaków nie umie sobie dostatecznie jasno uprzytomnić nie tyle istoty owego faktu, ile jego wszystkich ważnych konsekwencji. Ciągle jeszcze trudno przychodzi nam zrozumienie, dlaczego wśród naszych braci Litwinów, Białorusinów i Ukraińców owo - tak wielu jeszcze polskim sercom drogie - pojęcie Kresów wywołuje silną awersję. A przecież interpretują je oni jako przejaw trwałości tendencji rewindykacyjnych, a nawet jako dowód swoistego polskiego imperializmu. Nie dość jasno rozumiana istota tej niechęci wciąż rodzi u Polaków to zdziwienie, to pretensję. Więcej nawet. Pretensje wywołuje także fakt, często tak nazywanego, anektowania elementów polskiej tradycji kulturowej przez owych Litwinów, Białorusinów czy Ukraińców, l wciąż jeszcze pojąć nie umiemy, że jest w tym raczej powód do narodowej polskiej dumy niż do niechęci, gdy na przykład Litwini w obręb swojej tradycji kulturowej włączają dzieła poetów romantycznych piszących po polsku. W gruncie rzeczy nie pojmujemy, że istnieje pewien spory zasób wspólnego dziedzictwa kulturowego, którego pięknym przykładem może być nawet twórczość Adama Mickiewicza. Bogactwo ludowej problematyki w dziełach niejednego romantyka, z Mickiewiczem włącznie, wynikało z wykorzystywania przez nich skarbów folkloru nie polskiego, lecz właśnie białoruskiego i litewskiego". (Jacek Kolbuszewski, Kresy, Wrocław 1996). ŚRODKOWA LITWA Środkowa część Litwy - o nizinnym na ogół. może nawet nieco sennym krajobrazie - to przede wszystkim trzy z pięciu największych miast w kraju. Kowno, malowniczo rozłożone w widłach Niemna i Wilii, jakże różne od Wilna, pod wieloma względami jest równorzędne ze stolicą. Znacznie mniej atrakcyjnie prezentują się turystom Szawle i Poniewież. Pierwsza miejscowość przyciąga przede wszystkim pielgrzymów wędrujących na pobliską Górę Krzyży, druga znana jest chyba najbardziej z piwa kalnapilis. Do środkowej Litwy zaliczają się także radziwiłłowskie Bir-że oraz Kiejdany. Region zachował jednolicie litewski charakter etniczny, Litwini tworzą w nim około 90% ludności. Odsetek Rosjan, podobnie jak Polaków, jest znikomy. Podróżowanie ułatwia nieźle rozwinięta sieć połączeń zarówno autobusowych, jak i kolejowych, utrudnia trochę mały wybór taniej bazy noclegowej. KOWNO O Kownie (Kaunas) trzeba powiedzieć przede wszystkim, że jest to najbardziej litewskie z litewskich miast. Litwini stanowią tu bowiem 88% mieszkańców, co - zważywszy realia bałtyckie - należy uznać za wartość zdecydowanie rekordową. Jak nietrudno się domyślić, jest ono jednocześnie najmniej polskim z dużych miast Litwy, odsetek naszych rodaków sięga tu niespełna pół procenta. Miasto nie uniknęło jednak powiązań z najnowszą historią Polski. Po zajęciu Wilna przez generała Żeligowskiego (początek lat 20.) Kowno - wówczas zaledwie 90-tysięczne miasto - przez całe międzywojnie pełniło rolę faktycznej stolicy odrodzonej Litwy. Przypadkowy awans okazał się nie lada bodźcem do szybkiego rozwoju miasta. spowodował rozbudowę przemysłu i wzrost zaludnienia do ponad 150 000. Nie powinno więc chyba dziwić, że i obecnie wyczuwa się tu na każdym kroku wyraźny, acz dyskretny urok stołeczności. Tym bardziej, że liczące dziś 416 tysięcy mieszkańców Kowno to drugie po Wilnie centrum kulturalne i naukowe Litwy oraz największy w kraju ośrodek gospodarczy, a także siedziba powiatu w samym środku Litwy, do którego należą miasta rejonowe: Preny (Prienai), Koszedary (Kaiśiadorys), Janów (J°nava), Kiejdany (Kedainiai) i Rosie-nie (Raseiniai). Współczesne Kowno turystom pokazuje liczne zabytki oraz oryginalne muzea, jak na przykład Muzeum Diabłów. Najchętniej odwiedzana jest kameralna starówka, usytuowana między Niemnem a wpadającą doń Wilią. Na wschód od Starego Miasta ciągnie się sławna Aleja Wolności (Laisves aleja) z eleganckimi knajpkami i kawiarenkami. O atrakcyjności miasta decyduje także jego położenie. Zdaniem wielu panorama Kowna oglądana z lewego brzegu rzeki nie ma sobie równych w całym kraju. Miasto zajmuje urozmaicony krajobrazowe teren, pełny - aż chciałoby się rzec ~ pagórków leśnych, (...) iąk zielonych, szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych. KOMUNIKACJA________ Nowoczesna, dostosowana do standardów zachodnioeuropejskich autostrada Al (E271), biegnąca obwodnicą północnymi przedmieściami Kowna, gwarantuje szybki dojazd do Wilna, a w przeciwnym kierunku do Kłajpedy. Przez Kowno wiedzie także Via Baltica (E67) z Warszawy do Tallina, na odcinku przez Mariampol do granicy polskiej oznaczana A5. Dużą rangę ma również szosa 120 l ŚRODKOWA LITWA KOWNO - KOMUNIKACJA 11.15 (15.50), z wyj. sb. 14.50 (18.10), 15.10 (20.15); Grodno (lit. Gardinas, biało-rus. Hrodna) 8.00 (13.00). 14.40 (19.35): Kaliningrad (lit. Karaliaucius) pn. i pt. 5.30 (11.55), 13.10 (19.35), wt.-nd. 15.20 (23.15). 0.45 (7.55), 27 It; Mińsk 3.35 (11.00). 7.00 (14.15), 16.00 (23.25); Ryga 6.25 (12.45), 15.20 (22.35). 29 It; Tallin wt.-nd. 11.25 (22.00). 90 It: Parnawa (Parnu) 76 It; Suwałki pn.-sb. 4.00 (8.40); Warszawa 23.00 (6.00). Dworzec autobusowy (autobusy stotis) znajduje się przy Vytauto prospektas 24/26 (B224192 i 227942). Kasy i informacja (^201955) czynne od 4.30 do 21.00; sprzedaż biletów międzynarodowych (w201963) pn.-pt. 7.30-19.00. sb. 7.30-15.00. nd. 7.30-10.00 i 17.00-20.00. Na dworcu punkt wymiany walut (10.00-16.00), przechowalnia bagażu (pn.-sb. 7.00-21.00, nd. 9.00- -21.00). sklepik spożywczy (7.00-21.00) i toalety publiczne. Kilkanaście stanowisk na placyku. 50 m od budynku dworcowego. Pociągi Przez Kowno prowadzi linia kolejowa z Wilna do Kaliningradu. w Kozłowej Rudzie (Kaziu. Ruda) odbijająca w kierunku granicy polskiej. Poprzez pobliski węzeł Jonava miasto uzyskuje dostęp do głównej magistrali kolejowej kraju, biegnącej z Wilna przez Kiejda-ny, Szawle (Śiauliai), Kretyngę do Kłajpedy. Połączenia (w nawiasach godziny przyjazdu): Alytus 5.52 (9.19). 18.16 (21.40), 9.60 It; Jonava 4.21 (5.24). 8.26 (9.34). 16.44 (17.52); Kłajpeda (Klaipeda) 0.40 (6.57), 7.24 (13.36), 23-25 It; Kybartai pn.-sb. 5.25 (7.08), 7.32 (9.17). 12.25 (14.08). 17.11 (18.56), 19.55(21.40). Marijampole pn.-pt. 4.17 (5.27). nd.-pn. 15.34 (16.56). 4.30- -5.60 It; Śiauliai 17.51 (21.13), 11,10 It; Śeśtokai 7.50 (9.57). 9.40 (11.30), 13.32 (15.47); Wilno (Vilnius) 4.08 (5.49), pn.-pt. 4.15 (6.26), 4.53 (6.44), 5.49 (7.20), 6.03 (8.05), 7.33 (9.20), 11.09 (13.11). 13.43 (15.10). 16.32 (18.35). pn.-pt. 17.29 (19.17). 18.18 (19.56). 19.30 (21.34). 20.55 (22.22), 7,30-9.60 It; Ryga 23.46 (6.15): Moskwa (lit Maskva) 14.24 (9.48). ___________________Jelgayą ŚRODKOWA LITWA A6. która przez Wiłkomierz (Ukmerge), Udane (Utena) i Jeziorosy (Zarasai) umożliwia dotarcie do przejścia granicznego z Łotwą w rejonie Dyneburga (Daugavpils). Boczne drogi prowadzą do Olity (Alytus) i wzdłuż Niemna do Jurborka (Jurbarkas). Połączenia lotnicze obsługuje jedynie Air Lithuania w relacjach: Billund. Hamburg, Kristianstad i Oslo przez Kłajpedę oraz Budapeszt i Praga. Port lotniczy (oro uostas). dawniej wykorzystywany przez radzieckie lotnictwo wojskowe, leży 12 km na północ od centrum Kowna, w miejscowości Karmelava. Wybierając się nad morze, warto pamiętać o wodolocie Raketa, płynącym Niemnem do Neringi-Nidy na Mierzei Kurońskiej. Autobusy /,-._._., ŁOTWA - ~i Źeimelis Kowno ma połączenia autobusowe z całym krajem, sporo kursów przygranicznych i międzynarodowych, również z Polską. Prymat dzierży miejscowe przedsiębiorstwo Kautra. Za dnia autobusy do Wilna kursują zwykle nie rzadziej niż co 30 min. przejazd trwa I godz. 50 min. Szybsze, bo pokonujące tę trasę w 1,5 godz., są prywatne mikrobusy na II pasażerów, startujące ze stanowiska nr 37. Połączenia (w nawiasach godziny przyjazdu): Baranowicze 0.30 (9.15); Druski-ninkai 5.00 (7.35), 6.00 (8.35), 7.00 (10.40), pn.-pt. i nd. 7.20 (10.15), 8.40 (11.55). 11.10 (14.00). 12.20 (14.50), pt. i nd. 13.30 (16.45). 14.20 (18.00), 15.40 (19.55). 17.40 (20.40), 13,20 It, stanowisko nr 10; Ignalina sb. i nd. 6.55 (11.10). 8.25 (12.25). pt. i nd. 12.15 (16.10), 13.25 (17.35), stanowisko nr 2; Kłajpeda (Klai-peda) 6.10 (11.15), pn.-sb. 7.30 (11.45), 8.20 (l 2.15). 9.50 (15.05), z wyj. sb. 10.30 (13.15), 11.55 (17.05). 13.15 (18.15). 13.45 (18.20), 14.40 (19.55). z wyj. sb. 16.00 (19.40), z wyj. sb. 17.30 (21.10), 18.00 (23.10). 26 It. stanowiska nr 6 i 7; Mażeikiai 5.20 (10.05). 8.45 (13.45), 13.30 (18.20). 14.50 (20.05), 17.50 (22.25); Moletai 9.35 (12.50). 14.05 (17.25). 17.10 (20.25) 18.15 (20.50), 12 It: Palanga 0.35 (4.45). 6.00 (11.20). z wyj. sb. 6.25 (9.45), ' "^ j, t f Bejsagola CYTOWIANY l ŚRODKOWA LITWA KOWNO - KOMUNIKACJA r NOCLEGI KOWNO - GASTRONOMIA 125 ŚRODKOWA LITWA Dworzec kolejowy (geleżinkelio stotis). obecnie przebudowywany, znajduje się przy Ćiurlionio gatve 16, róg Vytauto prospektas (=221093 i 292260). Kasy biletowe otwarte bez przerwy w holu głównym. Drewniane drzwi na prawo od kas prowadzą do schodów, którymi można dojść do peronów. Na dworcu czynne całą dobę okienko pocztowe 1 kiosk z prasą. Malutka poczekalnia w prawym skrzydle (względem wejścia). KOMUNIKACJA MIEJSKA Autobusy i trolejbusy, odpowiednio 14 i 47 linii, kursują z reguły między 5.00 a 23.00. W weekendy i dni świąteczne rozpoczynają pracę godzinę później. Cena biletu jedno-przejazdowego na obydwa środki transportu wynosi tyle samo - 0,60 It. Kupony kupuje się w kioskach z prasą oraz, jeśli nie ma napisu bilietai neparduodami, bezpośrednio u kierowcy za 0,75 It. Bilet podobnie jak u nas trzeba skasować zaraz po wejściu do pojazdu; kara za jazdę na gapę: 20 It. Po Kownie jeżdżą także minibusy. zwane marsrutiniai taksi. Łatwo je poznać po charakterystycznym, zielonkawym kolorze, firmowym logo i wypisanej trasie w bocznych oknach. Kursują co jakiś czas między dworcem kolejowym a różnymi dzielnicami miasta i zabierają maksymalnie kilkunastu pasażerów. Pojazd można zatrzymać w dowolnym miejscu, podnosząc wymownie dłoń. Opłatę w wysokości 1 It (lub 2 It nocą) uiszcza się u szofera. Niezbyt drogo wychodzi także korzystanie z taksówek, zwłaszcza gdy nie jedzie się w pojedynkę. Coraz rzadziej spotyka się samochody nie wyposażone w taksometr - trzeba ustalić opłatę za przejazd przed rozpoczęciem kursu, pamiętając, że przejażdżka po mieście nie powinna być droższa niż 10 It. Najlepiej wezwać taksówkę telefonicznie, najpopularniejszymi przedsiębiorstwami są Creitasis Taksi (=234444, 235555, 23666Ó/ i 237777) oraz Źaibiśkas greitis (=234444. 235555, 23666623 i 777222). Inne firmy taksówko-we to lvaldis (=366666), Kauno Taksi (=261111. 262222 i 263333), Kibirkśtis (=200663), Vectura (=233489 i 233777). •;W większości na stanie są przede wszystkim stare ople omegi, audi i mercedesy, za 1 km płaci się zwykle l It i l ,20 It w porze nocnej. Warto pamiętać, że w mieście praktykowany wciąż bywa zwyczaj podróżowania autostopem. Kierowcy zatrzymują się rzadko, ale jeśli już któryś stanie, na pewno zawiezie zabłąkanego turystę pod wskazany adres. Cena usługi zależy od klienta, wystarczający jest datek w wysokości paru litów. Kolejka linowo-torowa______ Kowno niczym jakiś górski kurort ma dwie kolejki linowe (keltwas). Pierwsza łączy lewy brzeg Niemna z przedmieściem Alekstotas, druga okolice Alei Wolności ze wzgórzami Żaliakalnio. Do oszklonych wagoników wchodzi kilkunastu pasażerów, przejazd na górę zajmuje jakieś dwie minuty. Warto wiedzieć, że uruchomione w 1931 i 1935 r. kolejki były swego czasu jednymi z niewielu tego rodzaju w Europie. Dziś bardziej niż jako środek transportu służą jako atrakcja turystyczna, o czym decydują przede wszystkim walory widokowe. Alekstoto keltuvas, przy Skriaudżiu. gatve 8, czynna jest 7.00-11.00 i 13.00-17.00; a Żaliakalnio keltuyas, Auśros gatve 6, pn.-pt. 7.30-18.00 i sb. 9.00-17.00. Cena jak za bilet autobusowy. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA________ Na centrum Kowna składają się Senamiestis (Stare Miasto) i Naujamiestis (Nowe Miasto). Pomiędzy nimi biegnie Vilniaus gatve (około 900 m), wychodząca z Rotuśes aikśte (Plac Ratuszowy) i łącząca się ze słynną Lai-sves aleja (Aleja Wolności). Na południu granicę ścisłego centrum wyznacza Karaliaus Mindaugo prospektas (bulwar króla Mendo-ga) - w godzinach szczytu często zakorkowana, kilkupasmowa arteria ciągnąca się przy prawym brzegu Niemna. Sayanorią prospektas z kolei, równoległa do E. Oźeśkienes gatve, oddziela Nowe Miasto od wzgórz Żaliakalnis. Punkt informacji turystycznej urzęduje przy Laisyes aleja 40, róg A. Micke-yićiaus gatve (=203678). Oferta noclegowa Kowna wzbogaca się z roku na rok. Niestety, większość hoteli i coraz liczniejszych pensjonatów nastawia się na zamożnych turystów, dla których 100-200 It za nocleg to pestka. Tańsze możliwości podpowiada biuro Litinterp, przy Kumelią gatve 15-4 (=228718), pośredniczące w wynajmowaniu kwater prywatnych, od 60 It wzwyż. Lietwa l, Daukanto 21 ("227185, 224711, 201364 i 205992, fax 206269). Do głowy by nie przyszło, że ten przyjemny hotel, parę kroków od Alei Wolności, zbudowany zostat w topornej epoce drugiej polowy lat 40. Obrotowe drewniane wrota przy wejściu, wszystkie pokoje z łazienkami. Jedynki 90-120 It, dwójki 100-160 It. Jeśli komuś wyjątkowo zależy na małżeńskim tożu, powinien poprosić o apartament za 240 It. Nakties Magija, Skroblij 3 (n797923 i 793747, fax 795832). Hotel blisko parku Ąźuolynas, rzut beretem od centrum miasta. W pokojach miniba-rek, łazienki z prysznicami, TV SAT, na ścianach współczesne obrazy. Jedynki 280-320 It, dwójki 440-480 It, pokoje kat. luks 640 It. Perkuno namai, Perkuno 61 (n209386, 209009 i 203561, fax 223050). Dom Perkuna to jeden z nowszych i najelegantszych hoteli Kowna. 30 pokoi, większość ma obszerne kanapy i podgrzewaną podłogę w łazience. Jedynki 320 It, dwójki 400 It. Restauracja, elektronicznie zamykane drzwi i strzeżony parking. Santakos, Gruodżio 21 ("221162, fax 229393). Jedyny na Litwie hotel sieci Best Western. Mimo że urządzony w zabytkowej kamieniczce przed wiekami służącej za magazyn winny, zapewnia pełny komfort, włącznie z takimi bajerami, jak klimatyzacja i satelita, sauna i wykładany kolorowymi mozaikami basen kąpielowy. Do tego stylowa restauracja, garaże plus strzeżony parking na zamykanym na noc dziedzińcu wewnętrznym; dwójki 360-480 It. TaWo/i Neris, K. Donelaićio 27 (n204224 i 306101, fax 205289). Potężne gmaszysko w centrum miasta zbudowane w 1987 r., z wierzchu wygląda równie korzystnie, jak w środku. Jedynki 160-260 It, dwójki z łazienkami i wanną po 200-300 It. Restauracja i kawiarenka, bar piwny, sauna i salon piękności; honorują większość kart kredytowych. Żaliakalnio, Savanoriq 66 (o321412, 321431 i 207750, fax 733769). Kilkupiętrowy hotel--wieżowiec niedaleko kolejki na "Zielone Wzgórza" ; z okien fantastyczny widok na dachy Stare- . go Miasta. Przestronne i dobrze przewietrzone pokoje z zapleczem sanitarnym i minibarkiem. ; Jedynki 300-360 It, dwójki 400-460 It, dwuizbowe apartamenty 500 It. Restauracja i strzeżony parking. Sandl/a, Jonavos 45 (n734462, 254903 i 254966, fax 254804). Motel blisko autostrady A1, idealna przystań dla zmotoryzowanych eksplorujących okolice miasta. 17 pokoików, wszystkie z TV SAT i nienagannie zaopatrzonym barkiem. Jedynki 280 It, dwójki 360 It. Obszerne apartamenty z salonikiem, sypialnią i balkonem po 440 It. Ogródek piwny i strzeżony parking. Maiy/is, Dysnos 7 (n743815, fax 759568). Pensjonat prowadzony przez państwa Puplauskasów, zlokalizowany na niewielkim wzgórzu w okolicy dworca kolejowego. Mówiący po polsku właściciele mieszkają na drugim piętrze, goście na pierwszym, a na parterze mieści się salonik. Do dyspozycji 3 pokoje w cenie 200 It za dwójkę. Zaplecze sanitarne z odnowionymi niedawno łazienkami na korytarzu. GASTRONOMIA______ Większość knajpek skupia się przy Alei Wolności i przyległych ulicach. W Kownie łatwo o dobrą restaurację z nie za bardzo wygórowanymi cenami. Smakosze mogą liczyć na dania kuchni włoskiej, francuskiej, chińskiej, wegetariańskiej. Jedzenie na telefon dostarczają restauracje Vaisinta (=797737; całą dobę; 5 It) i Cardene (=797431; całą dobę; 4-5 It) oraz pizzerie Ć/a u (=201751; 11.00-23.00) i Jazz (=351135; 11.00-24.00; 5 It). Astra, Laisves 76 (o221404). Jedna z kilkunastu dobrych restauracji przy reprezentacyjnej Alei Wolności. Ciepłe, kameralne wnętrze, kelnerzy pod muchą. Szeroki wybór dań, w weekendy muzyka na żywo. Czynna sb. 8.00-1.00, nd. 11.00-24.00. D/dźio/i Siena, Kumelig 7 (u220285). Na Starym Mieście, zaraz za katedrą. Kuchnia chińska; całość raczej typowa dla obiektów tego gatunku: ŚRODKOWA LITWA pluszowe krzesełka, na ścianach bibeloty, uśmiechnięta obsługa. Menu także po angielsku. Czynna 11.30-23.00. Uetwiśki patiekalai, Daukśos 23 (=227068). Przyciemnione nieco wnętrze restauracji zdobią niebieskie stoliki i świeże kwiaty. Dla turysty największym atutem są tanie potrawy kuchni litewskiej, szczególnie ze względu na zniżkę 10% między 16.00 a 21.00. Czynna 10.00-21.00. MetyLaikai, Mickevićiaus 40b (=223253). Restauracja godna polecenia gtównie przez wzgląd na kartę dań. Można sobie posmakować w takich rarytasach, jak kurczak w sosie z czosnkiem czy herbatka z litewskim miodem. Kuchnia, ogólnie rzecz biorąc, ekologiczna, większość potraw z naturalnych składników. Letni ogródek na zewnątrz. Czynna 11.00-24.00. Pas Pranciśką, Zamenhofo 11 (=203875), Oryginalnie urządzona, z przemitą obsługą, należy do liczniej odwiedzanych restauracji w mieście. Poza blinami i kołdunami zaprasza na sałatki z ogórków czy marchewki albo na ser w kremowym sosie. Czynna sb. i nd. 10.30-21.00. Pompeja, V. Putvinskio 38 (=221054). Aranżacja wnętrza stara się nawiązywać do współczesnych wyobrażeń o starożytności. Oprócz steków w lawie są potrawy mięsne i z dziczyzny. Na miejscu cocktail-bar, wieczorami muzyka na żywo. Czynna sb. 12.00-3.00, nd. 12.00-24.00. Tete-ś-Tete, Vytauto 56 (=220462). Nowocześnie urządzona restauracja z klimatyzacją i ścienną grafiką. Kuchnia angielska i francuska, duży wybór lepszych alkoholi. Dwudaniowy obiad plus lampka burgunda od 20 It w górę; parking. Czynna 12.00-2.00. INFORMATOR_________ Apteki: Aesculaturas, Gedimino 36 (=204802); pn.-pt. 7.30-18.30, sb. 9.00-16. Ćemerys, Savano-riij 66 (=205796); całą dobę. Gedimino Vaistine, Gedimino 34 (=229355); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. i nd. 9.00-18.00. Homeopatine Vaistine, Vai-stines 8 (=223843); pn.-pt. 10.00-16.00. Lucerna, Vytauto 2 (=206235); całą dobę. Pilies Vai-stine, Śv. Gertrudos 64 (=205798); całą dobę. Teatro Vaistine, Laisves 89 (=222681); całą dobę. Vokiećig Vaistine, Śv. Gertrudos 3 (n228061); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-16.00. Banki: Hermis, Kęstućio 38 (=208687; pn.-pt. 8.00-17.00). Lietuvos Taupomasis Bankas, Done-laićio 76 (=209222); pn.-pt. 8.00-15.30. LJtim-i peks, Śv. Gertrudos 4 (=224164); pn.-czw. ' 8.00-16.30, pt. 8.00-15.15. Ukio Bankas, Gruo-dżio 9 (0301301; pn.-pt. 8.30-16.30). Vilniaus Bankas Donelaićio 62 (=207812; pn.-pt. 8.00-12.30, 13.15-16.00), Laisves 82 (=307111; pn.-pt. 8.00-16.00), Raudondvario 162 (=261550; pn.-pt. 7.30-15.30), Taikos 141 (=775784; pn.-czw. 8.00-15.30, pt. 8.00-14.30). Biura podróży: Baltic Clipper, Laisves 61-1 (=206602, 206957 i 222986, fax 223471); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Delta, Laisves 88 (=205896 i 204911, fax 200621); pn.-pt. 9.00--18.00, sb. 10.00-14.00. lnterservis, Vilniaus 13 (=323566, fax 322537); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Lola, Misko 2-1 (=225342); pn.-pt. 9.00-19.00. Migrove, Laisves 88-5 (=207361, fax 221090); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-14.00. Pen-tacom, Maironio 12 (=203510, fax 209006); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Saitas, Done-laićio 26-1 (=209907, 209750 i 209730, fax 207236); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Całodobowa wymiana walut: Lietuvos Taupomasis Bankas, Laisves 79 (=206630). Domy towarowe: Dali, Partizang 22a (=730536); 10.00-22.00. Merkurijus, Laisves 60 (=205464); wt.-pt. 10.00-19.00, pn. 11.00-19.00, sb. 10.00-17.00. Sklepy spożywcze: Alita, Mickevićiaus 13 (=204916); 11.00-22.00. IKI, Lukśio 60 (=773453); 8.00-20.00, nd. 8.00-20.00. Kvarcli-ta, Laisves 97a (=223708); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-17.00, nd. 11.00-17.00. Rieśutas, Vil-niaus 3; 8.00-14.30, 15.00-21.00, pn. 9.00-14.30 i 15.00-21.00, nd. 9.00-17.00. Skalsa, La-isves 101 (=202966, fax 220010); pn.-pt. 7.30-19.30, sb. 8.00-18.00, nd. 8.00-14.00. Tilia Cordata, Laisves 75 (=228602); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-16.00. Vikonda, Donelaićio 44a (=204483); pn.-sb. 8.00-21.00, nd. 8.00-15.00. Źaliosios Vaistines Sveiko Maisto Parduotuve, Vilniaus 34 (=203476); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Numer kierunkowy: =27. Poczta: Centrinis paśtas, Laisves 102 (=226220); pn.-pt. 7.30-18.30, sb. 7.30-15.30. Senas paśtas, Valanciaus 1 (=204363); pn.-pt. 9.00-13.00 i 14.15-17.30. Kod pocztowy Lt 3000. Pralnie odzieży: Tilżes 10a (=260294); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-15.00. Chemine Valykla, Vil-niaus38 (=209405); pn.-pt. 10.00-14.00 i 14.30-19.00, sb. 10.00-16.00. Chemine Valykla, Sava-norig 180 (=733530); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-16.00. Salony piękności: Artimeda, Laisves 89 (=208695); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-16.00. Holivudas, Savanorig 12-37 (=330160); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-16.00. Ribela, Vilniaus 30-4 (=209669); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-17.00. Runita, Laisves 78 (=229390); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-16.00. Sklepiki muzyczne: Audis, Muitines 9-5 (=224906); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-16.00. Matista, Perkuno 5 (=207763); pn.-pt. 8.30-17.45, sb. 9.30-12.30. Midiaudio, Laisves 26 (=223288); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-16.00. MuzikaTau, Laisves 70, II piętro (=207612); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Muzikos Bomba, Sapie-gos 3 (=222150); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 11.00-18.00, nd. 11,00-17.00. Sprzedaż pamiątek: Daile, Daukanto 17 (=222785); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 9.00-15.00. Daile, Laisves 31 (=224664); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 9.00-15.00. Dizaino Salonas, Valanćiaus 25 (=228731); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Kauno Langas, Rc-tuśes 26 (=205538); pn.-pt. 10.00-18.30, sb. 11.00-17.00. Kraićio Skrynia, Vilniaus 15 (=222981); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-17.00, nd. 11.00-16.00. A. Śato galerija, Savanorig 334 (=707855); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Hita, Wlniaus 25 (=220301); pn.-pt. 10.00-17.30, sb. 10.00-15.00. ŻiMtis, Jonavos 260 (=730116); pn.-czw. 9.00-16.00, pt. 10.00-13.00. Targowiska: Geleżinkelio Turgaviete, Ćiurlionio 23; zgodnie z nazwą naprzeciwko dworca kolejowego; latem pn.-sb. 7.00-21.00, nd. 7.00-14.00; zimą pn.-sb. 8.00-19.00, nd. 8.00-14.00. Aleksoto turgus, Veiveriy 47 (=390403); z wyj. pn. 6.00-15.00. Urmas, Pramones 16 (=752062); pn.-pt. 9.00-22.00, sb. 9.00-17.00. Zanavykg turgus, Za-navykg; 7.00-15.00. Warsztaty samochodowe: Auto Sabina, Veiveriu 150 (=225181 i 295286); 8.00-17.00, sb. 9.00-14.00; honda. Autotoja, Savanorig 447a (=770422, fax 709779); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 9.00-13.00; toyota. Baltic Kona, Taikos 141 (=352768, fax 713333); 8.00-17.00, sb. 8.00- KOWNO - ROZRYWKA 13.00; daewoo. Kauno Vista, Kovo 11-osios 77 (=311312); pn.-pt. 7.00-21.00, sb. 8.00-14.00; ford. Kertukai, Raudondvario 166 (=263280); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-14.00; BMW, mercedes. Kurtas, Lazdijg 20 (=297458 i 295670); mercedes. Palvita, Verkig 48 (=747837); pn.-pt. 8.00-17.00; mazda. Renault, Yandźiogalos 94 (=258977); 8.00-17.00, sb. 8.00-12.00. Sostena, Laisves 27e (=320301, fax 320847); pn.-pt. 8.30-17.30, sb. 8.30-15.00; volvo, renault. Wynajem samochodów: AAA-Litinterp, Kume-lilg 5-4 (=228718). pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00- -16.00. Pentacom, Maironio 12 (=203510 i 203319, fax 209006); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Wywoływanie zdjęć: Fuji, Rotuśes 1 (=209964); pn.-pt. 10.00-13.00 i 14.00-18.00, sb. 10.00- -15.00. Fuji, Laisves 60, w domu towarowym , Merkurijus (=204826); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. t 9.00-17.00. Fuji, Vilniaus 23 (=201265); pn.-pt. :' 9.00-16.00, sb. 10.00-16.00. Kodak Express, Vil- niaus 12 (=206829); pn.-pt. 11.00-19.00, sb. • 10.00-16.00. Zdrowie: Ośrodki zdrowia; Savanorig 423 (=709600); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-16.00. ' Putvinskio 6a (=201006); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. • 10.00-13.00. Kanto 15 (=227097); pn.-pt. 7.30-16.00. Savanorig 284 (=704440 i 774339); pn.- '•. pt. 8.00-17.00. Szpitale; Raudonojo kryżiaus ligo-nine (Szpital Czerwonego Krzyża), Mickevićiaus 4 (=226671); Kauno Klinikine ligonine (Kowieński Szpital Kliniczny), Laisves 17 (=226154 •-, i 226027); Kauno 2-oji Klinikine ligonine (Kowieński Szpital Kliniczny nr 2), Josvainig 2 (=260989). Pomoc dentystyczna: Dantij Kabinetas, Laisves '• 61 (=209446); pn.-śr. i pt. 10.00-14.00, cz. 14.00- >;. -18.00. Vis Wtalis, Savanorig 241-56 (=798811); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-13.00. ROZRYWKA Baseny kąpielowe: Dainava, Partizanu 46 (=770644); 7 It. Moksleiyis, Misko 1a (=200972); 7 It. Śilainiai, Baltg 8 (=230777); 7 It. Vilija, Demo-kratg 34 (=262002); 7 It. Bilard: Gulbe Bilijardine, M. Valan6iaus 11 (=203766); 10.00-23.00; do 18.00 3 It za grę, po 18.00 15 It za godz. Metropolis, Daukanto 21 (=205992); 15.00-2.00. A KOWNO - SENAMIESTIS i 1 29 ŚRODKOWA LITWA Dostęp do Internetu: Kavine Internetas, Daukśos 12 (n225364); 10.00-22.00; 10 min 2,50 It, 30 min 5 It, 1 godz. 8 It. Dyskoteki i kluby nocne: Amerika Pirtyje, Vytau-to 71 (w293244); w sb. do 4.00, nd. do 2.00. Combo Club, Laisves 46, w kinie Laisves (•202567); sb. do 6.00; 10-15 It. Kalniećiai, w centrum rozrywkowym, Savanoriij 377 ("771000); sb. 21.00-4.00, nd. 21.00-2.00. Ko-legos, Studenta 63a (n757103); sb. 21.00-4.00, nd. 21.00-3.00. Maestro, Vytauto 79 ("228579); sb. 20.00-5.00, nd. 20.00-24.00. Tulpe, La-isves49 ("225146); 3 It. Filharmonia: Kauno Filharmonija, Sapiegos 5 (n200478); koncerty od 19.00; 8-15 It. Kina: Laisve, Laisves46a ("205203); 11.00-21.45. Kankles, Laisves 36 (*205890 i 229569); 10.30-20.30. Romuva, Laisves 54 (^205582); 11.30-21.00. Kino Klubas, Nepriklausomy-bes 12; filmy sb. i nd. 14.00 zimą, 15.00 latem. Senasis trestas, A. Mickevićiaus 8a (n203580). Kluby muzyczne: Siena, Laisves 93 ("225576); sb. 21.00-4.00, nd. 19.00-24.00. Laukinis Arklys, Sa-vanoriy 206 ("731169); sb. 12.00-6.00, nd. 12.00-4.00. Teatry: Akademinis dramos teatras, Laisves 71 ("224064). Kauno Menininkij Namai, Putvinskio 56 (w224475). Girstućio Kulturos Rumai, Kovo 11-osios 26 (ir756490). Kauno Kulturos Rumai, Vytauto 79, w228579. Mażasis teatras, Daukśos 34 (n226090). Muzikinis teatras, Laisves 91 ("200933 i 227113); najstarszy profesjonalny teatr Kowna. Pantomimos teatras, Ożeśkienes 12 (n225668). Przedstawienia zwykle od 18.00, bilety w cenie 10-25 It. Teatry Dziecięce: Wlkolakis, Kovo 11-osios 108 (tr704713). Leliij teatras (Teatr Ulek), Laisves 87a (n209893 i 221691). Jaunimo kamerinis teatras, Kęstufio 74a ("228226). HISTORIA____________ Na podstawie wykopalisk archeologicznych można przypuszczać, że już w IV-V w. istniała tu osada, ze względu na położenie przy ujściu Wilii do Niemna pełniąca ważną rolę strategiczną. W XIII i XIV w., gdy Litwa znalazła się w zasięgu ekspansji krzyżackiej, powstał kamienny zamek broniący dostępu do ziem litewskich, w kronikach wspominany pod nazwą Kawen (1361). Wokół Kowna toczyły się zacięte walki między rycerzami zakonnymi a Litwinami. Samo miasto wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk. Spokojniejsze czasy po pokoju toruńskim i melneń<:kim umożliwiły rozwój gospodarczy osady. W 1408 r. Kowno otrzymało od księcia Witolda prawa magdeburskie i niebawem rozwinęło się jako ośrodek rzemieślniczy i handlowy z kantorem hanzeatyckim, portem rzecznym, komorą celną i przywilejem organizowania dwa razy do roku targów. Miasto pośredniczyło w wymianie handlowej między ziemiami ruskimi i Litwą a zachodem Europy, od 1581 r. miało prawo składu. Szedł tędy obrót futrami, woskiem, drewnem i zbożem, szczególnie ożywione stosunki łączyły Kowno z Wilnem, Królewcem i Gdańskiem. Wielkie straty przyniosły miastu liczne wojny, jakie prowadziła Rzeczpospolita w XVII i XVIII w. W latach 1655-1661 Kowno okupowały wojska rosyjskie, w 1701 r. zaś na trzy miesiące zajęli je Szwedzi. Czary nieszczęść dopełniły nierzadkie klęski żywiołowe, jak powodzie i epidemie dżumy, a zwłaszcza trawiące całe miasto częste wielkie pożary, które w samym tylko XVIII w. wybuchały aż sześciokrotnie, z czego najgroźniejszy w 1731 r. Po upadku Rzeczpospolitej Kowno znalazło się na krańcach imperium carskiego, tereny położone na lewym brzegu rzeki na kilkanaście lat przypadły Prusom, przez co miasto całkowicie straciło swe dotychczasowe znaczenie. Pewne ożywienie przyniosło wybudowanie Kanału Ogińskiego, łączącego Niemen z Dnieprem na Ukrainie, ale dopiero ustanowienie tu siedziby władz guberni, po nowym podziale administracyjnym w 1842 r., spowodowało szybszy rozwój. Istotnym bodźcem okazało się uruchomienie linii kolejowej do Królewca (1861) i Wilna (1863). W 1882 r. rozpoczęto budowę potężnych fortów - na przełomie XIX i XX w. miasto otrzymało status twierdzy strategicznej. Wpłynęło to na wydanie zakazu wznoszenia wysokich domów, dlatego też stare Kowno ma przeważnie niską zabudowę. W okresie międzywojennym, wobec pozostania Wilna w granicach Polski, Kowno stało się faktyczną stolicą kraju. 20-letni okres stołeczności spowodował dynamiczny rozwój miasta, na skalę nieznaną w dotychczasowych dziejach Kowna -."'ystarczy wspomnieć, że liczba ludności wzrosła z 90 000 w 1923 r. do 154 000 w roku 1940. Do Kowna włączono przedmieścia, wybudowano mosty na Niemnie, rozkwitł przemysł wielobranżowy, powstały instytucje państwowe, liczne placówki kulturalne i naukowe. Spore znaczenie dla miasta i młodej republiki miało powołanie 16 II 1922 r. Uniwersytetu Litewskiego, przemianowanego w 1930 r., w 500. rocznicę śmierci księcia Witolda, na Uniwersytet im. Witolda Wielkiego (Vytauto Didżiojo universitetas). W latach 1927-1928, 1933-1936 i 1936-1939 jego rektorem był litewski Polak Michał Romer (1880-1946). wybitny uczony w zakresie teorii państwa i prawa oraz działacz na rzecz pojednania polsko-litew-skiego. Najazd niemiecki i II wojna światowa zapisały tragiczną kartę w dziejach miasta. Na terenie byłej twierdzy hitlerowcy urządzili obóz zagłady, w którym zamordowano przeszło 100 000 osób, przede wszystkim litewskich Żydów. Chociaż Kowno straciło status stolicy, po wojnie nadal szybko się rozwijało. Zabytkowe centrum otoczyły nowe. ładnie wkomponowane w okoliczne tereny dzielnice i osiedla mieszkaniowe: Birutes l i Birutes II, Dainava i Kalniećiai, Milikoniai i Śilainiai. W Kownie zarejestrowanych było najwięcej samochodów prywatnych w stosunku do liczby mieszkańców spośród wszystkich miast ZSRR. Dziś stawia się tu najwięcej prywatnych willi. ZWIEDZANIE Na poznanie Kowna trzeba poświęcić 3 dni. Większość atrakcji turystycznych położona jest dość blisko siebie, przeważnie na Starym Mieście bądź Nowym Mieście. Osobny dzień warto przeznaczyć na muzea, inny na obejrzenie Pożajścia i zasłużony odpoczynek nad wodami tzw. Morza Kowieńskiego. Senamiestis_____________ KAUNO PILIS______________________ Zamek należy do najstarszych zabytków Kowna. Postawiono go w XIII w. na trójkątnym "międzyrzecz!-". przy ujściu Wilii do Niemna, by bronił p. oprawy przed Krzyżakami. W 1362 r. został doszczętnie zniszczony po trzytygodniowym oblężeniu przez wojowniczych braci zakonnych. Pięć lat później zamek odbudowano. Wielokrotnie modernizowany na przestrzeni wieków, w okresie największej świetności otoczony był głęboką na 5-6 m fosą i murami obronnymi o 13 m wysokości i 2 m szerokości, miał nadto półokrągły bastion artyleryjski o średnicy 41 m oraz ceglane baszty. Pod wpływem nurtu wodnego północna część murów, systematycznie podmywana, z biegiem czasu rozpadła się; z czterech baszt do dziś zachowały się jedynie dwie. Od lat 30. trwają prace rekonstrukcyjne. Wokół zamku rozciąga się Santakos parkas i tereny spacerowe z malowniczymi widokami Wilii i Niemna. ŚV. PETRO IR POVILO KATEDRA ______ Katedra ii. Piotra i Pawła, wzniesiona z nieotynkowanej cegły w początkach XV stulecia, uchodzi za największy gotycki zabytek na Litwie. Skutkiem licznych przebudowań zatracił on jednak pierwotne cechy. Dziś jest właściwie mieszanką stylów, co widać zwłaszcza w trójnawowym wnętrzu z elementami renesansowymi i barokowymi. Środek zdobią przepiękne obrazy Michała An-driollego (1836-1893). znanego również jako rysownik i ilustrator dzieł Mickiewicza. Zainteresowanie turystów skupia się zwłaszcza na piętrowym ołtarzu głównym (1755) oraz dziewięciu ołtarzach bocznych. Najokazalej z tych ostatnich prezentuje się drewniany ołtarzyk w lewej nawie. Na narożu zachodniej fasady wznosi się masywna dzwonnica (55 m). W 1895 r. kościół zyskał rangę katedry, a w roku 1921 - bazyliki. Zainteresowanych historią zaciekawi, że kowieńska świątynia to miejsce spoczynku Macieja Wołonczew- Romas Kalanta był studentem i miat zaledwie 19 lat, gdy 14 V 1972 r., idąc w ślady swojego rówieśnika z Pragi Jana Palacha, podpalił się w kowieńskim parku na znak protestu przeciw totalitaryzmowi. W liście pożegnalnym napisał: "Po co żyję? Dla tego systemu, który mi żyć nie pozwala, który mnie zabija? Wolę zabić się własnymi rękami". Ofiarę młodego kowieńczyka upamiętnia pomnik w ogrodzie miejskim (Miesto sodas) przy Alei Wolności: 19 kamieni, po jednym na każdy rok jakże krótkiego życia. ŚRODKOWA LITWA skiego (Motiejus Valandus), biskupa Żmudzi, w drugiej połowie XIX w. jednego z czołowych przywódców litewskiego ruchu narodowego. Warto pamiętać, że w kowieńskiej katedrze odprawił mszę świętą papież Jan Paweł •" v odczas wizyty na Litwie we wrześniu < :j^3 r. Kościół znajduje się przy Vilniaus gatve 26 (a227546). Nabożeństwa w sb. 7.00 i 18.00 i nd. 8.00, 13.30 i 18.00. ROTUŚE _______ Ratusz, ze względu na sylwetę popularnie nazywany "Białym łabędziem", jest jedną z bardziej znanych budowli Kowna, a nawet - można by rzec - symbolem miasta nad Niemnem. Wzniesiono go w XVI w. Po licznych przebudowach, w tym dostawieniu pięter, całość uzyskała barokową postać z dodatkami wczesnoklasycystycznymi. W efekcie kowieński ratusz wyróżnia się charakterystyczną białą wieżą: smukła, siedmiopiętro-wa, wysoka na 53 m, wyraźnie dominuje nad kompleksem staromiejskim. Za czasów rosyjskich ratusz pełnił rolę siedziby gubernatora. We wnętrzach urządzono ponadto luksusowe apartamenty, w których bawił car podczas wizyt w Kownie. Z chwilą uruchomienia linii kolejowej, w ratuszu wynajmowano pokoje dla bogatszych podróżnych. Po rekonstrukcji w latach 1969-1973 zabytkowe wnętrza zajmują pałac ślubów i Muzeum Ceramiki (Keramikos muziejus), gromadzące bez mała 300 eksponatów. PERKUNO NAMAI _______ ___ Dom Perkuna to charakterystyczna, przyciągająca wzrok kamieniczka przy Alekstoto Romas Kalanta gatve 6. Podobnie jak wileński kościółek św. Anny jest jednym z ciekawszych przykładów architektury późnogotyckiej na Litwie. Wzniesiony w końcu XV w. przy uliczce wiodącej z targowiska do przystani rzecznej na Niemnie, służy '.-erwotnie jako spichlerz i magazyn zbożowy. Wraz z upadkiem koniunktury rolnej w początkach XVIII w. obiekt opustoszał. 100 lat później urządzono tu pierwszy w mieście teatr dramatyczny oraz szkołę. Po 1863 r. ceglany budyneczek popadł w prawie całkowitą ruinę, odnowiony został pod koniec wieku, w dobie neogo-tyku. Wówczas to nazwano go imieniem najważniejszego boga pogańskich Litwinów -Perkuna. Z zewnątrz uwagę zwraca niezwykle bogate zdobnictwo, szczególnie fasady, po mistrzowsku stworzonej z 16 rodzajów cegieł. Składają się na nią wspaniały wykusz, frezy i boczne wieżyczki, małe okienka i nisze. Wnętrza domu zajmuje niewielkie muzeum (w209259; sb. 11.00-16.00. nd. 12.00--16.00), w którym można obejrzeć znaleziska archeologiczne, stare naczynia i przedmioty codziennego użytku, wyroby lokalnego rzemiosła. Na dziedzińcu stoi posąg Perkuna, wyrzeźbiony przez R. Antinisa. Naujamiestis____________ LAISYES ALEJA____________ Aleja Wolności, główny pasaż handlowy Nowego Miasta i całego Kowna, poprzez Vilniaus gatve łączy na długości 1,6 km Stare Miasto z nowymi dzielnicami. Przy zamkniętej dla ruchu kołowego arterii znajduje się wiele ciekawych architektonicznie, przeważnie eklektycznych budynków wzniesionych w końcu XIX bądź na początku XX w. Wzdłuż alei ciągną się przeróżne gmachy użyteczności publicznej, dobre restauracje i kawiarenki, kina i eleganckie sklepy. Idąc c;i ??,chodu, mija się Muzeum Zoologiczne jni. ivanauskasa. dalej Pocztę Główną i pomnik Witolda Wielkiego, wreszcie budynek Teatru Muzycznego (1890-1892), w którym 15 V 1920 r. zebrał się raz pierwszy po odzyskaniu niepodległości litewski parlament. Na przecięciu alei z Daukanto gatve (ul. Dowkonta) stoi dom towarowy Merkurijus. Przy wschodnim krańcu leży czworoboczny Nepriklausomybes aikśte (pl. Niepodległości), z monumentalnym kościołem św. Michała Archanioła pośrodku i Galerią Mykolasa Żilinskasa. Należy pamiętać, że na Alei Wolności obowiązuje całkowity zakaz palenia. TADO IVANAUSKO ZOOLOGIJOS MUZIEJUS Muzeum Zoologiczne im. T. lvanauskasa to jedyna tego typu placówka na Litwie, utworzona w 1918 r. W siedmiu salach zgromadzono interesującą kolekcję przeszło 13 000 eksponatów, głównie rzadkiej już flory i fauny. Wzrok przyciągają oszklone gabloty z owadami, przede wszystkim jednak wypchane ssaki, przedstawiciele gatunków żyjących w mrocznych litewskich borach i puszczach. Nazwy klasyfikacyjne eksponatów podane są po litewsku, rosyjsku i łacinie. Organizatorem muzeum był profesor Tadas lvanauskas (1882-1970). światowej sławy przyrodoznawca, z którego inicjatywy powstał także kowieński ogród zoologiczny oraz m.in. rezerwat ptactwa wodnego Żuvintas między Mariampolem a Olitą. blisko granicy z Polską. Muzeum (o229675) mieści się przy Laisves aleja 106; zaprasza w godz. 11.00-19.00. Po wcześniejszym zgłoszeniu oprowadzanie w języku rosyjskim lub angielskim (15 It). ĆIUBLIONIO VALSTYBINIS DAILES MUZIEJUS Muzeum Sztuki im. Ćiurlionisa, powstałe w okresie międzywojennym, ma najbogatsze zbiory sztuki na Litwie, głównie XIX- i XX- KOWNO - NAUJAMIESTIS 131 wieczne malarstwo. Na drugim piętrze zaprezentowano około 300 obrazów i szkiców M.K. Ćiurlionisa, a w sali muzycznej - próbki utworów artysty, obdarzonego także nieprzeciętnym talentem kompozytorskim. Kolekcję wzbogaca wystawa kilkuset dzieł innych malarzy litewskich, m.in. Petrasa Kal-pokasa, Kajetonasa Skleriusa czy Adomasa Varnasa. Na uwagę zasługują również działy poświęcone litewskiej rzeźbie oraz ponad 3600 eksponatów ukazujących litewską sztukę ludową. Osobne wystawy nawiązują do kultur wschodnich i numizmatyki. Muzeum zajmuje monumentalny gmach w stylu art deco, bardzo typowy dla litewskiego budownictwa lat 30. Wzniesiony został specjalnie z tą myślą - w 1936 r. według projektu znanego architekta V. Dubeneckisa. Niska, parterowa galeryjka łączy budynek ze stojącą obok wieżą zegarową. Mikalojus Konstantinas Ćiurlionis, w polskim piśmiennictwie występujący czasami jako Mikołaj Konstanty Czurlonis, uważany jest za najwybitniejszego malarza i kompozytora Litwy. Warto wiedzieć, że wykształcenie malarakie i muzyczne zdobył w Warszawie, zmarł również niedaleko Warszawy (1911) i swego czasu jako jeden ze stosunkowo niewielu Litwinów pochowany został na wileńskiej Rossie. Muzeum (n204446), przy Putvinskio gatve 55. czynne jest zimą 11.00-17.00, latem 12.00-18.00. Wstęp kosztuje 3 It. oprowadzenie w językach obcych po wcześniejszym zamówieniu (tt221418) - 15 It. VYTAUTO DIDŻIOJO KARO MUZIEJUS______ Muzeum Wojskowe im. Witolda Wielkiego, najważniejsze w mieście obok Muzeum Sztuki, zajmuje pomieszczenia kompleksu muzealnego przy Vienybes aikśte (pl. Jedności). Wbrew nazwie palcówka obrazuje nie tylko zagadnienia militarne, lecz właściwie całe dzieje Litwy, od czasów prehistorycznych po współczesność. Poza bogatą ekspozycją broni uwagę turystów przyciągają pozostałości wraku samolotu L/tuan/ca, na którym dwaj litewscy piloci Darius i Girenas w 1933 r. pokonali Atlantyk. Osobna część poświęcona KOWNO - ATRAKCJE TURYSTYCZNE POZA CENTRUM 133 Przez Atlantyk do Kowna Steponas Jucevićius-Darius i Stanislovas (Stasys) Girskis-Girenas to dwaj lotnicy litewscy, którzy w okresie międzywojennym spróbowali pobić światowy rekord przelotu nad Atlantykiem bez śródlądowania. Steponas Darius, litewski emigrant w Stanach Zjednoczonych, stużąc w armii amerykańskiej, podczas l wojny światowej brat udział w walkach we Francji. Po wojnie wrócił na Litwę, gdzie pracował w wojsku jako instruktor lotniczy. W 1927 r. z powrotem wyjechał za ocean, by udoskonalić swoje umiejętności lotnicze. Razem ze Stanislovasem Girenasem, pilotem lotnictwa cywilnego, swego czasu służącym także w US Army, w 1932 r. zakupili jednotakto-wy, dość nowoczesny wówczas samolot Belanca CH-300 Pacemaker. Pomarańczową awionetkę z sześcioma siedzeniami, rozwijającą prędkość 180-200 km/h, specjalnie przygotowali pod kątem zamierzonego długiego lotu. Musieli np. zrezygnować z zabrania radiostacji na rzecz większej ilości paliwa. Za maszynę dali 3200 dolarów (dużą część funduszy na zakup samolotu i pokrycie kosztów wyprawy zebrano dzięki wsparciu diaspory litewskiej w Ameryce), nazwali ją Lituanica i postanowili na niej dotrzeć na Litwę. Rankiem 15 VII 1933 r. wystartowali z Nowego Jorku, obrawszy kurs na Kowno. Pomyślnie przebyli Atlantyk, lecz samolot rozbił się 17 VII, uderzając w wierzchołki drzew nad ówczesnymi Niemcami, koło Myśliborza (wtedy Soldin) na Pomorzu Zachodnim. Na kowieńskim lotnisku zebrało się 25 000 osób. Na próżno. Po godzinach oczekiwania przez megafony ogłoszono wypadek i śmierć lotników; trójkolorowe flagi spuszczono do polowy masztu. Po dwóch dniach niemiecki samolot specjalny przywiózł do Kowna zwłoki śmiałków. Darius i Girenas w 1964 r. spoczęli w na cmentarzu wojskowym Aukśtiai Śanćiai. Lotnicy przebyli łącznie 6411 km, będąc w powietrzu bez przerwy 37 godzin. Przyczyny katastrofy do dziś pozostają nieznane. Przypuszczalnie wpłynęły na nią albo złe warunki atmosferyczne, albo - co bardziej prawdopodobne - niedobory konstrukcyjne i technologiczne Lituaniki. Tak czy inaczej, dwóch dzielnych lotników otacza nimb bohaterstwa, pamięć o nich żyje nie tylko wśród Litwinów. Pomniki lotników, poza Kownem, stoją m.in. także w Chicago i Nowym Jorku. W prawie każdym litewskim mieście spotkać można ulicę nazwaną imieniem Dariusa i Girenasa. Podobizny lotników zdobią banknot 10-litowy. ŚRODKOWA LITWA "•', •m jest dziejom kowieńskiego Uniwersytetu im. Witolda Wielkiego, z lat 1922-1940. Muzeum (a320939 i 320874), przy Donelaićio gatve 64, zaprasza I1I-X 10.00-18.00, Xl-ll 9.00-17.00; bilet kosztuje 3 It. VELNIU MUZIEJUS________ Otwarte w 1966 r., oficjalnie nosi nazwę Muzeum Twórczości i Zbiorów A. Źmuidzi-navićiusa, jednak bardziej znane jest jako Muzeum Diabłów. Dwa podstawowe działy obejmują zbiory archeologiczne i etnograficzne. W sali nr 24, na prawo od kasy biletowej, można oglądać obrazy, przede wszystkim pejzaże pędzla litewskiego impresjonisty Antanasa Źmuidzinavićiusa (1876-1966). Największe zainteresowanie turystów wzbudza jedyna w swoim rodzaju kolekcja diabłów, figurek zbieranych przez malarza. Przez 19 lat zgromadził on 260 eksponatów. Od śmierci artysty zbiory są stale wzbogacane i uzupełniane, obecnie liczą grubo ponad 2000 różnej wielkości biesów i czartów. Część oryginalnej ekspozycji nawiązuje do bałtyckich legend, część do kultury ogólnoeuropejskiej i wyobrażeń Szatana na innych kontynentach, w tym u ludów syberyjskich byłego ZSRR, afrykańskich i azjatyckich. Uwagę zwracają m.in. stylizowane na diabły figurki Hitlera i Stalina tańczące nad terytorium Litwy po realizacji traktatu Ribbentrop-Mołotow. Nie mniej ciekawe są włoski satyr z XV w. czy miniaturowy diabełek (lg), wykonany w całości ze złota, a przysłany jako podarek dla kowieńskiego muzeum z Moskwy. Placówka znajduje się naprzeciwko Muzeum Sztuki, przy Putvinskio gatve 64 (^208472 i 203514). Latem otwarte 12.00-18.00, zimą 11.00--17.00. Wstęp 4 It. MYKOLO ŻILINSKO DAILES MUZIEJUS______ Galeria Sztuk Pięknych im. M. Źilinskasa mieści się w szklano-granitowym postmodernistycznym budynku wzniesionym w latach 80. Eksponuje zbiory pochodzące z darów Mykolasa Źilinskasa (1904-1992), kowień-czyka osiadłego na stałe w Europie Zachodniej. Wystawianych jest tu łącznie ponad 400 obrazów, w tym szkoły flamandzkiej i włoskiej z okresu XV1-XV111 w. Poza jedynym na Litwie Rubensem na szczególną uwagę zasługują dzieła takich artystów, jak Rafael i Rem-brandt, Goya i Murillo czy Velazquez. Warto także rzucić okiem na chińską porcelanę oraz wyroby artystyczne ze starożytnego Egiptu i krajów Dalekiego Wschodu. Galeria (B204906 i 201381), Nepriklausomybes aikśte 12, czynna jest zimą 11.00-17.00, latem 12.00-18.00. Wstęp 3 It ŚV. MYKOLO ARCHANGELO BAŻNYĆIA Kościół św. Michała Archanioła, budowany w latach 1891-1895 przez Rosjan jako cerkiew garnizonowa, utrzymany został w stylu bizantyjskim. Po l wojnie światowej kościół kupili katolicy, za patrona dając mu św. Michała. W czasach radzieckich od 1962 r. w świątyni mieściła się galeria sztuki z muzeum rzeźby i malarstwa szklanego; po upadku komunizmu powtórnie została przekazana wiernym. Poza pięcioma srebrnymi kopułami wyróżnia się usytuowaniem przy wschodnim krańcu Alei Wolności. (Jak zwykle w przypadku cerkwi wznoszonych w celu wspierania działań rusyfikacyjnych, postawiono ją w szczególnie widocznym miejscu). Warto wiedzieć, że kościół popularnie zwany przez mieszkańców soboras lub z rosyjska sa-bor jest ulubionym miejscem ceremonii ślubnych. Kościół (e226676) stoi na Nepriklausomybes aikśte 14, udostępniony jest zwiedzającym - sb. i nd. 8.30-14.00. PARK ĄŹUOLYNAS___________________ Ąźuolynas (dębina) parkas. położony między Vyduno gatve a Radvileni| gatve, dość blisko centrum, park o powierzchni 65 ha jest najpopularniejszym miejscem weekendowego wypoczynku mieszkańców Kowna. Wedle podania, znajduje się na te- renie pogańskiego gaju. w którym oddawano część potężnym drzewom, przede wszystkim dębom - i stąd nazwa. W parku mieści się zespół urządzeń sportowych "Dariaus ir Gireno sporto kompleksas", ze stadionem i halą na 4000 osób; przed wejściem stoi pomnik Dariusa i Girenasa. Jest tu także jedyny na Litwie ogród zoologiczny. Latem w parku odbywają się festiwale muzyczne. Miejsce to, jako jedno z niewielu w Kownie, związane jest także z dziejami kultury polskiej. W południowej części parku, nad potokiem Girstupis znajduje się słynna Dolina Mickiewicza (Mickevićiaus slenis), czyli ulubiony szlak spacerowy poety, w czasach gdy mieszkał on w Kownie. Wieszczowi poświęcono granitową tablicę z inicjałami A.M., datą 1823 i czterowierszowym cytatem z Grażyny: ' Widziałem piękną dolinę przy Kownie, Kędy rusałek dłoń wiosną i latem ^ Ściele murawę, kraśnym dzierzga kwiatem: A '< Jest to dolina najpiękniejsza w świecie. Atrakcje turystyczne poza centrum FORTY__________________________ Kowieńskaie forty (Fortai) powstały na przełomie XIX i XX w. Twierdza zbudowana została na dalekim przedmieściu przez Rosjan, dla których Kowno, z racji swego położenia na zachodnich obrzeżach imperium, miało ważną pozycję strategiczną. Podczas l wojny światowej forty nie spełniły jednakże pokładanych w nich nadziei; dość wspomnieć, że Niemcy zdobyli twierdzę i miasto zaledwie po 11 dniach walki. Opustoszałe po 1918 r. forty w sensie obronnym straciły kompletnie na znaczeniu. Po dojściu do władzy Antana-sa Smetony w 1926 r. utworzono w nich miejsce odosobnienia dla przeciwników dyktatora i reżimu "tautininków". W latach 1941-1944 hitlerowcy zorganizowali tu obóz zagłady pod mylącą nazwą "Fabrik Nr 1005B". Zamordowano w nim przeszło 100 000 ludzi, głównie litewskich Żydów, ale także Polaków i radzieckich jeńców wojennych. Większości zbrodni dokona- 1341 ŚRODKOWA LITWA SZAWLE i 135 no w forcie IX. Warto wiedzieć, że w okresie stalinizmu forty znowu służyły jako miejsce odosobnienia dla więźniów politycznych. Po wojnie urządzono tu muzeum (Kauno IX. forto muziejus), poświęcone pamięci ofiar brunatnego ludobójstwa. Muzeum (o237645) znajduje się przy Żemaićiu. plentas 73. z dala od centrum, na północno-zachodnich przedmieściach, przy autostradzie A1 w kierunku Kłajpedy. Czynne jest IV-X 10.00-18.00. Xl-lll 10.00-16.00. Autobusy miejskie do IX Fortu odjeżdżają z dworca co 10-30 min. PAŻAISLIO VIENUOLYNAS Zespół architektoniczny Pożajście, w turystycznych folderach określany un pocco dltalia w sercu Litwy, należy do cenniejszych zabudowań barokowych w kraju. Uroku dodaje klasztorowi malownicze, pełne "litewskiej idylli" położenie wśród zielonych łąk na wysokim brzegu Zalewu Kowieńskiego (Kauno marios). czyli sztucznego akwenu powstałego na Niemnie na wschód od miasta. Na XVII-wieczny zespół sakralny składają się przede wszystkim kościół i klasztor Kamedułów poza tym parterowy dwór gościnny i dwa budynki, w których mieszkała służba. Fasadę kościoła zdobią dwie wieżyczki, nad główną nawą okrągła kopuła (53 m) zwieńczona lataren-ką. We wnętrzu przyciągają wzrok malowidła ścienne oraz freski, przedstawiające sceny biblijne i ewangeliczne. Obiekty otacza sad z domkami zakonników i czworoboczną basztą. Trwającymi ponad 60 lat pracami budowlanymi kierowali sprowadzeni z Włoch architekci florenccy Michelangelo Palloni, Joan Merli i Piętro Perti. Po powstaniu listopadowym klasztor został przekazany Cerkwi prawosławnej, w czasach radzieckich mieściło się tu m.in. archiwum państwowe i szpital psychiatryczny. W 1966 r. w zespole utworzono galerię malarstwa i rzeźby, filię Muzeum Sztuki. Od powrotu zakonników w 1990 r. trwają prace konserwatorskie. Na dziedzińcu głównym mogiła Aleksieja Fiodorowicza Lwowa (1798-1870). rosyjskiego kompozytora i twórcy pieśni Boże, zachowaj cara, hymnu państwowego za czasów imperium Romano-wych. Latem (30 V-29 VII!) w klasztorze odbywają się koncerty muzyki klasycznej. Zabytkowy zespół (s756485) przy Kauno juros plentas 31 dostępny jest dla turystów latem 11.00-18.00, zimą 11.00-16.00. Dojazd z centrum trolejbusem #5 i #9 lub autobusem #22 do końcowego przystanku Pażaislis parkas, dalej spacerkiem między sosnowym laskiem a zalewem. Nabożeństwa w nd. 11.00. RUMSZYSZKI_________ Liczące zaledwie 1700 mieszkańców Rum-szyszki (Rumśiśkes) to niewielka miejscowość położona przy autostradzie z Wilna do Kowna, nad brzegami Zalewu Kowieńskiego (Kauno marios). Wśród turystów znana jest przede wszystkim za sprawą muzeum etnograficznego - Lietuvos liaudies buities muziejus (o47392; 11.00-19.00) pod gołym niebem. Na obszarze 175 ha umieszczono tu jeden z większych w Europie Wschodniej zbiór tradycyjnych budynków wiejskich. Kryte strzechą chłopskie chaty, drewniane domostwa, zagrody i zabudowania gospodarcze, różnego rodzaju wiatraki i młyny, warcztaty rzemieślnicze, studnie, wreszcie kapliczki, krzyże przydrożne i małe drewniane kościółki pochodzą z czasów mniej więcej od XVIII w. do pierwszej połowy XX stulecia, a reprezentują wszystkie cztery regiony etnograficzne kraju: Au-ksztotę, Dzukiję, Żmudź i Suwalszczyznę (Sudawię). W letnie weekendy na terenie skansenu mają miejsce występy i pokazy folklorystyczne. Autostradą A1 jedzie się do Rumszyszek kilkanaście minut. Korzystający z transportu publicznego mogą dostać się tu każdym autobusem lub busem w kierunku Wilna; wysiąść należy na przystanku przy autostradzie, skąd do skansenu pozostają 2 km. Pod samo muzeum docierają także bezpośrednie autobusy z dworca w Kownie; odjazdy o 6.40. 7.45, 9.30, 13.30 i 17.00 (2,70 It). Dojazd koleją jest bardziej uciążliwy, najbliższa stacja kolejowa, Prayieniśkes. znajduje się 5 km od skansenu. KIEJDANY Liczące niecałe 35 000 mieszkańców miasto rejonowe w powiecie kowieńskim leży nad rzeką Niewiażą (Neyeźis), 56 km na północ ocj Kowna, przy drodze A8 do Poniewieża i linii kolejowej Janów-Szawle (Jonava-Śiau-liai). Kiejdany (Kedainiai) są obecnie sporym ośrodkiem przemysłu chemicznego, jednak ze względu na swą historię i zachowane zabytki przyciągają sporo turystów jako popularny cel jednodniowych wycieczek. Wzmiankowane po raz pierwszy w 1372 r., z prawami miejskimi od roku 1590, przez stulecia uchodziły za jeden z najważniejszym grodów żmudzkich, którego znaczenie zwiększało usytuowanie na granicy z Au-ksztotą. Obok Birży były jednak przede wszystkim siedzibą rodową RadziwiHów (doskonały opis miejscowości z tego okresu można znaleźć w Potop/e Sienkiewicza), którzy władali miastem od XVI w. do 1811 r. W okresie reformacji Kiejdany zasłynęły jako znany ośrodek protestancki, pod opieką Radziwiłłów osiedlali się w nim kalwini z zachodniej Europy, nawet z dalekiej Szkocji. Funkcjonowało tu gimnazjum kalwińskie o wysokim poziomie nauczania, miasto miało własną papiernię i drukarnię, z której wychodziły druki w języku litewskim. Większość zabytków skupia się na Starym Mieście. Uwagę turystów zwracają w pierwszym rzędzie świątynie, pochodzące przeważnie z XVI-XVIII w. Warto zobaczyć kościoły św. Jerzego i św. Józefa, klasztor karmelicki, zbory luterański i kalwiński z mauzoleum Radziwiłłów, dwie synagogi i cerkiew prawosławną. W Kiejdanach można obejrzeć też meczet, wzniesiony w drugiej połowie XIX w. koło dworca kolejowego przez rosyjskiego generała Todlebena, uczestnika wyprawy przeciw Turkom. W dobrym stanie zachowały się domy cechowe i handlowe szkockich kupców oraz rzemieślników, którzy swego czasu obok Żydów i Niemców tworzyli trzon mieszczaństwa kiejdańskiego. Ratusz, przy Didżioji gatve l. powstały w latach 1624-1654, mieści galerię obrazów - filię kowieńskiego Muzeum im. M.K. Ćiurlionisa. Wizyta w Muzeum Krajoznawczym przyj. Basanavićiaus gatve 45 pozwala zapoznać się z dziejami tej części kraju na przestrzeni stuleci; wśród eksponatów m.in. pamiątki z powstania styczniowego na Litwie i Żmudzi. Kiejdany mają połączenia autobusowe i kolejowe m.in. z Kownem. Poniewieżem, Szawlami i Wilnem. ROSIENIE____________ Rosienie (Raseiniai) to miasteczko rejonowe w powiecie kowieńskim, liczące nieco, ponad 13 500 mieszkańców. Leży 76 km od Kowna, kilka kilometrów na północ od autostrady A1. Dojazd autobusami z Kowna i Szawli. W turystyce nie odgrywa większej roli. brak tu zabytków czy innych atrakcji, warte jest jednak wspomnienia ze względu na swoją historie. Wzmiankowane po raz pierwszy w połowie XIII w., dzięki dogodnemu położeniu od XVI do XVIII w. było jednym z ważniejszych ośrodków Żmudzi, w którym miały miejsce sejmiki dzielnicowe, sądy grodzkie i ziemskie. Od końca XVIII w. oraz w okresie międzywojennym były również miastem powiatowym. Rosienie mają tylko jeden zabytek - kościół Dominikanów z połowy XVII w., przebudowany w następnym stuleciu. Miasteczko słynie jednak ze znanego na całej Litwie pomnika Żmudzina. wykonanego w 1934 r. przez wybitnego rzeźbiarza V. Grybasa. Ustawiona na masywnym cokole figura przedstawia typowego Żmudzina mieszkającego na wsi: rozważnego, przezornego, twardego, zahartowanego, odpornego na wszelkie przeciwieństwa losu chłopa. Innymi słowy takiego, o którym jędrne, łatwo zapadające w pamięć ludowe powiedzonko mówi: "Kiedy gadzina ukąsi Żmudzina. od jadu Żmudzina zdycha gadzina". SZAWLE Śiauliai, położone 142 km na północ od Kowna, są czwartym pod względem wielkości i znaczenia miastem na Litwie - stolicą powiatu oraz gospodarczym i kulturalnym centrum współczesnej Żmudzi. Liczą 147 000 ŚRODKOWA LITWA SZAWLE 137 mieszkańców, w zdecydowanej większości Litwinów. W skład rozległego powiatu wchodzą miasta rejonowe: Nowa Okmiana (Na-ujoji Akmene), janiszki (Joniśkis). Pokrój (Pakruojis), Radwiliszki (Radviliśkis) i Kielmy (Kelme). Mocno zindustrializowane w okresie radzieckim Szawle, ze sporym węzłem kolejowym oraz powstającą wokół dawnego lotniska wojskowego Żokniai strefą wolnego handlu, pozbawione są ważniejszych atrakcji turystycznych. Turystów sprowadza tu nie tyle parę oryginalnych muzeów, ile słynna chyba na całym świecie Góra Krzyży z dziesiątkami tysięcy symboli męki Chrystusa. Wykonane z drewna lub metalu, granitu lub kamienia, szkła lub przeróżnych innych materiałów, czasami ozdobne, niektóre w formie kapliczek, to znów proste, nawet bardzo proste krzyże stawiono na wzgórzu od powstań narodowych: listopadowego i styczniowego. W okresie zaborów i za czasów ZSRR były oznaką przywiązania Litwinów do katolicyzmu oraz symbolem ich bezkompromisowej walki o własną tożsamość. KOMUNIKACJA_______ W Szawlach krzyżują się szosy z północy na południe i ze wschodu na zachód, dzięki czemu miasto jest klasycznym węzłem komunikacyjnym. Drogą A9 można dojechać do Po-niewieża (83 km), A11 zaś - na odcinku do Kurszanów dwupasmówka - prowadzi do Połągi (146 km). Tranzytowe znaczenia ma A12, od granicy rosyjskiej w Sowietsku przez Taurogi (l 04 km) w kierunku granicy łotewskiej i dalej do Rygi. Stacje benzynowe znajdują się m.in. przy j. Basanavićiaus gatve, Żemaites gatve, Dubijos gatve, Vil-niaus gatve, Tilźes gatve. Autobusy______________ Zapewniają sprawne połączenia z wszystkimi miejscowościami w okolicy, także z wieloma w innych regionach kraju: Anykśdai 12.30, 16,20 It: Birżai 8.50. 13.40, 17.45, 11 It: Joniśkis przez Górę Krzyży 7.25, 8.25, 10.25. 12.15, 13.10, 14.15, 15.40, 17.05, stanowisko nr 2, 3.20 It: Jurbarkas 6.20, SZAWLE ŚRODKOWA LITWA Kawalerowie Mieczowi Zakon Kawalerów Mieczowych, inaczej Rycerzy Chrystusowych (Fratres Militiae Christi), byt jednym z dwóch niemieckich zgromadzeń rycerskich działających w krajach bałtyckich. Powstał w Inflantach w 1202 r. z inicjatywy Teodoryka, opata cysterskiego z Dunamunde, założony przez biskupa ryskiego Alberta. Oficjalnym celem kawalerów, jak i innych dość licznych w średniowieczu zgromadzeń tego typu, była obrona Kościoła, walka z poganami, szerzenie wiary chrześcijańskiej. Reguła rycerzy opierała się na wzorcu templariuszy, zakon miał wtasne godło w postaci czerwonego miecza i krzyża widniejących na białych płaszczach, podobnych do krzyżackich. Do zgromadzenia należeli głównie przedstawiciele niższego rycerstwa niemieckiego, które - najprościej mówiąc - przybyło na tereny zamieszkałe przez Battów nie tyle, by nawracać pogan, ile raczej po to, by się wzbogacić. Bezwzględną walką z podbijanymi ludami, w dodatku jednocześnie powodując ciągle konflikty ze swym nominalnym zwierzchnikiem, biskupem ryskim, dążyli oni -wzorem Krzyżaków w Prusach - do stworzenia własnego państwa zakonnego. Na przeszkodzie stanęła klęska w bitwie pod Szawlami (22 VIII 1236), podczas której zginęła większość rycerzy i sam mistrz zakonu Volkevin. Znakomite zwycięstwo, odniesione przez Żmudzinów pod wodzą księcia Wykinta (Vykintas), załamało kilkudziesięcioletnią karierę zakonu, który niebawem zmuszony został do połączenia się z Krzyżakami (1237). Dało to początek gałęzi inflanckiej Krzyżaków, od drugiej potowy XV w. faktycznie niezależnej. Prawdziwym końcem Kawalerów była dopiero sekularyzacja zakonu w 1561 r. 14.15, 11.20 It; Ktajpeda (Klaipeda) 7.20, 8.55,9.20, 13.15, 16.15, 17.30-18 It; Kowno (Kaunas) 3.55, 5.15. 5.45, 6.00, 6.35. 7.10. 9.10. 9.30, 9.55, 12.05. 13.10. 14.10, 15.00, 16.45. 17.30, 17.55. 15,50-15,80 It; Naujoji Akmene 6.40, 9.30, 10.10. 11.40. 13.10. 17.10, 18.00, 6,20 It; Marijampole 11.20, 21.70 It; Maźeikiai 8.25, 9.05, 11.15. 12.10, 14.55, 17.40. 18.20. 19.45. 20.50, 22.00, 9,10 It; Pasva-lys 8.10, 9.00, 15.30, 16.20. 17.30, 19.10, 8-10 It; Poniewież (Paneveżys) 9.15, 10.00, 11.25, 12.00, 16.35, 16.55, 17.15, 17.45, 18.00, stanowisko nr 8, 8.10 It: Rokiśkis 7.30, 13.45, 15,20 It; Śvenclonys 10.30, 24 It; Taurage 7.10, 9.40, 15.10, 16.20. 18.35. 10.40 K: UtenaS.30, 16.45, 17,20lt; Wilno (Vilnius) 1.10, 2.30. 4.35, 5.15 (8.15), 6.30 (10.05), 7.50. 8.55, 11.00, 12.10, 15.10. 16.20. 19.00. 24,20 It; Zara-sai 14.40. 24,50 It; Kaliningrad (Karalaidus) 4.05, 5.55. 11.38: Ryga 5.05, wt.-sb. 6.00, 7.05, 8.30, 9.10, pn.-pt. 10.25, 14.47 i 18.20. Dworzec autobusowy (autobusy stot/s) usytuowany jest przy Tilźes gatve (o21 / 433864), tuż przed torami kolejowymi. Pociągi_______________ Szawle wraz z sąsiednimi Radwiliszkami tworzą także ważny węzeł kolejowy, jeden z największych w kraju. Pociągiem można stąd dostać się prawie w każdy zakątek Litwy, przez miasto kursuje także kilka składów międzynarodowych. Połączenia (w nawiasie godziny przyjazdu): Kłajpeda (Klaipeda) 3.49 (6.57). 7.10 (11.05). Baltija 9.36 (11.45), 10.42 (13.36), 16.39(19.51), Pa/uris 19.51 (22.00), 5,50 It; Kowno (Kaunas) 7.12 (10.40), 16.55 (20.18); Maźeikiai 5.53 (7.20). 17.05 (18.31), 21.52 (23.10); Obeliai 16.20 (20.04, Paneveżys 18.17); Pagegiai wt" sb. i nd. 6.53 (10.02, Taurage 9.09); Radviliśkis 8.30 (9.25). 9.05 (9.41), 10.30 (10.55), 13.20 (l 3.56), 15.03 (15.36), 19.05 (20.00), 20.14 (20.50). 21.25 (21.52). 22.21 (22.51). 1.40 It; Śapeliai wt, sb. i nd. 5.53 (9.45, Paneveźys 7.41); Wilno (Vilnius) 1.08 (5.49). l .32 (6.44), 5.30 (9.28). Pa/uris 8.48 (l 1.35), 15.42 (19.49). Baltija 19.23 (22.10). 21.50 It: Ryga 2.37 (6.15). 12.53 (16.40), 14.30 (l 8.20). 19 It; Lwów 18.36 (15.27): Symferopol 0.09 (17.46). Kasy na dworcu kolejowym przy Dubijos gatve (e21/430652) czynne są całą dobę. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA_________ Główna ulica miasta - Vilniaus gatve - biegnie z zachodu na wschód, na odcinku między Żemaites gatve a Draugystes prospektas tworząc deptak spacerowy, zamknięty dla ruchu kołowego. Mniej więcej w połowie przecina ją Tilźes gatve, najważniejsza arteria wjazdowa i wyjazdowa miasta w układzie północ-południe. Bardzo sprawnie działający punkt informacji turystycznej przy Vilniaus gatve 213 ("21/422644. fax 21/420480) czynny jest pn.-pt. 9.00-18.00 isb. 10.30-15.30. NOCLEGI____________ Tanie noclegi to w Szawlach prawdziwa rzadkość. W mieście jest wprawdzie sporo hoteli, lecz większość oferuje pokoje zwykle od 100-120 It wzwyż. Jeśli komuś nie przeszkadzają spartańskie warunki i obcy ludzie w sypialni, może przenocować w schronisku młodzieżowym przy Rygos gatve 36 (o427845, fax 421607; 12-25 It za łóżko). Dla tych. którzy chcą zabawić w tych stronach dłużej, punkt informacji turystycznej załatwia noclegi na kwaterach agroturystycznych w okolicznych miejscowościach. Śaulys, Vasario 16-osios 40 (n21/520844 i 21/520812, fax 21/520813). Atutem hotelu jest usytuowanie w samym centrum miasta i stosunkowo, jak na standard, niewysokie ceny. Jedynki 120-170 It, dwójki 200-220 It, trójki 270 It, apartamenty 450 It. Restauracja i barek piwny. Sauna. Śiaullai, Draugystes 25 (n21/434554 i 21/437333, tax 21/438339). 14-pietrowy hotel-wieźowiec w centrum miasta, na krańcu Vilniaus gatve. Ponad 220 miejsc, pokoje o zróżnicowanym standardzie. Jedynki 140 It, dwójki 200 It. Restauracja i kawiarnia. Sauna i basen kąpielowy. Strzeżony catą dobę parking. Gulbe, Donelaicio 12 (w21/427569, fax 21/457707). Hotel poza centrum, podobnie jak poprzedni w okolicy dworca. Kilkanaście łóżek w jedynkach po 150 It i dwójkach za 220 It. Pomieszczenia mają radia i telewizory, węzeł sanitarny z prysznicami i WC. Sauna. Kawiarenka. Aronija, Gumbines 10 (=21/423670). Hotel blisko dworca kolejowego. Jedynki 140 It, dwójki 190 It., pokoje kat. luks 230 It. W pokojach telefony, TV, prysznice lub łazienki, w niektórych minibarek. Na miejscu restauracja i bar. Norna, Tilźes 126c ("21/425594, fax 21/429326). Komfortowo wyposażone dwójki i apartamenty dla 2 osób. W każdym łącze telefoniczne, TV SAT, łazienki. Cena za łóżko 100-180 It. Restauracja. Dla zmotoryzowanych przy hotelu parking. Pariras, Vaidoto 33 ("21/441108 i 21/441542). Jeden z tańszych hoteli, lecz bardzo daleko od centrum, w dzielnicy Gubernija. Trzeba jechać Basanavićiaus gatve lub Żemaites gatve. Autobusami #5, #13, #15 i #18 do przystanku Va-idoto. Cena noclegu 24-29 It. Kawiarnia, strzeżony parking i garaże. GASTRONOMIA______ Juodasis Kat/nas, Wlniaus 173 ("21/427650). Jedna z najprzyjemniejszych restauracji na szawel- skim deptaku. Menu międzynarodowe, również dużo potraw litewskich. Za 15 It można posmakować na przykład firmowego kepsnysa z licznymi dodatkami. Czynna 11.00-24.00. Sa/ingas, Tilźes 168 (=21/520922). Kuchnia azjatycka, wystrój jednak słabo nawiązujący do tematu. Dania chińskie i wietnamskie, ponoć według oryginalnych receptur, np. wieprzowina stodko-kwaśna czy kurczak w bambusie. Czynna 11.00--23.00. Wlraźas, Żemaites 64a ("21/420938). Niewielka, skromnie wyposażona restauracyjka. Tanie dania mięsne, pełny obiad w granicach 8-10 It. Z krajowych piw najczęściej kalnapilis i birźiećiij alus. Czynna 12.00-24.00 HISTORIA____________ Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1236 r, a dotyczy słynnej bitwy, w której Żmudzini zadali druzgocącą klęskę kawalerom mieczowym. Miejsce ważnej w historii tej części Europy bitwy, występujące w kronikach inflanckich pod nazwami Soule, Sau-len lub Saulia, identyfikowane jest z późniejszymi Szawlami. W XVI w. miasto było ośrodkiem administracyjnym włości żmudz-kich, w 1589 r. zostało ekonomią królewską ŚRODKOWA LITWA o obszarze 70 000 ha ziemi uprawnej i z 6000 gospodarstw chłopskich, z której cały dochód przeznaczony był na utrzymanie dworu królewskiego. W tym samym roku Szawle uzyskały prawa miejskie, oparte na wzorcu magdeburskim. Ze spustoszeń podczas wojny północnej (1700-1721) miasto podniosło się dopiero w drugiej połowie XVIII w., gdy należało do słynnego rodu Ty-zenhauzów. Było wówczas największym ośrodkiem w regionie i jednym z trzech miast powiatowych Żmudzi. Na krótko przed upadkiem Rzeczpospolitej miało tu miejsce powstanie chłopów przeciw powinnościom pańszczyźnianym, na czele którego stanął młody nauczyciel z pobliskich Janiszek, Szymon Aleksandrowicz (1769). Po trzecim rozbiorze caryca Katarzyna przekazała miasto swojemu faworytowi, księciu Płatonowi Zubowowi (1767-1822). Szawle brały czynny udział we wszystkich zrywach narodowych. Tu właśnie zapoczątkowano insurekcję kościuszkowską na Litwie, w powstaniach 1830-1831 i 1863-1864 r. miasto na krótko opanowały oddziały żmudzkie. Do rozwoju gospodarczego w drugiej połowie XIX w. przyczyniło się korzystne usytuowanie na szlakach komunikacyjnych. Od 1844 r. przebiegała tędy droga bita z Rygi przez Taurogi do Tylży w Prusach Wschodnich, a od 1881 r. linia kolejowa z Romny we wschodniej Ukrainie do Lipawy. Obydwie wojny światowe przyniosły poważne zniszczenia. Pod koniec 1944 r. pod gruzami legło 80% miasta. Odbudowane i rozbudowane w okresie radzieckim Szawle stały się wkrótce czwartym pod względem wielkości, po Wilnie, Kownie i Kłajpedzie, miastem Litwy i ważnym ośrodkiem przemysłowym. W 1997 r. na bazie Instytutu Pedagogicznego i filii Kowieńskiego Uniwersytetu Technologicznego powstał Uniwersytet Sza-welski. ZWIEDZANIE__________ Szawle nie mają wielu zabytków. W panoramie miasta uwagę zwraca Śv. Petro ir Povi-lo bażnyćia (kościół śś. Piotra i Pawła), jeden z najwspanialszych kościołów na Żmudzi. Zbudowany w latach 1617-1634 według projektu nieznanego architekta, na planie łacińskiego krzyża, zajmuje miejsce dawnej drewnianej świątyni z XV w. Mimo licznych przebudowań obiekt w znacznym stopniu zachował renesansowy charakter. Wewnątrz uwagę skupia nawa główna długości 50 m i szerokości 12 m, kryta cylindrycznym sklepieniem z renesansową ornamentyką. Południowy fronton zdobi zegar słoneczny, ale przede wszystkim niekłamany podziw wzbudza potężna ośmiokątna wieża, dzięki 70,7 m wysokości górująca nad miastem. Kościół stoi na lekkim wzniesieniu; najładniej prezentuje się od strony Talśos eźeras, a oglądany z brzegów jeziora - z powodu wykuszy z malutkimi otworami strzelniczymi - przypomina nieco budowlę obronną. Kierując się w stronę wspomnianego jeziora, po kilku krokach dochodzi się do betonowego placyku wytyczonego w 1986 r. z okazji obchodów 750-lecia miasta. Okrągły, amfiteatralny plac nawiązuje formą do zegara słonecznego, którego wskazówkę ..udaje" imponująca klasycystyczna kolumna wysokości 21 m. Jej szczyt wieńczy rzeźba łucznika na pozłacanej kuli symbolizującej słońce. Całość nawiązuje do nazwy miasta, która wedle hipotez wywodzi się od słowa śaulys (strzelec) bądź sau/e (słońce). Przy Vilniaus gatve, głównej ulicy miasta i popularnym deptaku spacerowym, czeka na turystów kilka galerii i muzeów. Dvi-raćii| muziejus (Muzeum rowerów; 11.00--17.00). w dwupiętrowej kamienicy pod nr. 139, eksponuje jednoślady produkowane latami w miejscowej fabryce bicykli. Nieco dalej, przy Vilniaus gatve 140, istniejące od 1953 r. Fotografijos muziejus (Muzeum Fotografii; 11.00-18.00) pozwala zapoznać się z technikami robienia zdjęć od chwili powstania tej sztuki po dzień dzisiejszy. Najważniejsze jest Muzeum Historycz-no-Etnograficzne "Auśra", w dwóch budynkach przy Auśros aleja 47 (^21/430580) i Vytauto gatve 89 (w21/421990), gromadzące ponad 70 000 eksponatów. Ta jedna z większych placówek muzealnych na Żmudzi, funkcjonująca od 1923 r., wystawia zbiory dotyczące etnografii, historii i sztuki. Warto popatrzeć na obrazy malarzy zachodnioeuropejskich, ale przede wszystkim polskich: F. Smuglewicza, W. Śleń-dzińskiego, E. Romera, W. Smokowskiego oraz litewskich; P. Kalpokasa, A. Varnasa i A. Źmuidzinavićiusa. Nie mniejsze zainteresowanie wzbudza wystawa numizmatyczna, także zbiory porcelany miśnieńskiej i chińskiej. jadąc z Szawli w stronę Kowna lub Wilna, warto zatrzymać się w pobliskich Radwilisz-kach. by obejrzeć Muzeum Historii i Kultury Daugyvene przy Auśros aikśte 10 (u292/51747; 15IV-15 X wt.-nd. 9.00--17.00; 3.50-7 It). Utworzone w 1990 r, obrazuje bogatą kulturę materialną regionu rzeczki Daugawy (Daugyyene). jej częścią jest skansen budownictwa ludowego we wsi Kle-boniśkiai. GÓRA KRZYŻY______ Kryżiij kalnas. niewielkie wzniesienie, rzadziej zwane także Górą Zamkową lub Świętą Córą. z lasem tysięcy krzyży, położone jest około 10 km na północ od Szawli, między wioskami Domantai ajurgaićiai. nad rzeczką Kulpe. Wzgórze, wysokości 8-10 m, ma kształt podłużnego siodełka, długiego na 25 m i szerokiego na 20 m. Zachodni stok oddziela od sąsiedniego wzgórka rów długości 15 m i szerokości 1,5-2 m. Góra Krzyży to jedyne w swoim rodzaju sanktuarium pod gołym niebem, zarazem symbol mocnego trwania katolicyzmu na Litwie i Żmudzi oraz litewskich dążeń niepodległościowych. Sama tradycja stawiania krzyży sięga tu prawdopodobnie XIV-XV w. Po przyjęciu chrztu przez Żmudzinów (1413) zbudowana została na górze kapliczka, wokół której wznoszono pierwsze symbole męki Pańskiej. Na masową skalę krzyże zaczęto przynosić po powstaniach listopadowym i styczniowym w hołdzie poległym w walce o wolność, zesłanym na Syberię i innym ofiarom carckich prześladowań. Po odzyskaniu niepodległości także z różnych innych okazji, o których mówią dedykacje: narodzin dziecka, zawarcia związku małżeńskiego, śmierci kogoś z rodziny. W 1900 r. było już 136 du- GÓRA KRZYŻY !- 141 żych krzyży, w 1940 zaś - 400 dużych i około 800 małych. Krzyże stawiono także podczas okupacji hitlerowskiej i po wojnie. W okresie ZSRR władze wielokrotnie próbowały unicestwić to miejsce. 4 IV 1961 r. niezidentyfikowani rzekomo sprawcy powyrywali z ziemi, połamali lub spalili około 5000 krzyży, zasypując przy okazji bijące na górze źródełko. Z oficjalnego polecenia w 1973 r. buldożery i spychacze zniszczyły kilkaset krzyży, a w 1977 r. narodził się plan zatopienia góry poprzez budowę tamy wodnej na rzeczce i uczynienie z Kulpe ścieku miejskiego. Opór, później również żywe protesty społeczeństwa litewskiego i potajemne stawianie nowych krzyży zniweczyły zamierzenia komunistów. Ważnym wydarzeniem był tzw. Marsz Niepodległości i Nadziei w dniach 3-14 VI 1990 r., w rocznicę wywózki tysięcy rodzin litewskich na Syberię, podczas którego rzesze pielgrzymów z całego kraju przyniosły na górę tysiące krzyży celem uczczenia odzyskania wolności i ku pamięci ofiar stalinowskich. 2 IX 1993 r. górę odwiedził podczas swej wizyty duszpasterskiej na Litwie papież Jan Paweł II, odprawiając na niej uroczyste nabożeństwo. Upamiętnia to monumentalny krzyż na środku polanki, z podpisem po litewsku i angielsku. Dziś stoi tu około 50 000 czy nawet 60 000 krzyży, w tym przeszło 15 000 dużych oraz ponad 40 000 mniejszych i zupełnie małych. Około 130 krzyży wznosi się na ponad 4 m wysokości. Pochodzą nie tylko z Litwy, ale także z krajów, w których są liczne skupiska litewskiej emigracji: ze Stanów Zjednoczonych, Kanady, Argentyny, Brazylii, Republiki Federalnej Niemiec i innych państw Europy Zachodniej. Sporo krzyży postawili też Polacy. Spacerując, co krok napotyka się pamiątkowe tabliczki z pielgrzymek z polskich parafii na Wileńszczyźnie, z polskich diecezji w kraju i wielu, wielu polskich miast. Dojazd z Szawli autobusami w kierunku Meśkuićiai lub Janiszek (Joniśkis); z przystanku Kryźią kalnas przy drodze głównej A12 idzie się około 2 km na wschód. Z Szawli można wziąć taksówkę za około 20 It. Na miejscu parking, stoiska z pamiątkami. PONIEWIEŻ 143 ŚRODKOWA LITWA PONIEWIEZ Poniewież (Paneveżys), centrum historycznej ziemi upickiej. leży nad rzeką Niewiażą (Neveżis), wyznaczającą granicę między Żmudzią a Auksztotą. Zamieszkany przez 133 000 ludzi, jest głównym ośrodkiem północno-środkowej Litwy i zarazem piątym co do wielkości miastem w kraju. W skład obecnego powiatu poniewieskiego wchodzą miasta rejonowe: Poswol (Pasva-lys), Birże (Birźai), Kupiszki (Kupiśkis) i Ra-kiszki (Rokiśkis). Poniewież to także ważny węzeł drogowy oraz ośrodek przemysłowy, głównie przetwórstwa rolno-spożywczego. Piwa z miejscowego browaru Kalnapilis oraz wysokiej jakości produkty nabiałowe wytwarzane przez firmy Paneveźio pienas i Malsena, znane i cenione są w całym kraju. Znacznie mniejszą pozycję miasto zajmuje, niestety, w turystyce. Właściwie nie ma tu żadnych atrakcji, za to wizyta pozwala zapoznać się z życiem typowej litewskiej prowincji. INFORMACJE PRAKTYCZNE W Poniewieżu autostrada A2 z Wilna (135 km) krzyżuje się z szosami A8 z Kiejdan (61 km) i Kowna (109 km). A9 z Szawli (83 km) i A10 (E67), czyli fragmentem Via Baltica. z Rygi. Bezpośrednie połączenia autobusowe: Alytus, Anykśćiai, Birźai, Jurbarkas. Kłajpeda (Klaipeda). Kowno (Kaunas). Moletai. Pasvalys, Rokiśkis. Utena, Wilno (Vilnius, 15 It); w komunikacji międzynarodowej Bauska, Ryga i Tallin. Dworzec autobusowy (autobusy stotis) znajduje się blisko centrum przy skrzyżowaniu Vilniaus gatve i J. Basana-yićiaus gatve (s25/463333). Połączenia kolejowe: Szawle (Śiauliai; 5,20 It), Anykśćiai (3.90 It), Obeliai i Śapeliai tuż przy granicy z Łotwą, koło Dyneburga. Dworzec kolejowy (geleźinkelio stotis) leży przy S. Kerbedżio gatve (s25/463615). 1.5 km od centrum. Miasto nie jest całkiem pozbawione zaplecza turystycznego. Bazę noclegową reprezentuje komfortowy hotel Paneveżys, przy Laisyes aikśte 26 (s25/435117), gastronomiczną zaś dwie porządne restauracje: Kelias. Klai-pedos gatve 64 (u25/596248; 11.00-23.00) i Puntukas, Klaipedos gatve 14 (s25/424677; 11.00-23.00). HISTORIA l ZWIEDZANIE Początki miasta to połowa XV w., pierwsza wzmianka w źródłach zachowała się z 1503 r. Najstarsza część na prawym brzegu Niewia-ży miała status miasteczka królewskiego; Nowy Poniewież - na lewym brzegu rzeki -zaczął rozwijać się w XVI w. W połowie tegoż stulecia przeniesiono tu siedzibę powiatu, dotychczas mieszczącą się w sąsiedniej Upicie (Upyte). W początkach XIX w. w miasteczku żyło tylko 800 osób, w tym grupki wyznawców luteranizmu i Karaimów. Mimo to odegrało ono dość ważną rolę w obydwu powstaniach narodowych. W listopadowym Poniewież został dwukrotnie zajęty przez oddziały pod dowództwem Pranasa Bilavićiusa, w styczniowym walki trwały tu jeszcze w 1864 r. Ożywienie gospodarcze nastąpiło w drugiej połowie XIX w., wraz z uruchomieniem linii kolejowej z Szawli do Dyneburga (1873). W początkach XX w. w Poniewieżu było już 50 małych przedsiębiorstw produkcyjnych i ponad 100 warsztatów rzemieślniczych, a liczba ludności wynosiła około 13 000. W 1926 r. ustanowiono tu siedzibę biskupstwa, jednego z pięciu na Litwie. II wojna światowa nie przyniosła dużych zniszczeń, pod gruzami leżało 15% budynków mieszkalnych, miasto zostało wyzwolone 22 VI 1944 r. W okresie radzieckim Poniewież osiągnął rangę znacznego ośrodka przemysłowego, zbudowano wiele nowych zakładów, w tym "Ekranas" produkujący kineskopy telewizyjne. Wydatnie wzrosła również liczba ludności: z 30 000 w 1950 r. do ponad 130 000 obecnie. Poniewież nie ma wielu obiektów godnych zwiedzenia. Jedynym zabytkiem jest kościół Trójcy Świętej z klasztorem Pijarów, wzniesiony w stylu klasycystycznym w 1803 r. Kristaus Karaliaus katedra (katedra Chrystusa Króla) zbudowana została w 1930 r. i właściwie nie przedstawia większej wartości archi- ZACHODNIA LITWA Rzymscy antenaci "Wielkie Księstwo Litewskie jest ogromną krainą. Są w niej liczni książęta litewscy i ruscy, ale wszyscy słuchają jednego wtadcy, zwanego potocznie wielkim księciem litewskim. Dawniejsi pisarze podają, że niektórzy mieszkańcy Italii opuścili ten kraj z powodu niezgody panującej wśród Rzymian, przybyli na ziemie litewskie i nadali im nazwę swej ojczyzny - Italia, a ludzi tam żyjących nazwali Italami. A ich potomkowie dodali jedną literę na początku i zaczęli nazywać krainę Litalia, a ludzi Litali. Sąsiedni Polacy i Rusini zmienili jeszcze bardziej te nazwy i aż do dzisiejszego dnia nazywają kraj Litwą, a jego mieszkańców Litwinami." (Maciej z Miechowa, Opis Sarmacji azjatyckiej i europejskiej oraz tego, co się w nich znajduje). Dziś, oczywiście, wiadomo, że takie starożytne rodowody między bajki należy włożyć, jednak okruchy dawnej dumy nadal żyją... 144 j ŚRODKOWA LITWA tektonicznej. Będąc w mieście, warto zajrzeć do Muzeum Krajoznawczego przy Vasario 16-osios gatve 23 (=25/462331; 11.00- -18.00) oraz do Muzeum Sportu przy La-isves aleja 3 (e25/435217; wt.-sb. 9.00- -18.00:0.50-1 It). BIRŻE______________ Birże (Birźai). miasto rejonowe z okofo 16 000 mieszkańców w powiecie poniewieskim, leżą nad rzeką Apaśćla. blisko granicy łotewskiej. Osada wzmiankowana w źródłach w XV w., w następnych stuleciach stała się za sprawą właścicieli okolicznych dóbr, Radziwiłłów - podobnie jak Kiejdany - ważnym w skali całego kraju ośrodkiem kalwi-nizmu. Leżące na północnych krańcach Litwy Birże pełniły ważną rolę także w wojnach polsko-szwedzkich. dwukrotnie zajmowane i niszczone przez Szwedów w 1625 i 1655 r. 26 II 1701 r. spotkał się tu król August II Mocny z carem Piotrem l, by popisać umowę o współdziałaniu Rzeczpospolitej i Rosji w wojnie przeciwko Szwecji. W początkach XIX w. Birże przeszły w ręce rodu Tyszkiewiczów. Miasteczko znane jest obecnie z wód mineralnych i bardzo smacznego piwa o nazwie birżiećią alus. Przede wszystkim jednak słynie ze wspaniałego zamku Radziwiłłów nad sztucznym jeziorkiem Śirvenos. Założenie ufuntir -,-.->ł w latach 1586-1589 hetman wielki iuewski Krzysztof Mikołaj Radziwiłł (Piorun); zmodernizowano je kilkadziesiąt lat później w stylu przejściowym między renesansem a barokiem. Zniszczony przez Szwedów podczas wojny północnej, zamek odbudowany został dopiero w obecnych czasach. Dziś jest typowym przykładem obiektu palazzo in fortezza: ma postać prostokątnej, dwupiętrowej budowli o wymiarach 71 na 25 m. fasadę główną zdobią renesansowe arkady. Wewnątrz znajdują się biblioteka miejska i Muzeum Krajoznawcze ze zbiorami archeologicznymi, etnograficznymi i historycznymi, kolekcją instrumentów ludowych oraz pamiątkami po Radziwiłłach i Tyszkie-wiczach. Po przeciwnej stronie jeziorka, w Astravas stoi późnoklasycystyczny pałac Tyszkiewiczów z XIX w. Komunikację z Bir-żami zapewniają autobusy kursujące głównie do Poniewieża i Szawli i z powrotem. Zachodnia Litwa, obejmująca wybrzeże Morza Bałtyckiego od ujścia Niemna po granicę łotewską, to urocze plaże, piaszczyste wydmy, nieograniczone możliwości zażywania kąpieli słonecznych, wreszcie wspaniała przyroda, miejscami nadal nienaruszona przez człowieka. Wybrzeże o niedającym się z niczym porównać nadmorskim pejzażu, niegdyś spokojne i rzadko odwiedzane, dzisiaj gości coraz więcej turystów z Litwy i Polski, z Rosji i Niemiec. Region ma długą, dosyć burzliwą historię. W Kłajpedzie i okręgu kłajpedzkim, czyli na Małej Litwie, w wyraźny sposób tradycja litewska styka się z niemiecką, Żmudź zaś z kolei dzięki Tyszkiewi-czom i Ogińskim, ale także poprzez swój udział w XIX-wiecznych powstaniach jednakowo bliska jest chyba i Polakom, i Litwinom. W chwili obecnej przemysł turystyczny przeżywa tu rozkwit, na wybrzeżu nie będzie żadnych kłopotów ze znalezieniem noclegu czy porządnej restauracji. KŁAJPEDA Kłajpeda (Klaipeda) być może nie olśniewa bogactwem zabytków architektury w takim stopniu, jak większość innych miast nadbałtyckich. Ale też nie tyle w zabytkach, co raczej we współczesnym obliczu tkwi jej atrakcyjność. Życie płynie tu niezwykle wartkim nurtem, wszędzie panuje ożywiona, swobodna atmosfera; nowoczesna, modnie ubrana, naturalnie zachowująca się młodzież tłumnie oblega gustownie urządzone lokale, restauracje i puby. Wieczory są tu po to, by usiąść w knajpce nad brzegiem Dane i przy kuflu piwa baltijos alus oddawać się obserwacji zachodu słońca nad Bałtykiem. Można odnieść wrażenie, że Kłajpeda wpływa w XXI wiek, chwyciwszy w żagle skandynaw- ski i hanzeatycki wiatr, wiejący nad jej niemieckimi fundamentami. Kłajpeda to jednocześnie wielki ośrodek przemysłu morskiego, litewskie okno na świat, pełniące ważną rolę w ekonomii kraju i jego międzynarodowych powiązaniach. Obecnie liczy około 205 000 mieszkańców. Jest zarazem jedynym poza Wilnem dużym miastem, w którym mieszka liczna mniejszość słowiańska. Litwini stanowią 63% ogółu, Rosjanie 28,2%. Ukraińcy 3,9%, Białorusini 2,7%, istnieje też niewielka społeczność polska (0,5%). KOMUNIKACJA W Kłajpedzie kończy bieg najważniejsza szosa kraju - autostrada A1 (E271) prowadząca 2 Kowna (212 km) i Wilna (312 km). Bezpośrednio przed wjazdem do miasta odbija od niej dwupasmowa droga A13 do Połągi (27 km), przejścia granicznego z Łotwą między Butinge a Rucavą i do Lipawy (98 km). W przeciwnym kierunku wiedzie boczna droga nr 141, którą można dostać się do Śilute (48 km) i w głąb delty Niemna. Całodobowe stacje paliw znajdują się przy wjazdach do miasta. Sporo jest bezpośrednich połączeń morskich i lotniczych, niestety nie z Polską. Promem można wypuścić się do Sztokholmu (18-19 godz.), Travemunde (28 godz.), Kilo-nii (32 godz.) i Mukran na Rugii (19 godz.), samolotem zaś do Billund, Hamburga, Kolonii, Kristianstad i Oslo. Malutkie lotnisko (oro uostas) leży 6 km za Połągą przy drodze do Lipawy. Autobusy_______________ Kłajpeda ma połączenia autobusowe praktycznie z całym krajem oraz trochę w komunikacji przygranicznej. Liczba kursów wzrasta w okresie letnim. Do Kowna i Wilna można ZACHODNIA LITWA KŁAJPEDA - KOMUNIKACJA 147 cerkiem od centrum. Kasy biletowe (o296253) czynne są w godz. 6.00-22.00, informacja (n214614) całą dobę, z przerwą od 12.00 do 13.00. Sprzedaż i rezerwacja biletów na pociągi dalekobieżne w okienku nr 4 (s296692), międzynarodowe z innych miast Litwy w okienku nr 5 (s296662). Lokalne promy do Smiltyne____ Stara, czyli Pierwsza Przystań (Senoji. Pir-moji perkela) przy Żveją gatve 8, ulokowana jest prawie w samym centrum miasta, nad rzeką Dane w pobliżu dawnego zamku. Promy zabierają stąd pasażerów pieszych i do 12 samochodów osobowych. Po drugiej stronie dobijają w pobliże Muzeum Morskiego. Latem 1 Vl-31 VIII kursy od 5.30 do 23.00 co pół godziny, dodatkowo o 24.00. 1.00 i 2.00. W okresie 1 IX-1 XI i 1 IV-31 V co 30 lub 60 min. w zależności do pory dnia, zimą między 2 XI a 31 III o każdej pełnej godzinie. Przeprawa kosztuje l .40 It od osoby. 1,50 It za rower, 3 It za psa, 5 It za motocykl i 14 It za samochód. Bilety pasażerskie obowiązują w obie strony, w Smiltyne nie trzeba kupować powrotnego. W sezonie ze Starej Przystani mogą korzystać tylko piesi. Przeprawa trwa 7 min. Po drugiej stronie czekają na klientów kioski z fast foodem, sprzedawcy pamiątek z bursztynu i dorożki, jest też przystanek początkowy autobusów do Nidy (co godz., między 8.15 a 21.15; 7 It). Nowa, czyli Druga Przystań (Naujoji, Antroji perkela). przy Nemuno gatve 8, polecana jest przede wszystkim zmotoryzowanym. Znajduje się na południe od centrum, trzeba jechać według drogowskazu na Nerin-gę. Latem prom odbija co 20 min, między 6.50 a 20.50, poza tym o 21.30 i w weekendy o 22.30. Od 1 IX do l Xl i od 1 IV do 3 IV co 40 min, w okresie 2 Xl-31 111 co godz. od 7.30 do 18.30. Na promach Nemunas (Niemen) i Żalgiris (Grunwald) mieści się kilkadziesiąt samochodów. Ceny biletów: od osoby 0.80 It. za samochód 8 It, za minibus 16 It. Punkt sprzedaży biletów w Smiltyne obecnie jest nieczynny, opłatę w drodze powrotnej uiszcza się przy zjeżdżaniu z promu. Informacja i kasy a212224 i 239796. zabrać się także busem, również kierowcy samochodów prywatnych podjeżdżają czasami pod dworzec, oferując przewóz. Połączenia: Anykściai 6.25 (sb. i nd.); Birźai 4.30; Druski-ninkai 8.10; jurbarkas 10.30, 13.20, 18.40, 15 20 It; Kelme 11.20; Kowno (Kaunas) 435, 5.05, 6.30, 7.05, 8.45, 9.40, 11.10, 11.30. 11.50, 14.05, 14.30 (pt. i nd.), 15.35. 17.25; Marijampole 15.45; Mażeikiai 5.30, 6.20 (sb. i nd.). 7.10, 9.45. 12.05. 12.30. 14.00, 15.40, 18.40; Naujoji Akmene 8.45 (pt.-nd.): Rokiśkis 8.55; Skuodas 8.15 (pn.-sb.), 10.05, 16.30; Poniewież (Pa-neveźys) 12.45, 14.20. 25-27 It; Plunge 9.00, 15.00; Śakiai 15.00; Szawle (Śiauliai) 6.00, 15.25, 19.00; Śilale 5.30, 9.10. 11.15 (pn" pt. i sb). 17.00, 18.50 (pt.-nd.); Silute 7.30 (pn.-sb.) i 17.30 (pn.-sb.); Śvenćionys 6.05; Śventoji 12.55. 15.20; Taurage 6.30, 10.45 12.30, 14.15, 17.40; Telśiai 8.25, 8.45 (pn., pt. i sb.), 10.50. 16.45, 17.50, 11,60 It; Varena przez Alytus 12.50; Wilno (Vilnius) 0.40, 4.10 (pn.-sb.). 5.15, 6.10, 8.50. 9.30 (pt.-nd.), 11.45, 13.05. 13.50. 16.30, 17.45. 31-35 It; Zarasai 9.50. 33 It; Kaliningrad (Karalaicius) 5.40. 9.40, 12.08, 25 It; Lipawa 13.17; Mińsk 23.45, 54 It; Ryga 8.00.15.00, 35 It. Dworzec autobusowy (autobusy stot/s) znajduje się przy Butku. juzes gatve 9 (s211432). Informacja (o214863) pracuje w godz. 5.30-12.00 i 13.00-22.30. Rezerwacja biletów s211434. Pociągi_________________ Kłajpeda ma, jak na realia bałtyckie, całkiem sporo połączeń kolejowych (w nawiasie godz. przyjazdu): Kowno (Kaunas) 14.00 (20.18), 22.15 (4.33). przez Szawle (Śiauliai) 16.55 (1.32); Kretynga 6.00 (6.24). 17.05 (17.42); Pagegiai 7.50 (10.30), 13.45 (16.25), 6 It: Radviliśkis 7.23 (11.04), 19.10 (22.53); Silute 3.50 (5.22), 7.50 (9.30). 13.45 (15.17). 16.25 (17.47), 3.50 It; Skuodas 5.36 (6.49), 17.55(19.27), 4,90 It; Taurage 13.45 (18.20), 8,20 It; Wilno (Vilnius) 6.35 (Pajuris; 11.35), 17.10 (Baltija; 22.10), 31.90 It. Dworzec kolejowy (ge/eźin/ce//o stot/s: n296200) z wieżą zegarową znajduje się przy Priestoties gatve 1, 1 5-20 minut spa- ZACHODNIA LITWA - / KRETYNÓW Kretingale KŁAJPEDA - INFORMATOR L 149 148 ZACHODNIA LITWA , , ORIENTACJA i l INFORMACJA TURYSTYCZNA________ Kłajpeda, rozciągnięta wzdłuż Zalewu Kuroń-skiego (Kurśiii marios). ma 65,3 km2. Przez samo centrum płynie rzeka Dane, w przybliżeniu dzieląca je na Stare i Nowe Miasto. Główna uljca. Manto gatve, po przekroczeniu mostu przechodzi w Tiltą gatve. po minięciu starówki zaś - w Taikos prospektas. Większość hoteli oraz dworce kolejowy i autobusowy znajdują się na północ od Dane. Punkt informacji turystycznej (o213977, fax 255124) przy Tomo gatve 2 otwarty jest pn.-czw. 9.00-18.00. pt. 9.00-17.00. sb. 9.00-16.00. NOCLEGI____________ Baza noclegowa Kłajpedy nastawia się albo na zamożnych turystów, albo na biznesmenów na państwowych delegacjach. Większość hoteli jest bardzo droga, lecz przynajmniej gwarantuje wysoki poziom usług, co zapewne zachęca podróżnych z grubymi portfelami. Pokoje gościnne wynajmuje biuro Litinterp (a216962, fax 219862), przy Śimkaus 21/8, czynne pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Jedynki kosztują od 60 It, dwójki 100 It, apartamenty 140 It, całe mieszkania 160 It. Turyści mniej zamożni powinni korzystać z kwater prywatnych w okolicach miasta, na przykład w Połądze, i stąd robić wypady do Kłajpedy. Warto pamiętać również o schronisku młodzieżowym (ir33104), ulokowanym w samym sercu Starego Miasta, przy Turgaus gatve 3-4, z łóżkami po 48-50 It. Klaipeda, Naujoji sodo 1 (=216971, fax 253911). Kompleks hotelowy z 220 pokojami, dość blisko Starego Miasta i portu; jedynki 160 It, dwójki wyposażone w łazienki z prysznicem 240 It, pokoje kategorii luks z dwoma pomieszczeniami i obszernymi tożami 400-450 It, apartamenty 600 It; restauracja, kantor, wypożyczalnia samochodów i strzeżony parking; z 12. piętra wspaniały widok na miasto. Lugne, Galinio Pylimo 16 (=214238, fax 214578). Mimo lokalizacji w okolicy bazaru jeden z lepszych hoteli w mieście; 22 pokoje w cenie 270-420 It; wystrój trąci nieco dekadencją, za to zarówno w pomieszczeniach mieszkalnych, jak i w sypialniach jest TV SAT; restauracja i bar piwny 12.00-24.00. Fortuna, Poilsio 64 (=275242, fax 360174). Niewielki hotelik typu gami w południowej część miasta; 8 pokoi, 160 It za jedynkę i 200 It za dwójkę; najprzyjemniejsze są pokoiki na poddaszu, we wszystkich prysznice i TV SAT; do dyspozycji gości sejf, pralnia, strzeżony parking. Jura, Malunininkij 3 (=393260 i 399857, fax 211693). Hotel parę minut od centrum; 32 pokoje: po renowacji z zapleczem sanitarnym, drewnianymi meblami i miękkimi łóżkami 180-250 It za jedynkę i 200-250 za dwójkę; nieodnowione odpowiednio 90 It i 120 It oraz 150 It za trójkę, przy niektórych małe balkony; na miejscu restauracja 12.00-24.00; sauna 50 It za godz. Prusija, Śimkaus 6 (=255963, fax 254377). Hotelik rodzinny; 8 pokoi, w tym 5 jedynek po 160 It, dwójka po 200 It i trójki o podwyższonym standardzie za 320 It; poza obszernymi pokojami zaletą mogą być bliskość Starego Miasta i restauracja hotelowa z daniami kaukaskimi. Svećiu Namai, Janonio 11 (=310900, fax 300901). Przytulny pensjonacik w centrum miasta, przy bocznej uliczce od Manto gatve; 21 pokoi w cenie 165-180 It, apartamenty 250-320 It; wyposażenie niezbyt szczególne, pokoje po niedawnej renowacji, z minibarkiem, TV SAT i prysznicem albo łazienką. GASTRONOMIA________ W odróżnieniu od noclegów raczej nie będzie kłopotu ze znalezieniem taniej knajpki (poniżej wymieniono tylko niektóre restauracje). Nawet na starówce i jej obrzeżach nie brakuje niedrogich miejsc, w których solidny i smaczny obiad serwują już w granicach 10lt. Degustacja baltijos alus, piwa z kłaj-pedzkiego browaru Śvyturys (1784), spodziewane efekty najszybciej daje w pubie Meridianas. Ten znany wszystkim turystom lokalik urządzono na starym żaglowcu przy brzegu Dane; czynny od 15.00 do 5.00. , Akmenine gele, Sukilelig 18 (=215578). Nazwa (kamienny kwiat) w zupełności pasuje do lokalu mieszczącego się w zadbanej mieszczańskiej kamieniczce z kamiennymi sklepieniami; ciężkie, choć może nie kamienne wydaje się menu, w którym niepodzielnie królują ociekające tlusz-czykiem kołduny, cepeliny i kepsnys; ceny w granicach przyzwoitości. Czynna 11.00-24.00. Bamboła, Manto 1 (=312213). Mimo wysokich cen, a na dodatek niespecjalnego wnętrza gromadnie oblegana przez młodzież; oferuje przede wszystkim pizze - ponad 40 rodzajów, 10-50 It za krążek; nadto inne potrawy, także na wynos; do popicia wspaniale soki, w tym bananowe. Czynna pn.-czw. 10.00-24.00, pt. i sb. 10.00-1.00. Bamboła ma filie przy Neries gatve 10 (=215894) i Taikos prospektas 115 (=361423); obydwie czynne 11.00-22.00, pt. i sb. 11.00-23.00. Forena, Manto 4 (=310985). Jeden z droższych lokalików w centrum miasta; potrawy włoskie, hiszpańskie, trochę chińszczyzny; ceny od 20 It wzwyż, mniej trzeba wydać na sandwicze, zupy i omlet; bogata karta śniadaniowa (8.00-11.00). Czynny pn.-sb. 8.00-1.00, nd. 10.00-1.00. Juodojo Katino Smukłe, Mażvydo 1. róg Manto 9 (=219880 i 210155). "Czarny Kot" ma grono stałych bywalców; w menu potrawy litewskie; ogólnie tanio, drugie danie można zjeść za 10-15 It; niepodważalny atut to piwo z beczki, do wyboru różne odmiany kalnapilis i, rzecz jasna, klajpedz-kie baltijos alus. Czynna 10.00-24.00. Skandalas, Kanto 44 (=212885). l restauracja, i bar, i pub pod wspólnym dachem, całość w stylu amerykańskim; kurczaki w meksykańskim chilli, frytki, hamburgery, steki po chicagowsku; olbrzymia, licząca ponad 100 pozycji lista mocnych trunków, whisky, wódki i mnóstwo win, z piwa serwowane są kilkenny, guinness, cashel's, hei-neken, a nawet czysto jankeski miller; wieczorami muzyka jazzowa; przed 18.00 30% rabatu na ciepłe potrawy. Czynna 12.00-3.00. INFORMATOR_________ Apteki: Debreceno Vaistine, Taikos 101 (=237105); 20.00-8.00. Flora, Neries 10 (=213796); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-16.00. Juodasis Erelis, Tiltg 8/10 (=214921); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 10.00-17.00. Mabre, Skerdeju. 12, róg Brużes 2 (=310356); pn.-pt. 8.30-18.00, sb. 8.30-17.00. Vokiećiy Vaistine, Turgaus 22 (=218811); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-17.00. Banki: Hermis, Sukileliy 12 (=259336) i Turgaus 15 (=310333); pn.-czw. 9.00-18.00, pt. 9.00-17.00. Lietuvos Taupomasis Bankas, Taikos 22 (=310226), Danes 9 (=217520), Liepy 23 (=219068), Manto 4 (=217113), Sportininkij 17 (=214291), Baltijos 29 (=340254), Minijos 180 (=234421), Kretingos 10 (=258043), Taikos 119 (•237488), Vingio 16 (=228463), Taikos 101 (=239656); pn.-pt. 9.00-16.00, sb. 9.00-15.00. Vilniaus Bankas, Darzą 13 (=310925 i 390121); pn.-czw. 9.00-13.30 i 14.30-16.30, pt. 9.00-16.00. gkio Bankas, Danes 15 (=311317); pn.-pt. 8.30-16.30, sb. 10.00-15.00. Poczta główna: Liepij 16 (=215378). Czynna pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-16.00. Kod pocztowy: LT 5800. Nagłe wypadki: policja =02 i 214617; straż pożarna =01; pogotowie ratunkowe =03. Numer kierunkowy: =26. Warsztaty samochodowe: Armi, Śilutes 5 (=382275); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-14.00; opel. Audi, Śilutes 50 (=340124); pn.-pt. 8.00-18.00. Chrysler Jeep, Birutes 12 (=252444); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Euroauto, Śilutes 27 (=310443); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-15.00. Klaipedos Vista, Żiedo 2 (=347568 i 347530, fax 347560); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-14.00; ford. MG, Tilźes 64a (=296919 i 296945); pn.-pt. 9.00-18.00; nissan. Pajurio Au-tocentras, Śilutes 107 (=325655); pn.-pt. 8.00-17.00; renault. Solorina, Tilźes 62 (=256460, fax 256209); pn.-pt. 8.00-17.00; toyota i volvo. Wymiana walut: całodobowa przy Manto 4. Litim-peks, Żveji) 2 (=310080); 9.00-21.00. Snoras, Liepy 50 (=311944); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. i nd. 9.00-17.00. Wynajem samochodów: AAA Litinterp, Śimkaus 21/8 (=216962, fax 219862); pn.-pt. 9.00-18.00, , sb. 9.00-16.00. Eurorenta, w hotelu Viktorija, Śimkaus 2-8 (=382121); pn.-pt. 9.00-18.00. . Hertz, w hotelu Klaipśda, Naujoji sodo 1 (=212637). Unirenta, Tomo 7 (=312613, fax 313100); pn.-pt. 8.30-17.30. Wywoływanie zdjęć: Agfa, Jono 10 (=217624); pn.-'•• pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-18.00. Fotoprekes, To-" mo 5; pn.-pt. 10.00-14.00 i 14.30-18.00, sb. 10.00- ; o i. KLAJPEDA - ZWIEDZANIE 151 ZACHODNIA LITWA -15.00. Fuji, Taikos 33 (n250966); pn.-pt. 9.00- -21.00, sb. 11.00-15.00. Fuji, Manto 1 (w310685); pn.-pt. 9.00-21.00, sb. 11.00-16.00. Fuji, Manto 27; pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-19.00. Kodak, Źvejy 13 ("259165); pn.-pt. 9.00-21.00, sb. 10.00-18.00. Kodak Express, Mażvydo 6-1 ("215733); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 11.00-16.00. Polaroid, Śaulig 23; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-14.00. Zdrowie: Miesto ligonine (szpital miejski), Kretin-gos 97 (n256243). Raudonojo kryźiaus ligonine (szpital Czerwonego Krzyża), Neries 3 ("214485). Jurininkg ligonine (szpital marynarski), LJepojos 45 (w297184 i 381959). ROZRYWKA___________ Dyskoteki: Kalifornija, Laukininkg 17 (w229735); 20.00-6.00; bezpt. Nova, Janonio 27 ("311162); pt. i sb. 22.00-5.00, nd. 14.00-17.00 i 22.00-3.00; 10-20 It. Pas Alberta, Darzy 18 (tt217189); 12.00-6.00; 5-15 It. Sodźius, Śilutes 14 (w382106); 12.00-6.00; 5-10 It. Svingas, Vingio 29 (u228420); 13.00-5.00. Vox Maris, Bangy 25 (n212478); wt., czw. 21.00-3.00, pt.-nd. 21.00-5.00; 5-10 It. Kina: Kapitolijus, Manto 27 (w217552). Juratę ir Ką-stytis, Taikos 105 (n342857), Kluby nocne: Allegro, Sukilelig 14 (w258005); 8.00-6.00; 5-10 It. Discovery, Taikos 81 a ("341828 i 341247); 20.00-6.00. Wese II, Taikos 101 (n340698); 12.00-6.00; 10 It, pt. i sb. 15 It. Loty widokowe: Aeronautics (w254414); 400-800 It za godz. Sale koncertowe: Klaipedos Universiteto Menij Fa-kultetas, Donelaićio 6 ("219586 i 293642). Filharmonia, Danes 19 ("213959 i 217296); kasy 11.00-14.00 i 16.00-19.00. Teatry: Muzikinis teatras, Danes 19 ("216260); kasy czynne 11.00-14.00 i 16.00-19.00 z wyj. pn. Klaipedos dramos teatras, Teatro 2 (tr212589); kasy 11.00-14.00 i 16.30-19.00 z wyj. pn. Wypożyczalnia jachtów: Kłajpeda Yacht Club, Smiltyne 25 (w391131 i 391171). HISTORIA____________ W połowie XIII w. przy ujściu Dane do Bałtyku istniała osada rybacka zwana Klaipeda lub Kalipeda. Jej zajęcie przez Krzyżaków i budowę zamku w 1252 r. przyjmuje się za począ- tek miasta. Nowo powstała twierdza pełniła rolę bazy do podbojów Żmudzi i Litwy oraz ośrodka łączącego dwie gałęzie zakonne: pruską na południu i inflancką na północy. Gród z prawami miejskimi, otrzymanymi w 1254 r., a opartymi na wzorcu lubeckim, określano Memel - od niemieckiej nazwy Niemna. Było to wynikiem nieporozumienia, gdyż Krzyżacy Zalew Kuroński uważali nie za część Bałtyku, lecz za przedłużenie rzeki. Między 1323 a 1455 r. miasto wielokrotnie zdobywali Litwini, jednak wówczas nigdy nie utrzymali się w nim dłużej. Po 1525 r. i sekularyzacji zakonu w Prusach rozpoczął się rozwój Kłajpedy jako centrum handlowego i portu morskiego obsługującego rolnicze zaplecze; w 1541 r. powstała pierwsza stocznia, zbudowana przez Holendrów. W latach 1629-1635 miasto należało przejściowo do Szwedów. Tragiczną kartę w dziejach zapisała wielka epidemia dżumy (1709-1711), której ofiarą padło 3000 mieszkańców. Ubytek ludności został w jakimś stopniu wyrównany migracją hugenotów, wygnanych za przekonania religijne z Francji i Austrii. Podczas wojny siedmioletniej miasto okupowali Rosjanie (1757-1762). Po zajęciu Królewca przez wojska napoleońskie w 1807 r. Kłajpeda stała się prowizoryczną stolicą Królestwa Pruskiego. Do pewnego rozkwitu w drugiej połowie XIX w. przyczyniło się wzniesienie twierdzy Kopgallen. uruchomienie linii kolejowej do Tylży (1875), powstanie kilku fabryk, w tym zakładów drzewnych (1899). przede wszystkim zaś rozbudowa portu (1900). Podczas konferencji wersalskiej (1919) na wniosek delegacji litewskiej miasto i jego okolice wydzielono z Niemiec, tworząc osobny okręg, zwany krajem kłajpedzkim. inaczej Memelgebiet. Terytorium to oddano pod mandat Ligi Narodów, z ramienia której od 13111920 r. administrację w postaci zarządu komisarycznego sprawowali Francuzi. Do Kłajpedy zgłaszali jednak uzasadnione pretensje Litwini, którzy - gdy nie pomogły działania dyplomatyczne - wywołali w kraju kłajpedzkim powstanie zbrojne, zajmując miasto 1511923 r. Liga Narodów uznała to za fakt dokonany, lecz Litwa mocą podpisa- nej w Paryżu 8 V 1924 r. konwencji zmuszona została przyznać miastu i rejonowi autonomię. Mimo włączenia w granice Republiki Litewskiej, Kłajpeda i jej okręg miały wciąż niemieckie oblicze etniczne i przede wszystkim kulturowe. Tym bardziej, że większość mieszkających tam Litwinów była wyznania luterańskiego, co zbliżało ich do ludności niemieckiej, część ulegała nawet niemieckiej propagandzie. Niezwykle znamienne jest, że przy 51% Litwinów w kraju kłajpedzkim na listy litewskie w wyborach samorządowych padało zaledwie po 5-18% głosów. Władzę w Kłajpedzie sprawował de facto nacjonalistyczny Heimatbund; Niemcy poczuli się tu do tego stopnia pewni, że opanowana przez nich rada miasta zakazała wywieszania na sali obrad Pogoni, litewskiego godła narodowego. Sytuacja zaczęła pogarszać się jeszcze bardziej po dojściu Hitlera do władzy. Niemieckim wpływom próbował zaradzić od 1934 r. gubernator Novakas, który usunął niemiecki zarząd miasta, czołowych nacjonalistów niemieckich zaś umieścił w więzieniu. Dalszym działaniom w tym kierunku przeszkodziła jednak interwencja Anglii i Francji, które zażądały, aby Litwa przestrzegała autonomii Kłajpedy. Po wygranych wyborach samorządowych 11 XII 1938 r., kiedy na partie niemieckie głosowało łącznie 87% uprawionych, Niemcy otwarcie postawili kwestię przyłączenia okręgu do Rzeszy. 15 III 1939 r. Rzesza oficjalnie wystąpiła z żądaniem "zwrotu" miasta. Mocą traktatu z 22 III 1939 r. Kłajpedę przyłączono do Prus Wschodnich. "Sejm litewski - pisze Jerzy Ochmański w Historii Litwy - zebrał się już tylko na 5 minut i w dniu 30 marca bez jednego słowa ratyfikował układ w sprawie Kłajpedy. Nigdzie za granicą nie podniósł się głos protestu w obronie Litwy, która pozostawała bezbronna i osamotniona wobec swego złowrogiego sąsiada". Miasto zostało zdobyte przez oddziały radzieckie 28 l 1945 r. W gruzach leżało około 60% zabudowy, ponad 90% Niemców kłajpedzkich opuściło swą małą ojczyznę przed nadejściem Rosjan. Po II wojnie światowej nastąpiła wszechstronna rozbudowa Kłajpedy, która niebawem stała się trzecim ośrodkiem przemysłowym Litwy. Jednocześnie dokonał się awans kulturalny miasta, czego ukoronowaniem było otwarcie 1 l 1990 r. Uniwersytetu Kłajpedzkiego, utworzonego z filii uczelni wileńskich, sza-welskich i kowieńskich. Liczba ludności wzrosła z 90 000 w 1959 r. poprzez 140000 w 1970 r. i 176 000 w 1979 r. do przeszło 200 000 obecnie. ZWIEDZANIE________ Senamiestis____________ Raczej niewielka kłajpedzka starówka o powierzchni około 60 ha, od 1969 r. w całości pod ochroną prawną, zajmuje obszar na północy ograniczony rzeką Dane, na zachodzie wodami Zalewu Kurońskiego, na wschodzie i południu zaś pozostałościami wałów miejskich przy Pakalnes gatve i Bi-liuno gatve. Na tle reszty miasta wyróżnia się dość regularną siatką uliczek, zwykle prostych, wąskich i ciasnych, wykładanych kostką lub brukiem, noszących nazwy dawnych cechów rzemieślniczych. Architekturę kłajpedzka z elementami gotyku, baroku, klasy-cyzmu i eklektyzmu kształtował przez wieki handel i rzemiosło, obok zabytkowych domów mieszczańskich spotyka się zatem dawne budynki gospodarcze, jak kupieckie magazyny czy kantory. Większość obiektów wzniesiona została w technice fachwerk. z tzw. muru pruskiego. Część zabytkowych budowli uległa zniszczeniu podczas wojny, oglądane dziś to przeważnie rekonstrukcje z ostatnich lat. W niejednej odnowionej kamieniczce czy dawnym spichlerzu nad brzegami Dane ulokowały się restauracje, przyjemne knajpki i kawiarenki, galerie, markowe sklepy. Wzorem wielu innych miast europejskich powoli powstaje tu bulwar spacerowy, oblegany i przez mieszkańców Kłajpedy, i przez turystów. TEATRO AIKŚTE ____________ Zwiedzanie miasta najczęściej rozpoczyna się od głównego placu kłajpedzkiej starówki. Formę zbliżoną do obecnej plac zaczął uzyskiwać mniej więcej w połowie XVII w., kie- KŁAJPEDA - ZWIEDZANIE tyłem do fuhrera podczas jego pamiętnej przemowy, ale prawdopodobnie wywieziona została przez czerwonoarmistów. Obecną, wykonaną przez berlińczyka Arnolda Haacke, uroczyście postawiono na placu 18 XI 1989 r. MAŻOSIOS LIETUyOS ISTOBIJOS MUZIEJUS Muzeum Historyczne Małej Litwy zalicza się do lepiej wyposażonych placówek na Litwie, choć zajmuje się samą tylko historią okręgu kłajpedzkiego. Około 56 000 eksponatów przedstawia dzieje Małej Litwy od mezolitu po czasy współczesne. Rzymskie monety i pruskie mapy opowiadają o ożywionych drogach handlowych, które kiedyś łączyły bałtyckie wybrzeże ze światem. Uzupełnieniem są znaleziska archeologiczne, pokaźne zbiory numizmatyczne, stroje ludowe, militaria i dawna broń. w tym miecze krzyżackie. Muzeum przedstawia również walkę Litwinów o zachowanie tożsamości narodowej oraz wiekową germanizację miasta i okręgu. Placówka znajduje się przy Didżioji vandens gatve 6 (B210600 i 210860). Czynne jest 11.00-19.00, z wyjątkiem pn. i wt. Wstęp: dorośli 2 It, dzieci 1 It. dy przystąpiono do przebudowy dotychczasowego rynku. W 1819 r. na zachodniej pierzei wzniesiono gmach teatru, który w 1854 r. spłonął i niebawem został postawiony na nowo. W dzień po anektowaniu Kłajpedy przez III Rzeszę z balkonu teatru po odebraniu defilady wojskowej wygłosił przemówienie Hitler, przybyły do miasta na pancerniku Deutschland. Atrakcją numer jeden placu jest fontanna (1912), dedykowana Simonowi Dachowi (1605-1659), poecie z epoki baroku. Największym dziełem pochodzącego z Kłajpedy twórcy jest światowej sławy pieśń ludowa Annchen von Tharau, dlatego też fontannę wieńczy brązowa figurka nieśmiałej Anusi z wioski Tharau (Taravos Anike) - jeden z symboli miasta. Według legendy Dach napisał swój utwór z okazji wesela córki pastora, Anny Neander, w której ponoć był nieszczęśliwie zakochany, miejscowość Tharau zaś to dzisiejszy Władimirow w obwodzie kaliningradzkim. Pierwsza rzeźba stworzona przez Alfreda Kunne zaginęła podczas II wojny światowej w niewyjaśnionych do końca okolicznościach. Mówi się żartem, że usunęli ją hitlerowcy, gdyż była odwrócona Czarne chmury W Kłajpedzie nie ma żadnych polskich śladów. Mato kto jednak wie o pewnym epizodzie z naszych dziejów, zwanym sprawą Kalksteina, który tu właśnie znalazł swój tragiczny epilog. Żyjący w XVII w. Chrystian Ludwik von Kalkstein był właścicielem wioski Parcz na Mazurach i starostą oleckim, nadto gorącym orędownikiem przyłączenia Prus Książęcych do Polski. Służył w wojsku polskim w stopniu pułkownika, używając przybranego nazwiska Stoliński. Brat udział w wojnie ze Szwecją (1656-1660), podczas której elektor pruski Fryderyk Wilhelm, korzystając z sytuacji, zdradził Rzeczpospolitą i podstępnie zerwał zależność lenną. Ze względu na swoją prapolską postawę Kalkstein był nieustannie szykanowany, a ostatecznie na podstawie donosów oskarżono go o chęć wywołania w Prusach powstania i w 1668 r. skazano na dożywotnie więzienie. Sprawa nabrała rozgłosu. Pod presją opinii publicznej elektor zmuszony został do wypuszczenia Kalksteina na wolność, karę więzienia zamienił mu na wysoką grzywnę. Nie dowierzając książęcej wspaniałomyślności, Kalkstein potajemnie opuścit Prusy. Udawszy się do Polski, został entuzjastycznie przyjęty w Warszawie, gdzie na sejmie wygłosił memoriał o niewygasłych prawach Rzeczpospolitej do Prus Książęcych. Zwracał się również do króla o obronę praw i przywilejów stanów pruskich, brutalnie deptanych przez elektora. Zaniepokojony tym Fryderyk Wilhelm z pomocą swego przedstawiciela w Warszawie, Brandta, zorganizował porwanie Kalksteina i przewiezienie go do Prus. Na nic zdały się protesty polskiego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Po długich torturach, mimo że prawo zabraniało stosowania ich wobec szlachcica, Kalkstein został w 1672 r., ścięty toporem na zamku w Kłajpedzie. W nieco zmienionej formie (Polacy odbili porwanego pułkownika z pruskich rąk) historia ta posłużyła jako motyw do serialu telewizyjnego Czarne chmury. KŁAJPEDA - ZWIEDZANIE ||ą5 isśfss . na dawniej miejscowością Smiltyne (dawniej Sandkrug). Dzięki pięknemu położeniu, sosnowym lasom, rozległej plaży i paru innym atrakcjom, jak oceanarium w starej twierdzy, dzielnica cieszy się popularnością jako miejsce weekendowego wypoczynku mieszkańców miasta i nie lada atrakcja dla turystów. LIETUVOS JURU MUZIEJUS Na samym cyplu Mierzei Kurońskiej znajduje się stara pruska twierdza Kopgalis, za niemieckich czasów zwana Kopgallen albo Suderspitze. Budowę twierdzy rozpoczęto w 1866 r., lecz jeszcze przed zakończeniem okazało się, że jest technicznie przestarzała, dlatego też wykorzystywana była jedynie jako magazyny amunicji. Po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych w latach 1970-1979 otwarto w niej Lietuvos Jurij Muziejus (Litewskie Muzeum Morskie). Placówka składa się zasadniczo z trzech części. Skansenik na zewnątrz przedstawia typową zagrodę rybacką znad Zalewu Kurońskiego, w letnie weekendy odbywają się tu czasami koncerty lub przedstawienia folklorystyczne. W dawnych kazamatach można zapoznać się z tradycjami żeglugi w tej części Bałtyku, historią budownictwa okrętowego i rozwojem rybołówstwa na wybrzeżu litewskim. Wystawione zostały modele okrętów, statków handlowych, stare urządzenia nawigacyjne, dokumenty. Największą i najciekawszą częścią muzeum jest jednak okrągłe akwarium w dwupiętrowej rotundzie. Zwiedzający mają okazję popatrzeć na florę i faunę nie tylko Bałtyku, lecz także wód śródlądowych Litwy, mórz południowych i światowego oceanu. Ciekawie prezentuje się kolekcja morskich muszli i korali, licząca około 16 000 eksponatów, pochodzących nawet z tak odległych stron kuli ziemskiej, jak Karaiby czy Samoa. Najwięcej uwagi przyciągają pingwiny, foki, niedźwiedzie i lwy morskie. Dwa lub trzy razy dziennie, w zależności od pory roku, w sali widowiskowej na 1000 miejsc i z basenami głębokości 5,5 m odbywają się pokazy tresury delfinów czarnomorskich. Sympatyczne stworzenia trafiły do Kłajpedy z Sewastopola, gdzie szkolono je do celów wojskowych. ZACHODNIA LITWA KALWSTES MUZIEJUS reprezentujących różne kierunki malarskie, od impresjonizmu poprzez realizm do surre-llzmu. Galeria zgromadziła także jedną największych na Litwie kolekcję malarstwa rosyjskiego z XIX i XX w., nadto sztukę innych narodów byłego ZSRR i Europy Zachodniej od XVII do XIX w. Na uwagę zasługuje bogaty zbiór przedwojennych pocztówek i widoczków miasta, gromadzonych latami przez miłośnika Kłajpedy Dionyzasa Varkalisa. Galeria (s213319), Liepą gatve 33. czynna jest 12.00-18.00. w pn. zamknięta. M. MAŻWDO SKULPTURIJ PABKAS kaus Manto gatve, główną arterię Naujamiestis, nazwaną tak na cześć przywódcy powstania pruskiego przeciwko Krzyżakom (1260-1274). Od Manto gatve odbija prawie równolegle do rzeki Liepij gatve. jedna z przyjemniejszych i najbardziej zielonych ulic miasta, której atrakcyjności przydają dwa godne obejrzenia muzea. POCZTA GŁÓWNA Gmach Poczty Głównej (Centrinis paśtas), przy Liepu gatve 16, zalicza się do ładniejszych budynków w mieście. Wzniesiony w latach 1888-1893 r. z czerwonej cegły w stylu neogotyckim według projektu niemieckiego architekta H. Schode, reprezentuje typowe pruskie budownictwo końca XIX w. Podobne obiekty spotyka się na całym obszarze, który swego czasu należał do Prus i Rzeszy. W hali zwracają uwagę kolorowe okna i ściany z freskami przedstawiającymi gołębie pocztowe pełniące swą odpowiedzialną służbę. Na 44--metrowej wieży w listopadzie 1987 r. zainstalowano carillon z 48 dzwonami o łącznej wadze 6 ton, wyprodukowany przez słynną ludwisarnię w miejscowości Apolda koło Weimaru w Turyngii. Dzwony odzywają się w weekendowe południa. Koncertu z pieśnią o Anusi z Tharau najlepiej wysłuchać z ogródka letniego w sąsiednim Muzeum Zegarów. KLAIPEDOS LAIKRODŻIM MUZIEJUS ___ Muzeum Zegarów mieści się w klasycystycz- nym budynku przy Liepą gatve 12. Utworzo na w 1984 r. placówka szczyci się bogatą historyczną kolekcją czasomierzy. Zbiory obej mują zarówno prymitywne klepsydry, zegary słoneczne i wodne, jak i współczesne zegary atomowe wskazujące czas z dokładnością po noć do jednej milionowej sekundy. Tablice informują o wpływach poszczególnych kierun ków sztuki na kształt i formy zegarów na prze strzeni stuleci. Muzeum (n213531) zaprasza wt.-nd. 12.00-18.00. ''' KLAIPEDOS PAVEIKSLU CALERIJA________ Kłajpedzka Galeria Obrazów powstała w 1971 r. Na piętrze wystawia dzieła artystów litewskich z końca XIX i początku XX w.. Muzeum Kowalstwa, otworzone w 1993 r. z inicjatywy Dionyzasa Varkalisa. pozwala na zapoznanie się z odchodzącą już w przeszłość sztuką kowalską, niegdyś szeroko rozpowszechnioną w okolicach Kłajpedy. Większa część eksponatów to kute w żelazie ozdobne kraty i krzyże nagrobkowe oraz kawałki ogrodzeń cmentarnych ze starej nekropolii, która znajdowała się na terenie obecnego Parku Rzeźb Mażvydas. Placówka mieści się przy Śaltkalvią gatve 2 (o2 1 4559). Czynna jest śr.-nd. 1 1 .00-19.00. Wstęp: dorośli 2 It. dzieci 1 It. ZAMEK Z dawnego zamku kłajpedzkiego (Pilis) nie zachowało się w zasadzie nic. Tereny zamkowe rozciągają się po drugiej stronie Pilies gatve. na zachód od Teatro aikśte. Krzyżacka twierdza, wzniesiona około połowy XIII w., miała przypuszczalnie trzy potężne bastiony narożne, szeroką fosę i wał ziemny, które otaczały zamek wewnętrzny. Przebudowany w XVI w. zamek stracił na znaczeniu strategicznym po wojnie siedmioletniej, stąd też w latach 1770-1780 został częściowo rozebrany. Resztki próbowano w XIX w. wykorzystać do budowy umocnień portowych, jednakże postawienie fortów przy wejściu do Zalewu Kurońskiego (1866) uczyniło to zbytecznym. Przy okazji rozebrano ostatnią ocalałą wieżyczkę strażniczą. Po zakończeniu konserwacji odkopanych przez archeologów części zamku, przerzucony zostanie przez kanał mostek dla pieszych, dzięki któremu tereny pozamkowe będą bardziej dostępne dla zainteresowanych zwiedzaniem. Co jakiś czas rozważane są ponadto projekty całkowitej odbudowy zamku i przeznaczenia go na pomieszczenia dla uniwereytetu. Naujamiestis _____________ Nowe Miasto, za niemieckich czasów zwane Friedrichstadt, centrum współczesnej Kłajpedy. kształtowało się od końca ubiegłego stulecia. Leży na północ od rzeki Dane, ze Starego Miasta idzie się doń ulicą Tiltą gatve, która przekraczając most, przechodzi w Her- Park Rzeźb im. M. Mażvydasa rozciąga się między ulicami Liepą. Trilapio a Daukanto, na krańcach Nowego Miasta. Litewski napis na pamiątkowym kamieniu: "Czerwony terror zniszczył nie tylko życie, ale również śmierć i nie oszczędził cmentarza w Kłajpedzie" przypomina, że do 1977 r. teren ten zajmował stary cmentarz, zniszczony z polecenia władz radzieckich. Część zabytkowych krzyży, wyniesionych nocą przez mieszkańców, znalazło schronienie w Muzeum Kowalstwa. Dziś w parku można oglądać nowoczesne rzeźby: mieszkańcy Kłajpedy przychodzą tu, by pospacerować, pobiegać, posiedzieć na ławeczkach, zaczerpnąć świeżego powietrza. Park nosi imię Martynasa Maźvydasa, autora pierwszej książki wydanej po litewsku w 1547 r. Warto wiedzieć, że Maźyydas był jednym z ośmiu studentów uczących się teologii i przygotowywanych do roli pastorów na słynnym uniwersytecie królewieckim, od imienia założyciela zwanym Albertiną. Pomnik zasłużonego dla kultury działacza stoi na Lietuvininką aikśte. Odsłonięty we wrześniu 1997 r, ma postać granitowej statuy wysokości 3,50 m. umieszczonej na ponad dwuipółmetrowym cokole. Wykonawca dzieła, rzeźbiarz Regimantas Midvikis, pracował nad dziełem 4 lata. Obelisk postawiono w miejscu, gdzie za czasów ZSRR był monument poświęcony Armii Czerwonej. Smiltynć_______________ Do Kłajpedy należy także administracyjnie północna część Mierzei Kurońskiej, z osob- Muzeum ("391133 i 310313) czynne jest vlSwt.-nd- 10.30-18.30, Vi IX sr.-nd. !n 0-1830. X-IVsb. ind. 10.30-17.30. Po-azy delfinów: VI-VIM2.00, 13.00 i 16.00; w MX 12 00 i 15.00;X-IV 12.00 i 15.00. u/step- dorośli 5 It. dzieci 3 It; na pokazy odpowiednio 10 It i 5 It. Oprowadzanie po litewsku 20 It, po rosyjsku, niemiecku lub an-"ielsku 40 It. Do muzeum płynie się promem °" źyeju gatve. Na przystani w Smiltyne można wziąć dorożkę w cenie 6 It od osoby dorosłej i 3 It od dziecka lub 25 It za całość przejazd trwa 15 min. Bezpośrednio pod muzeum dobijają prywatne motorówki i łodzie (5 It). MIERZEJA KUROŃSKA \ Rudaiei ^' // ^^ i n ;,/,' ^y KlKurmaiS Kretin Wąski półwysep, przez Litwinów nazywany Kurśiii Nerija, liczy 98 km długości i 180 km2 powierzchni, z czego odcinek w granicach Litwy - między Kłajpedą a Nidą - ma 51 km długości, a obszar 94,4 km2. Szerokość mierzei waha się od niespełna 400 m do 4 km. Z jednej strony półwysep oblewają wody otwartego Bałtyku, z drugiej zaś Zalewu Ku-rońskiego. Mniej więcej w połowie przecina mierzeję granica Litwy z obwodem kalinin-gradzkim Federacji Rosyjskiej. Od 1961 r. cztery osady na mierzei: juodkrante. Per-valka, Preila i Nida w sensie administracyjnym tworzą jedno miasto o nazwie Nerin-ga. z centrum w Nidzie, zamieszkałe przez Traksedźiaiiy Grabfipiai Jemai OKOLICE KŁAJPEDY 156fti ZACHODNIA LITWA 'K t. MIERZEJA KUROŃSKA 157 około 2700 osób. Od Juodkrante do granicy półwysep chroniony jest Parkiem Narodowym Mierzei Kurońskiej (Kurśią Nenjos nacionalinis parkas). Na obszar 26 474 ha przypada 9774 ha lądu, 4200 ha Zalewu Kurońskiego i 12 500 ha wód Bałtyku. Lasy liczą 6852 ha (70,1%), plaże i wydmy 2485 ha (24,4%). Charakterystyczne dla krajobrazu są malownicze wydmy, z których najwyższe i najokazalsze przekraczają 50 m n.p.m. Każdy, kto przybywa na mierzeję po raz pierwszy, z pewnością od razu zwróci uwagę na rybackie chaty: bez żadnej folderowej przesady jedyne w swoim rodzaju, ze ścianami oszalowanymi deszczułkami koloru czerwono-brązowego lub - jeszcze piękniejsze - w barwie tzw. błękitu pruskiego. Dachy kryte są dachówką holenderską bądź strzechą. Wiele chat. dostosowanych wewnątrz do współczesnych standardów, jest wynajmowanych turystom. Warunki do utworzenia mierzei powstały w wyniku ostatniego zlodowacenia około 13 000-15 000 lat temu. Wtedy to na krańcach Morza Lodowego, zwanego Litorina. powstał wał wzgórz morenowych, który z kolei po upływie następnych kilku tysięcy lat wyłonił się spod powierzchni morza, tworząc wysepki. Do budowy mierzei Bałtyk przystąpił jakieś 7 000 lat temu. kiedy wspomniane wzgórza, podmywane przez fale morskie, zaczęły się unosić. Jednocześnie prądy morskie, wspomagane przez wiejący z zachodu wiatr, PRZYRODA ____ Samotnie przez Bałtyk ry zatopił prom Estonia z 800 pasażerami na pokładzie. ______________(tm)"__",(tm)IMI1I1B""I11"^"""""M"''^^(tm)(tm)^(tm)***(tm)1(tm)** Legenda o Nerindze Powstanie Mierzei Kurońskiej legenda wiąże z pewną pracowitą dziewczyną... Podobno w zamierzchtych czasach przy ujściu Niemna stal zamek. Jego wtadcy urodziła się córka, którą nazwano imieniem Neringa. Dziewczynka rosła tak szybko, że po dziewięciu miesiącach potrafiła biegać jak dorosła, a jej lniane włosy sięgały ziemi. Wyrosła na piękną, mądrą i uczynną pannę. Pewnego razu z zachodu nadeszła wielka burza. Wody zalewu wyrzucały na brzeg wysokie góry piachu, a Niemen wdzierał się głęboko w ląd. Nie zastanawiając się długo, Neringa zgarnęła do fartucha dwie wydmy piachu i wysypała je do zalewu. Kilka razy powtarzała tę pracę, aż utworzyła się mierzeja. Gdy Neringa niosła ostatni fartuch piachu, szwy się zerwały i cały piach wysypał się do zalewu przy samym brzegu. Dlatego w tym miejscu zalew jest bardzo płytki. 1581! ZACHODNIA LITWA ^ •:M przenosiły piasek na północ, wypełniając nim pustą przestrzeń między wysepkami. Te. obrastając powoli lądem, połączyły się w jedno wąskie pasmo lądu sięgające najpierw do Nidy, potem do Kłajpedy. Lotne piaski utworzyły tu wysokie wydmy, zwane po litewsku kopami. Do XV-XVI w. wydmy pokryte były trawami, zaroślami i lasami, rosły na nich lipy, dęby, brzozy i świerki. Z biegiem czasu duże połacie drzewostanu wykar-czowano, co spowodowało, że wydmy zaczęły wędrować. Ruchomy piasek zasypywał ludzkie domostwa, jego ofiarą padały całe wsie. Od 1825 r. wydmy są planowo zalesiane, dzięki czemu wreszcie zakończono wędrówki piasków. INFORMACJA TURYSTYCZNA Neringos Turizmo Informacijos Biuras w Nidzie, przy Taikos gatve 4 (n259/52345, fax 259/52344), będące zarazem centrum info-macyjnycm parku, dysponuje wszelkimi danymi na temat komunikacji publicznej, jeżdżenia własnym autem, zakwaterowania, sposobów aktywnego spędzenia czasu. W punkcie można nabyć dokładne mapy mierzei, bogato ilustrowane albumy, pocztówki i kasety wideo; na miejscu sprzedaż filmów i ich wywoływanie. Biuro organizuje wycieczki piesze oraz rezerwuje miejsca noclegowe. Poza językiem litewskim obsługa zna niemiecki i rosyjski, trochę także angielski. Czynne VI-VIII pn.-sb. 9.00-19.00, nd. 9.00-14.00, V i IX pn.-pt. 8.00-12.00 i 13.00- 17.00. Podobne usługi, choć w nieco mniejszym zakresie, świadczy punkt it w Juod-krante przy Rezos gatve 54 (o259/53485, fax 259/53490), mieszczący się na parterze hotelu Ąźuolynas. KOMUNIKACJA Najprościej dostać się na mierzeję od strony litewskiej promem z Kłajpedy do Smiltyne. Z przystani co godzinę odjeżdżają do odległej o 49 km Nidy autobusy, z których większość zahacza o Juodkrante. Bilet na całą trasę kosztuje 7 It, Do dyspozycji są ponadto prywatne busy w cenie 9 It. Taksówkarze żądają za przejazd początkowo 40 It od osoby, ale zwykle przy braku chętnych, wspomaganym umiejętnym targiem, da się zbić cenę nawet do 8-10 It. Przy wjeździe samochodem osobowym uiszcza się specjalną opłatę. Parkowe "myto" pobierane jest 9 km za przystanią w Smiltyne, przy drodze głównej. Stawka od osoby wynosi 3 It, za motocykl 7 It, samochód 15 It. bus 20 It, autobus 30 It, autobus powyżej 30 miejsc 35 It, samochód z przyczepą lub kempingowy 100 It. Bilet należy przechowywać do chwili wyjazdu z parku. Jedyna stacja benzynowa czynna całą dobę znajduje się przed samą granicą rosyjską. Na mierzei obowiązują spore ograniczenia prędkości, dopuszczalna wynosi zaledwie 40 km/h. jednym z przyjemniejszych i dość już rozpowszechnionych środków transportu jest rower, który można pożyczyć m.in. na przystani promowej w Nidzie. Bakietą do Nidy Latem niezwykle atrakcyjnie można dotrzeć na mierzeję wodolotem Raketa (rakieta) z Kowna do Nidy. Stateczek mknie po Niemnie, tworzącym na sporym odcinku (od Smalininkai) granicę z obwodem kaliningradz-kim. zatrzymuje się w Jurbarkas i Rusne. Po drodze mija się m.in. Sowietsk. czyli dawną Tylżę ze słynnym mostem spinającym dwa brzegi rzeki. Podróż trwa 4 godziny, wodolot wypływa z Kowna o 9.00, z powrotem odchodzi z Nidy o 15.00. W pełni sezonu rejsy odbywają się we wszystkie dni tygodnia, z wyjątkiem pn. Ceny biletów: Kowno-Jurbarkas 25 It, Kowno-Rusne 46 It, Kowno-Nida 59 It, Jurbarkas-Rusne 30 It, Rusne-Nida 15 It; bilet okrężny Kowno-Nida-Kowno 89 It. W sprzedaży także bilety rodzinne dla 3 i 4 osób: Kowno-Jurbarkas 55 It i 65 It, Kowno-Rusne 95 It i 115 It, Kowno-Nida 125 It i 140 It, Jurbarkas-Rusne 65 It i 75 It, Rusne-Nida 35 It i 40 It; okrężny Kowno-Nida-Kowno 195 It i 220 It. Dzieci od 5 do 10 lat płacą połowę, podobna stawka obowiązuje na bagaż ponad 20 kg. Taksa za rower w wysokości pełnego biletu dla osoby. Przy zejściu z pokładu w Nidzie płaci się 3 It - jest to jednocześnie opłata za wstęp do parku. Chętnym proponuje się króciutkie wycieczki statkiem z Nidy do ujścia Niemna (Nemuno źiotys) po przeciwległej stronie zalewu oraz do Kłajpedy; bilet w obie strony kosztuje odpowiednio 15 It i 30 It. Ze względu na niewielką pojemność Rakety warto zabukować miejsca wcześniej. Sprzedaż i rezerwacja (1 It) w kasach na przystani: Nida, Nagliu. 16 (s259/52333; 12.30-15.30 i 18.00-21.00, z wyj. pn.) i w Kownie przy Raudondvario plentas 107 (s27/261348; 8.00-14.30, sb. 8.00-14.30); poza tym poprzez kowieńskie biuro podróży Delta, Laisves aleja 88 (u27/204911, fax 27/200621; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-14.00). NOCLEGI l GASTRONOMIA Z zakwaterowaniem nawet w pełni sezonu nie powinno być problemu. Rozdziałem miejsc na całej mierzei zajmuje się punkt it. MIERZEJA KUROŃSKA &:~ ; <;v^ pośrednicząc także w wynajmie całych mieszkań letniskowych (120-300 It) i kwater prywatnych (40-100 It), z których część oferuje się w tradycyjnych chatach rybackich. Pokój gościnny można spokojnie znaleźć też na własną rękę. Wystarczy popytać w kioskach z rybami lub po prostu zajść do pierwszego lepszego domu. Czasami mieszkańcy, widząc turystę, sami proponują kwaterę. Znaleziony w ten sposób nocleg latem kosztuje zwykle od 20 do 40 It. Ąźuolynas, Juodkrante-Neringa, Rezos 54 (n259/53310 i 259/52318). Ponad 200 miejsc noclegowych, pełny komfort; jedynki 179-229 It, dwójki 228-328 It, apartamenty z dwoma łóżkami 340-440 It, z trzema 399-549 It, dla czterech osób 529-879 It; niższe ceny bez śniadania; restauracja, kawiarnia, trzy bary, dyskoteka; wypożyczalnia rowerów i sprzętu pływającego. Eglig Slenis, Juodkrante-Neringa, levos kalno 28 (n259/53170). "Jodłowa dolina" ma 100 miejsc o wysokim standardzie; jedynki 115-180 It, dwójki 210-250 It; obszerne, nowocześnie wyposażone apartamenty z kuchnią i balkonami po 290-350 It, dostawki 30 It; poza sezonem od 75 do 100 It za łóżko; w hotelu przyjemna kawiarenka z daniami ciepłymi (8.00-24.00). Auksines Kopos, Nida-Neringa, Kuverto 17 ("259/52212, fax 259/52947). W lasku sosno- * wym i na wzgórzu, niedaleko od plaży; około •> 150 łóżek; jedynki 110 It, dwójki 170-200 It, apartamenty 200-290 It, dla trzech osób 280-390 It; basen kąpielowy otwarty i kryty; hotel preferowany przez rodziny z dziećmi, dostawki 60 It, dla dzieci do 12 lat po 30 It; możliwość wyżywienia. Juratę, Nida-Neringa, Pamario 3 (w259/52300, fax 259/51118). Jeden z większych hoteli na mierzei (200 łóżek), przeważnie gości emeryckie grupy 2 RFN; jedynki 100-150 It, dwójki 140-200 It, apartamenty 200-260 It; poza sezonem znaczne upusty, opłata za miejsce już od 40-60 It; kawiarenka. Uncja, Nida-Neringa, Taikos 18 (a259/52390, fax 259/52718). Hotel oferuje 26 nowoczesnych pokoi z telefonami, lodówką, balkonem i TV SAT; je- : dynki 200 It, dwójki 240 It, apartamenty 380 It; na miejscu sauna, kręgielnia (60 It) i wypożyczalnia rowerów (5 It); przyjmowane karty kredytowe. DELTA NIEMNA |16" ZACHODNIA LITWA Nidos Puśynas, Nida-Neringa, Pun/ynes 3 (B259/52221). Kompleks hotelowy złożony z kilku domów rybackich, dostosowanych do potrzeb turystów; kwadrans od centrum Nidy; oplata za osobę latem 95-125 It, po sezonie 50-65 It; możliwość zamówienia dwóch posiłków dziennie. Rasyte, Nida-Neringa, Lotmiśkio 11 ("259/52592). Drewniany domek w centrum Nidy, w zasadzie prywatny pensjonat z 19 miejscami; przyjemne pokoiki po 110 It; na sezon wskazana wcześniejsza rezerwacja. JUODKRANTE_________ Pierwszą miejscowość na mierzei, zaraz po minięciu granic parku, od Smiltyne dzieli jakieś 20 km. Nazwa, z niemiecka Schwarz-ort, oznacza po prostu czarny brzeg. Juodkrante to najstarsza osada półwyspu; po raz pierwszy mowa o niej w 1429 r., przy okazji najazdu krzyżackiego. Miejscowość leży w szerokim zagłębieniu między wydmami, częściowo otoczona pierwotnym sosnowym lasem, którego najwyższe drzewa sięgają 50 m. W połowie XIX w. znaleziono tu wielkie bryły bursztynu, eksploatacja surowca na skalę przemysłową rozpoczęła się w 1860 r. Do wyczerpania zasobów w 1900 r. wydobyto przeszło 2250 ton bałtyckiego złota. Poza wspaniałą plażą i czystym morskim powietrzem nie lada atrakcją Juodkrante jest Góra Czarownic (Raganą kalnas), na której od 1979 r. postawiono ponad 100 drewnianych rzeźb. Przedstawiają one postacie z litewskich podań, legend, opowieści, bajek. Na początku wiodącej na górę ścieżki spacerowej wita śmiałków figura czarownicy z odwróconą do góry dnem łódką nad głową. Warto wiedzieć, że jeszcze w XVIII w., a więc około 400 lat po wprowadzeniu chrześcijaństwa, mieszkańcy Juodkrante na tej właśnie górze składali ofiary bożkom pogańskim. Dziś odbywają się tu imprezy nocy świętojańskiej. PERVALKA l PREILA_____ Dwie pozostałe osady między Juodkrante a Nidą - Peryalka i Preila - nie mają wielu obiektów godnych obejrzenia, zachowały się tu jednak malownicze rybackie domy. O wielowiekowej walce człowieka z napierającym piaskiem świadczy fakt. że domostwa w obydwu osadach musiały często zmieniać położenie. Dwie niewielkie przystanie rybackie, od strony zalewu, chyba najwierniej zachowały klimat dawnych nadbałtyckich porci-ków. Jak niegdyś kołyszą się zacumowane opodal brzegu łodzie, a na wąskiej plaży gdzieniegdzie suszą się - tyleż romantycznie, co praktycznie - sieci. Preila i Peryalka to miejscowości bardzo zadbane. Przyjemnie jest tutaj zatrzymać się na kwaterze prywatnej, bo poza nielicznymi domami wypoczynkowymi tylko na tego typu nocleg można liczyć. Miłośnicy historii literatury i folkloru powinni wiedzieć, że z okolic Pervalki pochodził Ludwik Rhesa (1776-1840), profesor i rektor uniwersytetu w Królewcu. Zafascynowany kulturą i folklorem litewskim, w 1825 r. wydał po raz pierwszy w dziejach zbiór c/ajn - litewskich pieśni ludowych. Pomnik etnografa, w postaci drewnianej rzeźby, postawiono na wzgórzu pod Pervalką. NIDA Najważniejsza miejscowość na mierzei, stara osada rybacka, po raz pierwszy wspominana była w 1385 r. jako Noyken lub Noyden, później zaś znana pod niemiecką nazwą Nid-den. Urocze położenie wśród lasów i wydm, nad wodą, oraz wspaniała plaża od strony Bałtyku sprawiają, że Nida wyrosła na spory kurort, odwiedzany rocznie przez dziesiątki tysięcy wczasowiczów. Przepiękny krajobraz i nieskażona natura z dawien dawna przyciągały do Nidy również artystów i twórców kultury. W pierwszych latach XX w. miejscowość cieszyła się popularnością wśród niemieckich ekspresjonistów z grupy Die Briicke (most), jak Karl Schmidt-Rottluff czy Ernst Ludwig Kirchner. Jednym z bywalców Nidy był Tomasz Mann, który na wyniosłym wzgórzu w lesie świerkowym postawił sobie drewniany domek z widokiem na Zalew Kuroński. Światowej sławy pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla, od 1930 do 1932 r. spędzał w swym domku letnie urlopy; tu powstała wielka powieść Józef i jego bracia. Zrekonstru- owany dom przy Skruzdynes gatve 17 pełni dziś rolę muzeum pisarza. W miejscowości zachowały się 52 stare chaty i zagrody rybackie. W jednej z nich, przy Nagliu. 4, urządzono Neringos istorijos muziejus (Muzeum Historyczne Neringi), pozwalające zapoznać się m.in. z życiem j obyczajami tutejszych rybaków na przestrzeni stuleci. Warto chyba odwiedzić także Gintaro Galerija (Galeria Bursztynu; s259/52712 i 259/52573; w sezonie 9.00-21.00), prowadzoną przez małżeństwo Virgi-nię i Kazimierasa Mizgiris przy Pamario gatve 20. Można w niej nabyć wyroby z jantaru, oryginalną pamiątkę z wybrzeża litewskiego. Każdy turysta zalicza punkt widokowy na szczycie Parnidźio (Parnidos) kopa. wielkiej wydmy wznoszącej się na 52 m n.p.m. Bierze tu początek jeden z najwyższych i najpiękniejszych łańcuchów wydm, ciągnący się na długości 7 km do wioski Morskoje (Pill-koppen) w obwodzie kaliningradzkim. Z zagospodarowanego tarasu roztacza się wspaniała panorama z jednej strony na położoną w dole Nidę i Zalew Kuroński. z drugiej na piaskowe wzgórza. Prawie na sam szczyt można wjechać samochodem, prowadzi tam kręta, lecz wybetonowana droga. Z centrum Nidy należy kierować się do drogi głównej nr 167, po czym skręcić w lewo. 2 km od tego punktu za stacją benzynową jest końcowy przystanek autobusów i przejście graniczne do Rosji. Przed samą granicą stoi bar Syenos żVejos. z kominkiem, zgodnie z nazwą oferujący potrawy rybne; można w nim zjeść m.in. wyśmienite krewetki w majonezie za jedyne 15 It. Zajmuje wschodnią część wybrzeża Zalewu Kurońskiego. stanowiąc w całości Nemuno Deltos Regioninis Parkas (Park Regionalny Delty Niemna). Odnogi Niemna, w tym największe Atmata i Skiryyte, zasilane rzeką Mi-nija, tworzą między miejscowościami Ruś (Rusne) i Kinty (Kintai) a zalewem przedziwny świat naturalnych i sztucznych kanałów, labirynt strumyków i wykonanych ręką ludz- ką cieków przecinających kilometry pylnych przeważnie dróg. Tu i tam błyskają małe, często prawie bezodpływowe jeziorka, jak przykładowo Kraka Lanka, stawy, zakola i staro-rzecza. Delta jest cudowną oazą dla flory i fauny. Wśród pól i lasów, moczarów i bagien żyją dziesiątki gatunków ptactwa wodnego oraz wszelkiej maści inna zwierzyna, znana dziś chyba tylko dzięki filmom przyrodniczym czy atlasom zwierząt. Krajobraz czasami zapiera dech w piersi, idealnie nadaje się na fotosafari, jednak by w pełni docenić jego walory, trzeba wyruszyć na szlak po prostu na piechotę lub wynajętą łodzią. Malownicza delta bowiem to prawdziwy raj przede wszystkim dla wodniaków, wędkarzy, ornitologów i miłośników mocnych wrażeń zapuszczających się tu samotnie na małych drewnianych łódkach. Przed rozpoczęciem zwiedzania rozsądnie będzie zaopatrzyć się w bardzo dokładną mapę rezerwatu w językach litewskim i niemieckim, z zaznaczeniem bocznych dróg. obiektów godnych zobaczenia, wież widokowych i punktów obserwacyjnych, pensjonatów, gospodarstw agroturystycznych i pól biwakowych, wreszcie ze świetnymi zdjęciami zasiedlających deltę ptaków i dzikich zwierząt. Do nabycia w punktach it, biurach podróży, hotelach. Wjazd samochodem do parku jest płatny. Przepustkę (le/dimas; 1 It za dobę) można kupić m.in. w dyrekcji parku wSilute. LieUwininku. gatve 10 (tr41/75050), jadąc od strony Kłajpedy zaś - w piekarni w Kintach. YENTE______________ Jedna z większych rybackich wiosek w delcie, położona na wąskim półwyspie Ventes Ragas, wciskającym się na długości kilku kilometrów w Zalew Kuroński. Za niemieckich czasów zwana Windenburg, w spolszczonej wersji Windobork. Przez Vente prowadzą szlaki ptaków wędrownych udających się na południe Europy i do Afryki. Tutejsza stacja ornitologiczna na samym krańcu miejscowości, istniejąca już przed wojną, prowadzi badania nad migracją ptaków. Jej pracownicy w październiku i listopadzie chwytają w ogromne ZACHODNIA LITWA sieci setki ptaków, obrączkują je i uwalniają, by wędrowały dalej. Wewnątrz stacji ciekawa wystawa dotycząca flory i fauny ujścia Niemna (10.00-17.00, bezpł.). Obok latarnia morska z czerwonej cegły (1863). udostępniana do oglądania. Roztacza się z niej wspaniały widok na morze i Mierzeję Kurońską. Bezcenną wręcz pomocą przy myszkowaniu po delcie służy biuro Ventes Turizmo Cen-tras (s44534, 44510 i 47375), przy wjeździe do miejscowości. Przy biurze zaprasza gości niewielki, ale bardzo przyjemny i komfortowo wyposażony pensjonat z 15 łóżkami w dwójkach po 100 It i trójkach po 150 It. Przytulne pokoiki mają łazienki z prysznicami, WC, TV SAT, kominek. Na zapleczu wokół malutkiej przystani rybackiej można rozbić namiot, na miejscu restauracja (11.00-24.00). Biuro organizuje także wycieczki białą flotą. Do dyspozycji turystów są jednostki pływające na 15-30 osób w cenie 60-120 It za godzinę lub 250 It za dobę. ŚILUTE______________ Główny ośrodek administracyjny delty, z około 23 000 mieszkańców. Miasto rejonowe, w okresie ZSRR zamknięte dla cudzoziemców. Za niemieckich czasów nosiło nazwę Heydekrug, po litewsku Śilokarćema (Szyłokarczma); obecne miano otrzymało po odzyskaniu Małej Litwy w 1923 r. W Śilute nie ma żadnych atrakcji turystycznych, miejscowość ciągnie się wzdłuż jednej ulicy, gdzieniegdzie można natknąć się na starą ceglaną zabudowę z pruskiego muru. Znaczenie miasta ogranicza się do względów czysto praktycznych. Śilute ma bezpośrednie połączenia autobusowe z Kłajpedą (Klaipeda; 6.30. 8.10. 8.25, 9.40. 10.05, 11.05, 11.55, 12.25, 14.55. 15.34, 16.50, 19.40, 20.05 i 22.50). Kownem (Kaunas; 7.25, 8.50, 11.00. 13.590. 16.20, 19.30), Wilnem (Yilnius; 5.00. 11.30, 15.00 i 24.00) i Taurogami (Taurages: 6.20, 9.30, 13.25, 15.00 i 17.35). Pociągi osobowe kursują do Kłajpedy (4.57,11.50.18.00, 19.40; 3.50 It), Pojegów (9.11) i Taurogów (15.07; 4,70 It). Dworzec znajduje się na krańcu miasteczka, przy Celeźinkelio gatve 4 (o51109: kasy 4.45-20.00, przerwa 5.00-7.00). W centrum, przy Lietuyininkij gatve 70. ulokował się hotel Nemunas (s41/52345) z jedynkami po 70-85 It. dwójkami po 120-150 It i trójkami po 150-195 It. Wyższe ceny obejmują śniadanie serwowane w hotelowej restauracji na parterze. POtĄGA Połąga (Falanga), niegdyś wioska i port rybacki, zdobyła uznanie ponad sto lat temu dzięki Tyszkiewiczom, którzy wznieśli tu swoją wspaniałą rezydencję. Na przełomie XIX i XX w. miasteczko było już bardzo modnym uzdrowiskiem, popularnym zwłaszcza w wyższych sferach towarzyskich Litwy i Królestwa. W polskich gazetach często ukazywały się ogłoszenia pensjonatów z Połągi, tak jak dziś z Juraty, Kołobrzegu czy Międzyzdrojów. Wczasowym szaleństwem Połąga dorównuje już renomowanym kurortom zachodnim, niekiedy wręcz bije je na głowę. Aż dziw bierze, że przez pół wieku, ba - jeszcze dziesięć lat temu - był tu Związek Radziecki. W skład Połągi wchodzą także sąsiednie miejscowości wypoczynkowe: Śventoji, Nemirseta, Kuni-giśkiai. Monciske i Butinge, razem z którymi miasto liczy 20 000 mieszkańców. KOMUNIKACJA________ Szeroka, dwupasmowa szosa A13 umożliwia pokonanie odcinka między Kłajpedą a Połąga w kwadrans. Inna ważna droga, A11, łączy miasto z Szawlami (146 km) przez Płungiany (52 km), Telsze (83 km) i Kurszany (121 km). A13 prowadzi do przejścia granicznego Ruca-va (18 km) i do Lipawy po stronie łotewskiej (71 km). Na rogatkach miasta znajduje się całodobowa stacja paliw sieci Lietuvos kuras. Przy wjeździe do Połągi samochodem w okresie letnim (od 1 VI do 31 VIII) należy uiścić opłatę 20 It za dzień. Rogatki (leidimi} postas) są m.in. przy S. Dariaus ir S. Gireno gatve. Kretingos gatve, Bangij gatve. Co 15 minut kursują busy do Kłajpedy (3 It), rzadziej do okolicznych miejscowości. W sezonie ważniejsze połączenia autobusowe w ruchu dalekobieżnym to: Alytus 15.45; Birżai 5.00 i 1400; Druskininkai 7.35; Joniśkis 15.55; lurbarkas 9.50, 18.00; Kelme 12.50; Kowno (Kaunas) 6.30, 8.00. 8.55, 11.15, 12.40, 13.20, 13.50, 14.30, 15.50, 16.30, 16.50. 18.00 i 18.50; Marijampole 15.05; Maźeikiai 14.50; Naujoji Akmene 5.55, 14.55; Ponie-wież (Paneveżys) 13.00 i 15.10; Rokiśkis 22.10; Śakiai 14.20; Śvenćionys 6.25: Varena 12.20; Wilno (Vilnius) 0.10, 5.30, 8.40, 9.00, 11.00. 11.10, 12,30, 14.10, 15.00, 15.30. 16.20, 17.05. 17.30. 18.30: Zarasai 10.35. W komunikacji przygranicznej i międzynarodowej: Lipawa 2.55 i 14.02; Mińsk 23.00. Na dworcu autobusowym (autobusy stot/s), w centrum miasta, jest przechowalnia bagażu, czynna 8.00-13.00 i 14.00-20.00. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA__________ Dla ogólnej orientacji warto wiedzieć, że Vy-tauto gatve, główna ulica miasta, biegnie równolegle do morza, w odległości około 1 km od plaży. Centrum Połągi koncentruje się przy jej skrzyżowaniu z Basanavićiaus gatve, która jest jednocześnie najważniejszą uliczką prowadzącą na plażę, zamkniętą dla ruchu kołowego. Od wschodu mija miasto Klaipedos plentas. Niewielki punkt informacji turstystycznej (o53927 i 57125). przy Vytauto gatve 106, latem pracuje pn.-sb. 9.00-20.00 i nd. 9.00-16.00. zimą pn.-sb. 10.00-19.00. NOCLEGI___________ Z dawien dawna tanie spanie w Połądze załatwia się z marszu. Na turystów przybywających autobusami z Wilna lub Kowna czekają kwaterodawcy na dworcu, dosłownie oblegając wysiadających. Kto podróżuje samochodem, już kilkanaście kilometrów po zjeździe z autostrady natrafi na naganiaczy. Czym bliżej Połągi, tym chętnych na dodatkowy zarobek więcej. Obcokrajowcom proponuje się na początku cenę 100 It za dwie osoby. Wystarczy jednak, że klient przez ułamek sekundy zastanowi się i zrobi ruch, jak- "ii ... POŁĄGA T163 by chciał odejść, a gospodarze automatycznie zejdą do 60 It. Nie trzeba wiele negocjować, by pokój dla dwóch osób mieć za 30-40 It. Bardziej zamożnym Połąga oferuje kilkadziesiąt hoteli i domów wczasowych, z reguły świetnie wyposażonych i z cenami od 100-200 It w górę. W okolicach są ponadto trzy kempingi i szerokie możliwości biwakowania na dziko. Puśij paunksneje, Daraius ir Gireno 25 ("49080, fax 49081). W sosnowym lasku, niedaleko ogrodu botanicznego; jeden 2. najelegantszych hoteli na Litwie, prowadzony przez słynnego koszykarza Arvydasa Sabonisa i jego żonę Ingrid; same apartamenty, dla dwóch osób po 600-750 It, dla czterech 850 It, oferta specjalna dla 6 osób dorosłych i czworga dzieci 2000 It; w pomieszczeniach kominek, minikuchnia, klimatyzacja, telefon, TV SAT, balkon; basen kąpielowy, fitness club, boisko do gier zespołowych, korty, garaże. Śachmatine, Basanavićiaus 45 (w48529 i 48296, fax 51655). Ultranowoczesna, szklana konstrukcja na promenadzie nadmorskiej, bardzo blisko zejścia na plażę i molo; ekskluzywnie i drogo; dwójki 600 It, apartamenty 1000 It; bogato wypo-f sażone pokoje z telefonami i TV SAT; sauna i tu-\ recka łaźnia 150 It za godz. Palangos Vetra, Daukanto 35 (o53032, fax 53736). • Zbudowany w 1998 r. kompleks wypoczynkowy z blisko 30 pokojami, przeważnie dla dwóch osób, w cenie 270-350 It; apartamenty 300-800 It; przystosowany do przyjmowania niepełnosprawnych; kawiarenka Feliksas. Perliukas, Vanagupes 20 (n52922, fax 51533). Na < gości czeka 8 luksusowo wyposażonych apartamentów w cenie 400-800 It, wszystkie mają telefony, telewizję, kuchnię, klimatyzację; do hotelu należą sauna i otwarty basen; strzeżony parking; , przyjmują większość kart kredytowych. Voveraite vardu Salvadoras, Mieles 24 (*52532, ' fax 51814). Wzniesiony niedawno hotel dosłownie kilka kroków od morza; 7 pokoi: dwójki 250-500 It, apartamenty 700 It; przeważnie z balkonami, klimatyzacją, w każdym pokoju lodówka, , telefon i TV; wskazana wcześniejsza rezerwacja. Gamanta, Plytij 7 (n57007, fax 51729). Kilkadziesiąt miejsc noclegowych w 17 pokojach z telefonami i telewizją; jedynki 120 It, dwójki 150 It, pokoje kategorii luks 500 It; wynajem samochodów; do- .IM ZACHODNIA LITWA Legenda o Birucie Jeszcze w połowie XIX w. litewską mitologię i historię z czasów przedchrześcijańskich uważano za wspólne dziedzictwo i Litwinów, i Polaków. Romantyczna opowieść o Birucie znana była u nas chyba nie mniej niż legendy o smoku wawelskim, Warsie i Sawie czy Lechu i jego słowiańskich krewniakach. Losy Biruty z Połągi przedstawia Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego: "Panując na Trokach i na Żmudzi usłyszał Kiejstut o dziewce w Polądze imieniem Biruta. Która to dziewka bogom swoim podług obyczaju pogańskiego ślubowała czystość zachować. A sama była jako boginka sławiona od ludzi, l przyjechał książę Kiejstut sam, i spodobała się bardzo dziewka wielkiemu księciu, iż była wielce krasna i rozumna. Prosił ją, aby byta jemu małżonką. Ale ona nie chciała przyzwolić i odmówiła mu, iż "ślubowałam bogom swoim czystość zachować do żywota swojego". A książę Kiejstut wziął ją mocno z tego miejsca i poprowadził ją do stolicy swej w wielkiej czci, do Trak i posławszy do braci swoich wyprawił wielkie wesele z bracią swoją, l pojął tę pannę Birutę sobie za żonę". wóz gości do dworców kolejowych i autobusowych w Kłajpedzie; restauracja i cocktail-bar. GASTRONOMIA______ Oferta gastronomiczna Połągi dostosowana jest wyłącznie do wymagań turystów. Zdecydowana większość knajpek i kafejek skupia się przy promenadzie spacerowej i przyległych uliczkach. Nie sposób którąkolwiek polecić, wszystkie są do siebie podobne, z podobną klientelą i prawie identycznym menu, królują dania litewskie i ryby. Czynny latem do późna w nocy supermarket samoobsługowy znajduje się przy Vytauto gatve, a targowisko ze świeżymi owocami i warzywami -z tyłu dworca autobusowego. Relaksując się na plaży, można liczyć na to, że co jakiś czas pojawi się handlarz proponujący lody czy także chłodne piwo, które można zakąsić np. kibinami lub znakomitym smażonym, natartym czosnkiem i posolonym czarnym chlebem. Jimmy's, Basanavićiaus 19 (s54178). Restauracja trudna do przeoczenia dzięki szyldowi z Indianinem; wspaniały kurczak w sosie grzybowym, do popicia importowane piwo; taras na zewnątrz. Czynna 12.00-24.00, pt. i sb. 12.00-2.00. Molinis Ąsotis, Basanavićiaus 8 (n52560). Typowa tawerna z wczasową atmosferą; dużo dań na ciepło, i mięsnych, i rybnych, puchary i desery lodowe; głośna muzyka dyskotekowa przez cały dzień. Czynna 11.00-1.00. Monika, Basanavićiaus 12 (w52560). W menu przede wszystkim pizze, kilkadziesiąt rodzajów, ceny od 15 It; ogródek piwny; piwa utenos, kalna-pils karćemos i baltijos alus. Czynna 11.00-24.00. Rivjera, Vytauto 98a (n53288). Jedna z lepszych restauracji w Polądze: solidna kuchnia litewska, można przebierać w blinach, kołdunach i cepeli-nach, dodatkowo mocny alkohol, wyszukane drinki; z balkonu widok na zmierzające w kierunku plaży tłumy. Czynna 10.00-24.00. Disco w piwnicy. INFORMATOR_________ Apteki: Palangos Vaistine, Vytauto 33; pn.-pt. 9.00-20.00, sb. i nd. 9.00-18.00. Vokiećig Vaistine, Vy-tauto 86 (s51470); 10.00-22.00. Banki: Lietuvos Taupomasis Bankas, Jurates 15/2 (n51209); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.30-15.00. Li-timpeks, Gintaro 46 ("57245); pn.-pt. 9.00-16.00. Baseny: Vanagupes 5 (tr51451); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. i nd. 9.00-21.00. Żvaigżde, Daukanto 6 (s54370); 11.00-24.00; 20 It za godz. dla dorosłych i 15 It dla dzieci. Dyskoteki: Daisa, Basanavićiaus 9a (a54506 i 53715); 11.00-4.00. Kurhauzo, Yytauto 45; 23,00-6.00; 8 It. Bemas Pramogg centras, Daukanto 8; 20.00-3.00. Riyjera, Vytauto 98a (n53288); 22.00-2.00. Śachmatine, Basana-vićlaus 45 (n51655); 21.00-5.00; 10-15 It. Jazda konna: Żirgynas (w51656). Gintarine Pasa- ga, Klaipedos 32. Dobiłaś (w53927 i 57125). Korty tenisowe: Geliy gatve. Nagłe wypadki: pogotowie ratunkowe, Klaipedos 76 ("51 222 i 03). Numer kierunkowy: w236. Poczta: Vytauto 53 (n53147 i 53444); pn.-pt. 8.00- 13.00 i 14.00-18.30, sb. 9.00-14.00. Kod pocztowy: LT 5720. Przejażdżki bryczką: Vytauto gatve, skrzyżowanie z Basanavićiaus gatve. Wypożyczalnie rowerów: Vytauto 67; Smilćig 11; w hotelu Tauras przy Vytauto 116; 5-8 It za godz, Wymiana walut: korzystne kursy w kantorze obok dworca autobusowego, na parterze domu towarowego przy Vytauto 96 (n53618); pn.-pt. 10.00-20.00, sb. 10.00-16.00. Poza tym w punkcie it. Wywoływanie zdjęć: Fotocentras, Vytauto 69 (n53015); 9.00-19.00. Kodak Centras, Vytauto 106; pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-18.00. Fuji, Vy-tauto 65 (w54222); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-18.00, Zdrowie: Szpital miejski, Klaipedos 76 (w53435). HISTORIA__________ Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana była w 1161 r. W XIII i XIV w. toczyły się w jej rejonie krwawe walki między broniącymi swej ziemi Żmudzinami a napierającymi z dwóch stron Krzyżakami. Po pokoju mel-neńskim (1422) Połąga, wciśnięta między posiadłości zakonne w Prusach i inflantach, stała się jedynym portem morskim na Żmudzi, umożliwiającym Litwinom dostęp do Bałtyku. To właśnie od owego położenia na krańcach Wielkiego Księstwa wzięło się ludowe przysłowie: "Falanga svieta pabanga" (Połąga - koniec świata). W 1554 r. wybudowano tu pierwszy kościół. Pół wieku później Połąga otrzymała przywilej organizowania targowiska (1600), w 1639 r. zaś prawo wolnego handlu z Rygą. Gdańskiem i Królewcem. Tutejszy port uległ jednak zniszczeniu podczas wojny północnej (1701), co zahamowało handel i przyczyniło się do regresu gospodarczego, pogłębionego na dodatek II! rozbiorem i przejściem miasta pod panowanie rosyjskie. Od początku XIX w. Połąga należała administracyjnie do guberni kurlandz-kiej. W 1824 r. miasteczko kupił hrabia Michał Tyszkiewicz; w rękach rodu Połąga pozostawała aż od 1940 r. Za sprawą Tyszkie-wiczów rybacka dotychczas osada zaczęła przeradzać się w letnisko. Z biegiem czasu wzniesiono dom zdrojowy i dębowe molo, odbudowany port przystosowano do przyjmowania statków parowych. Uruchomiona została komunikacja morska z Lipawą, statki przewoziły zarówno pasażerów, jak i cegłę produkowaną w założonej przez Tyszkiewi-czów cegielni. Od końca lat 80. XIX stulecia Połąga była modnym uzdrowiskiem, ściągającym latem tysiące kuracjuszy i wczasowiczów. W 1952 r. miejscowość uzyskała oficjalny status uzdrowiska, przez cały okres radziecki stanowiła ulubione miejsce wypoczynku partyjnych prominentów. Warto wiedzieć, że po l wojnie światowej w latach 1918-1920 Połąga należała do Łotwy. ZWIEDZANIE Zwiedzanie Połągi można rozpocząć od ogrodu botanicznego (Botanikos sodas), założonego pod koniec XIX w. według projektu francuskiego architekta E. Andre i dendrologa belgijskiego B. de Kolon. Co ciekawe, sosnowy las. na części którego powstał park, wykarczowany został przez robotników niemieckich. Litwini nie zgodzili się go ruszyć, gdyż wedle tradycji w czasach pogańskich był tu święty gaj. Park zajmuje dziś około 110 ha, rośnie w nim ponad 300 gatunków drzew, jest rosarium z 80 gatunkami róż i fontanny. Po stawie o nieregularnych brzegach, z łukowato wygiętymi mostkami, pływają łabędzie. W parku znajdują się trzy wydmowe wzgórza, w tym najwyższy punkt miasteczka, sławna Birutes kalnas (Góra Bi-ruty) z pomnikiem księżniczki i neogotycką kaplicą z czerwonej cegły (1867). Ta porośnięta sosnami wydma wysokości 21,9 m w okresie przedchrześcijańskim służyła jako miejsce kultu, w którym wiecznego ognia pilnowały wajdelotki. Jedną z nich była legendarna Biruta, według Jana Czeczota (1796-1847) "matka Witolda, żona sławnego Kiejstuta". W samym środku parku stoi neoklasycy-styczny pałac Tyszkiewiczów, pochodzący z tego samego czasu, co park. Okazała, dwupiętrowa budowla z przełomu XIX i XX w., postawiona została na planie podkowy o krótkich ramionach, z neorokokowym Gdzie Jest Żmudź Żmudź (Źemaitija) to jeden z czterech regionów kulturowych Litwy, leżący w zachodniej części kraju. Historyczne granice Żmudzi wyznaczają rzeki: dolny Niemen na południu i południowym zachodzie, Niewiaża (Neveżis) na wschodzie i Windawa (Venta) na północnym wschodzie. Nazwa regionu pochodzi od słowa źemas, czyli niski, dlatego też Żmudź to inaczej Dolna Litwa, w odróżnieniu od Auksztoty - Litwy Górnej. Ciekawą charakterystykę Żmudzi daje Zygmunt Gloger (1845-1910) w Geografii historycznej ziem dawnej Polski: "Ziemia żmudzka graniczyła na północ z krainą pobratymczych Kuronów, tj. szczepem łotewskim, od którego poszła potem zniemczona nazwa Kurlandyi; na wschód z właściwą Litwą, od której znaczna część granicy stanowiła średnia i dolna Niewiaża (od okolic Upity do Niemna). Na południu dolny Niemen odgraniczał Żmudzinów od pobratymczych plemion Prusów. Ścianę wschodnią stanowił Bałtyk, od ujścia Niemna ku północy, aż do ujścia rzeki Świętej w okolicy Po-tongi. Na tej to przestrzeni mieszkał wpośród odwiecznych lasowi żyjąc z myślistwa, rybołówstwa, pszczelnictwa i pasterstwa lud ubogi, bez miast, nieznany w dziejach, dopóki nieludzka napaść dwóch zakonów krzyżowych, pruskiego i inflanckiego, które go wzięły we dwa ognie, nie wywiodła go do bohaterskiej walki i nie przywiązała tem silniej do starych wierzeń bałwochwalczych, jakie tu jeszcze do wieku XV i XVI ukrywały się przed światem wiary Chrystusowej, czyniąc ze Żmudzi ostatni przyczółek dla pogaństwa w Europie". Przez ponad 200 lat powstałe w XII w. państewko plemienne Żmudzinów cierpiało od stałych najazdów krzyżackich. Zajęta na krótko przez rycerzy krzyżowych, Żmudź odzyskana została mocą l pokoju toruńskiego (1411), utwierdzonego traktatem melneńskim (1422). Włączona do Wielkiego Księstwa, zachowała tradycyjną nazwę oraz odrębność administracyjną ze starostą na czele, w 1417 r. powstało w Worniach (Varniai), zwanych także Miednikami, na południe od Telsz, biskupstwo żmudzkie, podlegające metropolii gnieźnieńskiej. Skad ten bursztyn? Litwini opowiadają, że pewnego razu młody rybak o imieniu Kastytis zakochał się z wzajemnością w bogini morza, Juracie (Juratę). Jurata mieszkała w ogromnym bursztynowym pałacu na dnie morza; tam też zabrała swego ukochanego. Jednak najwyższy bóg, Perkun, nie mógł ścier-pieć tego, że wybrankiem bogini został śmiertelnik. Gromowładny spuścił więc na pałac piorun, a falom morskim nakazał, by uśmierciły rybaka. Znajdowane na brzegu morza bursztyny to fragmenty roztrzaskanego pałacu Juraty. ZACHODNIA LITWA i klasycystycznym wystrojem wnętrza. Starannie odrestaurowana, od 1963 r. mieści Cintaro muziejus (Muzeum Bursztynu), Vy-tauto 17 (s53501: wt.-nd. 11.00-19.00). W salach na dwóch piętrach wystawiono okoto 5000 eksponatów. Prezentowane są jantary naturalne, czasami nawet wielkie bryły o wadze do kilku kilogramów. Uwagę zwracają przedmioty ozdobne wyrabiane w różnych epokach, także liczne inkluzje, czyli liście lub częściej owady zastygłe w morskiej żywicy. Zachodnia część ogrodu styka się z plażą długości 15 km, sięgającą od Nemirsety na południu do Sventoji (Święta) pod granicą łotewską. Pośrodku plaży ciągnie się molo, nieoficjalny symbol Połągi. W letnie wieczory przychodzą nań turyści i wczasowicze, by popatrzeć na przecudny zachód słońca. Pierwsze drewniane molo długości 630 m, zbudowane przez Tyszkiewiczów w XIX w., wielokrotnie ulegało poważnym uszkodzeniom podczas burz i sztormów, szczególnie w 1923 r. i 1968 r. Po kolejnym zniszczeniu w 1993 r. postawiono nowe. betonowe, uroczyście otwarte 15 czerwca 1998 r. Będąca jakby przedłużeniem mola Basanavićiaus gatve to promenada nadmorska, pełna restauracji, knajpek, kawiarenek. Innymi słowy: miejsce, w którym życie tętni niekiedy do białego rana. KRETYNGA l OKOLICE Wypoczywając w Połądze, warto byłoby zrobić krótką wycieczkę do Kretyngi (Kretinga), należącej kiedyś do Jana Karola Chodkiewi-cza, zwycięzcy spod Kircholmu (1605) i Chocimia (1621). Miasto liczy dziś 21 500 mieszkańców, jest ośrodkiem przemysłu włókienniczego i dość ważnym węzłem komunikacyjnym, zachowało również trochę zabytków. Na uwagę zasługuje XVII-wieczny kościół Zwiastowania NMP i klasztor Franciszkanów, fundowany przez hetmana, z gotycką i renesansową fasadą oraz głównie barokowym wystrojem wnętrza. Klasztor ma bardzo interesującą bibliotekę i refektarz, w podziemiach sarkofagi członków rodu Chodkiewiczów. m.in. żony sławnego wodza, Zofii z Mieleckich. Ciekawym miejscem jest Kretingos muziejus (muzeum krajoznawcze: B258/51366; wt.-czw. 10.00-18.00, pt. i sb. 11.00-19.00) przy Vilniaus gatve 20, kiedyś zajmujące klasztor, a dziś odnowiony pałac Tyszkiewiczów. Placówka obrazuje przede wszystkim historię północ-no-zachodniej Żmudzi, wiele eksponatów związanych jest także z dziejami słynnego rodu, zasłużonego dla Polski i Litwy. Do muzeum należy ogród zimowy z oranżerią, wkomponowane w skrzydło pałacu. Na miejscu urocza kawiarenka Pas grafą (u hrabiego), chętnie odwiedzana przez mieszkańców Kretyngi i turystów. Ogród Oryydasa___________ Orvydi( sodyba trzeba koniecznie zobaczyć. Znajduje się nieco ponad 30 km od Kretyngi, blisko miasteczka Salantai (Sa-łanty). Nie jest to zwyczajny ogród: zamiast roślin czy kwiatów zgromadzono tu setki nagrobnych płyt i kamiennych krzyży, porozrzucanych między częściami czołgów, rakiet i innych militariów. Szokująca kolekcja ma już bez mała 100 lat, pierwsze eksponaty trafiły doń w 1905 r. Większość płyt nagrob- kowych to dzieło miejscowego kamieniarza Kazysa Oryydasa. Po śmierci kolekcjonera ogrodem opiekowali się jego synowie: mnich Vilius, zmarły w 1992 r., i młodszy Jonas. Za Chruszczowa władze radzieckie nakazały zniszczyć tu wszystko, co miało jakikolwiek wydźwięk antykomunistyczny. W latach 80. dewastowano systematycznie już cały ogród, blokując do niego wejście. Ekspozycje są udostępnione do zwiedzania od rana do zmierzchu, wstęp bezpłatny. Ogród leży około 5 km za Sałantami. przy drodze do Płungian. Z szosy krajowej nr 169 należy skręcić za drogowskazem w postaci żelaznego krzyża na lewo i jechać prosto jakieś pół kilometra. Unikaliu. Akmenu Muziejus____ Muzeum Kamieni Unikalnych, jedyne w swoim rodzaju, mieści się w ogrodzie zbieracza kamieni Vaclovasa Intasa w miejscowości Masiady (Mosedis). 12 km za Sałantami KRETYNGA l OKOLICE (Salantai) w kierunku Szkud (Skuodas) i granicy łotewskiej. Urządzona pod gołym niebem placówka, której początki sięgają 1965 r, liczy przeszło 50 000 kamieni z Litwy, Łotwy, Estonii i krajów skandynawskich. Niektóre głazy przekraczają 2 m wysokości, ważą do 10 ton. Podzielone głównie według kryterium geograficznego ekspozycje zajmują obszar 8 ha, ładnie wkomponowane w tarasy rzeczki Bartuva. Osobno zgrupowano zatem głazy z Finlandii, znad Zatoki Botnic-kiej, z wysp Alandzkich, z północnej i południowej Szwecji, przywleczone na Litwę przez lodowce z różnych stron. Przed rozpoczęciem zwiedzania warto zapoznać się z niewielką ekspozycją geologiczną w części zajmującej wnętrza dawnego młyna. Muzeum znajduje się w samym centrum miejscowości, przy Kęstućio gatve 2. Czynne jest 9.00-13.00 i 14.00-18.00. Oprócz muzeum w Masiadach jest zabytkowy kościół barokowy wzniesiony w latach 1780-1783. MIĘDZY KRETYNGĄ A SZAWLAMI 16lt! ZACHODNIA ŁOKWft ŻEMAITIJOS NACIONALINIS PAR KAS Żmudzki Park Narodowy utworzony został w 1991 r. wokół miejscowości Piateliai, Plo-stine i Stirbaićiai, około 10-15 km na północ od Płungian (Plunge). Zajmuje 21 720 ha, z czego 9158 ha przypada na lasy, głównie jodłowe, sosnowe i brzozowe, częściowo też dębowe. Wzgórza morenowe ukształtowane po wycofaniu się lodowca 12 000 lat temu. nierzadko sięgające do 150-190 m n.p.m.. ciekawe okazy drzew, liczne głazy narzutowe, malownicze cieki wodne - oto. co czeka tutaj turystów, jeziora stanowią 1500 ha. czyli 7% powierzchni parku. Wśród nich wyróżnia się otoczone zielenią lasów przepiękne jezioro Płotele (PlateliLj eźeras) o powierzchni 1205 ha i głębokości do 50 m, z trzema wyspami. Poza typowo jeziornymi gatunkami słodkowodnymi żyją tu ryby łososiowate. Czyste wody w parku dają schronienie także licznym węgorzom i rakom, rzadko można spotkać żółwia błotnego. W ŻNP jest 25 mniejszych jezior i jeziorek. Samo Płotele sprawia wrażenie, jakby położone było na wzgórzu - pobliskie miasteczko Sałanty zbudowano około 100 m poniżej tafli jeziora. Obszar chroniony zamieszkują 173 gatunki ptaków, z tego 23 wędrowne i 22 bardzo rzadkie. Ornitologów zainteresują orły bieliki i orły krzykliwe, głuszce i jarząbki. Bogaty świat ssaków reprezentują m.in. wydry, bobry i wilki. Park to także gratka dla etnografów. Mieszkający w jego okolicach Żmudzini zachowali pewne elementy odmienności od reszty Litwinów, takie jak oryginalny dialekt, własne obyczaje, stroje ludowe, wreszcie inne sposoby budowania chat i zagród chłop- skich. Turystów przyciągają również zabytki architektury, w pierwszym rzędzie słynna Kalwaria Żmudzka. Podobnie jak pozostałe kalwarie w Rzeczpospolitej, Pacławska czy Zebrzydowska, i ta powstała w dobie kontrreformacji. Staraniem biskupa Jerzego Tysz-kiewicza zbudowano w 1642 r. 19 stacji męki pańskiej. Kalwarię najlepiej nawiedzić podczas uroczystości odpustowych na początku czerwca. Dyrekcja parku oraz zaplecze turystyczne mieszczą się w miasteczku Płotele (Piateliai). Centrum informacyjne ŻNP przy Didżioji gatve 10 (o218/49337 i 218/49231, fax 218/51281) udziela wszelkich informacji o zakwaterowaniu, szlakach pieszych i rowerowych czy aktywnym wypoczynku, wydaje też zezwolenia na łowienie, organizuje polowania itp. Na miejscu sprzedaż map i pamiątek. Baza noclegowa to przede wszystkim około 20 gospodarstw agroturystycznych. w których za dobę płaci się przeciętnie od 15 do 40 It. Na trenie parku znajduje się pięć wyznaczonych pól biwakowych, opłatę w wysokości 3 It za namiot i 4 It od samochodu uiszcza się w biurze parku przy punkcie it. Dojazd do Płoteli autobusami z Płungian. MIĘDZY KRETYNGĄ A SZAWLAMI__________ Z miast i miasteczek żmudzkich najbardziej zasługują na uwagę polskiego turysty Pfun-giany (Plunge) i Telsze (Telśiai). Płungiany słyną przede wszystkim z dawnego pałacu Ogińskich zbudowanego przy końcu XIX w. w stylu neoklasycystycznym. Od 1873 do 1902 r. w pałacu miała siedzibę szkoła muzyczna, której patronowali Ogińscy. Gry na ftpcie uczył się w niej M.K. Ciurlionis, znany nie wito jato malarz, lecz także jako wybitny kompozytor. Nieco większe Telsze. malowniczo położone nad jeziorem Mastis i przepły-waiacą przezeń rzeką Mastupis Judra. uchodzą za kościelną stolicę Żmudzi, szczycąc się XVll-wiecznym klasztorem bernardyńskim i katedrą św. Antoniego Padewskiego /i ygi-i 791). W 1926 r. katedra została siedzibą diecezji telszowskiej. do 1946 r. działało przy "M seminarium duchowne, reaktywowane dopiero w roku 1989. Przez całe stulecia Telsze były stolicą powiatu, jednego z trzech na Żmudzi. Z dziejami tej części kraju pozwala zapoznać się wizyta w miejscowym muzeum, przechowującym obraz Franciszka Smuglewicza Agrypina 2 prochami Oermanika. Na południowy wschód od Telsz wznosi się góra Szatria (Śatrija), drugie co do wyso- 169 kości wzniesienie na Litwie, a najwyższe na Żmudzi (228 m n.p.m.). Jest to również najsławniejsza góra - jak głoszą podania, w noc świętojańską odbywały się tu sabaty czarownic. Przypuszcza się, że w czasach pogańskich góra była miejscem kultu; archeolodzy poważnie interesują się istniejącym niegdyś na Szatrii grodziskiem. W Płunianach i Telszach można zatrzymać się. jadąc nad morze lub wracając z Połągi. Obydwa miasta leżą przy ruchliwej drodze A11 i linii kolejowej, bez trudu da się tu dotrzeć tak każdym autobusem, jak i pociągiem relacji Kłajpeda-Szawle. Na zwiedzenie dwu miejscowości spokojnie wystarczy pół dnia. Turyści dysponujący własnym środkiem lokomocji mogą wycieczkę połączyć na przykład z wypadem do Żmudzkiego Parku Narodowego; idealnym dopełnieniem wizyty w Telszach będzie Kalwaria Żmudzka. Jeszcze Polska nie zginęła, gdy Żmudzini żyją Podczas XIX-wiecznych zrywów niepodległościowych Żmudź byta terenem ożywionej działalności powstańczej. W 1831 r. powstańcy wydawali po litewsku odezwy do chłopów żmudzkich, zachęcając ich do walki ze znienawidzonym caratem: "Nie będziecie muzykami, jak was nazywa Moskal, i żadnego ciężkiego nie będziecie dźwigać jarzma, wszyscy od razu zostaniecie prawdziwymi wolnymi Polakami". Na melodię Mazurka Dąbrowskiego lud żmudzki śpiewał: Dabar lenkai naprapule, koi źemaitiai gyvi, czyli "Jeszcze Polska nie zginęła, gdy Żmudzini żyją". ŁOTWA WCZORAJ i DZIŚ IV HISTORIA O przedhistorycznych czasach Łotwy wiadomo niewiele. Bogate wykopaliska archeologiczne wskazują jedynie, że tędy prowadził wielki szlak handlowy i że nieobcy był ten kraj kupcom rzymskim, normańskim i arabskim. Na tych terenach mieszkały niegdyś plemiona fińskie: Estończycy. Kurszowie, Liwowie, a dopiero później plemiona litewsko--łotewskie. Gdy w pół. XII w. kupcy niemieccy odkryli te ziemie, zamieszkiwały je plemiona pogańskie, czczące siły natury pod postacią licznych bogów oraz poświęcone im święte dęby i lipy. Trwało to stosunkowo długo, bowiem w Łatgalii jeszcze w XIII w. znajdowały się święte dęby boga Perkonsa. Czczono też pamięć legendarnych bohaterów, takich jak Laczplesis, który dusił niedźwiedzie i walczył z Czarnym Rycerzem - alegorią Niemca, czyli szatana. Łotysze mieli własny ustrój państwowy, odpowiednio przystosowany do ówczesnych potrzeb, oraz swoich książąt. Od początku XIII w. plemiona łotewskie musiały walczyć w obronie niezależności z niemieckim najeźdźcą. Opór miejscowej ludności, a zarazem nęcące bogactwa kraju - bursztyn, wosk, miód. skóry zwierzęce - spowodowały, że organizowano przeciw niej wyprawy krzyżowe. W tym celu utworzono w 1202 r. zakon Kawalerów Mieczowych i ściągano osadników niemieckich. W rezultacie pod koniec XIII w. Łotysze stali się chłopami i przez długi czas wyjście ze stanu chłopskiego równoznaczne było z przyjęciem niemieckości. Jednocześnie zaczęła tworzyć się nowa siła społeczna -mieszczaństwo ryskie (niemieckie). Bitwa pod Grunwaldem mocno osłabiła zakon, a w 1466 r. po drugim pokoju toruń- skim wielki mistrz został lennikiem króla polskiego. Nie wpłynęło to jednak na losy ziem łotewskich. W tym czasie na wschodzie na tronie moskiewskim zasiedli "zbieracze ziem" rosyjskich (i nie tylko) o ambicjach wielko-światowych, którzy zapragnęli dla siebie dostępu do Bałtyku. Rozpoczęła się walka o wybrzeża bałtyckie, która miała trwać przeszło 250 lat. Dlatego też zakon zawarł sojusz z państwem polsko-Iitewskim - stało się jasne, że jedynie Rzeczpospolita, dzięki bliskiemu sąsiedztwu i sile militarnej, jest w stanie oprzeć się inwazji Moskwy. Polityka Polski nie była polityką kolonizacyjną - tak jak niemiecka - ani też nie zmierzała do zniszczenia ludności i kraju, jak polityka Rosji. Zakon Kawalerów Mieczowych ostatecznie został rozwiązany w 1561 r, a Liwonia dostała się pod panowanie Zygmunta Augusta, który zapewnił jej mieszkańcom cały szereg przywilejów oraz swobodę religijną. Akt oddania Liwonii Polsce był aktem dobrowolnym wypływającym z instynktu samozachowawczego. Ostatni mistrz zakonu, Gothard Kettler zadowolił się rekompensatą, w postaci przyznania mu Kurlandii i Semigalii jako lenna Polski. Natomiast Ryga, zgodnie z życzeniem mieszczaństwa ryskiego, pozostała jeszcze przez pewien czas wolnym miastem hanzeatyckim. Wkrótce jednak, bo w 1600 r. rozpoczęła się polsko-szwedzka wojna trwająca 30 lat. W 1602 r. król Zygmunt III Waza wyruszył na czele armii i stoczył kilka znaczących bitew. W największej z nich (l 605 r.) pod Kir-cholmem (dzisiaj Salaspils k/Rygi) czteroty-sięczne wojska polsko-litewsko-kurlandzkie, pod dowództwem Jana Karola Chodkiewi-cza rozgromiły jedenastotysięczną armię króla Szwecji, Karola IX. Ten ostatni salwował się ucieczką. Mimo to w 1621 r. jego następca. Gustaw II Adolf zajął Rygę. a w 1629 r. C- HISTORIA 175 ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ ŁOTWA, MAPA OGÓLNA ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ Altmarkt (Stary Targ). Zawarto rozejm. na mocy którego Polska utraciła Liwlandię. zachowując Łatgalię, a Księstwo Kurlandii pozostało lennem Polski aż do czasu włączenia go do Rosji (1795 n). Łatgalia, najściślej związana z polską kulturą i językiem, należała do Polski do 1772 r. O rządach polskich, jak też szwedzkich na Łotwie pisano dużo. Wielu historyków wyraża się surowo o polskim panowaniu, wysławiając natomiast "dobre szwedzkie czasy". Sąd to niesłuszny, zwłaszcza jeżeli mowa o panowaniu Stefana Batorego. Monarcha ten dążył na Łotwie, podobnie jak i w Polsce, do złamania potęgi możnowładztwa, by ulżyć pozostałej ludności. Najlepsze świadectwo rządom polskim wystawia Garlieb Mer-kel w dziele Łotysze, wydanym pod koniec panowania Katarzyny II. Stefan Batory, pierwszy koronowany władca na Łotwie, był tym, który zauważył na tych ziemiach coś więcej niż zakon, szlachtę i ryskie mieszczaństwo - dojrzał on bowiem zwykłego chłopa i potrafił się nim zaopiekować. Za czasów Batorego sprowadzono Jezuitów, którzy zakładali szkoły i kolegia. Ponadto Batory, rezydujący wówczas w ryskim zamku, nadał Rydze przywilej, na mocy którego chłopi pańszczyźniani, samowolnie opuszczający swych właścicieli, mogli po 2 latach pobytu w tym mieście uzyskać wolność osobistą, a następnie zająć się rzemiosłem lub handlem. Od tego momentu w Rydze zaczynają się osiedlać Łotysze (wcześniej było to miasto głównie niemieckie). Rządy polskie nie były również nienawistne w stosunku do ludności niemieckiej, skoro w wojnach Zygmunta III ze Szwedami ryskie mieszczaństwo niemieckie stało po stronie Polski. Szwecja po długotrwałej wojnie z Polską o Łotwę nie umiała utrzymać swojej zdobyczy i w 1710 r. wojska cara Piotra Wielkiego wkroczyły do Rygi. Część Łotwy, należąca dotychczas do Szwecji, przeszła na dwa stulecia pod panowanie rosyjskie. Rządy rosyjskie w XIX w. na ziemiach łotewskich to okres władzy szlachty niemieckiej nad ludnością łotewską i dążeń emancypacyjnych tej ostatniej, w rzadkich momentach liberalizmu, uwieńczonych powodzeniem i to tylko w kwestii społecznej. Pod koniec XIX w. zaczął się organizować narodowy ruch łotewski. Z początku miał on tylko charakter kulturalno-gospodarczy, w ramach którego powstawały łotewskie gazety i książki oraz stowarzyszenia. Ruch młodoło-tewski poszukiwał kontaktu z liberalnym obozem rosyjskim. Rosjanie popierali ruch łotewski, dopóki Łotysze potrzebni im byli jako narzędzie do osłabienia żywiołu niemieckiego. Po osiągnięciu celu zaczęli te dążenia tłumić. Nacjonalizm w polityce Aleksandra III złamał w końcu przewagę pierwiastka niemieckiego na gruncie kultury, pozostawiając go w dziedzinie gospodarczej, język niemiecki zastępowano w instytucjach publicznych językiem rosyjskim. Rusyfikacja nabrała tempa wraz z licznie napływającym na Łotwę żywiołem rosyjskim. Rozwój kapitalizmu przyśpieszył proces krystalizacji świadomości narodowej Łoty-szów. którzy zaczęli organizować się i jednoczyć. W tym czasie jedynym przejawem łączności kulturalnej społeczeństwa były święta ze śpiewami, na które ściągała ludność z całego kraju. Pierwsze takie święto zorganizowano w 1873 r. (a w 1888 r. uczestniczyło już w nim 111 chórów i ponad 2500 chórzystów). Rewolucja 1905 r. skierowana była przeciw podwójnemu jarzmu narodowościowemu: państwa rosyjskiego i szlachty niemieckiej. Wskutek wydarzeń rewolucyjnych rosyjskie władze zaborcze musiały nieco złagodzić reżimowe przepisy w zakresie możliwości organizowania instytucji społeczno--kulturalnych, a zwłaszcza szkolnictwa. Władza przypatrywała się wydarzeniom spokojnie, dopóki ruch miał charakter wyłącznie ekonomiczny i zwracał się głównie przeciwko Niemcom. Gdy jednak wysunięto hasło autonomii Łotwy z łotewskim językiem urzędowym, nastąpiły krwawe represje. Wojska rosyjskie, najczęściej z oficerami pochodzącymi ze szlachty niemiecko-bałty-ckiej na czele, wykazały szczególne okrucieństwo. Mimo krwawego stłumienia rewolucji, rok 1905 przyniósł tym ziemiom pewne zdobycze w postaci aktu tolerancji religijnej oraz zezwolenie na zakładanie szkół prywatnych z ojczystym językiem wykładowym, a także zniesienie zakazu drukowania w Łatgalii pism i książek w językach miejscowych. Hasło usamodzielnienia narodu rozbrzmiewało coraz silniej. Wybuch l wojny światowej wytworzył w społeczeństwie łotewskim działania integracyjne: tworzono łotewskie oddziały ochotnicze walczące przeciwko Niemcom, coraz śmielej wysuwano żądania autonomii dla Łotwy. Po wybuchu rewolucji rosyjskiej Łotysze zaczęli intensywniej organizować się. W miarę sprzyjającego rozwoju warunków politycznych, ich dążenia stale ewoluowały. Utworzono Radę Ludową skupiającą przedstawicieli wszystkich stronnictw politycznych na czele z janisem Cakste, a 18 listopada 1918 r. ogłoszono niepodległość. Jednak walka o jej utrzymanie trwała nadal, nawet po podpisaniu Traktatu Wersalskiego, który ustalił wschodnie granice Niemiec. Również na wschodzie Rosja sowiecka rościła pretensje terytorialne. Wojska łotewskie pokonały niemiecką armię Bermondta-Awałowa. w walce na wschodzie z pomocą przyszły wojska polskie. Przeciwko Radzie Ludowej i jej rządowi wystąpili komuniści łotewscy, a kierowane przez nich oddziały strzeleckie zajęły dużą część kraju. W grudniu 1918 r. został utworzony rząd komunistyczny na czele z Piotrem Stucką i ogłoszono powstanie Radzieckiej Republiki Łotewskiej. Po ofensywie wojsk niemieckich w 1919 r. powrócił do władzy K. Ulmanis. W 1922 r. proklamowano republikę. Listopad 1918 r. zapoczątkował nowy okres w stosunkach polsko-łotewskich. Łotwa uzyskała niepodległość 18 listopada 1918 r. (tydzień po odzyskaniu niepodległości przez Polskę). Władze polskie pomagały swemu sąsiadowi w utrzymaniu niepodległości - armia łotewska otrzymała w darze broń i amunicję, a na początku stycznia 1920 r. w Łatgalii rozpoczęła się nowa ofensywa zakończona wypędzeniem wojsk bolszewickich i wyzwoleniem Łatgalii. Polaków i Łotyszy zbratała wspólnie przelana krew na froncie łatgalskim w styczniu 1920 r. Jedynie Polska bez wahania obiecała stronie łotew- 21.*•"'•"; J HISTORIA skiej wszelką pomoc, łącznie z wojskową, bez stawiania jakichkolwiek warunków, podczas gdy Estonia zażądała zapłaty określonymi terytoriami, a Litwa nie zezwoliła na przejście wojsk przez jej terytorium. Grupa operacyjna składająca się z 30 tyś. żołnierzy polskich z l i II Dywizji Piechoty Legionów oraz l O tyś. żołnierzy łotewskich rozpoczęła atak w Łatgalii. Akcją o kryptonimie "Zima" dowodził Edward Rydz-Śmigły. Po sforsowaniu Dźwiny 3 stycznia 1920 r. zdobyto Dy-neburg, potem wyzwalano kolejne miejscowości. Na skutek walk trwających do pierwszych dni lutego wojska bolszewickie zostały wyparte z Łatgalii, która przeszła w ręce Łotwy. W kampanii łatgalskiej straciło życie wielu żołnierzy polskich. Uważa się, że zginęło ok. 500 Polaków. Niektóre zakątki Łatgalii znaczono drewnianymi krzyżami stawianymi na grobach polskich żołnierzy, w większości pochowanych w mogiłach zbiorowych. Nie wszystkie te miejsca są dziś znane. Po roku 1990 zostały uporządkowane znane miejsca pochówku - postawiono m.in. 9 betonowych krzyży w Dyneburgu, Józefowie. Ławkiesach, Łódkach, Jankielisz-kach, Putramiszkach, Warnczowicach. W Krasławiu zachował się pomnik, odsłonięty w 1928 r. Stosunki polsko-łotewskie w dobie kształtowania się obu państw po zakończeniu l wojny światowej stanowiły dobry początek wzajemnych kontaktów w okresie międzywojennym. Były one pochodną celów polityki polskiej i łotewskiej w tym regionie Europy. Do wzajemnego zbliżenia skłaniało wspólne zagrożenie ze strony Niemiec i Rosji. Oba narody doświadczały okupacji niemieckiej i rosyjskiej, a później bolszewickiej, oba też państwa zmuszone zostały zmagać się z aneksyjnymi działaniami Berlina i Moskwy. Przeprowadzona reforma rolna zlikwidowała wielką własność ziemską. Cechą charakterystyczną gospodarki łotewskiej był szybki rozwój rolnictwa. Rocznie ok. 20 tyś. robotników rolnych z Polski znajdowało na Łotwie sezonową pracę i zarobek. W 1934 r. K. Ulmanis dokonał przewrotu, ustanawiając władzę dyktatorską. 178 j ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ Rozwiązanie partii politycznych i związków zawodowych położyło kres rządom parlamentarnym. Na los Łotwy, tak jak i Polski, rzucił cień ten sam zbrodniczy traktat znany jako pakt Ribbentrop-Mołotow. Tajny protokół oddawał Łotwę w strefę wpływów ZSRR. Dobre stosunki w okresie międzywojennym zostały przerwane przez agresję niemiecką na Polskę i wkroczenie Armii Czerwonej. Na Łotwie znalazło schronienie ponad 1500 żołnierzy polskich. Przed okupacją radziecką w czerwcu 1940 r. połowa z nich wyjechała głównie na Zachód. Już na początku pierwszej okupacji radzieckiej wielu Polaków - w tym prawie wszystkich uchodźców - wraz z Łotyszami deportowano w głąb Rosji. Końcem czerwca 1941 r. nastąpiła okupacja niemiecka. W tym okresie utworzono Legion Łotewski, który walczył na wielu frontach, także przeciw wojskom polskim, partyzanckim i powstańczym. II wojna światowa miała dla narodu charakter samobójczy, gdyż blisko 150 tyś. Łotyszy walczyło w szeregach armii niemieckiej, a ok. 100 tyś. - w Armii Czerwonej. Po II wojnie światowej Łotwa weszła w nowy okres swojej historii - została republiką ZSRR. Rozpoczął się proces sowietyzacji Łotwy. Od marca 1949 r. zainaugurowano przymusową kolektywizację wsi - wielu Łotyszy i Polaków zostało wywiezionych na Sybir. Ocenia się, że ofiarą tej okupacji padło ok. 40 tyś. osób. Przez kolejne 50 lat państwo łotewskie było pozbawione niepodległości. Corbaczowowska pierestrojka już od początku miała wpływ na sytuację na Łotwie. Najważniejsze etapy na drodze do odrodzenia niepodległości to: otwarte plenum Związku Pisarzy, które przyjęło szeroki program zmian politycznych i społeczno-poli-tycznych (czerwiec 1988); powstanie Narodowego Frontu Łotwy, skupiającego ponad 200 tyś. członków, którzy na II Zjeździe określili odrodzenie niepodległości jako nadrzędny cel swej działalności: uchwalenie przez Radę Najwyższą Łotewskiej SSR (4.05.1990 r.) deklaracji o niezależności; tzw. "barykady" w Rydze (styczeń 1991 r.) -czyli okres walk z ofiarami wśród ludzi: czerwcowe wybory do Sejmu 1993 r., w których zwyciężyła nowa partia "Łotewska Droga" (Latyijas celsz), a prezydentem został Guntis Ulmanis; wymarsz wojsk radzieckich z Łotwy (31.08.1994 r). Polityka zagraniczna Łotwy zakładała zbliżenie do Zachodu i podtrzymywanie przyjacielskich stosunków ze wszystkimi sąsiadami. Zgodnie z reaktywowaną w lipcu 1993 r. konstytucją łotewską z 1922 r. głową państwa został prezydent wybierany przez parlament (Saeim) na 4 lata, a organem władzy ustawodawczej - jednoizbowy sejm, składający się ze 100 posłów wybieranych w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawował rząd powoływany przez parlament. Na czele rządu stał premier desygnowany przez prezydenta. Specyfiką łotewską była duża liczba bezpaństwowców (24%). Obywatelstwo mogły otrzymać tylko osoby mieszkające na Łotwie przed jej aneksją do ZSRR, czyli przed 17 czerwca 1940 r; to samo dotyczyło ich potomków. Natomiast osoby, które przybyły na Łotwę po tym terminie, musiały zdać egzaminy z języka łotewskiego, historii i konstytucji Łotwy. Z uwagi na historyczne powiązania Łatga-lii (Inflanty) z Polską warto wspomnieć o najważniejszym mieście tego regionu - Dau-gawpilsie - stolicy Łatgalii. Daugaypils -"miasto, zamek nad Daugawą"- zwany dawniej Dyneburg lub Dźwińsk, a nawet przez krótki czas Borysoglebsk, założony został w 1275 r. Wtedy to Mistrz Kawalerów Mieczowych, Ernest von Hossberg postanowił zbudować twierdzę na prawym brzegu Dźwi-ny. około 300 km od jej ujścia do Bałtyku. W latach 1585-1789 Dyneburg był miejscem rezydencji biskupów inflanckich, a na mocy traktatu oliwskiego (1660 r.) Dyneburg został uznany za stolicę Inflant Polskich. Tu odbywały się sejmiki gromadzące posłów z całej ziemi inflanckiej. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) Dyneburg wraz z Inflantami Polskimi znalazł się w zaborze rosyjskim. W czasach Insurekcji Kościuszkowskiej miasto na krótko podbiły wojska polskie pod dowództwem hetmana Ogińskiego. Na polecenie Katarzyny II po obu stronach Dźwiny rozpoczęto budowę olbrzymiej twierdzy, którą ukończono w 1829 r. Jej ruiny istnieją do dnia dzisiejszego. W wieku XIX był to bardzo ważny węzeł komunikacyjny - linia kolejowa łączyła Warszawę z Sankt Petersburgiem. Wkrótce po proklamowaniu przez Łotwę niepodległości. Dyneburg został zajęty przez bolszewików, a w 1920 r. wyzwolony przez Polaków. W 1921 r. miasto zostało przemianowane na Daugaypils. Obecnie jest drugim co do wielkości miastem Łotwy (po stołecznej Rydze). Miasto jest wielonarodowościowe, na 129 tyś. mieszkańców przypada 55,8% Rosjan. 15.1 % Polaków, 14,9% Łotyszy, 9,0% Białorusinów, 2,5% Ukraińców. W Daugaypilsie oficjalnie zamieszkuje 18 500 Polaków, jednak trzeba uwzględnić, że wielu z nich to obywatele innych państw. Miasto jest i dziś ważnym węzłem komunikacyjnym i ośrodkiem przemysłowym. Funkcjonują tu zakłady przemysłu chemicznego, włókienniczego, maszynowego, metalowego, materiałów budowlanych, drzewnego, obuwniczego, zakłady naprawcze taboru kolejowego oraz dwie uczelnie: Uniwersytet Pedagogiczny i filia Rosyjskiego Instytutu Bałtyckiego. LUDNOŚĆ Łotysze są narodem pochodzenia indoeuro-pejskiego i wraz z Prusakami oraz Litwinami stanowią odrębną bałtycką gałąź ludów in-doeuropejskich. Ich przodkami byli hodowcy bydła i rolnicy zamieszkujący te tereny od II w. p.n.e. Pierwotne plemiona to Kurszo-wie, Zemgalowie, Łatgalowie i Liwowie. Ci ostatni należą do plemienia ugrofińskiego, które zasymilowało się z Łotyszami. Kurczo-wie zamieszkiwali zachodnią część obecnego terytorium Łotwy, Zemgalowie - część środkową, a Łatgalowie - wschodnią. Liwów pozostało do dziś bardzo niewiele (ok. 100 osób), mieszkają oni na wybrzeżu, na północy Kurlandii. Od ich imienia pochodzi historyczna nazwa kraju - Liwonia, Liwlan-dia. W czasach historycznych w tworzeniu narodu łotewskiego uczestniczyły i inne grupy narodowościowe, które przybyły na to te- 8f">C: GEOGRAFIA rytorium: Niemcy osiedlali się tu od XIII w., od XIV w. Polacy i Żydzi, od XVII w. Białorusini i Rosjanie - staroobrzędowcy, a od XVIII w., tj. po przyłączeniu tego terytorium do Imperium Rosyjskiego - Rosjanie. Specyfiką łotewską jest bardzo duża liczba historycznych mniejszości narodowych. Odzyskując w 1918 r. niepodległość, Łotwa otrzymała w spadku wielonarodowościowy skład ludności. Do czasu drugiej niepodległości (1991 r.) skład ten zmieniono zdecydowanie na niekorzyść Łotyszy. Był to rezultat blisko 50-letniej sowieckiej polityki narodowościowej i intensywnej rusyfikacji kraju -większe miasta uległy znacznej rusyfikacji, a liczba mniejszości rosyjskiej wzrosła. W rezultacie, o ile w 1935 r. Łotysze stanowili 75.5% ogółu ludności, a Rosjanie tylko 8%, to obecnie Łotyszy jest 56%, Rosjan 34%, Białorusinów 4,5%, Ukraińców 3,5%. Polaków 2,3%. Ponadto Łotwę zamieszkują Niemcy, Żydzi, Litwini i Estończycy. Średnia gęstość zaludnienia to 40 osób na km2. Ludność miejska stanowi tu 69%. Do głównych miast poza Rygą i Dyneburgiem należy Lipowa, Jelgawa. Windawa. GEOGRAFIA Łotwa o powierzchni 64,6 tyś. km2 jest częścią wschodnio-europejskiej niziny; położona jest na wybrzeżu Zatoki Ryskiej i Morza Bałtyckiego. Jej terytorium z zachodu na wschód rozciąga się do 450 km, a z północy na południe do 210 km; graniczy z Litwą, Białorusią, Rosją i Estonią. Jest to kraj nizinny o rzeźbie polodowcowej. z licznymi wzniesieniami morenowymi. Najwyższy punkt Łotwy - Caizin-kalns - na Wyżynie Środkowo-Widzemskiej, wznosi się zaledwie na 311 m n.p.m. Kraj składa się z czterech prowincji: Kurze-me (Kurlandia), Widzeme (Liwlandia). Ze-mgale (Semigalia) i Latgale (Łatgalia). Kurzenie oznacza po łotewsku ziemię Kurszów, Widzeme - "środek ziemi", Zemgale - "koniec ziemi", Latgale - "koniec Łotwy". Nazwa polska - Inflanty - jest zlatynizo-waną formą wyrazu Liwlandia (kraj Liwów). Pod historyczną nazwą Inflanty Polskie nale- ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ ży rozumieć Łatgalię. która do 1772 r. była częścią Polski. Szlachta polska w Łatgalii dla oznaczenia swojego pochodzenia używała określenia "Inflantczyk". Morze w pobliżu brzegów łotewskich jest płytkie. Na przykład w Zatoce Ryskiej tylko w nielicznych miejscach przekracza głębokość 50 m. Dość powszechny jest pogląd, że nazwa "Morze Bałtyckie" pochodzi od ło-tewsko-litewskiego "balts". co po łotewsku oznacza "biały". Łotwa jest krajem jezior (ok. 3 tyś.), a najwięcej jest ich w Łatgalii. Powierzchnia 14 z nich przekracza 10 km2. Największe to jezioro Lubań znajdujące się na pograniczu Łatgalii i Liwlandii (88,3 km2) oraz Raźno (53,5 km2), a najgłębsze - Ru-sons (30 m). Najdłuższą rzeką łotewską jest Daugawa (Dźwina), która ma 1200 km. a na terytorium łotewskim - 367 km. Daugawa jest ukochaną rzeką Łotyszów. sławioną w prastarych pieśniach ludowych. Przez Kurlandię przepływa Lielupe, która w okolicy Jurmały płynie równolegle do morza w odległości tylko 0,5 km od niego. Na północ od Rygi wpada do morza Cauja, która przepływa przez uroczą Szwajcarię Liwlandzką. Na wzgórzach położonych po obu stronach rzeki wznoszą się ruiny zamków krzyżackich: Sigulda, Kri-mulda, Turaida. Łotwa leży w strefie lasów mieszanych, które zajmują 40% powierzchni i są największym bogactwem kraju. Torfowiska rozciągają się na powierzchni ok. 10%. Na Łotwie przeważają młode formacje geologiczne. Bogactw naturalnych kraj posiada niewiele. Klimat jest tu łagodny, przejściowy między morskim i kontynentalnym. Latem temperatura powietrza wynosi z reguły nieco powyżej 20°C, zimą najczęściej 5-10°C poniżej zera, przeważają wiatry północno-wschodnie. Wiosna trwa 2 miesiące i nadchodzi stopniowo, ponieważ często jeszcze napływają ark-tyczne masy powietrza. Natomiast w maju, pod wpływem kontynentalnych mas powietrza jest ciepło i sucho. Lato na ogół bywa chłodne i wilgotne, dopiero w sierpniu, kiedy to dominują kontynentalne masy powietrza, następuje pora słoneczna o małym zachmurzeniu. Opady są dość znaczne, zwłaszcza w pobliżu Zatoki Ryskiej i Kurlandii - roczna ich suma wynosi od 550 do 800 mm. Klimat Łotwy można zaliczyć do leczniczych -w Rydze, dzięki bliskości morza, oddycha się dobrym powietrzem, zwłaszcza podczas wiatrów zachodnich. Ryskie wybrzeże morskie - Jurmała - dzięki połączeniu trzech czynników zdrowotnych: wody, piasku i lasów sosnowych jest od lat znaną miejscowością sanatoryjną. FAUNA l FLORA Zarówno fauna jak i flora są charakterystyczne dla obszarów środkowo-europejskich. Przy północnej i wschodniej granicy Łotwy następuje przejście do północno-europejskiego obszaru podbiegunowego. Wśród lasów Łotwy przeważają lasy iglaste. Z drzew najwięcej jest sosen, drugie miejsce zajmują świerki, dalej brzozy, olchy i osiny, wreszcie dęby i jesiony. Największe masywy leśne znajdują się w pół-nocno-zachodniej części kraju. Liczne są bagna - największe z nich to bagna Teicu koło Dyneburga; jest to rezerwat przyrody o powierzchni 190 km2. Występuje tu flora i fauna typowa dla środowiska bagiennego. Duża liczba bagien występuje na Równinie Ryskiej, na wybrzeżu kurlandzkim i Nizinie Talavas. Na Łotwie zarejestrowano ok. 1400 gatunków zwierząt. Przebywa tu ok, 300 gatunków ptaków, z których ponad połowa wysiaduje na Łotwie pisklęta. Najczęściej spotyka się: pliszki, skowronki, jaskółki, drozdy, wilgi, zięby. W lasach - sójki i sikorki, ponadto głuszce. W wilgotnych miejscach - bociany i żurawie. Z drapieżników występują sokoły, jastrzębie, sowy, myszołowy. W miastach: wróble, wrony, gołębie. Wśród ptaków wodnych są: pliszki, łabędzie, gęsi, kaczki, mewy. Najpopularniejszym ptakiem jest pliszka (w tłumaczeniu z języka łotewskiego - trzęsiogonek). O pliszce - symbolu Łotewskiego Towarzystwa Ornitologicznego - mówi się w łotewskiej twórczości ludowej (zwłaszcza wysławiana jest jej gorliwość). Specjalnie na Łotwie traktowane są również bociany, których jest tu ok. 10 600 par. Łotysze wierzą, że bociany ochraniają domy od pożaru, przynoszą szczęście i bogactwo, a obraza ptaka może spowodować pożar domu. Środowisko naturalne kraju sprzyja tym ptakom. Na Łotwie żyje ok. 60 gatunków ssaków: jelenie, łosie, sarny, dziki, bobry, wiewiórki, zające. Z drapieżników spotyka się wilki, lisy, łasice, szopy i rysie. Wody zasobne są w wiele gatunków ryb - 29 gatunków ryb morskich i 28 słodkowodnych. Najbardziej popularne to minogi, dorsze, szczupaki i liny. Żyje tu też 16 gatunków płazów i gadów, ponadto 100 gatunków ślimaków i ok. 1000 gatunków owadów. GOSPODARKA Dla ziem obecnej Łotwy przełom XIX i XX wieku charakteryzował się dynamicznym rozwojem gospodarczym, co związane było ze zwiększonymi możliwościami zbytu na rynku rosyjskim. Centrum przemysłowym była Ryga. l wojna światowa zrujnowała gospodarkę, a kadra fachowców wielu zakładów została ewakuowana do Rosji. W okresie międzywojennym Łotwa w krótkim czasie dźwignęła się z zapaści gospodarczej - szczególnie dynamicznie rozwijało się rolnictwo. Pomimo niezbyt urodzajnej ziemi, dzięki pracowitości Łotyszy praca na roli dawała dobre rezultaty i w efekcie w tym okresie Łotwa była krajem wybitnie rolniczym. Po II wojnie światowej została przeprowadzona przymusowa kolektywizacja rolnictwa. Ponadto zbudowano szereg dużych zakładów przemysłowych (wbrew logice - materiałochłonnych i wymagających dużego zatrudnienia). Część z nich była włączona w wojenno-przemys-łowy kompleks ZSRR. Był to pretekst do sprowadzania kadry specjalistów i robotników rosyjskich, a tym samym zmiany struktury narodowościowej mieszkańców państwa. W rezultacie Łotwa należała do najbardziej gospodarczo rozwiniętych republik w ZSRR. jednocześnie uzależniona była od importu paliw i rynków zbytu. Główne gałęzie przemysłu to: przemysł maszynowy, metalowy, elektrotechniczny, celulozowo-papierniczy, chemiczny, spożyw- c':; GOSPODARKA |fii;1 czy i lekki. Na Dźwinie wybudowano elektrownie wodne. W rolnictwie rozwijała się głównie hodowla bydła typu mlecznego i trzody chlewnej. Uprawy, to głównie buraki cukrowe, rośliny paszowe, ziemniaki i warzywa, a ze zbóż: żyto, jęczmień i owies. Łotwa od momentu odzyskania niepodległości (początek lat 90.) konsekwentnie realizuje przejście do gospodarki rynkowej. W relatywnie krótkim czasie stworzono ku temu odpowiedni fundament, co znajduje potwierdzenie we wskaźnikach makroekonomicznych (niska inflacja, małe zadłużenie zagraniczne, stabilna waluta, dodatni bilans płatniczy, napływ inwestycji zagranicznych itp.). Aktywizacja ekonomiki i szybki wzrost eksportu w latach 1995-1998 spowodowały przyrost PKB ogółem o 16,2%. Na początku przemian struktura wytwarzania produktu krajowego brutto (1992 r.) była następująca: przemysł 44%. usługi 31%, rolnictwo 25%. Reforma gospodarki i prywatyzacja spowodowały zmiany - przede wszystkim znacznie wzrastała sfera usług z 56% w 1995 r. do 68% w 1999 r., przy czym rozwijają się usługi nie tradycyjne, jak np. transport materiałów, ochrona zdrowia, reklama, doradztwo i inne z obszaru usług handlowych. Wprawdzie Łotwa przeszła w 1995 r. poważny kryzys bankowy, który o mało co nie zachwiał gospodarką (zbankrutował największy bank w regionie bałtyckim - Bank Bałtija) to jednak system bankowy w miarę szybko został uregulowany. Dziś działa 12 banków (w 1995 r. było ich 50). Na Łotwę weszły zagraniczne instytucje finansowe, szczególnie z państw skandynawskich. Kryzys ekonomiczny w Rosji (w 1998 r.) spowodował zwolnienie wzrostu gospodarczego; zmniejszył się łotewski eksport i obroty banków, zwiększył się deficyt budżetu i wzrosło bezrobocie (wynosi ok.10%. przy czym w Łatgalii - do 24%). Prywatyzacja przedsiębiorctw państwowych na Łotwie jest faktycznie zakończona, poza kilkoma jeszcze największymi, jak np. Lattelkom czy Łotewska Żegluga. W rolnictwie, przemyśle przetwórczym, w budownictwie i w handlu - 95% to już własność prywatna. Jednocześnie na mocy ustawy ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ o prywatyzacji gruntów rolnych byli właściciele otrzymali zwrot swoich ziem. Kołchozy i sowchozy przekształciły się w spółki prawa handlowego lub spółdzielnie. W eksporcie do Unii Europejskiej dominują materiały tekstylne i drewno, natomiast do państw WNP - artykuły spożywcze oraz produkty przemysłu maszynowego. Najwięcej Łotwa eksportuje drewna i wyrobów z drewna (ok. 38%), tekstyliów (ok. 16%), metali i wyrobów z metalu (ok. 11 %), natomiast importuje: maszyny i urządzenia elektryczne (ok. 22%), wyroby przemysłu chemicznego (ok. 12%), minerały (ok. 10%). Partnerami handlowymi Łotwy są przede wszystkim: Niemcy, Wlk. Brytania, Szwecja, Rosja, Litwa. W 1992 r. jeszcze 50% obrotów handlowych stanowiła wymiana z Rosją. Na Łotwie najczęściej inwestują przedsiębiorstwa zagraniczne z: Danii, USA, Szwecji, Rosji, Wlk. Brytanii. W ostatnim czasie systematycznie pogarsza się sytuacja w rolnictwie - spada powierzchnia uprawianej ziemi, w tym upraw zbożowych, ziemniaków, buraków cukrowych i warzyw. Zmniejszyła się też wydajność. Powodem tej sytuacji są niskie ceny skupu oraz konkurencja cenowa importowanych produktów rolnych. Łotewscy rolnicy nie dysponują środkami na większe inwestycje. Podobna sytuacja kształtuje się w hodowli - spada pogłowie krów, trzody chlewnej i owiec. Na Łotwie mało jest gospodarstw specjalistycznych, a produkcja obliczona jest głównie na potrzeby własne. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na trudne warunki życia społeczeństwa, co jest spowodowane niskimi płacami i emeryturami przy stosunkowo wysokich czynszach, opłatach za energię, ogrzewanie i ciepłą wodę oraz cenach artykułów spożywczych. KULTURA l SZTUKA Łotysze przez wiele stuleci będąc pod wpływem kultury europejskiej (głównie niemieckiej i polskiej), starali się zachować pamięć o swoich przodkach. Kultywowanie własnych tradycji, obyczajów, folkloru było przeciwwagą dla kultury obcej reprezentowanej przez najeźdźców. Dopiero w II pot. XIX w. zrozumiano znaczenie kultury europejskiej. Wówczas to zaczęła się rozwijać łotewska literatura, malarstwo, muzyka i teatr, wykorzystujące europejskie osiągnięcia. Jednak normalne warunki dla rozwoju sztuki nastały dopiero po odzyskaniu niepodległości (1918 r.). Okres okupacji radzieckiej (1945-1990) wpłynął negatywnie na kulturę łotewską. W 1944 r. wielu twórców opuściło Łotwę w obawie przed zbliżającą się Armią Czerwoną. W późniejszym okresie, gdy reżim uległ liberalizacji, ukazało się wiele prac wartościowych. Ujawniły się nowe talenty. Formą podtrzymywania łotewskiej tożsamości narodowej były Święta Pieśni, w czasie których śpiewano tzw. damy. Mimo ponad siedmiuset lat niewoli, Łotysze mają tak wspaniałe zaczątki poezji ludowej, jakimi rzadko który naród może się poszczycić, jest to wspaniały zbiór pieśni ludowych Da/nas - zabytek z pierwszych wieków niewoli niemieckiej. Da/ny to przeważnie krótkie, rytmiczne czterowierszowe strofki, doskonale oddające zamiłowanie Łotyszy do śpiewu, np: Dziedot dzimu. dziedot augu Dziedot mużu nodzivoju Dziedot navi ieraudziju , Paradizesdarzinia". ;.. Co oznacza: "Śpiewając rodzę się, śpiewając rosnę, śpiewając przeżywam całe życie, śpiewając patrzę na swą śmierć w ogrodach raju". Da/ny pochodzą z różnych okresów. Niektóre sięgają czasów pogańskich, bowiem przebija z nich kult natury, przede wszystkim Słońca (Saule) i Księżyca - jego narzeczonego. Są pieśni przedstawiające cały żywot ówczesnego człowieka, cały dzień i wszystkie pory roku. Inne przedstawiają stosunki rodzinne i ich rozwój od porywania narzeczonej poprzez jej kupno, aż do konwencjo- nalnego małżeństwa w nowszych czasach. Są pieśni na święta pogańskie, chrześcijańskie, na święto duchów, na święto boga Ligo (później św. Jana). Są wreszcie pieśni sprośne, przysłowia i zagadki. Niektóre z nich doskonale odzwierciedlają relacje społeczne - najczęściej przewija się przez nie stosunek do dziedzica-Niemca, który nie jest wspominany z sympatią, a wręcz utożsamiany z samym diabłem. Da/ny są niezwykle cenne dla badaczy starej łotewskiej kultury ludowej, szczególnie dla lingwisty i historyka. Pieśni te zostały zebrane przez Krisjana Barona, który jako pierwszy wydał wielotomowe dzieło Laty/u da/nas (Dainy łotewskie), zawierające 35 tyś. pieśni. Do dziś zebrano ich w sumie l .2 min. Szczególnie w wieku XIX funkcjonowała tradycja zbierania pieśni ludowych i publikowania ich. Oprócz pieśni ludowych znane są również inne rodzaje twórczości ludowej - bajki, baśnie, przypowieści i przysłowia. W kulturze łotewskiej znaczące miejsce zajmuje również muzyka ludowa - zebrano ok. 30 tyś. melodii ludowych. Popularna jest również ceramika i wytwarzanie wszelkiego rodzaju strojów ludowych. LITERATURA_______ Pierwsze utwory literackie w języku łotewskim, to wydany w Wilnie w 1585 r. katechizm katolicki i wydany w Królewcu w 1586 r. katechizm luterański. W roku 1685 w języku łotewskim wychodzi Nowy Testament tłumaczony przez E. Glika, a w 1694 r. pełny tekst Biblii. Literatura łotewska zaczęła rozwijać się pod koniec XIX w. Wśród osiągnięć literatury przełomu XIX i XX w. należy wskazać na twórczość: A. Pumpursa (1841-1902). np. epos Laczplesis z 1888 r., J. Rainisa (1865-1908) i jego żony Aspazji (1865-1943) oraz Rudolfa Blaumanisa (1863-1908). Janis Rai-nis (prawdziwe nazwisko Plekszan) to wieszcz narodu łotewskiego. We wszystkich dziedzinach twórczości literackiej - epickiej, lirycznej i dramatycznej nie ma sobie równe- ? KULTURA l SZTUKA go. Jego poemat dramatyczny Ogień ; Noc to udana próba dramatyzacji łotewskiego eposu ludowego, którego osią jest walka bohatera ludowego Laczplesisa z czarnym Rycerzem (alegoria Niemca-Krzyżaka). Twórczość Rainisa wywarła ogromny wpływ na rozwój łotewskiej kultury narodowej. Był on autorem przejmujących wierszy miłosnych i sztuk epickich. Utwory żony Rainisa -Aspazji - przeważnie liryczne, są oparte na tych samych motywach. Rudolf Blaumanis to autor pierwszych znaczących utworów, którego dzieła zaliczane są do klasyki literatury łotewskiej. W 20-leciu międzywojennym dominowała proza realistyczna (A. Upits. V. Lacis, E. Birznieks); popularny był ekspresjonizm (J. Sudrabkalns, L. Laicens) oraz futuryzm o orientacji lewicowej (A. Caks). Ponadto do wybitnych twórców literackich zaliczani byli K. Skalbe, J. Jaunsudrabins, J. Janseyski, A. Grins. Ten ostatni jest autorem przede wszystkim powieści historycznych. Po II wojnie światowej istniały dwa nurty życia literackiego - w kraju i na emigracji (głównie w Szwecji i USA - K. Radive i U. To-ma). Literatura krajowa odzwierciedlała założenia polityki kulturalnej ZSRR. Znani są prozaicy: M. Zarins, M. Birze, A. Bels: poeci: V. Luks, J. Ziedonis, A. Elksne; dramaturdzy: G. Priede. H. Gulbis. ARCHITEKTURA________ Przełom XIX i XX w. to również rozwój budownictwa. Pierwszym znanym architektem łotewskim jest Janis Baumanis (1834-1891), pomysłodawca 40 dużych gmachów w Rydze. m.in. gmachu Sejmu, Akademii Muzycznej, cyrku. Spacer po Starej Rydze (Yecriga), to jakby wycieczka do muzeum architektury, to przegląd wszystkich stylów -od romańskiego do pseudoklasycyzmu. Bardzo ciekawe są również secesyjne budowle z przełomu wieków w nowszych dzielnicach Rygi. leżących wokół Starówki. Chociaż secesja na Łotwie powstawała pod wpływem szkoły niemieckiej i austriackiej, to jednak wyróżnia się własną indywidualnością, bo- 1$łjf ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ wiem wielu architektów tego okresu ukończyło wydział architektury na Politechnice Ryskiej, założony w 1869 r., (W. Bokslaw. E. Frizendorf, R. Cirkwic, H. Hartmann, A. Vanags). W tym stylu powstawały całe kompleksy budynków przy ul. Vilandes, Strelnieku. Elizabetes. MALARSTWO l RZEŹBA Do wybitnych malarzy zaliczyć należy Karli-sa Hunsa (1830-1870) i Janisa Rozentalsa (1866-1916). Ten ostatni w swojej twórczości połączył osiągnięcia sztuki europejskiej z tematyką ludową. Jest twórcą wielu obrazów sakralnych zdobiących obecnie ołtarze kościołów, a także portretów i pejzaży. Za granicą znany jest pejzażysta Wilhelm Purvit. Siłą talentu wyróżniają się także Matwiejs, Groswalds, Kazaks, Svempa, Mie-sniek, Elias. Rozwijała się również rzeźba - w 1935 r. odsłonięty został Pomnik Wolności, upamiętniający walkę o niepodległość Łotwy, autorstwa Karlisa Żale. Znani są również inni artyści: K. Jansons i K. Zemdega, Marta Skulme i Polak - Konstanty Rączewski. MUZYKA_____________ W narodzie tak rozmiłowanym w muzyce i śpiewie jak Łotysze, muzyka rozwija się w oparciu o pierwiastki narodowe. W życiu muzycznym Łotwy szczególne miejsce zajmują Święta Pieśni (Dziesmu svetki) - pierwsze święto miało miejsce w 1873 r. Wówczas to po raz pierwszy zaśpiewano pieśń do słów K. Baumanisa D/evs, sveti Latviju (Błogosław Boże Łotwę), która później stała się hymnem narodowym. Powszechnie zbierano i interpretowano melodie ludowe. Wówczas to komponował Janis Cimze (1814-1881), uważany za ojca pieśni chóralnych oraz bracia Jurjani: Andrejs, Juris Pavuls i Poteris. W tym okresie tworzył także wybitny kompo-zytor-JózefVitols (1863-1948). a także Emil Darzińs (1875-1910). Innym znanym twórcą jest Kalnins, autor opery Banuta opartej na dziejach stosunków litewsko-łotewskich. W okresie 20-lecia międzywojennego głównymi ośrodkami życia muzycznego była Opera Narodowa i Konserwatorium. Pojawiają się pierwsze łotewskie opery i balety. Wymienić należy twórczość głównie Józefa Vitolsa i Emila Melngailisa, a ponadto Jaze-pa. Janisa i Jekaba Medinsów. W łotewskim życiu muzycznym w latach 40. i 50. przeważał formalizm. TEATR_____________ Pierwszy profesjonalny teatr łotewski (Rigas Latviesu Teatris) powstał w 1870 r. Założycielem, reżyserem, autorem tekstów i aktorem jednocześnie był Adolf Alunans. W okresie pierwszej niepodległości - wystawiano głównie sztuki klasyków światowych i autorów łotewskich: J. Rainisa, R. Blaumanisa. M. Zi-vertsa, natomiast w okresie okupacji -autorów radzieckich. Obecnie w Rydze prowadzi swą działalność 7 teatrów. RELIGIE Katolicyzm został wprowadzony na terenach dzisiejszej Łotwy w II pół. XII w. Jego pierwszym głosicielem był mnich, Augustyn Meinhard z Holsztynu, który w 1180 r. założył w miasteczku Ikskile (obecnie pod Ryga) pierwszą diecezję katolicką i uzyskał tytuł biskupa ikskilskiego. a następnie biskupa całej Liwonii. W XIII w. zakon Kawalerów Mieczowych rozpoczął walkę z pogaństwem i siłą zaczął wprowadzać nową wiarę. Najpierw ochrzczeni zostali Liwowie i Łat-galczycy, później pozostałe plemiona - Ku-rzowie i Zemgalowie. W XVI w. stał się popularny luteranizm (zwłaszcza w Rydze), a w XVII w. powstały wspólnoty staro-obrzędowe - wyznawcy tej wiary, uciekając przed prześladowaniami w Rosji, przeprowadzali się do Rzeczypospolitej na obecne ziemie łotewskie. Po przejściu tych ziem pod panowanie rosyjskie (1772 r.) zaczęło zyskiwać zwolenników prawosławie, głównie wśród rolników, którym w zamian za zmianę wyznania obiecywano ziemię. W Rydze parafia prawosławna powstała dopiero w 1851 r. Dzisiaj większość wierzących Łotyszy jest protestantami (luteranami lub baptystami). Ocenia się, że katolików na Łotwie jest ok. 500 tyś. Katoliccy kapłani łotewscy znają język polski, bowiem w Seminarium Duchownym w Rydze był on wykładany również w okresie okupacji sowieckiej. Wśród 128 kapłanów dziesięciu to miejscowi Polacy. Na terenie całej Łotwy w ponad 20. parafiach (5 w Rydze) nabożeństwa odprawiane są również po polsku. Za szczególnie polski uchodzi ryski kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej, znajdujący się w bezpośrednim sąsiedztwie Zamku Ryskiego. W II pół. XX w. Łotwa przeżyła niszczącą falę laicyzacji. W kościołach na Łotwie widzi się dzisiaj tylko pokolenie najstarsze i najmłodsze. OBYCZAJE l TRADYCJA Obyczaje i święta Łotyszy są mocno związane z tradycją przodków nawiązującą do wierzeń przedchrześcijańskich. W większości odnoszą się do zmian pór roku - i tak np. Boże Narodzenie, w tłumaczeniu na język polski oznacza Święto Zimy (Ziemassvetki), czyli odnosi się w nazwie i w dużym stopniu w treści do tradycji przedchrześcijańskiej, jako święto przesilenia zimowego. Zwyczaj łotewski mówi, że przed tym świętem wokół domu należy wlec belkę drewnianą, następnie powinna ona zostać spalona jako symbol starego roku. Grupy przebranych osób (fce-katas), w maskach niedźwiedzia, konia, kozy, żurawia bądź śmierci, śpiewając i tańcząc, wędrowały od domu do domu, a gospodarze przyjmowali przebierańców gościnnie, gdyż zgodnie z tradycją przynosili oni dla ogniska domowego błogosławieństwo i zapewniali urodzaj w nowym roku. Popularne są wróżby, pieśni, tańce i gry (szczególnie panny wróżyły sobie, czy wyjdą za mąż w nowym roku i za kogo). Wiele tra- OBYCZAJE l TRADYCJA 185 dycji z czasem przeniesiono na okres nowego roku, jak np. lanie ołowiu, wróżby itp. Natomiast pod wpływem chrześcijaństwa coraz więcej Łotyszy zaczęło brać udział w nabożeństwach bożonarodzeniowych. Ubierają choinki, na których zapalają świece, oczekują też św. Mikołaja. Wprawdzie istnieje zwyczaj wieczerzy wigilijnej, ale potrawy nie są postne. Podaje się gotowany szary groch, gotowaną głowę lub ryjek prosięcia, kiełbasę, duszoną kapustę itd. Natomiast w najdłuższym dniu roku (św. Jana) Łotysze obchodzą święto nazywane "Ligo" bądź "Jani". Jest to dwudniowe święto (23 i 24 czerwca). Rozpoczyna się ono 23 czerwca wieczorem (Żalu vakars) i trwa przez całą noc. Domy ozdabia się trawami, kwiatami polnymi, wiankami z liści dębów. Te ostatnie są obecnie szczególnie popularne - nosi się je na głowie lub zawiesza na samochodach. W nocy rozpala się ogniska, nawiązując w ten sposób do kultu ogniska. Goście świętojańscy (Ligotaji) wędrują od domu do domu, tańcząc i śpiewając. Śpiewa się damy w treści odnoszące się do tematyki pracy w polu i w zagrodzie przy inwentarzu, wyśmiewając tych. którzy nie zakończyli pracy, nie posprzątali domu i plonów na polu. Gospodarze częstują gości świętojańskich tradycyjnym serem janowym (ser topiony z kminkiem) i piwem, rzadziej zaś mlekiem i mięsem. Zgodnie z tradycją drzwi do domu, stajni, obory i stodoły ozdabia się gałązkami jarzębiny, pokrzywy i łopuchem, gdyż kiedyś wierzono, że obroni to gospodarzy przed czarownikami i niedźwiedziami. Magiczne znaczenie ma poranna rosa w dniu 24 czerwca, a także strumienie i źródła. Mycie się poranną rosą w dniu Jana ma gwarantować zdrowie. Tradycyjnie Święto janowe wymagało i wróżb. Jedną z tradycji jest poszukiwanie kwiatu paproci, którego znalezienie zapewnia szczęście na całe życie. Święto Jana połączone jest z kultem płodności i cechuje go (także obecnie) swoboda w stosunkach płciowych. Z innych, mniej znanych świąt należy wymienić Dzień Michała - 29 września (jesień- ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ ne zrównanie dnia z nocą) - to święto plonów (dożynki). W dawnych czasach przynoszono ofiary dla bożka urodzaju - Jumisa -dla którego zabijano koguta lub barana. Zachowały się również stare tradycje związane ze świętami rodzinnymi, takimi jak: chrzciny, wesele czy pogrzeb. KUCHNIA Kuchnia łotewska kształtowała się głównie pod wpływem niemieckiej. Jest to kuchnia prosta, lecz pożywna. Popularne produkty spożywcze to wyroby z grubo mielonej mąki żytniej i pszennej. Z takiej mąki pieczony jest bardzo smaczny chleb łotewski. Dostępnych jest wiele rodzajów chleba żytniego - kwaśny, słodko-kwaśny z orzechami, kminkiem, rodzynkami itd. Dużą popularnością cieszą się dania z warzyw strączkowych, a szczególnie tzw. szary groch ze słoniną i cebulą, zapijany kefirem, kwaśnym mlekiem lub maślanką jak też skabputrą. tj. schłodzonym zsiadłym mlekiem z ziarnem jęczmienia. Tradycyjnie szary groch podawany jest na Boże Narodzenie. Jego ziarna symbolizują łzy i je się go po to, by w przyszłym roku nie płakać. Dania mięsne przygotowywane są głównie z wieprzowiny, rzadziej z wołowiny, baraniny czy drobiu. Ulubionym mięsnym daniem jest smażona golonka wieprzowa oraz galareta wieprzowa. Popularne są również pieczone pierożki nadziewane słoniną lub bardzo tłustym boczkiem. Takie pierożki mogą też być nadziewane twarogiem, nadzieniem ziemniaczano-marchwiowym lub kapustą. Popularne w kuchni łotewskiej są ryby morskie - najczęściej śledź bałtycki, dorsz, flądra, makrela oraz słodkowodne: karp, mi-nogi, okoń, szczupak i leszcz. Ważne miejsce zajmują również mleko i produkty mleczne. Z warzyw poza ziemniakami i cebulą najpopularniejsza jest kapusta, szczególnie kiszona. Są trzy rodzaje kapusty kiszonej: kwaśna, słodka i pośrednia, a żaden prawdziwy posiłek łotewski nie może obejść się bez ziemniaków, kapusty i kminku. POLACY NA tOTWIE Polacy na Łotwie stanowią w dużej części rdzenną mniejszość narodową istniejącą tutaj od czasów króla Zygmunta Augusta, czyli od XVI w. Dotyczy to szczególnie byłych Inflant Polskich (obecnej Łatgalii). Wyróżnia się następujące fale osiedlania się Polaków na Łotwie: 1) rodziny szlacheckie z innych ziem Rzeczypospolitej obdarowane dobrami ziemskimi oraz Polacy, w tym drobna szlachta, która przybyła z etnicznych obszarów polskich: 2) uczestnicy powstań narodowych, którzy szukali schronienia, uchodząc przed carskimi prześladowaniami do tego słabo zaludnionego kraju; 3) chłopi, którzy w latach 30. przyjeżdżali do prac sezonowych w rolnictwie; 4) obywatele polscy zamieszkujący kresy północno-wschodnie II Rzeczypospolitej, którzy w związku z napaścią Związku Sowieckiego na Polskę uciekli na Łotwę; 5) Polacy, głównie z Białorusi, którzy przybyli po II wojnie światowej do pracy w miejscowym przemyśle. Wpływy polskie w historii Łotwy to przede wszystkim .współkształtowanie mentalności, obyczajów, języka i religijności mieszkańców Łatgalii, jednej z 4 prowincji tego kraju. Polska umożliwiała kontakty z cywilizacją zachodnioeuropejską, łacińską - tą drogą nad Dźwinę i Zatokę Ryską docierały wpływy renesansowe i barokowe. W okresie niewoli rosyjskiej Polacy nadal pomnażali dorobek kulturalny Inflant. Panowanie Rzeczypospolitej, a potem tutejsza polska ludność, ocaliły na Łotwie katolicyzm, wyznawany do czasów komunistycznych przez 1/4 ludności. Pierwsze wzmianki o narodzie zamieszkującym te ziemie, jego obyczajach i wierzeniach znajdujemy w kronikach i pamiętnikach jezuitów sprowadzonych z Polski przez Stefana Batorego. Właśnie jezuici zaczęli sami uczyć się języka miejscowej ludności oraz uczyć tę ludność, zakładając szkoły i głosząc kazania w ich języku. W 1563 r. został wydany pierwszy słownik polsko-łacińsko-ło-tewski. W 1585 r. w Wilnie wydano najstarszą ze znanych książek w języku łotewskim -Katechizm Piotra Kanizjusza. Jezuici pracowali nad słownikami językowymi, przygotowując w ten sposób grunt pod jego start literacki. Za sprawą Polaków powstawały gramatyki i modlitewniki w języku miejscowym. W latach późniejszych, w czasach zaboru rosyjskiego, główna zasługa jezuitów w Inflantach Polskich polegała na tym, że przez swoją politykę religijną i stosunek do ludności uniemożliwili masową rusyfikację narodu łotewskiego w Łatgalii. Można powiedzieć, że kultura polska spełniała rolę patronacką wobec ludności i kultury łotewskiej, już od czasów renesansu dzięki Polsce, jako pośredniczce, kultura i cywilizacja Zachodu poczęły przenikać inspirująco na ziemie przyszłej Łotwy. Były rody szlacheckie, których imiona pozostały w kulturze Łatgalii, a przez to i w historii kultury Łotwy. Hylzenowie na Dagdzie. poetka Konstancja Bienisławska na Rykawie, Borhowie na Waraklanach i Preilach, Gustaw Manteuffel z Drycan. Szostowicki na Agło-nie, Mohlowie na Wyżkach. Platerowie na Krasławiu. Spolszczone rody niemieckich ziemian w Łatgalii wydały wiele wybitnych osobistości, zasłużonych zarówno dla Polski, jak i Łotwy, np. Manteufflowie, Platerowie, Borhowie, Zyberkowie itd. Wiele dworów stało się ogniskami kultury, bowiem ziemianie byli z zamiłowania badaczami i zbieraczami. Wybitniejsi przedstawiciele zie-miaństwa łatgalskiego głównie pracowali naukowo i pozostawili po sobie wiele dzieł, świadczących o zamiłowaniu do kraju, w którym przebywali i o jego znajomości. Adam Plater wydał dzieło o geografii Inflant oraz pracę hydrograficzno-ichtiologiczną dotyczącą Dżwiny. Józef Gerald Wyżycki - były marszałek powiatu rzeżyckiego - wydał obszerne dwutomowe dzieło o florze Inflant. Znaczącym dziełem kasztelana J. A. Hylzena są Inflanty z XVIII w. Historię Inflant badał i opisywał również baron Gustaw Manteuffel. Do zasług jego, jak też hrabiny Celiny POLACY NA ŁOTWIE Plater zaliczyć należy m.in. ogłoszony drukiem zbiór znacznej ilości łatgalskich pieśni ludowych. Najgłębsze i najbardziej skrupulatne badania historii Łatgalii przeprowadził Bolesław Breżgo. Jeden z głównych organizatorów ruchów niepodległościowych i demokratycznych Polski porozbiorowej, B. Limanowski urodził się w szlacheckim gnieździe - Podgórzu na Inflantach. Tu również wychowała się przyszła poetka Kazimiera Iłłakowiczówna. Przez kilka lat wykładał w Rydze znany filolog, prof. Julian Krzyżanowski. wybitny chemik, prof. Włodzimierz Fiszer, jak również wielu innych polskich uczonych. Konstanty Rą-czewski był nauczycielem wielu rzeźbiarzy łotewskich. W Rydze studiował również Ignacy Mościcki. Z Łotwą powiązany był Stanisław Wojciechowski, Prezydent RP w latach 1922-1926, który ukończył gimnazjum w jelgavie, oraz Gabriel Narutowicz, absolwent gimnazjum w Lipawie. Z Łatgalią związany był także słynny budowniczy mostów, Stanisław Kierbedź - projektodawca m.in. mostu kolejowego na Dźwinie. O ile do roku 1918 kultura na Łotwie (w tym nauka) rozwijała się pod wpływem niemieckiej kultury protestanckiej, to inna sytuacja panowała we wschodniej części państwa. Tu przeważał katolicyzm i istniały trwałe stosunki z kulturą polską, także po rozbiorach Rzeczypospolitej. Ponadto wielu Polaków w XIX w. udawało się do Guberni Kurlandzkiej lub Liwlandzkiej dla zdobycia wykształcenia gimnazjalnego lub wyższego w Dorpacie (Tartu) czy Rydze. Wielu naukowców narodowości polskiej prowadziło prace badawcze na Łotwie. Dość wspomnieć Michała Poczobuta, S. Kierbedzia, Gustawa Manteuffla, Michała Borchu. Wielu Polaków ukończyło Politechnikę Ryską (na przełomie XIX i XX w. liczba ich sięgała nawet 25-30% ogółu studentów). Wielu było profesorami tej uczelni. Działały też polskie organizacje studenckie: Arkonia. Walencja, Wilia, Ogniwo i Kółko Studentów Polskich. Na początku lat 20.. w oparciu o radykalną, a zarazem drastyczną reformę rolną również wszystkich Polaków w Łatgalii pozba- ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ wiono majątków ziemskich. W rezultacie miał miejsce masowy wyjazd do Polski tych osób. Dopiero w 1928 r. władze łotewskie rozpoczęły wypłatę odszkodowań Polakom, która zakończyła się w 1937 r. Bardzo trudnym rokiem - również dla Polaków łotewskich - okazał się rok 1934. kiedy to premier, Karlis Ulmanis dokonał nacjonalistycznego przewrotu (padł system parlamentarny). Miało to wpływ na ograniczenie możliwości kulturalno-społecznej działalności mniejszości narodowych, w tym polskiej. W rezultacie spadła liczba szkół polskich z 45 do 14, uległo likwidacji szereg polskich instytucji, stowarzyszeń, organizacji, czasopism, nastąpiła izolacja inflanckich Polaków od Macierzy. Na początku 1939 r. kilka większych polskich organizacji zjednoczyło się w Stowarzyszenie Polaków totwy. Po wybuchu II wojny światowej sytuacja Polaków na totwie skomplikowała się zarówno w okresie pierwszej okupacji radzieckiej (1940-1941), niemieckiej okupacji (1941-1945), jak i drugiej radzieckiej okupacji (1945-1988). Z inicjatywy harcerzy powstała konspiracyjna organizacja wojskowa, która pierwotnie zajmowała się - wraz z innymi organizacjami - przerzutem do Szwecji i Anglii internowanych na Łotwie polskich oficerów i żołnierzy. W połowie 1941 r. rozpoczął w Dyneburgu działalność Związek Walki Zbrojnej podległy Wileńskiej Komendzie Okręgowej. Jednak już pod koniec 1941 r. został zdekonspirowany przez komendanta łotewskiej policji politycznej, współpracownika gestapo. W rezultacie 17 bojowników ZWZ zostało aresztowanych, spośród których 10 natychmiast rozstrzelano. Zimą 1942 r. zorganizowane zostały nowe ekspozytury wywiadowcze ZWZ w Rydze, Dyneburgu, Jelgavie i Lipawie, a latem 1942 r. rozpoczęła działalność w Dyneburgu kolejna organizacja dywersyjna "Wachlarz". Jesienią 1943 r. niemal wszyscy jej członkowie zostali aresztowani, a po rocznym śledztwie i torturach straceni. W pierwszym okresie po wojnie władze radzieckie pozwoliły na wznowienie działalności polskich szkół. Jednak w 1949 r. ostatecznie polskie szkolnictwo zostało zlikwido- wane. W latach 40. i 50. Polacy, tak jak i Łotysze, poddani zostali represjom. Jedynymi instytucjami w okresie radzieckiej Łotwy, gdzie funkcjonował polski język, był Kościół Katolicki i Seminarium Duchowne w Rydze. W 1978 r. udało się grupie polskiej inteligencji utworzyć Klub Kultury Polskiej "Polonez", który w 1990 r. przekształcił się w Związek Polaków na Łotwie, którego przewodniczącą została Ita Kozakiewicz - działaczka łotewskiego Odrodzenia (Atmody) lat 1988-1992 (później wybrana do parlamentu łotewskiego). Związek Polaków jednoznacznie popierał łotewskie odrodzenie, jednocześnie odbudowując przedwojenne tradycje działalności oświatowej i kulturalnej. Obecnie istnieje 6 polskich szkół, do których uczęszcza 1400 uczniów, jest polskie przedszkole, działają szkoły niedzielne. Ukazuje się polska prasa: Polak na Łotwie. Czas tatgalii, Dodatek Polski i Echo Rygi. Najwięcej ludności polskiej zamieszkuje powiat dyneburski (ok. 22 tyś., z czego w Dyneburgu - ok. 18 tyś., tj. 15,1 % ogółu mieszkańców) i w Rydze (ok. 17 tyś.). Natomiast na całej Łotwie ludność polska stanowi 2,3% ludności kraju (dane z 20.05.1998 r). Jeżeli jednak uwzględnić fakt, że wiele osób uważających się za Polaków ma wpisaną w dokumentach osobistych inną narodowość - najczęściej białoruską lub łotewską - to okaże się, że osób pochodzenia polskiego jest znacznie więcej. Polacy łotewscy są aktywni i zajmują stosunkowo wysoką pozycję w strukturze społeczeństwa. W przeciwieństwie do sąsiedniej Litwy na ogół w pełni identyfikowali się z powstającym niepodległym państwem, a Łotysze, darząc ich zaufaniem, powierzali poważne funkcje w życiu politycznym. Na tle pozostałych mniejszości na Łotwie, Polaków charakteryzuje mocne poczucie świadomości narodowej. Co więcej, nie rozpłynęli się w migracyjnym potopie po II wojnie światowej, zachowując swą liczebność i swój tradycyjny udział populacyjny w ludności Łotwy (2,2-2,5%), jak też tradycyjną lokalizację geograficzną. Ponadto stosunkowo najlepiej w porównaniu z innymi grupami narodowy- mi opanowali język łotewski. Stanowią głównie ludność miejską. Obecnie również połowa wszystkich Polaków na Łotwie mieszka w Rydze i Dyneburgu, gdzie wytworzyła się polska infrastruktura kulturalna. POLSKIE DZIEDZICTWO KULTURALNE NAŁOTWIE_______________________ Rzeczywisty wpływ kultury polskiej na narodową kulturę łotewską ujawnił się głównie w okresie kontrreformacji, po pokoju oliw-skim w 1662 r., gdy dokonał się podział na Inflanty Szwedzkie i Inflanty Polskie. Polska kultura w Inflantach była elitarna, atrakcyjna dla stopniowo polonizujących się rodów nie-miecko-inflanckich, funkcjonująca głównie tylko w tym środowisku, a także wśród napływającej z Wielkiego Księstwa Litewskiego drobnej szlachty. Na Łotwie pozostały liczne zabytki kultury polskiej, a w szczególności księgozbiory polskie oraz archiwalia. Pierwszymi polskimi księgozbiorami, jakie trafiły na ziemie łotewskie, były królewskie biblioteki podróżne i prywatne Zygmunta Augusta, Stefana Batorego. Zygmunta III oraz wysokich dygnitarzy polskich i litewskich. Ponadto biblioteki polskie istniały w Wyższym Studium Teologicznym, działającym przy klasztorze Dominikanów w Agłonie. Można szacować, że w szczytowym okresie, przypadającym na lata 1830-1849, liczba księgozbioru przekraczała 10 tyś. tomów. Pojedyncze egzemplarze tego zbioru (Conventus aglonisensis) można dzisiaj obejrzeć w Rydze w Bibliotece Akademickiej i Bibliotece Narodowej. Wiadomo również, że biblioteki polskie istniały przy parafiach w Rzeżycy, Posiniu i Iłukszcie. Lepiej udokumentowane były księgozbiory dworskie. Znajdowały się w nich liczne inkunabuły i starodruki. Do najbardziej znanych należy biblioteka Sołtanów w Prężnie, licząca po l wojnie światowej 16 tyś. woluminów oraz książki z bibliotek królewskich, a także biblioteka Platerów w Krasławiu (zbiór liczący ok. 30 tyś.) - najcenniejsze dzieła wywieziono podczas l wojny światowej do Petersburga, inne do Muzeum Rumiancewa w Moskwie. Część uratowanych zbiorów trafiła do " POLACY NA ŁOTWIE 189 Biblioteki Krasińskich. Inne znaczące biblioteki to: biblioteka Borchów w Waraklanach i Preilach (ok.10 tyś. ksiąg i rękopisów; zbiory uległy rozproszeniu); biblioteka Manteufflów w Taunagach (m.in. z rzadkimi mapami i archiwaliami; ślad jej ginie w początkach XX w.). Istniało kilkanaście bibliotek publicznych, były to biblioteki polskich organizacji (Związku Polaków. Gimnazjum Polskiego, itp.). Obecnie największe zbiory starych książek znajdują się głównie w Łotewskiej Bibliotece Akademickiej (ponad 2 tyś. tomów) oraz Bibliotece Narodowej - nieco mniej - wśród których są egzemplarze z bibliotek królewskich oraz Biblioteki Załuskich. Największe na Łotwie zbiory archiwaliów polskich przechowywane są w Państwowym Archiwum Historycznym w Rydze. Znajduje się tam m.in. ponad sto dokumentów królewskich od XVI do XVII w., kilka tysięcy listów i innych rękopisów i dokumentów związanych z dziejami państwa polskiego oraz drugie tyle świadectw dotyczących Polaków zamieszkujących ziemie łotewskie. Część muzeów łotewskich, zwłaszcza na terytorium dawnych Inflant Polskich, posiada w swych zbiorach dzieła związane z Polską. Ponadto w kościołach polskich na terenie Inflant zachowały się dzieła polskich malarzy i rzeźbiarzy. Najważniejszymi zbiorami sztuki na Łotwie są: Państwowe Muzeum Sztuki w Rydze. Muzeum Sztuki Zagranicznej w Rydze oraz Pałac w Rundale. Liczebnie największą kolekcję poloników posiada pierwsze z tych muzeów. Jeśli chodzi o polską architekturę i sztukę sakralną, to na przełomie XVII i XVIII w. powstało 57 polskich kościołów parafialnych i tyleż samo kościołów filialnych i kaplic. Najważniejsze dawne zachowane budowle sakralne znajdują się w Agłonie; Krasławiu -kościół św. Ludwika został zbudowany z inicjatywy rodu Platerów; Waraklanach. gdzie Vincento Mazotti zbudował dla hr. Michała Borcha, wojewody bielskiego, zespół pałacowy, a także kościół Wniebowstąpienia Matki Boskiej; Posiniu -w 1761 roku polscy dominikanie ufundowali tu kościół pod wezwą- JĘZYK 191 Sliii 19Mf ŁOTWA WCZORAJ l DZIŚ niem Świętego Krzyża; Przydrójsku i Indrycy, jeden z najstarszych kościołów p.w. św. Jana Chrzciciela został ufundowany przez Platerów jako świątynia rodowa. Na uwagę zasługują również rezydencje Przepraszam, jak się pan/pani nazywa? Gdzie pan/pani mieszka? Mieszkam w... Piedodiet. kajussauc? Kurjus dzivojat? Esdzivoju... W lewo Pa kreisi W prawo ., Pa 'ab/ Prosto :'-'. Uzpriefau Ambasada Wstnieaba Gdzie jest najbliższy Kur ir tuvakais po/icps Tu mnie boli. Boli mnie ząb. Odprawa celna Celnik Paszport Wiza Mań seit sap. Mań sap zobs. Muitas Kontrole Muitnieks Pasę Viza polskiej arystokracji. Z 26 ważniejszych rezydencji do naszych czasów przetrwały tylko nieliczne i to w stanie wymagającym nie-zwfocznej konserwacji. Są to: Pałac w Krasła-wiu, wraz budynkiem biblioteki, Posiń (Beni-sławscy), Waraklany (Borchowie), pałacyk Czy może mnie pan/ Vaivaratmani komisariat policja lec/rwm.-pani poinformować...? informet...? ' skradziono mi Mannozaga Dziękuję bardzo Loti pateicos \ dokumenty. dokumentus. Przepraszam Es atvainoios/Piedodiet i zgubiłem/łam... Espazaudeju Tak Ja chciałbym/łabym Es gribetu nodibinat Nie, dziękuję A/e, paldies nawiązać kontakt z... kontaktu ar... Formularz Biuro podróży Dworzec Peron Tor Rozkład jazdy Veidlapa Celojumu Birojs Stadja Perons Cels Yikienu Saraksts w Nowe Swente (Platerowie) i Preśle - neo-gotycki pałac Borchów. 'I*(tm) -, . , . .-, -- >-•- '•--* V,,r\r Z przyjemnością Oczywiście Winszuję! Proszę (podając coś) Proszę uprzejmie (puszczając kogoś Ar prieku Protams Apsveicu! Ludzu Laipni ludzu. Gdzie jest... -najbliższa apteka, -dentysta? Proszę wezwać pogotowie ratunkowe (karetkę i\ur ir... -vistuvaka aptieka, -zobarsts? Ludzu izsaudet atro palidzibu (reanimadjas masinu) pociągów Przyjazd Odjazd Poczekalnia Toaleta Wolny lebrauc Atiet Uzgaidama Te/pa Tualete BnVs Język łotewski jest nieco ubogi pod względem leksykalnym - wiele w nim zapożyczeń z języka niemieckiego i rosyjskiego - za to oryginalny i bardzo bogaty pod względem form gramatycznych (zwłaszcza dużo w nim czasowników). Podobnie jak pokrewny mu język litewski i wymarły już pruski, jest bałtyckim odgałęzieniem bałtycko-słowiańskiej (wschodniobałtyckiej) grupy języków indo- przodem). Przyjechałem/łam z Polski, jestem Polakiem/Polką Nie rozumiem. Co znaczy to słowo? Nazwisko Imię/Imiona Nazwisko panieńskie Es esmu atbrauds/ atbraukusi no Polijas. Esmu polis/poliete. Nesaprotu. Ko nozime s/s vards? Uzvards Vards/Vardi Meitas uzvards reanimacyjna) Chciałbym/łabym się dostać do lekarza. Co panu/pani dolega? Choruję na cukrzycę (na serce) Boli mnie brzuch, -gardło, -serce, Es gribetu tikt p/e arsfa. Kas jums (ca/s? Es slimoju ar cukurslimibu (sirdi) Mań sap veders. -kakls, -sirds, Zajęty Przechowalnia bagażu Wejście Wyjście Telefon Telegraf Informacja Ićaca Aiznemts Bagazas Clabatuve leeja /ze/a Te/efons Telegrafs In formadja/lzzinas Kasę europejskich. Musiał bardzo wcześnie izolować się od wspólnej grupy bałtycko-słowiań- Data urodzenia Miejsce urodzenia Dzimsanas datums -wątroba Dzimsanas weta , Mam wysoką -aknas Mań ir augsta l\aSa Sprzedaż biletów Szatnia Bilesu Pardosana Garderobę skiej i dlatego zachowało się w nim wiele Obywatelstwo Pilsoniba gorączkę. temperatura. prastarych właściwości tej grupy. Jego budo- Narodowość Tautiba wa jest prosta i logiczna. Stan cywilny C/w/a/s stavoklis Lingwiści rozróżniają narzecze południo- Miejsce zamieszkania Dzives vieta • wo-wschodnie (latgalskie) od środkowo-łat- Zawód Profesija , galskiego, które stało się językiem literac- Proszę o paszporty. Ludzu pases. i kim i od kurlandzkiego, charakteryzującego Gdzie można Kur var apmainit się licznymi naleciałościami z języka nie- wymienić pieniądze? naudu? mieckiego. Odprawa celna Muitas kontrole : Paszport Pasę PODSTAWOWE Wiza Viza WYRAZY 1 ZWROTY Formularz Veidlapa ' Przepraszam, gdzie Atvainojiet. kurir...? Dzień dobry Labdien jest...? Miło mi pana/panią Palikami iepazities Gdzie jest dworzec? Kurirstadja? poznać. arjums Gdzie jest informacja? Kur ir informadja/ Do widzenia Uz redzesanos /zz/nas , . Przepraszam pana/ Atvainojiet, kungs/ Gdzie jest toaleta? Kur ir tualete? panią kundze Gdzie jest Kur atrodas bagazas j , ; , Proszę pana/pani Es/et tik laipni/laipna,.- przechowanie glabatuye? i kungs/kundze bagażu? ! Nazywam się... Mani sauc... Ile płacę? Cik mań jamaksa? • . , RYGA Ryga (RTga) ma chłodny, północny, na poły skandynawski charakter. Surowe i dostojne, wzniesione z rozmachem miasto robi nie lada wrażenie. Największą atrakcją jest bez wątpienia starówka. Turystów przyciągają tu od lat masywne mieszczańskie kamienice i zespół kamieniczek Trzej Bracia, gmachy kupieckiej gildii, resztki murów obronnych, wreszcie wąskie i brukowane uliczki. Warto rzucić okiem na ryski gotyk i secesję, na lute-rańską katedrę i jej słynne organy, uwagę zwracają również kościoły ze strzelistymi wieżami. W centrum miasta, pod monumentalnym Pomnikiem Wolności leżą świeże kwiaty, składane są czerwono-biało-czerwone wieńce, palą się świeczki i znicze, kompania reprezentacyjna niczym przed grobem nieznanego żołnierza trzyma honorowe warty. Zdobiąca szczyt statuy kobieca postać w wyciągniętych ku niebu dłoniach dzierży trzy złote gwiazdy - symbol trzech historycznych prowincji Łotwy: Inflant, Kurlandii i Łatgalii. Pobyt w Rydze byłby z pewnością niekompletny bez wizyty w Jurmali. Określenia tego używa się w stosunku do kilkunastu kąpielisk nadmorskich położonych bezpośrednio nad Bałtykiem o sympatycznych nazwach, jak Dzintari, Majori, Asari, Dubulti, Kemeri. Pum-puri, Bulduri i Vaivari. Do miejscowości kursuje pełna uroku kolejka elektryczna- powolna, ale za to punktualna i tania. Jadący w czasach Związku Radzieckiego autostradą do Jurmali żartowali, że są "przynajmniej 10 min w Ameryce". Dziś mkną po niej błyszczce jeepy ze spragnionymi słońca, morskich plaż i zachodniego luksusu turystami ze wszystkich niemal rejonów byłego ZSRR. KOMUNIKACJA________ Nie będzie ani krzty przesady w sparafrazowaniu rzymskiego przysłowia: "Wszystkie drogi prowadzą do Rygi". Faktycznie, stolica jest największym i najbardziej znaczącym węzłem komunikacyjnym w kraju. Droga A1 biegnie równolegle z Zatoką Ryską (RTgas juras Llcis) do przejścia granicznego Ainaźi (l 11 km) i dalej do Parnawy i Tallina. A2 na północny wschód, w kierunku Pskowa (Pleskava). Przed Siguldą (51 km) odbija od niej szosa A3 do Valmiery (106 km). Valki (156 km) i Tartu. Wzdłuż Dźwiny prowadzi na południowy wschód A6 - przez Krustpils (143 km) - do Dyneburga (229 km) i Łatgalii. A7 i A8 wiodą do przejść granicznych z Litwą w Grenctale i Meitene, i dalej do Ponie-wieża oraz Szawli. Do Kurlandii biegną A9 i A10. łącząc stolicę z Lipawą (215 km) i Windawą(184 km). Stacje paliw: Lukoil: Krasta 50, Astras 7, Dżutas 16; Neste: Krasta 68, BrMbas 386, Dzirnavu 127, Pemavas 78, Lubanas 64, Vien!bas 144; Shell: przy drodze do Jurmali na Ulmana gatve 127, przy drodze do Wilna na Mukusalas 75, poza tym C. Astras 10. Duntes 15. Krasta 47, Lubanas 119a. Dzelza-vas 14; Statoil: Krasta 101, Ulmana gatve 110, Ulmana gatve 117, BrMbas gatve 434a, Ziepniekkalna 9, Anninmuiżas 25a, G. Astras 17, Lubanas 76a. Vienlbas gatve 105, Mas-kavas 349, Bikernieku 121 a, Pernavas 7, Tvaika 2. Kurbada 8, Dzirciema 40; Texaco: A. Saharova 14, Krasta 78, Kalnciema 160, Dzelzavas 36, Satekles 6. Viada: Krasta 93, Maskavas 440, Bulju 72a, Kurzemes prosp. 15a, Darzciema 69, Śampetera 180. Autobusy_______________ Są, rzecz jasna, niezastąpione dla korzystających z transportu publicznego, szczególnie zaś podczas podróży do mniejszych czy bardziej oddalonych od stolicy miejscowości. Regularnie kursują do wszystkich miast rejo-. KOMUNIKACJA RYGA nowych i ośrodków turystycznych, poza tym dość dużo jest połączeń z dwoma pozostałymi krajami bałtyckimi i WNR Cesis - 9.00, 10.00 (oprócz nd.), 10.30, 11.00. 12.00, 12.40 (oprócz nd.), 13.00, 13.15, 14.00, 14.30 (pt), 15.00, 16.00, 18.05, 18.50, 19.00. 19.30. 20.30. 21.30. 22.00; 2 godz. Bauska - między 5.30 a 21.50 co 30 min; I.30 godz. Dyneburg (Daugavpils) - 11.40. 18.00, 19.30; 4 godz.; 2.55-3 Ls. Kolka -13.10. 14.45, 15.35: 2.85 Ls. Kuldiga -8.10, 11.25. 14.55 (oprócz nd.), 15.25, 17.00 (oprócz nd.), 17.35 (oprócz nd.), 18:00 (oprócz nd.), 18.30. 19.30; 3-4 godz. Lipawa (Liepaja) - 6.40, 9.45, 10.00, II.00. 11.50, 12.20, 13.20. 14.00, 15.00. 125.50, 17.00, 18.00. 18.25, 19.00. 19.45. 20.30; 4 godz.; 2.55 Ls. Limbaźi - 8.30, 10.50 (oprócz nd.), 13.50, 14.00, 15.30, 17.50. 18.30, 20.30; 2.30 godz. Saulkrasti - 7.20. 11.50; 1.30 godz.; 0.70 Ls. Sigulda - 10.20 (oprócz nd.), 16.10 (oprócz nd.). 19.30, 20.50; 1 godz.; 0,75 Ls. Talsi - 7.55. 9.20, 12.30, 15.50, 16.45. 17.45. 19.45; 3 godz.; 1,45-1.95 Ls. Valmiera - 7.25. 8.10, 9.00, 9.50, 11.50. 14.15, 17.00, 18.05. 18.15 (sb.). 18.40 (nd.), 19.15, 19.55, 20.45: 2.30 godz. Windawa (Vent-spils) - 6.30. 8.45. 9.30. 9.55, 10.30, 11.00, 12.15, 13.30, 14.30, 16.00, 18.10, 22.30; 5 godz.; 2.15-2.30 Ls. Komunikacja międzynarodowa: Kalinin-grad - 9.20 (przyjazd 19.00) i 1.25 (11.00); 5-6 Ls. Kowno (Kauna) - 7.10 (12.25), 12.00 (15.35); 3,55 Ls. Kłajpeda (Kłajpeda) - przez Lipawę 8.20 (14.00), przez Możejki (Mażeikiai) 23.00 (4.05); 5.20 Ls. Poniewież (Paneveźa) - 13.30, 15.30, 17.20; 2 Ls. Szawle (Śauli) - 11.55, 13.20.14.30, 17.00, 18.00; 1,70 Ls. Tallin przez Parnawę - 3.05 (8.20), 6.35 (12.05), 7.20 (13.20). 11.50 (17.50), 13.00 (18.15). 17.00 (22.30), 23.40 (5.10); 6-8,50 Ls. Parnawa 3.50 Ls. Tartu - 18.00 (22.45); 6,50 Ls. Wilno - 0.20 (5.20), 3.45 (8.00). 8.10 (13.30), 11.00 (16.00). 17.40 (21.30); 3,50-6 Ls. Mińsk-przez Dyneburg 7.30 (19.40), przez Wilno 8.10(18.00); 6-8,10 Ls. Kijów -wt.. pt, nd. 16.00 (9.30): 22 Ls. Moskwa - śr., pt. i nd. 15.00 (8.30). 12 Ls. Petersburg - pn., śr. i pt. 18.30 (8.00). Warszawa- 18.00 (7.00); 15 Ls, Biatystok 11 Ls. Inne połączenia zagraniczne: Berlin, Brema, Bruksela, Kilonia, Kolonia, Monachium. Miinster. Praga, Stuttgart. Dworzec autobusowy (autoosta) przy Pragas iela 1, 200-300 m od stacji kolejowej. Na Stare Miasto jest stąd 10 min marszem lub jeden przystanek tramwajem #1'. Informacja o rozkładzie w pierwszym okienku, zaraz po lewej stronie przy wejściu głównym (•B9000009; 0,20 Ls). Poczekalnia otwarta 5.00-24.00. Na dworcu znajdują się przedstawicielstwa firm oferujących przewozy międzynarodowe: Eurolines, (s7214080. fax 7503134), pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00- -18.00; Nordeka (B464620. fax 7820238); Norma-A (s7214512). Skrytki bagażowe po lewej stronie w hali biletowej, czynne 5.30- -23.00. Kantor 8.00-20.00. Kolej__________________ W Rydze rozpoczynają lub kończą bieg prawie wszystkie pociągi, jakie w ogóle kursują na Łotwie. Oczywiście, nie oznacza to jeszcze, że ten rodzaj transportu jest najdogodniejszy dla turysty. Pociągami można dostać się zaledwie do kilku większych miast w kraju oraz za granicą. Stolica Łotwy jest stacją przesiadkową dla udających się do Kurlandii i Liwlan-dii. a poprzez bezpośrednie połączenie ze stacją Lugazi, opodal przejść granicznych Val-ka-Valga, także do południowej Estonii. Połączenia dalekobieżne: Dyneburg odjazdy o 7.14 (na miejscu 11.15), 13.04 (16.52) i 15.20 (18.18); bilet 1,88 Ls; Lipawa 11.40 (16.22) i 17.58 (22.30); 1,92 Ls; Lugazi 7.35 (10.25) i 16.00 (18.46); l ,46 Ls; Rze-życa (Rezekne) 6.37 (10.42); 1,94 Ls; Win-dawa 13.20 (17.05) i 18.10(21.37); 1,57- -1,89 Ls. W ruchu międzynarodowym: Go-mel (Comeja) - w dni parzyste 18.28 (13.21); Lwów (Lvova) - wt. i pt. 15.29 (15.40); 14,24 Ls; Moskwa- 16.10 (9.02) i 17.55 (12.00): 14 Ls; Odessa - w dni parzyste 18.28 (9.52); 27 Ls; St. Petersburg -19.05 (9.00); 12 Ls: Wilno - 23.35 (5.48); 5 Ls; Woroneż (Voroneźa) - w dni nieparzyste 20.45 (6.33). Duży, dość nowoczesny dworzec (Centrala Staci/a) znajduje się przy Stacijas laukums. ORIENTACJA RYGA 10 min pieszo od Starówki. Miła obsługa w okienku z informacją o rozkładzie (dze/zce/a uzzinu birojs. o232134; hala główna czynne 8.30-20.00, z przerwą 13.00-14.00; opłata 0,10 Ls za info ustne i 0,30 Ls za wydruk). Naprzeciwko wyświetlana tablica odjazdów i przyjazdów pociągów. Bilety na składy bezpośrednie sprzedawane są w małym pomieszczeniu w głębi, na prawo od wejścia, w kasach od nr 3 do 9. Rezerwacja biletów pod numerem B233397, przywóz na zamówienie kosztuje 2 Ls. Przechowalnia bagażu (rokas bagażas glabatava) schodkami w dół koło toalet; czynna 4.00-1.00; 0,50-1 Ls opłata za dobę; skrytki automatyczne za 0,60 Ls obok peronu szóstego. Punkt wymiany walut sieci Parex Bank 8.30-21.30. Kolejka podmiejska________ Zapewnia komunikację mniej więcej do 100 km od miasta. Istnieje kilka linii, niektóre prowadzą daleko poza ścisłą aglomerację. Ryska kolejka przypomina założeniem niemieckie S-bahny czy gdańską SKM, lecz w odróżnieniu od nich jest niezwykle malownicza - zwłaszcza linia do Jurmały biegnąca na poszczególnych odcinkach równolegle z zakolami Lielupy. Składy elektryczne w tym kierunku odjeżdżają co 15-30 min, łącząc stolicę m.in. z Bulduri (0,34 Ls), Dzin-tari (0,37 Ls), AAajori (0,38 Ls), Dubulti (0,39 Ls). Pumpuri (0.42 Ls), Asari (0,45 Ls), Vaivari (0,46 Ls) i Kemeri (0,53 Ls) oraz z odleglejszymi już stacjami, jak Tukums i (0.68 Ls) i Tukums II (0,71 Ls). Połączenie dojelgavy (0,52 Ls) i w przeciwnym kierunku do Saulkrasti (0,54 Ls) utrzymywane jest z częstotliwością co 30 min-1 godz. Nieco rzadsze kursy są w kierunku północno-wschodnim: do Siguldy (0.58 Ls). LTgatne (0,67 Ls), CSsis (0,90 Ls), Valmiery (1,13 Ls) oraz wzdłuż Dźwiny: do Salaspils (0,32 Ls), Ogre (0.47 Ls), Lielvarde (0,55 Ls) i Kokne-se (0,91 Ls). Po kilka składów dziennie dociera do Ergji i Limbażi (0,83 Ls). Kolejkę obsługuje osobny dworzec podmiejski, na prawo od głównego budynku stacji. Wewnątrz kilkadziesiąt kas i czytelne schematy linii aglomeracyjnych. Promy W przeciwieństwie do Tallina, Ryga nie odgrywa ważnej roli w pasażerskiej komunikacji morskiej. Jedyne stałe połączenie to prom IWV Russ kursujący do Sztokholmu. Wyjścia z Rygi w pn.. śr. i pt. o 18.00, do Szwecji dociera na drugi dzień o 11.00. Najtańszy bilet pokładowy w jedną stronę ok. 20 Ls. Od maja ubiegłego roku istnieje poza tym połączenie z Travemunde w RFN. Sprzedaż biletów w biurach podróży i bezpośrednio u przewoźnika - Ferry Seryiss, Eksperta 3a (a7508050; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-1 5.00). Terminal promowy (juras pasażieru stać/ja) przy Eks-porta 1 (a7329882). ok. 1,5 km od centrum. Dojazd tramwajami #5. #7 i #9 do przystanku "Ausekla iela". Samoloty W ruchu krajowym brak regularnych lotów; loty międzynarodowe m.in.: do Billund, Budapesztu, Kopenhagi. Frankfurtu, Helsinek, Jónkóping, Kijowa, Londynu, Mińska, Moskwy, Pragi, Sztokholmu. Tallina (55 min), Tel Avivu, Warszawy (1.40 godz.). Wiednia, Wilna (50 min), Ziirichu. Łotewskie Linie Lotnicze Air Baltic mają siedzibę na lotnisku ("7207401. pn.-pt. 6.30-19.00. sb. i nd. 6.30-18.00) oraz przy Kał ku 15 (n7229166 i 7226355, pn.-pt. 9.00-18.00). Inne linie lotnicze: LOT, Pils 5 (o7227234 i 7227263, pn.-pt. 9.00-17.00): SAS, Kajku 15 (^7216139, fax 7224282, pn.-pt. 9.00-18.00); na lotnisku przedstawicielstwa m.in. Estonian Air (^7207458, pn.-pt. 9.00-18.00), Finnair (s7207010 i 7207360. 9.00-17.00), Lufthansa (n7207183 i 7207381, fax 7207026, pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 7.00-13.00, nd. 11.30-17.30). Port lotniczny (//dosta), oznaczany skrótem RIX. znajduje się 8 km na południowy zachód od centrum. W odróżnieniu od innych metropolii europejskich nie ma specjalnych dowożących do niego autobusów, trzeba zatem skorzystać ze zwykłej komunikacji miejskiej. Autobusem #22 z ulicy 13. ja-nvara, kurs na lotnisko zajmuje ok. 40 min, między 5.50 a 23.15 połączenia co 30 min. podróż taksówką trwa ok. l 5-20 min. koszt 6-10 Ls. Na lotnisku punkty wymiany walut (6 00-22.00) i przechowalnia bagażu (900-21.00). Informacja o rozkładzie (•7207009) na pierwszym piętrze w hali odlotów. KOMUNIKACJA MIEJSKA W Rydze jest 8 linii tramwajowych, 24 trolejbusowe i 39 autobusowych. Podobnie jak w pozostałych miastach byłego Związku Radzieckiego stare maszyny mogą sprawiać dość odstraszające wrażenie, nie mniej jednak komunikacja miejska jako całość działa na ogół sprawnie i bez zarzutu. Bilet jednorazowy kosztuje 0.18 Ls. na każdy rodzaj transportu obowiązuje inny kupon, nabywa się je u konduktora. Poza biletami miesięcznymi, w chwili obecnej brak ofert mogących zainteresować turystów, typu jednodniowe sieciówki. bilety tygodniowe itp. Większość tramwajów, trolejbusów i autobusów kursuje od 5.30 do 0.30, linie nocne obsługiwane są przeważnie z częstotliwością co godzinę. Całkiem niezłym sposobem na szybie przemieszczanie się, zwłaszcza w odległe rejony miasta, mogą być mikrobusy rejsowe, zwane m/kroautobuss lub ta/c-sobuss. Opłata za przejazd wynosi 0,15--0,25 Ls w zależności od trasy. Po mieście jeździ sporo taksówek, oficjalna taryfa w porze dziennej wynosi 0,25 Ls i 0.35 Ls nocą między 22.00 a 06.00. Lepiej korzystać z wozów państwowych, oznaczonych na pomarańczowo i czarno. W starszych samochodach często nie ma taksometru, stawkę można jednak wynegocjować z góry. Z reguły kierowcy żądają w takich przypadkach ok. 2 Ls, mimo to za krótką przejażdżkę, do 15-20 min nie powinno się dawać więcej niż 1,50 Ls. Większe postoje taksówek znajdują się przed hotelem de Rome, na Grecinieku iela i Strelnieku laukums. Przedsiębiorstwa taksówkowe: Riga Taxi, Duntes 34 (o7391881 i 8001010, Rlgas Taksometru Parks, Valdemara 51 (s734040). Radio taxi: Taxi Radio Plus (n7310001 i 9351653), Taxis (07077077, 7334041 i 7330000), Taxi-Lorry(s7225551). Parkingi Ryga należy do miast, w których kradzieże samochodów, szczególnie lepszych marek, są na porządku dziennym. Nawet w centrum miasta zdarzają się napady, wymuszenia, rozboje - niebezpieczne bywają zwłaszcza rejony obu dworców i bazaru. Lepiej wystrzegać się również rozmaitych naganiaczy działających przede wszystkim na obrzeżach Starówki, którzy za pilnowanie życzą sobie 2-3 Ls. Najlepiej korzystać z płatnych parkingów strzeżonych, oznaczonych łotewskim napisem maksas autostaw/eta. Wielki, kryty dachem i jeszcze nie całkiem ukończony parking znajduje się koło Centralais Tirgus; mniejsze są m.in. przy ulicach 11. novembra krastmala 31. Dzirnavu 90, Barona 1 (wjazd z Merkela) Elizabetes 81, Barona 54/58 i Bruninieku 30/32. Wszystkie czynne całą dobę. Cena za godzinę wynosi przeciętnie 0,40-0.60 Ls. ORIENTACJA________ Centrum Rygi rozciąga się na prawym brzegu Dźwiny. Jego serce, czyli Starówka (vecrfga) zamknięta jest z czterech stron ulicami: 13. janvara, 11. novembra krastmala. K. Valdemara i Raina bulvaris. Stare Miasto składa się właściwie z dwóch części skupionych wokół katedry oraz kościoła św. Piotra, oddzielonych od siebie ulicą Kajku. Od nowszych dzielnic, przeważnie z XIX i początków XX w., Starówka oddzielona jest plantami, pośrodku których stoi Pomnik Wolności - obok dworców kolejowego i autobusowego oraz targowiska - mogący służyć za niezły punkt orientacyjny. Najważniejsza arteria wylotowa w kierunku północnym i wschodnim to szerokie Bnyibas bulvaris (Bulwar Wolności) oraz szosy mniej lub bardziej do nich równoległe. Przez Dźwinę prowadzi w kierunkach południowym i zachodnim most kolejowy i trzy drogowe: Salu tilts koło ślimaka drogowego na Maskavas Forśtate (Przedmieście Moskiewskie), zabytkowy i centralnie położony Akmens tilts (Kamienny Most) oraz Vanśu tilts. GASTRONOMIA 1981 RYGA ' INFORMACJA TURYSTYCZNA W głównym punkcie informacji turystycznej znajdującym się w zabytkowej, kolorowej kamieniczce przy Skarnu iela 22 (a/221731, fax 7227680; pn.-pt. 10.00-18.00) można nabyć plany miasta, mapy, pocztówki, rozmaite wydawnictwa albumowe, kasety video z Rygą albo z parkiem Gauji po 8-10 Ls. Można w nim zarezerwować nocleg w mieście i praktycznie całym kraju. Filia tego biura mieści się na lotnisku (o7207800, fax 7207100). Punkty informacji turystycznej oraz biura podróży sprzedają kartę zniżkową Riga Card, wprowadzoną końcem czerwca ubiegłego roku. Dokument upoważnia do wielu rabatów i ulg przy zwiedzaniu miasta, korzystaniu ze środków komunikacji miejskiej, w hotelach i restauracjach, a także w niektórych sklepach. Ceny: 24-godzinna 8 Ls, 48--godzinna 12 Ls, 72-godzinna 16 Ls: dzieci i młodzież do 16. roku życia płaci połowę. NOCLEGI____________ Hoteli, w których można przenocować za 5-10 Ls jest kilkanaście. W podobnej cenie są łóżka w akademikach (taniej w schronisku młodzieżowym), drożej jest w Radisson SAS na lewym brzegu Dźwiny. Niezbyt popularne w Rydze kwatery wynajmuje się za pośrednictwem biur turystycznych. Agencja Patricia przy Elizabetes iela 22-6 (^7284868, 7242854 i 9256731, fax 7286650) dysponuje pokojami w wielu punktach miasta, także na starówce, po 15 $ lub 20 $ ze śniadaniem. Latem najlepszym rozwiązaniem jest zamieszkanie na jednym z kempingów w Jurmali i dojeżdżanie do centrum kolejką podmiejską. Hotele_________________ de Rome, Kalku 28 (=7087600, fax 7087606). Jeden z najelegantszych w Rydze. W ścistym centrum, opodal Pomnika Wolności. Osobne pokoje dla palących i niepalących, wszystkie komfortowo wyposażone, z zapleczem sanitarnym i TV SAT. Łącznie 90 pokoi, w tym 60 dwójek (100 Ls), 20 apartamentów (125 Ls) i 1 apartament prezydencki (300 Ls). Komenta Seta, Kaleju 9/11 (=7087501, fax ' 7087506). Zespót zabytkowych budynków w ser- •' cu Starego Miasta, kiedyś mieszczący Xlll-wiecz- % ny klasztor św. Ducha. Zarządzany przez tą sa- '••: mą spółkę, co hotel de Rome. 140 pokoi w stylu skandynawskim, z białymi ścianami i podtogą z drewnianych klepek. Jedynki 44 Ls, dwójki 55 Ls, apartament 65-70 Ls. Man-Tess, Teatra 6 (=7216056, fax 7821249). Malut-i ki hotel, w zasadzie coś na kształt pensjonatu. Zajmuje odnowioną niedawno XVIII-wieczną kamienicę. Pokoje 1-osobowe 60 Ls, 2-osobowe 85 Ls. Każdy inaczej umeblowany, niektóre w starym stylu, inne bardzo nowocześnie. Apartamenty 100 Ls. Dodatkowa optata za śniadanie 4,50 Ls. Mara, Kalnciema 186 (=7901316, fax 7901315). Na przedmieściach, blisko portu lotniczego. Zbudowany i zarządzany przez kanadyjsko-lotewską spółkę joint venture. 24 pokoje. Jedynki 65 Ls, dwójki 78 Ls, trójki 91 Ls. Komfortowe izby mają łazienkę, telefon i TV SAT. Restauracja z międzynarodową kuchnią, sauna; dowozy do centrum hotelowym mikrobusem. Nams 99, Stabu 99 (w/310762, fax 7313204). Secesyjna kamieniczka, kilka minut od Starówki. Do dyspozycji jedynie 8 apartamentów: 2 z dwoma sypialniami i 6 z jedną sypialnią, w każdym obszerna łazienka. Doba 105-170 Ls. Spore zniżki przy dłuższych pobytach. Parking. Riga, Aspazijas buk 22 (=721 6285 i 7210132, fax 7229828). Chyba największy na Starówce. Zajmuje masywną kamienicę mniej więcej naprzeciwko opery. Do dyspozycji turystów 243 pokoje. Jedynki po 55 Ls są małe, ale luksusowo urządzone z ocieplaną podłogą, łazienkami i WC, TV SAT, minibarkiem i lodówką. Dwójki kosztują 80 Ls. Apartamenty 106-140 Ls. Yecriga, Gleznotaju 12/14 (=7216037). Urządzony w zabytkowej XVIII-wiecznej kamienicy oferuje przestronne pokoje dla dwóch osób z salonikiem, TV SAT, lodówką i łazienką w cenie 60-75 Ls. Latem ogródek piwny. Brigita, Saulkalnes 11 (=7623000, fax 7623190). 20 pokoi. Jedynki 23 Ls, dwójki 32 Ls. Czysto i przyjemnie. W każdym pokoju poza telewizją i telefonem, jest lodówka. Dojazd z dworca kolejowego trolejbusem #19. Lalne, Skolas 11 (=7288816 i 7289823, fax 7287658). W centrum miasta. Blisko 30 pokoi po 15-35 Ls za 1-osobowy, 25-40 Ls za 2-osobowy i 35-60 Ls za 3-osobowy. Pokoje skromne, lecz z lodówką i łazienką lub prysznicem. Przyjmowane są wszystkie ważniejsze karty kredytowe. Kaspars, Mukupun/a 19 (=424269, fax 424755). Dość spory kawałek od centrum, przez co dogodny jedynie dla zmotoryzowanych. Atutem mogą być za to względnie niewysokie, jak na oferowany standard ceny. Jedynki są po 25 Ls, dwójki 28 Ls, apartamenty 40 Ls. W każdym z ponad 20 pokoi telewizor i łazienka. Dla gości sauna, sala kominkowa i maty basen. Karavella, Katrlnas dambis 27 (=7323130, fax 7830187). W rejonie portu handlowego. 70 pokoi, z tego 12 jedynek (24-35 Ls), 44 dwójki (33-48 Ls), 4 trójki (39 Ls) i kilka apartamentów (45-90 Ls). W droższych pomieszczeniach mini barek i TV SAT. Dojazd tramwajem #5 lub #9 do przystanku "Petersalas". WMoriJa. A. Ćaka 55 (=7014111, fax 7014140). Ładna, secesyjna kamienica w centrum miasta, 5 min od dworca kolejowego. Ponad 80 pokoi i kilkaset miejsc noclegowych. Jedynki 26 Ls, dwójki 38 Ls. Kilka pokoi o podwyższonym standardzie z telefonem i telewizją kablową w cenie 44-50 Ls, część typu hostelowego po 8-12 Ls. Łazienki i prysznice po niedawnej modernizacji. Kawiarnia, kantor wymiany walut, solarium. Parking. Schroniska młodzieżowe i akademiki____________ P/ac/s, Laimdotas2a (=7551824). 4 pokoje 1-osobowe po 6-8 Ls i 25 dla dwóch osób w cenie 3 Ls za łóżko. Jedyne miejsce w Rydze, gdzie akceptowana jest międzynarodowa karta Hl. Dojazd trolejbusem #4 lub autobusami #1, #14 i #32 do przystanku "Teika". Studenta Kopmitne, Basteja buk 10 (=7216221). W centrum miasta. Latem gości plecakowiczów zdaje się z całej kuli ziemskiej. 33 łóżka w 15 pokojach. Optata od 6 do 10 Ls. Recepcja na lewo od wejścia. Turiba, Graudu 68 (=7901471). Blisko 160 miejsc noclegowych. Pokoje 1-osobowe 5 Ls, 2-osobowe 2,50 Ls, 3-osobowe 1,80 Ls od łóżka. Dodatkowo sauna, kawiarnia i fitness club. Jechać trolejbusem #8 ze Strelnieku laukums do przystanku "Graudu". Akademik Ryskiego Uniwersytetu Technicznego, Azenes 22a (=7089261). 10 dwójek i 20 trójek po 3 Ls od osoby. Łazienki, do dyspozycji kuchnia. Dojazd trolejbusem #7 lub #23 przez most na Dźwinie do przystanku "KIpsala". GASTRONOMIA________ Zasadniczo nie powinno być jakiegokolwiek kłopotu z wyżywieniem. Zniknęły naturalnie bez śladu typowo radzieckie jadłodajnie, a na ich miejscu pojawiły się eleganckie restauracje, przytulne i stylowe knajpki, w których za obiad dla dwóch osób z lampką wina trzeba zapłacić od 5 Ls w górę. Posiłek równie smaczny, lecz tańszy zapewniają liczne fast foody w okolicach hal targowych nad Dźwi-ną. Mówiąc o stołecznej gastronomii, nie sposób zapomnieć o wspaniałych czekoladkach Laima i dostępnym na każdym kroku piwie ryskim (RFgas alus) w cenie 0.25 Ls za butelkę. Koniecznie trzeba spróbować również słynnego czarnego balsamu (Rigas me/na/s balzams) - 45% likieru wyrabianego z ziół. kwiatów i korzeni, dostępnego w większości sklepów z alkoholem (butelka 0,125 l kosztuje 1,20 Ls, a 0,3 l - 1,85 Ls. pół litra 2,68 Ls, cały litr 8 Ls). Świeżą żywność niedrogo można kupić na Centralais tirgus koło dworca autobusowego i innych targowiskach. Restauracje____________ 1739, Skarnu 6 (=7211398). W zabytkowej kamieniczce z jasną fasadą, zgodnie ł oryginalną nazwą pochodzącej sprzed połowy XVIII w. Wnętrze mogłoby być ładniejsze. Kuchnia włoska, choć da się zjeść także australijski stek i kurczaka z papryką po węgiersku. Czynna 12.00-23.00. Dnipro, Alunana 6 (=7222858). Jak łatwo się domyślić, jest to restauracja ukraińska. Na stolikach gazety rosyjsko- i ukraińskojęzyczne, ściany zdobi portret Tarasa Szewczenki. W jadłospisie barszcze: zwykły z fasolą, lwowski z parówkami, kijowski z grzybami, czernichow-ski i poltawski. Zupa i drugie zaledwie 2-3 Ls. Czynna pn.-sb. 10.00-21.00. Lielais Kamielis, Vecpilsetas 3 (=7212614). W piwnicy składu handlowego z XVII w. Kuchnia łotewska, z pewnością godna polecenia. Dużo dobrego alkoholu. Czasami grają na pianinie. Czynna 12.00-23.00. 2001 RYGA Lolo Pizzeria, Elizabetes 51 (=7281339). Zdaniem smakoszy najlepsza pizzeria w Rydze, mimo iż w rzeczywistości jest kompleksem gastronomicznym z restauracją, kawiarnią, pubem i cukiernią. Poza sycylijską i neapolitańską, ponad 30 innych rodzajów pizzy (2-4 Ls). Z pozostałych dań 12 odmian spaghetti, różnego rodzaju sałatki warzywne (1-2 Ls), potrawy mięsne i rybne. Muzyka techno. Czynna 11.00-23.00. Samsons Marstajlu 4 (=7229572). W średniowiecznej piwnicy. Kamienne wnętrze, świece na stolikach - catość prezentuje się bardzo oryginalnie. Kuchnia międzynarodowa, warto skusić się na łososia w sosie pieczarkowym lub na kaczkę w borówkach. Generalnie bardzo drogo - pełny obiad od 10 Ls w górę. Muzyka na żywo w śr., cz. i pt. od 20.00. Czynna 12.00-24.00. Jower, Smilśu 7 (=7216155). Tylko dla zapalonych smakoszów: kuchnia szwedzka i w szczególności skandynawska. Do wyboru jest m.in. marynowany śledź bałtycki z przyprawami (inlagd strómming) po 5 Ls. Między 13.00 a 16.00 specjalny lunch za 2,50 Ls. Do tego mnóstwo świeżych sałatek. Czynna pn.-pt. 11.00-3.00, sb. i nd. 12.00-3.00. Wncenfs, Elizabetes 19 (=7332634 i 7332830). Zdaniem wielu najlepsza ryska knajpa. Menu w zasadzie ze wszystkich kontynentów. Właściciel i szef kuchni zarazem, Martipś RTtinś - Łotysz z Kanady - słynie z oryginalnego przyrządzania potraw na grillu. Ostatni wtorek każdego miesiąca zarezerwowany jest dla dyplomatów brytyjskich. Czynna 11.00-24.00. INFORMATOR_________ Ambasada RP: Elizabetes 2 (=7321617 i 7321593, fax 7830174). Apteki: Grindex, Audeju 20 (=7213340); pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 9.00-17.00. Lauvas aptieka, Ka|ku 20 (=7226519); pn.-pt. 8.30-19.00, sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-16.00. Meness aptieka, Elizabetes 91/93, 8.00-20.00: BrMbas 121, całodobowe: Merke.la 2, 8.00-22.00. Rigas Centra aptieka, BrMbas 38 (=7289761); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 11.00-18.00, nd. 11.00-17.00. Torna aptieka, Torna 4, Jekaba Kazarmas (=7227494); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 11.00-18.00, nd. 11.00-17.00. Żalą aptieka, Vagnera 15 (=7216885); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-17.00, nd. 10.00-14.00. Banki: Hansabank, Ka]ku 26 (=7024444, fax 7024400), 9.00-19.00; Blaumana 38/40, 9.00-17.00; Brivibas 114, 9.00-17.00; Basteja bulv. 18, 9.00-17.00. Latvijas Krajbanka, Palasta 1 (=7322121, fax 7820167); 9.00-17.00. Merita Nordbanken Latvia, Kajku 15 (=7096264, fax 7224124); pn.-pt. 9.30-16.30. Parex Bank, Val-demara 8 (=701 0020, 7325305 i 7331970); pn.-pt. 9.00-18.00. Saules Bańka, Smilśu 16 i (=7020500, fax 7020505); 9.30-18.00. Unibank, Pils 23 (=7215502 i 7212808, fax 7215335) i Valnu 11; pn.-pt. 9.00-21.00. Verelnsbank, Elizabetes 63 (=7085500, fax 7085507); pn.-cz. 10.00-13.00 i 14.00-17.00, pt. 10.00-13.00 i 14.00-16.00. Biura podróży: Latvia Tours organizuje wycieczki dla obcokrajowców po całej Łotwie. Poza wycieczkami po mieście (6 Ls) można wziąć udział w imprezach do Siguldy (12 Ls), Cesis (16 Ls), po Kurlandii (20 Ls) i Łatgalii (24 Ls), zwiedzić muzeum etnograficzne (8 Ls) i pałac Rundale koło Bauski (17 Ls). Biuro ma przedstawicielstwa przy Kajku 8 (=7085001, fax 7820020; pn.-pt. 9.00-18.00), Marijas 13 (=7243391), Elizabetes 55 w hotel LaMja, pokój 418 (=7221040) i Kajku 28 w hotelu de Rome (=7087600). Inne biura - TAS, Kajku 20, na drugim piętrze (=7216216, fax 7820285); Via Baltika, Gertrudes 5a (=7312112 i 9459211); Via Hansa, Vagnera 3, na trzecim piętrze (=7227232, fax 7820294). Całodobowa wymiana walut: Kantory Marika przy Basteja bulv. 14, Marijas 5, Marijas 14, BrMbas 30, Merkeja 10. Fryzjer: Brigita, Ćaka 44 (=7288992), pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 9.00-18.00; Ćaka 112 (=274725), 8.00-20.00; BrMbas 110 (=274803), pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 9.00-18.00. Koala salons, Pul-kveża Brieża 18 (=7331782); pn.-pt. 9.00-20.00. Kolonna, BrMbas 85 (=271313); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-18.00. Laima Lux, BrMbas 43 (=7283526); pn.-pt. 9.00-20.00. Maija, Blaumana 7 (=7284449), pn.-sb. 9.00-21.00, nd. 11.00 18.00; BrMbas 128 (=270025), pn.-sb. 9.00-21.00, nd. 11.00-16.00; StabuSO (=297770), pn.-sb. 9.00-21.00, nd. 11.00-17.00. Vecriga, Smilśu 5 (=7216336); pn.-sb. 8.00-22.00, nd. 8.00-21.00. Gabinety stomatologiczne: Dr. Butkevića, Dzirna-vu 45/47 (=7242470, fax 7242471), 9.00-18.00. Dr. Muller, Laćpleśa 59 (=7243024), 9.00-24.00; Valdemara 57/59, pn.-sb. 10.00-22.00; BrMbas 121, pn.-sb. 9.00-21.00. Elladent, Wlandes 18 (=7333145 i 7333004), pn.-pt. 8.00-24.00. Holowanie samochodów: Auto evakuacija (=060/7392451). CSDF (=7392452), całodobowe. LAMB (=8000000), całodobowe. Roiła '94 (=458363, całodobowa. SOS (=299995). Konsulaty państw sąsiednich: Białoruś, Jezus-baznlcas 12 (=7323411, fax 7322891); pn.-pt. 9.00-13.00. Estonia, Skolas 13 (=7820460 i 7226845, fax 7820461); pn.-wt. i cz.-pt. 10.00-13.00. Finlandia, Kalpaka bulv. 1 (=7333596 i 7332005, fax 7333597); pn.-wt. i cz.-pt. 9.00-11.00. Przedstawicielstwo handlowe Jakucji, Elizabetes 2 (=7321247, fax 7321770). Litwa, Rupniecibas 24 (=7321519 i 7320919, fax 7321589)); 9.30-12.30. Mołdawia, Biekensalas 3 (=7627155, fax 7612636). Norwegia, Zirgu 14 (=7216744, 7820194 i 7216746, fax 7820195); pn.-wt. i cz.-pt. 9.00-16.00. Rosja, Antonijas 2 (=7212579 i 7210123, fax 7830209); 9.00-17.30. Szwecja, Pumpura 8 (=7828032, fax 7828031); pn.-wt. i cz.-pt. 10.00-12.00. Ukraina, Kalpaka bulv. 3 (=724308 i 7332956, fax 7325583); pn.-cz. 9.00-13.00 i 14.00-18.00, pt. 14.00-17.00. Uzbekistan, Elizabetes 11-11 (=7322424 i 7322346, fax 7322306); pn.-pt. 9.00-11.30. Poczta: Główna - Riga 51, BrMbas 19 (=7018738), czynna całą dobę; inne - Stacijas laukums 1 koło dworca kolejowego (=7018804), pn.-pt. 8,00-19.00, sb. 8.00-16.00, nd. 10.00-16.00; Elizabetes 41/43 (=7331609), pn.-pt. 8.00-13.00, i 14.00-19.00, sb. 8.00-16.00; Aspazijas 22 (=7216073), pn.-pt. 10.00-16.30. Pralnie odzieży: Akvilons, Barona 29 (=7282745); pn.-pt. 9.00-16.30, sb. 10.00-15.00. Miele, Elizabetes 85a (=7217696); automaty 24-godzinne. Repa Ring, Teatra 1 (=7220581) pn.-sb. 9.00-18.00. Tiritava, Tallinas 59 (=276108); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-16.00; oraz Barona 52 (=272471), pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 10.00-17.00. Rozgłośnie radiowe: Amadeus, Skanstes 13 (=7313462, 89.2 Mh). Latyijas radio II, Doma laukums (=7206722, 91.5 Mh). Bizness Baltija, Ba-lasta dambis 3 (=465911, 99.5 Mh). Radio Pik 100 FM, BrMbas 30 (=7289165, 100.0 Mh). Mix FM, Nometnu 62 (=7601054,102 Mh). Klasiskas Muzikas Kanals, Doma laukums 8 (=7206616; 103.7 Mh). Super FM, Elijas 17 (=7611661,104.3 Mh). Radio SWH, Skanstes 13 (=7339933,105.2 201 INFORMATOR : Mh). SWH Plus, Skanstes 13 (=7339933, 105.7 i Mh). Easy FM, Zakusalas krastmala 3 (=7200544, 106.2 Mh). Radio Skonto, Meistaru 23 (=721 0833); 107.2 Mh. Lah/ijas radio l, Doma laukums (=7206722; 107.7 Mh). Stacje telewizyjne: Balicom, Elizabetes 41/43 (=7326019). LNT, Elijas 17 (=7211636). LTV 1&2, Zakusalas krastmala 3 (=7200538). Satelita aparatOras televTzija, Matlsa 88 (=299919). Tele-video tikls, Basteja 1 (=7210232). TV3, Śmerja 3 (=7554375). Usługi szewskie: Sturitis, Valnu 31/33 (=7225016), pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-18.00. Warsztaty samochodowe: Auto Riga, Eizenśteina 6 (=5383 53 i 537925; pn.-pt. 8.00-22.00, sb. 8.00-20.00; audi i VW. Mikas, Darzciema 64a (=7248191, fax 7248075); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00; BMW. Balt Servissi, Lielvardes 130 (=575596); pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 8.00-16.00; citroen i suzuki. Baltic Motors Corporation, Ku- 1 rzemes prosp. 1a (=403962); pn.-sb. 8.00-22.00; ford. Lada, Biekensalas 3 (=7627173); pn.-pt. . 9.00-18.00. Mazda, StTpnieku ce|ś 24 (=9205532 i 7207905); pn.-sb. 9.00-18.00. Mercedes, Abre- , nes 3/5 (=7210224 i 7229919); pn.-pt. 9.00- . 18.00, sb. 9.00-15.00. Mitsubishi, Kurbada 4 (=7243096); pn.-pt. 9.00-18.00, 9.00-16.00. , Fassko, Eizenśteina 29 (=538896, fax 7547238); pn.-sb. 8.00-22.00; Opel. WAmerika, Meżaparka Liela Estradę (=7557482, fax 7540017); pn.-pt. 8.00-22.00, sb. 9.00-18.00; opel, chevrolet i ca-dillac. Euro-Auto, Raudas 12 (=7614486 i 7617715); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 10.00-15.00; renault. Skoda, Kengaraga 1 (=7260316); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-15.00. Musa Motors, Ulmana 5 (=7066222 i 7066111); pn.-pt. 8.00- , 18.00, sb. 10.00-15.00; volvo, renault i honda. Toyota, Krasta 105 (=7187023) pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-18.00. Wypożyczalnie samochodów: AGG, leriku 86 (=597298, fax 7549485); 9.00-22.00; 15-25 Ls za dobę w zależności od liczby dni. Avis, w hali • przylotów na lotnisku (=7207353) oraz Aspazijas bulv. 32 (=7225876, fax 7820441); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-13.00. Baltijas AutolTzings, Antonijas 22, (=7334480, fax 7334867), pn.-pt. 9.00-18.00 oraz w porcie lotniczym (=7207121, fax 7207131), 9.00-18.00. Europcar, w hali przylotów na lotnisku (=7207825), poza tym Basteja bulv. 10 (=7212652, fax 7820360. Hertz, Mię ruszyć się ani na krok Ze wszystkich wielkich miast w krajach nadbałtyckich Ryga jest najbardziej zruszczona. Nadal ?., co drugi mieszkaniec łotewskiej stolicy mówi po rosyjsku. Łotwa była od dawna terenem migra- ;\ cji rosyjskiej. Pierwsza nastąpiła na przełomie XIX i XX w. i związana była z koniunkturą gospodarczą europejskiej części państwa carów. Druga fala migracji rozpoczęła się zaraz po przylą- , czeniu Łotwy do ZSRR i trwała aż do 1989 r. Napływ Rosjan kierował się do dużych miast, przede ' wszystkim do Rygi. W jego efekcie odsetek Rosjan w zaludnieniu stolicy wzrósł z 26% w 1959 r. : do ponad 47% w 1989 r. W tym samym czasie odsetek Łotyszy sięgał zaledwie 36,5%, zaś mniejszość rosyjskojęzyczna stała się w Rydze de facto większością - u progu odzyskania niepodle- ' gtości Rosjanie wraz ze zruszczonymi Białorusinami i Ukraińcami liczyli bowiem blisko 57%. Mi- " gracja Rosjan do krajów nadbałtyckich, a w szerszym kontekście także do pozostałych rejonów >/•. kraju, porównywalna jest często do procesów kolonizacyjnych i późniejszej dekolonizacji mają- ;> cych miejsce na zachodniej półkuli. W przeciwieństwie jednak do Anglików czy Francuzów, kto- : rży en masse opuścili swe kolonie, większość z Rosjan nie ma zamiaru wyjeżdżać z dawnych republik radzieckich. Jak zawsze po mistrzowsku ujmuje to Ryszard Kapuściński w swym Imperium: (...) istnieje różnica między Portuga/czykiem i Francuzem opuszczającym Afrykę a Rosjaninem, który powinien wyjechać ze słonecznego Baku czy pięknej, secesyjnej Rygi do takiego ponurego, przeraźliwie zimnego Norylska czy przygnębiająco brudnego i zadymionego Czelabiń-ska. Że nie chcą wyjeżdżać z Estonii czy Armenii? Ja im się nie dziwię! Żeby się ratować, w swoich dawnych koloniach tworzą różnego typu związki i partie, których hasłem jest - pozostać, nie ruszyć się na krok! RYGA na lotnisku (=7207980, fax 7207981); pn.-pt. 10.00-20.30, sb. i nd. 12.00-20.30; Kalku 15 (=7224223), pn.-pt. 9.00-18.00. Scorpio, Aspa-zijas buk 24 (=7227021, fax 7820098), pn.-pt. 9.00-18.00. Statoil, Ulmana gatve 117 (=7401654), BriYibas gatve 434a (=7542306, fax 7542358), Ziepniekkalna 9 (=7627062, fax 7627109; całodobowo. Yarans, Mukusalas 72 (=7627095 i 9242020). Wywoływanie zdjęć: Agfa, Grecinieku 1 (=7228479); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-17.00. Flera, Smilśu 1/3 (=7228316); pn.-pt. 8.30-18.30, sb. 10.00-16.00. Flera, Kaleju 9/11 (=7087547); pn.-pt. 9.00 -18.00, sb. 10.00-16.00. Fuji Filmaris, Va|nu 5 (07228527); pn.-pt. 8.30-19.00, sb. 10.00-17.00. Gila Kodak, Kajku 15 (=7224124); pn.-pt. 9.00-19.00. Rozrywka Bilard: Ala, Audeju 11 (13.00-3.00). NB, Śkunu 9 (całą dobę) i Ćaka 38a (wejście od Gertrudes). Sports Bar, Smilśu 7. Kasyna: Admiralu klubs, Audeju 12 (11.00-2.00), Blaumapa 8 (12.00-8.00) i Marijas 15 (całodobowe). Aladins, Ćaka 32 (całodobowe). Bume-rangs, Matlsa 35, Ćaka 38a, Mażą Nometnu 30, Merkela 3; wszystkie czynne całą dobę. Casino Latvia, Ka]ku 24 (18.00-6.00). Daila Imperija, Brivlbas 31 (12.00-3.00). Labirints, Aspazijas bulv. 32 (9.00-7.00). Melnais Kakis, Meistaru 10/12 (9.00-7.00). Kina: Andaluzijas suns (Pies andaluzyjski), Elizabe-tes 83/85, =728 72 82. (0,75-1,50 Ls). Daile. Barona 31 (1-1,80 Ls). Kino 52, Laćpleśa 52/54 (1-1,50 Ls). Maska, Pruśu 2 (0,70-1 Ls). Oskars, Skolas 2 (1,80-2,20 Ls). Kinogalerija, Jauniela 24 (1,20 Ls). Palladium, Marijas 21 (1,70 Ls). Riga, Elizabetes61 (1-1,70Ls). Kluby nocne: 808, A. Kalnina 8 (18.00-6.00. 2 Ls). Bastejklubs, Basteja 12 (0.00-24.00). Groks Stadia, Kalku 22 (12.00 6.00, 2 Ls). Metro, Laćpleśa 5 (cz.-sb. 21.00-6.00; 2 Ls). Un-derground, Slokas 1 (21.00-6.00, 2-3 Ls). Vernisaża, Terbatas 2 (21.00-6.00, zamknięte pn. i wt. 5 Ls). nujorka, Kaleju 56 (17.00-6.00, oprócz pn. i wt., 2-3 Ls). Ole, Audeju 1 (9.00-1.00, cz., pt. i sb. 9.00-5.00, nd. 9.00-24.00, 2-3 Ls). Opera: Aspazijas bulv. 3 (=7225803 i 7228496); bilety od 1,50 Ls. Sale koncertowe: Ave Soi, Citadeles 7. W katedrze, Doma laukums 1. Liela gilde, Amatu 6. Mażą gil-de, Amatu 3/5. Yagnera Żale, Vagnera 4. Teatry: Nacionalais Teatris (Teatr Narodowy), Kron- valda 2 (=7322759). Rigas Jaunais Teatris (Nowy Teatr Ryski), Laćpleśa 25. Krievu Dramas Teatris 1 (Rosyjski Teatr Dramatyczny), Kajku 16. Dailes .• Teatris (Teatr Sztuki), BrMbas 75. Kabata Teatris, Peldu 19. Sport i rekreacja Baseny kąpielowe: Alex, klpsala 5 (=7616989); pn.-pt. 8.00-21.30, sb. i nd. 8.00-20.00. Przy hotelu Radisson SAS Daugava, Kuiu 24; 6.30-23.00; 5 Ls. VEF, BrMbas 197 (=7363206); pn.-pt. 7.00-21.00, sb. i nd. 8.30-21.00. Centra sportowo-rekreacyjne: Altius, Audeju 1 (=722644). Akvalandija, Mukusalas 45/45 (=7629700). Centrs, Audeju 16 (=7018000). A+S, Laćplgśa 60 (=7289567). Davids, Val-demara 23a (=7224148). Lemars-A, Meźaparks (=7540286). Nelss, Alunana 8 (=7338299). Stu-dija Sports Plus, Blaumana 5a (=7282696). Jazda konna: Kleistu 75 (=403431). Korty tenisowe: Kronvalda 3 (=7325379). Kalpaka pr. 16 (=7752375). Kręgielnie: Katrinas dambis 12 (=7322784); 14.00-24.00, pn. 17.00-24.00. Ganibu dambis 25d (=7382660); 12.00-24.00, pn. 18.00-24.00. Klon-daika, Elizabetes 61 (=7286380); 9.00-7.00. Paintball: James Bond, Gertrudes 54 (=7284810). Salony piękności: Dama, Smilśu 12 (=7220557) pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 9.00-18.00. Ekselence R, Merkeja 17 (=7286789), pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 8.00-19.00, nd. 10.00-17.00; Gertrudes 36 (=7217633), pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 8.00-19.00. Loreta, Yecpilsetas 8 (=7211420), pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-17.00. Saules Salons, Barona 3 (=7284696) pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 9.00-18.00. Solarium: Koala, Pulkveża Brieża 18 (=7331782); 9.00-20.00; 2,50 Ls za 30 min. Squash: Ganibu dambis 25d (=7382660). Wypożyczalnie rowerów: Velo Serviss, Hapsalas 1 (=7392042); zalecana wcześniejsza rezerwacja. Gandrs, Kalnciema 28 (=7614775); 4 Ls za dobę. Zakupy Cukierenki: Rika Konditoreja, Dzirnavu 69 (=7282512), pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 10.00-18.00. Staburadze, Valdemara 67, 8.00-19.00; BrMbas 68; Merkela 13; MatTsa 20. Markety spożywcze: Rimi - Audeju 16 (=7018020), pn.-pt. 8.00-22.00, sb. 9.00-22.00, nd. 10.00-22.00; Nicgales 2 (=560949), 9.00-22.00; Maskavas 357, 9.00-22.00; MazS Nometpu 59b (=7892784), 8.00-20.00; Krasta 46 (=7030341), 10.00-22.00, Interpegro - Elizabetes 18 (=7283939), pn.-sb. 10.00-22.00, nd. 10.00-19.00; Matisa 8, (=274826), pn.-sb. 9.00-21.00, nd. 9.00-18.00; Raina 33, czynny całą dobę. Maksi Markets, Deglava 110 (=598528), pn.-sb. 9.00-21.00, nd. 9.00-18.00. Pamiątki: A&E, Jauniela 17 (=7223200); pn.-sb. 10.00-18.00. Almanas, Zirgu 7 (=7212114) pn.-pt. 11.00-18.00, sb. 12.00-17.00. Ezerciems, Kajku 7/9 (=7222428); pn.-pt. 9.00-19.00, sb, 10.00-17.00. lzvele, Jana 8; wt.-sb. 10.00-18.00. Laipa, Laipu 2/4 (=7229962); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Mara, Kaleju 9/11 (=7087541); pn.-pt. 9.00-18.00. Sakta, BrMbas 32 (=7280868); pn.-sb. 10.00-19.00; Sakta, Aspazijas 30 INFORMATOR ! 203 (=7227751); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-17.00. Tine, Valnu 2 (=7216728); pn.-sb. 9.00-19.00, nd. 10.00-17.00. Vecpilseta, Kalku 7/9 (=7225427); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. i nd. 11.00-17.00. Sklepy całodobowe: Abolitis, Barona 17 (=7284871). BNC, Valdemara 25 (=7332512). Delikatesen, Śkunu 7 (=7222706). Elida-L, Grecinieku 10 (=7213823). Interpegro, Raina 33, wejście od ulicy Marijas; koto dworca kolejowego. Martini, Grecinieku 7 (=7222392). Rudens, Gertrudes 105 (=7244297); zamówienia na telefon z dowozem pod wskazany adres. Yisbija, BrMbas 68(=2275190). Sklepy z czekoladą: Laima - Miera 22, pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-18.00. Smilśu 16, pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 19.00-16.00. Marijas 16, pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-17.00. BrMbas 107, pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-14.00. Targowiska: Centralais tirgus, Pragas 1; na zewnątrz wt.-sb. 7.00-18.00, pn. i nd. 7.00-16.00, ł wewnątrz pn.-sb. 8.00-17.00, nd. 8.00-15.00; gigantyczne targowisko na zapleczu dworca auto- " busowego z pięcioma halami. Latgales tirgus, Sadovnikova 9a (=7223955); 8.00-17.00. Vidze-1 mes tirgus, Matisa 2; pn.-pt. 8.00-18.00, sb. i nd. 8.00-15.00. RYGA HISTORIA Na podstawie wykopalisk archeologicznych można przypuszczać, że prawy brzeg Dźwiny byt zasiedlony już w II w. n.e. Pewne jest istnienie dwóch osad w X-XII w., gdyż natrafili na nie w swych wyprawach handlowych kupcy bremeńscy. którzy dotarli do ujścia Dźwiny w 1159 r. Od tego czasu przypływały tu statki handlowe, na jednym z nich przybył biskup bremeński Albert. W 1201 r. przeniósł on swoją rezydencję z Ikśkile (Uexkull) w okolice obecnego Alberta lau-kums (Plac Alberta), dając tym samym początek miastu. Na temat jego nazwy krążą różne hipotezy, być może pochodzi od staro-łotewskiego słowa "ringe", które oznacza zakole rzeczne. Nowo założony gród był głównym w krajach nadbałtyckich celem ekspansji utworzonego akurat niemieckiego zakonu Kawalerów Mieczowych. Niebawem na użytek zakonu powstał potężny zamek, liczne kościoły i klasztory. Do rozbudowującego się miasta przybywała ludność niemiecka, która mieszkała tu praktycznie aż do II wojny światowej. Rozkwit gospodarczy zapewniało położenie nad Bałtykiem i Dźwiną, przy szlakach prowadzących w głąb ziem ruskich aż do Morza Czarnego. Wkrótce Ryga stała się jednym z większych ośrodków handlowych północnej Europy, znaczenia dodawała jej przynależność do Hanzy. Kupcy zrzeszeni w gildiach cieszyli się licznymi przywilejami, żyjąc z pośrednictwa w handlu między Wschodem a Zachodem Europy. Dobre czasy skończyły się dla Rygi w XVI w., tym bardziej, że była ona łakomym kąskiem dla wszystkich swych sąsiadów. Po wojnach inflanckich (1558-1583) i sekularyzacji zakonu przez ostatniego wielkiego mistrza, Cottharda Kettlera, miasto znalazło się w granicach Rzeczypospolitej (1561-1621). Za panowania polskiego istniało w Rydze kolegium jezuickie - jedna z najstarszych uczelni w krajach nadbałtyckich założona przez Stefana Batorego (1582 r). Przez następne 100 lat (1621-1721) Rygą rządzili Szwedzi zastąpieni z kolei przez Rosjan, którzy zajęli miasto wraz z całą Łotwą w wyniku zwycię- skiej wojny północnej. W okresie przynależności do Rosji miasto było trzecim po Moskwie i Petersburgu centrum przemysłowym imperium. Dość wspomnieć, że po wybudowaniu linii kolejowej (1861 r.) przez ryski port przechodziło blisko 20% eksportu Rosji. Podczas rewolucji 1905 r. miały tu miejsce poważne strajki i demonstracje robotnicze. W okresie pierwszej niepodległości miasto podwoiło liczbę mieszkańców. Powstały reprezentacyjne budowle, takie jak Braju kapi (Pomnik Wolności) czy cmentarz BrMbas piemineklis (Bratnie Mogiły). Po wkroczeniu na Łotwę oddziałów niemieckich Ryga została siedzibą tzw. Komisariatu Rzeszy Wschód (Reichskommissariat Ostland). W jednej z jej dzielnic, na Moskiewskim Przedmieściu (Ma-skavas Forśtate) urządzono getto dla licznej ludności żydowskiej, którą w większości wymordowano. Okres powojenny odznaczał się rozwojem miasta w sensie urbanistycznym -na dalekich peryferiach powstały wielkie dzielnice i osiedla mieszkaniowe. Jednocześnie uległa zmianie struktura narodowościowa, w wyniku masowej migracji Rosjan liczebność Łotyszy spadła do poziomu mniejszości w ich stolicy. Końcówka minionej dekady to masowe demonstracje patriotyczne rozpoczęte w 1987 r. Ryga dziś____________ Miasto w granicach administracyjnych liczy 800 tyś. ludzi, co stanowi 35% mieszkańców kraju. Jeśli zaś weźmiemy pod uwagę przekraczającą 1 min liczbę ludności w szybko rozwijającej się aglomeracji (Je\gava, Jurma-ła, Ogre i inne miasta-satelity). odsetek ten urasta do wręcz niewiarygodnych 45-50%. Gdyby porównać tę sytuację do warunków polskich, to megalopolis warszawskie musiałoby liczyć nie 2,5-3 min, a bez mała 20 min ludzi. Nie może dziwić zatem, że współczesna Ryga jest praktycznie jedynym wielkim centrum gospodarczym i politycznym młodej republiki. Wytwarzana jest tu ponad połowa PKB. Najważniejsze gałęzie gospodarki to szeroko rozumiana elektronika, budowa maszyn i środków transportu, przemysł metalowy, drzewny, spożywczy i tradycyjnie włókienniczy. Trudną do przecenienia rolę odgrywa także ryski port towarowy, przez który przechodzi większość krajowego eksportu i importu. Dzisiejsza Ryga jest także wielkim ośrodkiem kulturalnym i naukowym, którego znaczenie zdaje się wykraczać poza granice kraju. Na jej uczelniach pracuje ponad 4/5 naukowców łotewskich, zdobywa wykształcenie przeszło 70% studentów. Znajduje się tu 10 wyższych szkół z Latvijas Unive5itate na czele, działa kilkanaście teatrów, w tym: Teatr Narodowy. Teatr Sztuki, Rosyjski Teatr Dramatyczny, Opera Narodowa z baletem, funkcjonują liczne sale koncertowe, galerie i muzea. W mieście wychodzi około 170 gazet, czasopism i periodyków, skupia się tu prawie całość rynku wydawniczego i księgarskiego. ZWIEDZANIE__________ By poznać Rygę. trzeba w niej po prostu trochę pobyć. Przygodą może okazać się błądzenie po zaułkach Starówki i odkrywanie coraz to nowych jej zakątków. Mimo że zajmuje ona jedynie 0,5 km2 z 307,2 km2 obszaru całego miasta, na każdym kroku spotyka się zabytkowe budowle, stare spichlerze, opustoszałe placyki, dziedzińce. Wzrok przyciąga także słynna ryska secesja, najładniej prezentując się przy Alberta iela, Elizabetes iela i UTlandes iela. Przed rozpoczęciem zwiedzania najlepiej zaopatrzyć się w Riga Card. Warto pamiętać, że wjazd samochodem na starówkę jest płatny. Przejażdżka bryczką kosztuje 2-5 U w zależności od długości trasy. Stare Miasto (Vecriga)_________ ZAMEK RYSKI______________________ RTgas pils (zamek ryski) powstał w latach 1330-1353 jako siedziba zakonu w Inflantach. Wielokrotne modernizacje doprowadziły do prawie całkowitej zatraty jego pierwotnych gotyckich kształtów. Po przebudowie w latach 1491-1515 pojawiły się masywne baszty: dwie okrągłe i dwie kwadratowe. Dziś . jedna z nich wraz z kawałkiem muru obronnego (wspaniale widoczne z brzegu Dźwiny) są najstarszymi zachowanymi fragmentami ZWIEDZANIE twierdzy. W wyniku prac budowlanych w XVIII i XX stuleciu powstał wczesnoklasycy-styczny pałac mieszczący siedzibę rosyjskich władz gubernianych. W okresie międzywojennym urzędował w nim prezydent kraju, podobnie jak i od początku lat 90. W pałacu mieszczą się trzy ważne muzea. Latvijas arzemju makslas muzejs (Łotewskie Muzeum Sztuki Obcej) gromadzi m.in. przedmioty ozdobne z okresu starożytnej Grecji i Rzymu, azjatycką porcelanę, malarstwo flamandzkie, niemieckie i włoskie z przełomu XVI i XIX w. Raina Latvijas Lite-raturas un makslas vestures muzejs (Muzeum Literatury i Historii Sztuki im. J. Raini-sa) daje pewne rozeznanie w krajowym piśmiennictwie, teatrze i filmie. Najciekawsze z nich, Latvijas Vestures muzejs (Muzeum Historii Łotwy), znajduje się na trzecim piętrze i przedstawia dzieje kraju od zamierzchłych czasów po XIX w. DOMA BAZNJCA__________________ Katedra (187 na 43 m) uważana bywa za największy kościół w krajach nadbałtyckich. Kamień węgielny pod świątynię położono w 1211 r, a wzorem dla architektów i budowniczych była podobna świątynia w Ra-tzeburgu. Katedrę wraz z XIII-wiecznymi obiektami klasztornymi wielokrotnie przebudowywano i modernizowano, dostosowując do aktualniej mody i stylu. Bez trudu można zatem dostrzec elementy romańskie, gotyckie czy barokowe. Do najstarszych części należą nawa poprzeczna, chór. kapituła, klasztorne krużganki. Mniej wiekowa jest manierystyczna 90-metrowa wieża z barokowym hełmem (1776 r.) i kopią figurki z 1595 r. Bogato zdobione niegdyś wnętrze padło ofiarą rabunku w czasie walk reforma-cyjnych. Dziś można tu obejrzeć ładną barokową ambonę (1641 r.) oraz kilka epitafiów i nagrobków, w tym pochodzący z 1896 r. nagrobek Meinharda z Segelberg - pierwszego biskupa Rygi i Inflant. Również z XIX w. pochodzą witraże i malowidła szklane przedstawiające różne sceny z dziejów miasta i kraju, m.in. powitanie w Rydze szwedzkiego króla Gustawa Adolfa. Jednak najważniejszą częścią wyposażenia pozostaje ZWIEDZANIE SV. JEKABA BAZNiCA prospekt organowy (1601 r.) ze słynnymi organami, swego czasu jednymi z większych na świecie, a dziś czwartymi w Europie. Powstały w latach 1883-1884 i liczący 6768 piszczałek oraz 124 registry instrument jest dziełem firmy Walcker & Co. z wirtemberskiego miasteczka Ludwigsburg. Zwiedzanie katedry 13.00-17.00. sb. 10.00-14.00. Nabożeństwa po łotewsku nd. 12.00. W kościele odbywają się okolicznościowe koncerty. SV. PETERBAZNiCA__________________ Bardzo charakterystyczny w panoramie Rygi jest Sv. Peterbazmca (kościół św. Piotra). Dzięki wysokiej i smukłej wieży widoczny jest niemal z każdego punktu na starówce, ale chyba najładniej prezentuje się z Ak-mens tilts. Kościół wzmiankowany był po raz pierwszy w 1209 r. Na skutek przebudowy, początkiem XV w., uzyskał formę trój-nawowej bazyliki z nawą główną długości 80 m i wysokości 30 m. Po katastrofie w 1666 r. wzniesiono na nowo całą fasadę zachodnią z ośmiokątną wieżą wysokości 122 m, która była wówczas największą drewnianą konstrukcją na świecie. Wieża oraz pozostałe drewniane części kościoła spłonęły jednak w 1731 r. 25 lat później dokonano jego odbudowy z polecenia cara Piotra l, który według legendy osobiście brał udział w gaszeniu pożaru. Po raz wtóry wieża padła ofiarą płomieni podczas II wojny światowej (29 VI 1941). Zrekonstruowana w latach 1968- 1973 ma dziś kilka metalowych hełmów i 123,5 m wysokości. Na 51. m znajduje się kopia zegara z 1746 r., z której co 3 godziny, między 9.00 a 21.00, rozlega się melodia ludowej pieśni łotewskiej, Rfga dimd (dosłownie: Ryga dudni). Środek kościoła służy różnym wystawom czasowym i koncertom. Z dawnego wystroju zachowało się kilka nagrobków, w tym epitafium rosyjskiego generała Barclay de Tolly - Szkota w służbie carskiej z czasów wojen napoleońskich. Wieża jest świetnym punktem widokowym. Wstęp na drugą galeryjkę (72 m) możliwy jest codz. oprócz pn. 10.00-19.00 (1 Ls). RYGA - STARE MIASTO Zbudowana ok. 1225 r. Sv. Jekaba baznica (kościół św. Jakuba) stanęła poza murami dla ludności osiadłej na podgrodziu. Ze wszystkich staromiejskich świątyń ta właśnie w największym stopniu zachowała do dziś gotyckie rysy. przykładem jest widoczna z daleka smukła wieża wysokości 80 m. Według legendy zawieszony na wieży kościelny dzwon (1480 r.) odzywa się zawsze, gdy przechodzi w jego pobliżu niewierna żona. W 1522 r. kościół przejęli protestanci, lecz 60 lat później, po wkroczeniu do miasta wojsk polskich przywrócono go katolikom -obecnie jest siedzibą katolickiego arcybi-skupstwa. Obok stoi dwupiętrowy budynek parlamentu (sae/ma), wzniesiony w 1867 r. w stylu florenckiego renesansu. MIESZCZAŃSKIE KAMIENICZKI ___ Blisko kościoła św. Jakuba, przy bocznej uliczce Mażą Pils podziwiać można zespół średniowiecznych kamieniczek, tzw. Trls braji (Trzej Bracia), przywodzących na myśl tallińskie Trzy Siostry - poza podobną nazwą nie mają jednak z nimi w zasadzie nic wspólnego. Mieszczańskie domy zwracają uwagę przede wszystkim wspaniale zdobionymi, acz zupełnie różnymi od siebie frontonami. Kamieniczka pod nr. 17 po prawej stronie z gotyckim schodkowym szczytem, otynkowana na biało, uchodzi za najstarczą zachowaną cywilną budowlę w mieście, wzniesioną gdzieś na przełomie XV i XVI w. XVII-wieczny dom po lewej stronie (nr 21) zdradza już wyraźne cechy barokowe, zaś bezwarunkowo najpiękniejsza jest środkowa kamienica (nr 19), pomalowana na żółto i wzniesiona w stylu niderlandzkiego ma-nieryzmu (1646 r.). Urządzono w niej Latvi-jas Arhitekturas muzejs (Muzeum Architektury). Przepiękne domy, głównie z XVII i XVIII w. spotyka się na całej Starówce, ale najwięcej jest ich przy Meistaru iela. Pod nr. 19 można podziwiać oryginalny Kaku nams (Dom Kotów), na którego wieżyczkach widnieją figurki dwóch czworonogów. Z kolei na Strelnieku laukums stoi Melngalvju nams (Dom Bractwa Czamogłowych), wspomnia- ----- __ ___. ________Lotnisko, Dynebut RYGA ZWIEDZANIE Centralais tirgus Olbrzymie targowisko miedzy Pragas iela a Maskavas iela, przy dworcu autobusowym, to szczególne miejsce. Specyficznego uroku dodaje mu odnoga Pilsetas kanals, wolniutko ze zgrzytem kot przejeżdżające tuż nad wodą tramwaje, wreszcie kolejka elektryczna (tzw. elektriczka) do Jurmaty, w tym właśnie miejscu wypadająca z ziemnego wału prosto na most kolejowy. Bazary i targowiska w krajach nadbałtyckich, przede wszystkich chyba jednak łotewskie, są trwałym elementem kulturowego i socjologicznego pejzażu tych państw - czym większe, tym bardziej barwne, tym w większym stopniu zadziwiają swą specyfiką. Ważne, że wszystkie są jeszcze prawdziwe i oryginalne, w odróżnieniu od bazarów zachodnioeuropejskich nie podporządkowane turystyce. Malownicze targowiska zdobią centra Lipawy, Windawy, Dyneburga, ale ryski Centralais tirgus jest ze wszystkich najciekawszy. Charakterystyczne są dla niego gigantyczne hale targowe (jest ich 5), widoczne z daleka i równo ustawione obok siebie nad kanałem miejskim. W każdej sprzedaje się inny rodzaj towaru, osobna jest hala z rybami i produktami rybnymi, inna z owocami i warzywami, następna z mięsem i wyrobami wędliniarskimi oraz garmażerką, jeszcze inna z nabiałem, mlekiem, świeżymi serami. Hale o łącznej powierzchni 8 tyś. m2 zbudowali podczas l wojny światowej Niemcy, w których Armia Kurlandzka hangarowała tu swoje zeppeliny. W 1930 r. zostały dostosowane do wymogów handlowych. Centralais tirgus tętni życiem od rana do wieczora, przez jego okolice przewijają się dziennie setki tysięcy ludzi, niekoniecznie przybyłych tu na zakupy. ny już w 1334 r. jako pierwsza siedziba Wielkiej Gildii. W XV w. obiekt wydzierżawili czarnogtowi, przejmując go na własność w 1713 r. Piękna gotycka kamieniczka z czerwonej cegły uległa zniszczeniu podczas ostatniej wojny (1941 r.). Obecnie trwają prace rekonstrukcyjne, których ukończenie planuje się na 2001 r. GILDIE________________________ Interesującymi obiektami są również gildie kupieckie, typowe dla krajów nadbałtyckich. Oryginalne budynki średniowiecznych gildii nie zachowały się, a te, które oglądać można dzisiaj pochodzą z pot. XIX w. Mażą gilde (Mała gildia) przy Amatu iela 5 powstała w latach 1864-1866 i dość udanie imituje angielski neogotyk w tudorskiej wersji. Środek zdobią witraże z herbami poszczególnych cechów oraz portretami ich mistrzów, widoczki Rygi, Petersburga, Moskwy, Bremy, Lubeki, Hamburga i Rostoku. Obok, przy Amatu iela 6, wznosi się okazała Liela gilde (Wielka Gildia) z neogotyckim frontonem, wzniesiona w latach 1851-1857 przy wykorzystaniu elementów pierwotnego obiektu stojącego na tym miejscu od średniowiecza. Dzięki temu zachowała się XV-wieczna Izba Minsterska z Białą Salą. zdobione sklepieniem krzyżowo-żebrowym podtrzymywanym przez 6 filigranowych kolumn. Kwadratowe pomieszczenie obok, zwane Ligavas kambaris (Sala Narzeczonej) pochodzi z 1521 r. Wielka Gildia służy obecnie ryskiej filharmonii jako sala koncertowa. MURY OBRONNE jekaba iela prowadzi do malutkiej Zviedru vatti (Brama Szwedzka), wykutej w ciągu kamieniczek pod koniec panowania szwedzkiego (1698 r.). Po przejściu przez bramę dociera się na Torna iela, dość popularny trakt spacerowy i odnowionym w latach 1885-1887 fragmentem murów miejskich. Ryskie fortyfikacje pierwotnie liczyły 28 wież i baszt obronnych, o ich dawnej świetności niech świadczy postawiona na nowo czworo-boczna Ramera tornis. Jedyny obiekt zachowany do dziś w oryginalnej postaci to ogromna Pulvertornis (Baszta Prochowa) przy końcu traktu, na rogu z Smilśu iela. Wzniesiona po raz pierwszy przed 1330 r. z czerwonej cegły budowla imponuje swoimi rozmiarami - 26 m wysokości przy średnicy 14,5 m i grubości ścian ponad 2,5 m. Od 1919 r. wnętrza baszty wykorzystywane są przez Kara muzejs (Muzeum Wojenne; 10.00-17.00, oprócz pn. i wt. 0,50 Ls), w którym można zapoznać się z fotografiami i pamiątkami z okresu obu wojen światowych. W czasach radzieckich było tu Muzeum Rewolucji ŁSRR. Nowa Ryga______________ Mimo że nowe miasto uznawane jest za mniej interesujące, też oferuje sporo atrakcji. Nie ma zwartej zabudowy, składa się z szeregu dzielnic poprzecinanych parkami, jeziorami lub rzeką -jej odnogami i kanałami. Granice starego i nowego miasta wyznaczają w przybliżeniu planty z Bastejkalns i Pilsetas kanals między Raina bulvaris a Aspazijas bul-varis. Skrzyżowanie z BrMbas bulvaris zdobi wieża zegarowa, dzięki reklamie czekoladek zwana Laima (Laimas pulkstenis). Może dlatego wzięło stąd początek wiele słodkich romansów, miejsce to bowiem stanowi od lat ulubiony wśród młodych ludzi punkt spotkań. Kilkaset metrów na północ od skrzyżowania na rogu z K. Valdemara iela stoi niewielki, neobarokowy gmach Teatru Narodowego rzucający się w oczy dzięki wspaniałemu portalowi (1899-1902). W gmachu tym 18 listopada 1918 r. ogłoszono niepodległość kraju. W przeciwnym kierunku wznosi się budynek Opery Narodowej z pięknym, klasycystycznym frontonem, ładnie wkomponowanym w okoliczny zielony teren. Powstały w latach 1860-1863 jako teatr niemiecki, 20 lat później (1885-1887) uległ przebudowie (dziś jest tutaj ponad 1200 miejsc). Przed gmachem znajduje się pomnik Alfredsa Kalninśa, twórcy łotewskiej opery. Idąc dalej, dociera się po 5 min do Dworca Głównego - nowoczesnego budynku z wieżą zegarową, tanimi fast foodami i sprzedawcami kwiatów na okolicznym Stacijas iaukums. Z peronów świetnie widoczny jest stojący w pobliżu ryski "Empire State Building" - monstrualnych rozmiarów gmach Akademii Nauk. jako żywo przypominający nasz pałac kultury. Łotysze określają go niekiedy mianem Kremla lub urodzinowego tortu Stalina. Po drugiej stronie Dźwiny, na wyspie Żaku widnieje 370-metrowa wieża telewizyjna ze smukłą iglicą (1979-1986). Wspominany wielokrotnie Bulwar Wolności zdominowała prawosławna Kristus Piedzimśanas pareiz-ticlgo katedrale (katedra Narodzenia Chrystusa) stojąca na skraju parku Esplanade. Zbudowaną w latach 1876-1884 według projektu Roberta Pfluga cerkiew wieńczy pięć bizantyjskich kopuł - całość jest świetnym przykładem architektury bizantyjskiej. W latach 60. świątynię zmieniono na dom nauk i planetarium. BBJyiBAS PIEMINEKLIS _______________ BrMbas piemineklis (pomnik Wolności) jest tym dla Rygi i Łotwy, czym Statua Wolności dla Nowego Jorku i Stanów Zjednoczonych. Monument ma 42 m wysokości, jego szczyt wieńczy 9-metrowa seledynowa figura kobiety, zwana przez mieszkańców Mildą. W prosto do nieba uniesionych dłoniach dzierży trzy złote gwiazdki symbolizujące trzy historyczne regiony Łotwy: Inflanty, Kurlandię i Łatgalię. Masywny cokół z granitu zdobią figury i sceny związane z łotewską mito- logią oraz wartościami duchowymi bliskimi Bałtom. Kompleksy rzeźb na rogach oddają cześć kolejno: ludzkiej pracy, obronie ojczyzny, gospodarce i sztuce, rodzinie. Osobne grupy rzeźb na ścianach bocznych nawiązują do wydarzeń 1905 roku oraz do walki o niepodległość po l wojnie światowej. Od strony Starego Miasta wisi tablica z napisem .,Tevze-mei un BrMbai", czyli Dla Ojczyzny i Wolności, a powyżej alegoria Mat/ci-totwy w otoczeniu postaci z łotewskich opowieści i legend, jak Va/de/otis (Wajdelota) czy Laćplesis (Pogromca Niedźwiedzi). Plany budowy pomnika sięgają początków lat 20., ale odsłonięty został dopiero 18 listopada 1935 r. w 17. rocznicę odzyskania niepodległości. Twórcą projektu był architekt Ernests Śtalbergs. a wykonawcą rzeźb Kariis Żale, pracujący nad nimi przez 4 lata. Choć monument odznacza się mocno patriotyczną wymową, jednak w czasach ZSRR nie odważono się go rozebrać. Zresztą pragmatyczni Łotysze pół żartem, pół serio przekonali władzę, iż postać na szczycie pomnika to A/latuszka Rossi/a sprawująca opiekę nad trzema republikami bałtyckimi. W okresie radzieckim Pomnik Wolności przypominał jednak o łotewskich dążeniach do wyzwolenia kraju spod obcej dominacji, a pod koniec lat 80. odbywały się pod nim wielo- RYGA tysięczne manifestacje niepodległościowe. Dziś przychodzą tu ludzie, by oddać cześć poległym w walce o Wolność swojego kraju. Ryga jest miastem zieleni, o czym świadczy 15 parków miejskich. 7 leśnych i ok. 150 małych zieleńców o łącznej powierzchni 7000 ha. Obok licznych parków i bulwarów w centrum jest sporo terenów zielonych w różnych dzielnicach. Najpopularniejszym od okresu międzywojennego terenem wypoczynku świątecznego jest Meźaparks (Park Leśny) rozciągający się na zachodnim brzegu KTśezers. Na powierzchnię ponad 420 ha składa się w dużym stopniu las świerkowy. Na początku wieku Meźaparks był dzielnicą zamieszkaną przez elitę miejską, o czym świadczą eleganckie stare wille. Dziś na terenie parku znajdują się restauracje, kawiarnie, teatr letni i estrada muzyczna, urządzenia sportowe i rekreacyjne. Jest tu również 16-hek-tarowy ogród zoologiczny (s7518669; 10.00-16.00) założony w 1912 r. Wśród ponad 3 tyś. zwierząt kilkuset gatunków najwięcej jest zebr, wielbłądów, niedźwiedzi brunatnych i polarnych. Zoo może pochwalić się także największym na świecie stadem osłów tybetańskich. Obok niego jest ogród botaniczny. CMENTARZE W pobliżu Parku Leśnego znaleźć można liczne nekropolie stanowiące w części przykłady udanego połączenia cmentarza z założeniami parkowymi. Na Męża kapi (Cmentarz Leśny) znajduje się nagrobek Janisa Ćakste. pierwszego prezydenta Republiki Łotewskiej. W 1974 r. władze radzieckie próbowały go zasłonić pomnikiem Vilisa Lacisa. pisarza i prominenta państwowego. Na lewo od centralnej alejki pochowany został pierwszy łotewski minister spraw zagranicznych, Zlgfrids Anna AAeierovics (1877-1925), tam też stoi wielki biały krzyż upamiętniający ofiary terroru NKWD w 1940 r. Na szczególną uwagę zasługuje cmentarzyk Braju kapi (Bratnie Mogiły) powstały w la- tach 1924-1936 według projektu rzeźbiarza Karlisa Żale (1888-1942). Bralu kapi pełni ważną rolę w łotewskiej symbolice narodowej, leży nań 2 tyś. żołnierzy poległych w walce o niepodległość kraju. Przekraczając wysoką (32 m) bramę główną, i idąc prosto w dół alejką lipową, dociera się po ok. 250 m do tarasu z wiecznym ogniem. Otwiera się stąd widok na położone w dole groby. Wzrok przyciąga kamienny monument Matka-Łotwa. Z kolei po drugiej stronie ulicy na Raina kapi (Cmentarz Rainisa) znajduje się grób wybitnego łotewskiego poety, Janisa Rainisa (1865-1929) z 60-to-nowym pomnikiem z czerwonego granitu. Muzea_____ ______ W Rydze jest blisko 50 muzeów. Nie ma oczywiście sensu chodzić po wszystkich, lepiej dokonać wyboru w zależności od zainteresowań. Poza wspomnianymi wyżej warto pamiętać o RTgas Vestures un kugniecibas muzejs (Muzeum Historii Rygi i Nawigacji) przy Palasta iela 4 (tr7212051. 11.00-17.00, zamkn. pn. i wt: l Ls), Valsts makslas muzejs (Muzeum Sztuk Pięknych) przy Val-demara iela 10 a (o7325021, 11.00 -17.00., zamkn. we wt.; 1,40 Ls) i DekoratTvas makslas muzejs (Muzeum Sztuk Stosowanych) na Skarnu iela 10/20 (a7222235 i 7227833, 11.00-17.00, oprócz pn., 0,50 Ls). Do ciekawszych muzeów należy Rlgas Kino muzejs (Ryskie Muzeum Kina), Śmerla 3 (B7520655 i 7545099, 11.00-17.00, oprócz pn. i nd.), Latvijas Fotogra-fijas muzejs (Łotewskie Muzeum Fotografii), Marstaju 8 (a7227231 i 7222713, śr. i cz. 13.00-19.00, pt. i sb. 11.00-17.00, nd. 11.00-15.00: 0,60 Ls) i Lattelekom muzejs (Muzeum Telekomunikacji), BrMbas 33 (^7240004. cz. 11.00-17.00). Z dość specjalistyczną tematyką można zapoznać się w P. Stradina medicmas muzejs (Muzeum Historii Medycyny im. R Stradinśa) przy Anto-nijas 1 (a7334223, 11.00-17.00, zamkn. nd., pn. oraz każdy ostatni pt. miesiąca; l -2 Ls) i Latvijas UgunsdzesTbas muzejs (Łotewskie Muzeum Pożarnictwa), Hanzas 5 /07333306. 10.00-17.00, zamknięte pn. i wt.; 0,20 Ls). W Vaska figuru muzejs (Muzeum Figur Woskowych) przy Vajnu 9 (B7216118 i 7287939. wt.-nd. 10.00-19 00, 0,80 Ls) można zobaczyć postacie wielu zasłużonych dla historii i kultury ludzi - są tu m.in. Kriśjanis Barons, Janis Rainis, Karlis Ulmanis. Placówka ma być niebawem przeniesiona na Skarnu 22 przy punkcie informacji turystycznej. Muzejs "Ebreji La-tyija" (Muzeum "Żydzi na Łotwie") przy Skolas iela 6 (12.00-17.00, zamkn. sb. i nd.) opisuje dzieje ludności żydowskiej w mieście i całym kraju. OKUPACIJAS MUZEJS________________ Będąc w Rydze, warto odwiedzić Okupacijas muzejs (Muzeum Okupacji). Placówka poświęcona jest okupacji Łotwy przez hitlerowców podczas II wojny światowej, przede wszystkim zaś blisko 50-letniemu okresowi przynależności do Związku Radzieckiego. Ukazuje przeróżne sposoby zniewolenia społeczeństwa przez komunistów, walkę o wykorzenienie tożsamości narodowej wśród Łotyszy, sowietyzację kraju na polu i kulturowym, i gospodarczym. Ekspozycje obejmują mnóstwo dokumentów, tajne akta. prasę. Ciekawe są zdjęcia pokazujące Rygę z czasów, gdy Bulwar Wolności był ulicą Lenina, na przykład podczas pochodów pierwszomajowych, uroczystości z okazji Rewolucji Październikowej, czy wreszcie z okazji masowych manifestacji II pół. lat 80. Zwiedzający mogą przespacerować się przez zrekonstruowany barak obozowy, dowiedzieć się czegoś o warunkach życia w syberyjskich łagrach. Obejrzeć można również dzieła sztuki wyrabiane przez deportowanych na Syberię więźniów. Osobne pomieszczenie poświęcono wydarzeniom z sierpnia i września 1991 r. - próbie puczu dokonanej przez komunistyczny "beton" oraz ogłoszeniu pełnej niepodległości; napisy po łotewsku, rosyjsku, niemiecku i angielsku. Muzeum zajmuje nowy, widoczny z daleka budynek przy Streinieku laukums 1 (s7212715). Czynne codz. 11.00-17.00. Wstęp bezpł., lecz wypada wrzucić coś do puszki przy wyjściu. ,••,:,:-,,' ,,,•,, : 211 ZWIEDZANIE RIGAS MOTORMUZEJS Założone w 1989 r. Rigas motormuzejs (Ryskie Muzeum Motoryzacji) jest jedyną tego rodzaju placówką we wschodniej Europie. W nowoczesnych i jasnych salach wystawiono kilkadziesiąt przeróżnych pojazdów kołowych, w skrócie obrazujących rozwój motoryzacji w ciągu 100 lat. Wśród eksponatów znajdują się modele BMW, mercedesów, audi, renault, jest prototyp najszybszego na świecie yolkswagena z silnikiem diesla. są radzieckie moskwicze, rozmaite wojskowe i milicyjne gaziki. Największą atrakcję stanowią jednak limuzyny rządowe dawnych prominentów komunistycznych. Warto popatrzeć na woskowego Stalina w opancerzonym ZIS 11 5 z szybami grubymi na 8 mm. Nie mniejsze zainteresowanie wzbudzają również rolls royce Mołotowa oraz Breżniewa z rozbitym przodem i atrapą przywódcy za kierownicą. Jest'wreszcie terenowy mercedes podarowany Erichowi Honeckerowi przez rząd Republiki Federalnej. Produkcja krajowa obejmuje wóz strażacki, poza tym wiele typów bicykli wytwarzanych w słynnej swego czasu na całe ZSRR ryskiej fabryce rowerów. Muzeum mieści się przy Eizenśteina ieia 6 (s7097170), dojazd autobusem #21 z BrMbas do przystanku "Pansionats" w podmiejskiej dzielnicy Meżciems. Czynne codziennie oprócz pn. od 10.00 do 18.00. Wstęp 0,50 Ls. LATVIJAS ETNOGRAFISKAIS BRWDABAS MUZEJS ________________ Utworzone na wolnym powietrzu w 1932 r. Latvijas Etnografiskais br!vdabas muzejs (Muzeum Etnograficzne) to malowniczy teren podzielony tematycznie na cztery części, odpowiadające łotewskim regionom etnograficznym: Kurlandii, Semigalii, Liwlandii i Łatgalii. Na zwiedzających czeka ponad 100 budynków: od gospodarstw rybackich znad Bałtyku poprzez dworki, chłopskie zagrody, młyny i inne obiekty gospodarcze po drobne posiadłości ziemskie i budynki użyteczności publicznej. Większość niecodziennych eksponatów pochodzi z XVIII i XIX w. Nadto organizowane są wystawy czasowe, RYGA JURMAŁA 213 występy zespołów folklorystycznych, a w lu-terańskim kościółku z Kurlandii koncerty organowe. Muzeum znajduje się przy BrMbas gatve 440 (s7994515). Dojazd autobusem #1 ze skrzyżowania ulic Merkela i Tebatas do przystanku "Bnvdabas muzejs". W sezonie 11.00-17.00. Wstęp 0,50 Ls. JURMAŁA__________ Słowo Jurmała (Jurmaia) pobudza wyobraźnię, słychać w nirn szum morskich fal, wieje od niego bałtycką bryzą - i nic dziwnego, dosłownie oznacza bowiem morski brzeg. Jest znanym ośrodkiem wypoczynkowym i uzdrowiskiem, słynie z łagodnego mikroklimatu, sosnowych lasów, źródeł mineralnych i borowin, ale przede wszystkim z płytkich i ciepłych wód Zatoki Ryskiej oraz przepięknej, piaszczystej plaży ciągnącej się kilometrami przez całą miejscowość. Tak naprawdę Jurmała to nie jedna miejscowość - oficjalnie powstała dopiero w 1959 r. z kilkunastu odrębnych letnisk, połączonych w jeden organizm miejski składający się z Priedaine, Bujjuciems, Lielupe, Bulduri. Dzintari, AAajori, Dubulti, Jaundubulti, Pumpuri, Mellużi. Asari, Vaivari, Kauguri, Kaugurciems. Sloka i Kemeri. Jurmała liczy 59 tyś. mieszkańców. Centrum administracyjne mieści się w Dubulti, zaś turystyczne w Majori. Komunikacja____________ Szeroka kilkupasmowa arteria była w okresie ZSRR jedną z najlepszych dróg w całym bloku socjalistycznym - oddawała przysługi nawet radzieckim kinematografom kręcącym filmy z akcją odgrywaną na Zachodzie, l obecnie przejażdżka szosą stanowiącą część drogi A10 w kierunku Windawy należy do prawdziwych przyjemności, której nie powinien odmówić sobie nikt, kto podróżuje po Łotwie samochodem. Przy wjeździe do kurortu należy uiścić opłatę 1 Ls za dzień (kwitek pobiera się z automatów na granicy miasta). Korzystającym z transportu publicznego warto polecić przejazd kolejką elektryczną. W obrębie Jurmały jest kilkanaście dość nowoczesnych stacyjek - niektóre, takie jak Majori czy Dubulti są na dodatek ładnie usytuowane - z jednej strony między zakolem Lielupy, a z drugiej przy dwupasmowym prospekcie Z. Meierovica. Przejazd z Rygi do centralnie położonego Majori zajmuje ok. 35-40 min, jako że tempo jazdy jest niewiele większe niż z chwilą otworzenia linii w 1877 r. Latem odjazdy z Rygi co 15-30 min; z peronów 3 i 4; kursy od 5.04 do 23.05: bilet 0.34-0,53 Ls. Do Jurmały można dostać się także autobusem bądź prywatnym busem. Taksówka z centrum Rygi 7-8 Ls. Informator_____________ Apteki: Bulduru aptieka, Bulduri, Bulduru prosp. 17 (=7753083). Majoru aptieka, Majori, Jomas 41 (=7764413). Dubultu aptieka, Dubulti, Strelnięku prosp. 16 (=7760050). Kod pocztowy: LV 2015. Numer kierunkowy: =2 Poczta: Priedaine, Lielais prosp. 3. Bulduri, Bulduru prosp. 29. Majori, Jomas 25. Mellużi, Melluźu prosp. 71. Sloka, Raina 3. Kauguri, Talsu 31. Kemeri, Tukuma 30. Policja: Dubulti, Dubultu prosp. 17 (=7760320). Pralnia odzieży: Majori, Jomas 61/5 (=7764485). Salony piękności: Majori, Jomas 76 (=7764472). Majori, Jomas 41 (=7761243, 8.00-20.00). Majori, Jomas 61/5 (=7764485). Targowiska: Bulduri, Męża prosp. 36. Majori, Rigas 1. Kauguri, Raina 108. Wymiana walut: Latvijas Unibanka, Dubulti, Dubultu prosp. 19 (pn.-pt. 9.00-17.00). Parex Bank, Majori, Jomas 65/67 (pn.-pt. 9.30-19.30). Wypożyczalnia jeepów: Majori, Pliekśana 13 (=762111 i 9440044). Wywoływanie zdjęć: Kodak Express, Majori, Jomas 62; 10.00-19.00. Kodak Aura, Majori, Jomas 79; 10.00-19.00. Kodak LTN, Majori, Jomas 59 (10.00-21.00). Zdrowie: Przychodnia lekarska - Dubulti, Slokas 26 (=7760077, pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-14.00). Szpitale - Bulduri, Vienibas prosp. 19/21 (=7754076); Sloka, Dzirnavu 36/38 (=732623). Szpital dziecięcy Vaivari, Asaru prosp. 61 (=7766149). Weterynaria - Asari, Asaru prosp. 2 (=7766426, w sezonie pn.-pt. 10.00-17.00, sb. ind. 10.00-14.00. Sport l rekreacja Baseny kąpielowe: na wyposażeniu każdego lepszego hotelu, prawie wszystkie udostępniane są gościom z zewnątrz. Część z wodą morską lub leczniczą. Baltija, Dzintari, Dzintaru prosp. 11 (=7761273, 00-24); Bielorussia, Bulduri, Bulduru prosp. 2 (=7752148, 9.00-19.00). Lielupe, Bulduri, Bulduru prosp. 64/68 (=772755, 9.00-22.00); Marienbade, Majori, Meierovica prosp. 43 (=7766122, pn.-pt. 8.00-19.00, sb. i nd. 12.00-19.00); Rigas Licis, Jaundubulti, Dubultu prosp. 51 (=7762518, 9.00-21.00); Majori, Juras 23/25 (pn.-pt. 8.00-23.00, sb. i nd. 10.00-23.000). Jacht club: Lielupe, Vikingu 6 (=7751391 i 7752408) Jazda konna: Vaivari, Asaru prosp. 61 (=7766151, wt.-pt. 16.00-19.00, sb. i nd. 10.00-13.00) Korty tenisowe: w Lielupe, Kalpaka prosp. 16 (=7754969 i 7752141); w Jaundubulti, Strelnieku prosp. 50/52 (=7769254). Latem czynne całą dobę. Ośrodki sportów wodnych: Pilsonu 2 (=7764412); Asari, Dzimtens 1 (=7767894, 11.00-23.00). Lielupe, Viestura 22 (=9595612 i 9544342). Wodny park rozrywki: Odens atrakciju parks "Ne-mo" w Vaivari, przy Atbalss iela (=7736392); latem czynny codz. od 11.00 do zmierzchu. Noclegi ____ _ ________ Na turystów czeka mnóstwo miejsc w hotelach i ośrodkach wypoczynkowych, w pensjonatach i całkiem nieźle zagospodarowanych kempingach. Większość obiektów z wszelkimi luksusami leży bezpośrednio nad morzem. Jurmalas Kurorta un turisma informacijas cen-trs w Majori przy Jomas iela 42 (^7764276. 7762167, fax 7764672; pn.-pt. 9.30-18.00, sb. 11.00-18.00) pomaga zorganizować nocleg w kwaterach prywatnych; od 2-3 Ls za łóżko. W sezonie wynajmowane są mieszkania z kilkoma pokojami i własną kuchnią za 10 Ls. Rigas JOrmala, Majori, Juras 23/25 (=7762295, fax 7761620). Nowoczesny kompleks wypoczynkowy nad samym brzegiem Bałtyku. Przestronne pomieszczenia, gustownie umeblowane. W każdym telewizja kablowa, lodówka, łazienka. Z balkonu widok na morzę. Jedynki 36 Ls. Dwójki 54 Ls. BalUja, Dzintari, Dzintaru prosp. 11 (=7762338). Blisko plaży. Hotel, mimo że typowy dla epoki radzieckiej, oferuje czyste i komfortowo wyposażone pokoje po nie najwyższej cenie. Pokoje 1-osobowe 12,50-17,40 Ls, 2-osobowe 19,80-26,70 Ls. Apartamenty 47,60 Ls. Sauna, basen, siłownia. Uesma, Pumpuri, Dubultu prosp. 101 (=767032). Kilkupiętrowy hotel, 200 m od morza. Pełny komfort, miła obsługa. W pełni sezonu oblegany przez zorganizowane grupy. Jedynki 12 Ls, dwójki 17 Ls, apartamenty 30-40 Ls. Korzystanie z sauny 1 godz. 15 Ls. Pumpuri, Pumpuri, Upes 1 (=7736575). Blisko hotelu L/esma. Zadrzewiony kemping, nad samym morzem. Kilkanaście drewnianych domków o różnym wyposażeniu, niektóre z werandami: 2-osobowe 6 Ls, 3-osobowe 7 Ls. Rozbicie namiotu dla dwóch osób 2,50 Ls. Oplata za samochód 0,70 Ls. Pełne zaplecze sanitarne z zimną i ciepłą wodą. Teren ogrodzony. Często gości turystów z Polski i krajów zachodnioeuropejskich. Vaivari, Vaivari, Atbalss 1 (=7736392). Kemping przy parku atrakcji wodnych, 50 m od morza. Domki dla dwóch osób pn.-cz. 5 Ls, pt.-nd. 10 Ls, ' cały tydzień 25 Ls. Mobil home 5 Ls. Rozbicie namiotu 1 Ls. Na miejscu przechowalnia bagażu • (0,80 Ls) i strzeżony parking (0,50 Ls). Boiska do siatkówki i piłki plażowej. Wypożyczalnia sprzętu pływającego: rowery wodne po 3 Ls za 30 min. Dyskoteka: wt, śr. i cz. 1,50 Ls, pt. i nd. 2,50 Ls. Gastronomia W jurmali jest kilkanaście dobrych restauracji, nastawionych wyłącznie na wczasowiczów, którzy z reguły nadają im rytm i atmosferę. Większość knajp skupia się przy ulicy Jomas w Majori. a część przy uliczkach prowadzących do plaży i morza. W jadłodajni Pinguin przy Jomas iela 48 (s7762222; latem 9.00-23.30) można zjeść pełny obiad już za 1,50-2 Ls. Świetnie zaopatrzone stoiska spożywcze znajdują się na pierwszym piętrze domu towarowego przy Jomas iela 65/67 i czynne są w sezonie całą dobę. Orients Su/tans, Majori, Jomas 33 (=7764473). Zapewne jedna z popularniejszych restauracji. Poza kuchnią międzynarodową, sporo potraw RYGA rosyjskich i azjatyckich. Specjalnością są kaukaskie szaszłyki. Ogólnie drogo - dania firmowe po 4,70 Ls. Wspaniale desery z lodów od 0,40 U. Muzyka na żywo w weekendy. Jej filia mieści się przy Jomas iela 86. Czynna 10.00-23.00, latem do ostatniego klienta. Barbara, Majori, Jomas 66/3 (^7762201). Wejście do restauracji od Jauna iela. Drewniana willa z ładnym wnętrzem zdobionym widoczkami Hiszpanii. Potrawy niby iberyjskie, ale trzeba pamiętać, że w lokalnym wykonaniu. Dwudaniowy obiad 4 Ls. Latem taras na zewnątrz i ogródek piwny. Czynna 11.00-23.00. Salmu krogs, Majori, Jomas72/1 (n7761393). Godna polecenia, przede wszystkim jako pijalnia piwa. Ładnie zaaranżowany ogródek na zewnątrz ze słomianym płotem i ozdobnymi kołami na ścianach. Dania mięsne i rybne oraz smaczne steki. Wśród chmielowych trunków przeważają marki niemieckie i skandynawskie. Czynna pn.-cz. 10.00-22.00, pt.-nd. 10.00-24.00. Historia i zwiedzanie Najstarszą zamieszkałą osadą jest Sloka, która w 1785 r. otrzymała prawa miejskie. Dzieje Jurmały jako kurortu sięgają XIX w., kiedy bogaci mieszkańcy Rygi zaczęli stawiać tu swoje dacze, domki letniskowe, drewniane wille. Miasto pozbawiane jest prawie zabytków, można jednak odwiedzić jego muzea. W Majori przy Tirgonu iela 27/29 znajduje się Muzeum Miejskie (śr.-nd. 11.00-17.00), zaś przy Pliekśana iela 5/7 Dom-Muzeum Janisa Rainisa (codz. oprócz wt. 10.00-17.00). Muzeum jego żony, także poetki, Aspaziji Rainis mieści się w Dubulti, Meierovica prosp. 20 (pn. 14.00-19.00. wt.-cz. i sb. 11.00-16.00). Ciekawe mogą się okazać również: Muzeum Ludisa Berzinśa (1870-1965), badacza łotewskiego folkloru i pisarza, w Jaundubulti, Poruka prosp. 27 (wt.-pt. 11.00-17.00, sb. 12.00-16.00); Muzeum Tenisa w Jaundubulti, Strelnieku prosp. 50/52 (pn.-nd. 9.00-20.00); Muzeum Historii Więziennictwa w Dzintari na Piestatnes iela 6/8 (pn.-pt. 9.00-20.00), przede wszystkim zaś niewielki skansen rybacki "jDrasIicis" w Lielupe, Tiklu iela. otwarty latem 10.00-18.00. Zachodnie krańce Jurmały obejmuje Kemeru nadonalais parks (Park Narodowy Kemeri) rozciągający się na obszarze 42 790 ha aż po Klapkalnciems, Smarde i okolice Kaln-ciems nad Lielupą, po której biegnie jego wschodnia granica. Ochronie podlegają lasy (51%), bagna i trzęsawiska (24%), cieki wodne (10%). Żyją w nim setki rzadkich gatunków ssaków, płazów, gadów, ryb. ptaków i owadów, rosną tu mało znane grzyby i pleśnie. Park powstał w 1997 r, i podobnie jak wiele innych w krajach nadbałtyckich nie jest jeszcze zagospodarowany pod względem turystycznym. SALASPILS___________ W okresie okupacji niemieckiej w Salaspils istniał jeden z największych w krajach nadbałtyckich obozów koncentracyjnych, zwany Kurtenhof. Między 1941 r. a 1944 r. przebywało w nim jednorazowo po ok. 15 tys.-25 tyś. więźniów z wielu krajów Europy Środkowej i Wschodniej. W przeciągu trzech lat hitlerowcy zamordowali tu przeszło 100 tyś. ludzi, z czego ponad 53 tyś. cywilów, głównie narodowości żydowskiej, oraz 7 tyś. dzieci. Na terenie byłego obozu w 1967 r. odsłonię-to zespół pomników z monumentalnymi, pełnymi tragicznej wymowy siedmioma kamiennymi rzeźbami: Matka, Poniżona, Protest, Czerwony Front. Nieugięty, Przysięga i Solidarność. Autorzy zespołu pomników, architekci Cunars Asaris, Olgierds Ostenbergs i lvars Strautmans oraz rzeźbiarze Lew Bukowski, Oleg Zakamienny, Janis Zarinś i Oleg Skaraj-nis otrzymali w 1970 r. prestiżową w ZSRR Nagrodę Leninowską. W odległości ok. 1 km od obozu był Stalag 350, w którym zamordowano ponad 4700 jeńców radzieckich. Salaspils znany jest w historiografii polskiej jako Kircholm. o którym uczy się w szkole każde dziecko. 27 września 1605 r. rozegrała się tu słynna bitwa, w której wojska Rzeczypospolitej dowodzone przez hetmana Jana Karola Chodkiewicza zwyciężyły kilkakrotnie przeważających liczebnie Szwedów. Dojazd do Salaspils kolejką elektryczną (0,32 Ls). . . ., SEMIGALIA Semigalia (Zemgale), jeden z czterech regionów Łotwy, zajmuje środkową część kraju, rozciągając się mniej więcej od Tukums po okolice Dyneburga (Daugaypils). W sensie historycznym była przez całe stulecia wschodnią częścią Kurlandii i jako taka stanowiła wraz z nią aż do trzeciego rozbioru Polski lenne księstwo Rzeczypospolitej. Dziś ze względu na urodzajne gleby jest przede wszystkim zapleczem rolniczym Łotwy. W porównaniu z innymi regionami, Semigalia na pierwszy rzut oka nie oferuje zbyt wielu atrakcji - zagraniczny turysta zagląda tu raczej rzadko i trochę jakby przy okazji, najczęściej po drodze do Rygi. Warto jednak przyjechać w te okolice, by obejrzeć barokowy pałac w Pilsrundale. ruiny licznych krzyżackich zamków, wpaść do Jelga-vy, odpocząć na łonie przyrody w parku krajobrazowym koło Tervete. Na amatorów sportów wodnych czeka Lielupą (dosł. wielka rzeka) - najspokojniejsza rzeka w kraju. Wrażeń dostarczy także przejażdżka wzdłuż nieuregulowanych, nieco dzikich brzegów Dźwi-ny (Daugava), stanowiącej naturalną granicę Semigalii z położonymi na północ od niej Liwlandią i Łatgalią. Wzdłuż rzeki biegnie linia kolejowa i szosa A6 łącząca stolicę z połu-dniowo-wschodnią częścią kraju. Większość godnych obejrzenia miejsc w regionie świetnie nadaje się na jednodniową wycieczkę z Rygi, czemu sprzyja m.in. dobrze rozwinięta sieć dróg i komunikacja publiczna. JELGAVA Oddalona zaledwie 40 km od Rygi Jelgava nie ma wysokich notowań wśród turystów. Nic dziwnego, bo to przede wszystkim ważny ośrodek przemysłowy z fabrykami środków transportu, maszyn budowlanych i rolniczych, zwłaszcza zaś z wielką i najstarszą na .•v*!>. K Łotwie cukrownią (1926 r.), zapewniającą ponad połowę krajowej produkcji cukru. Nie mniejsza rola przypada węzłowi kolejowemu, krzyżuje się tu bowiem aż 6 żelaznych szlaków prowadzących do Rygi, Tukums i Windawy (Ventspils), Lipawy (Liepaja), Krustpils (Jekabpils) i Rzeżycy (Rezekne), do Możejek (Mażeikiai), Szawli (Siauliai) i Kowna (Kaunas) na Litwie. Rozwojowi gospodarczemu z pewnością sprzyja bliskość granicy, przede wszystkim zaś ścisła przynależność do ryskiej aglomeracji, położenie w strefie silnego oddziaływania stolicy. Wielu mieszkańców dojeżdża codziennie do ryskich zakładów pracy, do szkół i na uczelnie, po zakupy. Jelgava jest zarazem czwartym co do wielkości (po Rydze. Dyneburgu i Lipawie) miastem w kraju. Liczy około 72 tyś. mieszkańców, z czego 50.7% to Łotysze, 34,1% Rosjanie, 5,9% Białorusini, 3.6% Ukraińcy. Miasto rozwinęło się jako stolica księstwa kurlandz-kiego. do 1795 r. polskiego lenna. Obecność dworu niemieckich książąt kurlandzkich sprawiła, że przez wieki było ważnym ośrodkiem kultury niemieckiej, zachowując ten charakter aż do l wojny światowej. W historiografii polskiej występuje pod nazwą Mitawa, która jest kalką niemieckiego Mitau. Obecna nazwa pochodzi od słowa "jelgab". które w języku wymarłych Liwów oznaczało po prostu "miasto". Czasami spotyka się spolszczoną wersję - Jełgawa. INFORMACJE PRAKTYCZNE jelgava pozbawiona jest w zasadzie infrastruktury turystycznej, najrozsądniej będzie przyjechać tu rano lub po południu, wieczorem zaś wrócić do stolicy. Można również wpaść na parę godzin po drodze do Rygi lub wracając z niej. Jeśli ktoś chciałby zatrzymać się w Jelgavie na noc, najlepiej zrobi, udając SEMIGALIA Engure Zatoka Ryska uf Jaunpiebalg ecpiebalga Cesvaine JIJRMALA TUKUM A10 SlampeT^ [TTgUOLAINE 'zolnieki \ff\Ninn AOKL .--Sala 'a KRUSP/IŁS Birzi . // w LIVANI1 A • /*" /•Skatetkalri V-/ Likenai BIRŹAI A10 Linkuva" PASVALYS się do luksusowego i jak na oferowany standard całkiem niedrogiego hotelu Jelgava przy Liela iela 6 (s30/23349 i 30/26193). Zbudowany w 1938 r. obiekt posiada m.in. pokoje 1-osobowe po 8-10 Ls i 2-osobowe po 12-15 Ls. W cenę wliczone śniadanie, na miejscu dodatkowo restauracja, bar, kawiarnia, sauna, solarium oraz strzeżony całą dobę parking (1 Ls). Jego zaletą jest miła obsługa i położenie w samym centrum - zaraz za mostem, tuż przy zabytkowym pałacu. Tańsze miejsca oferują hotele Ah/a przy Bi-rzes iela 49 (^42444; 4-6 Ls) i Universitate przy Andreja Pumpura iela 7 (s29936: od 2-2,50 Ls za osobę). Pierwszy jest czymś w rodzaju olbrzymiej noclegowni kolejowej z własną niedrogą jadłodajnią (dania mię- sne od 0,40 Ls), drugi zaś. mieszczący się w komunalnym bloku, połączeniem schroniska młodzieżowego z akademikiem. Komunikacja z Rygą: co 10-15 min autobusy (0,60-0,70 Ls) lub kolejka podmiejska (co 30 min, 1 godz., 0,52 Ls). Dwupasmową i równą jak stół szosą A8 jedzie się z Rygi do Jelgavy niewiele ponad kwadrans. HISTORIA___________ Jelgava jest jednym ze starszych miast na Łotwie, jako że tereny na wyspie między Lielu-pą a jej dopływem - rzeczką Driksa (Dryk-sna) - stwarzały od dawna dogodne warunki do osadnictwa. Pierwsze wzmianki źródłowe pochodzą z 1265 r. i wiążą się z początkiem budowy przez Krzyżaków drewnianego zamku. W pół. XIV w. wzniesiono murowaną twierdzę. Powstała wokół niej osada otrzymała w 1573 r. prawa miejskie, a już rok później awansowała do rangi stolicy Kurlandii będącej lennem Rzeczypospolitej. Siedemnaste stulecie, zwłaszcza zaś wieloletnie panowanie księcia kurlandz-kiego Jakuba (1642-1682) przyniosło miastu rozkwit gospodarczy, przerwany jednak wybuchem wojny północnej. Po przyłączeniu Kurlandii do Rosji (1795 r.) Jelgava stała się centrum administracyjnym guberni. W dobie oświecenia miasto pełniło rolę ważnego ośrodka kulturalnego i naukowego południowej Łotwy. Od 1775 r. działało tu JELGAYA gimnazjum - Akademia Petrina. którego absolwentami były m.in. tak zasłużone dla kultury łotewskiej osoby, jak twórca łotewskiego teatru Adolfs Alunans, Kriśjanis Ba-rons - kolekcjoner pieśni ludowych (da/nas) - czy pierwszy prezydent niepodległej Łotwy, Jfinis Ćakste. II pół. XIX w. i pierwsze lata XX w. przyniosły szybki rozwój przemysłu, a wraz z otwarciem linii kolejowych Jelgava stała się również znaczącym węzłem komunikacyjnym. Liczba ludności z niecałych 22 tyś. w 1863 r. urosła do 46 tyś. w 1914 r. - w tym czasie obok Łotyszy (45%) mieszkali tu Niemcy (28%), Rosjanie (11%) i Żydzi (9%). Podczas II wojny światowej miasto uległo prawie całkowitemu zniszczeniu -w 1944 r. pod gruzami legło ponad 90% zabudowy miejskiej. Odbudowana i znacznie rozbudowana po wojnie Jelgava jest dziś ważnym ośrodkiem przemysłu spożywczego, metalowego i lekkiego. ZWIEDZANIE__________ Mimo iż miasto uległo poważnym zniszczeniom podczas ostatniej wojny, nie jest pozbawione cennych zabytków. Zachwyt turystów wzbudza przede wszystkim wspaniały pałac na Pilssali (Wyspa Zamkowa). Wzniesiony został na miejscu krzyżackiego zamku jako rezydencja księcia Ernsta Johanna Biro-na. faworyta carycy Anny Iwanownej, mianowanego na to stanowisko w 1737 r. Głównym architektem imponującego wielkością i rozwiązaniami konstrukcyjnymi obiektu był Bartolomeo Francesco Rastrelli. Budowano go w tym samym mniej więcej czasie, co pałac w pobliskiej Bausce, podobnie jak tamten w dwóch ratach: w latach 1738-1740 i 1763-1772 (przerwa związana była z zesłaniem Birona na Syberię). W okresie wojen napoleońskich pałac gościł wiele wybitnych osobistości epoki, m.in. późniejszego króla Francji. Ludwika XVIII. Oryginalne wnętrza (300 pokoi) zostały zniszczone w wyniku wojen i pożarów, a dziś zajmowane są przez Latvijas LauksaimniecTbas Universitate (Uniwersytet Rolniczy) założony w 1939 r. -w większości nie udostępnia się ich turystom. Jedyna część kompleksu, którą można WZDŁUŻ DŹWINY SEMIGALIA zwiedzać, to południowe skrzydło na parterze z kilkudziesięcioma sarkofagami książąt kurlandzkich. w tym ostatniego mistrza Zakonu Inflanckiego. Cottharda Kettlera (1587 r.). Piękna ponad 150-metrowa fasada, najładniej prezentująca się z mostu na Lielupie, została zrekonstruowana w latach 1956-1960. W Jelgavie warto obejrzeć także inne zabytki. Budynek słynnego gimnazjum -Akademia Petrina, założonego przez Petera Birona, przy Akademijas iela. dziś mieści G. Eliasa Jelgavas Vestures un makslas musejs (Muzeum Historii i Sztuki). Obok mieści się niewielki park z rzeźbami lokalnych artystów. Spacerując po mieście, można napotkać wiele świątyń - szczególnie godne uwagi są resztki Trlsvienlbas baznlcy (kościół św. Trójcy), przy Raina iela, prawosławnej cerkwi z malowniczymi kopułami oraz luterański kościół św. Anny (1619-1649) przy Jaunatnes iela. Na lewym brzegu Driski wznosi się tzw. Villa Medem, jednopiętrowy pałacyk z 1835 r. BAUSKA Leży około 80 km na południe od Rygi. na niewielkich pagórkach, otoczona rzekami Memele (Niemienek) i Musa (Musza), które kilka kilometrów poniżej miejscowości łączą się ze sobą, tworząc Lielupę. Bauska to ostatnia większa miejscowość przed granicą litewską. Liczy niecałe 12 tyś. mieszkańców, pełniąc funkcję stolicy powiatu. Jak wiele innych miejsc w okolicy jej dzieje sięgają czasów średniowiecza. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1443 r., Bauska pełniła już wówczas ważną rolę zarówno komunikacyjną, jak i strategiczną. Rozwinęła się wokół XV-wiecz-nego zamku krzyżackiego, uzyskując prawa miejskie w 1584 r. O atrakcyjności miasta decydowało w dużym stopniu położenie na żyznej nizinie oraz przy szlakach handlowych prowadzących na Litwę. W południowo-z-achodniej części miasteczka, nad niewielką rzeką Musa widać resztki zamku krzyżackiego. Malownicze ruiny na zielonym pagórku otoczone zagajnikiem są pozostałością twierdzy, zbudowanej w latach 1443- 1456. Końcem XVI w. do wschodniego skrzydła dostawiono pałac - obydwa obiekty zostały zniszczone w 1706 r. podczas wojny północnej. Jedynie częściowo zachowała się 22-m-etrowa wieża główna, z której rozciąga się panorama na miasto (W-30 X 9.00-18.00 bez pn.: 0,50 Ls). Bawiąc w Bausce, można zwiedzić jeszcze ewangelicką Sv. Cara ba-znlca (kościół Świętego Ducha) z lat 1591-1594 przy BaznTcas iela. W porze dziennej autobusy z Rygi do Bauski odjeżdżają co 30 min, podróż trwa ok. 90 min. PILSRUNPALE W odległości 12 km na zachód od Bauski znajduje się miejscowość Pilsrundale z XVIII-wiecznym pałacem - najwspanialszym przykładem sztuki barokowej na Łotwie. Historia obiektu podobna jest do dziejów pałacu w Jelgavie. Powstał jako letnia rezydencja księcia kurlandzkiego Ernsta Jo-hanna Birona, a zbudowany był. podobnie jak Pałac Zimowy w Petersburgu, według projektu włoskiego architekta Bartolomeo Francesco Rastrelli. Pierwsza faza budowy trwała od 1734 do 1740 r., kolejna po powrocie Birona z Syberii w latach 1 764-1767. W 1795 r. caryca Katarzyna II podarowała pałac grafowi Subowowi, później przeszedł w posiadanie rodu Suwalow. Z biegiem czasu uległ częściowemu zniszczeniu, szczególnie podczas l wojny światowej, kiedy to mieścił się w nim niemiecki szpital wojskowy. Zbudowany na francuski wzór pałac liczy 138 pokoi o łącznej powierzchni 6963 m2. Parter zajmowały pomieszczenia administracyjne, gospodarcze i dla służby, pierwsze piętro pokoje gościnne i apartamenty księcia. Większość z nich udostępniona jest do zwiedzania. Najcenniejszym pomieszczaniem wydaje się zdobiona malowidłami tzw. Złota Sala, wykorzystywana jako sala tronowa i miejsce audiencji książęcych. Nie mniejszy zachwyt wzbudzają Biała Sala, Gabinet Porcelanowy i Pokój Różany. Zwiedzanie pałacu III-X 10.00-18.00. XI-IV 10.00-17.00: 0,50-1 Ls. Dojazd bezpośrednim autobusem z Bauski. Samochodem z bocznej drogi P103 Bauska-Eleja należy skręcić po 9 km w lewo (za strzałkami). Dość atrakcyjnie przedstawia się dolina Dźwiny - największej rzeki w kraju - liczącej 1 020 km, z tego w granicach Łotwy 367 km. Przepływająca przez północno-wschodnią część regionu Dźwina stanowi zarazem naturalną granicę pomiędzy Semigalią a położonymi od niej na północ Liwlandią i Łatgalią. Rzeka jest szeroka i nieuregulowana, co tylko dodaje jej uroku, swe wody toczy wolno i dostojnie. Dolinę Dźwiny można bez problemu przemierzyć w ciągu 1 -2 dni, korzystając z transportu publicznego. Drogą A6 kursuje stosunkowo dużo autobusów z Rygi i Dyneburga oraz w relacjach lokalnych. Pociągi jeżdżą znacznie rzadziej, ale do niektórych miejsc kursuje kolejka podmiejska, Zmotoryzowani powinni pamiętać, że droga A6 jest wąska i dość zatłoczona - jedynie odcinek przy wyjeździe z Rygi do Ogre oraz w okolicy NTcgale do Dyneburga jest dwupasmowy (często stoi tu policja z radarem). W rejonie Krustpils jest kilka gospodarstw agroturystycznych (5-8 Ls). mogących służyć za bazę wypadową. W okolicy Pjavitjas w ośrodku wypoczynkowym Meźezers (aSl/34125) można wynająć domek w cenie 2,50-4 Ls. Rozbicie namiotu i zaparkowanie samochodu kosztuje 1 Ls. Na miejscu las i jeziorko, prysznice, WC, punkt gastronomiczny. do dyspozycji kuchnia. Personel mówi po polsku. Dojazd: z obwodnicy P[aviąas należy skręcić w kierunku Ergji. OGRE l LIELVARDE ______ W odległości ok. 25 km od Rygi znajduje się miejscowość Ikśkile - zgodnie z tradycją najstarsza osada w krajach bałtyckich założona przez kupców niemieckich jako Uexkull. Pierwszy biskup inflancki, Meinhard z Segel- bergu wzniósł tu zamek i kościół, którego resztki posłużyły do budowy w latach 1879-1881 nowej świątyni, zniszczonej z kolei podczas l wojny światowej (1916 r.). Przy ujściu rzeki Ogre do Dźwiny leży miasto Ogre. Malownicze położenie i swoisty mikroklimat czyniły z Ogre przez całe dziesięciolecia ulubione miejsce wypoczynku świątecznego mieszkańców stolicy - w 1862 r. uzyskało nawet oficjalnie status kurortu. Rozwój Ogre jako miejscowości wypoczynkowej został jednak zahamowany przez budowę w 1970 r. olbrzymich zakładów włókienniczych (spowodowało to wzrost liczby ludności z 12 tyś. do 30 tyś.). Dzisiejsze Ogre jest jednym z ważniejszych miast-satelitów w aglomeracji ryskiej, jadąc dalej na południowy wschód, po 18 km dociera się do miasteczka Lielvarde, znanego ze wzgórza Dieva kalns (Boże Wzgórze) i wielu ciekawych legend, które na stałe weszły do skarbnicy kultury narodowej. W miasteczku można zwiedzić ewangelicki kościół (l 931-1934) nad Dźwina, z obrazem Jezus w Ogrodzie Getsemani autorstwa Karlisa Miesnieksa. Naprzeciwko świątyni mieści się muzeum Andreja Pumpura (1841-1902), autora eposu narodowego Laćp/es/s (czynne codz. 10.00-17.00). AIZKRAUKLE l KOKNESE Znacznie mniej ciekawe jest Aizkraukle położone nad brzegiem sztucznego zbiornika wodnego P|avinu Odenskratuve, zbudowanego na Dźwinie. Miasto rozwinęło się przy elektrowni wodnej (1961 r.), otrzymując prawa miejskie w 1967 r. Dziś jest siedzibą regionu. Na turystów czekają tu ruiny średniowiecznego zamku (l 224 r.) i ewangelicki kościół (1688 r.). O ile do Aizkraukle niekoniecznie trzeba wstępować, to warto zatrzymać się na chwilę w Koknese, niespełna 15 km na wschód. Koknese ma długie i ciekawe dzieje, prawa miejskie uzyskało już w 1277 r., później było członkiem Hanzy. Upadek miejscowości rozpoczął się wraz z wojną północną. O dawnym znaczeniu osady najlepiej świadczą ruiny średniowiecznego zamku z czasów biskupa Alberta w potu- SEMIGALIA dniowej części parku dworekiego. Urokliwie położone ruiny przy ujściu rzeczki Perse do Dżwiny świetnie nadają się na malarskie i fotograficzne plenery. KRUSTPILS___________ Po obu stronach Dżwiny leży Krustpils (Jekabpils), liczące ok. 32 tyś. mieszkańców. Dzisiejsze miasto, złożone z dwóch organizmów miejskich, powstało w 1962 r. poprzez połączenie przeciwległych ośrodków: starego Jekabpils leżącego na lewym brzegu rzeki i oddalonego od niego o 3 km Krustpils (po przeciwnej stronie). Miasto jest obecnie sporym ośrodkiem przemysłowym oraz ważnym węzłem kolejowym - na stacji w Krustpils krzyżują się linie z Rygi do Dyneburga oraz z Windawy do Rzeżycy i dalej w kierunku granicy z Federacją Rosyjską. Historia i zwiedzanie________ Dawny Jekabpils założyli staroobrzędowcy wypędzeni z Rosji w pół. XVII w. Prawa miejskie nadał mu w 1670 r. książę kurlandzki Jakub i stąd też wywodzi się nazwa, po niemiecku miasto zwane było Jakobstadt. Aż do pół. XIX stulecia w rozwoju Krustpils ważną rolę odgrywała żegluga śródlądowa. Ponieważ Dźwina aż do miejscowości jaunjelgava nie była żeglowna, przeładowywano tu towary ze statków na pojazdy konne, którymi pokonywały dalszy odcinek. Handel rzeczny stracił na znaczeniu z chwilą otwarcia linii kolejowej w 1861 r. Dłuższe dzieje ma dawne Krustpils, którego początki sięgają XIII w. i wiążą się z budową zamku arcybiskupów ryskich. W II pół. XIX w. osada stała się węzłem kolejowym, a w 1920 r. uzyskała prawa miejskie. Współczesne miasto nie może pochwalić się wieloma atrakcjami turystycznymi. Przy BrMbas iela, głównej ulicy biegnącej przez prawie całe centrum oraz jego okolice, znajdują się kościoły: luterański (l 769-1807). prawosławny (1887 r.) i katolicki (1909 r.). Godne uwagi jest Muzeum Krajoznawcze z niewielkim skansenem urządzeń rolniczych przy Filozofu iela (pn.-pt. 10.0-16.00). Przy RTgas iela, w dzielnicy Krustpils, obejrzeć można pozostałości XIII--wiecznego zamku oraz ewangelicki kościół z 1820 r. Król Stefan Batory w l 587 r. podarował ten zamek baronowi Korfowi. W rękach rodu Korfów pozostawał on aż do XX w. OKOLICE DOBEŁE Niecałe 30 km na zachód od jelgayy. nad rzeką BeYze przy krańcu Niziny Semigalskiej leży Dobele (14 tyś. mieszkańców) -siedziba władz rejonowych i punkt, w którym zbiegają się drogi lokalne. Okolicę miasteczka były pod koniec XIII w. terenem zaciekłych walk pomiędzy napierającymi Krzyżakami a broniącymi swej ziemi plemionami Zemgałów (walki zakończyły się odwrotem tych ostatnich na Litwę w 1289 r.). Na prawym brzegu rzeki rycerze zakonni wznieśli w 1335 r. zamek, który, po przebudowie w XVII w., zamieszkiwano do 1736 r. Panorama miasteczka zdominowana jest przez ewangelicki kościół z 46-metrową wieżą. W Berze, 1 5 km od Dobele stoi "Pikśas" -dom rodzinny prezydenta Karlisa Ulmanisa (1877-1942). Około 20 km na północny zachód znajduje się miejscowość Jaunpils i idyllicznym pałacykiem nad jeziorem. Wzniesiono go w pół. XVII w., przebudowując krzyżacki zamek z 1301 r. W pobliżu jest młyn wodny (1803 r.) i kościół ewangelicki (1 592 r.) z zabytkowym ołtarzem i amboną (1 648 r.). TERVETE____________ Bez wątpienia warto zwiedzić Tervete, leżące 19 km na południe od Dobele. Rozciąga się tu las sosnowy Kalnamuiża, którego trzecia część o łącznej powierzchni 1260 ha tworzy od 1958 roku Męża ainavu parks, tzw. Park Krajobrazów Leśnych. Niezliczone ścieżki prowadzą w leśne ostępy przez malownicze nieskażone cywilizacją zakątki -część szlaków wiedzie na dodatek drewnianymi mostkami przerzuconymi nad wijącą się rzeką Tervete, nad strumykami, strumie- OKOLICE DOBELE niami, potokami i innymi ciekami wodnymi. Na zwiedzanie parku dobrze przeznaczyć jeden pełny dzień i rozpocząć od muzeum Anny Brigadere (1861-1933) urządzonego w drewnianym domku "SpndTśi", w którym pisarka mieszkała w latach 1922-1933. Położone w pobliżu 27-metrowe grodzisko, zwane Pilskalns (Córa Zamkowa) lub Cukur-kalns (Córa Cukrowa), zamieszkane prawdopodobnie już w l w. p.n.e., było we wczesnym średniowieczu centrum politycznym i gospodarczym zachodniej Semigalii. Na północy widnieje wzgórze Svetkalns (Święta Córa), na którym w latach 1285-1286 Krzyżacy postawili drewniany zamek. Miejsce to zwane jest także Zviedru kalns (Szwedzka Góra) od obozu szwedzkiego rozbitego tu podczas wojny północnej (1701 r). Krzyżacy toczyli w tym miejscu zacięte walki z Ze-mgałami dowodzonymi przez legendarnego, niepokonanego wodza Namejsa. W 1279 r. Zemgałowie zwyciężyli, lecz już w 1281 r. musieli wycofać się na Litwę. Niedaleko stąd w 1932 r. otwarto sanatorium i centrum rehabilitacyjne Tervete malowniczo położone w starym sosnowym parku -niektóre drzewa liczą ok. 300 lat. wiele ma po 40 m wysokości, najwyższe zaś sięga 47 m. Do Dobele i Teryete najlepiej dojechać autobusami z Jelgayy. Staburags Około 7,5 km na południowy wschód od Koknese, nieopodal wsi Sece na lewym brzegu Dżwiny, znajduje się wyjątkowo ważne dla Łotyszy miejsce - klif Staburags. Z tą wysoką na ponad 18 m wapienną skata o ciekawej historii geologicznej związane są liczne legendy i pieśni ludowe. Najważniejsza z nich opowiada o Laćplesisie. Ten ludowy, a zarazem narodowy bohater o nadludzkiej sile właśnie tutaj odbyt decydującą walkę z Ciemnym Rycerzem. Walczący przeciwnicy spadli z wysokiego brzegu do Dżwiny. Widziała to bogini Staburadze, która od tej pory siedzi na brzegu rzeki i, czekając na wypłyniecie zwycięzcy, ptacze. Strumienie spływające ze skały Staburags to właśnie jej łzy. Znaczenie tej legendy doskonale rozumieli nie tylko Łotysze, lecz i władza radziecka. Nic więc nie mogło uratować klifu Staburags przed zatopieniem podczas budowy elektrowni wodnej w latach 60. Dziś skala znajduje się 2,4 m pod wodą, ale pamięć o niej i legenda żyje wśród tutejszej ludności. LIWLANDIA Liwlandia (Vidzeme) albo Liwonia, inaczej Inflanty, to jeden z czterech regionów historycznych Łotwy, położony w północnej części kraju, między Zatoką Ryską a granicami 2 Estonią i Rosją. Turystom ta część kraju kojarzy się przede wszystkim z romantyczną i niezwykle piękną doliną rzeki Cauja, drugiej po Dźwinie pod względem długości w kraju. Opiewana przez poetów łotewskich kręta rzeka płynie wartko głębokimi wąwozami, których strome zbocza porastają lasy. Nad jej brzegami pełno malowniczych jaskiń, grot i głazów - a wszystko to w nizinnym przecież kraju. Liwlandia jest najmniej zaludnionym regionem Łotwy - obszar o powierzchni ok. 20 000 km2 zamieszkuje niewiele ponad 400 tyś. ludzi. Region pozbawiony jest tym samym większych miast -najważniejsze jego ośrodki to Valmiera i Cesis. Prawie każdy turysta udający się tędy do Estonii przejeżdża przez miasto Valka, podzielone po l wojnie światowej na dwie części: łotewską i estońską. Do Liwlandii nie dotarła masowa imigracja Rosjan, dzięki czemu region w dużym stopniu zachował łotewski charakter narodowy. GAUJAS NACIONALAIS PARKS Park Narodowy Cauji (CNP) to bezsprzecznie prawdziwy klejnot przyrody i naturalne muzeum o niepowtarzalnych walorach krajobrazowych, chroniące bogactwo flory i fauny środkowej i północnej Łotwy, Mimo iż rejon rzeki Gauji podlegał ochronie już od lat 30., park utworzono dopiero 14 września 1973 r. Dziś jest największym ze wszystkich parków w krajach nadbałtyckich. Podzielony na siedem stref, zajmuje obszar równy 920,48 km2. Strefę ochrony przyrody stanowi ok. 38% całości, reszta to obszary o walorach głównie krajobrazowych, tereny ochrony dóbr kulturowych i przeznaczonych pod infrastrukturę rekreacyjno-wypoczynkową. Na rezerwaty ścisłe, niedostępne dla turystów przypada blisko 4% powierzchni CNP. Widoczne na każdym kroku logo parku to stylizowany na nurt rzeczny napis CNP na tle czterech barw, które oznaczać mają po prostu cztery pory roku: ciemnozielony to wiosna, zielony lato, pomarańczowy jesień, a biały zima. Głównymi miejscowościami i jednocześnie bazami wypadowymi w obrębie parku lub na jego obrzeżach są położone nad Gaują miasteczka: Sigulda, Cesis i Valmiera. WODY_____________ Przepływająca przez cały park rzeka Cauja uważana jest nie tylko za najładniejszą w Liwlandii, ale i w całym kraju. Jest zarazem jedynym ciekiem wodnym, który w całości płynie na terytorium Łotwy. Długość rzeki wynosi 460 km, z czego 93,5 km, czyli mniej więcej jedna piąta przypada na park. Dolina rzeczna powstała ok. 380 min lat temu, w epoce dewońskiej ma szerokość ok. 2.5 m, w okolicach Siguldy jej głębokość sięga 85 m. We wczesnym średniowieczu rzeka wyznaczała przybliżoną granicę zwartego osadnictwa ugrofińskich Liwów oraz bałtyckich Letgałów. służąc jednocześnie na przestrzeni stuleci za ważny szlak handlowy. Przez park płynie ponadto 13 większych rzek, z których wszystkie wpadają do Cauji. Największym jeziorem jest Ungura ezers, o powierzchni 393,6 ha (12 km od Cesis). Do większych jezior zaliczają się poza tym Vaidavas ezers (87.2 ha) i Raiskuma ezers •AUĆ3ŚLTGATNE VT^^>^> \ A tATaureneXJaur (78.3 ha). Największą głębię. 18 m, osiąga jezioro Kanepu; powyżej 10 m maksymalnej głębokości mają także Peksis, Araiśu, Lazdinu i Mazmuiźnieku. FLORA l FAUNA________ Niemal połowę, bo ponad 47% obszaru CNP pokrywa wspaniały drzewostan leśny. W rozległym kompleksie lasów najbardziej charakterystyczne dla parku są bory sosnowe (55%), mniejszą powierzchnię zajmują lasy brzozowe (16%) i świerkowe (15%). Dość szeroko rozprzestrzeniły się również zagajniki dębowe i jesionowe, a dolinę rzeczną koło Siguldy pokrywa las liściasty. Atrakcję stanowią potężne drzewa, z których największe dęby liczą w obwodzie 7,2 m, sosny 4,4 m. świerki 3,0 m, lipy 3,8 m. wiązy 4,8 m, jesiony 4,1 m, brzozy 3,1 m, wierzby 5,4 m, jałowce 97 cm. Bogatą florę uzupełniają 763 odmiany roślin i paproci z 385 gatunków i 105 rodzin. Ponad 40 z nich spotyka się jedynie w liwlandskim parku. Podobnie jak roślinność, także fauna odznacza się wielkim bogactwem i zróżnicowaniem. Żyje tu wiele gatunków zwierząt, w tym mnóstwo unikalnych i bardzo rzadkich, dla których jest on naturalnym środowiskiem i schronieniem. Biologowie doliczyli się 30 gatunków ryb, 8 gadów, 5 płazów, 170 ptaków i 48 ssaków, z których najliczniej występujące to łosie i dziki. Dużym sukcesem było ponowne zadomo- wienie w parku jeleni, bobrów rzecznych i kuropatw. Wśród ponad 100 rodzajów ptaków widuje się tutaj przedstawicieli tak mało spotykanych gatunków jak puchacz, różne odmiany dzięciołów czy bocian czarny. Rokrocznie zakładanych jest tu ponad 100 gniazd bociana białego. Jedną z osobliwości są wydry i nietoperze zamieszkujące parkowe jaskinie i groty. SIGULDA W słoneczny dzień uliczki Siguldy wypełniają się rzeszami turystów zdążających w kierunku Cauji, która w tym miejscu tworzy urokliwą dolinę, uważaną za najpiękniejszą SIGULDA w całym parku. Płynąca szerokim wąwozem rzeka, możliwości czynnego wypoczynku, liczne zabytki, a wszystko to w połączeniu z malowniczym krajobrazem sprawiają, że Sigulda należy do najczęściej odwiedzanych ośrodków turystycznych Łotwy - popularnością swą ustępuje jedynie Jurmali. Dość wspomnieć, że w miasteczku i jego bezpośredniej okolicy są ruiny aż trzech średniowiecznych zamków. Zrekonstruowany, owiany legendami ceglany zamek w Turaidzie z potężną wieżą strażniczą to bez wątpienia najważniejsze miejsce w całej dolinie Cauji. Sigulda jest równocześnie ośrodkiem sportów zimowych z trasami narciarskimi i słynnym, jedynym w krajach nadbałtyckich torem bobslejowo-saneczkowym. na którym rozgrywane są co roku zawody międzynarodowe. Miasto liczy 10 800 mieszkańców. Dzięki dogodnemu położeniu, połączeniom komunikacyjnym z Rygą i dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej jest jedną z głównych baz wypadowych do parku narodowego. KOMUNIKACJA________ Centrum Siguldy znajduje się na północ od drogi A2 z Rygi (51 km) do Pskowa (Pleska-va), która na odcinku miejskim nosi nawę V\-dzemes śoseja. Od wyjazdu z miasta aż do samej stolicy droga jest dwupasmowa, co zapewnia szybki dojazd w obu kierunkach. Do Siguldy dociera ryska kolejka podmiejska (0,58 Ls). Miasteczko ze stolicą łączy poza tym ponad 20 autobusów na dobę, większość z nich nie wjeżdża jednak na dworzec, lecz zatrzymuje się na przystanku przy Vidze-mes śoseja (bilet 0,75 Ls). Inne ważne relacje to Cesis (od 10.00 do 23.00 co godz.), Valmiera, Valka, Saulkrasti. Ogre. Kilka podmiejskich autobusów dziennie odjeżdża do Krimuldy i Turaidy (bilet 0,15 Ls). Najprzyjemniej przemierza się w poprzek dolinę Cauji kolejką linową (Caisa troju ceśś) z Siguldy do Krimuldy. Odjazdy: 7.25, 7.55, 8.55, 9.55. 10.55, 11.55. 12,55, 13.25, 13.55, 14.25. 14.55, 15.25, 15.55. 16.25. 16.55, 17.25, 17.55,18.25. Bilety: dorośli 0,50 Ls, dzieci 7-12 lat 0,30 Ls. Przy stacyjce w Siguldzie czynny jest bar P/e vagonina. 226 LIWLANDIA ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA Dzięki włączeniu w granice administracyjne Krimuldy i Turaidy, Sigulda jak na 10-tysięczne miasteczko jest dość rozległa obszarowo przy ponad 18 km2 swej powierzchni. Raina iela prowadzi od Stacijas laukums przed dworcem kolejowym przez całą miejscowość do ruin zamku siguldzkiego, po czym przechodzi w Gaujas iela. którą po przekroczeniu mostu można dotrzeć do Krimuldy lub w przeciwną stronę do Turaidy. Punkt informacji turystycznej (pn.-pt. 10.00-19.00) mieści się przy Pils iela 4a. a centrum informacyjne CNP (pn.-pt. 8.30-17.00) przy Caujas iela. NOCLEGI____________ W Siguldzie i jej bezpośrednich okolicach powstaje coraz więcej prywatnych hoteli i pensjonatów, ale ze względu na popularność miasteczka bardzo tu trudno o tani nocleg. Alternatywą dla hoteli jest kemping nad brzegami Gauji, kilka km od centrum. Oba punkty informacji turystycznej udzielają informacji na temat bezpłatnych pól biwakowych na terenie parku. Sigulda, Pils 6 ("72263). Widoczna z daleka tadna kamieniczka z czerwonej cegły w centrum miasta. Kilkanaście tóźek. Bogate wyposażenie pokoi i mila obsługa przyciągają do tego hotelu licznych gości zagranicznych. Jedynki 20 Ls; dwójki 24-30 Ls. Na miejscu bar z piwem i cie-ptymi posiłkami. Sen/e/a, Turaidas 4 (n72162). Hotel znajduje się między parkingiem koło Jaskini Gutmanala (Gutmayala) a wejściem do zamku turaidzkiego (z drogi głównej nieco na prawo). Miejsce dla 120 osób w 55 pokojach. Jedynki 14 Ls; dwójki 16-24 Ls. W cenę wliczone śniadanie. Na miejscu restauracja i dyskoteka. Vejupe, Televizijas 19 ("73121 i 72029). Spory kawałek od centrum, blisko potoku Yejupite i wieży telewizyjnej. Hotel dysponuje dwójkami z TV SATza 16-20 Ls. Restauracja z salą kominkową, sauna i strzeżony całą dobę parking. Buschel, Krimuldas pagasts (w78212). Przy drodze dojazdowej do szosy Ryga-Valmiera. Pensjonat oferuje 8 miejsc noclegowych w 4 dwójkach za 11 Ls i 15 Ls. Możliwość wykupienia całodziennego wyżywienia za 7 Ls. Dodatkowo sauna (4 Ls), przejażdżki bryczką (5 Ls za godz.), sprzęt pływający (2 Ls). Siguldas pludmale, Peldu 1 (ir73724). Kierując się Gaujas iela z centrum, przed samym mostem skręcić w lewo i jechać równolegle do rzeki ok. 300-400 m. Kemping leży na zielonym terenie, bezpośrednio nad wodą. Sporo miejsc na ognisko czy biwak. Rozstawienie namiotu - oplata za osobę i samochód po 1 Ls; mikrobus 3 Ls; motocykl 0,50 Ls. Ko-rzytanie z prądu 0,50 Ls. Pokoje w pawilonie 6-15 Ls. Biuro pana Makara, w gestii którego pozostaje kemping, dysponuje całym zapleczem sportowo-rekreacyjnym. Na miejscu m.in. wypożyczalnie sprzętu pływającego i rowerów. Organizowane są też spływy kajakowe i tratwami po Gauji. GASTRONOMIA________ Z niedrogim wyżywieniem nie będzie żadnego kłopotu. W artykuły spożywcze można zaopatrywać się na targowisku nieopodal dworca kolejowego bądź w całodobowym supermarkecie Vita. Ausekla iela 5. Świeże pieczywo i różnego rodzaju słodkości oferuje piekarnia Jurna przy Raina 1. Pllmulta, Pils 16 (n71395). Restauracja w XIX-wiecznym pałacyku naprzeciwko ruin zamku siguldzkiego, zajmowanym od 1993 r. przez urząd miasta. Z tarasu widokowego oraz wysokiej wieży panorama miasteczka i doliny Gauji z drugiej strony. Przyjemne wnętrze ze skórzanymi fotelami i kominkiem. Kuchnia ogólnie międzynarodowa - gołąbki z mięsem za niecałe 2 Ls. Czynna 12.00-2.00. Aparjods, Ventas la (n71088). Godna polecenia knajpka, urządzona w tradycyjnej zagrodzie wiejskiej. Dodatkowe atuty to oryginalne wnętrze i specjały kuchni łotewskiej, w tym janusiers. Czynna 13.00-2.00. Dze/me, Ausek-5-a 5 ("73898). Sympatyczny lokal koło dworca kolejowego. Tanie potrawy typu fast food. Krajowe piwo i napoje chłodzące z automatu. Czynna pn.-cz. 10.00-22.00, pt. i sb. 10.00-24.00, nd. 8.00-18.00. INFORMATOR_________ Apteki: Vidzeme, Ausek-i-a 5a. Sigulda, Pils 3 (B72234); pn.-pt. 9.00-18.00. Kino: Pils 10 (n72351). Klub nocny: Satezele, Depo 1 ("r71259); 14.00-2.00. Mass media: Radio Sigulda (ir72678; 89.9 Mh). Poczta: Pils 2 (o72000 i 71740). Nagle wypadki: Policja, Miera 1 ("72002). Straż Pożarna, Depo 1a (n71001). Pogotowie Ratunkowe, Lakstlgalu 13 (n73003). Numer kierunkowy: "29. Pralnia odzieży: Putiyas, Stacijas 14-1 (ii73341); pn.-pt. 8.00-21.00. Warsztaty samochodowe: Auto ile & Herbst, Darzą 2 (n73450 i 72552). Auto Remonts un Ap-kope LM, Gales 25 (n74010). VTtus, Pulkveża Brieża 113 (w73307 i 73308, fax 73315). Wymiana walut: Rigas Komercbanka, Raiya ("71690). Latvijas Unibanka, Rigas 1 ("73370). Latvijas Krajbanka, Pils 1 ("72427) Wywoływanie zdjęć: AVB Kodak, Valdemara 1 (n73233). Zdrowie: Szpital, Lakstlgalu 13 (w72808). Ośrodek zdrowia, Ziedu 5 ("74000). SPORT l REKREACJA Bobsleje: Śveices 13 (w73813 i 71796); zjazd bobslejem Vućko 3-3,50 Ls. Korty tenisowe: Raiya parks; 1V-15X 10.00-22.00; przed 14.00 oplata za godz. 1 Ls, 2 godz. 1,50 Ls, 3 godz. 2 Ls; po 14.00 odpowiednio 4 Ls, 6 Ls, 8Ls. Minigolf: Raiya parks; 1V-15X 10.00-22.00; przed 14.00 dorośli płacą 0,50 Ls, dzieci 0,30 Ls, po południu 1,20 Ls i 0,60 Ls. Loty widokowe samolotem: jednopłatową awio-netką (3 osoby) można polecieć nad doliną Gauji, zamkiem turaidzkim lub w dowolne miejsce parku. W nd. i sb. 11.00-20.00; rezerwacja "71335 i 9234719. Loty balonem: latem, przy ładnej pogodzie. 30-60 min 60 Ls, karnety na 5 lotów 250 Ls, na 10 lotów 400 Ls. Rezerwacja tr21335. 227 SIGULDA Salon piękności: Edene, Valdemara 4 (o73368). Serwis narciarski: Fabo, Blaumaya 2 ("9546505) Solarium: Signes Solarijs, Różu 2b (n72692); czynne na żądanie klienta. Spływy kajakowe po Gauji: organizowane są między Yalmierą a Sigulda przez biuro turystyczne Makara, Peldu 1 ("73724 i 9244948). Wynajęcie lodzi dla 2-4 osób z Valmiery (85 km, 3 dni) 39 Ls; z Ramnieki (55 km, 2 dni) 36 Ls; 2 Cesis (45 km, 2 dni) 32 Ls; z Ligatne (25 km, 1 dzień) 24 Ls; z hotelu Sen/e/a (3 km, 1 dzień) 10 Ls. Spływy kończą się przy kempingu Siguldas pludmale. Wycieczki tratwą: biuro Makara, Peldu 1 ("73724 i 9244948) oferuje turystom dwie 3-kilometrowe trasy. Do wyboru: spod hotelu Sen/e/a do kempingu Siguldas pludmale lub z kempingu do Velna ala (Jaskinia Diabelska). Tratwa zabiera 10-15 osób; przejażdżka trwa godzinę i kosztuje 3,50 Ls. Wypożyczalnia rowerów: m.in. poprzez biuro turystyczne Makara, Peldu 1 (n73724 i 9244948); 1 godz. 1 Ls, cały dzień 5 Ls. HISTORIA____________ W początkach XIII w. po obu brzegach Gauji wznosiły się grodziska pogańskich Liwów -Satezele na lewej stronie i Kaupo na prawej. W 1207 r. zdobytym terenem podzielili się między sobą biskup ryski Albert i Kawalerowie Mieczowi. 2 lata później zakonnicy zbudowali na lewym brzegu Gauji twierdzę, którą nazwali z niemiecka Segewold (po ło-tewsku Sigulda). Powstała wokół niej osada padała na przestrzeni stuleci wielokrotnie ofiarą napadów, zniszczeń, klęsk żywiołowych i pożarów, tak że od pół. XVII w. praktycznie nie istniała. Można powiedzieć, że dzisiejsze miasto zawdzięcza swój rozwój budowie drogi bitej oraz linii kolejowej Ryga-Dorpat (Tartu) i Ryga-Psków rozpoczętej w II pół. XIX w. W 1953 r. do Siguldy przyłączono sąsiednie miejscowości Krimul-dę i Turaidę. Rozbudowane nieco po ostatniej wojnie miasto uniknęło mimo bliskości stołecznej aglomeracji większego napływu Rosjan. Łotysze stanowią tu ponad 82% ludności. KRIMULDA ZWIEDZANIE PARK NARODOWY GAUJA Zwiedzanie Siguldy sprowadza się w zasadzie do wzgórza zamkowego z resztkami średniowiecznej twierdzy, siedziby zakonnej komturii w latach 1239-1432. Siguldzki zamek ulegt całkowitemu prawie zniszczeniu w XVII w. - zabezpieczony kompleks ruin udostępniony jest turystom. Prowadzi doń ścieżka i drewniany mostek nad dawną fosą. wiodące przez dość dobrze zachowaną bramę wjazdową (1400 r.). Z dawnej twierdzy da się rozpoznać podzamcze, resztki mostu zwodzonego, sali rycerskiej i kaplicy. Na trawiastej polance w obrębie ruin znajdują się ławki i miejsca na piknik - można tu wspaniale odpocząć, wczuwając się w atmosferę dawnych czasów i upajając cudownymi widokami. Eklektyczny pałacyk naprzeciwko wejścia do ruin. zajęty dziś przez urząd miejski i restaurację, powstał na przełomie XVIII i XIX w. jako rezydencja rodu Kropotkin. Na wschód od wzgórza, między dolinami potoków Vejuplte i Krau-klupTte leży grodzisko Satezele. w okolicy którego znajduje się Petera ala (Jaskinia Piotra) o długości 6,5 m i wysokości 5.3 m. Według legendy schronił się w niej wraz ze swoją rodziną i dobytkiem podczas wojny północnej człowiek imieniem Peteris. od którego przyjęła nazwę. Naprzeciwko jaskini, na wzgórzu jest świetny punkt widokowy Cleznotaju kalns (Wzgórze Malarzy), skąd podziwiać można panoramę doliny Gauji i zamku turaidzkiego. Krimulda____________ Do Krimuldy dociera autobus, ale najlepiej skorzystać z kolejki linowej (1060 m długości), łączącej na wysokości 40 m oba brzegi Cauji. Przy stacji zaczyna się ścieżka do ruin zamku krimuldzkiego. wzniesionego na trudno dostępnym wzgórzu w latach 1231-1255. Na początku XVII w. zamek został doszczętnie spalony przez Szwedów i do dziś prawie nic z niego nie ocalało. W XIX w. ówcześni właściciele spodziewając się wizyty cara Aleksandra II, odnowili część muru przy CESIS LIWLANDIA niegdysiejszych pomieszczeniach mieszkalnych. Na południowy zachód stąd znajduje się sanatorium dziecięce, istniejące od 1922 r. w byłej posiadłości miejscowego rodu Lie-ven. Kilometr dalej stoi dawny domek myśliwski z wystawą poświeconą florze i faunie parku. Po 2,5 km dochodzi się do Velna ala (Jaskinia Diabelska) o głębokości 19 m, 7 m szerokości i 4,7 m wysokości. Wydrążona jest w bloku skalnym wysokim na 1 5 m, niemal bezpośrednio u brzegów rzeki, toteż dostęp do niej bez sprzętu pływającego jest utrudniony. Jaskinię można jednak oglądać z pobliskiego Cajeju tilts (most dla pieszych) - przekraczając mostek, i idąc lewym brzegiem rzeki, dochodzi się do toru bob-slejowo-saneczkowego. Co roku w styczniu odbywają się na nim międzynarodowe zawody , zaliczane do mistrzostw Europy. Tor ma długość 1420 m. trasa zjazdowa dla mężczyzn wynosi 1200 m, a dla kobiet 1000 m. Jest na niej 16 zakrętów, największą prędkość 125 km/h osiągają zawodnicy między 14. a 15. zakrętem. Różnica poziomu wynosi 120 m. Mało kto wie, że początki toru sięgają schyłku ubiegłego stulecia, wówczas to rosyjski książę Kropotkin zbudował koło swojej rezydencji pierwszy tor o długości 900 m, z jednym zakrętem. Turaida_______________ Do Turaidy można dojechać autobusem podmiejskim, a ze stacji kolejki linowej w Krimuldzie prowadzi doń także znaczony szlak pieszy. Samochodem należy kierować się z centrum miasta Raina iela i Gaujas ie-la, która zaraz za mostem dość gwałtownie skręca w prawo. Jadąc Turaidas iela, ok. 100 m za zakrętem, przekracza się mostek na potoku Vikmeste. Nieco dalej po prawej stronie znajduje się parking (0,50 Ls). Ścieżka prowadzi stąd tunelem pod jezdnią do legendarnej Gutmana ala (Jaskinia Gut-mana) - największej w parku - o długości 18,8 m, szerokości 12 m i wysokości 10 m. Niektóre z wyrytych na ścianach inskrypcji i rysunków pochodzą z XVII w. We wczesnym średniowieczu jaskinia była miejscem składania ofiar przez pogańskich Liwów. dziś przy źródełku u wejścia spotyka się okazyjnych grajków. Dróżka i drewniane schody wiodą dalej obok kawiarni pod górę do szlaku w kierunku zamku i innych atrakcji, tworzących razem kompleks muzealny zwany Turaidas Muzejrezervats, Turaidas 10 (a971402 i 972376; V-X 9.30-18.00, XI-V 10.00-17.00; 0,80 Ls, młodzież 0,40 Ls). Kto nie ma ochoty iść szlakiem, może dotrzeć tu szosą biegnącą prawie równolegle do rzeki; od jaskini Gutmana jedzie się ok. 5 min. Wejście wraz z kasą biletową i punktem informacyjnym zlokalizowane jest tuż przy drodze. Zespół muzealny obejmuje 45 ha. Przy drodze do zamku, po lewej stronie pod starą lipą znajduje się grób Turaidas Róże (Róża Turaidzka) - urodziwej, acz biednej wiejskiej dziewczyny o imieniu Maija (1601-1620). Według znanej każdemu Łotyszowi legendy umarła ona za młodu z miłości do prostego ogrodnika Wiktora Heilsa, odrzucając zaloty "polskiego pana", oficera nazwiskiem Jakubowski. Rzecz działa się podczas konfliktu Polski ze Szwecją, i nosi w sobie pewne cechy prawdopodobieństwa, zważywszy na religijne w dużym stopniu podłoże XVII-wiecznych wojen w tej części Europy. Obok grobu stoi drewniany kościółek (1750 r.), na wschód od którego rozciąga się Dainu kalns (Wzgórze Pieśni) i otwarty w 1985 r. w 150. rocznicę urodzin K. Baronsa park z 16 rzeźbami autorstwa In-dulisa Ranki. Przy końcu dróżki słynny zamek biskupi góruje nad całą doliną Gauji. Wznoszenie twierdzy rozpoczęto w 1214 r. na miejscu rozebranego drewnianego zamku Kaupo. Przez stulecia obiekt był rozbudowywany i powiększany, po pożarze w 1776 r. popadł w ruinę. Trwające od lat i daleko już posunięte prace rekonstrukcyjne mają przywrócić mu wygląd z XVI w. Uwagę zwraca odnowiona prawie w całości potężna okrągła wieża obserwacyjna, postawiona na zachowanych średniowiecznych fundamentach. O dawnej świetności zamku świadczą także zrekonstruowane części muru obronnego z wieżą zegarową i budynki gospodarcze, dziś mieszczące pawilony wystawiennicze. Cesis. położone prawie w samym sercu parku narodowego Gauja, mniej więcej w połowie drogi z Siguldy do Yalmiery, stanowi świetny punkt wypadowy we wszystkie jego rejony. Niewątpliwą atrakcją tego zabytkowego, porównywanego przez niektórych z Malborkiem średniowiecznego miasteczka, są ruiny zamku krzyżackiego - najwspanialszej swego czasu rezydencji wielkiego mistrza Zakonu Inflanckiego. W historiografii miasto występuje pod niemiecką nazwą Wenden, pochodzącą prawdopodobnie od jednego z mniejszych plemion bałtyckich. W literaturze polskiej spotyka się określenie Kies. Cesis jest siedzibą rolniczego powiatu, liczącego ok. 19 500 mieszkańców. INFORMACJE PRAKTYCZNE Mimo że Cesis jest węzłem dróg lokalnych, leży raczej na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych. Najprościej dojechać do niego szosą A2, z której w miejscowości Bil-le należy skręcić w lewo do drogi P20 wiodącej w kierunku Valmiery. Popularna jest również szosa A3. z której na skrzyżowaniu w Stalbe, koło stacji benzynowej, odbija w prawo droga P14. Stacje paliw Latvijas Nafta znajdują się przy Birzes iela 2 (B41/22692) i Lapsu iela 36 (o22900). Korzystając z komunikacji publicznej, najlepiej wybrać kolejkę podmiejską z Rygi. W obu kierunkach kursuje dziennie kilkanaście pociągów, bilet kosztuje 0,90 Ls. Poza Rygą miasteczko ma bezpośrednie połączenia autobusowe z Siguldą, Valmierą, Valką i Lim-bażi. Dworce kolejowy i autobusowy znajdują się obok siebie, przy Raina iela, ok. 10 min pieszo od centrum. Punkt informacji turystycznej przy Pils iela 9 (s41/ 21815) sprzedaje mapy GNP, w których zaznaczono pola biwakowe i zaproponowano wycieczki piesze oraz rowerowe. Można tu zarezerwować nocleg we wszystkich miejscowościach na terenie parku i jego obrzeżach. W sezonie czynny pn.-pt. 10.00-16.00. nd. 11.00-14.00. CESIS Noclegi Ces/s, Vienlbas laukums 1 (=41/22392 i 41/20122, fax 41/20121). W centrum miasta. Z pewnością jeden z lepszych hoteli na prowincji, prowadzony przez duńsko-totewską spółkę. Dysponuje prawie 30 komfortowo wyposażonymi jedynkami i dwójkami za 28-38 Ls, z łazienkami, WC i TV. W cenę wliczone śniadanie. Na miejscu elegancka restauracja i kawiarnia. Cfruffśf, Kovarriu 22 (=41/25476 i 41/25460). Aby dostać się do hotelu, trzeba z Gaujas iela skręcić w Cirunśu iela i jechać caty czas prosto. Dwójki za 6-8 Ls, ó podwyższonym standardzie z łazienkami, TV i wykładziną dywanową 15-18 Ls. Śniadanie 1,50 Ls. Kompleks wypoczynkowy z sauną, gabinetami masażu i basenami. Putnipkrogs, Saules 23 (=41/20290, fax 41/23713). Hotel mieści się bloku mieszkalnym, z dala od centrum. Kilkadziesiąt miejsc w pokojach dla 1 i 2 osób. Oplata za łóżko 2,50-3,50 Ls. Do dyspozycji gości kuchnia, stołówka, prysznic (0,25 Ls). W odległości 300 m przy końcu osiedla strzeżony parking. MSrtipś, ma 11 (=41/23678, fax 41/20354). Jedynki ze śniadaniem w tym pensjonacie kosztują 8 Ls, dwójki 12 Ls. Pokoje 2-osobowe z łazienką, WC, TV i klimatyzacją 17 Ls. Sauna 2,50 Ls. Dla zmotoryzowanych garaże za dodatkową opłatą 2,50 Ls. Ungurs, Auciems, Raiskuma pagasts (=41/34402 i 9120992). Na lewo od drogi P14 w kierunku Limbażi, niecałe 15 km od miasta. Kemping nie jest oznakowany, lecz dobrze widać go z szosy. Stromy zjazd w dół koło sklepu spożywczego. Nad Ungura ezers kilkanaście drewnianych domków stoi na polanie wzdłuż drogi: 2-osobowe za 5 Ls, 3-osobowe za 6 Ls i 4-osobowe za 8 Ls. W weekendy odpowiednio: 6,50 Ls, 8 Ls i 10 Ls. Rozbicie namiotu 1,50 Ls; samochód 0,50 Ls; przyczepa i korzystanie z prądu 3 Ls. Łodzie wiosłowe i rowerki wodne 1-2 Ls za godz. Prysznic 0,50 Ls. Kuchnia. Malutka plaża z kąpieliskiem, boisko do gry w siatkówkę. Kemping często gości turystów zza zachodniej granicy. HISTORIA________________ Miejscowość pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1206 r. Rok później VALMIERA LIWLANDIA INFORMACJE PRAKTYCZNE HISTORIA Valmiera położona jest przy drodze A3 biegnącej z Rygi (106 km) do Valki (50 km) i tamtejszych przejść granicznych z Estonią. Szosa omija miasto szeroką obwodnicą, przy której znajdują się zjazdy do dróg: P16 w kierunku Mazsalaca (41 km), P17 do Rujiena (39 km), P18 do Smiitene i drogi A2 (47 km) oraz P20 do Cesis (37 km). Stacja paliw Statoil przy Stacijas iela 29 (o42/21475) czynna jest całą dobę. Do wszystkich wyżej wymienionych miejscowości kursują autobusy. Mniej więcej 15 z nich dziennie łączy Valmierę z Rygą; po- Ludowe rzemiosło Obok zwyczajowej uprawy roli i hodowli bydła do tradycyjnych zajęć ludności w rejonie parku Gauja należało rzemiosło i rękodzielnictwo. Od XVIII w. wioski między Cesis a Valmierą zamieszkiwali liczni stolarze. Wyrabiane przez nich krzesła z brzozowego drzewa z wysokimi oparciami, niektóre na charakterystycznych drewnianych kółkach, słynne są do dziś w całym kraju. Zdobyły popularność także w sąsiedniej Estonii, nazywane tam "łotewskimi krzesłami". Pod koniec ubiegłego stulecia produkowano w sumie ponad 12 tyś. krzeseł rocznie, z czego znaczną część wysyłano na eksport. Dłuższą tradycję ma montaż tratw rzecznych, służących w dawnych czasach do spławiania Gaują towarów handlowych, a dziś za atrakcję turystyczną. W okolicach Turaidy wyrabia się poza tym okucia do beczek. Uzupełnieniem ludowej wytwórczości są ściereczki z lnu oraz nakrycia wełniane, zdobione kolorowymi paskami. Kawalerowie Mieczowi rozpoczęli budowę kamiennego zamku, u podnóża którego powstała niebawem osada handlowa. Przez długi czas twierdza była siedzibą wielkiego mistrza, a Cesis pełniło rolę stolicy całego zdobytego przez zakon terytorium w Inflantach. Na zamku urzędowało łącznie ponad 40 wielkich mistrzów, a do najważniejszych z nich należał Walter von Plettenberg (1450-1535). Dzięki sprawowanym funkcjom administracyjnym oraz korzystnemu położeniu geograficznemu od XIII do początków XV w. trwał okres burzliwego rozkwitu osady. Ożywiona poprzez handel z ziemiami ruskimi uzyskała w 1383 r. prawa miejskie i stała się jednocześnie członkiem Hanzy, zaś w XIV w. opasana została potężnymi murami obronnymi. Pomyślny okres zakończył się ok. 1 560 r., kiedy to miasto uległo zniszczeniu podczas wojen inflanckich. Do jego upadku przyczyniły się także XVll-wieczne wojny polsko-szwedzkie, liczne pożary, wreszcie słynna epidemia dżumy (1710-1711). Z chwilą przyłączenie Inf-lant do Rosji (1721 r.) Cesis było już małą, nie liczącą się zbytnio mieściną. Bodźcem do rozwoju okazało się jednak ustanowienie tu siedziby powiatu w 1785 r, ale przede wszystkim otwarcie linii kolejowej Ryga-Val-ka ponad 100 lat później (1889 r.). W okolicach miasta miały miejsce zacięte walki podczas l wojny światowej. ZWIEDZANIE Najważniejszym zabytkiem Cesis są oczywiście ruiny zamku inflanckiego. Wznoszenie twierdzy rozpoczęto w latach 1207-1209, lianę rozbudowy i modernizacje trwały praktycznie bez przerwy aż do początku XVI w. Poważne zniszczenia podczas wojen z lat 1577-1578 i 1703 obróciły z biegiem czasu zamek w ruinę, z których dziś okazale prezentuje się zwłaszcza okrągła wieża południowa, kryta spiczastym hełmem. Zachwyt turystów wzbudza także kwadratowa wieża zachodnia o grubości muru ponad 4,6 m. Zbudowany w 1777 r. na miejscu wschodniego podzamcza pałacyk, jako siedziba grafa Karla Eber- harda von Siewers, mieści Cesu vestures muzejs (Muzeum Historyczne), Pils iela 9 (041/21772; 10.00-17.00; 0,30-0,50 Ls). Można w nim zapoznać się m.in. ze znaleziskami archeologicznymi z okolic Cesis. Oba obiekty otaczają resztki murów obronnych oraz park miejski ze wzgórzem Riekstu (Wzgórze Orzechowe) i niewielkim jeziorem u jego podnóża. Zwiedzając Cesis, należy pamiętać, że godna uwagi jest Sv. Jana baznlca (kościół św. Jana) przy Baznlcas laukums. Poza świątyniami ryskimi jest to największy gotycki kościół w kraju. Wzniesiony w latach 1283-1297 i później wielokrotnie przebudowywany, obecną formę otrzymał w 1754 r. po kolejnej modernizacji wymuszonej pożarem. Poza masywną wieżą (1853 r.) uwagę skupia ozdobny zegar słoneczny na murze południowym (1744 r.) oraz łacińskie epitafium biskupa wendeńskiego. Otto Senkinga. mianowanego na tę godność przez króla polskiego Zygmunta III Wazę w 1588 r. W kościele spoczywają prochy biskupów inflanckich i mistrzów zakonnych. Brązowe popiersie na nagrobku Woltera von Plettenberg wystawiono w 320. rocznicę śmierci wielkiego mistrza (1855 r.). Warto spojrzeć na obraz Chrystus na Krzyżu (1856 r.), dzieło estońskiego artysty Johanna Kólera (1826-1899). a także na organy - podobnie jak w ryskiej katedrze - wykonane przez firmę Walcker & Co w miasteczku Ludwigsburg w Wirtembergii (1907 r.). Główny trakt Starego Miasta, czyli RTgas iela łączy Livu laukums (Plac Liwoński) z Vienibas laukums (Plac Jedności). Przy uliczce znajduje się kilka zabytkowych obiektów. Wzrok przyciągają Raunas varti (brama Rauny), budynek dawnego ratusza (l 767 r.), liczne drewniane domy i kamienice mieszczańskie przeważnie z XVII i XVIII w. Zamykający ulicę od strony dworca kolejowego Plac Jedności zdobi pomnik poświęcony pamięci bojowników o niepodległość w latach 1918-1920 (w 1957 r. obelisk zastąpiony został na ponad 30 lat popiersiem Lenina). - •• :•. VALMIERA Mimo iż sama Valmiera nie jest zbyt ciekawa, dzięki swemu położeniu w dolinie Cauji ściąga latem tysiące turystów. Można stąd zacząć zwiedzanie parku narodowego, a poza tym w miasteczku biorą zwykle początek spływy kajakowe Caują. Interesujące są również bliższe i dalsze okolice Valmiery, jak jezioro Burtnieks czy dolina rzeczki Salaca. Jest to centrum gospodarcze regionu z rozwiniętym przemysłem spożywczym i drzewnym, nadto prężny ośrodek kulturalny północnej Łotwy i znaczący węzeł komunikacyjny przy drodze i linii kolejowej do Estonii. Liczy 28 tyś. mieszkańców, w tym ok. 90% Łotyszy. Dawniej miasto znane było pod niemiecką nazwą Wolmar. dróż trwa ok. 2.30 godz., biiet kosztuje l ,20 Ls. Kilka pociągów na dobę kursuje do/z Rygi przez Siguldę oraz w przeciwnym kierunku do/z Lugażi i estońskiej Valgi. Bazę noclegową stanowią pensjonaty Uendena przy Pilskalna 3 (s42/24928; 7-15 Ls) i Luca przy Lucas iela 2 (s42/ 23759; 1 0 Ls) oraz motel Pakavs, Beates 5 (n42/33060; 15-22 Ls). Zmotoryzowani mogą skorzystać z pobliskiego ośrodka sportowego Baili. Kauguru pagasts (s42/21861), z domkami kempingowymi, pokojami w murowanym pawilonie i polem namiotowym. Opłata za miejsce 2-7,50 Ls. Ośrodek dysponuje wypożyczalnią sprzętu pływającego. Z paru całkiem dobrych lokali gastronomicznych warto polecić niewielki lokal Deka przy Bruninieku iela 3 (s42/23620), nad potokiem RatesupTte w parku miejskim. Pierwsza osada w tym miejscu założona została w 1280 r. przez księcia pskowskiego Waldemara, od którego przejęła nazwę. Na jej rozwój wpływało przede wszystkim położenie przy ważnych szlakach komunikacyjnych z Rygi do Dorpatu (Tartu), Pskowa i Nowogrodu. W 1323 r. Vaimiera uzyskała prawa miejskie, przystępując wkrótce do Związku Hanzeatyckiego. Bogactwo miasta wynikające z pośrednictwa w handlu z ziemiami ruskimi nęciło sąsiadów, nic przeto dziwnego, że Valmiera często przechodziła w ręce Szwedów, Polaków czy Rosjan. Inflanty Od XIII do XVI w. Inflanty, zajmujące prawie catą obecną Łotwę i Estonię, rządzone byty przez miejscowy odtam Krzyżaków. Groźba wojen z Moskwą, dążącą po "zebraniu ziem ruskich" do zapewnienia sobie dostępu do Baftyku oraz zatargi wewnętrzne doprowadziły w pot. XVI w. do osłabienia sil państwa zakonnego, które stało się obiektem rywalizacji Danii, Szwecji, Rosji i Polski. W 1561 r. ostatni wielki mistrz zakonu, Gotthard Kertler oddaf Rzeczypospolitej większą część Inf-lant, a dominację Polski w regionie potwierdziła wojna Stefana Batorego z Iwanem Groźnym i ro-zejm w Jamie Zapolskiej (1582 r). Południowa część Inflant, jako Księstwo Kurlandii i Semigalii podlegać miało Polsce na zasadzie lennej, a północna część wraz z Rygą została wcielona najpierw do Wielkiego Księstwa, później zaś stanowiła kondominium Korony i Litwy. W roku 1598 Inflanty wzorem Rzeczpospolitej podzielono na trzy województwa: parnawskie, dorpackie i wendeń-skie. Region byt jednym z przedmiotów długotrwałych i wyczerpujących wojen ze Szwecją, zakończonych pokojem w Oliwie (1660 r.). Na jego mocy północna część przypadła Trzem Koronom i od tego czasu zwana była Inflantami Szwedzkimi, a południowa, tworząca od 1677 r. jedno województwo i cztery powiaty - dyneburski, rzeżycki, lucyński i marienburski - pozostała przy Rzeczypospolitej, i nazywana była Inflantami Polskimi. Obie części dostały się w następnym stuleciu pod panowanie Rosji: szwedzka w 1721 r. mocą pokoju w Nystad (Uusikaupunki koło Tur-ku/Abo), polska w ramach l rozbioru (1772 r). Nie należy zapominać, że szlachta inflancka odgrywała ważną rolę w życiu politycznym przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Z pochodzenia przeważnie niemiecka, pod wpływem atrakcyjności naszej kultury szybko ulegała spolszczeniu, czego najlepszym przykładem są rody Manteufflów, Platerów, Tyzenhauzów. LIWLANDIA W 1702 r. miasto zostało spalone przez wojska Piotra l i nigdy nie odzyskało już swej dawnej świetności. Uruchomienie kolei z Rygi do Pskowa (1889 r.) wpłynęło na rozwój drobnego przemysłu, głównie przetwórstwa rolnego. Ostatnia wojna prawie całkowicie zniszczyła miasto, zwłaszcza jego zabytkową część. Warto wiedzieć, że w okresie pierwszej niepodległości Valmiera zasłynęła jako ośrodek sportów lekkoatletycznych. Pochodzili 2 niej znani w kraju chodziarze, tacy jak Janis Dalins - sześciokrotny rekordzista świata, zdobywca srebrnego medalu na igrzyskach olimpijskich w Los Angeles i mistrz Europy z 1934 r. ZWIEDZANIE Obiektem chyba najbardziej kojarzącym się z Valmierą jest luterańska Sv. Simana baznica (kościół św. Szymona) w centrum, na skrzyżowaniu RTgas iela i Laćpleśa iela. Masywna wieża z czerwonej cegły, kryta barokowym hełmem sprawia, że świątynia widoczna jest z każdego miejsca w Valmierze, będąc tym samym niezłym punktem orien- tacyjnym. Najstarsza część kościoła, wniesionego pierwotnie już w XIII w., to romański portal na zachodniej fasadzie. W północną ścianę wmurowane są dwie kule armatnie z wojen inflanckich. W prostym, dość skromnym, trójnawowym wnętrzu zwraca uwagę kolekcja kartuszy herbowych rycerskich rodów inflanckich, wykonanych z polichromo-wej blachy, poza tym XVIII-wieczna ambona i prospekt organowy. Imponujące, jakby nagle wyrastające z ziemi mury tuż za kościołem, grubości 3,5-4 m, to pozostałość potężnego niegdyś zamku inflanckiego, wzniesionego przez Kawalerów Mieczowych w XIII w. Ścieżka między dwoma członami muru prowadzi do parku miejskiego oraz niewielkiego muzeum poświęconego głównie dziejom miasta i najbliższych okolic (wt-pt. 11.00-17.00, sb. ind. 10.00-15.00). Interesująca wydaje się kolekcja pocztówek z widokami XIX-wiecznego miasta. Przepływający koło muzeum potok RatesupTte wpada do Cauji, która tworzy tu malownicze zakole. Miejsce to, zwane Valterkalninś jest z pewnością najbardziej romantycznym zakątkiem w Valmierze. OKOLICE VALMIERY W odległości 50 km na północny wschód od Valmiery leży miasteczko Valka (7500 mieszkańców) z przebiegającą przez nie granicą łotewsko-estońską. Do podziału miasta doszło w wyniku konfliktu między obu powstającymi po I wojnie światowej państwami. Większa część wraz ze sporym węzłem kolejowym przypadła Estonii, gdzie nosi nazwę Valga. Część łotewska jest w zasadzie jej przedmieściem zabudowanym blokami mieszkalnymi, i dla turystów nie przedstawia się zbyt interesująco. Z ciekawą, a jednocześnie tragiczną historią miasta można zapoznać się w muzeum krajoznawczym po stronie estońskiej, przy Parnu 11. Znaczenie Valki sprowadza się właściwie do trzech przejść granicznych: na Seminara iela, RTgas iela i Rujiena iela przy obwodnicy. Poza pobliskimi miejscowościami Valka ma połączenia autobusowe i kolejowe z Rygą. Ponieważ dworzec kolejowy mieści się już po stronie estońskiej, można poprosić o bilet do Valgi, najbliższa stacja po stronie łotewskiej to "Lugazi". Około 20 km na północny zachód rozciąga się jezioro Burtnieks ezers, dzięki swej powierzchni 38,4 km2 największe w Liwlan-dii i jedno z większych w kraju. Burtnieks jest bardzo płytkie - maksymalna głębia sięga zaledwie 3,3 m. Istnieje mnóstwo legend związanych z jeziorem i jego powstaniem. Wedle jednej z nich okoliczni mieszkańcy zwrócili się kiedyś do pewnego magika, by wyczarował im jezioro. Ten stwierdziwszy chełpliwie, że "czarowanie jest dlań dziecięcą zabawą", uczynił zadość ich prośbie. Ponieważ burt to po łotewsku "czarować", zaś n/eks "zabawa", mieszkańcy nazwali go po prostu Burtnieks. Jezioro, jak wiele innych na Łotwie, nie jest zagospodarowane turystycznie, jego rejon słynie jednak z hodowli koni. Kogo więc nęcą konne przejażdżki opustoszałymi brzegami jeziora, winien skontaktować się z pen- OKOLICE VALMIERY sjonatem Burtnieki w miejscowości o tej samej nazwie (s42/56570 i 42/56209). Obiekt stanowi zarazem jedyną bazę noclegową w bezpośredniej okolicy jeziora, oferując 10 łóżek w pokojach 1 -,2- i 3-osobowych za 5 Ls oraz pole namiotowe; jest też kawiarnia i bar z letnim ogródkiem. DOLINA RZEKI SALACA Prawie każdy, kto zwiedza północną Łotwę, marzy o zobaczeniu doliny rzeki Salaca koło miejscowości Mazsalaca. Rzeka płynie tu stosunkowo szerokim korytem, wyżłobionym w miękkim podłożu z brunatnego piaskowca, niezwykle romantyczne widoki od lat stanowią natchnienie dla malarzy i poetów. Turystów przyciągają tu także liczne jaskinie, z których najbardziej znana jest Velna ala (Jaskinia Diabelska) o długości 16 m. ale przede wszystkim grupa skał Skanaiskalns. Zbudowane z piaskowca skały o wysokości 20 m wyróżniają się unikalnym echem. Wystarczy krzyknąć lub klasnąć w dłonie nieco mocnej, by odgłos rozszedł się po okolicy w promieniu mniej więcej 40-50 m, i by było go dobrze słychać na drugim brzegu rzeki. Skały znajdują się przy samym końcu doliny, jest tu polanka z miejscami do odpoczynku i parking samochodowy. Mimo iż cała dolina jest dzięki asfaltowej (momentami bardzo wąskiej) drodze w zupełności przejezdna, najlepiej poznawać ją pieszo, przeznaczając na to jeden dzień; wstęp kosztuje 0,50 Ls, dzieci 0,30 Ls, samochód 1 Ls. W Mazsalace nie ma zaplecza turystycznego, za bazę wypadową może za to posłużyć oddalona o kilkanaście kilometrów Rujiena. W centrum miejscowości, przy RTgas iela 12 czeka na turystów wygodny hotel Ta/ava (s42/63767) z jedynkami za 7-10 Ls i dwójkami 10-18 Ls; na miejscu bar. restauracja (11.00-23.00) oraz biuro turystyczne organizujące wycieczki po okolicy w cenie 2 Ls za godzinę dla maksymalnie 10 osób. Komunikację publiczną stanowią jedynie autobusy. Niegdysiejsza linia kolejowa Parnawa-Ryga od dawna już nie służy pociągom pasażerskim. ŁATGALIA Łatgalia (Latgale) o powierzchni ok. 17 tyś. lun2 to wschodnia część Łotwy, położona przy granicy z Rosją, Białorusią i Litwą. Większa część regionu przypada na Pojezierze Łatgalskie o urozmaiconym polodowco-wym krajobrazie, z pięknymi lasami i z ponad 300 malowniczymi jeziorami. Zajmują one łącznie ok. 6% powierzchni Łatgalii, która nie bez powodu określana bywa "krainą błękitnych jezior". Mimo wszystko obszar ten jest rzadko odwiedzany przez turystów, choć jak mało który nadaje się na niedrogi odpoczynek w ciszy i spokoju. Przez kilkaset lat region jako tzw. Inflanty Polskie był częścią Rzeczypospolitej, czego śladem jest dziś dominacja katolików wśród miejscowej ludności łotewskiej, przede wszystkim zaś obecność ok. 30-tysięcznej mniejszości polskiej. Polacy zamieszkują całą Łatgalię, ale najliczniej Dyneburg (Daugav-pils) i Krasław (Kraslaya) oraz ich okolice. Zwarte skupisko wiosek polskich występuję także w rejonie Iłłukszty (Ilukste) nad Dźwi-ną. Przed wojną miasta i miasteczka Łatgalii zasiedlali w dużym procencie również Żydzi. Pewną niedogodność w penetracji regionu stanowi nie najlepsza infrastruktura noclegowa, za to nieźle rozwinięta jest sieć dróg i połączeń autobusowych. DYNEBURG Z blisko 117 tyś. mieszkańców Dyneburg (Daugavpils) jest drugą co do wielkości aglomeracją w kraju. Miasto rozwinęło się na przełomie XIX i XX w. przede wszystkim jako ważny węzeł kolejowy, a w czasach radzieckich było wielkim ośrodkiem przemysłowym z szeregiem przedsiębiorstw produkcyjnych w branży metalowej, elektromaszynowej i chemicznej. Nie dziwi więc fakt. że w zasadzie brak tu większych atrakcji turystycznych. Centrum Dyneburga, położone po prawej stronie Dźwiny jest bardzo typowe dla miast radzieckich - przy szerokich ulicach przecinających się pod kątem prostym stoją kilkupiętrowe bloki, tylko gdzieniegdzie można natknąć się na zabudowę secesyjną z końca ubiegłego stulecia. Dyneburg jest jednocześnie największym skupiskiem ludności polskiej w Łatgalii, mieszka w nim bez mała 19 tyś. rodaków. Polska parafia przy kościele Niepokalanego Poczęcia NMP od lat jest jednym z głównych ośrodków życia polskiego w Łatgalii. Niemal naprzeciwko, przy ulicy Warszawskiej stoi budynek szkoły polskiej. Przed wojną niedaleko Dyneburga przebiegała Etniczna mozaika Mówiąc o Dyneburgu. warto wspomnieć o jego charakterystycznej strukturze narodowościowej. Przed l wojną światową miasto, podobnie jak i inne ośrodki w tej części Europy, np. Wilno czy Białystok, byto głównie dużym skupiskiem ludności żydowskiej. Żydzi stanowili w nim 46% mieszkańców, Rosjanie 27,5%, Polacy 16,3%, Łotysze zaś prawie w ogóle nie byli wówczas notowani -stanowili zaledwie 1,8% ludności. Bardziej łotewskiego charakteru miasto nabrało w okresie międzywojennym, według spisu z 1935 r. Łotysze zamieszkiwali je już w 33,6%. Obecnie Dyneburg jest miastem o głównie rosyjskim obliczu etnicznym. Mieszka tu prawie 82 tyś. Rosjan wraz z Białorusinami i napływowymi Ukraińcami, czyli ok. 67% populacji. Łotyszy jest ponad 18 tyś. (14,9%) i nieco więcej Polaków (15%). DYNEBURG ||||| granica - między Polską a Łotwą - siedzibą powiatu po polskiej stronie był Brasław. dziś należący do Białorusi. KOMUNIKACJA________ W Dyneburgu bierze początek kilka ważnych dróg krajowych i międzynarodowych. Szosa A6 biegnie prawie równolegle z Dźwi-ną, na 25-kilometrowym odcinku dwupasmowa autostrada pozwala na sprawny dojazd do Rygi (229 km) przez Krustpils (90 km) i Ogre (193 km), zaś w przeciwnym kierunku do Krasławia (Kraslava: 44 km) i granicy z Białorusią w rejonie Wierchnie-dwinska (Dryssa). Nie mniejsze znaczenie ma droga A13. która łączy miasto z jednej strony z obwodem pskowskim Federacji Rosyjskiej i Rzeżycą (Rezekne; 93 km), a z drugiej strony z przejściem granicznym na Litwę w Medumi (27 km) i dalej z jezio-rosami (Zarasai; 31 km). Boczna droga P68 wiedzie przez Silene do Brasławia na Białorusi (59 km), a P70 i P71 do Ittukszty (Ilukste; 26 km). Miasto omija szerokim łukiem (31 km) obwodnica A14 prowadząca częściowo lasami. Stacje paliw: Dinaz. Cie-tokśna 82 (n26514) i Vizbulu 8a (a76404); Lukoil, Viśku 17 (s41445); Statoil. Ventspils 38/40 (o51009) i Stacijas 97a (o29169). Shell, Cietokśna 70. Autobusy i kolej___________ Z Dyneburga można dostać się autobusem praktycznie do każdej większej miejscowości w Łatgalii i do wielu poza regionem. Bezpośrednie połączenia: Dagda 5.55, 10.00, 15.40. Culbene 8.15. Iłłukszta (Ilukste) 5.10, 7.45, 8.10. 10.55, 12.20. 13.10, 13.45, 1 5.00. 17.20, 19.20, 21.55; 0,45 Ls. Indra 13.00. Krasław (Kraslaya) 9.00. 10.30, 11.00, 13.55. 15.10. 20.35. Lucyna (Łudzą) 7.00, 12.00, 15.50. Madona 7.30. Preili 10.40, 12.35, 13.40, 17.40. Ryga 3.00, 6.30, 13.25, 15.45. 16.50; 2,55-3 Ls. W komunikacji przygranicznej i międzynarodowej: Jeziorosy (Zarasai) 5.20, 7.55, 10.50. 12.00, 13.50, 15.40, 18.10: 0,45 Ls. Udana (Utena) 10.05, 16.50; 1,26 Ls. Wił- /^\> // Jez- MaltaW Raźn° ieb''ni ŁATGALIA DYNEBURG no (Vilna) wt.-sb. 3.00, pn. 15.30; 2 Ls. Po-niewież (Paneveźys) 15.10; 2,40 Ls. Warszawa każdy pierwszy pn. miesiąca 18.20; ze stanowiska nr 2; 11 Ls, Białystok 9 Ls. Moskwa codz. bez pn. 8.45; 12 Ls. Kijów wt., cz., pt, sb. i nd. 19.45; 20 Ls. Dworzec (autoosta) w centrum miasta, znajduje się na rogu Viestura i Laćpleśa iela na skraju parku. Kasy i informacja (s22507) czynne 7.00-19.00, z przerwą 12.30-13.00; 0.30 Ls. Chociaż Dyneburg jest ważnym węzłem kolejowym, pociągi nie odgrywają większej roli w ruchu pasażerskim, zwłaszcza dla turystów dogodniejsze są autobusy. Ryga 6.35 (przyjazd 9.30), 13.12 (17.12) i 18.00 (22.15); 1,88 Ls. Inne połączenia: Petersburg 23.07 (8.50 Ls), Woroneż 0.20 (9-13 Ls), Czerniowce 1.00 (22 Ls) i Kaliningrad 2.13 (10 Ls). Będący aktualnie w remoncie dworzec (dze/zcete stad/a) z trzema peronami znajduje się na obrzeżach centrum, przy Sta-cijas iela 44 (a22840). Komunikację miejską tworzą 3 linie tramwajowe i kilkanaście autobusowych z pętlą przy dworcu. W samym centrum nie ma jednak potrzeby z niej korzystać. Parking przy Cietokśna iela, naprzeciw bazaru kosztuje 0,10 Ls za 30 min; 0,20 Ls za godz.; 1,50 Ls za 2 godz. 30 min; 1 Ls za 5 godz.; 2 Ls za 10 godz. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA________ Dyneburg jest dość rozległym miastem, liczy 72,48 km2 i składa się z wielu oddalonych od siebie dzielnic oraz osiedli mieszkaniowych. Stosunkowo niewielkie centrum rozciąga się między prawym brzegiem Dźwiny (Daugava) a dworcem kolejowym, mniej więcej w czworokącie Kandavas iela. Daugavas iela, 18. no-vembra iela i Stacijas iela. Po drugiej stronie torów zaczyna się współczesne miasto, którego główną arterię stanowi 18. novembra iela. Lewy brzeg Dźwiny zajmuje dzielnica Crlva, przyłączona do miasta w 1956 r. Obie części łączy ze sobą jedyny w mieście most drogowy - VienTbas tilts, czyli Most Jedności. W Dyneburgu brak na dzień dzisiejszy punktu informacji turystycznej, jego otwarcie planowane jest na sezon 2000 r. NOCLEGI Dyneburg nie oferuje wielu miejsc, gdzie można by się zakwaterować. Prawdę mówiąc, infrastruktura noclegowa miasta sprowadza się do reprezentacyjnego i dość drogiego hotelu Latvija w centrum. Przy wyjeździe w kierunku Rzeżycy udostępniany jest turystom skromny hotel sportowy. W lepszej sytuacji są zmotoryzowani, mogą bowiem skorzystać z całkiem przyzwoitego kempingu przy drodze do Iłłukszty. LaMja, ęimnazijas 46 (029822 i 20950, fax 29003). W samym centrum miasta. Z ponad 270 łóżkami jest jednym z większych hoteli na Łotwie. Pokoje o zróżnicowanej cenie oferują wysoki lub bardzo wysoki standard. Jedynki 15,25-22,85 Ls. Dwójki 22,86-56,80 Ls. Najtańsze tzw. pokoje trzeciej klasy kosztują 9,38 Ls - dwójki; 10,56 Ls - trójki. Winda. Restauracja. Na zamówienie organizacja wycieczek po regionie. Dla zmotoryzowanych strzeżony całodobowy parking. Celtnieks, Jelgavas 7 (032510). Hotel sportowy należący do klubu "Celtnieks" usytuowany jest tuż obok stadionu. Dwójki za 5 Ls, trójki o podwyższonym standardzie 10,50 Ls. Na korytarzu prysznice, WC i TV. Z centrum kierować się 18. novembra iela, za kościołem polskim skręcić w czwartą przecznicę w prawo. Z dworca kolejowego bezpośredni dojazd tramwajem #1. Birkeneli, Birkeneji, Kalkunes pagasts (022515, fax 22237). Około 20-25 miejsc w domu-mu-zeum J. Rainisa, w którym poeta przebywał w czasach swojej młodości przez 9 lat. Opłata za łóżko 3 Ls. Prysznice i WC, dodatkowo sala kominkowa. Wokół dworku można rozbić namiot. Konieczna wcześniejsza rezerwacja telefoniczna. Z racji usytuowania pensjonatu można go polecić w zasadzie jedynie turystom zmotoryzowanym. Optymalny dojazd z centrum Dyne-burga: przez przedmieście Gr!va i Komunala iela, po przekroczeniu torów i granic obszaru zabudowanego, jechać kilka kilometrów prosto przez Kalkune. Dłuższa, lecz chyba szybsza trasa wiedzie szosą w kierunku granicy litewskiej, z której należy skręcić na skrzyżowaniu w Ran-dene w lewo do Kalkune, okrążając wieś 5 km. Me/nezers, Sventes pagasts (062443). Ten kryjący się pod tajemniczą nazwą "Czarne Jezioro" kem- ping, nie figuruje na żadnej mapie. Formalnie jest to ośrodek wypoczynkowy zakładów chemicznych z Dyneburga, lecz mogą korzystać z niego wszyscy turyści. Na całkowicie zalesionym terenie stoi kilkanaście drewnianych domków dla dwóch osób 2,50 Ls. Bungalowy na pierwszy rzut oka nie prezentują się zbyt zachęcająco, lecz w środku są obszerne i czyste. Na miejscu kuchnia, zaplecze sanitarne w postaci sławojek, czyste jezioro .oczko" z bardzo smacznymi, czarnymi rybami, zwanymi przez miejscowych ratany. Kemping zamykany na noc. Dojazd autobusem w kierunku II-lukszty (Ilukste) do przystanku "Melnezers" na górce (0,25 Ls). Samochodem należy jechać najpierw w stronę granicy litewskiej, w Randene skręcić w prawo, dalej 8 km obwodnicą dynebur-ską (A14) do Svente, skąd prosto drogą P70 ok. 6 km. Od wspomnianego przystanku autobusowego prowadzi do kempingu (100 m) polna, lecz przejezdna dla samochodów dróżka. GASTRONOMIA ________ W Dyneburgu nie ma zbyt dużego wyboru jeśli chodzi o lokale gastronomiczne. Większość z niewielu knajp znajduje się w centrum, zwłaszcza w okolicy hotelu Latw/a. Sporo jest za to tanich jadłodajni, rozsianych dość równomiernie po całym mieście. Przy skromnym budżecie można zaopatrywać się na targowisku (7.00-17.00) przy Cietokśna iela. Naprzeciwko głównego wejścia na bazar mieści się sympatyczna cukiernia. Martinś, Muzeja 2/4 (023328). Godna polecenia restauracja. Zajmuje ciasne, pełne ciemnych wnęk podziemia kamieniczki z czerwonej cegty nad brzegiem Dźwiny. Główne jej atuty to elegancka obsługa (kelnerzy pod muchą) oraz specjały kuchni międzynarodowej. Ogólnie bardzo drogo, porcja czarnego kawioru kosztuje na przykład 7,60 Ls. Wyszukane drinki. Czynna 10.00-22.00. Ozols, Alejas 78 (027808). Blisko dworca kolejowego. Porządna restauracja i bar pod jednym dachem. W menu przede wszystkim cieple i chłodne zakąski, dużo dań mięsnych. Poza tym krajowe piwo z beczki. Bilard. Czynna pn.-cz. i nd. 9.00-21.00, pt. i sb. 9.00-24.00. Ausma, Yiestura 25 (021376). Jadłodajnia na parterze zwykłego bloku mieszkalnego. Pomiesz- czenie na kilkadziesiąt stolików krytych ceratą, z klientelą typową dla tego typu miejsc. Samoobsługa. Kotlety mielone, schabowe, gołąbki w granicach 1 Ls. Przy wejściu toaleta (0,05 Ls). Czynna 8.00-19.00. INFORMATOR_________ Apteki: Auxillium aptieka, Rlgas 54a (028079). Forśtates aptieka, Rezeknes 15 (050200); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-17.00, nd. 9.00-14.00. Konsulaty państw sąsiednich: Białoruś, 18. no-vembra 44 (030692). Litwa, Teatra 8 (022804). Rosja, Kraslavas 46 (021644). Poczta Główna: Daugavpils 1, Cietokśna 28 (022133); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 8.00-16.00. Kod pocztowy LV 5400. Nagle wypadki: Policja, 18. novembra41a (022625). Policja drogowa, 18. novembra 41a (024209). Pogotowie Ratunkowe, Siguldas 16a (054383). Numer kierunkowy: 054. Teatr: Daugavpils teatris, Saules 23a (026101). Warsztaty samochodowe: Lauri-D, 18. novembra 68 (055100 i 54140; specjalizują się w VW i Audi). Opel centrs, Valnu 2 (020144; opel). Mona-Lat-gale, Jelgavas 43 (031743). Wymiana walut: Baltijas Tranzltu Bańka, Raina 24 (021111). Latvijas Unibanka, Gimnazijas 12-2 (022572); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 9.00-14.00. Zdrowie: Szpitale: Vasarnlcu 20 (0339114 i 34154), 18. novembra 311 (032374 i 32246); dziecięcy: Muzeja 8 (023302). Ośrodki zdrowia: Vlestura 5 (022419 i 24553), Varśavas 43a (035234), Arhi-tektu 12 (041226 i 40003), Liela 40 (022844 i 22876). Przychodnia dziecięca: 18. novembra 19 (022492 i 22052). Gabinety stomatologiczne: Lafipleśa12(025219). HISTORIA_____________ Początki Dyneburga wiążą się z założeniem przez Krzyżaków kamiennej twierdzy w odległości ok. 19 km od obecnego miasta (1275 r.). Pełniła ona rolę bazy wypadowej na ziemie litewskie i ruskie, będąc jednocześnie ważnym ośrodkiem wymiany handlowej, czemu sprzyjało położenie na prawym brzegu Dźwiny. Kilkakrotnie zdobywany i niszczony przez Litwinów w wieku XIV i XV Dyneburg został mocą traktatu wi- ŁATGALIA leńskiego oddany w zastaw Rzeczypospolitej w zamian za pożyczkę na wojnę z Moskwą (1 559 r.). Po sekularyzacji Zakonu Inflanckiego miasto wraz z Inflantami po raz pierwszy włączono na state w granice Rzeczpospolitej (1569 r.). Kilkadziesiąt lat później zajęte zostało przez Rosjan (l 656 r), by po rozejmie andruszowskim znów wrócić do Polski (1667 r.). Po pierwszym rozbiorze Polski Dyneburg przyłączono do Rosji (1772 r.) - godnym zapamiętania epizodem było zdobycie miasta w powstaniu kościuszkowskim przez oddziały hetmana Michała Ogińskiego (l 794 r.). Dla jego rozwoju spore znaczenie miała budowa potężnej twierdzy w l pół. XIX w. Wraz z uruchomieniem linii kolejowych do Petersburga (1860 r.). Rygi (1861 r.), Warszawy (1862 r.). Orła (1866 r.) i Szawli (1873 r.) miasto stało się ważnym węzłem komunikacyjnym, największym w północno-zachodniej części imperium carskiego. Tranzytowe znaczenie Dyneburga uzupełniało krzyżowanie się w nim dróg bitych, a także otwarcie stałej linii żeglugowej do Witebska (1892 r.). U progu l wojny światowej działało tu przeszło 100 firm i przedsiębiorstw - koniunktura gospodarcza przyczyniła się jednocześnie do wzrostu liczby ludności, która powiększyła się z zaledwie 11 361 osób (1840 r.) do 113 tyś. Od lutego do grudnia 1918 r. miasto było okupowane przez niemieckie armie Ober-Ostu, po wycofaniu się których opanowane zostało na 13 miesięcy przez bolszewików. 3 stycznia 1920 r., podczas ofensywy wyzwolili go Łotysze przy współudziale wojsk polskich. W okresie radzieckim uległo znacznej rozbudowie - powstało wiele nowych zakładów przemysłowych, jak olbrzymie warsztaty naprawy taboru kolejowego, czy jedna z największych w ZSRR fabryk włókien sztucznych. W 1946 r. przez Dyneburg przejechał pierwszy tramwaj. Miasto nosiło na przestrzeni dziejów rozmaite nazwy: od niemieckiej Dunaburg (1275-1893) poprzez Borisoglebsk (1656-1667) po Dźwińsk (1893-920). Obecna nazwa, będąca łotewskim tłumaczeniem nazwy niemieckiej została uznana za obowiązującą od momentu uzyskania niepodległości. 245 RZEŻYCA ŁATGALIA ZWIEDZANIE W jednej z secesyjnych kamieniczek, w której przed wojną był hotel, mieści się Daugavpi!s novadpetniecibas un makslas muzejs (muzeum miejskie), Rigas iela 8 (024155; pn.-sb. 11.00-18.00; 0.15-0.40 Ls). Idąc Rigas iela w kierunku pótnocno-wschodnim, dociera się do Vienlbas nams (Dom Jedności), monumentalnej budowli wzniesionej dla podkreślenia łączności Łatgalii z resztą kraju (1936-1937). Wnętrza zajmuje m.in. teatr, sala wystawowa, restauracja, basen kąpielowy. Kilkaset metrów dalej na niewielkim placu między RTgas iela a Cietokśna iela stoi katolicka Sv. Petera baznlca (kościół św. Piotra) z 1848 r. wyróżniająca się kopułą wzniesioną na wzór rzymskiej bazyliki św. Piotra. YienTbas iela prowadzi obok parku A. Pumpura z pomnikiem poety (1965 r.) do szerokiej 18. no-vembra iela. Arteria przekracza tory kolejowe nowoczesnym wiaduktem, z którego świetnie widać prawosławną Borisa un Gleba pareiz-ticlgo katedrale (katedra śś. Borysa i Gleba). Wzniesiona w 1905 r. świątynia uchodzi za najpiękniejszą w całej Łatgalii. Wyróżnia się wieżyczkami bocznymi z przepięknymi kopułami w pastelowych odcieniach, w środku można podziwiać masę XIX-wiecznych ikon. Po drugiej stronie ulicy znajduje się ewangelicki kościół neogotycki (1893 r.), a także katolicka Jaunavas Marijas baznlca (kościół Niepokalanego Poczęcia NMP). Została zbudowana w 1902 r. w formie bazyliki halowej z jedną nawą i dwoma wieżami - autorem projektu był miejscowy inżynier, jozafat Chołodziński. Przy kościele działa jedna z największych na Łotwie parafii polskich - od lat jeden z głównych ośrodków życia polskiego w Łatgalii. Niemal naprzeciwko, na rogu Varśavas iela stoi ceglany budynek, to poju skola (szkoła polska). Przy Satiksmes iela. po drugiej stronie dworca kolejowego warto zwrócić uwagę na pomnik (1992 r.) upamiętniający żołnierzy polskich poległych w walkach o wyzwolenie miasta podczas wojny 1920 roku. Kilka kilometrów od centrum na prawym brzegu rzeki widnieją resztki carskiej twierdzy, wzniesionej za cara Aleksandra l i Mikołaja l w latach 1810-1833. Obok koszar znajdowa- ły się na jej obszarze szpital wojskowy dla 500 pacjentów, stojący wewnątrz i dominujący nad miastem klasztor oraz kościół pojezuicki z pot. XVIII w., który wysadzono w powietrze już po ostatniej wojnie. W dynebu5kiej twierdzy więziono wielu polskich działaczy niepodległościowych, stanowiła ona również ważny punkt oporu Rosjan podczas I wojny światowej. Do 1993 r. zajmowana była przez Armię Czerwo-ną. Dziś zachowały się z niej m.in. cytadela oraz potężne mury z fortami i bastionami. Oba brzegi Dźwiny łączy Vienlbas tilts (most jedności). Otwarty w 1935 r., był pierwszą stalową konstrukcją tego typu na Łotwie. Ciekawie pod względem widokowym przedstawia się dolina Dźwiny. na wschód od Dyneburga. Na odcinku kilkunastu kilometrów rzeka tworzy malownicze zakola, zwane Daugavas loki. U ich krańca, w miejscowości Naujene można obejrzeć makietę twierdzy krzyżackiej. Miniaturka stoi na pagórku nad brzegiem Dźwiny, dokładnie w tym samym miejscu, gdzie w II pół. XIII w. założono pierwszy zamek. AGLONA Ważnym miejscem w Łatgalii i w ogóle na całej Łotwie jest Aglona, położona mniej więcej w połowie drogi z Dyneburga (46 km) do Rze-życy (47 km). Miejscowość znana jest jako największe w kraju sanktuarium katolickie, z tego powodu nazywane przez łatgalskich Polaków łotewską Częstochową. W 1699 r. powstał tu klasztor dominikański z drewnianym kościołem ufundowanym przez Ewę Szosta-wicką. żonę skarbnika witebskiego. W kilkadziesiąt lat później świątynia spłonęła. Na jej miejscu wzniesiono między 1768 a 1800 r. barokową bazylikę z trzema nawami i dwoma wieżami wysokości 60 m. W rokokowym wnętrzu uwagę zwraca przede wszystkim cudowny obraz Matki Bożej Aglońskiej, zwanej Przewodniczką z Kwiatem. Jest on kopią obrazu z Trak, na obecnym miejscu umieszczony został na przełomie XVIII i XIX w. Sanktuarium przetrwało czas komunizmu, przyciągając zawsze tłumy pielgrzymów z Łotwy i krajów ościennych. Najlepiej przyjechać tu 15 sierp- nia podczas corocznych uroczystości Wniebowzięcia NMR czyli Matki Boskiej Zielnej. Na skrzyżowaniu szosy głównej z drogą lokalną P62 stoi olbrzymi drewniany krzyż, od którego do centrum wsi i kościoła jest 8 km. Około 1 km w przeciwnym kierunku leży mata miejscowość zwana Aglonas stacija. gdyż znajduje się w niej jedynie przystanek kolejowy, na którym w ciągu doby zatrzymuje się kilka pociągów relacji Dyneburg-Rzeżyca. Do wioski można także wybrać się autobusem. Aglona powoli rozwija się jako miejscowość letniskowa, czemu sprzyja położenie na wąskim przesmyku między urokliwymi jeziorami Egles ezers i Ciriśa ezers. Nad ich brzegami można rozbić namiot, choć nie ma tu żadnym regularnych pól namiotowych. W centrum, przy Somersetas iela 36 mieści się przyjemna i tania restauracja Tur/ba (11.00-23.00) z ogródkiem na zewnątrz, w której dania mięsne z ziemniakami, surówką i chlebem serwują już za 0,75 Ls. RZEŻYCA Większość turystów zwykle omija Rzeżycę (Rezekne). choć jest ona centrum gospodarczym i kulturowym środkowej części Łatgalii. przede wszystkim zaś niemałym węzłem komunikacyjnym zarówno w relacji północ-południe. jak i wschód-zachód. Po ostatniej wojnie miasto rozwinęło się jako poważny ośrodek przemysłowy, piąty co do wielkości i znaczenia na Łotwie. Industrialny boom spowodował masowy napływ ludności rosyjskiej z okolicznych wiosek, a co za tym idzie istotną zmianę struktury narodowościowej. W 1935 r. było w Rzeżycy 44,0% Łotyszy, 25.4% Żydów, 19,8% Rosjan i 6,9% Polaków. Obecnie na ponad 40 tyś. mieszkańców Łotyszy przypada zaledwie 41.3%, zaś odsetek mniejszości rosyjskojęzycznej wynosi bez mała 55%. W Rzeżycy istnieje też drobna mniejszość polska - stanowi ona ponad 1100 rodaków (2.8% ogółu). Z turystycznego punktu widzenia miasto nie jest zbyt interesujące, brak w nim cenniejszych zabytków czy innych atrakcji. Ciekawe są jednak jego okolice. Dzięki dobrze rozwiniętej infrastruk- turze komunikacyjnej można stąd urządzać wypady na całe Pojezierze Łatgalskie, w tym nad największe jeziora w kraju: Lubań (Lubans) i Raźno Raznas ezers). INFORMACJE PRAKTYCZNE W Rzeżycy stykają się szosy A12 i A13 prowadzące z Krustpils (103 km) oraz Dyneburga (93 km) w kierunku przejść granicznych z Rosją, wiodące dalej do Moskwy i Pskowa (Pleskava). Miasto otoczone jest kilkunastokilometrową obwodnicą A15. Rzeżyca ma bezpośrednie połączenia autobusowe ze wszystkim miejscowościami w okolicy oraz z Dyneburgiem (7.35, 8.00, 9.00, 10.20. 12.00. 16.55, 19.00; 1,45 Ls) i Rygą (5.30. 6.10. 8.00. 14.45. 20.25; 2.26 Ls); w komunikacji międzynarodowej z Moskwą (20.00; 10 Ls). Wilnem (3.00; 3 Ls) i przygranicznym miasteczkiem Wierch-niedwinsk (Dryssa) na Białorusi. Dworzec autobusowy (autoosta) znajduje się blisko centrum przy Latgales iela 17 (s46/22045); na miejscu przechowalnia bagażu (0.10 Ls). Pociągi zapewniają łączność ze stacją graniczną Zilupe, Dyneburgiem i Rygą (l 2.25; 4 godz.; l ,94 Ls); w Rzeżycy zatrzymują się ponadto składy międzynarodowe z Rygi do Petersburga (11 Ls) i Moskwy (13 Ls). Miasto ma dwa dworce kolejowe: Rezekne 1 na linii do Dyneburga i węzłową Rezekne 2 (kasa całodobowa z przerwą 14.30-15.30). Obie oddalone są od centrum o 10-15 min marszu. Rzeżyca nie jest do końca pozbawiona zaplecza turystycznego. Na gości czeka tu całkiem przyzwoity hotel Latgale przy Atbrwośanas aleja 98 (e46/22180. fax 46/24178) w centrum miasta. Jedynki kosztują w nim 9-17 Ls, dwójki 14-36 Ls; w części pokoi prysznice lub łazienki z wanną. Na miejscu dobra restauracja (9.00-22.00, pt. i sb. 9.00-24.00). HISTORIA__________ Chociaż Rzeżyca ma długie dzieje, przez wieki nie odgrywała większej roli. Osada pod niemiecką nazwą Rositten powstała przy twierdzy krzyżackiej, wzniesionej na początku XIV w. na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu istniejącego tu według badań archeologicznych Nowa Łatgalia U zarania niepodległości po l wojnie światowej Łotwa podjęła nieudaną próbę rozszerzenia swego terytorium na wschodzie, wtaczając do kraju pas szerokości ok. 10-25 km z ludnością przeważnie rosyjską. Główne miasteczko tego rejonu - Pytałowo (Abrene) w obwodzie pskowskim -otrzymało wówczas nazwę Jauniatgale, czyli Nowa Łatgalia. Po włączeniu Łotwy do ZSRR obszar ten został z powrotem włączony do Rosji, w granicach której pozostaje do dziś. f 24ff ŁATGALIA od IX do XIII w. Po sekularyzacji Zakonu Inflanckiego przypadła Rzeczypospolitej, do której należała później przez ponad 200 lat. W rok po przyłączeniu Łatgalii do Rosji Rzeży-ca otrzymała prawa miejskie (1773 r.), będąc najpierw częścią guberni pskowskiej, zaś od 1802 r. witebskiej. Do znaczącej roli miasta przyczyniła się budowa traktu bitego do Dy-neburga i Wilna (l 836 r.), a także uruchomienie linii kolejowych Warszawa-Petersburg (1861 r.) i Moskwa-Windawa (1904 r), dzięki czemu miejsce to stało się ważnym węzłem komunikacyjnym. Na przełomie XIX i XX w. miasto zamieszkiwali w większości Żydzi, którzy na 10 795 osób stanowili w nim aż 59,7% przy 22,5% Rosjan, 8,3% Polaków i 7,7% Łotyszy. W Rzeżycy było tym samym 11 synagog, 2 cerkwie prawosławne, cerkiew starowierów, po jednym kościele katolickim i luterańskim. Wiosną 1917 r. obradował tu tzw. Kongres Łotyszy Łatgalskich (Latgales la-tvieśu kongress), który powziął decyzję o połączeniu Łatgalii z Łotwą. W latach pierwszej niepodległości miasto pełniło rolę centrum kulturalnego i gospodarczego wschodniej części kraju. W 1929 r. działało w nim ponad 800 firm handlowych i produkcyjnych, rokrocznie organizowano ok. 10 imprez o charakterze targowym i wystawienniczym. II wojna światowa przyniosła olbrzymie straty -radzieckie bombardowania w 1944 r. doprowadziły do zniszczenia kolei, w gruzach legło ponad 65% budynków użyteczności publicznej. ZWIEDZANIE__________ Rzeżycę można poznać w ciągu kilku godzin. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od grodziska na prawym brzegu rzeki Rzeżycy (Rezekne). Ze wzgórza wysokości 15 m rozpościera się widok na miasto, szczególnie na jego południowe dzielnice. Kiedyś stał na nim zakonny zamek, zburzony ostatecznie w XVII w. Uwagę turystów z pewnością zwraca katolicka Jezus sirds baznlca (kościół Serca Jezusowego) przy Latgales iela, w obecnej formie pochodzący z przełomu XIX i XX w. Neogo-tycka budowla stoi na miejscu drewnianego kościółka, wzniesionego przez wojewodę krakowskiego w 1685 r. i zmodernizowanego kilkadziesiąt lat później (1749 r.). Podczas burzy w 1887 r. kościół spłonął, a w 1893 r. rozpoczęto budowę dzisiejszej świątyni, której konsekracja nastąpiła dopiero w 1914 r. W centrum Rzeżycy, w miejscu gdzie szeroka Atbrivośanas aleja tworzy owalny placyk, stoi słynny pomnik Vienoti Latvijai (Zjednoczeni dla Łotwy), popularnie zwany Latgales Mara. Zajmujący kilkumetrowy cokół pomnik przedstawia kobietę z wyciągniętą ku górze prawą dłonią, trzymającą krzyż. Dzieje monumentu odzwierciedlają w dużym stopniu tragiczną historię kraju. Odsłonięty 8 września 1939 r., po włączeniu Łotwy do ZSRR został obalony w listopadzie 1940 r. Postawiony ponownie 22 sierpnia 1941 r. za zezwoleniem władz niemieckich, w 1950 r. został znów rozebrany i tym razem zniszczony. Puste miejsce zajął pomnik Lenina. Ponownego odsłonięcia Latagalskiej Mary dokonano 13 sierpnia 1992 r. Autorami projektu i wykonawcami przedwojennego pomnika byli rzeźbiarze Leons Tomaśickis i Karlis Jansons. obecny monument wykonał syn tego ostatniego. Andrejs Jansons. Parę kroków za pomnikiem, po prawej stronie mieści się Latgales kultOrvestures muzejs (Muzeum Historii i Kultury Łatgalii). Atbnvośanas aleja 102 (s46/22464; Wt.-pt. 10.00-17.00, sb. 10.00-16.00, nd. 10.00-15.00; 0,10-0,30 Ls). Wśród eksponatów warto przyjrzeć się kolekcji miejscowej ceramiki, a także dziełom sztuki ozdobnej i stosowanej. Na północny zachód od Rzeżycy, na pograniczu z Liwlandią leży płytkie (do 2,5-3 m) i kompletnie dziewicze Lubans ezers (jezioro Lubań). Jego powierzchnia zmienia się w zależności od pory roku i może wynosić nawet od 40 km2 do maksymalnie 400 km2, średnio ma jednak 90 km2, a i tak jest największym jeziorem w kraju. MIĘDZY RZEŻYCĄ A KRASŁAWIEM Nawet jeśli dysponuje się małą ilością czasu, warto zapuścić się w głąb Łatgalii. by odkryć jej niepowtarzalne piękno. Nad oddalonym od Rzeżycy o ok. 20 km Raznas ezers (jezioro Raźno) o powierzchni 53,5 km2 i głębokości do 17 m można zamieszkać na kempingu Swietfena (e46/98233) z drewnianymi 2-os-obowymi domkami w cenie 4-5 Ls, boiskiem do siatkówki, plażą, wypożyczalnią sprzętu pływającego. Kemping położony jest na terenie w całości zalesionym, z drogi głównej P55 należy przed miejscowością Kaunata skręcić za strzałką w prawo i jechać pod górkę ok. 250 m. 19 km dalej w kierunku Krasławia leży wioska Bukmuiża, częściej określana jako Ezernieki, z ośrodkiem wypoczynkowym o tej samej nazwie (s56/55344). Nagości czeka tu kilkadziesiąt miejsc noclegowych, dobra restauracja, kawiarnia, sauna, basen, dyskoteka i wypożyczalnia łodzi wiosłowych. Ośrodek leży 1200 rn na prawo od drogi nad samym jeziorem Eźezers, bogatym w wysepki i przybrzeżne zatoczki. Najważniejszą miejscowością między Rzeżycą a Krasławiem jest bez wątpienia Dagda - punkt, w którym zbiegają się drogi lokalne i jeden z ośrodków polskich w Łatgalii. Uwagę turystów zwraca tu KRASŁAW |247 barokowy kościół pojezuicki, ufundowany w 1734 r. prawdopodobnie przez rodzinę Kłoczkowskich. Przed świątynią stoi okazały grobowiec Ignacego Ogończyk-Kłoczkowskie-go. zmarłego w 1830 r. W Dagdzie znajduje się pensjonat Avot/nś z 9 łóżkami, w którym za nocleg w pokoju 1 - lub 2-osobowym płaci się 4-5 Ls. Nad pobliskim SIvers ezers (jezioro Sivera) o powierzchni 17,4 km2 urządzono pole namiotowe. Na Pojezierzu Łatgalskim spotyka się jedne z najwyższych wzniesień w kraju. Zaliczają się do nich Lie-pukalns (290 m n.p.m.) i Makonkalns (247 m n.p.m.). Ze wzgórza Sauleskalns (211 m n.p.m.) rozciąga się wspaniała panorama pojezierza, szczególnie wspaniale prezentuje się sąsiednie Dridzs eze5 - najgłębsze jezioro Łotwy (65 m). Leży nad nim ośrodek wypoczynkowy Ka/nu avots (e56/41838) z polem namiotowym i wypożyczalnią sprzętu pływającego. Zwiedzającym ten region warto polecić widokowe drogi P55 z Rzeżycy do Dagdy. P60 z Dagdy do Aglony i P61 do Krasławia. Stosunkowo często kursują nimi autobusy. KRASŁAW Krasfaw (Kraslava) z 12 500 mieszkańcami, rozłożony na prawym brzegu Dźwiny jest siedzibą powiatu wbitego w sam kąt między Białoruś a Rosję. Miasteczko w stosunkowo sporym procencie zamieszkuje ludność polska i jest w nim parę miejsc godnych zobaczenia, związanych z kulturą polską. Należy do nich w pierwszym rzędzie barokowo- klasycystyc-zna Sv. Ludvika baznlca (kościół św. Ludwika), powstała w latach 1755- 1767. Świątynia jest ładnie usytuowana na placu o tej samej nazwie, przy przejściu BrMbas iela w VienTbas iela. Wzniesiony przez rodzinę Broel-Platerów według projektu genueńskiego architekta Antonio Paracco, przewidywany był pierwotnie na diecezjalny kościół dla Łatgalii. czemu przeszkodził rozbiór Polski i włączenie regionu do imperium carskiego. W trójnawowym wnętrzu szczególną uwagę zwraca obraz patrona w ołtarzu głównym, namalowany według szkiców Jana Matejki. 124" ŁATGALIA Polacy na Łotwie Wedle szacunków na Łotwie żyje ok 60 tyś. Polaków, czyli mniej więcej tyle samo, co w okresie międzywojennym. Stanowi to ponad 2,5% ogótu ludności. Z tej liczby ponad polowa mieszka na terenie Łatgalii, czyli dawnych Inflant Polskich. Jest to zakończenie zwartego osadnictwa polskiego ciągnącego się wąskim pasem od granicy białoruskiej w rejonie Grodna poprzez Wilno i Wileńszczyznę, przedwojenne powiaty Święciany, Postawy, Głębokie i Brastaw aż poza ówczesną granicę polsko-totewską, do Dyneburga, Krastawia, Rzeżycy i Lucyny (Łudzą) na północnym wschodzie. Polacy w Łatgalii są śladem panowania Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w. i jej późniejszych wpływów kulturowych na tych terenach. Na ogól są oni znacznie bardziej zasymilowani ze społeczeństwem łotewskim niż rodacy na sąsiedniej Litwie. Poza większą przyswajalnością języka łotewskiego niż litewskiego, wpływa na to 200-letni okres oderwania tych terenów od państwa polskiego. Rodacy w Łatgalii zakładali działające do dziś polskie szkoły, parafie, zespoły ludowe i biblioteki. W 1988 r. zarejestrowano Towarzystwo Spoleczno-Kulturalne, przekształcone w Związek Polaków na Łotwie. Skupiska polskie notowane są także poza Łatgalią. Statystyki łotewskie dość skrupulatnie wyodrębniają mniejszość polską w każdym większym mieście - najczęściej nie przekracza ona jednak 1-2% ogółu. W Rydze mieszka prawie 17 tyś. Polaków (2%), w Lipawie ponad 1300 (1,3%), w Windawie 500 (1,1%). Ciekawa jest sytuacja w powiecie mitawskim w Semi-galii. W samej Jelgavie mieszka ok. 1260(1,8%) Polaków, zaś w okolicznych gminach odsetek ten jest czasami większy od 2% - w GlOdzie i LIvberze wynosi nawet po 3,4%. Mimo bliskości granicy litewskiej, udział Polaków w zaludnieniu tego obszaru jest miejscami większy od udziału Litwinów. W przeciwieństwie do Polaków w Łatgalii, rodacy w innych rejonach Łotwy są przeważnie mocno zniszczeni. Na co dzień używają zwykle języka rosyjskiego, tym samym przez część Łotyszy zaliczani są do mniejszości rosyjskojęzycznej. W odróżnieniu jednak od większości napływowych Rosjan, Białorusinów czy Ukraińców, Polacy mieszkali tu przed wojną, a ich potomstwo posiada łotewskie obywatelstwo. Między Rigas iela a Aglonas iela, przy wjeździe od strony Dyneburga, rozciąga się park pałacowy, założony wedle wzorów francuskich. Imponujący swego czasu pałac Platerów z II pół. XVIII w. - przebudowany ok. 1820 r. -został w czasach radzieckich zdewastowany i do dziś pozostaje w ruinie. Pomieszczenia dawnej kaplicy dworskiej zajmuje muzeum regionalne. Poza parkiem, między Grafu Plateru iela a potokiem JanupTte, stoi budynek dawnej biblioteki (1752 r), należącej do jednego ze słynnych tutejszych rodów - dziś także mieści się tu biblioteka. Warto odwiedzić stary cmentarz katolicki (Vecie katoju kapi) z polskimi grobami. Po lewej stronie od wejścia stoi pomnik poświecony bohaterom wojsk polskich poległych w 1920 r. w wojnach o wyzwolenie Łotwy, postawiony przez "wdzięcznych rodaków z Łotwy" (1928 r). Na cmentarzu spoczywa 45 polskich żołnierzy z 3. Dywizji Legionów. Przy Rezeknes ieia, blisko nekropolii mieści się poju skola (szkoła polska). Przez Krasław prowadzi szosa A6 z Dyneburga na Białoruś, oznaczana na drogowskazach, co ciekawe, nie nazwą miejscowości, lecz balt-krievijas mbeźa, czyli po prostu granica białoruska. Miasteczko ma połączenia autobusowe z Dyneburgiem, Rzeżycą, Agloną, Dagdą. Jest tu malutki dworzec w samym centrum, przy targowisku. Transport kolejowy sprowadza się do jednej pary pociągów na dobę z przygranicznej stacyjki Indra do Rygi (6.21; 2,18 Ls). W mieście zatrzymują się także nocne pociągi komunikacji międzynarodowej jadące do stolicy z Woroneża i Adlera; odjazdy o 1.22 i 3.21. Stacja znajduje się ok. 4-5 km od miasta; dojazd do centrum autobusem (mniej więcej co godzinę) przez wioskę Augstkalne lub taksówką (2,50 Ls). Przy Raińa iela 19 mieści się niedrogi hotel Kraslava (^56/21449). Jedynki kosztują 5-6,50 Ls, dwójki 7-12 Ls; na parterze restauracja KriAls. Na tanie obiady wraz z deserami lodowymi najlepiej udać się do jadłodajni przy skrzyżowaniu Rigas iela i DTku iela, koło domu towarowego i parkingu nad Januplte. KURLANDIA Kurlandia (Kurzenie) o powierzchni około 13 tyś. km2 zajmuje zachodnią cześć kraju, w tym cały Półwysep Kurlandzki zakończony przylądkiem Kolka. Przez kilkaset lat region stanowił wraz z sąsiednią Semigalią osobne księstwo, rządzone przez spadkobierców Zakonu Inflanckiego i pozostające do 1795 r. w stosunku lennym wobec Polski. Największy rozkwit gospodarczy księstwa nastąpił w XVII w., kiedy Kurlandia miała ambicje zamorskich podbojów, zakładając kolonie nad rzeką Gambią czy na wyspie Tobago w Ameryce Środkowej. Aż do l wojny światowej istniały tu silne niemieckie wpływy kulturowe, duże znaczenie przypadło zwłaszcza wielkiej własności ziemskiej należącej do bałtyckich Niemców. Poza dużymi miastami region uniknął powojennego napływu Rosjan, i dziś Kurlandia zachowała w dużym stopniu łotewski charakter etniczny. Łotyszy jest tu 80%, zaś w okolicach miasteczka Talsi przeszło 91%. co stanowi zarazem rekordowy odsetek wśród powiatów w całym kraju. Największymi ośrodkami są Lipawa (Liepaja) i Windawa (Ventspils) - niezamarzające porty nad Bałtykiem. Między obydwoma miastami ciągną się wspaniałe plaże, tu i ówdzie spotkać można piaskowe wydmy. W turystyce ważną rolę odgrywa KuldTga, a w niej niezwykłej urody wodospady Ventas rumba. LIPAWA Trzecie co do wielkości łotewskie miasto Lipawa (Liepaja) to przede wszystkim spory ośrodek przemysłowy z wielkim portem i kombinatem metalurgicznym na czele. Miasto jest liczącym się centrum kulturalnym i naukowym Dolnej Kurlandii (Lejaskurze-me), wraz z kilkoma wyższymi uczelniami, znanym w całym kraju teatrem i orkiestrą symfoniczną. Na turystów czeka urokliwa Starówka, pełna secesyjnych kamieniczek, dzielnica uzdrowiskowa z rozległym parkiem oddzielającym miasto od Bałtyku, wreszcie plaże z białym piaskiem i ciepłymi wodami. Na przełomie XIX w XX w. Lipawa przeżywała okres niezwykle burzliwego rozwoju, o czym świadczyć może uruchomienie tu pierwszej w krajach nadbałtyckich linii tramwajowej albo fakt, że już w 1914 r. miasto liczyło 100 tyś. ludzi (więcej niż dzisiaj). W okresie radzieckim Lipawa była bazą marynarki wojennej - w porcie cumowały okręty podwodne - o tym, co z niej pozostało, można przekonać się, odwiedzając wyspę Kara osta (port wojenny). Najlepszą porą na przyjazd jest sierpień, kiedy odbywa się słynny festiwal rockowy "Liepajas dzintars", czyli "Lipawski bursztyn". Miasto pierwotnie nazywało się Liva. W XVII w. zostało przemianowane na Liepaja, jako że w samej miejscowości i jej okolicach rosło dużo lip. W piśmiennictwie polskim obok określenia Lipawa można spotkać często nazwę Libawa, od niemieckiej Libau. Miasto liczy niecałe 97 tyś. mieszkańców, Łotysze stanowią w nim trochę ponad 45%, prawie tyle samo co mniejszość rosyjskojęzyczna. KOMUNIKACJA________ Z Lipawy wychodzą jedynie dwie drogi: A9 i A11. Pierwszą można dostać się do Rygi (21 5 km), drugą do przejścia granicznego Ru-cava (Rucewo; 53 km) i dalej po stronie litewskiej do Połągi (Falanga; 71 km) i Kłajpedy (98 km). Dosyć ważnym węzłem dróg lokalnych jest pobliska Grobina, l O km od centrum miasta, w której krzyżują się m.in. szosa Pl 11, w kierunku Windawy (119 km) przez Pavilo-sta (51 km), Pl 12 do Aizpute (51 km), KuldTgi (91 km) oraz P106 do Priekule (39 krn) i ko- LIPAWA - ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA lejnego przejścia granicznego z Litwą w rejonie Skuodas (56 km). Stacje benzynowe: Latvijas nafta. Bffi/ibas 174 (s74630); Shell. Cukura 3 (a73922); Statoii. Esperanto 4/8 (s20124, całodobowa) i CanTbu 171 (s31175); Viada, Ziemelu 8 (s42666) i BrMbas 176 (s73438). Autobusy: Ryga -ok. 15 na dobę, 4 godz., 2,55 Ls. Windawa -6.10 (przyjazd 9.33), 6.50 (9.40). 14.30 (17.53). 17.40 (20.30) i 20.15 (23.50); 1,70-2,15 Ls. Pozostałe relacje to m.in. Kuldiga (1,35-1.50 Ls), Talsi (2,10 Ls). z zagranicznych Połąga (1,20 Ls), Kłajpeda (1,30-1,70 Ls) i Wilno (5 Ls), Kaliningrad (4,20 Ls). Moskwa (1 5 Ls, powrotny 27 Ls) i Białystok (8 Ls). Z Lipawy odprawiane są tylko 2 pociągi na dobę, które łączą ją ze stolicą kraju (1,92 Ls). zatrzymując się po drodze m.in. na stacjach Skrunda (0,71 Ls), Saldus (0,93 Ls) i Jelgava (1,60 Ls). Odjazdy 6.10 i 16.55. przyjazdy do Rygi 10.45 i 21.30. Dworce autobusowy i kolejowy znajdują się obok siebie, przy RTgas ie-la na krańcu jaunliepaja. Zalecany dojazd do centrum jedyną w Lipawie linią tramwajową (0.12 Ls). Strzeżony parking (maksas au-tostaw/eta) na tytach hotelu Liva w centrum miasta (1 Ls); w rejonie bazaru płaci się między 7.00 a 18.00 za 30 min 0.10 Ls, za 1 godz. 0,20 Ls. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA Lipawa jest miastem nie tyle rozległym, obszarowo liczy bowiem 60 km2, co raczej niebywale rozproszonym. Ciągnie się do kilkunastu kilometrów z południa na północ między przybrzeżnymi i niezagospodarowa-nymi turystycznie jeziorami Liepajas ezers (37.1 km2) i mniejszym Tosmares ezers a Bałtykiem. Miasto da się podzielić na dwie części: jaunliepaja (Nowa Lipawa) i Vecliepaja (Stara Lipawa), których symboliczną granicę stanowi Tirdzniedbas kanals (kanał handlowy). Przez obie części biegnie właściwie jedna długa ulica, która zaczynając się koło dworca kolejowego i autobusowego jako RTgas iela. przechodzi w Liela iela i Kursu ie-la, by jako Klaipedas iela połączyć centrum KURLANDIA z południowymi suburbiami. Punkt informacji turystycznej mieści się przy Liela iela 11 (o80808) czynny jest pn.-pt. 9.00-17.00. NOCLEGI Zakwaterowanie w Lipawie nie stanowi problemu, z tej racji miasto może być świetną bazą wypadową w południowe rejony Kurlandii. Ceny dostosowane są do każdego prawie turysty - w samym mieście jest do wyboru kilka luksusowych hoteli i pensjonatów, w okolicy sporo niedrogich pokoi gościnnych i kwater prywatnych. Pozostającym tu dłużej warto polecić gospodarstwa agrotu-rystyczne w rejonie miejscowości Nica i Ru-cava (Rucewo) przy granicy litewskiej, przede wszystkim zaś w Pavilosta nad samym morzem. Opłata za osobę przeważnie od 3 do 8 Ls; często na podwórzu u gospodarza można rozbić namiot. Oryginalny nocleg oferuje Męża muzejs (muzeum leśne: n34/48054) w odciętej od świata wiosce Bo-jas koło miasteczka Aizpute (5 Ls za łóżko). Amrita, Rigas 7/9 ("80888, fax 80444). Na obrzeżach centrum, tuż przy Trarrwaja tilts (most tramwajowy). Jeden z najelegantszych i tym samym najdroższych hoteli na Łotwie, oznaczony czterema gwiazdkami. Wspaniała nowoczesna sylwetka wyraźnie kontrastuje z otoczeniem - czynszowymi kamienicami i drewnianymi domkami w sąsiedztwie. Obiekt ma 83 komfortowe i bogato urządzone pokoje, w każdym telefon i TV SAT, łazienka z wanną i prysznice, WC. Jedynki 40 Ls (w weekendy 28 Ls). Dwójki 65 Ls (43 Ls), dla jednej osoby 50 Ls (35 Ls). Apartamenty 70-105 Ls (49-75 Ls), apartament prezydencki 205 Ls (150 Ls). Restauracja Oskar oraz drink bary Lobby i Bru-no. Strzeżony parking. Feja, Kurzemes 9 (ir22688, fax 81447). Pensjonat z klasą, na rogu Peldu iela w dzielnicy uzdrowiskowej. Zajmuje eklektyczną dwupiętrową willę z nowoczesnym wnętrzem, wyłożonym szkłem i marmurem. Gustownie umeblowane dwójki z łazienkami, lodówką, TV SAT i telefonem kosztują 34-50 Ls. Gdy nocuje jedna osoba 26-38 Ls. W cenę wliczone śniadanie. Lwa, Liela 11 (w25345). W centrum, niedaleko miejsca, gdzie Liela iela tworzy Różu laukums. Pokoje o bardzo zróżnicowanym standardzie i cenie od 6 Ls do 40 Ls. W schludnym pokoiku dla dwóch osób z umywalką, telewizorem i telefonem można zamieszkać już za 3,50 Ls. Na parterze restauracja, drink bar, solarium, sauna, gabinet fryzjerski. Winda. Dla zmotoryzowanych strzeżony całą dobę i zamykany na noc parking. Z hotelu korzystają bardzo często zagraniczne wycieczki. Rolava, Rolava, Grobinas pagasts (•S92886 i 92887). Przy drodze A9 w kierunku Rygi, 15 km od Lipa-wy. Motel dosłownie wychodzi na szosę, trudny jest więc do przeoczenia. Urządzony na kształt starych zajazdów z kamiennym parterem oferuje m.in. dwójki za 8-10 Ls, nadto pokoje dla trzech, czterech i pięciu osób. Kawiarnia i bar z letnim ogródkiem. Miejsca do rozbicia namiotu. GASTRONOMIA________ Oferta gastronomiczna Lipawy raczej nie idzie w parze z noclegową. Nie licząc restauracji hotelowych, w mieście brakuje naprawdę porządnych lokali. Większość knajpek jest dosyć przeciętna, chociaż przyjemnie spędza się w nich czas na obserwacji autochtonów. Wszelaką rozmaitość pożywienia spotkać można na centralnie usytuowanym Petertir-gus (Targ Piotrowy). //ze, Graudu 23 (a26724). Na rogu z Juras iela. Ogólnie sympatycznie. Schodki w dół wiodą do ładnego, trochę jakby piwnicznego wnętrza. Zupy 0,50 Ls. W menu dania rybne i mięsne od 1,30 Ls. Wieczorami muzyka na żywo. Sporo przeróżnego alkoholu i nieco starszej młodzieży. Czynna 10.00-23.00. Labirints, Graudu 25 (s25832). Masywna kamienica z czerwonej cegły. Ciemne, romantyczne wnętrza w sam raz na kolację przy świecach. Bogata karta dań zawiera m.in. sałatki warzywne po 1,10-1,40Ls i steki za 2,40. Czynna śr.-pt. i nd. 12.00-1.00 wt.-sb. 12.00-2.00. fiumerangs, Zivju 10/122 (o24030). Drewniany seledynowy pawilon w centrum Starego Miasta, przy skrzyżowaniu z Kungu iela. Małe, lecz przyjemne wnętrze. Wyśmienite kalmary po 3,40 Ls. Kotlety schabowe z pieczarkami (2,10 Ls) i gruzińskie wina (0,70 Ls). Rosyjska muzyka dyskotekowa do białego rana. Wejście przez przedsionek z automatami do gier. Czynna pn.-cz. i nd. 12.00-3.00, pt. i sb. 12.00-5.00. INFORMATOR_________ Apteki: Andreja aptieka, Tirgonu 15 (n22244; pn.-pt. 9.00-19.00). Tirgus aptieka, Kursu laukums 7 (tt23789; pn. 8.00-18.00, wt.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-17.00, nd. 9.00-15.00). Martas aptieka, Zivju 14 (a20265); pn.-pt. 8.00-22.00, sb, i nd. 9.00-20.00. Ezerkrasta aptieka, M. Kempes 15 ("36581, pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-16.00) i Ga-nibu 187(8.00-20.00). Biura podróży: Latvia Tours, Liela 11 ("27173). Daina, Różu laukums 5/6 (s27283). Impro, Graudu 23 (w27427). Ligo, Graudu 34 ("26403). Kina: Juras 13 (n25075). Jelgavas 58 (n23267). Mass media: Kurzemes televizija, Klaipedas 19/21 (w33333). TV Dzintare, Graudu 23 (3r24042). Radio Liepaja, Zivju 3 (n22250). Kurzemes Radio, Pilsetas laukums 4 (n22132,106,4 Mh). Rietumu radio, Peldu 5 (o26409). Nagle wypadki: Pogotowie Ratunkowe, Ziemeju 19 (n47538). Policja, K. Barona 8 (w25803 i 50942). Policja drogowa, Rakstveżu 7 (n22253), Numer kierunkowy: tr34 Poczta: Liepaja 1, Pasta 4 (w26789 i 22268). Liepaja 2, Generała Baloźa 36 (n72662). Liepaja 4, Kursu laukums 7 (o22168). Liepaja 11, Ganlbu 119 (s31002). Liepaja 16, Klaipedas 74 (n33411). Liepeja 17, Śiedes 1 (s41399). Kod pocztowy LV 3401. Salon fryzjerski: Barta, Dzerves 15; pn.-pt. 8.00- 21.00, sb. 8.00-19.00. Teatry: Liepajas pilsetas teatris, Teatra 4 (s22121). Liepajas pilsetas lejlu teatris, Zivju 1 (n25229). Wymiana walut: Baltijas Tranzitu Bańka, Graudu 23 (n25435). Latvijas Krajbanka, Liela 10 (s23631), Silku 19 (H41006), Graudu 43 (^22895). Latvijas Unibanka, Baznicas 4/6 (s74439), Parex Bank, KOrmajas prospekts 11 (n27440). RTgas Ko-mercbanka, Tirgus 41 (o23389), Juras 13 (a25867). Wywoływanie zdjęć: Filmaris, Zivju 3 ("24040). Zdrowie: Szpital Miejski (Liepajas pilsetas centrala slimnlca), Slimnicas 25 (s72480). Ośrodki LIPAWA - HISTORIA zdrowia: Republikas 5 (n22451), Spldolas 5 (s72568), Aldaru 18/24 (n25429), Kania Zaleś laukums 2 ("27480), Eduarda Veidenbauma 11 (n23795). HISTORIA____________ Lipawa powstała z rybackiej wioski Liva, której dzieje sięgają l pół. XIII w. Przy ujściu rzeczki Liva do Bałtyku, w naturalnym porcie osłoniętym z jednej strony morzem, z drugiej zaś jeziorem Lipawskim, powstała wówczas osada rybacka, wspominana po raz pierwszy w 1253 r. przy okazji zajęcia jej przez Krzyżaków. Prawa miejskie uzyskała w 1625 r. Po dziesięcioletniej rozbudowie portu i połączeniu go kanałem żeglownym z jeziorem (1697 r.) stała się niebawem dość sporym portem nadbałtyckim i centrum handlowym oraz jednym z ważniejszych ośrodków politycznych księstwa kurlandzkiego. Jednak rozwój na szerszą skalę nastąpił dopiero w XIX w. W Lipawie otworzono wówczas szkołę morską, obiekty użyteczności publicznej, wreszcie odkryto także letniskowe walory miejscowości - w 1860 r. zaczął przyjmować kuracjuszy pierwszy zakład kąpielowy i uzdrowiskowy. W tym okresie miasto zamieszkiwali głównie Niemcy, którzy stanowili w nim aż 79,2% wobec zaledwie 16,3% Łotyszy. Druga połowa ubiegłego stulecia przyniosła rozbudowę na szeroką skalę przemysłu, zwłaszcza maszynowego i metalurgicznego, do którego walnie przyczyniło się uruchomienie 1200-kilometrowej linii kolejowej łączącej Lipawę. poprzez Rygę i Dy-neburg, z południową Ukrainą (1876 r.). Lipawski port specjalizujący się m.in. w wywozie rosyjskiego zboża z powodzeniem konkurował z należącymi do Prus i Rzeszy Kłajpedą i Królewcem - w 1907 r. uzyskał nawet regularne połącznie morskie z Nowym Jorkiem i Halifaxem. Na przełomie XIX i XX w. powstał port wojenny i potężna twierdza. O zamożności Lipawy świadczyć może uruchomienie najstarszej w krajach nadbałtyckich elektrycznej trakcji tramwajowej (1899 r.). Podczas walk o uzyskanie niepodległości w 1919 r. miasto było na krótko siedzibą rżą- KURLANDIA LIPAWA - HISTORIA LIPAWA - ZWIEDZANIE KURLANDIA Polskie lenno Kurlandia, zamieszkana pierwotnie przez plemiona bałtyckich Kurów, znajdowała się od XIII w. pod panowaniem zakonów rycerskich - najpierw Kawalerów Mieczowych, potem Krzyżaków. W II poi. XVI w. została polskim lennem, podobnie jak kilkadziesiąt lat wcześniej Prusy Książęce. Ostatni mistrz inflanckiej gałęzi Krzyżaków, Gotthard Kettler po oddaniu Inflant Zygmuntowi Augustowi otrzymał w dziedziczne władanie księstwo Kurlandii wraz z włączoną do niej Semigalią (1561 r.). Po śmierci Kettlera lennem władali jego synowie, Fryderyk i Wilhelm, później zaś ich następcy z tego samego rodu. Prawdziwy rozkwit księstwa miał miejsce pod władzą Jakuba Kettlera - nawiązawszy stosunki handlowe z państwami zachodnioeuropejskimi - Norwegią, Holandią, Francją i Hiszpanią, Kurlandia przymierzała się do zdobycia kolonii zamorskich. Liczne wojny na przestrzeni XVII i XVIII stulecia doprowadziły jednak do zniszczeń i upadku gospodarczego Kurlandii, a także do całkowitego osłabienia pozycji Rzeczypospolitej w regionie. Nie dziwi więc, że po wymarciu dynastii Kettlerów w 1737 r. polskie lenno przeszło pod wpływy rosyjskie, zaś z ramienia carowej Anny Iwanownej księciem został niemiecki szlachcic, Ernst Biron. Po trzecim rozbiorze jego syn, Piotr Biron odstąpił od formalnego już polskiego prawa do Kurlandii, która przypadła imperium carskiemu - tam też została jedną z guberni. Pamięć o związkach Kurlandii z Polską utrzymywała się jednak w świadomości narodowej długo, przetrwała zabory, istniała w okresie międzywojennym. Dał jej wyraz Tadeusz Dolęga-Mostowicz: Życiorys dla samego Dyz-my byt niespodzianką. Dowiedział się zeń, że urodził się w majątku ziemskim swoich rodziców w Kurlandii, że gimnazjum ukończył w Rydze... du Ulmanisa. Zniszczone w czasie II wojny światowej, zostało w okresie radzieckim znacznie rozbudowane. ZWIEDZANIE__________ Centrum Lipawy dzieli na dwie części Tirdznieclbas kanals zwany też Pilsetas kanals (kanał miejski), wykopany w latach 1697-1703 o długości 1.85 km i szerokości ok. 100 m. Przerzucony nad nim Tranwaja tilts (Most Tramwajowy) przechodzi w główną reprezentacyjną ulicę miasta - szeroką Liela iela. Na skrzyżowaniu BaznTcas iela znajduje się ewangelicka Sv. Trisyfenlbas baznTca (kościół Świętej Trójcy), wznoszony od 1742 do 1758 r. dla niemieckiej gminy wyznaniowej. Wysoką 55-metrową wieżę dobudowano w 1866 r., dziś między 11.00 a 17.00 można podziwiać z niej panoramę miasta. Zaprojektowana przez dwóch króle-wieckich architektów świątynia w kształcie trójnawowej bazyliki, jest jednym z większych protestanckich kościołów Łotwy o charakterze obronnym. W rokokowym przeważnie wnętrzu uwagę zwraca ambona i konfesjonał, niegdyś loggia księcia kur-landzkiego. Najcenniejszym jednak elementem są bez wątpienia mechaniczne organy -najwspanialsze w kraju po katedralnych w Rydze i do 1912 r. największe na świecie. Zbudowane w latach 1773-1780 były wielokrotnie przerabiane i unowocześniane -dziś mają 131 registrów, z tego 4 ręczne oraz ponad 7 tyś. piszczałek. Z tyłu świątyni stoi Liepajas pilsetas teatris (Lipawski Teatr Miejski) z lat 1912-1916. Z kościoła blisko już na Różu laukums (plac różany), z którego wychodzi Tirgonu ieia - główny, choć bardzo krótki pasaż handlowy Wzdłuż niego ciągną się uliczne latarnie, kawiarnie, dobre sklepy, a przede wszystkim urocze drewniane domki wciśnięte gdzieniegdzie pomiędzy secesyjne kamienice z końca ubiegłego stulecia. Trakt tworzy strefę pieszą, zamkniętą dla ruchu i, podobnie jak w Rydze, zdobiony jest wieżą zegarową na rogu z Kungu iela. Torgonu iela przechodzi z kolei w Kursu iela, przy której wznosi się katolicka Sv. Jazepa katedrale (katedra św. Józefa), powstała w stylu neo-gotyckim w latach 1894-1900. Przy jej budowie wykorzystano elementy wcześniejszej świątyni konsekrowanej w 1762 r, dlatego też jej wnętrze zdobią dwa ołtarze główne. Niemal u stóp kościoła, po przeciwnej stronie ulicy rozłożył się malowniczy bazar, zwany Petertirgus (Targ Piotrowy) - jak wiele innych na Łotwie - w obrębie murowanej hali, kilkudziesięciu oddzielnych stoisk z artykułami spożywczymi, owocami i warzywami. Na jego terenie można znaleźć kilka tanich barów. Obok targowiska, przy Kursu laukums niegdysiejszym centrum miasta, stoi luterańska Sv. Annas baznica (kościół św. Anny). Wspominany po raz pierwszy w 1597 r. jest najstarszą świątynią Lipawy. Obecną formę zawdzięcza przebudowie (1892-1893) pod kierunkiem Paulsa Makksa Berći - tego samego, który zaprojektował m.in. wspomnianą wyżej halę targową. W środku uwagę przyciąga barokowy drewniany ołtarz (1697 r.) o wymiarach 5,8 na 9,7 m autorstwa NikolasaSefrensa. Niedaleko od kościoła, przy Kungu iela 24 stoi tzw. Cara Petera 1 naminś (domek cara Piotra I) - XVIIl-wieczny drewniany zajazd, w którym zatrzymał się rosyjski monarcha, czekając na statek przed swoim wyjazdem na Zachód (1697 r). Zwiedzając Lipawę, nie sposób nie zauważyć typowych kurlandzkich spichlerzy handlowych stojących głównie przy jednej ze starszych ulicy miasta - Zivju iela (Rybnej). Najbardziej malowniczo przedstawia się jednak wzniesiony z czerwonej cegły spichlerz portowy z pół. XVIII w. przy kanale miejskim, mniej więcej na rogu Liela iela i juras iela. Obejrzawszy starówkę, warto przespacerować się przez Jurmalas parks (park morski), z końca XIX w. Na odkrytej scenie Put yąjini odbywają się latem tradycyjne festiwale muzyki rockowej, tzw. Liepajas dzin-tars. Obok znajduje się stadion klubu sportowego Daugava. Peldu iela prowadzi stąd do Jurniecibas un zvejnieclbas muzejs (Muzeum Żeglugi i Rybołówstwa) przy Hikes iela 9 (n26996; codz. oprócz pn. i wt. 11.00-17.00: 0.10-0,30 Ls) oraz w kierunku pomnika poświęconego zaginionym na morzu marynarzom i rybakom (1977 r). noniżej którego znajduje się główne zejście na szeroką i piaszczystą plażę. Idąc w przeciwną stronę, dociera się do Liepajas Vestures un makslas muzejs (Muzeum Historii i Sztuki) przy Kurmajas prospekts ,6/18 (n22973; śr.-nd. 11.00-17.00: O 15-0.40 Ls), założonego w eklektycznym pałacyku w 1912 r. Kara^osta_______________ W północnej części Lipawy, między morzem a jeziorem Tosmares, ok. 3-4 km od centrum znajduje się dzielnica zwana do dziś Kara Osta, dosłownie Port Wojenny. Nazwa pochodzi od potężnej twierdzy carskiej, wzniesionej w latach 1890-1904. Prac nad fortyfikacjami zaprzestano jednak w 1908 r., a podczas l wojny światowej wysadzono je w powietrze (1915 r.). Resztki twierdzy wznoszą się w sosnowym lasku 100 m na lewo od drogi głównej Atmodas bulvaris. Większość bunkrów, wież strzelniczych, punktów obserwacyjnych schodzi prosto do plaży i morza -zatapia je częściowo woda. co dodaje im uroku. Z dziejami twierdzy ściśle związana jest budowa głębokiego na 10 m karaostas kanals (kanał wojenny) w okresie 1898-1900. W czasach radzieckich znajdowała się tu baza okrętów podwodnych. Po rozpadzie ZSRR większość z nich wywieziono do Rosji, reszta cumuje do dziś na swoim dawnym miejscu, choć mocno zżarta jest rdzą. Warto więc pośpieszyć się i odwiedzić to miejsce, bo widok gigantycznej kupy złomu ledwo trzymającej się powierzchni wody jest doprawdy niebywały. Teren po bazie wykupi-• ła firma złomia5ka z RFN i wejście nań jest formalnie zabronione, w rzeczywistości jednak zupełnie możliwe. Kara osta była w czasach ZSRR zasiedlona głownie przez ludność rosyjską, w większym bądź mniejszym stopniu związaną z obsługą portu wojennego. Po tych, którzy wyjechali, pozostały niezamiesz-kane, opustoszałe kilkupiętrowe bloki, z sypiącym się tynkiem, oknami krytymi ceratą, niewiele już w zasadzie odbiegające kondycją od okrętów podwodnych. W centrum dzielnicy wznosi się prawostawna katedra św. Mikołaja (1900- 1903) z bizantyjskimi kopułami oraz parę innych zwracających uwagę obiektów, jak 37-metrowa wieża wodna (1905 r.), budynek kasyna oficerskiego i dawnego więzienia, resztki stacji kolejowej. Kara osta ma szansę rozwinąć się w przyszłości ja- KURLANDIA ko dzielnica wypoczynkowa. Sprzyja temu z pewnością oddalenie od centrum, otoczenie lasami i rozległe zielone tereny. Przy LTbieśu iela leży sztuczne jeziorko utworzone w wyrobisku; na miejscu kąpielisko i wypożyczalnia sprzętu pływającego. WINDAWA Windawa (Ventspils) nie ma aż tylu zabytków, co sąsiednia Lipawa, może jednak pochwalić się całą masą innych atrakcji. Chyba najprzyjemniejszym w niej miejscem jest dzielnica Ostgals. Położona w centrum, między Starówką a plażą, pełna bardzo wąskich, nierównych i kamienistych uliczek krytych kocimi łbami, jak na przykład Llvu iela czy Kapteinu iela, drewnianych parterowych domków z kolorowymi płotami odznacza się specyficzną atmosferą, której próżno szukać w innych częściach miasta. Spotyka się tu wciąż czynne przydrożne hydranty, z których mieszkańcy, jak przed wiekami pobierają wodę. przydomowe ogródki z dzikimi jabłoniami. Przez całe miasto przepływa rzeka Windawa (Venta), jedna z najdłuższych na Łotwie (346 km, z czego w kraju 1 78 km), ze źródłami na Pojezierzu Żmudzkim. Rzeka jest żeglowna mniej więcej do 30 km od ujścia -latem organizowane są po niej przejażdżki białą flotą. Współczesne miasto jest nowoczesnym portem wolnocłowym służącym przede wszystkim do wywozu ropy naftowej i produktów chemicznych. Liczy ok. 47 tyś. mieszkańców. Łotysze stanowią w nim 50,1%, Rosjanie wraz z Ukraińcami i Białorusinami 44.9%. Polska nazwa pochodzi od niemieckiej Windau. KOMUNIKACJA ________ Szosa A10 łączy miasto z Rygą (184 km), umożliwiając dojazd nad jezioro Usmas (48 km), do Talsi (76 km), Tukums (125 km) i Jurmali (Majori 1 66 km). Dla zwiedzających Kurlandię równie ważne są drogi wzdłuż morza: P1 1 1 i P1 24, które prowadzą w kierunku Lipawy (1 1 9 km) i na przylądek Kolka. Warto pamiętać, że obydwie na pewnych odcinkach mają pylną nawierzchnię, co oznacza m.in. znacznie wolniejsze od zakładanego tempo jazdy. Drogą Pl 08 można dojechać do Kuldlgi (58 km) i Saldus (111 km). Stacje benzynowe: Statoil, Rupniedbas 4 (Ti22281): Latvijas nafta, Kurzemes 75 ("33599) i Kuldlgas 247 (o22081): Shell, Laćpleśa 1 (a25850). Autobusy: Ryga 5.10 (przyjazd 8.55). 6.30 (9.55). 8.10 (11.15), 9.00 (15.10, przez Talsi), 12.00 (16.40), 13.10 (16.35), 15.35 (19.20), 17.00 (21.40). 18.00 (21.25), 18.50 (22.15): 2,15-2,30 U. Lipawa 6.20 (9.10). 8.20 (11.35). 10.10 (13.30), 14.20 (17.10), 18.40 (22.00); 1,70 Ls przez Pavilosta i 2.15 Ls przez Kuldigę. Jelgava 6.40 (12.06); 2,90 Ls. Dyneburg 14.15 (21.45); 5,44 Ls. W ruchu lokalnym: Dundaga 1,20 Ls, KuldTga 0,80 Ls, Talsi 0.95-1,30 Ls. Usma 0.60 Ls. Dworzec autobusowy (autoosta) przy KuldTgas iela 5 (e22789); kasy czynne 5.00-18.00, z przerwą 14.00-14.30. Stacja Windawa przyjmuje i odprawia na dobę jedynie dwie pary pociągów z Rygi. Odjazdy o 6.07 i 17.45, przyjazdy do stolicy 9.16 i 21.27; 1.57-1,89 Ls. Dworzec (Dze/zce/a stad/a) znajduje się poza centrum, na prawym brzegu rzeki przy Dzelzcejnieku iela 1 (n69264). W ładnym, zbudowanym w całości z drewna budynku jest tylko jedna czynna kasa (pn.-sb. 5.30-12.00 i 14.00-17.50, nd. 14.00-17.50) i stylowa restauracja, na zewnątrz porośnięty trawą peron, Strzeżony parking (mafcsas autostawieta) przy Liela iela; opłata 1 Ls. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA_______ Rzeka Windawa dzieli miasto (55,4 km2) na dwie nierówne części: położoną na prawym brzegu dzielnicę Parventa i centrum po jej lewej stronie, składające się z Vecpils6ta (Stare Miasto) i Jaunpilseta (Nowe Miasto). Główna ulica starówki - Pils iela (Zamkowa) - biegnie równolegle do południowego brzegu rzeki w odległości ok. 200 m od niej. łącząc okolice Ratslaukums (plac Ratuszowy) i Tirgus lau-kums (plac Targowy) z nadmorską dzielnicą Ostgals. Przez stulecia było to ścisłe centrum miasta, współcześnie przesunięte o ok. 750 m na południe, w mniej ciekawy dla turystów rejon CanTbu iela i KuldTgas iela. Punkt informacji turystycznej, Annas iela 13 (s24777) przyjmuje interesantów pn.-pt. 9.00-17.00. NOCLEGI__________ Windawa, mimo że leży nad morzem, ma bardzo ładną plażę i sporo innych atrakcji turystycznych, nie pełni funkcji stricte letniskowych. Turyści mogą tu jednak liczyć na dwa całkiem niezłe hotele i powstające z wolna pensjonaty. W okolicy jest również świetnie wyposażony kemping. Nocleg na kwaterach prywatnych (6-8 Ls) możliwy jest przede wszystkim w nadmorskiej miejscowości jurkalne. na początku pylnej na odcinku 21 km drogi Pl 11 do Lipawy. W/n/s, Talsu 5 ("68686). Po niedawnym remoncie najlepszy w mieście. Poza centrum, lecz za to dość blisko dworca kolejowego. Komfortowe pokoje z telewizorami, telefonem, prysznicami i WC. Jedynki 49-59 Ls. Dwójki 79 Ls. Pokoje o wysokim standardzie 118 Ls. Do dyspozycji kserokopiarka i faks. Salon fryzjerski i sklepik z pamiątkami. Hotelowa restauracja serwuje wędzone flądry, lekko solone łososie, astrachański kawior. Dzinlaryura, GanTbu 26 (s22719). Mato zachęcający z wierzchu blok na Jaunpilseta w centrum miasta. Na gości czeka 88 miejsc w kilkudziesięciu pokojach o bardzo różnym standardzie. Cena od 16 do 96 Ls. Do dyspozycji gości kawiarnia 7.00-3.00, salon fryzjerski, wypożyczalnia samochodów, strzeżony parking. Enkurs, Mednu 40 (s22833). W zasadzie nieciekawe miejsce, którego jedynym atutem jest tadna lokalizacja. Ten widoczny z daleka czerwony blok w radzieckim stylu niemalże styka się z plażą, od której odgrodzony jest absurdalnym murem. Hotel leży na terenie portu wolnocłowego, wjazd samochodem przez wartownię. Obszerne dwójki w cenie 7 Ls, umywalki i WC na korytarzu. Z okien wspaniały widok na morze lub z przeciwnej strony na terminale naftowe, szczególnie atrakcyjnie prezentujące się wieczorem i nocą w świetle portowych reflektorów. Przed recepcją strzeżony parking (kwitek wykupuje WINDAWA l 259 się przy wjeździe). Na nadbrzeżu bar z daniami ciepłymi w granicach 0,95-1,50 Ls. ł 3 Enkuri, Loću 12 (s23217). Mały domek w dzielnicy nadmorskiej, blisko plaży. Wejście do pensjonatu od podwórza, na którym można postawili samochód. Kilkanaście miejsc noclegowych. Jedynki 5 Ls. Dwójki 20 Ls. Trójki 15 Ls. W letnie weekendy gości często niewielkie grupy. Tania jadłodajnia. Rafę, Annas 13 (^24777). Pensjonat mieści się w budynku dawnego ratusza, który dzieli pomieszczenie z punktem informacji turystycznej. Łącznie 22 łóżka. Jedynki 7 Ls. Dwójki 10 Ls. Trójki 12 Ls. Cena nie obejmuje śniadania. Sala kominkowa i solarium (pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-15.00). Łazienki na korytarzu. Kemping Liepene (=36/92223). Jest to w zasadzie kompleks wypoczynkowy zlokalizowany ok. 15 km od centrum miasta, przy drodze w kierunku Kolki. Zakwaterowanie w pokojach 3-osobo-wych 3,40 Ls za miejsce, 2,50 Ls ptaci się od łóżka w izbach dla 6-8 osób. Dwójki c podwyższonym standardzie, z prysznicem i WC za 5 Ls od tóżka. Rozbicie namiotu 0,50 Ls, opłata za osobę 1 Ls, dziecko do 12. roku życia 0,50 Ls, samochód 1 Ls, prysznic 0,50 Ls, sauna 5 Ls. Dodatkowo kuchnia do przyrządzania własnych posiłków, przytulna kawiarnia z salą kominkową, pralnia odzieży, boiska do gier zespołowych. Teren częściowo zalesiony. Wypożyczenie lodzi wiosłowej 2 Ls. Do morza jest 300 m. GASTRONOMIA______ Latem miło posiedzieć w barach i kawiarenkach w pobliżu zejścia na plażę od Mednu iela. Nastolatki upajają się tu lodowatym uzavas a/us i głośnym rosyjskim disco. Wśród miłych knajpek o rozsądnych cenach najlepsza jest restauracja w budynku drewnianego dworca, ale najtaniej można zjeść w okolicy targowiska (6.00-13.00). Kurzeme, Juras 8 (^24180). Oszklona z zewnątrz, mniej więcej naprzeciwko poczty. Nowoczesne wnętrze. W skład tanich zestawów obiadowych najczęściej wchodzą pieczone kiełbaski (0,80 Ls) lub wątróbka (0,95 Ls). Czynna 8.00-22.00, w pt. i sb.; od 22.00 dyskoteka (1 Ls). landora, Liela 4 (s224810). Poniżej skrzyżowania z Kuldlgas iela. Wnętrze zdobią widoczki starej Windawy i kota z drabiniastych wozów. Kuchnia generalnie łotewska. Dania mięsne, takie jak pieczeń wolowa (//e/topu cepefis) po 1,85 Ls. Czynna pn.-sb. 11.00-24.00, nd. 12.00-24.00, Vindava, Dzelzcejnieku 1 (=69592). Mimo usytuowania w prawym skrzydle drewnianej stacji kolejowej, z pewnością nie jest to zwykła knajpa dworcowa. Bardzo przytulne, drewniane wnętrze urządzone w staroruskim stylu. Kuchnia i rosyjska, i ukraińska. Dania gtówne w większości po 1,50-2 Ls. Warto zamówić barszcz z uszkami za 0,80 Ls, na drugie kotlet kijowski (de volai) w cenie 2,38 Ls. Do popicia wykwintny alkohol, w tym brandy po 2,30 Ls. Czynna całą dobę. INFORMATOR Apteki: Całodobowa - Vacu aptieka, Ganibu 8 (s25513). Andreja aptieka, Andreja 4 (n28122); pn.-pt. 8.30-18.00, sb. 8.30-16.00. Mażą aptieka, Lielais prospekts 26 (s344180); codz. 8.00-21.00. Parventas aptieka, Lidotaju 26 (s61047 i 62701); pn.-pt. 8.00-19.30, sb. i nd. 9.00-16.00. Poczta: Ventspils 1, Juras 9 (^22160); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 8.00-16.00. (s22160) Ventspils 2, Lidotaju 24 (o81266). Ventspils 4, Staldzenes 35 (^92243). Ventspils 6, Aleksandra 17 (s33475); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Kod pocztowy LV 3600. Numer kierunkowy: =36 Wycieczki białą flotą: Wzdłuż wybrzeża i po porcie pływa stateczek Hercogs Jekabs. Trasa okrężna od przystani w okolicach zamku przez wyjście na pełne morze (Juras varti), most ((/te) koło samochodowego ronda i dworca kolejowego, po czym z powrotem na Ostas iela i SpTieru piekraste. Wyjścia pn.-pt. 11.00, 13.00, 15.00, 17.00, 19.00 i 20.00; w sb. 10.00, 11.00, 13.00, 15.00, 17.00, 19.00 i 20.00; w nd. 15.00, 17.00, 19.00 i 20.00; 0,10-0,50 Ls. W nd. o 10.00 dodatkowo 3-godzi-nne wycieczki w dół rzeki do miejscowości Leci. Wymiana walut: Baltijas Tranzitu Bańka, Liela 2 ("25134); pn.-pt. 9.00-16.00. Hansa Bańka, Kuldigas 24 (tr25453); pn.-pt. 9.00-17.00. Wypożyczalnia samochodów: Jekaba 214 (s28352); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-16.00; WINDAWA volkswagen jetta i opel kadet 15 Ls za dobę, opel record 18Ls. Wywoływanie zdjęć: Filmaris, Lielais pr. 48 i Kuldlgas pr. 23 ("23114); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-17.00. Zdrowie: Szpital Miejski (Pilsetas slimnica), Inżenie- ru 60 (n24721). Ośrodki zdrowia - Inżenieru 101 (=22175) i Talsu 39 (n61194). HISTORIA____________ Najstarsza wzmianka źródłowa o mieście sięga 1263 r. Przypuszczalnie jednak osada istniała znacznie wcześniej, od dawien dawna pełniąc rolę ważnego portu u ujścia rzeki Windawy do Bałtyku. Miasto zaczęło się na dobre rozwijać w końcu XIII w. wraz z budową krzyżackiego zamku (1290 r.). Powstała wokół niego osada handlowa uzyskała prawa miejskie w 1378 r. Od XIV do XVI w. Win-dawa była członkiem Hanzy. Największy rozkwit przeżywała w okresie przynależności do księstwa kurlandzkiego, zwłaszcza pod panowaniem księcia Jakuba z rodu Kettlerów (1642-1682). Z rozkazu władcy uruchomiono w mieście wiele manufaktur, powiększono molo i baseny portowe, przede wszystkim zaś zbudowano potężną jak na owe czasy stocznię, która wyprodukowała łącznie 44 okręty wojenne i 79 statków handlowych. Wychodzące zeń jednostki, zdobione drzeworytami lokalnych artystów, docierały nawet do tak odległych miejsc na kuli ziemskiej, jak książęce posiadłości w Gambii i Tobago. Czasy świetności zakończyły się wraz z początkiem wojny północnej i wielką epidemią dżumy w 1710 r. W chwili włączenia Kurlandii do Rosji (1795 r.) Windawa liczyła zaledwie tysiąc mieszkańców, będąc małym prowincjonalnym miasteczkiem na krańcach imperium. Ożywienie gospodarcze przyszło dopiero pod koniec XIX w. i miało związek z rozbudową portu, ponownym uruchomieniem stoczni (l 853 r), wreszcie z wybudowaniem linii kolejowej przez Rzeżycę do Moskwy i Rybinska (1897-1904). Niebawem miasto nabrało znaczenia jednego z ważniejszych portów wywozowych Rosji. Na przełomie XIX i XX stulecia w Windawie KURLANDIA mieszkało 58,0% Łotyszy, 27,2% Niemców i 11.1 % Żydów. W okresie przynależności do ZSRR, szczególnie po doprowadzeniu rurociągu (1968 r), miasto stało się nowoczesnym portem specjalizującym się w eksporcie radzieckiej ropy naftowej i innych produktów chemicznych na Zachód. ZWIEDZANIE__________ Zwiedzanie miasta zwykle rozpoczyna się od niewielkiego i wykładanego brukiem Ratslaukums (plac ratuszowy). Wschodnią pierzeję zajmuje klasycystyczny kościół św. Mikołaja. Patronem ewangelickiej świątyni z 1835 r. jest car Mikołaj l, który finansował jej budowę. Naprzeciwko wznosi się XVII--wieczny budynek dawnego ratusza, dziś mieszczący niewielki pensjonat i punkt informacji turystycznej. Na prawo od wejścia, na rogu Akmenu iela 3 znajduje się Ventspils novada vestures un makslas muzejs (Win-dawskie Okręgowe Muzeum Historii i Sztuki; n22031; codz. oprócz pn. i wt. 12.00-18.00; 0,10-0,25 Ls, z przewodnikiem 0,50 Ls). Pozwala ono zapoznać się z dziejami miasta i regionu od najdawniejszych czasów po dzień dzisiejszy. Przy wychodzącej z placu w kierunku rzeki Tirgus iela 7 zwraca uwagę zabytkowy dom z XVII w. wykorzystywany obecnie przez klub marynarzy. Między Tirgus iela a KatrTnas iela zlokalizowany jest kolorowy bazar z drewnianymi wiatami. Każda uliczka w dół prowadzi stąd do rzeki, urządzonego na niej portu oraz do popularnego wśród mieszkańców i turystów pasażu spacerowego nad ich brzegami. Na zadrzewionym wzgórzu wznosi się zamek krzyżacki, jedyna zachowana warownia zakonna w Kurlandii. Budowę pierwotnego obiektu rozpoczęto w pół. XIII w., a zakończono w latach 90. XX w. Składający się z czterech skrzydeł i kwadratowej wieży w południowym narożu zamek podlega ciągłym rekonstrukcjom - dla turystów dostępny jest obecnie tylko jego dziedziniec wewnętrzny (latem 9.00-18.00, 1 X-30 IV 9.00-17.00; 0,30-0,60 Ls). Przy pobliskiej Jana iela 19 stoi zielony budynek Ventspils brivosta (kapitanat portu wolnocłowego), a nad brzegiem rzeki pomnik ma- rynarzy i rybaków zaginionych na morzach i oceanach, ufundowany w 1938 r. Na skrzyżowaniu Vasarn!cu iela i Rinku iela 2 na skraju dzielnicy Ostgals mieści się arcyciekawe Juras zvejniec!bas brlvdabas muzejs (Muzeum Rybołówstwa Morskiego; B24467; śr.-nd. 2V-31VII! 11.00-18.00, l IX--30 IV 11.00-17.00). Na obszarze 4 ha zgromadzono tu od 1959 r. dziesiątki łodzi rybackich, stare kutry i łajby. Ekspozycja zawiera także domostwa i zagrody gospodarskie z pobliskich wiosek, wiatrak z miejscowości Uźava, przedmioty codziennego użytku z XVIII i XIX w. Dodatkowa atrakcja, jaką dysponuje muzeum, to kolejka wąskotorowa z zieloną ciuchcią i wagonikami. Zaraz po wojnie pociąg łączył nadmorskie wioski z Windawą. dziś odbywają się nim przejażdżki retro po okolicy (w nd. V-IX). Na zachód od muzeum rozpościera się plaża -zapewne jedna z ładniejszych w krajach nadbałtyckich. KULDJGA KuldTga to średniowieczne miasteczko z długą historią, ślicznymi zabytkami i wspaniałą atmosferą. Atrakcją numer jeden są jednak bezsprzecznie wodospady Ventas rumba, znane daleko poza granicami kraju. Zwiedzający je mogą podziwiać całą mozaikę rozmaitych kolorów, barw i odcieni - od bieli i szarości, poprzez błękit i turkus po granat i ciemny granat, zieleń i ciemną zieleń. Brzegi rzeki, choć porośnięte miejscami sitowiem i szuwarami są na ogół łatwo dostępne, toteż wielu mieszkańców spędza nad nimi wolny czas, urządza majówki i pikniki. Można również pobrodzić po rzece czy przejść się po skalnych progach z jednej strony na drugą. Miasto liczy niecałe 14 tyś. mieszkańców i ma prawie całkowicie łotewski charakter narodowy - odsetek Łotyszy dochodzi w nim bowiem do 90%. INFORMACJE PRAKTYCZNE Do KuldTgi można bez problemu dotrzeć autobusem. Miasteczko ma bezpośrednie po- łączenia z Rygą (1.90 Ls), Lipawą (1.35--1 50 Ls), Windawą (0,80 Ls), Aizpute (o'50 Ls). Niewielki dworzec autobusowy (autoosta) znajduje się przy Stacijas iela. ok. 15-20 min marszu do centrum - można pójść Jelgavas iela i Skrundas iela bądź wziąć taksówkę za 1 Ls. Kasy czynne 4.30-21.30. Przy Pilsetas laukums 6, w centrum współczesnego miasta, swoje usługi oferuje dość spory hotel Kursa (s33/22430. fax 33/ 24342) z 40 miejscami noclegowymi. Jedynki kosztują w nim 6-11 Ls, dwójki 9-18 Ls, w droższych pokojach jest umywalka z ciepłą wodą i telewizor. Przy prowadzącej na Stare Miasto Liepajas iela 36 zaprasza prywatny pensjonat Jana nams (s33/23456 i 33/23785, fax 33/23785) z 2-osobowymi pokojami za 20-22 Ls. Obiekt mieści się w zabytkowym domku, a ponieważ oferuje wysoki standard, jest popularny wśród turystów zachodnich. Na parterze przytulna restauracja z kominkiem, w której firmowego schaboszczaka (fcarbonade) z ziemniakami, zestawem surówek i tacą chleba można zjeść za 192 Ls. Wieczorem warto posiedzieć w kawiarni Rumba - w białej altance przy Pils iela. krytej strzechą, jakby zawieszonej nad malowniczymi wodospadami w dole (latem czynna do ostatniego gościa). HISTORIA_________ KuldTga jest jednym 2 najstarszych miast nie tylko Kurlandii, ale i całej Łotwy. Osada ludzka pod nazwą Bandava istniała tu już we wczesnym średniowieczu, będąc jednym z centrów plemiennego państewka Kurów. W ciągu XIII stulecia terytorium to podbili i częściowo schrystianizowali Kawalerowie Mieczowi. Na miejscu drewnianego grodu wzniesiony został przez zakonnych rycerzy kamienny zamek, o którym źródła wspominają już w 1242 r. Powstałej wkrótce osadzie nadano, jako pierwszej w Kurlandii, prawa miejskie. W XIV w. Kuldiga stała się członkiem Hanzy. Okres największego rozkwitu przeżywała na przełomie XVI i XVII w., kiedy to przez 20 lat pełniła rolę stolicy księstwa kurlandzkiego (1596-1616), polskiego lenna. Czasy świetności skończyły się jednak KULDTGA dość szybko, bo już z przeniesieniem książęcej siedziby do Jelgavy w Semigalii. Na domiar złego miasto znacznie podupadło po wojnie północnej. Leżąc z dala od głównych traktów komunikacyjnych, pozostało raczej na uboczu wielkiej rewolucji przemysłowej, ustępując w XIX w. znaczenia gospodarczego szybko rozwijającym się sąsiednim ośrodkom - Lipawie i Windawie. Na początku XX w. mieszkali w nim poza Łotyszami (50,8%) także Żydzi (14,1%) i Niemcy (33.2%). którzy zwali miasto - Goldingen. ZWIEDZANIE__________ Centrum Kuldigi to brukowany Ratslaukums (plac ratuszowy) z pseudorenesansowym ratuszem na południowej pierzei (1860 r.). Kilka kroków na wschód od placu wznosi się katolicka Sv. Tnsvienibas baznlca (kościół Świętej Trójcy) z 1640 r. - wyróżnia się przede wszystkim bogatym wnętrzem, szczególnie cenne są: posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus (1530 r.), zabytkowy konfesjonał (1691 r.), rokokowe ołtarze boczne, wreszcie sam ołtarz główny finansowany podobno przez cara Aleksandra. Na placu ratuszowym bierze początek Baznicas iela, biegnąca przez większą cześć Starówki. Spacerowy trakt zdobi dużo zabytkowych kamieniczek, drewnianych domów mieszczańskich świadczących o dawnej zasobności i miasta, i jego mieszkańców. Dom pod nr. 7 z rzucającym się w oczy dachem i schodkami na zewnątrz uchodzi za najstarszy zachowany w mieście -zbudowany w 1670 r., w obecnej formie istnieje od 1742 r. Przy Baznlcas iela l O podziwiać można szachulcowy budynek XVII- -wiecznej apteki, zaś nieco dalej, pod nr. 17 kwaterował w czasie wojny północnej, w styczniu 1702 r, sam monarcha szwedzki, Karol XII. Kręta uliczka prowadzi, zgodnie ze swoją nazwą, do luterańskiej Sv. Katrinas baznicy (kościół św. Katarzyny). Stojąca na miejscu wcześniejszej drewnianej (l 567 r.) świątynia powstała w 1672 r. Uwagę zwraca widoczna z daleka neogotycka 45-metrowa wieża (1866 r.) oraz południowa fasada z płaskorzeźbą z brązu przedstawiająca herb miasta KURLANDIA •>.3" TALSI (1 791 r), a na nim patronkę KuldTgi - św. Katarzynę. W dość skromnym, jasnym i barokowym wnętrzu wspartym paroma kolumnami warto popatrzeć na wiszące żyrandole, ambonę (1660-1663) i ładne organy (1712-1715). Ze względu na walory akustyczne kościół wykorzystywany był w okresie ZSRR jako sala koncertowa. Blisko, w okolicach skrzyżowania Baznlcas iela z Kaina iela znajduje się 4-metrowy wodospad i dawny młyn wodny (1 807 r.) na potoku AlekśupTte, a po przeciwnej stronie jednopiętrowy budynek z zamkowego kamienia (1 735 r.), w którym mieszkali swego czasu strażnik i kat miejski. Kuldigas novada muzejs (Muzeum Krajoznawcze: tr33/22364; wt.-nd. 10.00-1 7.00: 0, 1 5-0,30 Ls) przy Pils iela 5 poświęcone jest dziejom Kuldlgi i jej okolic. Zabytkowy budynek, mieszczący dziś ekspozycję, służył na paryskim Expo za rosyjski pawilon wystawienniczy (1900 r.). W parku wokół muzeum zobaczyć można Rumbas kalninś (kopiec Rumba). Od ok. 1245 r. stał nań największy w całej Kurlandii krzyżacki zamek, zniszczony doszczętnie na początku wojny północnej. Ze wzgórza świetnie widać wodospady Ventas rumba. Wody Winda-wy gwałtownie spadają tu z 2-metrowych progów skalnych, tworząc bajeczne kaskady na całej swej szerokości (100-150 m). Z myślą o turystach urządzono przytulną kawiarenkę z tarasem widokowym. Szczególnie przyjemnie jest w niej wieczorem, po zachodzie słońca, kiedy nie słychać nic poza lekkim szumem wody. Wodospady można podziwiać także z sąsiedniego mostu, zwanego Kuldigas tilts. Wzniesiony z czerwonej cegły na kilku kamiennych przęsłach (1 873-1 874), uległ podczas l wojny światowej zniszczeniu. Odbudowany zgodnie z pierwowzorem w 1926 n, ma dziś 165 m długości i należy tym samym do jednych z większych ceglanych mostów w Europie. Z ponad 1 2 tyś. rzek i rzeczek, potoków i innych cieków wodnych na Łotwie 770 ma długość powyżej 10 km, a 17 liczy więcej niż 100 km. Jedną z nich jest Abava ze źródłami w okolicach Jaunpils niedaleko Dobele w zachodniej Semigalii. Licząca 129 km i dorzecza przeszło 2 tyś. km2 rzeka płynie przez prawie całą Kurlandię, by ok. 15 km na północ od Kuldlgi wpaść do Windawy. Najciekawszy jest 83-kilometrowy odcinek między Kandayą a Sabile i ujściem rzeki, zwany Kur-landzką Szwajcarią - znany ze spływów kajakowych. Do wsi Renda rzeka płynie ładną widokową doliną, odcinek od Rendy prowadzi przez obszary lekko zaludnione, przede wszystkim zaś przez jedne z piękniejszych lasów kurlandzkich. Najlepszą porą na spływy jest okres między majem a wrześniem. Średni spadek wody osiąga wówczas 0,4 m/km, najwyższy zaś jedynie 0,8 m/km. Abava jest więc rzeką spokojną, przez co nadaje się także dla początkujących i mniej zaawansowanych wodniaków. W miejscowościach nad Abavą można zwiedzić kilka zabytków, przeważnie sztuki sakralnej, ale dolina przyciąga głównie licznymi osobliwościami przyrodniczymi. Na uwagę zasługują potężne głazy narzutowe - w czasach pogańskich miejsca kultu - jaskinie Maras kambari wyżłobione w piaskowcu, przede wszystkim zaś piękne wodospady, w tym najsłynniejszy Abavas rumba koło Sabile. Na polance widokowej nad wodą urządzono tu miejsca na piknik, punkty małej gastronomii, boisko do siatkówki, kąpielisko; wjazd samochodem 1 Ls. Na bazę wypadową dobrze wybrać Sabile, malutkie miasteczko słynne z najbardziej na północ położonych winnic, istniejących od średniowiecza. Warto polecić tu prywatny hotel Kurzemes 5veice (Szwajcaria Kurlandz-ka) przy Ventspils iela 70 (s32/52113), zaraz za wjazdem do miejscowości od strony KuldTgi. Do dyspozycji turystów 50 łóżek w murowanym, parterowym domku, na podwórzu można rozbić namiot, a pod oknem zostawić samochód. Standard pokoi nie jest z pewnością najwyższy, w niektórych są piętrowe łóżka, ale mieszkanie razem z gospodarzami daje sposobność do obserwacji życia na łotewskiej prowincji. Dodatkowo można wypożyczyć rower terenowy albo ka- jak (1 Ls za godz., 5 Ls za dzień). Inną możliwością jest pensjonat Pedra/e (s32/52249 i 32/52273) w miejscowości o tej samej nazwie, ok. 4-5 km na południe od Sabile. Na gości czeka tu 15 łóżek, pokoje są skromne z wysłużonymi meblami, kosztują 10 Ls dwójka i 15 Ls trójka. Wokół pole biwakowe (namiot 0,50 Ls, osoba 1 Ls), przy obiekcie swoje usługi oferuje jadłodajnia Dare (9.00--23.00) z przyjemną obsługą i niedrogimi obiadami (smakowite mielone z czerwoną kapustą za 1,22 Ls). Pensjonat leży na terenie skansenu sztuki, zajmującego 100 ha. a wioska Pedvale jest tak mała, że nie figuruje na większości map. By doń dotrzeć, na głównym skrzyżowaniu w Sabile trzeba skręcić w prawo, przejechać most na Abavie, po czym kierować się za strzałkami. Sabile i Kan-dava mają bezpośrednie połączenia autobusowe z KuldTgą i Talsi. TALSI Talsi (Telsze) uznawane jest za centrum rolniczego okręgu w północnej Kurlandii. Leży w środkowej części Półwyspu Kurlandzkiego, w otoczeniu malowniczych stawów i jezior, z których największe to Vilkmuiźas ezers i Talsu ezers. Miasteczko liczy niespełna 13 tyś. mieszkańców, sporo wyższą pozycję zajmuje jednak w ruchu turystycznym i choć znaczących zabytków jest w nim raczej niewiele, urokliwe położenie na dziewięciu wzgórzach i pagórkach oraz idylliczna atmosfera spokoju i piękne okolice sprawiają, że przemierzając Kurlandię warto doń zajrzeć. Talsi ma długą historię. Wspominane po raz pierwszy w 1231 r., zdobyte zostało przez Krzyżaków 20 lat później. Zakonni rycerze wznieśli tu kamienny zamek, który niebawem został przejściowo odbity przez Kurów (1291 r.). Pomne pięknych tradycji Talsi stało się w II pół. XIX w. jednym z ważniejszych centrów łotewskiego ruchu narodowego. ZWIEDZANIE__________ Większość turystów rozpoczyna zwiedzanie od wspinaczki na 32-metrową Talsu pil- skalns (Góra Zamkowa), skąd rozciąga się wspaniały widok na miasteczko i okolicę. Warto udać się z wizytą do dość nietypowego Lauksaimniecibas tehnikas muzejs "Kalejs" (Muzeum Urządzeń Rolniczych "Kowal") przy Celtnieku iela 11 (o32/20143; pn.-pt. 8.00-17.00, sb. i nd. po wcześniejszym uzgodnieniu: 0,20-0,40 Ls). Większość ze zgromadzonych sprzętów pochodzi z końca XIX i początków XX w. Poza traktorami i innymi maszynami rolniczymi, można tu obejrzeć m.in. przedwojenne odbiorniki radiowe i aparaty fotograficzne. Mniej ciekawe jest Talsu novada muzejs (Muzeum Okręgowe), MTlenbaha iela 19 (n32/22770 i 32/24541; w sezonie wt.-nd. 11.00-17:00, poza sezonem wt.-nd. 10.00-16.00; 0,20- -0,40 Ls). Założona kilka lat temu placówka mieści się w klasycystycznym pałacyku barona Firksa z 1885 r. Na parterze godna polecenia restauracja Ve/ves (n32/24606, pn.- -czw. 9.00-20.00, pt. i sb. 9.00-23.00), w której smażoną wątróbkę (ceptas aknaś) za 2,85 Ls można popić winem - do wyboru: francuskim, włoskim, węgierskim, portugalskim, a nawet izraelskim (0,30-1.80 Ls). Miasteczko jest lokalnym węzłem drogowym - poprzez 6-kilometrowy odcinek dwupasmowej drogi P120 uzyskuje połączenie z szosą A10 Ryga-Windawa. Bezpośrednie autobusy umożliwiają dojazd do/z Rygi (1,45 Ls), Windawy (0,95-1.30 Ls) i Lipawy (2.10 Ls) oraz wszystkich miejscowości w okolicy, dlatego też doskonale nadaje się na bazę wypadową w północne rejony Kurlandii. Hotel Talsi. Kareiyju iela 16 (w32/ 22689 i 32/24596) dysponuje jedynkami za 12 Ls, dwójkami 19 Ls i luksusowymi apartamentami za 34-39 Ls. OKOLICE TALSI ____ 35 km na północny zachód leży Dundaga. Prawie w samym centrum miasteczka, jakieś 100 m na prawo od głównego skrzyżowania, wznosi się wspaniały zamek z wewnętrznym dziedzińcem. Stoi nad rzeczką Pace, otoczony parkiem miejskim - pierwotny obiekt wzniesiony w 1249 r. uległ wielo- WZDŁUŻ ZATOKI RYSKIEJ 267 KURLANDIA Liwowie Rybackie wioski na północnym wybrzeżu Półwyspu Kuriandzkiego zasiedlone są przez Liwów (LIbieśi), jedną z najmniejszych narodowości świata. Liwowie należą do ugrofińskiej grupy języ kowej, są potomkami licznego niegdyś plemienia zamieszkującego cześć obecnej Łotwy oraz Estonii. Większość Liwów zasymilowała się w lokalnych środowiskach i dziś są oni prawie w zu pełnym zaniku. Jeszcze przed wojną językiem Liwów posługiwało się ok. 6 tyś. ludzi, pod koniec lat 80. do narodowości tej przyznawało się już tylko 135 osób, z czego język liwski za ojczysty uważało zaledwie 50. Do pot. XX w. najliczniej zamieszkiwaną przez Liwów wioską było Mazirbe - dziś jest nią STkrags. w celu ochrony Liwów uruchomiono odpowiedni program rządowy, a w 1991 r. powstała specjalna strefa kulturowa "Libieśu krasts", do której wchodzi kilkanaście wiosek między Oviśi a (pipka. Animatorem działalności kulturalnej i społecznej Liwów jest LTbieśu tautas nams, tzw. Dom Narodowy, zbudowany w Mazirbe (1939 r.) przy wsparciu finansowym or ganizacji kulturalnych z Estonii, Finlandii i Węgier. Od nazwy Liwów pochodzi określenie Liwlan- dia, po polsku Inflanty. . ,, krotnym przebudowom, w obecnej formie pochodzi z końca XIX w. Zwiedzanie zabytkowych komnat w sezonie pn.-pt. 10.00- -12.00 i 13.00-14.00, sb. i nd. 11.00- -16.00; 0,20-0,50 Ls. Z zamkiem wiąże się wiele legend, ważniejsze jest jednak to. że można w nim przenocować (5 Ls od osoby). Między Talsi a Dundagą położona jest miejscowość Valdemarpils z Męża muzejs (muzeum leśne), czynnym 1V-31X wt.-sb. 9.00-19.00; 0,20-0,30 Ls. Kilkanaście kilometrów na wschód, przy pylnej drodze do Vandzene leży głaz narzutowy - Yandzenes diźakmens -trzeci co do wielkości na Łotwie (26 m). We wczesnym średniowieczu był miejscem praktyk pogańskich. Około 20 km na zachód od Talsi, tuż przy drodze A10 z Windawy do Rygi, znajduje się podłużne jezioro Usmas. Z 38,92 km2 jest trzecim co do wielkości śródlądowym akwenem w kraju, a obok przybrzeżnego jeziora Engures (wraz z Mgrsrags ezers) - największym w Kurlandii. Jego powierzchnię urozmaica 5 wysp i wysepek. Wzdłuż zachodniej linii brzegowej biegnie pylny trakt - można nim dojechać do wiosek Usma i Amjudze, między którymi utworzono Moricsalas rezervats (rezerwat przyrodniczy). Nad jeziorem znajdują się kempingi VectirukSi (o36/73623) i Prie-daini (s36/73659). Planując tu krótki pobyt, najlepiej skorzystać z pola biwakowego usytuowanego bezpośrednio przy drodze. Rozbicie namiotu i parkowanie samochodu kosztu- je 1 Ls; na miejscu kawiarnia (8.00-22.00) i wypożyczalnia łodzi (9.00-20.00; 0,50 Ls; 22.00-9.00; 0,25 Ls). WZDŁUŻ Żadna z miejscowości na wybrzeżu kurlandz-kim nie została tak naprawdę wykorzystana turystycznie - niekiedy nawet sprawiają wrażenie niemal zupełnie odciętych od cywilizacji. Infrastruktura turystyczna w zasadzie nie istnieje, choć prawie wszędzie można za darmo rozbić namiot, zaszyć się gdzieś daleko od świata, zapominając o wszystkim. Do części z nich ciężko dostać się, korzystając z komunikacji publicznej, a dojazd własnym samochodem ze względu na stan dróg bywa uciążliwy. Opłaca się jednak pokonać przeciwności losu i udać się na przylądek Kolka (Kolkasrags) - najbardziej na północ wysunięty punkt Kurlandii, oddzielający na długości 6 km i szerokości zaledwie kilkuset metrów pełne morze od Zatoki Ryskiej. Z centrum miejscowości na przylądek należy kierować się drogą P124, która za tablicą oznaczającą koniec obszaru zabudowanego przechodzi w trakt pylny, na zakręcie odbić w prawo (brak oznakowania). W odległości ok. 1 00 m od morza jest parking samochodowy (0,50 Ls). Leśna ścieżka prowadzi stąd na długą wspaniałą plażą z białym piaskiem, wieloma ustronnymi miejscami i resztkami XVI-wiecznej latarni. Ludzi przeważnie jest niewielu, a woda w Bałtyku czysta i ciepła, świetnie zatem nadawałaby się do kąpieli, gdyby nie było tu zbyt płytko. Kolka należa-ta w okresie ZSRR do terenów zmilitaryzowanych, całkowicie zamkniętych dla turystów -dziś można tu wjeżdżać bez problemu. Gorzej z zapleczem turystycznym. Koło plaży wyznaczono coś w rodzaju pola biwakowego (warunki więcej niż spartańskie). Szosa Pl 31 wzdłuż Zatoki Ryskiej biegnie cały czas lasem, po drodze mija się prawie niepostrzeżenie wioski: Uśi, Aizklani, Meln-sils, Purciems, Cipka i Źocene. Największa z nich Roją (4500 mieszkańców) może się pochwalić nieco lepiej rozwiniętą bazą noclegową oraz juras zvejnieclbas muzejs (Muzeum Rybołówstwa Morskiego) przy Selgas 33 (a32/69594; wt.sb. 10.00- -18.00; 0,10-0,30 Ls), przedstawiającym dzieje rybołówstwa i nawigacji w rejonie Talsi. Można w nim podziwiać m.in. makiety dawnych kutrów rybackich; w kasie sprze dąż pamiątek. Między miejscowościami Mersrags a En-gure rozciąga się przybrzeżne Engures ezers, czwarte co do wielkości na Łotwie. Wraz z siedmioma wysepkami jego obszar wynosi 35 km2, w 40% pokryty trzciną. Jezioro powstało ok. 4 tyś. lat temu poprzez odcięcie zatoki morskiej od Bałtyku. Przy północnym krańcu połączone jest z morzem sztucznym kanałem, wykopanym w 1842 r. Wraz z otaczającymi go terenami o łącznym obszarze 180 km2 tworzy od 1998 r. rezerwat przyrodniczy, zorganizowany na bazie istniejącego od 1957 r. rezerwatu ornitologicznego. Ctębokość jeziora dochodzi do 2.5 m, żyje w nim wiele ryb, m.in. liczne okonie i szczupaki. Kiedyś nad brzegami można było znaleźć bursztyny, dlatego też nazywany był Dzintarezers, czyli Jezioro Bursztynowe. Engures ezers najlepiej poznawać z kajaku lub łodzi wiosłowej. Wypożyczalnie sprzętu pływającego m.in. w Mersrags (s32/35643; 2-4 Ls) i Kujciems - Mazsalina (a32/34537, 3,50 Ls) i Dzedri ("32/34522. 3.50 Ls). Noclegi ZSari, Kolka-ROtas ("32/47145). Niespełna 30 miejsc noclegowych w wyraźnie wyróżniającym się budynku przy drodze na przylądek. Dwójki 20 Ls, 2 telewizją, prysznicami i WC za 30 Ls. Na parterze restauracja. Obok niej dość dobrze zaopatrzony sklep spożywczy, w sezonie czynny 8.00-23.00. Złari, Roją, Selgas iela 57 (n32/69256). Przy drodze przelotowej, naprzeciwko stacji paliw. Prowadzony przez tę samą firmę, co hotele na Kolce. Za ładnie umeblowaną dwójkę trzeba zapłacić 20 Ls. Roją, Roją, Juras 6 (s32/60209 i 32/69177). Łącznie prawie 30 miejsc w budynku hotelowym i w domkach. Pokoje po 10-30 Ls. Do dyspozycji restauracja i wypożyczalnia rowerów. Organizowane są pikniki rybne. Dana, Roją, Raudu 3 (w32/60234). Przytulny pensjonat rodzinny, jeden z bardzo niewielu na wybrzeżu kurlandzkim. Atutem może być bliskość lasu i boiska sportowego. Pokoje już od 7 Ls. Kemping P/aucaW, w miejscowości G.ipka (a32/ 67138 i 32/69654). Jedyny kemping między Kolką a Roją. Oferuje zaledwie 4 dwuosobowe domki. Opłata 5 Ls. Dodatkowo 8 wyznaczonych miejsc do rozbicia namiotu i postawienia przyczepy. Plaża i morze 150 m stąd. Czynny 1V-31 X. Kemping Abragciems, Abragciems (s31/61667). Między Mersrags (14 km) a Engure (7 km). Przy drodze głównej i nad samym morzem. Drewniane domki dla 2 osób po 10 Ls, dla 4 osób 16 Ls. Rozbicie namiotu 1 Ls, parkowanie samochodu 1 Ls. Mobil home plus korzystanie z prądu 3,50 Ls. Na miejscu zaplecze sanitarne, prysznice z ciepłą wodą (0,60 Ls), kajaki (0,50 Ls), łodzie (1 Ls) i rowery wodne (1,20). Rowery 1 Ls. Teren częściowo zalesiony, ogrodzony i strzeżony. Kemping Apśuciems, Apśuciems (s31/43146). Kilkaset metrów za drogą do Tukums, na prawo od szosy przelotowej. Niespełna 20 km od granic administracyjnych Jurmali. Nowoczesny kompleks wypoczynkowy. Drewniane domki: 2- i 4-osobowe w cenie 2,50 Ls za łóżko. Rozbicie namiotu 1 Ls, samochód 0,50 Ls. Do dyspozycji m.in. lodówki i prysznice (1 Ls). Korty tenisowe. Zamykana dzień i noc brama. Godny polecenia ze względu na bardzo milą obsługę. ESTONIA WCZORAJ i DZIŚ HISTORIA sią. W tej sytuacji od X do Xl w. ziemie Estów znalazły się pod luźnym zwierzchnictwem Rusi. W 1030 r. estoński gród Tartu został zdobyty przez Jarosława Mądrego, księcia Rusi. Założono tam twierdzę Jurjew, ale rządy ruskiego księcia trwały tu zaledwie 30 lat. Od 1208 r., pomimo oporu miejscowej ludności, krzyżowcy z terenu Niemiec rozpoczęli systematyczny podbój ziem Estonii. Duży udział miał w tym przedsięwzięciu zakon Kawalerów Mieczowych. Po 1217 r. południowa i środkowa część kraju była już podbita przez zakon. Z pomocą pospieszył krzyżowcom król Danii, Waldemar II, który w latach 1219-1220 zajął północną Estonię. Za sprawą Duńczyków założona została również twierdza Tallin (późniejszy Reval) - już w XIV w. duży port i największe miasto Estonii. Po wielkim powstaniu miejscowej ludności w 1224 r. kraj znowu wraz z wyspą Saremą przeszedł pod panowanie niemieckich krzyżowców, a od 1238 r. północna jego część była pod rządami feudałów duńskich. W XIII w. na terenie Estonii powstało pięć oddzielnych państw: zakonu, arcybiskupa ryskiego, biskupa Kurlandii, biskupa Dor-patu (obecnie Tartu) oraz biskupa ozylijskie-go (obecnie Saremą). Do kraju napływali osadnicy - głównie z Niemiec. Wielka własność znalazła się w rękach niemieckich baronów, a i w miastach przeważała ludność niemiecka: kupcy, rzemieślnicy, urzędnicy administracji. Tallin i Tartu uzyskały niemieckie prawo miejskie, a pozostałe miasta Estonii, będąc poważnymi ośrodkami handlu i rzemiosła, należały do znanego niemieckiego związku kupieckiego, zwanego Hanzą. Ludność chłopska (przeważnie Estończycy), płacąc rozliczne podatki i znajdując się w zależności od niemieckich feudałów, wydatnie biedniała, co prowadziło do żywiołowych powstań. 23 kwietnia 1343 r. wybuchło DZIEJE NAJDAWNIEJSZE | ŚREDNIOWIECZNE_____ Najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie dzisiejszej Estonii datowane są na koniec ostatniego zlodowacenia - ok. 10 tyś. lat p.n.e. W dobie mezolitu (ok. 7 do 5 tyś. lat p.n.e.) miejscowa ludność zajmowała się głównie myślistwem i rybołówstwem. Była to tzw. kultura Kunda (nazwa od znaleziska resztki osady). Pochodzenia tej ludności bliżej nie da się określić. W neolicie (ok. 4 do 2 tyś. lat p.n.e.) wyraźnie wzrosła liczba osad budowanych najczęściej wzdłuż jezior i rzek. Niektórzy historycy przypuszczają, że ok. 3 tyś. lat p.n.e. mieszkały tu już plemiona Estów. które razem z Finami i Węgrami miały swoją praojczyznę w dorzeczu środkowej Wołgi i Karny. Zapewne ok. 2 tyś. lat p.n.e. wraz z pojawieniem się nowych kultur (np. toporów bojowych i ceramiki sznurowej) szczególnie południowa Estonia zasiedlona była przez ludy bałtyckie - przodków dzisiejszych Łotyszy. W połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. na terenie Estonii pojawiały się wyroby z brązu (tzw. epoka brązu), a już w epoce żelaza miejscowa ludność zajęła się rolnictwem i zaczęła przechodzić na osiadły tryb życia (znany jest już wtedy m.in. drewniany pług, a także uprawa zboża i lnu). W l w. p.n.e. zaczęło dochodzić do związków handlowych z osadami kupieckimi Szwecji, głównie z wyspy Gotlandii. Szczególnie w południowej części Estonii ożywiły się kontakty handlowe z plemionami ruskimi. W l w. n.e. kronikarz rzymski Tacyt wspominał o plemieniu Estów. Estonia położona była w tym czasie na wielkim szlaku handlowym pomiędzy Skandynawią a Ru- ,V HISTORIA ttler w 1559 r. zawarł natomiast układ z polskim królem Zygmuntem II Augustem i 2 lata później stał się wasalem Polski. Kurlandia. Inflanty i Ryga znalazły się w granicach polskich, zaś król Polski zagwarantował przywileje - szczególnie bogatym niemieckim laty-fundystom i kupcom, chociaż tych ostatnich zrażały rosnące wpływy polskiego Kościoła katolickiego. Prowadząc wojnę z wyjątkowym okrucieństwem, Rosjanie przez pewien czas (lata 1572-1577) mieli w posiadaniu prawie całą Estonię (z wyjątkiem Tallina i wysp). Po zawarciu przez Rosjan pokoju z Polską (w Jamie Zapolskiej 1582 roku), a nieco później także ze Szwecją, obszar Estonii podzielony został pomiędzy trzy wojujące ze sobą państwa. Polska zajęła Estonię południową. Szwecja północną, a Dania wyspę Saremę. Wojska rosyjskie ostatecznie w 1583 r. wycofały się z Estonii. Pod koniec XVI w. dokonano istotnych administracyjnych podziałów, w ramach których powstały nowe miasta. Na ziemiach estońskich należących do Polski ograniczano niemiecką własność ziemską, która przeszła pod władanie polskiej szlachty i duchowieństwa. Wyniszczające i długotrwałe wojny pomiędzy Polską a Szwecją (szczególnie w latach 1600-1629) spowodowały, że w 1625 r. prawie cała Estonia (bez wysp) znalazła się pod kontrolą Szwecji. Wojny, epidemie i głód wpłynęły na to. że od połowy XVI w. do 1625 r. zmniejszyła się liczba ludności z ok. 270 tyś. do ok. 100 tyś. W 1625 r. wprowadzając własne prawo, porządki polityczne i reformy gospodarcze, Szwedzi utworzyli oddzielną prowincję estońską (w 1645 r. także wyspa Sarema włączona została do Szwecji). W okresie rządów szwedzkich trzecia część obszaru była w rękach niemieckiej szlachty, tzw. baronów nadbałtyckich, a ok. 60% ziemi uprawnej -w posiadaniu szlachty szwedzkiej. Wobec popytu w Szwecji i Europie Zachodniej na zboże z Estonii miejscowi latyfundyści wspierając pańszczyznę, ograniczali prawa osobiste i gospodarcze ludności chłopskiej. Z jednej strony prawa i wolność chłopską wyraźnie ograniczano, z drugiej jednak król szwedzki, Karol XI odbierał ziemię szlachcie i przywracał koronie, która dzierżawiła ją chłopom. Korzystny ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ P nowstanie chłopskie (tzw. powstanie e w Jętego), które objęło cały kraj. Wolska duńskie i Zakonu Inflanckiego z tru-H ale też w niezwykle krwawy sposób je tłumiły W 1346 r. Duńczycy (po 110 latach radów) sprzedali posiadaną przez siebie nołnocną Estonię Zakonowi Niemieckiemu. Od końca XIV w. przez dwa stulecia na wsi estońskiej upowszechniła się pańszczyzna. wie|ka własność ziemska zainteresowana była rozszerzeniem gospodarki folwarcznej ze względu na możliwości korzystnego zbytu zboża i lnu do krajów Europy Zachodniej. W średniowieczu największymi z kilkunastu miast estońskich były Tartu i Tallin - ważne ośrodki handlu i rzemiosła. Korzystnie pośredniczyły one w handlu pomiędzy Rosją a Zachodem. Zarazem w XIV w. dochodziło do ostrych konfliktów pomiędzy Zakonem Krzyżackim a miejscowymi biskupami. Krwawe i częste były wojny zakonu z Litwą, Nowogrodem i Pskowem, a także z jednoczącym się państwem rosyjskim (np. w latach 1480-1481, 1501-1503). REFORMACJA I. UPADEK ZAKONU KRZYŻACKIEGO. WIEK XVII____________ Od 1521 r. idee niemieckiej reformacji zaczęły przenikać do miast Estonii i zyskały poparcie kupców i rzemieślników, najczęściej niemieckiego pochodzenia. Wieś estońska była jednak przeciwna luteranizmowi - pozostawała przy religii katolickiej, często też ulegając wierzeniom pogańskim. Reformacja przyczyniła się do aktywnego rozwoju kultury i literatury niemieckiej, chociaż sporadycznie pojawiały się pierwsze druki w języku estońskim (1525 r., 1535 r.). Tymczasem w latach 1558-1583 wybuchła krwawa, wyniszczająca oraz długotrwała wojna pomiędzy Rosją a Zakonem Inflanckim - wojna o Inflanty. Po stronie niemieckiej stanęła Dania. Szwecja i Polska. W 1559 r. część wyspy Sarema -przeszła do Danii. W obawie przed okupacją wojsk cara Rosji, Iwana Groźnego. Tallin wraz z północną częścią Estonii dobrowolnie oddał się pod opiekę króla Szwecji, Eryka XIV (1561 r.). Mistrz Zakonu Inflanckiego, G. Ke- ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ zbyt zboża oraz handel tranzytowy z Rosją ożywił estońską gospodarkę. W drugiej połowie XVII w. życie kulturalne Estonii znacznie się uaktywniło - znowu zaczęły pojawiać się druki w języku estońskim i powstały pierwsze szkoły ludowe (w Tartu działało nawet seminarium nauczycielskie). Król szwedzki, Gu-stav II Adolf w 1632 r. założył w Tartu uniwersytet (Academia Custaviana). w którym większość wykładowców i studentów stanowili Szwedzi i Niemcy. Tymczasem w latach 1695-1697 wielki głód i połączone z nim epidemie znowu spowodowały spadek ludności z ok. 350 do 280 tyś. W latach 1700-1721 ciągnął się wielki konflikt wojenny między Rosją a Szwecją i terenem wyniszczających działań militarnych przez 10 pierwszych lat były ziemie Estonii. Kraj był tak zrujnowany, że niemal bezludny. W zawartym w 1721 r. pokoju w Nystad Estonia i Inflanty włączone zostały do Rosji jako prowincje bałtyckie. Dzięki przywilejom nadanym przez carów rosyjskich w rękach miejscowej szlachty niemieckiej (tzw. rycerstwa) ponownie znalazła się administracja, sądownictwo i policja, a także sprawy Kościoła i oświaty (językiem urzędowym i wykładowym był nadal niemiecki). Choć Niemcy stanowili wówczas ok. 3-4% ludności w liczącej ok. pół miliona mieszkańców Estonii, ich dominacja gospodarcza, polityczna i kulturalna była przytłaczająca. Pomimo stopniowego wzrostu gospodarczego, status estońskiego chłopa znacząco się pogorszył (w 1739 r. wprowadzono nieznane w czasach administracji szwedzkiej surowe porządki pańszczyźniane). ESTONIA JAKO PROWINCJA ROSYJSKA (XVIII l XIX W.) W początkach XIX w. doszło do ostrego kryzysu gospodarki pańszczyźnianej, a w 1804 r. car wydał dla Estonii i Inflant ustawę regulującą chłopskie powinności i gwarantującą chłopom prawo własności. Jednak dopiero dzięki ustawom z lat 1816-1819 chłopi stali się wolni, chociaż ziemia była jeszcze własnością niemieckich baronów. W 1802 r. ponownie otwarto uniwersytet w Tartu. jednak wśród wykładowców i studentów przeważali jeszcze Niemcy. Około 1840 r. istotne zmiany zaszły w rolnictwie (m.in. zaczęto uprawiać ziemniaki, rośliny przemysłowe, powstały gorzelnie, w hodowli owiec przeważały merynosy) oraz w przemyśle (np. rozwijał się przemysł tekstylny - w 1857 r. w Narwie powstała wielka manufaktura Krenholmska). Nowe reformy chłopskie w Estonii (lata 1856. 1865) umożliwiły ostateczną likwidację anachronicznego systemu pańszczyźnianego i stopniowe przejście w rolnictwie do gospodarki rynkowo-pieniężnej. Około 1840 r. zaczęła się kształtować odrębna estońska narodowość, m.in. w literackiej twórczości F.R. Fehimana. Friedrich Kreutzwald (1803-1882), lekarz z zawodu, wiatach 1857-1861 opublikował wspaniały estoński epos ludowy Ka/ewpoeg. W rozbudzaniu narodowym szczególne znaczenie miały ludowe festiwale pieśni i tańca, z których pierwszy odbył się w Tartu w 1869 r. 15 lat później powstał Związek Estońskich Studentów, a jego symbolem stał się niebie-sko-czarno-biały sztandar (były to przyjęte później kolory flagi narodowej). W ruchu narodowym (ok. 1860-1885) szczególne znaczenie przypadło publicystom i pisarzom, Jakubowi Hurtowi i Carlowi Robertowi Ja-kobsenowi. Ten ostatni domagał się zniesienia przywilejów szlacheckich i znacznego ożywienia życia gospodarczego. Pod koniec XIX w. już co czwarty mieszkaniec Estonii zatrudniony był w zawodach handlowo-prz-emysłowych (przemysł tekstylny, celulozowy, maszynowy), a Ryga stała się dużym bałtyckim portem tranzytowym dla towarów przewożonych z Rosji na Zachód (zboże, drewno, len). W latach 1885-1890 ustawy carskie zapoczątkowały proces rusyfikacji Estonii - rosyjski stał się oficjalnym językiem urzędowym w administracji, w Kościele prawosławnym, szkolnictwie, wojsku i sądownictwie. U PROGU XX WIEKU_____ Począwszy od stycznia 1905 r., pod wpływem wydarzeń w Rosji w ważniejszych miastach Estonii doszło do krwawych rozruchów - domagano się radykalniejszych reform społecznych i narodowych. W grudniu 1905 r. miały miejsce masowe bunty chłopskie skierowane przeciwko niemieckim latyfundy-stom (palono ich majątki i dwory). Były one brutalnie tłumione przez carskie wojsko i żandarmerię. Stan wojenny w kraju zniesiono jednak dopiero w 1908 r. W tym czasie (do ok. 1914 r.) ponad 200 tyś. mieszkańców Estonii wyemigrowało za granicę lub do innych regionów Rosji w poszukiwaniu lepszych warunków życia i pracy. W okresie l wojny światowej część zakładów przemysłowych Estonii została również przeniesiona w głąb Rosji. Wybuch rewolucji w Rosji przesądził o dalszych losach Estonii. Rząd Tymczasowy Kiereńskiego po rewolucji marcowej (1917 r.) nie przyznał Estończykom prawa do niepodległości, podczas gdy nastroje niepodległościowe tego społeczeństwa wyraźnie narastały - na krótko przed wkroczeniem wojsk niemieckich do Estonii ukonstytuowała się Estońska Rada Narodowa, która ogłosiła niepodległość kraju (24 lutego 1918). Okupacyjne władze niemieckie nie uznawały jednak narodowego rządu estońskiego na czele z K. Patsem. Po wybuchu rewolucji listopadowej w Niemczech i wycofaniu się wojsk niemieckich z Estonii, w dniu 19 listopada 1918 r., wspomniany rząd Patsa wznowił swoją działalność, lecz tym razem Estonię zajęły wojska radzieckie. W miejsce obiecanych reform społeczno-politycznych bolszewicy zastosowali wobec ludności estońskiej okrutny terror. Dowodzona przez generała j. Lai-donera narodowa armia estońska, wspierana przez flotę brytyjską, nie dopuściła jednak do tego, by Armia Czerwona zdobyła Tallin. Wkrótce też wojska radzieckie zostały z kraju wyparte. ESTONIA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM_____ Wreszcie w dniu 2 lutego 1920 r. w Dor-pacie (Tartu) pomiędzy Estonią i Rosją Radziecką został podpisany układ pokojowy, ustalający przebieg granicy wschodniej i regulujący na przyszłość wzajemne stosunki polityczno-gospodarcze. W czerwcu 1920 r. 3 '.'i.' HISTORIA uchwalono konstytucję, na mocy której zarówno władza prawodawcza, jak też i wykonawcza należała do jednoizbowego parlamentu, natomiast głową państwa był premier. Do połowy lat 30. sytuacja społecz-no-gospodarcza i polityczna była zmienna, mało stabilna (w latach 1919-1934 gabinety rządowe zmieniały się 11 razy). Nowa radykalna reforma rolna, w zasadzie korzystna dla bezrolnych i małorolnych chłopów estońskich, ograniczała latyfundia ok. 700 niemieckich wielkich posiadaczy ziemskich. Wśród estońskich robotników przemysłowych silne wpływy miały ugrupowania lewicowe, a zwłaszcza komunistyczne. To właśnie one w grudniu 1924 r. z pomocą agentów z ZSRR zamierzały dokonać zbrojnego puczu w Tallinie. Niebezpieczny dla młodej republiki zamach stanu nie udał się jednak, a jego uczestnicy i sympatycy zostali surowo ukarani. Światowy kryzys gospodarczy z lat 30. wpłynął niekorzystnie na rozwój drobnotowarowego rolnictwa i stosunkowo szybko rozwijającego się przemysłu, głównie rolno-spożywczego oraz tekstylnego. W 1932 r. członkowie skrajnie nacjonalistycznego Związku Bojowników o Wolność (tzw. wabsi) stosowali bezwzględne środki agitacji skierowane przeciwko komunistom, socjaldemokratom oraz instytucjom demokratyczno-parlamentarnym. Ubiór, symbole oraz metody działania kwalifikowały ten ruch do paramilitarnych. Pod ich naciskiem, na mocy plebiscytu z października 1933 r, wprowadzono w Estonii autorytarną w założeniach konstytucję, która ograniczała rządy parlamentarne w kraju. W październiku 1933 r. premierem został Konstantin Pats z Partii Chłopskiej. To właśnie on z pomocą armii, części aparatu urzędniczego oraz chłopów wprowadził 12 marca 1934 r. stan wyjątkowy. Był to faktycznie zamach stanu, gdyż wprowadzono rządy antyparlamentarne i autorytarne. Premier rozwiązał wszystkie ugrupowania polityczne, uznając je za nielegalne i powołał podporządkowaną sobie partię pod nazwą Związek Ojczyźniany. W końcu tego roku udaremniono organizowany przez wabsów przewrót, a działalność tej partii została 277 ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ HISTORIA uznana za nielegalną. W polityce zagranicznej Pats lawirował między Niemcami a ZSRR, lecz zarazem konsekwentnie opowiadał się za współpracą z krajami skandy-nawsko-bałtyckimi, a także z Polską. Przeprowadzone w lutym 1936 r. korzystne dla Patsa referendum, bardziej jeszcze umocniło jego system silnych rządów. Na mocy konstytucji, która weszła w życie w 1938 r, Pats został prezydentem o bardzo szerokich uprawnieniach. ESTONIA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ W dniu 23 sierpnia 1939 r. doszło do podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, dzięki któremu Estonia znalazła się w radzieckiej strefie wpływów. Inkorporacja Estonii do ZSRR następowała w dwóch etapach. Pod złowrogim naciskiem Kremla, po krótkich zresztą rozmowach dyplomatycznych, 28 września 1939 r. Estonia podpisała układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR. Rosjanie mogli odtąd instalować bazy morskie, lądowe i powietrzne na terenie przedtem suwerennego państwa. W tym czasie, gdy kapitu-lowała Francja, szef radzieckiej dyplomacji, Mołotow wykorzystał dogodną dla siebie sytuację międzynarodową i 16 czerwca 1940 r. oskarżył republiki nadbałtyckie (także Estonię) o to, że ich rządy prowadzą jawną działalność antyradziecką i dlatego dodatkowe oddziały radzieckie powinny niezwłocznie wkroczyć do tych państw. Domagano się kategorycznie utworzenia przyjaznego Rosjanom rządu estońskiego. Po przeprowadzeniu w lipcu 1940 r. sfingowanych wyborów rzeczywiście taki rząd komunistyczny powstał. Oficjalnie na prośbę "nowego rządu robotniczo-chłopskiego" w dniu 3 sierpnia 1940 r. decyzją Rady Najwyższej ZSRR Estonia (podobnie jak 5 i 6 sierpnia 1940 r. Łotwa i Litwa) została przyłączona do ZSRR. Rosjanie liczyli na szybką sowietyzację Estonii, ale dopuścili się czynów dużo bardziej karygodnych. W nocy z 13 na 14 lipca 1941 r. radziecka NKWD, przy współudziale wojska i policji, dokonała brutalnych wysiedleń, przeważnie na Sybir, ok. 10 000 osób (jedną trzecią stanowili młodociani). W czerwcowy upalny dzień, w nieludzkich warunkach wywożono niewinnych ludzi z ich własnego kraju. Aresztowano głównie polityków, dyplomatów, urzędników, ludzi interesu, nauczycieli, duchowieństwo i wszystkich tych, których posądzono o antyradziec-kość. W dniu 22 czerwca 1941 r. potężna niemiecka machina wojenna rozpoczęła działania wojenne przeciwko ZSRR. Począwszy od 5 lipca atakami z morza i z lądu Wehr-macht, mimo rozpaczliwej obrony wojsk radzieckich, zaczął szybko zajmować terytorium Estonii (28 sierpnia 1940 r. zajęty został Tallin). Początkowo Estończycy wspierali Niemców (np. tworzyli spontanicznie oddziały partyzanckie do walki z Rosjanami), licząc, że z ich pomocą będzie można ponownie odzyskać niepodległość. Niemcy jednak nie spełnili nadziei Estończyków, stosując wobec nich masowy i brutalny terror. Przewidywano w najbliższej przyszłości przesiedlenie większości Estończyków w głąb Rosji. Pozostała ludność miała być germani-zowana. W sztabie Alfreda Rosenberga, głównego zarządcy utworzonego tzw. Kraju Wschodniego (Ostlandu), powstawały projekty zasiedlenia krajów bałtyckich przez ludność niemiecką (tzw. Ceneralplan Ost). Już w końcu grudnia 1941 r. wprowadzone zostały niemieckie rządy cywilne, zaś Estonię włączono do niemieckiego Komisariatu Rzeszy Ostlandu. Na jej terenie zbudowano 20 obozów koncentracyjnych, w których wymordowano ponad 120 000 ludzi - prawie połowę stanowili radzieccy jeńcy wojenni oraz więźniowie z krajów okupowanych przez Rzeszę, w tym również z Polski. Okupanci bezprzykładnie grabili majątek kraju i wyzyskiwali niemal darmową siłę roboczą. O jakimkolwiek rozwoju rodzimej oświaty i kultury mowy być nie mogło. Oświata i szkolnictwo służyło celom germanizacyj-nym (otwarto nawet faszystowski uniwersytet w Tartu). Po 1942 r. w kraju coraz bardziej aktywizował się ruch oporu, który walczył przeciwko próbom wcielania Estończyków do armii niemieckiej, a także przeciwko wywożeniu ich na przymusowe roboty do Niemiec. Po przełamaniu blokady Leningradu Armia Czerwona zaczęła początkiem lutego 1944 r. wyzwalać Estonię, a w sierpniu i wrześniu tego roku już niemal cały kraj był pod kontrolą wojsk radzieckich. Estończycy mieli nadzieję, że z poparciem aliantów (nigdy to nie nastąpiło) uda im się zbudować niepodległe państwo narodowe. W dniu 18 września 1944 r. utworzony został Estoński Rząd Tymczasowy, ale władze radzieckie, aresztując jego członków, uznały go za nielegalny. W latach 1944-1945 w obawie przed radzieckimi represjami ponad 70 000 Estończyków uciekło do Szwecji. Niemiec oraz innych krajów Europy Zachodniej, a wśród nich ci, którzy w latach okupacji współpracowali z władzami hitlerowskimi. SOWIETYZACJA ESTONII W wojnie Estonia poniosła ogromne straty materialne, a ludność zmalała o jedną czwartą. Estończycy nie mogli się pogodzić z ponowną utratą niepodległości i dziesiątki tysięcy, przeważnie młodych ludzi, uciekało w lasy (tzw. leśni ludzie), tworząc oddziały partyzanckie do walki z Rosjanami. Miejscowe władze komunistyczne z pomocą przybyłych z Rosji aparatczyków zemściły się na Estończykach - tylko w dniu 25 marca 1949 r. do Rosji deportowano prawie 30 000 osób. w tym setki kobiet i dzieci, jednocześnie rozpoczęto odbudowę przemysłu ciężkiego, podczas gdy kolektywizowane rolnictwo było nadal mało wydajne. W następstwie znacznego wzrostu gospodarczego ok. 1970 r. Estonia stała się najzamożniejszą republiką radziecką. Równocześnie Rosjanie dążyli do ścisłego zintegrowania miejscowej, rozwijającej się prężnie gospodarki z resztą obszaru ZSRR. W dodatku miejscowi komuniści, połączeni Komunistyczną Partią Łotwy, wspierali konsekwentnie różne formy sowie-tyzacji estońskiej kultury i nauki, a język rosyjski w życiu publicznym zajął pozycję wręcz dominującą. Przyspieszone procesy industrializacji przebiegały jednak w warunkach katastrofalnego zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Rozwój przemysłu odbywał się także kosztem rozwoju miejscowego rolnictwa, zwłaszcza, że większość żywności wywo- żono po zaniżonych cenach do Rosji. W dodatku przemysł potrzebował nieustannie nowych rąk do pracy, stąd też do Estonii zaczęły napływać dziesiątki tysięcy Rosjan i Ukraińców. Miasta takie jak Narwa i Tallin miały przewagę mieszkańców rosyjskiego pochodzenia. Estończycy przypominali rosyjskim i rosyjsko-estońskim dygnitarzom oraz urzędnikom, iż są odrębnym narodem z własnymi potrzebami kulturalno-duchowymi. Próby totalnego zrusyfikowania Estończyków oraz zintegrowania z resztą ziem ZSRR, ich ekonomii, życia społecznego oraz ustrojowego nie powiodły się. W połowie lat 70. w ekonomice Estonii dostrzec można wyraźne objawy kryzysu. Intelektualistów niepokoiła wszechstronność Rosjan w życiu publicznym kraju, a także dominacja, np. w szkole i kulturze, języka rosyjskiego. Nie wszyscy Estończycy godzili się na popieraną przez władzę ateizację społeczeństwa. W końcu lat 80. w kraju wyraźnie narastało niezadowolenie rządami radzieckimi. Domagano się nie tylko swobód obywatelskich, ale odważniejszych reform oraz poprawy sytuacji gospodarczej. Uważano, że aktualny rząd w Moskwie świadomie hamuje wszelki postęp duchowy oraz cywilizacyjny Estonii. W 1988 r. opracowano własną estońską konstytucję ze swobodami demokratycznymi. Miejscowy rząd miał mieć prawo veta wobec decyzji radzieckiego scentralizowanego systemu politycznego. W 1988 r. utworzony został również Front Ludowy (Rahyarinne), konsekwentnie walczący o swobody demokratyczne. Miejscowa Rada Najwyższa opowiedziała się nawet za suwerenną i demokratyczną estońską republiką. Początkiem 1990 r., wraz z wprowadzeniem systemu wielopartyjnego w Estonii, monopol władzy miejscowej Partii Komunistycznej został ograniczony, a niektóre postanowienia konstytucji międzywojennej przywrócone. W 1990 r. powstał też rząd koalicyjny premiera Edgara Savisadara (do 1992 r.) razem z ministrami Frontu Ludowego. W marcu 1991 r. w plebiscycie większość Estończyków opowiedziała się za suwerennością własnego kraju, a już w sierpniu 1991 r. ogłoszono niepodległość Estonii. Z kraju wycofały się wojska radziec- ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ GEOGRAFIA kie, co było dla Estończyków dowodem ich zwycięstwa. W połowie 1992 r. wprowadzono nową demokratyczną konstytucję. W tym samym czasie Lennart Meri z konserwatywnego Związku Ojczyźnianego został prezydentem, obejmując urząd po Arnoldzie Riiiitelu, wybranym w 1990 r. Równocześnie Estonia zażądała od Rosji zwrotu terenów przynależnych do niej w okresie międzywojennym. We wrześniu 1993 z Litwą i Łotwą zawarto umowę o wolnym handlu (ujednolicono sprawy celne i wizowe). W lutym 1994 r. podpisano też umowę o "Partnerstwie dla Pokoju", a to oznaczało ograniczoną współpracę z NATO. Dzisiaj kraj ten zabiega także o członkostwo w Unii Europejskiej. USTRÓJ POLITYCZNY. PARTIE l STOWARZYSZENIA Od listopada 1991 r. obowiązuje ustawa o obywatelstwie estońskim (jest to raczej powtórzenie ustawy z 1938 r. z pewnymi poprawkami). Postanawia się w niej. że obywatelami Estonii są wszyscy tam urodzeni do 1940 r. oraz ich potomkowie. Natomiast osoby, które się osiedliły w tym kraju po II wojnie światowej (chodzi tutaj głównie o napływowych Rosjan) mogą uzyskać obywatelstwo, jeśli rok po złożeniu podania zaliczą test z języka i kultury estońskiej oraz złożą deklarację lojalności wobec nowych władz. Wywołało to oczywiste protesty, szczególnie ze strony miejscowych Rosjan, Ukraińców i Białorusinów, wśród których znajomość estońskiego była znikoma (w okresie rządów radzieckich nie była wymagana). Po przeprowadzonym plebiscycie od października 1992 r. obowiązuje w Estonii nowa konstytucja. Postanawia się w niej, iż Estonia jest niezależną, suwerenną, demokratyczną oraz parlamentarną republiką. W tej ustawie zasadniczej wyraźny jest podział władzy pomiędzy parlamentem, prezydentem, rządem i systemem sądowniczym. W konstytucji podkreśla się równość wobec prawa, ochronę obywateli przez państwo i prawo. Mówi się o prawie do życia, nietykalności rodziny i życia prywatnego, nienaruszalności własności prywatnej, nadto o prawie do wykształcenia, wolności uprawiania sztuk pięknych, badań oraz nauki. Najwyższą instytucją prawodawczą jest w Estonii jednoizbowy parlament (Riigiko-gu). Składa się on z deputowanych wybieranych na 5 lat w wyborach powszechnych, wolnych, równych i bezpośrednich. Bierne prawo wyborcze obowiązuje od 18, a czynne od 21 roku życia. Parlament debatuje nad założeniami i przyjmuje budżet, uchwala prawa i rezolucje (niektóre z nich mogą być przyjmowane na drodze referendum) i ratyfikuje wszelkie międzynarodowe umowy. Funkcję głowy państwa pełni prezydent, który ma stosunkowo szerokie uprawnienia. Wybierany jest przez parlament na 5 lat. Reprezentuje państwo na arenie międzynarodowej i ma duży wpływ na politykę zagraniczną. Rozpisuje zwykłe oraz nadzwyczajne wybory parlamentarne, wyznacza kandydata na premiera i powołuje ministrów, a także osoby na kluczowe stanowiska państwowe. Ponadto pełni funkcję głównodowodzącego estońskich sił zbrojnych. Władza wykonawcza należy do rady ministrów, na której czele stoi premier. Kraj podzielony jest na 15 okręgów (maakond) oraz miasta wydzielone (Tallin, Tartu, Kohtla-Jarve, Parnu i Sillamae), a okręgi z kolei składają się z 254 gmin. Zgodnie z ustawą samorządową z 1993 r. do kompetencji lokalnych władz należą sprawy oświaty, kultury, służby zdrowia i opieki społecznej, mieszkalnictwa, lokalnej komunikacji oraz ochrony środowiska naturalnego. W konstytucji podkreślana jest niezależność sędziów oraz sądownictwa. Obecnie przygotowuje się szereg nowych kodeksów prawnych, często odwołujących się do kultury prawnej Estonii okresu międzywojennego. Po odsunięciu od władzy komunistów od prawie 10 lat funkcjonuje system wielopar-tyjny (w marcowych wyborach 1990 r. uczestniczyło 30 partii). Już w trakcie walki o niepodległość powstało kilka ugrupowań partyjnych. Do pierwszych z nich należały partie dysydenckie, a szczególnie utworzona w |ecie 1988 r. Narodowa Partia Niezależności mocno podkreślająca pierwiastki narodowe. Dość znaczne wpływy dawnych komunistów ujawniły się w utworzonym jesienią 1988 r. Froncie Ludowym Estonii (Eestimaa Rahvarinne). Działał także ruch wolnej Estonii", w którym nawet prezentowani byli ortodoksyjni komuniści. Jednak wszystkie wymienione wyżej ugrupowania opowiadały się za utworzeniem niepodległej Estonii. Zgodnie z Art. 48 estońskiej Konstytucji tylko obywatele Estonii mogą tworzyć partie polityczne, a mimo to w latach 90. powstało ich bardzo dużo. W końcu 1991 r. utworzono Partię Koalicyjną (Ko-onderakond) mającą dzisiaj szerokie wpływy polityczne i dosyć umiarkowany program narodowy oraz społeczno-gospodarczy. Zbliżony program ma też partia środka (Partia Centrowa Estonii - Eesti Keskerakond). Do liczących się ugrupowań należy również Partia Reform Estonii (Eesti Reformierakond). w której pozostało sporo osób z dawnej nomenklatury komunistycznej. Działa również Zjednoczona Partia Ludowa Estonii (Eestimaa Uhendatud Rahvapartei), która szuka sojusznika w partii prezentującej interesy miejscowych Rosjan - Rosyjskiej Partii Estonii. Tworzą one razem partyjny blok wyborczy o nazwie "Naszą Ojczyzną jest Estonia" (Meie Kodumaa on Eestimaa) o dość wypo-środkowanym programie polityczno-narod-owym. W wyborach z 1992 r. ugrupowania konserwatywne utworzyły własny sojusz wyborczy "Ojczyzna" (Isanmaa) o zachowawczym i umiarkowanym programie politycznym. Interesów ludności wiejskiej broni konserwatywna Estońska Wiejska Partia Ludowa (Eesti Maarahva Erakond). Słabe organizacyjnie są natomiast ugrupowania lewicowe i robotnicze. Niezbyt duże wpływy mają np. Estońska Partia Socjaldemokratyczna (Eesti Sotsialdemokraatik Partei) czy też postkomunistyczna Demokratyczna Partia Pracy (utworzona w roku 1992). Ich elektorat jest politycznie zróżnicowany i zmienny. Słaby i wewnętrznie rozbity jest też współczesny estoński ruch związkowy. Uzyskując niepodległość, Estonia opowiedziała się za zgoła innym kierunkiem w polityce zagranicznej. W nowym kursie układów i kontaktów międzynarodowych pierwszeństwo mają wysoko uprzemysłowione kraje Europy Zachodniej, nadto społeczeństwa skandynawskie (szczególnie Szwecja i Finlandia), a z krajów bałtyckich Łotwa. Nie bez konfliktów i napięć układają się bieżące stosunki polityczne z Rosją. Estonia nie zgłasza wprawdzie żadnych pretensji terytorialnych do tego kraju, lecz status i prawa ludności rosyjskiej zamieszkującej Estonię nie są jak dotąd uregulowane i przestrzegane, stanowią zatem źródło wielu nieporozumień. Z Polską Estonia od lat 90. utrzymuje przyjazne i wielostronne kontakty, szczególnie w dziedzinie gospodarki (kontakty handlowe są jednak ograniczone), kultury i turystyki (tu również współpraca nie jest zbyt aktywna). Inny jest też status militarny współczesnej Estonii. W okresie radzieckim (1940-1991) zakładane tu były duże bazy morsko- powietrzne (np. w Paldiski. na Sare-mie) z nowoczesnymi urządzeniami radarowymi i rakietowymi. Zostały one jednak zdemontowane po wycofaniu się wojsk radzieckich z obszaru Estonii. Po uzyskaniu niepodległości należało pilnie stworzyć własne siły zbrojne (w kwietniu 1992 r. powstało estońskie Ministerstwo Obrony). Obecna armia nie jest ani liczna, ani też nie rozporządza nowoczesnym sprzętem bojowym. GEOGRAFIA Estonia (Eesti - 45 100 km2) od sierpnia 1991 r. stała się niepodległą republiką (Eesti Vabarik). Usytuowana w północno-wschod-niej Europie, łącznie z Łotwą i Litwą przynależy do republik nadbałtyckich. Od strony północnej graniczy z Zatoką Fińską (ok. 1160 km wybrzeża; łącznie z wysepkami ok. 3800 km). Zachodnie wybrzeże jest silnie rozczłonkowane i niskie, natomiast północne wysokie i strome. Na południu Estonia sąsiaduje z Łotwą, a na wschodzie z Rosją (razem ok. 680 km granicy lądowej). Długość kraju z północy na południe wynosi 240 km, a szerokość ze wschodu na zachód ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ LUDNOŚĆ 350 km. Do Estonii należą również, położo-ne w Zatoce Ryskiej dwie duże wyspy: Ozy-lia (Sarema - o obszarze 2673 km2) i Dago (Hiumaa. o obszarze 989 km2) oraz ponad 1520 drobniejszych wysepek, tzw. szkier. które łącznie mają 4133 km2. Estonia jest krajem nizinnym (średnia wysokość ok. 50 m n.p.m.), a prawie 90% jej obszaru leży poniżej 100 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie - Suur Munamagi na południowym wschodzie kraju - sięga 318 m n.p.m. Na północy znajduje się wysoczyzna Pandivere (do 166 m n.p.m.). a na południu i południowym wschodzie wzniesienia - Sa-kala. Otepaa i Hannja (do 318 m n.p.m.). Rzeźba terenu należy do typowo polodow-cowych - szczególnie w części południowej i południowo-wschodniej występują wzniesienia morenowe, drumliny, ozy i jeziora. Wody i tereny zabagnione to prawie czwarta część powierzchni tego państwa. Szczególnie na południu kraju występuje gęsta sieć rzeczna - najdłuższe rzeki to Narva. Ema i Parnu. Estończycy doliczają się prawie tysiąca jezior, przeważnie małych, zajmujących ok. 5% powierzchni całego obszaru - największe z nich to graniczące z Rosją jezioro Pejpus. Estonia to kraj o umiarkowanie chłodnym klimacie z wyraźnymi wpływami morza. W głębi widoczny jest wpływ klimatu kontynentalnego. Średnia temperatura stycznia i lutego wynosi -2°C do -6°C, a lipca 16°C do 17°C. Lato nie należy do zbyt upalnych, a liczba bezdeszczowych dni jest największa wiosną i wczesnym latem. Pokrywę śnieżną obserwuje się tu od grudnia do marca. W silne mrozy zamarza nawet Zatoka Fińska. Średnia roczna suma opadów wynosi od 600 do 700 mm; najbardziej deszczowymi miesiącami są lipiec, sierpień i wrzesień. Estonia leży w strefie lasów mieszanych, które zajmują ok. 43% powierzchni kraju, głównie we wschodniej jego części. Najżyź-niejsze gleby występują na północy oraz w centralnej Estonii. Bory z przewagą sosny porastają najczęściej ubogie gleby piaszczyste, a lasy świerkowe rosną na glebach żyź-niejszych. W lasach liściastych występuje np. dąb szypułkowaty. W ostatnich latach Estoń- czycy coraz bardziej zabiegają o zachowanie swego drzewostanu i starają się racjonalnie gospodarować jego zasobami. Na wschód od Tallina na wybrzeżu Zatoki Fińskiej znajduje się największy Park Narodowy Lahemaa; tam m.in. można spotkać wielkie głazy narzutowe z epoki polodowcowej. Nad Zatoką Malt-saiu jest także rezerwat biosfery, który zamieszkują m.in. łosie, jelenie i dzikie świnie, a pod ochroną są bobry, zwierzyna płowa czy cietrzew. Ziemia estońska nie ma zbyt wielu bogactw naturalnych. Występują tu jedynie łupki bitumiczne, wapień, żwir, glina i muł leczniczy. LUDNOŚĆ Obecnie Estonia liczy nieco ponad 1,6 min ludności, zatem średnio ok. 35 osób przypada na km2 - najgęściej zaludnione są tereny nad Zatoką Fińską. Średnia długość życia wynosi 69 lat (mężczyźni 63 lata; kobiety 76). Estończycy należą do społeczeństw szybko starzejących się, zresztą przy stosunkowo wysokim wskaźniku zgonów. Jest to zarazem kraj o jednym z najniższych przyrostów naturalnych w Europie. Około 100 tyś. Estończyków zamieszkuje Rosję (głównie Petersburg, Moskwę. Psków i okolice Omska - są to najczęściej potomkowie Estończyków deportowanych przez władze radzieckie). W następstwie politycznej i ekonomicznej (zarobkowej) emigracji ok. 100 tyś. Estończyków zamieszkuje Stany Zjednoczone. Kanadę. Niemcy, Szwecję oraz Australię. Estonia nie należy do krajów jednolitych narodowo. Obecnie ok. 65% jej zaludnienia stanowią rdzenni Estończycy (w 1934 r. stanowili aż 88% ludności). Na owo zróżnicowanie etniczne złożyło się kilka przyczyn. W latach 1940-1950, w następstwie strat ludnościowych spowodowanych II wojną światową (radzieckie deportacje, hitlerowski terror) i powojennych czystek stalinowskich, zmarło lub zginęło prawie 400 tyś. osób (niemal wyłącznie Estończyków), czyli trzecia część całej populacji kraju. Będąc w składzie ZSRR, szybko uprzemysławiająca się Estonia była państwem najzamożniej-szym, a przy tym słabo zaludnionym. W poszukiwaniu lepszych warunków życia i pracy od lat 60. XX w. począwszy, masowo napływali tu Rosjanie (np. w dzisiejszym przemysłowym mieście Narwie stanowią prawie 80% ludności). Władze radzieckie popierały migrację Rosjan, uważając, iż jest to jeden z efektywnych środków skutecznej rusyfikacji Estonii. Sami Estończycy czuli się ludnościowo (przewaga liczbowa Rosjan!) i narodowo zagrożeni we własnym kraju. Liczby były alarmujące. W 1945 r. Rosjanie stanowili zaledwie 8% zaludnienia kraju, a dzisiaj (dane z 1998 r.) ponad 28%. Powyżej 4% ludności Estonii stanowią Ukraińcy i Białorusini (także w następstwie migracji z czasów ZSRR), jednak ich aktywność polityczno-narodowa jest znacznie słabsza. 1% ludności Estonii to Finowie; tyle samo jest Polaków, którzy zasiedlają głównie większe miasta, zwłaszcza Tallin. Estończycy w 73% zamieszkują miasta. Największym skupiskiem miejskim stał się. liczący z przedmieściami ponad pół miliona ludności, Tallin. Kolejne w tym rankingu jest Tartu (ok. 120 tyś. mieszkańców), a później uprzemysłowiona Narwa (ok, 75 tyś.), Kohtla- -Jarve (54 tyś. mieszkańców) oraz Parnu (40 tyś. mieszkańców). Estończycy (nazywają siebie Eestlased) należą do odłamu atlantyc-ko-bałtyckiej rasy europoidalnej. Jeśli chodzi o język, to Estończyk łatwo się może porozumieć z Finem, ale trudniej już z Węgrem. Estoński należy do bałtycko-fińskiej grupy języków ugrofińskich. W Estonii posługuje się nim ok. 62% ludności (po rosyjsku mówi ok. 35%). Oprócz tego istnieją trzy zasadnicze dialekty estońskiego: - przybrzeżno-pótnocny (tj. pas ziemi wzdłuż Zatoki Fińskiej), - pólnocno-estoński, na jego podstawie wykształcił się estoński język literacki, - poludniowo-estoński. Specyfiką języka estońskiego jest duża ilość samogłosek oraz to. że spółgłoski wymawia- ne są miękko i krótko. Estoński ma 14 przypadków i niezwykle skomplikowaną gramatykę, co niewątpliwie utrudnia szybkie jego opanowanie. Na współczesną leksykę duży wpływ miały języki germańskie - szczególnie niemiecki (począwszy od niemieckiej kolonizacji średniowiecznej) oraz szwedzki (od XVI w.), w końcu także rosyjski (zapożyczenia głównie z XIX i XX w.). Na tradycyjną, ludową kulturę zachodniej i wyspiarskiej części Estonii w dużym stopniu wpłynęli Skandyna-wowie i Niemcy, a na ludność części wschodniej i południowej głównie Rosjanie. Od 1989 r. estoński stał się znowu językiem urzędowym. Południe kraju zdominowała charakterystyczna pojedyncza zabudowa oraz rozproszone osady, tzw. futory, które upowszechniły się w II pół. XIX w. Chłopska trójizbowa drewniana chata z wysokim słomianym dachem to tzw. riga (ryga). Podłogi w niej były z kamienia ciosanego lub bitej gliny, a ogrzewano jedynie pomieszczenia mieszkalne. W XIX w. w izbach chłopskich pojawił się przewód kominowy; domy mieszkalne budowano odtąd oddzielnie, a riga miała już tylko przeznaczenie gospodarcze. W XX wieku na estońskiej wsi przeważały domy jednorodzinne. Od połowy lat 50. XX w. pojawiło się jednak niezbyt ciekawe standardowe budownictwo masowe, według typowych radzieckich projektów. Ludowy strój kobiet składa się z koszuli przypominającej tunikę (sark. chame), pasiastej spódnicy, tkanego pasa oraz wierzchniej bluzki dostosowanej do talii (kampsun). względnie serdaka bez rękawów (liistik). Świąteczny strój zamężnej kobiety stanowił fartuch i narzuta (syba) oddzielana kolorowym sznurem. Głowy młodych dziewcząt zdobiły wianki, a kobiet zamężnych wstążki; noszono również zdobne kokoszniki lub czapki. W ludowych ubiorach kobiecych do dzisiaj istnieją duże różnice lokalne. Dla ludowego ubioru mężczyzn charakterystyczne były koszule, długie spodnie, kurtka (yammus) oraz kapelusze filcowe, a zimą futrzane czapki z nauszni-kami. Wierzchnią odzież, tak u mężczyzn jak i kobiet stanowił kaftan, zimą najczęściej futro ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ OŚWIATA l NAUKA oraz wiązane wzorzyste rękawice jednopalco-we. Najchętniej używano obuwia skórzanego lub łapci; w święta kobiety nosiły pantofle, mężczyźni zaś najczęściej wysokie buty. Ludowy strój już w połowie XIX w. zanikał i pojawiał się jedynie na weselach, festynach i innych imprezach tego typu. RELIGIA __!_KOŚei6l_ W czasach najdawniejszych i chrześcijańskich Estończycy wierzyli w różne totemy zwierząt oraz wszędobylskie duchy przyrody, które chronić miały człowieka przed wszelkim złem i chorobami. Od końca Xl w. przez ponad 200 lat zakon Kawalerów Mieczowych siłą upowszechniał katolicyzm, który najczęściej pozostawał religią obcą dla zamieszkujących te tereny rolników, rybaków i myśliwych (pogaństwo przetrwało tu do końca XVIII w.). Wszelkie poważne godności kościelne były domeną tutejszych Niemców. W okresie reformacji upowszechnił się lute-ranizm, początkowo wśród mieszkańców pochodzenia niemieckiego. W swej istocie pozostawał on pod silnym duchowym oraz organizacyjnym wpływem Niemców i w ruchu narodowym miejscowych Estończyków nie odegrał większej roli. W okresie międzywojennym Kościół luterański, skupiający większość wierzących, współpracował z władzami rządowymi i był widoczny w życiu narodowym oraz kulturalnym Estończyków. Od sierpnia 1940 r., gdy Estonia ostatecznie stała się republiką radziecką, wojujący ate-izm stał się ważnym środkiem postępującej sowietyzacji kraju. Pastorów, katechetów oraz świeckich działaczy religijnych prześladowano, wywożono w głąb Rosji, zakazywano im odprawiania nabożeństw, w końcu więziono i mordowano. Religia została definitywnie wyrzucona ze szkół. Dopiero w latach 70. i 80. polityka antykościelna miejscowych komunistów nieco zelżała, chociaż w kraju nadal obowiązywały zasady urzędo- wego ateizmu. Po 1991 r. wraz z powstaniem niepodległej Estonii prowadzono politykę religijną, opartą o zasady pełnej tolerancji. Pozostały jednak niezatarte ślady wieloletniej ideologicznej indoktrynacji -procent ateistów i religijnie obojętnych jest wśród Estończyków bardzo wysoki (szczególnie w miastach). Około 70% wierzących należy do Estońskiego Kościoła Ewangelicko--Luterańskiego (Eesti Evangeelne Luteri Kirik). Trzeba pamiętać, że udział miejscowych luteranów w ruchu narodowym i opozycyjnym, np. w latach 80. i 90., był znacznie słabszy niż w sąsiedniej Łotwie. Ten sam jednak Kościół w latach ostatnich aktywnie włącza się do wszelkich ruchów społecznych. W kraju działają także różne odłamy religijne, jak adwentyści dnia siódmego, baptyści i metodyści. Co piąty mieszkaniec kraju (dotyczy to głównie Rosjan) przynależy do Kościoła Prawosławnego, który organizacyjnie od 1996 r. podlega patriarsze w Konstantynopolu. Do kategorii wyznań "wolnych" należy natomiast Estoński Apostolski Kościół Prawosławny, który podlega jurysdykcji patriarchatu w Moskwie. Katolicy są niewielką społecznością wyznaniową, która przeważa wśród Polaków mieszkających w Estonii. W Tallinie np. funkcjonuje licząca ok. 5 tyś. wiernych katolicka parafia śś. Piotra i Pawła. Działa tu także kościół katolicki unitów ukraińskich. Niewielka parafia katolicka istnieje też w Tartu. KUCHNIA W tradycyjnym wyżywieniu Estończyka przeważały produkty zbożowe: kwaszony chleb żytni, polewka z mąki i krupy, przeważnie jęczmienne kasze, często jadało się owoce i warzywa - przede wszystkim rzepę i kapustę. Od pół. XIX w. upowszechniła się uprawa ziemniaków. Przez cały rok do pożywienia dołączano soloną rybę, np. śledzia bałtyckiego, a jesienią głównie spożywano mleko (w lecie kwaśne mleko), jednak do ulubionych napojów Estończyka zawsze należał kwas, a w dni świąteczne również pi- wo W Boże Narodzenie podawano krwistą kiełbasę, a w czasie imprezy weselnej popularne były mięsne lub rybne galarety. We wschodniej Estonii w domach robiono twaróg, choć sposoby jego przygotowywania różniły się w poszczególnych częściach kraju. Dzisiejsza kuchnia Estończyków, np. w miastach, jest przystosowana do wzorów skandynawskich i zachodnioeuropejskich. Nie należy również zapominać o silnych wpływach kuchni rosyjskiej. GOSPODARKA W latach 1985-1994 estoński produkt narodowy brutto na jednego mieszkańca malał w szybkim tempie. Dopiero po 1995 r. odnotowuje się poważny wzrost gospodarczy -obecnie jest jednym z wyższych wśród państw postkomunistycznych (w 1998 r. wzrost ten wynosił 13%). W 1996 r. PKB Estonii sięgał 4.5 mld dolarów. Obecnie (dane z 1997 r.) w rolnictwie zatrudnione jest 7% ludności (10% dochodu narodowego), w przemyśle 28% (34% PKB), a w usługach pracuje 65% (56% PKB). Najważniejszymi gałęziami produkcji są przemysł tekstylny, leśny i produktów spożywczych. Nadal duże znaczenie mają odkryte w 1916 r. łupki bitumiczne (rocznie wydobywa się ok. 200 tyś. ton), które w 80% służą do opalania elektrowni. Bezrobocie jest stosunkowo niewielkie (w 1998 r. 4%). Po gwałtownych ekonomiczno-społecznych transformacjach strukturalnych sektor prywatny to już ponad 4% zatrudnionych, połowa produkcji przemysłowej i 70% udziału w dochodach gospodarki narodowej. Ważną dziedziną gospodarki jest nadal rolnictwo. W połowie lat 90. przy przejściu z gospodarki państwowo-kołchozowej do prywatnej przeżywa ono uzasadniony ostry kryzys strukturalny. W rolnictwie estońskim, które jest coraz bardziej nowoczesne, nadal przeważa własność państwowa oraz spółdzielcza. Efektywniej funkcjonuje system bankowo-finansowy. Opanowano do niedawna jeszcze szalejącą inflację (w 1992 r. wynosiła ona 1069%). Od 1992 r. Estonia należy do Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz do Banku Światowego. Mało efektywny oraz niedostatecznie zreformowany jest nadal system podatkowy. Zadłużenie wobec zagranicy jest stosunkowo niewielkie (w 1996 r. wynosiło ok. 400 min dolarów). Estonia u progu XXI w. jest poważnym partnerem w przystąpieniu do Unii Europejskiej. Pomimo nadal istniejących przeszkód, Estończycy zdecydowanie podążają w kierunku gospodarki rynkowej opartej na realnych i racjonalnych podstawach. OŚWIATA l NAUKA Konstytucja z 1992 r. głosi, iż estoński jest językiem państwowym, i co za tym idzie -urzędowym językiem w oświacie i kulturze, a każdy mieszkaniec Estonii ma prawo do zachowania i pielęgnowania własnej tożsamości narodowej. Mniejszościom narodowym gwarantuje się pełną swobodę w używaniu rodzimego języka we wszystkich dziedzinach życia publicznego, co stanowi rodzaj wspieranej przez państwo autonomii kulturalnej. Nauka w szkole podstawowej trwa 4 lata i zaczyna się wraz z szóstym rokiem życia. W klasie dziewiątej kończy się niepełna szkoła średnia; nie kończy się ona uzyskaniem dyplomu. Dopiero po 10, względnie po 12 latach nauczania uczniowie przystępują do matury upoważniającej do egzaminów na wyższe uczelnie. Na poziomie średnim funkcjonują zresztą liczne szkoły techniczne, medyczne oraz pedagogiczne, zaś na poziomie uniwersyteckim i zawodowym 22 szkoły wyższe (w tym kilka prywatnych). Obecnie Estonia wśród krajów bałtyckich szczyci się największą liczbą osób z dyplomami uniwersyteckimi, a liczba studentów przekracza 25 tyś. Ostatnio powstały szkoły wyższe z nowoczesnymi programami kształcenia ekonomicznego oraz prawno-administracyjnego. Do najważniejszych uczelni zaliczyć można założony jeszcze przez Szwedów w 1632 r. uni- ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ PODSTAWOWE SŁOWA l ZWROTY wersytet w Tartu, posiadający wszystkie uniwersyteckie kierunki nauczania (prawie 8 tyś. studentów); w dodatku jest to najważniejszy ośrodek akademickich badań naukowych. W Tartu działa także Estoński Uniwersytet Rolniczy (najważniejsza rolnicza wyższa uczelnia w kraju) oraz Seminarium Nauczycielskie (na poziomie uczelni wyższej). Wysoki poziom nauczania i badań naukowych prezentuje także założony w 1918 r. Uniwersytet Techniczny (inaczej politechnika) w Tallinie. W stolicy mieści się także Centrum Kształcenia Marynarzy, Estońska Akademia Obrony, a z uczelni nie wojskowych Estońska Akademia Muzyczna, Uniwersytet Sztuki oraz Uniwersytet Pedagogiczny. Tartu i Tallin są zatem dwoma najważniejszymi ośrodkami życia akademickiego w kraju. W Narwie funkcjonuje również Wyższa Szkoła Pedagogiczna oraz Viljandi College, który kształci przyszłych pracowników kultury. Większość podstawowych badań naukowych podejmowanych i koordynowanych jest w Estońskiej Akademii Nauk (utworzonej w 1938 r.), która obecnie współpracuje z 20 różnymi instytutami naukowo-badawczymi i uczelniami (m.in. z założonym w 1936 r. uniwersytetem w Tallinie). W Ministerstwie Kultury i Wychowania działa Rada do Spraw Badań Naukowych. Wyraźnie wspiera ona prace naukowe rozwiązujące pilne sprawy społeczne, techniczno-przemysłowe. a także te o znaczeniu strategicznym, jak np. badania z zakresu środków komunikacji oraz informacji. MASS MEDIA Wydarzenia z lat 1989-1991 miały również duży wpływ na rozwój środków masowego przekazu, a szczególnie wolnej niezależnej prasy estońskiej. Monopol i kontrola komunistów nad mass mediami w Estonii bezpowrotnie przeszła do historii. We wrześniu 1989 r. powstał niezależny tygodnik Ekspres Estonii (Eesti Ekspress). a w latach 1990-1991 większość gazet komunistycznych przestała się ukazywać. Demokratyczna konstytucja estońska gwarantuje prawo do swo- bodnej informacji oraz wolności poglądów i mówi o generalnym zakazie cenzury (nadal obowiązuje oczywiście prawo o tajemnicy państwowej). Sprawami spornymi w dziedzinie środków masowego przekazu zajmuje się utworzona w 1991 r. Rada Prasowa. W latach 90. na rynku prasowym pojawiła się ogromna ilość różnorodnych tytułów gazet i czasopism. Do gazet o jednorazowym nakładzie od 300 do 100 tyś. egzemplarzy należą m.in. Postimees; polityczno-kultura-Iny tygodnik Eesti Ekspress (Ekspres Estonii), gazety związane z telewizją, takie jak np. Te-levisioonileht, Teleleht (Gazeta Telewizyjna), Programma. Popularne wśród czytelników są tygodniki: Maaleht (Gazeta Krajowa), Sonu-mileht (Gazeta Informacyjna). Kulone Bórs (Złota Giełda - organ estońskich kół gospodarczych). Ukazują się też wielonakła-dowe gazety niedzielne i popołudniowe. Miejscowa ludność rosyjska również wydaje swoje dwie główne gazety: Estonija i Dien' za dniom. Prawie w 200 tyś. egzemplarzy ukazuje się ilustrowany miesięcznik dla kobiet: Kodukiri czy magazyn kobiecy Eesti Warne (Estonka). Dzieci również mają swoje wielo-nakfadowe czasopismo Miki Hiir. funkcję magazynu rodzinnego spełnia Mihkel. zaś politycznego Luup. W latach 90. nowy status społeczny uzyskuje niezależne estońskie radio (Eesti Radio), którego wewnętrzne sprawy reguluje ustawa z 1994 roku. Powstała też rządowa Rada Radiowa ustalająca i nadzorująca status prawny radiowców oraz rozwiązywanie wszelkich spraw spornych. Po 1991 r. niezależność oraz większe i bardziej wielostronne możliwości działania uzyskała telewizja estońska (Eesti Televisioon). Ukonstytuowała się także telewizja prywatna ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb reklamy (AS Reklaa-mitelevisio, od 1996 r. jako TV3). Zarówno radio, jak i telewizja nadają specjalne audycje informacyjne również w języku rosyjskim. Nietrudno zauważyć, że współczesna telewizja estońska utrzymuje coraz szersze kontakty z Finlandią, a radiowcy także z pozostałymi krajami skandynawskimi oraz zachodnioeuropejskimi. NAJNOWSZA LITERATURA ESTOŃSKA Po 1991 r. wraz z odzyskaną niepodległością powstały nowe możliwości i perspektywy rozwoju literatury zróżnicowanej duchowo i ideowo, wolnej oraz niezależnej politycznie. Najwybitniejszym pisarzem dzisiejszej Estonii jest Jaan Kross (8 lat więziony z rozkazu poprzednich władz). Kross zawsze i konsekwentnie bronił swych przekonań politycznych i estetycznych kanonów literackich. Początkowo tworzył poezję, później przeszedł na prozę - jest autorem opartych na faktach powieści historycznych, poruszających aktualne sprawy współczesnego Es-tończyka. W powieści z 1978 r. Ke/sri hull (Wariactwo cara- drukiem ukazała się 10 lat później) barwnie przedstawił miłość racjonalisty Timotheusa Boćka do estońskiej chłopki. Ponury obraz czasów stalinowskiego terroru oczami mieszkańca Tallina ukazany został w innej jego powieści z 1990 r. Valjakaevamised (Wykopaliska). Do problemu sowietyzacji kraju nawiązuje w swych powieściach Estonka Viivi Luik, np. w wydanej w 1995 r. Ajaloo ilu (Piękna historia). Sprawy społeczno-moralne współczesnych Estończyków - mieszkańców miast - opisuje w swoich dziełach Mati Unt. Obecny prezydent kraju Lennart Meri (ur. 1929 r.) znany jest ze swych powieści podróżniczych oraz historycznych. Emil Tode w książce pt. Piiri-riik dość realistycznie przedstawił przeżycia homoseksualisty w wielkomiejskim środowisku Paryża. Inny z estońskich pisarzy, Mai-mu Berg (ur. 1945 r.) w ostatnio wydanej powieści Ma armastasin venclast (Kochałem Rosjan) nawołuje swoich rodaków do racjonalnego przełamywania nieuzasadnionych stereotypów wrogości w stosunku do Rosjan. Niezwykle popularna jest w dzisiejszej Estonii liryka, a od 1990 r. lawinowo ukazują się również dzieła literatury obcej, szczególnie skandynawskiej i zachodnioeuropejskiej. Po 1991 r. większość niezależnie myślących i odczuwających ludzi pióra włączyła się spontanicznie w nurt bieżącego życia politycznego, w wir aktualnych sporów, prowadzonych często z dużą wrażliwością. Trudno ukryć, że materialna sytuacja pisarzy estońskich wobec nieistniejącego mecenatu państwa nie jest najlepsza, a wielu z nich jest prześladowanych za swoje poglądy w minionej epoce. PODSTAWOWE SŁOWA l ZWROTY tak ja/i nie ei dziękuję tanan : • ! proszę pa/un '• ' chciałbym ma tahan ' •'• nie chciałbym ma ei taha wczoraj eile ':''! dzisiaj tana jutro homme -''.' i-. gdzie? kuś? '- ' "' kiedy? millal? - •- ile? kuipalju? • ' dlaczego? '" miks piękny ' • iluś, kena • ''' ~ wielki suur • : '• mały vaike "• dużo palju która godzina? mis kell praegu on? ' dzień paev tydzień nadal miesiąc kuu • • • rok aasta '• " - ' Dni tygodnia poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedziela esmaspaev te/s/'paev ko/mapaev ne/japaev reede laupaey piihapaev ESTONIA WCZORAJ 1 DZIŚ ;.;•'."• PODSTAWOWE SŁOWA 1 ZWROTY ? 287 Pozdrowienia siódmy se/tsmes biuro informacyjne tapetę buroc , droga główna/ szybkiego ruchu puistee/maantee ósmy kahaksas pani Proua dziewiąty uheksas Ł mi Pan (Pani) Kas te utlekslte, ,, plac valjak v pan panie i Panowie Harra Daamidja harrad dziesiąty kummenes setny sajas Dowiedzieć którędy palun, Icu/das * do hotelu? (tm)'nna tote"'? rzeka most jogi sild , • "•;-•;"; dzień dobry (rano) Terę hommikust jezioro -J •. jarv ;••••".•.•.. . dzień dobry (w południe. W recepcji (np. w hotelu) do centrum (śródmieścia)? keskusesse? do ulicy...? ^navale? " plaża bursztyn rand '• :-.'•.•! merevaik po południu) Terę paevest nazwisko Perekonnanimi do lotniska? lennujaama? : wybrzeże rannik >•• ,--.!-V;vY.' dobry wieczór Terę óhtust imię Eesnimi do portu? sadaamasse? wodospad juga :--; • dobranoc do widzenia Head óód Head aega adres domowy aadress data urodzenia Sunn/aeg do stacji kolejowej/ raudteejaama/ fi autobusowej? bussijaama? wyspa f wioska saar : -, ; >• kula . ••-. •.'.' cześć Nagemiseni miejsce urodzenia Sijnnikoht do muzeum? muuseum/7 zatoka laht •• -i •••'. ••• ': seria i numer do kościoła? kirikusse? port sadam ••<.' • • Liczebniki paszportu -,,, Paas seeria/Nr do teatru? teatrisse? 'v, twierdza/gród innus/kindlus •/,;", • przyjazd ; Saabunmine do zamku? lossi? jeden >.:. •,,:. "ks Sk <> .. • odjazd lahkumine do banku? panka? M Noclegi • .. iQy: dwa kaks • • podpis alkiri do poczty? posttontor/sse? trzy : kolm Pozwólcie, Lubage mul end Czy mógłbym Pana Palun, hankige hotel hoteli - •-: cztery pięć neli w/s że się przedstawię tutsuvstada ,, Pochodzę z... Ma olen... (Panią) prosić mulle takso? o zamówienie Czy jest tutaj jakiś hotel? Kas si/n on notell/? sześć kuus , Mówi Pan po polsku/ kas te raagite puola/ taksówki? Czy macie wolny siedem , osiem seitse .:.. • • kaheksa rosyjsku/niemiecku/ saksa/vene/ angielsku? inglese keelt? Czy mógłby mnie Pan Kaas te wtoite mind zawieść na lotnisko? lennujaama, palun? pokój? Czy mógłbym On te/l vaba tuba? dziewięć dziesięć jedenaście -.-.• , : uheksa kumme p, uksteist Nie mówię Mina ei raagi po estońsku eesti keelt Czy mógłbym mówić Kas on vo imalik przystanek bussi-. tramm/-, autobusowy/ troll/peatus tramwajowy/ obejrzeć pokój? Czy jest możliwość zamówienia Vo/n ma tuba naha? -Kas on vó/mal/k hommkust siiua? dwanaście kaksteist ,. po polsku/niemiecku/ raakida, puola/ trolejbusowy) śniadania? trzynaście czternaście kolmteist neiliteist angielsku/rosyjsku? saksa/inglise/vene keelt? kurs taksówki (na określonej linii) marsruuttakso Czy jest pokój , z łazienką? ..-. Kas tuba on vanniga? piętnaście viisteist Przykro mi, ale Pana Vabandust, postój taksówek taksopeatus Podoba mi s\ę..j, See meeldd/b szesnaście kuusteist nie rozumiem ma ei saanud aru nie podoba mi się. . mulle.../ei mee/d/ siedemnaście osiemnaście se/tsete/st kaheksateist Samochód, podróże mulle... i dziewiętnaście uneksate/st Wmieście parking autoparkla Zakupy dwadzieścia kakskummend Czy mógłby Pan Óe/ge, palun. millal Gdzie jest -. Kuś muuakse pliiraba trzydzieści kolmkummend powiedzieć, gdzie maha rninna? benzyna bensiini? rynek (targ) turg , ... : czterdzieści nelikummend powinienem wysiąść? bezołowiowa? ' •••'; sklep z upominkami sweniirid pięćdziesiąt yiiskummend Zabłądziłem Ma olen eksinud benzyna bensi/n ;.' .' kiosk z gazetami ajalehk/osk sześćdziesiąt kuuskummend Gdzie jest...? Kuś on...? ropa ófi dom towarowy kaubamaja '•• -. siedemdziesiąt se/tsekummend Gdzie jest najbliższa Kuś on lahim •; i awaria avarii sklep spożywczy to/dupood osiemdziesiąt dziewięćdziesiąt kaheksakummend uheksakummend stacja benzynowa? bensiinijaam? •• j, Może mi Pan(Pani) Kas te ratę mulle .jj j Czy jest tutaj On si/n valvega :>.•; strzeżony parking? parklat? piekarnia księgarnia lewapood • 1 1 . . raamatupood sto sada wyświadczyć teene osutada? .j \ daleko/blisko kaugel/lahedal : apteka ,?•• apteek <";.•??;.-! pierwszy esimene przysługę? ; • na prawo/na lewo/ paremaleA/asakule/ ; optyk prill/pood ,j, vs drugi teine Czy mógłby mi Pan Kas te ei utlleks > \ prosto otse fryzjer juuksur trzeci kolmas (Pani) powiedzieć., mulle...? :}l okręg -; • maakond "-• poczta postkontor ,. • czwarty neljas Czy mógłby mi Pan Kas te ei na/taks ; j dzielnica •- : l/nnaosa '" . ' telefon/telegraf telefon/telegraaf; piąty viies (Pani) pokazać... mulle....? ;i ulica >! '••'• tanav • •.;.••• >' chciałbym pilnie... Ma tahaks/n... ,;•:.• •" szósty kuues kasa biletowa piletikassa . ' ; ESTONIA WCZORAJ l DZIŚ. ile to kosztuje? Ku/ palju see rnaksab? dentysta hambaarst 0 której godzinie Mis kell kauplused szpital haigla otwierają/zamykają avatakse/suletakse? <. Czy mógłby pan Palun kutsuge sklep? zawołać lekarza/ arst/kiirabi? Gdzie można kupić Kust saab osta karetkę pogłowia? upominki? meeneid/suuveniire? Czy jest tu w pobliżu Kas arst on siin Tanio/drogo odav/kallis lekarz? lahedal? Mam bóle Mul yalutab. Wyżywienie Ile kosztuje wizyta? Ku/ palju maksabarstMsiit? restauracja restoran Mam ubezpieczenie kawiarnia kohvik chorobowe Mul on ravikindlustus. bar szybkiej obsługi einelaud policja politsei stołówka sóókla konsulat/ śniadanie eine , , :..-.> ambasada konsulaat/saatkond obiad louna kolacja ohtusóól -i;l,i>; . Cło, wymiana pieniędzy, poczta zupa supp ryba kala Gdzie jest najbliższy Kuś asub lahim jarzyny kóógMIjad kantor wymiany rahavahetuspunkt? ziemniaki kartul walut? chleb /e/b Jaki jest kurs? Milline on kurss? masło voi Przyjmujecie czeki/ /Atoepteerite (e ser juust karty kredytowe? tsekke/kredutkaarte? mięso Hha Chciałbym wymienić Ma tahaksin owoce ' puwiljad polskie złotówki/ yahetada puola/ napoje • joog/d marki/dolary Saksa Marka/ mleko p//m Ameerika Dollarit wino czerwone/ vein punane/ Czy mogę wysłać Ma tahaksin saata białe/słodkie valge/magus telegram? telegrammi? woda mineralna mineralvesti Czy mogę Ma tahaksin tellida piwo ó/u zatelefonować? kóne? kawa rozmowa •.,, z mlekiem kohvi/piimaga pozamiejscowa kaugekóne herbata tee poczta lotnicza lennupostiga :.. lody yaat/s znaczek pocztowy kirjamark cukier suhkr Jakie artykuły Mis on tollitav ,-^ sól soo/ podlegają ocleniu? kaup? Czy mógłbym Ile cła muszę Ku/ palju pean ma zamówić? Mina soovin telliga? zapłacić? maksma to///? Dziękuję, wystarczy! Aitab. tanen! Rachunek proszę! Palun, arvet! Wymowa języka estońskiego Zdrowie, choroby (Arstiabi), Język estoński jest stosunkowo prosty w wy- pierwsza pomoc mowie. Zwykłe pojedyncze samogłoski wymawiamy zawsze krótko, a podwójne ambulans . esmaabi samogłoski (np. aa. aa. óó. iiii) długo. stacja pierwszej Ó odpowiada w przybliżeniu polskiemu "y". pomocy esmaabipunkt Óó to długie "y", natomiast a, e. i, o. u wy- PODSTAWOWE SŁOWA l ZWROTY i języku polskim. U oraz ó ,~ r-•-•-••• go- Spółgłoski najczęściej wyma- mawia się, jak ''Imawiane(tm)prawie, jak w języku nie- wia się tak, jak się je pisze. Ż oraz ś pokry- • Tim A przypomina krótkie "e", podob- wają się z polskimi "ż" i "sz", a występują aeJwymawfane są w sposób przybliżony podobnie jak: "e", ,.q", "x", "y". m' -i w iezvku niemieckim. Ei, eu, ai. oi. głównie w słowach pochodzenia obcego. Zdaniem wielu Tallin (Tallinn) uchodzi za jedno z bardziej fascynujących miejsc w Europie. Można w nim podziwiać najwspanialszą w krajach nadbałtyckich Starówkę z plątaniną wąskich, kamiennych uliczek, średniowieczny rynek z gotyckim ratuszem, rzędy mieszczańskich kamieniczek, interesujące kościoły i muzea, wreszcie potężne mury obronne z basztami: Kiek in de Kok, Grubą Małgorzatą i Długim Hermanem na czele. Atmosfera panująca w Tallinie, do dziś dnia zachowującego jakże północną i hanzeatycką zarazem specyfikę, jest bez wątpienia niepowtarzalna. Nie da się go bowiem żadną miarą porównać z jakimkolwiek innym miastem bałtyckim - nawet z dość podobną Rygą. Czasami można nawet odnieść wrażenie, że jest żywym muzeum, przez wieki kształtowanym pod wpływem sąsiedniej Skandynawii. Do tego jeszcze niezliczone rzesze stylowych knajpek, szaleńcze night duby i wielkomiejskie plaże, oblane niezbyt gorącym estońskim słońcem, najdoskonalej oddają dolce vita pod 60. równoleżnikiem. Prawie każdy chciałby odwiedzić Tallin podczas słynnych białych nocy. kiedy Dolne i Górne Miasto zdają się tonąć w różowej poświacie. Ale warto wiedzieć, że chyba równie romantycznie bywa tu w czasie śnieżnej i mroźnej północnej zimy. Tallin złośliwie określa się niekiedy mianem suburbii Helsinek. Jednak znawcy tematu są przekonani, że jest zupełnie odwrotnie. Tak czy owak znamienny poniekąd widok nowoczesnych wodolotów łączących obie sąsiadujące przez Zatokę Fińską metropolie na długo zapada w pamięć. W ostatniej dekadzie XX w. miasto stało się jednym z centrów bezprzykładnej w dziejach, bo pokojowej, walki Bałtów o prawo do własnej odmienności, oryginalnej kultury i tradycji, o niepodważalne prawo do wartości drogich zachod- niemu światu. Kto jednak przybywa tu, by pod błękitno-czarno-białą flagą odtańczyć taniec Wolności - spóźnił się o bez mała 10 lat. Miasto liczy obecnie 420 tyś. mieszkańców, czyli około 30% ludności kraju (łącznie z przedstawicielami mniejszości rosyjskiej i rosyjskojęzycznej). KOMUNIKACJA________ Z racji położenia i pełnionych funkcji Tallin jest ważnym węzłem komunikacyjnym, tak lądowym, jak i morskim. W mieście zbiegają się trzy główne drogi Estonii: dwupasmowa i dość wygodna nr l (E20) z Narwy oraz Sankt Petersburga (350 km), nr 2 z Tartu (Dorpatu) i południa kraju oraz nr 4 (E67), czyli fragment Via Baltica z Parnu (Parnawy) i Rygi (305 km). Dla turysty nie mniejsze znaczenie mają drogi nr 16 i nr 30, prowadzące na zachodnie wybrzeże oraz do przystani promowych w Rohukiila i Virtsu. W dobrej sytuacji są korzystający z transportu publicznego. Autobusem lub pociągiem można w 2 lub 3 godz. dostać się z Tallina do wszystkich większych miast Estonii oraz do wielu miejscowości w państwach sąsiednich. Do Helsinek (85 km), położonych po przeciwnej stronie morza, kursują promy, katamarany strumieniowe lub wygodne i szybkie wodoloty, które zapewnią połączenie obu nadbałtyckich stolic w niecałe 100 minut. Jadący autostopem w stronę Rygi, powinni stanąć przy końcu Parnu maantee, w podmiejskiej dzielnicy Nómme. Główne arterie wylotowe z miasta to poza Parnu maantee: Paldiski maantee, Viljandi maantee, Tartu maantee i Peterburgi maantee - wszystkie one biegną w kierunku miast, których nazwy noszą. Po-łudniowo-zachodnie rejony Tallina otacza obwodnica samochodowa, prowadząca m.in. wzdłuż brzegów jeziora Olemiste. TALLIN Komunikacja miejska Po Tallinie jeżdżą autobusy (48 linii), trolejbusy (9 linii) i tramwaje (4 linie). Na pierwszy rzut oka mogą sprawiać niezbyt miłe wrażenie, w rzeczywistości jednak funkcjonują bez zarzutu. Bilety (ta/ong) na wszystkie środki lokomocji są ujednolicone, kupuje się je podobnie jak u nas. w większości kiosków z prasą (5 kr) bądź bezpośrednio u kierowcy (7 kr). Linie ekspresowe kosztują odpowiednio 7 kr i 9 kr, zaś prywatne (np. #91, #92, #96) 8 kr: bilety sprzedaje szofer. Lokalny transport uzupełniają także minibusy startujące z parkingu przy hotelu Viru (10 kr, kursy do 0.40 kr). Bilet należy skasować zaraz po wejściu do pojazdu, kara za jazdę na gapę wynosi od 100 kr do 420 kr. Planując dłuższy pobyt w estońskiej stolicy, warto zastanowić się nad zakupem sieciówek i biletów okresowych. W tych samych punktach sprzedaży, co bilety jednorazowe, rozprowadza się obecnie 10-dniowe karty (fciimne paeva kaart) po 70 kr, 20-dniowe 120 kr i miesięczne 160 kr. Komunikacja publiczna dziata z reguły do północy. Później można liczyć jedynie na taksówki, których główne postoje znajdują się przy dworcach kolejowym i autobusowym, obok większych hoteli, przed bramą Miru i na Vabaduse valjak. Przejazd taksówką nie jest zbyt drogi, zwłaszcza gdy jedzie kilka osób - przykładowo kurs z dworca autobusowego na Stare Miasto kosztuje 30 kr, do portu 50 kr, z lotniska do centrum 60-70 kr. Opłata na wejściu w większości firm waha się w granicach 5 kr, minimalna przejażdżka 25 kr. Radio-taxi: Edu (s6575555; 4 kr/km, dojazd do klienta gratis); ESRA (H6425425; 5-6 kr/km); E-takso (s6312700; 6 kr/km); Hedi (a432980; 4 kr/km); I.R. (a6380000: 4 kr/km); Kro-onitakso (s638H11; 4.50 kr/km); Linna-takso (*r6442442; 4,90 kr/km); Marabu (^6500006 i 6500066; 4,50 kr/km); Raadiotakso (^6446000; 4 kr/km); Ravor (^6556000; 4 kr/km); Taxon (o6555555: 5 kr/km); Tulika (wól 20000 i GSM 1200; 6 kr/km i 7 kr/km nocą); Told (n6275555; 4,50 kr/km). PARKINGI Zmotoryzowani muszą pamiętać o kłopotach z parkowaniem w centrum - na 1000 mieszkańców przypadają tu 373 samochody. W okolicach Starówki duże parkingi znajdują się przy placach Vabaduse i Viru. Samochód można zostawić także przed ambasadą polską na Parnu 8. Często wolne miejsca są koło dworca (l 5 min kosztuje 3 kr, 30 min 6 kr, 1 godz. 12 kr, 2 godz. 24 kr). Z bardziej oddalonych parkingów najlepszy to ten na placu, naprzeciwko centrum handlowego Kaubamąja oraz gigantyczny bezpłatny parking przed przystanią portową. Kartę parkingową (parkimiskaart) kupuje się w automacie lub u ulicznego sprzedawcy. Lepiej nie stawać na zakazie, gdyż policja w takich przypadkach reaguje dość szybko, a odholo-wanie pojazdu kosztuje co najmniej 1000 kr. Wjazd na Stare Miasto i parkowanie w jego obrębie jest płatne (6 kr za 15 min. 24 kr za godz.). W Tallinie nie zdarzają się aż tak często kradzieże samochodów, jak w innych wielkich miastach byłego ZSRR, niemniej jednak bezpieczniej będzie skorzystać z parkingów strzeżonych: Ravala 5 przy budynku Hoiupank (^6466033: pn.-sb. 6.00--24.00. nd. 10.00-24.00) lub Ahtri 10 (o6261235; całodobowy). AUTOBUSY W ruchu krajowym: Kuressaare 120 kr; czas przejazdu - ponad 4 godz.; odjazdy o 5.45 (pn.). 7.40. 9.30. 11.40, 11.50 (nd.), 13.30 (bez sb. i nd.). 14.50, 15.50, 17.15 (bez sb. i nd.). 17.30 (pt), 17.40. 19.30 (pn., pt.), 19.45. Narwa (Narva) 90 kr; 3 godz.; 7.10. 8.05, 8.45, 9.30, 10.00, 10.35, 11.30. 12.00, 13.30, 14.00 (pt, nd.), 14.45 (pt., nd.), 15.00, 15.45 (pt.. nd.), 16.10, 16.45 (pt., nd.), 17.00. 17.35. 18.05, 18.30 (pt, nd.). 19.00, 19.45, 20.30 (pt, nd.), 21.00 (bez nd.). Parnu (Parnawa) 60 kr: 2 godz.; 8.00, 8.45, 9.30, 10.30, 11.00, 12.30. 13.10. 14.30. 15.30. 16.15. 16.30, 17.30. 18.30. 19.15, 20.30 (pt.-nd.), 23.00 (nd.). Tartu (Dorpat) 85 kr: 2 godz. 20 min; 7.30. 8.00. 8.30. 9.00, 9.40, 10.30. 11.15. 12.00, 12.40, 13.00. 13.30, 14.00, 14.50, 1530 16.00, 16.30. 17.00. 18.00, 18.30. io'oO 19 30 20.00, 21.30. Viljandi 80 kr; ponad 2 godz.; 6.50, 7.20, 8.45, 10.30, 11 30 13.00, 13.30 (nd.). 15.00 (bez nd.). 153o'(pt.). 16.20, 17.30. 18.10 (bez śr.). 19JO. 20.00 (nd). Komunikacja międzynarodowa: Kalinin-grad 300 kr; 15 godz.; odjazd o 19.45; przystanki w Rydze (180 kr). Szawlach (200 kr), Taurogach (230 kr), Sowietsku (250 kr) i Cwardejsku (270 kr). Kijów 550 kr, 24 godz.; odjazdy w sb. o 8.00; trasa przez Witebsk i Mińsk (408 kr). Ryga 150 kr; 5-6 godz.; odjazdy o 10.00 (Mootorreisi AS), 13.1 5 (Mootorreisi AS), 1 5.00 (Norde-ka) i 23.40 (Nordeka); przystanki kursowe w Ainażi (94 kr), Salacgriva (100 kr) i Saul-krasti (120 kr). Sankt Petersburg 180 kr; 8 godz. 30 min; odjazdy o 6.40. 14.30 i 21.30; przystanki w Iwangorodzie (100 kr) i Kingisepp (110 kr). Wilno 300 kr; 9 godz.; odjazdy o 12.15 i 22.35; przystanki w Rydze (200 kr), Bausce (210 kr), Pasyalys (Poswol) (220 kr), Panereżys (Poniewieżu) (240 kr) i Ukmerge (Wiłkomierzu) (260 kr). Poza tym połączenie do Sztokholmu, Nykóping (350 kr), Góteborga (540 kr) i Oslo. Dworzec autobusowy (bussi/aam) znajduje się przy Lastekodu 46 (^6422549 i 6010386). ok. 2 km na południowy wschód od centrum. Sprzedaż biletów zagranicznych w Eurolines, na samym końcu holu głównego (s6410100; 6.30-23.30). KOLEJ Narwa (Narva) 77 kr; czas podróży -4 godz.; odjazdy o 7.07 i 16.06. Parnu (Parnawa) 59 kr; 3 godz.; odjazdy o 6.52 i 16.44. Rapla 1 godz. 15 min; odjazdy o 6.35. 7.36, 10.20, 14.20, 15.00, 17.22. 18.05. 19.16 i 21.45. Tapa 1godz. 30 min; odjazdy o 7.07, 7.35. 13.20. 16.06, 16.24 1 18.27. Tartu (Dorpat) 70-81 kr; 4 godz.; odjazdy o 7.35. 13.20. 16.24 i 18.27. Turi 2 godz.; odjazdy 7.35, 15.00, 18.05, 19.16 i 21.45. Vaiga 115 kr; 5 godz.; odjazdy o 7.35. Viljandi 56-64 kr; 3 godz.; odjazdy o 7.35. 1 5.00 i 18.05. W komunikacji zagranicznej: Moskwa 580-620 kr; przez Peczory KOMUNIKACJA (Petseri) i Psków (Pihkva), 21 godz., odjazdy wt. i cz. o 15.20; przez Twer 15 godz., odjazdy codz. o 16.51. Sankt Petersburg 156-250 kr. 9 godz.; odjazdy codz. o 21.39. Balti Jaam (Dworzec Bałtycki) usytuowany blisko starówki, przy Toompuiestee 35. Poczekalnia (eelmuiJk) otwarta jest 6.30-23.00, zaś kasy międzynarodowe (rabvusvahelised kaasad), na piętrze, między 9.00 a 22.30. Bilety krajowe kupuje się w holu głównym, w okienkach z napisem piletite muuk (6.00-22.00). Osobny niewielki budynek zajmuje stacja kolejki podmiejskiej. Na linii do Paldiski, Keili i Riisipere w granicach miasta są przystanki kolejowe: Tondi, Jarve, Rahumae, Nómme, Hiiu, Ki-vimae i Paaskula (6 kr); na linii w kierunku Kohili i Rapli: Tallinn Vaike i Liiya; na linii do Aegyiidu: Cierniste. Informacja i rezerwacja miejsc pod -6156851. PROMY___ ___ ___________________ Do Helsinek pływa kilka firm. Eckeró Linę, terminal B (s6318606. fax 6318690; 9.00- -18.00), 180-320 kr. Linda Linę. Linnahall. Merę 20 ("6412412. fax 6412270); wodoloty 380 kr. bilet okrężny z powrotem w ten sam dzień 650 kr. w klasie biznes odpowiednio 610 kr i 1200 kr; studenci i emeryci 340 kr. dzieci i młodzież w wieku 5-15 190 kr. Nordic Jet Linę, terminal C (•6137000, fax 6137242; 7.00-20.00) i w hotelu Viru na drugim piętrze, Viru valjak 4 (n6137200, fax 6137222); katama-rany pod norweską banderą w cenie 445- -525 kr i 715-823 w klasie biznes, bilety okrężne z pobytem 5 godz, 550-650 kr (klasa biznes 1200 kr), 8 godz. 790 kr (1400 kr); samochód 567-756 kr. samochód plus przyczepa 1296 kr, camper 1755 kr. motocykl 284 kr. rower 230 kr; 20% zniżki dla studentów i seniorów, dzieci do lat 12. płacą połowę. Silja Linę Eesti AS. terminal D (n6116661: 9.00-18.00): promy Wąsa Queen. 270-430 kr. Tallink. terminal A (s6409840:10.00-18.30) oraz Parnu 12 (•6403641: pn.-pt. 9.30- -19.00, sb. 10.00-15.00); 270-320 kr; istniejąca od 1989 r. firma oferuje także nowocze- TALLIN ORIENTACJA -15.00); PLL LOT, Lembitu 14 (o6466051. fax 6454298: pn.-pt. 9.00-17.00); SAS, hala odlotów (s6388553, fax 6388354; pn.-pt. 5.30-21.00, sb. i nd. 5.30-17.00) oraz Ravala 2 (o6279399, fax 6279390; pn.-pt. 9.00-16.30). Informacja o odlotach 06388888: kasy biletowe o6388887. Czartery w gestii: Anhel Tours, Vaike-Ameerika 19 (s6464646. fax 6450981; pn.-pt. 9.00- -18.00, sb. 10.00-14.00); EŁK Airways, hala odlotów (o6388199; pn.-śr. i pt. 6.00-17.00, czw. 9.00-17.00; m.in. do Visby na Cotlandii z międzylądowaniem w Kardli; Wris Tours, Roosikrantsi 19 (n6312057 i 6129100. fax6l2911l; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00). ORIENTACJA_________ Miasto (158 km2) rozciąga się między Tallinna Laht (Zatoka Tallinska). czyli częścią Soome laht (Zatoka Fińska), a Cierniste jarv (jezioro Olemiste), służącym jako rezerwuar wody pitnej. Jego sercem jest zabytkowa średniowieczna Starówka (l/ana/inn), położona na południe od zatoki i dzieląca się na Toompea (Góra Katedralna), inaczej Górne Miasto, oraz na Dolne Miasto u wschodniego podnóża Toompea. Centrum Górnego Miasta stanowią Kiriku plats (Plac Kościelny) z katedrą, i Lossi plats z prawosławnym soborem oraz budynkiem parlamentu. Ze względu na dość znaczną różnicę wysokości (50 m) obie części starówki są praktycznie od siebie oddzielone - jedyne trakty łączące je to schodki Luhike jalg (Krótka Noga) i uliczka Pikk jalg (Długa Noga). Ta ostatnia przechodzi z kolei w ulicę Pikk (Długa), główną arterię Dolnego Miasta (All-linn). Prawie równolegle do Pikk biegną ulice Lai (Szeroka) od strony zachodniej i Vene (Ruska) od wschodu. Dolne Miasto z Raekoja plats (Plac Ratuszowy) otoczone jest dobrze zachowanym murem obronnym z ponad 20 basztami, do których należą Kiek in de Kok (Patrz w kuchnię) i Paks Margareeta (Gruba Małgorzata). Z trzech stron starówkę okalają szerokie planty, w skład których wchodzą doliny Harjuorg i Hiryepark, Toom-parkze stawem Snelli tiik, Tornide valjak (plac Basztowy) i Rannapark. Ich krańcem biegną snę promy samochodowe Auto Express: 300-380 kr. l klasa 670-750 kr, samochód lub przyczepa 330 kr. rower 135 kr, motocykl 240 kr. mikrobus 670 kr. Latem dzięki mnogości firm połączenie z Helsinkami utrzymywane jest w porze dziennej co 30-60 min. Czas podróży wynosi z reguły 3 godz. promem i 1 godz. 30 min wodolotem (te ostatnie płyną tylko podczas ładnej pogody, przy prędkości wiatru mniejszej niż 15m/s). Połączenia ze Sztokholmem (375 km) oferuje Estline, terminal D (o6318888, fax 6313633; 10.00-17.00), czas podróży -13 godz. 30 min. promy Balt/c Krist/na i Regina Ba/t/ca, 480-720 kr. Do stolicy Szwecji można płynąc także przez Helsinki. Port pasażerski (Re/sisadam) dość blisko centrum, przy Sadama tanav 25 (o6318550). Promy starują spod terminali A, E i D. wodoloty także z Linnahalli kiirlaevade sadam. Merę 20 (o6412412), na zachód od przystani głównej. SAMOLOTY W komunikacji krajowej: do Kardla na wyspie Hiiumaa (pn.. śr.. pt. 7.00 oraz 17.00; 45 min) i Kuressaare (pn., pt. 18.00; 55 min). Połączenia zagraniczne: Amsterdam. Kopenhaga. Frankfurt nad Menem, Hamburg, Helsinki (35-45 min). Kijów. Londyn, Mińsk, Moskwa, Oslo. Ryga (50 min). Sankt Petersburg (l godz. 20 min), Sztokholm (1 godz.), Turku (55 min), Wiedeń, Wilno (1 godz. 25 min). Małe, zbudowane w 1980 r. lotnisko (/ennujaam) przy Lennujaama 2 położone jest 2,5-3 km od centrum, blisko Tartu maantee i jeziora Clle-miste. Dojazd co 20 min autobusem #2 z Consiori tanav. W porcie lotniczym ma swe przedstawicielstwo Estonian Air (s6401160. fax 6401161; pn.-pt. 5.30-22.00, sb. 5.30-19.45, nd. 6.15-21.15). poza tym przy Vaba-duse valjak 10 (o6313302, fax 6312740; pn.-pt. 9.00-17.30). Pozostałe towarzystwa lotnicze: Finnair. hala odlotów (o6388353, fax 6388942; pn.-pt. 5.30-22.00. sb. 5.30-19.45, nd. 7.00-22.00) oraz Roosikrantsi 2 (sól 10950. fax 6110945; 9.00-17.00): Lufthansa, hala odlotów (o6388077) oraz Parnu 10 (o6314444, fax 6313566; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00- TALLIN ważne dla tej części miasta drogi przelotowe: Toompuiestee i Rannamae tee. Tu też znajduje się Balti Jamm (Dworzec Bałtycki), skąd na Starówkę najszybciej można dojść uliczką Nunne. Przez Vana turg i bramę Viru po wschodniej stronie murów obronnych idzie się z kolei do nowych dzielnic śródmiejskich (Kesklinn) przeważnie z XIX lub początku XX w., zaś uliczką Vaike-Karja do ambasady polskiej przy ruchliwej Parnu maantee. Poza wspomnianym dworcem, dobrym punktem orientacyjnym może być hotel Viru. W centrum biorą początek arterie komunikacyjne o znaczeniu tranzytowym: Parnu maantee na południowy zachód, Tartu maantee na południowy wschód, Narva maantee na wschód i Paldiski maantee na zachód. Łączące je Liivalaia maantee i Endla maantee pełnią rolę śródmiejskich obwodnic. INFORMACJA TURYSTYCZNA Główny punkt informacji turystycznej mieści się przy Raekoja plats 10 (o6946946, fax 6946945); czynny jest w dni powszednie 9.00-19.00, sb. i nd. 10.00-17.00. Filia informacji turystycznej znajduje się także w porcie pasażerskim, terminal A (s6318321); czynna od 9.00 do 18.00. Oba punkty rozprowadzają kartę rabatową Tallinn Card, która wzorem wielu metropolii europejskich daje prawo do przeróżnych zniżek i ulg przy zwiedzaniu miasta, wstępach do muzeów i galerii, lokali rozrywkowych, w niektórych hotelach i restauracjach itp. Karta obowiązująca dobę kosztuje 195 kr dla dorosłych i 100 kr dla dzieci, 48 godzin odpowiednio 270 kr i 135 kr, a 72-godzinna 325 kr i 175 kr. Również poza Tallinem można zasięgnąć informacji na temat kraju, zaopatrzyć się w plany miast, mapy, pocztówki i wydawnictwa albumowe. NOCLEGI____________ Jeśli chodzi o bazę noclegową. Tallin dawno osiągnął już standardy europejskie. Na turystę czeka tu kilkadziesiąt hoteli, niekiedy bardzo luksusowych, wyposażonych we wszystkie możliwe wygody. Ich ceny są jednak bardzo wysokie, na co bez wątpienia wpływa bliskość Skandynawii oraz wzrastająca popularność miasta wśród turystów zagranicznych. Za jedynkę płaci się zwykle od 500 kr w górę. przeciętna stawka za pokój 2-osobowy to 800-1000 kr. Ciekawą alternatywę dla hoteli mogą stanowić kwatery prywatne typu B & B, wynajmowane przez niektóre biura podróży (jedynki l 50-250 krj dwójki 260-400 kr. trójki 420-570 kr). PozaT paroma hostelami, schroniskami młodzieżo-J wymi i akademikami, w których na ogół pa-l nują warunki zbliżone do polskich, w samej stolicy próżno szukać miejsc naprawdę tanich. Dość dobrym rozwiązaniem, głównie dla dysponujących własnym środkiem lokomocji, może okazać się podmiejski kemping. Hotele_________________ O/ump/a, Liivalaia 33 (^6315315 i 6315333, fax 6315675). Supernowoczesny, 26-piętrowy, szklany drapacz chmur w centrum miasta z ponad 400 pokojami. Jedynki 1600-1900 kr (w weekendy 1200-1500 kr), dwójki 1900-2200 kr (w weekendy 1600-1800 kr), dwójki o podwyższonym standardzie 2800 kr (2300 kr), apartamenty 3700 kr (w weekendy 3000 kr). Pokoje są wyposażone w minibarek, łazienki, telefon i TV SAT, niektóre także w sejf na pieniądze i dokumenty. Część pokoi dostosowana jest do przyjmowania turystów niepełnosprawnych i alergików. Na miejscu salon piękności, sauna, korty tenisowe, restauracja, strzeżony parking. Z górnych pięter rozległy widok na Starówkę. Pałace, Vabaduse valjak 3 (=64907300, fax 6407299). Majestatyczny obiekt światowej sieci Finest Group zbudowany w 1937 r. Nie dziwi zatem, że na liście honorowych gości jest zespól Rolling Stones czy król i królowa Norwegii. Na turystów czeka 86 pokoi, większość komfortowo urządzonych z barkiem, łączem telefonicznym i telewizją. Jedynki 2200 kr, dwójki 2800 kr. Apartament prezydencki 5500 kr. Restauracja, pizzeria, klub nocny. Grand Hotel Mercure, Toompuiestee 27 (a6677000, fax 6677001). Dawny hotel Tallinn, na zachód od wzgórza Toompea. Ponad 160 kompletnie wy- posażonych pokoi z zapleczem sanitarnym i telewizją. Jedynki 1900 kr, dwójki 2100 kr, w klasie biznes odpowiednio 2100 kr i 2400 kr. Stylowa restauracja z kuchnią francuską, grill barem, i klubem nocnym. Dla klientów sauna i fitness centrum. Przyjmowane wszystkie ważniejsze karty kredytowe. Schlóssle Park Consul, Puhavaimu 13/15 ("6997700, fax 6997777). Pierwszy pięciogwiazdkowy hotel w Estonii. W samym sercu Starego Miasta, wśród zabytkowych kamieniczek - parę kroków od Placu Ratuszowego. Kameralne, przytulnie urządzone pokoje z angielskimi meblami i kominkiem w rogu. Jedynki 2250 kr, dwójki 2850 kr, dostawki 500 kr. Warto pamiętać o rabatach weekendowych. Strzeżony parking w cenie 100 kr. M/Mc//, Endla 23 (a6311079 i 6311285, fax 2451767). Blisko centrum. Na południowy zachód od Starego Miasta, 15-20 min pieszo od Yabaduse valjak. We wszystkich 50 pokojach łazienki, telefon i telewizja. Pokoje 1-osobowe 800 kr, 2-osobowe 1150 kr, apartamenty 1350-2000 kr. Jeden z pokoi urządzony w drewnie - reprezentuje styl staroskandynawski. Gustowna restauracja z kominkiem i ciekawą aranżacją wnętrza zaprasza na specjały kuchni estońskiej. Sauna plus wanna kąpielowa. Pralnia odzieży. Dla zmotoryzowanych strzeżony całą dobę parking. P/rifa, Regati 1 (n6398600, fax 6398821). Mieści się w kompleksie olimpijskim zbudowanym na igrzyska moskiewskie, który później przemieniono na centrum rekreacyjne. Nie dziwi więc pełne zaplecze sportowe. Na gości czeka 138 pokoi o dosyć zróżnicowanym standardzie. W klasie turystycznej jedynki 795-980 kr, dwójki 1080-1190 kr. Pokoje 1-osobowe w klasie biznes z widokiem na morze 1090 kr, 2-osobowe 1290 kr. W cenę wliczono poranną saunę. Hermes, Sutiste 21 (^6268111 i 2521611, fax 6542323). Wieżowiec w radzieckim stylu przy Mustamae. Niezbyt wyszukane, lecz schludne pokoje. Latem jedynki 570 kr, dwójki 770 kr; po sezonie odpowiednio 490 kr i 670 kr. Obszerna stołówka i drink-bar. Na miejscu kantor wymiany walut. Aby się tu dostać, należy spod dworca kolejowego jechać 15 min Paldiski maantee i Mustamae tee, na placu Kadaka skręcić w Tamm-saare tee, skąd do hotelu jest jakieś 2 km. Dojazd autobusem #17 lub 17a do przystanku "Ten/iste". 297 NOCLEGI Dz/nge/, Manniku 89 (s6105201 i 6105227, fax 6105245). W dzielnicy Nómme. Jeden z tańszych hoteli w Tallinie, oddalony jednak od centrum o 6 km. Ponad 100 pokoi z widokiem na sosnowy lasek; łącznie 200 miejsc noclegowych. Jedynki 370 kr, dwójki 490 kr, dostali 150 kr. Apartamenty z prysznicem, WG i TV SAT za 650 kr. W cenę wliczone śniadanie i poranna sauna. Do dyspozycji gości jest basen, salony fryzjerski i masażu, kawiarenka, sejf i strzeżony parking. Samochodem trzeba jechać 15 min na południe, cały czas prosto Parnu mnt. Pod sam hotel docierają także autobusy #5, #32 i #57. Przystanek "Keresę". Stroomi, Randla 11 ("6304200, fax 6304500). Blisko morza. Na Pelgurannie, jakieś 3-4 km od centrum. Oferuje 137 pokoi z telefonem i TV SAT, niektóre tylko dla niepalących. Łącznie 250 łóżek. W okresie 1 IV-30 IX jedynki 390-550 kr, dwójki 750-850 kr, w pozostałych miesiącach odpowiednio 350-490 kr i 650-750 kr. Cena obejmuje śniadanie kontynentalne i korzystanie z porannej sauny. Do dyspozycji restauracja z kominkiem, drink-bar, solarium, punkt wymiany walut i strzeżony parking. Kierować się Paldiski mnt i Sole mnt. Autobus #40 bądź #48. Przystanek "Randla". Viru, Viru valjak 4 (s6301311, fax 6301303). W okresie radzieckim ten monstrualny 20-piętrowy wieżowiec uchodził w sensie dosłownym, i przenośnym za centrum Tallina. Dziś, choć znacznie stracił na prestiżu, i tak jest jednym z bardziej reprezentacyjnych w mieście. Oferuje pcnad 430 pokoi o wysokim standardzie. Jedynki 1400-1600 kr, dwójki 1700-1900 kr, luksusowe apartamenty z własną sauną 2900 kr. Należący od 1994 r. do Finów obiekt posiada także bogate zaplecze usługowe - nie wychodząc poza jego obręb, można udać się m.in. do centrum handlowego i night clubu. Wśród gości prym wiodą zorganizowane grupy sąsiadów zza morza, toteż zalecana wcześniejsza rezerwacja (n6301390). Sus/, Peterburi 48 (s6303200, 6303300, fax 6303400). Z racji położenia dobry przede wszystkim dla zmotoryzowanych. Kilkanaście minut samochodem na południowy wschód od centrum, przy początku autostrady do Narwy i Petersburga. Tramwajem #2 lub #4 do końcowej pętli, da- GASTRONOMIA TALLIN lej pieszo 200 m. Okoto 100 pokoi w cenie 590-690 kr za jedynkę i 790-890 kr za dwójkę. Odnowione niedawno apartamenty, wyposażone w prywatną saunę, kosztują 1690 kr. Cate piąte piętro zarezerwowane dla niepalących. Kristine, Luha 16 (w6464600, fax 6461329). Niewielki hotel urządzony w szarym, nieco zapuszczonym bloku mieszkalnym, lecz dość blisko centrum. W sumie około 30 pokoi z prysznicem, telefonem, TV i WC. Poza przyjemną obsługą jego atutem są z pewnością niskie ceny. Jedynki 410 kr, dwójki 510 kr, trójki z balkonem 630 kr. Bar z ciepłymi potrawami, całodobowy kiosk, sauna, parking dla zmotoryzowanych. Z Vaba-duse valjak jechać Parnu mnt. Schroniska młodzieżowe i akademiki_____________ Akmis, Parnu 162 ("6542418). Pokoje dla 1, 2 i 3 osób w cenie od 100 kr za łóżko. Spod hotelu Viru jechać 10 min autobusami #5, #18, #36 lub #57 do przystanku "Suusavabrik", skąd do schroniska jest 100 m. Recepcja otwarta całą dobę. Li/re/aia, Liivalaia 2 (n6103641 i 6103642). Akademik tallińskiej politechniki. W centrum miasta, ok. 500 m od Starówki, przy skrzyżowaniu z Parnu mnt. Blisko 60 pokoi w cenie 150 kr za jedynkę, 280 kr za dwójkę i 360 kr za trójkę. Zaplecze sanitarne z prysznicami i WC na korytarzu. Czynne latem, z reguły między 20 VI a 20 VIII. Mahtra, Mahtra 44 (n218828, fax 586765). Kilkupiętrowy blok na Lasnamae, dojazd z centrum autobusami #35. Oferuje 20 łóżek. Pokoje 2-oso-bowe 200 kr, 3-osobowe 300 kr, dostawki 50 kr. Ważna karta Hl. Merevaik, Sópruse 182 ("529604, fax 529647). Nie ma tu żadnych luksusów, ale za to jest stosunkowo tanio i przyjemnie. Jedynki 180 kr, dwójki 240 kr, trójki 330 kr, czwórki 400 kr. Zniżka 10% dla posiadaczy karty Hl. Z centrum jechać trolejbusem #2 lub #3, z dworca kolejowego #4 do przystanku "Linnu tee". Wkerlase, Vikerlase 15-148 (ir6327781, fax 6327715). Podobnie jak Mahtra leży w dzielnicy Lasnamae. Około 60 łóżek w cenie 150 kr od osoby. Rabaty na kartę Hl. Jechać autobusem #67 do przystanku "Laagna", dalej spacerkiem wzdłuż Pinna tanav. Kempingi Vaana-VHI, Vaana-Joesuu ("6789315 i 6789355). W miejscowości wypoczynkowej Vaana-Jóesuu, 24 km na zachód od miasta, tuż przy drodze głównej. Okoto 30 stojącym rzędem drewnianych bungalowów dla dwóch osób za 170 kr. Część z nich zajmuje niewielką polankę otoczoną zagajnikiem, na lewo od wejścia. Mikroskopijne wnętrze z miękkimi pryczami i okienkiem od tyłu. Uczynny personel. Do dyspozycji toalety, sauna, bar i sklepik spożywczy. Miejsca na -' rozpalenie ogniska. Blisko do plaży. Leeyike, Laagri (v6596090{. Nieopodal podmiejskiej miejscowości-satelity Laagri. Przy dwupasmowej drodze nr 4 w kierunku Parnawy . (Parnu) i Rygi, 15 km na południe od centrum. Po prawej stronie szosy, na terenie w całości zalesionym. Kilkanaście nad wyraz przestronnych domków. W środku jak rzadko kiedy szerokie loża, nadto stolik i lustro, na zewnątrz weranda. Za domek 2-osobowy płaci się 200 kr, za 4-oso-bowy 400 kr, pościel ekstra 20 kr. Czyste toalety, prysznice, sauna (150-200 kr). Czynny przeważnie do 2.00 bar z kominkiem, pieczonymi szaszłykami i z głośną rosyjską muzyką disco. Teren oświetlony, zamykany na noc. GASTRONOMIA W Tallinie bez większego pndblemu można znaleźć restaurację z niezbyt drogim jedzeniem. Stare Miasto aż roi się do przytulnych, stylowych, ładnie i ze smakiem urządzonych lokali, często zajmujących wnętrza zabytkowych, mieszczańskich kamieniczek. Ceny na ogół bywają porównywalne z naszymi, lub nieco niższe, trzeba jednak unikać restauracji w markowych hotelach, które podobnie jak i one same, żerują na bogatych przybyszach z Finlandii i Szwecji. W większości obiektów dobry obiad można zjeść już za 70-100 kr. Miasto oferuje przebogatą gamę narodowych restauracji. Poza kuchnią rodzimą, spotyka się menu: chińskie, indyjskie, rosyjskie, kaukaskie, niemieckie, francuskie, hiszpańskie, włoskie, litewskie, węgierskie. Dla wybrednych są nawet lokale z daniami: argentyńskimi, kreol-skimi, japońskimi, koreańskimi, tajskimi, szkockimi, koszemymi. Zwiedzając knajpki. nie wolno zapomnieć o słynnym stołecznym likierze Vana Tallinn (Stary Tallin), którego najlepiej spróbować w kawiarni na Wieży pziewiczej. Wyraźne niedobory rodzimych fast foodów rekompensuje w pewnym stopniu kilka barów sieci Mc DonakTs, czynnych od 8.00 do 24.00. W najpopularniejszym obiekcie tego typu, przy Viru 24 (s6466214) można zamówić sążnistego hamburgera za 10 kr, a Big Maca za 2 5 kr. Większość obiektów zamykana jest przed północą. Dla nocnych marków z pewnością ważne będą zatem te całodobowe: Armaada, kiosk z sandwiczami koło Teatru Dramatycznego; 8ou/evard, Liivalaia 33 (sóS! 5889); Lemmik. Viru 18 (o6418357); Megapo/, Vabaduse valjak 10 (o6404689); Nefiatu, Viru valjak (c427460) i Toompuiestee 37, na dworcu kolejowym (a6156057); Uó/raos, Kaarli 4 (o6418237; 25-40 kr); La Fermę, Pirita 20 (e238494). Czarny estoński chleb (/e/b) najlepiej smakuje rzecz jasna prosto z piekarni: Balti Sepik, Suur-Karja 3 (B444365; 8.30-19.30, nd. 9.00-19.00) orazSuda 1 (n6461656; 8.30-20.00); Leibur, Consiori 10 (u6612000; 8.00-20.00, sb. 8.00-18.00, nd. 9.00-16.00) i Suur-Karja 18 (n443698; 8-00-20.00. nd. 9.00-16.00); Otto Pagariari, Aia 5 (o433891; 8.00- -19.00, sb. i nd. 10.00-18.00) oraz Pikk 35 (u6464114; 8.00-19.00, sb. i nd. 10.00- -18.00). Alkohol można kupować m.in. w nowoczesnym sklepie Stockmann, Liivalaia 53 (pn.-pt. 10.00-22.00, sb. i nd. 10.00- -20.00) albo w Lembitu kaubamaja, Laikmaa 5 (pn.-sb. 10.00-22.00, nd. 10.00-17.00). Restauracje____ ___ Admirał, Lootsi 15 (u6411155 i 6318444). Jedyna, zdaje się, w całym kraju restauracja urządzona na starym żaglowcu, zacumowanym w porcie pasażerskim, przy terminalu D. W menu prawdziwa różnorodność potraw rybnych, nadto drób i cielęcina. Kuchnia wszystkich kontynentów, trafiają się dania nawet bałkańskie i serbskie. Czynna 12.00-23.00. Ba/eri Kelder, Roosikrantsi 2a (w6313991 i 6313992). W hotelu St Barbara. Schodkami w dół do piwnicy z czerwonej cegły, sama nazwa oznacza po prostu Piwnicę Bawarską. To idealne miejsce dla preferujących dania niemieckiej kuchni, takie jak bratwurst czy sznycel po mona-chijsku za 96 kr. Ponadto niemiecka muzyka i niemieckie piwo. Kelnerzy i kelnerki w jednakowych bawarskich strojach. Czynna 12.00-23.00. Car/na, Pirita 26e (n6419175 i 6419176). Poza centrum. Nadaje się na przerwę w forsownym zwiedzaniu miasta. Karta dań obfituje w ryby i mięso za 35-55 kr, specjalnością są jednak potrawy z grilla za 90-178 kr oraz desery lodowe. Wina z każdego niemal zakątka świata. Czynna pn.-nd. 12.00-24.00. Controrento, Vene 12 ("6440470 i 6313520). Włoska knajpka przy malowniczej uliczce na Starym Mieście, na wschód od Pikk. Karta dań rodem z dalekiej Italii. Szef kuchni zaprasza na domową pastę i kilkanaście rodzajów pizzy, a także na genueńskie, jak twierdzi, espresso i capuccino. Czynna 12.30-23.00. Eteiranf, Vene 5 (^6313132). Niedaleko restauracji Confrcwento. Jak przystało na knajpkę indyjską przeszła niedawno reinkarnację, przeobrażając się w klasowy lokal goszczący lepsze towarzy-: stwo. Można skosztować tak powszechnie spotykanych w krajach nadbałtyckich potraw, jak na przykład tikka, biryani czy ra/(a. Wszystko w cenie około 100 kr. Klienci posiadający Tallinn Card częstowani są filiżanką hinduskiej herbaty (czay). Czynna 12.00-24.00. Ga/axy. Kloostrimetsa 58a ("238250). W wieży telewizyjnej, którą podobnie jak w Wilnie próbowali opanować Rosjanie podczas puczu Janaje-wa latem 1991 r. Bogata karta dań. Za potrawę firmową z kurczaka, ryżu i awokado życzą sobie 145 kr. Sałatka "Waldorff" m.in. z selerem i jabłkami kosztuje 47 kr. Z przepysznych deserów warto skusić się na Teletorn (wieża telewizyjna) za 25 kr. Poza wyszukanym menu widok na miasto i morze z wysokości 170 m. Od 20.00 do północy muzyka na żywo. Czynna 13.00-2.00. Podczas weekendu lepiej zarezerwować stolik wcześniej. Gloria, Muiirivahe 2 (n6446950 i 6446180). W opinii biegłych najbardziej reprezentacyjna knajpa w Tallinie. Założona w dobrych, bo przedwojennych czasach zwykle gości w swoich progach zagraniczne delegacje wyższych notabli - jadali tu ekonomista George Soros, prezydenci Finlandii Urho Kekkonen, a także Martti Ahtisaari. TALLIN Na co dzień atmosfera lat 20. i 30. Urozmaiceniem może być oryginalna piwnica winna. Czynna pn.-sb. 12.00-24.00. Karl Friedrlch, Raekoja plats 5 (o6272413). W samym sercu Starego Miasta. Wbrew nazwie dominuje tu kuchnia ogólnoeuropejska. Mięso podają również na zimno z francuskim i włoskim winem. Drogo - petny obiad od 200 kr wzwyż. W restauracyjnej piwnicy urządzono pub (8.00--24.00). Czynna codz. 12.00-24.00. Kaukaasia, Lembitu 14 ("6605021). W uliczce odchodzącej od hotelu Olumpia. Mimo atmosfery, przypominającej radzieckie czasy, jest chyba najlepszym miejscem z tańszych lokali. Na ścianach kilimy z kaukaskimi widokami, orientalne szable, maczety, tasaki, karabele. W menu cztery rodzaje kebabu, dolma i szaszłyki. Oryginalność potraw gwarantuje egzotyczny personel. Dania gtówne 60-90 kr, dobrze widziany 10-pro-centowy napiwek. Czynna 12.00-24.00. Ku/ter, Piiskopi l (0644676 i 6445750). Niewielka knajpka w starej kamieniczce na wzgórzu Toom-pea, blisko budynku parlamentu. Trzy stylowo sklepione pomieszczenia z kominkiem, dodatkowo taras na zewnątrz. W menu dania mięsne, rybne i z drobiu. Z piw: marki krajowe oraz fiński kofl. Czynna 11.00-24.00. Lydla, Koidula 13a (o6410559). Na Kadriorgu (nazwa pochodzi od sławnej XIX-wiecznej estońskiej poetki Lydii Koiduli). Przyjemna atmosfera sprawia, że często brakuje wolnych miejsc, zwłaszcza w letnie weekendy. Tradycyjna kuchnia estońska z siilt, mulgikapsas i z nieodzownymi w takim układzie ziemniakami (kartulid) -porcje mogą wydać się niektórym zbyt małe. Czynna pn.-sb. 12.00-23.00, nd. 12.00-19.00. MlhUI Trahter, Endla 23 (o6311079 i 6311285). Urządzona w stylowej, ponad 200-letniej oberży. Całość w drewnie, łącznie ze ścianami, sufitem i stolikami. Nadto lampy podobne do naftowych oraz kominek. Kuchnia estońska, fińskie piwo. W weekendowe wieczory muzyka na żywo, czasami zdarzają się występy kapel o charakterze folklorystycznym. Czynna pn.-czw. 12.00-23.00, pt. isb. 12.00-24.00. Móókkaa. Riiiitli 16/18 (tp6313583). Mimo dość urozmaiconego menu, specjalizuje się wyraźnie w daniach rybnych. Drugie dania od 70 do 120 kr. Szeroki wybór alkoholi, w tym win. Krajowe piwo saku po 25 kr. Często brakuje wolnych stoli- ; ków, choć latem można usiąść w ogródku na zewnątrz. Restauracja zajmuje historyczny budynek - w średniowieczu mieszkał tu miejski kat. W sezonie czynna codz. 12.00-24.00. O/de Hansa, Vana turg 1 (o6279020). Średniowieczna restauracja w średniowiecznym Tallinie l - wystrój wnętrza nawiązuje do okresu świetno- 1 ści miasta i jego przynależności do Hanzy. Cięż- • kie, drewniane lawy kryte zwierzęcą skórą. W menu przeważa dziczyzna. Na deser kefir z leśnymi jagodami. Obiekt jest bardzo popularny wśród mieszkańców stolicy, toteż warto uzbroić się w cierpliwość przy oczekiwaniu na , stolik. Czynna 10.30-24.00. O/emafu Ruutel, Kiriku póik 4a (B6313827 i 6313826). Kolejny lokal z klasą. W mieszczańskiej kamieniczce w cieniu katedry i Długiego Hermana. Bardzo zróżnicowane menu, od medalionów Stackelberga po dania egzotyczne. Po jedzeniu można skorzystać z restauracyjnej ; sauny lub małego basenu. Czynna 12.00-23.00. Ólletorn, Liivalaia 40, róg Mardi 1 (o6606010). Stylowy lokal za hotelem Oliimpia. Serwuje przede wszystkim dania z dziczyzny. Zgodnie z nazwą, która po polsku brzmi Piwna Wieża oferuje sporo rodzajów chmielowego Jrunku. Wieczorami • muzyka na żywo. Ogródek letni i bezpłatny parking. Czynna codz. 10.00-2.00. Pizza Americana, Pikk 1-3 ("6440710). Nowoczesna pizzeria na chicagowski wzór z przestronnym wnętrzem i młodą klientelą. Stoliki przy oknie to wymarzone miejsce na obserwację zmierzających do Górnego Miasta pieszych. Małe pizze 63-94 kr, duże 105-153 kr. Desery lodowe 29-32 kr. Warto pamiętać, że w czwartki schodzą się tu studenci, którym między 15.00 a 22.00 serwują specjalne menu ze zniżką. Niedziele zaś zarezerwowane są dla rodzin z dziećmi (specjalne pizze familijne 85 kr). Czynna pn.-czw. 12.00-22.00, pt. i sb. 12.00-23.00, nd. 12.00-21.00. St Hubertus, Dunkri 8 (o6441085). Samo imię patrona wymusza i atmosferę, i kuchnię myśliwską. Do woli można przebierać w pieczeniach z królika, dzika i innych biednych stworzeń. Dania główne kosztują tu 110-160 kr. Uwagę zwraca gustowny kominek. Popołudniami mogą być kłopoty z wolnymi miejscami, dlatego warto zarezerwować stolik wcześniej. Czynna 12.00-23.00. Zeppelin, Tartu 6 (o6612099). Lokal, w którym można po prostu solidnie i niedrogo poprawić sobie humor. Serwuje się tu dania kuchni litewskiej, czyli w pierwszym rzędzie ociekające tłuszczem cepeliny, przeróżne kołduny albo niemniej strawne placki ziemniaczane po żmudzku (żema/ayD/ynai). Dla zachowania pozorów bałtyckiej jedności przynajmniej piwo jest estońskie. Czynna 10.00-23.00. ROZRYWKA__________ Bilard: Bar-Pool Club, Parnu 23 (o440871); pn.-czw. 12.00-24.00, pt. i sb. 12.00-2.00, nd. 14.00-24.00. Kaheksa, Ravala 12 (o6454112); pn.-czw. 12.00- -1.00, pt. i sb. 12.00-3.00. Rio, Parnu 59 (06463439); pn.-pt. 11.00-1.00, sb. 17.00-3.00, nd. 17.00-1.00. Vaike Ameerika Pub, Vaike Ame-erika 2 (06113634); pn.-czw. 10.00-1.00, pt. 10.00-3.00, sb. 14.00-3.00, nd. 14.00-1.00. Fla-mingo, Merivalja 5; pn. i wt. 12.00-24.00, śr. i czw. 12.00-3.00, pt. i sb. 12.00-5.00. Heli Hunt, Pikk 39; pn. 11.00-1.00, wt.-czw. 11.00-2.00, pt. i sb. 11.00- -3.00. Nimega Baar, Suur-Karja 13; pn.-czw. 11.00-2.00, pt. i sb. 11.00-5.00. Nimeta Baar, Suur- -Karla 4/6; pn.-czw. 11.00-2.00, pt. i sb. 11.00- -4.00. Saku Sops, Estonia 3/5; pn.-sb. 11.00-24.00, nd. 12.00-22.00. Von Krahli Baar, Rataskaevu 10/12; pn.-czw. 12.00-1.00, pt. i sb. 12.00-3.00. Galerie: Linnagalerii (Galeria Miejska), Harju 13 (06442818); 12.00-18.00, zamknięta we wt. Eesti Ralwusraamatukogu (Galeria w Bibliotece Narodowej), Tonismagi 2 (o6307611); pn.-pt. 10.00-20.00, sb. 11.00-18.00. Kastellaanimaja, Roheline aas 3 (o6013181); 11.00-18.00, zamkn. wt. Kiek in de Kok, Komandandi 2 (0446686); 10.30-17.30, sb. i nd. 11.00-16.30, zamkn. pn. Kullo Lastegalerii (Galeria Dziecięca Kullo), Kuninga 6 (o6446873); 11.00-17.00, zamkn. wt. U Galerie, Narva 15 (tr6312551); pn.-pt. 9.30-19.00, sb. 9.30-16.00. Arhitektuuri-ja kunstikeskus Rotermanni soolaiadu, Ahtri 2 (•6257000). Raatuse, Raekoja plats 14 (o6442758); 11.00-24.00, zamkn. nd. Sammas, Vabaduse valjak 6 (o6314553); śr.-pt. 11.00-18.00. Tallinna Kunstihoone, Vabaduse valjak 8 (n6442818); 12.00-18.00. Raekoda (Galeria w Ratuszu), Raekoja plats 1(o6440819); 10.30-17.30. Toompea, Toom-Ruutli 10 (o6311781); śr.-sb. 10.00-17.00, nd. 12.00-16.00. Raevangla, ROZRYWKA |(301 Raekoja plats 4/6 (o6448767); w dawnym więzieniu ratuszowym; 10.30-17.30; zamkn. wt. i śr. Vaal, Vaike-Karja 12 (o443764); wt.-pt. 11.00- -18.00, sb. 11.00-16.00. Kasyna: Metropol, Vabaduse valjak 10 (o6404688); 9.00-8.00. Play-ln, Viru 18 (o6443747); 10.00-6.00, Wktoria, Lauteri 8 (o6466542); 10.00-7.00. Viktoria, Narva 9 (o6109233); 10.00-7.00. Eldorado, Viru 27a (o6410848); 00.00-24.00. Eldorado, Viru valjak 4 (o6301785); 00.00-24.00. Eldorado, Vana-Ppsti 8 (o6313912); 00.00-24.00. Olympic, Kreutzwaldi 23, w hotelu Park; 12.00- -9.00. Olympic, Laikmaa 5 ("430857); 10.00-6.00. Viiking, Tartu 24 (o422553). Kina: Kinomaja, Uus 3 (o6448466). Kosmos, Parnu 45 (06446616). Sóprus, Vana-Posti 8 (o6441919). Kluby nocne: Arctic, Merę 20 (o6412169); pn. i wt. 12.00-23.00; śr.-nd. 12.00-5.00. Bonn/e & Clyde, Liivalaia 33, w hotelu Olumpia (o6315893); wt.-czw. 21.00-3.00, pt. i sb. 21.00-4.00. Cafe Ami-go, Viru valjak 4, w hotelu Viru (o6301737); 21.00-4.00, pt. i sb. 21.00-5.00; wstęp dla kobiet bezpl. nd.-czw. 21.00-22.00. Cofton Club, Ahtri 10a (n6261290 i 6261289); 12.00-3.00, nd. 12.00-1.00. Deto/fee, Ahtri 10 (o6264034 i 6264001); pn.-czw. 22.00-4.00, pt. i sb. 22.00-5.00. Flamingo, Pirita, Merivalja 5 (o6300123); 12.00-24.00, śr. i czw. 12.00-3.00, pt. i sb. 12.00- -5.00. Hollywood Club, Vana-Posti 8 (o6441095); 22,00-3.00, śr. i czw. 22.00-4.00, pt. i sb. 22.00-6.00. Lasso, Merę 6a (o6616199); 14.00-3.00. Lily, Tatari 1 (o6604966); pn.-sb. 12.00-6.00. Manhattan Underground, Pikk 11 (w6406630); śr. i czw. 16.00-2.00, pt. i sb. 16.00--3.00. Othello, Vilde 124 (o6587861); 22.00-7.00. Rohelise Ambliku Lokaal, Peterburi 46 (o6380080); wt.-sb. 20.00-3.00. Sossi Klubi, Tartu 82 (o6419131 i 6419130); śr. i nd. 21.00-4.00. Von Krahli Baar, Rataskaevu 10/12 (o6269096); 12.00-1.00, pt. isb. 12.00-3.00. Parki zabaw: Kadrioru lóbustuspark, Narva 65 a (o422574); codz. 12.00-20.00. Rocca al Marę lóbustuspark, Paldiski 100 (o6560110); pn.-pt. 12.00-20.00, sb. i nd. 11.00-20.00. Sale koncertowe: Unnahall, Merę 20 (o6412251). Estonia, Estonia 4 (o6443198). Mustpeade Maja, Pikk 26 (06313199; 20-45 kr). Niguliste kirik, Niguliste 3 (o6449911). Yanalinna Muusikama-ja, Uus 16 (o6440711 i 6313541). Salme, Salme 12 ("6416435 i 6416431). Lauluvaljak, Narva 95 TALLIN (=6112100 i 6112109). Tallinna Raekoda, Raekoja plats 1 (=6440819 i 6440534); w ratuszu. Varavatorn, Liihike jalg 9 (=6440719 i 6313709). Dystrybucją biletów na większość imprez zajmują się: Eesti Kontsert, Estonia 4 (=6441308); Kaubamaja piletikeskus, Gonsiori 2 (=6400337; pn.-sb. 9.00-21.00, nd. 10.00-19.00); Piletilevi, Ahtri 12 (=6264045; pn.-pt. 11.00-19.00, sb. 11.00-17.00). Teatry: Eesti Draamateater (Estoński Teatr Dramatyczny), Parnu 5 (=6443378, fax 440503). Eesti Nukuteater, Lai 1 (=6411609, fax 6411112). Estonia, Estonia 4 (=6260215). Linnateater, Lai 23 (=6650800, fax 6411672). Raeteater, Mahtra 22/79 (=6345286). Salong Teater, Kaarli 9 (=453875). AH Tammsaare, Vene 6 (=444645). Yanalinna Stuudio (teatr komediowy), Sakala 3 (=6604500). Vene Draamateater, Vabaduse vaijak 5 (=6418246); teatr rosyjski. INFORMATOR________ Ambasada RP: Parnu 8 (=6314088 i 6440609, fax 6445221). Apteki: Koduapteek, Aia 7 (=430220); 9.00-21.00. Tallinna Linna Apteek, Parnu 10 (=6442262); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-16.00, nd. 10.00--15.00. Vanaturu Apteek, Vene 1 (=6446452); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-16.00. Tónismae Apteek, Tónismagi 5 (=442282); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-20.00, nd. 10.00-17.00; w razie potrzeby 00.00-24.00. Kadrioru Apteek, Nan/a 50 (=425959); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-18.00, nd. 8.00-16.00; w nagłych wypadkach całą dobę. Banki: Eesti Krediidipank, Narva 4 (tr6405000); pn.-pt. 9.00-18.00. Eesti Uhispank, Tartu 13 (=6104100) i Tartu 16 (tr6312437); pn.-pt. 9.00-16.00. Hansapank, Liivalaia 8 (=6310310); pn.-pt. 9.00-16.00. Optiva Pank, Narva 11 (=6302100); pn.-pt. 9.00-18.00. Tavid, Aia 5 (=6279900); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. i nd. 10.00-17.00. Biura podróży: Air Tours Estonia, Kaubamaja 6 (=6464064, fax 6312213); pn.-pt. 10.00-17.30. Baltic Tours, Pikk 31 (=6300400, fax 6300411); pn.-pt. 9.00-18.00. Baltic Tours, Joe 9 (=6300444, fax 6449284); pn.-pt. 9.00-18.00. Baltic Tours, Laikmaa 5 (=6300400, fax 6313576); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Comtour, Lauteri 7a (=6455925). Eesti Autoklubi, Parnu 139 (=6969100, fax 6508913); pn.-pt. 9.00-17.00. Estonian Holidays, Lai 5 (=6412501 fax 6412500); pn.-pt. 9.00-17.30. Estonian Holidays, Parnu 12 (=6314106, fax 6314109); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-15.00. Estonian Holidays, Kreutzwaldi 23 (=6305590, fax 6305591); pn.-pt. 9.00-18.00. Estravel, Suur-Karja 15 (=6266266, fax 6266262); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00- -17.00. Estravel-0lumpia, w hotelu Olumpia, Lii-valaia 33 (=6266300, fax 6315871); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Estravel-Norvista, Liivala-ia 14 (=6461461, fax 6461459); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Hermann Reisid, Parnu 10 (=6314444, fax 6313566); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Hermann Reisid, Roosi-krantsi 2 (=6110777, fax 6110771); pn.-pt. 9.00- -17.00. Mainedd, Raekoja plats 18 (=6444744, fax 6444744); pn.-pt. 9.00-17.00, sb. 10.00- -15.00. Matkapunkt, Narva 1, w budynku Poczty Głównej (=6616555, fax 6616064); pn.-pt. 9.00-18.00. Neiris, Vana-Posti 2 (=6270627, fax 6270630); pn.-pt. 9.00-17.00. Neiris, Endla 6 (=6273939, fax 6273930); pn.-pt. 9.00-17.30. Noorte Reisiburoo, Ravala 12 (=6605024, fax 6605025); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Reisiburoo K, Viru valjak 4, w hotelu Viru (=6301960, fax 6312220); pn.-pt. 9.00-18.00. Re-isiekspert, Roosikrantsi 17 (=6108600, fax 6313083); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Wris Reisiburoo, Parnu 16 (=6312056, fax 6312068); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Wris Tours, Toompuiestee 17a (=6312057, fax 6418016); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Dorabianie kluczy: Lukukoda, Maakri 28 (=6410491); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00- -15.30. Lukukoda, Parnu 102 (=6313490); pn.-pt. 8.30-17.00. Minit Stockmann, Viru valjak 4 (=6301289); 10.00-21.00. Vótmeari, Gonsiori 4 (=429367); pn.-pt. 10.00-18.00. Dostęp do Internetu: Enter, Tartu 1 (=6267367); 10.00-24.00; 1 kr za min. Fryzjer: Fred & Ginger, Narva 17 (=423476); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 10.00-18.00. Ilusalong, Harju 13, róg Muuriyahe 2 (=449570); 9.00-21.00. Noorus, Parnu 82/88 (=6462924); pn., wt., czw. 9.00- -19.00, śr. i pt. 9.00-15.00. Sinine Salong, Vam-bola 6 (=6281922, fax 6281921); pn.-pt. 8.00- -20:00, sb. 9.00-18.00. Holowanie samochodów: Eesti Autoklubi, Pamu 139 (=6969100). Rosqvist (=650643). Pamper (=6614000). Kliniki dentystyczne: AS Tugedam, Tatari 56/58 (=6463436); pn.-czw. 9.00-18.00. Dentores Hambaravi, Merivalja 24 (=6488024); pn.-pt. 900-19.00. Kask & Lillhambaravi, Uus 11 (=6313739); pn.-pt. 8.00-20.00. Kentmanni hambaravi, Kentmanni 11a (=6440186); pn.-pt. 9.00-19.00; w nagłych wypadkach także sb. i nd. Maxilla Hambakliinik, Parnu 28, 100 m od hotelu Pałace (=6272620); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-14.00. Konsulaty państw sąsiednich: Białoruś, Magda-leena 3 (=6558001); sekcja wizowa wt., śr., pt. 9.30-13.00 i 15.00-16.00. Dania, Wismari 5 (=6306400, fax 6306421). Finlandia, Pikk jalg 14 (=6103300, fax 6103288). Islandia, Tónismagi 3a (=6408711, fax 6408713). Łotwa, Tónismagi 10 (=6461313, fax 6311366). Litwa, Uus 15 (=6314030, fax 6412013). Norwegia, Harju 6 (=6271000, fax 6271001). Rosja, Pikk 19 (=6464169, fax 6464178). Szwecja, Pikk 28 (=6405600, fax 6405695). Ukraina, Lahe 6 (=6311555, fax 6311556). Ksero: Canon, Pamu 32 (=441333). Jajaa, Parnu 32a (=6418307). Kiirkoopia, Liimi 1 (=6562684). Kumało, Muurivahe30 i Raua41(=6275160). Xerox, Narva 18 (=429380). Myjnie samochodowe: Peritus, Tondi 1 (=555207). Kaubo, Roheline Aas 11 (=426291). Numer kierunkowy: dla abonamentów 7-cyfrowych =02, dla 6-cyfrowych =022. Ośrodki zdrowia: Diakonissi Polikliinik, Parnu 102 (=557508). ESMED, Ehitajate 137 (=6579118 i 6579550; pn.-pt. 8.00-19.00). Kesklinna Hambakliinik, Narva 9 (=6616333). Pirita Tervisekeskus, Regati 1 (=6398585 i 6398586, fax 6398555; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-15.00). Sinu Arst, Liivalaia 33 (=6315440; pn.-pt. 9.00-18.00). Siidalinna Arstid, Kaupmehe 4 (=6604072; pn.-pt. 9.00-17.00). Poczta: Główna, Narea 1 (=6257300 i 6411333, fax 6313650); pn.-sb. 7.30-20.00, nd. 7.30-15.00; nadawanie faksów w okienku nr 19; pn.-pt. 8.00--19.00, sb. 9.00-17.00. Inne: Toompuiestee 33a (=6311768), pn.-pt. 8.00-17.00; Lossi plats 4 (=6466109), pn.-pt. 9.00-13.00 i 14.00-17.00. Kod pocztowy EE 0001. Pogotowie Ratunkowe: Ravi 18 (=6207040) i Suti-ste 19 na Mustamae (=525652). Telefon alarmo-wy=112. INFORMATOR j-3,0.|i? is,^aai Policja: Parnu 11 (=6123523). Telefon alarmowy =110. Policja drogowa: Lastekodu 31 (=6124687). Pralnie odzieży: Ellerino, Paldiski 102 (=6659107); 10.00-20.00; najnowocześniejsza w mieście. Linda Keemiline Puhastus, Kentmanni 3a (=6455841, fax 6466031); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 10.00- -15.00. Vesse 3 (=6137799); pn.-sb. 10.00-19.00. Kati kodu Abi OU, Uus 9 (=6314566); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Maakri Keemiline Puhastus, Maakri 23 (=6466581, fax 6466582); pn.-sb. 7.00-22.00; czyszczenie chemiczne 8.00- -19.00, sb. 8.00-16.00. Primo-Kristiine Keskus, Endla 45 (=6675503); 10.00-21.00. Seebimull, Liivalaia 7 (=6433333, fax 6461400); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-19.00, nd. 10.00-18.00. Vendlus, Parnu 48 (=6463380); pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 8.00-17.00. Jeśli pierze się osobiście - 50 kr (5 kg), jeśli zleca się pracownikowi - 70 kr. Skrytki bagażowe: na dworcu kolejowym, w porcie lotniczym i morskim. Straż Pożarna: =112. Szpital: Ravi 18 (=6207010). Usługi szewskie: Minit Stockmann, Viru valjak 4 (=6301289); 10.00-20.00. Topkingsepp, Parnu 21 (=6266446); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 9.00-17.00. Weterynaria: Pirita Loomakliinik, Regati 1 (=6398737); poza tym Vastriku 2a (=6553366) i Kopii 4a (=6413111). Wymiana walut i czeków podróżnych: najlepiej w kantorach Monex przy Viru 20 (=6446252; 9.00-20.00), Viru valjak 4, Liivalaia 51 i Gonsiori 2. Wypożyczalnie samochodów: Avis, na lotnisku (=6388222, fax 6388220); 9.00-18.00. Avis, Liiva-laia 33 (=6315930, fax 6315931), w hotelu 0/ómp/a; pn.-pt. 8.00-17.00; bezpłatna infolinia =8002468; oddać można samochód w dowolnym przedstawicielstwie w Estonii, na Łotwie i Litwie lub Białorusi. Balti Autoliising, Liivalaia 12 (=6131830, fax 6131831); pn.-pt. 9.00-17.00. Balti Autoliising, na lotnisku (=6388148, fax 6388142); 9.00-18.00. Budget, na lotnisku (=6388600, fax 6388599); 9.00-18.00. Budget, Vabaduse 10 (=6969158, fax 6969157); 9.00- -18.00. Europcar, na lotnisku (=6388031, fax 6388151); 9.00-18.00. Europcar, Narva 7c, w hotelu Centra/ (=6339911, fax 6339926); 8.00- -19.00. Europcar, Toompuiestee 27 (=6271777, fax 6271770); pn.-pt. 9.00-17.00; po godzinach dzwonić pod numer =6388031; dowóz do klien- TALLIN ta. Hertz, na lotnisku (=6388923, fax 6388953); 9.00-18.00; dla posiadaczy Tallinn Gard trzeci dzień gratis. National, na lotnisku (=6388071, fax 6388079); 9.00-18.00. Tulika Rent, Tulika 33a (=6120012, fax 6120041); 00.00-24.00. Wywoływanie zdjęć: Fotoluks, Vana-Viru 3 (=6405121); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. i nd. 9.00- •17.00; Filmari-Fuji, Suur-Karja 9 (=6443023, fax 6277247); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-17.00; także slajdy. Jajaa Foto, Parnu 32 (=6418307); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 11.00-17.00. Jajaa Foto, Estonia 5 (=6604876); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-15.00; sitodruk na koszulki. Linnafoto, Viru 7 (=6313478); pn.-pt. 10.00- -18.00, sb. 10.00-15.00. Zegarmistrz: Citizen, Vaike-Karja 4; 10.00-18.00. Kellassepp, Kaarli puiestee, w pasażu podziemnym; pn.-pt. 10.00-18.00. Mass media_____________ Biblioteka Narodowa: Eesti Rahvusraamatukogu, Tónismagi 2 (=6307611). Instytuty kultury: Duński, Vene 14 (=6466373). Francuski, Kuninga4 (=449505). Niemiecki,Tolli 2 (=6411439). Prasa: Aripaev, Parnu 105 (=670222). Eesti Eks-press, Narva 11e (=6118080). Eesti Paeva/eht, Narva 13 (=6144200) Postimees, Tatari 25 (=6467012). Rozgłośnie radiowe: Radio Eeva (=6307051); 88,3 MHz; techno, muzyka z lat 70. i 80. Radio Tallinn (=450098); 89 MHz. Radio Russkoje (=6543210); 90,6 MHz. Radio Elmar (=427927); 91,5 MHz; pop z lat 50., 60. i 70 Radio 4 (=6114126); 94,5 MHz; dla miłośników wszystkiego co wschodnio-slowiańskie, muzyka dyskotekowa oraz programy po rosyjsku, biatoru-sku i ukraińsku, nadto audycje w jeżyku ormiańskim. Sky Plus (=6543210); 95,4 MHz. Radio FM (=6543210); 96,6 MHz. Radio Uuno (=6307082); 97,2 MHz; techno. Sky Radio (=6543210); 98,4 MHz. Radio Sto; 100 MHz; kolejna porcja rosyjskiego, ale także dobrego rocka. Radio Kuku (=6307000); 107 MHz. Radio 2 (=6114422); 101,5 MHz; pop i techno. Radio 7 (=6410471); 103,1 MHz. Wkerraadio (=6114318); 103,5 MHz; światowy serwis BBC 12.00-17.00; pn.-pt. 18.00-18.15 krótkie audycje po fińsku, angielsku i niemiecku. Stacje telewizyjne: Eesti Televisioon, Faehimanni 12 (=6284100). Kanał 2, Koidula 13a (=6268900). Orsent, Kloostrimetsa 58a (=6341735). TV1, Pirj. ta 12 (=627707). TV3, Peterburi 81 (=6220200). Sport i rekreacja_________ Baseny kąpielowe: Kalevi, Aia 18 (=6442286); pn.-pt. 7.00-20.15, sb. i nd. 9.00-19.30; 1 godz. 45 kr i 60 kr po 16.00 oraz w weekendy; karnet na 10 razy 440 kr. Top, Regati 1 (=6398836); pn.-sb. 7.00-22.00, nd. 8.00-22.00; w hotelu Piliła; 60 kr i 90 kr po 15.00, 100 kr w weekendy; karnety po 475 kr i 750 kr (wieczorami). Centra sportowo-rekreacyjne: Flexer, Tartu 50 (=6312731); m.in. siłownia. Forum Sport, Narva 7a (=6272162); aerobik, sauna, siłownia, łaźnia turecka. Kadrioru Tervisekeskus, Nan/a 63 (=6424203); squash, siłownia, sala do aerobiku i sauna. Kalev, Aia 18 (=448406) 50-metrowy basen, sauna. Pepsi Planet Sport, Madara 14 (=6541728): m.in. tarasy do opalania i boisko do badmintona, pokój zabaw dla dzieci. Reval Sport, Aia 20 (=446195); jedna z tańszych w mieście siłowni. Salongstuudio 99, Uus-Tata-ri 25, róg Veerenni 13 (=6120400); sauna, aerobik, pokój zabaw dla dzieci. Status Club, Paldi-ski 96 (=6563911); aerobik, siłownia, squash. W hotelu Olumpia, Liivalaia 33 (=6315585); na 26. piętrze sauna z cudownym widokiem na miasto i morze, nadto korty tenisowe i pokój zabaw dla dzieci. W hotelu Pirita, Regati 1 (=6396707); aercbik (80 kr), basen, sauna, siłownia i łaźnia turecka. Jazda konna: MA Tallinna Ratsaspordibaas, Paldi-ski 135 (=6563759); pn.-pt. 9.00-19.00. Tondi Maneez, Tondi 30 9=6557205); pn.-pt. 9.00--18.00, sb. ind. 9.00-16.00. Korty tenisowe: Sini-Valge, Koidula 38 (=430638). Przy hotelu Pirita, Regati 1 (=639056); od 120 kr. Kręgielnie: Al Marę, Paldiski 145 (=6562964); pn.-pt. 12.00-1.00, sb. i nd. 10.00-1.00. Keegli-klubi, Merivalja 5 (=6300121); pn.-pt. 12.00-1.00. sb. 11.00-3.00, nd. 11.00-1.00. TOR w hotelu Pirita, Regati 1 (=6396750); pn.-czw. 10.00-1.00, pt., sb. 10.00-2.00, nd. 11.00-1.00; od 180 kr. Lodowisko: Merę 20 (=6412265). Paintball: FK Keskus, Paldiski 229 (=6548181 i 6592197); w sezonie codz. 10.00-22.00; godz. 100 kr. Plaże: opanowane przez znudzone życiem blond-.piękności. Przy dobrej pogodzie mogą być idealne na odpoczynek. Poza Pirita warto pamiętać o Kakumae, kilka kilometrów za Rócca al Marę. W bezpośredniej okolicy Tallina także Rohune-eme na wschód cd miasta, oraz Lohusalu i Vaana-Jóesuu na zachód. Salon piękności: Gersi Stiilistuudio, Parnu 22 (=6419181); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 10.00-17.00; masaże 180 kr, komputerowe dobieranie fryzur 250 kr, manicure 115 kr, pedicure 160 kr. Solarium: w hotelu Pirita, Regati 1c (=6398836); 20 min kosztuje 35 kr. Squash: Toompea 3 (=6313025). Narva 63 (=6424203). Peterburgi 38 (=213788). Tartu 63 (=6431604). Tor kartingowy: FK Keskus, Paldiski 229 (=6548181 i 6592197); za godzinny wyścig z 10 rywalami płaci się 3000 kr od 10.00 do 15.00 i 3800 miedzy 15.00 a 22.00; małe gokarty dla dzieci - 10 min kosztuje 40 kr. Na miejscu kawiarenka Formuła. Wypożyczalnia sprzętu pływającego: w restuarcji Lembit, Pirita, Kloostri 6 (=238510); czynne całą dobę; 55 kr za godz. Wypożyczalnie rowerów: Hawaii Express, Regati 1 (=6398518); 200 kr za dzień. Reisijalgrattakeskus, Tartu 73 (=6410044); górskie rowery produkcji RFN w cenie 60-115 kr za dobę w zależności od liczby dni; 2000 kr kaucji. Zakupy________________ Markety spożywcze: Spar, Aia 7; dawniej znany jako Kaubahall. Stockmann, Liivalaia 53. Tallinna Kaubamaja, Gonsiori 2. Westmani Ań, Parnu 19; czynny całą dobę. Pamiątki: Jardin, Apteegi 3 (=6314625); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 9.00-17.00, nd. 9.00-16.00. Joosepi Pood, Vene 16 (=6464209); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. i nd. 10.00-16.00. Kodukasitóó, Viru valjak 4 (=6301206); 10.00-21.00. Kodukasitóó, Kuninga 1 (=448873); pn.-sb. 9.00-18.00, nd. 10.00-16.00. Kódukasitoó, Kullassepa2 (=6442525); pn.-sb. 9.00-17.00. Muurivahe 17 (=6406859); pn.-sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-16.00. Kudumisateljee, Pikk 3 (=6464165); na II piętrze; pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-16,00. Munga Galerii, Vene 12 (=448355); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. i nd. 10.00-16.00. Nukupood, Raekoja Plats (=6443058); pn.-sb. 10.00-17.30, nd. INFORMATOR 11.00-15.00. Puupood, Lai 5; pn.-pt. 10.00-19.00, sb. i nd. 10.00-16.00. Raevangla Kasitóó Kelder, Raekoja plats 4/6 (=6446488); pn.-sb. 10.30-17.30, nd. 10.30-16.00. Rocca Al Marę, Vabaóhumuuseumi 12; 10.00-18.00. Sepis, Olevimae 13 (=6411235); pn.-pt. 10.00-17.00, sb. 10.00-15.00. Sępa Ari, Vanaturu kael; pn.-pt. 11.00-18.00, sb. 11.00-17.00. UKU, Muurivahe 50 (=6440324); 10.00-18.00. Uljas, Raekoja plats 18; pn.-pt. 10.00-18.00, sb. i nd. 10.00-15.00. Vana-linna Kasitóó, Kullassepa 2 (=6442525); pn.-sb. 9.00-17.00. Zolobin Suveniir, Valii 1 (=441244); 9.00-21.00. Sklepy całodobowe: Doiły, Laikmaa 2 (=430666). Punane Valge Viinapood, Merę 2 (=440312). Rema 1000 Sakala, Parnu 36 (=6418192, fax 6466194). Rotermanni Keskuse Viinapood, Merę 10 (=6443612, fax 6440887). Varavavaht, Viru 23 (=6449085); dowóz w obrębie miasta przy zaku- ', pach za minimum 200 kr kosztuje 50 kr. West- ;i manni Ari, Parnu 19 (=6605182 i 6604257, fax 6313345); dowóz w obrębie miasta 60 kr. Sprzedaż antyków: Antiik, Voorimehe 1, róg Raekoja plats 5 (=6272425); pn.-sb. 10.00-18.00. V Antiik, Pikk 43 (=6464060); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-17.00. Antiik & Kasitóó, Dunkri 9 (=6442662); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00- -17.00, nd. 10.00-15.00. Antiik & Kunst, Dunkri 9 (=6440923); pn.-sb. 11.00-18.00, nd. 11.00- -16.00. Antikvaar, Rataskaevu 20/22 (=6445748 i 6418269); pn.-sb. 10.00-18.00. Antikvaar, Uus 22 (=6479496); pn.-sb. 10.00-13.00 i 14.00-18.00. Biel, Muurivahe 22 (=6442639); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Olevimae Antiik, Olevi-mae13; pń.-sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-16.00. Raejuveel, Vanaturu kael 10/12 (=6418050); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-17.00. Reval Antiik, Vene 31 (=6440747); pn.-sb. 10.00-18.00, nd. 10.00- -16.00. Vanavara, Rataskaevu 18 (=6449517); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-17.00. Vana Vokk, Parnu 31 (=6313050); pn.-pt. 12.00-18.00, sb. 10.00-16.00. Targowiska: Kadaka turg (=6137804; 8.00-17.00), ok. 15 min ód centrum, przy skrzyżowaniu Tammsaare tee i Mustamae tee. Dojazd autobusem #92 lub trolejbusem #1. Specjalne dla turystów (głównie Finów) autobusy z portu #82 i #88 odjeżdżają co 20 min; bilet 25 kr, bezpłatnie z Tallinn Gard. W ofercie bazaru wszystko, od zamszowych kalesonów przez póstradziecki kicz I Niemcy, i Rosjanie Przez cale stulecia Tallin zamieszkiwała wielonarodowościowa ludność. Od średniowiecza mieszkali tu Niemcy, których osadnictwo - jako sprawdzonych kupców i rzemieślników - popierali rządzący miastem najpierw Duńczycy, a potem Szwedzi. Po opanowaniu Tallina przez Moskwę osiedlali się z kolei Rosjanie. Wraz z rozbudzeniem się świadomości narodowej rdzennej ludności, w mieście zaczęła wzrastać liczba Estończyków, którzy pod koniec XIX w. stanowili już około polowy jego mieszkańców - reszta to byli Niemcy (30%) i Rosjanie (20%). Jeszcze bardziej estońskiego charakteru miasto nabrało w okresie międzywojennym, kiedy większość Niemców i Rosjan opuściła Tallin. W 1925 r. na 130 tyś. mieszkańców Estończyków było blisko 80%, Niemców 10%, a Rosjan i innych 5%. Sytuacja uległa zmianie po II wojnie światowej i aneksji Estonii. Nastąpił wówczas okres masowego napływu ludności z głębi komunistycznego państwa, przede wszystkim z Rosji i częściowo z Ukrainy. Już spis z 1959 r. wykazał ponad 36% ludności rosyjskojęzycz-nej, podczas gdy odsetek Estończyków utrzymywał się na poziomie około 60%. Jednak w rezultacie trwającej przez cały okres radziecki migracji, liczba rdzennej ludności poczęta dramatycznie maleć. W 1989 r. Estończycy byli w swej stolicy mniejszością, podobnie jak Łotysze w Rydze, licząc zaledwie 46% ludności. W tym samym czasie odsetek Rosjan wraz z silnie zruszczonymi Białorusinami i Ukraińcami, zwykle używającymi na co dzień języka rosyjskiego i nie różniącymi się ani obyczajami, ani mentalnością, wynosit blisko 50%. Proces ten został zahamowany po odzyskaniu niepodległości - część Rosjan wyjechała, a młode pokolenie ulega powolnej asymilacji. Mimo wszystko Rosjanie są nadal pokaźną liczebnie grupą mieszkańców miasta. TALLIN po pirackie oprogramowania. Keskturg, Tum póik 2 (s439313; 8.00-17.00), między Kesklinn a dworcem autobusowym. Zgodnie z nazwą jest to rynek centralny. Pozostałe bazary to Balti Jaama turg, Kopii 1 przed dworcem kolejowym (n6446128; 8.00-18.00, nd. 8.00-16.00) i czynny w weekendowe poranki targ na Harjumagi. HISTORIA__________ Pierwsza osada, zamieszkana przez plemiona ugrofińskie, istniała już prawdopodobnie ok. 2500 lat temu, a z pewnością znana była w okresie wędrówki ludów. W X w. na wapiennym wzgórzu, dzisiejszym Toompea, powstał gród Estów, znany w historiografii jako Kalevanlinn lub Kolóvan (Koływań - w ruskich latopisach). Tak opisuje go arabski podróżnik i geograf, Abu Abdullach Mohamed al Idrisi, w swym atlasie świata z 1154 r.: Ko-tywań jest miastem Astlandy. Miasto matę podobne do wielkiej twierdzy, jego mieszkańcy zajmują się rolnictwem, a bydia u nich dużo. Gród został w 1219 r. zdobyty przez Duńczyków pod wodzą króla Waldemara II. który rozkazał zburzyć staroestoński zamek, by na jego miejsce wznieść nowy. Obecna nazwa miasta pochodzi zresztą od estońskiego Taani lina, tj. Twierdza Duńczyków. W 1230 r. Tallin otrzymał prawa miejskie od niemieckiej Lubeki. Kilkanaście lat później najeźdźcy zostali przejściowo wyparci przez zakon Kawalerów Mieczowych (1227 r.), ogniem i mieczem szerzących w krajach nadbałtyckich chrześcijaństwo - po ponownym zajęciu miasta w 1238 r. władali nim bez przerwy przez najbliższe stulecie. Z 1265 r. ruszyła budowa fortyfikacji i twierdzy. W 1343 r. wybuchło powstanie ludowe (tzw. powstanie nocy św. Jerzego) przeciw okupantom, trwające bez mała 2 lata. Po jego klęsce Duńczycy, dla których Tallin i Estonia były odległymi i coraz bardziej uciążliwymi prowincjami, sprzedali w końcu kraj Krzyżakom (1346 r.). Ztoty wiek __________ Wraz z przystąpieniem Tallina do zdominowanej przez kupców niemieckich i skandynawskich Hanzy (1280 r.), wzrosło znaczenie miasta jako centrum gospodarczego we wschodniej części Bałtyku: szedł tędy szlak handlowy między republikami kupieckimi Nowogrodem Wielkim i Pskowem a Europą. W XV i z początkiem XVI stulecia Tallin przeżywał złoty wiek. Dzięki położeniu przy ważnych szlakach kupieckich z zachodu na wschód, z kupieckiej Lubeki i Niderlandów w głąb ziem ruskich, miasto bogaciło się. żyjąc głównie z handlu i żeglugi. Przedmiotem handlu były futra, miody, skóry i tłuszcze zwierzęce, z Zachodu sprowadzano sól, gotowe ubrania, wina i wędzone śledzie. Żyli tu i tworzyli wybitni artyści epoki - z tego czasu pochodzi większość zachowanych do dziś, zabytkowych obiektów na Starówce. Z biegiem czasu Tallin stał się jednym z większych miast basenu Morza Bałtyckiego i północnej Europy. Po latach prosperity nastąpił jednak powolny upadek, na który wpłynął okres nieurodzaju, klęski żywiołowe, epidemie dżumy, wreszcie długie i wyczerpujące wojny - pretensje do regionu bałtyckiego zgłaszali bowiem Rosjanie, Szwedzi i Rzeczpospolita. Między młotem a kowadłem W efekcie wojen inflanckich (1558-1583) doszło do sekularyzacji resztek zakonu w Inflantach, co dla Tallina i północnej części kraju oznaczało przejście pod panowanie szwedzkie (1561 r.). Dramatyczne oblężenia miasta przez wojska Iwana IV Groźnego w latach 1570-1571 i w 1577 r. okazały się bezskuteczne i nie zmieniły politycznej przynależności miasta. Dla Szwecji, będącej wówczas u szczytu potęgi militarnej. Tallin miał przede wszystkim ważne znaczenie han-dlowo-gospodarcze i strategiczne. W tym okresie uległ więc poważnej rozbudowie system obronny, przybyło nowych fortyfikacji, bastionów i umocnień. W 1631 r. w mieście otwarto gimnazjum, 3 lata później drukarnię, a w 1664 r. papiernię - były to przedsięwzięcia ważne dla rozwoju kultury. Funkcjonowało także kilka manufaktur. Wojna północna (1700 r.) oraz kapitulacja Tallina (29 IX 1710 r.) położyły kres rządom szwedzkim, powodując przyłączenie całej Estonii do Imperium Rosyjskiego. W sensie administracyjnym miasto awansowało wówczas do rangi stolicy guberni, a w 1714 r. z rozkazu Piotra l rozpoczęto budowę wielkiego portu morskiego. Straty wywołane działaniami wojennymi były jednak dotkliwe. Dość wspomnieć, że przedwojenna liczba ludności (10 tyś.) wyrównana została dopiero w 1774 f-. wraz z zakrojoną na szeroką skalę rozbudową przedmieść. Ostatnim epizodem w dziejach Tallina jako twierdzy była blokada morska przez flotę angielską i francuską podczas wojny krymskiej (1853-1856). Republika Estońska________ W 1870 r. uruchomiono połączenie kolejowe z Petersburgiem. II pół. XIX w. to okres przyspieszonego rozwoju gospodarczego, związanego z koniunkturą w Rosji. Wtedy to powstały wielkie zakłady przemysłowe, w tym fabryka włókiennicza Manufaktura Bałtycka, a Tallin stał się jednym z głównych portów imperium. W latach 1871-1917 liczba mieszkańców wzrosła ponad pięciokrotnie (do 130 tyś.), l wojna światowa oszczędziła Tallin. U jej schyłku, dzień przed HISTORIA i:j,p7 zajęciem miasta przez Niemców, dnia 24 lutego 1918 r, proklamowano niepodległą Republikę Estońską, a miasto ogłoszono jej stolicą. Z chwilą włączenia kraju do ZSRR. latem 1940 r. Tallin liczyły 160 tyś. mieszkańców. Rok później wkroczyły doń oddziały Wehr-machtu. W toku działań wojennych dość mocno ucierpiał, szczególnie dotkliwe okazało się radzieckie bombardowanie z 9 marca 1944 r., kiedy to zniszczeniu uległa prawie połowa zabudowań mieszkalnych. Lata po II wojnie światowej____ Po odbudowie Tallin stał się jednym z szybciej rozwijających się miast w europejskiej części Związku Radzieckiego - poważnie rozbudowano przemysł, produkując m.in. radioodbiorniki i sprzęt elektrotechniczny. Powstały nowe osiedla, zabytkowe centrum otoczono rozległymi dzielnicami, jak Mu-stamae, Nómme czy Lasnamae od strony południowej. W 1960 r. mieszkało w Tallinie już przeszło 280 tyś. ludzi. Obok Moskwy. Leningradu i Kijowa, stolica ESRR była jednym z miast olimpijskich igrzysk w 1980 roku (na wodach Zatoki Tallińskiej w Piricie rozgrywa- ZWIEDZANIE 309 TALLIN no olimpijskie regaty). W dobie pierestrojki stolica stała się centrum bezkrwawej walki o niepodległość. U jej zarania miasto liczyło niecałe pół min mieszkańców. Systematyczny wzrost liczby populacji przez cały okres powojenny łączył się w dużym stopniu z popieraną przez Kreml masową migracją Rosjan i Ukraińców. Napływ ten był wprawdzie mniejszy niż w porównywanej często z Tallinem Rydze, nie mniej jednak odsetek ludności rosyjskojęzycznej wciąż przekracza 41%. ZWIEDZANIE__________ Na poznanie miasta trzeba przeznaczyć co najmniej kilka dni. Większość zabytków 1 atrakcji turystycznych skoncentrowana jest na starówce. Osobny dzień należy poświęcić na Toompea oraz mury obronne, kolejny na Dolne Miasto i ciekawsze muzea. Z pewnością ważna jest dzielnica śródmiejska, Kadriorg, skansen budownictwa wiejskiego w Rocca al Marę, przede wszystkim zaś naj-bardzej reprezentacyjna Pirita - idealne miejsce na letnie spacery czy obserwowanie Zatoki Fińskiej. Zwiedzając Tallin, warto pamiętać też o licznych punktach widokowych, z których słynie zwłaszcza wzgórze Toompea. Turyści ograniczeni czasem mogą wziąć udział w zupełnie niedrogich imprezach związanych ze zwiedzaniem miasta, oferowanych przez biura podróży. Zwiedzanie Dolnego i Górnego Miasta z biurem CDS Reisid kosztuje 60 kr (dzieci 30 kr); w sezonie letnim początek zwiedzania codziennie o 14.00 z Raekoja plats. Wycieczki panoramicznym busem po całym mieście z krótkim spacerkiem uliczkami starówki organizuje Reisiekspert; bus wyrusza z portu lub sprzed hoteli 0/ump/a i Miru, trwa 2 godz. 30 min, cena 150 kr (dzieci 75 kr). Za godzinną przejażdżkę bryczką trzeba zapłacić ok. 400-500 kr, lecz przewidziana jest na kilka osób. Przed wyruszeniem na podbój stolicy Estonii dobrze jest zaopatrzyć się wTallinn Card. Mury obronne __ __ __ Rozpoczęta w 1265 r. budowa potężnych murów (poprzednie umocnienia były drewniane) TALLIN - STARE MIASTO TALLIN DOLNE MIASTO trwała kilka stuleci. W czasach największej świetności otaczające Dolne Miasto z zachodu na wschód fortyfikacje liczyły blisko 2500 m długości. Składało się nań 45 baszt, bastionów i obronnych wieżyczek. Wysokość murów dochodziła przeważnie do 13-16 m, a czteropiętrowych wież strażniczych, o średnicy 8-10 m, do 18-22 m. Tym samym tallińskie fortyfikacje należały do największych w basenie Morza Bałtyckiego i w Europie Północnej. Do dziś zachowało się ok. 60-70% całości, w tym 1850 m murów i 26 okrągłych baszt krytych hełmem z czerwonej dachówki. Mury okazale prezentują się zwłaszcza od ulicy Rannamae, zaraz po opuszczeniu Balti Jaam. Tu na niewielkiej przestrzeni w Tornide valjak stoi obok siebie kilkanaście niezwykle malowniczych, mniejszych i większych baszt, m.in. Nunnatom, Saunatorn, Lovenschede i Kuldjalatorn. Przy wejściu na Toompea od ulicy Nunne i dworca kolejowego stoi XIV-wieczna brama Pikk jalg (przy uliczce o tej samej nazwie), a po przeciwnej stronie od Parnu mnt wznosi się brama Viru. KIEK IN DE KOK Przy Komandandi 2 stoi chyba najbardziej znana tallińska baszta - Kiek in de Kok. O średnicy ponad 17 m, grubości ścian 4 m i wysokości 44.5 m sprawia wyjątkowe wrażenie. Wywodząca się z dialektu dolnonie-mieckiego nazwa znaczy tyle co "patrz w kuchnię" czy "zajrzyj do kuchni", i jak łatwo się domyślić związana jest z wysokością - strzegący baszty wartownik mógł z górnych pięter bez trudu zaglądać w okna domowych kuchni na Dolnym Mieście. Sześciopiętrowy obiekt ze 157 schodami wzniesiony w latach 1475-1481 odgrywał kluczową rolę podczas oblężeń miasta w wojnach inflanckich. To z tego właśnie okresu pochodzi 9 kuł armatnich, w tym 6 kamiennych i 3 żelazne, widocznych na ścianie południowej. Od 1958 r. obiekt wykorzystywany jest jako część Muzeum Miejskiego (B446686; wt.-pt. 10.30-17.30, sb. i nd. 11.00-16.30; 10 kr, studenci z legitymacją ISIC 5 kr, dzieci do l O lat 2 kr). Eksponaty na piętrach poświęcone są przede wszystkim technikom obronnym z XVI i XVII w. Podziwiać można m.in. armaty i małe działa, kule strzelnicze, musz- kiety, zbroje i pancerze. Interesujące wydają się zgromadzone w muzeum przeróżne mapy, szkice i plany pól bitewnych, wreszcie makieta fortyfikacji starego Tallina. Ponadto jest tu świetna wystawa fotograficzna (parter zarezerwowano na sztukę współczesną). Podczas weekendów w baszcie odbywają się okolicznościowe koncerty. Blisko Kiek in de Kok wznosi się czworo-boczna i prawie równie masywna Neitsitorn (Wieża Dziewicza) z XIV w. Zgodnie z legendą, lecz zdaje się zupełnie wbrew nazwie, służyła w średniowieczu za więzienie dla prostytutek miejskich. Dziś górne piętra zajmuje przytulna kawiarenka, znana każdemu mieszkańcowi Tallina - z jej tarasu wspaniały widok na miasto. Oba obiekty plus kilka mniejszych baszt tworzą tzw. Ogród Królów Duńskich. Z cienistymi zakątkami, zadrzewionymi alejami, ławeczkami, sprzedawcami pocztówek i pamiątek miejsce to należy do najchętniej odwiedzanych przez turystów na tallińskiej Starówce. PAKS MARGAREETA Przy północnym wejściu do Dolnego Miasta od ulicy Suur Rannavarav stoi Paks Margare-eta (Gruba Małgorzata) - jedna z potężniejszych baszt w systemie umocnień miejskich (średnica 24 m, grubość muru do 4,7 m). Wzniesiona po 20 latach budowy w 1529 r., broniła wejścia od strony odległego o 300 m morza, l tu, podobnie jak w Kiek in de Kok, mieściły się więzienne lochy (1830-1917), od czasów rewolucji 1905 r. także dla politycznie nieprawomyślnych. Dziś baszta mieści bardziej godną instytucję: Eesti Mere-muuseum (Estońskie Muzeum Morskie). Placówka obrazuje głównie historię żeglugi w tej części Europy. Uwagę zwracają modele XVIII-wiecznych okrętów pirackich (niektóre w butelkach), stare przyrządy nawigacyjne, makiety latarni morskich z wybrzeża Bałtyku. Można zaznajomić się również z dziejami estońskiej marynarki wojennej lat 1918-1940. Muzeum (s6411412 i 6411414) czynne śr.-nd. 10.00-18.00; wstęp 10 kr. Obok baszty widnieje Suur Rannavarav (Duża Brama Morska) z wykutym na zewnętrznej stronie herbem Tallina i datą 1 529. Prawie w tym sa- miejscu wznosi się pomnik przeszło 850 zaginionych podczas głośnej katastrofy promu Eston/a płynącego z Tallina do Sztokholmu l wrześniu 1994 r. Za Grubą Małgorzatą rozpoczyna się najsłynniejsza ulica tallińskie-go Starego Miasta: Pikk, czyli Długa. Zaczęło powstawać wokół zamku mniej więcej od pół. XIV w. Z tego okresu i późniejszych pochodzi zachowany do dziś układ urbanistyczny. Dolne Miasto (All-linn) z prawami miejskimi opartymi na wzorcu lubec-kim (1248 r.) oddzielone było od Toompea nie tylko potężnym murem obronnym, lecz i rozlicznymi barierami prawnymi. Stosunki między obiema częściami nie układały się najlepiej, co wynikało choćby z samej struktury społecznej. Górne Miasto było siedzibą feudałów władających dużą częścią kraju, zaś Dolne ośrodkiem wolnego handlu i rzemiosła. Z biegiem czasu podział stawał się jednak coraz bardziej sztuczny, lecz ostatecznie zniesiono go dopiero w 1 889 r. jak w większości średniowiecznych miast, tę część Europy zamieszkiwała w dużym stopniu ludność niemiecka, pod wpływem której Tallin pozostawał przez blisko 700 lat. ULICA PIKK: OLEVISTE KIRIK Przy Pikk 71 (róg Tolli), po prawej stronie od Grubej Małgorzaty, mieści się Kolm ode -kompleks średniowiecznych kamieniczek, zwanych Trzy Siostry. Wzniesione w XV w. domy są charakterystyczne dla kupieckiego budownictwa mieszkalnego Tallina. Do najcenniejszych należy kamieniczka pierwsza, zdobiona blendami i późnogotyckim portalem z barokową snycerką. Przy Pikk 61 (obecnie siedziba estońskiego MSW) znajdowała się w czasach radzieckich kwatera KGB z aresztem politycznym. Po mieście krążył wówczas ponury żart, że jest to najwyższy budynek świata, gdyż widać z niego Syberię. Nieco dalej, między ulicami Pikk i Lai, wznosi się najwspanialsza świątynia Tallina, po raz pierwszy wzmiankowana w 1267 r. -Oleviste kirik (kościół św. Olafa). Pod dzisiejszą postacią trójnawowej bazyliki istnieje od XV-XV1 w., kiedy to wzniesiono m.in. chór z gwiaździstym sklepieniem (1424 r.), najwyższą w krajach bałtyckich, bo ponad 30-metrową nawę główną (1436-1450) oraz wspaniale zdobioną kaplicę mariacką (1521 r.) po południowej stronie. Od zewnątrz uwagę przyciąga widoczna z daleka, masywna wieża. Jej pierwotną wysokość (160 m) zmniejszono do obecnych 123.7 m po pożarze, który w 1625 r. strawił wąski hełm wieży. ,Do 1991 r. szczyt wieży wykorzystywany był przez Rosjan do nasłuchu radiowego. Bogate swego czasu wnętrze padło pastwą najpierw walk podczas reformacji, potem zaś płomieni (1820 r.). Odnowiono w połowie XIX w. jest dziś w przeważającej części neogotyckie. O dawnej świetności świadczyć może poliptyk w kaplicy mariackiej, z ciekawymi malowidłami Wilhelma von Kugelgena. W średniowieczu kościół był centrum życia religijnego społeczności skandynawskiej mieszkającej w Tallinie, poświęcony został królowi, św. Olafowi II Havald-ssonowi, rządzącemu Norwegią w Xl w. Obyczaj wiąże jednak jego patrona z legendarnym architektem, który zginął po upadku z kościelnej wieży. Zwiedzanie 10.00-14.00. Nabożeństwa po estońsku w pn. 17.30. czw. 18.30, pt. 18.00 i nd. 10.00. ULICA PIKK: MUSTPEADE MAJA l SUURGILPI HOONE_________________ Mustpeade Maja (Dom Bractwa Czarnogło-wych) przy Pikk 26 to w rzeczywistości kompleks budynków, należących swego czasu do tejże organizacji. Znane jedynie w krajach nadbałtyckich, dość elitarne stowarzyszenie skupiało od 1399 do 1895 r. młodych, nieżonatych i bogatych kupców. Początkowo siedziba tallińskiego bractwa znajdowała się przy ulicy Vene, dopiero w 1531 r. zakupiono budynek przy ulicy Pikk. Kilkadziesiąt lat później zmodernizowano go i stąd wziął się wspaniały fronton w stylu niderlandzkiego renesansu - dzieło mistrza Arenta Passera. Medaliony na fasadzie przedstawiają rycerzy walczących ze sobą na turnieju oraz różne zasłużone dla bractwa postacie. Jest wśród nich król Zygmunt III Waza i jego małżonka Anna, monarchowie Polski i Szwecji. Poza godłami TALLIN czterech miast hanzeatyckich (Londynu. Brugii. Bergen i Nowogrodu), uwagę zwracają drzwi wejściowe. Zdobią je złote gwiazdki na zielonkawym tle, podobizny Murzyna i św. Maurycego w charakterze herbu bractwa. Z początkiem XIX w. Czarnogłowi nabyli kamienicę przy Pikk 24, dokonując w latach 1819-1820 unowocześnienia powstałego tym sposobem kompleksu zabudowań. Dziś jest tu młodzieżowy dom kultury, w którym odbywają się koncerty muzyczne. Pod nazwą bractwa działała do 1940 r. niemiecka organizacja nacjonalistyczna. Przy Pikk 17, naprzeciwko kościoła, stoi gotycka Suurgildi Hoone (Wielka Gildia), patronująca w średniowieczu handlowcom, rzemieślnikom i żeglarzom. Wzniesiony w latach 1407-1410, budynek prezentuje styl typowy dla mediewalnego budownictwa w miastach nadbałtyckich - jest więc kamienny portal, wrota z brązowymi kołatkami w kształcie lwiego łba, i oryginalna latarnia (1430 r.). Fasadę zdobi dodatkowo herb tal-lińskiej gildii: biały duński krzyż na czerwonym tle. Jedno z wnętrz mieści oddział Eesti Ajajoomuuseum (Estońskie Muzeum Historyczne; n6411630; codz. oprócz śr. 11.00--18.00; 10 kr) obrazujący dzieje kraju od ok. XIII w. po schyłek feudalizmu i czasy reformacji. Można tu obejrzeć znaleziska archeologiczne, stare mapy, monety, pieczęcie, dokumenty, rycerskie zbroje, a nawet średniowieczne maszyny strażackie. W mniejszej sali zgromadzono przedmioty dnia codziennego (XV!I-XIX w.): oryginalny drewniany kalendarz, kołowrotek prząśniczy, rozmaite sprzęty domowe, ludowe ozdoby, barwne stroje ze wszystkich rejonów kraju. Rzucający się o w oczy budynek ambasady rosyjskiej opodal gildii, przy Pikk 19. odegrał niesławną rolę w dziejach kraju. Z jego balkonu Andriej Żdanow ogłosił Estończy-kom i światu ..zgodę" Kremla na wstąpienie kraju do ZSRR (w sierpniu 1940 r.). ULICA LAI ___ Prawie równolegle do Pikk od strony zachodniej biegnie ulica Lai. W zabytkowych kamieniczkach urządzono trzy ciekawe muzea. Loodusmuuseum (Muzeum Przyrodnicze), Lai 29 (n6411738 i 6411739; codz. oprócz pn. i wt. 11.00-18.00; 12 kr), pozwala zapoznać się z lokalną florą i fauną. Ekspozycje podzielono tematycznie na lasy i łąki. bagna i obszary chronione, wody morskie i wewnętrzne. Pod różnymi formami pokazane jest życie ptaków i ssaków, a dodatkowy atut to podpisy pod eksponatami w języku angielskim. Nieco dalej, prawie naprzeciwko Teatru Miejskiego, mieści się dość oryginalne Tervishoiumuuseum (Muzeum Zdrowia). Lai 28/30 (a6411730; 11.00-18.00 oprócz nd. i pn.; zamkn. w lipcu). Do jego ekspozycji należy powiększona 100 tyś. razy komórka ludzka, szklane modele organów wewnętrznych człowieka i jego stadium embrionalne. Na miejscu dokonują różnych specjalistycznych badań, można sprawdzić na przykład właściwą wagę czy czas reakcji na bodźce zewnętrzne. Tarbekunsti-muuseum (Muzeum Sztuk Stosowanych) w masywnym XVII-wiecznym spichlerzu, przy Lai 17 ("6411927; 11.00-18.00, oprócz pn. i wt.; 10 kr), prezentuje z kolei estońską wytwórczość od 1929 r. do chwili obecnej. Przeważa ceramika, makatki i kilimy, wyroby ze szkła, skóry i metalu. Uliczka Suur-Kloostri prowadzi stąd obok dawnego klasztoru św. Michała do Tornide valjak i dalej, poprzez Nunne tee, do Dworca Bałtyckiego. ULICA VENE Odpowiednikiem Lai od wschodu jest ulica Vene, połączona z Pikk ulicą Puhavaimu. Na rogu wąziutkiej uliczki Saiakang wznosi się gotycki Piihavaimu kirik (kościół św. Ducha) z ośmiokątną wieżą. Mimo że dość niepozorny, ze wszech miar wart jest odwiedzenia. To bowiem jedyna w mieście świątynia, która od chwili powstania (XIV w.) zachowała swój pierwotny kształt. Poza wspomnianą barokową wieżą z najstarszym w Estonii kościelnym dzwonem (1433 r.), uwagę skupia kolorowy zegar uliczny (1684 r.) od strony Pikk. Na wnętrze składają się dwie nawy kryte gotyckim sklepieniem. Zachwyt wzbudza ołtarz główny dolnoniemieckiego rzeźbiarza, Berndta Notki z 1483 r. Zdobi go polichromia i piękne malowidła z biblijnymi scenami, w tym Zesłanie Ducha Świętego i ukoronowanie NMP. Cenne są też empora (1660 r) chór i ambona (1597 r.) z drewnianymi rzeźbami. W latach 1563-1600 proboszczem był tu Baltazar Russów, autor Kroniki Inflanckiej. Wśród eksponatów oddalonego o kilka kroków Linnamuuseum (Muzeum Miejskiego), Vene 17 (o6441829: codz. oprócz wt.; 10.30-17.30; 5 kr) znajduje się m.in. kolekcja obrazów należących kiedyś do Bractwa Czarnogłowych _ Są to wyroby ze srebra i fajansu, stare dywany ścienne. Osobna wystawa dokumentuje dzieje Tallina pod panowaniem rosyjskim (1700-1914). Sam zaś budynek wyróżnia się bogatą zdobioną fasadą i późnogotyckim portalem. Muzeum istnieje od 1937 r. Niedaleko stąd do Dominiiklaste klo-oster (klasztor dominikański). Vene 16. Kiedyś był to największy w mieście zespół klasztorny - dysponował własnym szpitalem i browarem - jednak do dziś zachowało się zeń bardzo niewiele. Wzniesiony pierwotnie w 1246 r., istniał do XVI w., kiedy to został ograbiony (1524-1525), a później strawiony przez pożar (1531 r.). Na części fundamentów wzniesiono kościół rzymskokatolicki (1841-1845). a drugą część zajmuje oddział Muzeum Miejskiego z największą w kraju wystawą rzeźby w kamieniu (o6444606; 11.00-19.00). Przez stulecia klasztor zamieszkiwali skandynawscy mnisi, którzy szerzyli oświatę i kulturę w Estonii. Odegrali oni ważną rolę w nawracaniu Estończyków na chrześcijaństwo. Między Vene a uliczką Muiirwahe znajduje się pasaż handlowy Katariina kaik. RAEKOJA PLATS Główny rynek Tallina to Raekoja plats (plac Ratuszowy) zarazem ulubione miejsce spotkań jego mieszkańców, a także turystów. Na środku wznosi się zabytkowy ratusz (raeto-da) z wąską i orientalną nieco wieżą, podobną do minaretu. W obecnej gotyckiej postaci powstał prawdopodobnie między 1341 a 1404 r. W 1 530 r. wieżę uzupełniono o pozłacaną figurkę Vana Toomasa (Stary Tomasz), landknechta i legendarnego obrońcę miasta. Pod łukami w północnej części placu 313 DOLNE MIASTO zbierali się w średniowieczu kupcy, kwitł handel. We wnętrzu (10.00-17.00) podziwiać można ławy urzędników magistrackich, świeczniki, fryze i konsole, drewniane rzeźby i XVII-wieczne malowidła. Historię obiektu przedstawia niewielkie muzeum w podziemiach (o6440819; 11.00-19.00). W północno-wschodnią pierzeję placu wpisała się Raeapteek (Apteka Magistracka), Raekoja plats 11. Szary, piętrowy budynek 2 XVII-wieczną fasadą zwraca uwagę swoim wysokim i spadzistym dachem, krytym czerwoną dachówką, 5 barokowymi okienkami i dużym gotyckim napisem przy wejściu. Raeapteek to pierwsza tego typu instytucja w Estonii i jedna ze starszych na kontynencie, nieprzerwanie działa od chwili założenia, prawdopodobnie przed 1422 r. Specjalnością apteki były nie tylko zioła, sprzedawano w niej także słodycze, papier, świece, proch, tytoń, fajki i wreszcie towary kolonialne. Obiekt należał zawsze do magistratu miejskiego. W pół. XVI w. dzierżawcą był niejaki Wolfgang Holzwirt, farmaceuta z Gdańska. Później (1580-1911) ajencję sprawowała rodzina Burchardtów z Węgier. MIĘDZY RAEKOJA PLATS A TOOMPEA______ Na południe od Raekoja plats w kierunku wzgórza Toompea stoi Niguliste kirik (kościół św. Mikołaja). Pod wezwaniem świątobliwego marynarza z Bari, chyba jako jedyny może się równać ze św. Olafem. Ufundowany przez niemieckich kupców z Gotlandii (1230 r.), swój obecny wygląd zawdzięcza w dużym stopniu gruntownej przebudowie z lat 1405-1420. Pod koniec II wojny światowej kościół został zbombardowany. Po mozolnej rekonstrukcji mieści Estońskie Muzeum Sztuki (o6449911; 11.30-18.00. wt. 17.00--20.00. śr. 12.00-18.00; ostatni pt. miesiąca bezpł.). W kolekcji przeważa głównie sztuka mediewalna - poza wystawą świeczników i siedmioramiennym żyrandolem z 1519 r. uwagę zwracają gotyckie i renesansowe ołtarze (XV/XVI w.). Warto obejrzeć wielki polip-tyk pod chórem, dzieło Hermana Rodego z Lubeki. W północnej nawie, naprzeciwko zakrystii i ołtarza Antoniusa von den Buscha (1608 r.), znajdują się barokowe kaplice na- DZIELNICA ŚRÓDMIEJSKA (KESKLINN) TALLIN :3^ iO.:;.- grobne, w których spoczywają zasłużeni dla miasta: Bogislaus von Rosen, Gustaw Adolf Clodt i Peter August von Holstein-Beck. Z kolei w kaplicy św. Mateusza, na lewo od wieży, podziwiać można część słynnego obrazu Taniec śmierci Berndta Notki (1418 r.). W weekendy (sb. i nd. o 12.00 i 17.00) w kościele odbywają się koncerty muzyki organowej, także barokowej. Tuż obok stoi Rootsi-Mihkli kirik (kościół św. Michała) z 1532 r. - przez wieki służył społeczności szwedzkiej Tallina, toteż dziś dwa razy w miesiącu odprawia się tu nabożeństwo po szwedzku (nd. 12.00). Sąsiednie Arheoloogiamuuseum (Muzeum Archeologiczne). Riiutli 10 (s444805) obrazuje prehistoryczne dzieje ludów ugrofińskich, w tym przybycie Estończyków na obecne tereny przed tysiącami lat. Toompea_______________ Według podania i narodowego eposu, Ka/e-wpoeg (wyd. z 1857-1861), spisanego przez estońskiego pisarza Friedricha R. Kreutzwal-da (1803-1882), wapienne wzgórze Toompea usypała wdowa imieniem Linda po śmierci swego męża Kaleva, który poległ jak bohater, walcząc w obronie ojczyzny. Dźwigając kamienne głazy w fartuchu i opłakując zmarłego, usypała w tym miejscu dla niego kurhan. Ostatniego kamienia nie miała już siły wynieść na wzgórze, wysunął się więc jej z fartucha, po czym potoczył daleko. Nieszczęsna, utrapiona i zmęczona wysiłkiem kobieta usiadła na nim i gorzko zapłakała. Z jej łez powstało dzisiejsze jezioro Ulemiste, a kamień Lindaviki leży u jego brzegów. Toompea, czyli Córa Katedralna, w rzeczywistości Górne Miasto, składa się kilku uliczek oraz dwóch placów: Lossi plats i Kiriku plats. ZAMEK____________________ Zwiedzanie Górnego Miasta najlepiej rozpocząć od zamku Toompea - kamiennej bryły górującej nad okolicą. Wzniesiony przez zakon Kawalerów Mieczowych (l 227 r), został w II pół. XIV w. gruntownie przebudowany przez Zakon Inflancki. Kiedyś warownia otoczona była głęboką fosą, nad którą wznosiły się 4 wieże strażnicze. Z dawnej świetności zachował się potężny mur od strony zachodniej oraz wieża Pikk Hermann (Długi Herman) z ok. 1371 r. Smukła i wysoka na 45 m, o średnicy 9,5 m i grubości ścian 2,9 m, jest jednym z bardziej malowniczych elementów panoramy Tallina. W mniejszym już stopniu imponować może mur północny z wieżami Landskrona i Pilsztiker (ok. 1500 r). Resztę, czyli mur wschodni, południowy oraz czwartą wieżę, rozebrano w II pół. XVIII w. Na polecenie carycy Katarzyny II wzniesiono na ich miejscu siedzibę urzędu gubernialnego (1767-1773). Powstały według planów jeń-skiego architekta, Johanna Schulza, gmach reprezentuje styl przejściowy między późnym barokiem a wczesnym klasycyzmem. Zamek stracił tym samym swój obronny charakter, przekształcając się w dwupiętrowy pałac z wewnętrznym dziedzińcem. W latach 1923-1940 i ponownie od początku lat 90. mieści siedzibę rządu i parlamentu estońskiego (Riigikogu). o czym już z daleka oznajmia trójkolorowa flaga. Na parlamencie poza tym widać złotą tarczę z trzema niebieskimi lwami - godło państwa. Zwierzęta mają symbolizować takie przymioty Estończyków, jak nieugiętość, odwagę i wolę walki. LOSSI PLATS Przy wejściu do budynków rządowych przy Lossi plats wznosi się sobór Aleksandra Newskiego (l 894-1900). Prawosławna cerkiew pochodzi z czasów cara Aleksandra III, czyli okresu zwiększonej rusyfikacji przyłączonych prowincji. Postawiono ją specjalnie w tym miejscu (na grobie legendarnego Ka-leva), by była symbolem podboju Estonii i zarazem potęgi caratu: Kościół dedykowano księciu wfodzimierskiemu Aleksandrowi, który w lipcu 1240 r. rozgromił Szwedów nad Newą (zyskując przydomek - Newski) i Kawalerów Mieczowych na zamarzniętych wodach jeziora Pejpus. Kniaź dzięki temu urastał w panslawistycznej propagandzie przełomu stuleci do roli obrońcy Rosji przed "zgniłym Zachodem". Cerkiew nasuwa zatem złe skojarzenia, na dodatek niespecjalnie harmonizuje z otoczeniem, nadrabia jednak w pełni rozwiązaniami architektonicznymi, większości autorstwa Michaiła Preobrażen-skiego z Petersburga. Poza pięcioma bizantyjskimi kopułami uwagę przyciąga portal główny z mozaikami i ikonami, a także boga-te wnętrze. Największy z licznych cerkiewnych dzwonów waży ponad 15 ton. Świątynia tłumnie odwiedzana jest przez wycieczki rosyjskie. W niewielkim sklepiku z pamiątkami po prawej stronie od wejścia można zaopatrzyć się w seryjnie produkowane ikony, rosyjskojęzyczne modlitewniki, śpiewniki z pieśniami cerkiewnymi. KIRIKU PLATS: KATEDRA Luterańska Toomikirik (katedra) na Kiriku plats zalicza się do najstarszych w Estonii. Wzniesiono ją zaraz po zdobyciu kraju przez Duńczyków, a w ostatnim ćwierćwieczu XIII stulecia rozpoczęła się przebudowa pierwszego kościoła. W jej efekcie świątynię przekształcono w trójnawową bazylikę, z której przetrwały zarysy wielokątnej apsydy. Wnętrze w swej dzisiejszej postaci istnieje od połowy XV w., później uzupełnione zostało dwiema kaplicami, nawami bocznymi ' przedsionkiem. W 1684 r. kościół spłonął, jednak odbudowano go po dwóch latach. W 1779 r. został zwieńczony piękną dzwonnicą krytą późnobarokowym hełmem. Niewielkie i raczej proste, acz dostojne wnętrze, zdobią: rzeźbiony w drewnie ołtarz (1694-1696), barokowa ambona (1686 r), wysokie organy (1780 r.) oraz liczne herby rycerstwa i szlachty wschodniobałtyckiej z XVII w. Warto zwrócić uwagę na zabytkowe epitafia, w dużym stopniu dzieła rzeźbiarzy Amta Pas-sera i Hansa van Akena. Turyści skandynawscy zainteresowani są szczególnie pomnikami swoich notabli i dowódców z czasów wojen inflanckich: Olafa Rininga (1594 r.), Pontusa de la Gardie (1595 r.), Caspara von Tyzen-hausa (l 599 r). Carla Horna (1601 r.) i Ottona von Uexkulla (1601 r.). Dla równowagi są i nagrobki rosyjskich admirałów oraz podróżników, takie jak pomnik Szkota, Samuela Grejga (1788 r), pozostającego w służbie carskiej, czy Iwana Kruzenszterna - kierownika pierwszej rosyjskiej ekspedycji naukowej dookoła kuli ziemskiej (1803-1806). Zwiedzanie codziennie oprócz poniedziałków od 9.00 do 17.00. Nabożeństwa w języku estońskim odbywają się w niedziele 10.00, a koncerty organowe w soboty o 12.00. KIRIKU PLATS; DOM RYCERZY ____ Przy Kiriku plats 1. mniej więcej naprzeciwko katedralnego chóru, stoi tzw. Eestimaa Riiutelkond (Dom Rycerzy). Z jasną i pseu-dorenesansową fasadą przypomina włoskie palazzo. choć zbudowano go w latach 40. XIX w. Na reprezentacyjnym drugim piętrze mieszczą się sale wystawowe Eesti Kunsti-muuseum (Estońskie Muzeum Sztuki), w którym można zapoznać się co nieco z krajowym malarstwem i rzeźbą, począwszy od XIX w. po lata 40. XX w. Zainteresowanie wzbudzają dzieła mistrzów tej miary co August Weizen-berg. Amandus Adamson, Johan Kóler, Paul i Kristjan Raud. Nikolai Triik, Konrad Magi czy Eduard Wiiralt. O niemniej bogatej twórczości innych narodów żyjących przez stulecia na terytorium Estonii i państw nadbałtyckich świadczą obrazy i rzeźby Karla Ferdinanda von Kiigelgena, Karla Siegmunda Walthera, Friedricha Ludwiga von Maydella, Augusta Pezol-da, Adolfa Hippiusa czy Theodora Cehlhaara. W muzeum dodatkowo obejrzeć można kolekcję rzeźby w drewnie (ok. 60 tyś. eksponatów) oraz XVll-wiecznego malarstwa europejskiego: flamandzkiego i holenderskiego, instytucja (s6441478) działa od 1919 r., długi czas mieściła się w pałacu Kadriorg, a obecne wnętrza zajmuje zaledwie od kilku lat. Czynne codz. oprócz pn. i wt. 11.00-18.00: wstęp 10 kr. Fillia Estońskiego Muzeum Sztuki znajduje się w XVl-wiecznej kamieniczce przy Luhike jalg 3 (o6445838; śr.-nd. 11.00- -18.00; 10 kr), gdzie wystawiono dzieła światowej sławy artysty Adamsona-Erica (1902-1968). Wszechstronnie uzdolniony twórca poświęcał się wielu dziedzinom sztuki - w muzeum można przeto oglądać zarówno jego obrazy, jak i ozdobne wyroby ze skóry, ceramiki i metali. Dzielnica śródmiejska (Kesklinn) Toompea i Dolne Miasto są z pewnością najciekawszymi częściami Tallina, kto jednak dysponuje czasem, powinien zwiedzić także TALLIN obiekty poza obrębem starówki, w dzielnicy śródmiejskiej. Wychodząc przez bramę Viru, dociera się do niewielkiego Tuletórje-muuseum (Muzeum Straży Pożarnej), przy Vana-Viru 14, w starym budynku straży ogniowej ("6444251: czw.-sb. 12.00-17.00; 4 kr). Dalej w kierunku południowym widnieje gmach Teatru Estonia. Zbudowany w latach 1910-1913. składa się z dwóch symetrycznych i połączonych ze sobą części. Jedna mieści właściwy teatr, druga zaś salę koncertową. Tuż obok znajduje się Eesti Draamateater (Estoński Teatr Dramatyczny) w stylu północnoeuropejskiej secesji. Niedaleko, w neogotyckim budynku z 1904 r., mieści się Eesti Panga Muuseum (Muzeum Banku Estońskiego), Estonia pst 11 (o6310760; śr.. czw. i pt. 12.00-17.00), skrótowo traktujący dzieje waluty narodowej w latach 1927-1941 i po 1992 r. Warto wiedzieć, że między okupacją niemiecką a radziecką w miejscu tym próbowano proklamować Republikę Estońską (18 IX 1944 r). Na południowy zachód od Vabaduse valjak, przy Toompea 10, wznosi się Kaarli kirik (kościół św. Karola). Pseudoromańska świątynia z rozetą i dwuwieżową fasadą od strony zachodniej, powstała na miejscu drewnianego kościoła. Do jej budowy (1862-1882) użyto kamienia wapiennego - dziś posiada największe w kraju organy. Kościół można zwiedzać od 10.00 do 14.00. w pn. i śr. 16.00-18.00. Kompleks nowoczesnych budynków naprzeciwko mieści od 1993 r. Eesti Rahvusraamatukogu (Estońską Bibliotekę Narodową) z ponad 4,3 min tomów. Biegnąca między kościołem a instytucją ulica Toompuiestee prowadzi podnóżem zamku do Toompark z pagórkami Lindamagi, określanymi też jako Szwedzkie Szańce, ze starą fosą i stawem Snelli tiik (szybki staw). Po drugiej stronie ulicy stoi budynek główny i perony Balti Jaam, czyli Dworca Bałtyckiego. Całkiem na północy znajduje się hala miejska (Linna-ball) z prowadzącymi do morza schodami. Tutejsza sala koncertowa może pomieścić jednorazowo 5 tyś. słuchaczy, a lodowisko ok. 3 tyś. osób. W porcie koło hali cumuje potężny lodołamacz Surr To// z dwoma ko- minami, wodowany w 1913 r. dla floty carskiej. Jednostka stanowi część Muzeum Morskiego, można ją zwiedzać między 10.00 a 18.00. Przed wejściem na starówkę, skrzyżowanie Surr Rannavarav i Póhja puiestee 29, warto wstąpić do Energeetika Muuseum (Muzeum Energetyki) przedstawiającego sposoby wytwarzania przez człowieka energii od zamierzchłych epok po dzień dzisiejszy. Budynek muzeum (o6252450; wt.-pt. 10.00-17.00, sb. 12.00-15.00; 10 kr) pełnił w latach 1913-1979 funkcję elektrowni. Kadriorg_______________ Prawie każdy turysta wcześniej czy później dotrze do Kadrioru park, oddalonego o 2 km na wschód od Starówki. Rozległy, francuski park ciągnie się między morskim brzegiem a stromym wapiennym wzgórzem Lasnamagi, na dość sporym obszarze ograniczonym Narva maantee i Laagna tee. Założony został w latach 1714-1718 na żądanie Piotra l, jako jedna z jego letnich rezydencji. Car wybrał to miejsce po wizytacji budowy portu wojennego. Projektantem inwestycji był Niccolo Michetti, sprowadzony z Italii i zaangażowany do służby monarchy. Dziełem włoskiego artysty jest przede wszystkim jednak barokowy pałac (1725 r), na zboczu, pośrodku parku. Mimo że obiekt był wielokrotnie przebudowywany, stanowi dziś S jeden z najwspanialszych przykładów architektury barokowej w krajach nadbałtyckich, przy czym szczególną wartość ma tzw. Sala Reprezentacyjna. Wiąże się z nim tak ważne dla dziejów środkowo-wschodniej Europy wydarzenie, jak ratyfikacja traktatu między Rosją, a Austrią (1746 r.). W 1764 i 1773 r. gościła tu caryca Katarzyna II, a wiosną 1838 r. car Mikołaj l. Budynek jest obecnie zajmowany przez prezydenta kraju Lennarta Meri. W parterowym białym domku przy Maekalda 2, w którym przed wybudowaniem pałacu zatrzymał się na czas pobytu w Tallinie Piotr l, urządzono muzeum z wieloma osobistymi przedmiotami cara (B6013136; 10.30-17.00, sb. i nd. 12.00--17.30; 4 kr). W parku i jego bezpośredniej okolicy znajdują się trzy inne muzea. Klasycystyczny budynek (XVIII w.) pałacowej kuchni to obecnie część Estońskiego Muzeum Sztuki, Weizenbergi 28 (s423786; 11.00-18.00, oprócz pn. i wt.: 15 kr). Kolekcja składa się m in. z europejskiego malarstwa, rosyjskich ikon (XIV-XIX w.) i chińskiej porcelany. Zbiory podarował muzeum w 1994 r. prywatny hobbysta. Johannes Mikkel. Przy Roheline aas 3 (róg J. Poska tee) mieści się muzeum Eduarda Vilda (a426300 i 6013181; 11.00--18.00 oprócz wt.; 5 kr), estońskiego pisarza okresu międzywojennego (ponownie zostało otwarte w maju 1998 r.). Ten sam obiekt zajmowany jest przez galerię Kastellaani. W drewnianym budynku na zachód od Kadriorg, przy Koidula tee 12, mieszkał w ostatnich latach życia powieściopisarz. zwolennik krytycznego realizmu, Anton Han-sen Tammsaare (1878-1940). Dziś jest tu muzeum wielkiego pisarza (a6013232; 11.00-18.00; 5 kr). Na północ od parku, po lewej stronie ulicy, znajduje się okazała estrada muzyczna (lauluvaljak) zbudowana w 1960 r., według oryginalnego projektu Alara Kotli i Hugo Se-ppmana. Idealnie wkomponowany w krajobraz amfiteatr może pomieścić około 150 tyś. ludzi. W pierwszych dniach lipca odbywa się tu barwne Święto Pieśni, którego tradycje sięgają pół. XIX w., czasów, kiedy kraj był pod panowaniem carskim. Wówczas śpiewanie w ojczystym języku, rozbudzanie tym samym świadomości narodowej wśród Estończyków było w zasadzie jedyną dozwoloną formą walki z obcą władzą. Nie dziwi zatem, że i w ostatnich latach ZSRR organizowano tu imprezy o charakterze patriotycznym, z tego największą we wrześniu 1988 r. z udziałem 300 tyś. osób. Dojazd do parku tramwajami #1 i #3. Pirita Wzdłuż Tallinna Laht (Zatoka Tallińska) ciągnie się dzielnica Pirita. przez którą przepływa wpadająca tu do morza rzeczka o tej samej nazwie. Pirita jest znanym podmiejskim ośrodkiem wypoczynkowym, słynnym z oko- , •>'• PIRITA licznych sosnowych lasów, świeżego powietrza, przede wszystkim zaś z pięknych piaszczystych plaż. Woda jest, jak na realia estońskie, ciepła, lecz bardzo płytka - pół kilometra od brzegu i wciąż sięga co najwyżej pasa. Można jednak pożyczyć: łódkę albo kajak, pograć w siatkówkę na plaży, pojeździć na rowerze, bądź spędzić czas w jednej z nadmorskich dyskotek lub licznych knajpek, czynnych, zwłaszcza w letnie weekendy, do białego rana. Przy drodze do Pirity widnieje pomnik "wyzwolenia" Estonii przez Armię Radziecką w 1944 r. Zwiedzanie miasta najlepiej rozpocząć od oddziału Muzeum Historycznego. Pirita tee 56 (s237071; 11.00-17.30, zamkn. pn. i wt.; 10 kr) w Maarjamae Loss (pałac Maarjamae). Placówka specjalizuje się w międzywojennej historii kraju, można prześledzić także samą drogę Estonii do niepodległości (1918 r.). Pseudogotycki pałacyk w stylu angielskich dworków wzniesiono w 1870 r. jako letnią rezydencję carskiego generała Orłowa-Dawidowa. Później istniał tu konsulat holenderski i pensjonat, zaś do 1975 r. budynek wykorzystywany był przez czerwonoarmistów. Dzielnica posiada nowoczesny Tallinna Oliimpiakeskus, w skład którego wchodzi port jachtowy i centrum olimpijskie - pamiątka po moskiewskich igrzyskach. Latem 1980 r. odbywały się tu regaty olimpijskie, dziś obiekty te zajmuje kompleks rekreacyjny i hotelowy. Do niecodziennych atrakcji z pewnością należy Lembit- udostępniony do zwiedzania okręt podwodny (s6398024). Wodowana 7 lipca 1936 r. w Anglii jednostka, służyła przed wojną flocie estońskiej, a potem radzieckiej. W 1992 r. okręt zwrócony został Estonii. Można na nim zwiedzić marynarskie kajuty, zasiąść w fotelu radiooperatora i obejrzeć przez okrętowy teleskop morze lub stary Tallin. Czynne 10.00-17.30 oprócz pn. i pt.; 10 kr. Nazwa Pirita pochodzi od szwedzkiego Pirita klooster (klasztor św. Brygidy) z iat 1407-1436 r. Stojący nad brzegiem morza konwent był dosyć oryginalny, razem mieszkali tu bowiem i mnisi, i mniszki. Podczas oblężenia miasta przez Iwana IV Groźnego Tallinn vel Tallinna Długim i burzliwym dziejom miasta odpowiadają do pewnego stopnia rozmaite, stosowane na przestrzeni wieków, jego nazwy. Według średniowiecznego atlasu świata autorstwa arabskiego geografa al Idrisi nazywało się ono najpierw Kalevanlinn albo Kolóvan (Kotywań). W tym samym mniej więcej czasie sąsiednia osada rybacka nad brzegiem morza określana byta przez Skandynawów - Lindanas (z obydwiema wiąże się legenda o mitycznych bohaterach -Kalevie i Lindzie). Do 1918 r. powszechnie używano niemieckiej nazwy Reval (od estońskiej miejscowości Ravala), która zadomowiła się także w języku polskim pod postacią Rewel. Obecna powstała z połączenia estońskich słów taani (duński) i linn (miasto), oznaczając po prostu "duńskie miasto" lub "miasto Duńczyków". Herb miasta, będący jednocześnie godłem kraju, jest prawie identyczny z symbolem państwowym Danii. W początkach lat 20. obok nazwy Tallinn funkcjonowała także Tallinna. Ta ostatnia w 1925 r. uznana została nawet za oficjalnie obowiązującą. Dopiero 7 lat później wprowadzono dzisiejszą formę Tallinn. Podobną ewolucję przeszedł także park Kadriorg. Zwano go początkowo na cześć żony imperatora -Katarzyny l - Jekatieriniental, co z niemiecka znaczy Dolina Katarzyny (od "das Tal" - dolina). Później nazwa zmieniła się na Kateriniental, którą praktyczni Estończycy wymawiali jako Ka-drintal, od żeńskiego imienia Kadri. Po l wojnie światowej i uzyskaniu niepodległości wprowadzono obecną nazwę Kadriorg, zamieniając już tylko obcą końcówkę "tal" na własną "org", która również po estońsku oznacza dolinę. TALLIN (1577 r.) został zniszczony, a nieodbudowa-ny zamienił się z czasem w malownicze, pełne romantyki ruiny. Z trójnawowego kościoła klasztornego zachował się tylko gotycki zewnętrzny mur, szczególnie imponujący od strony zachodniej. W 1996 r. zakonnicy wrócili do Pirity - w planach jest budowa klasztoru wraz ze schroniskiem dla turystów. Zwiedzanie całości 10.00-18.00, wstęp 20 kr. Pirita jest oddalona od centrum i dworca kolejowego o 5-7 km. Samochodem należy jechać najpierw Narva maantee, mając po prawej stronie park Kadriorg, skręcić tuż przy pomniku w lewo. Autobusy #1, #1 A, #5, #8. #34 i #38 lub #99 z Viru valjak. Kloostrimetsa Ponad 2 km na wschód od Pirity, wzdłuż Kloostrimetsa tee, znajduje się słynny cmentarz leśny Metsakalmistu. jeden z pięciu w Tallinie. W odróżnieniu od innych nekropolii europejskich, pełnych bogatych i strojnych grobowców mających świadczyć o ziemskim dobrobycie ich lokatorów, stoją tu bardzo skromne mogiły - najczęściej sam krzyż z wykutym imieniem i nazwiskiem. Specyfikę miejsca podkreśla nastrojowa sceneria. Metsakalmistu jest tym dla Estończy- ków, czym warszawskie Powązki dla Polaków - leży na nim wielu zasłużonych dla historii i kultury kraju, by wspomnieć choćby takie postacie, jak poetka Lydia Koidula (1845-1886), pisarz Anton Hansen Tamm-saare (1870-1940), czy prezydent międzywojennej Estonii, Konstantin Pats. Cmentarz otworzono w 1933 r., pierwszą znaną osobistością, która tu spoczęła był pisarz Edu-ard Vilde. Niedaleko stąd, w kierunku północnym (15 min spacerkiem) znajduje się nowy cmentarz zwany Parnamae, z nagrobkami przeważnie z lat 70. i późniejszych. Dojazd z okolic Poczty Głównej autobusami #34 lub #38. Kilometr za cmentarzem, przy Kloostrimetsa 52, leży Botaanikaaed (ogród botaniczny) z ponad 8 tyś. roślin (ok. 350 gatunków na obszarze 123 ha). Rozciąga się nad trawiastymi brzegami rzeczki Pirity, na terenie należącym przed wojną do prezydenta Patsa. Do często odwiedzanych miejsc zaliczyć można arboretum, rosarium, alpinarium oraz palmiarnię z galerią subtropikalnych i tropikalnych roślin i przeszło dwustoma odmianami orchidei. W dolinie potoku wytyczono 4-kilometrową ścieżkę dydaktyczną. Park (a6448057 i 6488076; przewodnik ir239003) otwarty jest od 11.00 do 16.00; erj kosztuje 15 kr. Na miejscu kawiar-i saSa. Blisko stąd do 300-metrowej wieży telewizyjnej (te/etom), jednego T ważniejszych punktów widokowych w mie-•de Panoramę stolicy z wysokości 170 m nodziwiać można codz. między 13.00 a 2.00; wstęp 30 kr, po 18.00 50 kr. Lillekula Przy Paldiski maantee 145, kilka kilometrów od dworca kolejowego, znajduje się Tallinna Loomaaed (ogród zoologiczny). Żyje w nim na stałe około 3500 zwierząt, reprezentujących ponad 370 gatunków, w tym ok. 100 rodzajów ssaków oraz ptaków i kilkadziesiąt odmian płazów. Placówka specjalizuje się raczej w zwierzętach rodzimych, różnych regionów byłego ZSRR i strefy polarnej, mimo to można spędzić czas w towarzystwie słoni i żyraf, nosorożców i krokodyli, lampartów, pum i innych kotowatych, wreszcie poobserwować gromady mniejszych stworzeń, takich jak ptasie drapieżniki czy egzotyczne ryby. Tallińskie zoo posiada największą w świecie hodowlę koziorożców. W zeszłym roku pupilem zwiedzających był mały miś polarny, którego ojcem chrzestnym jest niedawny premier rządu estońskiego. 25 sierpnia 1999 r. obchodzono 60. rocznicę powstania Tallinna Loomaaed. Obok ogrodu ciągnie się rozległy park leśny (21 ha). Zoo (o6943300. 6560344 i 599855, fax 6578990) otwarte jest Ml i XI-XII 9.00- -15.00. III-IY i IX-X 9.00-17.00. w sezonie od V do VIII między 9.00 a 19.00. Wstęp: dorośli 28 kr, studenci i seniorzy 14 kr, dzieci 4 kr, bilet rodzinny (2 osoby dorosłe plus co najmniej jedno dziecko 50 kr; dla grup odpowiednio 18 kr, 9 kr i 2 kr). Z centrum dojechać można trolejbusami #6 i #8. z dworca kolejowego trolejbusem #7 lub autobusem #21. Samochód można zaparkować przed wejściem zachodnim, od strony Ehitajate tee. Rocca al Marę _____ jedną z podstawowych atrakcji stołecznej suburbii jest tzw. Rocca al Marę. położona w Kopii laht (Zatoka Kopii). Swą oryginalną. ROCCA AL MARĘ jak na warunki północnoeuropejskie, nazwę miejsce to zawdzięcza bogatemu kupcowi, zafascynowanemu słoneczną Italią i kulturą śródziemnomorską. W 1880 r. wzniósł on tu swoją letnią rezydencję, a zainspirowany krajobrazem zatoki, nazwał ją "Skały na Morzu". Dzisiejsza Rocca al Marę słynie z Eesti Vabaóhumuuseum (Muzeum Wsi Estońskiej) na wolnym powietrzu, urządzonego w latach 1957-1964. Spacer po zalesionym, obszernym powierzchniowo skansenie pozwala zapoznać się z życiem estońskiej prowincji w różnych epokach. Muzeum podzielone jest na cztery części odpowiadające najważniejszym regionom etnograficznym kraju: Estonii Północnej, Estonii Południowej, Estonii Zachodniej i wyspom. W skansenie zgromadzono ponad 70 budynków, głównie chłopskich chat z XIX w. kompletnie wyposażonych w przedmioty codziennego użytku. Poza tym są tu zagrody gospodarskie, młyny wodne, wiejski szynk i kościółek (1699-1837). Szczególnie ładnie prezentują się trzy stojące obok siebie wiatraki-koźlaki z miejscowości Sutlepa (1749 r.), Kotlandi (1871 r.) i Leedri (1876 r.). Warto zwrócić też uwagę na XIX-wieczną wioskę rybacką z Aarte na północy kraju, usytuowaną nad samym morzem. Ludowe budownictwo mniejszości narodowych i kulturowych reprezentowane jest przez drewniane domostwo estońskich Szwedów i rosyjską wioskę rybacką znad jeziora Pejpus sprzed prawie 200 lat. Koniecznie trzeba zobaczyć zabudowania wiejskiej administracji oraz użyteczności publicznej -przeróżnych urzędów gminnych i szkółek ludowych, magazynów zbożowych czy straży pożarnej. Tabliczki informacyjne poza estońskim są również w językach rosyjskim, angielskim i niemieckim. W dawnej karczmie krytej strzechą urządzono stylową knajpkę Kołu tórts (10.00-18.00), w której można skosztować tradycyjnej chłopskiej grochówki i innych narodowych przysmaków. Skansen najlepiej odwiedzić w niedzielne przedpołudnie, kiedy odbywają się tu występy folklorystyczne - zwłaszcza w czerwcu w czasie imprezy ludowej Memme-taadi. W sezonie muzeum (o6393165) czynne jest od 12.00 do 20.00. Dojazd autobusami WOKÓŁ TALLINA 321 TALLIN #21 i trolejbusem #6 z centrum lub trolejbusem #7 sprzed dworca. Samochodem należy kierować się Paldiski maantee, na skrzyżowaniu koło stacji benzynowej w Mustjóe skręcić w prawo, w Vabaóhumuuseum tee. Wokół Tallina____________ Do często odwiedzanych miejsc należy Vaana-J6esuu, 24 km od Tallina, zgodnie z nazwą położone przy ujściu rzeczki Vaana do Bałtyku. Na turystów czekają tu sosnowe lasy, piaszczysta plaża oraz odcinek wybrzeża klifowego (30 m). Droga prowadzi dalej brzegiem morza na zachód do ośrodków wypoczynkowych w zatoczce Lahepere. Po kilku kilometrach dochodzi się do Keila-Joa z jednym z licznych w okolicy małych wodospadów (wysokość 6,1 m, szerokość 60-70 m). Wedle zapisków historycznych w Keila-Joa już w 1555 r. działał młyn wodny -dziś zaś dzięki licznym domkom letniskowym należy bez wątpienia do bardziej malowniczych miejscowości w okolicy. Pewną atrakcję stanowi rozległy park dworski (25 ha), założony na początku XIX w. przez Aleksandra hr. von Benckendorffa, szefa żandarmerii carskiej za panowania Mikołaja I. Warto zobaczyć także Kloogarannę - ze swoją długą plażą i łańcuchem piaskowych wydm przyciąga z roku na rok coraz więcej turystów i wczasowiczów. Obok drogi głównej znajduje się Treppoja, czyli wzbierający wiosną wodospad z 12-stopniową kaskadą. Równie przyjemne letnisko to Laulasmaa. 5 km na północ od Kloogaranny. l tu na piaszczystej, osłoniętej od wiatru plaży można wdychać morski jod i zażywać słonecznych kąpieli. Bardziej na współczesnych Robinsonów nastawiona jest zmilitaryzowana do 1991 r. wysepka Aegna, na północ od półwyspu Viimsi ps. Największą miejscowością w rejonie stołecznym, na wschód od Tallina, jest Maardu (16 tyś. mieszkańców), rozbudowane po wojnie przy fabryce fosforu. Jego centrum stanowi dzielnica Kallavere - w mieście obejrzeć warto duży port handlowy, latarnię morską i prawosławną cerkiew. Na południe stąd, nad bogatym w ryby jeziorem Maardu, mieści się barokowy dwór ziemski, jeden z większych w Estonii. Z pewnością warto odwiedzić Jagala juga (wodospady Jagala), położone 3 km na wschód od wioski Jóelahtme. Ich wysokość sięga 7,8 m, dlatego są największą i najzasobniejszą w wodę osobliwością tego typu w kraju. Nad wodospadem ustawiono w XIII w. pierwszy w Estonii młyn wodny. Kilkanaście kilometrów dalej w kierunku Rakvere leży malutka wioska Kiuu z samotnie stojącą Mungatorn (Mnisia Wieża), prawdopodobnie z l pół. XVI w. Na baszcie znajduje się stylowa kawiarenka. Jadąc na południe kraju, można zatrzymać się w Padise, by zwiedzić XIV-wieczne ruiny klasztoru cysterskiego. Okolice Tallina tworzą administracyjnie okręg Harjumaa (4333 km2), dzięki położeniu koło stolicy dość gęsto zaludniony, z przyzwoitą siecią drogową i dobrze rozwiniętą komunikacją publiczną. Rozrastającą się aglomerację da się zatem bez trudu objechać autobusem lub kolejką podmiejską. Poza Paldiski ta ostatnia dociera do Aegyiidu (6.05, 8.40, 14.15, 17.15, 18.00, 20.35, 21.15), Keili (11.30) i Kloogaranny (8.20, 15.40. 18.10). Pociągi do Riisipere (5.40. 8.15. 10.25, 13.45. 14.50, 17.15, 20.15, 21.45) skomunikowane są z autobusami do Haapsalu, skąd z przystani w Rohukiila można przeprawić się promem na wyspy Hiuma i Vormsi. W sezonie kursuje niewielki statek z Pirity na Aegnę (płynie się 45 min; wyjścia o 11.00 i 18.00; powroty o 12.00 i 19.00; bilet w jedną stronę 35 kr). PALDISKI Około 52 km na zachód od stolicy, na półwyspie Pakri (59 km2), leży miejscowość Paldiski (4 tyś. mieszkańców). Rejon ten z dawien dawna zasiedlony był przez Szwedów -w XVII w. istniał port rybacki o nazwie Roge-rviki. Z rozkazu cara Piotra l założono tu po wojnie północnej twierdzę morską (1718 r.) wraz z portem Bałtijskij, i stąd wywodzi się dzisiejsza estońska nazwa miejscowości - Paldiski. W 1783 r. Paldiski uzyskały prawa miejskie. Przyśpieszony rozwój miejscowości nastąpił z chwilą uruchomienia linii kolejowej do Tallina (1870 r). Na mocy układu o stacjonowaniu w Estonii kontyngentów wojskowych z jesieni 1939 r., jeszcze przed aneksją kraju, Paldiski obsadzono oddziałami Armii Czerwonej, zaś w maju 1940 r. wysiedlono z miasteczka i okolicznego półwyspu całą jego ludność. Pod koniec wojny miasto doszczętnie spalili wycofujący się hitlerowcy. W okresie radzieckim istniała tu podmorska baza nuklearna, zaś pobliskie wysepki Suur--Pakri (12,9 km2) i Vaike-Pakri (11,6 km2) wykorzystywane były jako poligony bombowe. W związku z tym aż do 1992 r. miasto było w pełni zmilitaryzowane i zamknięte dla cywili. Warto pamiętać, że z Paldiski pochodził i miał tu letnią pracownię estoński rzeźbiarz Amandus Adamson (1855-1929), którego dzieła wystawiane są dziś w wielu muzeach kraju. Na czubku półwyspu Pakri oraz przy jego północnym brzegu ukształtowała się najdłuższa w Estonii stroma klifowa ściana wysokości 25 m. Wybrzeże zdobią poza tym kamienne bryły oraz niewielkie wodospady. Półwysep zamieszkuje ponad 120 odmian ptaków oraz parę rzadkich gatunków roślin. Polna droga prowadzi na przylądek Pakri neem z fundamentami starej latarni morskiej (1724 r.) i podobnym obiektem wysokości 54 m z 1889 r. Samo miasteczko ma charakter betonowego osiedla. Jest jakby z innej planety: rzędy obdrapanych kilkupiętrowych bloków ciągną się wzdłuż dwóch równoległych do siebie ulic. Są tu jednak dwa porty handlowe, hala sportowa z basenem, dom kultury i niewielkie muzeum przy Muuli 4. Z cerkwi św. Jerzego (1787 r.) i luterańskiego kościoła św. Mikołaja (1842 r.) pozostały jedynie ruiny. Uwagę zwraca gmach dawnej szkoły morskiej (1904 r.), dziś siedziba magistratu. Mimo iż obecnie brak tu większych atrakcji, przyszłość Paldiski związana jest z turystyką. Władze zastawiają się jak wykorzystać naturalne walory miasteczka, czyli wspaniałe morskie powietrze, prawie nie ruszone przez cywilizację plaże, bliskość stolicy. Ale nawet bez tego warto zajrzeć do Paldiski, choćby po to, by mieć okazję do przejechania się romantycznym pociągiem (e/ektriczłca). Najbardziej malowniczym miejscem jest drewniana stacyjka z 1874 r., usytuowana tuż nad zatoką. Kolejka z Tallina odjeżdża o 6.50, 8.40. 12.35, 14.10, 16.50, 17.40. 19.15, 20.45 i 22.25. Bilet - 10 kr. W budynku dworca mieści się tania restauracja, w której cielęcy sznycel z kuflem chłodnego saJcu kosztuje ok. 30-40 kr. ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA Tym. co sprowadza do pótnocno-wschodniej Estonii jest przede wszystkim Lahemaa rahvuspark - pierwszy park narodowy w ZSRR. Położony w przeważającej części na północ od drogi nr 1, między miejscowościami Kahala a Viitna, przyjmuje rocznie dziesiątki turystów, przewyższając pod tym względem wszystkie razem wzięte parki narodowe Estonii. Bliskość stolicy sprawia, iż w słoneczne weekendy zjeżdżają się doń tłumy mieszczuchów, korzystających ze znakomicie zorganizowanej bazy noclegowej. Uciec zatem od tłumów można jedynie spacerując urokliwymi szlakami dla pieszych: wzdłuż morskiego brzegu, wśród lasów, łąk i bagien. Ale jakby na ironię północno--wschodnia Estonia to także zagłębie łupków bitumicznych ze skażonym środowiskiem i charakterystycznymi dla krajobrazu górniczymi hałdami. Spotyka się tu szereg miast o typowo przemysłowym charakterze, ponurych osiedli robotniczych z blokową zabudową, takich chociażby jak Kohtla-Jarye. mniejsze Kivióli czy Sillamae. Na krańcach Estonii, dosłownie i w przenośni, leży przygraniczne miasto Narwa, zamieszkane w 97% (!) przez napływową ludność rosyjską. Jej mieszkańcy zwykle bywają wrogo nastawieni i do reform ekonomicznych, i do estońskiej niepodległości - w rozmowach z nimi wyraźnie daje się odczuć tęsknotę za imperium. Tym bardziej zrozumiałym wydaje się fakt. że to właśnie z Narwy i północno-wschodniej części kraju wywodzi się silna frakcja rosyjskich postkomunistów w estońskim parlamencie, co jakiś czas domagająca się autonomii regionu. Z pewnością dystans dzielący miasto od Petersburga jest pod względem mentalnym znacznie mniejszy niż w rzeczywistości. NARWA Już po wyjściu z autobusu czy pociągu widać, że Narwa (Narva) różni się w znaczący sposób od reszty kraju. Na ulicach słychać jedynie język rosyjski, w kioskach z prasą sprzedają tylko rosyjskie gazety, a. w księgarniach wyłącznie rosyjskie książki. W Narwie słucha się rosyjskiego radia, ogląda rosyjską telewizję, mówi się po rosyjski i po rosyjsku się myśli. Bez wątpienia uraża to dumę Estończy-ków. dla których miasto - jako rosyjskie getto - praktycznie nie istnieje, w podświadomości zostało spisane na straty. A jednak pomimo swoich preferencji Narwa jest niezwykle potrzebna estońskiej gospodarce, stanowi bowiem wielki ośrodek przemysłu energetycznego. Na rzece Narwie, 5 km od centrum, znajduje się największa estońska elektrownia cieplna - Balti Elektrijaam, powstała w latach 1959-1965. Dziś wytwarza ponad 30% energii całego kraju, stanowiąc jednocześnie kluczowe ogniwo ogólnobałtyckiego systemu energetycznego. Turystom miasto oferuje niewiele. Radzieckie naloty w marcu 1944 r. zrównały z ziemią barokową Starówkę - jedną z ładniejszych nad Bałtykiem - to zaś, co z niej pozostało, egzystuje dziś w cieniu odrapanych bloków z lat 50. i 60. Poza wspaniałym zamkiem. Narwa ma zaledwie kilka, i to nie najwyższej klasy, zabytków. Można jednak wyprawić się na drugi brzeg rzeki do iwangorodu (Jaanilinn), gdzie wznosi się potężna twierdza, zbudowana przez moskiewskiego kniazia Iwana III. Ściśle związany z Narwą Iwangorod należał przed wojną do Estonii, o czym świadczy obecnie pię-ciokoronowy banknot, na którym widnieją ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA 325 NARWA i autobusowego, zaś w przeciwną stronę do szosy wylotowej Narva-Jóesuu. Ścisłe centrum Narwy jest niewielkie - da się je obejść w ciągu 15 minut. Punkt informacji turystycznej przy Puśkini 13 (o60184, fax 60186) otwarty jest pn.-pt. 9.00-18.00, sb. i nd. 9.00-15.00. Biura podróży: Andraste, Koidula 6 (n22247, fax 24120): Estintour, Tallinna 9 (tr44566, fax 60015); Land, Puśkini 20 (o24059); Reiviss, Lavretsov 8 (e33510 i 22937, fax33516); Tokkroos, Tallinna 13 (a22554). NOCLEGI____________ W odróżnieniu od innych dużych miast Estonii, w Narwie wybór miejsc noclegowych jest ograniczony. W mieście są tylko trzy dość drogie hotele. Latem można w ostateczności przespać się w akademiku przy Kerese 14a (•if43492), w którym za miejsce płaci się od 200 do 260 kr. Kilka hoteli czeka na gości w pobliskim Narva-Jóesuu. Najtańszym z nich jest Mereranna przy Aia 17 (s37002 i 37398; 120-210 kr), droższe to Liivarand, Koidula 21 (n37439. 37391, fax 37341; 190-480 kr) i Arcadia, Linda 15a (w37316; 300-500 kr). Usługi noclegowe świadczą także w miarę wolnych miejsc tamtejsze sanatoria, w tym Narva-Jóesuu. Aia 3 (o37131. 37093 i 37379, fax 31535; od 230 kr); Póhjarannik, Vabaduse 75 (w37118 i 37227; 190-1100 kr) i Kajałaś. Yabaduse 72 (a37125, fax 37366; 170-670 kr). EteMra, Kerese 11 (n66651). Z pewnością najlepszy hotel w mieście. Poziomu tutejszych usług i wyposażenia nie powstydziłyby się obiekty stotecz-ne. Szkoda więc, że ma tylko 6 pokoi i 11 łóżek -najczęściej brak wolnych miejsc. Jedynki kosztują 500-800 kr, a dwójki od 600 do 900 kr. Bar i automaty z kawą. Dla zmotoryzowanych parking. Wskazana wcześniejsza rezerwacja telefoniczna. Transit, Rahu 4a (*60137, fax 60104). Coś w rodzaju większego motelu. Najczęstszymi gośćmi są kierowcy tirów i im podobna, zwyczajowa w strefie przygranicznej klientela. Atutem mogą być jedynie niskie ceny. Pokoje 1-osobowe kosztują 200 kr, 2-osobowe 300 kr, zaś dwójki o zwiększonym standardzie 500 kr. Łącznie jest obie twierdze. Kilkanaście kilometrów na nółnoc znajduje się uzdrowisko nadmorskie Narva-Jóesuu. W obecnej chwili licząca 76 tyś mieszkańców Narwa, jest trzecią pod względem wielkości metropolią Estonii. KOMUNIKACJA_______ Narwa leży na samym końcu drogi nr 1 (E20). wiodącej z Tallina (212 km) przez okolice Rakvere (118 km), Kohtla-Jarve (60 km), jóhvi (50 km) i Sillamae (26 km). Między zabytkowymi twierdzami w Iwangorodzie czynne jest całodobowe przejście graniczne z Rosją, za którym rozpoczyna się szosa MU do Petersburga (140 km). Boczna droga biegnie wzdłuż rzeki Narwy, przez miejscowości Peeterristi i Kudrukiila nad Zatokę Fińską i do Narva-J6esuu (14 km). Autobusy do Tallina odjeżdżają o 2.55. 4.35, 5.10, 6.05. 6.30, 7.05, 7.40. 8.15, 8.40. 9.45, 11.30, 12.05. 12.45. 14.00. 15.30, 17.30, 18.20, 19.00, 19.30; czas przejazdu - ponad 3 godz.; bilet 90 kr. Większość z nich kursuje również przez Jóhvi, Kohtla-Jarve i Rakvere. Połączenia do Tartu przez Kauksi i Mustvee oraz do miejscowości nad jeziorem Pejpus: 8.25, 11.00, 13.45, 16.30, 18.15. 18.55; 3 godz. 20 min; 82 kr. Inne ważne relacje dalekobieżne to Valga na granicy z Łotwą (6.00; 5 godz.; 95 kr) i Parnawa (13.20; 7 godz.; 138 kr). W komunikacji międzynarodowej kilka kursów dziennie do Petersburga (75 kr). Pociągiem można dojechać jedynie do/z Tallina. Odjazdy o 8.22 i 17.08; czas podróży 4 godz; bilet 77 kr. W Narwie zatrzymują się składy sypialne relacji Tallin-Petersburg i Tal-lin-Moskwa. Dworce kolejowy (n31454) i autobusowy (a42232) znajdują się koło siebie, przy Vaksali. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA_______ Prawie przez całe miasto (96 km2) biegnie szeroka Tallinna maantee, prowadząca do przejścia granicznego z Rosją, a na rondzie samochodowym, przed Peetri plats, stykająca się z Kerese tee i Puśkini tee. Tą ostatnią można dostać się do dworca kolejowego ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA 16 miejsc noclegowych; punkt wymiany walut; bar i całodobowy parking strzeżony. Manaffnn, Koidula 6 (=22486, fax 24120). Biała zabytkowa kamieniczka blisko rzeki i przejścia granicznego. W przyszłości, wg. zapewnień właścicieli, będzie to pierwszy hotel w Narwie. Na razie oferuje 40 miejsc w 15 pokojach. Jedynki w cenie 450 kr, dwójki 700 kr, za lepszy standard trzeba zapłacić 840 kr. Dostawienie łóżka 150 kr. W pokojach lodówki, TV SAT, łazienki i WC. Recepcję zdobi herb miasta i stare lampy naftowe. W podziemiach stylowa kawiarenka i bar. GASTRONOMIA________ W prawie 80-tysiecznej Narwie jest zaledwie kilka restauracji, barów i kawiarń. Dość oryginalnie prezentuje się knajpka Rondeel (s33244; 12.00-24.00), urządzona w zamkowych murach. Dla osób o skromniejszym budżecie godna polecenia wydaje się jadłodajnia przy ulicy Puśkini (pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 7.00-19.00), naprzeciwko punktu informacji turystycznej. Personel może nie jest tu zbyt miły. często na dodatek brakuje wolnych stolików lub trzeba stać w kolejce, o samym wystroju wnętrza trudno w ogóle coś powiedzieć, ale ważne, że dobry obiad można zjeść już za 25 kr. Naprzeciwko znajduje się Mc Dona/cTs, Tallinna37 (a61498; 8.00-24.00). Belgrad, Energia 2a (=24089). W zasadzie niczym specjalnym ta restauracja się nie wyróżnia. Dania główne od 40 do 75 kr, a kuchnia raczej rosyjska. Sycące sznycle z ziemniakami, chlebem i surówką ze świeżej kapusty można dostać za 56 kr. Piwo w kuflach: latem schłodzone, zimą podgrzewane. Czynna 11.00-2.00, Geneira, Vóidu 2 (=61135). Potrawy rybne od 50 do 180 kr i sporo dobrego alkoholu, w tym rosyjskie wódki (8-16 kr), koniaki (10-60 kr), likiery (12-26 kr), koktajle (17-31 kr) i whisky (14-40 kr). Genewa to nie tylko restauracja, ale także kompleks rozrywkowy. Codz. 12.00-14.00 grają na pianinie, a na wyremontowanym niedawno piętrze o 22.00 otwiera swe podwoje klub nocny z dyskoteką. Czynna pn.-pt. 10.00-3.00, sb. i nd. 10.00-4.00. Rossan, Puśkini 12-16 (=24482). Bar z niewielkim, lecz przyjemnym czerwono-różowym wnętrzem. Drewniane stoliki, na ścianie widoczki, ponadto kolorowy telewizor i młoda obsługa. Poza krajowym i importowanym piwem, tanie potrawy mięsne. Czynny 12.00-24.00. INFORMATOR Apteki: dyżurna, Puśkini 13 (=24996); poza tym przy Kreenholmi 39 (=22076), Vóidu 15 (=22070), Linda 13 (=63353) i Malmi 4 (=31871). Klub nocny: Lux, Pahklimae 4a (=48260, fax 44501); 12.00-4.00. Konsulat Federacji Rosyjskiej: Ruutli 8 (=31367, fax 60654); pn., śr. i pt. 10.00-13.00 i 15.00-17.00. Parkingi strzeżone: Tiiman 5 (=49115), Rakvere 20a (=42105), Rahu 4a (=60430), Kreenholmi 17a (=2230), Kalda7(=9545). Poczta: Główna przy Móisa 10 (=49997). Pozostałe: Kosę 1 (=22039), Kreenholmi 9 (=43463), Kon-gelaste 36 (=41044). Kod pocztowy EE 2000. Numer kierunkowy =235. Salon piękności: Elysee, Kreenholmi 39, II piętro (=24060 i 31587); pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-18.00, nd. 10.00-16.00; fryzjer, sauna, gabinety masażu. Stacje benzynowe: Neste, Tallinna 55a (=41608). Statoil, Tallinna 37 (=60645). Inne przy Tallinna 64 (=49536) i Kalda 7a (=31204). Telefony alarmowe: Pogotowie Ratunkowe =49477. Straż Pożarna =49477 i =01. Policja =311971=02. Wymiana walut: Peetri plats 1 (=60091); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 9.00-15.00. Kangelaste 2 (=60216); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-15.00. Kangelaste 12 (=41354); pn.-pt, 10.00-19.00, sb. 10.00-15.00. Zakupy: Centrum Handlowe 1000 Pisiasjad (1001 Drobiazgów), Kangelaste 3a (=60211 i 60209); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-17.00. Zdrowie: Szpital, Haigla 7 (=22073). Ośrodki zdrowia: Vestervalli 15 (=31375), Linda 1 (=60159), Hariduse 2 (=31317). Stomatolog, Vestervalli 22 (=31277) HISTORIA Początkowo Narwa była nikomu nieznaną osadą, zamieszkałą przez rybaków i myśliwych - ok. 1172 r. powstał tu niewielki drewniany gród obronny. Jednak dzięki dogodnemu położeniu, miejscowość już w xiii w. stała się ważnym ośrodkiem handlowym. Na wysokim brzegu rzeki wzniesiono za panowania Duńczyków kamienną twierdzę, która, wielokrotnie przebudowywana, jest dziś największą atrakcją turystyczną miasta. W pół. XIV w. Narwa uzyskała prawa miejskie (1345 r.) i otoczono ją murem obronnym z potężną, 50-metrową wieżą Hermana. W 1492 r, na wschodnim brzegu rzeki zbudowano Iwangorod. a kilkadziesiąt lat później Narwa została zdobyta przez Szwedów pod wodzą Pontusa de la Gardie. którzy znacznie rozbudowali twierdzę (1581 r.). Miasto odegrało znaczącą rolę w pierwszej fazie wojny północnej. W 1700 r. wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola Horna, wstrzymały napór przeważających liczebnie Rosjan, przy okazji wskazując wszystkie ich niedoskonałości w wyszkoleniu i uzbrojeniu. Po reorganizacji armii w 1704 r. Narwę bez większego już trudu zajęli Rosjanie. Druga połowa XIX w., podobnie jak w całym imperium, związana jest z koniunkturą gospodarczą. Na rozwój miasta duży wpływ miał założony w 1857 r. wielki zakład włókienniczy Krenholmskiej Manufaktury, wykorzystujący jako źródło energii wodospady na Narwie. Nie bez znaczenia dla rozwoju Narwy było również uruchomienie połączenia kolejowego z Tallinem i Petersburgiem w 1870 r. Miasto poważnie ucierpiało podczas ostatniej wojny. Przez prawie 3 lata znajdowało się bowiem na bezpośrednim zapleczu frontu, biegnącego wokół bronionego bohatersko Leningradu. Wiosną 1944 r. lotnictwo radzieckie zrównało z ziemią zabytkową starówkę. Po powtórnym włączeniu Estonii do ZSRR wielu mieszkańców miasta, którzy przeżyli wojnę, deportowano na Syberię. Do odbudowy Narwy ściągnięto w zamian tysiące Rosjan, do dziś stanowiących tu przygniatającą większość. ZWIEDZANIE__________ XVIl-wieczna Narwa była miastem gotyku i baroku, słynnym ze swej urody w obrębie basenu Morza Bałtyckiego. Po bombardowa- NARWA niach radzieckich 6 marca 1944 r. prawie nic nie ocalało. Jedynym z trzech odbudowanych obiektów jest piękny wczesnoklasycy-styczny ratusz przy Raekoja valjak. Wzniesiony w latach 1668-1671 według planów lubeckiego architekta, Georga Teuffela, przypomina ratusze holenderskie i flamandzkie z tego okresu. Fasadę zdobioną toskańskimi pilastrami wyróżnia portal główny z alegorią /ust/t/a, czyli Sprawiedliwości. Jej autorem jest Nicolaes MiHich, rzeźbiarz z Antwerpii, zaś samo arcydzieło powstało w Sztokholmie, po czym przywieziono je statkiem do Narwy (1686 r.). Ciekawie prezentują się także obustronne schodki przy wejściu oraz wieżyczka z dwoma latarniami - jedyna zachowana z niegdysiejszych licznych wież w Narwie. Po rekonstrukcji ratusza (1960-1964) w zabytkowych wnętrzach mieścił się dom pioniera. Przy ulicy Bastrakoy 1 wznosi się Woskre-senski Sobór (prawosławna katedra Zmartwychwstania) z lat 1890-1898. Ocalała po wojnie świątynia wyróżnia się z zewnętrz zielonymi kopułami, zaś w środku drewnianą rzeźbą ukrzyżowanego Chrystusa. Kamień węgielny pod jej budowę położył osobiście car Aleksander 111, a poświęcenia obiektu dokonał patriarcha Rusi. Cerkiew była czynna przez cały okres radziecki, dziś można ją zwiedzać codziennie od 8.00 do 20.00. Blisko katedry i prawie naprzeciwko dworca kolejowego znajduje się luterański kościół św. Aleksandra (1881-1884) z ośmiokątnym wnętrzem, służący w czasach ZSRR za magazyn. Budowę obu świątyń finansowała słynna Krenholmska Manufaktura. Wybudowane w II pół. XIX w. zakłady bawełniane i tekstylne to do dziś potężny kompleks budynków, w skład których wchodzą hale produkcyjne z tkalnią i przędzalnią, domki robotników i pomieszczenia administracyjne. Całość, bardzo przypominająca fabryki łódzkie, położona jest na południe od linii kolejowej, między ulicami Kreenholmi, Jaoala a Spordi. Obecnym właścicielem zakładu jest szwedzka firma Baras. Najważniejszy zabytek miasta to średniowieczna twierdza wznosząca się na wysokim brzegu Narwy. Niekłamany zachwyt wzbudzają zwłaszcza masywne mury, schodzące 329 WOKÓŁ JÓHVI ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA Zatoką Fińską, portem jachtowym oraz źródłami wody mineralnej. Uwagę zwraca drewniana zabudowa, głównie przy ulicy Aia, ale także na Vabaduse i Vilde, Sępa i Kauja. Spotkać tu można urocze pensjonaty i wille, niestety, część z nich jest zupełnie niewykorzystana turystycznie - niektóre nawet stoją puste i czekają na inwestora. Zwiedzając miejscowość, warto zwrócić uwagę na prawosławną cerkiew, wzniesioną z pionowych drewnianych bali. W Narva-joesuu znajdują się obecnie 3 duże sanatoria, w których przeprowadza się przeróżne kuracje, w tym rehabilitacyjne oraz dla alergików. Poza sanatoriami nocleg można znaleźć także w kilku hotelach. Kurort powstał na przełomie XVIII i XIX w., a oficjalnie uznany został za miejscowość uzdrowiskową w roku 1873. Niedługo później otwarto zakłady lecznicze. Przed l wojną światową Narva-joesuu było popularne wśród petersburskich i moskiewskich elit. Autobus miejski #31 z Narwy kosztuje 10 kr. WOKÓŁ JÓHVI 15-tysieczne miasteczko Jóhvi stanowi centrum administracyjne okręgu Ida-Viru. leży 50 km na zachód od Narwy. Miejscowość zawdzięcza swoje istnienie lokalizacji - styk ważnych szlaków komunikacyjnych. W XVIII stuleciu krzyżowały się w nim trakty pocztowe, biegły drogi z Petersburga do Tallina i Tartu, wreszcie w 1870 r. uruchomiono kolej żelazną. W 1938 r. Jótwi uzyskało prawa miejskie, a dziś jest jedynym z prężnie rozwijających się ośrodków gospodarczych pół-nocno-wschodniej Estonii. Ze względu na atrakcje turystyczne miejsce nie należy do najciekawszych, można jednak zajrzeć do starego XIV-wiecznego kościółka z barokową amboną czy do filii Estońskiego Muzeum Sztuki w Domu Kultury przy Pargi 40. Ciekawe, a przy tym prawie w ogóle nie odkryte, są okolice Jóhvi. Około 25 km w kierunku południowym leży wioska Kuremae z prawosławnym klasztorem Piihtitsa (1892 r.) -jedynym czynnym zgromadzeniem żeńskim w Estonii, w którym żyją obecnie 154 mni- do samej rzeki, oraz wieże obronne z Długim Hermanem na czele. Twierdzę wznieśli pierwotnie Duńczycy, znacznie rozbudowali ją Szwedzi, a od 1864 r. aż do II wojny światowej znajdowały się w niej koszary. Rekonstruowana od 1955 r. mieści obecnie Muzeum Miejskie. Peterburgi 2 (o31249 i u24032; 10.00-18.00. zamkn. pn. i wt.). W interesujących wnętrzach można zapoznać się z historią Narwy od XIII do XVIII w. W wieży Długi Herman odbywają się wystawy czasowe, imprezy muzyczne oraz koncerty, a w murach zamkowych oferuje swoje usługi restauracja Rondee/ (o33244; 12.00-24.00). Nieopodal zamku znajdują się schody Hahna z 1875 r. Zwiedzanie położonej po przeciwnej stronie rzeki twierdzy iwangorodzkiej organizuje biuro podróży Reiviis (4-godzinne wycieczki w cenie 6-8 $). Galeria Sztuki w zabytkowym budynku przy Vestervalli 21 (n24713; 10.00-18.00. zamkn. pn. i wt.) przedstawia prywatne zbiory malarskie rosyjskiego kupca i kolekcjonera S. Lawretsa, mieszkającego w Narwie w XIX w. Ciekawymi miejscami są także klasycystyczny dom barona Valio w centrum miasta oraz park miejski "Ciemny Ogród" ciągnący się wzdłuż rzeki na północ od twierdzy. Otoczony drzewami monument w parku przypomina o walkach rosyjsko-szwedzkich z 1704 r. Wśród innych tego typu obiektów na uwagę zasługują pomnik żołnierzy regimentu pre-obrażeńskiego, poległych podczas szturmu na miasto w 1700 r. oraz pomnik ku czci bojowników o wolność Estonii z lat 1918-1920. Oba stoją w Siivertsi, przy drodze do Narva-Jóesuu. Przed dworcem kolejowym obejrzeć można obelisk "Memento Mori!" z roku 1992. poświęcony pamięci ofiar komunizmu. Narva-Jóesuu Kilkanaście kilometrów na północ od centrum miasta, również na samej granicy z Rosją, znajduje się nadmorskie uzdrowisko Narva--Jóesuu (3500 mieszkańców), co w przekładzie na polski oznacza Narwoujście. Miasteczko może pochwalić się pięknymi wydmami, porośniętymi sosnowym laskiem, długą (7,5 km) i szeroką (2 km) plażą nad Pomniki w S//Verts/ 331 PARK NARODOWY LAHEMAA ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA Lupki bitumiczne Początki eksploatacji łupków bitumicznych koto Kohtla-Jarve datują się na 1919 r. Wydobycie osiągnęło swoje apogeum w 1980 r, kiedy przekroczyło 31 min ton, od tego czasu powoli, lecz systematycznie maleje. W okresie przynależności kraju do Związku Radzieckiego tylko stosunkowo niewielka część łupków trafiała do przeróbki chemicznej, większość była marnowana, gdyż opalano nią pobliskie elektrownie. Dzięki nim rozbudowano jednak estoński przemysł energetyczny, który według planów radzieckich miał zaopatrywać w energię poza ESRR również rozlegle obszary pólnocno-zachodniej Rosji. Złoża łupków bitumicznych w rejonie Kohtla-Jarve przechodzą także na stronę rosyjską, jednak na Estonię przypada % ich wydobycia. Warto wiedzieć, że bitu-miny (lać. bitumen - smoła, asfalt) to kopalne węglowodory, które tworzą się w skorupie ziemskiej przypuszczalnie z resztek roślinnych albo zwierzęcych. szki. Za Kuremae w kierunku jeziora Pejpus (Peipsi jarv) rozpościerają się wielkie bagna: Puhatu, Agusalu i Laukasoo. Na wschód od drogi Jóhvi-Kuremae znajduje się niewielkie pojezierze Kurtna. Na powierzchni 30 km2 mieści się ponad 40 niewielkich jezior różnego pochodzenia, z których największe to Konsu (136 ha), zaś najgłębsze - Kuradi-jarv (11,5 m). Wszystkie są niezwykle zasobne w ryby i raki, nadają się do kąpieli, a nad ich brzegami można rozbić namiot. Zimą okoliczne pagórki wykorzystywane są przez miłośników narciarstwa. Nad jeziorem Niinsaare warto odwiedzić ośrodek wypoczynkowy (a69992 i 92467) z tanimi pokojami 3-osobowymi, dziesięcioma domkami kempingowymi (150 kr za dwie osoby), kąpieliskiem i trawiasta plażą. Dojazd do ośrodka: z drogi nr 32 przed llluką należy skręcić w lewo, po czym znów w lewo i w boczną ścieżkę. KOHTLA-JARVE Leżący 9 km na zachód od Jóhvi ośrodek przemysłowy Kohtla-Jarve, wzbudza zainteresowanie z różnych względów. Znany jest przede wszystkim z wydobycia łupków bitumicznych, których złoża uważa się za największe na kuli ziemskiej. Kopalnie znajdują się tuż za miastem. Kohtla-jarve znacznie różni się od pozostałych dużych miast Estonii. Przede wszystkim jest organizmem zupełnie nowym, choć trudno powiedzieć nowoczesnym. Jego nieciekawa zabudowa przypomina tę z lat 50. i 60. Choć niewielka osada robotnicza istniała już od początku naszego stulecia, miasto jako takie powstało dopiero mocą decyzji administracyjnej w 1946 r. Wyrosło z połączenia osiedli górniczych: Sompa, Kukruse, Oru i Viivikona-Sirgala, do których w 1960 r. dołączono samodzielne wcześniej miasta -Jarve i Aahte. Poza wydobyciem łupków z czasem rozwinął się przemysł chemiczny, materiałów budowlanych, konfekcyjny, a także meblowy. Kohtla-Jarve to również ośrodek naukowy, w którym działa instytut badawczy przemysłu łupkowego. Licząc 55 tyś. mieszkańców jest czwartym pod względem liczby ludności miastem w kraju. Turyści nie są tutaj jak na razie powszechnym zjawiskiem, choć hałdy wokół miasta mają służyć w przyszłości narciarzom. Przy dwupasmowej drodze do Jóhvi zwraca uwagę kopiec ziemny, zaś 3 km na północ, między nadmorskimi wioskami Saka i Ontika, wysokie wybrzeże klifowe (56 m). Na południe od miasta i zagłębia znajduje się największy w Estonii kompleks leśny Alutaguse, sięgający do północnego brzegu jeziora Pejpus. Dojazd często kursującymi autobusami z Tallina, Jóhvi lub Narwy. RAKVERE Nieco senne miasteczko leży między Tallinem (98 km) a Narwą (l 18 km), mniej więcej w połowie drogi. Po raz pierwszy wspomniane w kronikach w 1226 r., od pół. XIII w. rozwijało się jako ośrodek rzemieślniczy i han- dlowy, uzyskując w 1302 r. prawa miejskie. Dzieje Rakvere związane są z kamiennym, górującym nad okolicą zamkiem, wzniesionym pierwotnie przez Duńczyków. Do 1558 r. zamek znajdował się we władaniu zakonu inflanckiego i nazywany był przez ry-cerzy-zakonników Wesenbergh. Zniszczony podczas wojen w XVII i XVIII w., nie został nigdy odbudowany, popadając z biegiem czasu w ruinę. Dzięki temu wygląda dzisiaj niezwykle interesująco, wręcz romantycznie. Widoczny z każdego punktu w miasteczku, szczególnie pięknie prezentuje się od strony drogi do Tartu. Potężny zamek wraz ze wzgórzem Vallimagi, na którym się wznosi, jest miejscem weekendowego odpoczynku mieszkańców Rakvere - odbywają się tu często występy folklorystyczne oraz słynne w całym kraju koncerty rockowe. Rakvere zajmuje ważne miejsce na kulturalnej mapie kraju, już w XVI stuleciu w tutejszej szkole nauczano w języku ojczystym. Warto również wiedzieć, że do niedawna mieszkał tu słynny kompozytor Arvo Part oraz zasłużeni działacze ruchu narodowego - Friedrich Kreutz-wald i Friedrich Faehlmann. Miasteczko nadaje się przede wszystkim na jednodniową wycieczkę, można doń dojechać autobusem lub pociągiem relacji Tallin-Narwa. Kto chce zatrzymać się w nim na noc, ma do dyspozycji ciekawy klasycystyczny budynek z 1907 r., w którym mieści się hotel Wesenbergh, Ta-Ilinna 25 (n43420). Centrum miasta to ulica Pikk, zabudowana XIX-wiecznymi kamieniczkami; do dworca autobusowego idzie się stąd niecałe 5 min, a do kolejowego około 15 min. Rakvere jest lokalnym ośrodkiem przemysłu lekkiego, drzewnego oraz spożywczego z krochmalnią i gorzelnią. Liczy około 19 tyś. mieszkańców i jest stolicą okręgu Laane-Virumaa. PARK NARODOWY LAHEMAA Park Lahemaa (Lahemaa rahyuspark) leży w samym środku północnego wybrzeża Estonii, zajmując wraz z zatokami Kolga. Hara. Eru i Kasmu obszar 649 km2. Powstał w 1971 r. jako pierwszy park narodowy na terenie ZSRR. Wysokość nad poziomem morza dochodzi do 115 m, średnia roczna temperatura to 4,7°C, zaś suma opadów wynosi 600 mm. Jego powierzchnia ukształtowana została w dużym stopniu pod wpływem lodowca skandynawskiego oraz działalności morza. Wybrzeże porozcinane jest czteroma półwyspami: juminda, Parispea, Kasmu i Vergi, a z wód przybrzeżnych wyłania się wiele wysp i wysepek. Ponad 70% terenu pokrywa dziewiczy las. Lahemaa jest jedynym w profesjonalny sposób zagospodarowanym turystycznie parkiem narodowym Estonii. Morski brzeg usiany jest blokami skalnymi i polodowcowymi głazami - są one różnej wielkości (mniejszymi lub wręcz ogromnymi), różnie usytuowane, leżące w skupiskach lub samotnie, na lądzie lub w wodzie. FAUNA l FLORA______ Lahemaa, co po polsku znaczy kraina zatok, podzielony jest na strefy: widokową, rekreacyjną, turystyczną, rolniczą i najważniejszą, czyli ścisłych rezerwatów przyrodniczych (8%), do których należą: Suurekórve, Laukasoo. Udriku, Koljaku-Oandu i Vainu-pea. Na terenie parku znajduje się 15 większych jezior i setki mniejszych, geologicznie rozmaitej proweniencji, charakteru i kształtu. Najstarsze, polodowcowe, z przeźroczystą oligoceńską wodą, osiągają głębokość do 7-7,5 m. Młodsze, z reguły pochodzenia przybrzeżnego, bywają mniejsze i płytkie. Największym jeziorem jest Kabała (364 ha) w północno zachodniej części parku. Świat wód w Lahemaa uzupełnia 8 rzek, z których najdłuższe - Loobu i Valgejógi - liczą odpowiednio 59 km i 77 km. Pozostałe rzeki są małe, lecz wskutek twardego podłoża, którego woda nie może rozmyć, płyną zwykle wartkim nurtem. Powstało na nich wiele wodospadów oraz krętych pochyłości; przy ujściach rzek tworzą się szerokie doliny. Wody podziemne, z dużą zawartością bromu, znajdują zastosowanie w lecznictwie. Lahemaa to również teren rozległych ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA PARK NARODOWY LAHEMAA 333 gtazy. Jest ich tu najwięcej w całym kraju, aż wyjątkiem Szwecji, Finlandii i Karelii, także w pozostałych rejonach kontynentu, pokrytych niegdyś lodowcem. Szczególnie często występują na wybrzeżu. Z 62 potężnych głazów w Estonii o obwodzie przekraczającym 30 m na park przypada 8, kolejnych 50 to niewiele mniejsze okazy. Największą popularność wśród turystów zdobyły: Jaani--Tooma Suurkivi (wielki kamień) koło Ka-sispea (obwód 35,7 m: wysokość 6,8 m), jaani-Mardi w Viinistu (35,5 m i 4,7 m), Majakivi (kamień-dom) w lesie, na półwyspie Juminda (32 m i 6.9 m) oraz Ojakivi (kamień-potok) przy drodze koło Vósu (30,6 m i 6,1 m). MIEJSCOWOŚCI NA TERENIE PARKU_____ Żaden turysta nie może sobie pozwolić na pominięcie Palmse z jeziorkami, stacją dendrologiczną. a przede wszystkim zaś z XVIII-wiecznym zespołem pałacowym i parkowym, uważanym za jeden z najwspanialszych w krajach bałtyckich. Pierwsze wzmianki o magnackiej posiadłości datują się na 1510 r. - przez stulecia Palmse należało do wschodnioniemieckiego rodu Pahle-nów. Najbardziej znani jego przedstawiciele to Carl Magnus von der Pahlen (1779-1863), generalny gubernator prowincji bałtyckich, oraz baron Aleksander von der Pahlen (1820-1895), stojący na czele bractwa rycerskiego w Tallinie, nadto jeden z inicjatorów budowy kolei estońskich. Posiadłość jest udostępniona turystom (25 kr). Bogate zdobione wnętrza klasycystycznego pałacu (1782-1784) dają wyobrażenie o poziomie życia bałtyckiej szlachty. W pozostałych, równie starannie zrekonstruowanych pomieszczeniach, urządzono sklepik z pamiątkami, niewielką kawiarnię, restaurację i hotel. Latem w pałacu odbywają się koncerty muzyki poważnej. Imponujący park w stylu angielskim został powiększony w 1840 r., dziś ma 18 ha i prawie 60 km ścieżek spacerowych. Zainteresowanie wzbudzają dwa potężne kamienie: Kloostrikivid i Vahakivi (obwód 25 m, wysokość 4,5 m). bagien. Najmniejszym powstałym ok. 7 tyś. lat temu lecz najbardziej znanym wśród turystów, bo udostępnionym do zwiedzania, jest Viru w południowo-zachodniej części parku. Przez środek bagna położony został kilkukilometrowy drewniany pomost, prowadzący do wieży obserwacyjnej. Inne bagna to Laukasoo nad rzeką Loobu, Keitma i Hara u nasady półwyspu Juminda. Kandle i Linajarve, wreszcie Kónnu Suursoo na południe od drogi Ta!lin-Rakvere. Trzęsawiska utworzyły się w efekcie zarastania polo-dowcowych jezior, w północnej części są młodsze, gdyż proces ten hamuje morze zalewające brzegi. Zachodnią część Lahemaa, przede wszystkim okolice miejscowości Kol-ga, Muuksi i Tsitre, pokrywają gleby podobne do rędzin, spotykane także na wapiennych formacjach wysp bałtyckich, m.in. na Saremie, zaś poza Estonią na Cotlandii i Olandii. W parku odkryto 838 gatunków roślin, z tego 34 bardzo rzadkie. Faunę reprezentuje 37 rodzajów ssaków, 213 gatunków ptaków i 24 ryb (do ewidencji tej nie włączono 300 łosi i mniej więcej 400 dzikich kozic), lak więc spotkać tu można rysie, borsuki, kuny leśne, wiewiórki, zające, tchórze, lisy, wydry, norki europejskie i foki długonose. Do nieczęsto spotykanych, ale stałych mieszkańców tych terenów, należą brunatne niedźwiedzie (aktualnie w liczbie kilku okazów). Równie bogaty jest świat ptaków: leśnych, łąkowych i zasiedlających zbiorniki śródlądowe. Wiosną i jesienią w przybrzeżnych zatokach żeruje tysiące ptaków kosmopolitycznych, nad samym zaś morzem i na wysepkach występują mewy i w mniejszym stopniu kaczki edredońskie. Dość rzadko widuje się ptaki nurkujące, czarne bociany czy orły morskie, rozpowszechnione są za to orliki i jastrzębie, cietrzewie i kanie, szare żurawie i białe bociany, wrony szare, zimorodki i łabędzie. W rzekach, głównie w Pudisoo, Loobu i Vaalgejogi oraz w jeziorach żyją pstrągi i łososie, bywają szczupaki, klenie, minogi, płocie i lipienie. Jezioro Lohja słynie z karpia, zaś Kahala z lina i karasia. Bez wątpienia osobliwością parku, jak i całego północnego wybrzeża, są olbrzymie ESTONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA PARK NARODOWY LAHEMAA i 335 Podobne dwory, choć skromniejsze, można oglądać w miejscowościach Vihula i Sa-gadi. W V6su, na południowym brzegu Zatoki Kasmu (Kasmu laht), czekają na turystów plaża i kąpielisko, piaszczyste wydmy porośnięte sosnowym laskiem, wartka rzeka - można tu również uprawianiać sporty wodne i wędkarstwo. Miejscowość powstała w 1856 r. wraz z budową cegielni, a w latach 70. ubiegłego stulecia była popularnym letniskiem, szczególnie wśród malarzy i intelektualistów. Stara wioska rybacka Kasmu leży 6 km na północny zachód, na półwyspie o tej samej nazwie. Kiedyś słynęła z budowy żaglowców, przemytu alkoholu, a dziś znana jest z kwater agroturystycznych i pensjonatów B&B. W dawnej szkole morskiej, datowanej na lata 1884-1931, mieści się niewielkie muzeum, a w nim ekspozycja dotycząca historii nawigacji w tej części Bałtyku. INFORMACJE PRAKTYCZNE Lahemaa Kiilastuskeskus w Palmse przy wjeździe do parku (a232/34196, fax 232/44575; 1V-31 VIII pn.-nd. 9.00-19.00, 1 IX-30 IX pn.-nd. 9.00-17.00, l X-30 IV pn.-pt. 9.00-14.00) udziela wszelkich informacji na temat szlaków turystycznych, komunikacji publicznej, bazy noclegowej i gastronomicznej. Można tu również zasięgnąć informacji odnośnie aktywnego wypoczynku, jak turystyka rowerowa czy łowienie ryb. Na miejscu sprzedaż broszur i wydawnictw albumowych. Warto zaopatrzyć się w kieszonkową mapkę Lahemaa, Kuusalust Kundani (Lahemaa, od Kuiisalu do Kundy) w skali l: 150 000 z legendą po estońsku i angielsku, na której zaznaczone są wszystkie jeziora 1 bagna, większe głazy, punkty widokowe, a także drogi asfaltowe i gruntowe, stacje benzynowe, pola namiotowe. Kto dobrze zna język niemiecki, może zaopatrzyć się w obszerny folder formatu A4 Nationalpark Lahemaa, zawierający bardzo dokładne opisy najciekawszych tras pieszych i rowerowych. Dojazd do Palmse bezpośrednimi autobusami z Tallina. Samochodem - z szosy prowadzącej w kierunku Narwy trzeba skręcić w lewo, kiedy droga dwupasmowa się skończy, należy jechać dalej za drogowskazem. Noclegi________________ Ośrodek Wypoczynkowy Liivaku w miejscowości Lasna (^25/053213, fax 261/139744) dysponuje pokojami 2-, 3- i 4-osobowymi w cenie 250 kr od łóżka; na miejscu jest sauna i TV SAT. Na terenie parku można skorzystać z licznych kwater prywatnych i pensjonatów B&B: Parlioja B&B. Pille i Felix MiJrgimae, Kónnu (n25/644704); około 2 km od bagien Viru; 3 pokoje dla 5 osób; 250 kr; sauna, grill, rowery. Aedla B&B, Ants Nóva. Muuksi (s22/772614); 3 pokoje i 9 miejsc; 200 kr; pole namiotowe i konie. Mer/a B&B, Annę i Toomas Tammemae, Tsitre (o25/242655): 8 pokoi; 150-250 kr; pole namiotowe, sauna, sprzęt pływający i rowery. Pikakose B&B. Annę i Hannes Sundja, Va-nakiila (B25/6457839); kemping i mały domek dla 4 osób. Toomarahva B&B, Ulle Tamm, Altja (s25/252355); 2 pokoje 2-oso-bowe; 150-200 kr; sauna i zorganizowane wycieczki po parku. Laane B&B, Lii Sild, Kasmu (s250/70904); 13 pokoi; 250 kr. minnid B&B Endla i Eino Kiviberg, Rannam7"251/17975): 8 pokoi 2-osob-KaST. 280 kr. Vahtra B&B, Ulle Urmas Si-SL: Kasmu (.25/6487235); 4 pokoje 7 osobowe- 260 kr; możliwość wędkowania, erni i miejsce na ognisko. Sirefi B&B. Virve f T it Vali Kasmu (^232/99422); 3 pokoje 2 osobowe: 250 kr. Kingu B&B, Jaan Kruus, Vihula (s232/92620); kemping, wypożyczalnia łodzi, zwierzęta domowe, joosepi-rahva B&B. Vello Kuli, Eru (s232/99429); 3 pokoje 2-osobowe; 250 kr; sauna. 200 m do morza, minibus i samochód osobowy na potrzeby gości, łodzie i kajaki. Wszystkie ceny dotyczą jednej osoby i obejmują śniadanie. Białe noce Północne rejony Estonii są świetnym miejscem na obserwację biarych nocy, czyli nocy bez zapadania ciemności, podczas których zmierzch przechodzi bezpośrednio w świt. Zjawisko to występuje w miesiącach wiosennych i letnich, mniej więcej od linii z Aberdeen przez Góteborg, Rygę, Jarosław po Swierdlowsk i Bratsk, aż do bieguna północnego, gdzie słońce przez pół roku nie zachodzi w ogóle. W okolicach 56. równoleżnika białe noce trwają przeważnie od 1 czerwca do 11 lipca, zaś już na szerokości 60° - od 11 maja do końca lipca. ' r-'dl'., .''...!> i'.',;. ESTONIA POŁUDNIOWA •u* Południowa Estonia to obszar pełen czystych jezior - jest ich kilkaset, w tym Pejpus i Vórts - a także najwyższych w krajach nadbałtyckich wzniesień morenowych. Ta część kraju jawi się zatem jako idealne miejsce na letnie wędrówki, biwakowanie pod gołym niebem, na obcowanie z nienaruszoną przez cywilizację naturą. O każdej porze roku czekają na turystę cudowne widoki i czyste powietrze. Zachętą do odwiedzenia regionu może okazać się także tranzytowe położenie, bliskość granicy z Łotwą i obwodem pskowskim Federacji Rosyjskiej. Najważniejszym ośrodkiem południowej Estonii jest bez wątpienia Tartu, nazywane niekiedy "nadbałtyckimi Atenami", "Atenami Północy", "Heidelbergiem Północy" czy "małym Oksfordem". To miasto studentów w błękitnych czapeczkach z biało- -czerwonym otokiem, noszonych nawet w okresie przynależności do Związku Radzieckiego. Rosyjskie uczelnie nie miały tradycji korporacyjnych, młodzi Estończycy chcieli podkreślić tym sposobem swoją odmienność, swoją przynależność do zachodniego świata. Tartu związane jest także pośrednio z kulturą polską. W II pół. XIX w. tutejszy uniwersytet stał się prawdziwą kuźnią inteligencji polskiej. wydał wielu wybitnych rodaków, którzy wnieśli wkład w rozwój odrodzonej ojczyzny. Drugie co do wielkości miasto w kraju (95 tyś. mieszkańców) udziela schronienia bez mała 1 0 tyś. studentów, uczących się na jednym z najstarszym w krajach nadbałtyckich uniwersytetów. Do Tartu (dawniej Dorpat, Jur-jew) najlepiej przyjechać w czasie hucznie obchodzonych Wiosennych Dni Uniwersytetu (Ulikooli Kevadpaevad), na przełomie kwietnia i maja, gdy na Placu Ratuszowym i okolicznych uliczkach odbywają się różnego rodzaju imprezy: od jarmarków, poprzez tańce, popisy akrobatyczne, sztuczne ognie, zabawy i konkursy, po biegi uliczne i pochody w średniowiecznych zbrojach lub w samej tylko przepasce biodrowej. W parku na Toomemagi organizowane są wówczas koncerty muzyczne, po rzece Emajógi pływa stateczek wycieczkowy, odbywają się zawody pontonowe i kajakarskie. Aż do i wojny światowej językiem wykładowym na słynnej tartuskiej uczelni był niemiecki. Podczas zaborów, szczególnie zaś po zamknięciu przez władze carckie Uniwersytetu Warszawskiego, kształcili się tu Polacy, nie chcący zdobywać wiedzy na uczelniach rosyj-skojęzycznych w Królestwie i Rosji. Jeden ze studentów, Bronisław Limanowski, w swych Pamiętnikach 1835-1870 pisze, że ówczesne Tartu miało charakter zupełnie niemieckiego miasta, język niemiecki panował wszędzie: w urzędach, na katedrach uniwersyteckich, w szwach, w sklepach, na ulicy. Właściwe miasto było z prawej strony Embachu. Miało ono piękny staroniemiecki wygląd, zwłaszcza główna ulica Ritterstrasse (Rycerska) przedstawiała się wspaniale. Lecz największą ozdobą było wzgórze piętrzące się nad miastem i porosłe bujnym lasem, tak zwane Domberg, od dawnej katedry katolickiej, w której ongiś kazał Piotr Skarga. KOMUNIKACJA________ Tartu jest wielkim węzłem komunikacyjnym. Obwodnicą prowadzi przez nie droga nr 2. zwana niekiedy via Estonia. Łączy ona miasto z Paide (102 km) i Tallinem (185 km), zaś z przeciwnego kierunku z Vóru (69 km) i granicą rosyjską, gdzie przechodząc w A212, biegnie do Pskowa (174 km). Dla turystów z Polski większe znaczenie ma jednak szosa nr 3. wiodąca z Tartu na południe, przez Elvę •339 TARTU - ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA I ESTONIA POŁUDNIOWA do/z Valgi (6.49. 11.03. 15.24, 18.07. 21.10; 2 godz.; 31-36 kr), oraz 4 (3.07, 8.38, 12.26 i 17.44) przez Taevaskoję (l godz.; 25 kr) Pólvę (1 godz. 10 min: 27 kr) do miejscowości Orava blisko granicy rosyjskiej (l godz 55 min; 37 kr). W Tartu .:o trzymuje się międzynarodowy pociąg K i 2 Tal/inna Lxpress relacji Tallin-Moskwa. Odjazdy: wt. i czw. o 18.30. stacje pośrednie to m.in. graniczne Peczory (22.42), Psków (23.54) i Twer (9.54), przyjazd do Moskwy o 13.08. Ładny, lecz mocno podniszczony drewniany dworzec kolejowy (raudf.ee/aam) znajduje się ok. 800 m od Starego Miasta. przy ulicy Vaksali. Na plac Ratuszowy idzie się ok. 15 min, cały czas prosto ulicą J. Kuperja-novi. Poza kasami biletowymi (^392220) brak tu infrastruktury turystycznej. KOMUNIKACJA MIEJSKA Prawie każda z 21 linii autobusowych o łącznej długości 325 km dociera do centrum. Bilety jednorazowe kosztują 5 kr, sprzedawane są w większości kiosków z prasą, w niektórych sklepach oraz bezpośrednio u kierowcy. Niedawno wprowadzone zostały 10-dniowe i miesięczne karnety dzienne. Opłata za 1 km jazdy taksówką wynosi przeważnie od 3.50 do 4 kr, w zależności od firmy. Minimalny koszt przejazdu - w granicach 20 kr, ze stacji kolejowej do centrum - 40 kr, na dworzec autobusowy - 45 kr. Radio-taxi: s422222, 429420. 366566, 343333, 320001, 400585. Parkowanie w porze dziennej (8.00-18.00) jest płatne. Centrum podzielono na 3 strefy; przy ulicach Ulikooli i Poe płaci się za godz. 12 kr, przy Vanemuise, Vabaduse, Jaani, Ruutli. Munga i przyległych 4 kr, zaś na obrzeżach Starówki 1 kr. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA________ Tartu nie jest miastem rozległym obszarowo, liczy zaledwie 38,8 km2. Prawie wszystko, co w nim ważne, skupia się między wzgórzem Toomemagi a brzegami rzeki Etna (Emajógi), przepływającej przez miasto na długości 10 km. Serce miasta stanowi Raekoja plats (27 km) do przejścia granicznego z Łotwą w Valdze (89 km) i dalej przez Valmierę (136 km) do Rygi. Szosa ta biegnie aż na północ kraju i jest niezwykle malownicza - wiedzie brzegami jeziora Pejpus. przez Mustvee '61 km) i Kauksi (87 km) do Jóhvi (131 km). Dużą rolę odgrywają również boczne drogi: nr 43 do Kallaste (50 km): nr 45 do Rapiny i dalej do rosyjskich Peczor (104 km); nr 46 do Otepaa (42 km); nr 48 skrajem Vortsjarv do Viljandi (80 km); nr 61 do Pólvy (48 km). Całodobowe stacje paliw: Alexela. Narva 21 (7i403166) oraz Statoil w centrum miasta przy Turu 6 (s441757). Miasto ma lotnisko (fcnnujaam), lecz w obecnej chwili brak jest statych połączeń lotniczych. Grupy ponad 10-osobowe mogą poprzez biura podróży zamówić czarter do Tallina lub Rygi. Autobusy Około 20 autobusów dziennie łączy miasto z Tallinem (odjazdy m.in. o 5.30, 8.35. 11.00. 11.30, 13.20. 15.10. 16.20, 16.50. 17.10. 17.50. 18.20, 18.50, 19.30, 20.00. 20.30; 2 godz. 30 min; 85 kr). Inne połączenia dalekobieżne: do Haapsalu (5 godz. 45 min; 112 kr), Kuressaare (8 godz.; 170--175 kr), Narwy (3 godz. 20 min: 82 kr). Par-nawy (4 godz.; 75-78 kr). Ze stanowiska nr 3 odchodzą autobusy do Otepaa (20 kr) i Voru (32 kr), z nr 4 do Valgi (43 kr), z nr 5 do Viljandi i Pólvy (22 kr). Połączenia międzynarodowe - Eurolines zapewnia dojazd do Sztokholmu, Uppsali. Norrkóping, Góte-borga i Oslo oraz do Rygi (6.45). Dworzec autobusowy (autobussi/aam) znajduje się blisko centrum, przy skrzyżowaniu ulic Narva, Turu i Soola. Dysponuje przechowalnią bagażu w holu głównym oraz punktem informacji z rozkładem jazdy i taryfami: a477227. Pociągi_________________ Tartu pełni także rolę węzła kolejowego, zresztą jednego z nielicznych w kraju. Odjeżdżają stąd 3 pociągi na dobę do Tallina przez Jógevę. Tapę. Aegviidu i Kehrę (7.47, 15.02 i 18.04; 3 godz. 45 min-4 godz., 70-81 kr). Istnieje poza tym 5 połączeń dziennie 340 ESTONIA POŁUDNIOWA TARTU - INFORMATOR (plac Ratuszowy). Od zachodu styka się z To-omemagi, zaś od wschodu przechodzi w zamknięty dla ruchu most Kaarsild. który łączy się z kolei z ulicą Raatuse, biegnącą w kierunku nowych dzielnic. Uliczka Ulikooli, nosząca swoją nazwę od budynku uniwersytetu, jest popularnym traktem spacerowym, z licznymi sklepikami i kawiarenkami. Centrum ograniczone z jednej strony dworcem autobusowy, a z przeciwnej kolejowym, otacza łańcuch nowych dzielnic i osiedli mieszkaniowych, z których Supilinn i Karlova zabudowane są starymi drewnianymi domami, Tahtyere i Tammelinn prywatnymi willami, zaś Anne-linn jest typowym postradzieckim blokowi-skiem. Punkt informacji turystycznej na Raekoja plats 14 (a432141) czynny jest pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Ważniejsze biura podróży to Atlas, Kitsas 3 (w433070): Estrayel, Kompanii 2 (o447979); Hermann Reisid, Ulikooli 2 (c441222) i Lóuna Eesti Turismikeskus, Turu 2 (^474553, fax 476346). NOCLEGI____________ Ze znalezieniem jakiegoś pokoju zasadniczo nie powinno być problemu, ale nie ma też zbytnio w czym wybierać. Znajduje się tu wprawdzie kilkanaście hoteli i pensjonatów, jednak większość z nich jest dość droga. Daje się odczuć wyraźny brak tanich miejsc noclegowych (latem można przenocować w akademikach). Biura turystyczne pomagają znaleźć kwaterę prywatną w okolicy, a dobrze rozwinięta komunikacja publiczna umożliwia dojazd do kempingów i pól namiotowych w rejonie Otepaa. Hotele_______________ Barclay, Ulikooli 8 ("447100, fax 447101). Secesyjna kamienica z 1912 r. w centrum miasta, u wschodniego podnóża Toomemagi. Kiedyś stużyta oficerom Armii Radzieckiej (podczas swojego pobytu w Tartu mieszkał tu czeczeński przywódca, Dżochar Dudajew). Po renowacji w 1995 r. urządzono w niej hotel, dziś słusznie uważany za najlepszy w mieście. Ma 49 luksusowych pokoi, w tym 9 jedynek (990 kr), 34 dwójki (1380 kr) i 6 apartamentów, niektóre z balkonami i własną sauną (1600-2300 kr). Dostawka kosztuje 350 kr; dodatkowa oplata za psa wynosi 50 kr. Na parterze dobra restauracja. Jaru, Rebase 9 (s441177, fax 441166). Nie chce się wierzyć, że ten mało zachęcający na pierwszy rzut oka blok w centrum miasta należy do sieci Finest Hotel Group. Zbudowany w 1989 r. i na nowo otwarty po remoncie w 1993 r., oferuje dziś 72 komfortowe pokoje, wszystkie z prysznicem i WC, telefonem i TV SAT. Jedynki kosztują 880 kr, dwójki 1075 kr, apartamenty 1600 kr. Całodzienne wyżywienie za 260 kr. Tartu, Soola 1 (n432091). Kilkupiętrowy budynek nad brzegiem Emajógi, naprzeciwko dworca autobusowego. Pokoje 1-osobowe 660 kr, 2-oso-bowe 990 kr. tóżko w izbach typu hostelowego 200 kr; honorowane są karty Hl. Kawiarenka z ciepłymi daniami (8.00-2.00). Całodobowa sauna. Salon piękności. Kantri, Riia 195 ("383044 i 383043, fax 477213). Nowoczesny pawilon przy początku szosy biegnącej do Valgi, dlatego popularny wśród zmotoryzowanych. Pokoje 1 -osobowe 550 kr, 2-oso-bowe 740 kr, apartamenty z łazienką 970 kr, z sauną 1200 kr, dostawki 240 kr. Latem odpowiednio 650/870/1400/1140/280 kr. Rabaty dla grup ponad 10-osobowych. Dwie sale kominkowe. Restauracja i barek bistro. Parking. Renę, Vóru 235 (jr412234, fax 412355). Popularny hotel z milą atmosferą, w centrum. Dysponuje 35 pokojami o różnym standardzie, niektóre ładnie urządzone, z wyłożonymi drewnem ścianami i sufitem. Łącznie ponad 60 miejsc noclegowych. Jedynki 350-400 kr. Dwójki 500-600 kr, wyższy standard 800-1200 kr, dostawki 100 kr. Bar i restauracja. Niedawno wybudowana sauna w cenie 140 kr za godz. Parking. Tahtoere, Laulupeo 19 (n421708). Zasadniczo nieco lepiej wyposażone schronisko w cichej, spokojnej okolicy. Dzieli budynek ze szkołą sportową. Kilkanaście miejsc w 6 pokojach. Jedynki od 100 do 350 kr, dwójki 200-400 kr, dostawka 50 kr. Pokoje z kominkiem 600 kr. Cena nie obejmuje śniadania. Pensjonaty______________ Oru, Oru 1 (^422894 i 422998). W parkowym zaułku na Toomeoru. Przedwojenna willa należąca do prominenta państwowego z okresu pierw- "ei republiki, profesora Antsa Piipa. Dla gości JoWpniane są 4 pokoiki w cenie 460-600 kr za jedynkę i 600-790 kr za dwójkę. Można wynająć także cały dom za 3200 kr. Domina, Tammsaare 8 ("422575). Na Tahtvere. ponad 40 miejsc noclegowych w 21 pokojach, jedynki 320-600 kr, dwójki 560-950 kr, dostawki 190 kr. Śniadanie serwowane jest w tutejszej kawiarni. Zniżki dla grup. GASTRONOMIA________ Najlepszym miejscem na codzienne zakupy jest targowisko niedaleko dworca autobusowego; otwarte pn.-pt. 7.00-17.00, sb. 7.00--16.00, nd. 7.00-15.00. Można tu zaopatrzyć się w świeże owoce i warzywa, mięsa, wędliny i ryby prosto z jeziora Pejpus, chrupiące pieczywo i sprzedawany w plastikowych dwulitrowych butelkach kwas chlebowy z brzuchatym mnichem na etykietce. Stoiska spożywcze w większości marketów samoobsługowych czynne są także w dni świąteczne, niekiedy do późna w nocy. Jedyny w mieście Mc DonafcTs obok stacji benzynowej przy Turu 6a (o441929) czynny jest od 8.00 do 24.00. Cytrynowy gin i piwo pochodzące z miejscowego browaru podają w 0/le Tanker, sympatycznym barze urządzonym na pokładzie starej barki zakotwiczonej na Emajógi. Restauracje _ ____ Centra/, Raekoja plats 3 (n441297 i 485879). Dość skromna, choć elegancka restauracja w tonacji pastelowej. Kuchnia estońska i międzynarodowa, do większości potraw podają czarny chleb. Latem bar na zewnątrz (10.00-24.00). Czynna pn.-sb. 12.00-24.00, nd. 12.00-22.00. HeHeri MuusHcakohw*, Lossi 15 (w441385). Wbrew nazwie to nie tylko kawiarnia, ale miejsce, gdzie można zjeść coś konkretnego - prowadzi ją miejscowa szkoła muzyczna. Na ścianach ozdobne rogi, instrumenty muzyczne, struny od gitary. Menu niezbyt wyszukane, ale za to wieczorami muzyka na żywo. Czynna pn.-czw. 10.00-24.00, pt. isb. 10.00-1.00, nd. 12.00-22.00. Korea Ton Bań, Kastani 8 (n420088). Pierwszy i jedyny jak dotąd w Tartu lokal narodowy. Autentyczna koreańska kuchnia i koreańscy kucharze, a kelnerki ubrane są w koreańskie stroje. Większość dań przeważnie od 70 do 110 kr. Czynna pn.-czw. i nd. 12.00-23.00, pt. i sb. 12.00-24.00. Puss/rohu/te/der, Lossi 28 (n434231 i 434124). Mieści się w głębokich na ponad 10 m podziemiach bastionu strzelniczego na Toomemae. Surowe kamienne wnętrza, konsumpcja przy świecach. Otwarta w 1982 r. z okazji 350 rocznicy założenia uniwersytetu. Wieczorami w śr, pt. i nd. występy kapel muzycznych. Czynna 12.00- -1.00, pt. i sb. 12.00-2.00. Tarerna, Raekoja plats 20 (o431222 i 432002). Chyba najpopularniejsza restauracja na Placu Ratuszowym, licznie odwiedzana zwłaszcza przez studentów. Przyjemne miejsce, na zewnątrz bar piwny. Specjalnością kuchni są potrawy włoskie i chińskie. Czynna pn.-czw. i nd. 11.00-24.00, pt. i sb. 11.00-1.00. Wilde, Vallikraavi 4 (n309762). W zabytkowej kamienicy na Starym Mieście. Szeroki wybór dań mięsnych, osobne menu dla dzieci. Na miejscu irlandzki pub z wnętrzem w stylu wikto- . riańskim, piwem krajowym i zagranicznym. Czynna pn.-cz. 9.00-22.00. pt. 9.00-23.00, sb. 10.00-23.00, nd. 10.00-21.00. INFORMATOR_________ Apteki: Raekoja Apteek, w ratuszu (tr433528 i 434475); pn.-pt. 8.00-21.00, sb. i nd. 10.00- -17.00. Kastani Apteek, Kastani 42 ("420891) pn.-pt. 7.30-21.00, sb. 10.00-18.00, nd. 10.00- -15.00. Rają Apteek, Riia 132 ("390254); pn.-pt. 8.00-19.00, sb. i nd. 9.00-16.00. Uus Apteek, Pikk 62 (H406396); pn.-sb. 7.30-18.30, nd. i dni świąteczne 9.00-16.00. Bankomaty: Raekoja plats 8, Aardla 23, Ujula 2, Kuuni 9, Vanemuise 7, Tehase 16, Kaunase 21. Bilard: Riiiitli 4 (n441211); pn.-pt. 10.00-23.00, sb. ind. 12.00-23.00. Centra handlowe: E-Kaubamaja, Tehase 16 (pn.-pt. 10.00-20.00, sb. i nd. 10.00-16.00). Kivilinna, Jaama 173 (8.00-24.00). Raatuse Kaubamaja, Raatuse 20 (pn.-pt. 9.00-20.00, sb. 9.00-18.00, nd. 9.00-16.00; stoiska ^ żywnością codz. 9.00- -23.00). Tartu Kaubamaja, Riia 2 (pn.-pt. 9.00- -20.00, sb. 9.00-18.00, nd. 0.00-15.00, żywność pn.-pt. 9.00-21.00, sb. 9.00-20.00, nd. 10.00- -20.00). Vilko Pood, Aleksandr! 7 (pn.-pt. 10.00- -18.00, sb. 10.00-15.00). ESTONIA POŁUDNIOWA TARTU - ZWIEDZANIE Uniwersytet l polscy studenci Zalążkiem dorpackiego uniwersytetu było polskie gimnazjum, powstałe w okresie ponad 40-letniej przynależności miasta do Rzeczypospolitej. Oficjalnie uczelnia powołana została jednak do życia 30 czerwca 1632 r. przez szwedzkiego króla Gustawa II Adolfa i nazwana na cześć założyciela Academią Gustavianą Dorpatensis. Placówka prowadziła działalność do 1699 r, kiedy to pod wpływem sytuacji politycznej i zagrożenia wojną ze strony Rosji została przeniesiona do Parnawy, gdzie funkcjonowała do 1710 r. Ponownego otwarcia uniwersytetu w Tartu dokonał w 1802 r. car Aleksander. Przez prawie cały XIX w. zdobywały na nim wiedzę pokolenia inteligencji polskiej. W latach 30. ubiegłego wieku uczyło się tu ok. 50 polskich studentów. Później przybywało ich po kilkunastu rocznie - w połowie ubiegłego stulecia było ich już 450. W1885 r. na prawie, ekonomii, medycynie, teologii, historii, filologii, fizyce, matematyce, dyplomatyce i kameralistyce studiowało łącznie 101 rodaków - w praktyce oznaczało to, że co piętnasty dorpacki student był Polakiem. W1907 r. Polaków było 320, co stanowiło 11% ogółu miejscowych żaków. Rodacy należeli do korporacji "Polonia", także do organizacji o charakterze ziomkowskim, jak "Ogól", "Znicz", "Lechi-cja", przy których działały kółka: literackie, historyczne, ekonomiczne, prawnicze. Ogółem uczelnię ukończyło około 1900 Polaków. Na dorpackim uniwersytecie studiowały sławy tej miary, co Benedykt Dybowski i Aleksander Czekanowski, Bronisław Limanowski i Jan Baudouin de Courte-nay, Józef Siemiradzki i Juliusz Bursche, Tytus Chałubiński i Stanisław Wojciechowski, Ignacy Ba-ranowski, Marian Zdziechowski i Edward Rosset. W gronie doktorów honoris causa znaleźli się m.in. Wacław Sierpiński i Leon Kryński, Bronisław Rydzewski i Wilhelm Borowicz, wreszcie Stanisław Thugutt oraz Ignacy Mościcki. Absolwenci uniwersytetu w Tartu stanowili w niepodległej Polsce trzon elity intelektualnej i naukowej, jeszcze długo po wojnie cieszyli się uznanym szacunkiem - nobilitujące było już samo określenie "dorpatczyk". Talliński profesor historii, Raimo Pullat, przyjaciel Polski i Polaków, ożeniony z Polką, pisze w artykule "Jeszcze raz o dorpatczykach": Kiedy już troszkę zaczynałem czytać po polsku, na początku lat sześćdziesiątych zauważyłem, na przykład w gazecie "Życie Warszawy", niektóre nekrologii dorpatczyków i dziwiłem się -o co chodzi? Kiedy zmarł jakiś wybitny profesor, naukowiec, dyrektor jakiegoś instytutu, zawsze przed jego nazwiskiem było napisane "dorpatczyk". Jazda konna: Luunja (=460420). Ihaste, Remmelga 1 M60166). Sirgu (=460087 i 65374). Lammiku (=497102168690). Kina: Ekraan, Riia 14. 81 lllusioon, Raatuse 97. Athena, Kuutri 1. Korty tennisowe: Tahtvere, Lauiupeo 19 (=433496). Korty uniwersyteckie, Baeri 6 (=435450). Motel Waide, Kao (=457119). Motel Vehendi, Rannu (=454556141725). Kręgielnie: Vaksali 21 (=420658), Manhattan, Nar-va 25 (=403136). Hotel Ihasts, Pallase 25/27 (=437329). Nagle wypadki: Policja =434114 i 02. Pogotowie Ratunkowe =434631. Straż Pożarna =01. Narodowe instytuty kultury: Fiński - Soome Insti-tuudi Tartu Osakond, Vanemuise 19 (=427319, fax 427097); pn.-pt. 10.00-16.00, śr. 10.00-18.00. Miasta Tampere, Jaani 4 (=390911, fax 390922); wt.-pt. 10.00-16.00, nd. 12.00-17.00. Pamiątki: Raekoja plats 8 (=442215); pn.-pt. 10.00--18.00, sb. 10.00-15.00, nd. 11.00-15.00); Riia 10 (=343285); pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-16.00. Poczta: Główna przy Yanemuise 7 (=463216). Kod pocztowy EE 2400. Numer kierunkowy =27. Sale koncertowe: Laululava Lauiupeo 23 (=422409). Vanemuise, Vanemuise 6 (=442272). Salony piękności: Finess, Raekoja plats 7 (=441351); pn. 7.30-17.00, wt.-pt. 7.30-20.00, sb. 8.00-16.00. V6lumaa, Soola 1a (=441978); pn. 8.00-17.00, wt.-pt. 8.00-21.00, sb. 9.00-16.00. Sklep muzyczny: Singel Muusik, Raekoja plats 11 (=441118); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00 i Tahe 89 (=476350); pn.-pt. 9.00-17.00, sb. 9.00-14.00, Sklep sportowy: Van Allen, Kompanii 1 c (=456784); pn.-pt. 10.00-19.00, sb. i nd. 10.00-16.00. Teatry: Vanemuise, Vanemuise 6 (=433885). Vane-muise Vaike Maja, Vanemuise 45 (=430785). Uli-kooli (Uniwersytecki), Ulikooli 18 (=375206). La-steteater (Dziecięcy), Jaama 14 (=403032). Widokowe loty samolotem nad miastem: Pakker Avio (=351229 i 460229, tax 415658). Wycieczki białą flotą po Emajógi: Latem stateczek Pegasus odpływa z okolic Kaarsild o 11.00, 13.00,15.00 i 16.30. Na pokład wchodzi maksymalnie 77 osób; czynny jest bufet przekąskowy. Bilety po 15-40 kr. Rezerwacja miejsc przez biura podróży lub u armatora OU Laevatóó (=340025 i 256/480028). Wymiana walut: Ulikooli 1 (pn.-pt. 9.00-19.00, sb, 9.00-15.00), Ulikooli 6a (pn.-pt. 9.00-16.30), Munga 18 (pn.-pt. 9.00-16.00), Kuuni 9 (pn.-pt. 9.00-17.00), Kalda 34 (pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 9.00-15.00), Aardla 25 (pn.-pt. 9.00-16.00). Wypożyczalnie samochodów: Europcar, Aardla 23 (=366221). Favora Rent, Ringtee 28 (=362202). Wypożyczalnia sprzętu pływającego: Motel Vehendi, Rannu (=454556). Wypożyczalnie rowerów: Jalgratas, Lauiupeo 19 (=421731). Motel Waide, Kao (=457119). Wywoływanie zdjęć: Ruiitli Foto, Ruutli 18 (=441839); pn.-pt. 9.00-18.00, Sb. 9.00-15.00. HISTORIA____________ Prawdopodobnie już w V w. na wzgórzu Toomemagi istniał gród plemienny Estów, zwany Tarpatu. Zdobyty w 1030 r. przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, określany był mianem Jurjew. Od 1215 r. osada znajdowała się pod władzą zakonu Kawalerów Mieczowych, stąd też pochodzi utrwalona na wiele stuleci niemiecka nazwa Dorpat. W 1224 r. założono tu biskupstwo, a od 1248 r. do pół. XVI w. miasto było członkiem Hanzy, odgrywając w późniejszym czasie ważną rolę w handlu z ziemiami ruskimi. W 1558 r. zdobyte przez wojska Iwana IV Groźnego, przekazane zostało Rzeczypospolitej mocą pokoju zawartego w Jamie Zapoi-skiej i przez 43 lata było stolicą jednego z województw polsko-litewskiej monarchii. Za panowania Szwedów (1625-1704) założony został przez króla Gustawa II Adolfa uniwersytet (1632 r.) - odtąd Tartu będzie znaczącycm ośrodkiem naukowym nie tylko w Estonii, ale i we wszystkich krajach nadbałtyckich. Zniszczone z rozkazu Piotra l podczas wojny północnej (l 708 r.), zostało praktycznie na nowo zbudowane w XVIII i XIX w., uzyskując przeważnie klasycystyczny wygląd. Z połową XIX w. Tartu staje się jednym z najważniejszych ośrodków ruchu narodowego. Od 1864 r. wychodzi tu gazeta Eesti Postimees, 5 lat później powstaje pierwsze estońskie towarzystwo śpiewacze "Vanemuine", założone przez Jannsena wraz z córką Lidią Koidu-lą; wkrótce rozpocznie swą działalność Teatr Narodowy i stowarzyszenie literackie. 2 lutego 1920 r. podpisano w Tartu układ pokojowy z Rosją Radziecką, ostatecznie ugruntowujący niepodległość Estonii. W czasie drugiej wojny światowej miasto poniosło poważne straty, zniszczeniu uległo około 50% zabudowy. W okresie przynależności do ZSRR było zamknięte dla turystów zachodnich, gdyż mieściła się w nim baza lotnicza. ZWIEDZANIE Raekoja plats Wykładany brukiem Raekoja plats (plac Ratuszowy) w kształcie trapezu otoczony jest z północnej strony rzędem klasycystycznych kamienic z jasnymi fasadami (podobne kamienice po stronie południowej uległy zniszczeniu podczas wojny). W czasie, gdy Esto- nia należała do ZSRR, miejsce to nosiło nazwę Nóukogude plats (Plac Radziecki). Wąską zachodnią pierzeję zamyka ratusz (raekoda). jeden z ciekawszych przykładów stylu przejściowego między barokiem a wczesnym klasycyzmem. Obiekt stoi na miejscu poprzedniego (1693 r.), który spłonął w 1775 r. Prace budowlane trwały od 1782 do 1786 r., ratusz wzniesiono według planów rostockiego architekta J. Waltera (l 733-1802). W efekcie powstał dwupiętrowy budynek wzorowany nieco na pałacykach niderlandzkich, z charakterystycznym fachem zwieńczonym wieżą zegarową. Uwagę zwraca wspaniała fasada, ozdobny fronton, owalne okienko, a także 12 pilastrów. Wśród kamienic ciekawie przedstawiają się domy pod numerami 2, 6, 8, 12, 16 i 18 -zwłaszcza ten ostatni, czyli dom Barcleya de Tolly'ego (1793 r.), w którym niegdyś miesz- TARTU - ZWIEDZANIE Iii ESTONIA POŁUDNIOWA PEIPSI JARV 1,347, ittfl ESTONIA POŁUDNIOWA Lodowe pobojowisko Jezioro od zawsze stanowiło naturalną granicę osadnictwa estońskiego i słowiańskiego. W nomenklaturze rosyjskiej Pejpus zwane jest jeziorem Czudzkiego (Czudskoje oziero), czyli inaczej jeziorem estońskim, gdyż słowa "Czud" używano w dawnej Rosji na określenie Estończyków. Do historii jezioro weszło dzięki słynnej bitwie w 1242 r., w której oddziały ruskie zwyciężyły Kawalerów Mieczowych, wchłanianych organizacyjnie akurat przez Krzyżaków. Bitwa osłabiła poważnie parcie zakonników na wschód, dążących do opanowania bogatych republik kupieckich - Nowogrodu i Pskowa. W rosyjskiej propagandzie nacjonalistycznej końca XIX w. urastała zaś do rangi symbolu. Miała być dowodem odwiecznego antagonizmu i konfliktu interesów świata germańskiego i słowiańskiego. Według dość powszechnie przyjętej w nauce hipotezy do starcia doszło na zamarzniętej tafli jeziora, co jeszcze bardziej dodawało wydarzeniu niezwykłości i mistycznego wymiaru. Dowódca zwycięskich wojsk, kniaż wtodzimierski Aleksander, który notabene wcześniej rozgromił Szwedów pod Narwą, uzyskując przydomek Newski, stał się pierwszym obrońcą Słowiańszczyzny - legendarnym obrońcą Rosji i prawosławia przed zachodnim rycerstwem feudalnym. W historiografii rosyjskiej spotyka się określenie Lodowe pobojowisko. kał wybitny rosyjski dowódca i minister wojny z okresu 1812-1814. Cały plac powstał na bagnach, stąd też fundamenty niektórych kamienic z czasem zaczęły osiadać - jedna z nich pochyliła się tak bardzo, że mieszkańcy żartobliwie porównują ją do krzywej wieży w Pizie. Mijając ruchliwą ulicę Vabaduse, od strony wschodniej, plac przechodzi w nabrzeże rzeki Emy z pięknym mostem Kaar-sild, postawionym w 1959 r. na miejscu zniszczonego w czasie wojny podobnego obiektu z 1783 roku. Kaarsild odgrywa ważną rolę w życiu miejscowej społeczności żakowskiej. Zgodnie z tradycją, każdy student, który otrzyma ocenę niedostateczną z egzaminu i chce ją poprawić, musi przejść po szerokim na pół metra betonowym łuku nad mostem. Wokół uniwersytetu________ Najlepszy przykład dorpackiego klasycyzmu to nowy gmach główny uniwersytetu (1803-1809) przy ulicy Olikooli. według planów niemieckiego profesora Johanna Wilhelma Krause. Szczególnie cenny jest wejściowy portyk z sześcioma greckimi kolumnami krytymi gzymsem i tympanonem. Dwa skrzydła boczne, wyraźnie kontrastujące z resztą oraz kościół uniwersytecki (obecnie mieści bibliotekę) dobudowano w pół. XIX w. Najcenniejszym pomieszczeniem wewnątrz jest bez wątpienia bogato zdobiona aula, odbudowana po pożarze w 1965 r., w której dziś odbywają się koncerty muzyczne. W południowym skrzydle muzeum uniwersyteckiego, założonego w 1803 r. przez przybyłego z Gdańska profesora Karola Morgensterna, oglądać można gipsowe kopie słynnych starożytnych rzeźb, posągów, plastikowe odlewy waz i monet. Przy ulicy Jaani (róg Lutsu) wznosi się ceglany XIV-wieczny Jaani kirik (kościót św. Jana), najstarszy w mieście. Trój-nawowa bazylika wsparta filarami, wyróżnia się masywną wieżą od strony zachodniej, przede wszystkim zaś terakotowymi figurkami nieznanego bliżej autorstwa. Obecnie trwa remont świątyni, którego ukończenie planowane jest na połowę 2000 r. Blisko ko-ściota zwiedzić można wczesnoklasycystycz- ny Uspieński Sobór (1776-1783) z jego potężną kopułą, ośmiokątnym wnętrzem i dwuczłonową dzwonnicą. Toomemagi Z pewnością najładniejszą częścią miasta jest wzgórze Toomemagi i rozciągający się nań park - ulubione miejsce spacerowe mieszkańców Tartu. Wśród wiekowych drzew wznoszą się tu ruiny katedry śś. Piotra i Pawła, zbudowanej w XIII stuleciu, kiedy to Tartu awansowało do rangi diecezjalnej stolicy. Potężna niegdyś świątynia zniszczona została najpierw podczas walk w okresie reformacji (1 525 r.) i wojen inflanckich, a później, w 1624 r. doszczętnie spłonęła. Początkiem XIX w. katedralny chór przebudowano według planów profesorów K. Morgensterna (1770-1852) i J. Krauzego (1757-1828) na uniwersytecką bibliotekę (1807-1982), która dziś mieści Muzeum Historii Uniwersytetu. Wśród licznych eksponatów można w nim oglądać pamiątki związane także z obecnością w Tartu studentów polskich. Na terenie parku znajduje się jeszcze kilka zabytkowych obiektów, w tym dawne uniwersyteckie budynki wydziału anatomii (1805 r.) i obserwatorium astronomicznego (1810 r.). Zbocza parku łączą dwa kamienne mosty: Anielski (1838 r.) i Diabelski (1913 r.), wzniesiony w 300 rocznicę wstąpienia na tron rosyjski dynastii Romanowych i pierwotnie dedykowany carowi Aleksandrowi I. Wedle legendy w czasach pogańskich Toomemagi zamieszkiwał bożek pieśni Venemuine, a w okresie radzieckim zbierali się na wzgórzu mieszkańcy Tartu, by śpiewać swoje pieśni narodowe. Zapoczątkowali w ten sposób ruch, który rozpowszechnił się na cały kraj - zarodek tzw. "śpiewanej rewolucji" i w końcu "wyśpiewanej wolności" przełomu lat 80. i 90. Muzea_________________ Poza wyżej wspominanymi Tartu ma ponad 20 różnych tematycznie, mniejszych i większych muzeów. Niekoniecznie trzeba zwiedzać je wszystkie, lepiej wybrać jedno lub dwa zgodne z zainteresowaniami. Do ciekawszych należą filia Estońskiego Muzeum Narodowego, J. Kuperjanovi 9 ("421311 i 421251, fax 422254; śr.-nd. 11.00-18.00; pt bezpł.); Muzeum Miejskie, Oru 2 (^422022; śr.-nd. 11.00-18.00); Muzeum Sztuki, Vailikraavi 14 (s441143; 11.00-18 00- zamkn. pn. i wt; pt. bezpł.); Muzeum Zabawek, Lai 1 (s82536; śr.-nd. 11.00- -18.00). oraz działające przy uniwersytecie Muzeum Geologiczne. Vanemuise 46 (Q465839; śr.-sb. 10.00-16.00) i Muzeum Zoologiczne, Vanemuise 46 (o465833; śr.-nd. 10.00-16.00). Zainteresowani estońską literaturą powinni zajrzeć do Muz eum Literatury. Vanemuise 42 (s430035, fax 420426; pn.-czw. 9.00-17.00, pt. 9.00- -16.30; bezpł.). Również w domach pisarzy urządzono interesujące muzea. Warto zwiedzić dom-muzeum Oskara Lutsa przy Riia 38 (s428060; 11.00-17.00, nd. 13.00- -17.00. zamkn. pn. i wt.) oraz Karla Ristikiyi, Hermanni 18 (e421745; 11.00-16.00, zamkn. sb. i nd.). Interesujące wydaje się także Estońskie Muzeum Rolnictwa na wolnym powietrzu w Ulenurme (s412397 i 412597, fax 412598; 10.00-18.00); dojazd autobusem oznaczonym "Lennujaam" bądź "Uhti" do przystanku "Ulenurme". Przy ulicy Lai 40 mieści się ogród botaniczny działający pod patronatem uniwersytetu (8.00- -20.00; 5-10 kr), w którym na obszarze 3,1 ha zgromadzono ponad 5 tyś. roślin -można tu również obejrzeć rosarium i pal-miarnię z bananowcami. PEIPSI JARV Pepsi jarv (jezioro Pejpus) to przystanek dla tych, którzy kochają wylegiwanie się na piaszczystych plażach, wyprawy kajakiem w nieznane, piesze wędrówki po bezkresnych lasach. Jezioro, o powierzchni 2670 km2, rozciąga się z północy na południe na długości 140 km, maksymalna jego szerokość wynosi 50 km, a głębokość do 1 5 m (przeciętna 8 m). Wraz z Pihkva jarv (jezioro Pskowskie) i łączącymi je Lammi jary (jezioro Ciepłe) tworzy jeden zbiornik wodny o powierzchni 3550 km2, dzięki czemu stanowi czwartym co do wielkości akwen śródlądowy w Europie. Jego linia brzegowa jest słabo rozwinięta - prawie całkowicie brak zatok czy półwyspów, przeważnie niskie brzegi porośnięte są trzciną i sitowiem. Dla jeziora tego charakterystyczne są duże zmiany stanu wód - zasilają go liczne potoki i rzeki, z których największa - Emajógi - łączy Pejpus z jeziorem Vórts. Naturalne ujście tworzy rzeka Narwa, płynąca z jeziora do Zatoki Fińskiej (Soome laht). Środkiem przebiega granica między Estonią a Rosją. Prawosławna przeważnie ludność utrzymuje się z rybołówstwa (okonie, szczu- OTEPAA * 349 348 ESTONIA POŁUDNIOWA paki), a na zachodnim wybrzeżu uprawia się warzywa, głównie ogórki. Rejon jeziora należy niewątpliwie do bardzo atrakcyjnych turystycznie, temperatura sięga 22°C, umożliwiając kąpiel właściwie przez całe lato. Jednak w odróżnieniu od innych wielkich jezior europejskich, turystyka nie odgrywa tu na razie pierwszorzędnej roli. Jako tako rozwiniętą infrastrukturę mają jedynie Kallaste i Mustvee. Z pewnością ciekawa, choć rzadko odwiedzana jest Vask-narva z ruinami krzyżackiego zamku i prawosławnym monastyrem, którą od wieków zamieszkuje ludność rosyjska. Nad Pejpus przyjeżdżają zwykle stali bywalcy lub zwolennicy ciszy i spokoju, chcący odpocząć z dala od cywilizacji. Możliwości noclegowe są więcej niż znikome, ograniczają się właściwie do drogich moteli, kilku pensjonatów i ośrodków zakładowych. Przy centrum wypoczynkowym w Kauksi można skorzystać z pola namiotowego oraz 2- i 3-osobowych domków kempingowych (100 kr od łóżka). Wzdłuż jeziora kursują stosunkowo często autobusy, jednak najlepszym sposobem na zwiedzenie jego brzegów jest własny samochód. Latem można wziąć udział w wycieczce białą flotą. Wodolot Po/ar/s (zabiera 50 osób) płynie w pt. i sb. z Tartu rzeką Emą na wysepkę Piirissaare - cała eskapada w obie strony zajmuje 2 godz. 30 min. Rezerwacja miejsc przez biura podróży bądź bezpośrednio u organizatora OU Laevatóó (a256/480028). OTEPAA Jednym z najbardziej popularnych ośrodków wypoczynkowych kraju jest Otepaa. Od dawien dawna żyje prawie wyłącznie z turystyki, tak letniej, jak i zimowej. Aż nie chce się wierzyć, że to zaledwie trzytysięczne miasteczko ma świetnie rozwiniętą bazę noclegowa, dostosowaną do każdej kieszeni. Jest tu łącznie kilkadziesiąt hoteli, pensjonatów, ośrodków wypoczynkowych, które uzupełniają kwatery prywatne i agroturystyczne w okolicznych wioskach. Kąpiel w czystych wodach Puhajary (286 ha), pływanie wynajętą łodzią iub kajakiem przy jego mocno urozmaiconych brzegach, błądzenie między zalesionymi półwyspami i wysepkami, łowienie ryb, czy wieczorne ogniska nad wodą przy dźwięku gitary, to tylko krótka lista przyjemności, wokół których skupia się życie turystów w Otepaa. Nie mniej ciekawie przedstawiają się propozycje czynnego wypoczynku zimą, kiedy ośnieżona miejscowość zaprasza miłośników narciarstwa, by oferować im wspaniałe tereny, przede wszystkim do uprawiania narciarstwa biegowego. Miasteczko, tworzące wraz ze swoją okolicą park krajobrazowy, otacza wyżyna z największymi wzniesieniami w kraju: Tedremagi (l 77,5 m n.p.m.) i Vaike Munamagi (208 m n.p.m.), pod którym biją źródła Emy, oraz Kuutsemagi (217 m n.p.m.). Łagodny, malowniczy pejzaż okolic Otepaa inspirował wielu twórców i artystów -w okresie radzieckim odpoczywali tu m.in. Aleksander Sołżenicyn i Andrej Sacharow. ZWIEDZANIE__________ Miasteczko ma również kilka godnych uwagi zabytków. Warto obejrzeć średniowieczny kościółek, przebudowany w latach 1889-1890 w stylu neogotyckim. Nieopodal, w kierunku południowym, wznosi się wzgórze Linnamagi, miejsce gdzie niegdyś stał staroestoński zamek. Poczynając od 1116 r., wspominają o nim kroniki jako o Niedźwiedziej Głowie - od tej właśnie nazwy pochodzi herb miasta. Zadaniem twierdzy była obrona przed najazdami ze strony Nowogrodu Wielkiego i Pskowa. Pod władzą Kawalerów Mieczowych twierdza uległa modernizacji, przy czym w charakterze budulca po raz pierwszy w Estonii użyto wypalanej cegły. W 1396 r. twierdza straciła na znaczeniu, popadając w ruinę. Warto wiedzieć, że Otepaa była swego czasu ważnym ośrodkiem ruchu narodowego. W latach 1872-1880 żył i działał badacz estońskiego folkloru, pastor Jakob Hurt (1839-1907). zaś 4 lipca 1884 r. po raz pierwszy w dziejach państwa studenci z Tartu wciągnęli na maszt czarno-błękitno-b-iałą flagę. INFORMACJE PRAKTYCZNE Punkt informacji turystycznej mieści się- na parterze urzędu miejskiego przy Lipuvaljak 13 (n55364 i 61246) i czynny jest pn.-pt. 8.30-18.00, sb. i nd. 10.00-15.00. Dojazd do Otepaa zapewnia około 10 autobusów dziennie z Tartu (50 min; 20 kr). Hotele i motele: Bernharć, Kolga 22 (o69600, fax 96601); dwójki 900-1000 kr; Karupesa, Tehvandi 1a (s61500. fax 61601); jedynki 590-810 kr, dwójki 690- -940 kr. trójki 890-1190 kr; Arula, Puhajarve vald (s480030 i 441438); 200- -300 kr od" osoby; Setanta, Puhajarve vald (a68200, fax 68201); dwójki 600-1 300 kr. Pensjonaty: Jarvesaare, Puhajarve vald (*i251897); 115-165 kr od osoby; K/kas, Tamme 9 (s88432 i 55982); 250-300 kr za łóżko; Laugi, Puhajarve vald (o86841); 240 kr od osoby; Ne/tsi/arve, Puhajarve vald (a55903 i 97918); 200-280 kr od osoby) Saare, Puhajarve vald (s56217); 125- -175 kr od osoby; Sangaste. Sangaste vald (s91343. fax 91335); dwójki 290-390 kr; Tamme. Tamme 6 (s55237): 125-170 kr za łóżko. Terivandi. Puhajan/e vald (o55431, fax 61227); jedynki 220 kr, dwójki 360 kr. Pokoje gościnne: Ernte, Puhajarve tee 13 (s55038); 1000 kr za cały dom; Certa, Piihajarve vald (o85517); 200 kr za łóżko; Ruukel, Kalda 1 (a55040); 150-250 kr od osoby; Ta/umae, Vahtra 6 (a55391); 1 50 kr za łóżko. Kemping Ann/matsi. Puhajarve vald (s64424, fax 61229) dysponuje domkami 2-osobowymi w cenie 140 kr, oraz 4-osobowymi za 280 kr. Na zalesionym terenie sporo miejsca pod namioty; jest tu zaplecze sanitarne, prysznice z ciepłą i zimną woda, polowe kuchnie typu wojskowego oraz wiaty na spożywanie posiłków. W barze obiad mięsny można zjeść już za 25 kr. Kemping jest corocznym organizatorem zlotów motocyklowych, poza tym często gości przeróżne grupy młodzieżowe, obozy sportowe, kolonie. Wskazana ESTONIA POŁUDNIOWA OKOLICE VILJAND| jest więc wcześniejsza rezerwacja. By doń dotrzeć, trzeba z drogi Otepaa-Puhajarve skręcić w prawo, po czym iść za strzałkami około 2-3 km. VILJANDI Głównym atutem Viljandi, malowniczo położonego wśród parków i sadów, jest środowisko naturalne i prawie całkowity brak zakładów przemysłowych. Uprawianie turystyki ułatwia także rozwinięta sieć dróg, w Viljandi zbiegają się szosy z Tartu do Par-nawy i z Tallina do Valgi. Viljandi jest jednym ze starszych miast Estonii. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z początku XIII w. i związane są z zajęciem straroestońskiego grodu przez Kawalerów Mieczowych. Kilkadziesiąt lat później Viljandi, zwane z niemiecka Fellin, otrzymało prawa miejskie (1269 r.). Dzięki położeniu przy szlakach ku- pieckich ośrodek szybko się bogacił, głównie na handlu i drobnej wytwórczości. Jego rozwojowi niewątpliwie pomogło także członkostwo w Hanzie. Viljandi wraz z potężnym zamkiem, zbudowanym przez zakonników, było więc obiektem pożądania sąsiadów. Nie dziwi zatem, że miasto co rusz przechodziło w ręce na przemian Rosjan, Polaków, Szwedów i znów Rosjan. Liczne wojny doprowadziły i biegiem czasu do zniszczenia i wyludnienia - po wojnie północnej miasto straciło na znaczeniu gospodarczym. W 1783 r. awansowało jednak do rangi stolicy powiatu, zaś 100 lat później było ważnym ośrodkiem ruchu narodowego. W Vil-jandi odbyło się jedno z pierwszych Świąt Pieśni (1869 r.), powstało tu kółko rolnicze (1871 r.), rozpoczęła działalność filia stowarzyszenia literatów estońskich (1872 r), wystawiane były pierwsze sztuki w języku estońskim (1873 r.). Dziś miasto liczy ok. 24 tyś. mieszkańców. TWIEDZANIE l INFORMACJE PRAKTYCZNE_________ Viljandi nie ma zbyt wielu zabytków. Najatrakcyjniejszym miejscem jest bez wątpienia park zamkowy Lossi z ruinami Xlll-wiecz-nej twierdzy, wokół której odbywają się latem imprezy kulturalne. Park leży na wzgórzu, jego części połączone są ze sobą 50-metrowym wiszącym mostem (1913 r.). Warto odwiedzić poza tym kościoły św. Jana i św. Pawła, a w wolnym czasie wybrać się nad brzeg Viljandi jarv. Ciekawie, choć w małym stopniu zagospodarowano okolice miasta. Rozciągający się na obszarze 371 km2 Park Narodowy Soomaa. 20 km na zachód, pozbawiony jest prawie zupełnie zaplecza turystycznego. Zgodnie z nazwą, która oznacza krainę bagien, ochronie podlegają w nim przede wszystkim wielkie bagniska i moczary, takie jak Kuresoo. Valge-raba, Óórdi raba, Kikepera raba i Suitsna raba. Przepływające przez nie rzeki: Navesti, Halliste. Raudna i Lemmjogi mocno wzbierają na wiosnę. W Soomaa żyje mnóstwo zwierząt, między innymi rzadkie gatunki wiewiórek, niedźwiedzie brunatne i czarne bociany. Dyrekcja parku mieści się w Viljan-di przy Paala tee 4 (a44153). Wycieczki połączone ze spływem kajakowym organizuje firma Aivar Ruukel. Saarisoo (o244/66405, fax 43779). Niezwykle interesującym, samotnie położonym i kompletnie zdaje się nieodkrytym przez świat, jest jezioro Vórts (Vórtsjarv) - drugie co do wielkości w kraju po Pejpus. Vórts (271 km2) jest wymarzonym miejscem na prawdziwy odpoczynek -z dala od ludzi i zgiełku cywilizacji. Pomijając dzikie biwakowanie nad jego urokliwymi brzegami, można zamieszkać na kempingu l/a/b/a ("2810S). Ośrodek dysponuje drewnianymi domkami w cenie 1 50 kr za dwie osoby, polem namiotowym, stołówką i sauną. Na miejscu jest też plaża i kąpielisko, wypożyczalnia sprzętu pływającego. Obsługa na recepcji mówi, niestety, tylko po es-tońsku. Kemping leży nad północnym brzegiem jeziora, dojazd drogą nr 48 lub autobusem do miejscowości Oiu (strzałka VÓRU l PÓLVA 351 w prawo). Viljandi ma połączenia autobusowe z Tallinem, Tartu i Parnawą oraz kolejowe ze stolicą: odjazdy pociągów o 6.06, 13.21 i 18.10, podróż trwa ponad 3 godz., bilet kosztuje 56-64 kr. VÓRU l P Ó LV A Vóru (dawniej, z j. niem. Werro) jest stosunkowo młodym, 20-tysięcznym miastem. Założone zostało w 1784 r. z polecenia carycy Katarzyny II. rozwinęło się zaś dzięki uruchomieniu linii kolejowej Ryga-Psków. W zabudowie dominują parterowe drewniane domki. Z wyjątkiem Paldiski, Vóru jest jedynym miastem w Estonii z regularnym układem ulic krzyżujących się pod kątem prostym. Położenie w otoczeniu polodowcowych jezior i wzgórz Haanja czyni z niego coraz popularniejszy ośrodek rekreacyjny, z możliwością wypoczynku zarówno latem, jak i zimą. Niekwestionowana atrakcja miasta- piękna plaża - leży w centrum, nad Tamula jarv. Vóru ściśle związane jest z działalnością Fryderyka Rainholda Kreutzwalda, który jako lekarz miejski spędził tu sporą część swego życia (l 833-1877). Muzeum poświęcone jego pamięci znajduje się przy ulicy Kreutzwaldi 31 i czynne jest codziennie od 11.00 do 18.00. W parku miejskim, blisko jeziora, stoi pomnik Kreutzwalda zdobiony cytatem z Ka/ew-poegu oraz brązową rzeźbą dłuta A. Adam-sona. Vórumaa Muuseum, Katariina 11 (a21939 i 24479: 10.00-17.00) przedstawia 2 kolei historię miasta i regionu. Wóru obejrzeć można tylko dwa zabytki: ewange-licko-luterański kościół z 1866 r. przy ulicy Jiiri oraz prawosławną cerkiew, wznoszącą się przy Lembitu 1. Miasto stanowi centrum usługowe rolniczego powiatu Vórumaa. a także jest ośrodkiem przemysłu spożywczego, lekkiego i drzewnego. Podobna nieco do Vóru, lecz znacznie mniejsza Pólva (z j. niem. Pólwe) leży 26 km na północ. Główna atrakcja tego spokojnego miasteczka w pradolinie niewielkiej rzeki Ory to sztuczne jeziorko z piaszczystą plażą i piękny park w centrum. Początki osady związane ESTONIA POŁUDNIOWA są z założeniem parafii i budową kościoła w XV w. - dziś jest przede wszystkim ważnym węzłem komunikacyjnym i, mimo że liczy zaledwie 5 tyś. mieszkańców, pełni również funkcję stolicy okręgu. Uwagę turystów przyciągają kolorowe ściany skalne w pobliskiej wiosce Taevaskoja. żłobione w miękkim podłożu przez silny nurt rzeki Ahji. Największa ze ścian ma 150 m długości i prawie 25 m wysokości. W okolicy obejrzeć można także wydrążone przez ludzi jaskinie, powstałe przez wydobywanie piasku dla celów przemysłowych. Najokazalsza z nich, Neitsiko-obas (jaskinia Dziewicza), liczy 3 m. VALGA Estońska Valga (dawniej Walk) i położona po drugiej stronie granicy łotewska Valka, to jeden i ten sam organizm miejski, podzielony na dwie części. Tym, co najbardziej rzuca się w oczy, jest zatem linia graniczna, oznaczona w czterech językach i przebiegająca przez centrum. Rzeczywistość jest tu jednak daleko bardziej anormalna niż w naszym Cieszynie, gdyż granica nie przebiega po rzece czy innej naturalnej przeszkodzie, lecz po prostu - samym środkiem miasta, w poprzek ulic. między domami, czasami wzdłuż torów kolejowych, to znów skrajem parku -na pewnym odcinku jezdnia i chodnik należą do Estonii, zaś brzeg stykającego się z nimi jeziorka do Łotwy. Do sztucznego podziału doszło w 1920 r. w wyniku sporu między nowo powstałymi państwami, załagodzonego dzięki mediacjom brytyjskim. Dzisiejsza Valga liczy niecałe 16 tyś. mieszkańców, zaś cały przygraniczny okręg, którego jest stolicą - 39 tyś. HISTORIA l ZWIEDZANIE Trzeba pamiętać, że miasto zawsze stanowiło obszar sporny, położony między średniowiecznymi prowincjami Sakala a Ugandi, które na przemian należały do biskupstwa ryskiego i Kawalerów Mieczowych. Pierwsze wzmianki o Valdze datują się na 1286 r. i określają miejscowość mianem Walco. W późniejszym czasie rozwinął się tu ośrodek handlowy i rzemieślniczy, jeden z ważniejszych na kupieckim trakcie z Rygi do Tartu. Po wojnach inflanckich Valga przypadła na kilkadziesiąt lat Rzeczypospolitej - Stefan Batory nadał jej w 1584 r. prawa miejskie. Bodźcem do dalszego rozwoju było uruchomienie żelaznego szlaku Ryga-Psków (1889 r.). Niebawem Valga stała się ważnym węzłem kolejowym: najpierw towarowym, później także pasażerskim. Podczas II wojny światowej w dzielnicy Priimetsa istniał Stalag 351, w którym hitlerowcy dopuścili się mordu na ponad 30 tyś. jeńców radzieckich. Miasto pozbawione jest ważniejszych zabytków i atrakcji turystycznych. W centrum wznoszą się wczesnoklasycystyczny kościół św. Jana (1787-1816) i parterowy ratusz (1865 r.). Przy Parnu 11 można zwiedzić muzeum historyczne. Uwagę przybywających z zewnątrz skupia potężny szarobury budynek dworcowy z wieżą zegarową pośrodku, wzniesiony po wojnie przez więźniów niemieckich. Zabudowa miasteczka w większości jest drewniana, co ładnie harmonizuje z licznymi parkami i terenami zielonymi, stwarzając, mimo bliskości ruchliwej granicy, sielską, senną atmosferę. Na zachód od miasta leży Park Narodowy Karula (111 km2) z pięknymi jeziorami, bagnami i mokradłami, rozległymi polanami i łąkami, sosnowym i świerkowym lasem. O możliwościach obcowania z dziewiczą przyrodą informuje punkt informacji turystycznej w miejscowości Ahijarve koło Antsli (*r278/ 52456; latem pn.-pt. 9.00-17.00, sb. i nd. 10.00-17.00) INFORMACJE PRAKTYCZNE Mniej więcej naprzeciwko stacji kolejowej mieści się nowoczesny, dość tani hotel SarJe, Jaama 1 (o41650 i 61017) z pokojami l -osobowymi po 130 kr, 2-osobowymi po 260 kr. Za pomieszczenia wyposażone w prysznice i WC trzeba zapłacić odpowiednio 220 kr i 420 kr. a za apartament 480-580 kr; dostawki 80 kr. Na miejscu sauna, basen, strzeżony parking. W eleganckiej restauracji na dole, po lewej stronie od wejścia, można zjeść drugie danie już od 25-30 kr, kawiarnia ipca wspaniałe desery czekoladowe. f" hotelu warto zatrzymać się na dłużej, by ^ organizować wycieczki po całej połu-Hniowej Estonii. Poza tym istnieje doskonałe nteczenie z miasteczkiem środkami komuni-S publicznej. Valga ma także bezpośrednie połączenia kolejowe z Tallinem. Odjazdy -stolicy o 7.35, przyjazd 12.41; z Valgi od-oowiednio: 13.14 i 18.45; bilet 115 ^.Poda!! do Tartu o 5.18, 6.17, 13.14. 15.51 • 19 OS- czas przejazdu 2 godz.; bilet 31 -36 kr. Lokalne składy kursują także do przygranicznej stacji Veski koło rosyjskich Peczor (Petsen), umożliwiając dojazd do Antsli i Vóru (6.35, 13 09. 17-36). Codziennie o 13.17 odjeżdża pociąg do Rygi przez graniczne Lugaźi (1323) Valmierę (14.10), Cesis (14.42) VALGA i Siguldę (15.21); bilety nabywa się jedynie w łatach, cena 1.49 Ls. Kasy biletowe na dworcu czynne 5.30-9.30, 12.00-13.30 i 1 5.30-20.00; w budynku nadto celnica, bar (9.00-20.00), WC (2 kr), sklepik spożywczy oraz hurtownia mąki i cukru. Przed dworcem zatrzymują się autobusy, którymi poza okolicznymi miejscowościami i Tartu (43 kr) można dotrzeć także do Tallina (6.20, 9.00. 12.50, 17.50; 4 godz. 15 min) i Rygi (8.10; 3 godz. 20 min). Przejścia graniczne to Val-ga l przy ulicy Sępa (po stronie łotewskiej Se-minara); dostępne tylko dla pieszych - Valga II przy ulicy RTia (RTgas iela); i duże Valga III na obwodnicy samochodowej przy Viljandi ma-antee (Reijena iela). Kod pocztowy EE 2500. Numer kierunkowy o276. ESTONIA ZACHODNIA Bezkresne horyzonty pod szarogranatowym niebem, drewniane wiatraki i samotne latarnie morskie, urwiste miejscami brzegi, o które z hukiem rozbijają się bałtyckie fale - oto zachodnia Estonia: romantyczna kraina, która wciąż czeka na swoje odkrycie. Wyobraźnię turystów pobudzają zwłaszcza wyspy wchodzące w skład Archipelagu Moon-sundzkiego. Największa z nich, Sarema (Saaremaa) jest już dość dobrze zagospodarowana turystycznie: są tu prywatne pensjonaty typu B&B. ośrodki wypoczynkowe i kempingi - inne nadal pozostają oazą ciszy i spokoju. Saremę łączy z sąsiednią wyspą Muhu kilkukilometrowa tama, przez co dojazd na nią jest znacznie łatwiejszy niż na drugą co do wielkości Hiumę czy Vormsi. Prawie całkiem nieznane, zapomniane przez świat, są maleńkie wysepki Kihnu i Ruhnu w Zatoce Ryskiej - to wymarzone miejsce na samotny odpoczynek. Wyspy i w ogóle cała zachodnia część kraju są najbardziej zwarte etnicznie - odsetek Estończyków sięga tu ponad 90%. Poza Parnawą Rosjan prawie w ogóle się nie spotyka, zaś po licznej niegdyś mniejszości szwedzkiej, repatriowanej w czasie 11 wojny światowej, pozostały jedynie lokalne zwyczaje, gwary języka estońskiego, formy budownictwa wiejskiego. Główne ośrodki zachodniej Estonii to nowoczesna Parnawą, urocze Haapsalu i stolica Saremy, Kuressaare. Komunikacja promowa zdominowana jest przez państwową firmę AS Saaremaa Laevakompanii, lądowa zaś opiera się na wcale nieźle rozbudowanej sieci połączeń autobusowych. WYSPA SAREMA Sarema (Saaremaa) jest największą estońską wyspą o powierzchni równej 2922 km2. Od sąsiednich wysp Hiumy i Muhu dzielą ją cieśniny Soela vain i Vaike vain. Z tą ostatnią Sarema jest połączona groblą i drogą samochodową. Między półwyspem S6rve na południowym zachodzie a wybrzeżem łotewskim rozciąga się cieśnina Kura kurk. Sarema (dawniej znana była pod niemiecką nazwa Ósel, która w języku polskim zadomowiła się jako Ozylia) tworzy własny okręg administracyjny, do którego należy także malutka, lecz zamieszkana przez tutejszą ludność wysepka Ruhnu w Zatoce Ryskiej. Sarema ma dobrze rozwiniętą linię brzegową, porozcinaną licznymi półwyspami i zatoczkami, z ok. 1000 małych przybrzeżnych wysepek. Najważniejsze gałęzie gospodarki to rybołówstwo, produkcja mięsa i mleka, jak również obróbka dolomitów z tradycyjnym centrum w miejscowości Kaarma. Wokół Kuressaare skupia się przemysł cementowy, materiałów budowlanych i chemiczny. Coraz większego znaczenia nabiera turystyka, na co wpływ ma - poza warunkami naturalnymi, jak piękne plaże i sielski krajobraz - dobrze rozwinięta baza noclegowa i zaplecze rekreacyj-no-wypoczynkowe. Wyspa przyciąga także licznymi zabytkami architektury z zamkiem w Kuressaare i obiektami sakralnymi pamiętającymi niekiedy czasy podboju tych ziem przez Duńczyków. KRAJOBRAZ WYSPY_____ Sarema ma nizinny charakter, a wzdłuż północnych wybrzeży ciągnie się stromy klif. Znaczne obszary porośnięte są skąpą roślinnością krzewiastą. Zbudowana z wapieni wyspa jest równiną ze średnią wysokością 25 m n.p.m. - poważniejsze wzniesienia dochodzą do 54 m n.p.m., na zachodnim krańcu. Około 7% powierzchni przypada na bagna. Klimat wyspy jest łagodny, można określić go ja- WYSPA SAREMA - KURESSAARE ESTONIA ZACHODNIA ko typowo morski. Widuje się tu dość sporo niewielkich rzek i jezior, wiele z nich to płytkie jeziorka przybrzeżne. Odpowiedni klimat i różnorodność gleb sprzyja rozwojowi szaty roślinnej, tak więc na Saremie można spotkać blisko cztery piąte wszystkich gatunków roślin występujących w Estonii, z rzadkimi odmianami włącznie. Podobnie jak na sąsiedniej wyspie, Muhu, uwagę zwracają potężne jałowce, krzewy orzechowe, drzewa liściaste z rozłożystymi konarami, liczne są także łąki i wrzosowiska śródleśne, zaś w części zachodniej i północno-zachodniej występują lasy iglaste. W sumie lasy zajmują około połowy powierzchni. Na Saremie żyje też wiele rzadkich rodzajów ptaków, w tym wodnych, przybrzeżnych i brodzących. HISTORIA____________ Mimo że najstarsze ślady osadnictwa sięgają połowy III w. p.n.e., dopiero z X w. Sarema pojawiła się w skandynawskich sagach jako Eysysia. W początkach XIII w. wyspa była już stosunkowo gęsto zasiedlona, a jej ludność składała się przeważnie z żeglarzy, rybaków, niewolników i jeńców wojennych pojma-nych w wyprawach morskich. Wyspiarze dłużej stawiali opór Duńczykom i Kawalerom Mieczowym niż Estończycy na lądzie, dopiero w 1227 r. Sarema znalazła się pod kontrolą najeźdźców. Od tego czasu aż do pół. XVI w. wyspa rządzona była przez wzajemnie zwalczających się zakonników i biskupstwo ozylskie. Podczas wojen inflanckich została sprzedana Danii; mocą pokoju w Brómsebro (1645 r.) przeszła pod panowanie szwedzkie; pół wieku później wraz z resztą kraju dostała się pod władzę rosyjską (1710 r.). Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. utworzono tu osobny okręg administracyjny. W okresie międzywojennym Sarema żyła z rolnictwa, rybołówstwa, wreszcie z wynajmowania pokoi letnikom - pod tym względem rozwój wyspy został wstrzymany na prawie 50 lat dzięki włączeniu Estonii do Związku Radzieckiego. Jesienią 1944 r. na półwyspie Sórve miały miejsce ciężkie walki pomiędzy wycofującymi się wojskami Wehrmachtu a Rosjanami. DOJAZD Promy towarzystwa żeglugowego AS Saare-maa Laevakompanii z Virt.su do Kuivastu na wyspę Muhu płyną ok. 40 minut. Latem promy odchodzą z Virtsu o godz.: 6.00, 8.00, 9.00, 10.00, 12.00, 13.00 (pt.), 14.00. 15.00 (czw., pt.), 16.00, 17.00, 18.00, 19.00, 20.00, 21.00, 22.00, 23.00 (czw., pt). 24.00; z Kuivastu: 5.00. 7.00. 8.00, 9.00. 10.00, 11.00, 13.00. 14.00(pt), 15.00, 16.00 (czw., pt.), 17.00. 18.00. 19.00, 20.00, 21.00, 22.00 (cz.. pt.). 23.00. Bilet w jedną stronę kosztuje 25 kr, za samochód 80 kr (1I-3W i 11X-31Xil 75 kr), w weekendy 120 kr. za motocykl 30 kr. Z przystani w Kuivastu prowadzi na wyspę droga nr 74. Z Saremy można bezpośrednio popłynąć także na sąsiednią Hiumę. Promy z Triigi na północy wyspy odchodzą dwa razy dziennie, o 8,00 i 17.00, po zarezerwowaniu połowy miejsc dodatkowo także o 11.00 i 14.00. Opłata za osobę 50 kr. za samochód 150 kr. Lokalne linie lotnicze Air Livo-nia zapewniają komunikację między Tallinem, Kuressaare, Parnawą a wysepką Ruhnu. KURESSAARE_________ Kuressaare (nazwa oznacza staromiejski) przypomina na pierwszy rzut oka coś pomiędzy starym skandynawskim miasteczkiem a śródziemnomorskim kurortem. Klimat, jak na Estonię, bywa tu niezwykle łagodny, dzięki czemu na okolicznych plażach spotyka się spragnionych słońca wczasowiczów. Średniowieczne uliczki w centrum wokół Kesk valjak i zamku są wąskie, sklepy zaś pełne lokalnego piwa saaremaa tuulik z wiatrakiem na etykietce. Kuressaare licznie odwiedzają turyści z Danii i Finlandii, Szwecji i Niemiec, co w dużym stopniu wpływa na poziom świadczonych usług, ale - niestety - i na ceny. Miasto, ciekawe samo w sobie, pełne zabytków z biskupim zamkiem na czele, stanowi także doskonałą i właściwie jedyną bazę wypadową do wycieczek po wyspie. Przez wieki nazwane było z niemiecka i szwedzka Arensburg. a w okresie przynależności do Związku Radzieckiego -Kingissepp. Nazwa ta pochodzi od działacza estońskiego ruchu robotniczego Victora Kin- ESTONIA ZACHODNIA WYSPA SAREMA - KURESSAARE gisseppa (1888-1922). Dziś z 16 tyś. mieszkańców jest stolicą saremskiego okręgu (ma-kond) i jednym z ważniejszych ośrodków turystycznych w kraju. Komunikacja_____________ W Kuressaare zbiegają się wszystkie drogi na Saremie. Najważniejsza z nich - nr 74 - prowadzi przez Muhu do przystani promowej w Kuivastu. Szosą nr 79 można dojechać do miejscowości Angla i Leisi oraz przystani Triigi, skąd odpływają promy na Hiumę. Droga nr 77 wiedzie z kolei na półwysep S6rve, a nr 78 w kierunku Karli i Kihelkonny. Autobusy łączą Kuressaare z wszystkimi miejscowościami na wyspie, oraz z Tallinem (120 kr). Parnawą (93-98 kr), Dorpatem (Tartu; 170-175 kr). Dworzec autobusowy (autobussijaam) mieści się przy Pihtla tee 2, niecały kwadrans spacerem od centrum. Informacja (a57380) i kasy biletowe czynne 4.50-19.30. W dość dużym, nowoczesnym budynku dworcowym znajduje się też przechowalnia bagażu, bar typu fast food. prysznice (25 kr), sauna i WC (2 kr). Obok stanowisk autobusowych jest postój taksówek (przejazd do centrum 15 kr). Z centrum na prowizoryczne lotnisko w Roomas-saare (a33793), 3 km na południowy wschód od miasta, można dojechać autobusem #2 -kilkanaście kursów dziennie, wyjazd z Kesk valjak. Płatny parking na Kesk valjak (3 kr 30 min; 6 kr 1 godz.). Orientacja i informacje praktyczne Orientacja w Kuressaare raczej nie sprawia trudności. Serce miasta to otoczony zabytkowymi kamieniczkami Keskvaljak (Plac Centralny). Główna oś komunikacyjna, czyli Tallinna maantee, przechodzi tu w Lossi tee i prowadzi dalej w kierunku zamku (500 m) i morza. W przeciwną stronę biegnie do dworca autobusowego, dalej zaś przez osiedla mieszkaniowe aż do ronda przy wyjeździe z miasta. Punkt informacji turystycznej znajduje się na parterze ratusza miejskiego, przy Tallinna maantee 2 (a45120 i 33766): pierwsze drzwi na lewo; latem czynny pn.-sb. 9.00-19.00, nd. 10.00- -15.00. Biura podróży: Arensburgi Reisid, Tallinna 25 (033360); Reisiburoo Kontaktid, Kohtu 1 ("33688); Saaremaa Reisiburoo Lossil 11 (c55079); Thule Reis. Pihtla tee 2 (o54104); Reisiburoo Merę, Tallinna 15 (o33610): Baltic Tours Saaremaa. Uus 20 (s33480). Najniższa prowizja przy wymianie gotówki obowiązuje w kantorze na Keskvaljak. Leki w razie potrzeby można kupić w Saaremaa Apteek. Lossi 1 (a33548) lub Kuressaare Apteek, Turu 2 (e54549). Poczta przy Torni 1 (s54345). Kod pocztowy EE 3300. Numer kierunkowy a245. Noclegi________________ Kuressaare stawia raczej na zamożnych turystów z państw skandynawskich, przede wszystkim na zorganizowane grupy z Danii i Finlandii. W mieście i jego najbliżej okolicy spotkać można mnóstwo eleganckich hoteli, zaopatrzonych we wszelkie wygody. z krytymi basenami, sauną i solarium, siłowniami, eleganckimi restauracjami i klubami nocnymi. Trochę tańszą alternatywę stanowią pensjonaty typu B&B. W przypadku dłuższego pobytu godne polecenia są kwatery agroturystyczne, których wynajmem i rezerwacją zajmują się biura podróży. Usługi tego typu świadczą biura w Kuressaare, a także w wielu miejscowościach na całej wyspie. Opłata za osobę ze śniadaniem wynosi zwykle od 130 do 220 kr, zaś wynajęcie całego domu 700-900 kr. Bardzo często po uzgodnieniu z właścicielami można rozbić na podwórzu namiot (40-50 kr doba). Pamiętać bowiem trzeba, że oficjalne kempingi są tu znacznie droższe niż w innych rejonach kraju. NOCLEGI W MIEŚCIE Vanalinna Vóórastemaja, Kauba 8 (=33689, fax 55309). Położony w centrum Kuressaare hotel posiada 15 komfortowo wyposażonych pokoi z telefonem i TV SAT; łącznie jest tu 29 miejsc. Jedynki 580 kr, dwójki 800 kr, apartamenty 1000 kr. Przy hotelu dobra restauracja, sala bankietowa i sauna. Staadioni, Staadioni 4 (=33556, fax 33546). Biaty nowoczesny budynek w zagajniku, opodal par- ku zamkowego i plaży. Hotel oferuje ponad 50 miejsc noclegowych w 29 pokojach. Jedynki 390 kr, dwójki 590 kr, apartamenty 620 kr. Korty tenisowe, basen, wypożyczalnia rowerów. Mardi, Vallimaa 5a (=33285, fax 33280). Hotel prowadzą studenci miejscowej szkoły biznesu. Wszystkie pokoje mają telefony, zegary i radia, na drugim piętrze także TV SAT. Jedynki 370 kr, dwójki 470 kr. Dla mniej majętnych turystów ho-stel z 60 łóżkami, w którym za jedynkę płaci się 150 kr, za dwójkę 200 kr. Prysznice, czyste toalety, restauracja i kawiarnia. Dla zmotoryzowanych parking. Parna, Parna 3 (=57521). Rodzinnego interesu, 300 m od zamku, pilnuje olbrzymie psisko. W pensjonacie jest 8 urządzonych w naturalnym drewnie pokoi, niektóre z osobnym wejściem. Dwójki 550 kr, niższy standard 400 kr, a czwórki 1000 kr. Dodatkowo kominek, sauna, garaże, wypożyczalnia rowerów. Tamtnetów, Ravila 2a (=39638/9, fax 54772). W spokojnej podmiejskiej dzielnicy, blisko szpitala. Nowoczesny pensjonat z siedmioma pokojami. Dwójki 680 kr, dla jednej osoby 500 kr. Klimatyzacja i centralne ogrzewanie. Na podwórzu sporo miejsca do parkowania samochodu. NOCLEGI POZA MIASTEM ___ Mannikabl (=75106 i 71406, fax 54772). W Mandja-la, 11 km na południowy zachód od Kuressaare w kierunku półwyspu Sórve. Hotel położony jest blisko kąpieliska, w sosnowym lasku. Jedno z niewielu miejsc poza Kuressaare, gdzie można zagrać w tenisa. Na gości czeka 27 komfortowych pokoi w cenie 680 kr za dwójkę. Na miejscu restauracja i bar, sauna z kominkiem, punkt wymiany walut, wypożyczalnia rowerów. Nasra, Nasva (=75140, fax 55257). Przy porcie jachtowym, 7 km na zachód od Kuressaare. W hotelu jest 20 obszernych pokoi i telefonem, telewizją kablową lub satelitarną. Jedynki 630 kr, dwójki 780 kr, apartamenty od 950 do 1100 kr, dostawka 200 kr. Na miejscu sauna, restauracja, bar, sklep spożywczy. Ja/ve Puhkemaja, Jarve (=91193 i 71479). Pensjonat leży nieco ponad 15 km na południowy zachód od Kuressaare, w sosnowym lasku, 500 m od plaży. 5 pokoi w cenie 240 kr od łóżka, apartamenty 600 kr. Osobne pomieszczenie dla niepalących. Na miejscu jadalnia, sala kominkowa, do dyspozycji gości kuchnia. Personel organizuje wycieczki z przewodnikiem i zwiedzanie ludowych warsztatów rzemieślniczych. Mandjala (=55079, fax 54035). Kemping w nadmorskiej miejscowości Mandjala, 12 km od Kuressaare drogą nr 77 w kierunku półwyspu Sórve. Drewniane domki dla 2,3,4 osób w cenie 150 kr za łóżko. Rozbicie namiotu 50 kr. Mobil home 200 kr. Strzeżony parking. Zaplecze sportowe i rekreacyjne: boiska do siatkówki i koszykówki, sauna, miejsce do palenia ogniska. Sanitariaty z prysznicami i WC. Restauracja, bar i kawiarenka. Dojazd każdym autobusem jadącym w kierunku Torgu lub Saare, przystanek Mandjala około 500 m od kempingu. Na weekend wskazana rezerwacja miejsc, której można dokonać poprzez Saaremaa Reisiburoo przy Lossi 11 (=55079 i 75193, fax 54035). Czynny 1 VI-31VIII. Karujane (=42181 i 42034). Nad brzegiem jednego z najładniejszych jezior Saremy i całej Estonii. Czysta i ciepła woda, zalesiony teren i zaplecze sportowe ściągają na kemping wielu turystów w każdym wieku. Wysokie domki oferują zakwaterowanie dla łącznie 80 osób. Opłata za dwie osoby 250 kr, samochód 50 kr. Na oświetlonej polance dużo miejsca przeznaczono na namioty i przyczepy. Plaża, drewniany mostek w głąb jeziora, wypożyczalnia lodzi (40-60 kr), dwie sauny (120 kr), minigolf (30 kr). Sklep spożywczy, bar, umywalki i WC. Z Kuressaare bezpośrednie autobusy o 6.25,7.20,12.30 i 16.05. Czynny 15 V-15 IX (w letnie weekendy może nie być miejsca). Gastronomia____________ Gastronomiczna oferta Kuressaare dostosowana jest w zasadzie do potrzeb turystów zza morza. To oni na ogół dyktują warunki tutejszym lokalom, z których większość skupia się w okolicach Keskvaljak. Przy placu czeka na klientów świetnie zaopatrzony sklep monopolowy ze wszystkimi rodzajami trunków wyrabianych w Estonii. W Kuressaare warzone jest wspaniałe piwo saaremaa tuulik. zgodnie ze swą nazwą posiadające wiatrak w logo. Kapteni Kórts, Kauba 13 (=33036). Przede wszystkim podaje się tu dania rybne - na smakoszów czeka kilka rodzajów okonia i pstrąga. Większość potraw w cenie 38-89 kr. Nadto szerokie perspek- ESTONIA ZACHODNIA WYSPA SAREMA - NA ZACHÓD OD KURESSAARE |||1 1 tywy poprawienia sobie humoru. Wieczorami " restaurację odwiedzają ttumy miejscowej mlo- ' dzieży. Muzyka na żywo. Czynna 11.00-2.00. Kroon, Lossi 1 (*r33417). Jedna z niewielu restauracji w Kuressaare i na całej wyspie, gdzie można zjeść prawdziwą wioską pizzę. Szef kuchni poleca ponadto pasta bolognese. Latem czynna 10.00-2.00, potrawy cieple podaje się do 22.00. Raekelder, Tallinna 2. Rodzaj piwnicy ratuszowej, której nie trzeba nikomu reklamować, pod jakąkolwiek szerokością geograficzną by się nie mieściła. Restauracja poleca potrawy regionalne oraz najważniejsze dania kuchni estońskiej i międzynarodowej. Piwo, rzecz jasna, saaremaa tuulik. Czynna 12.00-24.00. Vana//nna Kauba 8 (s55309). Popularna restauracja tak wśród miejscowych, jak i turystów. Dosko- 1 nale miejsce na spędzenie wolnego wieczoru. W menu duży wybór sałatek oraz przeróżnych słodkości. Na zewnątrz ogródek piwny. Czynna 12.00-24.00, w weekendy do ostatniego gościa. Veski, Parna 19 (n53161). Spora atrakcja: tradycyjne estońskie dania w starym XIX-wiecznym wiatraku. Stylowe wnętrze restauracji zdobią przedmioty domowego użytku sprzed wieku. W rogach worki z mąką. Sporo dobrego alkoholu. Obiad w granicach 100 kr. Odwiedzana chyba równie chętnie co biskupi zamek. Czynna 12.00-2.00. Historia________________ Dzieje Kuressaare na dobre rozpoczynają się z chwilą budowy zamku, który w połowie XIV w. (1343-1345) stał się gtówną rezydencją biskupów ozylskich. O powstałej przy niej osadzie kupieckiej po raz pierwszy usłyszano w 1424 r. Przez całe średniowiecze miejscowość przeżywała rozkwit gospodarczy -wymieniano tu takie towary, jak sól, wino, bydło, zboże, skóry i ryby. W 1563 r. osada otrzymała z rąk księcia Magnusa von Holsteina - brata króla Danii. Fryderyka II -prawa miejskie, oparte na wzorcu ryskim. Początkiem XVII w. gospodarcza prosperity skończyła się jednak w następstwie wielkiej suszy oraz zamulenia portu piaskiem. Rozwój Kuressaare nastąpił dopiero pod koniec XVIII w., kiedy wicegubernatorem wyspy był, dobrze wspominany przez Estończyków, Baltasar Campenhausen (1745-1800). Po odkryciu leczniczych właściwości wydobywanego w zatoce błota miejscowość przekształciła się w letnisko. Pierwszy zakład kąpielowy otworzono w 1840 r., a 10 lat później Kuressaare uzyskała stałe połączenie promowe z lądem. Zwiedzanie__________ Główną atrakcją Kuressaare jest zamek biskupi (pj/stop/l/nnus) z XIII w. Przez stulecia jego lokatorami byli sufragani ozylscy rządzący własnym wyspiarskim państewkiem. Zamek pierwotnie miał 4 bastiony i 3 wieże strażnicze, broniły go wały ziemne i głęboka fosa. Dopiero w XIV i XV w. wzniesiono potężne mury obronne przy pomocy dolomitowych bloków, wysokości przeszło 20 m i grubości 3 m. Od 1645 r. był własnością Danii, później przeszedł pod panowanie szwedzkie. Podczas wojny północnej strawił go pożar. Po odbudowie (1762 r.) uzyskał obecną formę z wewnętrznym kwadratowym dziedzińcem (42,5x42,5 m) otoczonym krużgankami. Przy północno-wschodniej fasadzie widać bramę wjazdową oraz dwie wieże po obu jej bokach: mniejszą zwaną Sturvold i większą 29-metro-wą Pikk Herman (długi Herman). Na parterze znajdowały się niegdyś pomieszczenia gospodarcze, na piętrach zaś izby mieszkalne i sale reprezentacyjne. Część z nich mieści Muzeum Saremy (11.00-19.00) obrazujące dzieje wyspy. W sezonie zamek jest miejscem przeróżnych wystaw oraz koncertów muzyki poważnej. Niedaleko stoi Dom Zdrojowy (kuurhoone) z 1889 r., 12 lat temu poddany renowacji. Otaczający go park (1861 r.) pełen jest drewnianych wilii i pensjonatów w stylu nadbałtyckich kurortów przełomu XIX i XX w. W jednej z alejek można odwiedzić oddział muzeum z archiwum i biblioteką. Ulica Lossi, zabudowana klasycystycznymi kamieniczkami, prowadzi z parku w kierunku Starego Miasta i na Keskvaljak. Główny budynek placu - ratusz (raetoda) - wzniesiony został z inicjatywy szwedzkiego gubernatora wyspy, Magnusa Gabriela de la Gardie (l 654-1670). Po pożarze ratusz zastał odbudowany i zmodernizowany (1780-1787), w efekcie czego dziś reprezentuje barok pół-Vocny Nie należy do zbyt imponujących budowli jest raczej prosty i surowy, lecz przynajmniej funkcjonalny. Warto jednak zwrócić uwagę na łukowaty portal z łacińską inskrypcją oraz herbem miasta, strzeżony przez dwa kamienne lwy. Wnętrza ratusza mieszczą galerię miejską, punkt informacji turystycznej i urząd stanu cywilnego. Naprzeciwko znajduje się XVII-wieczny Dom Wagi (vae/coda) z barokowym frontonem i figurką na szczycie, a nieco dalej malownicze targowisko (wg), na którym można zaopatrzyć się w pamiątki i wyroby rękodzielnicze z całej wyspy. Plac zdobi obelisk ku czci poległych w walce o wolność Estonii, dłuta Amandusa Adamso-na. Ustawiony w 1928 r., następnie rozebrany przez Rosjan, powrócił na swoje miejsce dopiero w 1990 r. Przy skrzyżowaniu ulic Tallinna i Torni wznosi się ewangelicki Laurentiuse kirik (kościół św. Wawrzyńca) z XVII w., przebudowany w stylu klasycystycznym w 1835 roku. Chrzcielnica z czerwonego granitu pochodzi z miejscowości Ansekula na półwyspie S6rve i jest dziełem artystów gotlandzkich. Blisko kościoła widać długi i jasny budynek - to dawny sąd (1789 r.) niegdyś mieszczący także urząd skarbowy, posterunek policji i areszt kryminalny, a dziś posterunki straży granicznej i celnicę. Warto wybrać się na ulicę Turu, przy której obejrzeć można zabytkową, jedną ze starszych w kraju aptekę (l 680 r.) oraz na ulicę Komandandi, gdzie pod nr. 9 stoi interesujący dom wicegubernatora Campenhause-na. Na północno-wschodnim krańcu miasta, 3 km od centrum, znajduje się cmentarz Ku-djape założony w 1778 r. Uwagę zwracają liczne kaplice nagrobne w stylu kiasycystycz-nym, krypty z masywnymi tablicami i kolumienkami rzeźbionymi w saremskim dolomicie. Kudjape to miejsce ściśle związane z dziejami tej części Estonii. Spoczywają nań przede wszystkim ludzie zasłużeni dla wyspy. Na wschód od Kuressaare Jakieś 20 km od Kuressaare leży miejscowość Valjala, znana z wyrobu smacznych serów. Wioskę otaczają resztki zamku staro- estońskiego okolonego potężnym wałem wysokości 5-8 m. Twierdza wzmiankowana była po raz pierwszy już w 1227 r. w związku z inwazją na wyspę Kawalerów Mieczowych, a później całkowitym jej przejęciem przez zakon. Jednonawowy kościółek z białego kamienia w centrum wsi jest jednym ze starszych w kraju. Wedle legendy wzniesiony został na miejscu, w którym ryski biskup Albert chrzcił lokalnych notabli. Przy cieśninie Vaike vain położony jest niewielki port rybacki i ładne miasteczko Orissaare. Natomiast w okolicach wioski Kaarma wydobywa się słynne saremskie dolomity. Atrakcją wsi jest kościółek z 1270 r., w którym uwagę zwracają rzeźby na filarach przedstawiające sceny myśliwskie, ludzkie wyobrażenia o raju, apostołów oraz herb fundatora. Poza tym cennymi eksponatami wydają się kamienna chrzcielnica z końca XIII w., drewniana figurka św. Józefa (XV w.), i późnogo-tycki ołtarz. W pewnym oddaleniu od miejscowości Kaali znajduje się jeziorko o tej samej nazwie, powstałe w meteorytowym kraterze. Prawie każdy turysta bawiący na Saremie, stawia sobie za punkt honoru odwiedzić Anglę, 37 km na północ od Kuressaare i 5 km na południe od Leisi. Bowiem przy drodze głównej stoi tu obok siebie 5 różnego rodzaju wiatraków - m.in. jest wśród nich wiatrak holenderski, wiatrak koź-laków i inne. W największym utworzono muzeum, poświęcone dziejom młynarstwa na wyspie (czynne: 1 V-15 V 10.00-18.00; 15 V-15 VIII 8.30-20.00; 8 kr, dzieci 5 kr). Angla jest ponadto miejscem znanym z plenerów malarskich czy fotograficznych. Na zachód od Kuressaare_____ Południowo-zachodnie wybrzeże Saremy to wąski półwysep Sórve wcinający się w głąb morza na ponad 30 km. Na jego końcu wznosi się smukła latarnia morska, postawiona w 1949 r. na miejscu starej z 1770 r. Ciekawą miejscowością jest Kihelkonna (550 mieszkańców). Położona na wschodnim brzegu zatoki, przez wieki odgrywała rolę ważnego portu handlowego - dziś, jedyne co warto w niej obejrzeć to Jednonawowy ESTONIA ZACHODNIA WYSPA HIUMA 363 Xlll-wieczny kościół. Poza ołtarzem głównym (1591 r.), amboną (1604 r.) i organami z początku XIX w. świątynia zachwyca średniowiecznymi malowidłami ściennymi. Jej 60-metrowa wieża wykorzystywana była długi czas jako latarnia morska. Uwagę zwraca niezwykle oryginalna dzwonnica (1638 r.) na pagórku, jedyna tego typu w krajach nadbałtyckich, na pierwszy rzut przypominająca podstację transformatora. Niewielkie muzeum w pobliskiej wiosce Viki. urządzone w typowej zagrodzie chłopskiej, eksponuje sprzęty i rzeczy codziennego użytku, przeważnie z ubiegłego stulecia. Do muzeum należy także mały wiatrak. Wysepki w Zatoce Kihelkonna tworzą Vil-sandi rahvuspark (park narodowy) o powierzchni 180 km2. Założony niedawno powstał na miejscu najstarszego, bo istniejącego oficjalnie od 1907 r., rezerwatu przyrody w Estonii. Zamieszkują go różne gatunki ptaków, przede wszystkim wodnych. Rokrocznie przybrzeżne wysepki są miejscem wysiadywania przez nie jaj. Na największej wyspie, również pod nazwą Vilsandi (10 km2), stoi latarnia morska z 1806 r. Zwiedzanie parku odbywa się zwykle w grupach; organizowaniem wycieczek zajmują się biura podróży w Kuressaare. WYSPA MUHU AAuhu (dawniej Móon) jest trzecią pod względem powierzchni wyspą Estonii -wraz z przybrzeżnymi wysepkami liczy ok. 200 km2. Od stałego lądu oddziela ją cieśnina Suur vain (6-12 km), zaś od leżącej na południowy wschód Saremy - cieśnina Vaike vain (2-4 m). Z Saremą wyspa połączona jest groblą, po której biegnie droga krajowa. Lekko pofałdowana powierzchnia osiąga najwyższy punkt 25 m n.p.m. Na północnych krańcach wybrzeże klifowe ciekawie prezentuje się zwłaszcza w okolicach Rannaniidi, Uugu i Tu-penurme. Około 30% obszaru zajmuje las. a czwartą część użytki rolne. Uwagę botaników skupiają charakterystyczne dla wyspy jałowce i krzewy orzechowe. Mimo mało wydajnej, przeważnie skalistej ziemi, ze wskaźnikiem 11 osób/km2, Muhu jest jedną z gęściej zaludnionych gmin w okręgu sarem-skim (Saare maakond). któremu administra-cyjnie podlega. O osadnictwie sięgającym zamierzchłych czasów (neolit) świadczą liczne znaleziska archeologiczne - szczególnie interesujące są te z wioski Kiilasema. Ważniejsze miejscowości na wyspie to: Liiva, Padaste, Kuivastu i Koguva, gdzie zwiedzić można skansen z ponad 100 drewnianymi chłopskimi chatami. W jej centrum, przy drodze do Kuressaare znajduje się kemping Aki (s98104) ze sztucznym stawem i tanim barem; 2-osobowe domki kempingowe kosztują 150 kr. Dojazd na Muhu promami AS Saaremaa Laevakompanii relacji Virtsu -Kuiyastu (szczegóły w rozdziale o Saremie). WYSPA HIUMA Hiuma (Hiiumaa), zajmująca obszar 989 km2, jest drugą co do wielkości wyspą w Estonii. Leży na południe od wejścia do Zatoki Fińskiej i na północ od Saremy, tworząc osobny okręg ze stolicą w Kardli. Od stałego lądu oddalona jest o 22 km, od Finlandii o 120 km, a od Szwecji o 230 km. Ze wschodu na zachód liczy 60 km, a z północy na południe 45 km. Najwyższe wzniesienie na półwyspie Kópu osiąga zaledwie 68 m n.p.m. Charakterystycznym elementem krajobrazu Hiumy są iasy zamieszkiwane przez jelenie, łosie, dziki i rysie, pełne bagien, mokradeł i podmokłych łąk z przeróżnymi gatunkami ptactwa wodnego. Ze względu na niską jakość gleb gospodarka rolna, prócz hodowli bydła, nie odgrywa tu znaczącej roli. Większość ludzi zamieszkuje wybrzeża i żyje głównie z połowu oraz przetwórstwa ryb. Bez wątpienia prawdziwą szansą wyspy jest turystyka, tym bardziej, że poza sprzyjającymi warunkami, można doszukać się w tej dziedzinie chlubnych tradycji. Hiuma liczy ok. 12 tyś. mieszkańców, latem liczba ta podwaja się za sprawą wczasowiczów. Najważniejsze miejscowości to Kardla, Kaina i Kórgessaare. Do polskich akcentów na Hiumie należy letni domek polsko-estońskiego małżeństwa. państwa Pullatów. Raimo Pullat, profesor Uniwersytetu Tallińskiego, mówi biegle po polsku, zaś jego żona Wiesława Pullat-Multań-ska, łodzianka z pochodzenia, jest znanym w kraju lekarzem-oftalmologiem, a swoją praktykę prowadzi w weekendy, kiedy przybywa tu na wypoczynek. HISTORIA____________ Leżąc przy ważnych dla tej części Bałtyku szlakach komunikacyjnych, Hiuma od wiek wieków odgrywała pewną rolę strategiczną. Po zdobyciu kraju przez Duńczyków osiedliło się na niej sporo kolonistów szwedzkich, którzy nazwali wyspę Dagó, co w luźnym tłumaczeniu oznacza "Wyspa Dnia". Od pół. XIII w. wraz z biskupstwem Ozylii należała do Zakonu Inflanckiego. Władający nią w początkach XIX w. jeden z przedstawicieli słynnego rodu niemieckich baronów von Ungernów-Stern-bergów, kazał stawiać na brzegach fałszywe latarnie morskie. Zmylone ich światłem stat- ki, rozbijały się o przybrzeżne skały, a zgodnie z feudalnym prawem ius naufragii: wszystko, co wyrzucą na brzeg morskie fale, należy do tego, komu podlega przybrzeżny ląd. W czasach ZSRR Hiuma była zamknięta dla obcokrajowców, znajdowały się na niej pilnie strzeżone instalacje Armii Czerwonej. Jej rodowici mieszkańcy musieli przy wjeździe każdorazowo okazywać strażnikom specjalne zezwolenie. Od momentu odzyskania niepodległości wyspa jest dostępna dla wszystkich. DOJAZD____________ Na Hiumę można dostać się promami towarzystwa żeglugowego AS Saaremaa Laeva-kompanii przez cieśninę Hari kurk. Wyjścia z przystani w Rohukula, 8 km od Haapsalu; na wyspie promy dobijają do poru Helter-maa. Z Rohukula latem w dni powszednie o 5.00 i 10.30 (Ofe/ia), 12.30 (Korge/aid; wt. i czw.), 14.30 (Ofe/ia), 16.30 (Hiiumaa; wt. HAAPSALU I/365,! ESTONIA ZACHODNIA i czw. Kórgelaid). 19.00 (Ofelia). 20.30 (Kórgelaid), 22.00 (Hiiumaa; oprócz pt.) i 23.00 (Hiiumaa: pt.); sb.: 6.30. 10.30. 14.30 i 19.00; nd.: 10.30. 12.30. 14.30, 16.30. 19.00, 20.30 i 22.00. Z Heltermaa odpowiednio o 5.30 (Kórgelaid), 7.00 (Ofelia). 8.30 (Hiiumaa). 12.30 (Ofelia), 14.30 (Kórgelaid; wt. i czw.), 16.30 (Ofelia). 18.30 (Kórgelaid; wt. i czw.). 21.00 (Ofe/ia), 22.00 (Kórgelaid: pt.); sb.: 8.30, 12.30. 16.30 i 19.00; nd.: 8.30, 12.30, 14.30. 16.30, 18.30 i 21.00. Bilet 25 kr, samochód 85 kr. Interesująca może okazać się przeprawa promem bezpośrednio z Hiumy na Saremę. z której turyści zagraniczni korzystają bardzo rzadko. W chwili obecnej promy startują z prowizorycznej przystani w Sóru. Wyjścia o 9.30 i 18.30, jeśli zarezerwowana jest połowa miejsc, także o 12.30 i 15.30. Przeprawa do Triigi przez cieśninę Soela vain trwa ok. 90 min; bilet 50 kr. samochód 150 kr, przyczepa kempingowa 90 kr. motocykl 50 kr, rower 25 kr. Na przystani nie ma kasy, bilety kupuje się na pokładzie. Prom zabiera zaledwie kilkanaście samochodów, dlatego lepiej przybyć odpowiednio wcześnie i ustawić się w kolejce. Można także wcześniej zarezerwować miejsca telefonicznie, podając numery rejestracyjne samochodu (a25185949). KARDLA_____________ jest najważniejszą miejscowością na wyspie i zarazem stolicą okręgu hiumskiego (Hiuu maakond), wzmiankowaną po raz pierwszy w 1564 r. jako osada rybacka zamieszkała przez Szwedów. W latach 30. XIX w. powstały tu zakłady włókiennicze, co spowodowało pewne ożywienie gospodarcze. Wkrótce wybudowano osiedle i szkółkę dla robotników, otworzono nowy port handlowy (1849 r.), postawiono kamienny kościół (1863 r.). Przełom stuleci przynosi odkrycie Kardli jako miejscowości wypoczynkowej. W l pół. XX w. miasteczko było chętnie odwiedzane przez turystów i wczasowiczów, a dwa razy na światowych wystawach w Paryżu (1900 r.) i belgijskim Liege (1905 r.) uznane za jedno z cie- kawszych letnich kurortów Europy. Od 1938 r. Kardla posiada prawa miejskie. We wczesnym okresie radzieckim deportowano stąd w głąb Rosji wielu jej mieszkańców. Dzisiejsza Kardla to miasto zieleni i świeżego powietrza. Nie dziwi zatem, że w pełni sezonu do 4200 stałych mieszkańców dołącza drugie tyle turystów. Przez całe miasteczko przepływa niewielka rzeka Nuutra i właśnie w tym miejscu uchodzi do Bałtyku - bardzo przyjemnie spaceruje się cienistymi alejkami jej nabrzeża. Na placu Vabriku można oglądać dobrze zachowane domki robotnicze. W sezonie bez wątpienia najpopularniejszym miejscem jest plaża i kąpielisko. Wieczorem można poszaleć w portowym jachtklubie, a w dzień wypożyczyć łódź i wybrać się na przejażdżkę. Do Kardli kursuje kilka autobusów z Haapsalu; poza tym miasteczko ma bezpośrednie połączenia prawie ze wszystkimi miejscowościami na wyspie. W sezonie na tutejszym lotnisku lądują samoloty z Tallina. Noclegi na całej wyspie, w hotelach i pensjonatach, pokojach gościnnych B&B. na kwaterach agroturystycznych (od 200 kr za osobę) organizuje sprawnie działający przy Hiiu 1 punkt informacji turystycznej (o33033; latem pn.-pt. 9.00-18.00, nd. 9.00-14.00). Tu też można uzyskać wszelkie dane na temat bezpłatnych pól biwakowych. Kilkanaście kilometrów na południe, w Kassari, na przybrzeżnej wysepce o tej samej nazwie, zlokalizowany jest kemping Vetsi Jall (o92219). Turystom oferuje się drewniane domki w kształcie beczki, które stoją w owocowym sadzie (135 kr za osobę). Możliwość rozstawienia namiotu (20 kr). W starych zabudowaniach gospodarskich mieści się stylowa knajpka z regionalnymi daniami i niemieckim piwem; możliwość wykupienia całodobowego wyżywienia. WYSPA ypRMSI Vormsi, dawniej zwana Worms, jest czwartą pod względem wielkości wyspą w Estonii, liczącą 93 km2 powierzchni i 340 mieszkańców. Leży między Hiumą a półwyspem Mnarootsi od którego dzieli ją szeroka na •Tkm cieśnina Voosi kurk. Krajobraz wyspy 'dominowany jest przez lasy. śródleśne łąki krzewy jałowcowe. Ciekawe są również kamienne bloki zalegające na brzegach. W przeszłości wyspa zaludniona była głównie przez Szwedów mieszkających na niej od Xiii w do końca II wojny światowej. Po mniejszości szwedzkiej pozostały do dziś formy budownictwa wiejskiego, a także nazwy miejscowości, takie jak: Sviby, Norrby, Ralby, Borrby czy Saxby. Wśród zabytków na uwagę zasługuje jednonawowy kościół w Hullo (1330 r.) z białego kamienia, przebudowany w 1632 r., z XV-wiecznym chórem wewnątrz. Na starym szwedzkim cmentarzu obejrzeć można nagrobki z oryginalnymi krzyżami. Między Saxby a Kersletti (Karrslatt) warto zwrócić uwagę na piękne klifowe wybrzeże, oraz latarnię morską wysokości 24 m. postawioną w 1864 r. Wąski, żwirowy półwysep Rumpoein. na południe od Hullo. uznany został za rezerwat przyrody. Jedną z form spędzania czasu na Vormsi są wycieczki rowerowe lub piesze. W ustronnych zakątkach można rozbić namiot i zorganizować biwak. Port w Sviby, głębokości 2.5 m. przystosowany jest do przyjmowania jachtów. Baza noclegowa to kilka pensjonatów i kwater agroturystycznych. Obcokrajowcy najczęściej zatrzymują się w pensjonacie Ble-Malle w Hullo (s26038) blisko kościoła. Do dyspozycji gości jest 9 wygodnych pokoi dla 25 osób, na miejscu kuchnia i stary młyn. Dobre miejsce na dłuższy pobyt to gospodarstwo agroturystyczne Rumpo Mae (o92306 i 26106) na półwyspie Rumpoein (50 m od plaży). Poza noclegiem można skorzystać z ciepłych posiłków w tutejszej jadalni, z sauny, wypożyczalni rowerów i sprzętu pływającego. W Hullo jest również ośrodek zdrowia (a92333) z pogotowiem ratunkowym (c92332) i poczta ("92310). Promy z Rohukula do Sviby wypływają wpn., śr. ipt. o 7.10,14.15 i 18.20. w weekendy 8.20 i 18.20. Podróż zajmuje 45 minut. Bilet 1 5 kr, samochód 80 kr (poza sezonem 75 kr). Numer kierunkowy s247. Kod pocztowy EE 3176. HAAPSALU Symbolem Haapsalu (z j. niem. i szw. Hap-sal) na zawsze chyba pozostanie drewniany dworzec kolejowy z najdłuższym w Europie zadaszonym peronem. Kręcono nań sceny do filmu Anna Karenina. główna bohaterka tutaj właśnie rzuciła się pod pociąg. Swego czasu w Haapsaiu bawił na kuracji Piotr Czajkowski, dziś do tego niezwykle uroczego i sympatycznego miasteczka przybywa każdy, kto chce zwiedzić estońskie wyspy -z przystani w pobliskiej Rohukula odpływają promy pasażerskie na Hiumę i Vormsi. W porównaniu ze wszystkimi słynnymi miejscowościami nadmorskimi Haapsalu jest mniej zasobne w typowe atrakcje turystyczne, jednak znacznie tańsze, przez co przyciąga ludzi o skromniejszym budżecie. Jeden z głównych walorów miasteczka to przepiękne położenie na wąskim półwyspie otoczonym zatokami Taga i Ees - panorama Haapsalu oglądana od strony jeziorka Vaike-viik nie ma sobie równej chyba w całej zachodniej Estonii. W sezonie życie koncentruje się na zabytkowej starówce, przede wszystkim zaś na słynnej w całym kraju plaży Aafrika rand. Haapsalu liczy obecnie 1 5 tyś. mieszkańców, jest lokalnym ośrodkiem gospodarczym z portem rybackim i przemysłem spożywczym, centrum administracyjnym i kulturalnym regionu Laane. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA_________ Turystycznym sercem miasta jest zabytkowa starówka. Od strony zatoki Ees otacza ją pas nadmorskiej zieleni przy Óhtukallas (wieczorne wybrzeże) i Vaikne kallas (ciche wybrzeże), zaś od zatoki Taga plaża Aafrika wraz z Aafrika kallas (wybrzeże afrykańskie). Punkt informacji turystycznej, Raudtee 2 (o33248, fax 33464) mieści się w budynku dworca kolejowego; czynny w sezonie pn.-sb. 9.00--19.00, nd. 10.00-15.00. Biura podróży: Haapsalu Reisid, Karja 5 (B45037) oraz Talli-nna 1 (s33188); Ritta, Jaama 4 (o34429). 367 ESTONIA ZACHODNIA HAAPSALU Haapsalu jest lokalnym węzłem komunikacji drogowej. Zbiegają się tu drogi krajowe nr 31 z Lihuli oraz nr 16 i nr 17 w kierunku Tallina (99 km) biegnące przez Palivere lub Keilę. Bezpośrednie połączenia autobusowe z: Lihuli (10.50, 16.30, 20.40), Tallinem (6.40, 12.00,13.00 i 17.30; 1 godz. 40 min--1 godz. 55 min), Dorpatem (Tartu; 5.45 i 13.30) i Kardli na Hiumie (9.40, 13.50, 17.50. 19.40) - stanowiska autobusowe przed dworcem kolejowym. Z Rohukula promy odpływają do portów Heltermaa i Sviby, (szczegóły w rozdziałach o poszczególnych wyspach). W miasteczku jest szpital, Vaba 6 (•44181); gabinet dentystyczny Suur-Liiva 15 (n44502); apteka Laanemaa. Lossiplats 3 (•S44373); posterunek policji, Lossipiats (n44148) oraz poczta, Posti 1 (ir44555). Kod pocztowy EE 3170. Numer kierunkowy o247. NOCLEGI____________ Pomne dawnych, dobrych tradycji miasto stawia coraz bardziej na turystykę. Nie dziwi zatem, że łatwo tu znaleźć porządny hotel czy przytulny pensjonat nad morzem. Dodatkową zachętą do spędzenia kilku dni w Haapsalu mogą być znacznie niższe ceny niż na sąsiednich wyspach czy na przykład w Parnawie. Najtańszą bazą noclegową jest schronisko młodzieżowe zorganizowane w pociągu przy pierwszym peronie dworca kolejowego. Za pokoje służą wagony kuszet-kowe i sypialne, cena od łóżka 99-199 kr. W wagonie barowym można dostać niedrogi obiad. Na obrzeżach miasta zlokalizowany jest nowoczesny przydomowy kemping, prowadzony przez Fina, który każdemu na dzień dobry oświadcza z przekomicznym akcentem, że nie mówi po rosyjsku. Haapsalu, Posti 43 (o33347, fax 33191). Hotel w centrum miasta. W sumie 66 miejsc w 35 pokojach, z tego 4 jedynki (600 kr), 29 dwójek (900 kr) i 2 apartamenty (1100 kr). Na miejscu bar Monica, kantor wymiany walut (7.00-24.00). Do kompleksu hotelowego należy popularny klub nocny Mrica. Tammiku, Uuemóisa, Ehitajate 3a (s31447 i fax 31373). Hotel znajduje się w miejscowości Uuemóisa, 3 km od Haapsalu, przy drodze nr 16 w kierunku Tallina. Ponad 50 miejsc noclegowych; 24 komfortowe pokoje, w każdym łazienka z prysznicem i WC. W okresie 1 IV-1 X jedynki 450 kr, dwójki 550 kr, trójki 650 kr; 1 1-31 III i 3n ix_ -31 XII odpowiednio 400 kr, 500 kr i 600 kr Ceny obejmują śniadanie. Korzystanie z kortów tenisowych w hali kosztuje 130 kr za 1 godz.; sauna i basen 100 kr; restauracja; punkt wymiany walut. Rohukula, Rohukula (a32166, fax 91124). Nowoczesny budynek obok przystani promowej, naprzeciwko kas biletowych. Hotel zapewnia ok. 25 miejsc noclegowych w pokojach 1-osobowych po 450 kr, 2-osobowych 600 kr, 3-osobo-wych 880 kr. Dostawki 220 kr. W pokojach telefon, TV SAT, prysznice i WC. Kilka pokoi o niższym standardzie w cenie 350 kr za jedynkę i 500 kr za dwójkę. Oplata obejmuje śniadanie w całodobowym barze przy wejściu na dole. Kórgesaare, Luha 3a (n44842, fax 45339). Parterowy pensjonat kryty panelami, w centrum Haapsalu. 4 skromne, lecz przytulne pokoje: 2-osobowe po 400 kr, 4-osobowe 680 kr. Dostawki 170 kr. W sumie 10 miejsc noclegowych. Łazienka z prysznicem, WC. Do dyspozycji gości kuchnia. Tokoi, Suur-Lossi 24 ("45555). Pensjonat mieści się w charakterystycznej dla zachodniej Estonii drewnianej willi z balkonem od ulicy. Kilkanaście miejsc noclegowych. W malowanych na biało, niebywale czystych pokojach, szerokie drewniane łoża, radio i lampki nocne. Dwójki 550 kr, trójki 660 kr, apartamenty 700 kr. Dostawka 150 kr. Poza tym bilard, sala kominkowa i sauna (110 kr). Pikseke, Manniku 20a (o55779). Około 2-3 km od centrum, przy drodze z Parnawy. Jeden z pierwszych prywatnych kempingów w Estonii, założony przez sympatycznego Fina. Gości wita dzwonek w bramie i ogromny, lecz zupełnie niegroźny dla turystów pies. Rozbicie 4-osobo-wego namiotu 135 kr na dobę, za 3 dni 360 kr, za tydzień 700 kr. Namiot 2-osobowy odpowiednio 100 kr/275 kr/560 kr, 1 -osobowy 65 kr/180 kr/ 370 kr. Można również zamieszkać w miejscowej przyczepie kempingowej (160 kr). Korzystanie z prądu 20 kr. Ciepła i zimna woda, prysznice, WC, sauna (100 kr). Teren oświetlony, ogrodzony i zamykany w dzień oraz na noc. ośrodek Wypoczynkowy Roosfa, Tuksi ("97244, fax 97245)' Kolo Tuksi, 30 km na północ od Haapsalu. Aby się tam dostać, należy jechać drogą w kierunku Tallina, a w Linnamae skręcić w lewo, w kierunku Riguldi. Na 12-hektarowym obszarze przy samym morzu stoją 34 drewniane, komfortowo i gustownie urządzone domki -niektóre z oddzielnym pokojem mieszkalnym, kuchnią, wygodnymi kanapami, telewizją. Założony w 1990 r. ośrodek nastawiony jest na dtuż-szy pobyt turystów. 5 dni, od nd. wieczór do pt. rano, dla dwóch osób kosztuje 3938 kr (w okresie VI-VIII) i 2888 kr (w okresie VI i IX). Do dyspozycji gości zaplecze sportowe i rekreacyjne, w tym: minigolf (30 kr), korty tenisowe (60 kr), kajaki i rowery wodne (40 kr). Restauracja, sauna na 30 osób, siłownia, bilard (20 kr). Wynajem minibusa z ośmioma miejscami 4 kr za km i 40 kr za godz.; na zamówienie organizowane są wycieczki po regionie Laanemaa i na wyspy. Ksero 1.50 kr od strony. Wysłanie faksu 10 kr. GASTRONOMIA________ W większości hoteli są już dobre i wcale nie drogie restauracje, w prywatnych pensjonatach można od razu wykupić pobyt wraz z całodziennym wyżywieniem. Stołowanie się na mieście nie stanowi problemu, mimo iż Haapsalu nie ma zbyt wielu lokali gastronomicznych. Tańsze knajpy spotyka się głównie w okolicach dworca kolejowego. Na starówce i przy plaży czekają na turystów skromne, lecz bardzo przytulne kawiarenki. Dobrym miejscem na podstawowe zakupy jest targ (tylko rano) przy Jaama tee w centrum miasta. Łaine, Sadama 9/11 (S44191). Restauracja przy hotelu i sanatorium. Potężna sala na ponad 150 miejsc. W obszernym menu potrawy na ogól kuchni międzynarodowej od 50 kr w górę. Wyszukany alkohol. Osobno bar i kawiarnia. Czynna pn.-pt. i nd. 12.00-24.00, sb. 12.00-2.00. Promenaad;, Sadama 22 ("44422). Niewielka, lecz z pewnością jedna z przyjemniejszych restauracji hotelowych w Haapsalu. Ciekawe położenie, między zatoką Taga a jeziorkiem Vaike--viik. Specjały kuchni estońskiej, ale też sznycel z ziemniakami, zestawem surówek i czarnym 51 chlebem (65 kr). Z piw podają tu lodowate saku ...' i saaremaa tuulik. Czynna 10.00-23.00, pt. i sb. ;. 9.00-24.00. Rootsituru, Karja 3 (o45058). Kawiarnia znajduje się centrum miasta, tuż przy resztkach zamko-.!, wych murów. Latem atmosfera raczej kurorto-- wa, by nie rzec sanatoryjna. Poza espresso i ca-: puccino także ciepłe potrawy. Obszerny ogródek na zewnątrz. Czynna 10.00-22.00. HISTORIA____________ Ślady osadnictwa w okolicach Haapsalu sięgają VI w. W XIII stuleciu na terenach zdobytych przez Duńczyków i Kawalerów Mieczowych założono między 1263 a 1272 r. siedzibę biskupią. Tworząca się wokół niej osada kupiecka, uzyskała prawa miejskie w roku 1279. Z połową XIV w. diecezjalną rezydencję przeniesiono do Kuressaare na Saremie. W późniejszych stuleciach pełniąca przede wszystkim funkcje strategiczne miejscowość często zmieniała przynależność polityczną, by podobnie jak cały kraj przypaść z początkiem XVIII w. Rosji. Pod panowaniem Piotra l Haapsalu znacznie straciło na swoim znaczeniu militarnym, mocno podupadły także obroty handlowe miejscowego portu. Początkiem XIX w., dzięki odkryciu leczniczych właściwości błota morskiego, nastąpiło pewne ożywienie gospodarcze. W 1805 r. uruchomiony został pierwszy zakład kąpielowy, a 10 lat później lekarz rejonowy, Carl Abraham Hunnius (1797-1851), rozpoczął regularne kuracje przy użyciu czarnego mułu. Haapsalu rozwijało się odtąd jako miejscowość uzdrowiskowa i popularne letnisko, w którym odpoczywała chętnie nawet rodzina carska. Znaczenie ośrodka niepomiernie wzrosło po otwarciu linii kolejowej Tallin-Petersburg (1905 r.). ZWIEDZANIE________ Zabytkowa starówka z drewnianymi domami, przeważnie z przełomu wieków, leży w cieniu resztek biskupiego zamku. Całkiem potężna niegdyś twierdza założona została przed połową XIII w. Zapiski historyczne ESTONIA ZACHODNIA PARNAWA - ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA z 1265 r. wspominają o niej jako siedzibie biskupów połączonych prowincji Ozylii i Laane. W latach 1641-1647 zamek przebudowano na pałac. Po pożarze w 1688 r. nie odbudowano go. dlatego z czasem popadł w ruinę. Ze wszystkich stron okolony był obronnym murem stanowiącym jedną całość z fortyfikacjami miejskimi. Do dziś zachowało się zeń ok. 800 m. Około 1270 r. postawiono przy zamku późnoromański kościół katedralny z jedną nawą i rozetami na ścianie zachodniej; w ostatnim dziesięcioleciu tegoż wieku dobudowano od południowej strony kaplicę chrzcielną i zakrystię. Wedle legendy, w środkowych oknach baptysterium, podczas jasnych księżycowych nocy, ukazuje się Biała Dama w powiewnej szacie. Mówi się. że jest to postać ukochanej jednego z zamkowych kanoników, wmurowana za swoją niewierność w ścianę katedry. Późnobarokowego Vana raekoda (stary ratusz) z 1775 r., między kompleksem zamkowym a plażą Aafrika, strzegą dwa działa armatnie z czasów wojny północnej. Wewnątrz mieści się Laanemaa Muuseum (muzeum prowincji Laanemaa). Nieco dalej w kierunku morza stoi jeden z najstarszych budynków mieszkalnych Haapsalu - dom cara. Zgodnie z informacją na pamiątkowej tablicy przy wejściu wzniesiony został w 1772 r. dla pastora Clecknera; w 1804 r. zatrzymał się tu car Aleksander l, zaś od 1840 r. obiekt mieści aptekę. Uwagę zwraca również Jaani kirik (kościół św. Jana), który powstał w wyniku przebudowy XVI-wiecznego magazynu handlowego. Wieża pochodzi z 1856 r. W Haapsalu jest jeszcze kilka miejsc godnych zobaczenia. Należy do nich Dom Zdrojowy (1905 r.) stojący nad zatoką Taga, a także piękna drewniana zabudowa dworca kolejowego - jego zadaszony peron, dostawiony w 1906 r. z okazji wizyty cara Mikołaja II, uważa się za najdłuższy w Europie (216 m). Na prawym skrzydle mieści się oddział Eesti Raudteemuuseum (muzeum kolejnictwa). Do Haapsalu nie docierają już niestety pociągi, dworzec służy jednak komunikacji autobusowej. Skład z parowozem i kilkunastoma sypialnymi wagonami na peronie pełni funkcję taniego hotelu. OKOLICE HAAPSALU. REZERWAT PRZYRODY MATSALU Na południe od miasta znajduje się Matsa-lu looduskaitseala (rezerwat przyrody Matsalu) o obszarze 486 km2, z czego 263 km2 przypada na wody. Obejmuje on tereny po obu stronach zatoki Matsalu, część Bałtyku zwaną Vainamere z wyspami i wysepkami oraz deltę rzeki Kasari. Choć systematyczne obserwacje i badania prowadzone są tu od 1870 r., teren ten stał się rezerwatem dopiero w 1957 r. Został utworzony w celu zabezpieczenia unikalnej w skali Europy biocenozy, na którą składają się podmokłe łąki i pastwiska, wrzosowiska i bogate w drzewostan lasy. Od początku lat 60. Matsalu należy do najważniejszych obszarów ochrony ptaków na kontynencie. Co roku przylatuje ich 350 tyś. reprezentujących 250 różnych gatunków, z tego ok. 20 tyś. łabędzi, 15 tyś. gęsi i żurawi. Administracji rezerwatu (s247/78423. fax 78413) należy szukać w Penijoe, 3 km na północ od Lihuli -jej pracownicy udzielą informacji o możliwościach zwiedzania obszaru w zorganizowanych grupach; na miejscu do wynajęcia łodzie wraz przewodnikiem, mówiącym w języku estoński, fińskim lub rosyjskim. Dla turystów ustawiono 5 wież widokowych, z których można obserwować stanowiska ptaków kosmopolitycznych. Poza Penijoe znajdują się one w Haesce (z pawilonem wystawowym), Kloostri, Keemu i Suitsu, Budynek dyrekcji mieści muzeum przyrodnicze poświęcone chronionemu obszarowi (pn.-sb. 8.00-17.00). oraz pokoje gościnne dla 10 osób. W okolicy można za niewielką opłatą rozbić namiot. PARNAWA Kiedyś hanzeatycka, a później uzdrowiskowa Parnawa (Parnu) dziś najwyraźniej przeżywa swoją drugą młodość. Nie odwiedzić jej oznacza po prostu zrezygnować z zobaczenia letniej stolicy kraju. Po okresie przynależności do Związku Radzieckiego miasto wraca do dawnej kondycji. W ostatnich latach wzbogaciło się o dziesiątki nowych hoteli i pensjonatów, życie w nim toczy się w znacznym stopniu wokół przystani jachtowej, na nabrzeżach i 3-kilometrowej piaszczystej plaży. Łagodny, morski klimat, rozwinięta infrastruktura turystyczna i sanatoryjna z kąpielami błotnym ściągają co roku bez mała 300 tyś. wczasowiczów i kuracjuszy. Poza turystyką Parnawa zarabia na przemyśle spożywczy, włókienniczym i Iniarskim, a także na tradycyjnej już obróbce oraz wywozie drewna. Miasto jest również ważnym portem morskim i rybackim, centrum naukowym i kulturalnym, zapleczem usługowym dla otaczającego je rolniczego regionu, wreszcie stolicą najrozleglejszego okręgu administracyjnego w kraju. Obecnie liczy ok. 52 tyś. mieszkańców, dzięki czemu jest piątym po Tallinie, Dorpade, Narwie i Kohtla-Jarve miastem Estonii. Polska nazwa miasta wywodzi się od niemieckiej Pernau. KOMUNIKACJA________ Przez Parnawę biegnie międzynarodowa droga nr 4 (E67), czyli Via Baltica łącząca Tallin (129 km) z przejściem granicznym Ikla-Ainaźi (65 km), a dalej z Rygą, Kownem i granicą polską. W mieście bierze początek szosa nr 5, która, prowadząc w poprzek Estonii przez Turi (85 km) i Paide (95 km) do Rakvere (183 km), umożliwia dojazd do północnej części kraju z pominięciem aglomeracji stołecznej. Ładna krajobrazowe droga nr 6 biegnie równolegle z granicą łotewską do przejść granicznych w Vaidze (144 km). W ruchu turystycznym spore znaczenie ma boczna dwupasmowa droga nr 60 (tylko 10 km) między Parnawa a Audru, którą dociera się przez Lihula do przystani promowej w Virtsu. Dzięki dogodnemu położeniu miasta dobrze rozwinięta jest komunikacja autobusowa. Dogodne połączenie ze stolicą; odjazdy autobusów ekspresowych do Tallina: 7.00. 7.30, 8.30, 9.30, 10.30. 11-10, 12.00, 13.30, 14.15, 14.45, 16.00, '6.39, 18.15, 19.00; podróż trwa ok. 2 godz.; bilet 60 kr. W Pamawie zatrzymuje S|e poza tym 7 autobusów rejsowych Euroli- nes relacji Tallin-Ryga. Inne ważne połączenia to: Kuressaare (8.20, 12.10, 15.30. 19.20; bilet 93-98 kr), Rakvere (86 kr), Vil-jandi (42 kr), Dorpat (Tartu; 75-78 kr). Przy ulicy Ringi 3 mieści się niewielki drewniany budynek dworcowy z poczekalnią (eelmuijk) otwartą pn.-pt. 8.00-12.00 i 12.30-18.00. sb. i nd. 8.00-12.00 i 12.30-16.00; sprzedaż biletów na ten sam dzień (miiuk tana-seks) 5.30-19.30. Do kilkanastu stanowisk autobusowych trzeba przejść ok. 50 m na północ od dworca do skrzyżowania ulic Ringi i Pikk. Tutejsza przechowalnia bagażu (pa-kihoid) czynna jest pn.-pt. 8.00-19.00, sb. i nd. 8.00-13.00 oraz 13.45-17.00, z przerwą 13.00-13.45. W porównaniu z komunikacją autobusową, kolejowa nie odgrywa w Parnawie prawie żadnej roli. Miejscowa stacja kolejowa odprawia i przyjmuje dziennie tylko dwie pary pociągów - do i z Tallina; odjazdy 6.30 i 17.19; przyjazdy 9.50 i 19.58; podróż trwa ok. 3 godz. Malutki, łatwy do przeoczenia dworzec, Riia maantee 116 (s22667), 3 km od centrum, przy szosie wylotowej w kierunku Rygi. czynny jest 6.15-10.00 i 15.00-17.00. Na miejscu mikroskopijna poczekalnia z kasą, jeden peron, automat telefoniczny i WC. W Parnawie lądują małe samoloty Air Livonia lecące z Tallina przez Kuressaare na wysepkę Ruhnu. Lotnisko (lennujaam) z minimalnym zapleczem usługowym (niegdyś część bazy wojskowej) znajduje się przy Raua 5 (a75001). Dojazd z centrum autobusem miejskim #23. Zwiedzając starówkę, najlepiej zostawić samochód na parkingu przed ratuszem (5 kr za godz.) ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA______ Miasto jest dość rozległe obszarowo - ciągnie się kilometrami, prawie równolegle do Parnu laht (Zatoka Parnawska), i leży po obu brzegach najdłuższej w kraju rzeki Parnawy (Parnu jogi). Główna arteria komunikacyjna po lewej stronie to Riia maantee, prowadząca zgodnie z nazwą w kierunku granicy łotewskiej, zaś po prawej - Tóóstuse maantee, pełniąca jednocześnie rolę obwodnicy miej- PARNAWA - NOCLEGI ESTONIA ZACHODNIA skiej. Centrum (kesklinn), zabytkowa starówka z regularną siatką ulic, otoczona jest ulicą Ringi - większa część miasta rozciąga się między lewym brzegiem rzeki a nadmorską plażą. Suursild (Wielki Most) oraz Tallinna ma-antee tączą je z dzielnicami po przeciwległej stronie rzeki Olejóe, Raama i Vana-Parnu. Na południe od centrum znajduje się dzielnica uzdrowiskowa, do której najprościej dojść ulicami Puhavaimu i Supluse. Informacji turystom udziela Parnu Turismiinfokeskus, Ruutli 16 (c73000, fax 73001); w sezonie pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-16.00, nd. 10.00-15.00. NOCLEGI__________ Z pełnym wykazem miejsc noclegowych można zapoznać się w punkcie informacji turystycznej, tu też rezerwują pokoje w mieście i okolicy. W samej Parnawie jest około kilkunastu naprawdę dobrych hoteli oraz sporo prywatnych pensjonatów. Generalna zasada: im dalej od plaży i morza, tym taniej. Usługi noclegowe świadczy również większość sanatoriów, bez konieczności wykupywania zabiegów. Turyści o skromniejszych możliwościach finansowych mają do dyspozycji całkiem przyzwoite kempingi, jeden z nich położony jest bardzo blisko centrum, na lewym brzegu Parnawy. HOTELE ___ ____ ___ Best Western Hotel Parnu, Ruutli 44 (n78911, fax 78905). Kilkupiętrowy blok w centrum miasta z 80 pokojami. Poza zobowiązującą do czegoś nazwą o klasie obiektu niech świadczą 3 gwiazdki przyznane przez Estońską Rade Turystyczną. fc Opłata za osobę w dwójce 900 kr, za caty pokój 1100 kr, w klasie biznes odpowiednio 1100 kr i 1300 kr. Apartamenty 1400-1600 kr. Dostawka 300 kr. Do dyspozycji gości restauracja, grill bar, fitness center, bezpłatna sauna i salon piękności. Dla zmotoryzowanych strzeżony parking. Bristol, Ruutli 45 (a31450, fax 43415). Nie wiadomo dlaczego, ale hotel ten przypomina stary angielski ratusz. Miła obsługa robi wszystko, by każdy poczuł się tu jak w domu. Kilkadziesiąt miejsc noclegowych w 17 pokojach. Jedynki 860 kr, dwójki 1150 kr. Rannahotell, Rannapuiestee 5 (=38950 i 42955, fax 44533). W stylu skandynawskiego funkcjo-nalizmu, wzniesiony jeszcze przed wojną i gruntownie zmodernizowany w 1994 r. Ponad 60 pokoi, niektóre z balkonami i z widokiem na plażę. Jedynki 1130 kr, dwójki 1430-1500 kr. Apartamenty od 1700 kr. Strand, Tammsaare 27d (=39333 i 39502, fax 39211). Na południowy wschód od centrum. 60 pokoi, wszystkie z panoramą morza. Jedynki 840 kr, dwójki 1050 kr. Dostawki 300 kr. Pokoje rodzinne po 1450 kr i apartamenty za 1750 kr. Wctoria, Kuninga25 (s43412,fax43415). Profesjonalne podejście do klienta i klasyczne meble w pokojach to główne, acz nie jedyne, zalety tego zbudowanego w dwudziestoleciu międzywojennym hotelu. Ponad 25 pokoi w cenie 860 kr za jedynkę i 1150 kr za dwójkę. Dobra restauracja. Dla gości poranna sauna. Aisa, Aisa 39 (s38044, fax 25866). Dysponuje 35 pokojami. Jedynki 600 kr, dwójki 800 kr. Apartamenty po 1600-2000 kr wyposażone są w aneks kuchenny i saunę. Wszyscy inni płacą za saunę 250 kr za godz. lub 300 kr za 2 godz. Często gości turystów zagranicznych. Maritime, Seedri 4 (=78910, fax 78909). Dwa kroki od morza. Po modernizacji wnętrz i zmianie właściciela wszystkie pokoje mają prysznice, telefon, regulowane indywidualnie ogrzewanie i TV SAT. Z okien doskonale widać plażę. Jedynki 600 kr, dwójki 800 kr, dostawki 200 kr. Heli, Riia 30 (=38827, fax 31108). Przy drodze do/z granicy łotewskiej, ok. 10 min jazdy samochodem od centrum. Nowoczesny hotel nastawiony nie tyle na turystów, co na biznesmenów. Dwójki 760 kr, dla jednej osoby 390 kr. Dostawki 200 kr. Akceptują większość kart kredytowych. Leharu, Parna 12 (=45895, fax 40064). Blisko centrum. Do dyspozycji 27 pokoi i w sumie 50 miejsc noclegowych. Jedynki 400 kr. Dwójki 560 kr. Pokoje dość skromnie wyposażone, ale mają balkony i TV SAT. Dla chętnych personel organizuje kąpiele błotne (240 kr). Sauna kosztuje 100 kr za godz. Kajakas przy Seedri 2 (=78909, fax 78903), parę minut spacerkiem od plaży. Jedno z tańszych miejsc noclegowych w Parnawie. Ok. 50 pokoi, niektóre wyposażone w TV i łazienki z prysznicami. Jedynki 180-300 kr. Dwójki 260-360 kr. Trójki 390 kr. Czwórki 480 kr. Za śniadanie płaci się ekstra 30 kr. 20 (=30800, fax 30801). Niewielki, z 6 pokojami i rodzinną atmosferą. Dwój-Ki 900-1100 kr (dla jednej osoby 600-800 kr). Pokoje o podwyższonym standardzie 1220-1500 kr. Apartamenty 1800-2000 kr. Dostawki 200-250 kr. Sauna w cenie 300 kr za godz. Inge, Kaarli 20 (=38510, fax 38556). Istniejący od 1938 r., wyglądem przypominający polskie domki góralskie pensjonat, wyróżnia się położeniem w dzielnicy uzdrowiskowej i widokiem na morze. Po niedawnej renowacji posiada 10 komfortowo wyposażonych pokoi, stołówkę z kominkiem i tarasem, saunę, salon masażu (180 kr). Dwójki 980 kr, jedna osoba płaci 780 kr. Apartamenty 2-osobowe od 1280 kr wzwyż. Johanna, Suvituse 6 (=38370, fax 38371). Na osiedlu mieszkaniowym, lecz stosunkowo blisko centrum i plaży. Na gości czeka kilka pokoi z telefonem i TV. Dwójki 880 kr (z balkonem 980 kr). Śniadanie podają w sali kominkowej. W oddzielnym budynku dodatkowe 11 łóżek oraz sauna. Marleen, Seedri 13/15 (=45849 i 43326, fax 43546). W dzielnicy uzdrowiskowej, naprzeciwko sanatorium Ten/is. 10 łóżek w 5 pokojach, niektóre z prysznicami i WC. Jedynki 390-490 kr, dwójki 550-750 kr. Apartamenty 900 kr. W cenę wliczone śniadanie w tutejszej kawiarni. Do dyspozycji gości lodówka i kuchenka gazowa, rozległy ogród i wypożyczalnia samochodów. SANATORIA________________________ Parnu Mudaravila, Saase 7 (=25520, fax 25521). W postradzieckim budynku, 90 łóżek. Pokoje 1 -osobowe 300-400 kr, 2-osobowe 470-790 kr. Zaplecze rekreacyjne. Obsługa zna języki obce. Dość dobre miejsce dla turystów zagranicznych, chcących odbyć w Parnawie kurację. Tervis, Seedri 6 (=50111 i 50310, fax 50307). "Zdrowie" to rozległy i nowoczesny kompleks wypoczynkowy na 320 miejsc w cenie 500-900 kr od łóżka. Przychodnia lekarska, gabinety prywatne, bar, sauna i pływalnia. Organizacja wycieczek z przewodnikiem po mieście i okolicy. W/Wng, Sadama 15 (=31293, fax 31492). Nowoczesny obiekt z jasną fasadą, blisko przystani jachtowej. Ponad 40 pokoi. Jedynki 700 kr, dwójki 1065-1270 kr, dostawki 430 kr. Na miejscu restauracja, bar, basen, bilard, solarium, salon piękności, fitness club i korty tenisowe. V!lla Medfca, Tammsaare 27c (=27121, fax 27091). Prywatna placówka specjalizująca się w terapii kostnej, chirurgii plastycznej i leczeniu chorób układu krążenia. Jedynki 690 kr, dwójki 840 kr. W cenę wliczone podstawowe zabiegi. KEMPINGI_____ ___________________ LJnnakamping Green, Suure-Jóe 50b (=43776, fax 35811). Jedyny kemping w granicach miasta, ok. 3 km od centrum. Aby tam dojść, należy kierować się Riia maantee, za Vana Kalmistu (stary cmentarz) skręcić w lewo, jak wskazuje strzałka. Kemping mieści się przy ośrodku sportów wodnych, nad szeroką w tym miejscu Parnawą. Bungalowy z 34 łóżkami po 95 kr. Rozbicie namiotu 60 kr. W barze tanie dania na ciepło; jest też niewielka kawiarnia. Na boisku można zagrać w koszykówkę, są też stoły do ping-ponga, wypożyczalnia łodzi (30 kr za godz.) oraz sauna (za godz. 100 kr). Jóekaaru, w miejscowości Sauga (=30034, fax 30031). 6 km od Parnawy drogą nr 4 w kierunku Tallina lub autobusem do przystanku "Sauga Kool". Jeden z najlepiej wyposażonych kempingów w Estonii, w odróżnieniu od wielu innych naprawdę na światowym poziomie. Często gości turystów zagranicznych nie tylko z Finlandii, ale i z krajów bardziej odległych. Prawie 90 miejsc noclegowych w drewnianych 4- i 5-osobowych bungalowach za 80-120 kr od łóżka. Domki skromne, ale wygodne i funkcjonalne. Mobil ho-me 100 kr. Rozbicie namiotu 50 kr. Szerokie zaplecze rekreacyjne i sportowe, od boisk do piłki nożnej, siatkówki, koszykówki i minigólfa, poprzez korty tenisowe, po ścianę wspinaczkową. Na krańcach kempingu przepływa rzeczka Sauga, po której można popływać kajakiem. Łazienki z prysznicem i dośó oryginalne WC. Sauna 150 kr za godz. Lemme, Orajóe, Kabli (=98458, fax 98430). W okolicy Haademeeste, 55 km na południe od Parnawy. Blisko szosy do/z Rygi i przejścia granicznego z Łotwą w Ikli. Idealne miejsce dla rozpoczynających bądź kończących zwiedzanie Estonii. Drewniane domki oferują ok. 120 miejsc; z dwoma łóżkami kosztują 100-120 kr, zaś z czterema 450 kr. Za rozbicie namiotu i samochód płaci się 50 kr. Zniżka 20% przy pcbycie dłuższym niż 3 dni. Na miejscu kuchnia i sklepik. Młody i wesoły, choć nie znający ani słowa po rosyjsku personel. Do- ESTONIA ZACHODNIA PARNAWA - ZWIEDZANIE 373 datkowa zaletą może być położenie nad samym • morzem, do snu kołyszą bałtyckie fale. Teren ; ;.' w całości zalesiony. GASTRONOMIA ___ Stołowanie się w parnawskich lokalach zasadniczo nie stanowi poważnego obciążenia dla kieszeni. Z reguły pełny obiad można już zjeść od 50-60 kr wzwyż. W centrum miasta, przy Riiiitli 43, znajduje się tania jadłodajnia Ceorg (pn.-pt. 7.30-19.30, sb. i nd. 9.00--19.30) z mnóstwem dań mięsnych i rybnych za jedyne 30 kr oraz coca colą z automatu. Z pewnością warto polecić kawiarenię Tallinna Varav przy Kuninga l (a45073; 12.00-23.00), ulokowaną na samym szczycie bramy Tallińskiej. W świeżą żywność najlepiej zaopatrywać się na bazarze Vana Turg przy Suur-Sepa 18 (s43355) czynnym od 7.00 do 15.00. Embecke, Ruutli 44 (B/8900). Znajduje się w Best Western Hotel Parnu. Nowoczesny wystrój i kelnerzy pod muchą. Pewien, łatwo zresztą wyczu-:• walny minus to kosmopolityczna, nieco może nawet snobistyczna atmosfera. Solidny obiad grubo powyżej 100 kr. Czynna 12.00-24.00, w weekendy dłużej. Jahtklubi, Lootsi 6 (s30658). Przychodzi się tu w zasadzie po to, by skosztować świeżego łososia lub pstrąga. Naprawdę świetne są jednak kurczaki w jarzynach za 88 kr. Szeroki wybór alkoholi z importu i dużo młodych ludzi, część z nich to żeglarze. Czynna 10.00-24.00. Lahke Madjar, Kuninga 18 (s40104). "Hojny Węgier", bo tak mniej więcej po polsku brzmi nazwa lokalu, zaprasza oczywiście na dania kuchni węgiersiej. Wielu daje skusić się na pikantny gulasz czy leczo z papryką rodem z Bekescsa-by czy Szolnoku. Dodatkową zachętą niech będą spore porcje przy umiarkowanych cenach. Czynna 11.00-23.00. Postipoiss, Vee 12 (B40204 i 30890). Godna polecenia restauracja. Wyszukane dania plus historyczna aranżacja wnętrza w zabytkowym budynku z 1798 r., wykorzystywanym od 1834 r. przez urząd pocztowy, w weekendy muzyka na żywo, czasami także występy o charakterze folklory- stycznym. Od podwórza kryty dachem taras na kilkadziesiąt miejsc. Czynna 11.00-24.00. Rannahotell, Ranna 5 (s40945). W hotelu flanna Eleganckie wnętrza i nienaganna obsługa powodują, że lokal słusznie uchodzi za najlepszy w mieście. Z patio u góry rozległy widok na plażę i sporą część Zatoki Parnawskiej. Czynna 12.00-24.00, w pt. i sb. do ostatniego klienta. 7ex-Mex Monus Margania, Akadeemia 5 (s30929). Otwarta niedawno stawia raczej na zamożniejszego klienta. W menu potrawy mięsne, z drobiu i ryb. Dwudaniowy obiad ok. 100 kr. Dla smakoszy piwa dodatkowo ogródek letni. Czynna 11.00-24.00, pt. i sb. 11.00-1.00. Wcfor/a, Kuninga 25 (s43412). Na parterze hotelu o tej samej nazwie. Estońska kalka stylu wiktoriańskiego: wysokie okna z koronkowymi zasłonami, krochmalone obrusy na stolikach. Dość drogo, na domiar złego pachnie tu formalizmem. Czynna 12.00-23.30. INFORMATOR_________ Apteka: Kalevi Apteek, Kuninga 3a (u43872); pn.-pt. 9:00-19.00, sb. 9.00-16.00. Biura podróży: Atlas, Ruutli 40 (B42032). ATP Reisid, Ringi 3 (s/120/). Eha Juhansoo Reisid, Hospidali 10 (B45105). Estravel, Kuninga 34 (B31060). Gondvana Reisid, Ruutli 47 (B50020). Hermann Reisid, Ruutli 51 (B31034). Maier Reiser, Laatsareti 12a (n44313, fax 44566). Regu-lus, Savi 3 (B/5195). Robyn, Ringi 10 (s44275). Wris, Ruutli 44 ("31456). Domy towarowe: Kuninga Kaubamaja, Kuninga 17 (B31288); pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-16.00. Lepa Kaubamaja, Vaike-Kuke 9 (n592lO); pn.-pt. 9.00-20.00, sb. i nd. 9.00-18.00; artykuły spożywcze pn.-sb. 10.00-22.00, nd. 9.00-18.00. Port Artur, Hommiku 2 (s/8888); pn.-pt. 9.00- -20.00, sb. i nd. 10.00-18.00; wiktuały 9.00- -22.00; nowoczesny 3-piętrowy market z kawiarenką; napełnianie butli turystycznych gazem. Yiiburi Kaubahall, Papiniidu 42 poza centrum; 8.00-22.00. Kasyna: Eldorado, Akadeemia 5 (s42832). Mirage, Riiutii 40 (s446/0); 22.00-4.00, pt. i sb. 22.00- -5.00. RuiJtel, Ruutli 14 (B/0112); 21.00-6.00. Kina: Mai Kultuurikeskus, Papiniidu 50 (n24144). Rannasalong, Merepuiestee 22 (^40637). Kluby nocne: Las Vegas, Rannapuiestee / (•38301); 22.00-5.00. Mirage, Ruutli 40 (B44670); pn -cz. 22.00-4.00, pt.-sb. 22.00-5.00. Moonshi-ner: Tammsaare 2/d (u395020); 21.00-3.00, zamkn. nd. i pn. Sunset Club, Rannapuiestee 3 (u38000, fax 38001); 22.00-4.00, zamkn. nd.-śr. Waldhof, Suur-Jóe 56a (B 59/6/, fax 59/63); 20.00-2.00, zamkn. nd.-śr. Pamiątki: ETK Vikero, Hospidali 3 (B42402); pn.-pt. 9.00-17.00, sb. 10.00-14.00. Kasitóó, Kuninga 28; pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Kuninga Salong, Kuninga 26 (a41623); pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-15.00. Parł, Supeluse 12. Suve-niir, Ringi 5; pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-15.00, nd. 10.00-15.00. Poczta Główna: Akadeemia 7 (s71111, fax /2102); pn.-pt. 8.00-18.00, sb. 9.00-15.00. Kod pocztowy EE 3600. Numer kierunkowy B244. Taksówki: oplata na wejściu 10 kr, za każdy km 4-6 kr, minimalny koszt przejażdżki 25 kr. Radio--taksi: E-Takso (B40190), Ranna Takso (B35666), Parnu Takso (B41240), Tulika Takso (B31240). Teatr: Endla, Keskvaljak (B30961). Wypożyczalnie samochodów: Europcar, Tallinna 98 (B33365). Matti Killing, Mae 14 (B63809 i 35811). HISTORIA____________ O okolicach miasta wzmiankuje po raz pierwszy atlas świata arabskiego. Geografa al Idrisi, z 1154 r. Z początkiem XIII w. była tu przystań rybacka, a ok. 1240 r. przy ujściu Saugi powstała średniowieczna osada, zwana później Vana-Parnu (Stara Parnawa). W pół. XIII w. miasto całkowicie zostało zniszczone przez Litwinów. Prawie jednocześnie, bo ok. 1265 r., na lewym brzegu wzniesiono zamek będący siedzibą biskupstwa Pernau. Z czasem wokół zaczęła się tworzyć Uus-Parnu (Nowa Parnawa). Potężnie obwarowana i należąca do Hanzy, pełniła ważną w tej części wybrzeża bałtyckiego rolę zarówno strategiczną, jak i gospodarczą. Podczas wojen inflanckich Parnawę zajęły wojska polskie (1561 r.) - od 1586 r. była stolicą jednego z województw Rzeczypospolitej. W 1617 r. znalazła się pod panowaniem szwedzkim, zaś po wojnie północnej została definitywnie przyłączona do pań- stwa carów. Otwarcie pierwszego zakładu uzdrowiskowego w 1838 r. warunkowało rozwój Parnawy jako ośrodka wypoczynkowego i kurortu z kąpielami borowinowymi. Miasto odgrywało również ważną rolę kulturalną. W latach 1699-1710 mieściła się tu przejściowo siedziba uniwereytetu z Tartu, zwanego Academia Gustaviana. W l pół. XIX w. Parnawa stała się ośrodkiem ruchu narodowego. Pastor kościoła św. Elżbiety, Jo-hann Heinrich Rosenplanter, wniósł poważny wkład w badania estońskiej gramatyki, zaś z inicjatywy Johanna Woldemara Jannsena. ojca Lydii Koiduli, rozpoczęto drukowanie wychodzącej do dziś pierwszej gazety w języku estońskim. Parnu Post/mees. Obaj działacze pochodzili z miejscowości Vandra. 26 km na północny zachód od miasta. ZWIEDZANIE________ Obecny układ starówki między ulicami Pikk. Akadeemia. Lóuna a Ringi wytworzył się ostatecznie z końcem XVII w. Do połowy XIX w. miasto otoczone było murem obronnym, z którego zachowały się do dziś dwa obiekty: XV-wieczna Punane torn (czerwona wieża), na podwórzu prywatnej posesji (w rzeczywistości jest biała) oraz barokowa XVIII-wieczna Tallinna varav (brama talliń-ska), pełniąca swego czasu funkcję głównych wrót wjazdowych do miasta. Zamkniętą dla ruchu kołowego ulicę Ruutli - najważniejszy trakt starego miasta - zabudowano niskimi, przeważnie parterowymi lub piętrowymi domami w jasnych, wesołych barwach. Część z nich jest murowana, reszta zaś, zgodnie z tradycyją. drewniana. Ruutli to popularny pasaż handlowy, turysta znajdzie tu dobre restauracje i świetnie zaopatrzone sklepy. Ekspozycje w Muzeum Miejskim przy Ruutli 53 (a43464 i 42792; 10.00--18.00. zamkn. w pn. i wt.) poświęcone są przeważnie dziejom Parnawy, na piętrze ciekawa wystawa historycznych kostiumów. Niedaleko stąd. na północ od Ruutli, stoi ratusz z klasycystyczną fasadą (1797 r.) oraz prawosławna Katariina kirik (cerkiew św. Katarzyny) z lat 1764-1768. Wzniesiona ESTONIA ZACHODNIA PARNAWA - ZWIEDZANIE 375 ESTONIA ZACHODNIA PARNAWA - NA PÓŁNOC OD MIASTA OKOLICE PARIMAWY Marina /'-•'• ROSJA Wyspiarze Ludzie zamieszkujący estońskie wyspy są zupełnie inni niż Estończyoy żyjący na lądzie - mają inne obyczaje, odmienne stroje regionalne, wtasny folklor, wtasnych bohaterów ludowych, swoje opowieści i legendy. Mówi się że, na wyspach nawet chleb wypieka się inaczej i inaczej soli śledzie, ale i między wyspiarzami istnieją różnice, śmieszne czasami animozje, które doskonale zobrazowane zostały w tym oto regionalnym żarciku: Spotykają się na promie mieszkaniec Saremy i sąsiedniej Hiumy. Człowiek z Saremy mówi: u nas urodzajniejsza niż u was ziemia, ładniejsze cfo-"ly, 'epsze samochody, u nas żyje się lepiej, ludzie bogatsi l lepsi niż u was. Na co ten z Hiumy: tefr, no i sąsiadów macie lepszych niż my. według projektu Piotra Jegorowa na planie krzyża, wyróżnia się masywną, malowaną na zielono kopułą pośrodku, wąską trzyczęściową wieżą od strony zachodniej i trzema bocznymi wieżyczkami. Warto wiedzieć, że parnawska świątynia służyła w XVIII w. za wzór wielu innym cerkwiom w Estonii, budowanym po przyłączeniu kraju do Rosji. Położony nieco na południe od Ruiitli ewangelicki Eliisabeti kirik (kościół św. Elżbiety; nabożeństwa po estońsku nd. 1.00. po fiń-sku trzecia nd. miesiąca 13.00), datowany na połowę XVIII stulecia, zachwyca bogato zdobionym barokowym portalem, wykonanym przez ryskiego architekta, Cuterbocka. Południowe skrzydło dobudowane zostało w 1893 r. Spacerując bocznymi uliczkami przyległymi do Ruiitli, można podziwiać stare, przeważnie XVII- i XVlll-wieczne rezydencje parnawskich kupców. Wzrok skupiają zwłaszcza pałacyki przy PiJhavaimu 8 (1674 r.), Kuninga 24 (1694 r.), Nikolai 8 (l 740 r.) i przy Uus 3 (l 763 r.). Równie ładnie prezentuje się budynek szkoły (Kuninga 27) z 1805 r. Wśród licznych parków miejskich wyróżnia się Koidulapark z pomnikiem poetki Lydii Koiduli, zaprojektowanym w 1939 r. przez Amandusa Adamsona. Na południe od centrum znajduje się dzielnica uzdrowiskowa - wymarzone miejsce na spacery cienistymi parkowymi alejkami, na wdychanie morskiego jodu. W ciepłe dni spotyka się tu setki wczasowiczów i kuracjuszy zmierzających na plaże. Między licznymi, typowo uzdrowiskowymi, zabudowaniami przy Merę pst schowana jest Villa Ammende w stylu północnoeuropejskiej secesji (1905 r.). Koniec ulicy Supelusse zamyka widoczny z daleka Dom Zdrojowy, w którym warto skorzystać z kąpieli błotnych. Nad samym morzem podziwiać można wzniesione w stylu estońskiego funkcjo- nalizmu budynki hotelu Ranna (1937 r.) -jest tam również kawiarnia plażowa z charakterystycznym balonem w kształcie grzyba (1939 r.). W dzielnicy Ulejóe, na prawym brzegu rzeki, przy jannseni 37 (róg Tallinna maantee) znajduje się muzeum Lydii Koiduli (s41663). czynne śr.-nd. 10.00-18.00. W niewielkim zoo przy Akadeemia 1 (e16003; 10.00-19.00, sb. i nd. 11.00--19.00) mieszkają pytony i krokodyle. NA PÓŁNOC OD MIASTA Jedną z miejscowości godnych zobaczenia jest Tori, 20 km na północny wschód. Wieś będąca siedzibą dość sporej jak na warunki estońskie gminy (2750 mieszkańców), znana jest w pierwszym rzędzie z największej w kraju stadniny koni zaprzęgowych, założonej w 1856 r. Konie hodowanej tu rasy odznaczają się dużą wytrzymałością, są bardzo odporne i silne fizycznie. Przy stadninie zorganizowano niewielką bazę noclegową, do dyspozycji turystów poza tym szkółka jazdy konnej, przejażdżki bryczką i dwukołowym zaprzęgiem. Z dawnego dworu, do którego należała stadnina, do dziś zachowała się jedynie brama wjazdowa, zbożowy spichlerz, resztki wytwórni wódek oraz park. W centrum wsi mieści się stara karczma (1845 r.). W miejscowości Kurgja nad rzeką Parnawą, 15 km na wschód od wspomnianego miasteczka, znajduje się Vandra (3 tyś. mieszkańców) - gospodarstwo rolne wykorzystujące do prac polowych metody i maszyny z XIX w. Gospodarstwo założył w 1874 r. Karol Robert jakobson (1841-1882). estoń- ski pisarz i wydawca niezwykle radykalnego pisma Sakala. jeden z przywódców odrodzenia narodowego II pół. XIX w. Farma swego czasu słynęła z nowoczesnych metod gospodarowania, stosowano w niej najnowszą technologię i sposoby produkcji. Dziś stare pomieszczenia zajmuje muzeum poświęcone Jakobsonowi (o58171; czynne codz. 10.00--17.00). W obrębie kompleksu dworskiego zwiedzić można sad owocowy, staw rybny, liczne zabudowania wiejskie z młynem wodnym i tartakiem. Gospodarstwo wynajmuje pokoje gościnne dla 25 osób; możliwość rozbicia namiotu. Przy drodze głównej stoi pomnik słynnego założyciela. Lavassaare Warto zorganizować wycieczkę do Layassaare (580 mieszkańców). 13 km od Parnawy. Atrakcją miejscowości jest Muzeum Kolei Wąskotorowej. Na zewnątrz ustawiono ok. 40 eksponatów obejmujących okres od początku wieku mniej więcej po czasy współczesne. Można w nim oglądać stary i wycofany już z użytku tabor wąskotorowy, lokomotywy parowe, spalinówki. semafory, wagony i wagoniki, całe składy pociągów towarowych, drezyny, wreszcie różne typy pojazdów kolejowych sprowadzonych tu z całego kraju. Niewielka wystawa w budynku dawnej dyspozytorni obejmuje w pierwszym rządzie bogaty materiał fotograficzny, ponadto pozwala zapoznać się ze sprzętem pomocniczym, takim jak zwrotnice czy latarnie torowe. Muzeum czynne w sezonie śr.-sb. 11.00-18.00. nd. 10.00-15.00. W weekendy ESTONIA ZACHODNIA WYSPA RUHNU Jak 300 lat temu Aż do końca II wojny światowej mieszkańcami wyspy byli Szwedzi, którzy żyli na Ruhnu ponad sześć stuleci, nazywając ją Runo. Przez wieki, nawet pod rządami carskimi, tutejsza mniejszość zachowała wtasny język z oryginalnym dialektem, własne zwyczaje i wzorowane na ojczystych własne prawa, takie jak niskie podatki, czy wolność osobista chłopa. Kiedy po uzyskaniu niepodległości w 1 91 8 r. wytyczano granice między nowo powstałą Estonią i Łotwą, linia przebiegała początkowo środkiem wysepki. Szwedzi, którym pozwolono zadecydować o swoim losie, wybrali jednak przynależność do Estonii, na co wpłynęły więzy kulturowe i gospodarcze. W okresie międzywojennym wysepka, na której żyta mniejszość, przypominała wieś szwedzką sprzed 200, a nawet 300 lat. 4 sierpnia 1 944 r. większość rodzin zapakowano na okręt Juhan i repatriowano do Szwecji. organizowane są przejażdżki ciuchcią po okolicy: odjazdy w sb. 1 2,00. 1 3.00, 1 5.00, 1 6.00 i 1 7.00; bilet 30 kr; dla grup przewodnik w języku estońskim i rosyjskim. Do Lavas-saare dojeżdża się autobusem. By dotrzeć do muzeum, należy wysiąść przed strzałką przy głównej drodze, skręcić w lewo i iść prosto ok. 500 m wzdłuż torów. Zmotoryzowani muszą jechać z Parnawy najpierw dwupasmową szosą nr 60 w kierunku Lihuli, a po minięciu obwodnicy Audru. skręcić w boczną drogę w prawo (po czym jak wyżej). Miejscowość znana jest poza tym jako centrum rozległych bagien Lavassaare soo. Prowadzi przez nie wiejska droga do wsi Maima i Va-herme (14 km). Sporo wrażeń dostarcza pokonywanie tej trasy, szczególnie po zmroku. NA POŁUDNIE OD MIASTA Równie ciekawe, choć jakby mniej znane, są okolice na południe od miasta, położone wzdłuż dróg nr 4 i nr 6 prowadzących przez gęste lasy w kierunku granicy łotewskiej. Z pewnością ciekawą miejscowością jest Tah-kuranna, 20 km od Pamawy, w której przyszedł na świat Konstantin Pats - przedwojenny prezydent Estonii. Pomnik polityka w centrum wsi postawiono jako pierwszy w kraju początkiem lat 90.. zaraz po odzyskaniu niepodległości. Wybrzeże morskie poniżej Tahkuranna, w rejonie Rannametsa i Haademeeste, znane jest z największych w kraju piaszczystych wydm. Prawie równolegle do granicy łotewskiej znajduje się rezerwat bagienny Nigula looduskaitseala. W czterech obszarach ochronnych: Kodaja. Rongu, Ruunasoo i Nigula, żyje bez mała 150 gatunków ptactwa wodnego. Oprócz biur podróży z Parnawy zwiedzanie rezerwatu oraz nocleg na kwaterach agroturystycznych wokół rezerwatu organizuje także jego dyrekcja z siedzibą w miasteczku Kilingi-Nómme, Parnu 2 (o244/92470. fax 244/91664). WYSPA KIHNU Z powierzchnią 16,3 km2 Kihnu jest największą wyspą w Liivi laht (Zatoka Ryska). Usytuowana 12 km od lądu i 50 km w linii prostej od Pamawy, należy administracyjnie do okręgu Parnumaa. Wysepka zasiedlona była już w XV w., w 1624 r. wzniesiono tutaj pierwszy kościół. Dziś formalnie dzieli się na 4 wsie: Saare, Linakula, Lemsi i Rootsikula z ogólną liczy 580 mieszkańców - większość z nich trudni się rybołówstwem. Rozwijająca się przez setki lat w naturalnej dla małych wysepek izolacji Kihnu wyróżnia się pewną odmiennością kulturową od reszty regionu. Da się ją zauważyć przede wszystkim w specyficznym dialekcie, którego charakterystycznym elementem jest, jak twierdzą językoznawcy, wyraźnie szwedzki akcent, oraz w niespotykanych nigdzie indziej obrzędach i zwyczajach weselnych czy w strojach ludowych - kobiety na Kihnu noszą tradycyjne pasiaste, wełniane spódnice. Wyspę z przyjemnością zwiedza się na piechotę, marszrutę najlepiej wytyczyć wzdłuż drogi głównej. Atrakcje turystyczne to muzeum mieszczące się w XIX-wiecznym bu- dynku dawnej szkoły, kościółek z XVI w" a także cmentarz, na którym pochowany jest legendarny żeglarz z Kihnu - Jónn. Na końcu przylądka Pitkana, na południu wyspy wznosi się biała latarnia morska z 1864 r. INFORMACJE PRAKTYCZNE Kihnu nadaje się zarówno na jednodniową wycieczkę, jak i na dłuższy pobyt. Można tu zamieszkać w jednym z trzech gospodarstw agroturystycznych, z których warto polecić To/// nad samym morzem, w wiosce Saare (s69908 i 69738). Poza noclegiem dla 20 osób i możliwością rozbicia namiotu, sympatyczny gospodarz. Valdo Umb. oferuje wyżywienie oparte na regionalnych potrawach. Na miejscu można wynająć łódź, by powio-słować wokół wysepki. Wskazana wcześniejsza rezerwacja: bezpośrednio bądź przez biuro podróży Kihnurand (s69938. fax 69924). Dojazd na wyspę promem z przystani w Mu-nalaid. W sezonie stateczek Jónn odpływa o 9.00 (pn.-sb.) i 18.00 (pn.-pt, nd.), dodatkowo w nd. o 11.00 i 14.00. Z Kihnu powrotne kursy o 7.00 (pn.-sb.) i 16.15 (pn.-pt., nd.), w nd. także o 10.00 i 12.15. Podróż trwa 45 min; bilet w jedną stroną 25 kr. samochód 150 kr. motocykl 15 kr, rower 5 kr. Przystań na Kihnu (c69932) znajduje się we wschodnim krańcu wyspy. 2 km w głąb lądu mieści się dość dobra restauracja i niewielki sklep spożywczy, w którym można wynająć rower. Z Parnawy do Munalaid jest niecałe 50 km - należy jechać drogą nr 60. w Audru odbić w lewo, w kierunku Lindi i Po-otsi. Korzystający z komunikacji publicznej mają do dyspozycji 4 autobusy dziennie: odjazdy z Parnawy 6.20, 7.30, 15.25 i 16.45; z Munalaid 8.15, 10.50, 17.25 i 17.45. WYSPA RUHNU Liczy zaledwie 11,2 km2 i 68 mieszkańców, przez co uchodzi za najmniejszą gminę w Estonii. Znacznie bardziej odosobniona od Kihnu, leży w głębi Zatoki Ryskiej, ok. 40 km od wybrzeża łotewskiej Kurlandii i 70 km od Ku-ressaare. Ma 5 km długości i 3 km szerokości. Kompletnie nieodkryta przez wielką turystykę wyspa, o pięknej i nietkniętej przez człowieka przyrodzie, wydaje się idealnym miejscem na dzikie biwakowanie czy piesze wędrówki. W ostatnich dziesięcioleciach próbowano ją jakoś zaktywizować. W 1954 r. założono kino, od 1958 r. zaczęto elektryfikować prywatne domy, a w 1988 r. uruchomiono połączenie telefoniczne z resztą świata. Mimo wszystko Ruhnu jak wiodła, tak dalej wiedzie swoją samotniczą egzystencję. Wschodnie wybrzeże to przepiękna plaża Limo. nad którą wznosi się stara (1875 r), ale nowocześnie wyposażona latarnia morska. Na południowo-wscho-dnim krańcu wyspy leży osada Rinksu i port rybacki (o53398), na północno-zachodnim, w niewielkiej osadzie Kuunsi jest kamienista plaża, zaś na zachodzie odludny półwysep Hoima. W głównej osadzie wyspy, o tej samej nazwie, godne uwagi są dwa kościoły: drewniany z 1644 r. (św. Marii Magdaleny) oraz stojący naprzeciwko - kamienny z 1912 r. Dojazd na wyspę dla mniej zamożnych turystów może okazać się kłopotliwy, brak bowiem połączenia promowego. Pewnym wyjściem pozostają imprezy organizowane przez biura podróży lub czarter jachtu. Na Ruhnu da się za to bez problemu dostać samolotem Air Livonia (lotnisko e33824) z Kuressaare lub Parnawy (450 kr). Brak zaplecza noclegowego i gastronomicznego. Obwód kaliningradzki ROSYJSKA ENKLAWA Obwód kaliningradzki o6nacrb) liczy 15 096 km2. Inaczej mówiąc, ma powierzchnię bardzo zbliżoną do województwa małopolskiego i nieco większą od sąsiadującego przez miedzę warmińsko-mazurskiego. Od północy i wschodu graniczy z Litwą, na południu z Polską. Administracyj-nie dzieli się na 13 rejonów, z siedzibami w miastach: Bagrationowsk, Czerniachowsk, Curiewsk, Gusiew, Gwardiejsk, Krasnozna-miensk. Nieman, Niestierow, Oziersk, Po-lessk, Prawdinsk, Sławsk i Zielenogradsk. Obwód ma dziewięć obszarów wydzielonych, z miastami: Bałtijsk. Czerniachowsk, Gusiew, Kaliningrad, Nieman. Pionierskij, Sowietsk, Swietłogorsk i Swietłyj. Według danych z 1999 r. okręg zamieszkuje 952 000 ludzi. Stolicą jest Kaliningrad, liczący około 430 000 mieszkańców. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE Przeważającą część obwodu zajmuje Nizina Staropruska, czyli płaskie tereny, bez większych wzniesień, częściowo pokryte osadami aluwialnymi i czarnoziemami, na północy zaś zabagnione. Wzdłuż granicy z Polską spotyka się wzgórza morenowe, na południowym wschodzie osiągające 230 m n.p.m. Niewysokie wzniesienia na Półwyspie Sambijskim schodzą do Bałtyku miejscami stromym klifem, tworząc między Jan-tarnym a Swietłogorskiem przylądek Taran. Do obwodu należą mierzeje Kurońska i Wiślana, mniej więcej po połowie z każdej. Pierwsza oddziela otwarty Bałtyk od Zalewu Kurońskiego. druga, z Cieśniną Piławską, od Zalewu Wiślanego. Główną rzeką jest Pregoła, długości 125 km. Powstaje w okolicach Czerniachow-ska z połączenia Pisy, Węgorapy i Instruczy; płynie w układzie równoleżnikowym ze wschodu na zachód, uchodząc do Zalewu Wiślańskiego (Kaliningradzkiego). 7 km od miasta. Pregoła mija tereny przeważnie bezleśne, często meandruje, niekiedy tworząc szeroką i podmokłą, to bagnistą, to znów za-torfioną dolinę z gęstą siecią rozlewisk, mniejszych cieków i kanałów. Z płynącym prawie równolegle Niemnem łączą Pregołę rzeka Dejma, która wpada do niej koło Gwardiejska, oraz kanały Polesskij i Primor-skij. W czasach niemieckich Pregoła miała być połączona z wielkimi jeziorami mazurskimi kanałem budowanym od 1911 r. Do wybuchu wojny uruchomiono odcinek od Mamrów do Znamienska (50 km). Największy dopływ Pregoły to Ława, czyli Łyna o długości 263 km. z czego na obwód przypada około 75 km. Tworząc meandry i podobnie jak Węgorapa płynąc głębokim korytem, ograniczonym gdzieniegdzie skarpami, wpada do Pregoły pod Znamien-skiem. Wzdłuż północnej granicy płynie Niemen, zabagnioną deltą uchodzący do Zalewu Kurońskiego. W odróżnieniu od Warmii i Mazur na terenie obwodu zauważa się prawie całkowity brak większych jezior, co wynika z położenia czoła lodowca w okresie zlodowaceń plejsto-ceńskich. Jedynym dużym zbiornikiem wodnym jest Jezioro Wisztynieckie na granicy z Litwą i Polską, o powierzchni około 18 km2, długości 8.5 km. szerokości 4 km i maksymalnej głębokości do 50 m. W jeziorze bierze początek Pisa. Żyją w nim szczupaki, leszcze, liny, okonie, węgorze i ukleje. Bez mała 20% powierzchni zajmują lasy. Największe kompleksy leśne to Les Gwardiej- 385 HISTORIA ROSYJSKA ENKLAWA Szyte/e OBWÓD KALININGRADZKI RNIACHOWSK / Nestierow SGUSIEW skij, Les Polesskij, Les Frunzenskij, Les Czer-niachowskij, Les Niemanskij, Les Szeszupskij, przede wszystkim zaś Krasnyj Les, czyli Puszcza Romincka, z powierzchnią w części rosyjskiej 23 500 ha. Warunki klimatyczne nie różnią się zasadniczo od przyległego obszaru w Polsce. Kontynentalne cechy klimatu łagodzone są wpływami morskimi. Amplitudy temperatur rosną ku wschodowi. Średnia roczna wynosi około 7°C; stycznia od -2°C na Sambii do -6°C przy granicy z Litwą, lipca 17-18°C. Sumy opadów w skali roku utrzymują się na przeciętnym poziomie 660 mm. Lato jest na ogół krótkie i łagodne, zwykle nie przekracza 80 dni. Zima, najczęściej chłodna i śnieżna, trwa ponad trzy miesiące. HISTORIA PLEMIONA PRUSKIE Ziemie dzisiejszego obwodu kaliningradzkie-go, wraz z położonymi po polskiej stronie Warmią i Mazurami, we wczesnym średniowieczu zamieszkiwali Prusowie, lud bałtycki spokrewniony etnicznie z przodkami Litwinów i Łotyszy. Chociaż w historii zachowały się jedynie strzępy danych na ten temat, dość powszechnie przyjęty jest podział Prusów na 11 odrębnych plemion. Plemiona te posługiwały się wspólnym językiem, choć w kilku narzeczach. Język pruski (staropru-ski), należący do zachodniego odłamu języ- ków bałtyckich, wyszedł z użycia całkowicie pod koniec XVII w. Badaczom znany jest jednak z tekstów pisanycli w XV i XVI w., m.in. niemiecko-pruskiego słownika elbląskiego (1400), spisu wyrazów pruskich w kronice Szymona Grunaua (1517-1526) oraz trzech drukowanych przekładów katechizmu Lutra. KRZYŻACY__________ Podobnie jak pobratymczy Litwini, Prusowie byli jednym z ostatnich pogańskich narodów Europy. Pierwsza próba nawrócenia w postaci misji św. Wojciecha, podjęta w 997 r. przez Bolesława Chrobrego, zakończyła się męczeńską śmiercią biskupa i całkowitym niepowodzeniem. Prusowie jako całość nie zdołali wytworzyć organizacji państwowej, pozostawali w anarchii, żyli z rabunku i łupów wojennych. Z czasem coraz częstsze i groźniejsze stawały się ich najazdy na ziemie polskie, uciążliwe zwłaszcza w dobie rozbicia dzielnicowego. Do walki z nimi książę Konrad Mazowiecki sprowadził w 1226 r. zakon rycerski NMP (Krzyżaków). Rycerze z krzyżami na płaszczach kilka lat później rozpoczęli podbój Prus. Mimo rozpaczliwych powstań miejscowej ludności (1242-1249 i 1260-1273) terytorium pruskie ostatecznie opanowane zostało do 1283 r. Zajęty kraj. nazwany przez zwycięzców imieniem podbitego ludu, podzielono pomiędzy nowo utworzone biskupstwa pomezańskie, warmińskie i sambijskie oraz zakon. Kilkadziesiąt lat później rozpoczęto szeroką akcję kolonizacyjną, przede wszystkim w oparciu o napływowy element niemiecki. W XIV i XV w. nastąpił znaczny rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. kwitły zwłaszcza miasta nadmorskie, które w oparciu o Hanzę (zob. ramka na s. 403) prowadziły interesy z Polską i krajami basenu Morza Bałtyckiego. Przed 1410 r. na obszarze Prus, liczącym około 38 500 km2, mieszkało 270 000 ludzi, w tym prawie połowa Prusów, w miastach ich odsetek sięgał jednak zaledwie 10%. Wojny zakonu w pierwszej połowie XIV w. doprowadziły do wyniszczenia ekonomicznego kraju, a w konsekwencji do zwiększenia ucisku poddanych. Stany pruskie, niezadowolone z rządów zakonnych, utworzyły tajne Towarzystwo Jaszczurcze (1397) i Związek Pruski (1440), jednocześnie szukając oparcia w Polsce. W 1454 r. wybuchło powstanie an-tykrzyżackie. Poselstwo związku oddało ziemie pruskie w ręce Kazimierza Jagiellończy-ka. który specjalnym przywilejem dokonał ich inkorporacji do Korony (1454). Akt włączenia Prus do Polski wywołał przewlekłą wojnę trzynastoletnią, zakończoną drugim pokojem toruńskim (1466) i podziałem Prus. Warmia z Elblągiem i Malborkiem jako Prusy Królewskie wcielone zostały bezpośrednio do Polski. Reszta z Królewcem (obecny Kalinin-grad) rządzona była nadal przez zakon, którego suwerenność została jednak mocno uszczuplona na korzyść Rzeczpospolitej. Ko- ROSYJSKA ENKLAWA HISTORIA lejna wojna z Krzyżakami (1519-1 525) doprowadziła do sekularyzacji zakonu i złożenia tzw. hołdu pruskiego: ostatni wielki mistrz Albrecht Hohenzollern (1490-1568) przysiągł lojalność Zygmuntowi Staremu. Utworzone Księstwo Pruskie, potocznie zwane Prusami Książęcymi, miało charakter świeckiego państewka pozostającego w stosunku lennym wobec Polski. OD PRUS KSIĄŻĘCYCH DO PRUS WSCHODNICH Likwidacja państwa krzyżackiego przyniosła umocnienie pozycji szlachty, obdzielonej przez Albrechta pozakonną ziemią. Organem wpływów szlacheckich stał się złożony z trzech izb sejm pruski, zwany Landtagiem. W sensie etnicznym przewagę miała ludność pochodzenia niemieckiego, z której wywodzili się zwykle przedstawiciele wyższych warstw szlacheckich i mieszczaństwo. Przypuszczalnie około 30% ogółu stanowili Polacy, zamieszkujący głównie pogranicze z Rzeczpospolitą. W północno-wschodnich rejonach księstwa zachowali się nieliczni potomkowie pierwotnej ludności pruskiej, z biegiem czasu przyjmującej język i kulturę niemiecką. Proces germanizacji zakończył się na przełomie stuleci XVII i XVIII. Religią dominującą w Prusach Książęcych był lute-ranizm, dopiero pod naciskiem Polski w 1612 r. nastąpiło formalne równouprawnienie katolików. Syn i następca Albrechta - niedorozwinięty umysłowo Albrecht Fryderyk - znalazł się pod kuratelą elektorów brandenburskich. Jeden z nich, Jan Zygmunt, objął tron książęcy, tym samym dając początek unii personalnej Prus z Brandenburgią (l 618). W czasach Jerzego Wilhelma (1619-1640) zaczęły słabnąć związki księstwa z Polską i rozluźniła się zależność lenna, zerwana ostatecznie przez Fryderyka Wilhelma, zwanego Wielkim Elektorem (1640-1688). Wykorzystawszy trudną sytuację polityczną Rzeczpospolitej podczas potopu szwedzkiego i wojny z Rosją, Prusy uzyskały całkowitą suwerenność. Przywódców stronnictw prapolskich H. Rotha i L. Kalk-steina-Stolińskiego skazano na dożywocie i karę śmierci. Następca Fryderyka Wilhelma, Fryderyk III Brandenburski, koronował się w 1701 r. na "króla w Prusiech", obrawszy imię Fryderyka l Hohenzollerna. Nazwą Prusy wkrótce zaczęto określać całe państwo, w skład którego wchodziły także inne prowincje w różnych częściach Niemiec. Dawne Prusy Książęce zmieniły miano na Prusy Wschodnie (Ostpreussen). W KRÓLESTWIE PRUSKIM l RZESZY____________ Wzmocnienie polityczne za Fryderyka Wilhelma l (l 713-1740) oraz przede wszystkim Fryderyka II (1740-1786) nadało Prusom charakter państwa militarystycznego i biurokratycznego - umożliwiło utrzymywanie potężnej i nowocześnie uzbrojonej armii, zaliczanej do najlepszych w Europie. Same Prusy Wschodnie stawały się coraz bardziej niemieckie, czemu sprzyjać miała także planowa kolonizacja. Wojny z Austrią w połowie XVIII w. oraz udział w późniejszych rozbiorach Polski potwierdziły pierwszoplanową pozycję Prus wśród państw niemieckich. Przejściowe, jak się okazało, niepowodzenia z walkach z Napoleonem, zajęcie całego kraju przez wojska francuskie i podpisanie traktatu w Tylży (dziś Sowietsk) dodały bodźca do przeprowadzenia szeregu reform społecznych, jak zniesienie poddaństwa chłopów czy reorganizacja wojska z inicjatywy gen. Scharnhorsta i gen. Gneisenau. Po wojnie z Francją rządzone przez Bismarcka Prusy "krwią i żelazem" dokonały zjednoczenia Niemiec (1871), uzyskując dominującą pozycję w II Rzeszy. Królowie pruscy byli cesarzami Niemiec, premier Prus z reguły zostawał kanclerzem. W ramach unifikacji II! Rzeszy po dojściu Hitlera do władzy Prusy utraciły odrębność. Formalnie zlikwidowane zostały decyzją Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec w 1947 r. Pod względem gospodarczym Prusy Wschodnie były regionem rolniczym, na tle innych obszarów w Niemczech słabo uprzemysłowionym, by nie powiedzieć zacofanym. Mniej więcej od połowy XIX w. powszechnie odczuwało się tu zjawisko Ostfluchtu" - odpływu ludności ze wschodu znanego także w innych prowincjach wschodniej części kraju. Sytuacja gospodarcza uległa znacznemu pogorszeniu po odcięciu od reszty kraju w wyniku l wojny światowej. W okresie międzywojennym Prusy Wschodnie wymagały w dużym stopniu subwencjonowania przez rząd niemiecki. Na krótko przed wybuchem II wojny tereny obecnego obwodu zamieszkiwało bez mała 1 200 000 osób, w 99% Niemców. Co by nie powiedzieć o dziejach Prus - państwa, które na przestrzeni dziejów było synonimem wszelkiego zła wyrządzonego Polsce i innym krajom - los tutejszej ludności okazał się w końcowym okresie wojny niezwykle dramatyczny. Wkraczający żołnierze Armii Czerwonej dopuszczali się okrutnych zbrodni, często na masową skalę. Zdarzały się przypadki wymordowania całych wsi, co rozumiane miało być jako forma krwawej zemsty i odwetu za hitlerowskie ludobójstwo na okupowanych obszarach ZSRR. Wielu zmarło podczas panicznej ucieczki z głodu bądź zimna, wielu zginęło przy ewakuacji drogą morską. Często i z detalami opisywana w historiografii niemieckiej próba przeprawienia się przez skuty lodem Zalew Wiślany na Mierzeję Wiślaną i stąd do stojących w Zatoce Gdańskiej okrętów niemieckich zakończyła się pęknięciem tafli i śmiercią tysięcy uciekinierów w wodach Bałtyku. Część z tych. którzy nie zdążyli uciec, wywieziono na Syberię i w inne odległe rejony Związku Radzieckiego, gdzie zmarli z wycieńczenia. Mniej więcej 100 000 pozostałych przy życiu Niemców deportowano do radzieckiej strefy okupacyjnej. CZASY, RADZIECKIE ' DZIEŃ DZISIEJSZY_____ Terytorium Prus Wschodnich przypadło po ii wojnie światowej Polsce i ZSRR. Północna część weszła w skład RFSRR, oddzielona od Rosji właściwej obszarami innych republik związkowych. Enklawa tworząca jedną całość administracyjną ze stolicą w Królewcu, przemianowanym wkrótce na Kaliningrad. stanowiła najdalej na zachód wysunięty radziecki punkt strategiczny. Aż do początku lat 90. obwód był zatem strefą ściśle zmilitaryzowaną (z bliżej nieokreśloną liczbą wojska, stacjonującymi jednostkami armii, obiektami i poligonami wojskowymi), z wyjątkiem oficjalnych delegacji całkowicie zamkniętą dla obcokrajowców. Na granicy zewnętrznej z Polską nie istniały żadne ogólnodostępne przejścia graniczne, także wjazd do okręgu obywateli radzieckich z innych republik był utrudniony. Rozpad ZSRR ujawnił poważny problem enklawy: zapewnienie sprawnej łączności z resztą kraju. Po odrzuceniu przez Polskę w połowie lat 90. różnych mniej lub bardziej oficjalnych propozycji budowy dróg przez Suwalszczyznę, jedyną możliwością pozostaje tranzyt przez Litwę i Białoruś. W gospodarce istotną rolę odgrywa szeroko rozumiany przemysł morski, podobnie jak inne gałęzie koncentrujący się przede wszystkim w Kali-ningradzie: wielkim, niezamarzającym porcie, połączonym z otwartym Bałtykiem poprzez pogłębiony tor wodny długości 40 km. Dość spore znaczenie ma także przemysł drzewny i papierniczy. Najważniejszym surowcem kopalnym jest wydobywany w Sam-bii bursztyn, mniejsza ranga przypada wydobyciu i eksploatacji torfu. Grunty orne zajmują około 30% powierzchni, uprawiane są głównie zboża, rośliny pastewne i warzywa (pszenica, żyto i ziemniaki), w produkcji rolno-spożywczej prym wiodą wyroby mięsne i mleczne. Oficjalne bezrobocie jest niewielkie, wynosi bowiem 54 osoby na 1000 w całym obwodzie i 46 w Kaliningradzie. liczba zatrudnionych to odpowiednio 430 i 464 osoby. Spore nadzieje wiąże się z powołaniem w 1996 r. specjalnej strefy ekonomicznej. Na razie niewiele wskazuje na to, by Kaliningrad stał się w przyszłości rosyjskim Hongkongiem, w mieście i obwodzie działa jednak stosunkowo dużo firm z kapitałem zagranicznym, także polskim. Teren obwodu jest jednak w dalszym ciągu mocno zmilitaryzowany. Poza spotykanymi na każdym kroku żołnierzami i marynarzami za najlepszy przykład służy miasteczko i port wojenny Bałtijsk (Pilawa), dawny kurort bałtycki na cyplu Półwyspu Sambijskiego. Odgrodzony zasiekami ROSYJSKA ENKLAWA KUCHNIA i szlabanem już kilka kilometrów za Primor-skiem, pozostaje niedostępny dla osób bez specjalnej przepustki. LUDNOŚĆ Wraz z wysiedlaniem z Prus Wschodnich ostatnich Niemców, do obwodu zaczęto sprowadzać ludność z głębi Związku Radzieckiego, przede wszystkim rosyjską. Z założenia mieli to być osadnicy z rejonów szczególnie zniszczonych podczas wojny i okupacji, m.in. z okolic Pskowa, Smoleńska i Tweru. Z powodu braku danych, trudno jednak cokolwiek powiedzieć o rzeczywistym pochodzeniu osadników. Ze względu na olbrzymie zniszczenia wywoła-ne działaniami wojennymi i po prostu brak chętnych proces zasiedlenia obwodu następował powoli. W 1951 r. mieszkało tu tylko 455 000 ludzi, w 1959 r. - 611 000. w 1989 r. - 872 000. obecnie nieco ponad 950 000, czyli o około 20% mniej niż za czasów niemieckich. Największe zagęszczenie występuje w pasie urodzajnych gleb po obu stronach głównej linii kolejowej, rzadsze przy granicy z Polską, najniższe - podobnie jak w czasach pruskich - w części północnej. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 63 osób na km2; dla porównania: przed wojną 88 osób. Wskaźnik urodzeń jest wyższy niż w Rosji właściwej - obecnie 8.1 %o dla obwodu i 6,9%o dla samego Ka-liningradu, wskaźnik śmiertelności odpowiednio 13.4°/oo i 12,3%o. Zdecydowana większość mieszka w miastach, przede wszystkim w stolicy okręgu. Ponad 78% ludności obwodu stanowią Rosjanie. 10% Białorusini. 6% Ukraińcy. W pasie przygranicznym na północy, głównie koło Sowietska. mieszka nieco ponad 4% Litwinów. W początkach lat 90. pojawiały się w mass mediach sensacyjne informacje o osiedlaniu się w Kaliningradzie i innych miastach obwodu Niemców, przybywających tu rzekomo z Kazachstanu i zachodniej Syberii. Dane rosyjskie mówią jedynie o 0,8 % Niemców (nie uwzględniają mieszkających tu czasowo biznesmenów). Analizując strukturę narodowościową obwodu, trzeba pamiętać o przebywających w nim nielegalnie imigrantach z różnych słabiej rozwiniętych regionów Wspólnoty Niepodległych Państw. Samych Ormian trafiło tu kilka tysięcy, Czeczeńców, Abchazów. Gruzinów i innych co najmniej drugie tyle (razem około 40 narodowości). Większość ludności rosyjskojęzyczej wyznaje prawosławie. język rosyjski, urzędowy na terenie obwodu, należy do wschodniej gałęzi języków słowiańskich. Najbliżej spokrewniony jest z białoruskim i ukraińskim, w mniejszym stopniu także z innymi językami słowiańskimi, w tym z polskim. Pisany alfabetem opartym na cyrylicy, tzw. grażdanką, dzieli się na trzy główne grupy dialektów: północne, południowe i przejściowe między nimi. Mówi nim około 120 min Rosjan w Federacji Rosyjskiej i innych państwach powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego. W czasach ZSRR rosyjski odgrywał szczególną rolę, pełniąc funkcję łącznika i jedynego narzędzia porozumiewania się w wielonarodowościowym społeczeństwie. W niektórych częściach imperium bywał wyraźnie uprzywilejowany, na przykład w republikach słowiańskich, gdzie liczono na szybką rusyfikację Białorusinów i Ukraińców. Dziś po rosyjsku można dogadać się na bezkresnych przestrzeniach od Bugu po Ocean Spokojny. KUCHNIA Kuchnia rosyjska słynie z przeróżnych potraw mięsnych, rybnych i mącznych, przyrządzanych na różne sposoby: duszonych, faszerowanych, szpikowanych. Szczególnie smaczne i pożywne bywają dania z mięsa i warzyw, przykładem gołąbki z kapusty, wołowina szpikowana buraczkami, wieprzowina z cebulą czy duszona z kapustą i ziemniakami. Nie mniej cenione są potrawy z mąki, przede wszystkim pierogi z tartymi ziemiankami, serem i cebulą, u nas zwane ruskimi. Popularne są także kluski oraz placki ziemniacza- ne. Wśród zup królują barszcze, poza tym kapuśniaki, solanka, zupa ogórkowa i szczawiowa, zupa z baraniny, wreszcie godna polecenia zupa rybna (ucha). W menu spotyka się wiele rodzajów ryb: wędzonych, solonych, marynowanych, smażonych. Na całym świecie jako rosyjska specjalność słynie kawior, czerwony lub czarny. Na deser często podaje się kisiele owocowe, z napojów chłodzących warto pamiętać o bardzo rozpowszechnionym kwasie chlebowym. Osobny temat to rosyjskie wódki, które bez trudu można kupić nawet w ulicznych kioskach i fast foodach. W samym Kaliningradzie oprócz piw czeskich, polskich i niemieckich spotyka się gatunki z większości rejonów europejskiej części WNR można też dostać chmielne trunki wyrabiane nawet nad dalekim Donem czy Wołgą. Jak to czytać Przewodnik z praktycznych względów nie respektuje żadnej z oficjalnie zalecanych transkrypcji alfabetu cyrylickiego na łaciński. Aby czytelnikom maksymalnie ułatwić odbiór, przy każdym stówie zapisanym cyrylicą zamieszczono możliwie najbliższą oryginałowi, uproszczoną wymowę, zapisaną umownie polskimi literami. KALININGRAD Kaliningrad. dawniej Kónigsberg, po polsku zwany Królewcem, to dość ciekawe miasto, gfównie za sprawą swych burzliwych dziejów. Założone w połowie XIII w. na ziemiach pogańskich Sambów, następnie było siedzibą komturii i wielkiego mistrza krzyżackiego, po sekularyzacji zakonu stolicą luterańskich Prus - polskiego lenna; w drugiej połowie naszego stulecia stało się rosyjskie. Ta niegdyś, rzec by można, typowa wschodnioniemiecka portowa metropolia z przytulnymi mieszczańskimi kamieniczkami i strzelistymi gotyckimi wieżami ma dziś zabudowę bardzo, ale to bardzo radziecką, w niczym nie przypominającą na przykład Gdańska, Rygi czy Tallina. l nie powinno to dziwić, jeżeli zważy się najnowszą historię. W 1944 r. dywanowe naloty alianckie zniszczyły cała starówkę, tącznie z potężnym zamkiem. W latach powojennych władze radzieckie rozprawiły się z tym, co pozostało, planowo niszcząc zabytki i pamiątki z niemieckiej przeszłości. Dziś centrum miasta w wątpliwy sposób zdobią szare kil-kunastopiętrowe bloki. Ulice i place są szerokie - jakby przygotowane do pompatycz-nych defilad; na obrzeżach wznoszą się wojskowe koszary. Mimo wszystko Kaliningrad może się podobać, zwłaszcza wiosną i latem. Ma urokliwe zakątki, rozległe parki i skwery; wystarczy wspomnieć, że na statystycznego mieszkańca przypada tu 100 m2 zieleni. Nie lada ozdobą jest przepływająca przez sam środek miasta rzeka Pregoła z dwiema odnogami, kanały, jeziorka i stawy. Z licznych niegdyś zabytków ostała się knipawska katedra na wyspie z grobem Immanuela Kanta (nie tyle zachowana, ile odbudowana w latach 90.), resztki starej zabudowy, a przede wszystkim fortyfikacji z czerwonej cegły, w tym baszty Dohna i Wrangel oraz bramy miejskie: Kró-!ewska. Brandenburska i inne. KOMUNIKACJA Z racji położenia blisko granicy z Polską, Kaliningrad może okazać się naprawdę dobrym, a nie do końca docenianym punktem startu dla obieżyświatów, którzy chcą wyruszyć do krajów nadbałtyckich lub w inne -często nawet bardzo odległe - rejony byłego ZSRR. Niemal za psi grosz można dostać się stąd autobusem na Łotwę czy do Estonii, pociągiem gdzieś hen za Ural, samolotem zaś przykładowo na Powołże czy do Uzbekistanu. Kaliningradzkie lotnisko Chrabrowo ma bezpośrednie połączenia z Moskwą i Petersburgiem, a także z tak odległymi miejscami, jak Aktau, Ałma-Ata. jekaterynburg. lżewsk, Krasnodar, Mineralne Wody. Murmańsk, Nowosybirsk, Rostów nad Donem. Samara czy Taszkęnt. Autobus _______________ Autobusy z Kaliningradu docierają do każdej nieco większej miejscowości w obwodzie. Liczba połączeń na poszczególnych relacjach jest bardzo zróżnicowana, od kilku do kilkunastu lub nawet więcej na dobę. w zależności od obłożenia trasy: Bagrationowsk około 10 dziennie, pierwszy 6.15, ostatni 19.15; Czerniachowsk 8 dziennie, pierwszy 6.20, ostatni 18.25, 23-27 rb; Gusiew 4 dziennie, pierwszy 11.05, ostatni 17.40; Jantarnyj 6 dziennie, pierwszy 6.30. ostatni 20.20. 1 godz. 20 min, 10 rb: Mamonowo 15 dziennie, 1 godz. 1 5 min, stanowisko 8; Nie-stierow 3 dziennie, pierwszy 9.45, ostatni 17.05, 36-44 rb; Pionierekij 12 dziennie, pierwszy 7.10,ostatni 21.45, 1 godz. 15min; Sowietsk 6 dziennie, pierwszy 7.20, ostatni 19.40, 25-32 rb; Swietłogorsk 24 dziennie, co 30 min-1 godz., pierwszy 6.50, ostatni 21.45, 1 godz. 20 min; Zielenogradsk do KOMUNIKACJA 393 KALININGRAD 395 NOCLEGI 30 razy dziennie, pierwszy 7.30. ostatni 20.20, 1 godz. 20 min; Żeleznodorażnyj 3 dziennie, pierwszy 9.30, ostatni 17.15. Kaliningrad ma sporo połączeń międzynarodowych (w nawiasie godziny przyjazdu): Baranowicze 19.15 (9.1 5); Gdańsk 6.30 (10.00). 125 rb: Grodno 7.25 (17.55); Kłajpeda 7.00 (11.17), 11.15 (15.32), 15.00 (18.50), 18.00 (21.50); Wilno 22.00 (6.00); Kowno 6.35 (12.00), 17.00 (22.25); Lipawa 8.10 (17.25). 21.25 (5.30); Olsztyn 5.20 (8.10). 6.00 (9.10), 8.00 (11.00), 22.40 (1.40); 100 rb; Ryga 9.20 (18.55); Szawle 18.20 (00.15); Tallin 20.50 (l 2.05); Warszawa 21.00 (4.00), 22.40 (6.30), 200 rb. Dworzec autobusowy, Priwakzalnaja płoszczad 1, znajduje się około 200 m od stacji kolejowej, jest tam informacja o odjazdach (s443635) i przechowalnia bagażu, w osobnych kasach sprzedaje się bilety krajowe, międzynarodowe i w komunikacji z Polską. Pociąg________________ Przed wojną miasto było obok Olsztyna najważniejszym w Prusach Wschodnich węzłem kolejowym, wychodziło zeń siedem linii kolejowych, w tym prowadzące przez polski "korytarz" do centrum Niemiec. Potem pociągi zaczęły jeździć w całkowicie przeciwnym kierunku, co dla osób żądnych podróży tanich, acz na swój sposób pobudzających wyobraźnię, z pewnością ma niemałe znaczenie. Połączenia (w nawiasie przyjazdy): Charków 1 5.00 (22.37); Czeiabińsk 8.05 (6.32); Gomel 18.10 (l 1.20); Moskwa: Jantar 10.15 (9.27), 16.05 (16.24); Petersburg 12.55 (10.55). Wagony bezpośrednie: Kijów 15.00, Noworosyjsk 15.00, Odessa 15.00, Symferopol 10.15. Ceny biletów: Baranowicze 526 rb, Charków 500-785 rb, Czeiabińsk 481-750 rb, Gomel 350-550 rb, Grodno 594 rb, Kijów 697 rb. Mińsk 270-938 rb. Moskwa 470-897 rb, Noworosyjsk 693 rb. Odessa 908 rb, Petersburg 415-1130 rb, Psków 385-1080 rb. Rostów nad Donem 632 rb, Samara 395-610 rb, Smoleńsk 304-835 rb, Sumy 460-721 rb. Symferopol 1097 rb, Wiaźma 320-860 rb, Wilno 240-911 rb. Od paru lat istnieje bezpośrednie połączenie z Gdynią. Odjeżdżający z Kaliningra-du o 15.55 pociąg zatrzymuje się w Braniewie (17.45). Elblągu (19.38), Malborku (20.12), Tczewie (20.33) i Gdańsku (20.57). do Gdyni przyjeżdża o 21.25. Kupując w Polsce od razu bilet powrotny, uzyskuje się zniżkę. Okolice Kaliningradu obsługuje kolejka podmiejska. Pociągi elektryczne lub spalinowe kursują dość często do Swietłogorska i Zielenogradska, rzadziej do innych miejscowości nadmorskich. Po kilka składów na dobę odprawianych jest w kierunku Czernia-chowska oraz - co szczególnie ważne dla turystów z Polski - do przygranicznych Ba-grationowska i Mamonowa. Miasto ma dwa dworce kolejowe. Południowy (K)>KHbiii BOKsan) na pt. Kalinina (nn. KajiMHMHa) podobnie jak za niemieckich czasów pełni rolę głównego, odchodzą stąd wszystkie pociągi międzynarodowe, dalekobieżne i podmiejskie. Kolejki w kierunku nadmorskich letnisk oraz Sowietska przejeżdżają przez Dworzec Północny (CeeepHbM BOKsan), de facto malutki przystanek przy pł. Pabiedy, z peronami na dole i kasami na górze. KOMUNIKACJA MIEJSKA Komunikacji publicznej służą autobusy, trolejbusy i tramwaje. Wszystkie te środki transportu są dla nas - chociażby ze względu na ich stan techniczny - wystarczająco egzotyczne, by bez wyraźnej potrzeby przynamniej raz się nimi przejechać. Brak jakichkolwiek ofert zniżkowych dla turystów czy spotykanych w innych miastach sieciówek rekompensuje śmiesznie niska cena biletu pojedynczego: 2-3 rb. Dość liczne taksówki czekają na klientów głównie przed dworcem kolejowym, koło większych hoteli i w pobliżu placów Centralnego i Pabiedy. Opłatę za przejazd warto ustalić przed rozpoczęciem jazdy, półgodzinna przejażdżka nie powinna być droższa niż kilka dolarów. Radio-taxi: "Rega-ta", B512910. Korzystanie z własnego samochodu bywa niezwykle uciążliwe, mniej zaprawieni w ulicznych bataliach lepiej niech zostawią wóz na parkingu i zwiedzają miasto pieszo. Parkingi płatne: TOO Adelajda. Maskowskij prospiekt. przed domem towarowym. AOZT Starają Basznia. ul. Szewczenko 2. Marina--Serwis, Lieninskij prospiekt. ICZP Pries plius, Nabierieżnaja Marszała Bagramiana, przy restauracji Siemion Budionnyj. SP Baltik-skan-in-temejsznl, ul. A. Niewskowo, przy hotelu Turist. WOA Nr 6. pł. Marszała Wasiliewsko-wo, przed restauracją K/entawr. TOO Woal, ul. Kujbyszewa-Gagarina. SP Debaks, Maskowskij prospiekt. MP SSM. ul. Liesopilnaja. Na centralnom rynkie, ul. Prof. Baranowa. TOO MZK. ul. Gorkowo. ORIENTACJA l INFORMACJA TURYSTYCZNA_______ Główna arteria współczesnego miasta, Lieninskij prospiekt (JleHUHCKMM npocneKt), łączy na odcinku ponad 3 km obydwa kali-ningradzkie dworce kolejowe: Północny i Południowy. Docierając do pł. Pabiedy (nn. floGeflbi), trakt mniej więcej w połowie swej długości przekracza wiaduktem Starą i Nową Pregołę oraz wyspę Knipawę z ruinami katedry. Nieco powyżej tego punktu znajduje się Centralnaja płoszczad' (LlempanbHaH nnomaAb), plac zdominowany przez potężny hotel Kaliningrad i kompleks handlowy Starają Basznia. W układzie wschód-zachód równie ważną rolę pełni Maskowskij prospiekt (MOCKOBCKMM npocneKi), przecinający Lieninskij prospiekt między pl. Centralnym a Knipawą i biegnący aż do strzeżonych przez milicję rogatek miejskich (flflC) przy wyjeździe w kierunku Gwardiejska. Dla turysty znaczenie mają jeszcze ul. Czerniachowskowo (yn. HepHfl/OBCKoro), która prowadzi z pł. Pabiedy na wschód, poprzez targowisko do Muzeum Bursztynu w baszcie Donna. Jej przedłużeniem w przeciwnym kierunku jest prospiekt Mira (rpocneirr Mupa), którym można dojść do teatru, ogrodu zoologicznego, parku Kalinina i w północno-z-achodnie rejony miasta. W mieście nie ma punktu it (informacja turystyczna w gestii biur podróży). NOCLEGI W Kaliningradzie jest dość dużo reprezentacyjnych obiektów, brak jednak zupełnie taniej bazy noclegowej. Ceny najczęściej podawane są w markach niemieckich, płaci się rublami po średnim kursie bankowym, obowiązującym w danym dniu. Atrakcyjnie zapowiada się zakwaterowanie na którymś ze statków-hoteli cumujących blisko centrum miasta, przy nabrzeżu Marszała Bagramiana, na prawym brzegu Pregoły. Mierni (AfleMH), Nabierieżnaja Marszata Bagramiana 8 (Ha6epe>KHafi Mapwana EarpanifiHa; "461662, fax 461641). Tańszy z kaliningradzkich hoteli-statków. Przerobione z kajut pokoje wypo-j sażone są w prysznice, WC i odbiorniki radiowe; mimo wszystko śpi się tu jak w nocnym pociągu '•".i do Rygi; dwójki 25-30 DEM, trójki 40-50 DEM. j Dodatkowo restauracja, drink-bar na rufie, kasyno, sauna, solarium, gabinet masażu. Dla gości i: strzeżony, bezpłatny parking samochodowy. feaft/ka (EantHKa), Maskowskij pr. (MocKOBCKMii :i npocneKT, n455530, 453543 i 455510, fax 340833). Godny polecenia, należy do lepszych ah hoteli w Kaliningradzie; tuż przy rogatkach mia-. sta, po lewej stronie za punktem kontrolnym; do-f jazd autobusem #25 m.in. z okolic pt. Pabiedy; prawie 130 czystych, schludnie utrzymanych po-.; koi; w każdym prysznic, WC, telefon, W SAT, balkon z widokiem na pobliskie jezioro; jedynki -• 55 DEM, dwójki 90 DEM; pokoje kategorii luks, "• ze stylowymi, drewnianymi meblami są odpo-.; wiednio po 90 DEM i 120 DEM; restauracja, -• drink-bar, sauna, kemping; za dodatkową opłatą strzeżony, ogrodzony parking. Bardzo uczynna, ; mówiąca po polsku obsługa. (Szajka (4awKa), ul. Pugacziowa 13 (yn. nyra4esa; '•' w210729). W starej kamieniczce, z niespełna 50 miejscami, bardziej przypomina przytulny pen- sjonacik niż typowy rosyjski hotel; dodatkowy atut to samo położenie przy zadrzewionej alejce; - obszerne i przestronne pokoje mają w większo-/ ści nowe meble, TV, telefon oraz zaplecze sani-, tarne z łazienką i prysznicem; apartamenty wy-'* posażone w lodówkę; dwójki 45 DEM. Dleima (flegma), ul. gen. Tołstikowa 15/2 (yn. reH. TóncTMKOBa; s449214). W rejonie battijskim, dobre 10 min jazdy samochodem za miasto; trzy- m KALININGRAD GASTRONOMIA 397 gwiazdkowy; prawie 100 miejsc w dawnym domu marynarza, odnowiony i przystosowany do przyjmowania turystów; jest tu wszystko, czego oczekuje typowy postradziecki gość: restauracja, sala gier z jednorękim bandytą, kantor i strzeżony parking; w większości pokoi łazienka z prysznicem, TV SAT i telefon; cena 60-115 DEM. Hotel DKBF (flKBO), ul. B. Chmielnickowo 51/53 (yn. B. XMenbHMU,Koro; o445878). Jeden z tańszych w mieście; łatwy do przeoczenia, druga uliczka na prawo od Lieninskiego pr., za restauracją Olsztyn; po renowacji: przyjemna fasada, hol wejściowy zdobią widoczki starego Królewca; kilkadziesiąt miejsc w pokojach o dość zróżnicowanym wyposażeniu; jedynki 65-120 rb, dwójki 95-340 rb; na parterze skromniutki bar. Hansa (fansa), Nabierieżnaja Marszata Bagramia-na6 (Ha6epe>KHafl Mapiuana BarpaMdHa; u433806 i 433737). Pierwszy hotel-statek w Kali-ningradzie, powstały nieco przypadkowo po przejęciu frachtowca przez wiedeńską firmę In-ter-Projekt GmbH, mającą swego czasu problemy ze znalezieniem odpowiedniego lokum na lądzie; dziś jeden z bardziej ekskluzywnych hoteli w mieście; pokoje mają TV SAT, na pokładzie jest sauna, basen, sala kinowa, bar, salonik muzyczny oraz dwie dobre restauracje: Jantar i Bellevue; jedynka 70 DEM, dwójka 110 DEM; w cenę wliczone śniadanie. Kalinlngrad (KanHHMHrpafl), Lieninskij pr. 81 (JleHMHCKMM npocneKT; o350500 i 350780, fax 536021). Betonowy klocek w środku współczesnego miasta; z dworca kolejowego i autobusowego tramwajami #2 i #10 lub trolejbusami #1, #3, #4 i #6; 165 gustownie urządzonych pokoi, w każdym TV i telefon, prysznic i WC; jedynki 49-103 DEM, dwójki 72-138 DEM, apartamenty 156-190 DEM; na parterze centrum telekomunikacyjne z Internetem i e-mailem, dodatkowo otwarty non stop punkt wymiany walut i strzeżony parking; całodobowa ochrona. Komandor (KoMaHflop), ul. Sczastliwaja 1 (yn. CMacTJWBasi; o341815, fax 341820). W peryferyjnej dzielnicy Niewskoje; czterogwiazdkowy, odkąd został otwarty dwa lata temu, uchodzi za najelegantszy hotel w mieście; jedynki, dwójki, dwupoziomowe apartamenty; klimatyzowana restauracja z europejską kuchnią, klub nocny z muzyką na żywo; kompleks sportowo-rek- t. reacyjny wyposażony w kryty basen, bilard, saunę, solarium, gabinet masażu; dla zmotoryzowanych podziemne garaże. Kónig Awto (Kemir ABTO), Maskowskij pr. 184 (MocKOBCKHii npocneKT; 0467652, fax 460722). Kilka kilometrów od centrum, po prawej stronie przy szosie wylotowej w kierunku Czerniachow-" ska; dojazd trolejbusem #2 i #5; Niegdyś kiep-; skiej kondycji motel należący do kaliningradz--'' kiego "PKS-u", dziś - odnowiony - zadowoli nawet najbardziej wybrednych; 25 pokoi, w tym 10 o podwyższonym standardzie; dwójki ze śniadaniem 300 rb, apartamenty 350-500 rb. Do '•• dyspozycji bus na 15 osób oraz autokar; strzeżony parking. Maskwa (MocKsa), pr. Mira 19 (npocneKT Miipa; f. o272089). Zajmuje potężny biurowiec z lat 30., , w najładniejszej dzielnicy miasta - przedwojennym Amalienau, mniej więcej naprzeciwko ogrodu zoologicznego; z okolic dworca trolejbusem #1, #3 i #6; Ponad 400 łóżek; tylko część pokoi ma łazienkę i WC; dwójki w granicach 50 DEM. Patriot (naipHOT), ul. Oziernaja 25a (yn. OaepHan; "275023). Poza ścisłym centrum, w dzielnicy przedwojennych kamienic czynszowych; i z Dworca Południowego bezpośredni dojazd 'f tramwajem #10; jeden z tańszych hoteli w mie-. ście, często figurujący na voucherach dla turystów z Polski; jedynki i dwójki, niektóre z łazienkami i WC, kosztują 25-30 DEM. Jbr/sf (TypHCT), ul. A. Niewskowo 53 (yn. A. He-BCKoro; 0460801). Dojazd z centrum (2,5 km na północny wschód) lub okolic dworca kolejowego tramwajem #8; ten mało zachęcający z wierzchu betonowiec, zarządzany od 1991 r. przez rosyj-sko-niemiecką spółkę, oferuje, o dziwo, petny komfort; w każdym pokoju TV i łącze telefoniczne, toalety i prysznice z ciepłą wodą, w części także lodówka; niektóre trójki mają nawet dwie osobne łazienki; często gości zorganizowane grupy z RFN. Kemping Baltika (BajiTma), Maskowskij pr. (MocKOBCKHti npocneKT). Nad jeziorem, przy hotelu o tej samej nazwie (=455530,453543 i 455510, fax 340833). W odróżnieniu od większości kempingów w byłym ZSRR brakuje tu drewnianych domków, konieczny jest więc własny namiot lub przyczepa; dorośli 6 DEM, dzieci 4 DEM, oplata ,.-.: za samochód 8 DEM, za sobakę 2 DEM. GASTRONOMIA Obiad dla dwóch osób plus kieliszek rosyjskiej wódki w średniej klasy lokalu kosztuje zaledwie 1 80-220 rb. Jeśli ktoś mimo to woli stołować się na własną rękę, nie powinien mieć z tym poważniejszych kłopotów. Przy prospekcie Lenina i przyległych uliczkach jest kilkanaście świetnie zaopatrzonych sklepów, czynnych z reguły do późna w nocy. Namiar, który warto mieć na uwadze, to market Okie-an przy ul. Czerniachowskiego 8. Jeszcze do niedawna lady świeciły tu pustkami, dziś ryb i przetworów jest pod dostatkiem: kawior z Astrachania, wędliny, sery. Każdy winien choć raz odwiedzić miejscowy bazar ze świeżą żywnością. W większości restauracji i barów podają importowane z Polski EB, ale lepiej skusić się na miejscowe piwo po 4-1 0 rb za półlitrową butelkę. Na rynku królują wyroby browaru Kaliningradskij Piwozawod. któremu kilka lat temu przywrócono starą nazwę - Ostmark. Restauracje Atlantika (AwiaMTHKa), Lieninskij pr. 4 npocneKT; o443992). Przyciemnione wnętrze, przyjemna obsługa; w menu duży wybór dań, zwłaszcza rybnych; wieczorami muzyka na żywo. Czynna 12.00-2.00. B/e/arus' (Eenapycb), ul, Żytomirskaja 14 (yn. >Kn-TOMHpcKas; 0432231). W bocznej uliczce, blisko placu Centralnego; mało zachęcająca z zewnątrz, wyróżnia się za to ładnym środkiem; niewielkie wnętrze zdobią tęskne pejzaże białoruskich wiosek i miasteczek; poza białoruską kuchnia rosyjska i ukraińska; większość potraw 40-60 rb, porcja czarnego kawioru 70 rb. Czynna 10.00-23.00. Komandor (KowaHAop), ul. Sczastliwaja 1 (yn. Cna-crnMBan; 0341815). W czterogwiazdkowym hotelu; pełna kultura, schodzą się tu zagraniczni biznesmeni. Dania z karty i na zamówienie. Ogólnie drogo i bardzo drogo. Czynna 7.00-24.00, z przerwą między 17.00 a 18.00. 0/sztyn (OnbuiTOH), ul. Olsztynskaja 1 (yn. Onb-uiTbiHCKaa; 0443992). Rosyjski i polski szyld od strony Lieninskiego pr.; jak podaje tablica pa- miątkowa przy wejściu, wzniesiona w 1980 r. z okazji 35. rocznicy zdobycia Olsztyna przez Armię Radziecką; russkije diewuszki i russkaja wódka] ochrona przy wejściu nikomu nie czyni wyjątku. Czynna 12.00-2.00. S/em/on Budionnyj (CeMen ByfleHHbiii), Nabierieżnaja Marszata Bagramiana 8 (Ha6epe>KHaa Mapiuana BarpawaHa; o461662). Na statku-ho-telu cumującym na Pregole; obszerna sala z wygodnymi, wysokimi lawami; dania mato wyszukane, lecz przynajmniej niedrogie. Czynna 17.00-5.00. Uniwiersal (YHMBepcan), pr. Mira 43 (npocneKT Mtipa; ^216931). Kuchnia wszystkich kontynentów; w anglojęzycznym menu takie rarytasy, jak homary i langusty; każdy klient sprawdzany przed wejściem przez ochronę; akceptowane karty kredytowe sieci Visa, Eurocard i MasterCard. Czynna 12.00-6.00. Waliencija (BaneNUMii), pt. Pabiedy 1 (nn. DoSeflbi; o433659). Założona kilka lat temu restauracja hiszpańska serwuje wyszukane specjały z dalekiej Iberii, jak tortilla, paella i inne; nadto owoce morza; menu po rosyjsku, angielsku i hiszpańsku. Czynna 13.00-3.00. Puby, bary, kawiarnie_______ Arliekino (ApneKUHo), Sowietskij pr. 9/11 (CoseTC-nm npocneKT; o430753). Bar modny wśród amatorów czegoś porządnego. Wódki jak wódki, nic specjalnego, ale te dźwięczne słowiańskie nazwy: Kaliningradskaja, Kubanskaja, Limonna-ja, Maskowskaja, Pszenicznaja, Stolicznaja. Czynny 11.00-24.00. 12 Stuliew (12 CTyneB), pr. Mira 76 (npocneKT Mwpa; o210931). Bar ze swojskim, przytulnym wnętrzem; alkohole mocniejsze od bałtyckiego sztormu; muzyka na żywo. Czynny 12.00-1.00. Olieg (Oner), ul. Szewczenko 2 (yn. LUeBMeHKo). Bar .. w kompleksie handlowym Starają Basznia. Wla- •i: ściciel upiera się, że wystój i potrawy są tu uz- ., ,, v- • Konsulat litewski: ul. Prolietarskaja 133 (=551444). Konsulat polski: Kasztanowaja alieja 51 (=273577). Nagłe wypadki: milicja =02; pogotowie ratunkowe =03; straż pożarna 01. Numer kierunkowy: =0112. Poczta: główna, ul. Lieonowa 22 (=215233), czynna pn.-pt. 9.00-18.00, sb. i nd. 10.00-18.00. Kod pocztowy: 236040. Stacje benzynowe: Nr 1, Maskowskij pr. (=431029). Nr 2, ul. Gagarina (=463225). Nr 3, ul. A. Niewsko-wo (=469904). Nr 4, ul. Suworowa (=466221). Nr 5, Alieja Smielych (=441963). Nr 6, ul. Suworowa (=441684). Nr 8, Sowietskij pr. (=210690). Nr 29, pr. Pabiedy (=219268). Nr 33, ul. B. Okruż-naja Pierwaja (=445421), przy wyjeździe z miasta. Nr 49, Maskowskij pr. (=466843). Nr 50, Sowietskij pr. (=467548). Bineks, ul. Dierżynskowo 10 (=448556). Bineks, Maskowskij pr. Bineks, ul. Awtomobilnaja. Lukoil, Maskowskij pr. (=444542), przy wyjeździe z miasta. Sytuacje kryzysowe: =212222. Telekomunikacja: Całodobowa rozmównica telefoniczna na poczcie gfównej, ul. Lieonowa 22. Ma-gistral-Swiaz, ul. Narwskaja 37-39 (=340043 i 467262); rozmowy międzynarodowe, faks, teleks; czynne codz. 8.00-22.00, niższe taryfy po 17.00. JSC Extel, ul. Kutuzowa 27 (=553060, fax 550313). Zamawianie rozmów międzymiastowych i międzynarodowych =070 i =071. Warsztaty samochodowe: Awtodrom Omiega, ul. Czernigowskaja 31a (=443844). AO Priegol--Łada, ul. B. Okrużnaja 5 (=497782). SP Piem-tiekst, Maskowskij pr. 250 (=432221; mercedes; czynne catą dobę). Stancyja techobstużywani-ja, Maskowskij pr. 238 (=453549). AO Awtosier-wis, pr. Pabiedy 221 (=273383). AO Awtosier-wis, ul. Griga 54 (=466063, czynne catą dobę). TOO Stirling, pos. A. Kosmodiemianskowo i (=276181; przy wyjeździe z miasta). Karo, pos. Niewskoje (=497642; przy obwodnicy). AO Ford-Sierwis-Garantia, ul. Prawaja Nabierieżna-ja 22 (=274081). TOO Gawan, Rybnyj Port (=496811). Wymiana waluty: tylko w oficjalnych punktach, zob. Banki powyżej. Zdrowie: Centrum medyczne, ul. Frunze 58 (=453940). Szpital, ul. A. Niewskowo 90 '' (=434556). Szpital dziecięcy, ul. Donskowo 23 (=210578). Klinka stomatologiczna, ul. Narwska- ja (=214779). Klinika weterynaryjna, Alieja Smie-tych (=593491). Zegarynka: =060. ROZRYWKA___________ Biblioteka: Regionalna Biblioteka Naukowa, pr. Mira 9/11 (npocneKT Mwpa; =210545). Bilard: Jaltinskaja 66 (yn. HnTMHCKaa; =457444). Dyskoteki: Waliencija-Bingo, pt. Pabiedy 1 (nn. noBeflbi; =434524); 18.00-2.00; wstęp bezpl. Galeria: Maskowskij pr. 60/62 (MOCKOBCKHM npocneKT; =467166 i 467131). Filharmonia: ul. B. Chmielnickowo61a (yn. 6. Xiuenb-HimKoro; =448890); w dawnym katolickim kościele św. Katarzyny. Kasyna gier: Hansa, Nabierieżnaja Marszala Bagra-miana 6 (HaBepemaa Mapwana EarpausiHa; =433737), na statku-hotelu. Uniwiersal, pr. Mira 43 (npocneKT Mwpa; =216931 i 553854, fax 552173); 12.00-6.00. Wanda, ul. Frunze 6 (yn. *pyH3e; =466921); 21.00-6.00. Kina: Rossija, ul. Tieatralnaja (yn. TeaTpanbHan; =436237). Kluby muzyczne: Azija, ul. Dierżynskowo 73 (yn. flsepwMHCKOro; =498641). Kluby nocne: Olsztyn, ul. Olsztynskaja 1 KM, bywszyje zdanije birży) stoi na lewym brzegu Starej Pregoły, mniej więcej naprzeciwko katedry, przy Lieninskim prospiekcie 83 (LeHMHCKMM npoc-neicr). Wzniesiony w latach 1870-1875, w stylu florenckiego renesansu, służył na przełomie XIX i XX w. jako centrum skupu i sprzedaży zboża oraz produktów rolnych. Przed budową do utwierdzenia gruntu nad rzeką użyto 2000 pali modrzewiowych. Podczas wojny obiekt częściowo uległ pożarowi. Dość starannie odtworzony w latach 70., wraz z salą handlową i portalem głównym, zdobionym przez dwa lwy, mieści dziś m.in. Dom Kultury Marynarzy (Dsopeu. Kyjibiypbi MopflKOB, dwariec kultury mariakow). Uwagę turystów skupia także budynek dworca kolejowego (Hauptbahnhof. K)>KHbiM BOiaan. jużnyj wakzał) na pł. Kalini-na (rui. KannHMHa), przy południowym krańcu centrum miasta. Główny dworzec Ka-liningradu, co odzwierciedla jedynie jego niemiecka nazwa, jest ciekawy przede wszystkim dla miłośników żelaznych szlaków, choć - jako jedna z niewielu zachowanych przedwojennych budowli - powinien zainteresować wszystkich turystów. Budynek wzniesiono w 1929 r. w stylu typowym dla niemieckich dworców kolejowych: jest zatem masywny, z ciemnoczerwonej cegły, hala wewnątrz i układ peronów przypominają stacje w Szczecinie i trochę we Wrocławiu. 21 l 1945 r. odjechał stąd do Berlina ostatni pociąg z uchodźcami z Prus Wschodnich. Fasadę dworca zdobi herb Rosji, umieszczony tam. gdzie kiedyś widniała rzeźba Hermana Bracherta, mieszkającego do końca wojny w pobliskim Swietłogorsku. Wychodzących z dworca pozdrawia towarzysz Kalinin, którego pomnik na 13-metrowym cokole, z sierpem i młotem, postawiono w samym środku obszernego placu. Wokół placu Centralnego Tuż za zjazdem z mostu na Knipawie, przy ul. Szewczenko 2 (yn. UleBHeHKo), opodal skrzyżowania z prospektem Moskiewskim czeka na klientów Starają Basznia (Ciapan BaujHfl) - miasteczko plastikowych kiosków plus hala w okolicach placu Centralnego nn.). Kioski postawiono latem 1994 r., od tej chwili miejsce to nieprzerwanie uchodzi za najelegantszy kompleks handlowy Kaliningradu. Faktycznie jest tu czysto, a obsługa stoisk wie, co to uprzejmość. Turyści nie powinni jednak liczyć na szczególne zakupy, ponieważ przeważają tu towary sprowadzane z Polski, w tym okrycia skórzane, obuwie sportowe, kosmetyki. Naprzeciwko wyspy od strony prospektu Moskiewskiego stoi Dom Rad (Aow Coee-TOB, dom sowietów), wzniesiony w pobliżu wysadzonych w 1968 r. w powietrze ruin krzyżackiego zamku. Niemal 700-letni zamek w opinii partyjnych decydentów stanowił "monument faszystowski", symbol germańskiej buty, dlatego też postanowiono go zniszczyć do końca. Na nic zdały się protesty radzieckich uczonych, pisarzy, publicystów, architektów, wreszcie i samych mieszkańców miasta - pozostałości zamku zdetonowano, a obok zwaliska powstał monstrualny 12-pięt-rpwy klocek. Miał być siedzibą komitetu obwodowego KPZR. ale nie wystarczyło pieniędzy na sfinalizowanie trwającej 25 lat budowy. Później zaś upadł system; dziś niedokończony Dom Rad - jak niegdyś krzyżacki zamek - pozostaje w ruinie. Okolice pł. Pabiedy_________ Kilkaset metrów na wschód od pł. Pabiedy (nn. no6eAw), między ul. Czerniachowsko-wo (yn. HepHswoBCKoro) a ul. prof. Barano-wa (yn. npodp. BapaHOBa) znajduje się Rynek Centralny (LlempanbHbiM PWHOK). Częściowo rynek kołchozowy, po części bazar i coś na kształt pchlego targu, z całą pewnością jedno z ciekawszych miejsc w Kaliningra-dzie. Rosjanie mówią nań to/lcuczłca (bazar z tandetą; toftat'- pchać, popychać). Sprzedaje się tu właściwie wszystko. W sezonie godne polecenia są świeże grzyby, jagody oraz prawdziwe wiejskie, niepasteryzowane mleko. Barwny bazar, na swój sposób oryginalny, nawet - rzec można - egzotyczny, przybysza z Polski zauroczyć mógłby pewnego rodzaju prymitywizmem. Czynny na okrągło przez cały tydzień, okazalej prezentuje się zwłaszcza w weekendowe poranki. KALININGRAD ZWIEDZANIE Hanza Mianem Hanzy określało się w średniowieczu związek miast, którego celem było uzyskiwanie przywilejów i ułatwień w handlu. Do największego znaczenie doszła Hanza niemiecka, monopolizująca interesy kupiectwa na Bałtyku i Morzu Północnym, co dało jej możliwość wywierania wpływów politycznych na państwa bałtyckie i skandynawskie. Podstawę organizacji dat istniejący od potowy XIII w. związek Lubeki, Wismaru, Rostocku, Stralsundu i Greifswaldu; w XV w. liczba członków sięgnęła około 160. Poszczególne miasta tworzyły tzw. kwartały. W skład kwartału nadreń-skiego wchodziły m.in. Kolonia i Duisburg, Nijmegen i Groningen; saskiego - Brunszwik, Monachium, Dortmund, Goslar i Hildesheim; wendyjskiego - Berlin, Frankfurt nad Odrą, Szczecin, Kołobrzeg i Stargard; prusko-inflanckiego - Gdańsk, Toruń, Elbląg, Braniewo, Królewiec, Ryga, Parnawa i Rewel (Tallin). Hanza zrzeszała także miasta szwedzkie, jak Sztokholm czy Kalmar, oraz położone w głębi lądu, przykładem Dorpat (Tartu) w Estonii. Posiadała własne faktorie handlowe w Londynie, Brugii i Antwerpii, Bergen i Nowogrodzie Wielkim. Konkurencja Holandii i Anglii oraz dążenie coraz większej liczby krajów do pozbycia się pośrednictwa Hanzy, w połączeniu ze zmianami politycznymi i gospodarczymi w basenie Morza Bałtyckiego, doprowadziły do stopniowego wyeliminowania jej wpływów. W XVI w. stowarzyszenie znacznie podupadło, a od polowy XVII w. przestało właściwie istnieć. Między pł. Pabiedy a prospektem Mira leży Amalienau najładniejsza, bo jedyna ocalała z wojny dzielnica miasta. Z eklektycznymi willami, paroma brukowanymi uliczkami z równiutkim rzędem poniemieckich Jugend-stilhauser. urokliwymi zakątkami w parku Ka-linina, potężnym budynkiem Teatru Dramatycznego z 1927 r. i całkiem współczesnym stadionem Bałtiki naprzeciwko, wreszcie z pomnikiem Schillera (1910) i dwujęzycznym napisem na cokole - może się spodobać każdemu. Nie dziwi zatem, że dzielnica jest ulubionym miejscem spacerów mieszkańców miasta. Turyści oglądają tu w pierwszym rzędzie neoromański kościół wotywny królowej Luizy oraz ogród zoologiczny. Przy prospiekcie Mira 12 (npocneKT Mupa) rozciąga się kaliningradzki ogród zoologiczny (3oonapK, zoopark; n218924: 9.00-13.00 i 14.00-16.30). Nie jest to takie sobie zwyczajne zoo. Powstało ponad sto lat temu, przed wojną miało przeszło 2500 zwierząt, w czasach radzieckich należało do ładniejszych i lepiej wyposażonych w Europie, ustępując - zdaniem znawców - jedynie ogrodom w Berlinie i Londynie. Klatki były kolorowe, wyłożone mozaikami, zadbane. Dziś z przyczyn finansowych zwierząt jest już niewiele: zdechły albo sprzedano je za grosze w prywatne ręce, parę lam kupił na przykład miejscowy hodowca bydła. Do ciekawszych stworzeń należą tygrys amurski. lampart perski, hipopotamy i białe niedźwiedzie. Ogród warto odwiedzić także dla samego parku z ponad l 50 gatunkami drzew. Znajdują się w nim cieniste alejki, jest sporo miejsca do spacerowania i odpoczynku na łonie natury. Muzea Jednym z ciekawszych muzeów kaliningradz-kich jest Muzeum Bursztynu (Mysert flHTapa, muziej jantaria) przy pł. Marszała Wasiliewskowo l (rui. Mapuiana BacwieBC-Koro; n460613; 10.00-18.00, ostatnie wejście o 17.30; 10 rb), urządzone w baszcie Dohna. W 28 salach zgromadzono ponad 6000 eksponatów, w tym z doby baroku. W większości są to jednak kopie, gdyż Niemcy pod koniec wojny wywieźli bursztynowe skarby. Miejscowi twierdzą, że do muzeum dziś trafiają wyroby współczesnych artystów wykonane w surowcu znalezionym w nielegalnej odkrywce, nad którą panuje rosyjska mafia. Na uwagę zasługują w pierwszym rzędzie zbiory z carskiej Rosji: puchary, szkatułki, krucyfiksy, wreszcie zdjęcia z prób rekonstrukcji słynnej Bursztynowej Komnaty, zrabowanej przez Wehrmacht w czasie najazdu na ZSRR i przetransportowanej w 1942 r. statkiem z okolic Leningradu na zamek w Królewcu. Oddzielnie zaprezentowano historię obróbki jantaru w Sambii. Przed wejściem sprzedaż bursztynowych pamiątek, naszyjników, korali itp. Pomieszczenia przedwojennej Hali Miejskiej, wzniesionej z 1912 r. na wschodnim brzegu Stawu Zamkowego (SchloBteich, Hn>KHbiM ripyfl, niżnyj prud) zajmuje obecnie Muzeum Historii i Sztuki (HcropuKO-xyflo>KecTBeHHbiM Myaeft. istoriko-chudoż-estwiennyj muziej; (s453560:11.00-18.30), ul. Kliniczeskaja 21 (yn. KnMHiwecKaa). Latem 1944 r. obiekt legł w gruzach podczas bombardowań brytyjskich. Zrekonstruowano go w początkach lat 90. i od tego czasu mieści się w nim muzeum. Na pierwszym piętrze urządzono ekspozycje obrazujące dzieje miasta i dawnych Prus Wschodnich. Niewielką wystawę poświęcono wysiedleniom ludności niemieckiej z lat 1945-1948 oraz odbudowie miasta. Warto odwiedzić Muzeum Oceanu Światowego (Mysew MupoBoro OKeana, muziej mirowowo okieana; S436302 i 340244, fax 340211; 11.00-18.00; 10 rb, oprowadzanie dla grup co najmniej 5-osobowych 20 rb), Nabierieżnaja Piotra Wielikowo l (Ha6epe>K-Haa flerpa BenuKoro). Urządzone zostało na historycznym niemieckim okręcie Mars. zbudowanym w 1939 r. przez stocznię w Bre-merhaven. Pod koniec wojny przewieziono nim do Rzeszy tysiące uchodźców z Prus Wschodnich. Od 1949 r. okręt pływał przez 30 lat pod radziecką banderą jako Witeź (BkiTflSb) i, odpowiednio przystosowany, służył do badań podmorskich Akademii Nauk ZSRR. Pokonawszy ponad 800 000 mil morskich w 65 wyprawach, ostatecznie rzucił kotwicę nad Pregołą. Od 1990 r. znajduje się tu muzeum. Placówka przedstawia życie flory i fauny morskiej na całym świecie, w budynku obok okrętu ulokowano oceanarium. Dysponując wolnym czasem, można zajrzeć do Muzeum Immanuela Kanta (Mysew H KaHta; zwiedzanie muzeum po wcześniejszym zgłoszeniu, n444548 i 434513), ul. Uniwiersitietskaja 2 (yn. YHneepcuTeTC-Kaa). To jedyne w swoim rodzaju muzeum wielkiego myśliciela z Królewca założono w 1974 r. w budynku uniwersytetu. Większość przedmiotów, w tym oryginały dzieł Kanta, różnojęzyczne opracowania poświęcone jego życiu i twórczości, dzieła współczesnych mu uczonych, jak również zachowane eksponaty słynnej Biblioteki Wallenrodzkiej. zostały w sporej mierze zebrane staraniem długoletniej kierowniczki placówki, Olgi Fie-dosiewny Krupiny. Przed budynkiem uniweRytetu. naprzeciwko pomnika Kanta na przedwojennym Pa-radeplatz stoi bunkier gen. Ottona von La-scha (Myaert "EnMHflaw Jlauja". muziej blindaż Liasza; s430593; 10.00-18.00). czyli podziemne stanowisko dowodzenia obroną Królewca, w zimie 1945 r. ogłoszonego twierdzą. Obiekt należy do najliczniej odwiedzanych przez turystów miejsc we współczesnym Kaliningradzie, dla obywateli Republiki Federalnej Niemiec to po prostu e/n abso/utes Muss. Bogata ekspozycja poświęcona jest II wojnie światowej, w szczególności obrazuje wielomiesięczne, dramatyczne oblężenie miasta, walki na poszczególnych ulicach, wreszcie samo "wyzwolenie" go przez Armię Czerwoną. Zwiedzający mogą oglądać ponadto słynny pokój nr 13, w którym gen. Lasch 9 IV 1945 r. podpisał akt kapitulacji. Na miejscu sklepik z pamiątkami, niestety, brak militariów. Napisy tylko po rosyjsku. Fortyfikacje miejskie________ Należą do głównych atrakcji turystycznych Kaliningradu. Królewiec otrzymał mury obronne podczas wojen szwedzkich (1626-1634). Było wówczas 26 baszt, 8 bastionów i tyle samo bram miejskich, miasto otaczał dodatkowo 15-kilometrowy wał ziemny. Przebudowa i modernizacja umocnień w latach 1843-1864 nadała im neogotycki, "ceglany" wygląd, który dziś wyraźnie kontrastuje z szarzyzną miasta. Zwiedzanie fortyfikacji dobrze będzie zacząć od baszty Wrangel. ul. Baranowa 2 (yji. npodp. BapaHoea) róg Prolietarskiej (yn. riponerapCKafl). Stosunkowo nieźle zachowana, ładnie prezentuje się zwłaszcza z tyłu, zanurzona po części w wodach pobliskiego jeziorka. Zbudowano ją w 1853 r. i - :405 ZWIEDZANIE KALININGRAD jak pozostałe - nazwano na cześć pruskiego generała. Obecnie jest zamknięta dla zwiedzających, ogólne wrażenie psuje rozłożone obok targowisko z rzeczami używanymi. Kilkaset metrów w kierunku wschodnim, idąc ul. Czerniachowskowo i dalej wzdłuż Górnego Stawu (flpyA BepxHMM, prud wierchnij, Oberteich) na pł. Marszała Wasiliewskowo 1 (rin. Mapujana BacuneBCKoro) stoi baszta Dohna. Podobna jest do Wrangel, lecz potężniejsza od niej, o średnicy 34 m i grubości muru 2 m. Powstała w 1850 r., od roku 1971 mieści Muzeum Bursztynu (zob. Muzea powyżej). Tuż obok wznosi się brama Rosgar-teńska (RoGgarter Tor, PocrapreHCKne Bopoia, rosgartienskije warota), z ciekawym portalem zdobionym wizerunkami wybitnych pruskich strategów z okresu wojen napoleońskich: generałów Scharnhorsta (1755-1813) i Cneisenau (1760-1831). Na parterze w lewej części obiektu czeka na gości sympatyczna kawiarenka. Wychodząca z pł. Wasilewskowo ulica Li-towskij Wał (JlMTOBCKMM Bań) prowadzi do twierdzy Kronprinz (Defensionskaserne Kronprinz, Kasapiua KpoHnpMHLi, kazarma) z bastionem Grohman. zbudowanej w latach 1843-1849. Trochę dalej w tym samym kierunku, na skrzyżowaniu Litewskiego Wału z ul. Frunze (yn. Opynae) znajduje się brama Królewska (Kónigstor, KoponescKue Bopora, karoliewskije warota), zbudowana na miejscu wcześniejszej bramy Cąbińskiej (Cumbin-nensche Tor). Obiekt wyszedł z ostatniej wojny prawie nietknięty, rychło jednak padł łupem wandali. Na zachodniej fasadzie widać trzy bezgłowe, obłupane przez żołnierzy radzieckich statuetki królów Przemysła Otto-kara II i Fryderyka l oraz księcia Albrechta Hohenzollerna. Od ich postaci pochodzi nazwa bramy. Przy tej samej ulicy, Litowskij Wał 59, około półtora kilometra dalej na południe, opodal prospektu Moskiewskiego (MocKOBCKMM npocneKT) można oglądać bramę Sackheimską (Sackheimer Tor, 3aKxafiMCKMe Bopora), z charakterystycznymi czterema wieżyczkami po bokach, niegdyś zdobioną przez płaskorzeźby wschod-nioniemieckich grafów Yorck i Bulow. Znacznie mniej atrakcyjnie prezentuje się brama Frydlandzka (Friedlander Tor, pnqnaHACKne Bopora) przy prospekcie Ka-linina 6 (npocneirr KanuHMHa), róg ul. Dier-żynskowo (yn. Asep>KMHCKOro). ponad kilometr na wschód od dworca autobusowego. Trochę jakby niepozorna w porównaniu z innymi, otwarta została w 1862 r. przy trakcie do Frydlandu (Friedland, dziś Prawdinsk) na południowy wschód od miasta. Blisko Prego-ły, przy ul. Portowej 41 (yn. DopTOBasi), na północ od dworca kolejowego usytuowana jest brama Fridrkhsburska (Friedrichsbur-ger Tor, OpnApnxc6yprcKne Bopoia). Mimo że niemal bliźniaczo podobna do Sackheim-skiej, stanowi pozostałość po XVII-wiecznej twierdzy Friedrichsburg, swego czasu służącej do kontroli handlu morskiego. Na zachód od Dworca Południowego, przy ul. Bagrationa 137 yn. BarpaTHOHa), róg ul. Suworowa (yn. Cysoposa) i Żeliezna-darożnej (yn. Xene3HOAOpo>KHasi) wznosi się brama Brandenburska (Brandenburger Tor, BpaHfleHByprcKne Bopora). Dwuało-nowa, najbardziej malownicza ze wszystkich, bez większych przeróbek przetrwała od XVIII w. Nazwa wbrew pozorom nie ma nic wspólnego ze słynną berlińską imienniczką. lecz nawiązuje do malutkiej miejscowości Brandenburg (obecnie Usakowo) nad Zalewem Wiślanym. Według tradycji triumfalnie wjeżdżał tędy do miasta Fryderyk III na koronację w 1701 r. Uroczystość tamtą upamiętnia godło na szczycie bramy, z pruskim orłem i skrótem FR, czyli Fridericus Rex. W odróżnieniu od innych brama ta jest wciąż przejezdna, kursują przez nią nawet tramwaje. Nazwy miast i miasteczek Oficjalna zmiana nazwy Kónigsberg (Królewiec) na Kaliningrad nastąpiła mocą uchwały Prezydium Rady Najwyższej ZSRR dnia 4 VI11946 r. Utworzono ją od nazwiska Michaiła Iwanowicza Ka-linina (1875-1946), najpierw tokarza w Zakładach Putilowskich w Petersburgu, później jednego z prominentnych działaczy partyjnych i państwowych oraz zaufanego Stalina. Kalinin zmarł wiosną 1946 r., pamięć komunistycznego dygnitarza wypadało więc jakoś uczcić. Trafiła się okazja, tym bardziej, że gród nad Pregolą od ponad roku był miastem bez nazwy, w każdym razie bez nazwy stosownej. Istniały przecież Leningrad, Stalingrad, Swierdlowsk, Górki, Kujbyszew i dziesiątki innych, dlaczego zatem nie mogłoby być i Kaliningradu. Kierując się podobną zasadą, przemianowano Insterburg na Czerniachowsk, Preussisch Eylau na Bagrationowsk, Heiligenbeil na Mamonowo. Sam Michait Iwanowicz Kalinin nie miął z Kónigsbergiem nic wspólnego. Nigdy nie był w nim osobiście. "Kaliningrad" od początku brzmiał sztucznie, stąd też wielu mieszkańców określa się niekiedy mianem "kienigsbierczyków". Ponawiane od kilku lat próby powrotu do pierwotnej nazwy albo - zgodnie z sugestiami prasy - przemianowania miasta na Kantgrad lub Bursz-tynograd, pozostają jak na razie bez efektów. Z biegiem czasu wszystkie nazwy niemieckie w obwodzie zastąpiono rosyjskimi. Utworzono je doraźnie, na poczekaniu, częstokroć całkiem przypadkowo, jako że terytorium to nigdy w historii nie było ani częścią Rosji, ani nawet obszarem zwartego osadnictwa słowiańskiego, l tak Cranz przekształcony został w Zielenogradsk, Neuhausen przemianowany na Guriewsk, Labiau na Po-lessk, Palmnicken na Jantarnyj, Ludwigsort na Ładuszkin, Ragnit na Nieman, Stalluponen na Nie-stierow, Rossiten na Rybaczyj, Rauschen na Swietłogorsk, Wehlau na Znamiensk itd. Warto pamiętać, że w naszej tradycji piśmienniczej, zwłaszcza w historiografii, ważniejsze miejscowości mają nazwy polskie. Prawie w każdym przypadku są to nazwy niemieckie dostosowane do polskiej wymowy, przykładowo: Darkehmen - Darkiejmy (Oziersk), Gerdauen - Gierdawy (Że-leznodorożnyj), Gumbinnen - Gąbin (Gusiew), Pillau - Pitawa (Baltijsk), Tapiau - Tapiewo (Gwar-diejsk), Tilsit - Tylża (Sowietsk). OKOLICE KALININGRADU W okresie ZSRR obwód pozostawał strefą zamkniętą z dużą liczbą "urządzeń" wojskowych. Jako że przez prawie pot wieku nie miat tu wstępu żaden obcokrajowiec, wśród turystów region byt mniej znany niż Bhutan. Kompletnie odcięty od świata, żył własnym życiem, rozwijał się odmiennie nawet od pozostałych obszarów Rosji i ZSRR, stając się wkrótce - mimo całkiem nieźle rozwiniętej gospodarki - skansenem radziecko-ści. Dziś okręg jest nierozerwalnie związany ze swoją stolicą. W sensie gospodarczym i społecznym realizuje typowy dla biednych krajów, także zatem dla Rosji, model rozwoju. Polega on, najkrócej mówiąc, na niekontrolowanej, gwałtownej rozbudowie Kaliningradu, głównego miasta, kosztem obszarów mniej zurbanizowanych. Wystarczy wspomnieć, że za Niemców na wsi mieszkało blisko 80% ludzi; obecnie pozostało kilkanaście procent, ale i ci zazwyczaj pracują w stolicy okręgu. Każdy, kto może, ciągnie do Kaliningradu, inne miejscowości obwodu powoli wyludniają się, Z punktu widzenia aktywnego podróżnika nie ma tu zbyt wielu atrakcji. Miasta pozbawione są przeważnie cenniejszych zabytków, dodatkową niedogodność stanowi brak infrastruktury turystycznej na zadowalającym poziomie. Letników przyciągają tu jednak cisza i spokój, a zwłaszcza morze ze znanymi letniskami Swietłogorsk i Zielenogradsk. piaszczyste plaże i wydmy na Mierzei Kuroń-skiej. Mało kto wie, że Półwysep Sambijski, na którym leży stolica, prawie w całości pokryty jest warstwą bursztynu, zalegającą pod powierzchnią ziemi od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów. Z technologiami wydobycia i obróbki bu5ztynu można zapoznać się podczas wizyty w miejscowościach Jantarnyj i Muromskoje. Pozostałe miasta obwodu, jak Czerniachowsk, Sowietsk czy Cusiew z Puszczą Romincką w okolicy, nadają się przede wszystkim na jednodniową wycieczkę z Kaiiningradu. Po regionie da się bez większych problemów jeździć własnym samochodem. Turyści niezmotoryzowani powinni korzystać głównie z autobusów i prywatnych busów; na niektórych relacjach kursuje dodatkowo kolejka elektryczna lub spalinowa. SWIETŁOGORSK_______ Niewielki Swietłogorsk (CBetJioropCK). wcześniej Rauschen, jest - zdaniem wielu - najprzyjemniejszą miejscowością w całym obwodzie. Latem przybywają tu tysiące turystów i wczasowiczów, spragnionych słońca i morskiej kąpieli. Z ostatniej wojny miasteczko, jako jedno z niewielu w regionie, wyszło właściwie bez szwanku, przeto dziś może się pochwalić tadną drewnianą zabudową, typową dla nadbałtyckich kurortów. Początki miejscowości sięgają 1258 r., powstała tu wtedy osada pruska. Wedle zapisków w kronikach historycznych, pod rządami Krzyżaków znajdował się w Rauschen największy na całej Sambii młyn. Kariera letniska nadmorskiego rozpoczęła się w 1906 r, kiedy doprowadzono doń kolejkę podmiejską z Królewca. Do końca wojny żył i tworzył tu znany niemiecki rzeźbiarz Herman Bra-chert, którego dzieła znajdują się m.in. w parku miejskim. Swietłogorsk liczy obecnie 8000 mieszkańców. Zwiedzanie___________ Przy ul. Oktiabrekiej (yn. OKTflfipbCKafl) można oglądać zakład kąpielowy i charakterystyczną basztę wodną. Obydwa obiekty wrosły w krajobraz jako symbole miasta; na początku lat 60. poczta radziecka drukowała ZIELENOGRADSK ItOS OKOLICE KALININGRADU znaczki z ich widokiem. Każdy turysta powinien odwiedzić kapliczkę przy ul. Lenina 5 (yn. JleHMHa), wzniesioną w 1994 r. dla upamiętnienia tragicznego wydarzenia z czasów ZSRR. 16 V 1972 r. radziecki samolot wojskowy A26 podczas ćwiczeń nad Bałtykiem rozbił się koło przedszkola, zabijając 34 osoby, w tym 23 dzieci. Przez prawie 20 lat wydarzenie to utrzymywano w tajemnicy, dopiero w 1991 r. Cerkwi prawosławnej pozwolono postawić pamiątkową kapliczkę. Dworzec Swietłogorsk II (z północnej strony) z promenadą nadmorską i plażą łączy kolejka linowa. Przy zejściu na plażę stoi wieża z kolorowym zegarem słonecznym. Do atrakcji Swietłogorska należy wysokie wybrzeże klifowe, stromo opadające w szarozielonkawą toń Bałtyku. Spacerując nim, dojść można do rybackich osad Otrad-noje (OipaflHoe) i Lesnoje (JlecHoe). Romantyka tego miejsca i jej niepowtarzalne piękno wytrzymują porównanie chyba jedynie z okolicznymi wydmami. Ranem swie-tłogorska plaża zaludnia się poszukiwaczami bursztynu. Turyści często odwiedzają Ciche Jezioro (Tnxoe Oaepo), położone między dwoma stacjami kolejowymi. Na zachodnim krańcu jeziorka.w okresie letnim czynna jest wypożyczalnia sprzętu wodnego z kajakami Informacje praktyczne_______ Latem kolejka podmiejska z Kaliningradu do Swietłogorska kursuje co godzinę. Jeśli pociąg jedzie bezpośrednio, podróż trwa tylko 30 min, jeśli przez Zielenogradsk -1,5 godz. Miejscowość ma dwa dworce. Turyści korzystają ze stacji końcowej, Swietłogorsk II, bliżej centrum i morza. Swietłogorsk l, przy wjeździe do miasteczka, służy głównie jego mieszkańcom. Bilet kosztuje 8 rb. Dojazd zapewniają także autobusy (ponad 20 kursów dziennie). Podróż samochodem z centrum Kaliningradu zajmuje około 50 min; jedzie się przez Pieriesławskoje (flepecnaBCKoe) do szosy A192. Swietłogorsk jest prawie w całości zamknięty dla prywatnego ruchu samochodów. Wóz trzeba zostawić przed wjazdem do miejscowości, na jednym z trzech wyznaczonych płatnych parkingów (są strzałki i czytelne tablice informujące o zakazie wjazdu). Jadąc od strony Kaliningradu lub Zieleno-gradska, najlepiej zaparkować zaraz za przejazdem kolejowym koło stacji Swietłogorsk I. Centrum miasta tworzą ul. Oktiabrskaja (yn. OKTfl6pbCKaa) i ul. Lenina (yn. JleHMHa). Boczne uliczki, jak ul. Bieriegowoj (yn. Be-peroBOw), ul. Wierieszczagina (yn. Bepe-maruna) i parę innych prowadzą do morza. Punkt informacji turystycznej pozostaje w gestii biura Turisticzeskoje Agienstwo Brizen j (TypucnwecKoe AreHcreo BpuseH; s33701; ] 9.00-16.00), ul. Sadowaja 2. NOCLEGI_________________________ Battijskaja Zemczużyna (Ea/muicKafl Wenmywma), ul. Battijskaja 15a (yn. EajrnwcKaa; ir33552). No-men omen prawdziwa perełka; komfortowe pokoje z kominkami i petnym węzłem sanitarnym; od 25 DEM za tóżko; na wyposażeniu basen kąpielowy; dla zmotoryzowanych parking. Baltika (BamuKa), ul. Wierieszczagina 8 (yn. Bepeinarma; u33082). Pensjonat wyróżnia się ładnym położeniem: w lasku, zaledwie minutka spacerkiem od plaży, ale za to dobry kwadrans od dworca Swiettogorsk II; dwójki z prysznicami i WC, kategorii luks także TV; cena ze śniadaniem i kolacją od 30 DEM. Rauschen (PayuieH), Kaliningradskij pr. 70b (KanMHHHrpaflCKHft np.; n36183, fax 36184). Pokoje po renowacji, wszystkie z nowymi meblami i łazienką plus prysznic i WC; zaplecze gastronomiczne, dodatkowo parking i punkt wymiany walut; ceny od 55 DEM. Ruś' (Pycb), ul. Wierieszczagina 10 (yn. BepemarwHa; n33705, fax 463274). Zaliczany do najbardziej komfortowych hoteli w regionie; marmurowe podłogi, wieża widokowa, galeryjka; luksusowe pokoje od 150 DEM; zaplecze rekreacyjne w postaci salonu gier, sauny, siłowni, wypożyczalni rowerów wodnych; dla zmotoryzowanych garaże. GASTRONOMIA ___ _____ Restauracji jest kilka, każda nieco inna. Seestern (SeuirepH, niem. gwiazda morska), ul. Mor-skaja 11 (MopcKaa; B33383), przy plaży. Obszerne wnętrze, na zewnątrz taras z widokiem na morze i klify w oddali; kuchnia głównie pod gości znad Renu, Łaby czy Szprewy, warto spróbować kónigsberger klopse; karta dań po niemiecku i angielsku. Czynna 10.00-23.00. Konette (Kopser, karwiet), ul. Oktiabrskaja 36 (yn. OKTflBpbCKaa; "36176). Uchodzi za jeden z elegantszych lokali w Swietlogorsku; jasne wnętrze, stoliki ze świeczkami, nastrojowa atmosfera; dania standardowe, ale także rosyjskie i kaukaskie. Czynna 12.00-24.00. Rauschen (PayuieH), ul. Lenina 48a (yn. JlemiHa; "33452). Nastawiona w zasadzie na podobnego klienta co poprzednia; kuchnia miejscowa, dużo dań rybnych. Czynna 13.00-24.00. Malieńkaja Wieniecija (ManeHbKasi BeHeunfl) ul. Oktiabrskaja 17 (yn. OKTS6pbCKas; s36165). Zgodnie z nazwą, serwują tu specjały włoskie, w tym kilkanaście rodzajów pizzy; barek z alkoholem zadowoli chyba każdego miłośnika trunków. Czynna 12.00-23.00. Chromają ŁoszacC (XpoMaa Jloiuaflb), ul. Oktiabrskaja 23 (yn. OKTflBpbcKan; w33352). "Kulawy Koń" ma wnętrze w stylu western, a kuchnię meksykańską. Czynna 10.00-23.00 ZIELENOGRADSK______ Niegdysiejszy Cranz, dziś SenenorpaACK, liczy l O 000 mieszkańców. Położony u nasady Półwyspu Sambijskiego, 35 km na północ od Kaliningradu, jest ośrodkiem administracyjnym i obok sąsiedniego Swietłogorska najbardziej znanym kurortem nadmorskim w obwodzie. Pierwsze kąpielisko utworzono tu w 1816 r., lecz prawdziwa kariera rozpoczęła się z chwilą uruchomienia połączenia kolejowego z Królewcem (1885). Po wojnie Zielenogradsk, zwany z pewną folderową przesadą "Soczi Północy", zyskał status miejscowości uzdrowiskowej. Wybudowano kilka sanatoriów i ośrodków wczasowych. Z okresu przedradzieckiego pozostało tu. w porównaniu z innymi miejscowościami okręgu, sporo zabytkowych budowli. Poza gotyckim kościołem św. Wojciecha, uwagę zwracają czerwono-brunatne potężne gmaszyska urzędu miasta, poczty, apteki, paru dawnych hoteli i pensjonatów. Do miasteczka sprowadzają turystów nie pruskie pozostałości, lecz świeże powietrze i morze. Latem życie leniwie toczy się wokół betonowej promenady i plaży, ciągnących się wzdłuż całej miejscowości (najpopularniejsze zejście z centrum prowadzi od krzyżówki ul. Lienina i Turgieniewa). U swego północnego krańca plaża przechodzi w wydmy. Z Kaliningradem łączy Zielenogradsk kolejka podmiejska (6,40 rb). Stacyjka znajduje się przy ul. Wakzalnej (yn. BoKaanbHaa), około 300-500 m od centrum i plaży. Można skorzystać także z autobusu lub prywatnych busów (10 rb). Samochodem jedzie się drogą Al 91 przez Orłowkę (OpnoBKa) i Murom-skoje (MypowcKoe); szosa jest przeważnie wąska i kręta, lecz w odróżnieniu od innych stosunkowo dobrze oznaczona. Przez cały Zielenogradsk biegnie ul. Lenina (yn. JleHMHa). Centrum miejscowości, zamknięte częściowo dla ruchu samochodowego, tworzy jej odcinek od placyku przed urzędem miejskim w kierunku północnym. Auto najlepiej zostawić na płatnym parkingu vis-a-vis poczty (3 rb za godz.) lub koło dworca kolejki podmiejskiej. Informacją turystyczną zajmuje się Zielienogradskoje Turisticzeskoje Biuro (SenenorpaflCKoe TypMcriwecKoe Biopo; B31092; 9.00-17.00), ul. Maskowskaja 34 (yn. MOCKOBCIOH). NOCLEGI _____________ Battijskaja Korona (EamiiHCKas) Kopona), ul. Woto-darskowo 8 (yn. BonoflapcKOra; "32490, fax 31268). Hotel oferuje 18 pokoi 2-osobowych i 6 o podwyższonym standardzie, w każdym WC i telefon; restauracja, bar i kawiarenka; dwójki 60 DEM; strzeżony parking. Karoliewa Luiza (Koponesa Jlywsa), ul. Maskowska-ja 50 (yn. MocKOBCKaa; o32164). Hotel z przeszłością, ocalały po wojnie; ładna, zabytkowa fasada, stylowe wnętrza; pokoje od 50 DEM; do dyspozycji gości oryginalny rolls-royce. Topaz (Tonas), ul. Lenina 60a (yn. JleHMHa; a31200). Hotel w nowoczesnej willi z dala od centrum; jedynki i dwójki w cenie zaledwie 15 DEM od łóżka; do dyspozycji sauna; do morza 50 m. Sanatorium Zfel/enogradsk (SenenorpaflCK), ul. Pu-gaczewa 4 (yn. Hyranesa; s32937). Z braku kuracjuszy od jakiegoś czasu prowadzi działalność hotelarską; przyzwoite pokoiki z prysznicem i WC po 20 DEM od osoby; gabinety masażu i stomatologiczny; przy wejściu pomnik Lenina. OKOLICE KALININGRADU PARK NARODOWY MIERZEJA KUROŃSKA Złoto Bałtyku leczy W medycynie naturalnej bursztyn uchodzi za panaceum na rozliczne dolegliwości; najnowsze badania wykazują, że w świecie starożytnym uważany był za lek skuteczny na wiele chorób. Wedle ludowej tradycji kamień ten noszony na szyi przynosi ulgę przy niedyspozycji gardła, założony na rękę łagodzi ponoć bóle artretyczne, wreszcie zmniejsza uczucie zmęczenia oraz działa wzmacniająco na cały organizm. Wśród bursztynologów panuje nawet przekonanie, że ma on właściwości przeciwrakowe. Podobno drogą ciągłego kontaktu naszego ciała z bursztynem można w pewnej mierze zabezpieczyć się przed nowotworami. Dlatego też poleca się kobietom nosić naszyjnik z bursztynów o kształtach wielobocznych. Poszczególne ogniwa nie powinny być kuliste, gładkie, bo takie nie zatamują promieni słonecznych, które mają być kierowane przez skórę do wnętrza organizmu. Bursztyny noszone na szyi w wielu wypadkach leczą także tarczycę. Medycyna podchodzi jednak do bursztynu jako leku raczej sceptycznie, opierając swe stanowisko na analizie chemicznej, która nie znajduje w nim niczego nadzwyczajnego, jedynie węgiel, wodór, tlen i terpentynę. GASTRONOMIA 777, ul. Lenina 6 (yji. JleHHHa; s31034). Bar w centrum miasteczka; tadne wnętrze, częściowo kryte drewnem; kuchnia na ogót europejska; wieczorami dużo młodzieży; w weekendy dyskoteki. Czynny 9.00-21.00. Cafe Bar Wolna (Borna), ul. Lenina 36 (yn. Jlemma; s31746). Zestaw dań niewyszukany, za to dużo piwa, w tym gatunki importowane; latem ogródek. Czynne od 10.00 do ostatniego klienta. U Wolanga (Y Bo/iaHra), ul. Lenina 51 (yn. JleHUHa; B31460). Godny polecenia bar głównie dla lubiących wyszukane drinki; środek zdobi kominek; do późna w nocy gtośna muzyka. Czynny od 12.00 do ostatniego gościa. JANTARNYJ Dawniej Palmnicken, dziś flmapHbiM, to niewielka miejscowość na zachodnim brzegu Półwyspu Sambijskiego, 50 km od Kalinin-gradu. w okolicach której znajdują się największe na kuli ziemskiej pokłady bursztynu, sięgające 90% zasobów światowych. Surowiec, z którego robiono korale także na terenie Polski, wyrzucany przez morze na plażę, znany był człowiekowi znad Zatoki Ku-rońskiej już w okresie neolitu, czyli około 3500 lat przed naszą erą. Mimo że miejscowa ludność zbierała bursztyn od wiek wieków, jego eksploatację na skalę przemysłową rozpoczęto dopiero w pierwszej połowie XIX w. Wówczas to niemieccy uczeni stwier- dzili, że niemal całą Sambie zalega bardzo twarda, spoista warstwa bursztynu, wymieszanego z tak zwaną "niebieską ziemią" (w rzeczywistości szarą). Wkrótce po tym odkryciu powstała głębinowa kopalnia, w początkach XX w. uruchomiono odkrywkę, eksploatowaną do końca II wojny światowej. Obecnie w Jantranym działa olbrzymi kombinat bursztynowy. Pracuje w nim dwa tysiące ludzi, którzy trudnią się wydobyciem, sortowaniem i przerobem złocistej żywicy. Jedna z kopalń odkrywkowych wchodzących w jego skład zajmuje kilkanaście hektarów. Można ją oglądać ze specjalnego tarasu widokowego, dokąd przewodnicy dowożą zorganizowane wycieczki. Odkrywki stają się jednak coraz mniej opłacalne, dlatego też 10 lat temu postanowiono wypróbować nowe metody. Bursztyn wydobywa się z morskiego dna tuż przy samej plaży, kilkanaście centymetrów pod warstwą piasku. Eksploatacja taka okazuje się trzykrotnie bardziej opłacana, sam bursztyn jest wprawdzie drobniejszy, lecz z większą zawartością procentową w osadzie. Według obliczeń geologów, z 1 m3 uzyskuje się w ten sposób średnio 5 kg złocistego skarbu. Niemałą troską napawają kierownictwo kopalń kradzieże i wynoszenie bursztynu przez pracowników, szacowane średnio na 600 ton w skali roku. Na terenie kombinatu, przy ul. Sowietskiej (yn. CoBercKaa) można po wcześniejszym zgłoszeniu zwiedzić muzeum zakładowe (B450458. fax 466729), zwane potocznie wzorcownią. Wśród eksponatów dominują na ogół różne wisiory, kolczyki, broszki, rozmaite figurki i inne ozdoby. W gablotach umieszczono głównie bursztynowe wyroby wykonane w ciągu ostatnich 50 lat. Uwagę zwraca bryła ważąca 2,86 kg oraz portret Lenina ułożony z bursztynowych koralików. Nie lada atrakcję stanowią ponaddwukilo-gramowe bryły żółtego kamienia, a także niewielkie kawałki z zatopionymi owadami (inkluzje). Osobny dział poświęcono właściwościom leczniczym tego surowca. W niewielkim sklepiku przy muzeum można nabyć bursztynowe pamiątki (pn.-pt. 8.00-12.30 i 13.00-17.00). Zwiedzanie kopalni dla grup organizują ka-liningradzkie biura podróży, w tym Battma Turs, pr. Mira 49/51-30 (s211880 i 228419). Turyści indywidualni mogą skorzystać z pomocy miejscowego przewodnika Alfreda Schlossera (tr337353), wieloletniego pracownika kopalni. Za niewielką sumę chętnie pokaże on kopalnię i muzeum oraz zaprowadzi do wyławiaczy bursztynu na plaży. Do miejscowości najprościej dotrzeć autobusem. Z Kaliningradu jest 6 połączeń dziennie (6.30, 10.30. 12.50. 13.50, 17.20, 20.20), podróż trwa 1 godz. 20 min, bilet kosztuje 10 rb. Samochodem trzeba jechać najpierw w kierunku Swietłogorska, w Pie-resławskom prosto na Bałtijsk aż do wioski Krygłowo, gdzie skręca się w prawo. Na większości odcinków brak oznaczeń. Inny wariant: przez Swietłogorsk i brzegiem półwyspu przez Primorije. MUROMSKOJE________ W głębi półwyspu, niedaleko miejscowości Muromskoje (MypowcKoe), można rzucić okiem na nielegalne kopalnie opanowane przez poszukiwaczy bursztynu. To bursztynowe eldorado zwane jest z rosyjska "Kłon-dajka". Dzikie poszukiwania rozpoczęto w 1993 r., kiedy miejscowy rolnik, orząc pole, przypadkowo trafił na kilkudziesięciogra-mową bryłkę. Od tego czasu do wsi ściągają tysiące amatorów łatwego zarobku, dość wspomnieć, że na obszarze ponad 100 ha zamiast pól uprawnych zieją gołą ziemią same wyrobiska. Każda dziura ma innego właściciela, niektóre dochodzą do 5 m głębokości. Nie wszystkie poszukiwania kończą się jednak szczęśliwie. Latem 1995 r. na wyrobiskach zginął 12-letni chłopiec, przygnieciony zwałami ziemi. Dojazd kolejką podmiejską (6.40 rb). Muromskoje jest piątą stacją na trasie z Kaliningradu do Zielenogradska. zatrzymuje się na niej kilka pociągów dziennie. Samochodem jedzie się około 30 km w kierunku Zielenogradska. By trafić na wyrobiska, należy przy północnym krańcu wsi skręcić w prawo, dalej 2,5 km przez lasek. Zatrzymawszy się na zakręcie w lewo. za krzakami można już zobaczyć "bursztynowe biedaszyby". PARK NARODOWY MIERZEJA KUROŃSKA Mierzeja Kurońska, ciągnąca się przez 98 km (w Rosji 48 km) od nasady Półwyspu Sambijskiego koło Zielenogradska aż po Kłajpedę, to jedna z głównych atrakcji obwodu kalinin-gradzkiego. Piaszczysta kosa oddziela Zalew Kuroński od otwartego Bałtyku, w połowie długości przecina ją granica państwowa między obwodem a Litwą. Zdaniem geologów, półwysep (szerokość od 380 m do 4 km) powstał 5000-6000 lat temu pod wpływem działalności fal i wiatrów, które usypały malownicze piaskowe wydmy, częściowo porośnięte trawami lub sosnowym lasem i dochodzące do 40 m wysokości. Celem ochrony przyrody na mierzei utworzono w 1987 r. park narodowy - Hau,noHanbHbiM flapK KypuJCKafl Koca (nacionalnyj park kurszskaja kosa) o powierzchni 7890 ha. Na półwyspie znajduje się kilka maleńkich wiosek rybackich, w sezonie pełniących także rolę letnisk. Z południa na północ są to: Lesnoje (Jlecnoe, dawniej Sarkau), największa miejscowość na mierzei - Rybaczyj (Py6aqnM. Rossitten) oraz Morskoje (MopCKoe, Pillkoppen), oddalone o 6 km od granicy litewskiej. Kilka kilometrów za Leśnym można zwiedzić muzeum przyrodnicze, poświęcone florze i faunie tak mierzei, jak i Zalewu Kurońskiego. Siedziba parku OKOLICE KALININGRADU znajduje się w Rybaczym, ul. Liesnaja 7 (yn. JlecHaa; s21346, fax 21180). Infrastruktura turystyczna jest na ogół bardzo uboga, ogranicza się jedynie do kilku skromnych ośrodków wypoczynkowych. Po wcześniejszym uzgodnieniu da się wynająć kwaterę prywatną. W Morskom można przenocować w motelu Dosug (flocyr, 321285, fax 21396); komfortowe pokoje kosztują od 30 DEM za osobę, na miejscu są restauracja i sala bilardowa. Wjazd do parku, podobnie jak po stronie litewskiej, jest pfatny. Punkt pobierania opłat znajduje się tuż za Zieleno-gradskiem. Ceny biletów dla turystów zagranicznych, w porównaniu z miejscowymi i obywatelami WNP, są bardzo wygórowane - 7 DEM od osoby i 1 5 DEM za samochód. Do trzech miejscowości w parku można dojechać autobusami lokalnymi lub przelotowymi ku5ującymi do Kłajpedy (przez Smil-tyne); podróż z Kaliningradu do Rybaczego trwa trochę ponad półtorej godziny. SOWIETSK___________ Usytuowany nieco ponad 100 km na północny wschód od Kaliningradu, na lewym brzegu Niemna, blisko 50-tysięczny So-wietsk (CoBercK, niem. Tilsit, poi. Tylża) to przede wszystkim ważny ośrodek przemysłowy, port śródlądowy i węzeł komunikacyjny na granicy z Litwą. Założone w XVI w. miasto okres dynamicznego rozwoju przeżywało przez kolejne 200 lat, lecz na karty historii wpisało się na dobre dopiero dzięki... Napoleonowi Bonaparte. Tutaj bowiem 7 VI11807 r., na bogato zdobionym promie, zakotwiczonym między dwoma brzegami Niemna, podpisano traktat pokojowy, regulujący na pewien czas sporne kwestie między Prusami, Rosją a Cesarstwem Francuzów, a przy okazji utworzono z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie. Warto wiedzieć również, że w drugiej połowie XIX w., łamiąc carski zakaz, drukowano w Tylży łacińską czcionką książki dla Litwinów, przemycane przez litewskich "książkonoszy" (knygneśia?) na Żmudź. Kowieńszczyznę. północną Suwalsz-czyznę i w inne rejony kraju. O dawnej prosperity miasta świadczy kilka secesyjnych kamienic w centrum, przy ul. Pabiedy (yn. floBeflbi) i ul. Gorkowo (yn. fopbKoro), trzy ocalałe świątynie oraz ratusz. Uwagę zwiedzających zwracają porządnie utrzymane parki, zaprojektowane swego czasu jako dopełnienie przemyślnych rozwiązań architektonicznych. Główna atrakcja turystyczna miasta to most Królowej Luizy. Wzniesiony w 1907 r. w setną rocznicę układu pokojowego, odbudowany po zniszczeniach wojennych w 1948 r., jest najbardziej znanym zabytkiem Sowietska, do pewnego stopnia nawet jego symbolem. Most spina dwa brzegi Niemna, dokładnie w miejscu, gdzie - według podania - podpisano wspomniany traktat. Wzrok przyciąga ciekawa konstrukcja obiektu, przede wszystkim dwie boczne wieżyczki i wspaniały portal pośrodku. Na moście ulokowano przejście graniczne: najpierw między Niemcami a Rosją, potem niemiecko-litewskie, a dziś między Rosją a Litwą. Unikalna konstrukcja, w połączeniu z napoleońską legendą oraz niepowtarzalnym pięknem Niemna - rzeki jakże bliskiej także polskiemu sercu - nieodparcie nasuwa refleksję na temat tragicznych losów tej ziemi, przemijania i nietrwałości "rzeczy świata tego". Informacje praktyczne_______ Z Kaliningradu dociera do Sowietska raz dziennie pociąg spalinowy (2 godz. 40 min; 28 rb). l częstsze, i szybsze są połączenia autobusowe w cenie 25-32 rb. Samochodem najpierw trzeba kierować się 50 km główną magistralą obwodu A229 przez Gwardiejsk (PBapfleMCK) do miejscowości Tał-paki (TannaKU). gdzie nie przekraczając mostu na Pregole, należy skręcić w lewo, do drogi A216; do Sowietska jest stąd około 55 km. Ciekawie zapowiada się przejazd boczną drogą przez Guriewsk (ryptescK), Polessk (floneccK) i Zalesię (Sanecbe); przy wjeździe na szosę główną A216 nie ma drogowskazu, należy skręcić w lewo i jechać przez Bolszako-wo (BonbiuaKOBO). Do Sowietska prowadzi również droga od strony Litwy, przez zabytkowy most na Niemnie w miejscowości Ponie- muń (Panemune). Tędy też można wrócić do kraju; dodatkową zachętą niech będzie fakt, że czas oczekiwania na granicy jest znacznie krótszy niż na przejściach polskich. CZERNIACHOWSK______ Przedwojenny Insterburg, po polsku zwany Wystruć. teraz HepHaxcmcK, to obok Sowietska drugie po Kaliningradzie miasto z liczbą ludności około 50 000. Położone blisko ujścia Węgorapy do Pregoły. 87 km od stolicy okręgu i 64 km od Czernyszewskiego, jest przede wszystkim ważnym węzłem komunikacyjnym. Od magistrali głównej odchodzi tu kilka bocznych szos, w tym do przygranicznego Kryłowa. W Czerniachowsku krzyżują się także linie kolejowe z Kaliningradu do Kibartów oraz do Sowietska i Żele-znodorożnego. Miłośników kolejnictwa z pewnością zainteresuje fakt, że w czasach niemieckich z Czerniachowska wychodziły dodatkowo aż cztery żelazne szlaki, m.in. w kierunku Węgorzewa i Gołdapi; dziś miasto oplata ze wszystkich stron sieć łącznic kolejowych. Obecna nazwa pochodzi od gen. Iwana Czerniachowskiego (1906-1945). dowódcy III Frontu Białoruskiego, poległego w okolicach Pieniężna. Początki miasta sięgają XIV w., kiedy na lewym brzegu Węgorapy w latach 1350-1390 zbudowano czteroskrzydłowy zamek na planie kwadratu. W 1583 r. osada uzyskała prawa miejskie, oparte na wzorcu chełmińskim. Do ważniejszych wydarzeń zaliczyć trzeba wielki pożar w 1690 r., okupację wojsk rosyjskich w latach 1757-1763, przemarsz armii napoleońskich, wreszcie przejściowe zajęcie przez Rosjan podczas l wojny światowej. Insterburg rozwinął się w połowie XIX w. przy żelaznych szlakach z Królewca do Kowna i z Torunia do Tylży. W 1939 r. liczył 43 000 mieszkańców. Wśród nielicznych zachowanych zabytków na uwagę zasługuje ewangelicko-reformowany kościół (dziś cerkiew prawosławna), neogotycki kościół katolicki (1912), przede wszystkim jednak stara poniemiecka zabudowa utrzymana w XIX-wiecznym Jugendstil (odmiana secesji). Monumentalne kamienice i wzniesione z czer- M ŻELEZNODOROŻNYJ wonej cegły gmachy użyteczności publicznej obejrzeć można głównie przy ulicy Sowiet-skiej i wokół dawnej starówki; ciekawie prezentują się także budynki dworca kolejowego, koszar wojskowych, szpitala, poczty. Dojazd samochodem główną drogą okręgu A229. Połączenia kolejowe z Kaliningra-dem: 6.55 (8.40), 12.15 (14.00), 19.15 (20.55). 16 rb. W okresie od 20 VI do 1 IX kursują pociągi do Żeleznodorożnego, odjazdy o 8.40 i 15.00. ŻELEZNODOROŻNYJ Xe/ie3HOAopoxHbiM leży około 50 km w kierunku południowo-zachodnim od Czerniachowska. na granicy z Polską. Dawna niemiecka nazwa Gerdauen. w spolszczonej wersji Gierdawy, wywodzi się od staropru-skiego imienia Girdawa. Na miejscu pruskiego grodu zakonnicy przed 1315 r. wznieśli zamek z drewniano-ziemną palisadą, przebudowany z końcem XIV w. Powstała u stóp zamku i wokół jeziora Banktin osada uzyskała z rąk Konrada von Jungingena prawa miejskie, oparte na wzorcu chełmińskim (1398). Kilka lat później Gierdawy otoczono murami obronnymi, w 1428 r. otrzymały klasztor dominikański, a w roku 1469 przeszły na własność rodu von Schlieben. Podczas l wojny światowej, podobnie jak wiele innych miejscowości w Prusach Wschodnich, miasto zajęły wojska rosyjskie i zniszczyły je niemal doszczętnie. Planowa odbudowa pod kierownictwem bremeńskiego architekta Heinza Stoffregena miała nadać Gierdawom charakter schludnego, romantycznego nieco miasteczka, przypominającego południowe Niemcy. W 1939 r. miejscowość liczyła 5200 mieszkańców. Z dawnych czasów nie zachowało się wiele, można jednak popatrzeć na resztki kościoła, kilka starych kamieniczek oraz spichlerzy o konstrukcji ryglowej, z połowy ubiegłego stulecia. Dzisiejszy Żeleznodoroż-nyj. z około 8000 ludności, jest lokalnym ośrodkiem przemysłu spożywczego, drzewnego, ceramicznego i włókienniczego. Przez miasteczko biegnie linia kolejowa z Korszy do Czerniachowska, funkcjonuje tu kolejowe OKOLICE KALININGRADU przejście graniczne dla ruchu towarowego, którego odpowiednikiem po stronie polskiej jest Skandawa. Dojazd z Kaliningradu autobusami. Latem kursują dwa pociągi na dobę do i z Czernia-chowska; odjazdy o 10.15 i 16.35. Samochodem trzeba kierować się drogą A196 przez Prawdinsk. BAGRATIONOWSK______ BarparnoHOBCK położony jest 38 km na południowy wschód od Kaliningradu. na granicy z Polską. Dawniej miasto zwane było Preussisch Eylau, po polsku Iława Pruska. Obecna nazwa wywodzi się od Piotra Bagra-tiona (1765-1812). generała i księcia rosyjskiego, z pochodzenia Gruzina. Wsławił się on w wojnach z Napoleonem, m.in. w okolicach dzisiejszego Dobrego Miasta na Warmii. W 1807 r. wspomagana przez korpus pruski armia Bagrationa stoczyła na przedpolach Preussisch Eylau bitwę z wojskami francuskimi, którą upamiętnia ponad 10-metrowy pomnik blisko granicy z Polską, wystawiony w 1856 r. z polecenia Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861). Nadając miejscowości nową nazwę, dopuszczono się delikatnego, prawie niezauważalnego retuszu historii, nie mającego zresztą większego znaczenia. Otóż w tej akurat bitwie dowodził nie tyle osobiście sam Bagration, co gen. Leontij Bennigsen (1745-1826). Ten jednakże nie mógł być brany pod uwagę jako inspiracja dla nazwy, ponieważ, jak wielu innych w armii carskiej, z pochodzenia był Niemcem, urodzonym w Brunszwiku. Miejscowość ma dzieje dość typowe dla Prus Wschodnich. Założona w XIV w. przy zamku krzyżackim, na podmokłych i łatwych do obrony terenach, prawa miejskie otrzymała w 1 585 r. W pierwszej połowie XIX w. zamek popadł w całkowitą ruinę, z której zachowały się same fundamenty. Jedynym zabytkiem jest gotycki spichlerz, wzniesiony z kamienia polnego i cegły. Turystyczne znaczenie Bagrationowska sprowadza się zasadniczo do przejścia granicznego o charakterze międzynarodowym, z odpowiednikiem po stronie polskiej w Bezledach. Jest tu poza tym przejście kolejowe dla ruchu towarowego na linii z Bartoszyc. Bagrationowsk ma połączenia autobusowe i kolejowe z Kalinin-gradem. Pociągi odjeżdżają o 6.22 (przyjazd 7.30). 10.16(11.22), 12.20(13.30). 18.35 (19.45) i 21.50 (22.54). 8 rb. Samochodem jedzie się drogą A195. GUSIEW PyceB - dawniej Cumbinnen, po polsku Gąbin - usytuowany jest 107 km na wschód od Kaliningradu, przy ujściu rzeki Krasnej do Pisy. Współczesną nazwę utworzono od nazwiska radzieckiego kapitana S. Gusiewa, poległego w rejonie miasta. Gusiew jest węzłem dróg lokalnych i niewielkim ośrodkiem przemysłowym. Liczy około 30 000 mieszkańców. Miejscowość wspominana była w 1545 r. przy okazji budowy drewnianego kościoła we wsi Kuligkehmen. W latach 1709-1710. podobnie jak wiele innych w regionie, padła ofiarą groźnej zarazy. W 1721 r. Fryderyk Wilhelm l nadał jej prawa miejskie, sprowadzając osadników z różnych krajów niemieckojęzycznych. W 1732 r. przybyło 2000 protestanckich emigrantów z Salzburga. prześladowanych w Austrii za przekonania religijne; dzięki nim nastąpił szybki rozwój miasta. Mniej więcej w tym samym czasie działała w miasteczku szkoła z językiem litewskim, do 1818 r. w Gąbinie mieściła się siedziba Departamentu Litewskiego w granicach Prus. Po III rozbiorze zamieszkali tu także emigranci polscy z okolic Białegostoku. Podczas obydwu wojen światowych w okolicach toczyły się przewlekłe walki miedzy Rosjanami a Niemcami. Gusiew znacznie ucierpiał w wyniku działań wojennych, dlatego dziś pozbawiony jest zabytków. Symbolem miasta pozostaje wykonana z brązu figura łosia przy ul. Pabiedy. dawniej KónigstraBe. Oryginalny pomnik zdobił miasto jeszcze w czasach pruskich, później przewieziono go do ogrodu zoologicznego w Kaliningradzie; na swoje pierwotne miejsce wrócił w maju 1991 r. Z dawnych czasów zachowały się m.in. budynki klubu myśliwskiego, słynnego swego czasu w całych Pru- sach Wschodnich, ratusza i dworca kolejowego przedwojennych szkół i sądu. W parku nad Pisą rosną stare kasztanowce i lipy, pod miastem ciągnie się - typowa dla Prus - aleja dębów piramidalnych. Pobliska miejscowość Jasnaja Polana (niem. Trakehnen, poi. Trakeny) przez wieki słynęła ze stadniny koni, założonej w 1732 r. W latach 20. XX stulecia majątek miał 6000 ha, hodowano w nim konie rasy traken. Na południowy wschód od miasta, w samym rogu między obwodem, Litwą a Polską, rozciąga się Puszcza Romincka, zwana po GUSIEW rosyjsku Krasnyj Les. Rozległy kompleks leśny był ulubionym terenem łowieckim władców Prus i Niemiec. W 1936 r. stał się własnością Hermana Góringa, który jako zapalony myśliwy chętnie tu polował. Wschodni kraniec puszczy zajmuje Jezioro Wisztynieckie, wyznaczające jednocześnie granicę z Litwą. Jest tu stacja ichtiologiczna, kilka baz turystycznych z polami namiotowymi dla obozów młodzieżowych. Dojazd z Kaliningradu autobusami bezpośrednimi i przelotowymi w kierunku Nie-stierowa. Samochodem szosą A229. ,W;3i* BIBLIOGRAFIA Błaszczyk C.. Litwa współczesna. Warszawa 1992 Rzetelny, wyczerpujący "podręcznik" przedstawiający Litwę w każdym możliwym aspekcie, od pochodzenia i znaczenia nazwy kraju, poprzez geografię, gospodarkę, strukturę ludnościową i wyznaniową, historię, naukę, politykę, literaturę i sztukę, po szczegółowe przedstawienie najważniejszych miast, z Wilnem na czele. Spory rozdział poświęcono Polakom na Litwie. Same fakty, żadnych przeinterpretowań, przejrzyste przekroje tematyczne, zestawienia, kalendarium, pomocny indeks osobowy i bogate wskazówki bibliograficzne. Od daty ukazania się pozycja niewiele straciła na aktualności. Bruns D., Tallinn, Leningrad 1980 Bardzo interesujący album z czarno-biafy-mi zdjęciami poprzedzony krótkim wstępem - niestety, w języku estońskim. Fotograf prowadzi czytelnika po uroczych zaułkach estońskiej stolicy, pokazuje interesujące kościoły i to, co w nich godne uwagi. Świetnie wykonane artystyczne fotografie zachęcą do spędzenia urlopu w Tallinie nawet największego sceptyka. Briikcner A., Starożytna Litwa. Ludy i bogi, Warszawa 1904 Milowy krok na polu badań tematu zawartego w tytule. Autor niezwykle surowo rozprawia się z wszelkimi podejrzanymi pseudofaktami - do tego stopnia, że niewiele pozostaje z "wiedzy" przekazanej przez jego poprzedników. Dzisiaj dzieło genialnego, choć może nieco zbyt krytycznego badacza ma wartość raczej historyczną niż w pełni naukową, niemniej warto poznać jego charakterystyczną metodę demitologizowania "bajd", a przy okazji zweryfikować własne myślenie o ojczyźnie Jagiełły. DebrerM.. Ryga, Moskwa 1978 Przewodnik z czarno-białymi ilustracjami utrzymany w duchu radzieckiego socrealizmu. Punktem centralnym i chyba najważniejszą częścią książki jest opis ulicy Lenina. Można w nim znaleźć porady praktyczne. W środku kilka mapek i planów miasta, a z tyłu 6 slajdów dla niecierpliwych. Jackiewicz M., Wileńska Rossa, Olsztyn 1993 Przewodnik. Skrupulatne wyliczenie mniej i bardziej ważnych grobów na słynnym cmentarzu, ze skrótowym przedstawieniem życia i dokonań pochowanych tu osób; dodatkowo wspomniane osoby znane i zasłużone, których groby nie zostały odnalezione lub nie zachowały się. Kilka kolorowych zdjęć, indeks osób, dołączony schematyczny plan cmentarza z trasą zwiedzania. Kosman M., Litwa pierwotna. Mity, legendy, fakty, Warszawa 1989 Skąpość i odwieczny brak obiektywizmu źródeł historycznych traktujących o Litwie sprawiły, że wokół kraju namnożyło się wiele niedomówień, fałszywych poglądów, fantastycznych legend. Autor postawił sobie za cel zbadanie i wyjaśnienie mitów opowiadających o pochodzeniu Bałtów, ich wierzeniach, wczesnych dziejach, obrzędach i władcach. Przy okazji nakreślona została historia ziem litewskich i ościennych do czasów niemal nowożytnych. Wbrew pozorom mitologia (jako system bóstw i opowieści o nich) stanowi niewielki procent tego opracowania. KrajewskiJ.. Litwa. Przewodnik, Olsztyn 1994 Obszerna, ilustrowana kolorowymi zdjęciami pozycja. Część stricte przewodnikowa zajmuje prawie połowę książki, poprzedzają ją rozdziały omawiające zagadnienia ogólne, przyrodę, historię, religie oraz sprawy Polaków na Litwie. Warto przed zwiedzaniem kraju zapoznać się z tym przewodnikiem, jednak do plecaka raczej się on nie nadaje: twarda lakierowana okładka, a informacji praktycznych jak na lekarstwo: zamieszczono je jedynie przy trzech największych miastach, ograniczając się do adresów i numerów telefonów przydatnych instytucji, hoteli, restauracji, sklepów, stacji benzynowych i parkingów. Łossowski P., Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 19/8-1934, Wrocław 1972 Łossowski P., Łotwa nasz sąsiad: stosunki pol-sto-totewsfae w latach 1918-/ 939, Warszawa 1990 Łossowski P.. Stosunki polsko-estońs/cie: 1918-1939, Gdańsk 1992 Małachowicz E.. Cmentarz na Rossie w Wilnie, Wrocław 1993 Przewodnik. Dokładne, drobiazgowe opracowanie z licznymi czarno-białymi fotografiami. Skrótowe opisy wszystkich nagrobków oraz informacje o spoczywających tu ludziach. Zdjęcia ciekawszych pomników i kaplic uzupełniono rysunkami technicznymi. Schematyczny plan cmentarza i indeks osób. Maryański A., Litwa. Łotwa, Estonia, Warszawa 1993 Ogólna, przekrojowa charakterystyka oraz nieco bardziej szczegółowe omówienie wymienionych w tytule krajów i obwodu kaliningradzkiego. Omówione dziedziny: geografia ogólna, środowisko, rys historyczny, administracja, ludność, gospodarka. Dla czytelników poszukujących wiado- BIBLIOGRAFIA mości w skrócie, bez zbytniego zagłębiania się w temat (pozycja liczy 100 stron). Meysztowicz W., Poszło z dymem. Gawędy o czasach i ludziach. Warszawa 1989 Tytuł mówi sam za siebie. Gawędziarskie wspomnienia o epoce, miejscach i ludziach, którzy już nie wrócą takimi, jakimi zapisali się w pamięci patriotycznego ziemianina, człowieka polskojęzycznego, choć litewskiego pochodzenia. Lekkie pióro, miła lektura, kopalnia wiedzy o szczegółach i ogółach. Nie wolno jednak zapominać, że dzieło zostało stworzone z perspektywy wygnania, na zasadzie "przenoszenia duszy utęsknionej", a co za tym idzie - nie może być uznane za literaturę faktu. Miłosz Cz.. Szukanie ojczyzny, Kraków 1992 Zbiór wspomnieniowych esejów. Rozważania autora snują się głównie wokół narodowej tożsamości ludzi zamieszkujących obszary Litwy w jej niegdysiejszych oraz obecnych granicach. Pozycję szczególnie warto polecić dociekliwym czytelnikom, którzy w gąszczu tendencyjnych opracowań usiłują znaleźć prawdę bezstronną. Nie trzeba przyjmować poglądów autora, ale na pewno warto przyjrzeć się jego metodzie poszukiwania obiektywizmu. Ochmański J., Historia Litwy, Wrocław 1967 Przekrojowy zarys historii narodu litewskiego spisany w duchu "odrodzonego ludu, który odrzucił faszyzm i wybrał socjalizm". Duch ów nie przeszkadza w lekturze, o ile czytelnik skupia się na faktach. Autor sam przyznaje, że jego wizja dziejów Litwy i jej mieszkańców odbiega nieco od wizji współczesnych mu litewskich kolegów po fachu. Okulicz-Kozaryn Ł.. Finowie Zachodni. Warszawa 1993 Jedna z części poświęcona jest Estonii - jej ludności, historii do XIII w. Inne części dotyczą Finlandii i Karelii. Cauja, rzeka 223 Gauji, park narodowy 223 Góra Krzyży (Kryżiij kalnas) 141 Gusiew414 H________________ Haapsalu 365 Hanza, związek miast 403 Hiuma (Hiiumaa), wyspa 362 BIBLIOGRAFIA Pilch J. i Tryburski J., Udział Pracowni Konserwacji Zabytków w rewaloryzacji zabytków Tallina, Warszawa 1989 Podgórski W.J., Utwa-Polska XX i XIX wieku. Inspiracje literackie, kulturalne, oświatowe. Wybór esejów. Warszawa 1984 Interesujące wskazówki dla tych poszukiwaczy związków polsko-litewskich, których nie satysfakcjonują tradycyjne podręczniki. Wbrew tytułowi autor tropi powiązania kulturowe Polski i Litwy nie tylko na przestrzeni dwóch stuleci, sięga nawet do średniowiecznych korzeni literatury. Sporo miejsca poświęca romantyzmowi i jego wpływom na współczesność, a także twórcom piszącym obecnie - po obydwu stronach granicy. Polacy na Łotwie, pod red. Edwarda Wale-wandra, Lublin 1993 Przybała S., Zmiany na estońskiej scenie politycznej po wyborach parlamentarnych, Toruń 1995 Rosja, praca zbiorowa, tłum. z australijskiej serii Lonely Planet; Obwód kaliningradzki, s. 399 - 408, Bielsko-Biała 1996 Podobnie jak cały przewodnik, kilka stron poświęconych obwodowi kaliningradzkie-mu wiele straciło na aktualności i dziś już nie może służyć jako źródło wiarygodnych informacji praktycznych; część opisowa mocno skrótowa, o samym obwodzie niewiele, plan centrum stolicy schematyczny, ale pomocny. Skrzypek A., Stosunki polsko-iotewskie: 19/8-1939, Gdański 1997 Sozański J. i Szklennikl R., Kultura polska na Łotwie. Ryga 1994 Szkice dotyczące kultury i historii Łotwy. Spalle Ś., Nadbałtyckie Republiki ZSRR. Mały przewodnik turystyczny, Warszawa 1980 Książeczka rzeczywiście bardzo mała, uboga w informacje praktyczne, opisy z konieczności szczupłe, kolorowe zdjęcia kiepskiej jakości, plany miast Wilna i Kali-ningradu schematyczne, w praktyce niezbyt przydatne. Całość powstała w duchu epoki socjalistycznej, dziś niepokojąco trąci myszką. Sydor J. i Wierzejski L., Szlakiem bohaterów Trylogii, Poznań 1986 Tylko dla miłośników powieści Sienkiewicza. Autorzy wraz z bohaterami przemierzają XVII-wieczną Rzeczpospolitą Obojga Narodów, skrótowo przedstawiając mijane na tytułowym szlaku miejscowości: jak wyglądały w epoce Kmicica i Wołodyjow-skiego. Rzecz stylizowana na przewodnik, turystycznym przewodnikiem jednak nie jest, a już z pewnością nie praktycznym. Rozdział dotyczący Litwy zajmuje kilkanaście stron. Zieliński Marek C., Spotkania z zabytkami. "Ryga" nr 4, 1998, s. 33-34 Opracowanie: Joanna Socha (część dotycząca Estonii i Łotwy). Patrycja Zarawska (część dotycząca Litwy i obwodu kaliningradzkiego). Abava, rzeka 264 ,;. Aglona 244 : '- Aizkraukle219 '"•.-<'•:-"-;;,:)- Angla361 ' *U-v-iA Aukśtaitijos nacionalinis parkas (Auksztócki Park Narodowy) 107 •••'• ' B_________f''|!.',':".'''' ' Bagrationowsk414 : : '••';•• Bauska218 • :" Birsztany (Birśtonas) 111 > -•'- Birże (Birźai) 144 ' ' > , Borejkowszczyzna (Bareikiśkes) 103 Burtnieks ezers, 235 -'•'' Cesis (Kies) 231 Ciche Jezioro 408 Ciriśa ezers (jezioro) 245 Dagda247 Daugara (Dźwina) 219 ' :- Daugaypils (Dyneburg) 237 Dobele220 ... Dorpat (Tartu) 337 , ,:• Dridzs ezers 247 . v; . Druskienniki (Druskininkai) 51.113 Dryświaty (Druksiai), jezioro 105 Dundaga 265 , . Duś (Dusia), jezioro 112 Dyneburg (Daugaypils) 237 Dzisna (Dysna), jezioro 105 Dzukija (Dainava), region 108 . ••••<-, Dzukijos nacionalinis parkas (Dzukijski • Park Narodowy) 116 l:-' Dźwina (Daugara), rzeka 219 --; Egles ezers (jezioro) 245 Ejszyszki (Eiśiśkes) 103 Elektrenai 51 Ema (Emajógi) 339 Emajógi (Ema) 339 Engures, jezioro 267 Estonia południowa 337 Estonia zachodnia 355 Ezernieki 247 Ignalin 51 Iwangorod (Jaanilinn) 323 Jaanilinn (Iwangorod) 323 jantarnyj 410 Jasnaja Polana 415 jelgava 215 Jóhvi 329 Juodkrante 160 Juozapines. góra 50, 103 Jurmala (Jurmała) 212 420^ INDEKS INDEKS 421 Kaali361 Kadriorg 316 Kahala (jezioro) 331 ,... . .,,,, . Raliningrad (Królewiec) 391 ' ' ;;•'"'''• Amalienau 402 Bastion Grohman 404 Baszta Dohna 404 ;-,.•;• .>•;;,•, :: '••• Baszta Wrangel 403 ;.:•' ':• " ; Brama Brandenburska 405 •. ' Brama Fridrichsburska 405 •.-•.>• Brama Frydlandzka 405 . -<•- ,; Brama Królewska 404 . , .-• Brama Rosgarteńska 404 . , ,: : Brama Sackheimska 405 , '•->..;•:' Bunkier gen. Ottona von Lascłta 403 r -5 Dom Rad 401 Giełda (dawna) 400 : Katedra 400 Knipawa400 • >•••.: Kościół wotywny królowej Luizy 402.... •: Muzeum Bursztynu 402 ; ' : ' Muzeum Historii i Sztuki 402 • ,;- Muzeum Immanuela Kanta 403 Muzeum Oceanu Światowego 402 Ogród zoologiczny 402 Rynek Centralny 401 .••'.• ' ,: Starają Basznia401 .*.,; . , Twierdza Kronprinz 404 •• • r Kalwaria (Kalvarija) 113 Kanepu 224 • Kardla 364 Karula, Park Narodowy 352 i • Kasmu 334 ' •-.". • Kauksi 348 . ;' Kemeri, Park Narodowy 214 ; Kiejdany (Kedainiai) 135 Kiernów (Kernaye) 103 Kies (Cesis) 231 i . -r Kihnu. wyspa 378 Kłajpeda (Kłajpeda) 145 • Kalyystes Muziejus 154 Klaipedos laikrodźiLj muziejus 154 Klaipedos paveikslą galerija 154 Lietuyos jurą muziejus 155 M. Mazyydo skulpturą parkas 155 Maźosios Lietuyos istorijos muziejus 153 Poczta Główna 1 54 , Smiltyne 155 Zamek 154 '•''>' : s ': Kohtla-Jarve 330 Koknese219 Kolkasrags (przylądek Kolka) 266 Kowno (Kaunas) 119 Ćiurlionio Valstybinis dailes muziejus ;. (Muzeum Sztuki im. Ćiurlionisa) 131 Dolina Mickiewicza 133 Forty 133 Kauno pilis, zamek 129 Mykolo Żilinsko dailes muziejus (Galeria Sztuk Pięknych im. M. Żilinskasa) 133 Park Ąźuolynas 133 Paźaislio Vienuolynas (zespół architektoniczny Pożajście) 134 Perkuno Namai (Dom Perkuna) 130 Pomnik Witolda Wielkiego 131 Rotuśe (ratusz) 130 Śv. Mykolo Archangelo baznyda (kościół św. Michała Archanioła) 133 Śv. Petro ir Povilo katedra (kościół św. Piotra i Pawła) 129 Tado lvanausko zoologijos muziejus (Muzeum Zoologiczne im. T. lyanauskasa) 131 Velniu muziejus (Muzeum Diabłów) 132 Vytauto Didziojo karo muziejus (Muzeum Wojskowe im. Witolda Wielkiego) 131 Kraslava (Krasław) 247 Krasław (Kraslava) 247 Kretynga (Kretinga) 166 Krimulda229 Krustpils 220 : . ' ••:;. Kuldiga262 , >, , . Kuremae329 .;••,-. .... Kuressaare 357 . Kurlandia (Kurzeme) 249 . •• . Kurzemee (Kurlandia) 249 : • Kuutsemagi, wzniesienie 348 L, Ł Lahemaa (Park Narodowy) 331 Lahemaa rahvuspark 331 Lasna 334 Latgale (Łatgalia) 237 Lesnoje 408 Lielvarde219 Liepaja (Lipawa) 249 Liepukalns 247 Linnamagi, wzgórze 348 Lipawa (Liepaja) 249 Cara Petera 1 namiyś 256 jurmalas parks 256 "• Kara osta 257 Sv. Annas baznica 256 Sv. Jazepa katedrale 256 Sv. Trisvienibas baznica 256 Liszków (Liśkiaya) 116 Liwlandia (Vidzeme) 223 Lubans ezers 247 .: Łatgalia (Latgale) 237 ';. Łodzie (Luodis), jezioro 105! Łoździeje (Lazdijai) 112 •-', M Makoykalns 247 Mariampol (Marijampole) 112 Masiady (Mosedis) 167 Matsalu looduskaitseala 368 Mejszagole (Maiśiagala) 103 / Merecz (Merkine) 116 . • •'"• Miedniki Królewskie (Medininkai) 103 Mierzeja Kurońska. Park Narodowy 41T Możejki (Maźeikai) 51 Muhu, wyspa 362 •> - '"^:" Muromskoje 411 . f' •••'' •-* :l ••:'• N______________.'; '•'' Narva (Narwa) 323 Narva-Jóesuu 329 Narwa (Narva) 323 Narwa, rzeka 323 Nemuno Deltos Regioninis Parkas 161 Nemuno Kilpy Regioninis Parkas (Park Regionalny Zakola Niemna) 112 Nida 160 Niemen, rzeka 50 Nigula looduskaitseala. rezerwat 378 -••' Obelica (Obelija). jezioro 112 Ogre219 Olita (Alytus) 108 Onikszty (Anykśdai) 108 Oświe (Asveja), jezioro 105 Otepaa 348 Otradnoje 408 Palmse 333 Paluśe107 Parnawa (Parnu) 368 Kurgja 377 ',*>-*"''••'-;: >- Lavassaare 377 ,, Tori377 Parnu (Parnawa) 368 Pedvale265 =^: Peipsi jary (Pejpus, jezioro) 347 Pejpus (Pepsi jary) 347 ''?• Pewalka 160 Pilsrundale218 Płotele (Plateliai) 168 Płotele, jezioro (Plateliy e"(as) 168 Płungiany (Plunge) 168 *•.'*'• Pólva351 Połąga (Falanga) 51. 162 :' ••';•>'• Poniewież (Paneyeżys) 142 M11' - Preila160 ."•.,,-.•:.-,•••. Puhajary, jezioro 348 ' ' ' Radwiliszki (Radziwiliszki, Rad^iłilkis) 141 Raiskuma ezers 223 -: t:-'- i""' • Rakvere330 •''•''•''" • '--•'< •'>'• Raznas ezers 247 Rezekne (Rzeżyca) 245 Riga (Ryga) 193 Roją 267 Rosienie (Raseiniai) 135 Ruhnu. wyspa 379 Rujiena 235 Rumszyszki (Rumśiśkes) 134 Ryga (Riga) 193 Briyibas piemineklis 209 Doma baznica 205 Gildie 208 ' ' Meźaparks. park 210 :~ . Mury obronne 208 Okupacijas muzejs 211 '- •• •• ••• INDEKS INDEKS Rigas motormuzejs 211 Stare Miasto 205 Sv. Jekaba baznica 207 Sv. Peterbaznica 206 Tris brali 207 Zamek Ryski 205 Ryska Zatoka 266 Rzeżyca (Rezekne) 245 S Pirita317 c Pirita klooster 317 . Saaremaa (Sarema). wyspa 355 Sabile 264 Salaca, rzeka 235 Salaspiis214 Sarema (Saaremaa), wyspa 355 Sauleskalns 247 .,.,.., •• Semigalia (Zemgaie) 215 Sigulda 225 Śilute 162 Sivers ezers 247 Soleczniki (Śaldninkai) 103 Soomaa, Park Narodowy 351 Sowietsk412 Suurgildi Hoone 312 Swietłogorsk 407 : Szatria (Śatrija), góra 169 Szawle (Śiauliai) 135 : Vaidavas ezers 223 Vaike Munamagi, wzniesienie 348 Valdemarpils 266 Valga 352 Valjala 361 Valka235 Valmiera 233 Vasknarva 348 Ventas rumba 264 Ventas rumba, wodospady 262 Vente 161 ,: Ventspils (Windawa) 258 •"• Viljandi 350 Vizdeme (Liwlandia) 223 Vormsi, wyspa 364 " , Vórtsjarv, jezioro 351 Vóru351 W________________ Wilenka (Vilnia), rzeka 65 Żeleznodorożnyj 413 Żuwinty (Żuvintas). jezioro i rezerwat 112 Taevaskoja 352 Tallin (Tallinn) 291 Aleksandra Newskiego sobór 314 Dolne Miasto 311 Dominiiklaste klooster 313 Górne Miasto (Toompea) 314 Kadrioru park 316 Kesklinn315 , : . KiekindeKók310 Kiriku plats 315 Kloostrimetsa318 : ; . Lai, ulica 312 Lossi plats 314 ' ; Mustpeade Maja 311 Niguliste kirik313 Oievistekirik311 Paks Margareeta310 Pikk Hermann 314 .;, Pikk. ulica 311 INDEKS OSÓB Albrecht Hohenzollern, książę pruski 386 , Antinis, R., rzeźbiarz 55 Aputisa, J., pisarz 55 \>.t••••':- Banaitis, V., kompozytor 56 . i Baranauskas, A. (A. Baranowski). ru poeta 54, 108 !>J Basanavićius, J., ojciec odrodzenia !i;:>.*i narodowego Litwy 47 -,i,,$:< Beniuśeyićiute-Żymantiene. J. (Żemaite).V pisarka 54 ,v Bernotas, A., poeta 55 Biliunas, J., pisarz 54 ^ Boruta, K., pisarz 55 Bradunas. K., poeta 55 ••; ,,:; Brazdźionys, B., poeta 55 •.,•.<•• , *] Bubnys, V., pisarz 55 ' '• Budene, I., reżyser teatralny 56 Bujnicki, I. pisarz 59 Bulaka, M., grafik 55 Chodkiewicz, J.K.. hetman 166 Ćiurlionis, M.K., malarz i kompozytor 55. 56. 115, 131 Cvirka, R, pisarz 55 Dach. S., poeta 1 53 Darius, lotnik 111 Daukantas. S., historyk 47 Daukśa, M. (M. Dauksza), tłumacz 54 Domeyko, l., geolog i pamiętnikarz 58 Donelaitis, K., poeta 54 Dvarionas, B., kompozytor 56 Eidrigevidus, S., plakacista 56 Eidukevićius, V., artysta 55 Fryderyk l Hohenzollern, król pruski 386 Gakzyński, K.I., poeta 59 Giedymin, książę 41, 44 Girenas, lotnik 111 Giro, L., pisarz 54 Girskis-Girenas, S., lotnik 132 Gruodis, J., kompozytor 56 Gudaitis, A., artysta 55 H. Łowmiański, H., prof. 58 Iłłakowiczówna, K., poetka 59 : Jagiełło, książę litewski, król polski :4Ą Jaroseyidus, A., malarz 55 > Jokubonis, G., rzeźbiarz 56 ,,"• - Juceyićius-Darius, S., lotnik 132 ".- Kaitiliute, M., grafik 55 r., '< Kalkstein, C.L. von (Stoliński), :; •"•••: pułkownik 153 '•• Kallenbach, J" prof. 58 u r ,',' Kalpokas. R, malarz 55 , ;, '"••" Kanovidus. G., pisarz 55 Kant, L, filozof 400. 403 j Karneyidus, J., kompozytor 56 Kekstas, J., poeta 55 •;•"• Kiejstut, książę 44 • , , -. Kondratowic, L. (W. Syrokomla), poLta 58 • Konwicki, I, reżyser i pisarz 59 t, Korśunovas, reżyser teatralny 56 , . Kridl, M., prof. 58 ; •/•,.- Krzyżanowski, A.. "Wilka", gen. 82 • Kudirka. V, działacz narodowy, poeta, publicysta i krytyk literacki 47, 54 ; . Landsbergis-Żemkalnis, G., dramaturg 56 Lelewel, J., historyk 58 Lipsk. Ż., rzeźbiarz 115 Maćernis. V., poeta 55 Maćiulis. J. (Maironis), poeta 54 Mackiewicz, S., Cat, pisarz i publicysta 59 Mackus, A., poeta 55 Mann, I, pisarz 160 Marcinkievidus, j., poeta 55 Markys. A., premier 49 Mażyydas, M. (M. Mażwid), pastor 54, 155 Mendog, król 41 Mickevidus-Kapsukas, V., działacz komunistyczny 48 Mickiewicz, A., poeta 58 Mieżelaitis. E., poeta 55 Mikenas, J., rzeźbiarz 55 Miltinis, J" reżyser teatralny 56 Miłosz. Cz., pisarz 59 Miśkinis. A., poeta 55 Moniuszko, S., kompozytor 58 Mykolaitis-Putinas, V., pisarz 55 Naujalis.J.. kompozytor 56 Nekrosius, E., reżyser teatralny 56 Neris. S., poetka 55 Olgierd, książę 44 Orzeszkowa, E., pisarka 58 Otrębski.J., prof. 59 Paleckis. J., premier 49 Paulionis. G., rybak 157 Petkeviaus. V., pisarz 55 Petrauskas, V., grafik 55 Pigoń. S., prof. 58 Piłsudski.J.. 103 Plechavidusa. R, gen. 49 Pośki, D., działacz narodowy 47 Pruszyński, K., pisarz 59 Putrament. J., pisarz 59 Radziwiłł, J., hetman wielki litewski 46 Rhesa, L, etnograf 160 Rimśa, R, rzeźbiarz 55 Saja, K., dramaturg 55 Samuolis. A., artysta 55 Sarbiewski, M., poeta, teoretyk literatury 58 Śaulisa, organizacja paramilitarna 49 Śirvydas, K. (K. Szyrwid), pisarz, językoznawca 54 Skarga, R. kaznodzieja 58 INDEKS OSÓB Śkema, A., prozaik 55 Skirgiełło. książę 44 Słowacki. J., poeta 58 Smeton. A., prezydent 49 Sołtan. S. 46 Sruoga, B., pisarz 55 Staneyićius. S., biskup 47 Tallat-Kelpśa. J., kompozytor 56 Tamuleyićiute, D., reżyser teatralny 56 Taryba (Rada Litewska) 47 Uśinskas, S., artysta 55 Vainiunas, S., kompozytor 56 Vaitkus, J., reżyser teatralny 56 Varnas, A., malarz 55 Venclov, A., pisarz 55 Vendova, I, pisarz 55 Vienożinskis, J., malarz 55 Vienuolis-Żukauskas. A., pisarz 108 Vilkutaitis, A.i J. (Keturakis). komediopisarze 56 Vizgirda, V., artysta 55 Witold, wielki książę 44 Wujek, J..tłumacz 58 Zań. I. poeta 58 Żiuraitis. A., kompozytor 56 Źmuidzinayidus. A., rzeźbiarz 55 Żeligowski, L. gen. 48