Marian Brandys

Zmęczeni bohaterowie 
Cz. IV cyklu Koniec świata szwoleżerów

Czytamy listy umarłych jak bezradni bogowie, 
ale jednak bogowie, bo znamy późniejsze daty... 
Wisława Szymborska 
Listy umarłych I 
Dopiero pod koniec pierwszego tygodnia wojny generał brygady 
Tomasz hrabia Łubieński zdecydował się wysłać list do żony. Rzecz 
musiała być poprzedzona namysłem, bo warunki do wymiany 
korespondencji między małżonkami nie przedstawiały się najlepiej. 
Hrabia Tomasz - mianowany właśnie dowódcą III dywizji jazdy armii 
powstańczej - znajdował się już w strefie działań bojowych, 
podczas gdy hrabina Konstancja - oddzielona od męża "kongresową" 
granicą - przebywała nadal na "małej emigracji" u swojej 
wielkopolskiej szwagierki - pani referendarzowej Pauli z 
Łubieńskich Morawskiej w Luboni pod Lesznem. Pierwszą wojenną 
"posyłkę" do żony sformułował generał powściągliwie i ogólnikowo, 
mając niewątpliwie na względzie zaostrzoną czujność pruskiej 
straży granicznej, która pilnie dbała o to, by do Wielkiego 
Księstwa Poznańskiego nie przenikały miazmaty warszawskiej 
"rewolucyi". 
"Okuniew, 11 lutego 1831 
Kochana Kostuniu! 
Korzystam z okazyi..., ażeby te kilka słów napisać. Jesteśmy już 
wciągnięci do walki we wszystkich punktach. To wygląda na długą 
kampanię. Obyśmy mieli potrzebną do niej wytrwałość. Będę 
korzystał z każdej sposobności, ażeby do ciebie pisać, nie dając 
ci oczywiście żadnych szczegółów, które mają tylko znaczenie 
momentalne. Woś (siedemnastoletni Wojciech Morawski, syn pani 
referendarzowej z Luboni, pełnił przy wuju obowiązki adiutanta i 
sekretarza - M. B.) zdrów, widział go tu jego stryj (generał 
Morawski) w głównej kwaterze z wielką przyjemnością. Jeszcze nie 
jest obeznany z swoim rzemiosłem, ale z jego gorliwością i 
pracowitością prędko się do niego włoży..." 
Przypadek sprawił, że swoją pierwszą korespondencję wojenną pisał 
generał w podwarszawskim pałacu, którego każdy kąt musiał mu 
przywodzić na pamięć błogosławione (zwłaszcza dla Łubieńskich) 
czasy pokoju. Majątek Okuniew był własnością jego młodszego brata 
Jana i do wojny stanowił jedno z owych ciepłych, doskonale 
prosperujących gniazd rodzinnych, których pomyślny rozwój 
członkowie klanu "pobożnych spekulatorów" skłonni byli utożsamiać 
ze szczęściem ojczyzny. Był to ten sam Okuniew, gdzie generał 
dyrektor odbywał przed rokiem narady w sprawie założenia Domu 
Handlowego "Bracia Łubieńscy i Spółka"; gdzie wielokrotnie 
podziwiał udoskonalane przez brata "serpentyny" do pędzenia 
spirytusu; gdzie uczestniczył w hucznych chrzcinach bratanków i 
bratanic; gdzie za każdym kolejnym pobytem odkrywał, ku swemu 
najgłębszemu zadowoleniu, coraz to nowe oznaki rosnącej zamożności 
i siły rodu hrabiów Łubieńskich herbu Pomian. 
11 lutego 1831 roku wszystko to należało już do przeszłości. Do 
Okuniewa wtargnęła wojna, przynosząc ze sobą zmiany, chaos i 
niepokój. Gospodarny racjonalizator mazowieckiego gorzelnictwa, 
Jan hrabia Łubieński, powołany na stanowisko generalnego 
intendenta wojsk lewego brzegu Wisły, urzędował w Warszawie w 
sztabie krewnego swej żony, generała Stanisława Klickiego. Pani 
Jasiowa - jak nazywano w korespondencji rodzinnej okuniewską 
dziedziczkę - zajmowała się w stolicy przygotowywaniem szarpi dla 
rannych żołnierzy i organizowaniem went dobroczynnych na potrzeby 
wojskowego szpitalnictwa, którym zarządzał jej szwagier 
eks-szwoleżer ksiądz Tadeusz Łubieński. Najstarszy syn państwa na 
Okuniewie, dziewiętnastoletni podporucznik Stanisław Łubieński 
ścierał się już z nieprzyjacielem jako dowódca plutonu w 1. pułku 
strzelców konnych i adiutant dowódcy 1 dywizji jazdy pułkownika 
(później generała) Antoniego Jankowskiego - również dawnego 
szwoleżera. Obszerny, tchnący do niedawna dostatnim ładem, pałac 
okuniewski zajęty był od dwóch dni przez hałaśliwą, podenerwowaną 
"Kwaterę Jeneralną" - jedyną chyba w historii wojen, kwaterę 
główną naczelnego wodza, w której trudno się było zorientować, kto 
tym naczelnym wodzem właściwie jest. O ścianę od hrabiego Tomasza, 
piszącego list do hrabiny Konstancji, rozgrywał się pierwszy akt 
tragifarsy podwójnego dowództwa wojsk powstańczych - mającego tak 
fatalnie zaciążyć na losach rozpoczynającej się kampanii. 
Właśnie w Okuniewie po raz pierwszy pojawił się w głównej kwaterze 
eks-dyktator powstania Józef Chłopicki. Upadły "bożek opinii" był 
w stroju cywilnym i wzbraniał się przed przyjęciem jakiejkolwiek 
oficjalnej funkcji wojskowej, ale wódz naczelny, tyleż zacny co 
zupełnie bezradny, książę Michał Radziwiłł oraz otaczający go 
sztabowcy uznali w nim natychmiast naczelnego wodza de facto. W 
praktyce nie było to jednak takie łatwe do przeprowadzenia. Ignacy 
Prądzyński, który przyjechał do głównej kwatery okuniewskiej 
niemal równocześnie z generałem Łubieńskim, wspomina w pamiętniku: 
"Późno w nocy przyjeżdżam do Okuniewa. Szukam w pałacu kącika, 
gdziebym się mógł ulokować w pobliżu Wodza Naczelnego; wszystko 
zajęte. - A tu? - pytam się, wskazując ostatnie drzwi. - Tu stoi 
generał Chłopicki! - odpowiedziano mi. Chłopicki w głównej 
kwaterze! Był to dla mnie promień światła. Zrozumiałem [...] że 
skoro Chłopicki się w głównej kwaterze znajduje, on, nikt inny, 
dowodzić wojskiem będzie; że to rzecz nieuchronna, która sama się 
zrobić musi... Ale Chłopicki, lubo obecny, nie chciał się do 
niczego wdawać, i owszem gdy go o co zaczepiałem, zbywał mnie temi 
słowami: - Czegóż wasan chcesz ode mnie, masz przecie wodza 
naczelnego. - Dalejże ja do Radziwiłła. Ale ten nic zgoła nie 
rozumiał, o co chodzi, i zawsze się tylko odwoływał do generała 
Chłopickiego, z którym atoli bał się wdawać osobiście w rozmowę". 
Najzdolniejszy sztabowiec polski, podpułkownik Prądzyński, 
zabiegający wówczas o zrealizowanie swoich planów operacyjnych, od 
których mógł zależeć dalszy bieg wojny, był zrozpaczony i 
przerażony paradoksalną sytuacją w naczelnym dowództwie. Generał 
Łubieński na razie jeszcze nie odczuwał jej ujemnych skutków. 
Zderzy się z nimi dopiero w dwa tygodnie później, na polu bitwy 
grochowskiej. I to tak niefortunnie, że wyjdzie z tego zderzenia z 
trwałą plamą w biografii. 
Po uzyskaniu w Okuniewie rozkazu ustalającego organizację i skład 
osobowy 3. dywizji jazdy,* (* Rozkazem naczelnego wodza z 10 
lutego 1831 roku, wydanym w Okuniewie, skład dywizji generała 
Łubieńskiego został określony następująco: brygada 1, pod 
dowództwem pułkownika Kamińskiego, złożona z 4. pułku strzelców 
konnych i 5. pułku ułanów fundacji Zamoyskich; brygada 2, pod 
dowództwem pułkownika Ziemięckiego, złożona z 2. pułku ułanów i 
dywizjonu karabinierów [dawnych żandarmów]; brygada 3, pod 
dowództwem pułkownika Chłapowskiego, złożona z 3. pułku ułanów i 
pułku jazdy krakowskiej, bateria 4. lekkokonna pułkownika 
Chorzewskiego. Później skład ten uległ jeszcze parokrotnym 
zmianom.) generał wyruszył w dalszą drogę w kierunku Siedlec. 
Jeszcze tego samego dnia wieczorem, na biwaku polowym we wsi 
Kobyłka, rozpoczął pisanie tradycyjnego sprawozdania dla Guzowa, 
gdzie czekał niecierpliwie na wiadomości z frontu sędziwy 
patriarcha rodu Łubieńskich hrabia Feliks Walezjusz, nazywany 
przez znajomych "panem ministrem". 
Pisząc do Guzowa pan Tomasz nie musiał już być tak ostrożny, jak w 
liście do Luboni, nie szczędził więc "panu ministrowi" również i 
szczegółów o "znaczeniu momentalnym". 
"Drogi Ojcze! 
Kroki nieprzyjacielskie ze wszech stron rozpoczęte. Rzucone 
zostały liczne kolumny kawaleryji, które w różnych miejscach 
przeszły naszą granicę i zbliżyły się szybkim marszem aż do 
naszych forpocztów ze wszystkich stron, jak by chciały nas 
wyzywać, żebyśmy się za niemi uganiali, a przez to podawszy 
zanadto w prawą stronę, odkryli Warszawę od strony Pułtuska, 
którędy zdaje się, że główna przemaszeruje armia. Szczęściem 
spostrzegli się dowódcy naszej armii, iż posuniętą nadto była ku 
prawej stronie, i wzięli się do skoncentrowania jej w celu 
trzymania jej w pogotowiu do rzucenia się w stronę, gdzie przyjdą 
masy nieprzyjacielskie, nie zważając na kolumny odrębne kawaleryi. 
Ten to ruch teraz wykonywamy. Jeżeli albowiem jest przeznaczone, 
żebyśmy w tej walce porażeni zostali, trzeba przynajmniej z 
honorem zakończyć, jeżeli zaś Bóg pozwoli zwycięstwa, trzeba być w 
pogotowiu, ażeby można z niego skorzystać. Z wielkim dzisiaj 
dowiedziałem się ukontentowaniem, że Henryk (Łubieński) prawie 
jest wolny, zapewne pójdzie do armii... jak istotnie w 
teraźniejszym momencie, po tym wszystkim, jak się w opinii 
położył, najlepiej zrobi. Moja komenda jeszcze nie jest zebrana, 
dopiero się około 14-go zbierze [...] W tym momencie jestem tylko 
z 4-tym pułkiem Strzelców konnych. Inne pułki mojej dywizyi są 
jedne na Pradze, w Wieliszewie, a reszta koło Siedlec. Pułk 
Krakusów oddany pod moją komendę, może to ten, w którym jest Kazio 
(bratanek generała - syn nie żyjącego już byłego kapitana 
szwoleżerów Franciszka Łubieńskiego - M. B.) bardzo by mi to było 
miło. Jeżeliby Drogi Ojciec chciał pisać do mnie, to proszę pisać 
pod kopertą jenerała Morawskiego, Jenerała Służbowego przy 
Naczelnym Wodzu Wojska Polskiego w Kwaterze Jeneralnej. Ksiądz 
Tadeusz najlepiej list prześle przez komissyę Wojny, gdzie 
zasiada... Mieć będę przy sobie pełno Wielkopolanów jako 
Adjutantów... Wosio zawsze wesoły i gotów do wszystkiego". 
Możliwe, że dowódca 3. dywizji jazdy - znużony pracowitymi 
zabiegami w "Kwaterze Jeneralnej" i długim kołysaniem się w siodle 
- zasnął nad tym swoim sprawozdaniem, bo ukończył je dopiero 
następnego ranka. Druga część listu jest bardziej prywatna i 
pokazuje wojnę - dosłownie - od kuchni. 
"12 lutego rano 
Mam ze sobą trzy konie wierzchowe dla siebie, dwa dla mojej 
służby, bryczkę zaprzęgniętą końmi Księcia Tadeusza z kucharzem i 
prowizyami. Kampania ta dużo będzie mnie kosztować, bo mam znaczny 
sztab na moim stole. Jest siedmiu oficerów, tak że co dzień trzeba 
gotować obiad przynajmniej na 10 osób, a przytem śniadanie i 
herbatę wieczór także u mnie jadają. Wszystko jest droższe jak w 
Warszawie, bo każdy chce się odłapać na tych co płacą - za tych, 
co nie płacą..." 
Po drobiazgowych rozważaniach kuchenno-finansowych - nieoczekiwany 
przeskok w sferę ducha: 
"Byłem do dnia dzisiaj w kościele, jeszcze było prawie ciemno. 
Piękny duży kościół z wyniosłem sklepieniem, zmrok w nim panujący, 
okoliczności chwili, wszystko to do serca przemawiało. Przytem 
absolutna w nim panowała cisza, bo nikogo nie było oprócz jednego 
żołnierza przy konfesjonale. Nabożeństwo, z jakim się potem 
komunikował, do głębi mnie wzruszyło..." 
Treść tego porannego przypisu doskonale charakteryzuje autora 
listu. Tomasz Łubieński zawsze gustował w ukazywaniu historii od 
jej prywatno-ekonomicznej podszewki; zawsze - skrupulatnie aż do 
śmieszności - rachował się z każdym wydawanym groszem; zawsze 
najgłębszych i najszczerszych wzruszeń doznawał we wnętrzach 
kościołów. Wystarczy przypomnieć jego listy z roku 1816 z nie 
kończącymi się wyrzekaniami na wygórowane ceny w uzdrowiskach 
niemieckich i czeskich, czy też jego samotne wizyty w kościółkach 
hiszpańskich na trasie wiodącej do Somosierry i Madrytu. 
Somosierra!... Madryt!... Ileż to wody upłynęło w Wiśle od tamtych 
legendarnych czasów. Dawny szef pierwszego szwadronu szwoleżerów 
zbliża się już do pięćdziesiątki. Swobodę ruchów utrudniają mu 
stare rany i odmrożenia, wyniesione z kampanii napoleońskich; przy 
zmianach pogody bolą go kości, a "reumatyzmy w głowie" zaciemniają 
mu jasność umysłu; nogi urodzonego kawalerzysty, w dzieciństwie 
wykrzywione od zbyt wczesnej jazdy konnej, drętwieją mu teraz w 
strzemionach po paru godzinach marszowego kłusa. Nade wszystko 
jednak dolega mu utrata młodzieńczej beztroski tamtych lat, 
brakuje mu jasnych zdecydowanych rozkazów genialnego wodza w 
szarym płaszczu i dwurożnym kapeluszu - wodza, którego nie potrafi 
zastąpić żaden z "polskich Napoleonów", dręczy go poczucie 
bezsensowności własnej sytuacji. Dowódca trzeciej dywizji jazdy 
powstańczej, jako przedstawiciel najbardziej uprzywilejowanej 
warstwy obalonego porządku, nie może sobie wiele obiecywać po 
powstaniu, "wszczętym przez sto sześćdziesiąt dzieci" - nawet w 
razie jego zwycięstwa. W zwycięstwo zresztą nie wierzy, a na 
konflikt zbrojny z cesarstwem zapatruje się jak najbardziej 
pesymistycznie, bo nie zatarły mu się jeszcze w pamięci straszliwe 
obrazy klęski 1812 roku. Pedantycznym wyliczaniem racji 
żywnościowych przy swoim sztabowym stole i innymi tego rodzaju 
drobnymi sprawami generał-dyrektor zdaje się bronić przed 
napierającym na niego zewsząd chaosem "wojennej awantury", w którą 
wplątano go wbrew jego woli. Każdy dzień rozpoczyna od żarliwej 
modlitwy, aby dane mu było z honorem zakończyć swój udział w 
ostatniej wojnie szwoleżerów. 
Ostatnia wojna szwoleżerów! Nie jest to literacka przenośnia, 
sztucznie wykoncypowana na użytek niniejszej opowieści. To 
określenie narzucało mi się nieustannie przy każdorazowym 
przeglądaniu materiałów źródłowych z roku 1831. Masowy i znaczący 
udział dawnych oficerów "Gwardyi Polsko-Cesarskiej" w kampanii 
powstańczej jest fenomenem, który uchodził dotąd uwagi badaczy. Z 
dochowanych papierów komisji rządowej wojny wynika, że aż 
czternastu generałów, dowodzących w roku 1831, miało za sobą 
młodość spędzoną w korpusie szwoleżerów.* (* Dzięki pomocy pana 
doktora Mieczysława Chojnackiego udało mi się ustalić, że z pułku 
szwoleżerów, poza generałem Wincentym Krasińskim, wyszli 
następujący generałowie uczestniczący w wojnie 1831 roku: 1) 
Tomasz Łubieński, 2) Henryk Ignacy Kamieński, 3) Józef Załuski, 4) 
Wincenty Szeptycki, 5) Antoni Jankowski, 6) Ambroży Skarżyński, 7) 
Ludwik Pac, 8) Józef Kamieński, 9) Wincenty Dobiecki, 10) Adam 
Jaraczewski, 11) Dezydery Chłapowski, 12) Jan Konopka, 13) Paweł 
Jerzmanowski, 14) Stanisław Wąsowicz.) Mnóstwo weteranów tej 
słynnej formacji odnajduje się także na stanowiskach pułkowników i 
podpułkowników wojsk powstańczych. Postarzali, schorowani, 
zmęczeni bohaterowie legendy napoleońskiej - przeważnie już od 
kilkunastu lat całkowicie oderwani od wojskowego rzemiosła - na 
pierwszą wieść o wojnie dosiedli koni, aby z królewskich wojewodów 
i kasztelanów, z cesarskich szambelanów i fligiel-adiutantów, z 
dyrektorów banków i przemysłowców, z racjonalizatorów rolnictwa i 
kolekcjonerów narodowych pamiątek - przeobrazić się w dowódców 
powstańczych pułków, brygad, dywizji czy nawet samodzielnych 
korpusów. Bo wszyscy oni - niezależnie od indywidualnego stosunku 
do "powstania dzieciuchów" i do "wojny przeciwko własnemu królowi" 
- zachowali w sobie, odziedziczony po pokoleniach rycerskich 
przodków i umacniany od najmłodszych lat odruch warunkowy, 
nakazujący im stawać konno i zbrojno na pierwsze wici wojenne, 
wzywające do obrony zagrożonej ojczyzny. 
Z dokumentów wojskowych sprzed półtora wieku, z pożółkłych listów, 
przechowywanych z pietyzmem w rodzinnych archiwach - wyłaniają się 
znajome postacie popularnych oficerów historycznego regimentu, 
którym wypadło uczestniczyć w "ostatniej wojnie szwoleżerów". 
Oto głośny pułkownik Andrzej Niegolewski, przybywający na swój 
ostatni bój z rodzinnego Niegolewa w Wielkim Księstwie Poznańskim. 
30 listopada 1808 roku podporucznik Niegolewski, najmłodszy oficer 
w 3. szwadronie I Regimentu Lekkokonnego Polskiego szarżował na 
Somosierrę. Z całej obsady oficerskiej szarżującego szwadronu 
tylko jemu jednemu udało się dotrzeć aż do "czwartego piętra" 
ziejącego ogniem wąwozu. Dopiero tam - podziurawiony jedenastoma 
ranami od kul i bagnetów, przywalony zabitym koniem - legł półżywy 
u stóp ostatniej z hiszpańskich baterii. Kiedy nadbiegły posiłki i 
wyciągnięto go spod konia, powiedział do pochylającego się nad nim 
marszałka Bessieresa: "Umieram, mości książę, oto działa, które 
zdobyłem, niech pan powie o tym cesarzowi!". Nie umarł jednak. 
Wkrótce potem Napoleon przypiął mu własnoręcznie Krzyż Legii 
Honorowej. Była to pierwsza Legia w pułku szwoleżerów. 
Po upadku "bohatera wieku" Niegolewski powrócił do stworzonego 
przez kongres wiedeński Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Osiadł w 
swoim Niegolewie, poświęcając się całkowicie pracy na roli oraz 
upamiętnianiu na różne sposoby chwały szwoleżerskiej przeszłości. 
Wkrótce zasłynął jako wzorowy gospodarz i strażnik narodowych 
tradycji. Z królewsko-pruskim rządem od pierwszej chwili szedł na 
udry. Przejawiało się to w upartej walce o utrzymanie polskości we 
wszystkich dziedzinach życia Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Na 
pisma urzędowe w języku niemieckim dziedzic z Niegolewa z zasady 
nie odpowiadał bądź w ogóle ich nie przyjmował. Za konsekwentny 
opór przeciwko zakusom germanizacyjnym pociągnięto go w końcu do 
odpowiedzialności sądowej.15 lutego 1830 roku sąd ziemski 
pierwszej instancji skazał go wyrokiem zaocznym "z powodu 
upierania się przy użyciu języka polskiego w rozprawie". Odwołał 
się od tego wyroku (naturalnie po polsku) do najwyższego sądu 
apelacyjnego w Poznaniu, a po odrzuceniu apelacji - do 
królewskiego ministra sprawiedliwości. Prawowanie się z berlińskim 
ministerstwem przerwał mu wybuch powstania w Królestwie. Przekradł 
się przez granicę razem z dwoma ziemianami wielkopolskimi: byłym 
pułkownikiem Ludwikiem Szczanieckim i Edwardem Potworowskim. 7 
grudnia 1830 roku przybyli do Warszawy i zażądali, aby dyktator 
Chłopicki udzielił im "posłuchania partykularnego" (na osobności) 
jako reprezentantom Polaków z Poznańskiego. Chłopicki potraktował 
przybyszów zgodnie ze swą polityką nierozszerzania "ruchawki" poza 
granice Królestwa. 
"8 grudnia - opowiada w pamiętniku pułkownik Szczaniecki - 
przypuszczeni zostaliśmy do posłuchania, lecz publicznego, na 
którym nas dyktator przyjął... temi wyrazy: >>Mam do czynienia z 
jednym cesarzem i nie wiem jeszcze, jak z nim zakończę. Z innymi 
mymi sąsiadami chcę w pokoju żyć. Względem Księstwa Poznańskiego 
taką zachowałem politykę, jak Francya względem Belgów.<< Na to 
odrzekłem: >>Jenerale! Belgijczyki nie są Francuzami, a nam tej 
krzywdy nie wyrządzisz, abyś nas za Polaków nie uważał!<< Na 
koniec, po żywszej dyskusji oświadczył dyktator, iż jak rząd 
pruski będzie żądał, każe nas wydać, co wszystkich niezmiernie 
oburzyło i z największym nieukontentowaniem opuściliśmy salę, 
napełnioną osobami wszelkiego stanu..." 
Nie chcąc być wydany Prusakom przez warszawskiego dyktatora, 
Niegolewski sam powrócił w Poznańskie. Ale nie na długo. W 
początkach roku 1831, tuż po wybuchu wojny, znowu pojawił się w 
Warszawie. Tym razem przyjęto go inaczej.10 lutego otrzymał od 
naczelnego wodza księcia Radziwiłła nominację na pułkownika (wojny 
napoleońskie zakończył w stopniu szefa szwadronu) oraz przydział 
do "Kwatery Jeneralnej". W miesiąc później dzięki wstawiennictwu 
pułkownika Dezyderego Chłapowskiego, krajana z Wielkopolski i 
dawnego kolegi pułkowego, powierzono mu komendę pułku jazdy 
sandomierskiej, który to pułk przed wyruszeniem w pole musiał sam 
całkowicie przeorganizować i wyszkolić. W ofensywie wiosennej brał 
już udział na czele swoich sandomierzan. Mocno sfatygowany, ale 
szczęśliwy pisał do żony z obozu pod Kałuszynem: "Na brzuchu 
wyciągnięty leżący pisać muszę [...] pod dachem jeszcze nie byłem 
[...] Z tem wszystkiem jestem bardzo zdrów, zdrowszy jak 
kiedykolwiek [...] Prawda, iż wczoraj byłem tak zmęczony, że już 
nie mogłem dalej i uskoczyć, 48 godzin z konia nie zsiadłem, 
mieliśmy wyprawę ku Siedlcom, byliśmy, nieprzyjaciela 
zaalarmowaliśmy, koniśmy namęczyli, piechotę zmęczyli i wróciliśmy 
się [...] Już nie raz my się bili, żołnierze nasi idą naprzód 
jakby do tańca, biją się i narzekają jedynie, że im nieprzyjaciel 
dotrzymać nie chce..." 
Ale jedenaście ran spod Somosierry nie pozwoliło o sobie 
zapomnieć. Już w czerwcu Niegolewski musiał złożyć dowództwo pułku 
i znowu powrócić do spokojniejszej pracy w Głównej Kwaterze. W 
sierpniu "jeneralny sztab-lekarz" wystawił mu świadectwo, że 
"chorym jest od trzech miesięcy na reumatyzm latający (arthrithis 
vaga), która to choroba ciągłego i regularnego wymagając leczenia, 
nie dozwala mu oddalania się z Warszawy, a tembardziej 
przedsiębrania podróży". 11 sierpnia 1831 roku wódz naczelny 
generał Jan Skrzynecki, w uznaniu zasług bojowych chorego 
pułkownika, przesłał mu Złoty Krzyż Wojskowy. Dokładnie w dwa 
tygodnie później dano mu dymisję "dla słabości zdrowia". 
W albumie ikonografii napoleońskiej, wydanym przez Ernesta 
Łunińskiego, można odnaleźć kilka podobizn Niegolewskiego z 
heroicznej epoki szwoleżerskiej. Oryginały niektórych z tych rycin 
pokazywał mi w swoim warszawskim mieszkaniu pan profesor Andrzej 
Niegolewski - prawnuk w linii prostej bohatera Somosierry. 
Profesor Niegolewski ma jeszcze poza tym w swoich zbiorach 
rodzinnych duży olejny portret pradziada, malowany z natury już po 
powstaniu listopadowym. Wprost trudno uwierzyć, że portret 
przedstawia tego samego człowieka, co wcześniejsza zaledwie o 
dwadzieścia lat ikonografia napoleońska. Z ciemnego zniszczonego 
płótna spogląda przedwcześnie postarzały, zmęczony mężczyzna, jak 
gdyby przebrany w maskaradowy kostium historyczny. Mundur dowódcy 
jazdy sandomierskiej łączy w sobie elementy 
szwoleżersko-napoleońskie z elementami 
powstańczo-kościuszkowskimi. Hippisowska fryzura Niegolewskiego 
(najprawdopodobniej peruka), przycięta na piastowską "polkę", 
niepokojąco odbija swą zadzierzystością od osowiałego spojrzenia, 
pofałdowanego oblicza i obwisłych wąsów schorowanego wojaka. Jest 
w tym obrazie ukazana z całym okrucieństwem żałosna prawda, że do 
utraconego czasu nie ma już powrotu, że będąc starszym o lat 
dwadzieścia, nie można jeszcze raz przeżyć młodzieńczej epopei. 
Spękany ze starości rodzinny portret mówi więcej o "ostatniej 
wojnie szwoleżerów" niż dałoby się wyrazić słowami. 
Ale wypadek pułkownika Niegolewskiego odsłania tylko jeden aspekt 
zjawiska, by tak rzec - fizyczny. Niegolewski nie miał na sumieniu 
antypatriotycznych grzechów z czasów kongresowych, z drugiej 
strony - jako przybysz z Poznańskiego, nie piastujący w Królestwie 
żadnych wojskowo-dworskich urzędów - uczestnicząc w kampanii 
powstańczej, nie dopuszczał się zbrodni podniesienia broni 
przeciwko "swojemu prawowitemu monarsze". Dzięki temu udział 
Niegolewskiego w "ostatniej wojnie szwoleżerów" był wolny od 
dodatkowych komplikacji natury etyczno-politycznej. Inaczej rzecz 
się miała na przykład z jego dawnym kolegą pułkowym - generałem 
Józefem Załuskim. 
Józef Załuski przetrwał w historii i legendzie szwoleżerskiej 
przede wszystkim jako... literat. Jego to dziełem był tryumfalny 
Marsz pułku gwardii z roku 1807, zaczynający się od słów: 
Zajaśniał dzień pożądany 
Znak marszu trąba wydała 
Niech żyje cesarz kochany 
Niech go wielbi ziemia cała... 
On w roku 1808 w rymowanych kupletach Śpiewu żołnierskiego dla 
gwardyi Napoleona... utrwalił dla potomności ciekawe szczegóły 
formowania się pułku szwoleżerów. On wreszcie, już jako starzec 
siedemdziesięcioletni, przejął w swe ręce ster burzliwej batalii 
prasowej kombatantów na temat bitwy pod Somosierrą - i ostatecznie 
skodyfikował prawdę i legendę szwoleżerską w swoich barwnych 
Wspomnieniach o Pułku Lekkokonnym Polskim Gwardyi Napoleona, które 
z kolei stały się podstawowym źródłem historycznym dla autorów 
popularnych powieści napoleońskich: Wacława Gąsiorowskiego, 
Walerego Przyborowskiego i wielu innych. Można więc śmiało uznać, 
że właśnie Józef Załuski najbardziej przyczynił się do tego, że 
szwoleżerowie napoleońscy zajęli tak poczesne miejsce w wyobraźni 
paru pokoleń czytających Polaków. 
Ale pisanie historii a żywe w niej uczestnictwo - to dwie zupełnie 
różne sprawy. W latach 1815-1830 zasłużony hagiograf "Gwardyi 
Polsko-Cesarskiej" sprzeniewierzył się wychwalanej przez siebie 
przeszłości i dość daleko odszedł od 
patriotyczno-niepodległościowej tradycji szwoleżerskiej. Po 
powrocie z wojny i oswojeniu się z nową rzeczywistością polityczną 
autor marsza pułkowego, wypełnionego uwielbieniem dla Napoleona, 
równie szybko jak generał Wincenty Krasiński "przestawił się" na 
uwielbianie cesarza Aleksandra i z impetem przystąpił do robienia 
dworskiej kariery. Była mu ona zresztą przeznaczona nieomal od 
kolebki. Urodzony i wychowany na zamku rodzinnym w Ojcowie pod 
Krakowem, jeszcze w dzieciństwie - podobnie jak wielu innych 
potomków magnaterii galicyjskiej - wysłany został na dwór 
wiedeński i przez parę lat służył jako paź cesarzowi 
rzymsko-niemieckiemu Franciszkowi II.* (* Po pogromie pod 
Austerlitz i utworzeniu przez Napoleona Związku Reńskiego, cesarz 
rzymsko-niemiecki Franciszek II przeobraził się w cesarza 
austriackiego Franciszka I.) Lata młodzieńcze spędzone w gwardii 
napoleońskiej, niezależnie od ich treści ideowo-militarnych, 
również mogły się liczyć za służbę dworską. Był więc Józef Załuski 
znakomicie przygotowany do służenia także i następnym cesarzom. 
Dodatkowy wpływ na jego ukierunkowanie wywierała sytuacja 
rodzinna. Drugim mężem jego matki był generał Josif Igelstr"m, 
osławiony dowódca wojsk rosyjskich w Polsce podczas insurekcji 
kościuszkowskiej - ten sam Igelstr"m, którego szewc Kiliński, jak 
głosi znany wiersz Or-Ota, "wziął na klajster, goździkami 
przybił". W roku 1815 emerytowany dostojnik carski dożywał już 
swoich lat w wołyńskich posiadłościach żony, ale w Petersburgu 
rozporządzał jeszcze wystarczającymi wpływami, aby móc odpowiednio 
podeprzeć karierę polskiego pasierba. 
10 listopada 1815 roku Józef Thabasz z Załuskiego hrabia Załuski, 
zatwierdzony w stopniu podpułkownika gwardii królewsko-polskiej, 
otrzymał (chyba jako pierwszy z byłych gwardzistów napoleońskich) 
nominację na adiutanta przybocznego (fligiel-adiutanta) cesarza 
Aleksandra I. Niedługo potem awansował do stopnia pułkownika 
gwardii. Wszystkie te wyróżnienia tym bardziej rzucały się w oczy, 
że następowały w okresie szczególnego natężenia niechęci nowych 
władz do napoleończyków i masowego wycofywania się dawnych 
szwoleżerów z czynnej służby wojskowej. W pierwszych latach 
Królestwa Kongresowego Załuski przebywał przeważnie w Petersburgu 
przy boku swego suwerena. Do Warszawy zaglądał rzadko, nie chcąc 
się narażać na szykany ze strony wielkiego księcia Konstantego 
(tymi szykanami cesarzewicza będzie się później rehabilitował 
przed sądem opinii publicznej, ale w pozostawionej Autobiografii 
szczerze wyzna, że Konstanty nie lubił go przede wszystkim 
dlatego; że - podobnie jak w innych fligiel-adiutantach cesarskich 
- wietrzył w nim rewizora nasłanego z Petersburga). 
Wojskowo-dworskim awansom Załuskiego towarzyszyły korzystne 
nabytki materialne. Żona Zofia hrabina Przerembska wniosła mu w 
posagu intratne dobra w Galicji, po śmierci Igelstr"ma 
odziedziczył dwa majątki w prowincjach zachodnich cesarstwa 
rosyjskiego. Spadek po ojczymie związał go jeszcze mocniej z 
tronem petersburskim. Tron potrafił to przywiązanie docenić i 
odpowiednio je wynagrodzić. 
Zasadniczy przełom w karierze poety szwoleżerów rozpoczął się w 
roku 1823 w związku z błahymi w swej istocie zajściami studenckimi 
w Krakowie, które komisarz cesarski Nowosilcow usiłował rozdmuchać 
w wielką aferę polityczną, aby pod tym pretekstem zagarnąć 
kontrolę nad całym szkolnictwem w "niepodległej" Rzeczypospolitej 
Krakowskiej.* (* Zgodnie z postanowieniami kongresu wiedeńskiego 
Kraków wraz z okręgiem na lewym brzegu Wisły uznany został za 
"miasto wolne, niepodległe i ściśle neutralne" pod opieką trzech 
mocarstw: Rosji, Austrii i Prus. Potocznie nazywano ten twór 
kongresowy Rzecząpospolitą Krakowską.) W wyniku zabiegów "pana 
senatora" na dworze petersburskim zdecydowano, iż kierownictwo 
Uniwersytetu Jagiellońskiego powinno się znaleźć w rękach 
człowieka "energicznego i pewnego". Zdaniem Nowosilcowa na 
poskromiciela młodzieży galicyjskiej najlepiej nadawał się zaufany 
fligiel-adiutant cesarski Józef hrabia Załuski, który przez 
urodzenie i małżeństwo związany był z ziemią krakowską, a dzięki 
swej reputacji literata i intelektualisty śmiało mógł pretendować 
do wysokich godności kulturalnych. Jakkolwiek senat krakowski 
chciał widzieć na fotelu rektorskim związanego już od lat z 
Akademią Jagiellońską profesora Jana Śniadeckiego - życzenie 
najpotężniejszego z trzech dworów "opiekuńczych" musiało być 
uszanowane. W wyborach na rektora najstarszej i najświetniejszej 
uczelni polskiej szwoleżerski rymopis pobił na głowę światowej 
sławy uczonego i pedagoga. Ale to był dopiero wstęp do 
wywyższenia, jakie cesarz-król przeznaczył swemu 
fligiel-adiutantowi. Zgodnie z planem Nowosilcowa system 
szkolnictwa krakowskiego uległ przeorganizowaniu na podobieństwo 
"kuratorii" istniejącej na Litwie. W wyniku tej reformy nowy 
rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego cieszący się zaufaniem 
Petersburga, przejąć miał zwierzchnictwo nad wszystkimi 
instytucjami naukowymi Rzeczypospolitej Krakowskiej, jako kurator 
z ramienia trzech mocarstw opiekuńczych: Rosji, Austrii i Prus - a 
więc dygnitarz sui generis międzynarodowy. 
Ze względu na dość długie uzgadnianie między trzema dworami 
statutu kuratorii krakowskiej oraz późniejsze wydarzenia 
polityczne, związane ze śmiercią cesarza Aleksandra I, uroczysta 
"installacya" nowego kuratora odbyła się dopiero w październiku 
1826 roku. Dekret nominacyjny Załuskiego głosił, iż trzy potencje 
powołały go na stanowisko w uznaniu "zasług, talentów, zdolności i 
pewnych intencyi". Pomimo międzynarodowych pozorów urzędu 
kuratorskiego, rzeczywistym i bezpośrednim dyspozytorem i nadzorcą 
krakowskim poczynań Załuskiego stał się od tej chwili senator 
Nowosilcow. I znowu wypada przypomnieć, że wszystko to działo się 
w czasie, kiedy w Warszawie pod nadzorem tegoż Nowosilcowa toczyło 
się brutalne śledztwo przeciwko działaczom niepodległościowym z 
Towarzystwa Patriotycznego, a kuzyn nowego kuratora krakowskiego, 
Roman hrabia Załuski de la Riviere (mąż czarującej pani Amelii) 
więziony był w klasztorze Karmelitów jako zbrodniarz stanu. 
Wstępując na drogę kariery cywilnej, literat szwoleżerów nie 
zrezygnował z kariery wojskowej. Przed wyjazdem do Krakowa 
wyprosił był sobie u cesarza-króla Mikołaja I, aby pozwolił mu 
zatrzymać godność fligiel-adiutanta. Nie chodziło tylko o honorowy 
tytuł. W niecałe dwa lata później, po wybuchu wojny 
rosyjsko-tureckiej Załuski wziął urlop z kuratorii krakowskiej i 
zgłosił się na ochotnika do służby adiutanckiej przy boku 
imperatora, który znajdował się wówczas w głównej kwaterze armii 
Dybicza, walczącej z Turkami na ziemi bułgarskiej. Wojaczka 
szwoleżera kuratora trwała prawie rok. Początkowo wiódł życie 
dworskie w głównej kwaterze cara, potem dowodził w pierwszej 
linii. Szczególnych laurów ta kampania mu nie przyniosła, ale 
opuścił szeregi w stopniu generała brygady. W niedługi czas potem: 
w maju 1829 roku warszawianie mieli możność podziwiania go w 
generalskim mundurze, kiedy towarzyszył Mikołajowi jako adiutant 
na uroczystościach koronacyjnych. Po koronacji powrócił do Krakowa 
i poświęcił się na dobre obowiązkom kuratorskim. 
W Krakowie nie był Józef Załuski postacią popularną, gdyż nie 
bacząc na jego napoleońską przeszłość, uważano go powszechnie za 
carskiego agenta. Jego twarda ręka oraz zmiany, jakie 
przeprowadzał w kadrach pedagogicznych, również nie przysparzały 
mu przyjaciół. Profesorowie przez niego usuwani - ludzie 
przeważnie mało warci - chętnie go oskarżali o ograniczanie swobód 
obywatelskich bądź wręcz o działalność antynarodową. Jednakże 
obiektywni badacze jego pracy kuratorskiej oceniają ją na ogół 
pozytywnie. Był dla młodzieży zwierzchnikiem surowym, lecz 
sprawiedliwym. Dbał o wysoki poziom nauczania i unowocześnianie 
jego metod. Usuwał ze stanowisk profesorów nieudolnych bądź 
zniedołężniałych wskutek podeszłego wieku, a na ich miejsce starał 
się ściągnąć poważnych naukowców o nie kwestionowanym autorytecie 
moralnym (inna rzecz, że nie zawsze mu się to udawało). W jednym 
tylko wypadku kurator krakowski poddawał się całkowicie zaleceniom 
Nowosilcowa, a nawet te zalecenia wyprzedzał: kiedy chodziło o 
tropienie najbłahszych choćby związków tajnych wśród młodzieży. 
Uważał je za szkodliwą dziecinadę i tępił bez litości. 
Taki był przebieg kariery dawnego barda szwoleżerów aż do wybuchu 
powstania. Dalszy rozwój wydarzeń zdawał się być łatwy do 
przewidzenia. Dla faworyta obalonego porządku zachowaniem 
najbardziej naturalnym byłoby trzymanie się jak najdalej od 
warszawskiej "rewolucyi", a więc niewychylanie nosa ze "ściśle 
neutralnej" Rzeczypospolitej Krakowskiej bądź dla większego 
bezpieczeństwa - zaszycie się na krytyczny okres w którymś ze 
swoich galicyjskich majątków. Stało się jednak inaczej. Albo 
"kurator z ramienia trzech potencji" rzeczywiście nie poczuwał się 
w swoim sumieniu do żadnych win wobec współziomków, albo 
atawistyczny odruch warunkowy, o którym wspomniałem wyżej, okazał 
się silniejszy od instynktu samozachowawczego; dość, że już w 
pierwszych dniach grudnia 1830 roku Józef Załuski - tak samo jak 
Andrzej Niegolewski i wielu innych dawnych kolegów pułkowych - 
siadł na konia i ruszył do zbuntowanej Warszawy. Do przyśpieszenia 
jego wyjazdu przyczyniły się doniesienia w prasie krakowskiej, 
wymieniające w składzie władz powstańczych trzech wybitnych 
napoleończyków: Chłopickiego, Paca i Łubieńskiego. "Wyobraziłem 
sobie - wspomina w pamiętniku eks-szwoleżer - że te trzy nazwiska, 
będące zabytkami służby francuskiej [...] musiały być istotnemi 
sprężynami powstania". Jechał więc do powstańczej stolicy w 
nastroju jak najlepszym, niemal jak na dalszy ciąg wojen 
napoleońskich. W którymś z przydrożnych zajazdów jakiś szeregowy 
wiarus, równie jak on zdążający do powstania, powitał go 
optymistyczną aluzją do nazwiska dyktatora: "Panie! dobrze się coś 
zaczyna, bo chłop stoi na czele!" - "Pokrzepiony tą otuchą" (słowa 
Załuskiego) niedawny fligiel-adiutant Mikołaja wysmażył na 
poczekaniu wiersz aprobujący powstańczą dyktaturę i opublikował go 
drukiem w prasie kieleckiej: 
Zgoda, porządek, niech żyje! 
Na nich całość narodowa, 
Sto tysięcy rąk niech bije, 
Jedna niech prowadzi głowa... 
Po przyjeździe do stolicy i pierwszej rozmowie z Chłopickim zapał 
Załuskiego nieco przygasł. Krakowski kurator złożył wodzowi 
powstania ofertę współpracy rzeczową i dla sprawy powstańczej 
nader korzystną. "Oświadczyłem - pisze w pamiętniku - że jako 
dawny wojskowy pośpieszyłem z Krakowa, z którego jako z miejsca 
neutralnego mogę różnego rodzaju usługi oddawać krajowi... jako 
to: nie tylko najkorzystniejsze związki utrzymywać z zagranicą w 
materyalnych potrzebach wojny, ale i że osobiście ofiaruję się do 
posyłek tajemnych, do gabinetów zagranicznych którychkolwiek... Na 
to Chłopicki obdarzył mnie odpowiedzią, która w jednej chwili 
rozczarowała mnie z pojęcia, jakie sobie robiłem o dyktatorze. - 
Ja - odpowiedział mi Chłopicki - nie zaczepiam jeszcze innych 
Dworów, póki nie odbiorę odpowiedzi z Petersburga". 
Rzecz charakterystyczna, że magnata Załuskiego w odpowiedzi 
Chłopickiego zdawało się najbardziej gniewać nie samo odrzucenie 
propozycji, lecz owo "królewskie ja", użyte zamiast 
"obywatelskiego my". Zagrały tu najwyraźniej różnice klasowe. 
Krakowski karmazyn, który jeszcze w Kielcach wychwalał dyktaturę, 
blednie z obrazy, gdy powstańczy dyktator - zwykły w gruncie 
rzeczy szlachciura - ośmielał się wobec niego, pana z panów, "użyć 
z arrogancyą wyrazu Ja!... i któż to? przed kim? - pieni się w 
pamiętniku. - Chłopicki przede mną..." 
Zrażony do "polskiego Cezara", począł się Załuski rozglądać za 
"polskim Scypionem". Prosił znajomych, aby go zetknęli z Piotrem 
Wysockim. Ale i z tego niewiele wyszło: "Znalazłem oficera 
instruktora musztry karabinowej, i nic więcej". 
"Tak więc po jednogodzinnym pobycie w Warszawie - konkluduje 
rozczarowany - pożegnać się musiałem z ideami rzymskiemi Dyktatora 
i Scypiona, a zastałem chaos... lecz alea iacta est, los padł, 
Mikołaj wyzwany, pojedynek na śmierć, cofać się nie wolno... Niech 
się dzieje wola Boża!..." 
Starania Załuskiego o dostanie się do służby czynnej początkowo 
spełzły na niczym wobec nieprzejednanej niechęci dyktatora do 
przybyszów zza kongresowych kordonów. 
"Proszę Chłopickiego o danie mi posady wojskowej, odpowiada: - nie 
mogę, póki się nie uwolnisz od Twojej posady w Krakowie. - 
Przynoszę mu uwolnienie*, (*J. Załuski zrzekł się urzędu kuratora 
w piśmie z 1 stycznia 1831 roku, przesłanym senatowi 
krakowskiemu.) na to mi rzecze: jak ja pomaszeruję, pójdziesz ze 
mną!" 
Ale dyktatura wkrótce upadła i nowy wódz naczelny Radziwiłł okazał 
się dla Załuskiego łaskawszy: byłego fligiel-adiutanta 
zdetronizowanego króla przyjęto do armii powstańczej w należnym mu 
stopniu generała brygady. Otrzymał od razu odpowiedzialną funkcję 
szefa sztabu w korpusie Żymirskiego, który to korpus tak 
zasadniczą rolę miał wkrótce odegrać w bojach o Warszawę. Później, 
kiedy naczelne dowództwo przeszło do Skrzyneckiego, związanego z 
Załuskim osobistą przyjaźnią, szwoleżerski poeta otrzymywał 
funkcje coraz ważniejsze i coraz bardziej poufne, by w końcu 
stanąć na czele całej służby wywiadowczej wojsk powstańczych. 
Fakt, że niedawnemu mężowi zaufania cesarza Mikołaja powierzono 
jedno z najodpowiedzialniejszych i najdyskretniejszych zadań w 
wojnie, prowadzonej przeciwko temuż cesarzowi Mikołajowi - już sam 
przez się był dosyć szokujący. Ale jeszcze dziwniejsze było to, iż 
wojskowej karierze Załuskiego zupełnie nie przeszkadzało, że 
równocześnie "w linii cywilnej" (jak wtedy mówiono) toczyło się 
przeciwko niemu postępowanie śledcze, dyskwalifikujące go 
całkowicie jako polskiego patriotę. Powstańczy Komitet 
Rozpoznawczy, wyłoniony dla zbadania archiwów policyjnych 
obalonego rządu, natknął się od razu na korespondencję służbową 
kuratora krakowskiego z Nowosilcowem i Rożnieckim, na raporty ze 
wzmiankami o tropieniu tajnych związków wśród młodzieży 
krakowskiej, na skargi i donosy usuniętych pracowników 
uniwersyteckich. Już samo istnienie takich dokumentów wystarczało 
do sformułowania najostrzejszych oskarżeń. W atmosferze nienawiści 
do obalonego aparatu ucisku i wysługujących mu się "wolontariuszów 
podłości" (wyrażenie J. U. Niemcewicza) nie było czasu na głębszą 
i bardziej obiektywną analizę krakowskiej działalności Załuskiego. 
W wyniku pośpiesznego śledztwa Komitet Rozpoznawczy już 23 lutego 
1831 roku - a więc na dwa dni przed batalią grochowską - nakazał 
wpisanie generała brygady Józefa hrabiego Załuskiego, byłego 
fligiel-adiutanta cesarskiego, i kuratora krakowskiego, na listę 
osób "niezdolnych do piastowania urzędów cywilnych i wojskowych" w 
niepodległym państwie polskim. Ale naczelnym władzom wojskowym, w 
których prym wiedli osobiści przyjaciele i koledzy Załuskiego, nie 
śniło się nawet podporządkować werdyktowi powstańczego trybunału. 
Przez wiele miesięcy krążyły pisma urzędowe między Komitetem 
Rozpoznawczym a Rządem Narodowym i naczelnym wodzem. Komitet 
rozpoznawczy stanowczo domagał się wyciągnięcia pełnych 
konsekwencji wobec byłego kuratora i fligiel-adiutanta za jego 
postępowanie, "sprzeczne ze sposobem myślenia w dzisiejszych 
okolicznościach". Naczelne dowództwo równie stanowczo broniło 
Załuskiego, powołując się na jego zasługi wojskowe położone dla 
sprawy powstańczej. Chwiejny Rząd Narodowy, w zależności od 
zmieniających się koniunktur politycznych, przechylał się to na 
jedną, to na drugą stronę. Tymczasem oficjalnie i prawomocnie 
zdyskwalifikowany generał kierował w dalszym ciągu służbą 
wywiadowczą armii powstańczej i gospodarował w najlepsze poważnymi 
funduszami, przeznaczonymi na zakup broni za granicą, czyli 
spełniał te zadania, które zleca się zazwyczaj ludziom najbardziej 
zaufanym i najwszechstronniej wypróbowanym w wierności dla sprawy 
narodowej. 
Osobliwa "sprawa Załuskiego", będąca jednym z najdziwniejszych 
epizodów "ostatniej wojny szwoleżerów", ciągnęła się przez całe 
powstanie i do końca nie została ostatecznie rozstrzygnięta. 
Związana z nią dokumentacja, dochowana częściowo do naszych 
czasów, jest lekturą nadzwyczaj pouczającą i usposabia do 
głębszych refleksji. Przede wszystkim dlatego, że na podstawie 
owych starych zapisów śledczych można sobie, przy odrobinie 
wyobraźni, doskonale odtworzyć dwie główne postacie tego 
powstańczego "procesu monstre": dwóch nosicieli sprzecznych racji, 
w żaden sposób nie dających się ze sobą pogodzić. 
Oto były szwoleżer generał Józef hrabia Załuski - w jednej osobie 
rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, kurator trzech potencji, 
protegowany Nowosilcowa i szef służby wywiadowczej armii 
powstańczej. Współtwórca legendy szwoleżerów chyba naprawdę nie 
poczuwał się do żadnych win wobec narodu. W swoim mniemaniu był 
tak samo dobrym Polakiem wówczas, kiedy na rozkaz Napoleona 
zdobywał Hiszpanię, jak potem, kiedy w Petersburgu pełnił służbę 
dworską przy cesarzu Aleksandrze, i jeszcze później - gdy jako 
ochotnik-kondotier bił się z Turkami u boku cesarza Mikołaja czy z 
polecenia senatora Nowosilcowa strzegł prawomyślności młodzieży 
krakowskiej. Żarliwie, z przekonaniem bronił się przed zarzutami 
powstańczego Komitetu Rozpoznawczego. Absurdem było według 
Załuskiego posądzanie go o "sposób myślenia nie odpowiadający 
dzisiejszym okolicznościom". Jeszcze w sierpniu 1831 roku kiedy 
już nikt nie wierzył w zwycięstwo powstania i wielu dawnych 
kolegów Załuskiego pod rozmaitymi pretekstami wymykało się 
chyłkiem z ginącego Królestwa - on sam, wezwany do Krakowa na 
pogrzeb ojca, pojechał tam wprawdzie, ale nie po to, żeby szukać 
bezpiecznego schronienia, lecz żeby sprowadzić do oblężonej 
Warszawy swoje akta kuratorskie i - uzbroiwszy się w odpowiednie 
dokumenty - dalej walczyć z zarzutami Komitetu Rozpoznawczego, 
dowodząc, że chociaż posłusznie służył po kolei aż czterem obcym 
cesarzom, to zawsze działał w najlepszej wierze i nigdy nie 
przestawał być dobrym patriotą polskim. "Najwyższy Rządzie - pisał 
w swojej płomiennej obronie. - Człowiek, który od lat dziecinnych 
nie miał innej namiętności prócz miłości Ojczyzny, który się 
usłudze krajowej w sposób nader przykry i trudny, ale trafny 
poświęcił, z zaniedbaniem zupełnie własnych interesów, który po 
wybuchu powstania w Warszawie natychmiast stawił się w stolicy, 
nie oglądając się na to, co będzie i co kto zrobi, ale jako ten, 
co do podobnego zdarzenia był przygotowany, który mogąc jechać za 
granicę, wolał narazić się na prześladowanie swoich nieprzyjaciół, 
na kule nieprzyjaciół Ojczyzny, a dwa majątki, jeden na Litwie, 
drugi na Wołyniu poddać pod sekwestr, który wychował młodszego 
brata w uczuciach, co go dziś na czele powstania na Litwie 
postawiły*, (* Młodszy brat generała, Karol hrabia Załuski został 
wybrany naczelnikiem powstania na Litwie, nie mając zresztą do 
tego stanowiska [co stwierdza z ubolewaniem Wacław Tokarz] żadnych 
kwalifikacji.) człowieka takiego Komitet Śledczy potępia... Alboż 
to człowiek ma sposób myślenia dobry lub zły, wedle okoliczności? 
Najjaśniejszy Rządzie! Ja się bronić okolicznościami nie myślę ani 
nie chcę chorągiewki wiatrowi nastawiać, ani pozostać koloru 
niepewnego. Białym lub czarnym raczcie mnie uznać, Dostojni 
Panowie. W pierwszym wypadku miło mi będzie ostatek zdrowia 
poświęcić Ojczyźnie, w drugim nie powinienem zajmować miejsca, 
jakie zajmuję, ani żadnego... 
Dygnitarze wojskowi i rządowi, wśród których przeważali 
przyjaciele bądź dawni koledzy Załuskiego, przyjmowali jego 
pięknie wyłożone argumenty z najlepszą wiarą i pełnym 
zrozumieniem. Ale nie przemawiały one do kierującego śledztwem 
prezesa Komitetu Rozpoznawczego - referendarza Komisji Rządowej 
Sprawiedliwości Michała Hubego. Właśnie on jest tą drugą stroną 
procesową, która wyłania się ze starych akt, obok szwoleżerskiego 
poety: okrutnie skrzywdzony, niesprawiedliwie poniżony przez dawny 
rząd carsko-królewski, referendarz Hube! 
Michał Hube, syn skromnego pisarza sądowego, świeżo uszlachcony 
mieszczanin (podobno pierwotne nazwisko rodziny brzmiało Huba) 
swoją urzędniczą solidnością i głęboką wiedzą prawniczą dopracował 
się w pierwszych latach Królestwa wysokiej godności referendarza 
Stanu, obejmując dzięki swym kwalifikacjom wiodącą rolę w rządowej 
komisji sprawiedliwości. Ale w roku 1826 - nie wiadomo, czy z 
własnego popędu, czy "napuszczony" przez wyższe władze - miał 
nieszczęście publicznie zaatakować jedno z posunięć fiskalnych 
potężnego ministra skarbu księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego 
(chodziło o tzw. "prawo kabaku", czyli monopolu spirytusowego). 
Trudno dzisiaj rozstrzygnąć z całą pewnością, czy Hube w owym 
wypadku miał merytoryczną słuszność, czy też jej nie miał. 
Natomiast nie ulega wątpliwości, że niesłuszna i brutalna była 
reakcja Lubeckiego. Książę-minister nie znosił sprzeciwów, a 
ponadto w wystąpieniu Hubego dopatrywał się intrygi ukartowanej 
przez Nowosilcowa. Na nieszczęsnego referendarza zwaliły się gromy 
jowiszowego gniewu. Nie zważając na opinię publiczną, ujmującą się 
za odważnym i zasłużonym urzędnikiem, potężny minister, przy 
użyciu wszystkich swoich wpływów, sięgających aż do Petersburga, 
doprowadził po długiej walce do usunięcia Hubego ze stanowiska i 
do unicestwienia jego latami wypracowanej kariery urzędniczej. 
Wtedy to pewnie były referendarz Michał Hube całą mocą swej 
obrażonej godności obywatelskiej, całą mocą swojej skrzywdzonej 
niewinności znienawidził rząd cesarsko-królewski i wszystkich 
ludzi z nim współpracujących. 
Po wybuchu powstania ofiara "nadużyciów zeszłego rządu" doczekała 
się pełnej rehabilitacji. Fala powstańcza wyniosła pokrzywdzonego 
referendarza na stanowisko przewodniczącego Komitetu 
Rozpoznawczego, powołanego do zbadania papierów z tajnych 
kancelarii wielkiego księcia Konstantego i Nowosilcowa. Na długi 
czas nazwisko Hubego stało się symbolem patriotycznego odwetu na 
zdrajcach, szpiclach i serwilistach. Michał Hube osobiście nie 
należał do żadnego ze stronnictw powstańczych i nie miał ściśle 
określonych poglądów politycznych. Był w przeszłości rzetelnym, 
sprawiedliwym urzędnikiem i takim pozostał w dniach "rewolucyi". Z 
równie nieprzejednanym pedantycznym uporem domagał się kary za 
"antynarodowy sposób myślenia" feudała Józefa Załuskiego, co za 
młodzieńcze załamania powstańczego trybuna Maurycego Mochnackiego. 
Zajadły i niestrudzony w swoim piętnowaniu służalców caratu, 
referendarz Michał Hube nie zakończy zleconych mu czynności 
urzędowych z upadkiem powstania. Z pomocą swojego syna Józefa 
wywiezie kompromitujące archiwa na emigrację, ogłosi je drukiem z 
odpowiednimi przypisami i jeszcze przez długi czas przywoływać 
nimi będzie do porządku ludzi o zbyt krótkiej pamięci. 
Nie widziałem nigdy żadnej podobizny Michała Hubego, nie wiem 
nawet, czy człowiek tak skromny jak on, a jednocześnie tak 
pochłonięty pracą i zagrzebany w papierach, potrafił się w ogóle 
zdobyć na pozowanie portrecistom. Ale wyimaginowany wizerunek jego 
twarzy, rozpłomienionej sprawiedliwym gniewem, czujnie napiętej i 
zaciętej w uporze, towarzyszył mi nieustannie przy czytaniu 
oskarżeń, wysuwanych przeciwko szwoleżerskiemu poecie. Wcale 
niełatwo jest zdecydować się na jednoznaczny osąd w skomplikowanej 
sprawie eks-szwoleżera Załuskiego. Badacze jego działalności na 
stanowisku szefa wywiadu powstańczego zgodnie stwierdzili, że 
spełniał funkcje dobrze, znacznie lepiej od swoich poprzedników i 
następców. Z drugiej jednak strony trudno nie podzielać 
podejrzliwego niepokoju referendarza Hubego, kiedy ów spostrzega 
się nagle, że w trakcie krążenia akt "sprawy Załuskiego" między 
Rządem Narodowym a "Jeneralną Kwaterą" naczelnego wodza w 
tajemniczy sposób zapodziały się gdzieś załączone do sprawy 
dokumenty, najbardziej obciążające krakowskiego kuratora. Trudno 
też pozostawać obojętnym na błagalne pisma Hubego do naczelnego 
wodza, generała Jana Skrzyneckiego, domagające się rozpaczliwie, 
aby "akta oryginalne pana Nowosilcowa do Sekretaryatu Rządu 
Narodowego niezwłocznie odesłane były". I trudno nie odczuć 
bezmiaru zmęczenia, bezradności i rezygnacji przewodniczącego 
komitetu rozpoznawczego, kiedy na koniec - nie mogąc przezwyciężyć 
biernego oporu arystokratyczno-wojskowej kasty, broniącej swego 
członka i protegowanego - odsyła ostatecznie w dniu 27 sierpnia 
1831 roku rządowi narodowemu "cały operat sprawy Załuskiego", 
dołączając do niego suchą, własnoręcznie napisaną notatkę: "Jaką 
decyzję Rządowi w przedmiocie obecnym będzie się podobało wydać, o 
tej raczy Komitet przy zwrocie akt zawiadomić". 
Byłoby oczywiście niedopuszczalnym uproszczeniem sprowadzać 
"sprawę Załuskiego" jedynie do osobistego konfliktu między ofiarą 
a ulubieńcem obalonego reżimu. Ta sprawa przedstawiała i 
symbolizowała konflikt ogólniejszy i głębszy. Ścierały się w niej 
dwa sposoby myślenia, dawny: feudalny - uznający za prawo 
najwyższe wolę panującego, oraz nowy: demokratyczny - wynoszący 
ponad wolę władcy nakaz patriotycznej opinii publicznej. 
Zabity przez powstańców generał Ignacy Blumer na kilka miesięcy 
przed śmiercią pisał w liście testamentowym do syna: "...pamiętaj, 
żeś się Polakiem urodził, kochaj więc twoją ojczyznę i twojego 
króla... nie szczędź krwi ani majątku dla obrony tej ziemi, na 
której się urodziłeś, nie gwałć nigdy przysięgi... uderzaj z 
dzielnością na nieprzyjaciela..." 
W patriotycznym testamencie "generała pistoleta" miłość ojczyzny 
była nie do pomyślenia w oderwaniu do miłości do króla, a 
patriotyzm wykluczał możliwość gwałcenia przysiąg złożonych 
panującemu. Ale przejmujące doświadczenia lat sądu sejmowego 
uświadomiły szerokim kręgom obywateli Królestwa, że także w brew 
Królowi można działać patriotycznie, że właśnie w imię patriotyzmu 
trzeba nieraz łamać złożone królowi przysięgi. Dlatego generał 
Blumer musiał zginąć podczas Nocy listopadowej. Dlatego w "sprawie 
Załuskiego" rola reprezentanta racji patriotycznej przypadła w 
udziale nie autorowi hymnu szwoleżerskiego, lecz przewodniczącemu 
powstańczego komitetu rozpoznawczego. 
Perypetie "sprawy Załuskiego" pokazują najlepiej, jak potężnymi 
wpływami rozporządzali w roku 1831 dawni szwoleżerowie. Nie tylko 
przez to, że mieli w swoim gronie czternastu generałów i 
niezliczonych pułkowników i podpułkowników, ale głównie dlatego, 
że wielu z nich łączyły najściślejsze związki natury 
towarzysko-rodzinno-stanowej z całą najwyższą starszyzną władz 
powstańczych. 
Niezależnie od osobistego męstwa i ofiarności niektórych dawnych 
junaków spod Somosierry i Wagram - ogólny wpływ grupy 
szwoleżerskiej na koleje wojny 1831 roku był zdecydowanie ujemny. 
To właśnie dawni sztabowcy szwoleżerscy przez swe uparte 
pragnienie znalezienia polskiego Napoleona stali się najmocniejszą 
podporą dyktatorskich rządów Chłopickiego, a później udzielali 
swego poparcia i uznania najbardziej karygodnym błędom 
Skrzyneckiego. 
To oni - otoczeni rojem swoich nepotów i protegowanych, 
spragnionych awansów i odznaczeń - tamowali drogę nowoczesnej 
myśli wojskowej i rzeczywistej zasłudze "gorzej urodzonych". To 
oni wreszcie, najbliżsi towarzysze Napoleona z roku 1812 - 
najbardziej porażeni jego klęską a równocześnie najwięcej mający 
do stracenia w wyniku przedłużania się wojny i powstania - pierwsi 
ulegli nastrojom kapitulacyjnym. Na tym właśnie polegał zasadniczy 
paradoks "ostatniej wojny szwoleżerów". Ci sami ludzie, którzy 
dzięki swej działalności w latach 1807-1814 weszli do historii 
walk o niepodległość jako symbol nieustraszonego męstwa, impetu i 
nie znającej przeszkód brawury - w roku 1831 zaciążyć mieli nad 
losami wojny jako jeden z elementów "powstańczego niedoczynu". 
Niektórzy z wybitniejszych uczestników ostatnich bojów 
szwoleżerskich pojawią się jeszcze w dalszym ciągu tej opowieści, 
aby odkrywać przed nami swoje niełatwe sytuacje i przejmujące 
niekiedy dramaty. Ale stałym naszym towarzyszem i przewodnikiem w 
wydarzeniach wojennych roku 1831 pozostanie nadal generał Tomasz 
hrabia Łubieński. Bo tylko on jeden pozostawił po sobie 
dokumentację, pozwalającą ogarnąć całą panoramę "ostatniej wojny 
szwoleżerów". 
16 lutego 1831 roku ze swego miejsca postoju we wsi Dębę Wielkie 
generał Łubieński pisał do Guzowa: 
"Drogi Ojcze! 
Pośpieszam donieść pierwsze dobre wiadomości, które Bogu dzięki 
mamy. Pułkownik Skrzynecki (w parę dni później został generałem - 
M. B.) dowodzący dywizyą infanteryi, z trzema pułkami piechoty i 
jednym pułkiem Jazdy w nocy wpadł na obóz avangardy 
nieprzyjacielskiej. Wziął 6 armat, dużo broni, dwóch pułkowników, 
dwa sztandary i kilkaset więźniów, potyczka miała miejsce w 
Makowcu pod Liwem (do historii przeszła jako bitwa pod Dobrem - M. 
B.) Prawdopodobnie zrobiemy ruch naprzód, ażeby zniszczyć 
wszystko, co przeszło przez Liwiec. Z innej strony Generał 
Dwernicki przeszedł Wisłę z korpusem Kawaleryi, 6 armatami i dwoma 
batalionami piechoty, wpadł na korpus nieprzyjacielski, który 
rozbił i zabrał mu 5 armat i bardzo wielu więźniów (bitwa pod 
Stoczkiem 14 lutego - M. B.) Zdaje się, że siły główne 
nieprzyjacielskie w te strony się przeniosły i że niedługo 
będziemy mieli do czynienia z główną armią. Niech Bóg broni 
naszego kraju. Dotychczas mieliśmy tylko do utrzymania pozycyj, na 
których nas pozostawiono, ale nasza kolej także przyjdzie, i 
trzeba mieć nadzieję, że za Boską pomocą spełnimy nasz obowiązek". 
Hrabia Tomasz Łubieński donosząc ojcu o zwycięstwie pod Stoczkiem, 
nie miał prawdopodobnie pojęcia, że jego kolega, polski generał 
powstańczy Józef Dwernicki przez rozbicie w tej bitwie korpusu 
Geismara stawał się nieświadomie mścicielem rosyjskich 
rewolucjonistów szlacheckich z roku 1826. Chodziło przecież o tego 
samego generała Teodora von Geismara, który rozgromiwszy przed 
pięciu laty na Ukrainie powstańczy oddział pułkownika Sergiusza 
Murawiewa-Apostoła, "haniebnie splamił szablę swoją..., bo po 
skończonej batalii leżącego już rannego Murawiewa sam jeszcze w 
twarz rąbnął" (relacja Gustawa Olizara). 
Guzów, do którego generał Łubieński kierował swoje doniesienia z 
frontu, odgrywał rolę familijnej skrzynki pocztowej. Stary hrabia 
Feliks Walezjusz zbierał wiadomości od synów i wnuków, pełniących 
rozmaite funkcje wojskowe w różnych punktach ogarniętego wojną 
Królestwa, a następnie wyciągał z tej korespondencji rzeczy 
najistotniejsze i przekazywał je z kolei członkom rodziny 
przebywającym w Wielkim Księstwie Poznańskim. Jako człowiek 
prywatny mógł sobie łatwiej niż wojskowi pozwolić na utrzymywanie 
regularnych kontaktów z wielkopolską "zagranicą". W zbiorze 
korespondencji rodzinnej, wydanej przez Rogera Łubieńskiego, 
znaleźć można sporo listów starego hrabiego, pisanych do pani 
Tomaszowej Łubieńskiej. Są one cennym dopełnieniem listów 
generała. 
W liście do Luboni z 17 lutego 1831 roku "pan minister" informował 
synową o losach poszczególnych członków klanu: 
"Tomasz zdrów, wesół, jako i Wosio; spodziewali się, że się 
wczoraj spotkać będą mogli z Rosyanami. Tomasz ma 12 armat. Henryk 
zdrów, jeszcze potyczki nie mieli, są pod Kazimierzem 
Skarżyńskim... * (* Pułkownik [później generał] Kazimierz 
Skarżyński, brat dwóch eks-szwoleżerów Ambrożego i Feliksa, był 
powinowatym Łubieńskich.) Irenka (Henrykowa z Potockich Łubieńska) 
zdaje się, że zostanie z dziećmi w Warszawie, wątpię, żeby i 
Jasiowa (Janowa z Klickich Łubieńska) od męża odjechała, chociaż w 
Warszawie już barykadują ulice i przygotowania robią do bronienia 
jej do upadłego. Broniś (syn Marii z Łubieńskich Skarżyńskiej) w 
inżynieryi sypie na Pradze baterye, wały. Staś (syn Jana 
Łubieńskiego) w armii przy Jankowskim, Felix (syn Piotra 
Łubieńskiego) przy Dobieckim pułkowniku. Piotr, wykomenderowany, 
musi pracować jako szef sztabu przy Ostrowskim (dowódcy 
warszawskiej Gwardii Narodowej). Jan ciągle pracuje przy Klickim 
Generale. Tadeusz ma 9 lazaretów pod sobą..." 
Trzeba przyznać, że klan "pobożnych spekulatorów" - chcąc nie 
chcąc - zaangażował się w wojnę powstańczą na całego. Trudno się 
więc dziwić, że "pan minister" z Guzowa uznawał się za 
upoważnionego do ostrego krytykowania indolencji cywilnych władz 
powstania: 
"Sejm drobnostkami się zajmuje, jak to na przykład, czy prawnie 
Księstwo Łowickie Konstantemu dane, nakazał sejmiki, ale za późno, 
bo już w połowie kraju Rosyanie. Nakazał kokardy o dwóch kolorach: 
karmazynowy z białym. (O tej sprawie będzie jeszcze mowa w 
rozdziale o Zwierkowskim - M. B.). Rząd słaby, robi tylko, można 
mówić, Lelewel... Ruchu na wszystkie strony wiele, ale oprócz 
wyniszczenia kraju dotąd rezultatu nie masz. Jednakże zdaje się, 
że Różniecki zakład przegrał i w Kałuszynie obiadu jeść nie będzie 
25 bm.* (* Do wojny miasteczko Kałuszyn wchodziło w skład dóbr 
generała Różnieckiego.) Ani P. Wincenty (Krasiński), który obiecał 
za parę dni do Warszawy wrócić..." 
Pomimo wyraźnej satysfakcji, przebijającej z dwóch zdań ostatnich, 
patriarcha klanu był w nastroju raczej pesymistycznym. Nie wiedząc 
jeszcze o zwycięstwach pod Dobrem i Stoczkiem, przedstawiał pani 
Konstancji sytuację wojenną w barwach zdecydowanie ponurych: 
"...spostrzegłszy się, że za Wisłą, to jest z naszej strony nie ma 
prawie nic regularnego wojska. Wirtemberg zaawanturował się, 
przeszedłszy przez Wisłę w 8.000 wojska. Tu nad powstaniem, 
którego jest do 30.000,* (* po ściągnięciu większości armii 
regularnej pod Warszawę w województwach pozostały jedynie 
ochotnicze siły zbrojne, nazywane potocznie powstaniem.) miał 
komendę Żółtowski, mówią, że był podchmielony i mimo przedłożeń 
oficerów, dał mu przejść spokojnie. Zaraz doniesiono do Warszawy, 
cofnięto Żółtowskiego i ma być przed sąd wojenny oddany, a 
Sierakowskiego posłali. Jeżeli ten ma cokolwiek zdolności, to cały 
korpus Wirtemberga i 20 harmat złapie. Kazio (syn byłego 
szwoleżera Franciszka Łubieńskiego) już był w Warszawie i pobiegł 
z regimentem ku Kozienicom; mówią, że się Kozaki niedaleko Radomia 
pokazywały. Właśnie wtedy, kiedy Dwernicki nic nie wiedząc, a 
chcąc z wolontaryuszami prowadzić partyzancką wojnę, pod Górą 
przeszedł przez Wisłę, żeby z boku na Rosyan uderzyć. Teraz nie 
wiem, czyli i tego listu... nie przejmą, bo to Wirtemberg lubi..." 
Nazwisko Wirtemberga, czyli generała Adama księcia 
Wirtemberskiego, odrodnego wnuka starych książąt Czartoryskich z 
Puław, nie po raz pierwszy występuje w tej opowieści. Wspominałem 
o nim w związku ze sprawą Łukasińskiego. Był wtedy jeszcze 
generałem polskim i dowodził w Krasnymstawie drugą brygadą ułanów. 
Kiedy "Najczcigodniejszego Mistrza" Wolnomularstwa Narodowego 
przeniesiono karnie "na reformę", oddano go pod policyjny nadzór 
właśnie generałowi Wirtemberskiemu. Wielki książę Konstanty 
wiedział już z poprzednich doświadczeń, że nikt nie nadaje się tak 
dobrze, jak młody Wirtemberg, do pilnowania "polskich buntowników" 
i do obrzydzania im życia. 
Wcześniej była mowa o Wirtembergu przy okazji karlsbadzkich 
przechadzek jego matki z generałem Tomaszem Łubieńskim. Działo się 
to w roku 1816. Nieszczęsna autorka Malwiny najgorsze zmartwienia 
z powodu jedynaka miała dopiero przed sobą. Przyszedł na nie czas 
w pierwszych tygodniach wojny 1831 roku. 
W początkach grudnia 1830 roku Adam Wirtemberski pozostawał 
jeszcze na swoim stanowisku w Krasnymstawie. Ostatnią rozmowę z 
nim, jako generałem polskim, przeprowadził młody Andrzej Edward 
Koźmian, wysłany z Warszawy przez Chłopickiego dla zbadania 
nastrojów w garnizonach lubelskich. Po odwiedzeniu Lublina i 
otrzymaniu odpowiednich poleceń od generała Weyssenhoffa, dowódcy 
dywizji ułanów, emisariusz warszawski udał się do Krasnegostawu. 
"Łatwo mogłem przewidzieć - wspomina w pamiętniku - opór ze strony 
księcia Wirtemberskiego jako bliskiego krewnego rodziny 
cesarskiej, więcej jej jak Polsce przychylnego, acz się z 
Czartoryskich rodził, a choć miałem polecenie w razie stawionego 
oporu aresztować go, wezwawszy dowódców pułków do spełnienia 
wyższych rozkazów, byłem przygotowany na nieprzyjemne zajście, 
zwłaszcza że książę Wirtemberski znany był ze swojej dumy i 
niegodnego charakteru, i tak zawsze pamiętał o swem pochodzeniu 
królewskim a pokrewieństwem carskiem, iż zdawał się wstydzić 
rodziny matki... 
Przybyłem do Krasnegostawu po pierwszej w nocy. Zastałem księcia 
czuwającego jeszcze w towarzystwie pułkowników Ruthie*, (* 
Pułkownik Andrzej Ruttie, dawny zastępca Kozietulskiego w 4. pułku 
ułanów, był potem w wojnie 1831 roku dowódcą brygady w korpusie 
Łubieńskiego, a następnie gubernatorem Warszawy.) Ziemięckiego* (* 
Pułkownik Stefan Ziemięcki był później dowódcą brygady w dywizji 
T. Łubieńskiego.) i adjutanta swego... Gdym wszedł do jego pokoju 
i rzekłem, iż przybyłem do Lublina z rozkazami od wodza naczelnego 
wojsk polskich jenerała Chłopickiego, w skutku których mam do 
wręczenia na piśmie polecenia od jenerała Weyssenhoffa, książę 
zbladł trwogą i drżącą ręką odebrał ode mnie swego dywizyjnego 
dowódcy pismo. Przeczytawszy je, w te odezwał się w francuskim 
języku słowa: >>Rozkazy, jakie tu odbieram, zechcesz pan udzielić 
panu pułkownikowi Ruthie, tu przytomnemu, w którego ręce składam 
dowództwo brygady, przyjmiesz zaś ode mnie i p. jenerałowi 
Chłopickiemu oddasz żądanie moje uwolnienia mnie ze służby... 
Cokolwiek nastąpi, przy tych dwóch moich towarzyszach broni daję 
panu słowo honoru, że przeciw Polsce ani walczyć będę, ani w żaden 
sposób szkodzić jej sprawie<<. To oświadczenie księcia - kończy 
swoją relację Koźmian - znalazłem zupełnie właściwe i przyzwoite, 
a nawet odpowiednie życzeniom jenerała Chłopickiego". 
W niespełna dwa miesiące po złożeniu owego "przyzwoitego" 
zapewnienia lojalności książę Wirtemberski - w mundurze 
rosyjskiego generała wkraczał do Królestwa jako dowódca straży 
przedniej poskromicielskich wojsk cesarza-króla. Wnuk starej 
księżnej z Puław i siostrzeniec prezesa rządu powstańczego w 
krótkim czasie dał się poznać jako najbezwzględniejszy tłumiciel 
powstania i najokrutniejszy prześladowca ludności, wśród której 
się wychował. 
"Bezecny Wirtemberg - notował w połowie lutego w swoim dzienniku 
Julian Ursyn Niemcewicz - niedawno w służbie naszej, syn 
najzacniejszej z kobiet, ks. Czartoryskiej, przechodzi wszystkich 
Moskali w nienawiści swej dla nas, gdzie przejdzie, ciemięży, 
naigrawa się, odkazuje się zburzyć Puławy, gdzie matka jego i 
babka mieszkają. Czemuż natura monstra takie wydaje?" 
I drugi, nieco późniejszy zapis z tego samego diariusza: 
"Wśród wszystkich pożogów, rabunków i okropności... musimy jeszcze 
patrzeć na monstrum, przeszłe z naszej służby do moskiewskiej, a 
to jest książę Wirtemberski... Pierwszym jego czynem było zrabować 
miasteczko Puławy, mieszkanie babki, matki i ciotki swojej 
(ordynatowej Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej - M. B.), zabrać 
młode garderobianki i gwałt im uczynić. Na dopełnienie miary 
okrucieństwa wyrodek ten kazał uderzyć po dwakroć z dział do 
pałacu, gdzie babka, matka i ciotka jego mieszkały. Uwierzyż 
potomność zbrodni takiej?... Sędziwa ks. Czartoryska, wytrzymawszy 
tyle niebezpieczeństw, znękana do ostatka, przeprawiła się przez 
Wisłę i na drugiej stronie w Górze stanęła wraz z córką księżną 
Wirtemberską, skąd do Galicyi ma się udać. Puławy zniszczone 
całkiem prócz pałacu. Wszyscy przyjaciele nauk i narodowości drżą 
o całość licznej i kosztownej biblioteki..." 
Informację Niemcewicza o napadzie Wirtemberga na Puławy potwierdza 
w pełni, w jednym z następnych listów, patriarcha klanu 
Łubieńskich. Dowiadujemy się od niego, że porwaną przez 
Wirtemberga garderobianą wydarła z jego rąk druga dawna 
towarzyszka karlsbadzkich spacerów generała Łubieńskiego, piękna, 
nieszczęśliwa Cecylia Beydale. * (* Pisząc w pierwszym tomie Końca 
świata szwoleżerów o Cecylii Beydale, popełniłem dość istotną 
pomyłkę, na którą zwróciła mi uwagę Gabriela Pauszer-Klonowska, 
autorka książki o J. U. Niemcewiczu: obiektem nieszczęśliwej, 
"kazirodczej" miłości biednej pani Beydale był nie książę Adam 
Czartoryski, lecz jego młodszy brat - książę Konstanty 
Czartoryski. Potwierdzenie informacji pani Pauszer-Klonowskiej 
odnalazłem we Wspomnieniach z lat ubiegłych Zofii z Fredrów 
Szeptyckiej, Ossolineum, 1967. Przy okazji chciałbym dodać, że 
Cecylia Beydale, pomimo zachwianej wskutek przejść osobistych 
równowagi psychicznej, cieszyła się wzięciem jako kompozytorka. 
M.in. komponowała melodie do Śpiewów historycznych Niemcewicza.) 
"Wystraszył Wirtemberski Matkę i Babkę z Puław, kazawszy ku 
pałacowi wyrychtować armaty i dwa razy strzelić, porwał oraz jedną 
pannę - donosił synowej hrabia Feliks Walezjusz. - Lecz Panna 
Bedal okazała męztwo, pojechała do obozu do Wirtemberskiego i 
reklamowała oddanie panny; oddał. Na to ją wzięli, żeby się 
dowiedzieć, czy to prawda, że księżna Generałowa (Izabela 
Czartoryska) dała znak o Rosjanach Dwernickiemu, i że on dlatego 
przybył i taką im zadał klęskę. Panienka zapewniła, że o niczem 
takiem nie słyszała... Bedal tryumfalnie z panienką wróciła 
się..." 
I jeszcze jedno świadectwo przeciwko Wirtembergowi, najbardziej 
bezpośrednie: fragment listu jego ciotki, ordynatowej Zofii z 
Czartoryskich Zamoyskiej: 
"W Puławach przebyliśmy rzeczy straszne - pisała ordynatowa do 
przebywającego w Petersburgu męża - kule do pokojów naszych 
padały. Ale za wiele byłoby do powiedzenia, żeby zdać sprawę z 
tych okropności... Moja biedna siostra okropnie cierpiała; jej syn 
zachował się niegodziwie, barbarzyńsko [...] Jego zachowanie się, 
jego słowa, wszystko było bezecne. Babce groził, wszystkie pociski 
skierował na jej siedzibę [...] Wiele mi rzeczy zginęło zapewne w 
Puławach [...] Wyjechaliśmy, a raczej wyszliśmy piechotą po lodzie 
przez Wisłę..." 
Obawy Niemcewicza o los biblioteki puławskiej były uzasadnione. W 
kilka tygodni później rządca ordynacki Dymowski pisał do swego 
pana pełniącego obowiązki ordynata Konstantego Zamoyskiego,* (* Po 
ucieczce do Petersburga ordynata Stanisława Zamoyskiego godność i 
obowiązki ordynata przejął po nim najstarszy syn Konstanty.) 
podporucznika 5. pułku ułanów, w korpusie generała Tomasza 
Łubieńskiego: "Puławy spalone, pałac porujnowany. Z biblioteki 
nieprzyjaciel zabrał dziesięć pak książek..." Poza książkami 
wywieziono z Puław wiele pamiątek narodowych, które księżna 
Izabela Czartoryska latami gromadziła w swoim "muzeum 
starożytności i osobliwości". Bardzo możliwe, że wśród zrabowanych 
eksponatów był także ów historyczny sztandar I regimentu 
szwoleżerów, ofiarowany starej księżnej przez generała Wincentego 
Krasińskiego w roku 1814, po rozwiązaniu "Gwardyi 
Polsko-Cesarskiej". 
Ale nie tylko dla przypomnienia o szwoleżerskim sztandarze 
poświęcam tu tyle miejsca niesławnej pamięci księciu renegatowi. 
Casus generała Adama Wirtemberskiego - jednego z najokrutniejszych 
pacyfikatorów powstania, a zarazem siostrzeńca i wychowanka 
prezesa powstańczego rządu oraz niedawnego kolegi powstańczych 
generałów - stanowi szczególnie jaskrawy przykład fenomenu tak 
charakterystycznego dla "ostatniej wojny szwoleżerów"; istnienia 
różnorakich powiązań osobistych między starszyznami walczących z 
sobą wojsk. Wielu polskich generałów i pułkowników znało się 
doskonale z generałami i pułkownikami rosyjskimi z czasów 
pokojowej koegzystencji w Warszawie. W ciągu piętnastu lat 
prominenci obu wojsk spotykali się z sobą przy raportach u 
wielkiego księcia Konstantego i na uroczystych obchodach fet 
państwowych, na przyjęciach u Nowosilcowa i na balach u panów 
polskich, na przedstawieniach w teatrze francuskim i na 
"żołnierskich" śniadaniach u generała Wincentego Krasińskiego. Z 
biegiem czasu kształtowały się między nimi zwykłe ludzkie 
stosunki, rodziły się osobiste animozje i osobiste przyjaźnie. W 
czasie wojny przyjaźnie te przejawiały się niekiedy w sposób dość 
dziwny. Wiadomo na przykład, że w okresie bojów o Warszawę dowódca 
I dywizji piechoty polskiej, generał Jan hrabia Krukowiecki 
spotykał się "prywatnie" z dowódcą I korpusu rosyjskiego, 
generałem Janem hrabią Wittem. O innej tego rodzaju przyjaźni - 
między dawnym szwoleżerem napoleońskim pułkownikiem Benedyktem 
Zielonką z pułku szaserów gwardii a dowódcą rosyjskiej artylerii 
gwardii generałem Aleksandrem Gerstenzweigiem (ożenionym notabene 
z córką słynnego generała kościuszkowskiego Antoniego 
Madalińskiego) - opowiada w swoich pamiętnikach podwładny 
Zielonki, Napoleon Sierawski. Kiedy 3 grudnia 1830 roku szaserzy 
gwardii opuszczali obóz cesarzewicza, aby przyłączyć się do 
powstania, "generał artyleryi Gerstenzweig przystąpił do 
pułkownika Zielonki, uściskał mu rękę i po francusku powiedział te 
słowa: ...Jeżeli przyjdzie do wojny, nigdy moje armaty do was 
strzelać nie będą!..." W siedem miesięcy później, w lipcu 1831 
roku, przy polsko-rosyjskim starciu zbrojnym pod Raciążem cesarski 
generał swoją obietnicę spełnił, acz w sposób dosyć osobliwy. "W 
tej potyczce generał Gerstenzweig dotrzymał danego nam słowa - 
pisze Sierawski - po prawej stronie naszego pułku stał 4. pułk 
strzelców konnych; rosyjskie działowe kule obalały mu ciągle ludzi 
i koni, do nas wcale nie strzelano..." Nie jest wykluczone, że w 
innej potyczce eks-szaserzy gwardii* (* Po przystąpieniu do 
powstania szaserzy gwardii zostali przekształceni w pułk strzelców 
konnych pod dowództwem pułkownika Zielonki.) musieli w podobny 
sposób płacić za rosyjskie przyjaźnie kolegów z 4. pułku strzelców 
konnych. Wydaje mi się, że istniejąca u starszyzny powstania 
świadomość, że armią nieprzyjacielską kierowali dawni znajomi, 
stwarzała podatny grunt dla wszelkich koncepcji ugodowych. Między 
oficerami młodszymi takich powiązań osobistych z Rosjanami na ogół 
nie było, gdyż w ostatnim pięcioleciu rządów konstantynowskich 
zapobiegała im skutecznie policja Rożnieckiego. Miało to z 
pewnością swój wpływ na późniejsze kształtowanie się postaw 
powstańczych. 
Po drugim "wojennym" liście generała Łubieńskiego do ojca (z 16 
lutego 1831) w korespondencji z Guzowem następuje prawie 
dziesięciodniowa przerwa. Generał nie mógł sobie pozwolić na 
pisanie listów, gdyż jego dywizja pozostawała w tym czasie w 
nieustannej styczności bojowej z nieprzyjacielem. Dni 
poprzedzające batalię grochowską były okresem ciągłych utarczek z 
forpocztami napierających na Warszawę głównych sił feldmarszałka 
Dybicza. Podczas jednego z owych starć dostał się do niewoli młody 
dziedzic z Okuniewa, podporucznik Stanisław Łubieński. Natomiast 
najważniejsza i ostatnia przed Grochowem rozprawa z 
nieprzyjacielem, stoczona 19 lutego pod Wawrem, przyniosła 
nazwisku Łubieńskich chwalebny rozgłos. Radykalna "Gazeta Polska", 
która jeszcze niedawno tak zajadle atakowała cały klan "pobożnych 
spekulatorów", w nr 51. z 23 lutego zamieściła następujące 
doniesienie z frontu: 
"Jenerał Tomasz Łubieński, znany z waleczności i odwagi w wojsku 
ks. Warszawskiego, rozbił d. 19 t.m. karebatalion* (* Batalion 
ustawiony w czworobok. Ten szyk bojowy wprowadził Napoleon.) 
nieprzyjacielski na czele dywizyonu karabinierów konnych; byli 
żandarmowie wróciwszy z ataku, wykrzyknęli: >>Dziękujemy Ci 
Jenerale, że pod Twoim dowództwem okazaliśmy, iż jesteśmy na 
powrót żołnierzami<<". 
Sam generał powiadomił rodzinę o swoich wyczynach wojennych 
dopiero w liście z 25 lutego, pisanym już w obozie pod Grochowem, 
bezpośrednio przed rozpoczęciem walnej bitwy. 
"25 lutego 1831 r. 
w obozie 
Drogi Ojcze!... Już po dwakroć 18 i 19 lutego do mocnych należałem 
bitew z moją jazdą... W pierwszej (potyczka pod Dębem Wielkim) w 
dzień imienin mojej żony miałem prawdziwą żołnierską fetę 
dowodzenia 15 szwadronami jazdy, 3 batalionami piechoty i 8 
działami* (* W dniach 18 i 19 lutego generał Łubieński, 
odkomenderowany do korpusu generała Żymirskiego, miał pod swoją 
komendą 4 pułki kawalerii [1., 4. i 5. ułanów i 4. strzelców 
konnych], 3 bataliony piechoty z korpusu Żymirskiego oraz 8 armat 
z baterii lekkokonnej podpułkownika Tomasza Konarskiego.) i 
zakrywania armii, cofającej się od Mińska aż do karczmy Janowiec 
zwanej, (w rozkazach naczelnego dowództwa karczma ta występuje pod 
nazwą Janówek - M. B.) przez godzin przynajmniej trzy. Ruchy 
wszystkie, pomimo mocnego ognia z dział nieprzyjacielskich i 
przemagającej jego siły odbyły się prawdziwie jak na jakiej 
paradzie. Strata w ludziach i w koniach ledwie do 30 ludzi i 40 
koni doszła. Dnia zaś 19 t.m. daleko krwawszą mieliśmy potyczkę 
pod Wawrami; straciłem w niej przeszło dwieście ludzi hors de 
combat (poza walką). Musieliśmy albowiem przechodzić przez 
cieśninę wąską z tysiąc kroków długą pod ogniem nieprzyjacielskim 
tak z dział, jak i karabinowym. Straciłem kilku oficerów zabitych, 
między innymi od wszystkich żałowany major Sosenkowski z 4-go 
Pułku Strzelców konnych, wielu oficerów rannych, między innymi 
Podpułkownik Felix Skarżyński (były szwoleżer, brat Ambrożego i 
Kazimierza - M. B.), który jednak już do Pułku powrócił. Wosio 
zawsze odznacza się przez najlepsze serce, wśród najmocniejszego 
ognia, widząc Zamoyskiego Władysława (szefa sztabu w dywizji 
Łubieńskiego) idącego piechotą, chciał koniecznie mu oddać swego 
konia, sam zaś rzucić się między piechotę, czego naturalnie ten 
nie przyjął. W szczególności bardzo lubiany od wszystkich swoich 
kolegów i wszystkich nas rozrywa przez swoją oryginalność. W tym 
momencie bitwa na wszystkie strony się rozpoczyna, wsiadamy na 
koń, dopełnić naszych powinności, resztę oddając Panu Bogu, który 
jeden wszystkim na tym świecie kieruje. O Stasiu Ojciec wie, że w 
niewolę wzięty, że chwała Bogu zdrów jest w głównej kwaterze 
nieprzyjacielskiej". 
W roku 1831 psychologią mało się jeszcze zajmowano i z pewnością 
nie przeprowadzano testów na podświadome skojarzenia. Jednakże nam 
- obciążonym już odrobiną wiedzy na ten temat - trudno nie zwrócić 
uwagi na charakterystyczne zestawienie dwóch ostatnich zdań listu. 
W chwili gdy "bitwa na wszystkie strony się rozpoczyna" (chodziło 
oczywiście o bitwę pod Grochowem), gdy generał ma siadać na koń, 
aby poprowadzić swój korpus do walnej rozprawy z nieprzyjacielem - 
nagle przypomina sobie pominiętą przedtem informację o ważnym 
wydarzeniu rodzinnym i już "na wsiadanym" tą właśnie informacją 
swój list zamyka: powiadamia starego "pana ministra", że jeden z 
juniorów klanu ppor. Stanisław Łubieński z Okuniewa dostał się do 
niewoli nieprzyjacielskiej. Dopisanie w takim momencie takiej 
wiadomości jest zbyt znaczące, aby można przejść nad tym do 
porządku dziennego. 
Nie jestem psychologiem, ale wydaje mi się, że gdyby generał 
Łubieński - podobnie jak odczuwało to wielu z jego podwładnych - 
dopuszczał jedynie dwie możliwości zakończenia bitwy o Warszawę: 
zwycięstwo albo śmierć - nie mógłby w żaden sposób zamknąć swego 
listu wiadomością o niefortunnej wpadce Stasia Łubieńskiego. 
Jeżeli zaś tak właśnie list zakończył, to znaczy, że - świadomie 
czy podświadomie - liczył się również z innymi ewentualnościami 
zakończenia bitwy, włączając w nie także dostanie się do niewoli. 
I proszę zwrócić uwagę jeszcze na jedno: przesłana seniorowi rodu 
wiadomość o umieszczeniu Stanisława Łubieńskiego - prostego bądź 
co bądź podporucznika - w głównej kwaterze Dybicza ma wyraźnie 
krzepiący podtekst: dla członka rodu Łubieńskich nawet dostanie 
się do niewoli nie jest katastrofą ostateczną, nazwisko 
Łubieńskich ma swój walor nawet w głównej kwaterze nieprzyjaciela. 
Może za daleko posuwam się w tej amatorskiej psychoanalizie, może 
z przypadkowego zestawienia zdań wysnuwam wnioski zbyt śmiałe. Ale 
pisarz historyczny ma właśnie tę przewagę nad 
historykiem-naukowcem, że może sobie pozwalać na najswobodniejsze 
domysły i dywagacje. Wszystko zaś, co dotyczy psychicznej postawy 
generała Łubieńskiego przed rozprawą grochowską jest nader ważne, 
bo ułatwia zrozumienie jego późniejszego zachowania się w 
najkrytyczniejszym momencie bitwy. 
Dokumentacja związana z bojami pod Grochowem jest ogromna. W ciągu 
przeszło stu lat napisano o tej bitwie niezliczone prace naukowe i 
popularne, naświetlające ją wszechstronnie z punktu widzenia 
militarnego, politycznego i historycznego. Zachowała się poza tym 
cała masa źródłowych dokumentów: rozkazów naczelnego wodza i 
pomniejszych dowódców, odzew Rządu Narodowego i władz 
administracyjnych, biuletynów prasowych, manifestów, raportów i 
tym podobnych starych papierów, noszących na sobie jeszcze ślady 
dotknięć rozmaitych prominentów roku 1831. Świadectwa bardziej 
osobiste można odnaleźć w paru setkach pamiętników, spisanych 
przez naocznych świadków i uczestników bitwy. Ten nadmiar 
rozmaitej dokumentacji po prostu przeraża i obezwładnia. Grochów 
jest zbyt ważnym epizodem w "ostatniej wojnie szwoleżerów", aby 
można było go zbyć parozdaniowym omówieniem. Z drugiej jednak 
strony dzisiaj - w epoce radia, filmu i telewizji - nie widzę 
zupełnie sposobu na rozsądne (tzn. bez zanudzania na śmierć 
czytelników) opisanie operacji batalistycznej, tak drobiazgowo 
udokumentowanej i tak już szeroko spopularyzowanej. W książce 
Kozietulski i inni udało mi się pokazać szarżę somosierską przez 
zestawienie najistotniejszych fragmentów wspomnień jej 
uczestników. Zmieściło się to na kilku stronicach druku. Ale 
szarża na Somosierrę trwała niespełna dziesięć minut, uczestniczył 
w niej zaledwie jeden szwadron jeźdźców i była akcją zwartą, 
skupiającą się na jednym celu. Gdybym tę samą metodę opisu chciał 
zastosować do bitwy grochowskiej, potrzebny byłby na to osobny 
tom. Na szczęście w wypadku bitwy grochowskiej można - i to z 
największą łatwością (jeżeli mieszka się w Warszawie) dokonać 
pewnego zabiegu dokumentacyjnego, który znacznie trudniejszy byłby 
w wypadku Somosierry: można w każdej chwili wsiąść w tramwaj, 
autobus lub taksówkę i pojechać na historyczne pobojowisko na 
Pradze, a tam - pobudzając wyobraźnię śladami przetrwałymi w 
terenie bądź w lokalnej legendzie - ożywić wizję sprzed półtora 
wieku, jeżeli nie w całości - to przynajmniej w tych jej 
momentach, których nie powinno zabraknąć w opowieści o dawnych 
szwoleżerach. 
Tereny bojów o Warszawę z lutego 1831 roku rozciągają się wzdłuż 
dzisiejszej ulicy Grochowskiej. W tyle pozostaje Warszawa 
lewobrzeżna ze swym rozmachem, hałasem i współczesnymi kłopotami. 
Zaraz za ruchliwą wielkomiejską aleją Waszyngtona zmienia się 
krajobraz i zmienia się nastrój. Przestrzeń między ulicą 
Grochowską a historyczną Olszynką tchnie wiekiem dziewiętnastym. 
Snują się tu jeszcze echa militarnych zdarzeń tamtego czasu. 
Świadczą o tym chociażby tabliczki z nazwami ulic: Chłopickiego... 
Paca... Dwernickiego... Chrzanowskiego... Zaliwskiego... 
Kickiego...; place: Szembeka... Roku 1831... W miarę zbliżania się 
do sławnego lasku olchowego* (* Lasek olchowy stoi na dawnym 
miejscu, ale jego drzewa są już dziećmi bądź wnukami tamtych olch 
- weteranów z 1831 roku.) nazwy ulic stają się coraz wymowniejsze 
i bardziej konkretne: Szaserów... Bitwy Grochowskiej... 
Sztabowa... Kwatery Głównej... 
Ukryty w gęstej zieleni niewielkiego parku publicznego między 
ulicą Grochowską a uliczką Kwatery Głównej - dokładnie naprzeciw 
odległej o niespełna pół kilometra Olszynki Grochowskiej - stoi 
mocno już podniszczony (chociaż parokrotnie go remontowano) 
piętrowy dwór, pałacyk w stylu osiemnastowiecznym. Legenda praska, 
wsparta Warszawianką Wyspiańskiego, utrzymuje, że podczas zmagań 
grochowskich kwaterował tu generał Józef Chłopicki. Stąd właśnie 
eks-dyktator i naczelny wódz de facto miał kierować największą 
bitwą powstania. * (* Już w czasie druku tej książki kompetentni 
informatorzy wyjaśnili mi, że dworek, uwieczniony w Warszawiance 
Wyspiańskiego, w rzeczywistości nie był kwaterą generała 
Chłopickiego. Ze szkicu sytuacyjnego bitwy pod Grochowem, 
załączonego do pamiętników adiutanta eks-dyktatora, Ignacego 
Kraszewskiego, wyraźnie wynika, że Chłopicki kwaterował w najdalej 
wysuniętym do przodu domku Grochowa po prawej stronie dzisiejszej 
ulicy Grochowskiej, a dwór z Warszawianki znajduje się po stronie 
przeciwnej. Wydaje mi się jednak, że w tym najokazalszym budynku 
ówczesnego Grochowa jakiś sztab musiał podczas bitwy kwaterować.) 
W legendarnej kwaterze faktycznego dowództwa armii powstańczej 
mieści się obecnie jakiś specjalny zakład wychowawczy, ale dla 
mnie ten budynek jest przede wszystkim dworkiem z Warszawianki 
Wyspiańskiego. Trudno mi powiedzieć, czy to zasługa starych murów 
i stosunkowo mało zmienionego otoczenia, czy też geniuszu 
krakowskiego czarodzieja teatralnego, który to miejsce ożywił i 
udramatycznił - ale wszystko mnie tu porusza i działa na fantazję. 
Bez trudu sobie wyobrażam powstańczych oficerów tłoczących się na 
kolumnowym ganku, zdyszanych adiutantów dywizyjnych zeskakujących 
ze spienionych koni (pewnie przy tej starej studzience pod murem 
zaspokajali pierwsze pragnienie i zmywali z siebie kurz bitwy), 
zdenerwowanych sztabowców, obserwujących przez lunety przechodzącą 
z rąk do rąk Olszynkę Grochowską... 
W instytucji wychowawczej, mieszczącej się w historycznym budynku, 
przeprowadzane są jakieś gruntowne porządki, więc nie usiłuję 
nawet dostać się do wnętrza. Wolę nadal wyobrażać je sobie takim, 
jakie zachowałem w pamięci z głęboko przeżytego w dzieciństwie 
przedstawienia teatralnego Warszawianki Wyspiańskiego, albo w 
najgorszym razie takim, jakie oglądała niedawno cała Polska w 
krakowskim widowisku telewizyjnym. A więc na pierwszym planie 
chmurny, zadumany Chłopicki w cywilnym surducie... Grupa wyższych 
wojskowych, wsłuchanych w odgłosy toczącej się bitwy... Stary 
Wiarus walący się na ziemię bez słowa... Piękne panny przy 
fortepianie... Chóralny śpiew Warszawianki - porywającej pieśni 
ofiarowanej polskim powstańcom przez Francję zamiast pomocy 
bardziej konkretnej: 
Oto dziś dzień krwi i chwały 
Oby dniem wskrzeszenia był. 
W tęczę Franków orzeł biały 
Patrząc, lot swój w niebo wzbił. 
Słońcem lipca podniecany, 
Woła do nas z górnych stron. 
Powstań, Polsko, skrusz kajdany, 
Dziś twój tryumf albo zgon. 
Hej, kto Polak, na bagnety! 
Żyj swobodo, Polsko żyj! 
Takiem hasłem cnej podniety 
Trąbo nasza wrogom grzmij! 
21 lutego 1831 roku - bezpośrednio po pierwszych krwawych bojach o Olszynkę 
Grochowską - do kwatery Chłopickiego przybyła delegacja Rządu 
Narodowego, aby jeszcze raz błagać obalonego dyktatora o ponowne 
objęcie naczelnego dowództwa nad armią powstańczą. Cywilni 
dygnitarze byli pod wrażeniem dramatycznej rozmowy, odbytej tego 
samego dnia z dowódcą 3. dywizji piechoty, generałem brygady Janem 
Skrzyneckim. O genezie przebiegu rozmowy ze Skrzyneckim oraz o 
samej wizycie u Chłopickiego opowiada obszernie w swoich 
wspomnieniach jeden z uczestników delegacji - członek Rządu 
Narodowego, poseł ostrołęcki Stanisław Sulima-Barzykowski, 
późniejszy autor pięciotomowej Historyi Powstania Listopadowego.
Dnia poprzedniego, w czasie walk o Olszynkę, kiedy Barzykowski, 
odpowiadający w rządzie za resort wojny, kontrolował zaopatrzenie 
wojsk pod Grochowem, zgłosił się do niego zastępca generalnego 
kwatermistrza armii, podpułkownik Prądzyński i zaproponował 
spotkanie z generałem Skrzyneckim, "który ma mu ważne komunikacye 
uczynić". Bezpośrednie porozumiewanie się członków rządu z 
poszczególnymi dowódcami dywizji było bardzo źle widziane przez 
dowództwo naczelne, ale Barzykowski słyszał już wiele o zwycięzcy 
spod Dobrego, więc propozycję przyjął. Skrzyneckiego zastali przy 
samej Olszynce Grochowskiej, gdzie walczył jeden z pułków jego 
dywizji. Powierzchowność generała zafascynowała Barzykowskiego: 
"Jenerała Skrzyneckiego postawa cała miała w sobie coś 
znakomitego, a dnia tego twarz jego, pokryta dymem i pyłem 
wojennym, stawała się prawdziwie bohaterska". Podobnie pisali o 
Skrzyneckim inni pamiętnikarze tego czasu, podobnie wspominać go 
będzie w listach młody Zygmunt Krasiński, pamiętający go jeszcze z 
przyjęć w domu ojca. Polska wkrótce miała drogo zapłacić za te 
urzekające pozory. Zainscenizowane przez Prądzyńskiego spotkanie 
było niewątpliwie pierwszą próbą Skrzyneckiego sięgnięcia po 
buławę hetmańską. Że Prądzyński w tym pośredniczył, trudno się 
dziwić. Pełniąc obowiązki generalnego kwatermistrza armii i 
faktycznego szefa sztabu przy Chłopickim, był najbardziej 
zainteresowany w uzdrowieniu sytuacji w naczelnym dowództwie. A 
obok Dwernickiego jedynie Skrzynecki - chociaż generał 
najświeższej daty - mógł się pochlubić pewnymi sukcesami w 
dotychczasowych działaniach wojennych. Na razie jednak żadnych 
propozycji nie wysuwano. Skrzynecki był zaabsorbowany toczącą się 
bitwą, a poza tym sam Barzykowski nie wydawał mu się pewnie 
wystarczająco kompetentnym partnerem do prowadzenia rozmów 
zasadniczych. Ograniczył się więc tylko do oświadczenia wstępnego: 
"Źle się u nas dzieje, i jeżeli tak dłużej iść będzie, zginąć 
musimy". I aby nie było wątpliwości, co ma na myśli, wskazał 
palcem na objeżdżających właśnie linie bojowe księcia Radziwiłła i 
generała Chłopickiego: "Ci panowie, jeżeli dłużej na ten sam 
sposób komenderować będą, zgubić nas muszą. Mnie do Warszawy udać 
się nie wolno, lecz jeżeli by jutro bitwy być nie miało, upraszam 
księcia Czartoryskiego i pana, abyście tutaj przybyć zechcieli, a 
ja uczynię doniesienie, które mi zrobić interes ojczyzny i 
powinność nakazują". 
Niezbyt przyjemnie musiało być panu posłowi ostrołęckiemu słuchać 
podobnych słów tuż pod bokiem dwóch wodzów naczelnych, lecz skutek 
swój odniosły. Natychmiast po powrocie do Warszawy Barzykowski 
opowiedział o rozmowie ze Skrzyneckim prezesowi Rządu Narodowego. 
Książę Czartoryski także uważał, że nie można już dłużej tolerować 
podwójnego dowództwa w wojsku. Po krótkim wahaniu zgodził się na 
półsekretną schadzkę z dowódcą 3. dywizji piechoty. 
Następnego dnia (21 lutego) trójosobowa delegacja, złożona z 
Czartoryskiego, Barzykowskiego oraz sekretarza Rządu Narodowego, 
radcy Andrzeja Plichty (dawnego więźnia stanu z lat 1826-1829), 
udała się do obozu pod Grochowem. Koszmar trzydniowego pobojowiska 
poraził członków rządu. "Plac boju po bitwie bolesny, smutny, 
rozdzierający widok przedstawiał - wspomina Barzykowski. - Tyle 
ciał ludzkich, martwych i walających się, tyle rannych jęczących, 
dogorywających, konających bez pomocy, bez ratunku. Ziemia krwią 
polana, ogień, pożoga; domy, budowle dogorywające, ruiny, 
zwaliska, garść popiołu; wielki cmentarz na wszystkie strony". 
Prądzyński oczekiwał delegatów na Pradze. Omijając ostrożnie 
kwatery obu wodzów naczelnych, udali się wprost pod Olszynkę 
Grochowską, gdzie biwakował dowódca 3. dywizji piechoty. Rozmowa 
odbyła się na otwartym powietrzu, za przesłoną jakiegoś 
pogorzeliska. Skrzynecki zagaił z właściwym sobie patosem: 
"Zaprosiłem panów, aby im donieść, co sprawa ojczyzny nakazuje, 
abyście wiedzieli, czego moja pierś polska i wojskowa przemilczeć 
nie pozwala!" Potem zmienił ton na mniej górny i począł rzeczowo 
informować członków rządu o sytuacji panującej w samej armii i na 
frontach wojny. "Bijemy się, wojnę prowadzimy, ale od wkroczenia 
nieprzyjaciela bez planu, bez związku, a nawet bez rozkazów, 
zmarnowaliśmy czas, opuściliśmy bez walki korzystne pozycje i nie 
korzystaliśmy z grubych błędów nieprzyjaciela. Wprawdzie 
stoczyliśmy walki, ale one były bez jedności, a co gorzej - bez 
dowództwa i rozkazów. Każdy z nas, dowódców dywizyi, działał 
podług swojej myśli i znajomości rzeczy, a więc zwycięstwa odnieść 
nie mogliśmy. Nie byliśmy wprawdzie pobici, ale to winniśmy 
jedynie waleczności naszego żołnierza. Lecz nie odnieśliśmy 
korzyści, które łatwe były do otrzymania i same prawie w ręce 
nasze lazły. Przyczyną wszystkiego złego jest to, że nie mamy 
wodza naczelnego. Wprawdzie mamy ich dwóch, lecz w istocie nie ma 
żadnego. Ja sam wczoraj posłałem adiutanta po rozkazy do głównej 
kwatery, książę Radziwiłł odesłał go do jenerała Chłopickiego, zaś 
jenerał Chłopicki odpowiedział, że niczem nie jest, i rozkazów nie 
miałem. Musiałem działać podług siebie, nic nie wiedząc, jaki był 
ogólny plan bitwy. Z tego, panowie, możecie jasno widzieć, że 
jeżeli tak dłużej potrwa, pobici być musimy i pobici bez chwały i 
honoru. Wstąpimy do grobu, nie zostawiając naszym następcom nawet 
chlubnej oręża spuścizny. To, co panom, jako członkom rządu, 
donoszę, Boga biorę na świadka, iż nie czynię ani z nienawiści, 
ani z prywaty, lecz przez miłość ojczyzny, dla dobra sprawy 
narodowej. Zresztą ten oficer pełen zdolności (tu wskazał na 
Prądzyńskiego) a najbliższy świadek całej czynności naszej głównej 
kwatery, niech powie, czy wszystko, co doniosłem, nie jest 
najświętszą prawdą. Zaradźcie, panowie, więc i zaradźcie prędko 
temu złemu, bo inaczej zginęliśmy". Skończył Skrzynecki i zamilkł, 
a Prądzyński dodał: "Wszystko, co jenerał Skrzynecki donosi 
Rządowi, jest istotną prawdą i prędzej chyba za mało jak za wiele 
powiedział..." 
Zaczęto się wspólnie zastanawiać nad znalezieniem wyjścia z 
trudnej sytuacji. Skrzynecki wystąpił z projektem, aby 
Chłopickiego po prostu zmuszono do oficjalnego objęcia naczelnego 
dowództwa. Ze strony dywizjonera był to niewątpliwie tylko manewr 
taktyczny. W pierwszej rozmowie z Barzykowskim Skrzynecki wcale 
przecież nie ukrywał, że do Chłopickiego był nastawiony tak samo 
niechętnie jak do Radziwiłła. Poza tym wiedział równie dobrze jak 
członkowie rządu, że "polski Napoleon" nie był człowiekiem, 
którego można było do czegokolwiek zmusić. Pierwsza próba w tym 
kierunku doprowadziłaby niewątpliwie do jego całkowitego wycofania 
się z dowodzenia. I może właśnie o to ambitnemu dowódcy 3. dywizji 
chodziło. 
Ale Czartoryski i Barzykowski, którzy rzeczywiście jedyny ratunek 
widzieli w Chłopickim, pojęli od razu niebezpieczeństwo tkwiące w 
projekcie Skrzyneckiego i przedstawili własną, zmodyfikowaną 
propozycję. 
"Kto zna charakter, upór jenerała Chłopickiego, ten wie, że dla 
niego nie ma przymusu - odpowiedział Skrzyneckiemu Barzykowski. - 
Można go rozstrzelać, zabić, ale nie przymusić. A zresztą jakież 
mogą być środki takiego przymusu i gdzie one nas zaprowadzą?... On 
Dyktaturę Sejmowi pod nogi rzucił, a cóż dopiero z buławą będzie? 
A jak nie przyjmie, nie usłucha woli Sejmu? ...czyliż wskutek 
nieusłuchania wyznaczać sąd, sądzić, karać, wznosić rusztowanie, 
krew przelewać i krew jenerała, co tyle lat dla ojczyzny walczył i 
teraz dla niej walczy?... Niebezpieczny to krok i do wykonania 
prawie niepodobny. Czyliby nie lepiej było, gdyby go wojsko wodzem 
okrzyknęło?..." 
Krótko mówiąc, rzecznik Rządu Narodowego proponował namówić 
Chłopickiego, aby zechciał łaskawie dokonać wojskowego zamachu 
stanu przeciwko sejmowi i rządowi. Paradoks sytuacji doszedł swego 
apogeum. A rzecz miała pełne szanse powodzenia, gdyż popularność 
"bożka opinii" w armii była jeszcze ogromna. 
Ale takie rozwiązanie nie odpowiadało inicjatorom sekretnego 
spotkania w Olszynce Grochowskiej. I właśnie wtedy z ust 
pułkownika Prądzyńskiego padło po raz pierwszy nazwisko nowego 
kandydata na wodza naczelnego: generała Skrzyneckiego. Lecz grunt 
nie był jeszcze przygotowany i członkowie rządu nie potraktowali 
tej kandydatury poważnie. Skrzynecki dostrzegł to natychmiast i 
oświadczył stanowczo, że buławy nie przyjmie. "Moją powinnością - 
zakończył chłodno rozmowę z delegacją rządową - było donieść 
rządowi, co u nas złego dzieje się, i wskazać, że ku zgubie 
biegniemy, do rządu zaś należy obmyślić środki zaradcze". 
Po rozstaniu się z przedstawicielami armii członkowie rządu 
"zamyśleni ze schylonymi głowami" ruszyli w stronę Grochowa. 
Przytłaczała ich powaga sytuacji. Ze starszych generałów, poza 
niebezpiecznym intrygantem Krukowieckim, nikt się nie kwapił do 
buławy wodzowskiej. Z młodszej kadry mogli być brani pod uwagę 
tylko dwaj popularni zwycięzcy z pierwszych bojów lutowych. Ale 
Skrzyneckiemu nie zdążyły jeszcze przylgnąć do munduru świeżo 
przypięte szlify generalskie, a Dwernicki źle był widziany w 
kołach prawicy rządowej głównie dlatego, że udzielał w swoim 
sztabie przytułku wielu wybitnym klubistom warszawskim. Pozostawał 
więc jedynie Chłopicki. Członkowie rządu postanowili raz jeszcze 
odwołać się do jego uczuć obywatelskich. Dla zachowania pozorów 
książę Czartoryski pojechał naprzód zawiadomić o wszystkim 
nominalnego wodza naczelnego księcia Radziwiłła, którego okazała 
"Kwatera Jeneralna" znajdowała się w głębi Pragi, przy ulicy 
Targowej. Natomiast Barzykowski, obciążony zadaniem urobienia 
atmosfery do zasadniczej rozmowy, podążył wprost do Chłopickiego. 
"W małym dworku na połowę rozebranym, na samym początku wsi 
Grochowa, na strzał działowy od nieprzyjaciela, miał on swoją 
kwaterę - wspomina poseł ostrołęcki. - Wszystko tam było skromne i 
obozowe". 
Nie było więc ani fortepianu, ani pięknych panien, jak w 
legendarnym dworku z Warszawianki Wyspiańskiego. Przy wodzu de 
facto skupiało się tylko nieliczne grono adiutantów i sztabowców, 
z Prądzyńskim na czele; reszta trzymała się "doskonałych obiadków 
w praskiej kwaterze Radziwiłła. Eks-dyktator tego dnia "miał na 
sobie długą granatową kapotę, a na głowie, niefortunnym 
przypadkiem, furażerkę z wypustkami amarantowymi, taką jaka była 
przepisana dla cywilnych sług oficerskich". Nie wynikało to 
zapewne z "niefortunnego przypadku", lecz z demonstracji jak 
najbardziej zamierzonej. Ale w humorze był Chłopicki wybornym. 
Barzykowski trafił szczęśliwie na jeden z tych rzadkich nastrojów 
euforycznych, jakie nachodziły niekiedy "polskiego Napoleona" w 
przerwach między okresami burz, rozpaczy bądź zupełnych zapaści. 
"Obóz, grom działa, zapach prochu, wszystko ożywiało w nim duchowe 
wspomnienia i dodawało mu życia, humoru i wesołości". Był upojony 
udziałem w bojach trzech poprzednich dni i zaskoczony męstwem 
młodego żołnierza polskiego. "Wykropiliśmy się z Moskalami, 
żołnierz nasz, chociaż młody, ale dobrze się bił, dał dowody 
męstwa i wytrwania w boju - powiedział Barzykowskiemu. - Oficerom 
naszym także odwagi i męstwa odmówić nie można i owszem hojnie 
życiem płacili, dawali przykład, byli na przedzie. Ale dla oficera 
nie dość męstwa, trzeba i znajomości swego rzemiosła. Szkoła W. 
Księcia Konstantego, plac Saski nie ukształcił nam zdatnych 
dowódców, przez obadwa dni musiałem nie tylko obowiązki jenerała, 
ale powinność szefa batalionu pełnić. Prowadziłem sam bataliony w 
ogień, bo musiałem, panowie oficerowie nie byli w stanie tego 
robić. Za Napoleona było inaczej, każdy musiał dobrze znać swoje 
obowiązki i umieć je wypełniać". 
Barzykowski próbował tłumaczyć, usprawiedliwiać. To skutki 
kilkunastoletniego pokoju. Starsi wojskowi odwykli od wojny, 
młodzi nie nabrali jeszcze w niej doświadczenia. Ale przy polskim 
zapale i polskim talencie do wojaczki, można i należy się 
spodziewać, że wkrótce polscy oficerowie nabiorą potrzebnego 
doświadczenia i z najlepszymi zrównać się zdołają. Byle tylko on, 
Chłopicki, zgodził się objąć nad nimi dowództwo. - "Ty ich wojować 
nauczysz, ty ich do zwycięstwa poprowadzisz!" 
Chłopicki się rozgrzał. Zaczynał już wchodzić w skórę wodza. 
Dowiadywał się, ile Barzykowski, jako "nadminister" wojny, będzie 
mógł mu dostarczyć nowej piechoty i ile trzewików dla starej. 
Dybicz z całą swoją potęgą, z minuty na minutę, wydawał mu się 
coraz mniej groźny. "Pobiję go!" - wołał w podnieceniu - nie jest 
to tak wielki generał, jak o nim sądzą. Tyle ma wojska i dobrego, 
i obficie we wszystko zaopatrzonego i cóż dotychczas zrobił? 
Najmniejszej korzyści nie odniósł. Ta olszyna powinna być jego 
grobem, o nią, spodziewam się, rozbiją się jego siły. Gdy zaś go 
pobiję, wsiądę mu na kark, nie dam chwili odpoczynku, pędzić będę, 
i dlatego pod Brześciem potrzeba mi będzie więcej piechoty, bo w 
tamtych stronach teatr wojny rozpocząć się musi". 
Podczas tej rozmowy przybył książę Czartoryski. Prezes Rządu 
Narodowego nie przepadał osobiście za Chłopickim. W potomku 
litewskich dynastów krew się musiała burzyć, ilekroć ten, nie 
liczący się z nikim, "rozparzony szlachcic" zwracał się do niego 
przez "wasan", a w napadach gniewu strofował go jak swojego 
subalterna. Ale książę przybywał w misji państwowej, aby odzyskać 
dla sprawy narodowej "polskiego Napoleona". Przyłączył się tedy 
najgoręcej do próśb Barzykowskiego. Dziękował Chłopickiemu w 
imieniu rządu i narodu za czynny udział w dotychczasowych bojach i 
błagał o przyjęcie oficjalnego kierownictwa nad dalszą wojną... 
"Ojczyzna jeszcze raz do ciebie rękę wyciąga - kończył z uczuciem 
swe wywody - woła twojej pomocy, my zaś w jej imieniu przemawiamy. 
Czynimy to z mocnym przekonaniem, że potrzebę tego uznasz i 
pochlebiamy sobie, iż nie odmówisz być zbawcą ojczyzny!" 
Ale euforia Chłopickiego już się skończyła. Barzykowski dostrzegł, 
że przemówienia księcia słuchał "z niespokojnością wyraźną". 
Obecność Czartoryskiego musiała mu przypomnieć fatalne spotkanie z 
"dozorczą" Delegacją Sejmową z 16 stycznia 1831 roku i rozjątrzyła 
w nim na nowo ranę zadaną mu przez posła Jana Ledóchowskiego.* (* 
Zajście to opisane jest dokładnie w tymże tomie w części 1 
[Rewolucya w Warszawie].) Wylała się z niego cała wezbrana gorycz 
i obraza. 
"Nie przyjmuję wodzostwa - odpowiedział z żywością. - W długich 
wysługach, w twardych bojach bliznami okryty, walcząc po różnych 
krajach za ojczyznę, dosłużyłem się szlif jeneralskich. Napoleon 
mi je dał, a Ledóchowski zmusił mnie do ich odpięcia. Sejm 
wszystko zaaprobował, jestem więc teraz tylko prostym żołnierzem 
(być może, iż przy tych słowach wskazał palcem na swą furażerkę 
ordynansa - M. B.), a wyznaję ze szczerością starego żołnierza, że 
nikogo nie widzę przed sobą, kto by mógł mieć prawo i godność na 
powrót mi je przypiąć, bez szlif zaś wodzem być nie można, tylko 
żołnierzem. Przyznam się wam, że wśród bitwy znajdowałem się tam, 
gdzie było największe niebezpieczeństwo, bo śmierci szukałem, bo w 
tem położeniu, w jakiem teraz jestem, śmierć mi tylko pozostaje. 
Ponieważ kule mnie omijały, więc jeszcze bić się będę, ale szukać 
ich nie przestanę". 
Prezes Rządu Narodowego miał prawo poczuć się osobiście dotknięty 
pychą bijącą z tego ostentacyjnego samoponiżania się 
eks-dyktatora. Ale nie osłabiło to w księciu dobrej woli i 
żarliwości. 
"Jenerale, zawołał, co się stało, już do nas nie należy, lecz do 
potomności, do historyi, one nas osądzą i każdemu wymiar 
sprawiedliwości oddadzą. Dla nas jest tylko przyszłość, tam są 
nasze obowiązki i powinności, i te nam gorliwie wypełnić trzeba. 
Prócz tego znasz dobrze, boć wśród burz świata wzrosłeś i tych 
rang się dosłużyłeś, że rewolucye nie zawsze prawnie postępują, że 
życie nasze jest wystawione na różne przeciwności i wśród nich 
płynąć musimy, a tylko przekonanie o wypełnionych powinnościach 
czystem sumienie robi. To, co się stało, równie boli nas, jak i 
ciebie, równie może to tak żywo czujemy, jak i ty, lecz pozwól 
sobie powiedzieć, iż wszystko, co zaszło, było dalekie od 
jakiegokolwiek zamiaru ubliżenia tym dostojeństwom i rangom, na 
jakie w tylu krwawych bitwach tak chlubnie zasłużyłeś, a które z 
rąk pierwszego wojownika świata w nagrodę otrzymałeś. Prawdziwe 
zasługi są silniejsze nad chwilowe wiatrów powiewy. Naród polski 
jest z ciebie dumny i dał ci dowody, jak cię cenić umie. Dlatego, 
jenerale, co się stało, puśćmy w zapomnienie, radźmy tylko o tem, 
co robić trzeba. Wiesz dobrze, jak jest z wodzostwem wojska 
naszego. Dłużej być tak nie powinno, bo zginiemy. W wojnie trzeba 
jednego wodza. Ty, jenerale, wśród nas jesteś najzdolniejszy, w 
tobie tylko wojsko i naród ma zaufanie, do ciebie więc ojczyzna 
wyciąga ręce, i odepchnąć jej nie możesz i nie powinieneś. Umiałeś 
własną ręką sięgnąć po Dyktaturę, teraz tą samą ręką przypnij te 
szlify jeneralskie, które tobie samemu odjąć się podobało, i 
rzeknij: jestem wodzem, a tysiączne radości okrzyki narodu i 
wojska zatwierdzą twoje postanowienie. Z tem przedstawieniem, z tą 
prośbą do ciebie przychodzimy, nie odsuwaj nas, rząd wszystko ku 
temu ułatwi, sejm wszystko zatwierdzi, bo ratunek ojczyzny tego 
wymaga". 
Ale argumenty Czartoryskiego nie zdołały przełamać oporu 
obrażonego eks-dyktatora, wpłynęły jedynie na pewną odmianę jego 
tonu. 
"Co chcą, niech mówią i piszą, rzekł wolno Chłopicki, ja jednak 
kocham ojczyznę. Trzydzieści lat dla niej biłem się i teraz gotów 
jestem dla niej poświęcić moją krew i życie, ale tego, co mi, 
panowie, proponujecie, uczynić nie jestem w stanie. Wziąłem 
Dyktaturę, bo czułem, że tego było potrzeba, ale teraz inne jest 
położenie. W tem, co zaszło między mną a deputacyą i Sejmem, nic 
nie poszanowano, wszystko pogwałcono, a wśród takiego stanu rzeczy 
ogłaszać się wodzem ani wypada, ani przystoi. Trzeba wprzódy coś 
takiego zrobić, żeby wszystko umilknąć musiało, trzeba nowych 
nabyć praw i wtenczas dopiero podobny krok będzie możliwy. Na 
wasze przedstawienie odpowiadam wam szczerze, że teraz nic nie 
przyjmę, nic nie przedsięwezmę, ale wam uroczyście przyrzekam, że 
księcia Radziwiłła moją radą we wszystkim wesprę. Więcej nawet 
powiem. W przyszłej batalii, jaką stoczymy, ja rozkazy wydam, ja 
dowodzić będę, a jeżeli mi fortuna posłuży i zwycięstwo odniosę, 
wtenczas nabędę nowego prawa i przyznam się wam, lecz niech to 
będzie między nami, ogłoszę się wodzem, a może i czegoś więcej 
zażądam. Oto moje myśli i chęci, to wam oświadczam i przyrzekam, 
lecz nic więcej ode mnie nie żądajcie, bo nic więcej nie uczynię". 
Na tym rozmowa się zakończyła, gdyż obawiano się, aby dalszymi 
naleganiami "nie pogorszyć usposobienia" Chłopickiego. 
"Po tych przykrych odwiedzinach członkowie rządu ze ściśniętym 
sercem do ministra wracali - kończy swą relację Barzykowski - boć 
wszystko niedobrze działo się, a zaradzić złemu nie było można. 
Nieprzyjaciel liczny za parę dni nowych posiłków się spodziewał, 
my zaś mniej liczni, pozycya nasza coraz bardziej ciasna, ruchy od 
nas niezawisłe, w tyłach jeden tylko most słaby i zwichnięty do 
odwrotu, i jeszcze bez wodza. Wszakże bytność w obozie członków 
rządu nie była zupełnie bezowocna. Chłopicki uznał sam, iż brak 
oznaczonego charakteru wśród wojska sprawiać musi, że jego rozkazy 
bez skutku pozostają. Wskutek tego dnia 22, wyszedł rozkaz dzienny 
do wojska, w którym Chłopicki dowódcą pierwszej linii bojowej 
został naznaczony i zastrzeżono, że od niego wszystkie rozkazy 
wychodzić będą. Rozkaz ten uczynił jak najlepsze wrażenie" 
Informacja o rozkazie dziennym, powołującym Chłopickiego na 
"dowódcę pierwszej linii bojowej", wzbudza pewne wątpliwości. Ani 
słowem nie wspominają o tym w swoich pamiętnikach najbliżej tych 
spraw stojący Ignacy Prądzyński i Władysław Zamoyski.* (*Leon 
Dembowski, jeden z najpoufniejszych doradców Czartoryskiego, pisze 
wyraźnie: "zastanawia, że [wódz naczelny] rozkazem dziennym, 
przynajmniej w dzień bitwy Grochowskiej, nie polecił wszystkim 
dowódcom, ażeby rozkazom Chłopickiego byli posłuszni".) Nie ma 
tego rozkazu w czterotomowych Źródłach do dziejów 
wojny...1830-1831 r., wydanych przez Bronisława Pawłowskiego, a 
trudno przypuścić, by znakomity historyk wojskowości mógł tak 
ważny dokument pominąć, gdyby się z nim zetknął. Nie udało się 
także - o ile wiem - dotrzeć do tego rozkazu żadnemu z badaczy 
współczesnych. Oczywiście, że wszystko to razem nie podważa 
jeszcze informacji Barzykowskiego, rozkaz mógł po prostu zaginąć w 
bałaganie kampanii powstańczej. Z drugiej jednak strony trudno 
wykluczyć, że Barzykowski w swojej Historyi Powstania 
Listopadowego, pisanej już z perspektywy czasu, dodał jakąś 
brakującą, potrzebną mu kropkę nad "i", zwłaszcza że oficjalne 
przeprowadzenie nominacji Chłopickiego przez rozkaz dzienny 
naczelnego wodza poważnie by rehabilitowało czynniki rządowe, 
kierujące resortem wojny - a więc samego autora Historyi Powstania 
Listopadowego. Ostateczne wyświetlenie tej sprawy ważne by było 
dla dalszego ciągu opowieści o dawnych szwoleżerach. Bo jeżeli 22 
lutego eks-dyktatora Chłopickiego rzeczywiście mianowano "dowódcą 
pierwszej linii bojowej", to musiałby o tym także wiedzieć generał 
Tomasz Łubieński, a to z kolei miałoby znaczenie przy osądzaniu 
jego postępowania w dniu 25 lutego w bitwie pod Grochowem. 
Na trzy dni przed walną bitwą generał Łubieński przesunięty został 
o stopień wyżej w hierarchii dowódczej. Rozkaz Naczelnego Wodza 
Siły Zbrojnej Narodowej z 22 lutego 1831 roku (tak: właśnie 22 
lutego 1831 r. - i ten rozkaz dzienny, w odróżnieniu od 
wspomnianego poprzednio, znajduje się w zbiorze Pawłowskiego) 
dokonał reorganizacji kawalerii, dzieląc ją na dwa korpusy. Na 
dowódcę korpusu I powołano generała dywizji Jana Nepomucena 
Umińskiego, dawnego rywala Łukasińskiego w Wolnomularstwie 
Narodowym, świeżo zbiegłego z twierdzy pruskiej w Głogowie i 
aktualnie windowanego przez stronnictwo spowinowaconych z nim 
Niemojowskich na bohatera narodowego. Dowództwo korpusu II 
powierzono generałowi dywizji Tomaszowi hrabiemu Łubieńskiemu. 
Było to wywyższenie niebagatelne. Dawny szef I szwadronu 
szwoleżerów skupił pod swoimi rozkazami połowę całej jazdy 
powstańczej.* (* Korpus generała Łubieńskiego składał się z dwóch 
dywizji jazdy i z dwóch baterii artylerii konnej. Dywizjami 
dowodzili: generał Zygmunt Stryjeński i generał Andrzej Ruttie 
(dawny zastępca a później następca Kozietulskiego w 4. pułku 
ułanów). Do dywizji Stryjeńskiego należały: brygada pułkownika 
[później generała] Kazimierza Skarżyńskiego [2. pułk strzelców 
konnych, szwadron poznański, 3. pułk ułanów] oraz brygada dawnego 
szwoleżera, pułkownika [potem generała] Józefa Kamińskiego [4. 
pułk strzelców konnych, dywizjon karabinierów, 5. pułk ułanów]. Do 
dywizji Ruttie'ego brygada pułkownika [potem generała] Ludwika 
Kickiego [2. pułk ułanów, 2. pułk mazurów] oraz brygada dawnego 
szwoleżera pułkownika [potem generała] Dezyderego Chłapowskiego 
[4. pułk ułanów, 1. pułk ułanów]. Łubieński skupiał w swoim 
korpusie sporo dawnych kolegów z gwardii napoleońskiej [poza dwoma 
dowódcami brygad wielu oficerów młodszych, zwłaszcza w 4. pułku 
ułanów] oraz parę osób z rodziny [Wojciech Morawski w sztabie, w 
szwadronie poznańskim "szeregowiec" Henryk Łubieński, w 1. pułku 
mazurów podporucznik Kazimierz Łubieński. Powinowatym Łubieńskich 
był pułkownik Kazimierz Skarżyński].) 
Rankiem 25 lutego 1831 roku, przed rozpoczęciem walnej bitwy o 
Warszawę, korpus Łubieńskiego, którego jedna brygada pod 
dowództwem pułkownika Kickiego, pełniła służbę w linii przedniej, 
stał w odwodzie za 3. dywizją piechoty, po lewej stronie 
dzisiejszej ulicy Grochowskiej, "opierając się - jak stwierdza 
Wacław Tokarz - prawym swoim skrzydłem o Słup Żelazny". 
Tam właśnie, przy Słupie Żelaznym, rozmawiał z generałem 
Łubieńskim bezpośrednio przed bitwą członek Rządu Narodowego 
Stanisław Barzykowski. 
"Rano udałem się na pole bitwy grochowskiej - wspomina 
"Nadminister wojny". - Kiedym przejeżdżał koło korpusu 
Łubieńskiego, znajdował się on niedaleko Żelaznego Słupa i coś 
swojemu szefowi (Władysławowi Zamoyskiemu) dyktował. Powitałem go 
i parę grzecznych słów zamieniłem, między innemi powiedziałem, że 
zapewne jenerał w toczącej się bitwie czynny udział weźmie i 
chwały orężowi polskiemu przyczyni. Odpowiedź była dość sucha i 
niechętna, skończył ją zaś temi słowy: <<Zapewne na Modlin cofać 
się będę>>. Nie wierzył więc w zwycięstwo - dodaje swój komentarz 
Barzykowski - i owszem był przekonany, że do Wisły wrzuceni 
będziemy, przeto dla uratowania i korpusu, i swojej chwały już od 
początku o cofaniu przez Modlin myślał". 
Barzykowski przypomniał o tym spotkaniu, ustalając genezę 
wydarzeń, które nastąpiły potem, i chodziło mu zapewne o to, aby 
słynną późniejszą kontrowersję między ciągle jeszcze miłym jego 
sercu generałem Chłopickim a dowódcą II, korpusu jazdy wytłumaczyć 
defetystyczną od początku postawą tego ostatniego. Może było i 
tak, jak sądził poseł ostrołęcki, ale mnie - jako autora tej 
opowieści, mocno już uwikłanego w losy dawnych szwoleżerów - 
interesuje ponadto rzecz inna. Zastanawiam się, czy Barzykowski - 
członek Rządu Narodowego z roku 1831 był zdolny dostrzec jakiś 
związek między zarzucanym generałowi Łubieńskiemu defetyzmem a... 
Słupem Żelaznym, przy którym toczyła się rozmowa. Otóż wydaje mi 
się, że to było chyba niemożliwe. Wychwytywać podobne skojarzenia 
potrafimy dopiero my, którzy na to wszystko patrzymy z dystansu 
lat blisko stu pięćdziesięciu. 
Żelazny Słup, tak często wspominany w dokumentacji bojów 
grochowskich, przetrwał do naszych dni; tyle, że stracił bardzo na 
znaczeniu. Wtedy górował nad całą okolicą jako główny punkt 
orientacyjny w piaszczystej pustce między wałami Pragi a 
pierwszymi domkami Grochowa; dziś trzeba go szukać wśród gęstej 
zabudowy najruchliwszego odcinka ulicy Grochowskiej, zaraz za 
skrzyżowaniem z ulicą Podskarbińską. Na ogół nie pamięta się już, 
kiedy i na jaką intencję ten pomnik postawiono. - Prawdopodobnie w 
związku z jakąś wojną, jak to zwykle u nas... - odpowiada zapytany 
przechodzień uliczny. Ale wysoki, czarny, "z głazu ubity" obelisk, 
dawniej nazywany Żelaznym Słupem, wyłamuje się z normalnego 
polskiego schematu. Zamiast obrazów wojny czy martyrologii 
widnieje na nim laska boga Merkurego - znana od wieków całej 
cywilizowanej ludzkości jako symbol handlu i pokoju. Obok - 
łaciński napis: Via metropolitana Varsavia Brestium i data: rok 
1823. Bliższych szczegółów dostarcza ówczesna prasa. Dowiadujemy 
się stamtąd, że Słup Żelazny upamiętnia zakończenie budowy Szosy 
Petersburskiej (potocznie nazywano ją Traktem Brzeskim), wiodącej 
z Warszawy przez Siedlce do Brześcia. Jedna z największych 
inwestycji owego czasu*, (* Trakt ten, długości przeszło 25 mil, 
budowano z ogromnym nakładem pracy i kosztów. "Budowa tego, 
rozpoczęta w roku 1818, przedstawiała mnóstwo trudności - pisano 
13 marca 1824 r. w "Monitorze Warszawskim" - wciąż same piaski, 
bagna, trzęsawiska lub błota. Sypano ogromne groble, jak np. pod 
Terespolem [gdzie miejscami na ieden sążeń drogi po 55 
sześciennych sążni ziemi i żwiru w namule tonęło], pod Zawadami, 
na Kostrzyniu itd. Droga ta przedstawia już wielorakie korzyści, 
tak np. furmani mogą teraz drugie tyle ładować bez przeciążenia 
zaprzęgu; Dyrekcja J-lna Poczt zmniejszyła opłatę extra-pocztową; 
prywatni swemi końmi idący zyskali trzecią część czasu, a tem 
samem i kosztów podróży".) rozpoczęta pod patronatem dyrektora 
generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Stanisława Staszica, a 
dokończona dzięki energicznemu poparciu ministra skarbu księcia 
Druckiego-Lubeckiego, miała się stać głównym połączeniem handlowym 
między Królestwem a cesarstwem - warunkiem sine qua non rozbudowy 
polskiego przemysłu i handlu, a przez to - wzbogacenia i 
unowocześnienia kraju. Przypuszczam, że wizja Wielkiego Planu, 
którego zasadniczym elementem była ta droga, zaprzątała już myśli 
Staszica, kiedy - narażając się na gniew liberałów - 
kontrasygnował swoim ogólnie szanowanym nazwiskiem dekret o 
ustanowieniu cenzury; na opłacenie kosztów tej drogi bezlitośnie 
wyciskał pieniądze z rodaków "kniazik" Drucki-Lubecki. 
Szczególnie interesująco przedstawia się fronton praskiego 
pomnika. Od dołu do góry pokrywają go płaskorzeźby, wyobrażające 
kolejne fazy budowy drogi. Razem układa się to w całość, którą bez 
żadnej przesady można nazwać ilustracyjnym reportażem z życia 
Królestwa Kongresowego. Poznaje się z tego reportażu ówczesne 
miasta i wsie, a także trud ówczesnego inżyniera, robotnika 
drogowego, górnika i chłopa dowożącego materiał budowlany. Reliefy 
na Słupie Żelaznym przesycone są - jak powiedzielibyśmy dzisiaj - 
dynamiką pokojowego wzrostu. Grochowski obelisk jest najostrzejszą 
antytezą tego, co działo się wokół niego w ostatnich dniach lutego 
roku 1831. Był to istotnie okrutny żart historii, że droga 
pomyślana przez Staszica i Lubeckiego jako narzędzie 
konstruktywnej współpracy między Królestwem a cesarstwem - w 
niespełna osiem lat po jej otwarciu stać się miała głównym traktem 
powstańczej wojny. I to właśnie spod Żelaznego Słupa kazano 
startować do bitwy grochowskiej naczelnikowi "klanu pobożnych 
spekulatorów". 
Żelazny Słup symbolizował to wszystko, czemu dawny szef pierwszego 
szwadronu szwoleżerów poświęcił życie po powrocie z wojen 
napoleońskich. Wyryty na pomniku grochowskim rok 1823 był punktem 
zwrotnym w biografii Tomasza Łubieńskiego. Właśnie w tym roku 
rozstał się ostatecznie ze swoim gospodarstwem wiejskim, 
zamierzając zająć się bardziej sprawami publicznymi. Dojrzewała 
już wtedy koncepcja Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, rysowały 
się plany Banku Polskiego i Kas Oszczędnościowych, powstawały 
pierwsze rodzinne przedsiębiorstwa przemysłowe. W podróżach 
zagranicznych tego roku generał poświęcał większość swego czasu na 
tropienie różnych nowych wynalazków technicznych z myślą o 
przeniesieniu ich na grunt polski. 
Niedawno udostępniono mi ze źródeł rodzinnych dzienniczek jednej z 
córek Piotra Łubieńskiego, pisany w maju i czerwcu 1823 roku. 
Bratanica generała opisuje tam zjazd rodziny w Krakowie z okazji 
ślubu Róży Łubieńskiej z Ludwikiem Sobańskim. Z dwóch szkolnych 
zeszytów, zapisanych kaligraficznym pismem młodej panny sprzed pół 
wieku, bije ta sama niezachwiana wiara w patriotyzm i słuszność 
postępowania klanu rodzinnego, co z ówczesnych listów generała. 
Dobrego samopoczucia Łubieńskich nie zakłócała świadomość, że w 
tym właśnie roku toczyło się w Warszawie okrutne śledztwo 
przeciwko majorowi Walerianowi Łukasińskiemu i innym przywódcom 
Wolnomularstwa Narodowego. "Pobożni spekulatorzy" wierzyli 
głęboko, że racja była po ich stronie, a nie po stronie 
"wichrzycieli" i spiskowców. Przez wiele lat - twórczo i 
konsekwentnie - służył generał Łubieński idei pokojowego i 
korzystnego dla obu stron współistnienia z cesarstwem. Uważał to 
za jedyną możliwą alternatywę polityczną i historyczną dla 
kongresowego Królestwa Polskiego. I chyba nigdy nie był tak 
głęboko przekonany o słuszności swego poglądu, jak owego lutowego 
dnia roku 1831, kiedy trzęsąc się z zimna i utrudzenia, patrzał 
spod Żelaznego Słupa na krwawe i chaotyczne zmagania orężne na 
polach Grochowa. 
Miał prawo nienawidzieć tych wszystkich, którzy ponosili winę za 
zmarnowanie najlepszej - w jego rozumieniu - szansy istnienia i 
rozwoju Królestwa. Jego wielki gniew kierował się zarówno przeciw 
brutalnemu wielkiemu księciu Konstantemu i podstępnemu komisarzowi 
cesarskiemu Nowosilcowowi, jak przeciw patriotycznym desperatom 
Nocy listopadowej i wygadanym demagogom z sal Redutowych. Ale 
tamtego lutowego dnia najbardziej chyba nienawidził owego 
"słomianego dyktatora", który zaprzepaścił ostatnią możliwość 
ratunku: tak mądrze, przy udziale Łubieńskich, obmyśloną koncepcję 
"zbrojnej ugody", który odepchnął od siebie najzdolniejszych, 
najbardziej mu oddanych współpracowników, i rzucił ich na żer 
motłochowi, a teraz - nie poczyniwszy nic rozsądnego dla 
odpowiedniego przygotowania tej wielkiej bitwy - odziany "po 
komediancku" w cywilny surdut i czapkę ordynansa, z cygarem w 
ustach - popisywał się przed wojskiem swoją pogardą śmierci i 
iście napoleońską brawurą, myśląc tylko o jednym: o uratowaniu 
wojskowego honoru, chociażby kosztem samobójstwa całej armii. 
Gniew i rozżalenie musiały przenikać do głębi dowódcę II korpusu 
jazdy, generała Tomasza Łubieńskiego - zarówno wtedy, gdy przy 
Żelaznym Słupie udzielał swej "defetystycznej" odpowiedzi 
członkowi Rządu Narodowego Stanisławowi Barzykowskiemu - jak i w 
kilka godzin później, kiedy w najgorętszym momencie bitwy uznał za 
stosowne trzykrotnie, raz po raz, odmówić wykonania rozkazu 
naczelnego wodza de facto armii powstańczej: eks-dyktatora Józefa 
Chłopickiego. 
Krwawe wielogodzinne zmagania o Olszynkę Grochowską w dniu 25 
lutego 1831 roku - znane z niezliczonych opisów polskich i obcych 
- rosyjscy kronikarze nazwą później "bitwą olbrzymów". Nie 
zidentyfikowany z nazwiska oficer armii Dybicza bezpośrednio po 
bitwie odnotował, że "Polacy równali się Francuzom z najlepszych 
czasów Cesarstwa, że kule latały w Olszynie jak grad, że bez 
przerwy gwizdały w niej kartacze, że grunt przez granaty był 
całkiem zorany... że nie było tam ani jednego nie uszkodzonego 
drzewa". 
Chłopicki do ostatniej chwili nie chciał tej bitwy. W dokumentacji 
tygodniowych bojów o Warszawę (od Wawra do Grochowa) odnaleźć 
można epizody zdumiewające. Młodzi, pełni inwencji sztabowcy armii 
powstańczej klękali przed "polskim Napoleonem" i całując go po 
rękach błagali, aby zerwał z taktyką uników i zdecydował się 
wreszcie na podjęcie działań ofensywnych. Wspominając ówczesne 
postępowanie Chłopickiego, rozmiłowany w nim jako w żołnierzu 
Ignacy Prądzyński nie waha się wystąpić z morderczą hipotezą, że 
eks-dyktator "nie chciał stanowczego zwycięstwa, które by dość 
łatwo było przyszło, a które by jak najdobitniej było potępiło 
jego zdanie i całe poprzednie postępowanie, że on chciał, ażeby 
skutek go i owszem usprawiedliwił, ażeby wypadki krwawe i żałobne 
dały mu prawo powiedzieć: wszakże mówiłem!" 
Inny kronikarz i uczestnik tamtych zdarzeń Władysław Zamoyski 
przypomina krążące później o Chłopickim żarciki, że "gdyby go 
Dybicz nie zaczepił w Olszynie, stałby pod nią po dziś dzień". 
Skoro jednak - pod naporem opinii publicznej wojska i narodu - 
musiano się w końcu na walną batalię zdecydować (chociaż wielu 
późniejszych historyków uzna, że Grochów nie był dla niej wcale 
miejscem najodpowiedniejszym); skoro padł pierwszy bitewny 
wystrzał i rozpoczęły się na nowo śmiertelne zapasy o kluczową 
Olszynkę, wówczas "słomiany dyktator" uległ nagle jakiemuś 
cudownemu przeobrażeniu. Ocknął się w nim dawny lew z Legii 
Nadwiślańskiej. W jednej chwili zapomniał o "królu" Mikołaju, o 
zniewadze doznanej od posła Ledóchowskiego, o wszelkich innych 
względach politycznych. "Przemogła natura i krew rodowita: stał 
się żołnierzem i wodzem". 
Niemal wszyscy kronikarze kampanii 1831 roku ze szczerym podziwem 
piszą o postawie Chłopickiego w bitwie grochowskiej. Stary 
mężczyzna w cywilnym surducie-bekieszce, w lokajskiej furażerce na 
głowie (bardziej dbający o pozory pamiętnikarze przedstawiają go w 
jego zwykłym cylindrze) panował nad całym placem boju. Był 
nieustannie na przedzie, nieustannie świecił w oczy osobistym 
przykładem. Jednym napoleońskim słowem potrafił wskrzeszać 
entuzjazm w zmordowanych masach żołnierskich. Niebezpieczeństwo 
było najwyraźniej jego żywiołem. W najgęstszym ogniu bitwy zdawał 
się czuć najlepiej. Jego marsowa twarz była spokojna i pogodna, 
wzrok błyszczał. Jaśniej i precyzyjniej niż zazwyczaj wykładał swe 
myśli wpatrzonym w niego adiutantom i subalternom. Przelatujących 
kul, rozrywających się obok niego granatów i kartaczy jakby w 
ogóle nie dostrzegał. Jego ciągła komenda, nawet brutalny ton, 
jakim ją wydawał, podtrzymywały i przedłużały obronę Olszynki. 
Walących się z nóg obrońców lasku podrywał do dalszych nadludzkich 
wysiłków. "Cudna to była natura żołnierska!" - zachwyca się 
Chłopickim Prądzyński, ten sam Prądzyński, który tak surowo 
osądzał go jako polityka. 
Na polu bitwy grochowskiej "upadły bożek opinii" odbudowywał z 
gruzów swoją napoleońską legendę. I miał chyba pełną tego faktu 
świadomość. 
Ale ani bohaterstwo żołnierzy dywizji Żymirskiego i Skrzyneckiego, 
ani wspaniała poniewczasie aktywność Chłopickiego nie mogły już 
wystarczyć do wygrania tej bitwy. Przeciwnik bił się równie mężnie 
i zaciekle, a górował olbrzymią przewagą liczebną. Na 
eks-dyktatorze mścił się brak należytego przygotowania terenu do 
walki, choć od początku liczono się z jej stoczeniem na przedpolu 
stolicy. Mściło się zaniedbanie formacji nowej piechoty, które 
postawiło Polaków wobec tak znacznej przewagi liczebnej 
nieprzyjaciela, że nawet najlepiej przeprowadzona obrona nie 
rokowała nic więcej ponad uratowanie położenia, w które postawiła 
armię dotychczasowa ustępliwość jej wodzów (powtarzam tu zdanie 
Wacława Tokarza). Około godziny drugiej po południu zasłana 
trupami polskich obrońców Olszynka Grochowska przeszła prawie w 
całości we władanie wojsk feldmarszałka Dybicza. 
"Ale Chłopicki wcale się jeszcze nie ma za pokonanego - wspomina, 
odtwarzając ówczesną sytuację Ignacy Prądzyński. - Tutaj owszem 
okazał się cały hart jego duszy, cała zacięta uporczywość jego 
umysłu. On postanowił utrzymać się na swojem, albo też z całem 
wojskiem na placu poledz a co raz postanowił, to dokonać musi. 
Widząc że Olszyna, ten przedmiot zajmujący niemal wyłącznie 
wszystkie jego myśli, z rąk mu wypada, układa nowe wysilenia na 
jej odzyskanie. Ma to być potężny atak, który on sam 
poprowadzi..." 
Dla odebrania Olszynki "polski Napoleon" chce na nią rzucić całą 
rozporządzalną piechotę i zmasowaną kawalerię. Rozsyła w różne 
strony adiutantów. Jedni mają ściągnąć z Białołęki dywizję 
piechoty generała Krukowieckiego z podporządkowaną mu artylerią 
Giełguda i jazdą Jankowskiego, inni - dywizję jazdy ze stojącego w 
odwodzie korpusu generała Łubieńskiego. Ale żaden z tych rozkazów 
nie będzie wykonany. 
Wydarza się fakt niesłychany, nieczęsto notowany w historii wojen 
i wojskowości. Dwóch doświadczonych, wysoko kwalifikowanych 
generałów, działając całkowicie niezależnie od siebie, odmawia w 
najkrytyczniejszym momencie bitwy wykonania rozkazu naczelnego 
wodza. Ale nie: stan faktyczny, nakreślony w taki sposób, byłby 
zbyt łatwy do jednoznacznego osądzenia. Tu rzecz jest bardziej 
skomplikowana. Nawet najzapaleńszy i najsurowszy z historyków 
wojny 1831 roku, Ludwik Mierosławski, wódz następnego polskiego 
powstania, nie poważy się zarzucić Krukowieckiemu i Łubieńskiemu 
zwykłej, ordynarnej zdrady sprawy powstańczej; w danym wypadku 
posłuży się dyplomatycznym unikiem i mówić będzie tylko o 
półzdradzie. Bo obaj generałowie mieli dla swego nieposłuszeństwa 
formalne usprawiedliwienie. Chłopicki nie był przecież istotnym 
naczelnym wodzem, i jeżeli istniał nawet i doszedł do ogólnej 
wiadomości ów rozkaz dzienny mianujący go wodzem pierwszej linii, 
to nie nadawał mu on chyba uprawnień do dysponowania oddziałami 
znajdującymi się w Białołęce czy stojącymi w odwodzie. Asekurowani 
tym niedociągnięciem formalnym generałowie mogli sobie pozwolić na 
zbywanie adiutantów eks-dyktatora ironicznymi oświadczeniami, że 
pana Chłopickiego nie znają i wykonywać będą wyłącznie rozkazy 
naczelnego wodza (Krukowiecki miał od Radziwiłła rozkaz 
nieruszania się ze swoich stanowisk do godziny trzeciej po 
południu). Regulaminowy wybieg był oczywiście tylko przesłoną, 
okrywającą prawdziwe przyczyny niewykonania rozkazu. Jeżeli chodzi 
o Krukowieckiego, to niektórzy kronikarze utrzymują, że kierował 
się motywami nikczemnymi. Było powszechnie wiadome, że od wybuchu 
powstania rywalizował z Chłopickim o władzę i popularność. Ich 
gwałtowna rozmowa w pierwszych dniach grudnia 1830 roku zakończyła 
się słynną "apopleksyą" Chłopickiego. Potem Krukowiecki ciężko 
przeżył pominięcie go przy wyborach nowego wodza naczelnego. Od 
chwili objęcia przez Chłopickiego faktycznego dowództwa bruździł 
mu, ile tylko mógł. Zdaniem kronikarzy swój powrót z Białołęki 
opóźnił specjalnie, aby przypadkiem nie ułatwić eks-dyktatorowi 
zwycięstwa pod Grochowem. Ale w sprawę Krukowieckiego zbytnio się 
nie zagłębiajmy; znaczna część życiorysu tego generała do dziś 
pozostaje dla badaczy trudną do rozwiązania zagadką. Chciałbym 
natomiast przedstawić wszystko, czego udało mi się dowiedzieć o 
generale Łubieńskim. 
Przypuszczam, że głównym motywem psychologicznym odmowy wykonania 
rozkazu przez dawnego szwoleżera była jego całkowita utrata wiary 
w Chłopickiego i w możliwość wygrania przez niego bitwy pod 
Grochowem. Naczelnik "klanu pobożnych spekulatorów" nie zamierzał 
uczestniczyć z resztkami swego korpusu w "zbiorowym samobójstwie" 
dla uratowania wojskowego honoru człowieka, który tak bardzo 
zawiódł pokładane w nim przez klan nadzieje. Ale do tego motywu 
ogólnego natury psychologicznej dochodziły jeszcze powody bardziej 
konkretne. Stojący w odwodzie korpus Łubieńskiego był od początku 
bitwy pastwą nienasyconych apetytów dywizjonerów piechoty. 
Nieustannie "wydzierano z niego szwadrony" dla zluzowania 
piechurów w osłonie skrzydeł i artylerii. Łubieński musiał się 
temu poddawać, gdyż wszystkie rozkazy dochodziły do niego właściwą 
drogą służbową, poprzez dowódcę całej kawalerii generała 
Weyssenhoffa bądź jego szefa sztabu pułkownika Lewińskiego. W 
chwili przybycia pierwszego adiutanta z bezpośrednim rozkazem 
Chłopickiego dwie brygady z korpusu Łubieńskiego (Chłapowskiego i 
Kickiego) walczyły w pierwszej linii, a on sam miał przy sobie już 
tylko kilkanaście szwadronów. Jako doświadczony dowódca ze szkoły 
napoleońskiej mógł więc uważać, że ta minimalna rezerwa winna być 
zachowana na wypadek ewentualnego wycofania się oddziałów 
pierwszej linii. Ponadto jako wieloletni dowódca jazdy nie 
wyobrażał sobie, aby planowana przez Chłopickiego szarża 
kawaleryjska na Olszynkę w istniejących warunkach terenowych - 
była w ogóle możliwa do przeprowadzenia. Rozkazy Chłopickiego 
tłumaczył sobie jego absolutnym brakiem rozeznania w taktyce 
kawalerii. Trzeba w tym miejscu wtrącić, że najznakomitszy 
historyk wojny 1831 roku Wacław Tokarz całkowicie się zgadza ze 
zdaniem Łubieńskiego, zarówno co do szkodliwości nadmiernego 
osłabiania odwodów kawaleryjskich, jak i użycia jazdy w ataku na 
Olszynkę. ("Kawalerii [...] nie można było użyć po bokach 
Olszynki, ani na jej froncie - stwierdza autor podstawowego dzieła 
o wojnie 1831 roku - wykluczał to stanowczo teren".). 
Trzem kolejno przybywającym adiutantom Chłopickiego Łubieński 
wyłuszczał powody swej odmowy, po czym odsyłał ich z niczym. 
Rozmawiał z nimi ostro, gniewnie, z wysoka, bo nie umiał ukryć 
niechęci do ich mocodawcy, a najprawdopodobniej także - mimo 
wszystko - i własnego niepokoju wewnętrznego. Trzeciego adiutanta 
potraktował jak smarkacza. Przedziwny zbieg okoliczności sprawił, 
że był nim naturalny syn Napoleona: Aleksander hrabia Walewski, 
który dopiero co przedarł się był z Francji do powstania i chociaż 
nie miał pojęcia o sprawach wojskowych, ze względu na swe wysokie 
pochodzenie przydzielony został natychmiast do głównej kwatery: 
"Gdy... Aleksander Walewski nalegał na niego (Łubieńskiego), ażeby 
z dywizyą ruszał naprzód - wspomina świadek tej sceny - zagadł go 
czy całej dywizyi lub tylko dywizyonu generał Chłopicki żąda - 
różnica 300 koni lub kilku tysięcy - na co młody Walewski, nowy 
żołnierz nie umiał odpowiedzieć..." Ujawniając w ten sposób 
ignorancję adiutanta-żółtodzioba, starał się zapewne generał 
Łubieński wystawić przed swym otoczeniem w niepoważnym świetle 
także jego mocodawcę i samą treść rozkazu. 
Tymczasem Chłopicki, zniecierpliwiony bezskutecznym czekaniem na 
piechotę Krukowieckiego i jazdę Łubieńskiego, wyrywa się na chwilę 
z wiru prowadzonych osobiście szturmów na Olszynkę i pędzi na tyły 
do księcia-wodza naczelnego, aby uzyskać od niego formalne 
zatwierdzenie uprzednio wydanych rozkazów. Ale wtedy wydarza się 
coś, co uniemożliwia dalszy normalny rozwój wypadków, a 
uzasadnionej z wielu względów "niesubordynacji" Łubieńskiego 
nadaje w oczach niektórych kronikarzy wymiar tragiczny i występny. 
"Chłopicki dojeżdża do Radziwiłła i z nim krótko się rozmówiwszy, 
wraca naprzód - pisze świadek naoczny - wtem granat 
nieprzyjacielski uderza w piersi jego konia (inny naoczny świadek 
również stanowczo utrzymuje, że granat trafił w koński zad - M. 
B.) i w koniu pęka; i koń, i Chłopicki zniknęli na chwilę w kłębie 
dymu. Wydobywają go rannego w obydwie nogi spod rozerwanego konia 
i zrobiwszy naprędce nosze z kilku kos, składają go na nie i 
odnoszą do pojazdu, których tam niemało było z Warszawy dla 
zabierania rannych. Natenczas Prądzyński przypada do niego z 
zapytaniem, komu dowództwo bitwy po sobie oddaje. Chłopicki blady, 
krwią zbryzgany, ale oczami jeszcze błyskawice ciskający 
odpowiada: <<Panu Skrzyneckiemu>>. - <<Jakież polecenia generał 
zanieść mu każe?>> - <<Powiedz mu, ażeby całemi siłami uderzał na 
Olszynę i koniecznie ją Moskalom wydarł>>." - Innemu zaś 
adiutantowi ponawia polecenia dla jazdy. Potem dopiero pozwala 
zabrać się z placu boju, aby już więcej na scenę dziejową nie 
powrócić. 
W pamięci "polskiego Napoleona" - który w pewnej chwili uwierzył 
nagle, że świetnym zwycięstwem pod Grochowem zdoła okupić 
wszystkie poprzednie błędy i zaniedbania - utrwali się już na 
zawsze przekonanie, że główną przyczyną jego ostatecznej klęski 
było niewykonanie rozkazów przez dwóch generałów. 
"Chłopicki ranny, odwieziony do Warszawy, gorzko narzekał na 
nieposłuszeństwo Łubieńskiego i Krukowieckiego - świadczy 
Władysław Zamoyski. - Przez dni następne nieraz się nawet w tych 
słowach odzywał, które cała Warszawa za nim powtarzała: "Gdybym 
był istotnie wodzem naczelnym, oddałbym Krukowieckiego i 
Łubieńskiego pod sąd. Obaj zasłużyli na rozstrzelanie". 
Ze wspomnień Zamoyskiego wynika, że eks-dyktator szczególną 
pretensję miał do generała Łubieńskiego, gdyż darzył go przedtem 
wyjątkowym zaufaniem jako współpracownika i cenił wysoko jako 
dowódcę kawalerii. 
Z przekonaniem o bezwzględnej winie Łubieńskiego zszedł Chłopicki 
z pobojowiska i z tymże przekonaniem w parę dni potem wyjechał po 
kryjomu z Warszawy. Opuszczał stolicę z nie zagojonymi ranami i za 
pożyczone pieniądze, byle tylko nie dostać się do niewoli, nie 
wątpił bowiem, że miasto będzie wzięte przez Dybicza. Później - 
podczas pobytu na "małej emigracji" w Rzeczypospolitej Krakowskiej 
z roku na rok umacniał w sobie pewność, że gdyby jego ostatnie 
rozkazy wykonano, mógłby był odnieść pod Grochowem pełne 
zwycięstwo i powrócić do Warszawy jako tryumfator. Stopniowo 
przechodziło to u niego w rodzaj obsesji. Opowiadają, że pewnego 
razu, kiedy spacerował z przyjacielem po krakowskiej Woli 
Justowskiej i spoglądał stamtąd na kopiec Kościuszki - wyrwały mu 
się spod serca pełne żalu słowa: - "I ja mogłem mieć podobny!" 
Przynajmniej połową winy za to, że podobny kopiec go ominął, 
obciążał generała Tomasza Łubieńskiego. 
Chłopicki i Łubieński spotkali się z sobą jeszcze tylko raz: w 
dwadzieścia lat po bitwie grochowskiej. Juliusz Harbut, krakowski 
badacz ostatniego okresu życia eks-dyktatora, odnalazł relację z 
tego dramatycznego spotkania w rodzinnych archiwach Potockich - 
opiekunów i najbliższych przyjaciół Chłopickiego podczas jego 
pobytu w Krakowie. 
"Oto raz, kiedy gen. Chłopicki znajdował się w salonie "Pod 
Baranami" - opowiada Harbut - służący otworzył drzwi, głośno 
anonsując że gen. Tomasz Łubieński przyjechał z zagranicy i 
pragnie widzieć się z panią domu, Katarzyną hr. Potocką. I już 
rzeczywiście hr. Łubieński wchodził do pokoju, gdy oto spostrzegł 
Chłopickiego... Ten zaś stał już wyprostowany, blady, iskrzącem, 
twardem okiem patrząc na biednego Łubieńskiego, który oniemiały, 
schylając głowę - jedno zdołał... krok za krokiem wycofać się z 
pokoju... Obecna przy tem zajściu hrabina Katarzyna twierdziła 
później, że >>wyraz oczu Chłopickiego w tej chwili był 
rzeczywiście piorunujący<<". 
Z zachowania się generała Łubieńskiego nie należy oczywiście 
wyciągać zbyt daleko idących wniosków: z różnych źródeł wiadomo, 
że Chłopicki w gniewie bywał tak straszny, iż potrafił przerażać 
nawet ludzi mających wobec niego sumienia najzupełniej czyste. 
"Polski Napoleon" do końca swych dni nieubłaganie oskarżał 
rzekomego winowajcę swojej klęski. Ale Łubieński miał równie 
zaciekłych obrońców - zwłaszcza w kręgu rodzinnym. Obszerną obronę 
generała, opartą na analizie polskich i obcych opracowań 
historycznych, związanych z bitwą pod Grochowem, przeprowadził 
jego wnuk stryjeczny i biograf Roger hrabia Łubieński. W swoim 
wywodzie obrończym hrabia Roger zwrócił między innymi uwagę na 
fakt, że ani w ówczesnej prasie, ani z trybuny sejmowej nie 
wysuwano przeciwko generałowi Łubieńskiemu żadnych zarzutów w 
związku z bitwą grochowską. Nie zaczepiono go również z tego 
powodu na odbytym nazajutrz po bitwie posiedzeniu rady wojennej. 
Biorąc pod uwagę ówczesne rozhuśtanie opinii publicznej i jej 
szczególne uwrażliwienie na Łubieńskich, trzeba przyznać, że nie 
jest to argument bez znaczenia. 
Najżarliwsza obrona generała wyszła jednak spod pióra jego 
rodzonej córki, owej wiecznie chorującej "Adelki". Panna Adela 
Łubieńska miała dużo czasu na zajmowanie się imponderabiliami 
rodzinnymi,* (* Właśnie Adela Łubieńska zabezpieczyła całą 
korespondencję rodzinną i przekazała ją w testamencie do 
opracowania swemu młodszemu krewnemu hrabiemu Rogerowi.) ponieważ 
jej chora noga, której nie udało się wyleczyć do końca ani sławom 
medycznym z Paryża, ani cudotwórczym owczarzom spod Leszna - 
skazała ją na staropanieństwo. W późnych latach generała córka 
była nieodłączną towarzyszką ojca, prowadziła z nim długie rozmowy 
o historii i polityce, a wnioski z tych rozmów przelewała na 
papier. Apologetyczna zapiska panny Adeli, zachowana w zbiorze 
korespondencji rodzinnej, powstała najprawdopodobniej w związku z 
krakowskim spotkaniem generała z Chłopickim. 
"Chłopicki do końca życia - oburzała się kochająca córka - bajał 
jak stara baba o upadku swoim i kraju, a mianowicie o batalii 
Grochowskiej, przypisując (ów upadek) Jenerałowi Łubieńskiemu, nie 
słuchaniu jego rozkazu na polu bitwy tej i nie atakowaniu 
kawaleryą swoją, co by było sprowadziło podług niego zwycięstwo 
świetne. Tymczasem gdyby gen. Łubieński spełnił był rozkaz ten, 
byłoby nastąpiło zniszczenie armii polskiej i porażka zupełna. 
Chłopicki powinien był najlepiej wiedzieć, że bitwa pod Grochowem, 
stoczona mianowicie przez infanteryę, nie mogła być zwycięsko 
ukończoną przez ruch kawaleryi, ale (musiała) raczej pociągnąć 
porażkę od razu zgubną dla armii i dla kraju. Dlatego Gen. 
Łubieński nie spełnił rozkazu i przez to ocalił armię i kraj od 
zguby niechybnej w samym rozwoju powstania naszego. Gen. Łubieński 
wiedział, że równocześnie uratował swój własny honor i honor 
armii, słuchając tylko prawnego naczelnego wodza. Historya też 
powie, że Tomasz Łubieński właściwie ocenił sytuacyę i uratował 
wojsko i kraj tego dnia, który dlatego tylko się mniej zgubnie 
skończył dla nas i pozwolił armii polskiej powrócić do Warszawy i 
zreorganizować się..." 
Odnoszę wrażenie, że hrabianka Adela przeceniała grochowskie 
zasługi ojca mniej więcej w takim samym stopniu, w jakim 
wyolbrzymiał jego winę generał Chłopicki. Jakkolwiek niektóre 
argumenty kronikarki rodzinnej istotnie doczekały się później 
pełnego potwierdzenia w ustaleniach poważnych historyków - to 
przecież jeszcze dziś trudno jest się zdobyć na jednoznaczny osąd 
tej sprawy. Niezależnie od wszelkich względów taktycznych, 
psychologicznych czy strategicznych dla polskiego czytelnika, 
wychowanego w określonej tradycji historycznej, jest coś 
niezmiernie przykrego w postępowaniu dowódcy II korpusu jazdy, 
który uparcie trzyma się odwodów w momencie, kiedy w pierwszej 
linii rozstrzygają się losy bitwy. Może dlatego jest to tak 
irytujące, że w danym przypadku chodzi o człowieka, który we 
francuskich archiwach wojskowych ciągle jeszcze figuruje jako 
główny dowódca szarży somosierskiej; a może po prostu dlatego, że 
- wbrew kategorycznym opiniom Wacława Tokarza - nie ma całkowitej 
pewności, czy planowana przez Chłopickiego szarża na Olszynkę 
rzeczywiście musiała zakończyć się niepowodzeniem. Na polach 
Grochowa działy się rzeczy niezwykłe, których rezultat trudno było 
z góry przewidzieć. Świadczą o tym najlepiej wydarzenia w 
ostatniej fazie bitwy. 
Nieoczekiwane wyłączenie z walki generała Chłopickiego wywołało po 
stronie polskiej ogólne zamieszanie. "Ostygł zapał, żołnierz 
stracił ducha, wszystko zastanowiło się w miejscu". Wojsko poczuło 
się bez wodza. Tymczasem formalnie wodzów było aż trzech. 
Chłopicki przekazał dowództwo pierwszej linii generałowi 
Skrzyneckiemu, Radziwiłł ze swej strony przelał te same 
uprawnienia wodzowskie na Szembeka, jako na najstarszego z 
generałów. Był to wybór najgorszy z możliwych. Zasłużony dla 
sprawy powstania generał Szembek, jeszcze przed paru dniami tak 
dzielnie sobie poczynający w bitwie pod Wawrem - w bojach 
grochowskich zupełnie się zagubił. Podobno bezpośrednim powodem 
jego załamania było to, że obserwując przez perspektywę stanowiska 
nieprzyjacielskie, nagle rozpoznał (lub zdawało mu się, że 
rozpoznaje) wielkiego księcia Konstantego. Widok brata cesarskiego 
i "prawowitego naczelnego wodza" przeraził pokumanego z klubistami 
generała powstańczego wizją zbliżającego się odwetu. Od tej chwili 
Szembek całkiem stracił głowę: z kimkolwiek rozmawiał, przesuwał 
tylko znacząco palcem po szyi, dając przez to do zrozumienia, że 
wkrótce wszyscy zawisną na szubienicy. 
Obok dwóch "wodzów pierwszej linii": Skrzyneckiego i Szembeka 
ciągle jeszcze znajdował się na placu boju wódz naczelny, wybrany 
przez sejm - książę Michał Radziwiłł. Ale zacny ten pan, którego 
wbrew woli i możliwościom zmuszono do przyjęcia buławy, tkwił 
odrętwiały na swoim punkcie obserwacyjnym przy Żelaznym Słupie i 
do dowodzenia już się nie mieszał. Jedni z kronikarzy utrzymują, 
że w kompletnym upadku ducha szeptał przez cały czas pacierze, a 
nagabywany przez dywizjonerów o rozkazy, odpowiadał słowami z 
Pisma Świętego; inni chwalą jego odwagę osobistą, zapewniając, że 
pomimo nalegań otoczenia, nie godził się opuścić swego gęsto 
ostrzeliwanego stanowiska. Tak czy inaczej - istnienie podobnego 
zespołu dowódczego równało się brakowi wodza w ogóle, gdyż jedyny 
z tej trójcy zdolny do dowodzenia, generał Skrzynecki, pochłonięty 
był całkowicie nie odbijaniem Olszyny, co zlecił mu na odjezdnym 
generał Chłopicki, lecz wycofywaniem stamtąd w sposób możliwie 
uporządkowany resztek swoich przetrzebionych pułków. 
Zamieszanie i wahanie w szeregach polskich nie uszło oczywiście 
uwagi przeciwnika. Unieszkodliwienie Chłopickiego Dybicz polecił 
uczcić rozdaniem żołnierzom dodatkowych racji gorzałki, przede 
wszystkim - w dywizjach kawaleryjskich. Cesarski wódz zamierzał 
jednym śmiałym uderzeniem złamać ostatecznie opór "buntowników" i 
zepchnąć ich do Wisły. "Zbiera więc dziesięć tysięcy wyborowej 
jazdy - relacjonuje kronikarz bitwy - i posyła ją w sam środek 
armii polskiej z rozkazem dotarcia aż do wałów Pragi. Kolumnę 
poprzedza Gerstenzweig na czele 24 armat konnej kawalerii, której 
wtóruje 200 dział, ustawionych na wysokości Wawra i Wygody. 
Uderzenie było straszne; jazda rosyjska zagrzana wódką, szła jak 
huragan, roztrącając po drodze wszystko, rąbiąc uciekających, 
szerząc wokół postrach i zamieszanie. Artylerya polska, 
wyczerpawszy amunicyą, odpowiadała słabo na ulewny ogień dział 
nieprzyjacielskich, pułki dywizji Skrzyneckiego starały się na 
próżno powstrzymać rotową salwą rozhukane zastępy, popłoch stawał 
się ogólnym..." 
Okiem tego cyklonu kawaleryjskiego był przesławny pułk kirasjerów 
księcia Alberta. Ogromni jeźdźcy na ogromnych koniach, chronieni 
pancerzami przed bronią sieczną, pysznili się na grzywiastych 
hełmach napisem: "Niezwyciężeni". Po pokonaniu Napoleona oni 
pierwsi wkraczali jako zwycięzcy do Paryża. Cesarz Aleksander I 
nadał im wtedy honorową nazwę "lwów paryskich". Rozszalały tabun 
"lwów paryskich" miał siłę uderzeniową dzisiejszej kolumny 
pancernej i nie sposób go było powstrzymać zwykłymi środkami. 
Zupełny pogrom zdziesiątkowanych wojsk powstańczych zdawał się nie 
unikniony. Popłoch ogarniał polskie tabory, przenoszona przez 
uciekinierów panika rozszerzała się na ulice Warszawy. 
I właśnie wtedy, w sytuacji na pozór beznadziejnej, następuje 
jeden z owych cudów batalistycznych, które trudno z góry 
przewidzieć i trudno później wytłumaczyć. Mała, straszliwie 
zmęczona i pozbawiona wodza armia polska - w obliczu śmiertelnego 
zagrożenia - samorzutnie dobywa z siebie ostatnich wysiłków i 
precyzyjnie harmonizuje swe posunięcia. Naraz wszystko poczyna 
działać na jej korzyść. Od strony Białołęki wysuwa się czoło tak 
długo wyczekiwanego korpusu generała Krukowieckiego, ze wzgórz 
Szmulowszczyzny odzywają się działa Giełguda, uszykowany w 
napoleoński czworobok batalion 8. pułku piechoty, pod dowództwem 
majora Karola Karskiego wpada na przemyślny sposób zwalania z koni 
opancerzonych kirasjerów. Decydujący zwrot w sytuacji powoduje 
działanie baterii rakietników kapitana Skalskiego. Najnowsza 
eksperymentalna broń polska - nie znana jeszcze armii rosyjskiej - 
była już raz wykorzystana w tej wojnie 19 lutego, w czasie 
pierwszych bojów o Olszynkę Grochowską. Ówczesna próba, 
przeprowadzana w obecności Chłopickiego i Prądzyńskiego, 
zakończyła się tak kompletnym niepowodzeniem, że Prądzyński 
odnotował w pamiętniku: "Wypadek ten osłabił wielce opinię moją o 
racach kongrewskich,* (* Nazwa tej broni wywodzi się od nazwiska 
pierwszego konstruktora rakiet bojowych, brytyjskiego generała 
artylerii sir Williama Congreve [1772-1828].) utwierdził i owszem 
mniemanie, że one do praktycznego codziennego użycia na wojnie 
niewielkie mają znaczenie". W ostatniej fazie bitwy grochowskiej 
nowa polska broń święci swoją wielką rehabilitację. Dzieła 
rakietników dopełniała iście somosierska szarża kawalerii, 
poprowadzona przez pułkownika Ludwika Kickiego, dowódcę jednej z 
brygad w korpusie Łubieńskiego. "Baterya rakietników pod kapitanem 
Skalskim - czytamy w opisie bitwy - powitała rozszalałą jazdę od 
frontu rzęsistym deszczem rac kongrewskich, które pękając pod 
kopytami koni, sprawiły w szeregach zamieszanie i nieporządek, a z 
boku uderzył jak piorun Klicki (powinno być: Kicki - M. B.) z 2. 
pułkiem ułanów i dwoma szwadronami pułku Zamoyskich (5. pułku 
ułanów) na kirasyerów Księcia Alberta, idących na czele atakującej 
kolumny. Natarcie było gwałtowne i rozstrzygające. Kirasyerzy, 
złamani, kłuci lancami, zwrócili się do ucieczki, cały pułk albo 
zginął, albo dostał się do niewoli... Klęska kirasyerów wstrzymała 
całą atakującą masę. Przedtem już niektóre pułki, bądź rażone 
ogniem karabinowym, bądź natrafiwszy na rowy, przecinające 
pobojowisko (o niebezpieczeństwie tych właśnie rowów 
melioracyjnych mówił Łubieński adiutantom Chłopickiego - M. B.) 
zaczęły się mieszać i chwiać, a teraz, gdy pierwsze szeregi 
rozbito, straciły odwagę zupełnie i wróciły zwolna do swoich..." 
Dybicz dysponował jeszcze wprawdzie potężnym potencjałem 
uderzeniowym świeżo przybyłych pułków grenadierskich korpusu 
Szachowskiego, ale żołnierze byli zmęczeni długim marszem, zapadał 
już zmierzch, więc oszołomiony klęską swojej kawalerii wódz 
cesarski nie zdecydował się na ponowienie ataku. Armia polska, 
mocno okaleczona, lecz nie rozbita, wycofała się na szańce Pragi, 
a następnie - pod osłoną nocy - przeprawiła się w całości na lewy 
brzeg Wisły, pozostawiając na brzegu prawym mocno ubezpieczony 
przyczółek mostowy (wtedy nazywano to "przedmościem"). 
"Bitwa pod Grochowem, jakkolwiek ostatecznie przegrana, okryła 
chwałą dzielne wojsko polskie - napisze potem uczony historyk 
wojskowości. - Okazało ono tam nadzwyczajne męstwo i wytrwałość 
zarówno w natarciu, jak i w obronie, żołnierz polski dowiódł, że 
może się mierzyć z niezwyciężoną, według powszechnego mniemania, 
armią rosyjską mimo liczebnej przewagi, stawić skutecznie czoło 
weteranom zabałkańskim, a nawet odnosić nad nimi korzyści 
nadzwyczajne i zgoła niespodziewane. Odżyły dawne tradycje, odżyła 
sława jazdy polskiej [...], chłopi z kosami stali w ogniu jak 
stara gwardya francuska, i Chłopicki miał słuszność, gdy leżąc 
ranny w łóżku, mówił Chłapowskiemu, że z tym żołnierzem >>można 
było wszystko pobić<<. Straty w ludziach przy tak zaciętej walce 
były oczywiście znaczne. Z szeregów ubyło od początku wojny 
11.000, sama bitwa Grochowska pochłonęła 7.000 ofiar, ale połowa z 
tego mogła za miesiąc wrócić do pułków, w miejsce poległych zaś 
wstępowali nowo zaciężni, których nie brakło. Nieprzyjaciel w 
mniej korzystnem znajdował się położeniu. Stracił on według 
urzędowych wykazów rossyjskich dotąd 16.404 ludzi, z tego 2397 
jeńców, nadto 11 armat i 2 sztandary, a wojsko jego rozłożone w 
obozach, znosić musiało wszelkie przykrości kampanii zimowej tem 
dotkliwsze, gdy kraj był już wojną zniszczony i większych zasobów 
nie posiadał". 
Nie tylko Chłopicki i XIX-wieczni historycy polscy podziwiali 
męstwo żołnierza powstańczego i zaskoczeni byli pomyślnym skutkiem 
pozornie przegranej bitwy pod Grochowem. Doceniali to także 
przeciwnicy. Pruski attache wojskowy przy kwaterze Dybicza, baron 
Karol von Canitz und Dalwitz, donosił po bitwie swoim 
zwierzchnikom: "Męstwo Polaków pozwoliło im wyzyskać należycie 
teren. Stąd wynikł fakt, który zadziwił całą Europę: o tyle 
słabsza armia polska w bardzo niebezpiecznem położeniu stawiła 
czoło przeważnej rosyjskiej, i nie pokonana, po krwawym boju 
cofnęła się za Wisłę". Najpełniejszy hołd dzielności 
"zbuntowanych" Polaków złożył - drogą wprawdzie dość okrężną - ich 
"zdetronizowany król" Mikołaj I. "Przyznam się, mój przyjacielu - 
pisał rozgniewany monarcha do swego feldmarszałka - że oczekiwałem 
donioślejszych, a zwłaszcza bardziej rozstrzygających wyników, 
biorąc pod uwagę tak wielką przewagę sił naszych oraz inne 
korzyści naszego stanowiska. Jest prawie niewiarygodne, że w 
podobnych warunkach nieprzyjaciel zdołał uratować całą swą 
artylerię i przeprawić całą swą armię przez Wisłę w jednym 
punkcie. Można było spodziewać się co najmniej, że straci 
przeważną część swej artylerii i że nastąpi tu powtórzenie dramatu 
znad Berezyny..." 
W taki to sposób zakończyła się pierwsza walna bitwa powstania, 
której rezultat pozwolił na prowadzenie wojny jeszcze przez 
przeszło pół roku. 
Przy przeglądaniu dokumentacji bojów grochowskich odnajdywałem co 
jakiś czas osoby i fakty, nawiązujące do wcześniejszych rozdziałów 
tej opowieści. Chociażby ów major Karol Karski z 8. pułku 
piechoty, bohater ostatniej fazy bitwy, jeden z głównych sprawców 
pogromu "niezwyciężonych lwów" Paryża. Czytelnicy z pierwszych 
tomów Końca świata szwoleżerów znają już to nazwisko, lecz z 
krańcowo odmiennych okoliczności. Major (później podpułkownik) 
piechoty Karol Karski z roku 1831 był bliskim krewnym eks-kapitana 
artylerii Jana Karskiego z roku 1822 - który odegrał tak haniebną 
rolę w sprawie Waleriana Łukasińskiego i jego towarzyszy. Otóż 
trudno oprzeć się wrażeniu, że jednym z bodźców zagrzewających do 
działania bohatera Grochowa i wielu innych powstańczych bitew, aż 
po jego śmierć w wyniku ran odniesionych pod Iganiami ("Karski! 
każdy ci chętnie wzór odwagi przyzna [...] lecz już w grobie 
płacze cię ojczyzna...")* (* Fragment wiersza Brunona hrabiego 
Kicińskiego - napisanego podczas wojny 1831 roku.) - było 
pragnienie starcia plamy z zasłużonego w dziejach Polski nazwiska 
Karskich. Sprawca tej plamy, smutnej pamięci eks-kapitan artylerii 
zakończył życie jeszcze przed powstaniem w okolicznościach, 
znanych z pamiętników Prądzyńskiego. "Karski (Jan) zmarł jako 
waryat u Bonifratrów warszawskich - odnotował współzałożyciel 
pierwszego Towarzystwa Patriotycznego. - Czyli go zrobiono 
waryatem lubli też ze zgryzot sumienia pomieszania zmysłów dostał 
- nie wiem. Jak jedno tak i drugie jest bardzo możebnem". 
A oto inne przypomnienie dawniejszych czasów. Jak już zaznaczyłem, 
biograf rodziny Łubieńskich hrabia Roger, rehabilitując grochowską 
"niesubordynację" swego stryjecznego dziada, wskazywał na zupełne 
przemilczenie tej sprawy przez nieprzyjazną Łubieńskim lewicową 
prasę warszawską. "Mochnacki ziejący nienawiścią do Łubieńskich - 
pisał hrabia Roger - tego tak wybornego zarzutu przeciwko nim nie 
byłby pominął..."Cóż: abstrahując od samej istoty sprawy, wypada 
stwierdzić, że "polski Robespierre" nie miał wtedy czasu ani 
możliwości zajmować się oskarżaniem przeciwników politycznych, 
gdyż leżał w lazarecie polowym, lecząc się z ran, odniesionych w 
pierwszej fazie bojów o Warszawę. Tego samego dnia, kiedy generał 
Tomasz Łubieński zajmował ze swym korpusem stanowisko odwodowe na 
polach praskich, gazety stołeczne ogłosiły oficjalny komunikat o 
walkach pod Wawrem. W komunikacie tym pisano między innymi: 
"Niepodobna wyszczególniać wszystkich czynów bohaterskich naszych 
żołnierzy. Wielu okryło się nieśmiertelną chwałą. Żołnierze pułku 
I-go strzelców [...] pod najgęstszym ogniem karabinowym zdobyli 
nieprzyjacielowi chorągiew [...] ochotnicy Mochnacki Maurycy i 
Gurowski Adam jedni z pierwszych wpadli do kolumny 
nieprzyjacielskiej..." Czyż nie jest to piękna pointa grudniowych 
i styczniowych walk między "klubistami" a klanem "pobożnych 
spekulatorów"? W tym wypadku nie sprawdziła się opinia generała 
Wincentego Krasińskiego, przekazana w liście z Królewca Amelii 
Załuskiej że "najbardziej egzaltowani krzykacze są najgorszymi 
żołnierzami". 
I wreszcie dygresja ostatnia, nawiązująca do owego szoku generała 
Szembeka na widok wielkiego księcia Konstantego. Dawny 
"baletmistrz z placu Saskiego" rzeczywiście uczestniczył w bitwie 
pod Grochowem. Ale gdyby ówczesny stan ducha wygnanego 
wielkorządcy znany był poczciwemu Szembekowi - jego szok z 
pewnością byłby o wiele mniejszy. Wiadomo, że nic tak nie 
uczłowiecza i uszlachetnia mocarzy, jak odebranie im władzy. 
Jeszcze jednym przekonywającym tego dowodem posłużyć mogą 
skrzętnie zebrane przez historyka Władysława Bortnowskiego 
informacje o wielkim księciu cesarzewiczu, po jego odejściu z 
Warszawy. W świetle tych materiałów - psychopatyczny despota, 
który był jednym z głównych sprawców wszystkich nieszczęść 
kongresowego Królestwa Polskiego, przedstawia się jako zdecydowany 
przyjaciel Polaków i postać niemal wzruszająca. 
Po powrocie do cesarstwa Konstanty zrzekł się posiadanych 
uprawnień administracyjnych w stosunku do pięciu guberni 
zachodnich, "gdyż kancelaria i archiwa pozostały w Warszawie". 
Zatrzymał sobie jedynie dowództwo nad tymi jednostkami, z którymi 
wycofał się z Królestwa, "pragnąc doprowadzić je do dawnej 
świetności". Nie popierał ostrego stanowiska cesarza wobec 
powstańców i starał się interweniować na ich korzyść. Do listu 
1(13) stycznia 1831 roku - w którym składał Mikołajowi życzenia 
noworoczne, dołączył "błagania" w sprawie Polaków: 
"Jeszcze raz polecam Waszym względom zabłąkany naród, który nie 
jest winien w całości... - pisał do Petersburga. - Litości dla 
nich, drogi i niezrównany bracie, i wyrozumiałości dla wszystkich 
- oto błagania brata, który miał nieszczęście poświęcić lepszą 
część swego życia na zorganizowanie armii, która zwraca oręż 
przeciwko swojej ojczyźnie..." 
Po wybuchu wojny odrzucił propozycję objęcia dowództwa nad 
korpusem gwardii cesarskiej, która według planów Mikołaja miała 
uświetnić swą obecnością zajęcie Warszawy. Chciał być obecny przy 
Dybiczu i nie bacząc na swe cesarzewiczowskie dostojeństwo, 
zgodził się podporządkować dowództwu feldmarszałka. W listach 
frontowych, pisanych do petersburskiego przyjaciela Opoczynina, 
wyrażał zadowolenie, że wzięci do niewoli polscy "szeregowcy ze 
mną rozmawiają tak, jakby nic nie było", natomiast narzekał na 
młodych oficerów, którzy "wszyscy są jakby w gorączce i plotą 
głupstwa". 
W związku z zachowaniem się Konstantego w czasie bitwy 
grochowskiej Bortnowski przytacza wiele materiału anegdotycznego, 
zaczerpniętego z pamiętników rosyjskich. Na przykład: huzar poeta 
Denis Dawydow przypisywał Konstantemu ułożenie takiego epigramatu, 
skierowanego do Dybicza: Patrz, bohaterze zabałkański, by nie stać 
się jeńcem zawiślańskim. Z pewnym powątpiewaniem odnosi się polski 
historyk do przytaczanej w rosyjskich pamiętnikach plotki, jakoby 
wygnany wielkorządca warszawski śpiewać miał pod oknem kwatery 
Dybicza w Miłośnie Jeszcze Polska nie zginęła. 
Po zwycięstwie pod Stoczkiem "cesarzewicz kpił wobec oficerów 
sztabu z nieudolności Geismara, twierdząc że powinien on pójść na 
naukę do Polaków". W przeddzień bitwy grochowskiej, w rozmowie z 
jednym z wyższych oficerów, Konstanty, "wychwalał zalety bojowe 
polskiej armii i zwracał uwagę na charakter wojny, która dla obu 
stron jest wojną narodową. Z zapałem wykazywał różnicę między 
tłumieniem buntu, dajmy na to w guberni tulskiej czy kałuskiej, a 
oczekiwaną bitwą z Polakami, gdyż jego zdaniem byli oni stroną 
wojującą, a nie buntownikami". 
Podczas bitwy grochowskiej dawny lokator Belwederu z przejęciem 
przyglądał się działaniom polskim, a widząc uporczywą obronę 
Olszynki, miał powtarzać: To jest armia, każdy żołnierz Dybicz". 
Podczas brawurowej szarży Kickiego na kirasjerów Alberta - tak 
zabójczej dla wojsk carskich - do tego stopnia dał się ponieść 
swemu wybuchowemu temperamentowi, że bił brawo, wykrzykując: 
"Dobrze, dobrze, dzieci!" Wielu pamiętnikarzy rosyjskich słyszało 
wypowiadane przez niego zdanie: "Żołnierze polscy to najlepsi w 
świecie żołnierze". 
Szef policji cesarstwa generał Benckendorff odnotował w swych 
pamiętnikach, "jakoby Dybicz miał wyznać Orłowowi na łożu śmierci, 
że Konstanty zażądał przerwania bitwy, by uratować miasto, z 
którym łączyło go tyle wspomnień". O rzekomej interwencji 
Konstantego wspomina także inny pamiętnikarz rosyjski Erazm 
Stogow. Miał on (Konstanty) w formie kategorycznej zażądać od 
feldmarszałka "przerwania rzezi", powołując się na swoje 
stanowisko starszego brata cesarza i członka rodziny panującej. 
W listach do Mikołaja, pisanych z obozu pod Grochowem, wielki 
książę również nie ukrywał swego podziwu dla armii powstańczej. - 
"Polacy bili się znakomicie - pisał bezpośrednio po bitwie 25(13) 
lutego 1831 roku - i pokazali przykład godny naśladowania. Nie 
będę ukrywał przed Tobą, jak bardzo są wzburzeni przeciwko nam..." 
Opisuje także rozmowy z wziętymi do niewoli Polakami, określając 
polsko-rosyjską wojnę jako "gmatwaninę i chaos", w których on 
całkowicie stracił rozeznanie. W liście do cesarza z dnia 
następnego ponownie nie może powstrzymać się od zachwytu nad 
wyszkoleniem armii powstańczej (zasługę tego przypisuje sobie), 
"która poruszała się na polu bitwy jakby na manewrach i uległa 
jedynie przewadze liczebnej". Nic dziwnego, że po bitwie 
grochowskiej stosunki między Konstantym a Dybiczem uległy 
zdecydowanemu pogorszeniu. 
Ale nie rozczulajmy się zbytnio nad Konstantym, bo gotowiśmy 
zapomnieć o eks-majorze Walerianie Łukasińskim, przykutym 
łańcuchem do armaty, a potem zapędzonym na pół wieku do 
najstraszliwszych więzień cesarstwa - z rekomendacji tego właśnie 
szalonego księcia. 
W dwa dni po powrocie z placu boju - urządziwszy się w 
wyznaczonych dla II korpusu kwaterach mokotowskich - generał 
Łubieński ponownie nawiązał korespondencję z rodziną: 
"Mokotów 27 lutego 1831 
Kochana Kostuniu!... Mieliśmy przedwczoraj 25 t.m. walną bitwę pod 
Grochowem, w której po obydwóch stronach były znaczne straty, i 
wskutek czego cała nasza armia opuściła prawą stronę Wisły i 
przeszła most na tą stronę. Mamy do opłakiwania wiele osób. Gen. 
Żymirski zabity, Gen. Chłopicki ranny, sąsiad Luboni Ludwik 
Mycielski umarł wskutek odniesionych ran. Wczoraj była Rada 
wojenna, na której ks. Radziwiłł podał się do dymisji, a gen. 
Skrzynecki został wybrany naczelnym wodzem. Wiele bardzo zmian 
nastąpiło wskutek tego, o których nie warto tutaj mówić. Co do 
mnie tak jak zawsze mówiłem, nie podzielam niczyich iluzyi, i 
sądzę, że od samego początku widziałem wszystkie szczegóły i 
przebieg wypadków, ale nie przestaję pomimo tego sobie powtarzać: 
fais ce que dois, advienne que pourra. Zrobiłem uwagę wczoraj na 
Radzie wojennej w obecności Rządu obradującej, jakie powinno być 
zachowanie się Rządu w teraźniejszych okolicznościach, ale tylko 
przez kilku wojskowych podtrzymywany byłem, reszta osób obecnych 
milczała, i już więcej o moim wniosku nie było mowy. Jest to 
historya wszystkich prawie zdarzeń wobec tego, że prywata, względy 
osobiste, idą przed sprawami dobra publicznego. Znalazłem naszego 
biednego ks. Tadeusza, tak zmęczonego, że ledwo mógł chodzić, tak 
usilnie pracuje na polu, do którego go powołano. Szpitale zapchane 
są chorymi i rannymi, panuje brak wielki lekarstw. Większa część 
Pań poszła na usługi szpitali. Przez 18 godzin, co byłem w 
Warszawie, nie miałem czasu o sobie myśleć. Jestem teraz w 
Mokotowie, ale prawdopodobnie znowu zaczniemy się bić w innej 
stronie. Pytasz się mnie, co piszą gazety, ale od czasu co jestem 
w wojsku ani jednej nie czytałem, tak że zupełnie nie wiem, o czem 
teraz mówią. W Warszawie zastałem teraz również mało rozsądku i 
zastanowienia, jak wtedy, kiedy ją opuszczałem. Mało bardzo osób 
chcą widzieć rzeczy tak, jak one są w rzeczywistości. Lubują się w 
jakichś niepojętych iluzyach i podług nich działają. Co do nas 
wojskowych, my potrzebujemy tylko słuchać i w najściślejszym tego 
słowa znaczeniu spełnić nasz obowiązek. Gdyby wszyscy tak samo 
myśleli, nie spadłyby na nas wszystkie te niepowodzenia. Sam Bóg 
wszystko prowadzi, a my biedni śmiertelnicy sądzimy, że coś 
znaczymy, nasza miłość własna wmawia w nas, że odgrywamy jakąś 
rolę tam, gdzie jesteśmy rzeczywiście narzędziami w ręku 
opatrzności". 
W wysłanym tegoż dnia liście do Guzowa powtarzał generał mniej 
więcej te same wiadomości, a obszerniej potraktował jedynie swoje 
wystąpienie na Radzie Wojennej. "Ja otworzyłem zdanie - pisał do 
ojca - że teraz są dwie główne czynności, które Rząd zajmować 
winny: reorganizacya armii jak najprędsza i zawiązanie stosunków z 
armią nieprzyjacielską, żeby wiedzieć, jakie są ich żądania, z 
jednej strony gotować się do wojny, z drugiej wskazywać możność 
pokoju, jak może być dla kraju najkorzystniejszego... Rozumiem, że 
jeszcze znaczne siły zgromadzić będzie można, ale pytam się jaki 
skutek nastąpi z tylu krwi bez potrzeby rozlanej, czy nie lepiej 
by otwarcie zapytać się, czy nie można wytargować dla kraju, a 
jeżeli nie można, to bić się do upadłego, póki tylko będą jakie 
siły. Tym bardziej że mówią, że Cesarz Rosyjski znajduje się w 
obozie (była to pogłoska fałszywa - M. B.). Wreszcie niech robią 
co chcą, jako wojskowy droga moja wskazana, a Bóg najlepiej wie, 
co robić". 
O zatargu z eks-dyktatorem w korespondencji ani słowa, natomiast 
niezwykle intrygująco brzmi w liście do "pana ministra" ustęp 
omawiający rezultaty bitwy grochowskiej. "W ogólności zdaje się, 
że tylko osłabienie moralne momentalne, stało się przyczyną 
przegranej z naszej strony, żadnego albowiem nie było innego 
powodu. I podług mnie tym to jest smutniejszym, albowiem siła 
moralna była całą podporą teraźniejszej sprawy". Trudno odgadnąć, 
co dowódca II korpusu jazdy miał na myśli, pisząc wyżej 
przytoczone zdania; obawiam się jednak, że generała Chłopickiego 
lektura tego listu mogłaby przyprawić o nowy atak "apopleksyi". 
Ażeby informacje, przesłane przez generała Łubieńskiego rodzinie 
zyskały na wyrazie, trzeba jeszcze poznać nastroje panujące 
ówcześnie w Warszawie i wprowadzić się w tok niektórych ówczesnych 
wydarzeń. 
"Kiedy wojsko do stolicy się cofnęło, a koszary za szczupłe ku 
jego pomieszczeniu się okazały, więc na placach publicznych i 
ulicach rozłożono się i zaobozowano, ognie zapalając - wspomina 
Stanisław Barzykowski. - Dla mieszkańców był to widok 
zatrważający, bo zwiastował możliwość walki na bruku stolicy. 
Wszędzie zrobiło się smutno, wojsko szemrało, szemrali 
jenerałowie, starszyzna, szemrał i żołnierz, lecz każdy z innej 
przyczyny i z innego powodu. Nieporządek wszędzie czuć się dawał, 
a rozkazów żadnych nie było. Wojsko rozeszło się po mieście, a nie 
tylko zwątpił lud stolicy, ale także Sejm i obywatele poważni..." 
Książę Czartoryski i Barzykowski - którzy reprezentowali Rząd 
Narodowy przy nominalnym wodzu naczelnym i razem z nim przyglądali 
się bitwie spod Żelaznego Słupa - powrócili do Warszawy 
równocześnie z wycofującym się wojskiem. Natychmiast po powrocie, 
nie otrzepawszy się jeszcze z bitewnego kurzu, Czartoryski zwołał 
zebranie rządu i ministrów.* (* Przypominam o dwustopniowej 
strukturze władz powstańczych. Był więc wybrany przez sejm i 
obdarzony atrybucjami królewskimi Rząd Narodowy, złożony z pięciu 
osób: prezesa - księcia Adama Czartoryskiego, Wincentego 
Niemojowskiego, Teofila Morawskiego, Stanisława Barzykowskiego, 
Joachima Lelewela. Rząd dobierał sobie i mianował ministrów 
poszczególnych resortów oraz podległą im magistraturę.) 
Obradowano w atmosferze wielkiej powagi, bez zwykłych 
kokieteryjnych waśni. Rząd miał bolesną świadomość przegranej 
narodowego wojska, a nie zdawano sobie jeszcze dobrze sprawy ze 
strategicznych korzyści, wynikłych z bitwy grochowskiej. 
Przytłaczała wszystkich myśl o braku wodza, o nieporządku 
wkradającym się do szeregów. Z miasta nadchodziły co chwila 
alarmujące wieści. Nieprzyjaciel stał pod szańcami Pragi i mógł w 
każdej chwili przypuścić do niej szturm, a następnie pokusić się o 
Warszawę. Panikarze widzieli go już na ulicach. Wszystkie te 
okoliczności nie zdołały przecież osłabić morale wybrańców narodu. 
"Wśród tak krytycznego położenia, jedna była myśl, jedna potrzeba 
ratowania sprawy - pisze uczestniczący w naradzie członek rządu 
Barzykowski - prędzej zginąć niżeli krok cofnąć, w gruzach zakopać 
się, niżeli opuścić lub się poddać. Dalsza obrona, dalsza wojna 
była zdecydowana, szło tylko o środki i wykonanie". 
Rząd uznał, iż dla wyboru nowego naczelnego wodza oraz ustalenia 
sposobu, w jaki ma być dalej prowadzona wojna - trzeba się 
porozumieć z generalicją. Upoważniono tedy Czartoryskiego do 
wezwania starszyzny wojskowej na posiedzenie w dniu następnym o 
godzinie szóstej rano. Prócz tego poproszono księcia-prezesa, "aby 
natychmiast zniósł się z jenerałami dla przedsięwzięcia wszelkich 
środków do utrzymania porządku i zabezpieczenia miasta od nowego 
napadu nieprzyjaciela. 
Po oddaleniu się Czartoryskiego obrady rządu toczyły się dalej pod 
przewodnictwem Wincentego Niemojowskiego (ponieważ przy wybieraniu 
Rządu Narodowego w sejmie on właśnie otrzymał po Czartoryskim 
największą liczbę kresek - M. B.). Jedną ze spraw najbardziej 
naglących było zakwaterowanie rannych. W związku z tym Barzykowski 
opowiada o incydentalnym sporze między braćmi Niemojowskimi. 
Epizod ten można by było uznać za zabawny, gdyby nie chodziło o 
rzeczy tak poważne i smutne. 
"Lazarety nasze były na 6 tysięcy łóżek przysposobione, tymczasem 
krwawe boje sprawiły, że liczba chorych i rannych 10.000 
przenosiła. Brakowało więc łóżek, bielizny i wszystkiego, co jest 
ku temu potrzebne. Trzeba było zaradzić i nagle Bonawentura 
Niemojowski, do którego jako ministra spraw wewnętrznych* (* Po 
wybraniu Wincentego Niemojowskiego na członka Rządu Narodowego, 
Bonawentura Niemojowski przejął po bracie stanowisko ministra 
spraw wewnętrznych i policji. Ministrem sprawiedliwości w miejsce 
Bonawentury Niemojowskiego został senator-kasztelan Wiktor 
Rembieliński.) lazarety należały, przybiegł na Rząd i przyniósł 
projekt, żeby z każdego mieszkania, w którym więcej jak dwa pokoje 
się znajduje, w przeciągu dwóch godzin łóżko z pościelą i bielizną 
do lazaretów wojskowych przeniesiono, pod grozą egzekucyi 
wojskowej i policyjnej. Wincenty Niemojowski, członek rządu, jak 
najmocniej przeciw temu projektowi się okrzyknął, nazywając go 
gwałtownym, rewolucyjnym, ani praw, ani własności nie szanującym, 
i jako zastępujący prezesa podpisać go nie chciał, przez co ranni, 
co za ojczyznę walczyli, pozostali bez ratunku. Jedynie 
Barzykowski i minister spraw wewnętrznych (Bonawentura 
Niemojowski), biorąc na siebie całą odpowiedzialność, projekt 
podpisali i zaraz w wykonanie wprowadzili. Skutek jak najlepszy 
nastąpił. Patryotyczni mieszkańcy chętnie pośpieszyli z ofiarą i 
tejże samej nocy lazarety zaopatrzono. Pan Wincenty Niemojowski 
wszakże protestował". 
Barzykowski, jako zaprzysiężony stronnik ("niżnik") 
Czartoryskiego, nie mógł sympatyzować z naczelnikiem polskich 
beniaministów. Moralny autorytet wieloletniego "więźnia 
Przystani"*, (* W pobliżu Kalisza nie ma miejscowości Przystań, 
jest natomiast wieś Przystajna. Otóż w pierwszej połowie XIX w. 
majątek Wincentego Niemojowskiego nazywany był Przystań albo 
Przystajnia - co jak stwierdzają stare słowniki języka polskiego, 
znaczyło dokładnie to samo. Właściciel majątku używał w 
korespondencji i w dokumentach nazwy pierwszej. W jaki natomiast 
sposób tradycyjna nazwa Przystań-Przystajnia przeobraziła się na 
obecnych mapach woj. łódzkiego w Przystajnię - tego wytłumaczyć już 
nie potrafię.) jego głębokie wykształcenie prawnicze, a przede 
wszystkim jego konsekwentny liberalizm - niejednokrotnie stawały w 
poprzek poczynaniom politycznym arystokratycznego prezesa Rządu 
Narodowego. Wolno tedy przypuszczać, że pan poseł ostrołęcki nie 
bez złośliwej satysfakcji wyciągnął spod sterty spraw 
poważniejszych ów "zatarg rodzinny" braci Niemojowskich. Ale za 
utrwalenie tej anegdoty należy mu się wdzięczność. Bo trudno było 
lepiej i jaśniej wytłumaczyć, dlaczego zacny, rozumny i odważny 
"pan Wincenty" mógł, ze swoim czujnym doktrynerskim liberalizmem, 
być świetnym przywódcą opozycji w kongresowym sejmie, a nie 
nadawał się zupełnie na wiceprezesa powstańczego rządu. 
"Późno w noc Rząd załatwiwszy co pilniejsze sprawy, radne komnaty 
opuścił, lecz po rozejściu się spoczynku nie zażywał - ciągnie 
opowieść Barzykowski - u księcia Czartoryskiego napełniły się 
pokoje jenerałami i dowódcami. Różne tam myśli podawano, różne 
pretensye na jaw wytaczano; szczególniej zaś Krukowiecki odznaczał 
się gwałtownością, co dało powód do cierpkiej między nim a 
księciem Czartoryskim rozmowy. Toż samo zapewne musiało się 
odbywać u członków Rządu: braci Niemojowskich, Morawskiego 
(Teofila) i Lelewela, lecz jak twierdzono, między nimi wielki 
strach panował, uważali się jako bohaterzy rewolucyi za wielce 
skompromitowanych i o ucieczce myślano, a już dnia następnego 
Gurowski, Mochnacki i inni dali pierwszy przykład..." 
I znowu zza obiektywnej relacji kronikarskiej wyzierają 
uprzedzenia przeciwnika politycznego. To prawda, że po bitwie 
grochowskiej wśród "inicjatorów rewolucyi" zapanowało większe 
zaniepokojenie i zdenerwowanie niż w innych, mniej zaangażowanych 
kręgach powstańczych. Ale trudno się temu dziwić. Przecież oni 
jedni nie mogli liczyć na żadne przebaczenie ze strony 
zwycięskiego Mikołaja, ponieważ z góry mieli przyrzeczoną od niego 
śmierć na szubienicy. To prawda, że obaj bracia Mochnaccy: Maurycy 
i Kamil - ranni w bojach o Warszawę, a przez to czasowo niezdolni 
do dalszej walki - zostali po Grochowie przewiezieni przez ojca do 
Krakowa. Ale opuszczali stolicę dokładnie w tym samym czasie i 
dokładnie z tych samych motywów co generał Chłopicki. To prawda, 
że wkrótce po Mochnackim (w pierwszych dniach marca) zniknął 
również z Warszawy "czerwony hrabia": jednooki Adam Gurowski. Ale 
zniknięcie jego, podobnie jak w wypadku Mochnackiego, wynikło z 
określonych powodów, nic wspólnego ze strachem nie mających. 
Wszystkie podane przez Barzykowskiego fakty na pozór zgadzają się 
z rzeczywistością. Ale w całości relacja jego, przez swą 
niepełność, staje się stronnicza i krzywdząca. 
Bo oprócz tego, co podaje Barzykowski, trzeba jeszcze wiedzieć, że 
wystawiani przez niego na tchórzów Maurycy Mochnacki i Adam 
Gurowski za swe zasługi wojenne w pierwszej fazie bojów o Warszawę 
uzyskali stopnie oficerskie i krzyże za męstwo. Trzeba również 
wiedzieć, że Mochnacki - mimo że jak sam przyznawał się 
przyjaciołom: - "prochu nie cierpiał" - niezwłocznie po zaleczeniu 
ran powrócił do szeregów armii powstańczej i jako podporucznik 
piechoty, uczestniczył w całej kampanii wiosennej aż po bitwę pod 
Ostrołęką, gdzie zadano mu nowe ciężkie obrażenia i one dopiero 
wyłączyły go z walki całkowicie. W ogólnym rachunku "polski 
Robespierre" wyniósł z wojny powstańczej: siedem ran, Złoty Krzyż 
Virtuti Militari oraz trwałą utratę zdrowia, która znacznie 
przyśpieszyła jego zgon, uniemożliwiając mu dokończenie 
największego dzieła literacko-historycznego epoki: Powstania 
narodu polskiego. Trzeba na koniec wiedzieć, że Adam Gurowski 
opuścił Warszawę nie jako wylękniony uciekinier, lecz jako 
wysłannik władz powstańczych, mając powierzoną sobie przez 
ministerstwo spraw zagranicznych misję dyplomatyczną do Paryża. 
Pisała o tym "Nowa Polska" w nr 17 z 16 marca 1831 roku. 
Potwierdzał to oficjalnie (acz bardzo niechętnie) rzecznik 
warszawskiego ministerstwa, odpowiadając 26 kwietnia w sejmie na 
interpelację wniesioną w tej sprawie przez posła Jana hr. 
Ledóchowskiego. 
Stanisław Barzykowski nie mógł tych faktów nie znać, a jednak w 
ogromnych pięciu tomach swojej - nieocenionej skądinąd - Historyi 
Powstania Listopadowego pominął je całkowitym milczeniem. 
Mochnacki i Gurowski za bardzo mu się narazili prasowymi 
napaściami na sejm i rząd w styczniu 1831 roku i za ostre toczył z 
nimi boje w pierwszych latach Wielkiej Emigracji, aby było go stać 
wobec nich na wielkoduszny obiektywizm. 
Również i z wymienionych przez Barzykowskiego demokratycznych 
członków rządu żaden nie splamił się tchórzostwem ani małością 
ducha. Znane są piękne słowa Wincentego Niemojowskiego (tych 
zresztą Barzykowski nie przemilcza), wypowiedziane w związku z 
rozważaną przez Rząd Narodowy ewentualnością przeniesienia swojej 
siedziby z Warszawy do obozu wojskowego. 
"Nie na wiele przydam się panom w głównej kwaterze, przy armii - 
powiedział wtedy "pan Wincenty", odejmując od ucha swą nieodłączną 
blaszaną trąbkę - bo żołnierzem być nie umiem, a słabe moje 
zdrowie wiele wygód potrzebuje, będę przeto raczej ciężarem jak 
użytkiem. Lecz jeżeli, panowie, widzicie, iż to jest potrzebnem 
dla sprawy narodowej, to pójdę z wami i chętnie wszystkie 
niewygody i niebezpieczeństwa podzielę. Lecz jeśli uznać 
zechcecie, iż potrzebnem jest, aby który z członków tutaj w 
Warszawie pozostał, natenczas możecie mnie spokojnie zostawić, bo 
ja kroku nie cofnę, urzędu się nie zaprę, obowiązku nie zdradzę, a 
w razie potrzeby będę umiał umrzeć w tem krześle". 
Tyle polemiki z Barzykowskim, jako kronikarzem i historykiem; z 
kolei trzeba mu oddać sprawiedliwość jako członkowi rządu 
odpowiedzialnemu za resort wojny. I Barzykowski nie próżnował owej 
nocy po zakończeniu narady rządowej. Jego również nawiedził w domu 
tłum zdenerwowanych, niespokojnych gości. "U członka rządu 
Barzykowskiego inna scena miała miejsce - zanotował. - Zaledwie do 
siebie wrócił, aliści przeszło stu pięćdziesięciu oficerów różnej 
broni i różnych stopni, mając na czele walecznego majora 
Masłowskiego, weszło do mieszkania. Masłowski w ten sposób 
przemówił: >>Stoczyliśmy bitwę, i bitwę krwawą, a koniec jej 
nieszczęśliwie dla nas wypadł. Nie byliśmy pobici, ale cofnąć się 
musieliśmy. Lecz ten koniec nie z winy żołnierza i niższych 
oficerów wyniknął. My pełniliśmy naszą powinność i wszyscy 
bylibyśmy woleli dać się zabić, trupem paść, niźli przed Moskalami 
krok cofnąć, do stolicy uchodzić. Wina cała spoczywa na naszych 
dowódcach i jenerałach. Ci nie wypełnili swoich powinności, źle 
nami dowodzili, bić się nie chcieli i przez winy ich honor nasz 
wojskowy ucierpiał, sprawa narodowa na upadek wystawiona została. 
Przeto wielka ich kara czekać powinna. Wiemy, że dla Rządu 
Narodowego przedstawia to wielkie trudności, tak w rozpoznaniu 
winnych, jako też w wykonaniu sądu, ale czas jest pilny, wypadki 
naglące, złe może postęp uczynić i ojczyzna do grobu może być 
wtrącona. My znamy winnych, wiemy, którzy najgorsi, więc 
postanowiliśmy rząd zastąpić i karę sami spełnić. Wiemy, iż ciężką 
odpowiedzialność na siebie bierzemy, stając się sędziami, ale dla 
ojczyzny i to poświęcenie spełnić gotowi jesteśmy. Oni z naszej 
ręki paść muszą. Nie chcąc zaś, aby Rząd tym naszym krokiem 
zatrwożony został, przychodzimy do pana, do którego wydział 
wojskowy należy i któregośmy widzieli na placu bitwy dzielącego z 
nami niebezpieczeństwa, aby mu to donieść i opowiedzieć. Niech się 
Rząd tego nie lęka. Krok ten nie wyrodzi się w żadne nadużycia, 
tylko winni padną i wielki przykład dany zostanie<<." 
Zimno się robi przy czytaniu tej relacji. Mało więc brakowało, by 
krwawe rozrachunki Nocy listopadowej powtórzyły się raz jeszcze i 
kto wie, czy nie w znacznie szerszych rozmiarach. Przy ogólnym 
rozprężeniu, panującym po odwrocie spod Grochowa, raz rozpoczęty 
samosąd - wbrew zapewnieniom majora Masłowskiego* (* Chodziło 
zapewne o Dyonizego Masłowskiego z artylerii pozycyjnej, 
dwukrotnie chwalonego za męstwo w rozkazach dziennych naczelnego 
dowództwa. Tyle że Barzykowski przedwcześnie go awansował, gdyż w 
nocy z 25 na 26 lutego Masłowski był jeszcze kapitanem.) - 
niełatwo dałby się powstrzymać i ograniczyć. Podobnie jak tamtej 
nocy, wśród ofiar "narodowej zemsty" - obok rzeczywistych 
winowajców - znaleźliby się ludzie niewinni i wartościowi. Z 
drugiej jednak strony radykalna rozprawa z elementami wrogimi i 
ugodowymi musiałaby pociągnąć za sobą konsekwencje polityczne, 
nader istotne dla dalszego rozwoju powstania. Albo nastąpiłby 
chaos zupełny, prowadzący do samozatraty całej sprawy, albo kule 
rozżalonych oficerów i latarniane słupy położyłyby kres 
kunktatorstwu wodzów i spełniłoby się to wszystko, o co od 
początku daremnie zabiegał Maurycy Mochnacki. Komendę nad wojskiem 
przejęliby młodzi energiczni dowódcy, naprawdę pragnący bić się i 
zwyciężać; pod wpływem armii rząd i sejm także uległyby odnowieniu 
i radykalizacji; szlachecka insurekcja zyskałaby wszelkie szanse 
na przekształcenie się w ogólną rewolucję 
społeczno-niepodległościową. Oczywiście, że nie ma żadnej 
pewności, czy rzeczy zaszłyby aż tak daleko i czy przybrałyby taki 
właśnie charakter. Jedno wszakże wydaje się niewątpliwe: gdyby 
zamiar oficerów wcielił się w czyn, generał Tomasz Łubieński nie 
zdążyłby już napisać swoich listów z 27 lutego, w których dzielił 
się z rodziną poglądami na bitwę grochowską i na sytuację 
polityczną w Warszawie. 
Fakt, że generał Łubieński i jego koledzy wyszli z tej nocy z 
życiem, był wyłączną zasługą członka rządu Barzykowskiego. Tak 
przynajmniej należy wnosić z jego własnej relacji. "Nadminister" 
wojny zdawał sobie sprawę ze swego arcytrudnego i arcydelikatnego 
położenia. Nie dysponował żadnymi środkami administracyjnymi, 
wystarczającymi do uspokojenia wzburzonych wojskowych. "Skutkiem 
cofnięcia się wojska nieporządek panował i machina rządowa 
funkcjonować nie mogła - wyznaje z całą szczerością, - a oprócz 
tego... przybyli oficerowie byli istotnie ekspressją ducha, jaki 
wśród armii panował". 
W tych warunkach działać można było tylko perswazją. Uruchomił 
tedy poseł ostrołęcki cały arsenał swego krasomówstwa, z którego 
słynął był na sejmach Królestwa - i ostatecznie sprawę wygrał. 
"Mogło być wielkie nieszczęście, wielka burza, a tak jakoś 
szczęśliwie ukołysana została" - stwierdza z satysfakcją, kończąc 
sprawozdanie z nocnego spotkania z oficerami. Rozbroił ich zamiary 
uroczystym przyrzeczeniem, że na zapowiedzianej na godzinę 6 rano 
naradzie rządowo-wojskowej nastąpi zmiana naczelnego wodza i 
generałów oraz przedsięwzięte zostaną wszelkie środki, konieczne 
do dalszego prowadzenia wojny. Oficerowie w zamian zobowiązali się 
pod słowem honoru, że "nie tylko sami spokojni zostaną, ale użyją 
całego wpływu na swoich kolegach, aby najściślejszy porządek i 
spokojność były zachowane". 
Posiedzenie Rady Wojennej poprzedziły prywatne konsultacje prawicy 
rządowej. Już po godzinie czwartej rano w gabinecie księcia 
Czartoryskiego zebrali się jego najbardziej zaufani doradcy: 
Stanisław Barzykowski, Gustaw Małachowski i Leon Dembowski, aby 
uzgodnić między sobą, "co dalej czynić wypada". Dokonano wzajemnej 
wymiany informacji. Książę prezes opowiadał o przeprowadzonych 
nocą rozmowach z generałami i skarżył się na ich defetystyczne 
nastroje. Większość generalicji uważała, iż układy z Dybiczem 
należało wszcząć natychmiast, zanim zdobyta zostanie Warszawa. 
Wytrawny dyplomata Czartoryski stanowczo się temu sprzeciwiał. 
Jego zdaniem, zwracanie się z propozycją układów bezpośrednio po 
wycofaniu się z pola walki oznaczałoby przyznanie się do 
całkowitej niemocy i byłoby poczytane przez Dybicza za gotowość do 
kapitulacji. Barzykowski postraszył zebranych nocną wizytą 
zdesperowanych oficerów. Zgodzono się bez dyskusji, że zmiana 
naczelnego wodza jest konieczna. Ale wybór odpowiedniego kandydata 
na to stanowisko nastręczał poważne trudności. Zaczęto się 
zastanawiać, czy - wzorem konfederacji barskiej - wodza dla 
polskiego powstania nie należałoby szukać za granicą. Padały 
nazwiska słynnych dowódców z kadry napoleońskiej.* (* Prądzyński 
wspomina o pertraktacjach prowadzonych w tej sprawie z marszałkiem 
Emanuelem Grouchy, który sam zgłosił przedstawicielom Rządu 
Narodowego w Paryżu chęć "poświęcenia się świętej sprawie narodu 
polskiego". Ale generał Skrzynecki, który zdążył już tymczasem 
zostać wodzem naczelnym, oferty nie przyjął. Sądzę, że powstanie 
wiele na tym nie straciło. Grouchy - doskonały zresztą dowódca 
kawalerii - swymi błędami w roku 1815 przyczynił się walnie do 
klęski Napoleona pod Waterloo. Warto dodać, że w pertraktacjach z 
Grouchym czynny był jako emisariusz dyplomatyczny przyszły wieszcz 
narodowy Juliusz Słowacki.) Książę zwracał uwagę na austriackiego 
marszałka v. Radetzky'ego, jako że "ród wiódł ze słowiańskiego 
szczepu". Kryła się za tą kandydaturą hołubiona przez 
Czartoryskiego nadzieja na polityczne, a może i dynastyczne, 
powiązanie Królestwa Polskiego z Austrią. Ale tego rodzaju sprawy 
nie mogły być załatwione od ręki, a przywoływane przez 
Barzykowskiego widmo krwawego samosądu nagliło do pośpiechu. 
Frontowi oficerowie chcieli mieć wodza rzutkiego i dobrze już 
zapisanego w dotychczasowych bojach. Generałów odpowiadających 
takim kwalifikacjom było tylko dwóch. Dwernicki, jako "opanowany 
przez jakobinów", nie wchodził dla partii książęcej w rachubę. 
Pozostawał Skrzynecki. 
O godzinie szóstej z rana, "kiedy w mieście panowała jeszcze 
zupełna noc", rozświecana tylko gdzieniegdzie żołnierskimi 
ogniskami - do Pałacu Namiestnikowskiego na Krakowskim 
Przedmieściu poczęli się schodzić pozostali członkowie rządu oraz 
wojskowi, zaproszeni na Radę Wojenną.* (** Poza pełnym składem 
rządu obecnych było 13 generałów [Radziwiłł, Krukowiecki, Klicki, 
Wojczyński, Umiński, Łubieński, Rontemps, Małecki, Szembek, 
Skrzynecki, Giełgud, Andrychiewicz, Jankowski] oraz trzech 
oficerów sztabowych [Chrzanowski, Kołaczkowski, Prądzyński].) 
Barzykowski zwrócił uwagę na wyraźne przygnębienie generałów: 
"Postawa ich i mina nie była dobra, twarze smutne, posępne, 
zamyślone, żywo wyrażały nieukontentowanie z położenia. Nawet 
Krukowiecki i Umiński, zawsze wielomówni, żywi i ruchliwi, byli 
skromni, potulni i cisi... Jeden Skrzynecki robił wyjątek, bo choć 
i na jego twarzy był smutek, melancholia, ale jego krok był 
śmiały, oko pogodne, w całej postawie jakaś pewność i godność. 
Wypełnione powinności pod Dobrem i Grochowem dawały jego duszy 
spokojność i pogodę". 
Pertraktacje między rządem a starszyzną armii rozpoczęły się 
jeszcze w kuluarach. Barzykowski, wierny wskazaniom księcia 
prezesa, tłumaczył właśnie wojskowym, iż w obecnej chwili "układy 
są niepodobne", gdyż Dybicz słuchać ich nie zechce - kiedy 
przerwał mu nagle generał Tomasz Łubieński i - w rzadkim u niego 
wybuchu gniewu, miotając gromy na cywilnych uczestników zebrania - 
wypowiedział się stanowczo przeciwko dalszemu prowadzeniu wojny. Z 
relacji posła ostrołęckiego wynika, że naczelnik klanu "pobożnych 
spekulatorów" mówił mniej więcej to samo, co następnego dnia, w 
sposób znacznie oględniejszy, powtórzyć miał w liście do Guzowa. 
"Panowie wciąż buntowaliście naród, tak w tajnych spiskach, jako 
też w publicznych Sejmach i przygotowaliście to, co nastąpiło! - 
wołał ojciec akademika Leona Łubieńskiego do liberalno-lewicowej 
większości rządowej. Młodzież spełniła to, czego wyście ją 
nauczyli, i powstanie jest waszą robotą. Lecz teraz dość już tego 
niszczenia kraju, dość ofiar, dość krwi przelanej. Czas już 
poprzestać, i dlatego panom oświadczamy, że dalsza walka z 
jakąkolwiek nadzieją korzyści jest niepodobna. Bić się możemy, ale 
zwyciężać nie jesteśmy w stanie, i dlatego żądamy od was układów. 
Nie zawrzecie ich, to my wam zapowiadamy, że ojczyznę do grobu 
wtrącicie, że na was cała odpowiedzialność spoczywać będzie". 
Generała Łubieńskiego poparł generał Piotr Szembek. "Ja z wami 
dysputować nie będę, czy wojna podobna lub niepodobna - 
powiedział, zwracając się >>ze zwykłą swoją dobrodusznością<< do 
przedstawicieli władz cywilnych - również nie będę wywodził, kto 
winien, a kto nie winien. Powiadam wam tylko, że jeżeli uważacie, 
że wojna dłuższa z jakich bądź powodów jest potrzebna, to dajcie 
rozkaz, ale dajcie go zaraz, aby wyjść na Pragę i batalię stoczyć. 
Ja w nocy (tzn. podczas rozmów w mieszkaniu Czartoryskiego) to 
proponowałem i teraz na to się zgodzę. Zwyciężę lub nie zwyciężę, 
lecz dla ojczyzny zawsze jestem gotów dać się zabić..." Ale te 
gromkie deklaracje, tak sprzeczne z niedawnym zachowaniem się 
Szembeka na polach grochowskich, służyły jedynie zawoalowaniu 
istotnego sensu wystąpienia: "Jeśli zaś bitwy nie można stoczyć - 
brzmiały dalsze słowa mówcy - natenczas dla uniknięcia rzeczy 
gorszych powiadam z otwartością: układajmy się. Wy nie możecie czy 
nie chcecie się układać, dobrze, to dajcie tym kp..., co powstanie 
rozpoczynali, po 2000 dukatów, niech za granicę uciekają, nam zaś 
wojskowym poruczcie traktowanie. My powstanie zrobiliśmy, myśmy 
się bili, my i traktować możemy. Jak nie lękam się pójść za Pragę 
i wybić się jeszcze raz, równie śmiało pojadę do obozu 
moskiewskiego, i mam nadzieję, iż z w. ks. Konstantym i z Dybiczem 
układy do skutku doprowadzę. Wam poczciwym ani włos z głowy nie 
spadnie, a dla Królestwa dawny stan rzeczy w zupełności powróci". 
Tak mówił generał Piotr Szembek - ulubieniec powstańczego 
pospólstwa stolicy i niedawny kandydat Maurycego Mochnackiego na 
naczelnego wodza - ów "czerwony Szembek", którego w pierwszych 
dniach grudnia 1830 roku rozentuzjazmowani klubiści na rękach 
wnosili do sal Redutowych. Teraz kpami ich nazywał, a trzeba 
pamiętać, że to niewinne dzisiaj słowo uchodziło wówczas za tak 
obelżywe i nieprzyzwoite, że w druku trzeba je było częściowo 
wykropkowywać. Po tego rodzaju wystąpieniu swego niedawnego 
bożyszcza "inicjatorzy rewolucyi" mieli święte prawo podawać w 
wątpliwość szeroko rozpowszechnione w armii porzekadło: rachuj jak 
na Szembeka. 
W obu przemówieniach generalskich rzuca się w oczy pewne 
charakterystyczne sformułowanie, które znamy już z pogrochowskich 
listów Łubieńskiego do żony i do ojca, i które powtarzać się 
będzie często w późniejszej korespondencji rodzinnej klanu. Oto 
zwolenników ugody z caratem zaczyna się przedstawiać jako jedynych 
prawdziwych patriotów i rzeczników dobrze rozumianego interesu 
publicznego, natomiast tych, którzy układom się sprzeciwiają i 
chcą dalej walczyć o niepodległość, pomawia się o niską prywatę, 
głosząc, że jako najbardziej skompromitowani (wobec caratu) 
zabiegają wyłącznie o ratowanie własnych głów. 
Barzykowski zaznacza, że wypowiedzi Łubieńskiego i Szembeka 
przytacza tylko "dla przykładu" i wcale nie ukrywa, że i inni 
generałowie uczestniczący w naradzie wyrażali zdania podobne. 
"Powstanie listopadowe nazywali oni szałem, twierdzili, że szał 
ten już drogo zapłacony [...], że na polach Dobrego, Wawru i 
Grochowa honor ocalony został, teraz zaś zgoda i układy muszą 
nastąpić". - Świadectwo Barzykowskiego znajduje potwierdzenie w 
opisach innych kronikarzy powstania. Jeden z nich, Ludwik 
Mierosławski, kończy swą relację słowami: "Takie bo jest serce 
żołnierza, dla którego szabla rzemiosłem, a nie obywatelskim 
dostojeństwem". 
Tego obywatelskiego dostojeństwa zabrakło w owym czasie nie tylko 
generalicji. "Wrażenie rozciągnęło się jeszcze mocniej na wyższą 
klasę towarzystwa w Warszawie - wspomina w swoich Pamiętnikach 
Ignacy Prądzyński. - W zdarzeniu dnia wczorajszego widziano 
jedynie przegraną bitwę z najstraszniejszymi jej następstwami, nie 
zastanawiając się nad prawdziwym stanem rzeczy, nie pomnąc, że 
stan Wisły czyni niepodobną jej przeprawę dla armii (Dybicza), i 
to na kilka tygodni... Już widziano Feldmarszałka z całą jego 
potęgą u rogatek warszawskich. Trakty kaliski i krakowski okryły 
się ujeżdżającymi, między którymi była większa część Sejmu, 
przerażona wyjazdem Niemcewicza.* (* Po bitwie grochowskiej sejm, 
obradujący w wyniku szerzącej się dezercji w tak zwanym "małym 
komplecie", zdecydował na sekretnym posiedzeniu, że w razie 
konieczności będzie się ewakuował do Miechowa w Krakowskiem. Na 
wstępny rekonesans wysłano tam sekretarza senatu Juliana Ursyna 
Niemcewicza. Jednakże z diariusza Niemcewicza wynika, że jego 
wyjazd do Miechowa nastąpił nie wcześniej niż 2 marca 1831 r.) Ci 
naczelnicy powstania nie zapomnieli jednak zadeklarować przed 
wyjazdem wypłacenia ze skarbu każdemu z nich po 300 dukatów na 
drogę..." 
Ze szczególną pasją znęcał się nad spanikowaną częścią sejmu 
wspomniany już Ludwik Mierosławski, który jako kadet brał udział w 
bitwie pod Grochowem, a w kilkanaście lat później zostać miał 
naczelnym wodzem następnego powstania polskiego. Pisał o posłach i 
senatorach, którzy "albo już od dni pięciu (to znaczy od 
pierwszych bojów o Olszynkę Grochowską - M. B.) odjechali do wód i 
dalekich majątków albo w kryjówkach prywatnego życia wypraszali 
sobie odpust za grzech detronizacji" - wyszydzał przewrotne 
argumenty polityków, oświadczających się za ewakuowaniem ze 
stolicy naczelnych władz powstania: "Rewolucya, mawiały już 
herszty dezercyi, nie w Warszawie, ale Warszawa w rewolucyi. Nie 
jesteśmy reprezentantami miasta, ale narodu. Przytomność nasza w 
otwartej dla Moskwy Warszawie, utrudni tylko porozumienie między 
stronami traktującymi, a raczej posłuży zwycięzcy za pretext do 
nielitościwej zemsty nad mieszkańcami, którzy podwójnie 
skompromitowani naszą obecnością, ani się wytłumaczyć nie będą 
mogli. Wyjedźmy lepiej w Krakowskie, a tam zdejmując z miasta 
uciążliwy majestat stołeczności powstańczej, zostawimy mu w zamian 
nieodpowiedzialną postać wojennego zakładu [...] Takie bo jest 
serce szlachty - konkludował Mierosławski - zmuszonej do 
przewodniczenia Rewolucyi, której nie zrobiła i nie rozumie". 
Przede wszystkim jednak popłoch szerzył się wśród zamożnej 
burżuazji stołecznej - klientów Domu "Bracia Łubieńscy i Spółka". 
Tego samego dnia, kiedy w Pałacu Namiestnikowskim odbyło się 
posiedzenie Rady Wojennej, do sejmu zgłosiła się - za 
pośrednictwem senatora kasztelana Antoniego hrabiego Ostrowskiego, 
dowódcy Gwardii Narodowej - deputacja Rady Municypalnej, na czele 
z prezydentem miasta Stanisławem Węgrzeckim oraz trzema wybitnymi 
obywatelami: Frydrychem Seydlem, Janem Żelazowskim i Julianem 
Celińskim, odzianymi w mundury wyższych oficerów Gwardii 
Narodowej. Przedstawiciele samorządu miejskiego sprawili na 
senatorze Ostrowskim wrażenie, że "uważali całą naszą sprawę za 
upadłą". Sprzeciwili się stanowczo pobytowi narodowego wojska w 
stolicy. Zasłużony w służbie ojczyzny staruszek Węgrzecki ze łzami 
w oczach mówił o konieczności zachowania w stanie nienaruszonym 
"kolebki życia i ducha narodowego". Sztabowcy Gwardii Narodowej 
nakłaniali swego komendanta, aby oświadczył sejmowi, że "ani na 
chwilę poświęcić nie chcą Warszawy, że wolą ją raczej zostawić 
nietykalną dla powracającego wojska, aniżeli na zniszczenie 
wystawić". Bogaci kupcy zamykali swoje sklepy i zaszywali się w 
bezpieczne kryjówki. Widziano nawet takich, którzy palili mundury 
Gwardii Narodowej, aby do ostatka zatrzeć swoje związki z 
powstaniem. Burżuazji warszawskiej, wystawionej na pierwszą ciężką 
próbę, także zabrakło dostojeństwa obywatelskiego. 
Zachowały natomiast patriotyczną żarliwość tłumy warszawskich 
plebejuszy, które głośno i dobitnie wyrażały swą nienawiść i 
pogardę dla tchórzów, opuszczających zagrożoną stolicę. Nie 
utracili zapału żołnierze i oficerowie ("poniżej pułkownika" - 
czyni zastrzeżenie ostrożny kronikarz), powracający z pól 
grochowskich. "Duch wojska był dobry - stwierdza Prądzyński - bo 
przez zacięte walki nabrało ufności w siebie i przekonania, że 
jest dla niego możność mierzenia się z wojskiem rosyjskiem". 
Nie zagubił także swego dostojeństwa obywatelskiego - a 
przeciwnie: przydał mu dopiero prawdziwego blasku - Rząd Narodowy. 
Ta przedziwnie nieokreślona i skłócona wewnętrznie pentarchia, 
prawie przez miesiąc doszukiwała się po omacku swych kompetencji 
między sejmem, ministrami a naczelnym dowództwem armii. Dopiero 
podczas pięciu dni bojów o Warszawę, a następnie w godzinach 
paniki i dezorganizacji po odwrocie spod Grochowa - Rząd Narodowy 
objął pełnię rzeczywistej władzy. Jego też postawie i 
konsekwentnym wysiłkom przypisać należy stosunkowo szybkie 
opanowanie sytuacji i zabezpieczenie stolicy przed atakiem 
nieprzyjaciela. Duszą i mózgiem Rządu Narodowego w tych trudnych 
chwilach był jego prezes książę Adam Jerzy Czartoryski. 
Świeżo jeszcze mamy w pamięci ostre słowa "szwoleżera złej 
konduity" Walentego Zwierkowskiego, wypowiedziane o Czartoryskim w 
związku z jego przemówieniem w sejmie z 30 stycznia 1831 roku. W 
następnych miesiącach powstania podobnie surowe sądy o przywódcy 
prawicy powstańczej powtarzać się będą coraz częściej. Ale w 
czasie lutowych bojów o Warszawę - a zwłaszcza w pierwszych 
chwilach po bitwie grochowskiej - postawa księcia-prezesa była 
imponująca; tego nie próbowali kwestionować nawet jego najbardziej 
zacięci wrogowie i przeciwnicy. 
Czartoryskiego z tych przełomowych chwil można sobie bez trudu 
wyobrazić, bo dochowała się ówczesna litografia, robiona w 
pierwszych miesiącach 1831 roku. Książę wygląda na niej na swoje 
sześćdziesiąt jeden lat, które właśnie ukończył - temu nie da się 
zaprzeczyć - może nawet na więcej. Wyczuwa się w nim majestat 
połączony ze spokojem i urzekającą skromnością - ową przysłowiową 
grzecznością królów. Wewnętrzny dramat zdradzają tylko oczy: 
smutne, zmęczone, śmiertelnie poważne. 
Ani Łubieńskiemu, ani Szembekowi na myśl by nawet nie przyszło 
zaliczać arystokratycznego prezesa Rządu Narodowego do osób 
"skompromitowanych" czy - broń przed tym, Boże - kpem go nazywać. 
A przecież właśnie on w opinii petersburskiego dworu był 
skompromitowany najbardziej - gorzej niż najczerwieńsi z klubowych 
czerwieńców. On - dziedziczny niejako rzecznik polityki 
prorosyjskiej, towarzysz młodzieńczych nauk i zabaw wielkich 
książąt, przyjaciel i najbliższy współpracownik imperatora 
Aleksandra, były minister spraw zagranicznych cesarstwa. Na dworze 
petersburskim tryumfowali teraz ci, którzy nigdy nie ufali 
"polskiemu ministrowi", zwalczając go jako główną sprężynę 
polonofilskiej polityki cesarza Aleksandra. Przeciwko niemu 
kierował się teraz najsroższy gniew cesarza Mikołaja. Nie bez 
kozery wojska cesarskie pastwiły się ze szczególną zajadłością nad 
Puławami i innymi dobrami "przeniewierczej Familii". Petersburg 
dopatrywał się w Czartoryskim utajonego inspiratora i autora 
wszystkich "buntowniczych" posunięć polskich, poczynając od wyroku 
sądu sejmowego z roku 1828 aż po akt detronizacyjny z roku 1831. 
Mon successeur Adam I-er - mawiał szyderczo o szefie powstańczego 
rządu zdetronowany król kongresowy. I nie było to tylko takie 
sobie powiedzonko. Historycy utrzymują, że Mikołaj najzupełniej 
liczył się z tym, iż któregoś dnia Czartoryski zajmie jego miejsce 
na tronie zbuntowanego Królestwa. 
Po powrocie spod Grochowa - w jednym z najbardziej krytycznych 
momentów powstania - prezes Rządu Narodowego rzeczywiście stał się 
na krótko "królem Adamem I". Wprawdzie nie koronowanym, lecz 
bardziej władnym i sprawniejszym niż wielu królów dawnej 
Rzeczypospolitej. Udało mu się przejąć całą władzę, wymykającą się 
z rąk spłoszonych senatorów i posłów, zdemoralizowanej generalicji 
i nieudolnych władz miejsko-porządkowych. W ciągu tych 
parudziesięciu godzin - od rozpoczęcia batalii grochowskiej aż po 
zakończenie najkonieczniejszych zabiegów obronnych i zatwierdzenie 
przez sejm wyboru nowego naczelnego wodza - stary książę był 
nieprzerwanie czynny i nie pozwolił sobie nawet na chwilę 
odpoczynku. Ledwie trzymając się na nogach ze zmęczenia, z oczami 
zaczerwienionymi i piekącymi od długiej bezsenności, przez całą 
noc konferował z generałami, starając się przełamać ich 
defetystyczne nastroje. Do niego odwoływali się z każdą 
drobnostką: niedołężny gubernator stolicy generał Woyczyński i nie 
panujący nad swoją gwardią narodową senator Antoni Ostrowski. Z 
jego polecenia przerąbywano lód na Wiśle, aby zamknąć 
nieprzyjacielowi dostęp do stolicy. On przyjął na siebie ciężar 
strasznej odpowiedzialności za spalenie Pragi, kiedy się okazało, 
że z jej domów piechota Dybicza mogłaby ostrzeliwać brygadę 
generała Kazimierza Małachowskiego, pozostawioną dla obrony szańca 
przedmościa. "Był to okropny widok, ale czyn konieczny - 
usprawiedliwia księcia jego przeciwnik polityczny Walenty 
Zwierkowski - mieszkańcy Pragi już w nocy wynieśli się do 
Warszawy, a rząd zapewnił im wynagrodzenie strat wszelkich, które 
we wspólnym narodu interesie ponieśli". 
Wśród trudnych i odpowiedzialnych dokonań prezesa rządu z owych 
decydujących dla przyszłości powstania godzin było wszakże jedno, 
które nie zdołało się później doczekać usprawiedliwienia nie tylko 
w oczach krytycznie nastawionego do księcia "szwoleżera złej 
konduity", lecz i w opinii innych dziejopisów powstania - znacznie 
Czartoryskiemu bliższych i życzliwszych. Dokonaniem tym było 
wyniesienie na stanowisko naczelnego wodza armii powstańczej 
generała brygady Jana Zygmunta Skrzyneckiego. 
Wybranie Skrzyneckiego nie było oczywiście dziełem wyłącznie 
Czartoryskiego. Z relacji bezpośrednio zaangażowanego w tę sprawę 
Ignacego Prądzyńskiego wynika, że była to także ostatnia 
przysługa, wyświadczona powstaniu przez eks-dyktatora Józefa 
Chłopickiego. Prądzyński, jak wiemy, był skaptowany na rzecz 
Skrzyneckiego już pod Grochowem, ale trapiły go jeszcze 
wątpliwości co do słuszności tej kandydatury. "W tak ważnej 
sprawie nie dowierzałem własnemu zdaniu - wyznaje w Pamiętnikach - 
idąc przeto na ową radę wojenną 26-go lutego rano, wstąpiłem do 
rannego Chłopickiego, ażeby go odwiedzić i jego zdania zasięgnąć. 
Chłopicki mi odpowiedział: >>Zdaje się, że pan Skrzynecki, bo 
wszakże z dywizyonerów on się w dniu wczorajszym najlepiej 
okazał<<. Przybyłem więc na salę rządową, utwierdzony zdaniem 
Chłopickiego. Ks. Czartoryski już się także od niejakiego czasu 
skłaniał na mianowanie Skrzyneckiego. Jak mnie Chłopicki, tak ja 
znowu Czartoryskiego utwierdziłem względem Skrzyneckiego". A 
prezes Rządu Narodowego nadawał ton Radzie Wojennej. Kandydat 
przez niego popierany musiał zwyciężyć.
W czasie gdy w Pałacu Namiestnikowskim dokonywano wyboru nowego 
naczelnego wodza, na błoniach Pragi rozwijały się liczne kolumny 
piechoty Dybicza. "Z okien komnat rządowych dobrze je widać było - 
wspomina Stanisław Barzykowski - a kiedy niekiedy huk dział z 
wałów Pragi dolatał i szeroko gorejące magazyny pod okopami w 
płomieniach stanęły. Wszystko to dodawało wagi i ostrzegało 
rządzących, o jak ważnym przedmiocie stanowić mają i jak wielka 
odpowiedzialność na nich spoczywa". Książę-prezes zakończył swe 
przemówienie wprowadzające słowami: "Europa i potomność na nas 
patrzą, potomność i historya sądzić nas będą, umiejmy przeto 
wypełnić nasze powinności". 
Wybory przebiegały na pozór w atmosferze harmonii i godności, ale 
powietrze w sali obrad było ciężkie od wyczuwalnych, choć nie 
wypowiadanych animozji i kontrowersji. Skrzynecki był najmłodszy z 
obecnych generałów. Przedwojenna starszyzna ciągle jeszcze 
widziała w nim tylko dowódcę pułku, w najlepszym razie - brygady. 
Dobrze pamiętano wyniki wyborów na naczelnego wodza sprzed 
miesiąca. Radziwiłł uzyskał wtedy głosów 17, Szembek - 12, 
Krukowiecki 10, na Skrzyneckiego padł zaledwie 1 głos. Oczywiście, 
że nie miał on jeszcze wtedy na swoim rachunku zwycięskiej 
potyczki pod Dobrem ani obrony Olszyny Grochowskiej, ale w 
hierarchii wojskowej więcej od zwycięstw liczyło się starszeństwo 
stopnia. Jedynie obecni na zebraniu pułkownicy - jako pozostający 
poza zasięgiem rywalizacji generałów - skłonni byli oceniać 
przydatność na wodza przede wszystkim według talentów wojskowych. 
Sławę najzdolniejszego wojownika zdobył sobie u nich generał 
Dwernicki, ale Skrzynecki był przewidujący i postarał się zawczasu 
o zdyskwalifikowanie konkurenta: "Nie znałem się osobiście z 
Dwernickim - świadczy Ignacy Prądzyński. - Bitwa pod Stoczkiem 
uprzedziła mnie nader korzystnie dla niego. Gdyśmy pod Grochowem 
stali, a Skrzynecki tak głośno krytykował naczelnictwo armii, 
wspomniałem mu, czy by Dwernicki nie był dla nas przyzwoitym 
wodzem. Na to się mocno zżymał Skrzynecki i z szyderczym uśmiechem 
mówił mi: >>A to go widocznie nie znasz: Dwernicki to człowiek 
birbant, zjeść, wypić, do szabli (un sabreur) najwięcej partyzant, 
ale wódz naczelny, gdzież znowu? Cóż ci się przywidziało?<< I 
zamknął mi gębę tak, że już o Dwernickim wspomnieć nie śmiałem i 
mimowolnie myśli moje zwracały się na samego Skrzyneckiego". 
Rada Wojenna rozpoczęła się dosyć niemrawo, gdyż wobec ogólnego 
niezdecydowania i rozstrzelenia opinii nikomu z wojskowych, poza 
jednym Skrzyneckim, nie śpieszyło się do poruszenia właściwego 
tematu. Radziwiłł przystąpił do składania szczegółowego 
sprawozdania z przebiegu bitwy grochowskiej. Ale w pewnej chwili 
Skrzynecki "niecierpliwy zająć jego miejsce", przerwał mu 
gwałtownie i lekceważąco, wołając po francusku: "To są wszystko 
drobnostki, kwestią żywotną jest naczelne dowództwo! Mości Książę, 
nie jesteś zdolny dowodzić!" 
Dotknięty do żywego, Radziwiłł przypomniał z uniesieniem, że o 
buławę bynajmniej nie zabiegał, lecz przyjął ją, poświęcając 
siebie pod naciskiem ogólnych zaklęć, by ratował armię od 
anarchii. A jeżeli panu Skrzyneckiemu zdaje się, że ten urząd 
lepiej sprawować potrafi - zakończył - to niech dowództwo obejmie. 
"Oświadczenie Radziwiłła przyjęto za złożenie dowództwa - pisze 
uczestnik narady Prądzyński - i Umiński, który tam był jednym z 
najgłośniej mówiących i sądził pewnie, że naczelne dowództwo jego 
minąć nie może, zapytuje Chrzanowskiego, obok niego stojącego, 
którego by też z generałów wypadało wodzem mianować; pewien zaś 
był, że Chrzanowski może tylko jego nazwisko wymienić. Tymczasem 
ten, powiódłszy po całem zgromadzeniu oczami, wzruszył ramionami 
pogardliwie, wzrok jego zatrzymał się na Skrzyneckim i tego 
nazwisko wymienił; a cała jego fizyonomia zdawała się mówić: 
wszyscyście niewiele warci, ten mniej zły od innych. Umiński, 
omylony w oczekiwaniu, odurzony, powtarza półgębkiem: >>A dobrze, 
niech będzie i pan Skrzynecki<<. Być może, iż spodziewał się, że 
dalsza dyskusya przecież na niego naprowadzi; ale pierwszy 
Radziwiłł popędem szlachetnym wiedziony, a może cokolwiek i 
złośliwie, oświadczył stanowczo, że jak najchętniej zezwala; 
zaczem Łubieński, Klicki i Weyssenhoff* (* Barzykowski nie 
wymienia w ogóle generała Weyssenhoffa wśród obecnych na Radzie 
Wojennej. Mogło go tam rzeczywiście nie być, gdyż Czartoryski był 
jego zdecydowanym przeciwnikiem [w piśmie do naczelnego wodza z 
dnia 22 lutego 1831 książę żądał usunięcia Weyssenhoffa ze 
stanowiska dowódcy kawalerii jako generała, który "utracił ufność 
oficerów, żołnierzy i publiczności"].) oświadczyli swoją zgodę. 
Milczenie reszty zostało uważane za przyzwolenie..." 
Skrzynecki - od dawna już zdecydowanie i konsekwentnie zmierzający 
do owego wywyższenia - w ostatniej chwili począł się niby certować 
i udając skromność, oświadczył, "że nie jemu ta wysoka dostojność 
jest przynależna, że są od niego starsi rangą i zasługami i im 
wodzostwo powierzone być powinno". Po czym wymownie wskazał ręką 
na generała Krukowieckiego, który "przez całe posiedzenie od 
wściekłości zębami krwawił sobie wargi". Ale najbardziej atakowany 
za nieposłuszeństwo pod Grochowem, Krukowiecki wiedział, że nie 
uzyska potrzebnej liczby kresek; odkrzyknął więc obelżywie: "Ja i 
dobosza słuchać będę, skoro go rząd zanominuje!". 
Po tych oświadczeniach książę-prezes raz jeszcze zapytał obecnych 
wojskowych, czy życzą sobie na wodza generała Skrzyneckiego. Po 
uzyskaniu "jednozgodnej" odpowiedzi, ogłosił go w imieniu rządu 
zastępcą wodza naczelnego, do czasu oficjalnego zatwierdzenia 
wyboru przez sejm (co nastąpiło w kilka godzin później). 
Nowy wódz naczelny wygłosił do zebranych krótkie przemówienie. 
"Zdaniem moich towarzyszy za kandydata na wodza podany, a przez 
rząd zanominowany, czuję całą wielkość mojego powołania i małość 
moich zdolności - powiedział. - Wprawdzie uczyłem się sztuki 
wojennej i nabyłem w niej trochę doświadczenia, lecz ani czuję w 
piersiach moich wyższych zdolności militarnych, ani też znacznemi 
wojskami nie dowodziłem. Dlatego nie przyrzekam rzeczy 
nadzwyczajnych. Lecz - tu podniósł oczy w niebo i położył rękę na 
sercu - Boga biorę na świadka, iż przyjmując dowództwo naczelne, 
nie czynię tego ani dla ambicyi, ani dla widoków osobistych, lecz 
jedynie dla dobra i ratunku ojczyzny. Jeżeli jej zbawić nie 
potrafię, to uroczyście przyrzekam, że w najgorszym razie 
nieskalany honor narodowy uratuję, otworzę wielki grób, do którego 
wszyscy, nie przeżywszy sprawy narodowej, z honorem wstąpiemy". 
Programowego oświadczenia nowego hetmana wysłuchano w ponurym 
milczeniu, zwłaszcza ostatni fragment nie wzbudzał najlepszych 
nadziei i nie przyczyniał się do podniesienia ducha. 
"W ten sposób - stwierdza ze słyszalnym niemal westchnieniem 
Stanisław Barzykowski - Skrzynecki d. 26 lutego o godzinie 8-ej z 
rana został wodzem polskim. Odtąd los Polski do niego przechodzi. 
Nieszczęśliwy to dzień i nieszczęśliwa godzina". 
Oceniając wybór dokonany przez warszawską Radę Wojenną, rosyjski 
feldmarszałek Dybicz pisał do pruskiego kolegi, feldmarszałka von 
Gneisenau: "z pomiędzy wszystkich generałów polskich jeden 
Dwernicki okazał talenta wojskowe... jednak pod wpływem kobiet 
powierzono naczelne dowództwo Skrzyneckiemu, dlatego, bo był 
pięknym mężczyzną". 
Skąd Dybicz wziął tę wiadomość o wpływie kobiet na wybór 
Skrzyneckiego - trudno dociec. Na upartego można by się w tym 
dopatrywać jakiejś zbieżności z tezą Ludwika Mierosławskiego, 
głoszącego uparcie, że Skrzynecki zawdzięczał swą buławę przede 
wszystkim poparciu działającej pod opieką księcia Czartoryskiego 
ultrakonserwatywnej kongregacji katolickiej pod nazwą "Boży 
Baranek". Do kongregacji należało wiele arystokratycznych pań, 
którym powierzchowne uroki bardzo katolickiego i bardzo 
rozmiłowanego w arystokracji generała z pewnością nie były 
obojętne. W Polsce kobiety zawsze miały dużo do powiedzenia. Mogła 
jedna arystokratyczna pani (siostra marszałka sejmu Michałowa 
Potocka) przyczynić się do detronizacji Mikołaja - mogły równie 
dobrze inne arystokratyczne panie wpłynąć na wybór naczelnego 
wodza powstania. 
W dziejach wojskowości polskiej nie było chyba drugiego wodza tak 
zgodnie i bezwzględnie potępianego przez historyków jak generał 
Skrzynecki. Najokrutniej osądza go w swoim Powstaniu narodu... 
Ludwik Mierosławski:* (* Ludwik Mierosławski podjął swoje 
ośmiotomowe dzieło jako kontynuację nie dokończonego Powstania 
narodu... Maurycego Mochnackiego. Finansował to wydawnictwo 
sprawca "jednomyślnej" detronizacji Mikołaja: Jan hrabia 
Ledóchowski.) "Skrzynecki był pułkownikiem, belletrystą i bigotem 
- pisał w dziesięć lat po powstaniu listopadowym przyszły naczelny 
wódz powstania wielkopolskiego. - Z pochyłości umysłowej należał 
do tej szkoły reakcyjnej, jaką monarchizm i jezuityzm zagrożone 
nieubłaganą koleją czasów, nadaremnie się od pół stulecia 
zastawiają... Bogobojność i gastronomia, retoryka i hultajstwo, 
uprzejmość w pożyciu a arbitralność w polityce, sknerstwo w domu a 
okazałość dla publiczności, jezuicka pokora i chełpliwość 
dworacka, czułostkowość kobieca i zawzięcie nieubłagane, spowiedź 
u konfesyonału a obłuda przed Ojczyzną, gadanie o buławach z 
tornistra a rekrutowanie sobie sztabu z samych książąt i hrabiów; 
konstantynizm na mustrze a na wojnie spanie do 9-ej z rana; 
proklamacye o męczeńskiej, a myśl o ziemskiej koronie; okulary i 
pałasz, cugi z cesarskiej stajni (Skrzynecki kazał sobie 
przydzielić powozy, z których korzystał Mikołaj w czasie pobytów w 
Warszawie - M. B.) i płacz nad nędzą ludu - wszystko to 
zamieszkiwało razem i zgodnie w tym luźnym żywocie [...] Jakże 
sobie zgniła arystokracya takiego człowieka oczesać, przyswoić i 
do posług anty-powstańczych obrócić nie miała?... Panowie 
zawiedzeni na rzetelności dworów, którym na słowo sprzedali 
Polskę, poczęli posyłać synów swoich do sztabu Skrzyneckiego, jak 
przed powstaniem posyłali ich do korpusu kadetów petersburskich 
lub wiedeńskich. Była to nowomodna karyera dla żaków, z których 
czego lepszego zrobić w domu nie miano nadziei. Służba sztabowa, 
najściślejszy, najsurowszy wymagalnościami swojemi wydział w 
wojnie powstańczej, stała się tym sposobem uprzykrzoną trzmielnią 
paziów, plotkarzy i gastronomów, których głównem między biesiadami 
roztargnieniem było feldjegerować od obozu do koteryi kanapowej 
(partią kanapową albo dyplomatyczną nazywano stronnictwo 
Czartoryskiego - M. B.), zmyślać baśnie na Lelewela i szukać 
wygodnej kwatery dla hetmańskich ekwipażów. Skrzynecki wszystko to 
pieścił, żywił, hodował, pomnażał ze starannością macierzyńską, 
chełpliwy z herbów, które mógł obryzgiwać kołami pożyczonego od 
monarchii pojazdu, stokroć dumniejszy z tego, że mu potomkowie 
hetmanów trzymali strzemię, aniżeli z własnego hetmaństwa. Taki 
człowiek nie mógł nigdy na serio pojąć swego dostojeństwa w 
powstaniu. W poziomej, ale niezmiernej ambicyi Skrzyneckiego, 
zdziwienie i gorączkowa radość z dosięgnienia godności, 
przechodzącej wszystkie jego zdolności, więcej go niezrównanie 
zatrudniały aniżeli tej godności obowiązki. Pięciomiesięczne 
Skrzyneckiego urzędowanie jest nieustającym intronizacyi jego 
uroczyszczeniem. Zdaje się, że nie dlatego był wodzem, ażeby wieść 
wojnę, ale owszem dlatego od czasu do czasu wiódł wojnę, ażeby 
zapewnić się, że jeszcze jest wodzem. Jedyną też jego starannością 
podczas wojny było w jak najmniejszej stać od jej hazardów 
zależności i wyrobić sobie poza temi hazardami zupełnie 
nieodwołalność swojego kanonikatu..." Zdaniem Mierosławskiego 
Skrzynecki, podobnie jak jego kreator i najwyższy opiekun książę 
Czartoryski, jedyny ratunek dla powstania upatrywał w pomocy 
mocarstw zagranicznych, nade wszystko więc interesowała go sfera 
działań dyplomatycznych. "Zarozumiałość, ospalstwo, pasożytność, 
gadatliwość, bigotyzm - wszystkie osobiste przywary człowieka 
znajdowały bodźce i exkuzę w systemie wojny czysto obserwacyjnej i 
w pozorach wyższego nad pospolitą wojnę zatrudnienia. Taki wódz 
musiał z niecierpliwą wzgardą słuchać rad najzbawienniejszych, bo 
je ciągle przypisywał gorliwości nie wtajemniczonej w empiryzm 
(praktykę) dyplomacyi. Dobroduszni wydziwić się nie mogli pysznemu 
roztargnieniu, z jakiem przyjmował najdotkliwsze we wojnie 
doniesienia... pobłażaniu, jakiem upoważniał krnąbrność i 
zdrożności swoich namiestników; szczodrości, z jaką rozdawał 
zaufanie swoje, krzyże i komendy; nieustraszoności, z jaką obierał 
szparagi i trufle podczas kanonady, a wylegiwał się do dziesiątej 
między dwiema klęskami; niesmakowi, z jakim zbywał ciężką i 
szlachetną pierwszego w powstaniu żołnierza pańszczyznę! Kładziono 
to wszystko na karb pewnych siebie i niczem nie zachwianych 
postanowień kunktatora - tej zimnej a żelaznej potężnych duchów 
spokojności, co wszystko zmiarkowawszy z góry, niczego nowego w 
ciągu wypadków uczyć się nie ma potrzeby i zewsząd pancerna, 
szyderczo może w oczy zaglądać najdostępniejszym niełaskom 
przypadku. 
Miał przy tym Skrzynecki w głosie, gestach, w postawie, w 
wejrzeniu całem tę powagę teatralną, za jaką ludzie starannego 
wychowania z taką przed gminem łatwością tają małość swojego serca 
i płytkość swojego rozumu. Reputacya odwagi, przytomności i 
biegłości dowódczej, uskarbiona w podrzędnych komendach i na 
stanowisku nie obciążonem żadną polityczną odpowiedzialnością, 
zasiadła z nim na hetmańskim rydwanie, bałamucąc sąd publiczny aż 
do próby ostatecznej. Żołnierz polski, spragniony bojowego 
messyasza, przyjął z uniesieniem do swojej miłości wodza, którego 
nieustraszonym poznał w ogniu Dobrego i Grochowa; wodza, który w 
odezwach swoich schodził z nim do poufałości męczeńskiej, dobrze 
się trzymał na koniu i nigdy mu szpetnej strony osoby swojej nie 
pokazywał. Tą szczególnie ostatnią ostrożnością Skrzynecki bardzo 
długo potrafił omamić nie tylko żołnierza, ale i wszystkich 
dowódców poczciwie a krótko widzących". 
Wściekły, agresywny pamflet Mierosławskiego, nacechowany nie 
skrywaną antypatią osobistą i wrogością polityczną, znajduje dla 
swoich treści pełne pokrycie w faktach, podawanych przez 
kronikarzy i pamiętnikarzy mniej pamiętnych a bardziej 
bezstronnych. Chłopicki przy wszystkich swoich przywarach i 
błędach był jednak postacią z wielkiego narodowego dramatu - 
Skrzynecki sprowadzał rzecz całą do salonowej tragifarsy. 
Zgodnie z przyrzeczeniem, złożonym deputacji oficerskiej przez 
Barzykowskiego, poza zmianą wodza naczelnego dokonano także zmian 
na innych szczeblach hierarchii wojskowej. Na kluczowe stanowiska 
operacyjne powołano trzech najzdolniejszych sztabowców młodszej 
kadry: szefem sztabu głównego został pułkownik Wojciech 
Chrzanowski, generalnym kwatermistrzem - pułkownik Ignacy 
Prądzyński, dowódcą "inżynierów armii czynnej" - pułkownik Klemens 
Kołaczkowski. W kawalerii Weyssenhoffa zastąpiono Karolem Turno, 
artylerię oddano dzielnemu pułkownikowi Konarskiemu. Mogły to być 
dla dalszych losów wojny nominacje zbawienne, ale przy innym wodzu 
naczelnym niż Skrzynecki. Ministerstwo wojny odebrano nieudolnemu 
generałowi Izydorowi Krasińskiemu, aby po pewnym czasie powierzyć 
je, może niewiele lepiej nadającemu się do tej pracy, lecz nader 
popularnemu w armii i w towarzystwie - generałowi literatowi 
Franciszkowi Morawskiemu. Natomiast zdziwiło wszystkich mianowanie 
gubernatorem Warszawy generała dywizji Jana hrabiego 
Krukowieckiego z równoczesnym awansowaniem go do stopnia generała 
piechoty. W kulisy tego zaskakującego awansu wprowadzają dobrze 
poinformowani kronikarze. 
W dwa dni po radzie wojennej rozkazem dziennym nowego naczelnego 
wodza Krukowiecki zdjęty został ze stanowiska dowódcy I dywizji 
piechoty. Skrzynecki osiągnął przez to dwa cele: pozbywał się z 
armii ambitnego rywala, przerastającego go stopniem i 
doświadczeniem wojskowym oraz dawał satysfakcję tym wszystkim 
oficerom młodszym, którzy mieli za złe Krukowieckiemu jego 
zachowanie się w czasie bitwy pod Grochowem. Zarazem jednak - ale 
z tym wódz naczelny już się nie liczył - pozbawiał wojsko 
powstańcze jednego z najenergiczniejszych i najzdolniejszych 
dowódców. Książę Czartoryski, pragnąc zachować dla powstania 
talenty i energię Krukowieckiego, wymógł na kolegach z rządu 
oddanie zwolnionemu dywizjonerowi zarządu wojskowo-policyjnego 
stolicy, z którym nie mógł się już uporać stary generał 
Woyczyński. Ale obrażony i rozwścieczony odebraniem dywizji, 
Krukowiecki począł bez żenady stawiać warunki. Zgodzi się zostać 
gubernatorem, jeżeli otrzyma za to donację ziemską z dóbr 
narodowych i stopień generała broni. Transakcję załatwiono 
połowicznie. Dóbr mu nie dano, ale awans na generała piechoty 
dostał. Warto zaznaczyć, że była to jedyna nominacja na najwyższy 
stopień generalski w czasie całego powstania listopadowego. Można 
sobie wyobrazić, jak musiał zgrzytać zębami, dowiadując się o tym 
awansie waleczny kapitan Dyonizy Masłowski, który podczas bojów 
grochowskich podlegał ze swą artylerią właśnie Krukowieckiemu. 
Odszedł także z armii czynnej generał Piotr Szembek. Ambitny 
bohater "wielkiego tygodnia" powstania nie mógł w żaden sposób 
strawić wywyższenia Skrzyneckiego. Skorzystał z pierwszego 
bagatelnego zatargu z nowym wodzem naczelnym (chodziło podobno o 
rzekome pokrzywdzenie w nagrodach oficerów jego dywizji) i zgłosił 
swą dymisję. Skrzynecki podpisał ją skwapliwie, gdyż pozbywał się 
w ten sposób jeszcze jednego groźnego konkurenta. 
Od małoduszności powstańczych dywizjonerów chwalebnie odbijała w 
owych ciężkich lutowych dniach postawa byłego szwoleżera gwardii 
napoleońskiej generała dywizji Ludwika Michała Paca. Był on jednym 
z tych wyjątkowych sztabowców szwoleżerskich, którzy zwycięsko 
przeszli przez wszystkie próby charakteru i nie sprzeniewierzyli 
się ani razu pięknej legendzie historycznego regimentu.
W sądzie sejmowym lat 1826-29 senator-kasztelan Pac był jedynym 
sędzią, który (wbrew zaleceniom Czartoryskiego) głosował za 
całkowitym uniewinnieniem wszystkich oskarżonych. Obrażony na 
Mikołaja za wielomiesięczne internowanie senatu w stolicy, nie 
wziął później demonstracyjnie udziału w uroczystościach 
koronacyjnych. Cesarz-król nie mógł nie zauważyć nieobecności przy 
swym boku jednego z najwybitniejszych senatorów polskich, 
słynącego nie tylko z dzielności w armii napoleońskiej, lecz i 
późniejszych eksperymentów rolniczo-budowlanych, jakie 
przeprowadzał w swoich dobrach pod Augustowem. Imperator polecił 
przeto swemu synowi, młodziutkiemu następcy tronu Aleksandrowi, 
aby w drodze powrotnej do cesarstwa odwiedził dumnego kasztelana w 
jego pałacu w Dowspudzie, okrzyczanym w całej Polsce za ósmy cud 
świata. Uprzedzony o wizycie dostojnego gościa, Pac poczynił 
odpowiednie przygotowania. Bajeczny pałac w Dowspudzie rozjarzył 
wszystkimi światłami na przyjęcie carewicza, a potem odsłonił 
przed nim cały przepych swych wnętrz i podjął go wspaniałą ucztą. 
Ale honory domu pełnił marszałek dworu. Sam gospodarz nawet się 
następcy tronu nie pokazał. Położył się do łóżka, udając ciężki 
atak podagry. 
Po wybuchu powstania - podobnie jak wszyscy inni dawni generałowie 
napoleońscy - zaskoczony i przerażony wypadkami Nocy listopadowej, 
Pac nie odmówił jednak insurekcji swego nazwiska, zgadzając się 
przystąpić do "zrewolucjonizowanej" Rady Administracyjnej, a 
następnie - obejmując do czasu odnalezienia Chłopickiego naczelne 
dowództwo nad wojskiem. Po ogłoszeniu dyktatury, nie powołany na 
żadne stanowisko wojskowe ani urzędnicze, wycofał się ze sceny 
publicznej, zachowując jedynie swoje miejsce w senacie. Ale kiedy 
Chłopicki upadł i powstała konieczność wyboru innego naczelnego 
wodza, znowu przypomniano sobie o znakomitym napoleończyku. 
Pamiętamy, że Paca równie gorąco jak Radziwiłła namawiano do 
ubiegania się o buławę. On jednak - rozumiejąc tak samo dobrze jak 
Radziwiłł, że się na wodza naczelnego nie nadaje, chociażby ze 
względu na stan zdrowia - okazał się od Radziwiłła bardziej 
stanowczy. Przypomnę raz jeszcze słowa, którymi zakończył swoją 
kategoryczną odmowę. "W takich okolicznościach, w jakich my się 
znajdujemy, nie wolno niezdatnym po urzęda sięgać - powiedział 
wtedy - byłoby to winą, grzechem, zbrodnią nie do darowania". Ale 
swojej fortuny i krwi sprawie narodowej nie odmówił. Kiedy 
deklarowano ofiary na wojsko, złożył na ten cel w "gotowym 
pieniądzu" kwotę złotych polskich 100 000 a, gdy wróg zagroził 
Warszawie - stanął na ochotnika w szeregach jej obrońców. 
"Senator i jenerał Pac... - wspomina Barzykowski - po bitwie 
Grochowskiej dnia 26 Lutego przybył na Rząd i oświadczył, że 
>>chwile są pełne niebezpieczeństwa, że w takich chwilach każdy 
obywatel powinien być na usługach ojczyzny, przeto on przychodzi, 
aby dopełnić obywatelskiej powinności i prosi, aby mu w wojsku 
narodowem jakie niebezpieczne stanowisko powierzonem było<<. 
Barzykowski myli się tylko co do daty: generał Pac musiał zgłosić 
się do armii przynajmniej o tydzień wcześniej. Świadczy o tym 
wzmianka w "Gazecie Polskiej" z dnia 20 lutego 1831 r.: "Hrabia 
Pac, senator kasztelan, na własne swe żądanie, przez rząd narodowy 
powołany do służby i przeznaczony na dowódcę korpusu pierwszej 
czynnej rezerwy". 
Z marca 1831 roku dochowało się kilka interesujących listów 
generała Łubieńskiego. Dwa pierwsze pisane były jeszcze w kwaterze 
mokotowskiej. 
"Mokotów 1 Marca 1831 
Drogi Ojcze. Odebrałem list Ojca względem Kazia (Łubieńskiego) ale 
bardzo żałuję, że w tym momencie tego dopełnić nie mogę, 
jakkolwiek bym sobie życzył, żeby go mieć w swoim sztabie ("pan 
minister" starał się skupić wszystkich wnuków przy boku syna - 
generała - M. B.), a to z powodów następujących. 
Najprzód że Generał Dwernicki, w którego korpusie on się teraz 
znajduje, jest detaszowany i nie wiadomo mi, gdzie w tym momencie 
przebywa, po wtóre, że trudniej jest otrzymać oficera z innego 
korpusu, na koniec, że już mam dwunastu adiutantów, co na 
teraźniejszą moją komendę, która jest wiele zmniejszona,* (* W 
bitwie pod Grochowem stan liczebny II korpusu jazdy z 33 
szwadronów i 16 dział zmniejszył się do 29 szwadronów i 8 dział.) 
jest bardzo za wiele. Bardzo więc żałuję, że nie mogę w tym 
momencie w tej mierze dopełnić życzenia Kochanego Ojca. Byłem 
wczoraj w Warszawie wezwany przez Naczelnego Wodza na Radę 
Wojenną, co mnie tak czas zabrało, że tylko na moment Braci 
widzieć mogłem. Poleciłem Henrykowi, żeby Ojcu zaproponował 
oddalenie się od Teatru Wojny, nic mi w tej mierze mówić nie 
wypada, ale wolałbym żeby Ojciec mógł być teraz albo w Oporowie 
(majątek Józefostwa Morawskich w Poznańskiem - M. B.) albo w 
Kazimierzy (majątek Henryka Łubieńskiego w Krakowskiem - M. B.). 
Ale muszę kończyć, mając dzisiaj rewię trzech pułków". 
"Mokotów 1 Marca 1831 
Kochana Kostuniu. Dołączam Ci tu list do naszego syna Leona, 
którego wczoraj były urodziny. Ile to rzeczy z roku 1812 ten dzień 
mnie przypomina, pomimo że tyle czasu już upłynęło, dzień ten 
zastaje mnie znowu pod wieloma względami w tej samej pozycyi, 
wszystko oddycha wojną, wszystkie iluzye mają wolne pole do 
igrania, ale i dzisiaj tak jak wtenczas zdrowy rozum je potępia. 
Byłem wczoraj w Warszawie u Gen. Skrzyneckiego na Radzie Wojennej, 
która bardzo długo trwała, potem zatrzymał nas wszystkich u siebie 
na obiad. Józio Krasiński przyprowadził mnie swego syna Stasia na 
Adjutanta, tak że ich mam teraz ogromną liczbę... Ta biedna pani 
Mycielska,* (* Wielkopolska arystokratyczno-ziemiańska rodzina 
Mycielskich była zaprzyjaźniona z klanem Łubieńskich. Trzej jej 
waleczni przedstawiciele: Michał, Ludwik i Józef Mycielscy służyli 
pod rozkazami generała Łubieńskiego.) niepokoiła się o swego syna 
Michała, a straciła Ludwika, jakżeż ja jego żonę żałuję, mówią, że 
to taka miła osoba. Widać przeznaczeniem jego było zginąć, dwa 
razy ranny pod Grochowem w ramię i w nogę, nie opuścił pola walki, 
wszystkich zachęcał bohaterskim zachowaniem, gdy kawałek granata 
go powalił. Czterech żołnierzy podniosło go na karabinach, ażeby 
się z nim cofnąć do ambulansów, w tej chwili jeszcze jedna kula w 
niego trafia i odbiera mu resztę życia. Prawdziwa to strata dla 
kraju, bo z taką odwagą, z taką inteligencyą, z umysłem tak 
bystrym, byłby oddał ojczyźnie bardzo wielkie usługi. Pan Michał 
(Mycielski) jest teraz pułkownikiem 2-go Pułku Hułanów, pułk to 
chwilowo jeden z najodważniejszych w całej armii. Już wam wiadomo, 
że mój brat Henryk został powołanym do jednego departamentu 
Ministerstwa Wojny, gdzie z pewnością odda większe usługi krajowi, 
jak na stanowisku prostego żołnierza". 
Już z tych dwóch pierwszych listów marcowych widać, że stosunki 
między generałem Łubieńskim a nowym naczelnym wodzem układały się 
od początku jak najlepiej. Obok generała Umińskiego, bronionego 
powagą swego szwagra Wincentego Niemojowskiego - hrabia Tomasz był 
jedynym ze starych dywizjonerów, który zdołał utrzymać się na 
stanowisku. Nic dziwnego: Skrzynecki snobował się na arystokrację, 
a poza tym członka kongregacji "Boży Baranek" i naczelnika 
"pobożnych spekulatorów" musiał zbliżać do siebie ich ostentacyjny 
katolicyzm. Mimo że waleczny major Masłowski i jego frontowi 
koledzy osądzali generała Łubieńskiego za Grochów tak samo surowo 
jak generała Krukowieckiego, całe śledztwo w tej sprawie 
ograniczyło się do jednej krótkiej rozmowy między naczelnym wodzem 
a szefem sztabu II korpusu jazdy, kapitanem Władysławem hrabią 
Zamoyskim. "Za pierwszej mojej bytności u niego (Skrzyneckiego) w 
namiestnikowskim pałacu, przy rannym meldunku - świadczy w 
pamiętnikach Zamoyski - skoro mnie spostrzegł między licznymi 
oficerami, skinął na mnie i rzekł: >>Nie odchodź aż z tobą 
pomówię<<. Wszystkich odprawiwszy, rzekł znowu do mnie: >>Powiedz 
mi, jak to było z Łubieńskim pod Grochowem, bo Chłopicki ciężką mu 
zadaje winę; twierdzi że on i Krukowiecki nie dopełniając 
kilkakrotnie ponawianych rozkazów, przeszkodzili mu stanowczo 
pobić nieprzyjaciela<<. Opowiedziałem, jak rzecz się miała co do 
Łubieńskiego. Dodałem, że jeżeli Łubieński winien, to i ja z nim, 
bo byłem świadkiem dochodzących go rozkazów i z nim wspólnie, 
bacząc na instrukcyę, daną nam przed bitwą, mniemałem, że rozkazy 
mylnie nam przez adjutantów były tłomaczone, skoro się 
sprzeciwiały temu, co szef sztabu armii i szef sztabu jazdy razem 
mnie i memu dowódcy zalecali, jako przeważne zadanie korpusu II. 
Skrzynecki niedługo mnie badał, wnet zrozumiał i usprawiedliwił 
tłomaczenie moje i rzekł: >>To mi wystarcza<<..." 
Pomimo przychylności nowego wodza, z dwóch pierwszych listów 
generała Łubieńskiego wieje skrajny pesymizm. Wyczuwa go się 
zarówno w wymownym nakłanianiu ojca do "oddalenia się od Teatru 
Wojny" - jak i w ponurych analogiach z rokiem 1812, rozsnuwanych w 
liście do hrabiny Konstancji. Przy okazji wypada tu wtrącić, że 
Wacław Tokarz utrzymuje, jakoby feldmarszałek Dybicz dowiadywał 
się o złych nastrojach w Warszawie między innymi z listów generała 
Łubieńskiego wysyłanych do Wielkopolski; pruscy "dozieracze" 
pocztowi mieli wyławiać z nich ważniejsze informacje i dostarczać 
do głównej kwatery rosyjskiej. 
W liście do żony pojawia się znowu, po długiej nieobecności, 
najsympatyczniejszy przyjaciel i powinowaty generała 
"półszwoleżer" Józef hrabia Krasiński - pan na Zegrzu i 
Radziejowicach. Skądinąd wiadomo, że ruchliwy pan Oboźnica* (* W 
dokumentacji odnoszącej się do Józefa Krasińskiego jego tytuł 
grzecznościowy występuje jako oboźnica bądź jako oboźnic. Oboźnic 
zbliża się końcówką do innych tego rodzaju tytułów, jak wojewodzic 
czy starościc, natomiast oboźnica wydaje się bardziej prawidłowy 
etymologicznie [woźny - woźnica].) miał w owym czasie, jak zwykle, 
ręce pełne roboty. Dowodził pierwszym pułkiem warszawskiej Gwardii 
Narodowej, sprawował z polecenia rządu nadzór i opiekę nad jeńcami 
rosyjskimi w Warszawie, przewodniczył w opuszczonej przez 
Rożnieckiego naczelnej dyrekcji teatrów stołecznych. Utytułowani 
dowódcy operujących w Królestwie korpusów rosyjskich mieli bardzo 
za złe byłemu szambelanowi cesarsko-królewskiemu tak intensywne 
zaangażowanie się w sprawy powstańcze. Świadczy o tym chociażby 
"doniesienie prasowe", zamieszczone w "Gazecie Warszawskiej" z 
dnia 28 marca 1831 roku: 
"Naoczny świadek, który przyjechał z Zegrza [...] był świadkiem 
trudnych do opisania okrucieństw i rabunków... Jenerała Sakena 
(generał-major Dymitr baron von Osten-Sacken dowodził kawalerią I 
korpusu armii Dybicza - M. B.), który iak tylko do Zegrza w końcu 
Lutego przymaszerował, przywołał ludzi i zapytał, czyie to były 
dobra? dowiedziawszy się, iż Józefa hr. Krasińskiego, 
odpowiedział: >>Aha! znam ja tego buntownika, który iest 
Pułkownikiem Gwardyi Narodowey i naszych rezał w Warszawie - co 
iego syn iest w woysku. My tu potrafim go na iego maiątku 
ukarać!<< Jakoż wszystko zrabował i zniszczył do szczętu korpus 
Jenerała Sakena..." 
Dwudziestojednoletni podporucznik Stanisław Krasiński, 
przywieziony przez ojca na adiutanta generałowi Łubieńskiemu, jest 
dla nas postacią o tyle interesującą, że od wczesnego dzieciństwa 
był najbliższym przyjacielem i powiernikiem młodszego od siebie o 
dwa lata kuzyna z Opinogóry Zygmunta Krasińskiego. "Staś" 
Krasiński stał się trzynastym z kolei adiutantem w II korpusie 
jazdy. W tym wypadku przesąd, związany z feralną trzynastką miał 
się wkrótce sprawdzić. Ale o tym we właściwym czasie. 
Ostatnią ze spraw poruszonych w listach, która domaga się 
dodatkowych wyjaśnień, jest wiadomość o powrocie do łask i urzędów 
Henryka Łubieńskiego - głównego organizatora ucieczki 
skompromitowanego naczelnika szpiegów warszawskich Mateusza 
Lubowidzkiego. Zawiłe koleje tej rehabilitacji opisuje 
najdokładniej dr Henryk Radziszewski w swojej źródłowej pracy pt. 
Bank Polski (Warszawa, 1910). Szczegółem dość pikantnym był fakt, 
że główne starania o rehabilitację Henryka Łubieńskiego 
przeprowadzał brat zbiegłego eks-wiceprezydenta Józef Lubowidzki, 
pełniący nadal (co prawda pod nadzorem policji) funkcje 
wiceprezesa Banku Polskiego. 
Natychmiast po demonstracyjnym zgłoszeniu się Henryka Łubieńskiego 
do służby frontowej w szeregach Szwadronu Poznańskiego, wiceprezes 
Lubowidzki "reklamował" swego najbliższego współpracownika pismem 
z 11 lutego 1831 roku, skierowanym do "ministra prezydującego w 
Komisyi Przychodów i Skarbu, którym był w tym czasie kaliszanin 
Alojzy Biernacki. "Oddalenie się p. łubieńskiego będzie stratą, 
której niepodobna jest zastąpić - pisał troskliwy zwierzchnik i 
przyjaciel hrabiego Henryka. - Trudniąc się od samego początku 
zakupowaniem, czyli eskontą weksli, p. Łubieński miał sposobność 
dokładnie poznać stan handlu i przemysłu krajowego, tudzież 
zamożność poszczególnych osób; przy ściąganiu więc teraz 
znakomitych Banku zaliczeń handlującym i fabrykantom udzielonych, 
tak aby to bez zrujnowania handlu i przemysłu nastąpiło, zdanie i 
pomoc dyrektora Łubieńskiego jest nieodbicie potrzebne". Z 
dalszego toku "reklamacji" wynikało, że Henryk Łubieński był tak 
samo "nieodbicie potrzebny" w sprawach kredytów dla fabrykantów 
wyrobów bawełnianych, budowy dróg bitych, stosunków z komisją 
spraw wewnętrznych i policji, emitowania banknotów, budowy 
magazynów, sprzedaży cynku skarbowego za granicę i prowadzenia 
korespondencji z zagranicznymi klientami banku. "W ogólności - 
pisał w zakończeniu swego podania wiceprezes Lubowidzki - obok 
najczystszej rzetelności i najszlachetniejszego charakteru, 
dyrektor Łubieński, poświęcając się urzędowaniu swemu z największą 
gorliwością, szybkiej, zawsze trafnej decyzji, a w wykonaniu 
niezmordowany w każdem przedsięwzięciu ważniejszych operacji Banku 
lub w potrzebie zaciągnienia pożyczki w kraju bądź za granicą, 
może być najużyteczniejszy i w tej chwili przez nikogo zastąpiony 
być nie może. 
Pierwszej reklamacji nie przyjęto. Po kilku dniach Lubowidzki 
ponownie zwrócił się do ministra Biernackiego, przedkładając, że 
"we wszystkich czynnościach światło i gorliwość w wykonaniu 
generała Łubieńskiego jest Bankowi nieodbicie potrzebna, tak, iż 
bez tej pomocy nie mógłby wziąć na siebie odpowiedzialności za 
wszelkie wyniknąć mające wypadki". 
Minister powtórnie odmówił, motywując, że przed ostatecznym 
zawyrokowaniem przez sąd wytoczonej przeciwko Łubieńskiemu sprawy 
opinia publiczna nie dozwala powołania go do pełnienia obowiązków 
w Banku. 
Pomyślniej niż "w linii cywilnej" potoczyła się sprawa hrabiego 
Henryka w wojsku. Bezpośrednio po objęciu naczelnego dowództwa 
przez Skrzyneckiego - utytułowanego szeregowca Szwadronu 
Poznańskiego przeniesiono do odpowiedzialnej pracy organizacyjnej 
w departamencie zaopatrzeniowym ministerstwa wojny* (* Mógł się o 
to także postarać zaprzyjaźniony z Łubieńskimi generał Franciszek 
Morawski.) - o czym właśnie wspominał w liście do żony generał 
Łubieński. Ale na tym się nie skończyło. Niestrudzony wiceprezes 
Józef Lubowidzki, wyczuwając lepszą atmosferę wokół, zwrócił się 
do przyjaciela, ministra skarbu po raz trzeci i - po oświadczeniu, 
że bez pomocy Henryka Łubieńskiego "ani chwili dłużej urzędować 
nie może" - złożył dymisję. 
Przyciśnięty do muru, minister Biernacki skierował 21 marca 
oficjalną odezwę do Rządu Narodowego, prosząc o "powrócenie" 
Łubieńskiego do Banku Polskiego, "z uwagi, że usunięcie się 
wice-prezesa Lubowidzkiego Instytucyę Bankową, tyle dziś Rządowi 
pomocną, mogłoby na stanowczą narazić stagnacyą", oraz że 
"działania Banku, przynajmniej w teraźniejszym składzie, bez 
obecności Henryka hr. Łubieńskiego, jako najbliżej z niemi 
obeznanego, obejść się nie mogą". Dopiero wtedy rząd zdecydował 
się wydać ministerstwu wojny polecenie odkomenderowania 
natychmiast Łubieńskiego do pełnienia obowiązków dyrektora banku. 
Biernacki zawiadomił o tym zainteresowanego, nadmieniając, że 
"wzgląd na obecne położenie kraju i na naglące onego potrzeby, 
oraz przekonanie, ile Mu w nich Instytucya Bankowa, czynnie 
kierowana może być pomocną", będą dla zrehabilitowanego dyrektora 
dostateczną podnietą "do poświęcania się obowiązkom jego z tą samą 
gorliwością, jakiej dotychczas liczne dał dowody". 
Wczesne przedwiośnie roku 1831 już w ostatnich dniach lutego 
odcięło Warszawę od nieprzyjaciela "słotą i rozcieczą". Lody 
wiślane rozmiękły, ostatecznie uniemożliwiając wojskom Dybicza 
przeprawę na lewy brzeg rzeki. O zniszczeniu umocnień warszawskich 
feldmarszałek również nie mógł myśleć, gdyż brakowało mu ciężkiej 
artylerii, która nadejść miała dopiero za dwa miesiące. 
Doświadczony wódz cesarski ciągle jeszcze czekał na kapitulację 
stolicy zbuntowanego Królestwa, ale z dnia na dzień czuł się coraz 
mniej pewnie (poświadczają to zgodnie wszyscy ówcześni 
kronikarze). Niepokoiły go zwłaszcza nadchodzące z obu skrzydeł 
armii meldunki o polskich działaniach zbrojnych, zagrażających 
głównym szlakom dowozowym z cesarstwa. W Lubelskiem coraz 
dzielniej sobie poczynał generał Dwernicki; w Płockiem i 
Augustowskiem przybierała na sile działalność oddziałów 
partyzanckich. Warto tu wspomnieć, że zgrupowaniem partyzantów 
augustowskich, liczącym przeszło 1000 ludzi (200 strzelców 
leśnych, 400 kosynierów i 600 jazdy augustowskiej) dowodził 
komisarz rządowy Michał Godlewski - starszy brat zadziornego posła 
Józefa Godlewskiego, którego niedoszły pojedynek z generałem 
Wincentym Krasińskim tyle szumu narobił przed dziesięciu laty na 
sejmie. 
Zmniejszone zagrożenie Warszawy pozwoliło nowemu dowództwu 
polskiemu na wyprowadzenie części wojsk z najbliższych okolic 
miasta. Zmienił swoje leże także II korpus jazdy. Następne listy 
generała do rodziny były już wysyłane z jego nowej kwatery. 
"Piaseczno 8 Marca 1831 
Drogi Ojcze. Byłem wczoraj w Warszawie powołany przez Naczelnego 
Wodza na Radę Wojenną tyczącą się awansów w Jeździe, która mnie 
cały zajęła ranek; potem Wódz Naczelny zatrzymał nas na obiad, po 
czym objechawszy Braci i Bratowe, wróciłem nazad do mojej kwatery 
w Piasecznie, nie chcąc i momentu dłużej bawić w Warszawie niż 
winienem. Bytność albowiem w Warszawie bardzo jest mi teraz 
nieprzyjemną, znajdując umysły podług mnie przeważnie chore, jedni 
nadto zastraszeni, drudzy nadto zaślepieni w jakichś nadziejach, 
największa liczba zawojowana przez tych, którym o ich idzie skórę, 
będąc albowiem skompromitowani, chcieliby jak najwięcej ludzi za 
sobą pociągnąć. W ogólności mało kto myśli o dobru ogólnym, tylko 
interes osobisty przybiera na siebie pozory miłości ojczyzny. Może 
to więcej razi, kiedy się człowiek przez niejakiś czas znajdował 
oddalony. Nie przewiduję z tego wszystkiego nic dla nas dobrego, 
ale Bóg wie, co robi, my zaś dopełniamy powinności, które na nas 
włożone zostały przez okoliczności. Morawski generał, jak już ojcu 
wiadomo, będzie Ministrem Wojny. Henryk zajęty bardzo korzystnie, 
oddano sprawiedliwość jego zdolnościom". 
"Piaseczno 9 marca 1831 
Drogi Ojcze. Właśnie w tym momencie przysyłają mi umyślnym list 
Leona z Edynburga, któren wielkie mnie sprawia ukontentowanie. 
Niechaj Bóg mu wynagrodzi tę uciechę, donosi mi, że otrzymał 
nagrodę z Prawa Rzymskiego na Uniwersytecie. Zdaje się, że się 
gotujemy na nowo do rozpoczęcia kampanii, albowiem otrzymaliśmy 
rozkaz być w pogotowiu do marszu. Więcej nie piszę, bo mam bardzo 
wiele roboty. Niech się dzieje wola Boska". 
Wbrew przewidywaniom generała pogotowie marszowe, zarządzone w II 
korpusie jazdy, nie było jeszcze zapowiedzią wznowienia działań 
wojennych.* (* Ów rozkaz pogotowia marszowego wynikał zapewne z 
pierwszych zarządzeń kwatermistrza generalnego armii, pułkownika 
Ignacego Prądzyńskiego, zmierzających do realizacji jego planu 
operacyjnego. Będzie o tym mowa później.) Na razie można spokojnie 
skupić całą uwagę na "posyłce" Leona Łubieńskiego z Edynburga oraz 
na innych sprawach i osobach z nią się kojarzących. Wzmianka o 
juniorze klanu odświeża w pamięci poruszające zdarzenia z roku 
1829: pogrzeb prezesa Sądu Sejmowego, senatora Piotra Bielińskiego 
i wynikłe stąd zajścia na Uniwersytecie Warszawskim; drastyczny 
zatarg między Leonem Łubieńskim i Zygmuntem Krasińskim - zatarg, 
który zaprzyjaźnionych z sobą synów szwoleżerskich zmieni w 
nieprzejednanych wrogów i jątrzyć się będzie latami, aby doczekać 
się w końcu literackiego uwieńczenia w wielkiej polemice bohaterów 
Nie-Boskiej komedii... Ciekawe, jak ułożyłyby się losy Leona 
Łubieńskiego i Zygmunta Krasińskiego, gdyby do wspomnianej 
awantury na uniwersytecie w ogóle nie doszło? Można sobie trochę 
na ten temat pofantazjować, zwłaszcza że nie chodzi przecież o 
wydarzenie wytyczone przez jakąś nieuchronną konieczność 
historyczną. W danym wypadku bieg i obrót rzeczy zależały 
wyłącznie od generała Wincentego Krasińskiego. Od jednego jego 
słowa. Gdyby pozwolił synowi uczestniczyć w uroczystościach 
pogrzebowych bądź zwolnił go przynajmniej z obowiązku pójścia w 
tym dniu na wykłady - wszystko, co nastąpiło później, mogło się 
ułożyć zupełnie inaczej. Leon i Zygmunt nie wyjechaliby z kraju i 
nadal żyliby w serdecznej przyjaźni. Doskonale ich sobie wyobrażam 
w początkach powstania, jak stoją obok siebie w pierwszych 
szeregach akademickiej gwardii honorowej, jak zgodnie wiwatują na 
cześć "polskiego Napoleona" - Chłopickiego i zgodnie urągają 
"polskiemu Robespierr'owi" - Mochnackiemu. Nie można wykluczyć i 
tej ewentualności, że obydwaj synowie szwoleżerscy - razem ze 
swoimi kuzynami i przyjaciółmi - braliby czynny udział w 
rozpędzaniu czerwieńców z Towarzystwa Patriotycznego i w 
demolowaniu sal Redutowych. Listy Zygmunta Krasińskiego oraz pewne 
ustępy w korespondencji rodzinnej klanu Łubieńskich - w pełni do 
takich przypuszczeń upoważniają. 
Później obaj znaleźliby się w armii. Leon służyłby oczywiście w II 
korpusie jazdy. Zamiast Wosia Morawskiego mógłby pełnić przy ojcu 
obowiązki adiutanta - szefa kancelarii. Zygmunt, idąc śladem swego 
kuzyna Stasia Krasińskiego z Zegrza, może także przystąpiłby do 
sztabu generała Łubieńskiego. Chociaż nie! Młody Opinogórczyk znał 
doskonale z domu ojca "walecznego pułkownika Skrzyneckiego" i od 
dziecka uwielbiał jego bohaterskie pozory (wiemy o tym z listów do 
Henryka Reeve'a), wszystko więc przemawia za tym, że ostatecznie 
trafiłby do "trzemielni paziów" naczelnego wodza. Ale na pewno nie 
uległby panującej tam atmosferze gastronomiczno-sypialnej. 
Przeciwnie: mamy prawo wierzyć, że wybłagiwałby sobie u szefa 
najbardziej ryzykowne posterunki i rekonesanse. Bo - podobnie jak 
młodzi Zamoyscy - chciałby czynami świetnego męstwa opłacać 
ojcowski pobyt w Petersburgu. 
Cóż można jeszcze dodać do tych dywagacji? Chyba to tylko - że w 
proponowanym przeze mnie wariancie sytuacyjnym Zygmunt Krasiński w 
ogóle by nie napisał Nie-Boskiej komedii - przynajmniej w tym 
kształcie, w jakim ją znamy. 
Wzbogacenie literatury o to arcydzieło jest w jakimś sensie 
zasługą generała Krasińskiego. Przez uniemożliwienie Zygmuntowi 
udziału w pogrzebie senatora Bielińskiego Opinogórczyk pokierował 
losami syna na dalsze lata: skazując go na stałe poczucie winy, 
stworzył mu odpowiednie warunki i klimat do napisania jednego z 
największych dramatów polskiej literatury. 
W wyniku awantury uniwersyteckiej z marca 1829 roku - w marcu roku 
1831 obaj synowie szwoleżerscy, odcięci ojcowskimi zakazami od 
kraju i od powstania, kontynuowali swe studia na zagranicznych 
uniwersytetach. Mimo to nie wolno tracić ich z oczu, ponieważ 
sytuacja życiowa, myśli i uczucia tych dwóch młodych ludzi również 
powinny się znaleźć w panoramie "ostatniej wojny szwoleżerów". Z 
Zygmuntem Krasińskim nie będzie pod tym względem kłopotów. Jego 
obszerna korespondencja z ojcem i przyjaciółmi pozwoli na dość 
dokładne odtworzenie jego przeżyć w kolejnych fazach powstania. 
Gorzej rzecz się przedstawia z Leonem Łubieńskim. Korespondencja 
między szkockim Edynburgiem a mazowieckimi kwaterami II korpusu 
kawalerii powstańczej musiała wędrować jakimiś nietypowymi 
szlakami albo też podlegać później jakimś szczególnym perypetiom, 
gdyż nie ma po niej śladu w obszernym zbiorze archiwaliów 
rodzinnych, opublikowanym przez Rogera Łubieńskiego, nie ostał się 
z niej ani jeden fragment. Możliwe, że hrabia Tomasz, po 
nacieszeniu się wiadomościami od "uratowanego przed powstaniem" 
Leona, odsyłał jego listy hrabinie Konstancji do Księstwa 
Poznańskiego, ona zaś - nauczona przez życie i przez wielkiego 
księcia Konstantego, iż "kompromitującą" korespondencję należy 
chronić przed policją - zabezpieczała listy ze Szkocji tak 
skutecznie, że - podobnie jak prowadzony przez nią na emigracji 
francuski "pamiętniczek" - nie trafiły już nigdy do warszawskiego 
archiwum Łubieńskich, a zatem i do rąk rodzinnego biografa. 
Utwierdza mnie w tych domniemaniach fakt, że jedyny "wojenny" list 
Leona Łubieńskiego (a raczej odpis tego listu) udało mi się 
odnaleźć właśnie w rzeczonym "pamiętniczku" pani generałowej, 
przechowywanym obecnie w zbiorach rękopisów Biblioteki Narodowej w 
Warszawie. 
List Leona Łubieńskiego tak wyraziście określa jego osobowość, że 
może być uznany za pisany autoportret. Relegowany z Warszawy 
"wichrzyciel" akademicki przedstawia sobą wyjątkowo harmonijne 
połączenie zdrowia fizycznego ze zdrowiem psychicznym. Jest 
doskonale wyposażony intelektualnie, posiada wyrobione też poglądy 
na życie i ustalone zasady postępowania, imponuje zdolnościami, 
pilnością, świetnym wyczuciem rzeczywistości i właściwą całemu 
klanowi rodzinnemu niespożytą siłą żywotną. Generał Łubieński miał 
prawo być zadowolony z syna pod każdym względem. W listach Leona 
nie ma bolesnych rozdarć ani dręczących kompleksów, z jakimi 
stykać się będziemy wkrótce w korespondencji przyszłego autora 
Nie-Boskiej. Widać, że młody Łubieński nie przeżywał tak 
tragicznie swego przymusowego oddalenia od walczącej o wolność 
ojczyzny, jak niektórzy z jego rówieśników. Rację miał dziadek z 
Guzowa, pisząc o wnuku, że jego karne podporządkowanie się woli 
rodziców, zabraniających mu powrotu do kraju, "prawdziwie rzeczą 
jest rzadką w Jego wieku i w takich jak dziś są zdarzeniach". 
Z notatki hrabiny Konstancji wynika, że przepisany przez nią list 
nadano z Edynburga w drugiej połowie kwietnia 1831 roku. Leon 
odpowiadał na doniesienia rodzinne, przesłane mu na dwa dni po 
bitwie grochowskiej, ale dzięki prasie angielskiej był już 
dokładnie poinformowany o przebiegu zwycięskiej ofensywy 
kwietniowej. 
"Wreszcie otrzymałem Wasz list z 27 lutego. Z jakąż przyjemnością 
dowiaduję się z tej strony o chwale mojego kraju, coraz to nowych 
sukcesach moich rodaków, wspaniałej postawie mojej rodziny. 
Zwycięstwa Ojca napełniły mnie dumą. Jakże będę teraz z Was dumny, 
choć nie zawsze tak było. Jakkolwiek los jest teraz nieco bardziej 
sprzyjający, nie mogę sobie wyobrazić, aby Polacy byli zdolni 
oprzeć się tak olbrzymiej sile Rosji. Pogoda poprawi się, Wisła 
wróci do swego koryta, drogi obeschną, a czy wtedy talenty kilku 
generałów będą mogły zastąpić liczbę. Jest męstwo i szlachetność 
do podtrzymania sprawy, która jakkolwiek słuszna i sensowna ma tak 
mało poparcia i tylko w łasce Boga, który sam prowadził dotąd 
nasze wojska, nie szczędząc im sukcesów, trzeba pokładać nadzieję. 
Może On ożywi trwogą bezmierną serce któregoś z monarchów Europy 
lub natchnie go do pośrednictwa. Francji byłoby trudno przejść 
przez tyle krajów, aby dotrzeć aż do nas. Anglia jest tak 
przeciążona długami publicznymi, że wojna z jej strony jest 
niemożliwa, cóż też da jej bezsilna mediacja. Poza tym najbardziej 
liberalne ministerstwo [...] jest całe zajęte reformą 
parlamentarną - sprawą, od której będzie zależało istnienie tego 
niepewnego państwa [...] Stwierdzono [...], że parę okrętów 
angielskich weszło na Bałtyk dla poparcia wiary w traktaty z 
Rosją. Jeśli chodzi o mnie, drogi Ojcze... Twoje błogosławieństwo 
towarzyszyło mi tutaj i pomogło w trudnościach. Doszedłem już do 
tego, że mówię biegle po angielsku, swobodnie i dość poprawnie, 
już nawet myślę po angielsku. Moje studia uniwersyteckie odniosły 
najbardziej pozytywny sukces. Zdobyłem pierwsze nagrody, 2 złote 
medale, jeden jako najlepszy łacinnik na uniwersytecie, drugi za 
prawo rzymskie; wykłady prawie się skończyły, starałem się jak 
najlepiej wykorzystać czas... pracowałem przeważnie po 12 godzin, 
poza tym wiele bywałem w świecie, obiady jadałem prawie zawsze 
poza domem i nie pominąłem żadnego wieczorku ni balu. Przyczyną 
takiego stylu życia był fakt, że gdy tylko pracowałem bez 
przyjaciół i towarzystwa, odczuwałem straszną pustkę i trudną do 
wyjaśnienia nudę, która nie pozwalała mi pracować. Stwierdziłem, 
że tylko towarzystwo wypełniało tę pustkę i dodawało nowego bodźca 
pilności. Według mego zwykłego programu dnia pracowałem od 8 godz. 
rano do 6-ej po południu. O 6-ej szedłem na obiad, a potem 
wieczorek do 2-giej godziny. Zauważyłem, że nie potrzebuję więcej 
snu, a poza tym śpię na drewnianym łóżku, aby sen mniej mnie 
pociągał. Nigdy nie prowadziłem się lepiej jak w ciągu tych 
sześciu miesięcy... Do widzenia Ojcze, czekam na Wasze listy i 
rozkazy". 
Optymistyczna pewność siebie, jasny styl i rzeczowość Leona 
szczególnie rzucają się w oczy w zestawieniu z zapiskami jego 
matki. Wojenne memuary hrabiny Konstancji z Ossolińskich 
Łubieńskiej są jednym z najosobliwszych i najtrudniejszych do 
zbadania dokumentów, z jakimi zdarzyło mi się zetknąć w mojej 
praktyce archiwalnej. Odczytanie ich w całości czy przynajmniej w 
dłuższych fragmentach wydaje się po prostu niemożliwe. Nie wynika 
to tylko z niedbałego charakteru pisma generałowej i jej swoistej 
"towarzyskiej" francuszczyzny. Niektóre karty "pamiętniczka" 
sprawiają wrażenie celowo zaszyfrowanych. Mnóstwo tam 
niezrozumiałych skrótów, zawiłych omówień, tajemniczych inicjałów 
i kryptonimów. I znowu, mimo woli, nasuwa się przypuszczenie, że 
autorka diariusza starała się zabezpieczyć sekret swoich zapisek 
przed ciekawością niepowołanych oczu. Nie byłoby to wcale dziwne u 
osoby, która zaledwie przed paru laty doznała tylu cierpień i 
upokorzeń z powodu naruszenia sekretu jej intymnej korespondencji. 
Wszystko, co daje się odczytać z dziennika matki Leona, przepojone 
jest smutkiem i pesymizmem. Widać, że pisał to ktoś ciężko 
zraniony przez życie. "Jeden z autorów utrzymuje - odnotowała 
hrabina po którejś ze swoich lektur - że dobrze jest podróżować do 
Niemiec, przebywać we Włoszech, myśleć w Anglii, a żyć we Francji. 
Ja dodam, że trzeba by było umrzeć w Polsce, aby mniej było żal 
życia..." 
Podobny nastrój odnajduje się i na dalszych kartkach dziennika. 
Pani generałowa cierpi fizycznie i moralnie. Cierpienia fizyczne 
leczy gorzką wodą, okładami z sangwiny na żołądek i bliżej 
nieokreślonymi "wstrzyknięciami"; ukojenia cierpień moralnych 
szuka w Bogu, w dydaktycznych rozmowach z córką Adelą i we 
wspomnieniach. A wspomnień tej pięknej, uczuciowej pani z 
pewnością nie brakowało. Niedawno czytałem na jej temat 
arcyciekawy przekaz u bardzo wiarogodnego kronikarza epoki 
Ignacego Kruszewskiego. "Dama polska pani Konstancja z 
Ossolińskich Łubieńska - pisze Kruszewski - która przez długi 
czas, lecz bezskutecznie była celem zabiegów Napoleona I, a przez 
to zyskała sobie przyjaźń cesarzowej Józefiny i szacunek 
Francuzów, za przybyciem Aleksandra I do Paryża doznawała od tegoż 
wiele grzeczności, często rozmawiał z nią o swoich projektach i 
dobrych chęciach dla Polaków. Gdy na pewnym balu wynurzał jej 
zamysły połączenia rozerwanych prowincyj polskich w jedno 
polityczne ciało i nadania mu instytucyj liberalnych - dama ta 
chcąc nadać większą wagę jego zwierzeniom oraz pocieszyć 
stroskanych rodaków - zapytała się, czyli może powtórzyć całą 
rozmowę przytomnemu na balu generałowi Kościuszce. Nie podobało 
się to Aleksandrowi, nic nie odpowiedziawszy, przestał z nią 
rozmawiać i od tego czasu starannie jej unikał". 
Ale nie do tych odległych historycznych zdarzeń powraca pamięcią 
autorka intymnego dziennika. Do innych chyba, późniejszych nieco 
czasów odnosi się jej rozpaczliwe wyznanie, wybijające się z 
gęstwy nieczytelnych słów: "...nie umiałam kochać jak tylko z 
bólem. Szczęście Luboni przywodzi na myśl nieszczęście..." 
Informacje zawarte w starych listach i pamiętnikach (np. w 
notatniku Amelii Załuskiej) sugerują, że generałowa Łubieńska w 
tym czasie zadręczała się niepokojem nie tylko o walczącego w 
powstaniu męża; przedmiotem jej troski był również adresat listów 
miłosnych z roku 1826, nieszczęsny "zbrodniarz stanu" podpułkownik 
Seweryn Krzyżanowski, więziony bezprawnie w odległych guberniach 
cesarstwa. Autorka "pamiętniczka" ucieka przed swymi niepokojami, 
dokąd tylko może. Miesiące "małej emigracji" upływają jej na 
ciągłym krążeniu między majątkami krewnych i przyjaciół. Ponieważ 
"szczęście Luboni przywodzi na myśl nieszczęście" - przenosi się 
od czasu do czasu do Pudliszek Józefostwa Łubieńskich. Czyni także 
częste wypady do wielkopańskiego Rogalina, gdzie rządzi teściowa 
Henryka Łubieńskiego pani Edwardowa Raczyńska (z pierwszego męża - 
Janowa Potocka), serdecznie zaprzyjaźniona z całym klanem 
rodzinnym i nazywająca się sama "teściową wszystkich Łubieńskich". 
Hrabina Konstancja robi co może, aby być użyteczną w goszczących 
ją domach. Pielęgnuje w chorobie tłumy młodych siostrzenic i 
siostrzeńców, uczy ich angielskiego, rozmawia z nimi o 
literaturze. Resztę czasu poświęca na ręczne robótki, pozowanie do 
portretu córce Adeli, a przede wszystkim na czytanie książek. Jej 
literackie zainteresowania wzbogaciły "pamiętniczek" o 
charakterystyczny epizod, którego nie sposób tu pominąć. 
W pewnym miejscu dziennika oczytana hrabina wypisała długą listę 
pisarzy i poetów najbardziej cenionych przez jej środowisko. 
Wymienia po kolei: "Corneille'a za tragedię, Moliera za komedię, 
Scribe'a lub Legouvego za wodewil, a Voltaire'a za poezję; 
Lamartine'a za poezję religijną, Berangera za pieśń satyryczną..., 
Lorda Byrona jako poetę angielskiego, madame Stael jako powieść, 
podróże, pamiętniki... Madame de Sevigne, Madame de Lespinasse... 
jako wzór listów i pamiętników swego wieku... Fenelona jako 
religię słodką i przyjemną..." itd. itd. itd... 
Erudycyjne wynurzenia polistopadowej emigrantki musiały porządnie 
zdenerwować któregoś z następnych posiadaczy "pamiętniczka". Tuż 
za francuskim tekstem generałowej jakaś obca zamaszysta ręka 
dopisała po polsku - pismem również XIX-wiecznym, lecz co najmniej 
o pokolenie późniejszym. 
"A Kochanowski? A Malczewski objawiony świeżo Polakom przez 
Mochnackiego? A Mickiewicz znajdujący się w zenicie swego 
geniuszu? Jakże naród, którego klasa najwybrańsza była tak do 
szpiku scudzoziemczała, mógł marzyć o zdobyciu samoistności 
narodowej?" 
Patriotyczna pointa, dopisana przez nie zidentyfikowanego "późnego 
wnuka"*, (* Możliwe, że autorem patriotycznego dopisku był wybitny 
pisarz i poeta Wiktor Gomulicki [1848-1919], autor słynnych i do 
dzisiaj wznawianych Wspomnień niebieskiego mundurka, wiadomo 
bowiem, że "pamiętniczek" generałowej Łubieńskiej znajdował się 
przez pewien czas w jego prywatnych zbiorach.) ponownie kieruje 
myśl na główne szlaki "ostatniej wojny szwoleżerów". Sprawy 
osobiste i rodzinne muszą ustąpić miejsca polityce i strategii. 
13 marca 1831 roku generał Tomasz Łubieński, kwaterujący jeszcze 
ciągle w Piasecznie, wysłał stamtąd następny list do Guzowa: 
"Drogi Ojcze. Dnia wczorajszego Wódz Naczelny przybył do Piaseczna 
na przegląd całego mojego korpusu, w tym celu przeze mnie 
zebranego: w dowód swego zadowolenia dał na cały korpus 
pięćdziesiąt jeden krzyżów wojskowych, z których trzy zostały 
przeznaczone dla oficerów mego sztabu... Miałem potem na obiedzie 
Wodza Naczelnego, wszystkich Generałów, Pułkowników, ich sztaby i 
wielu sztabs-oficerów, co więcej jak pięćdziesiąt osób wynosiło, 
szczęściem w wilię o tym dowiedziawszy się, miałem czas wszystko z 
Warszawy sprowadzić. Długo z Wodzem Naczelnym rozmawiałem i 
znalazłem, że we wszystkiem, a przynajmniej w wielu rzeczach, też 
same mamy zdanie. Mianowicie w ważniejszych okolicznościach. Mocno 
żałuję, że tak blisko będąc Guzowa, nie mogę na chwilkę wpaść i 
ucałować rączki Drogiego Ojca. Ale obawiam się zawsze, żeby przez 
najmniejsze moje oddalenie nie wypadła jaka szkoda, jakie 
opóźnienie w wykonaniu mojej służby. Zostaję więc tylko zawsze w 
chęci dopełnienia tej najmilejszej dla mnie podróży". 
O jakich to "ważniejszych okolicznościach" rozmawiali z sobą 12 
marca 1831 roku generałowie Skrzynecki i Łubieński - nietrudno się 
domyślić. Właśnie tego dnia - może bezpośrednio po uzgodnieniu 
opinii z autorem listu - naczelny wódz polski wysłał do 
feldmarszałka Dybicza oficjalne pismo z propozycją wszczęcia 
pertraktacji pokojowych. Dowódca II korpusu jazdy nie mógł nie 
solidaryzować się z tym posunięciem: realizowało ono przecież jego 
własną inicjatywę, zgłoszoną bezpośrednio po bitwie grochowskiej. 
Wstępne przygotowania do układów poczyniono już wcześniej. 3 marca 
1831 roku - a więc w niespełna tydzień po swej pompatycznej 
obietnicy zstąpienia z honorem do grobu - nowy hetman powstańczy, 
nie pytając o zgodę rządu, ani sejmu, nawiązał pierwsze kontakty z 
główną kwaterą nieprzyjaciela. 
Kronikarze powstania różnie komentują ten krok, tak trudny do 
pogodzenia z buńczucznymi odezwami i gestami, którymi Skrzynecki u 
progu swego hetmaństwa zaskarbiał sobie względy wojska i narodu. 
Gwałtowny Mierosławski nie waha się twierdzić, że rzecz była z 
góry ukartowana przez "fakcyę pretoryańską", bo "ten pułkownik 
uznany został na to tylko hetmanem przez dywizyonerów, ażeby było 
komu parlamentować z dowódcą awangardy moskiewskiej". Umiarkowany 
w słowach i poglądach Barzykowski przychyla się do opinii, że 
naczelny wódz uległ naciskowi spłoszonej generalicji, lecz 
równocześnie dodaje, że "własne Skrzyneckiego usposobienie 
kierunkowi takiemu sprzyjało", a nadto że "miał on nieszczęśliwą 
słabość do dyplomacyi". Skłonność Skrzyneckiego do politykowania 
była już dobrze znana wielkiemu księciu Konstantemu. Pamiętnikarze 
opowiadają, że w kwietniu 1820 roku, podczas pobytu w Warszawie 
zwycięzcy spod Waterloo marszałka Wellingtona - Apollo Belwederski 
przy przedstawianiu angielskiemu gościowi Skrzyneckiego raczył 
sobie zażartować: "Co do tego pułkownika, niech książę nie pyta, 
co się w pułku dzieje, lecz co w Izbach francuskich przedmiotem 
jest dyskusyi". 
Dobre wprowadzenie Skrzyneckiego w sprawy polityki europejskiej 
istotnie mogło być jednym z motywów popychających go do rokowań z 
Dybiczem. W marcu 1831 roku nastawienie rządów Europy do polskiego 
powstania musiało każdego Polaka wprawiać w najgłębszy pesymizm. 
Paryż wyraźnie dawał do zrozumienia półoficjalnym wysłannikom 
Rządu Narodowego, że bić się z Rosją o Polskę w żadnym razie nie 
będzie. Londyn nie starał się ukrywać, że w trudnych czasach 
przeżywanych przez Anglię pragnąłby "bardziej niż kiedykolwiek 
indziej utrzymać stosunki najbardziej przyjacielskie z gabinetem 
petersburskim". W Berlinie sama myśl o odbudowie Polski 
"przejmowała dreszczem i dynastyę i wszystkie sfery rządowe". 
Wiedeń nie chciał nawet słuchać o propozycjach powołania na 
wakujący tron polski brata swego cesarza arcyksięcia Karola bądź 
dogasającego w Sch"nbrunnie księcia Reichstadtu. Istotę stosunku 
zagranicznych mocarstw do "zbuntowanego" Królestwa najlepiej 
wyrażało krążące po Warszawie powiedzonko konsula austriackiego 
barona Oechsnera. "Polska jest to wielce powabna i posażna panna - 
mawiał swym polskim przyjaciołom ów dowcipny dyplomata - tylko na 
wyprawowanie jej posagu wiele nakładu trzeba i wygranie procesu 
niepewne, bo w niebezpiecznym ręku zostaje". Dobry polityk 
wyciągnąłby z tego wszystkiego narzucający się wniosek, że na 
zmianę stosunku zagranicy do Polski mogły jedynie wpłynąć orężne 
sukcesy powstania. Ale rozmiłowany w dyplomacji Skrzynecki nie był 
dobrym politykiem. Uległ defetyzmowi "fakcji pretoriańskiej" i 
zabrał się do rzeczy od przeciwnego końca. 
O swoich pertraktacjach z Dybiczem zawiadomił władze konstytucyjne 
dopiero po powrocie pierwszego parlamentariusza. Był nim często 
wspominany w korespondencji generała Łubieńskiego "sąsiad Luboni" 
- pułkownik Michał Mycielski, brat bohatersko poległego pod 
Grochowem Ludwika Mycielskiego. Przypuszczam, że Skrzynecki 
powierzył tę misję walecznemu ułanowi głównie dlatego, że kiedyś 
był on ulubionym adiutantem wielkiego księcia Konstantego. W 
dalszym ciągu pertraktacji przydano Mycielskiemu jako towarzysza 
pułkownika Klemensa Kołaczkowskiego. Ten znowu był bratem 
ciotecznym Joanny Grudzińskiej, żony cesarzewicza. Trudno 
uwierzyć, aby ta zbieżność była przypadkowa. 
Samowola nowego wodza nieprzyjemnie zaskoczyła Rząd Narodowy. Nie 
tylko liberalni kaliszanie: Wincenty Niemojowski i Teofil Morawski 
występujący w tym wypadku ręka w rękę z czerwonym Lelewelem, ale i 
Czartoryskim z Barzykowskim stanowczo wypowiedzieli się przeciwko 
negocjacjom. Uważali, że w istniejącym od 25 stycznia* (* To 
znaczy od uchwalenia przez sejm detronizacji Mikołaja.) stanie 
rzeczy nie mają one sensu i szans, gdyż Mikołaj nie zgodzi się na 
uznanie "wyrzeczonej przez sejm" niepodległości Polski, a bez tego 
o żadnych układach nie może być mowy. Podobne stanowisko zajęła 
reprezentacja sejmu, a raczej gromadka imiennie zaproszonych przez 
Skrzyneckiego posłów z marszałkiem Ostrowskim na czele. 
Ale nadzieje wiązane z powierzchownymi zaletami nowego wodza i 
jego dar wymowy zdołały częściowo te opory przełamać. Skrzynecki 
wyjaśnił, że swych kompetencji nie przekroczył, gdyż Mycielskiego 
wysłał jedynie dla omówienia wymiany jeńców, a że przy okazji 
starał się "wymacać Dybicza" (tak się podobno wyraził), nie 
powinno budzić niczyich zastrzeżeń. Następnie oświadczył, że 
pertraktacje są mu nieodzownie potrzebne dla uzyskania czasu na 
uzupełnienie i dozbrojenie wykrwawionej armii. Był to argument 
trudny do odparcia. "Po długim namyśle Rząd zadecydował - 
reasumuje Barzykowski - że pozwolenia na traktowanie z marszałkiem 
Dybiczem udzielić nie może... ale nie zakazuje rozpoczętych 
układów nadal prowadzić z zastrzeżeniem wszelako, że Rządowi 
wszystko komunikowane będzie i że na każde jego wezwanie wszelkie 
negocjacje zerwane zostaną". Reprezentacja sejmu zachowała się 
podobnie: od układów się odżegnała, ale dalszą inicjatywę 
pozostawiła w rękach Skrzyneckiego. Marszałek Ostrowski oświadczył 
w imieniu obecnych posłów, iż "wymawia się sejm od wszelkiego w 
tem udziału, a nawet urzędowej wiadomości o zamierzonych 
zniesieniach nie przyjmuje, zostawiając całą sprawę wyrozumieniu i 
odpowiedzialności naczelnego wodza". 
Wziął tedy Skrzynecki na własną odpowiedzialność pertraktacje 
pokojowe i ciągnął je jeszcze przez przeszło dwa tygodnie, chociaż 
- jak słusznie przewidywali warszawscy pentarchowie - nie miały 
one sensu ani szans. Nie jest wcale wykluczone, że feldmarszałek 
Dybicz pragnął gorąco jak powstańcza generalicja najprędszego 
zakończenia tej nieszczęsnej wojny. Oporna Warszawa tarasowała mu 
drogę do znacznie bardziej atrakcyjnych zwycięstw na zachodzie 
Europy. Poza tym musiał już odczuwać niepokój, że jego zabałkańska 
sława może niepostrzeżenie zatonąć w roztopach nadwiślańskiego 
przedwiośnia. Ale coraz groźniejsze i niecierpliwsze listy cesarza 
wykluczały możliwość jakichkolwiek ustępstw wobec polskich 
miateżników. Daremnie Mycielski straszył Dybicza rewolucyjnym 
zapałem narodu, który doprowadzony do rozpaczy nie cofnie się 
nawet przed spaleniem Warszawy. Daremnie Skrzynecki w pięknych 
słowach swoich listów odwoływał się do ludzkich uczuć Mikołaja i 
jego wodza oraz do sądu historii. Gruby feldmarszałek miał dla 
Polaków tylko jedną radę: "ślepe oddanie się na łaskę cesarza i 
zawierzenie jego ojcowskiemu miłosierdziu". W pierwszej rozmowie z 
Mycielskim stanowczo oświadczył, że "do żadnych układów przystąpić 
nie może, dopóki akt detronizacji nie zostanie cofnięty". Był to 
wyborny test do zbadania, czy nowy naczelny wódz jest 
wystarczająco silny, aby przymusić sejm do odwołania uchwały 
detronizacyjnej. Ludwik Mierosławski pisze wprost, że Dybicz 
oczekiwał od Skrzyneckiego "kontra-rewolucyi pretoryańskiej 
dokonanej w Warszawie na rzecz Mikołaja". 
Przed społeczeństwem warszawskim, które po otrząśnięciu się z 
przejściowego przygnębienia było w ogromnej większości przeciwne 
jakimkolwiek negocjacjom z nieprzyjacielem - "akcję dyplomatyczną" 
nowego hetmana szczelnie zakrywała efektowna gra pozorów. 
Skrzynecki wygłaszał bojowe przemówienia na przeglądach 
poszczególnych pułków; w rozkazach dziennych wynosił pod niebiosa 
bohaterstwo oficerów poległych pod Grochowem, a "pogardzie 
obecnych i przyszłych pokoleń" oddawał nielicznych zdrajców i 
dezerterów; ponadto jak z rogu obfitości sypał na prawo i na lewo 
(na prawo bardziej) awansami i krzyżami wojskowymi; częstym 
odwoływaniem się w swoich odezwach do Boga i religii jednał sobie 
"przeciwników francuskiego libertynizmu" i do reszty podbijał 
serca arystokratycznych dam z "Bożego Baranka", równocześnie 
czynił wszystko, aby trzymać jak najdalej od stolicy najtęższych 
gębaczy Towarzystwa Patriotycznego, którzy mogliby mu przeszkadzać 
w jego zbawiennym przedsięwzięciu. 
Po drugiej wizycie Mycielskiego w Grochowie, która nastąpiła 8 
marca, Dybicz - rozzłoszczony, że nie przywieziono mu oczekiwanego 
aktu odwołania detronizacji - przestał się w ogóle interesować 
pertraktacjami i dalsze "znoszenie się" z emisariuszami 
Skrzyneckiego pozostawił swoim subalternom: dowódcy I korpusu 
generałowi Pahlenowi, generalnemu kwatermistrzowi armii generałowi 
Neihardtowi i dowódcy straży przedniej generałowi Geismarowi. Sam 
- naglony gniewnymi listami cesarza i przekonany już ostatecznie, 
że Warszawa nie skapituluje - zabrał się do realizowania nowego 
planu operacyjnego, przewidującego sforsowanie Wisły w jej górnym 
biegu, a następnie wzięcie Warszawy od południa. Nie było chyba 
sprawą przypadku, że akurat 9 marca, a więc nazajutrz po drugiej 
rozmowie Dybicza z Mycielskim, zwiad polski zaobserwował wśród 
wojsk cesarskich pierwsze podejrzane ruchy w kierunku południowym. 
Wysłannicy Skrzyneckiego jeszcze parokrotnie musieli człapać po 
błocie do czat kozackich strzegących Grochowa, ale byli 
przyjmowani tam coraz niechętniej. Kiedy wreszcie drugi list 
polskiego naczelnego wodza do feldmarszałka Dybicza z 19 marca 
pozostał w ogóle bez odpowiedzi, a oddawcom pisma oznajmiono 
wprost, aby się więcej w obozie grochowskim nie pokazywali - Rząd 
Narodowy, korzystając z zastrzeżonych uprawnień, rozkazał 
generałowi Skrzyneckiemu przerwać natychmiast upokarzające 
rokowania oraz podać do wiadomości publicznej cały ich 
dotychczasowy przebieg. 
Generał Łubieński dowiedział się o zerwaniu układów po fakcie, 
podczas służbowego pobytu w Warszawie. Po powrocie do swojej 
kwatery polowej, mieszczącej się wtedy w Młocinach, pisał ze 
smutkiem do ojca: "Już te wszystkie układy zerwane, czyli raczej 
żadnego nie mogą zrobić skutku, gdyż żądają zupełnego poddania 
się. Sądzę jednak, że Wódz Naczelny dopełnił swojej powinności, 
używając tego środka do przekonania nieprzyjaciela, że nie chce 
robić próżnego rozlewu krwi..." 
Nieco inaczej oceniał przeszło dwutygodniowe układy Skrzyneckiego 
członek Rządu Narodowego i dziejopis powstania Stanisław 
Barzykowski. "Czyśmy na tem czas potrzebny zyskali, nie chcemy 
rozstrzygać - pisał powstańczy "nadminister" wojny - ale zdaje nam 
się, że jeśli wódz moskiewski był nieczynny, to nieczynność jego 
pochodziła więcej z opieszałości, z położenia militarnego i pory 
roku, jak wskutek proponowanych układów. Co do przekonania naszych 
wyższych wojskowych, że układy niemożliwe, skutek także osiągnięty 
nie został. Ci, którzy przyjmowali możność układów, bez względu na 
odepchnięcie propozycyi, dalej o nich marzyli, a Rząd nasz o brak 
skłonności do koncesyi obwiniali. Ale natomiast zagraniczne nasze 
stosunki niezmiernie ucierpiały.* (* Świadczy o tym chociażby 
informacja, nadesłana z Londynu przez młodego Aleksandra hrabiego 
Walewskiego, który bezpośrednio po bitwie pod Grochowem 
"przemianowany został" z adiutanta naczelnego wodza na agenta 
dyplomatycznego powstańczej Polski w Anglii. W jednym z raportów z 
kwietnia 1831 roku Walewski opisuje, jak namawiał angielskiego 
ministra spraw zagranicznych lorda Palmerstona, aby Anglia "wdała 
się w spór", gdyż "Polacy wprost z cesarzem [Mikołajem] traktować 
nie będą..." Na to Palmerston odpowiedział, iż Mikołaj właśnie "w 
tych dniach oświadczył ambasadorowi angielskiemu... że Polacy 
wciąż posyłają do obozu moskiewskiego z propozycjami traktowania" 
- poczem okazał Walewskiemu otrzymaną z Petersburga kopię rozmowy 
podpułkownika Mycielskiego z Dybiczem. [Leon Dembowski mylnie 
podaje w swych pamiętnikach, że rozmówcą Palmerstona był wówczas 
nie Aleksander Walewski, lecz Aleksander Wielopolski. Za 
Dembowskim powtarza błąd kilku historyków].) Najfatalniejszy zaś 
skutek objawił się wewnątrz. Jenerał Skrzynecki przestąpił prawo, 
które jego władze zakreślało, po pierwszej próbie w roli tej 
zasmakuje i zamiast hetmanić, do dyplomacyi brać się będzie. Kiedy 
trzeba będzie walki staczać, on długie listy i noty do monarchów i 
ministrów wysyłać będzie..." 
30 marca 1831 roku - w wykonaniu polecenia Rządu Narodowego we 
współredagowanym przez Walentego Zwierkowskiego "Kurierze Polskim" 
ogłoszono rozkaz dzienny naczelnego wodza z 27 marca z dokładnym 
opisem przeprowadzonych pertraktacji pokojowych. Ujawniając treść 
rozmów i listów wymienionych z dowództwem wojsk cesarskich, 
naczelny wódz armii powstańczej pisał do swoich podwładnych: 
"Zakończyłem, żołnierze i bracia oręża, jak widzicie, moją 
wojskową politykę - sądźcie o niej według słuszności i rozsądku. - 
Spokojnie spoglądać będę na spory różnych o niej opinii: niech się 
ścierają, jak im się podoba - my co chwila bądźmy tylko gotowi do 
bojów z nieprzyjacielem. - Widzicie już sami, żołnierze, że innej 
polityki mieć nie możemy, jak tę, która się zawiera w naszem 
jedynem haśle: zwyciężyć lub z honorem zginąć za Ojczyznę". 
Tym razem nie były to puste słowa. W kilkanaście godzin po 
przekazaniu ich czytelnikom "Kuriera" - w nocy z 30 na 31 marca - 
zniewolony przez okoliczności i przez swój sztab, polski Fabiusz 
Kunktator* (* Wódz rzymski z III w. przed naszą erą Quintus Fabius 
Verrucosus o przydomku Cunctator słynął z taktyki nękania wroga 
długotrwałą wojną podjazdową i zawierania korzystnych układów. 
Tego właśnie wodza postawił sobie Skrzynecki za wzór w swoim 
pierwszym przemówieniu w sejmie.) poprowadził armię powstańczą do 
natarcia na nieprzyjaciela. 
O okolicznościach poprzedzających wiosenną ofensywę powstańczą 
najdokładniej a zarazem najbarwniej opowiada człowiek, który 
opracował jej plan operacyjny i wykonanie tego planu narzucił 
naczelnemu wodzowi - generalny kwatermistrz armii polskiej 
pułkownik Prądzyński. 
Jeszcze na długo przed powstaniem Prądzyński zdobył sobie opinię 
niezwykle utalentowanego stratega i najzdolniejszego oficera w 
korpusie inżynierów. Jako najlepszy inżynier wojskowy odegrał 
doniosłą rolę w wielkich planach gospodarczych ministra 
Lubeckiego, gdyż w latach 1823 -1824 na zlecenie swej 
zwierzchności wykonał doskonały projekt kanału łączącego Wisłę z 
Niemnem (Kanału Augustowskiego), a następnie objął faktyczne 
kierownictwo jego budowy i pełnił tę pracę aż do powstania, z 
"drobną przerwą" trzech lat (1826 - 1829), które odsiedział jako 
więzień stanu u Karmelitów, w związku ze sprawą Towarzystwa 
Patriotycznego. Ale nawet w karmelickiej "ciupie" czasu nie 
marnował: napisał tam rozprawę o umocnieniach wojennych, na 
podstawie której zbudowano później twierdzę dęblińską oraz 
przetłumaczył Wojnę trzydziestoletnią Fryderyka Schillera - jedną 
z nielicznych prac historyczno-wojskowych wielkiego niemieckiego 
romantyka. 
Strategią praktyczną zajął się Prądzyński natychmiast po wybuchu 
powstania. Skoro tylko nadeszły do Augustowa pierwsze wiadomości o 
"rewolucyi" w Warszawie, sformował z budowniczych kanału zwarty 
oddział i zamierzał przekroczyć z nim Niemen, aby rozszerzyć 
powstanie na Litwę. Zapobiegł temu Chłopicki, wzywając 
przedsiębiorczego inżyniera do Warszawy i mianując go szefem swego 
gabinetu topograficznego. Od tej chwili aż po bitwę grochowską 
Prądzyński, czynny w sztabie i kwatermistrzostwie, podporządkował 
wszystkie swe zdolności i siły jednej nadrzędnej idei: nakłanianiu 
kolejnych wodzów naczelnych powstania do podjęcia działań 
zaczepnych, opierając się na sporządzonych przez niego planach 
operacyjnych. 
Po powrocie spod Grochowa i odebraniu z rąk Skrzyneckiego 
formalnej nominacji na generalnego kwatermistrza armii zabrał się 
jeszcze energiczniej do przekształcania swej idei w czyn. W 
okresie powszechnego niemal upadku ducha wśród starszyzny 
wojskowej chyba on jeden pojął od razu, że klęska pod Grochowem 
może się przekształcić w strategiczny sukces, jeśli odgrodzenie 
Wisłą od wojsk Dybicza wykorzysta się w ciągu najbliższych tygodni 
na przygotowanie skutecznej kontrofensywy. "Ten miesiąc marzec był 
nad wszelkie wyobrażenie ważny dla narodu polskiego - zapisze 
później w Pamiętnikach. - Los, czyli Opatrzność ukształciła 
położenie rzeczy w taki sposób, iż korzystanie z całego składu 
okoliczności lub zaniechanie sprzyjającej fortuny miało ustalić 
pomyślne losy narodu na przyszłe wieki lub pogrążyć go w nowej 
otchłani. Bardzo one są rzadkie takowe chwile w życiu narodów. 
Biada tym ostatnim, jeśli z nich nie korzystają! Sto razy biada 
ich naczelnikom, gdy ich zrozumieć i użyć nie umieją lub nie 
chcą!" 
W tym samym czasie, kiedy parlamentariusze naczelnego wodza 
przeprawiali się na prawy brzeg Wisły, aby paktować z Dybiczem, a 
generał-gubernator Krukowiecki "chcąc z Warszawy uczynić 
niezdobytą twierdzę, objeżdżał ze swym sztabem ulice miast i 
sprawdzał obronność drzwi i okien w domach prywatnych, tudzież 
umieszczał miny eksplodujące pod domami" - generalny kwatermistrz 
armii, owładnięty ideą wielkiej ofensywy, przeprowadzał osobiście 
rozpoznanie stanowisk przeciwnika, ze szczególnym uwzględnieniem 
korpusu Geismara, rozłożonego między Grochowem a Wawrem. 
"Wyjeżdżałem z Warszawy sam jeden, nikomu nic nie powiedziawszy - 
wspominał później te wycieczki. - Ale młodzież napełniająca sztab, 
chciwa wojny, czatowała na moje kroki i gdym jechał Bednarską 
ulicą, przyłączało się do mnie z pobocznych ulic wielu ochotników. 
Na Pradze brałem znajdujący się tam oddział (z załogi 
przedmieścia) i udawałem się naprzód. Spędziwszy posterunki 
kozackie, zajmujące laski i Grochów, posuwałem się pod Wawer tak 
daleko, aż Rosyanie do broni się brali, aż do nas z dział ognia 
dali i konnica ich na nas ruszała. Natenczas wracałem. Dwa miałem 
cele, czyniąc te rozpoznania: naprzód przekonywać się o wysychaniu 
gruntów i dowiedzieć się przez to, rychło wiosna możliwem uczyni 
wyprowadzenie w pole konnicy i dział; po wtóre chciałem 
przyzwyczaić Geismara do naszego wychodzenia z Pragi z wszelkimi 
pozorami nieśmiałości, ażeby się ubezpieczył i dotrzymał nam 
placu, gdy wyjdziemy w znacznych siłach, rozpoczynając naprawdę 
działania". 
Dzięki spostrzeżeniom, zebranym w czasie tych ryzykownych wypadów, 
dzięki wiadomościom dostarczanym przez szpiegów i dezerterów z 
korpusu Litewskiego, a ponadto dzięki swojej intuicji urodzonego 
stratega Prądzyński szybko się zorientował w zamierzeniach 
Dybicza. Zrozumiał, że feldmarszałek planuje przerzucenie swych 
głównych sił przez Wisłę gdzieś w okolicy ujścia Wieprza, a na 
straży Warszawy wystawi jedynie korpus VI (Litewski) generała 
Rosena rozciągnięty wzdłuż Traktu Brzeskiego od Siedlec do Wawra 
wraz z ubezpieczającym go od przodu sześciotysięcznym korpusikiem 
generała Geismara. Na podstawie tych wyliczeń - już w pierwszej 
połowie marca nakreślony został w ogólnych zarysach plan 
operacyjny polskiej ofensywy. Był to plan tak śmiały i genialnie 
prosty, że nie ustępował w niczym najpiękniejszym wzorom strategii 
napoleońskiej. Generalny kwatermistrz proponował: "zebrać w 
Warszawie 70.000 ludzi, rzucić tę masę rezolutnie na odosobniony 
korpus Geismara pod Wawrem, znieść go, pobić potem Rosena, a w 
końcu zwrócić się na rozwleczone po błotach nadwieprzańskich 
kolumny Dybicza i zmusić go do przyjęcia walnej bitwy w klinie 
pomiędzy Wisłą a Wieprzem albo do szybkiego odwrotu za Wieprz ku 
Bugowi". 
Dla przygotowania tej decydującej operacji Prądzyński, korzystając 
ze swych uprawnień generalnego kwatermistrza, począł stopniowo 
ściągać wojska ku Warszawie. Wtedy właśnie, w ramach owych 
precyzyjnie przemyślanych dyslokacji, kwatera generała Tomasza 
Łubieńskiego uległa przerzuceniu z Piaseczna do Młocin. Ale na 
początku drugiej połowy marca wydarzyła się mała katastrofa: jedna 
z tych małych katastrof, o których nigdy nie wspomina się w 
podręcznikach historycznych zdarzeń. Około 15 marca generalny 
kwatermistrz ciężko zachorował. Wysoka gorączka powaliła go na 
łóżko, ogromny bolesny wrzód w gardle pozbawił go mowy. Ale nawet 
w takich warunkach nie przerywał swojej pracy. "Obłożony 
kataplazmami i wśród ciągłych naparzań miałem bez przerwy mapę 
przed oczami, na której znaczyłem stanowiska rosyjskie w miarę 
odbieranych wiadomości o ich ruchach. Z drugiej zaś strony 
egzaminując sytuacye naszych pułków i raporty o postępie 
organizacyi, które mi pułkownicy codziennie nadsyłali, widziałem w 
jednem i drugiem zbawienie Polski i niewymowna radość napełniła 
moje serce..." 
Wkrótce jednak radość Prądzyńskiego ustąpiła miejsca rozpaczy. 
Szef sztabu pułkownik Wojciech Chrzanowski, korzystając z choroby 
kolegi, przejął jego kompetencje i począł kierować ruchami wojsk w 
sposób całkowicie przeciwny jego projektom. 
Wojciech Chrzanowski, wykształcony historyk i matematyk, świetny 
topograf wojskowy podobnie jak Prądzyński, należał do 
najzdolniejszych oficerów swego czasu. Ale ci dwaj najwyższej 
klasy sztabowcy mieli różne usposobienia i temperamenty, wskutek 
czego zwalczali się od początku wojny, a Skrzynecki nie umiał 
zestroić z sobą i należycie wykorzystać ich zdolności. "Wzrostu 
mniej jak małego, budowy słabej, wątłego zdrowia, bez postawy i 
wyrazu... - charakteryzuje Chrzanowskiego Barzykowski - jedynie 
skutkiem wielkiej regularności życia i ciągłego hartowania siebie 
mógł nabrać sił i stać się do trudów wojennych zdolny. Pod 
względem moralnym był zupełnie inny jak Prądzyński; brak w nim 
było tej wielkiej bystrości umysłu, brak tego szybkiego pojęcia, 
nic twórczego, nic poetycznego, nic genialnego, lecz zamiast tego 
wiele zdrowego rozsądku, trafnego sądu, głębszego wpatrywania się, 
pracowitości, usilnej pilności..." Już z tego strzępu 
charakterystyki łatwo można wywnioskować, że Chrzanowski był 
niewątpliwie człowiekiem ciężkich kompleksów, z sytuacji zaś 
wynikało, że ostrze tych kompleksów musiało kierować się przede 
wszystkim przeciwko głównemu rywalowi w sztabie. I rzeczywiście: 
suchy, cierpki, zawistny, wiecznie ze wszystkiego niezadowolony 
szef sztabu starał się torpedować każdą inicjatywę strategiczną 
generalnego kwatermistrza i przeciwstawiać jej inicjatywę własną. 
Tak było i w marcu 1831 roku. Chrzanowski tak samo jak Prądzyński 
uważał, że jedyna szansa powstańców leży w działaniach 
ofensywnych, ale brakowało mu "lwiego szpiku" i polotu kolegi. 
Napoleońskiemu planowi Prądzyńskiego - operacji, która w razie 
pełnego powodzenia mogłaby rozstrzygnąć całą kampanię - 
przeciwstawiał o wiele skromniejszy - ofensywno-defensywny - 
projekt wyprawy na gwardie. Zwiad ustalił w tym czasie, że gwardie 
cesarskie - owe nadworne armie imperatora, których dowództwo 
proponowano początkowo wielkiemu księciu Konstantemu, a którymi 
dowodził obecnie młodszy brat cesarza wielki książę Michał - 
nadchodziły właśnie w Łomżyńskie. Mikołaj nie zamierzał w zasadzie 
tych elitarnych oddziałów wprowadzać do walki, miały one jedynie 
uświetnić ostateczny tryumf i uroczyście wkroczyć na czele 
zwycięzców do zdobytej Warszawy. Chrzanowski w swoim planie 
operacyjnym zakładał, że uda mu się zaskoczyć i pobić gwardie, 
zanim Dybicz przekroczy Wisłę, a w każdym razie - że przez 
zagrożenie gwardii odciągnie główne siły cesarskie od Warszawy. 
Historycy wojskowości nie podzielają jego optymizmu. Uważają, że 
plan Chrzanowskiego, pomimo skromności swoich założeń i unikania 
zasadniczych rozwiązań, był o wiele bardziej ryzykowny niż plan 
Prądzyńskiego, "bo aby spotkać się z gwardyami, należało 
maszerować 18 mil po złych drogach, a tymczasem mógł feldmarszałek 
przejść Wisłę i zdobyć nie umocnioną jeszcze wtedy Warszawę". 
Chrzanowski nie doceniał tego niebezpieczeństwa i spokojnie zabrał 
się do unicestwienia wszystkich przygotowań dokonanych uprzednio 
przez generalnego kwatermistrza, ten ostatni zaś leżał w łóżku, 
pocąc się pod kataplazmami. 
"Czas upływa, a ja się dowiaduję, że wiele korpusów zamiast być 
ściąganymi ku Warszawie, jakby był wymagał mój plan kampanii, 
zostaje owszem wysłanych w kierunkach ekscentrycznych - skarży się 
w pamiętnikach biedny Prądzyński - Nie mogę wcale tego zrozumieć i 
powstaje we mnie niespokojność. Proszę Kołaczkowskiego, który mnie 
odwiedzał, ażeby mi koniecznie i niebawem przyprowadził Wodza 
naczelnego. Temu niedaleko było przyjść do mnie, mieszkał albowiem 
w jednej oficynie pałacu namiestnikowskiego, a ja w drugiej. 
Drugiego dnia przychodzi do mnie Wódz naczelny w towarzystwie 
Chrzanowskiego i Kołaczkowskiego i następuje konferencja, bardzo 
dla mnie uciążliwa, ponieważ obydwaj pierwsi wiele i żywo mówili, 
a ja, bardzo cierpiący, ani słowa przemówić nie mogłem i 
przymuszony byłem prowadzić rozprawę, pisząc na tablicy..." 
Żmudnie wypisane kredą na tablicy zasady planu operacyjnego 
mającego zbawić powstanie, spotkały się ze stanowczą opozycją 
naczelnego wodza i jego szefa sztabu. Wodza przeraziła najbardziej 
ostatnia część planu, przewidująca wolną rozprawę z głównymi 
siłami Dybicza. "Skrzynecki, przeczytawszy, com na tablicy napisał 
- wspomina Prądzyński - z ironicznym uśmiechem mówi do 
Chrzanowskiego: Chrzanowski, ecoutezz donc, il veut battre l'armee 
de Diebitsch (Posłuchaj no, Chrzanowski, on chce pobić armię 
Dybicza)". Ja z żywością piszę: Non pas la battre seulement, 
j'antends, que nous la detruisions jusq'au dernier homme (Nie 
tylko pobić ją, spodziewam się, że zniszczymy ją do ostatniego 
żołnierza). Na to Skrzynecki uderza mnie po ramieniu, a mówi wciąż 
do Chrzanowskiego: Ecoutez, ecoutez donc, c'est encore plus fort, 
il veut detruire Diebitsch (Posłuchaj, posłuchaj no, to jeszcze 
lepsze, on chce zniszczyć Dybicza), a zwróciwszy się do mnie, 
dodaje: Mais, mon cher, Vous oubliez donc ses canons (Ale mój 
drogi, pan zapomina o jego armatach). Du tout (wcale nie) - 
dopisuję - nous en avons peu, donc il faut prendre aux Russes les 
leurs" (my ich mamy mało, trzeba więc wziąć Rosjanom ich armaty). 
To już było za wiele dla moich przeciwników. Skrzynecki wpatrywał 
się we mnie z wyrazem twarzy, mówiącym mi wyraźnie, że mnie uważa 
za waryata: Chrzanowski zaś zerwał się z krzesełka, rzucał się i 
wyraźnie się gniewał, że ktoś może przypuścić myśl tak szaloną... 
Wobec przemożnej opozycji chory uznał, że kreda i tablica nie 
wystarczy już do prowadzenia dyskusji: "Czynię bezskuteczne 
wysilenia, ażeby z siebie wydobyć głos na popieranie rzeczy 
argumentami, które mi się zdają nie do zwalczenia. Ale na próżno! 
Wzmaga się tylko moje cierpienie, upadam na kanapę wysilony i 
konferencya kończy się niczem". 
Tymczasem Chrzanowskiemu udało się zjednać wodza naczelnego dla 
swego planu wyprawy na gwardie. Pamiętnikarze dobrze znający 
Skrzyneckiego utrzymują, że obawjający się wszelkiego hazardu 
hetman powstańczy, najchętniej pozostałby przy swoim własnym 
planie "kordonowym" (była to defensywna koncepcja rozciągnięcia 
całej armii w kordonie ochronnym nad Wisłą), ale nacisk opinii 
publicznej, zaniepokojonej plotkami o rokowaniach pokojowych,* (* 
"Częste przejażdżki naszych parlamentarzy do obozu Dybicza zaczęły 
robić wielkie wrażenie na patriotach" - wspomina w swoim Rysie 
powstania Walenty Zwierkowski.) zmuszał go do podjęcia jakichś 
działań ofensywnych. Wariant Chrzanowskiego wydawał się 
bezpieczniejszy i bardziej atrakcyjny. Sądził, że w wyprawie na 
gwardie czekają go łatwe tryumfy, że "petersburskich paniczów, jak 
się wyrażał, w puch rozbije, niezmierne łupy zdobędzie i sławą 
okryty powróci jeszcze na czas, aby w znikomych fortyfikacjach 
warszawskich, tak jak pod Dobrem lub grochowskiej olszynie stawić 
czoło głównej armii nieprzyjacielskiej..." 
Prądzyński był oburzony i zrozpaczony małoduszną postawą 
Skrzyneckiego i Chrzanowskiego. "U obu - piętnuje ich w pamiętniku 
- był zupełny brak świętego ognia, który ma wiarę w wielkie 
powodzenia, wiarę będącą koniecznym ich warunkiem". Napływające do 
Pałacu Namiestnikowskiego zarządzenia Chrzanowskiego o ciągłym 
przemieszczaniu wojsk doprowadzały uwięzionego w łóżku 
kwatermistrza do depresji. "Nie jestem w stanie wysłowić, co się 
we mnie działo w miarę, jak odbierałem wiadomości o tych ruchach, 
prowadzących nas, wedle mojego przekonania, do nieodzownej 
zguby..." 
W ostatnim tygodniu marca, w konsekwentnym toku realizowania 
planów Chrzanowskiego, generał Tomasz Łubieński otrzymał rozkaz 
przeniesienia się ze swym korpusem z Młocin do Modlina. Może 
właśnie ta ostatnia wiadomość o oddaleniu od Warszawy potężnego 
zgrupowania jazdy przyśpieszyła kryzys w chorobie Prądzyńskiego. 
Wrzód w gardle nagle pękł i generalny kwatermistrz odzyskał 
zdolność mówienia. Nie zwlekając, uwolnił się od kataplazmów i 
naparzań, wdział mundur i pobiegł do Skrzyneckiego, aby wymóc na 
nim dyspozycje mające rozstrzygnąć o dalszych losach wojny. Ale 
uzyskanie rozmowy "partykularnej" z hetmanem nie było zadaniem 
łatwym nawet dla generalnego kwatermistrza: "Salony Wodza 
naczelnego zastaję przepełnione. Czekam późno w noc i nie mogę się 
doczekać chwili rozmówienia się sam na sam z Wodzem. Ból głowy 
mocno mi dolega i przymuszony jestem wrócić do siebie, nic nie 
sprawiwszy. Nazajutrz ta sama przeszkoda. Na próżno nalegam na 
Wodza, ażeby mi udzielił audiencyi na osobności; on to odkłada do 
wolniejszego czasu. Biorę się więc do podstępu. Zwierzam się dwóm 
adiutantom Wodza naczelnego, z którymi byłem się bardzo 
zaprzyjaźnił pod Wawrem i Grochowem, iż do sprawy jak 
najważniejszej potrzebuję się rozmówić z samym Wodzem naczelnym. 
Oni obiecują mi to wykonać, czego żądam; zasiadają przy drzwiach 
Wodza, wszystkich od niego wypuszczają, a nikogo nie wpuszczają. 
Gdy na koniec już tylko jeden gość u niego pozostał, dają mi znać, 
a ja natychmiast przybiegam. Wychodzi na koniec i ten ostatni 
gość, zaczem ja wchodzę i drzwi za sobą na klucz zamykam. >>Cóż to 
znaczy?<< - zapytuje Wódz naczelny zdziwiony. - Nie chcę, Generale 
- odpowiadam - ażeby mi ktokolwiek przeszkodził, bo od tego, o 
czem Ci mam mówić, zależy Twoja sława, Twoja wielkość, a co 
więcej, cała przyszłość Polski; a do tego rzecz nie cierpi żadnej 
zwłoki. Gorączka z ciebie - odpowiada Skrzynecki - zawsześ 
egzaltowany; no, mówże, co tam masz do powiedzenia". Rozkładam 
tedy na stoliku mapkę, którą skreśliłem dla objaśnienia tego, o co 
chodziło, i zaczynam czytać napisany przeze mnie bardzo krótko 
plan kampanii. Wtem otwierają się małe drzwiczki, prowadzące do 
pokoju sypialnego Wodza naczelnego, które domownikom tylko służyły 
i których dlatego nie przyszło mi na myśl zamknąć. Wchodzi 
niemi... kuchmistrz, będący teraz najważniejszą osobą między 
domownikami Naczelnego Wodza, który odwraca się natychmiast do 
niego, a twarz jego widocznie się wypogadza. >>Jasny panie mówi 
kucharz - przychodzę z dobrą wiadomością: udało mi się kupić 
przepysznego sandacza. Jakże go Jasny Pan każesz dać i czy dziś na 
wieczerzą czy jutro na obiad?<< - I wszczyna się narada w tej 
ważnej materyi między wodzem i kuchmistrzem, który wziął górę nad 
kwatermistrzem generalnym, stojącym w zupełnym ogłupieniu. Generał 
Skrzynecki przypomina sobie, że mnie ma świadkiem, przerywa więc 
swoją rozmowę z kucharzem i obracając się do mnie, mówi z 
największą uprzejmością: mon cher, entre amis on ne fait pas de 
facons. Vous voyez, que je suis occupe. Ce que Vous avez a me dire 
ce sera pour une autre fois, quand je serai plus libre. (Mój 
drogi, między przyjaciółmi nie robi się ceremonii. Widzi pan, że 
jestem zajęty. To, co masz mi do powiedzenia, powiesz innym razem, 
gdy będę wolniejszy)". 
Tak więc problem przyrządzania sandacza okazał się ważniejszy od 
spraw związanych z przygotowaniem wielkiej operacji strategicznej, 
od której miały zależeć dalsze losy Polski. Kiedy się czyta tę 
pamiętnikarską relację, wprost nie chce się uwierzyć, że coś 
podobnego mogło się wydarzyć naprawdę. Ale to nie są złośliwe 
wymysły Prądzyńskiego. Wkrótce dowiemy się z innych źródeł, że ów 
kuchmistrz Skrzyneckiego, słynny Monsieur Georges, zachowa swe 
wpływy nawet w czasie działań wojennych i że to on decydować 
będzie w najważniejszych chwilach kampanii o miejscach postoju 
naczelnego wodza i jego sztabu. 
Owładnięty swoją ideą, kwatermistrz generalny nie dał się jednak 
odstraszyć żadnymi przeszkodami. "W następującej konferencyi, 
którą mi się udało mieć z Wodzem naczelnym, potrafiłem wyłożyć mu 
całą rzecz moją - odnotowuje z satysfakcją w pamiętniku. - Ale 
trafiłem na opozycyą jeszcze mocniejszą, niż jej się obawiałem. 
Wódz miał pełno objekcyj, okazujących nieprzezwyciężony w nim 
wstręt do zetknięcia się z Feldmarszałkiem, jako to: liczbę jego 
dział, kirasyerów rosyjskich, błotną jeszcze drogę i tem podobne. 
Zbijam te wszystkie zarzuty, widze jednak, że nie potrafię 
zwalczyć odrazy generała Skrzyneckiego do walnej bitwy z głównem 
wojskiem rosyjskiem; więc tedy modyfikuję moje rozumowanie i 
zapewniam go, zaklinam się na życie, na honor, że zniesienie 
Geismara, odparcie Rosena i sama demonstracya, ale znacznemi 
siłami uskuteczniona, na linią działań Diebitscha, od Ryk do 
Międzyrzecza idąca, przymusi go do zaniechania przeprawy i do 
odstąpienia Wisły. Tu już, gdy nie było mowy o walnej bitwie, 
skłonniejszym się okazywał generał Skrzynecki do zezwolenia na 
zamierzone przedsięwzięcie... Po cichszym jego głosie i po oczach 
dostrzegam, że jego opozycya słabnie; to mnie jeszcze bardziej 
zapala i ażeby go dokonać, w najwyższem uniesieniu padam na 
kolana, chwytam za rękę tego człowieka i już nie staram się 
przekonywać, ale proszę, błagam i rękę jego do ust, do serca tulę 
i przyciskam. Czegobym nie był zyskał najgruntowniejszymi 
dowodami, wymogłem natrętną prośbą. Generał Skrzynecki daje mi 
słowo, że przedsięweźmiemy działania zaczepne, wychodząc z Pragi, 
a ja nie chcąc nowych wywoływać trudności, zamilczałem na teraz o 
walnej bitwie z Diebitschem, ale się pocieszałem, że gdy raz 
wyciągnę Naczelnego Wodza z Warszawy i gdy pomyślny skutek 
uwieńczy rozprawy z Geismarem i Rosenem, samo powodzenie i zapał 
wojska wesprą moje wznowione nalegania i przymuszą Wodza do 
stanowczego przedsięwzięcia przeciwko Diebitschowi". 
Po częściowym przełamaniu skrupułów wodza, Prądzyńskiego czekała 
jeszcze nie mniej ciężka przeprawa z Chrzanowskim, który z 
żelaznym uporem bronił swego planu wypadu przeciwko gwardiom. Na 
szczęście 27 marca przybył do Warszawy drobny posiadacz ziemski 
spod Marek Leon Drewnicki, który przebrany za chłopa spenetrował 
pozycje nieprzyjacielskie i zdobył wiadomości o zarządzanym 
odmarszu armii Dybicza ku Wieprzowi i o odosobnieniu korpusu VI na 
Trakcie Brzeskim. Informacje przywiezione przez Drewnickiego* (* 
Niedawno opublikowano po raz pierwszy z rękopisu wspomnienia Leona 
Drewnickiego, Za moich czasów, Warszawa PAX 1971. Jako jeden z 
nielicznych pamiętników żołnierzy pochodzenia chłopskiego, jest to 
publikacja bardzo cenna. Ale prawda historyczna miesza się w niej 
często z jaskrawą nieprawdą.) zgadzały się całkowicie z meldunkami 
znad Wisły o zakończonych przygotowaniach nieprzyjaciela do 
przeprawienia się przez Wisłę w Tarnówku i Tyrzynie (naprzeciw 
Kozienic). Poza tym Drewnicki wzbudzał zaufanie Skrzyneckiego jako 
jego dawny podoficer z czasów napoleońskich. Wpłynęło to na 
zasadniczą zmianę nastrojów w głównej kwaterze. Naczelny wódz 
wreszcie zrozumiał, że jedynym wyjściem jest przyjęcie planu 
Prądzyńskiego, nawet Chrzanowski z miejsca przestał mówić o 
wyprawie na gwardie. Jednakże Prądzyński pod naciskiem swoich 
szefów musiał plan ofensywy znacznie ograniczyć. Skrzynecki i 
Chrzanowski nie dali się skłonić do podjęcia zbyt wielkiego (ich 
zdaniem) ryzyka. Zamiast żądanych przez Prądzyńskiego 70 000 
ludzi, do operacji przeznaczono niespełna 40 000. 
Ostatnie przygotowania do ofensywy przeprowadzono sprawnie, z 
zachowaniem bezwzględnej dyskrecji. Do tajemnicy nie dopuszczono 
nawet członków Rządu Narodowego (z wyjątkiem księcia 
Czartoryskiego) ani gubernatora Krukowieckiego (który nigdy tej 
powtórnej zniewagi Skrzyneckiemu nie zapomni). 30 marca przecięto 
komunikację Warszawy z Pragą. Wieczorem most pokryto grubą warstwą 
słomy, aby z nieprzyjacielskich czat nie dosłyszano turkotu 
wyprowadzanych armat. 
Prądzyński nawet najbliższą rodzinę dopuścił do sekretu dopiero w 
ostatniej chwili. "Wojsko ciągnęło pod moimi oknami - wspomina w 
Pamiętnikach - Byłoby mi trudno wyrazić, co się w mojem sercu 
działo, rozbierając następstwa z rozpoczynającego się dzieła, 
nadzieją i obawą... Żona moja aż do ostatniej chwili niczego się 
nie domyślająca, widząca tylko moje ciągłe zajęcie i pracę, 
zapraszała mię, ażebym się przecie udał do spoczynku; na co jej 
odpowiadam oznajmieniem naszego niezwłocznego rozstania. Żegnam 
się z nią, błogosławię zasypiające dziatki, wsiadam na konia i 
wziąwszy do kieszeni butelkę płukania, udaję się na Pragę i 
szykuję wojsko przed głową mostu, w miarę jak to nadciągało. Wódz 
naczelny wsiadł także na konia..." 
(Był to jedyny wypadek podczas całej wiosennej ofensywy, kiedy 
Skrzynecki zaprezentował się wojsku na koniu. Prądzyński daje 
zresztą do zrozumienia, że tylko wskutek jego usilnych perswazji 
wódz zgodził się na rozstanie z wygodną cesarsko-królewską 
kolasą). 
Późną nocą przez zgłuszony słomą most - ten sam most, na którym 
ledwie przed miesiącem zgnębieni mieszkańcy Warszawy oglądali 
wiezionego spod Grochowa rannego Chłopickiego - główne siły 
polskie przeprawiły się na prawy brzeg Wisły i zajęły pozycje 
wyjściowe do wielkiego natarcia. 
W trzy dni później - w drugie święto Wielkanocy - generał Tomasz 
Łubieński przesłał do Guzowa sprawozdanie ze swoich działań 
ofensywnych. 
"W obozie pomiędzy Kałuszynem a Mingosami 
3 kwietnia 
Drogi Ojcze. Parę słów tylko pisać mogę przez okazyę przypadkową, 
żeby ojcu donieść, że z łaski Bożej bardzo nam się szczęśliwie 
powiodło, wzięliśmy 3 sztandary i blisko 3 do 4.000 niewolnika, i 
byłbym więcej wziął, gdybym był chciał odsyłać tych, co brałem, 
ale nie chcąc dać momentu wypoczynku nieprzyjacielowi, nie kazałem 
się zatrzymywać nikomu. Mój szef sztabu Zamoyski stracił pierwszy 
palec prawej ręki. Wczoraj miałem z nieprzyjacielem kanonadę dość 
mocną, w której mi konia raniono. Dzisiaj Wielkanoc, miałem 
ukontentowanie być na chwilę w kościele, będąc powołany do 
Naczelnego Wodza o mil kilka, gdzie tylko moment bawiłem. Daj 
Boże, żeby się szczęśliwie wiodło wojsku pod moją komendą 
będącemu, robię, co mogę, nie zaśpię, ale to wszystko w rękach 
Boga..." 
Generał Łubieński nic nie przesadzał, pisząc o sukcesach wojskowej 
komendy. Każdą z podanych przez niego konkretnych informacji można 
zweryfikować według zbadanych przez historyków dokumentów 
sztabowych i wiarygodnych świadectw pamiętnikarskich. Nie znaczy 
to jednak wcale, że osobiste poczynania naczelnika klanu 
"pobożnych spekulatorów" pomagały ofensywie powstańczej. Wiele 
dowódców przemawia za tym, że było raczej przeciwnie. Kronikarze i 
historycy wojny 1831 roku posuwają się nawet do twierdzenia, że 
dowódca II korpusu jazdy przez swoje "dwuznaczne stanowisko" 
(określenie Wacława Tokarza) przyczynił się w niemałym stopniu do 
ostatecznego pogrzebania planów strategicznych Prądzyńskiego. Na 
usprawiedliwienie Łubieńskiego to tylko się podnosi, że zarzucane 
mu: niezdecydowanie, opieszałość i niechęć do działań ofensywnych 
- nie były niczym innym, jak wiernym odbiciem postawy naczelnego 
wodza. 
Pierwsze zwycięstwa wiosennej ofensywy rozsławiły nazwisko 
generała Skrzyneckiego na całą Europę, kreując go w 
międzynarodowej opinii publicznej na niezrównanego wodza i 
czołowego bohatera polskiej wojny o niepodległość. Natomiast ze 
świadectw jego najbliższego otoczenia i z późniejszych opracowań 
historyków wyłania się obraz zgoła inny. 
Dzień 31 marca 1831 roku upamiętnił się dwoma świetnymi tryumfami 
oręża polskiego, lecz równocześnie wykazał zupełną nieudolność i 
nicość naczelnego wodza. Plan operacyjny Prądzyńskiego sprawdził 
się co do joty. Pod Wawrem wojska powstańcze pobiły i zmusiły do 
ucieczki zaskoczony korpus generała Geismara. Pod Dębem Wielkim 
podobny los zgotowano słynnemu korpusowi VI (Litewskiemu), 
dowodzonemu przez generała Rosena. Zreorganizowane i wypoczęte 
pułki polskie zdały egzamin bojowy świetnie. Nie zawiedli także 
dywizjonerzy nowej nominacji: pod Wawrem zabłysnął generał Maciej 
Rybiński, dowodzący po Krukowieckim pierwszą dywizją piechoty; pod 
Dębem Wielkim decydujący cios korpusowi Rosena zadał dowódca 
rezerwowej dywizji kawalerii, spowinowacony z klanem Łubieńskich, 
brat dwóch eks-szwoleżerów, generał Kazimierz Skarżyński. Wyniki 
pierwszego dnia polskiej ofensywy wywołały popłoch w głównej 
kwaterze nieprzyjaciela. "Śmiałe działania powstańców - biadał w 
liście do Mikołaja feldmarszałek Dybicz - wykonywane, trzeba im 
oddać sprawiedliwość, z dużą zręcznością i odwagą, doprowadziły do 
tego, że będę musiał działać zupełnie inaczej niż przewidywałem... 
Na skutek tego nieszczęścia stracić mogę wszystkie korzyści 
uzyskane przez dotychczasowe zwycięstwa za cenę tak znacznych 
ofiar [...] Obawiam się nawet, aby klęska korpusu VI nie wywarła 
złego wpływu na prowincje zabrane..." W otoczeniu grafa 
Zabałkańskiego oceniano sytuację jeszcze poważniej. Obecny w 
głównej kwaterze wielki książę Konstanty i akredytowany przy 
Dybiczu przedstawiciel armii pruskiej pułkownik Canitz von Dalwitz 
wyrażali zgodny pogląd, że klęska Rosena "wstrząsnęła posadami 
Cesarstwa". Zdaniem historyków wojskowości nie była to opinia 
daleka od prawdy. Zwycięstwa pod Wawrem i Dębem Wielkim, zgodnie z 
przewidywaniami Prądzyńskiego, otwierały armii powstańczej drogę 
do Siedlec - najważniejszego węzła komunikacyjno-zaopatrzeniowego 
wojsk cesarskich. A zajęcie przez Polaków Siedlec musiałoby 
postawić Dybicza wobec alternatywy: albo przyjęcia walki w 
warunkach najmniej dla siebie dogodnych, albo całkowitego 
wycofania się z granic Królestwa. Ale generał Skrzynecki 
sprzeniewierzył się logicznym założeniem Prądzyńskiego i Siedlec 
nie zajął. Niefortunny Fabiusz Kunktator powstania polskiego 
postarał się zrobić wszystko, żeby zmarnować plon zwycięstw 
odniesionych przez swoje wojska. 
Generał Łubieński nie zdążył już uczestniczyć w działaniach 
zbrojnych pierwszego dnia ofensywy. W momencie kiedy strudzona 
szpica kawalerii zbliżała się do punktu wyjściowego ofensywy przy 
praskim przedmieściu, główne siły polskie oczyszczały już Wawer z 
rozbitych oddziałów Geismara. Nie tracąc czasu, II korpus jazdy 
pospieszył śladem nacierających wojsk. Nieludzko zmęczony hrabia 
Tomasz (czuje się to zmęczenie w jego listach), nie udzieliwszy 
sobie wytchnienia nawet na rozprostowanie nóg po dwudniowym 
marszu, wyprzedził jadącą stępa kolumnę i pogalopował ze swoim 
szefem sztabu kapitanem Władysławem Zamoyskim wzdłuż osi natarcia, 
aby zameldować się naczelnemu wodzowi. 
Do spotkania ze Skrzyneckim doszło dopiero o zmierzchu, 
bezpośrednio przed walną rozprawą pod Dębem Wielkim. Naczelny wódz 
objeżdżał właśnie swoją królewską karocą linię wojsk, doglądając 
osobiście, by poszczególne pułki i baterie przygotowywały sobie w 
zdobytym terenie jak najbezpieczniejsze stanowiska obronne. 
Sytuacja była typowa dla sposobu dowodzenia nowego hetmana*. (* Tą 
anachroniczną nazwą określają wodzów powstańczych prawie wszyscy 
ówcześni kronikarze.) Po świetnym zwycięstwie pod Wawrem, kiedy 
nie tylko dla doświadczonego generała, ale dla każdego rozsądnego 
człowieka jasne być powinno, że w spłoszony klęską Geismara korpus 
Litewski należało uderzyć całą rozporządzalną siłą, a potem jechać 
na jego karkach aż do Siedlec - naczelny wódz polski, głuchy na 
przedłożenia swego sztabu, trwał uparcie w pozycji defensywnej, 
pozostawiając kontynuowanie działań zaczepnych pojedynczym 
batalionom i nie marząc w głębi duszy o niczym innym, jak tylko o 
najszybszym zakończeniu walk. "Prawdziwy pułkownik i zawsze i 
tylko pułkownik" - bluzga na przełożonego Prądzyński, wspominając 
te chwile w Pamiętnikach. 
Gniewny okrzyk Prądzyńskiego podtrzymają i uzasadnią późniejsi 
historycy. "Skrzynecki, przyzwyczajony tylko do prowadzenia w 
ogniu batalionu lub pułku piechoty, nie umiał sobie zgoła dać rady 
z masą wojska, z rozmaitych rodzajów broni złożonego, a odniósłszy 
zwycięstwo nad Geismarem, sądził, że na tym poprzestać należy - 
pisze wybitny znawca tamtych czasów August Sokołowski. - Mała jego 
ambicya zadowalniała się zupełnie niespodziewanem powodzeniem, a 
ciasny umysł nie widział szerokich horyzontów, jakie pogrom Rosena 
odsłania przed Naczelnym Wodzem polskim". 
Ale napór oddolny wytrącił Skrzyneckiego z jego marzeń o 
słodyczach tryumfalnego odpoczynku. Kiedy generałowi 
Bogusławskiemu, dowódcy nacierających batalionów 4. pułku 
piechoty, doręczono rozkaz naczelnego wodza, aby wobec 
zapadającego mroku zaniechał dalszej walki - Bogusławski odwołał 
się do swoich słynnych "czwartaków": "A cóż to? czy my kaczki, aby 
w tem błocie nocować? Naprzód wiara! zdobędziemy sobie kwatery!" - 
i po tych słowach uderzył na folwark i wyparł stamtąd żołnierzy 
Rosena. Ten samorzutny atak spowodował niepokój w szeregach 
nieprzyjacielskich, co z kolei zostało natychmiast zauważone w 
sztabie polskim i wzmogło nacisk na wodza ze strony ofensywnie 
usposobionych subalternów. Szef sztabu Chrzanowski, sprzymierzony 
(po raz pierwszy i chyba jedyny w tej kampanii) z generalnym 
kwatermistrzem Prądzyńskim, ponowił swoje daremne dotychczas 
nalegania o uderzenie na nieprzyjaciela silną grupą kawalerii. 
Ośmielony sukcesem Bogusławskiego Skrzynecki dał się w końcu 
namówić na pchnięcie do szarży szwadronów generała Kazimierza 
Skarżyńskiego, sam jednak... Nie, tego, co uczynił naczelny wódz, 
nie ma sensu opisywać własnymi słowami; niech lepiej opowie o tym 
uczestnik i najważniejszy obserwator tamtych zdarzeń, autor planu 
wielkiego natarcia, pułkownik Ignacy Prądzyński: 
"Gdy jazda polska, rzadko na polu sławy zrównana, nigdy nie 
przewyższona, splatała na polach Dębego Wielkiego wieniec 
wawrzynów, mający przyozdobić generała Skrzyneckiego w oczach 
narodu i całej Europy [...] wodza już nie było na polu bitwy - 
słowa są Prądzyńskiego. - Skoro Skarżyński z jazdą swoją przeszedł 
kłusem po grobli i na tamtej stronie powstały okrzyki boju, 
którego już dla zapadającej coraz grubszej ciemności dostrzec nie 
było można, Skrzynecki obraca się do mnie w przytomności kilku 
oficerów sztabowych i mówi: - Mon cher, już ja widzę, że mogę być 
spokojny, że tu już nic złego zajść nie może, a zatem odjadę, 
ponieważ jestem nadzwyczajnie strudzony i głodny. - Powstają 
natychmiast między nami zdania, że wypadałoby wodzowi nocować z 
całą główną kwaterą w Dębem, jako miejscu mającem dać nazwę 
odniesionemu zwycięstwu, ale adjutant Wodza, który już w 8-ym 
pułku przy pułkowniku Skrzyneckim pełnił służbę, nadjechał właśnie 
z raportem, że obiad i posłanie w Brzezinach o dwie wiorsty w tyle 
przysposobione, że subiekcyą i mitręgą czasu byłoby to wszystko do 
Dębego przyprowadzać. Zdanie jego przemogło i Wódz naczelny 
odjechał do Brzezin, nie ciekawy doczekać się końca rozpoczętej za 
Dębem walki i żadnej zgoła nie zostawiwszy dyspozycyi". 
W kulisy tej historycznej sceny, nie mającej chyba precedensów w 
dziejach wojskowości polskiej, wprowadza inny świadek naoczny - 
szef sztabu generała Łubieńskiego kapitan Władysław Zamoyski. 
"Monsieur Georges, były kuchmistrz mego ojca, a dziś przy sztabie 
głównym personat - wyjaśnia syn zbiegłego do Petersburga ordynata 
- zaprotestował, gdy mu dano rozkaz przeniesienia nastawionych 
rondli o ćwierć mili dalej. Chrzanowski, szef sztabu, nieraz potem 
narzekał, że uległ powolności naczelnego wodza dla 
kuchmistrza..."* (* Ów "pan Żorż" pozostawił po sobie smutną 
pamięć jako konsultant sztabowy, natomiast zapisał się chlubnie w 
dziejach polskiej sztuki kulinarnej. Najprawdopodobniej od jego to 
nazwiska (czy też imienia) nazwane były liczne restauracje i 
kawiarnie, istniejące w okresie międzywojennym w różnych stronach 
Polski.) 
W tym czasie, kiedy naczelny wódz delektował się w Brzezinie 
smakołykami przyrządzonymi przez monsieur Georges'a - na polach 
Dębego Wielkiego brawurowa szarża kawalerii Skarżyńskiego - 
podjęta w niesłychanie trudnych warunkach: o zupełnym już zmroku, 
po ciasnej grobli omiatanej ogniem kul i kartaczy na silniejszego 
liczebnie nieprzyjaciela - dopełniała stanowczego zwycięstwa 
polskiego. Rezultat szarży był imponujący. Rozbite pułki korpusu 
Rosena uchodziły w panice w kierunku Mińska Mazowieckiego i 
Siedlec. Przy stratach własnych, nie przenoszących paruset ludzi, 
zdobyto "działa, chorągwie, mnóstwo wozów amunicyjnych i 
bagażowych, tysiące broni i niewolnika, co wszystko odsyłane od 
samego ranka na Krakowskie Przedmieście, napełniało upojeniem całą 
Warszawę"... Chwała tego zwycięstwa szła oczywiście na karb 
talentów Skrzyneckiego. Dębe Wielkie stało się Somosierrą ofensywy 
powstańczej. Z tą tylko różnicą, że szarżę Napoleon potrafił 
wykorzystać do końca, Skrzynecki zaś Napoleonem nie był, nie 
mówiąc już o tym, że w decydującym momencie zabrakło go na polu 
bitwy. 
Kompetentni kronikarze zaręczają, że gdyby generał Skarżyński z 
całą swoją dywizją posunął się był w nocnym pościgu jeszcze o 
dwadzieścia kilometrów do przodu, wówczas korpus Rosena zostałby 
zniszczony całkowicie. Siedlce stanęłyby przed powstańcami otworem 
i... "Polska byłaby zbawiona". Ale w nieobecności naczelnego wodza 
pułkownikowi Prądzyńskiemu nie udało się w żaden sposób nakłonić 
generała Skarżyńskiego do przedsięwzięcia na własne ryzyko tak 
poważnej operacji zaczepnej. Zrozpaczony autor planu wielkiej 
ofensywy zdecydował się szukać ratunku u generała Skrzyneckiego. 
"Odebrawszy przeto od Skarżyńskiego pojmanego generała 
Lewandowskiego - opowiada w Pamiętnikach - pojechałem do Brzezin, 
gdzie zastałem Wodza Naczelnego po zjedzonym obiedzie w łóżku. 
Oddałem mojego jeńca oficerom sztabowym, którzy go, posadziwszy w 
pierwszej izbie do nakrytego jeszcze stołu, z wyszukaną fetowali 
uprzejmością, sam zaś idę do drugiego pokoju i przystępuję do 
leżącego Wodza, zdaję mu sprawę z pola bitwy i wnoszę natychmiast 
rzecz, co dalej robić mamy. Był to porządny sęk, który niemało 
Wodza Naczelnego zafrasował. Ja wracam do swojego i wnoszę, ażeby 
za Rosenem wyprawić pogoń, składającą się z jednej brygady jazdy, 
dwóch batalionów i pół bateryi konnej, w ogóle nie więcej jak 
3.000 ludzi, które by go pędziły, niewolnika i trofea zbierały, 
dopóki by się dało; z resztą zaś wojska, wynoszącego blisko 40.000 
ażebyśmy maszerowali z pola bitwy przez Siennicę, Latowicz, 
Żelechów prosto na Diebitscha i oznajmili mu dzielnym atakiem o 
zniesieniu Rosena. Tak stanowczej decyzyi w jednej chwili było to 
za wiele żądać od Skrzyneckiego.
Pomyślawszy więc cokolwiek, powiada mi: >>Teraz noc, trzeba spać; 
jutro naradzimy się, co nam czynić wypada<<. Ale ja nalegam, żeby 
przynajmniej względem pogoni Rosena wydać natychmiast rozkazy i że 
w każdym przypadku rozkaz ruchu dla całego wojska aż do Mińska 
natychmiast wydanym być może, boć pod Dębem nie zostaniemy, a 
gdziekolwiek się udamy: czy w prawo na Diebitscha, czyli też 
wprost do Siedlec, zawsze na Mińsk maszerować musimy. Na to 
zgodził się Wódz naczelny i wyznaczył na przednią straż w dniu 
następującym generała Tomasza Łubieńskiego z całą jego jazdą, 
dodawszy pod jego rozkazy Rybińskiego z brygadą Ramoriny. Ta 
dyspozycya sprzeciwiała się już mojemu żądaniu ścigania Rosena 
małą tylko awangardą i odrywała za wielkie siły od głównej 
operacyi, której się domagałem na Diebitscha; myślałem jednak, że 
jeszcze będzie czas zwrócić od Mińska większą część naszej 
przedniej straży, ile gdy pierwsze godziny rannej pogoni, o której 
skutkach nie wątpiłem, że będą takie, iż przekonają Wodza o 
zupełnej niepotrzebie ścigania Rosena całem wojskiem". 
Prądzyński bardzo się zżyma w Pamiętnikach na wyznaczenie do 
pogoni zmęczonego dwudniowym forsownym marszem i ciągnącego w 
ogonie armii korpusu Łubieńskiego, podczas gdy w przodzie 
znajdowały się dywizje Rybińskiego i Skarżyńskiego znacznie lepiej 
do tego celu przydatne. Zdaniem generalnego kwatermistrza, o 
wyborze Skrzyneckiego zadecydowały względy pozastrategiczne. "Wódz 
naczelny zastanowił się, że Rybiński już dosyć zebrał sławy pod 
Wawrem, dla tegoż samego powodu nie chciał powierzyć pogoni 
Skarżyńskiemu i przeznaczył Łubieńskiego, ażeby i ten generał miał 
pole zyskania sławy, najnieszczęśliwsza zmiana, bo nie ma 
wątpliwości, że Rybiński byłby i w czas wyruszył i lepiej ścigał". 
Pomimo wysuwanych zastrzeżeń autor planu ofensywnego i tak był 
uszczęśliwiony, że udało mu się wydusić z naczelnego wodza zgodę 
na pościg za Rosenem; zabrał się natychmiast do opracowywania 
odpowiedniego rozkazu operacyjnego. "Najważniejszym był ten 
rozkaz, o ile się tyczył Łubieńskiego - wspomina w Pamiętnikach. - 
Egzemplarz przeto dla niego przeznaczony, wręczyłem sam 
czekającemu oficerowi z jego sztabu (Zamoyskiemu) i dodaję ustne 
rozwinienie rozkazu. Tłumaczę mu, że Rosen po dzisiejszych dwóch 
porażkach przez cały dzień jutrzejszy nigdzie naprawdę zatrzymywać 
się nie będzie myślał, że po dzisiejszej klęsce korpus jego musi 
być zdemoralizowany i w popłochu, że ten popłoch trzeba powiększać 
dzielną pogonią, że nie poglądając się na piechotę, która nie 
potrafi wydążyć takiej pogoni, jaką uskuteczniać trzeba, ale samą 
jazdą, w towarzystwie kilku dział artylerii konnej, powinno ślepo 
się rzucać na wszystko, co tylko napotkają, i tak przez cały 
dzień, żeby ich wieczór zastał jak tylko być może, najdalej ku 
Siedlcom. Tłumaczę mu, że im wcześniej ruszą, im natarczywiej 
nacierać będą, im dalej zajdą, tem więcej nazbieramy trofeów i 
niewolników nie tylko na samej szosie, ale i po bokach 
nieprzyjaciela... 
Nocowałem razem z Wodzem naczelnym na dworze Brzezin. Z pierwszym 
brzaskiem wołam: >>Generale, czas wstawać!<< Skrzynecki na pół 
przebudzony prosi się, żeby mu dać spać; a gdy ja drugi i trzeci 
raz nalegam, gniewa się i mówi: Vous etes insupportable (pan jest 
nieznośny). Więc ja się znowu niecierpliwię, a tymczasem płuczę 
moje zbolałe gardło. Już się dobrze dzień rozwinął, już było 
blisko godziny 8-ej, gdy wtem drzwi się otwierają i wchodzi kto? - 
generał Łubieński. Na jego widok przeniknęło mnie wskroś uderzenie 
elektryczne, zrywam się równemi nogi i z żywością wpadam na 
Łubieńskiego: A Generał co tutaj robi? - a pogoń? - Łubieński 
tłumaczy się, że on już dawno gotów, ale że czeka na Rybińskiego. 
Rozwija się żywy spór między nami: on się uniewinnia, ja mu 
dowodzę, że każda stracona chwila pociąga za sobą nieocenione dla 
nas straty. Na hałas tego sporu naszego wychodzi z drugiego pokoju 
Wódz naczelny w szlafroku i pantoflach. Łubieńskiemu nie czyni 
żadnego wyrzutu, a mnie łagodzi, perswadując mi, że dzień jeszcze 
długi i że jeżeli Łubieński później wyjdzie, to też będzie mógł 
później do spoczynku się zabrać. I dziwić się tutaj miękkości 
generałów polskich w tej wojnie, której skutkiem... stała się 
następnie demoralizacya wojska!" 
Naczelny wódz osłonił dowódcę II korpusu przed gniewem generalnego 
kwatermistrza, ale nie zdołał udaremnić fatalnych następstw jego 
opóźnionego startu. W wyniku harmonogramu operacji korpus 
Łubieńskiego musiał jeszcze dodatkowo zmarnować parę godzin na 
obchodzenie dróg zatłoczonych wozami i pociągami, zdobytymi w 
bitwach poprzedniego dnia; nieprzyjaciel wykorzystał ten czas na 
skupienie i porządkowanie swoich szeregów. "Po tak zupełnym 
zwycięstwie, jakie było wczorajsze - oburza się Prądzyński - nie 
może być pogoni prowadzonej niedołężnie i jakby wyraźnie w 
interesie nieprzyjaciela. Ale tymczasem sam nieprzyjaciel, 
ustępując wszędzie za ukazaniem się Polaków, naprowadził 
Łubieńskiego na właściwą drogę, której się był powinien chwycić od 
kilku godzin; Łubieński zatem pozostawia piechotę i z samą już 
jazdą rusza kłusem naprzód, wysławszy na prawo i lewo szwadrony. 
Bez zatrzymania się przechodzi przez Mińsk, gdzie jeszcze wielu 
niewolników zabiera". 
Najważniejszy a zarazem najchlubniejszy epizod pościgu rozegrał 
się na połowie drogi między Mińskiem a Kałuszynem, na polach 
Janowa i Jędrzejowa. Był to znowu wyczyn na podobieństwo 
Somosierry: świetna szarża kawaleryjska przeprowadzona samorzutnie 
przez Władysława Zamoyskiego na czele dwóch szwadronów 4. pułku 
ułanów (niegdyś pułku Kozietulskiego) i zakończona wzięciem trzech 
nieprzyjacielskich sztandarów oraz utratą palca dowódcy. Ale ten 
piękny atak, wspierany zapewne chęcią starcia plamy z rodowego 
nazwiska, był wyłączną zasługą młodego Zamoyskiego i w żadnym 
razie nie można go wpisywać na dobro generała Łubieńskiego. 
Przeciwnie: współcześni kronikarze i późniejsi historycy czynią 
zarzuty Łubieńskiemu, że szarży swego szefa sztabu nie poparł 
natarciem całego korpusu, że w momencie kiedy szarżujące szwadrony 
zapędziły się zbyt daleko w głąb nieprzyjaciela, nie pośpieszył im 
z pomocą, lecz od razu pogodził się z ich utratą. Nawet sam 
Zamoyski - na ogół bardzo życzliwie ustosunkowany do zwierzchnika 
- wspominając ten krytyczny moment swego przedsięwzięcia - pisze: 
"Ułany moje poczęły się chwiać i wyrzekać na jen. Łubieńskiego, 
mówiąc: To zdrada! czemu nie poszedł za nami". 
Ale wszystkie zarzuty, zapisane w kronikach i pamiętnikach, 
zostały ujawnione dopiero znacznie później. Na razie całą chwałę 
pogoni za nieprzyjacielem przypisano generałowi Łubieńskiemu. 
Zainteresowany w ściszeniu zasłużonego rozgłosu generałów 
Rybińskiego i Skarżyńskiego, naczelny wódz w raporcie do Rządu 
Narodowego z 1 kwietnia 1831 roku pisał, co następuje: 
"W dniu dzisiejszym Generał Łubieński na czele przedniej straży 
ściga od rana korpusa generałów Geismar i Rozen, pobite obadwa 
dnia wczorajszego, pierwszy w bitwie pod Wawrem, drugi w bitwie 
pod Dębem Wielkiem. Jazda Generała Łubieńskiego, pomimo tego że 
gościniec idzie ciągle borami, rzuciła się na piechotę 
nieprzyjacielską, gdziekolwiek ją dościgła, i za każdem uderzeniem 
rozbijała bataliony. Trudno jeszcze z dokładnością podać straty 
nieprzyjacielskie, które lasy jeszcze w znacznej części ukrywają. 
Oprócz zabitych i rannych stracił nieprzyjaciel w dniu dzisiejszym 
około trzech tysięcy niewolników, których już mamy, ale co chwila 
oddziały nasze i wieśniacy przyprowadzają jeńców, którzy rozbici 
po lesie tułają się. Czwarty pułk ułanów zdobył trzy chorągwie, 
które przesyłam rządowi narodowemu. Oprócz tego wzięliśmy 
dwadzieścia kilka jaszczyków lub wozów z amunicyą, cztery apteki 
obozowe, kilka tysięcy sztuk broni i wiele wozów z bagażami, 
niektóre napełnione kosztownemi i zbytkownemi sprzętami generałów. 
Atak nasz był tak natarczywy, że nieprzyjaciel nie potrafił spalić 
jak tylko część swoich magazynów w Mińsku, reszta przez nas 
uratowana służyć będzie zwycięzcom. Generał Łubieński znajduje się 
w tej chwili za Kałuszynem w Zawadach". 
Zapewne z owych Zawad pod Kałuszynem wysłał generał Łubieński list 
do żony. Był najwyraźniej upojony swoim tryumfem, oficjalnie 
poświadczonym przez naczelnego wodza. Rezultat pogoni za Rosenem 
ukazał mu na krótko nowe, nieoczekiwane perspektywy powstania i 
wojny. Odmienił się nawet w sposób zasadniczy jego pogląd na bitwę 
Grochowską. Klęska, z powodu której 26 lutego domagał się 
wszczęcia układów z nieprzyjacielem, po miesiącu przeobraziła się 
w zwycięstwo. 
"W obozie pod Kałuszynem 4 kwietnia 1831 * (* Z całokształtu 
dokumentacji zdaje się wynikać, że list pisany był nie 4 kwietnia, 
lecz 1 kwietnia wieczorem, gdyż następnego ranka generał opuścił 
obóz pod Kałuszynem, aby powrócić do niego dopiero po dwóch 
miesiącach.) 
Kochana Kostusiu. Jest okazya do Warszawy, korzystam z niej, ażeby 
do Ciebie napisać. Zwycięstwo odniesione pod Grochowem przez nasze 
wojsko codzień przedstawia większe rezultaty, trzeba tylko drugiej 
takiej bitwy, ażeby zmusić nieprzyjaciela do opuszczenia granic 
Królestwa. Ale takie powodzenia mogą być tylko dziełem Bożym, w 
jego rękach jest zwycięstwo, bez względu na liczby wojsk, bo 
jednych zaślepia, drugim dodaje odwagi, podług swej woli". 
Pogoń za wojskami Geismara i Rosena nie zakończyła się 1 kwietnia, 
Prądzyński wymógł na wodzu naczelnym kontynuowanie jej jeszcze w 
dniu następnym. Tym razem start odbył się punktualnie. Zgodnie z 
rozkazem "ścigania i gnębienia Rosena do Siedlec", przekazanym 
osobiście przez Prądzyńskiego, Łubieński wznowił działania 
ofensywne 2 kwietnia o godzinie piątej z rana. Ale nie uszedł 
daleko. Kilkanaście kilometrów za Kałuszynem zatrzymał się przed 
rzeką Kostrzyń, ponieważ przeprawy na niej bronił idący w tylnej 
straży Rosena Geismar ze wszystkimi siłami, jakie mu jeszcze 
pozostały. Dowódca II korpusu jazdy nie wykorzystał swojej 
przewagi liczebnej nad nieprzyjacielem i nie pokusił się o 
zdobycie przeprawy tak ważnej dla obydwóch walczących stron. 
"Obecność Geismara na drugim brzegu Kostrzynia była dla 
Łubieńskiego więcej niż dostatecznym powodem do zatrzymania się 
nad przeprawą, która ani pół godziny nie powinna była zatrzymać 
jego pogoni - burzy się Prądzyński. - Zatrzymał się tedy na 
nieszczęście dla Polski, rozwinął się i zamienił kilka strzałów 
działowych z Geismarem (była to pewnie owa "kanonada dość mocna", 
w której jak pisał ojcu, zraniono mu konia - M.B.) i posłał raport 
do głównej kwatery". 
W Kałuszynie, gdzie mieściła się główna kwatera Skrzyneckiego, 
raport odebrał Prądzyński i natychmiast pośpieszył z nim do 
naczelnego wodza, aby mu odpowiednio naświetlić treść meldunku i 
wykazać konieczność przełamania błahej przeszkody wstrzymującej 
pogoń za Rosenem. Ale u generała Skrzyneckiego odbywało się 
uroczyste przyjęcie delegatów Rządu Narodowego, którzy tego ranka 
zjechali do Kałuszyna, aby uwieńczyć zwycięskiego wodza Krzyżem 
Komandorskim Orderu Dzielności Żołnierskiej (Virtuti Militari). 
"Gdy wszedłem do Wodza z raportem generała Łubieńskiego - wspomina 
Prądzyński - który to raport wymagał stanowczych natychmiast 
rozkazów, albo raczej nie rozkazów, ale żeby Wódz wsiadł 
natychmiast na konia i osobiście się nad Kostrzyń udał, zastaję 
owych gości warszawskich. Odprowadzam Skrzyneckiego na bok i 
donoszę, co zaszło. Wódz zastanowiwszy się cokolwiek, wydaje mi 
następujący wyrok: >>Widzisz, że jestem zatrudniony, mam gości, 
których zatrzymałem na obiad; muszę się nimi zajmować. Daj więc 
rozkaz Łubieńskiemu, żeby nic nie przedsiębrał i równie jak całe 
wojsko odpoczywał, zachowując jak największą ostrożność<<. 
Zastanowienie się Łubieńskiego i zjechanie gości z Warszawy było 
to dwa razy więcej powodów, aniżeli ich potrzebował Wódz naczelny 
do umotywowania bezczynności, do której sama go już natura jego 
ciągnęła. Skrzynecki nigdy nie miał wyobrażenia o wojennej 
operacyi na wielką skalę zakrojonej. W naszem położeniu Warszawa 
jedna była dla niego wszystkiem. Wychodząc z niej, ustępując 
cudzym naleganiom, uskuteczniał tylko wedle swojego rozumienia, 
wycieczkę. Ta wycieczka powiodła się nad wszelkie jego 
spodziewanie. Osiągniony skutek był dla niego więcej niż 
dostatecznym i już tylko wyglądał, lubo z niezupełnym 
dowierzaniem, obietnicy przez Prądzyńskiego uczynionej, że 
Feldmarszałek od Wisły odstąpi. 
Z rozkrwawionem sercem musiałem tedy posłać Łubieńskiemu o 
godzinie 11-tej z rana rozkaz zupełnie przeciwny temu, który mu 
dałem o godzinie 5-tej - kończy generalny kwatermistrz. - I odtąd 
Łubieński z jednej strony Kostrzynia, Geismar z drugiej 
naprzeciwko siebie stali; obadwaj w ciągłej obawie, obadwaj gotowi 
do odwrotu za lada demonstracyą przeciwnika". 
Generał Łubieński rozłożył się ze swoim korpusem w rejonie wsi 
Boimie i Jagodno - na jednej trzeciej drogi z Kałuszyna do 
Siedlec. O jego warunkach bytowania nad Kostrzyniem dowiadujemy 
się z listu do żony. 
"W obozie pod Boimem 8 kwietnia 1831. 
Kochana Kostuniu. Sposób życia, który tu prowadziemy, mógłby tylko 
zabawić Adelkę z punktu artystycznego. Wystaw sobie obóz na 
pochyłości góry, obok szossy, naokoło ognia z sztabem swoim, 
złożonym z najrozmaitszych figur, pod rodzajem namiotu ułożonego z 
gałęzi sosnowych. Bryczka moja stoi obok, czynny zawsze mój 
służący Bartłomiej z pracowitym kucharzem zajęty żywieniem 
wszystkich obecnych. Wszystko to się składa na obraz pełen ruchu i 
życia, który by mógł natchnąć malarza, i Vernet pokazuje swoje 
poczucie artysty, chwytając wrażenia do najlepszych swoich obrazów 
na Biwakach. Mówiłem Ci już, że Ladyś Zamoyski został ranny i 
odcięto mu jeden palec, ale że niedługo będzie zdrów. Bardzo się 
odznaczył i został mianowany pułkownikiem. Leon Rzewuski* (* Był 
to ten sam Leon Rzewuski, który 4 kwietnia 1830 roku przewodził 
najściu na Klub Patriotyczny.) go przy mnie zastępuje. On jest 
zdolniejszym i inteligentniejszym od Ladysia, ale tamtego znałem 
od dawna, lubię go i bardzo mnie brakuje. Rzewuski jest zresztą 
trochę za młody, i z tego względu muszę się z nim pilnować, ale 
pisze z wielką łatwością, chwyta w lot moją myśl i rozwija ją ją 
doskonale. Jest to rezultat wychowania francuskiego, gdzie bardzo 
dbają, i to słusznie, o staranne redakcye. Miałem przyjemność 
przedstawić do krzyża osoby, które się odznaczyły pod mojemi 
rozkazami w bitwach d.1 Kwietnia, i moje podania nie były 
odrzucone. Ponieważ że osób zasłużonych było bardzo wiele, 
uprosiłem Bernarda Potockiego i Bontaniego (obaj ci 
arystokratyczni adiutanci byli spowinowaceni i zaprzyjaźnieni z 
klanem Łubieńskich, a Józef Bontani współdziałał przy uwiezieniu 
Mateusza Lubowidzkiego) gdyby krzyża dostać nie mogli, wymienienie 
ich pochlebne w rozkazie dziennym Naczelnego Wodza..." 
Bliskość Geismara źle musiała wpływać na samopoczucie dowódcy II 
korpusu jazdy. Przepadł bez śladu jego optymizm z poprzedniego 
listu, przyszłość znowu rysowała się w barwach jak 
najczarniejszych: 
"Ty z Adelką jesteście w Luboni, Leon w Edynburgu, Bóg chciał, 
ażebym ja jeden wystawiony był na niebezpieczeństwa tej nierównej 
walki, którą lekkomyślność i niedbalstwo rozpoczęły i którą tylko 
Bóg jeden może zakończyć na naszą korzyść. Pomimo wszystkich 
trudności i niepokoi, i trudów, które doświadczam, pomimo małej 
szansy powodzenia, jaką przewiduję, pomimo spodziewanej ruiny 
materyalnej tych wszystkich, którzy coś mają, mogę powiedzieć, że 
jestem swobodniejszym jak kiedykolwiek, bo z nadzieją tylko w 
Bogu, spokojny o tych co kocham, cały oddany jestem moim 
obowiązkom... Chciałbym jeszcze do Adelki napisać, ale wątpię, 
ażebym mógł, bo jak tylko zacznę coś robić, to natychmiast armaty 
nieprzyjacielskie mnie przeszkadzają. Jest to po prostu brawura 
nieprzyjaciela, który każe strzelać na oficerów moich 
przyglądających się jemu, ale dotychczas nigdy nie pozwalałem 
odpowiadać". 
W dniu, kiedy generał Łubieński pisał swój list, w głównej 
kwaterze polskiej rozstrzygała się sprawa ponownego podjęcia 
działań ofensywnych. Od 2 kwietnia na całym froncie trwało 
zarządzone przez Skrzyneckiego nieoficjalne zawieszenie broni: 
niesłychanie szkodliwe i demoralizujące dla zwycięskich wojsk 
powstańczych, a wprost opatrznościowe dla armii feldmarszałka 
Dybicza. Daremne były błagania i zaklęcia Prądzyńskiego, który 
domagał się dalszego rozwijania swoich planów strategicznych. 
Naczelny wódz miał na wszystkie argumenty jedną tylko odpowiedź: 
"Jak to, chcecie, żebym się kompromitował z marszałkiem? Chcecie, 
ażebym wszystko na kartę stawił? Nie, tego na sobie nie przemogę. 
Wprzód dowiedźcie mi, że wygrana pewna, wtenczas dopiero przystanę 
na wasze projekta". Ponieważ udowodnienie Skrzyneckiemu, że 
"wygrana pewna", było niemożliwe, najcenniejszy dla armii 
powstańczej czas marnowano w sposób bezprzykładny. 
Historycy już od dawna rozszyfrowali przyczyny trudnego do pojęcia 
zaślepienia polskiego Fabiusza Kunktatora. Uważa się na ogół, że 
było to najzwyklejsze asekuranctwo człowieka, który osiągnął 
pozycję znacznie przerastającą jego kwalifikacje i drżał ze 
strachu, aby jej nie utracić. "Skrzynecki, nie posiadając nauki i 
nie znając historyi wojen, postąpił wbrew wszelkim regułom, a 
nawet wbrew zdrowemu rozsądkowi - pisze historyk August 
Sokołowski. - Zamiast bowiem zgromadzić wszystkie korpusy i całą 
potęgą uderzyć na nieprzyjaciela, rozprószył wojsko na rozległej 
przestrzeni pomiędzy Kostrzyniem, Liwcem, Bugiem i Wisłą, 
zasłaniając się tam przed gwardyami, tu przed pobitym i 
wystraszonym Rosenem, ówdzie znów przed Dybiczem, i tą taktyką 
bojaźliwą i z gruntu fałszywą zmarnował najzupełniej owoce 
odniesionych zwycięstw. A jednak inaczej być nie mogło. Naczelny 
wódz czuł bardzo dobrze, że dotychczasowe powodzenia zawdzięcza 
nie swoim zdolnościom i nie swojej inicyatywie, lecz wyłącznie 
genialnym pomysłom i usilnym naleganiom Prądzyńskiego. Okryty 
sławą, która rozbrzmiewała już szeroko po całej Europie, obawiał 
się utracić wawrzyny cudzą zasługą zdobyte i zstąpić z tego 
piedestału sztucznej wielkości, na który go wyniosły talenta 
generalnego kwatermistrza. Sądził więc z osobistego punktu 
widzenia, zresztą bardzo słusznie, że najrozumniej będzie 
wszelkiego hazardu unikać, a tymczasem wrażenie zwycięstw nad 
Rosenem wyzyskać na polu dyplomatycznem i odwołując się do 
ludzkich uczuć gabinetów europejskich, wykołatać u nich jeżeli nie 
interwencyę to przynajmniej jakieś pośrednictwo, które by mogło 
wojnie kres położyć i cały zatarg znowu wprowadzić na drogę 
układów. A wtedy, kto wie, jakie i jego czekają przeznaczenia; bo 
jeżeli Zajączek ze zwykłego generała dywizyi został powołany na 
Namiestnika Królestwa, to ambicya zwycięskiego wodza armii mogła 
sięgać wyżej.* (* I chyba sięgała wyżej. Przemawia za tym 
chociażby ów słynny bankiet lipcowy w Warszawie, na którym rozległ 
się toast na cześć... króla Jana IV. Wzniósł go zaprzyjaźniony ze 
Skrzyneckim dawny szwoleżer napoleoński generał Józef hrabia 
Załuski - szef powstańczego wywiadu, a zarazem ofiara pedantycznej 
praworządności referendarza Michała Hubego.) Raz taką myśl 
powziąwszy, nie dał się Skrzynecki nakłonić do żadnego działania". 
Ale z Prądzyńskim sprawa też nie była łatwa. Nie mogąc sam sobie 
poradzić z naczelnym wodzem, generalny kwatermistrz wezwał na 
pomoc prezesa Rządu Narodowego. Naglony jego rozpaczliwymi 
depeszami książę Czartoryski przybył do Wielgolasu, ówczesnej 
kwatery głównej Skrzyneckiego 8 kwietnia, czyli tego właśnie dnia, 
kiedy generał Łubieński pisał list do żony. Zaraz po przybyciu 
prezes rządu demonstracyjnie wyraził swoje poparcie dla 
Prądzyńskiego, przypinając mu osobiście szlify generała brygady 
jako nagrodę za jego dotychczasowe osiągnięcia strategiczne. 
Następnego dnia zjechali do Wielgolasu za swoim szefem dwaj inni 
członkowie rządu: "nadminister wojny" Stanisław Barzykowski oraz 
minister spraw zagranicznych Gustaw Małachowski - i zabrano się 
wspólnie do przekonywania naczelnego wodza o konieczności 
rozpoczęcia ofensywy. A czas był już na to najwyższy, bo główne 
siły Dybicza wszczęły ruch na Siedlce z wyraźnym zamiarem 
odzyskania i zabezpieczenia swego głównego połączenia z 
cesarstwem. W tej ostatniej chwili, pod wpływem zgodnych nalegań 
generalnego kwatermistrza i przedstawicieli władz cywilnych, 
naczelny wódz zdecydował się wreszcie na odkładaną dotąd operację 
ofensywną, która według obietnic Prądzyńskiego miała się zakończyć 
"doszczętnem zniesieniem Rosena i oczywiście zajęciem Siedlec tuż 
przed przybyciem armii rosyjskiej". 
W wyniku przeszło tygodniowej bezczynności zawinionej przez 
Skrzyneckiego położenie wojsk polskich, podejmujących o świcie 10 
kwietnia działania zaczepne, było bez porównania gorsze niż w 
początkach wielkiego natarcia. W dniach 1 i 2 kwietnia dla 
zdobycia Siedlec wystarczyło po prostu iść energicznie naprzód -10 
kwietnia trzeba było o to miasto ciężko walczyć i przygotowywać 
się do jego zdobycia poprzez skomplikowane i niebezpieczne 
manewry. 
Pomimo rozlicznych trudności i niebezpieczeństw dzień 10 kwietnia 
1831 roku zakończył się dla strony polskiej świetnym zwycięstwem 
odniesionym pod Iganiami - wsią odległą od Siedlec zaledwie o trzy 
kilometry. Było to osobiste osiągnięcie Prądzyńskiego, który wziął 
na siebie wykonanie najważniejszej i najtrudniejszej części swego 
planu strategicznego. Generalny kwatermistrz dowiódł tym 
zwycięstwem, że taktykiem był równie dobrym jak strategiem. 
Potrafił w polu zamieniać w czyn to wszystko, co obmyślił sobie 
przedtem na mapie przy sztabowym biurku. Śmiałym manewrem 
oskrzydlającym obszedł od południa główne siły Rosena, stojące 
między Kostrzyniem a Siedlcami, następnie dopadł Igań i po 
mistrzowsku rozegrał bitwę z silniejszym liczebnie przeciwnikiem, 
ponosząc przy tym stosunkowo niewielkie straty. Opisy wyprawy 
igańskiej utwierdzają w przeświadczeniu, że cała wojna 1831 roku 
mogłaby wyglądać zupełnie inaczej, gdyby naczelnym wodzem w 
miejsce Skrzyneckiego był generał o talentach i nastawieniu 
Prądzyńskiego. Ale naczelnym wodzem był Skrzynecki i zwycięzca 
spod Igań musiał ponieść tego faktu konsekwencje. 
Wyprawa igańska nie była akcją samodzielną. Dla przekształcenia 
jej sukcesów taktycznych w pełny sukces strategiczny konieczne 
było pomyślne przeprowadzenie także drugiej części operacji 
zaplanowanej przez Prądzyńskiego, a mianowicie: uderzenie na 
Rosena od zachodu i od północy. Zadanie to zlecono generałowi 
Tomaszowi Łubieńskiemu. Że jednak Prądzyński od czasu źle 
prowadzonego pościgu w dniach 1 i 2 kwietnia nie darzył dowódcy II 
korpusu pełnym zaufaniem, przeto zobowiązał naczelnego wodza, aby 
objął bezpośredni i osobisty nadzór nad wszystkimi działaniami 
Łubieńskiego. Ale fatalny tandem Skrzynecki-Łubieński zawiódł i 
tym razem. Jak doszło do tego, opowiada sam Prądzyński. "Generał 
Skrzynecki - czytamy w Pamiętnikach - był przyrzekł Prądzyńskiemu 
jak najuroczyściej, że stanie do dnia 9-go na 10-go u Łubieńskiego 
na szosie i że osobiście dopilnuje czynność tego korpusu, które 
Prądzyński zasadzał na trzech szczególnie punktach: 1-o żeby cała 
jazda Łubieńskiego z artyleryą konną zebraną była u brodu pod 
Suchą dnia 10-go rano; 2-o żeby w tymże poranku most był gotów do 
rzucenia na Kostrzyniu pod Jagodnem i żeby tam zebraną była cała 
piechota i artylerya piesza; 3-o żeby za pierwszym odezwaniem 
dział Prądzyńskiego wszystko: jazda, artyleria i piechota ruszały 
na oślep ku tej kanonadzie, czyli ku Iganiom..." 
Po umówieniu się w ten sposób z wodzem naczelnym Prądzyński 
przypomniał jeszcze generałowi Łubieńskiemu o czekających go 
nazajutrz obowiązkach, po czym - spokojny, że tym razem 
współuczestnicy operacji go nie zawiodą - wyruszył na swoją 
wyprawę ku Iganiom. Ale autor planu wielkiej ofensywy okazał się 
przesadnym optymistą. Zapomniał widać o zamiłowaniu generała 
Skrzyneckiego do smacznego jadła i wygodnego łóżka, zapomniał o 
buchalterskiej ostrożności cechującej generała Łubieńskiego. 
"Poświęcić jedną noc i odbyć w niej kilkumilową podróż (do 
stanowisk Łubieńskiego) było to ponad siły Skrzyneckiego - słowa 
są generalnego kwatermistrza. - Więc ją sobie przespał wygodnie w 
swej głównej kwaterze w Wielgolasie i dopiero nazajutrz, 
wywczasowawszy się, puścił się w zamierzoną podróż i dopiero około 
południa stanął u Łubieńskiego na szosie pod Jagodnem. 
Przyjechawszy pyta się czyli słychać na przodzie kanonadę. 
Powiadają mu, że było słychać strzały działowe, ale że umilkły. W 
tej chwili przybywa do Wodza naczelnego oficer wysłany przez 
Prądzyńskiego z Domanic, z wiadomością o odbytej pomyślnie rannej 
potyczce i o tem, że być może, iż przybycie Prądzyńskiego do Igań 
o jedną lub dwie godziny się zwlecze. W tej wiadomości Wódz 
naczelny jedno tylko widzi, to jest, że mu się nadarzają dwie 
godziny do przespania się. Zapytuje się przeto, czyliby nie mogli 
mu dać śniadania i gdzie by mógł wypocząć, bo się czuje 
przejażdżką (uskutecznioną pojazdem) bardzo znużony. Łubieński 
odpowiada, że tu na gołem polu nic nie ma, ale że tam, na tyle, we 
wsi Boimiu, o małe pół milki, ma swoją główną kwaterę i że tam 
znajduje się, co Wódz potrzebuje. Więc tedy gen. Skrzynecki udaje 
się do kwatery Łubieńskiego, poleciwszy ażeby mu dano znak, jak 
zajdzie co nowego, a zwłaszcza skoro się odezwie kanonada, i 
odjechał do Boimia. Wnet, to jest, około godziny 1-szej, zawyło 60 
dział pod Iganiami, który to huk jak najwyraźniej pod Kostrzyniem, 
się odbił i kłęby dymu zaczęły się unosić ponad lasy. Rosyanie, 
stojący poza Kostrzyniem jak gdyby na pożegnanie, zamienili 
kilkadziesiąt strzałów działowych... i śpiesznie odeszli, 
pozostawiając brzegi Kostrzynia zupełnie wolne. Łubieński tedy 
posyła w galop po Wodza naczelnego. Ten przybywa skwapliwie. Nuż 
dopiero pyta się o most: most nie jest gotów. Pyta się o konnicę: 
ta czeka jeszcze tutaj pod Jagodnem na rozkazy, a u brodów, a pod 
Suchą nie ma nikogo. Wódz naczelny tedy wpada w gniew, karci 
oficera inżynieryi za niegotowość mostu, rozkazuje, ażeby jazda 
ruszała natychmiast do Suchy i wskutek tego rozkazu Łubieński 
wysyła gen. Stryjeńskiego z dywizyą jazdy z poleceniem, ażeby pod 
Suchą przechodził Kostrzyń. Łubieński proponuje Wodzowi, że 
ponieważ sam się znajduje na szosie, tedy on, Łubieński, uda się z 
tą konnicą. Ale Wódz naczelny zatrzymuje go przy sobie bez żadnego 
dobrego powodu. Stryjeński, obojętny na odgłos nieustającej 
kanonady, odbywa marsz do Suchy stępo, przechodzi tam wprawdzie 
Kostrzyń, ale napotkawszy wnet oddziały nieprzyjacielskie, które 
przed nim w kierunku Mokobód ustępowały, zatrzymuje się i posyła 
adjutanta do Łubieńskiego po dalsze rozkazy. Tak tedy został 
zupełnie stracony dla tej dzielnej konnicy wszystek czas. Na 
szosie zaś zgromadzone wojsko czekało w prawdziwej gorączce. Nie 
było żołnierza, w którym by nie sprawiło gorączkowego drgania tak 
wyraźne wołanie kanonady spod Siedlec. Już można było 
przeprowadzać piechotę po kładkach. Pułkownik Szydłowski prosi, 
nalega, żeby z samą piechotą ruszać naprzód, naprzód, a artyleria 
by nadeszła, skoro by mogła. Ale na to nie pozwala Wódz naczelny, 
każe czekać na ukończenie mostu, ażeby wszyscy razem maszerowali i 
dopiero gdy most ukończony został, ruszają wszyscy ku Siedlcom. Po 
drodze z niektórych miejsc wywyższonych widzą pękające ponad 
lasami granaty rosyjskie, z wyżyn pozamuchawieckich wystrzelane, 
który to widok wzmaga, jeżeli to być może, zapał powszechny. 
Wroniecki (generał) z grenadyerami biegiem odbyli tę dwumilową 
przestrzeń wszystko na próżno! Przebywają na plac bitwy około 
godziny 7-ej (wieczorem), po jej zupełnym ukończeniu. Całe to 
wojsko Łubieńskiego przejęte zostało głębokim żalem, że nie miało 
udziału w walce, że nie przyczyniło się do zrobienia zwycięstwa 
daleko zupełniejszem. Wszystko drżało żądzą powetowania swego 
opóźnienia, czyli raczej uchybień swoich dowódców". 
Skrzynecki i Łubieński dotarli do Igań w momencie, kiedy na 
pobojowisku odbywała się spontaniczna manifestacja na cześć 
Prądzyńskiego. Żołnierze 5. pułku piechoty z własnej inicjatywy 
wyrażali mu wdzięczność za odniesione zwycięstwo. "Piątaki, chcąc 
uczcić swojego dzisiejszego wodza, po swojemu robili mu trofej 
szczególnego rodzaju: zarzucali jego konia szarfami z ubitych 
oficerów nieprzyjacielskich, których tyle było, że się pod niemi 
aż uginał". Była to z pewnością najpiękniejsza chwila w życiu 
Prądzyńskiego, autor planu wielkiego natarcia nie zapomniał 
jednak, że główny cel wyprawy nie został jeszcze osiągnięty. I oto 
następuje scena niezwykła. Schylony pod ciężarem szarf 
tryumfalnych, zachrypnięty od wielogodzinnego wydawania rozkazów 
podczas bitwy - zwycięzca spod Igań na widok nadjeżdżającego 
generała Skrzyneckiego prostuje się w siodle i ze zbolałego nie 
doleczonego gardła dobywa bojowy okrzyk: 
- Siedlce! Siedlce! 
Ale niewiarygodny wódz naczelny głuchy na tę zachętę. Jak zwykle w 
takich razach, marzy o najszybszym zakończeniu działań wojennych. 
Poza tym nie może się mu podobać żywiołowy hołd żołnierski, nie 
jemu składany. Odpowiada przeto Prądzyńskiemu sucho: 
- Gorączka z ciebie, dosyć na dzisiaj. 
I decyzję odnośnie dalszego natarcia odkłada do następnego ranka. 
Tymczasem nazajutrz nadchodzą wiadomości, że Dybicz maszeruje 
prosto na Siedlce. Skrzyneckiemu, który żyje w ciągłym strachu 
przed spotkaniem z głównymi siłami nieprzyjaciela, to wystarcza. 
Wojska polskie otrzymują rozkazy wycofania się na stanowiska 
zajmowane przed natarciem. Cesarska karoca rusza z powrotem do 
Wielgolasu, gdzie czeka już z obiadem demoniczny monsieur Georges. 
"Wyprawa pod Iganie, która mogła mieć tak wielkie następstwa, mimo 
wygranej, bez plonu została - stwierdza z żalem kibicujący tym 
wydarzeniom członek Rządu Narodowego Stanisław Barzykowski - bo 
Siedlce opanowane nie były, a więc stała się ona tylko pięknym 
epizodem wojennym, świetną błyskawicą wśród chmur gromadzących 
się, ale nie gromem, co mógł wszystko strzaskać i zgruchotać". 
Generałowi Łubieńskiemu dzień 11 kwietnia upłynął na pracowitym 
"kuwrowaniu*" (* Od francuskiego couvrier - przykrywać, osłaniać.) 
wycofujących się wojsk. Dnia następnego był już na starych 
śmieciach nad Kostrzyniem i stąd ponownie nawiązał korespondencję 
z rodziną. 
"W obozie pod Boimem 12 kwietnia 1831 
Drogi ojcze. Znowu piszę z tego samego obozu, z którego przed 
dwoma dniami wyszedłem przeciw nieprzyjacielowi, z którym mieliśmy 
rozprawę dosyć mocną pod Iganiem o pół mili od Siedlec, w której 
nieprzyjaciel znaczne poniósł straty, 5 armat, 2.500 niewolnika. 
Przeznaczony do zakrycia wstecznego marszu, albowiem była to tylko 
momentalna wyprawa, po której każdy miał wrócić na swoje dawne 
stanowiska, zostałem się z moim korpusem przeciwko przemożniejszej 
ze wszech miar sile, i tak cały dzień przetrwałem aż do samego 
wieczora. Nieprzyjaciel robi nieustanne demonstracye oskrzydlania 
mnie. Dopiero jak się zmierzchło dobrze wsteczny mój pochód 
rozpocząłem i po pierwszej w nocy tutaj przybyłem..." 
Mając do dyspozycji tę spisywaną na gorąco relację jednego z 
głównych aktorów ówczesnych zdarzeń, nie było łatwo odtworzyć na 
jej podstawie przebiegu operacji igańskiej. Zabrakło w tym 
sprawozdaniu karygodnych błędów i zaniedbań naczelnego wodza, a 
także - samego autora listu, nie znalazł w nim odbicia trud 
żołnierski marnowany przez indolencję i nieudolność zwierzchników, 
nie ma w tym opisie owych koszmarnych godzin, które przeżywać 
musiał pod Iganiem generał Prądzyński, daremnie czekając na 
uderzenie głównych sił. Dopiero w drugiej części tego listu daje 
się wyczuć wielki kacenjamer spowodowany zaprzepaszczeniem 
historycznej szansy. Generał Łubieński odsłania się przed nami 
rozklejony jak nigdy dotychczas. Między wierszami jego wyważonych 
zdań wyraźnie pobrzmiewa, jeżeli nie wewnętrzne poczucie winy, to 
w każdym razie pogłos jakichś posądzeń z zewnątrz. Kochający syn 
nie stara się już ukrywać przed starym ojcem swego zmęczenia, 
złego nastroju i poczucia klęski. 
"Wyznaję, że ten gatunek wojny, który od kilku czasów prowadzę, 
nader jest męczący, gdybym już był nie posiwiał, to by mnie teraz 
to pewno spotkało. Jeżeliby to miało potrwać, tobym pewno tego nie 
wytrzymał. Są tu albowiem momenta, które żadnej chluby, żadnej 
pozornej zasługi przynieść nie mogą, a które więcej utrudniają, 
więcej męczą jak najczynniejsze na pozór działania. Ale póty, póki 
tylko będę mógł, będę się starał dopełnić moich powinności, pomny 
na ten list Drogiego Ojca przy moim wnijściu ponownym do Wojska, w 
którym mi Ojciec swoje i Mamy Błogosławieństwo przesyła. Pamiętny 
ten list zawsze mi stoi w myśli, kiedy trudy, a mianowicie 
niesprawiedliwości i niebaczność ludzi robi prawie nieznośnym moje 
teraźniejsze działanie; umocniony tą pamiątką wracam do roboty 
spokojnie. Ale czuję, że już jestem trochę ciężki, że młodzi 
powinni nas zastępować niedługo. Nic Ojcu napisać nie mogę o 
ogólnych naszych działaniach, bo o nich nie wiem i wiedzieć nie 
powinienem". 
Wszystko zdaje się przemawiać za tym, że dowódca II korpusu jazdy 
miał po Iganiach jakieś poważne nieprzyjemności. Oczywiście 
nieoficjalne. Oficjalnie całą odpowiedzialnością za wadliwe 
wykonanie dyrektywy generalnego kwatermistrza obciążono 
podwładnego hrabiego Tomasza - generała Zygmunta Stryjeńskiego. 
Bezpośrednio po zakończeniu operacji wódz naczelny odebrał 
Stryjeńskiemu dowództwo dywizji, jednakże powszechną uwagę zwrócił 
fakt, że ukaranemu generałowi odmówiono rozpatrzenia jego sprawy 
przez kompetentną komisję śledczą. 
"Odmówienie jej (komisji) - pisze Stanisław Barzykowski - jest 
dowodem, że winy wyżej leżały". Zdanie "nadministra wojny" 
podzielało wiele innych osób zwłaszcza wojskowych. Opinia 
publiczna nie uniewinniała generała Stryjeńskiego, ale oskarżała 
również jego bezpośredniego zwierzchnika. 
O jakichś bliżej nieokreślonych tarapatach generała Łubieńskiego, 
związanych z wyprawą igańską, dowiedzieć się można nie tylko z 
napomknień i aluzji w jego własnej korespondencji, ale również z 
listów jego sekretarza-adiutanta "Wosia" Morawskiego, pisanych do 
dziadka do Guzowa. Pod datą 19 kwietnia młody Morawski tak pisał o 
wuju generale: 
"Spokojność umysłu Wujaszka, której w najkrytyczniejszych 
momentach dawał dowody, pokazuje moc jego duszy, a równie szacunek 
jak miłość swoich podwładnych jednać sobie umie. Wyniosłość zaś 
jego charakteru, który umie się wynieść nad niesprawiedliwość i 
intrygi, zblizka będącym widzieć się dają: okazje, w których je 
wykazał, listowi powierzyć nie można..." 
Ale dyskrecja Wosia Morawskiego nie na wiele się zdała. Wiadomości 
o zmartwieniach generała Łubieńskiego dotarły nie tylko do Guzowa, 
lecz także do Luboni w Wielkim Księstwie Poznańskim, gdzie 
przebywała pani generałowa. W drugiej połowie kwietnia hrabina 
Konstancja odnotowała w swoim intymnym dzienniczku: 
"Jestem głęboko dotknięta nieporozumieniami, które wywołały 
nieżyczliwość do mojego męża, jego - takiego męczennika dobrej 
sprawy i prześladowań. Proszę Boga, by sprawiedliwość Szefa 
(Skrzyneckiego) złagodziła ten ból..." 
Z zapisek hrabiny zdaje się wynikać, iż kłopoty generała zaszły aż 
tak daleko, że na porządku dziennym stanęła sprawa jego dymisji z 
wojska. Nie wiadomo tylko, czy o dymisji zamyślał sam 
zainteresowany, czy też domagały jej się osoby postronne. W każdym 
razie panią Konstancję pomysł ten oburzył. "Dlaczego mówić o 
wieku... - pisała swymi trudnymi do odcyfrowania hieroglifami 
- jest to średni wiek wielu generałów europejskich. Kiedy duch jest 
młody, ciało go słucha..." 
Ale do dymisji nie doszło. Zapobiegły temu życzliwość i 
wyrozumiałość naczelnego wodza oraz stan ciągłej gotowości 
bojowej, skupiając całą uwagę na przyszłości. 
"W obozie pod Boimiem, 18 kwietnia 1831 
Kochana Kostuniu. Wczoraj mieliśmy dzień bardzo czynny. Henryk 
przyjechał mnie odwiedzić z rana, ze swoją dobrocią i zwykłą 
serdecznością, dowiedział się, że miałem zmartwienia i wszystko 
opuścił, aby dzień ze mną spędzić. Zaraz po jego przyjeździe dają 
mnie znać, że nieprzyjaciel się cofa, każę go razić armatami i 
dostaję rozkaz od Naczelnego Wodza, gonić za nieprzyjacielem. Bogu 
dzięki tylko z wielką przezornością to czynię, bo dalszy rozwój 
wypadków dowodzi, że nieprzyjaciel tylko udawał, ażeby nas za sobą 
pociągnąć, i zaraz ukazał się w wielkiej liczbie. Miałem tylko 9 
ludzi zabitych i rannych, byliśmy pod bronią przez cały dzień i 
noc. Musiałem odesłać prędzej Henryka, ażeby przez niego przesłać 
ważny raport do Naczelnego Wodza, tak że prawie z nim się nie 
pożegnałem, i rozmawiałem z nim tylko o publicznych sprawach, 
mianowicie tych, w których jego działalność odgrywa tak poważną 
rolę. Tak jak ja i on ma nadzieję tylko w Bogu. Bo wszystkie 
rachuby rozumu, roztropności ludzkiej są przeciwko nam [...] Czas 
jest bardzo niezdrowy, mamy dużo wypadków diaryj i febry [...] Ale 
cholera morbus, którą nas straszyli, jeszcze pomiędzy nami się nie 
ukazała lub przynajmniej jest bardzo słabą, przedsięwziąłem 
wszystkie środki ostrożności w moim korpusie przeciwko niej i 
zdaje mi się, że dużo zdziałałem..." 
Sam naczelny wódz żadnej kary za zmarnowanie planu Prądzyńskiego 
nie poniósł i żadnych zmartwień z tego tytułu nie miał. Chociaż w 
wyprawie igańskiej uczestniczyło aż trzech przedstawicieli Rządu 
Narodowego (Czartoryski, Barzykowski i Gustaw Małachowski), nikt 
nie ośmielił się pociągnąć Skrzyneckiego do odpowiedzialności za 
jego bijące w oczy zaniedbania obowiązków wodzowskich, nikt nie 
postarał się powiadomić o tych zaniedbaniach sejmu - organu 
uprawnionego do odwoływania wodzów naczelnych. A przecież było już 
wtedy jasne, że leżało w publicznym interesie jak najszybsze 
odebranie wodzostwa niefortunnemu Kunktatorowi. Zwłaszcza, że jako 
jego następcę można było wskazać zwycięzcę spod Igań, który na 
oczach delegatów rządowych złożył tak przekonujące dowody swoich 
uzdolnień strategicznych i taktycznych. "Tego postępowania Rządu - 
pisze August Sokołowski - nie można inaczej wytłumaczyć jak tylko 
wrodzoną, ale w tym wypadku za daleko posuniętą delikatnością 
Prezesa i osobistemi jego względami dla Skrzyneckiego. A jeżeli 
tak było, co zdaje się pewnem, to wielka część winy za dalsze 
niepowodzenia i klęskę ostateczną spada na najwyższą władzę, na 
kierowników rzeczy publicznej". 
Wydaje mi się, że do tej opinii znakomitego historyka krakowskiego 
sprzed lat siedemdziesięciu należałoby jeszcze dodać, że 
pobłażliwość prawicy rządowej wobec Skrzyneckiego wynikała nie 
tylko z "wrodzonej delikatności" Czartoryskiego, lecz także z 
łatwych do wychwycenia racji politycznych. Pomimo niezaprzeczonych 
win Skrzyneckiego i jego dość częstych nieporozumień z rządem dla 
księcia-prezesa i jego "niżników" pozostawał on nadal jak 
najbardziej swoim człowiekiem. Przede wszystkim jako wierny 
kontynuator polityki ugodowo-dyplomatycznej; po wtóre jako zażarty 
wróg lewicy, dający pełną gwarancję, że za jego hetmaństwa 
powstanie nie stoczy się na "bezdroża jakobinizmu". Nie dawał 
takiej gwarancji generał Prądzyński, który w swoim upartym dążeniu 
do zasadniczych rozstrzygnięć militarnych zdolny był wplątać armię 
w najbardziej niebezpieczne (dla prawicy) sojusze polityczne. 
Wiedziano przecież, że jako członek-założyciel pierwszego 
Towarzystwa Patriotycznego i karmelicki więzień stanu, cieszył się 
dużą popularnością wśród powstańczych radykałów, a równocześnie 
pozostawał w bliskich stosunkach z przywódcami kaliszan - braćmi 
Niemojowskimi. 
Prezes Rządu Narodowego domagał się wielkodusznie dla zwycięzcy 
spod Igań wysokiego orderu i awansu na generała dywizji, ale 
naczelnym wodzem mieć go nie chciał. W przyszłości 
księciu-prezesowi podobne rozdwojenie uczuć będzie już 
oszczędzone. Iganie przejdą do historii jako jedyny bezpośredni 
sukces dowódczy Prądzyńskiego. "Odtąd nie będzie miał nigdy 
oddzielnego dowództwa. Skrzynecki potrafi go pomijać przy każdej 
sposobności z obawy, aby genialny strategik nie przyćmił sztucznej 
sławy swego szefa i nie sięgnął po buławę hetmańską". 
Na wyprawie igańskiej kończy się zwycięski etap wojny powstańczej. 
Po szeregu powodzeń "równie niespodziewanych, jak doniosłych" 
następuje znowu - niczym z polskiego punktu widzenia nie 
uzasadniona - przerwa w działaniach wojennych. Naczelny wódz 
powstania nie ma po prostu ochoty bić się; w czasie 
najświetniejszej koniunktury militarnej opanowany jest nadal 
jakimś zabobonnym lękiem przed bardziej zdecydowanymi spotkaniami 
z nieprzyjacielem i stara się ten lęk przeszczepić na wojsko i 
społeczeństwo. "Naród nie znał sił swoich i nieprzyjacielskich - 
napisze później Maurycy Mochnacki. - Pierwsze zbyt nisko, drugie 
zbyt wysoko szacował za przykładem swoich naczelników, którym tego 
błędu, tej nieświadomości przebaczyć nie można". 
A sytuacja w obozie cesarskim jak najbardziej sprzyjała podjęciu 
przez powstańców energicznych kroków zaczepnych. Wiadomości o 
sukcesach ofensywy kwietniowej i o wybuchu powstania na Litwie 
położyły ostatecznie kres dobremu samopoczuciu cesarza Mikołaja. 
Jego listy z tych dni do Dybicza nacechowane są głęboką troską i 
powagą: "Wszystkie korzyści, któreśmy osiągnęli na początku 
kampanii, zostały zupełnie stracone wskutek okoliczności, które 
czynią wynik wojny bardzo problematycznym... Armia nasza zmuszona 
została do odwrotu ku granicy, by się tu skoncentrować i mieć 
możność wyżywienia się; żywności tej brak zupełnie, a w krótkim 
czasie i w ilości dostatecznej nie zdołasz jej Pan zgromadzić z 
powodu głodu na Wołyniu i zupełnej przerwy dostaw z Litwy, która 
objęta została powstaniem..." 
Graf Zabałkański - tak samo jak jego pan wstrząśnięty i przerażony 
rozwojem wydarzeń wojennych - domagał się od Petersburga szybkiego 
zwiększenia pomocy: "Jestem zrozpaczony zwrotem, który przybrała 
ta wojna [...] od której powiedzmy wyraźnie, zależy polityczne 
istnienie Rosji - biadał w liście do Mikołaja. - Trzeba jak 
największych wysiłków, by pokonać to powstanie; należy przeciw 
pożarowi, obejmującemu nasze prowincje, użyć wszelkich sił 
wojskowych, a nawet narodowych Rosji". 
Ale imperator oczekiwał od swoich generałów sukcesów wojskowych, a 
nie rad politycznych. Stosunki między dworem petersburskim a 
główną kwaterą "armii czynnej" w Polsce pogarszały się z dnia na 
dzień. "Niech mi wolno będzie wyrazić Panu moje zdziwienie i mój 
żal - chłostał feldmarszałka gniew monarszy - że w tej 
nieszczęśliwej wojnie donosisz mi częściej o klęskach niż o 
zwycięstwach, że w 189.000 nie możemy nic zrobić 80-ciu tysiącom, 
że nieprzyjaciel wszędzie jest liczniejszy, a przynajmniej równy 
liczebnie, a my prawie zawsze stajemy naprzeciw niego słabsi [...] 
Nie widzę w Pańskich dyspozycjach nic, co by nam mogło zapewnić 
powodzenie i położyło koniec wojnie, a przy tym nie spostrzegam 
nic stanowczego w Pańskich zamysłach..." 
Pisząc te słowa, Mikołaj musiał już być zdecydowany na odebranie 
Dybiczowi dowództwa. Uwagi czujnych obserwatorów nie uszedł fakt, 
że w tydzień po bitwie pod Iganiami - 17 kwietnia 1831 roku - 
wezwano z Kaukazu do Petersburga feldmarszałka Iwana Paskiewicza 
hrabiego Erywańskiego, wodza wsławionego niedawnymi zwycięstwami 
nad Persami i zdobyciem Armenii. Cesarzowi było pilnie potrzebne 
zwycięstwo w Polsce. Sukcesy powstańcze trafiły na bardzo ciężką 
sytuację wewnętrzną w cesarstwie: epidemia cholery dezorganizowała 
życie państwa, odbijało się to na komunikacji i dostawach, szerzył 
się głód, zagrażały bunty chłopskie. Z dokumentacji zbadanej przez 
historyków wynika, że Mikołaj był w tym czasie bliski wyrzeczenia 
się wszystkich ziem polskich położonych na zachód od Wisły. Nie 
zamierzał ich oczywiście darować polskim rokoszanom. Miały być 
pozostawione do dyspozycji cesarskiego teścia i sprzymierzeńca: 
króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. 
Strona polska nie wykorzystała przejściowego osłabienia moralnego 
w obozie przeciwnika. Hetman powstania miał skierowany wzrok gdzie 
indziej. Opromieniony aureolą igańskiego zwycięstwa, które - 
łudzona pięknymi odezwami opinia publiczna przypisywała głównie 
jego dowodzeniu - generał Skrzynecki przemyśliwał tylko nad tym, 
jak by odniesione sukcesy wykorzystać na polu dyplomatycznym. 
Wiemy od pamiętnikarzy, że główna kwatera armii polskiej w 
Jędrzejowie Mazowieckim "przedstawiała w tej porze widok wielkiej 
kancelaryi ministeryalnej, gdzie układano mozolnie i przepisywano 
z jak największą starannością nie rozkazy wojskowe, lecz 
arcydzieła mądrości gabinetowej, ujęte w formę wykwintną, pełne 
głębokiej erudycji i nieprzepartej, jak sobie wyobrażano, siły 
przekonywającej..." 
Dobrawszy do swego "wydziału dyplomatycznego" dwóch biegłych w 
pisaniu pomocników: oddanego sobie przyjaciela - radcę stanu 
Andrzeja Horodyskiego oraz sekretarza komisji rządowej wojny 
majora Karola Hbnera* (*Był to ten sam Karol Hbner, który w roku 
1825 prowadził dochodzenie przeciwko zbuntowanemu więźniowi 
twierdzy zamojskiej: byłemu majorowi Walerianowi Łukasińskiemu.) - 
polski Fabiusz Kunktator zasypywał notami i orędziami 
dyplomatycznymi różne eksponowane osobistości Europy, domagając 
się od nich bądź bezpośredniej pomocy zbrojnej, bądź działań 
mediacyjnych. Korespondencja ta nie pozostawała bez następstw. Na 
dowód można przytoczyć interesujący fragment z pamiętnika byłego 
szwoleżera generała Dezyderego Chłapowskiego. Będąc w poufałej 
przyjaźni ze Skrzyneckim, Chłapowski spytał go kiedyś wprost, 
dlaczego po tak świetnych zwycięstwach unika walnej rozprawy z 
nieprzyjacielem. "Brała mnie wielka chętka - miał na to odrzec 
hetman powstania - ale tylu emisariuszów z Francyi przybyło do 
mnie, zaklinając mnie, ażebym głównej bitwy nie wydawał i żebym 
się starał przedłużyć walkę kilka miesięcy, a negocyacye są już 
tak posunięte, iż bylebym tylko utrzymał armią naszą bez znacznej 
straty, to byt Polski już dyplomatycznie zapewniony. Musiałem i 
muszę się jeszcze do tego stosować". 
Aby usprawiedliwić przed wojskiem i narodem przerwę w działaniach 
orężnych, wódz uciekał się do różnych wybiegów. Za wygodny 
pretekst posłużyła mu... epidemia cholery, której pierwsze wypadki 
notowano w armii polskiej w parę dni po Iganiach. W zbiorach 
rękopisów archiwum Czartoryskich dochowały się do dzisiaj listy do 
Andrzeja Horodyskiego, w których hetman powstańczy polecał 
przyjacielowi i doradcy umieszczać jak najczęściej w prasie 
alarmujące artykuły o rozszerzaniu się cholery, z dodaniem, że "ta 
choroba za każdem starciem z Moskalami odnawia się złośliwiej". 
Stosował też Skrzynecki perswazje osobiste. Objeżdżał dywizje i 
pułki, aby po wiele razy powtarzać oficerom słowa utrwalone 
później w licznych pamiętnikach: "Ja nie głupi bić się z Dybiczem; 
ja wam nie skończę Maciejowicami jak Kościuszko; ja z Dybiczem 
menueta tańcować będę: ilekroć on się naprzód posunie, to ja pójdę 
w tył, a jak on w tył pójdzie, to ja się za nim posunę". Ta 
choreograficzna metafora, wiernie obrazująca strategię naczelnego 
wodza, musiała być upowszechniana bardzo szeroko, skoro nawet w 
wielkopolskim "pamiętniczku" generałowej Łubieńskiej, pod datą 6 
maja, odnajduje się zapis: "Tańczymy ciągle menueta na Siedlce". 
Ale głównym sztabowcom armii nie odpowiadał ostrożny rytm 
wodzowskiego menueta. Prądzyński, o niebo lepiej od Skrzyneckiego 
wyczuwający sytuację, pojmował, że Dybicz nie może sobie pozwolić 
na żadne poważniejsze działania zaczepne przed nadejściem posiłków 
z cesarstwa. Generalny kwatermistrz nie miał wątpliwości, że jest 
to ostatni moment do wykorzystania przejściowej przewagi nad 
przeciwnikiem. Rezerwy ludzkie i materiałowe powstania były już na 
wyczerpaniu, natomiast nieograniczony potencjał wojenny cesarstwa 
musiał w dalszej perspektywie zapewnić zwycięstwo wojskom 
feldmarszałka. Nie wolno więc było zwlekać. W czasie gdy 
Skrzynecki układał z Horodyskim piękne odezwy podtrzymujące na 
duchu "rodaków z prowincji zabranych", Prądzyński wywodził 
niestrudzenie, że najskuteczniejszą pomocą dla powstań na Litwie i 
Wołyniu będzie pobicie głównych sił Dybicza. 
Szef sztabu Chrzanowski - dotychczas wierny sojusznik 
Skrzyneckiego w jego kontrowersjach z Prądzyńskim - również był 
już wyprowadzony z cierpliwości przez ciągłe uniki wodza. 24 
kwietnia, kiedy Dybicz ośmielony bezczynnością armii polskiej 
zaatakował pod Kuflewem pozycje generała Dembińskiego, Chrzanowski 
kategorycznie zażądał, aby wykorzystać tę okazję do zajęcia całą 
siłą ważnego strategicznie Kuflewa i wydania walnej bitwy 
nieprzyjacielowi w warunkach dla strony polskiej jak najbardziej 
korzystnych. Naczelny wódz, mający do Chrzanowskiego większe 
zaufanie niż do Prądzyńskiego, zaczął się już podobno do tej 
propozycji przychylać, ale po pewnym czasie, zgodnie ze swym 
zwyczajem, odmówił podpisania rozkazów i polecił wykonanie 
kolejnego pas odwrotowego menueta w kierunku Mińska. Wtedy 
rozwścieczony szef sztabu zawołał: "Prowadzimy wojnę jak tchórze, 
o wiele lepiej i rozsądniej będzie zdać się natychmiast na łaskę" 
- po czym rzucił pióro i oświadczył, że żadnych rozkazów innych 
nie wyda. W wyniku nienormalnej sytuacji w Kwaterze Głównej stale 
rozdrabniana przez wodza i źle wykorzystywana armia powstańcza 
zaczęła ponosić pierwsze klęski. Szerokim echem odbiło się po 
całej Europie niepowodzenie wyprawy wołyńskiej generała Józefa 
Dwernickiego - legendarnego zwycięzcy spod Stoczka i Nowej Wsi. 
"Skrzynecki niezdolny do kombinacji w wielkim stylu a nadto 
niechętny Dwernickiemu, że go sławą przyćmiewał... - pisze August 
Sokołowski - zgodził się na to, aby go na Wołyń wyprawić, sądząc 
zresztą że może tam uczynić dywersyą, Dybicza przestraszy i w 
świecie dyplomatycznym wywoła korzystne dla powstania wrażenie. A 
jak w całem swojem działaniu Wódz Naczelny nie okazywał ani 
należytej rozwagi ani dojrzałego zastanowienia, tak i przy 
ekspedycyi Dwernickiego postępował nieoględnie, niemal 
lekkomyślnie. Bez dostatecznych wiadomości o siłach 
nieprzyjacielskich na Wołyniu i o ich rozłożeniu, bez należytych 
informacji o stanie umysłów i gotowości do powstania w tej części 
kraju, zdecydowano się w Warszawie rzucić ten korpus wyborny, nie 
mający żadnego punktu oparcia, na losy niepewnych wypadków". 
Skutki nie dały długo na siebie czekać. 27 kwietnia 1831 roku, po 
blisko trzytygodniowych upartych bojach, osaczony ze wszystkich 
stron przez przemagające siły nieprzyjacielskie, "mając wojsko 
zmęczone i konie do użycia prawie niezdatne", musiał Dwernicki 
szukać schronienia za granicą galicyjską. Liczył podobno na to, że 
po odpoczynku na neutralnym gruncie i doprowadzeniu szeregów do 
porządku uda mu się przedostać na Podole. Ale te rachuby go 
zawiodły. Wsławiony tyloma zwycięstwami korpus polski został przez 
Austriaków rozbrojony, zdobyczne armaty i wszelką broń palną mu 
odebrano, żołnierzy pod pozorem kwarantanny skoncentrowano w 
rejonie Morawicy, samego Dwernickiego aresztowano i pod eskortą 
wywieziono w głąb Austrii. 
Ostatnie dramatyczne raporty z Wołynia wstrząsnęły polską kwaterą 
główną i wytrąciły ją z jej bezruchu. Naczelny wódz odłożył 
niechętnie pióro dyplomaty, aby pochylić się nad mapą sztabową, 
podsuwaną mu natrętnie przez generalnego kwatermistrza. Wydano 
szereg zarządzeń przygotowujących armię do nowych działań 
orężnych. W wyniku jednego z tych rozkazów kwatera generała 
Tomasza Łubieńskiego uległa przesunięciu z Boimia pod Kałuszyn. 
Pisane spod Kałuszyna listy wprowadzają w atmosferę dni, w których 
rozstrzygały się ostatecznie losy wojny. 
"W obozie pod Kałuszynem 5 maja 1831 
5 rano. 
Kochana Kostuniu. Nieprzyjaciel nas atakował wczoraj, cały dzień 
zeszedł nam na rozmaitych poruszeniach, w nocy budzono mnie ze 30 
razy, tak że jestem porządnie zmęczony. Dzisiaj rano dostaję 
raport, że nieprzyjaciel cofnął się podczas nocy, a zatem nowy 
taniec rozpoczniemy". 
"W obozie pod Kałuszynem 11 Maja 1831 
Kochana Kostuniu. Od pewnego czasu mamy szkaradny deszcz i zimno 
nieznośne. Od wczoraj dopiero mam strzechę nad głową 
nieprzepuszczalną, do której wiatr się nie dostaje, bo ją obłożyli 
korą z drzew. Razem z Generałem Milbergiem* (* Generał brygady 
Henryk Otton Milberg, dawny szef sztabu i totumfacki generała 
Wincentego Krasińskiego, dowodził w powstaniu 4. dywizją piechoty, 
w początkach maja 1831 pełnił rolę łącznika między generałem 
Łubieńskim a główną kwaterą.) w niej nocuję, ale mam nadzieję 
otrzymać z Warszawy namiot żołnierski, to będzie najwygodniej, bo 
wszędzie można go rozpiąć, ale niestety są małe i najwyżej trzy 
osoby mogą pod nimi się pomieścić. Spieszę się, bo konie Henryka, 
które przywiozły Bernarda (szwagier Henryka Łubieńskiego Bernard 
Potocki był adiutantem generała - M.B.) wracają do Warszawy. Felix 
(syn Piotra Łubieńskiego - M.B.) jest w Warszawie, gdzie się 
ekwipuje, ażeby wstąpić do 5-go strzelców pod pułkownikiem 
Zielonką. Zresztą żyjemy w oczekiwaniu wypadków, nie śmiejąc 
podnieść kurtyny, zakrywającej nam przyszłość". 
Pisząc do żony, przebywającej w Wielkim Księstwie Poznańskim, 
hrabia Tomasz ze zrozumiałych względów nie komentował smutnego 
zakończenia wyprawy wołyńskiej, ale zarówno on, jak i jego sztab, 
musieli pozostawać pod przemożnym wrażeniem tego dramatu. Widać to 
z listu, który tego samego dnia wystosował do guzowskiego 
patriarchy klanu siostrzeniec i adiutant generała młodziutki 
Wojciech Morawski. 
"W obozie pod Kałuszynem 
11 Maja 1831, o 7 zrana 
Kochany Dziaduniu. Bardzo jesteśmy niespokojni o Dwernickiego. 
Wiadomości najprzeciwniejsze nas dochodzą; sądzą, że nie powinien 
był dać się rozbroić, a jeśli się do tego zobowiązał, wojsko 
skłonić do zbuntowania się niby to przeciw niemu, i do 
przerznięcia się do Polski. Zdaje mi się jednak, że to zupełnie od 
miejscowości i okoliczności zależało, o których sądzić nie możemy. 
Bez wątpienia Dwernicki nie ujdzie nagany, że się nazbyt daleko 
zapędził bez rozwagi. Jakkolwiek cios ten na nas zesłała 
Opatrzność, nadziei tracić nam nie wypada, gdyż jeśli Ojczyzna ma 
być nagrodą poświęceń naszych, to nie tak łatwo do tej nagrody 
prawa sobie rościć możemy. Smucą mnie tylko Łuszczewscy (rodzina 
spowinowacona z klanem Łubieńskich - M.B.) jeśli Pan Michał był 
przy Dwernickim, a teraz wygnany do Morawicy, gdzie mniej wygnanie 
jak niemożność usłużenia Ojczyźnie w tak ważnych okolicznościach 
dolegać go musi". 
Generał uzupełnił refleksje siostrzeńca krótkim dopiskiem: "Parę 
tylko słów dopisuję, żeby ucałować rączki Kochanego Ojca, lękam 
się, żeby nieszczęśliwe zdarzenie Dwernickiego nie było początkiem 
końca". 
Tymczasem w głównej kwaterze wojsk powstańczych w Jędrzejowie z 
wielkimi oporami dopracowywano założenia kolejnej operacji 
ofensywnej, która wejść miała później do kronik wojny pod nazwą 
"wyprawy na gwardie". Nowy plan strategiczny powstał w wyniku 
kompromisu między rozmiłowanym w unikowym menuecie wodzem 
naczelnym a rozsadzanym przez ikrę bojową generalnym 
kwatermistrzem. Nie mogąc w żaden sposób nakłonić Skrzyneckiego do 
bezpośredniego zmierzenia się z głównymi siłami 
nieprzyjacielskimi, Prądzyński przeniósł swą uwagę na samodzielny 
korpus gwardii cesarskich, wyczekujących bezczynnie w widłach 
Narwi i Bugu na zwycięstwo Dybicza i zaproszenie do odbycia 
uroczystego wjazdu do pokonanej Warszawy. Z pomysłem zaatakowania 
"petersburskich paniczów", którymi dowodził osobiście młodszy brat 
cesarza wielki książę Michał, występował już w marcu szef sztabu 
Chrzanowski. Ale w jego ujęciu atak na nadworne wojsko Mikołaja 
troskliwie strzeżone z oddali przez feldmarszałka Dybicza, miał 
być jedynie manewrem taktycznym, obliczonym na odciągnięcie od 
Warszawy głównych sił cesarskich. W maju sytuacja była inna: 
Dybicz nie był już dla Warszawy tak groźny, jak przed dwoma 
miesiącami, a na zapleczu "petersburskich paniczów" rozwijało się 
powstanie litewskie. W nowych warunkach stało się dla 
Prądzyńskiego jasne, że zniszczenie korpusu gwardii i konsekwencje 
z tego faktu wynikające mogą zadecydować o wyniku całej wojny. 
Ponieważ Chrzanowskiego nie było już w głównej kwaterze, gdyż 
Skrzynecki wysłał go ze spóźnioną odsieczą dla Dwernickiego, mógł 
generalny kwatermistrz bez przeszkód zmodyfikować plan kolegi 
według własnego widzimisię. Dzięki jego genialnym retuszom marcowa 
demonstracja taktyczna nabrała w pierwszych dniach maja cech 
wielkiej operacji strategicznej, prowadzącej prosto do 
rozstrzygnięć ostatecznych. Według założeń Prądzyńskiego "armia 
polska miała znieść korpus gwardyjski, przenieść teatr wojny za 
Bug, przez województwo augustowskie otworzyć sobie komunikacyą z 
powstaniem litewskiem, przeciąć Dybiczowi związki z Prusami, skąd 
pociągał żywność i furaż dla koni i udaremnić w ten sposób marsz 
nieprzyjaciela ku dolnej Wiśle z oparciem o granicę pruską". 
Niezaprzeczoną trafność planu Prądzyńskiego docenili nawet 
przeciwnicy. "Jeżeliby się tylko udało korpus ten pobić - pisał o 
wyprawie na gwardie Friedrich Smitt, historiograf generalnego 
sztabu rosyjskiego i naoczny świadek wydarzeń wojennych w Polsce - 
tedy Feldmarszałek zostawał przymuszony do ustąpienia natychmiast 
z Królestwa, cała Litwa podnosiła się, a skutki moralne ze 
zniesienia wojska nadwornego Cesarza byłyby w ogromie swoim nie do 
obrachowania, nie tylko u wojsk przeciwnych, ale w Polsce, ale w 
Rosyi i w całej Europie. Jakiż to postrach, jaka trwoga byłaby 
musiała owładnąć Rosyan, skoroby pierwsze wojsko państwa było 
zniesione! Natenczas Feldmarszałek nie byłby mógł w żaden sposób 
stawić czoła Polakom, a dokądże zaentuzjazmowanie tych ostatnich 
mogłoby doprowadzić".* (* Niektórzy polscy historycy wojskowości 
krytykują plan wyprawy na gwardie, uważając, że znacznie prostszy 
i bezpieczniejszy byłby bezpośredni atak na główne siły Dybicza. 
Ba, Prądzyński uważał tak samo, ale nie udało mu się przekonać o 
tym Skrzyneckiego.) 
Zdaniem Prądzyńskiego "zaentuzjazmowanie" Polaków zwycięstwem nad 
gwardiami mogło doprowadzić bardzo daleko. "Gdybym powiedział, że 
do Petersburga - pisał później w Pamiętnikach - zdawałoby się 
niejednej zimnomatematycznej głowie urojeniem egzaltowanej głowy; 
a jednak położenie rzeczy było takie, że przy dwóch lub trzech 
wypadkach pomyślnych tego rodzaju [...] wypadek ten mógł przyjść 
do skutku w drugiej kampanii". 
Tak więc, dokładnie w tym samym czasie, kiedy jeden generał 
powstańczy w obozie pod Kałuszynem dostrzegał już "początek końca" 
wojny niepodległościowej, inny generał powstańczy w pobliskim 
Jędrzejowie roił sobie w swojej - bynajmniej nie "egzaltowanej", 
lecz "zimnomatematycznej" głowie strategika i inżyniera o 
podyktowaniu cesarzowi Mikołajowi pokoju w jego własnej stolicy. 
Ale na drodze prowadzącej do realizacji tych zuchwałych marzeń 
stał dwudziestoośmiotysięczny korpus gwardii, żeby zaś móc się 
zmierzyć z gwardiami, trzeba było przedtem przełamać opór 
powstańczego hetmana. 
Zniewolony sytuacją ogólną i zapałem wojsk naczelny wódz nie 
sprzeciwiał się wyprawie na gwardie w sposób tak zdecydowany jak 
uprzednim projektom bezpośredniego zaatakowania Dybicza, czynił 
jednak wszystko, aby propozycje Prądzyńskiego sprowadzić do 
dawnych minimalistycznych założeń Chrzanowskiego. "Gen. Skrzynecki 
przyzwalał na pozór na tę operacyą - czytamy w Pamiętnikach - 
atoli postępowanie jego następne dowiodło, że wcale z innego 
uważał ją stanowiska, aniżeli kwatermistrz generalny, że ani na 
chwilę nie przypuszczał tego, co być mogło jej uwieńczeniem, bez 
czego stawała się czczym i może nawet i niebezpiecznym odkazem, to 
jest ani na chwilę nie przypuszczał walnej rozprawy nawet z 
gwardyami (pełny plan Prądzyńskiego przewidywał, że po pobiciu 
gwardii dojdzie także do rozprawy z Dybiczem). W głębi swojej 
duszy pieścił on wcale inne myśli, które wstyd go poniekąd było 
objawiać w zupełności swojemu doradcy. Łudził się nadzieją, że 
gwardye samego odkazu przelękną się, że bez boju ustąpią; chciał z 
tem o tyle tylko iść naprzód, o ileby "panicze petersburskie" 
cofać się raczyli. Uśmiechała mu się nadzieja zarwania cokolwiek z 
bogatych obłogów (bagaży), któremi oni rzeczywiście przeciążeni 
byli..." 
Denerwujące chandryczenie się między wodzem naczelnym a generalnym 
kwatermistrzem o wyprawę na gwardie ciągnęło się przez pierwszą 
dekadę maja. 
Wódz był niewyczerpany w wynajdywaniu coraz to nowych pretekstów 
dla odwlekania operacji. Niektóre z nich były wręcz humorystyczne. 
"Między powodami tych zwłok - wspomina Prądzyński - było także 
przybycie do głównej kwatery do Jędrzejowa artysty, przysłanego 
przez panią Skrzynecką dla wylitografowania wizerunku Wodza 
naczelnego, ponieważ nie był kontent z tych obrazków, co się dotąd 
w handlu znajdowały i rzeczywiście nie awantażownie go wystawiały. 
O kilka dni losy Polski zostały w zawieszeniu dla tak ważnego 
powodu." 
Pomimo irytacji generalnego kwatermistrza prace nad litografią 
Skrzyneckiego zostały doprowadzone do końca. Wizerunek 
powstańczego hetmana, opatrzony na wieczną rzeczy pamiątkę 
przypisem artysty: "zdjęty z natury w miesiącu maju" - przekazano 
do upowszechniania w prasie i handlu. Naczelny wódz powstania 
prezentował się na litografii marsowo i szlachetnie. Był właśnie 
taki, jakim wyobrażała go sobie cała postępowa Europa, dowiadująca 
się z gazet o wspaniałych sukcesach oręża polskiego. 
Ale Prądzyński - skazany na najbliższą współpracę ze Skrzyneckim - 
widział go zgoła inaczej. Zmęczony do ostatnich granic ciągłym 
wymigiwaniem się zwierzchnika od powzięcia decyzji - generalny 
kwatermistrz musiał w końcu, podobnie jak przed miesiącem, odwołać 
się do pomocy Rządu Narodowego. Książę-prezes Czartoryski, tak 
samo jak Skrzynecki, nie wierzył w możliwość rozstrzygnięcia wojny 
operacjami militarnymi, ale był człowiekiem znacznie większego 
odeń formatu i lepiej się orientował w nastrojach społeczeństwa. 
Poza tym wyprawa na gwardie odpowiadała mu jako środek do dalszego 
umocnienia pozycji Polski w opinii międzynarodowej. Rozpoczęła się 
więc znowu gorączkowa korespondencja między Pałacem 
Namiestnikowskim w Warszawie a główną kwaterą w Jędrzejowie. Ale 
zachęty prezesa Rządu Narodowego do uderzenia na gwardie cesarskie 
zostały odparte przez naczelnego wodza z bezprzykładną arogancją. 
"Winszuję Księciu - pisał do swego protektora generał Skrzynecki - 
że z polityka i dyplomaty stałeś się wojskowym i strategikiem i 
starego żołnierza sztuki wojskowej uczyć zamierzyłeś". 
9 maja przybył do głównej kwatery w Jędrzejowie członek Rządu 
Narodowego Joachim Lelewel, przywożąc z sobą emisariusza z Litwy 
Feliksa Wrotnowskiego - swego dawnego studenta z uniwersytetu w 
Wilnie. Celem odwiedzin było nakłonienie Skrzyneckiego do 
najszybszego wsparcia powstania litewskiego. W Pamiętniku z roku 
1830/31 Lelewel poświęca sporo miejsca swojej wizycie w kwaterze 
jędrzejowskiej. Wódz przyjął gości z nie ukrywaną niechęcią, 
starał się jednak usprawiedliwiać przed przedstawicielem rządu 
swój sposób prowadzenia wojny. "Nie pytany eksplikował się, 
dlaczego tyle tygodni stoi nieczynnie. Bo ostrożność tego wymaga, 
bo oszczędzać i nie narażać ludzi wypada, a czekać dezorganizacji 
armii rosyjskiej, gdzie pomorek jest wielki..." Lelewel nie poddał 
się tym argumentom i uznał za stosowne wysłuchać jeszcze wyjaśnień 
generała Prądzyńskiego. Rozmowa z nim odbyła się w warunkach 
konspiracyjnych. Zwycięzca spod Igań "z niejakim wymusem cedził 
wyrazy, nazwiska Skrzyneckiego nie wymieniał wcale, mówił tylko o 
<<osobie, od której wiele zależy>> i powtarzał sentencje, że <<kto 
błyszczy w niższym szczeblu, gaśnie na pierwszym>>". Ale sytuację 
strategiczną przedstawił bez żadnych przemilczeń i retuszów. 
Ujawnił przed pentarchą wszystkie żale i obawy, z którymi się 
nosił od początku wojny; biadał, że w wyniku długiej przerwy w 
działaniach "korzyści przed sześciu tygodniami są niczem". 
Zakończył żałosnym wyznaniem: "Nie spoczywamy na różach, wiedz, że 
położenie nasze nie do zazdrości". 
Dzięki informacjom uzyskanym od Prądzyńskiego "inaczej rzecz się 
Lelewelowi odkrywała". Opuścił Jędrzejów w stanie wielkiego 
poruszenia i po powrocie do Warszawy postawił na nogi cały rząd. 
Od razu wystosowano do Skrzyneckiego obszerny memoriał, 
stwierdzający w konkluzji, "że sprawa powstania i przyszłości 
narodu zawisła jedynie od czynności wojennej". Rząd ostrzegał 
wodza, że jeśli tego głosu nie posłucha, wówczas na niego spadnie 
cała odpowiedzialność za dalszy przebieg wydarzeń. Zaszantażowany 
pogróżką hetman powstańczy musiał się wreszcie zabrać na serio do 
realizacji planu generalnego kwatermistrza. Jak bardzo niechętnie 
to czynił, świadczą słowa, którymi zawiadomił prezesa Rządu 
Narodowego o wznowieniu działań wojennych. "Znudziliście mnie, 
więc ruch rozpoczynam..." 
W takich okolicznościach doszło do zaplanowanej przez 
Prądzyńskiego wyprawy na gwardie, a w związku z nią - do oderwania 
generała Łubieńskiego od jego leż podkałuszyńskich. 
"W obozie pod Kałuszynem, 12 Maja 1831 
Kochana Kostuniu. W tej chwili otrzymałem rozkaz opuszczenia tego 
obozu, do którego przez 14 dni pobytu już się przyzwyczaiłem, 
ażeby jechać nie wiem jeszcze gdzie? ale nie troszczę się o to, 
zdając się zupełnie na Opatrzność. Czyż nie jesteśmy zresztą całe 
życie w takim samym położeniu? Czyż wiemy, co się za jedną chwilę 
stanie? Nasz pyszny rozum nieraz chce przyszłość odgadnąć i 
ukartować, ale zawsze na próżno. Nie wiem jeszcze, jak Ci ten list 
przeszlę w tym ruchu, w jakim teraz będziemy, ale go przygotuję i 
schowam do mojej teki, będzie on dowodem, że w każdej życia 
okoliczności myślałem o Tobie i o naszych dobrych dzieciach. 
Dzisiaj jest Wniebowstąpienie, byłem z Morawskim (Wosiem) w 
kościele w Kałuszynie, jeden z kapelanów wojskowych miał kazanie 
patriotyczne, odpowiednie do okoliczności. Generał Umiński był z 
wizytą u mnie. Teraz jest niesłychanie uprzejmym dla mnie, pełen 
komplimentów, ale nie wiem, dlaczego nie mam do niego zaufania". 
Następny list generała pisany był już z marszu. 
"14 Maja Ossów za Okuniewem. 
Zrobiliśmy dwa marsze nocne, ja tu stanąłem o 1 w nocy. W tej 
chwili dalej maszerujemy. Nie wiem, gdzie idziemy, ani co robiemy, 
ani tem mniej co z tego wyniknie. Widziałem wczoraj Ladysia 
Zamoyskiego, jest dużo lepiej, ale dopiero za tydzień połączy się 
z nami. Powtórzył mnie wszystkie komeraże Warszawskie, to aż 
litość człowieka zbiera. Zdaje się, że gdy namiętności i miłość 
własna raz wchodzą w grę, trudno je powstrzymać. Ale obawiam się, 
że tu już chodzi tylko o miłość własną, bo namiętności wymagają 
pewnych podstaw wielkości i siły charakteru, których my nie 
posiadamy. Niestety, nie mamy żadnego wyższego człowieka, który by 
mógł stanąć na czele i rządzić wszystkiemi temi dziecinnemi 
zachciankami, które targając każden w inną stronę, osłabiają 
ogólny bieg rzeczy. Chciałbym więcej napisać, ale siedzę w małym 
pokoiku w domu ekonoma Ossowskiego, gdzie pełno oficerów mego 
sztabu. Turno między niemi także, a wszyscy razem gadają i 
hałasują". 
W kilka godzin po napisaniu listu generał Łubieński osiągnął ze 
swoim korpusem rejon Serocka, gdzie koncentrowały się wojska 
przeznaczone do wyprawy na gwardie. Tam dopiero wprowadzono go 
dokładnie w zadanie bojowe, które przydzielał mu plan 
Prądzyńskiego. "Odebrał ważne polecenie udania się marszami jak 
najgwałtowniejszymi ponad prawym brzegiem Buga aż do Nura, 
zostawiając w przyzwoitych punktach ponad rzeką posterunki 
obserwacyjne. Pod Nurem miał zachwycić most Rosyan, zająć tam 
stanowisko nieprzystępne z frontu i uważać z niego jak najczujniej 
wszelkie poruszenia Feldmarszałka, stojącego pod Siedlcami, na 
koniec oświecać się na wszystkie strony i jak najdalej swoją 
liczną jazdą. Było mu polecone, ażeby miał oko szczególnie 
zwrócone powyżej Nura na okolice Drohiczyna, którędy Feldmarszałek 
niewątpliwie debuszować będzie. Skoro to nastąpi, Łubieński miał 
się stać przednią strażą armii polskiej przeciwko Diebitschowi i 
miał ustępować ku niej przed Feldmarszałkiem, o ile tenże 
następować będzie..." 
Bojowe zadanie generała Łubieńskiego w myśl planu Prądzyńskiego 
sprowadzało się więc przede wszystkim do zajęcia miasteczka Nur 
wraz z jego przeprawą przez Bug, gdyż był to najważniejszy węzeł 
komunikacyjny między gwardiami a głównymi siłami Dybicza. 
Pozostałe działania grupy Łubieńskiego miały mieć charakter 
wyłącznie obserwacyjno-ubezpieczający. Do wykonania tych zadań 
został wyposażony generał niezwykle hojnie, bo do II korpusu jazdy 
dodano mu jeszcze całą V dywizję piechoty pod dowództwem generała 
Henryka Kamieńskiego - dawnego kolegi z I pułku szwoleżerów i 
współpracownika z Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Miał więc 
łącznie pod swoją komendą przeszło jedenaście tysięcy ludzi i 
dwadzieścia sześć dział. Tak potężnym zgrupowaniem wojska nie 
dowodził jeszcze nigdy. Późniejsi krytycy planu wyprawy na gwardie 
uznają, że wojska tego było za dużo jak na zadania, które mu 
zlecono.* (* Łubieńskiemu dano za wiele wojska, o ile miał tylko 
obserwować nieprzyjaciela - pisał generał Chrzanowski - za mało, 
jeżeli miał walczyć".) Było go też z pewnością za wiele, jak na 
doświadczenia dowódcze generała buchaltera. 
Wyprawę na gwardie poprzedził doskonale obmyślony przez 
Prądzyńskiego manewr taktyczny, polegający na "wykradzeniu" 
Dybiczowi sprzed nosa głównych sił polskich i zastąpieniu ich 
dziesięciotysięcznym korpusem obserwacyjnym generała Jana 
Nepomucena Umińskiego. Umiński przeprowadził ten manewr w nocy z 
12 na 13 maja (stąd zapewne jego wizyta u generała Łubieńskiego, 
wspomniana w liście z 12 maja) z tak wzorową dyskrecją, że w 
obozie nieprzyjacielskim niczego nie zauważono. Zluzowane wojska 
polskie spokojnie pomaszerowały na punkt wypadowy w Serocku, a 
Dybicz jeszcze przez dobrych parę dni pojęcia nie miał o burzy 
wzbierającej przeciwko gwardiom. 
W dalszych fazach operacji nie przestrzegano już tak pilnie 
dyskrecji. Przy analizowaniu wyprawy na gwardie - zakończonej w 
ostatecznym wyniku krwawą masakrą wojsk polskich pod Ostrołęką - 
poświęca się zazwyczaj wiele uwagi sprawie tajemnicy wojskowej. 
Niektórzy kronikarze i pamiętnikarze upierają się przy poglądzie, 
że wszystkie niepowodzenia działań przeciwko gwardiom wynikły ze 
zbyt wczesnego odkrycia przed nieprzyjacielem szczegółów planu 
Prądzyńskiego. W związku z tym atakuje się między innymi także 
najbliższe otoczenie generała Łubieńskiego. Pamiętnikarka Natalia 
Kicka - niepocieszona wdowa po poległym pod Ostrołęką generale 
Ludwiku Kickim i zaprzysiężona nieprzyjaciółka klanu "pobożnych 
spekulatorów" - występuje w swym pamiętniku z gwałtownymi 
oskarżeniami przeciwko osiemnastoletniemu juniorowi klanu, 
podporucznikowi Wojciechowi Morawskiemu, pomawiając go o 
lekkomyślność zdradzenia sekretnych rozporządzeń naczelnego wodza, 
co w konsekwencji miało się stać główną przyczyną klęski 
ostrołęckiej. Na biednym Wosiu Morawskim skrupiło się przyrodzone 
całemu klanowi nadmierne zamiłowanie do korespondencji. 
"Na tajemnicy największej leżał szczęśliwy obrót wyprawy na 
gwardie - pisze pani Kicka. - Tomasz Łubieński miał przy sobie 
jako adiutanta młodego siostrzeńca, Wojciecha Morawskiego. Po 
przejściu przez Narew, rasztakując przez kilka godzin ze sztabem w 
wioseczce małej, w plebanii biednego proboszcza, gdy Tomasz 
Łubieński wypoczywał, Morawski zasiadł do napisania listu do 
siostry, co nie było ani na czasie, ani wcale mądre. Opisał jej 
wszystkie ruchy naszej armii, donosił o tajnych rozporządzeniach, 
nadesłanych ze sztabu głównego przez naczelnego wodza, na mocy 
których pan Tomasz Łubieński rozpoczął ruchy, mające na celu 
oskrzydlenie gwardii. 
Umieszczony przy sztabie wuja wiedział niestety o najskrytszych 
rozkazach wodza naczelnego. Nad rankiem wrzucił list skończony do 
stolika, na którym pisał. Gdy zatrąbiono na koń, zapomniał o 
liście i ze sztabem wuja w dalszy marsz poszedł. Zaledwie znikły w 
przestrzeni szeregi naszego wojska, część głównego sztabu Dybicza 
nadciągnęła na czele znacznego oddziału Moskali; zajęli wioseczkę 
i plebanię, porzuconą przez generała Tomasza Łubieńskiego. List 
pana Wojciecha Morawskiego został natychmiast znaleziony, 
odczytany z największą ciekawością. Zdradził plan Skrzyneckiego. 
Stosownie do wskazówek w nim zawartych zostały śpiesznie 
rozporządzenia wydane i ten nieszczęsny list klęski pod Ostrołęką 
stał się przyczyną. Lekkomyślność pana Morawskiego okryła kraj 
żałobą". 
Owdowiała generałowa powołuje się w swoich oskarżeniach na 
świadectwo szefa sztabu rosyjskiego pułkownika Muchanowa, który 
już po zdobyciu Warszawy, na "herbatach wieczornych" u księżnej 
Anny Sapieżyny, miał pokazywać obu paniom list Wosia Morawskiego, 
wszyty w rosyjskie akta sztabowe, wyjaśniając przy tym z 
naciskiem: "Nie wiedzieliśmy zupełnie nic a nic o ruchach polskiej 
armii, ten list nas uratował". 
Pomimo tak przekonujących dowodów za przesadę trzeba chyba uznać 
obciążenie nieostrożnego adiutancika generała Łubieńskiego 
odpowiedzialnością za klęskę ostrołęcką. Tym bardziej że pułkownik 
Muchanow, pragnąc zapewne posiać niezgodę na najwyższym piętrze 
towarzystwa warszawskiego, zreferował sprawę niezupełnie 
prawdziwie. Z obiektywnej dokumentacji, zbadanej przez historyków, 
wynika, że Rosjanie dowiedzieli się po raz pierwszy o wyprawie na 
gwardie nie z listu Morawskiego, lecz z zeznań porucznika 
Kamieńskiego z 4. pułku strzelców konnych, wziętego do niewoli 16 
maja w potyczce pod Porębą. 
Generał Łubieński z pierwszej części zleconego mu zadania wywiązał 
się bez zarzutu. 17 maja, po krótkiej utarczce z zaskoczoną załogą 
rosyjską, zajął Nur i obsadził przeprawę na Bugu.* (* Rodzinny 
biograf Roger Łubieński mylnie podaje, że była to owa "pamiętna 
bitwa pod Nurem", która tyle rozgłosu przysporzyła jego 
stryjecznemu dziadowi. Prawdziwa bitwa pod Nurem odbyła się 
dopiero 22 maja.) O wykonaniu zadania zawiadomił natychmiast 
naczelnego wodza, dodając przy tym, że "Dybicz stoi nieporuszenie 
na dawnych swoich stanowiskach" (ta ostatnia wiadomość pochodziła 
od junkra rosyjskiego przechwyconego w drodze z kwatery Dybicza do 
kwatery wielkiego księcia Michała). 
18 maja raport Łubieńskiego dotarł do głównej kwatery polskiej, 
mieszczącej się wówczas w majątku Troszyn. Odebrał go tam z 
najwyższą radością generał Prądzyński, pełniący zastępczo 
obowiązki szefa sztabu.* (* Oficjalną nominację na szefa sztabu, w 
miejsce nieobecnego generała Chrzanowskiego, otrzymał Prądzyński 
dopiero rankiem 26 maja - bezpośrednio przed batalią ostrołęcką.) 
Autor planu operacyjnego był najgłębiej przekonany, że "obecnie 
nie ma żadnego powodu do zwłoki lub wahania, że należy jak 
najprędzej korzystać z pomyślnych okoliczności i śmiałem 
uderzeniem na gwardye dokonać rozpoczętego dzieła. Położenie było 
wyjątkowo szczęśliwe, armia polska liczebnie silniejsza, żołnierz 
pełen zapału oczekiwał niecierpliwie hasła do bitwy". 
Ale generał Skrzynecki ciągle jeszcze nie mógł przełamać swoich 
wahań. Pamiętniki Prądzyńskiego znowu nas wprowadzają w 
niewiarygodną atmosferę głównej kwatery armii powstańczej. 
"Wódz naczelny wynajdował nowe trudności i znowuż godziny upływały 
na dyskusyach - wspomina nieszczęsny kwatermistrz generalny. - 
Straszne one były owe dyskusye. Skrzynecki w życiu salonowem 
warszawskiem był nabrał smaku do owych czczych rozpraw, co to 
nigdy do żadnego nie doprowadzają rezultatu, a często bardzo 
gorycz rodzą. Zdawało mu się, że się w nich odznacza dowcipem i 
trafnością rozumowań, ale na wojnie taka czcza gadanina zabijała 
czas i najkosztowniejsze chwile ginęły nieodzownie. W obecnym 
przypadku kilkakrotnie dawał swoje przyzwolenie i znowu go brały 
skrupuły, a za każdym wznowieniem sporu godzina, przeznaczona do 
rozpoczęcia ataku, musiała być naprzód posunioną. Na koniec 
przystał, jak się zdawało, ostatecznie. Naprzód atak miał się 
rozpocząć przede dniem; przyszło do tego następnem posuwaniem 
czasu, że aż godzinę dziewiątą na rozpoczęcie ruchu wyznaczyć 
wypadło [...] i Wódz naczelny, zgodziwszy się na to, zostawił mi 
zredagowanie rozkazów a sam poszedł spać. Ja odetchnąłem po tej 
uciążliwej rozprawie. Nie tracę ani chwili, udaję się do pokoju, 
gdzie moi oficerowie na mnie czekają. Każę im zasiąść do stołu i 
chodząc szybkimi krokami, dyktuję im... dyspozycyą do jutrzejszej 
bitwy i rozkazuję, ażeby oficerowie od dywizyi byli w pogotowiu z 
końmi i własnego konia rozkazuję podać, bo wydawszy rozkazy, mam 
się udać do Giełguda* (* Generał brygady Antoni Giełgud dowodził w 
tym czasie 2. dywizją piechoty.) i rozpocząć z nim ruch 
natychmiast, skoro tam przybędę..." 
Przygotowanie "dyspozycyi" do bitwy, która miała rozgromić gwardie 
cesarskie i utorować drogę do dalszych zwycięstw, było dla 
Prądzyńskiego fraszką. Prawdziwe trudności zaczęły się dopiero 
później. 
"Z tą dyspozycyą udaję się do Wodza naczelnego, ażeby uzyskać 
potwierdzenie [...] Wchodzę do niego z papierem w jednem ręku, ze 
świecą w drugiem. Wódz już spał, zupełnie rozebrany. Budzę go. 
Odczytujemy dyspozycyą. Na wszystko zgoda [...] i ja odchodzę 
życząc mu dobrej nocy a pomyślnego poranka. Gdy już na progu 
byłem, Skrzynecki woła na mnie, ażebym wrócił. Już go znowu nagle 
opanowały wahania się. Mówi więc do mnie: - Słuchajno, wszakże to 
nie ma w tem nic pilnego; nie posyłaj tego rozkazu, jutro się 
przecie namyślimy. - Struchlałem, dreszcz mnie przeszedł, ręce mi 
opadły. Ale czując wielkość chwili, otrząsam się z odurzenia, 
przytłumiam gorycz, pogardę dla takiego Wodza, które się 
gwałtownie w sercu mojem rodzą: przemawiam do niego z zapałem i 
całą siłą przekonania. Wystawiam mu, że jużeśmy dwadzieścia cztery 
godziny zmarnowali, że do cudów należy, iż pomimo tego błędu 
fortuna jeszcze nam sprzyja i jeszcze nam łupu naszego nie 
usunęła, że igrać dalej z jej darami jest to chcieć przymusić ją 
do odwrócenia się od nas, że gwardye, mając tylko za sobą wybór 
między dwoma długiemi a ciasnemi przeprawami pod Łomżą i Gacią, 
zostawszy atakowane z frontu pod Jakacią i od Kleczkowa, gdy im 
tymczasem Giełgud w tył zajdzie, niewątpliwą ponieść muszą klęskę. 
Wymowa moja, nalegania, rozumowania, prośby - wszystko to było 
bronią zużytą. Zrazu chciał mnie on przekonać, że na zwłoce wcale 
nic nie tracimy. >>Albowiem - mówił - jeżeli gwardye mają ochotę 
się wybić, to nam i jutro, i pojutrze dotrzymają placu. Jeżeli zaś 
bić się nie chcą, tedy chociażbyśmy i natychmiast na nie 
następowali, zrazu się usuną<<. Nie było już co mówić do generała, 
który swoje pojęcie wojenne w takie przyodziewał sofizmata. 
Przecież jeszcze wznowiłem moje usiłowania, ażeby mu wytłumaczyć, 
co to jest na wojnie korzystanie z chwili lub jej zaniechanie, dla 
jakich powodów nieprzyjaciel przez jeden dzień, przez dwa dni 
przymuszonym być może do mimowolnej walki, a że te przyczyny 
zmuszające lada chwila ustać mogą. Wszystko było na próżno. 
Naleganie moje zniecierpliwiło tą razą Wodza naczelnego; podnosząc 
głos, powiedział mi na koniec surowo w języku francuskim: >>Mości 
panie generale, proszę o tym pamiętać, że ja rozkazuję, rzeczy 
zatem dziać się będą nie jak Pan chcesz, ale jak ja je rozumiem; a 
teraz proszę mi dać spać<<. I wskazał mi ręką drzwi, a sam obrócił 
się do ściany. Wychodząc trzasnąłem drzwiami za sobą, bo mi się 
już przebierała miarka cierpliwości. Oficerom moim powiedziałem, 
że już nic nie będzie, że mogą się pokłaść spać. Oficerowie ci, 
pełni ochoty i ognia, co z uniesieniem pisali dyspozycyą do bitwy, 
pospuszczali (nosy) na kwintę; widzieli mię w najwyższem 
wzruszeniu; pierwszy raz pomiarkowali, że się wzniosła chmura 
między Wodzem naczelnym a kwatermistrzem generalnym. Straszna ona 
była dla mnie ta noc z 18-go na 19-ty maja. Już musiały spaść 
sprzed oczu łudzenia się, już stało się dla mnie rzeczą 
najoczywistszą, że gwardyom nic zgoła nie zrobimy, ale co gorsza, 
już w duszy sobie przyznać musiałem, że przy takiem postępowaniu 
wojennem klęska, i to sromotna klęska, powstanie nasze zakończyć 
musi. Owładnęła mię mocna gorączka, ćmiło mi się przed oczami, na 
próżno szukałem spoczynku, dosiedzieć na miejscu nie mogłem; 
ciasno mi było w obszernej izbie troszyńskiego dworu; wybiegałem 
na dwór, duszno mi jeszcze było pod niebios sklepieniem..." 
Taki miały przebieg historyczne wypadki w dworze troszyńskim, w 
wyniku których zaskoczone gwardie cesarskie zdołały uniknąć pewnej 
zguby, jaką im gotował plan Prądzyńskiego. 
Autorowi planu wyprawy na gwardie pióro dygocze z pasji, kiedy tę 
noc wspomina. 
"Dzisiaj jeszcze, po tylu upłynionych latach, krew się burzy, 
opisując takie horrenda - sumituje się w Pamiętnikach - a przecie 
uniknąć tego nie można, jeżeli przyszłe pokolenia polskie mają się 
dowiedzieć, dlaczego zmarniało potężne wysilenie narodu w roku 
tysiącznym ośmsetnym trzydziestym pierwszym". Historycy widzą w 
wydarzeniach nocy troszyńskiej "zwrot w historyi powstania, wstęp 
do klęski Ostrołęckiej i do ostatecznego, nieuniknionego już w 
tych warunkach upadku sprawy narodowej". Znany nam dobrze i 
wielokrotnie sprawdzony pamiętnikarz Ignacy Habdank-Kruszewski, 
który był świadkiem wypadków w dworze troszyńskim, nawet w nich 
uczestniczył, tak kończy swoją relację na ten temat: "Ciężko 
zawiódł Ojczyznę generał Skrzynecki w tej nieszczęsnej chwili, 
zadał cios śmiertelny powstaniu narodu. Niech go Bóg i historya 
sądzi". 
Generał Łubieński wykonywał swój "dozór" nad Bugiem przez tydzień. 
Przebieg tych kilku dni między pierwszą a drugą bitwą pod Nurem 
jest tak szczegółowo opisany przez historyków (na przykład w pracy 
Janusza Wojsza Działania grupy gen. Tomasza Łubieńskiego podczas 
wyprawy na gwardie), że czytając te opisy widzi się z całą 
dokładnością teren zwiadu i bojów generała - gęsto zalesiony, 
miejscami bagnisty trójkąt między trzema rzekami: Bugiem, Nurcem i 
błotnistą Zuzelą - z dalekim wybiegiem aż po Bielsk Podlaski. Ma 
się także przed oczami cały szeroki wachlarz podkomendnych 
generała, poczynając od świetnie wyekwipowanego 5. pułku strzelców 
konnych (dawniej "gwardyi szaserów") aż po odzianych w zdobyczne 
mundury rosyjskie i uzbrojonych częściowo w kosy dzielnych wojaków 
z pułków piechoty nowej formacji. Nie bez znaczenia dla strony 
psychologicznej obrazu jest fakt, że wyprawa na gwardie przywiodła 
generała Łubieńskiego z powrotem w okolice najpiękniejszych 
przeżyć młodzieńczych. W zasięgu jego dozoru znalazły się 
miasteczka Ciechanowiec i Brańsk*, (* Warto przypomnieć, że był to 
ten sam Brańsk, w którym zimą 1826 roku, z inspiracji "szwaliżera" 
Michała Rukiewicza jego rosyjscy współspiskowcy próbowali 
zbuntować batalion Korpusu Litewskiego.) a między nimi Rudka - 
dawna posiadłość kasztelana Józefa Ossolińskiego, w której 
młodziutki hrabia Tomasz bywał częstym gościem jako konkurent do 
ręki swej późniejszej żony. Bardzo możliwe, że na tej właśnie - 
pilnie patrolowanej przez wojska generała - drodze z Ciechanowca 
do Brańska wydarzyła się przed ćwierćwieczem owa pamiętna 
katastrofa z sankami, która spowodowała tak pomyślny zwrot w 
uczuciach pięknej kasztelanki z Rudki i popchnęła ją w ramiona 
zakochanego panicza z Guzowa. W końcu maja 1831 roku hrabina 
Konstancja z Ossolińskich Łubieńska na wiadomość o działaniach 
wojennych męża w miejscach jej dzieciństwa i młodości odnotowała w 
swoim wielkopolskim dzienniczku: "To wejście na Litwę do naszego 
Ciechanowca i Brańska zelektryzowało mnie, że zalewałam się 
obfitemi łzami. W tym, co sprawiało, że płynęły serdecznie, było 
wszystko: wspomnienia dzieciństwa, piękna nadzieja i duma narodowa 
a potem te bojaźliwe wątpliwości, których pożywką są smutne 
doświadczenia, niepewne zdrowie i nawyk nieszczęścia". 
Hrabiego Tomasza również musiały głęboko poruszać wspomnienia 
wiążące się z rejonem jego "dozoru". Jeżeli reagował na nie 
podobnie jak żona, to nie było to chyba najlepszą "pożywką" dla 
wodza jedenastotysięcznego korpusu, uczestniczącego w ważnej 
operacji ofensywnej. 
Działania generała Łubieńskiego nad Bugiem są bardzo trudne do 
jednoznacznego osądu. W tradycji rodzinnego klanu, a także we 
współczesnych źródłach oficjalnych, jak rozkazy dzienne naczelnego 
dowództwa i komunikaty ogłaszane w prasie - przedstawiano je w 
świetle zdecydowanie dla generała korzystnym. W ostatnich dniach 
maja 1831 roku - po przeczytaniu gazet nadesłanych z Królestwa - 
hrabina Konstancja z radością zapisała w pamiętniku: "Dzienniki 
pocieszyły mnie w tym, czego mi brakowało: nazwisko mojego męża 
było wymienione 9 razy, a zawsze z honorem i chwałą". Z tego 
samego czasu dochował się list generałowej, komplementujący męża 
za bitwę pod Nurem: "Twoja nowa chwała oddała Ci wreszcie 
sprawiedliwość i wzbudziła podziw. Potrzebowałam tylko takiej 
wiadomości. Twój bohaterski czyn jest nazwany ozdobą całej tej 
kampanii". 
Zupełnie inaczej odnoszą się do wkładu generała Łubieńskiego w 
wyprawę na gwardie uczestnicy - kronikarze wojny 1831 roku, a za 
nimi - późniejsi historycy. Krytycznie oceniają jego dowodzenie 
nad Bugiem Ignacy Prądzyński, Stanisław Barzykowski i Ludwik 
Mierosławski; kontynuują i poszerzają tę krytykę August Sokołowski 
i Wacław Tokarz, a ostatnio także historyk nowej generacji: Janusz 
Wojsz. Generała Łubieńskiego nie oskarża się o tchórzostwo, 
nieudolność czy złą wolę. Istotę podnoszonych przeciwko niemu 
zarzutów najwcześniej i najtrafniej sformułował sam generał Ignacy 
Prądzyński, wytykając mu wiosną 1831 roku w pisemnych rozkazach i 
dyspozycjach jego zbytnią troskliwość. Co rozumiał generalny 
kwatermistrz pod tym sformułowaniem, najłatwiej można wyjaśnić na 
konkretnych przykładach, zaczerpniętych z dokumentacji wyprawy na 
gwardie. 
Przykład pierwszy. Na ogół uważa się wśród historyków, że na całej 
operacji przeciwko gwardiom fatalnie zaciążył "demoralizujący 
wpływ", jaki Łubieński wywierał na Skrzyneckiego. Polegało to na 
tym, że maszerując na Nur, generał zbierał po drodze różne 
przypadkowe informacje o ruchach wojsk nieprzyjacielskich i, nie 
wdając się w głębsze badanie ich prawdziwości, przekazywał je 
natychmiast do głównej kwatery. "Takie meldunki alarmujące - pisze 
Wacław Tokarz - oparte na wiadomościach nie sprawdzonych, 
odbierały Skrzyneckiemu do reszty zdolność spokojnej oceny 
położenia". 
A oto przykład drugi: w nocy z 20 na 21 maja spotkali się z sobą w 
Ciechanowcu dwaj dawni koledzy z regimentu szwoleżerów gwardii 
napoleońskiej: generał Tomasz Łubieński i generał Dezydery 
Chłapowski, maszerujący na czele doborowego oddziału kadrowego na 
pomoc powstańcom litewskim. Pchnięcie przez naczelnego wodza tego 
"arcyskromnego posiłku" na Litwę w momencie, kiedy generalny 
kwatermistrz i szef sztabu w jednej osobie starał się przerzucić 
tam główny teatr wojny, było typowym przykładem tak 
charakterystycznej dla generała Skrzyneckiego "strategii małych 
działań" i dowodziło niezbicie, że nie traktował on poważnie 
wymuszonej na nim wyprawy na gwardie i od początku nie wierzył w 
jej powodzenie. Przejazd ulubieńca Napoleona, legendarnego 
"Klaposkiego" przez teren "dozoru" nadbużańskiej grupy 
obserwacyjnej musiał wywołać spore poruszenie, jako że wśród 
podkomendnych generała Łubieńskiego aż się roiło od dawnych 
szwoleżerów napoleońskich. Wystarczy wymienić parę najbardziej 
znaczących nazwisk. Dywizją piechoty dowodził były szwoleżer 
generał Henryk Kamieński, jedną z brygad kawalerii - były 
szwoleżer generał Józef Kamieński, piątym pułkiem strzelców 
konnych - były szwoleżer pułkownik Benedykt Zielonka*, (* 
Pułkownik Benedykt Zielonka nie przyjął ofiarowanego przez rząd 
powstańczy stopnia generała brygady. Zgodził się natomiast na 
objęcie dowództwa pułku, w którym przed powstaniem był najstarszym 
szefem szwadronu. Niektórzy pamiętnikarze utrzymują, że Zielonka 
ślubował, iż nie wyciągnie z pochwy szabli przeciwko wojskom 
cesarza-króla.) dywizjonem tego pułku - były szwoleżer 
podpułkownik Feliks Skarżyński. Ale okoliczności wojenne nie 
sprzyjały organizowaniu fet koleżeńskich. Ograniczono się do 
spotkania na najwyższym szczeblu, a i to miało charakter ściśle 
służbowy. Chodziło o powzięcie decyzji odnośnie ważnego zadania 
taktycznego obchodzącego obu generałów. 
Po zajęciu Nuru generał Łubieński powiadomił główną kwaterę, że w 
Ciechanowcu i w Bielsku Podlaskim znajdują się bogate magazyny 
nieprzyjacielskie, pełne żywności i wszelkich dóbr wojskowych, a 
całkowicie niemal pozbawione ochrony. Mniejszy z tych magazynów - 
w pobliskim Ciechanowcu - udało się Łubieńskiemu zająć i 
zawartością jego uzupełnić skromne zaopatrzenie swoich wojsk. 
Natomiast magazynów głównych, mieszczących się w Bielsku, nie 
można było spożytkować w ten sposób, bo Bielsk od Nuru oddzielała 
zbyt duża odległość; można je było tylko zniszczyć. Komu główna 
kwatera zleciła zniszczenie magazynów bielskich: czy generałowi 
Łubieńskiemu, który miał je w zasięgu swojej "obserwacji", czy 
generałowi Chłapowskiemu, którego droga na Litwę wiodła przez 
Bielsk - trudno już dzisiaj ustalić. Historycy wojskowości zgodnie 
utrzymują, że było to w równym stopniu obowiązkiem obu generałów. 
W każdym razie wiadomo, że nocna rozmowa w Ciechanowcu miała za 
główny przedmiot tę właśnie sprawę. Z późniejszych wyjaśnień 
Dezyderego Chłapowskiego wynika, że zrezygnował on ze zniszczenia 
magazynów bielskich pod wpływem nalegań starszego stopniem 
generała Łubieńskiego, który mu wytłumaczył, że zawartość tych 
magazynów powinna być zachowana na potrzeby głównej armii 
polskiej, mającej iść na Litwę w ślad za Chłapowskim. Argument 
miał swoją wagę. Trzeba pamiętać że dwaj generałowie, którzy w ową 
wojenną noc majową tę sprawę rozważali, byli z cywila wzorowymi 
zapobiegliwymi gospodarzami, że doskonale wiedzieli, jak marne i 
nie wystarczające jest zaopatrzenie armii powstańczej, że musiały 
ich boleć serca na samą myśl o niszczeniu bogactw zalegających 
magazyny bielskie. Ale ta zbytnia troskliwość, mogąca uchodzić za 
cnotę w czasach pokojowych, w ówczesnej sytuacji wojennej ocierała 
się o występek. "Niezniszczenie owych wielkich magazynów wywarło 
jak największy wpływ na dalsze działania - świadczy Prądzyński. - 
Od chwili przejścia Bugu przez Diebitscha armia jego, jako i 
korpus gwardyj, żywiły się wyłącznie z tych magazynów; jedynie 
przy ich pomocy mogły uskutecznić forsowne marsze do Ostrołęki. 
Brak ich byłby niewątpliwie sparaliżował działania rosyjskie, a 
zatem może by i nie było przyszło do zgubnego dla nas spotkania 
pod Ostrołęką". 
Trudno się dziwić, że sprawiedliwy historyk wojny 1831 roku Wacław 
Tokarz, pisząc o niezniszczeniu magazynów bielskich stwierdza z 
ubolewaniem: "Jest to sprawa mętna, obciążająca poważnie 
Łubieńskiego". 
I wreszcie trzeci przykład potępianej przez historyków "zbytniej 
troskliwości" generała buchaltera - wyjaśniający genezę drugiej 
bitwy pod Nurem. 
19 maja feldmarszałek Dybicz, zaalarmowany polskim marszem na 
gwardie, ruszył w kierunku Bugu, na pomoc "nadwornemu wojsku" 
cesarza. Już w nocy z 20 na 21 maja generał Łubieński dowiedział 
się, że nieprzyjaciel zamierza forsować Bug w rejonie miejscowości 
Granne, odległej od Nuru zaledwie o dwadzieścia kilometrów. W tym 
stanie rzeczy zadanie nadbużańskiej grupy operacyjnej można było 
uznać za skończone. Historycy uważają, że Łubieński miał przed 
sobą dwie ewentualności dalszych działań: albo wycofać się 
natychmiast do głównej armii polskiej, jak nakazywała mu 
instrukcja Prądzyńskiego, odebrana jeszcze w Serocku, albo z całą 
swą grupą zająć stanowiska obronne w otoczonym bagnami 
Ciechanowcu, co utrudniłoby znacznie Dybiczowi jego marsz z 
odsieczą dla gwardii. W żadnym razie natomiast nie wolno było 
Łubieńskiemu pozostawać w Nurze. Tymczasem generał dyrektor, 
zazwyczaj tak przesadnie uwrażliwiony na najlżejszy pozór 
zagrożenia, w obliczu niebezpieczeństwa rzeczywistego okazał się 
nad wyraz nieostrożny. Zasypywany meldunkami o zbliżaniu się 
przedniej straży Dybicza, uparcie trwał w rejonie Nuru jeszcze 
przez całą dobę i wycofywanie rozpoczął dopiero 22 maja po 
południu, kiedy jego straż tylna miała już "mocne czucie" z 
nieprzyjacielem. W ostatniej chwili, aby jeszcze swe odejście 
odwlec, popełnił generał poważny błąd taktyczny, za który surowo 
go ganią historycy wojskowości: dokonał podziału swego wojska na 
dwie części; większość piechoty, jazdy i artylerii, wraz z 
taborami i parkami, wysłał przodem pod dowództwem kolegi z gwardii 
napoleońskiej generała Józefa Kamieńskiego, sam zaś z 4 
batalionami piechoty, 6 szwadronami jazdy i 10 działami pozostał w 
Nurze jeszcze do wieczora. Ta zwłoka miała go drogo kosztować. 
Silne zgrupowanie kawalerii nieprzyjacielskiej, flankujące z 
daleka jego odmarsz (był przy tym zgrupowaniu podobno sam Dybicz), 
ubiegło go manewrem oskrzydlającym i na trzecim kilometrze za 
Nurem stanęło mu okrakiem na drodze, odcinając go całkowicie od 
maszerującego przodem generała Józefa Kamieńskiego. Sytuacja 
Łubieńskiego była nie do pozazdroszczenia; przed sobą miał trzy 
pułki kirasjerów cesarskich, wspierane przez piechotę i artylerię, 
za sobą - całą armię Dybicza. Chcąc się z tej matni wydobyć, 
musiał zaryzykować krwawą bitwę w warunkach bardzo dla siebie 
niekorzystnych. Gdyby wyjście z Nuru nastąpiło o kilkanaście 
godzin wcześniej, do niepotrzebnego starcia w ogóle by nie doszło. 
Usprawiedliwiając się później ze swojej opieszałości, generał 
Łubieński tłumaczył, że nie mógł opuścić Nuru przed powrotem 
podjazdu, wysłanego z raportami do głównej kwatery. Nie wiadomo, 
czy chodziło mu o odebranie formalnego rozkazu od naczelnego 
wodza, czy o bezpieczeństwo wysłanego oddziałku. W jednym i w 
drugim wypadku była to "zbytnia troskliwość", za którą drogo 
przyszło zapłacić. 
Bitwę pod Nurem skwitował generał listem do żony, wysłanym 
bezpośrednio po wydobyciu się z najcięższych tarapatów. 
"25 Maja w obozie pomiędzy Ostrołęką a Zambrowem niedaleko 
Sandrowa. 
Kochana Kostuniu! Piszę kilka słów tylko, żeby Ci donieść, że Bogu 
dzięki zdrów jestem, pomimo wszystkich ciężkich i niebezpiecznych 
przepraw dni ostatnich, w których widocznie Opatrzność nade mną 
czuwała. Pogłoska o mojej śmierci lub o wzięciu mnie do niewoli 
musiała już Ciebie dojść, dlatego piszę, ażeby Ciebie uspokoić. 
Korpus, którym dowodziłem, dzięki szczególnej łasce Boskiej, okrył 
się chwałą, bo otoczony ze wszystkich stron (pod Nurem) bez żadnej 
nadziei wyjścia, wydobył się prawie bez żadnej straty. Bogu dzięki 
za to składam; straciłem co najwyżej 50 ludzi, zabitych, rannych i 
do niewoli wziętych, i ani jednego oficera. Nie mogę dalej pisać, 
bo piszę wobec nieprzyjaciela, od którego nas dzieli tylko mała 
rzeczka. Mam nadzieję, że Morawski (Wosio) dostanie krzyż po tej 
bitwie, ale nie jestem jeszcze zupełnie pewnym. Nie opuścił mnie 
ani na krok podczas tej całej bitwy, podczas której czułem nad 
sobą podwójne błogosławieństwo rodzicielskie". 
Informacje zawarte w liście niezupełnie się zgadzają z ustalonym 
przez historyków stanem faktycznym drugiej bitwy pod Nurem. Z 
obiektywnych źródeł wynika, że w ogóle straty polskie w tej bitwie 
wynosiły nie "co najwyżej 50 ludzi, zabitych, rannych i do niewoli 
wziętych", ale stu zabitych i rannych oraz stu pięćdziesięciu 
jeńców. Wiadomo też, że wbrew zapewnieniom generała Łubieńskiego, 
jakoby wśród ofiar bitwy nie było "ani jednego oficera" - legł pod 
Nurem ciężko ranny jego trzynasty adiutant: podporucznik Stanisław 
hrabia Krasiński - syn ruchliwego Oboźnicy z Radziejowic. Przyczyn 
tych nieścisłości w spisywanej na gorąco relacji generała można 
się jedynie domyślać. Możliwe, że przy obliczaniu strat generał 
uwzględniał tylko kawalerzystów ze swojego korpusu, pomijając 
zupełnie piechurów z 5. dywizji. Jeżeli zaś chodzi o młodego 
Krasińskiego, to mógł on odnieść swą ranę jeszcze w pierwszej 
"przepałce" pod Nurem - w dniu 17 maja. Ale nie warto tracić czasu 
na domysły. Ważniejsze od takich czy innych potknięć 
faktograficznych jest zasadnicze naświetlenie batalii nurskiej, 
jakie przekazuje nam autor listu. Jest to naświetlenie 
jednoznaczne. Druga bitwa pod Nurem ukazana jest w liście jako 
bezsporny akt wojennej chwały. Taką właśnie opinię - będą gorliwie 
podtrzymywali wszyscy biografowie klanu. W pół wieku później ktoś 
z rodziny (najpewniej hrabianka Adela Łubieńska) zamówi u mistrza 
Juliusza Kossaka płótno batalistyczne pt. Bitwa pod Nurem. Obraz 
ten, przedstawiający generała Łubieńskiego w centrum boju - na 
koniu i w otoczeniu adiutantów zajmie w ikonografii powstania 
listopadowego miejsce równie ważne i zaszczytne jak Dwernicki pod 
Stoczkiem, Olszynka Grochowska czy Sowiński na Woli. 
Inaczej niż w liście generała Łubieńskiego, inaczej niż na obrazie 
Juliusza Kossaka przedstawia się bitwa pod Nurem w relacjach 
kronikarzy i historyków wojny 1831 roku. Drobiazgowe zapisy 
kronikarskie układają się w dramatyczny tok wydarzeń. Zaskoczenie 
nastąpiło późnym wieczorem na bocznej drodze, prowadzącej przez 
rzadki podmokły las. W gęstniejącym mroku czoło kolumny 
Łubieńskiego, złożone z piechoty, natyka się nagle na rozwiniętą 
linię kawalerii nieprzyjacielskiej, blokującą trasę odwrotu. 
Rozlega się głos trąbki parlamentarskiej. Z białą chustą 
parlamentarza nadjeżdża od strony nieprzyjaciela generał Berg, 
który w przyszłości będzie namiestnikiem cesarskim w Warszawie. 
Między parlamentarzem a dowódcą oddziału polskiego dochodzi do 
krótkiej wymiany zdań po francusku: General! J'ai la confiance de 
Vous dire, gue nous sommes sur Vos derrieres. Il ne Vous reste 
plus rien a faire, gue de mettre bas les armes. (Generale, mam 
honor panu oznajmić, że jesteśmy na pańskich tyłach. Nie pozostaje 
panu nic innego jak złożyć broń). Chwila wahania i dumne słowa 
Łubieńskiego: Je vois, que je suis coupe, mais nous saurons fair 
jour. (Widzę, że jestem odcięty, ale potrafimy się uwolnić). 
Parlamentarz zwraca konia ku swoim: Si c'est ainsi, je n'ai plus 
rien a Vous dire. (Jeżeli tak, to nie mam panu nic więcej do 
powiedzenia). Odjeżdżając daje znak chustką. Po chwili odzywają 
się działa rosyjskie. Strzelają kartaczami z odległości 
osiemdziesięciu kroków. 
Bitwa toczy się w ciemnościach. Kopyta koni i stopy piechurów 
ślizgają się po błocie. Kirasjerzy usiłują zepchnąć Polaków na 
mokradła. Generał Łubieński w pierwszej chwili traci zupełnie 
głowę. Ale wspiera go radami dawny kolega z pułku szwoleżerów, 
generał Henryk Kamieński. Z jego to inicjatywy piechota formuje 
się w czworoboki obronne, a jazda rusza do ataku. Dwa szwadrony 5. 
pułku strzelców (dawnej gwardii szaserów) pod osobistym dowództwem 
generała Łubieńskiego oraz drugiego eks-szwoleżera podpułkownika 
Feliksa Skarżyńskiego rozpaczliwie szarżują na mur kirasjerski. 
Szarża zostaje odparta. Nie udaje się także próba piechoty 
utorowania sobie drogi poza prawym skrzydłem nieprzyjaciela. 
Łubieński nie panuje nad biegiem bitwy. W pewnym momencie 
przestaje wydawać rozkazy. Mówi poszczególnym dowódcom, aby sami 
szukali sobie drogi. Przypartą do błot piechotę i artylerię 
ogarnia chaos cofania się. Panika wdziera się nawet w szeregi 
doborowej artylerii konnej. Dowódca 2. baterii, dzielny dotąd 
kapitan Kołyszko każe odcinać konie od dział i wraz z kanonierami 
rzuca się do ucieczki. Sytuację ratuje piechota: bohaterska 
brygada pułkownika Jana Krasickiego, złożona z pułków 3. i 14. 
Sformowana w niezłomne czworoboki odpiera krwawo trzy szarże 
kirasjerów. Dodając sobie ducha nieustannym głośnym biciem w 
bębny, uparcie przepycha się do przodu. Młodzi żołnierze z 14. 
pułku nowej formacji - uzbrojeni przeważnie w kosy, i dlatego 
pewnie lepiej od innych doceniający wartość broni palnej - 
zaprzęgają się do dział porzuconych przez kapitana Kołyszkę i 
ciągną je własnymi rękami przez bagna i zarośla. Pod osłoną 
czworoboków nieustraszonej piechoty, po trzygodzinnym boju, udaje 
się wreszcie generałowi Łubieńskiemu przerzucić swoją kawalerię i 
artylerię przez rzeczkę Zuzelę, a następnie kontynuować odwrót w 
kierunku Czyżewa. "Już tak było ciemno - wspomina jeden z 
uczestników bitwy - iż o kilka kroków przedmiotów nie było można 
rozpoznać." Część batalionów polskich wycofuje się w zupełnym 
nieładzie: zabłąkane grupki piechurów przechodzą przez Zuzelę w 
różnych miejscach, po czym miotają się rozpaczliwie przez resztę 
nocy, poszukując swych macierzystych oddziałów. Wśród tych 
nieszczęsnych maruderów, gramolących się z błot nadbużańskich, 
wysuwa się na pierwszy plan samotny oficer, odnotowany dzięki 
swemu nazwisku przez wszystkich dziejopisów bitwy: kapitan Jan 
Moniuszko - ojciec przyszłego kompozytora. 
"Spotkanie pod Nurem zasługuje na uwagę - pisze w swoich 
Pamiętnikach generał Prądzyński. - Było ono poprzednikiem i 
niejako zapowiedzią daleko sroższej klęski, którą za dni kilka 
armia polska pod Ostrołęką ponieść miała, a to z tychże niemal 
samych powodów. Uważny badacz spostrzeże w spotkaniu pod Nurem 
jedno: zawsze męstwo w pojedynczych wojownikach polskich, w 
batalionach, nawet i szwadronach, ale duch wojska, karność w niem, 
porządek wojskowy, ów cement, który wszystkie jego części do 
zupełnej jedności połącza, w strasznym są upadku. Generałowie 
zwłaszcza okazują się zupełnie nieodpowiedzialni swojemu 
powołaniu, nikczemni nawet..." 
Zarzut nikczemności miał na szczęście tylko jednego określonego 
adresata: odnosił się do generała Józefa Kamieńskiego, dowódcy tej 
części grupy Łubieńskiego, która maszerowała przodem i w bitwie 
pod Nurem udziału nie brała. Były gwardzista napoleoński 
sprzeniewierzył się całkowicie swojej chwalebnej przeszłości 
szwoleżerskiej, a także zwykłej solidarności koleżeńskiej, 
obowiązującej zwłaszcza między dawnymi towarzyszami broni. "Gen. 
Józef Kamieński, stojący w czasie bitwy [...] najwyżej o 5-6 
wiorst od niej, zachował się haniebnie - oburza się oględny 
zazwyczaj Wacław Tokarz. - Słyszał huk każdego wystrzału z działa; 
przez swe przybycie mógł porażkę naszą zmienić w zwycięstwo. Nie 
poszedł na huk dział na pomoc swoim, nie wysłał nawet podjazdu w 
tę stronę; przeciwnie, rzucił się do ucieczki i w popłochu 
maszerował do Czyżewa, niszcząc za sobą mosty, wysyłając nawet do 
kwatery głównej meldunek o zniszczeniu zupełnem oddziału 
Łubieńskiego". (Stąd się zapewne wzięły pogłoski o śmierci lub 
dostaniu się do niewoli dowódcy grupy). 
Prądzyński określa działania pod Nurem jako "opłakane" i nie waha 
się żądać kary dla głównych winowajców porażki. "Wypadek pod Nurem 
powinien był w interesie służby, karności wojny naszej wywołać 
surowe wystąpienie władzy hetmańskiej - czytamy w Pamiętnikach. - 
Łubieńskiemu należała się najmniej ostra nagana. Zachowanie się 
Józefa Kamieńskiego powinno być oddane natychmiast pod ścisłe 
roztrząśnienie komisyi śledczej, odebrawszy mu jego dowództwo. 
Kołyszko, oddany pod sąd wojenny, powinnien był być w dwudziestu 
czterech godzinach osądzony i rozstrzelany. Nic zgoła z tego 
wszystkiego nie nastąpiło... Łubieński nie tylko, że żadnej nagany 
nie odebrał, ale i owszem za tę opłakaną czynność pod Nurem 
mianowany został generałem dywizyi i w kilka dni potem szefem 
sztabu". 
Generał Łubieński po prostu miał szczęście. Ogólna sytuacja 
wojenna była tego rodzaju, że domagała się na gwałt zwycięstw - 
choćby pozornych, i bohaterów - chociażby z nominacji. Został więc 
bohaterem z nominacji naczelnego wodza, a "opłakaną czynność" pod 
Nurem wyniesiono do rangi sukcesu. Generał Skrzynecki raz jeszcze 
dał wyraz swemu szczególnemu sentymentowi dla jedynego ze 
starszych dywizjonerów, który nie myślał nigdy o odebraniu mu 
buławy hetmańskiej. 
Lapidarny skrót wydarzeń ostatnich dni wyprawy na gwardie 
przekazuje w swoim Pamiętniku z roku 1830/31 członek Rządu 
Narodowego Joachim Lelewel: 
"Dybicz uwiadomiony (o marszu na gwardie) ruszył nareszcie spod 
Siedlec ku Bugowi. Na tę wiadomość nie oparł się o Łomżę, 
Ostrołękę i Narew Skrzynecki, nie zapewnił sobie porządnej 
rejterady, ale wystąpił plątać się w marsze boczne. Dybicz 
obskoczył pod Nurem generała Łubieńskiego, który przedarłszy się, 
trzymał się w odwodzie aż do Ostrołęki, gdzie 26 maja masą całą na 
niespodziewanego Skrzyneckiego napadł Dybicz. Giełgud w 
kilkanaście tysięcy został odcięty (odcięta w Łomży dywizja gen. 
Giełguda zostanie po Ostrołęce - dla przesłonięcia poniesionej 
klęski - wyprawiona na Litwę - M.B.) Ostrołęka zajęta i na 
wyżynach ostrołęckich liczna artyleria rosyjska rozstawiona 
zmiatała rycerstwo polskie na drugim brzegu stojące. Mosty po 
morderczym boju opanowane, masy rosyjskie przelewały się na drugą 
stronę. Stawił Skrzynecki osobiście dzielny opór, ale rzucał 
bataliony i szwadrony pojedynczo, które na masach rosyjskich 
topniały. Sam osobiście dał dowody dotrwałości i zupełnego w 
najtęższym ogniu poświęcenia się. Walczył jak wzorowy żołnierz, 
brakowało tylko wodza. Bem nadbiegł z artylerią i prażył rosyjskie 
masy morderczym ogniem. Ustąpili Rosjanie za rzekę, ale Skrzynecki 
śpiesznie utrzymane pole opuścił. Do czterech tysięcy poległo. 
Około 200 oficerów najpiękniejszej młodzieży zginęło, bo każdy 
mniemał, że przyszła godzina poświęcenia się za ojczyznę, i 
chętnie śpieszył na ogień i mniej wytrwałego do boju w tym razie 
prowadził żołnierza. Oszczędzana nieczynnością i zgubnym 
majaczeniem krew rycerstwa polskiego okrutnie się obficie 
przelała. Skrzynecki uwiadomił Rząd Narodowy, że na głowę pobity, 
stracił armię, niedobitki jej uprowadza". Ten pierwszy paniczny 
raport, w którym wódz naczelny użył słów finis Poloniae, został mu 
później na jego usilne żądanie zwrócony. 
Te same wydarzenia wojenne opisuje generał Prądzyński, tyle że o 
wiele obszerniej i w sposób znacznie bardziej osobisty. Jego 
wynurzenia pełne są gniewu i rozpaczy. Właśnie w tych dniach 
oddzielających Nur od Ostrołęki, doszło do ostatecznego rozbratu 
między wodzem naczelnym a generałem kwatermistrzem. Wkrótce po 
znanych już wypadkach w dworze troszyńskim rozegrała się jeszcze 
bardziej dramatyczna scena w dworze Mężeninie. "Przyszło więc 
między nami do jak najgwałtowniejszego wybuchu - relacjonuje 
Prądzyński. - On (Skrzynecki) mi wyrzucał z uniesieniem, że 
dlatego, iż się on nie staje niewolnikiem moich pomysłów, ale 
słucha także własnego widzenia rzeczy, ja się oddaję uczuciom 
obrażonej miłości własnej... Ja z mojej strony nie pozostałem 
milczący. Przyznałem się, że nie mogę dłużej patrzeć z 
obojętnością na sposób nikczemny, w jaki wojnę prowadzimy, że 
igramy z losami Polski, że sami odpychamy zwycięstwa, które nam 
fortuna podaje, że równie jak przez cały kwiecień nie chcieliśmy 
pokonać Diebitscha, tak teraz samochcący uratowaliśmy gwardye, że 
naszem postępowaniem rozprzęgamy wojsko i zabijamy ducha w 
narodzie, że przyśpieszonym biegiem do niezawodnej klęski dążymy, 
że on, Skrzynecki, podjął się ciężaru nad jego siły i że nie ma 
wyobrażenia o dowodzeniu wojskiem i o prowadzeniu działań 
wojennych, że co do mnie, przekonałem się nazbyt wielu wypadkami, 
że nigdy nie zgodzą się nasze wyobrażenia wojenne, że zatem 
pozostając dłużej w sztabie, ani jemu, ani ojczyźnie pożytecznym 
być nie mogę. Zakończyłem przeto, prosząc jak najmocniej o 
uwolnienie mnie od moich dotychczasowych obowiązków..." 
Historycy oceniający rolę Skrzyneckiego w wyprawie na gwardie 
osądzają go równie surowo jak Prądzyński. "Historykowi pozostaje 
jedynie droga przypuszczenia - pisze Wacław Tokarz - że albo 
Skrzynecki upadł wtedy zupełnie pod ciężarem odpowiedzialności, 
przerastającej jego siły i niepowinien był ani dnia dłużej 
sprawować dowództwa, albo też - z tych czy innych przyczyn - nie 
chciał myśleć nawet o zadaniu Mikołajowi takiego ciosu, jak 
pobicie jego gwardii". W tym samym duchu wypowiada się August 
Sokołowski: "Co mogło skłonić Skrzyneckiego do wypuszczenia 
gwardyi, nie wytłumaczył ani on sam, ani nikt z współczesnych. Dwa 
więc nasuwają się przypuszczenia: albo że podejmując wyprawę 
niechętnie, zmuszony niejako naleganiami Rządu, z góry postanowił 
bitwy nie staczać i zadowolić się tylko drobnymi korzyściami, jak 
urwaniem kilku furgonów i nastraszeniem pretoryanów carskich albo 
też że położywszy wszelkie nadzieje swoje w dyplomacyi, obawiał 
się zniszczeniem gwardyi podrażnić uczucia możnowładztwa 
rosyjskiego jakoteż dumę Mikołaja i tym sposobem utrudnić lub 
niepodobnem uczynić wszelkie porozumienie. Że to była argumentacya 
z gruntu fałszywa, nie dowodzi niczego, bo po głowie Skrzyneckiego 
snuły się tak dziwne myśli, że i to, z pozoru nieprawdopodobne 
przypuszczenie, wydaje się zupełnie możliwe". 
Postępowanie samego Prądzyńskiego w wyprawie na gwardie również 
nie ostało się przed krytyką historyków. Wyrzuca mu się zbytnią 
miękkość charakteru. Uważa się, że jako generalny kwatermistrz, 
faktyczny szef sztabu i inicjator wyprawy nie był wcale obowiązany 
do "prostego posłuszeństwa żołnierskiego" wobec fatalnych rozkazów 
Skrzyneckiego. Obwinia się go, krótko mówiąc, o to, że nie 
potrafił prowadzić wojny wbrew naczelnemu wodzowi. Prądzyński jak 
gdyby przewidując te przyszłe zarzuty, z rozbrajającą szczerością 
odsłania w Pamiętnikach ówczesny stan swego ducha. 
"Siedm to już razy w tej wojnie podania moje, zamierzające 
stanowczo wypadki, przez Chłopickiego następnie przez 
Skrzyneckiego odrzucone zostały lub jeżeli przyjęte, to tylko po 
długich sporach i z wielkimi modyfikacjami, a w wykonaniu zawsze 
krzywione i zepsute przez upór i niedołężność były. Takie ciągłe 
ścierania się i zawody doprowadziły na koniec mój umysł do pewnego 
zdekurażowania; bo czemże jest innem zdekurażowanie, jak upadkiem 
nadziei wskutek doznanych zawodów? Nie każdemu to człowiekowi jest 
dane zachować zawsze i wszędzie w wszelkich okolicznościach całą 
tęgość charakteru i wszystkie swoje zdolności, i męstwo, i jasne 
widzenie... Dla mnie przyszła chwila, żem już mniej jasno widział 
i mniej mocno chciał: ciągłe ścierania ze zwierzchnikiem 
nadwerężyły hart mojej duszy. Takie były straszne skutki 
styczności i ciągłych stosunków z gen. Skrzyneckim. Objawiały się 
one nie tylko na pojedynczych, ale i na masach"... "Jeleń dowodził 
armią lwów" - dopowie w innym miejscu. 
W obfitej dokumentacji bitwy pod Ostrołęką dochowała się migawka z 
placu boju, będąca świetną ilustracją do autocharakterystyki 
Prądzyńskiego. Mam na myśli krótki fragment z III tomu Pamiętników 
Władysława Zamoyskiego - szefa sztabu w korpusie generała 
Łubieńskiego. 
"Szef sztabu Prądzyński był w stanie zupełnego rozstroju - 
wspomina swój przejazd przez krwawe pobojowisko ostrołęckie 
Władysław Zamoyski. - Spotkawszy go na początku popołudniowej 
bitwy, siedzącego nieczynnie pod krzakiem, zapytałem: >>W jakim 
kierunku odwrót?<<... Jakąż mi dał odpowiedź, mnie szefowi sztabu 
korpusu, szef sztabu głównego, którego powinnością było kierunek 
nadać rannym i bagażom taki, aby nie plątać ruchu, nie zatykać 
komunikacyi. Prądzyński odpowiedział: >>Nie ma odwrotu, wszystko 
stracone, takiego to mamy wodza<<. To mówiąc, miał łzy w oczach". 
Z punktu widzenia służbowego irytacja podpułkownika Zamoyskiego 
była najzupełniej uzasadniona. Szef sztabu głównego i kwatermistrz 
generalny armii nie powinien był odpowiadać w ten sposób młodszemu 
oficerowi, mając jeszcze, na domiar złego, "łzy w oczach". Tylko 
że dramatu człowieka, któremu cudza indolencja zmarnowała plan 
ocalenia ojczyzny, nie można oceniać według kryteriów regulaminów 
wojskowych. 
Generał Tomasz Łubieński w bojach pod Ostrołęką spisywał się 
dobrze, na ile w tej "wielkiej burdzie" - jak określał bitwę 
ostrołęcką Prądzyński - można się było w ogóle dobrze spisywać. W 
każdym razie spotyka się na ogół z przychylną oceną historyków. 
Biograf rodzinny Roger Łubieński legitymuje sukcesy stryjecznego 
dziada aż trzema listami. 
"Warszawa 30 Maja 1831 
Kochana Kostuniu! Gazety ci opowiedzą krwawe bitwy, które musiałem 
stoczyć z nieprzyjacielem od 25 t.m. Miałem dosyć poważną sprawę z 
korpusem Gwardyi 26 t.m. nareszcie atakowany przez przeważające 
siły pod Ostrołęką i wskutek tego mieliśmy ogólną bitwę, w której 
z obydwóch stron dużo ludzi padło, pomiędzy innemi Jenerałowie 
Kicki i Henryk Kamieński zabici kulami. Wskutek tego cofnęliśmy 
się do Warszawy i ja miałem niebezpieczny zaszczyt kuwrowania 
całej armii, a potem odprowadzenia jej pod osłonę bateryi Pragi. 
Dzisiaj cała nasza kawalerya przeszła przez miasto, ażeby rozłożyć 
się obozem w okolicach. Moja kwatera główna jest w tej chwili w 
Warszawie, ale wątpię, ażebym długo w niej pozostał. Zastałem 
wszystkich moich braci i krewnych zdrowymi. Felix już jest 
zdrowszy (bratanek generała Felix Łubieński odniósł ranę w bitwie 
pod Ostrołęką - M.B.). Widziałem Panią Fredro wczoraj wieczór, 
dziwnie mało jest osób w Warszawie, można by powiedzieć, że 
ludność o połowę spadła. Widziałem także księżnę Teresę i ładną 
księżnę Władysławową Sanguszkową, która przyjechała do męża. 
Obydwie kazały ci się kłaniać". 
I krótki raport do guzowskiego patriarchy rodu: 
"Warszawa 30 Maja 1831. 
Drogi Ojcze! Przybyły do Warszawy z wojskiem, które mi Wódz 
Naczelny zdał pod moją komendę, moment mam tylko czasu, ażeby 
upaść do nóg Drogiemu Ojcu, i donieść mu, że Wosio dostał krzyża, 
na który zasłużył przez sposób, w jaki w batalii pod Nurem 
nieodstępnie dopełniał powinności adjutanta mego przybocznego. 
Zresztą nic nie donoszę, bo zawalony robotą momentu prawie wolnego 
nie mam". 
Ten drugi list zawiózł do Guzowa służący Henryka Łubieńskiego. 
Hrabia Henryk opatrzył list brata komentarzem wprowadzającym: 
"Warszawa 30 Maja 31. 
Przesyłam Ojcu Kochanemu list Tomasza i korzystam, ażeby dodać te 
parę słów. Tomasz okrył się chwałą i pomimo jego skromności i 
ukrywania wszystkich swoich czynności i ciągłego trzymania się w 
cieniu, jest tylko jeden powszechny głos uznania. Uratował resztę 
wojska, jak pod Kulmem (w roku 1814) i co zrobił, przechodzi 
wszystkich spodziewanie, za parę dni staniemy wobec nieprzyjaciela 
z pokaźnemi siłami. Bogu dzięki, zdrowie Tomasza wytrzymuje pomimo 
takiej fatygi, wczoraj po raz pierwszy od 25 Lutego, położył się 
rozebrany do łóżka, bardzo jest opalony i trochę więcej posiwiał, 
ale zresztą mocny i zdrów. Mianowany został Jenerałem dywizyi na 
polu bitwy". 
W dwa dni później, rozkazem dziennym naczelnego wodza z 1 czerwca 
1831 roku generał dywizji Tomasz Hrabia Łubieński powołany został 
na stanowisko szefa sztabu głównego armii powstańczej. Wojna 
zmieniała swój charakter: po wielkim strategiku i niezmordowanym 
rzeczniku koncepcji ofensywnych - Prądzyńskim, stawał u steru 
działań zbrojnych człowiek, którego cechą dominującą była "zbytnia 
troskliwość" i który - jak sam to wielokrotnie wyznawał w listach 
do rodziny - jedyną szansę powstania upatrywał w "łasce 
Opatrzności". 
II 
Zbiegły z Królestwa Polskiego dowódca Korpusu Rezerwowego Gwardii 
i Grenadierów, generał - wojewoda Wincenty hrabia Krasiński, w 
chwili wybuchu wojny znajdował się już w Petersburgu. Pojawił się 
tam 16 stycznia 1831 roku - w źle dopasowanym ubraniu cywilnym, 
sterany przejściami w kraju i późniejszym wyczekiwaniem w pruskim 
Królewcu na odpowiedź Mikołaja. Datę przybycia Opinogórczyka do 
północnej stolicy można dokładnie określić na podstawie strzępów 
jego ówczesnych notatek podróżnych, przetrwałych w przypisach do 
monografii o Zygmuncie Krasińskim pióra profesora Józefa 
Kallenbacha. Zasłużony historyk literatury był w początkach 
naszego stulecia dyrektorem Biblioteki Ordynacji Krasińskich, miał 
więc sposobność oglądać zapiski pierwszego ordynata jeszcze w 
rękopiśmiennym oryginale: "Dochował się w zbiorach rodzinnych 
notatnik jenerała - czytamy w dziele Kallenbacha - wąska, podłużna 
książeczka, w czerwoną skórę oprawiona, brzegi złocone. Wewnątrz 
na okładce zielonej napisał jenerał: Ta Xiążka kupiona w Królewcu 
Dnia 22 Xbra (grudnia) 1830 r. przez W. Krasińskiego do 
zapisywania co robił przez czas niebytności w kraiu". 
Z podanej daty wynika, że Opinogórczyk kupił sobie ów podróżny 
pamiętnik w okresie swojej szczytowej mobilizacji samoobronnej. W 
dwa dni po dokonaniu tego sprawunku, napisał słynny list wigilijny 
do syna, cytowany we fragmentach i drobiazgowo komentowany we 
wszystkich biografiach Zygmunta; w dwa tygodnie później - równie 
zasadniczy list do Amelii Załuskiej, którego treść podałem w 
całości w poprzednim tomie tej opowieści. W obu pismach generał 
tłumaczył się przed bliskimi ze swego postępowania po wybuchu 
"rewolucyi", wykładał swoje racje ideowe i polityczne, czarował 
honorem i patriotyzmem. Przypuszczam, że nabyty w Królewcu 
notatnik miał służyć tym samym apologetycznym celom, tyle że w 
szerszym zakresie. Generał musiał przecież - zgodnie z przyjętym 
zwyczajem - odpowiednio upiększyć dla potomności jeden z 
najbardziej drażliwych rozdziałów swego życiorysu. Ale fatalny 
pech, towarzyszący nieodmiennie wszelkim hagiograficznym 
zamierzeniom dawnego dowódcy szwoleżerów, sprawdził się i tym 
razem. Potomkowie spragnionego pośmiertnej chwały gwardzisty 
uznali jego królewiecko-petersburskie zapiski za dokument ściśle 
poufny i wstydliwy, którego w żadnym razie nie należy 
upowszechniać. Częściowy wyjątek od tej zasady zrobiono jedynie 
dla profesora Kallenbacha, najżarliwszego apologety rodu 
Krasińskich i głównego opiekuna zbiorów ordynackich. Prawnuk 
generała, czwarty z kolei ordynat na Opinogórze, Adam hrabia 
Krasiński zezwolił uczonemu na przytoczenie w jego pracy "kilku 
drobnych urywków" notatnika. Rygory cenzury rodzinnej były jednak 
tak surowe, że z generalskiego diariusza - prowadzonego dzień po 
dniu od grudnia 1830 roku - uznano za nadające się do druku 
dopiero zapiski z lata i jesieni roku 1831. Reszta notatek 
pozostała nadal pod pieczą rodzinnego sekretu.* (* Adam Krasiński 
żywić musiał szczególny kult dla przodka - bohatera wojen 
napoleońskich. Siostrzeniec ówczesnego plenipotenta Krasińskich 
profesor dr Tadeusz Żebrowski, który spędził dzieciństwo w pałacu 
na Krakowskim Przedmieściu, opowiadał mi, że widywał często 
czwartego ordynata, przechadzającego się po ogrodzie w 
szwoleżerskim mundurze pradziada. Możliwe, że czwarty ordynat 
opinogórski - człowiek skądinąd bardzo dla kultury polskiej 
zasłużony - nie cenzurowałby tak ostro bezcennej z historycznego 
punktu widzenia spuścizny pamiętnikarskiej pradziada, gdyby miał 
świadomość ostatecznego charakteru swoich wyroków.) W niecałe pół 
wieku później czerwono-złoty notatnik z generalskimi zapiskami 
przepadł na zawsze w warszawskich pożarach drugiej wojny 
światowej. Z wielomiesięcznej pracowitej kroniki pozostało jedynie 
owych "kilka drobnych urywków" wyproszonych przez Kallenbacha. 
Pouczający to przykład dla tych wszystkich posiadaczy archiwaliów 
historycznych, którzy ciągle jeszcze nie chcą zrozumieć, że dla 
starych dokumentów druk jest zabezpieczeniem stokroć pewniejszym 
niż najpewniejsze schowki rodzinne! 
Z treści i stylu ocalałych fragmentów widać, że generał Krasiński 
w prowadzeniu swego dziennika był równie zręczny i sugestywny, jak 
w swoich listach. Istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczeń, 
że w zakupionej w Królewcu czerwono-złotej książeczce znalazły 
pełne (acz nie zawsze obiektywne) odbicie wszystkie ważniejsze 
fakty biograficzne i przeżycia generała z jego prawie rocznej 
"niebytności w kraiu". Wskutek zniszczenia pamiętnika przepadła, 
niestety, dokumentacja z pierwszych sześciu miesięcy. Strata to 
tym dotkliwsza, że znane nam "poloniki" petersburskie z owego 
czasu są nader skromne. W listach i we wspomnieniach innych 
uchodźców polskich dochowało się zaledwie kilka informacji 
wiążących się z osobą i działalnością Opinogórczyka. Najwięcej 
mówią te źródła o niezwykle serdecznym przyjęciu, zgotowanym 
Krasińskiemu przez cesarza Mikołaja. Podobno monarcha, widząc 
"najwierniejszego obrońcę tronu" w cywilnym surducie, raczył mu 
podarować swój własny polski mundur generalski, przywieziony z 
warszawskich uroczystości koronacyjnych. O kłopotach związanych z 
koniecznością przypasowania cesarskiego daru do figury 
obdarowanego - kroniki milczą, natomiast obecny wówczas w 
Petersburgu Fryderyk hrabia Skarbek informuje, że "Krasiński bywał 
bardzo często u dworu i był dobrze widzianym", ale "żadnego tam 
nie miał wpływu". 
Niektóre przekazy pamiętnikarskie, nie wymieniając Krasińskiego z 
nazwiska, doskonale podmalowują tło jego petersburskich 
"rekolekcji". Na przykład wzmianki o głośnym balu u księżnej 
Teresy Karoliny Golicyn, I-o voto Chodkiewiczowej, urodzonej 
Walewskiej, na którym cesarz - powiadomiony już o uchwale 
detronizacyjnej polskiego sejmu - powitał gospodynię gorzko 
ironicznymi słowami: Madame, c'est un roi detrone qiu vient vous 
faire visite. (Pani, oto zdetronizowany król przychodzi złożyć Ci 
wizytę). Można sobie wyobrazić, z jaką miną słuchał tej 
demonstracji obrażonego monarchy najwierniejszy z królewskich 
gwardzistów! 
Pysznemu, skoremu do awantur i pojedynków Opinogórczykowi nielekko 
też być musiało w ponurych dniach po wybuchu wojny, kiedy w całej 
stolicy imperium narastało, podsycane przez koła dworskie, 
rozjątrzenie przeciwko Polakom, większość arystokratycznych domów 
rosyjskich zatrzaskiwała drzwi przed uchodźcami z Warszawy, a za 
nieostrożne słowo na temat wydarzeń w Królestwie groziło zesłanie 
do dalekich mroźnych guberni. 
Wiadomo również, iż generał wojewoda Krasiński uczestniczył w 
owych żałosnych "rodaków rozmowach" w mieszkaniu księcia-ministra 
Lubeckiego, gdzie grono polskich senatorów emigrantów, pod 
przewodnictwem byłego prezesa senatu, ordynata Stanisława 
Zamoyskiego, skupiało się nad rozłożoną na stole mapą Królestwa, a 
były szef żandarmów i tajnej policji wojskowej, krążący ciągle 
między Petersburgiem a główną kwaterą Dybicza, generał jazdy 
Aleksander Rożniecki wykładał z optymistycznym ferworem "prawdziwe 
znaczenie" bieżących "biuletynów" frontowych i zaręczał, że 
"uczciwi patrioci" już wkrótce będą mogli powrócić do Warszawy. 
Ale te nieliczne, rozsiane po różnych pamiętnikach i listach, 
informacje nie mogą w pełni zaspokoić zainteresowania losami 
jednej z kluczowych postaci opowieści o dawnych szwoleżerach. Żeby 
dowiedzieć się czegoś więcej o generale Wincentym Krasińskim w 
epoce jego dobrowolnej emigracji, trzeba sięgnąć do źródeł 
pozapetersburskich, a przede wszystkim trzeba się dokładnie 
wczytać w korespondencję jego syna Zygmunta.
W dniu - kiedy w osnutej listopadową mgłą Warszawie "sto 
sześćdziesiąt dzieci" przygotowywało się do dokonania zamachu 
stanu - dziewiętnastoletni "wolny słuchacz" akademii genewskiej 
Zygmunt hrabia Krasiński grzał się w jesiennym słońcu równin 
włoskich, przebywając w otwartej kolasie ostatni etap, wytyczonej 
mu przez ojca podróży z Genewy do Rzymu. 
Wkrótce po zagospodarowaniu się w stolicy papieskiej, genewski 
akademik - nie mając jeszcze pojęcia o wybuchu powstania w 
Warszawie - wysłał do ojca czuły list z życzeniami świątecznymi i 
noworocznymi. 
"13 decembra, Rzym 1830 
Drugi już Nowy Rok, drugie już święta się zbliżają, które 
przepędzę daleko od Papy, od domu, pośród obcych twarzy i pod 
cudzym niebem, którego piękność nie zastępuje ani przyjaźni, ani 
drogich osób, nie będących przy mnie. Spośród tej ziemi, tyloma 
ruinami zasłanej wznoszą się moje modły do Boga, by szczęśliwymi 
otoczył Papę chwilami, by nie dozwolił zazdrości i nienawiści 
szarpać dni jego życia i by mi pozwolił kiedyś wlać pociechę do 
stroskanego serca. Niechaj drogi Papa przyjmie moje życzenia, 
niechaj wierzy, że wiele razy w smutku obracam myśl moją ku Niemu, 
jako do portu, gdzie schronię się z miłością, i że życie moje i 
wszystko poświęcić dla niego lubym mi byłoby..." 
Tylko w tamtej epoce, nie znającej jeszcze radia i telefonów, 
możliwe było tak jaskrawe rozmijanie się wyobrażeń nadawcy listu z 
faktyczną sytuacją adresata. Przesyłając życzenia "drogiemu 
Papie", Zygmunt wyobrażał go sobie z pewnością w całej świetności 
jego "korpuśno"-senatorskiego dostojeństwa, na tle brązów, 
marmurów i historycznych pamiątek rodzinnego pałacu na Krakowskim 
Przedmieściu. Tymczasem generał - oddalony już od tych wszystkich 
pańskich wspaniałości - ukrywał się wtedy w "przebraniu ekonoma" - 
i to, o zgrozo: ekonoma nienawistnej Zygmuntowi rodziny 
Łubieńskich - w jakimś folwarczku pod Skierniewicami, wyczekując 
niecierpliwie na swego opinogórskiego "starostę", eks-kapitana 
szwoleżerów Kazimierza Kocha, który miał mu ułatwić nielegalne 
przejście granicy. Dla uintymnienia obrazu można jeszcze dodać, że 
był to ten sam Kazimierz Koch, o którym zaledwie miesiąc wcześniej 
Zygmunt pisał do ojca: "Bardzo bym chciał, żeby Koch do mnie 
napisał, bo koniecznie mi jego stylu potrzeba do powieści, którą 
zacząłem".* (* Miała to być "powieść z życia pospolitego", w 
której Zygmunt Krasiński, "idąc za radą Mickiewicza, zamierzał 
Ciechanów i ciechanowskie intrygi opisać". Możliwe, że 
Mickiewiczowi, w chwili gdy tej rady udzielał, chodziła już po 
głowie pierwsza idea Pana Tadeusza.) 
W liście rzymskim z 13 grudnia zwracają uwagę wzmianki o 
"szarpiącej" generała "zazdrości i nienawiści" oraz o jego 
"stroskanym sercu". Nie ulega wątpliwości, że syn nawiązywał do 
złej aury, otaczającej ubóstwianego ojca od czasu sądu sejmowego. 
Nie wiedział biedak, że w chwili wysyłania listu wszystkie 
koszmary przeszłości były już igraszką wobec tego, co dokonywało 
się współcześnie. Wielbiony bohater legendy szwoleżerskiej 
przeistaczał się w opinii ogółu w znienawidzonego zdrajcę sprawy 
narodowej, a życie jego syna stać się miało wkrótce piekłem 
trudnych do wysłowienia udręczeń. 
W trzy dni po wysłaniu życzeń noworocznych młody Krasiński 
dowiedział się o wybuchu powstania. Musiał otrzymać jakiś list z 
Warszawy: może od samego generała (ową pierwszą kartkę, wspominaną 
przez rodzinnych biografów?), a może od któregoś z domowników czy 
przyjaciół, z którymi utrzymywał korespondencję. W każdym razie 16 
grudnia miał już pierwsze, acz niezupełnie ścisłe wiadomości o 
ojcu. Równocześnie w prasie włoskiej ukazały się alarmujące 
doniesienia o wydarzeniach rewolucyjnych w Królestwie Polskim. 
Uspokojony co do losu najdroższej osoby, lecz wstrząśnięty do 
głębi sytuacją ogólną - Zygmunt pisze 18 grudnia długi list do 
swego angielskiego przyjaciela ze studiów genewskich, Henryka 
Reeve'a. 
"Mój Drogi, 
...Przeziera świt. Czy pamiętasz ostatni wiersz, jaki mi 
napisałeś? Tak, świt przeziera, lecz na razie nie wiemy, czy jest 
to brzask nowego życia, czy błysk jaki się pojawia, kiedy naród ma 
ulec zniszczeniu. Przeżywam straszliwe katusze. Gazety pełne są 
ponurych rzeczy. Tysiączne dzięki Bogu składam, bo wiem już 
napewno, że mój Ojciec uniknął niebezpieczeństw 29 listopada i 
wysłał swoją dymisję Cesarzowi; lecz cóż będzie dalej? Umrzemy czy 
powstaniemy z grona martwych narodów, co stoczyły się do grobu 
Czasu, mając za epitafia swoje winy i błędy. Allach jest wielki, 
jak powiadają niewierni, i to jest prawda. Żadna ludzka siła ni 
pomoc nie wybawi nas z tej rozpaczliwej sprawy, chyba, że sam Bóg, 
który wyrzekł: >>niech stanie się światło<< i światło się 
pojawiło, powie teraz: >>Niech będzie Polska<< i Polska wyrośnie 
ogromna i wolna..." 
Zaklinał Reeve'a, żeby napisał mu bezzwłocznie, co zamierza czynić 
ich wspólny przyjaciel i kolega ze studiów genewskich, August 
Zamoyski. Jasne, dlaczego młodemu Krasińskiemu tak na tej 
wiadomości zależało: sytuacja piątego z synów prezesa senatu 
Królewskiego i członka najwyższej arystokracji polskiej, 
korzystającego z azylu w Petersburgu, była pod każdym względem 
podobna do jego własnej. Histerycznie ponaglał Reeve'a do 
pośpiechu w tej sprawie: "Napisz mi jak najszybciej, bo każdy 
dzień może zmienić moją sytuację i rzucić mnie na pola krwi i 
śmierci". Gnębił go lęk, by Zamoyski nie wyjechał do kraju bez 
niego: "Powiedz Augustowi Z. ode mnie, że radzę mu, aby zaczekał 
jeszcze w Genewie, póki nie otrzyma listu od swego ojca, a w 
każdym razie, że proszę go, by natychmiast napisał do mnie, co 
zamierza czynić. Gdyby to było możliwe, chciałbym przyłączyć się 
do niego i z nim pozostać. W związku z tym muszę ci powiedzieć, że 
jestem w dziwnym i trudnym położeniu. Rzecz jest zbyt długa aby ją 
tłumaczyć w tym liście. Ale jeśli pamiętasz nasze rozmowy na ten 
temat, w pełni zrozumiesz moją diabelną sytuację (chodziło zapewne 
o konflikt obu Krasińskich z patriotyczną opinią publiczną - 
datujący się od sądu sejmowego, oraz o komplikacje miłosne 
Zygmunta z poznaną w Genewie młodziutką Angielką: Henrietą Willan 
- M. B.). Ciągle mi się wydaje, że jakieś fatalne przeznaczenie 
wisi nad moją głową jak miecz Damoklesa. Niechby niebo sprawiło, 
by ten miecz się oddalił lub opadł szybko; oh! szybko, bo żyć 
wśród męczarni to zaczynać piekło na ziemi. Spójrz mój drogi czym 
jestem: moja miłość jest nieszczęśliwa. Kochałem i jeszcze kocham; 
lecz ta którą kocham nigdy nie będzie nosiła mego pierścionka. 
Należę do jednej z największych rodzin mego kraju, a jednak moi 
rodacy nienawidzą mnie. Dni chwały mego ojca minęły, a teraz..." 
Po tym dramatycznym wielokropku - nowy wybuch rozpaczy nad swoim 
nieszczęsnym losem: "Ach, wszystko, wszystko jest dla mnie 
męczarnią i cierpieniem... nie pozostała mi na ziemi już żadna 
nadzieja, jeden Bóg jest moją ucieczką. Ludzie mnie opuścili, a 
jedyny który mnie kocha jest zbyt daleko, by dzielić moją rozpacz 
lub koić ją łzami. Henryku, drogi Henryku, jestem pewny, że w 
Genewie codziennie słyszysz Polaków, którzy mnie oczerniają. 
Jedynie Zamoyski i Mickiewicz są moimi przyjaciółmi, inni to 
szatany ciągnące za swoim łupem. Ach! Boże, wielki Boże moich 
ojców, śpiących w swoich grobach, strzeż mnie i broń!... Nie muszę 
ci powtarzać, że trzy cele mego życia zwróciły się teraz przeciwko 
mnie. Od mojej miłości oddziela mnie morze, mój kraj 
niesprawiedliwie rzucił na mnie przekleństwo, moja sława - gdzie 
ona? Pisana na piasku lub na falach... A jednak powtarzam, że 
urodziłem się, aby bronić mej ojczyzny, bo kocham ją namiętną 
miłością patrioty, i pierś mi płonie (my breats burns - M. B.), 
kiedy słyszę jej imię. Urodziłem się dla miłości. Wiesz jak 
kochałem. Urodziłem się dla chwały, bo moja krew jest jak strumień 
lawy, a moje serce nigdy nie zabiło z lęku. Ludzie nie byli mi 
nigdy straszni, a ryk dział wojennych brzmiał w moich uszach 
zawsze jak muzyka. Henryku, jakaż rozpacz jest moim udziałem, 
kiedy widzę karierę moją przedwcześnie skończoną, rękę 
powstrzymywaną od miecza, a imię znieważane i obrażane wszędzie, 
byle nie przy mnie, bo oni dobrze wiedzą, że z moim gniewem igrać 
nie można. Tak więc umrę samotnie, lekceważony, pogardzany, 
nieszczęsny... Gdyby nie okoliczności, nigdy bym nie pisał 
podobnych rzeczy. Sytuacja musi być okropna, skoro takie słowa 
spływają mi z pióra. Nie umiem kłamać, ani udawać. Bądź łaskaw 
pokazać ten list Zamoyskiemu. Jest pisany dla was obu. Poproś go w 
moim imieniu, aby kochał mnie jak zawsze dotąd. Miłość tych 
nielicznych, którzy znają mnie dobrze jest ostatnim klejnotem, 
jaki pozostał mi ze skarbu miłości, ojczyzny i sławy; skarbu, 
który był zawsze w marzeniach mojej młodości, a teraz przesuwa się 
przede mną w sercach straszliwej i surowej rzeczywistości. 
Twój wierny do śmierci S.K." 
Nie wyświadcza się może najlepszej przysługi pamięci Wielkich 
narodowego panteonu, publikując po stu kilkudziesięciu latach ich 
młodzieńcze egzaltowane lamenty, przenoszone na papier w wyjątkowo 
trudnych sytuacjach życiowych. Ale w tej opowieści Zygmunt 
Krasiński występuje przede wszystkim jako syn generała Wincentego 
Krasińskiego. W przyszłym wieszczu narodowym i myślicielu 
interesuje nas głównie to, co w jakiś sposób wiąże się z osobą i 
działalnością jego ojca: założyciela i pierwszego dowódcy 
polskiego pułku lekkokonnego gwardii Napoleona. 
Syn nie był podobny do ojca. Z dochowanych portretów, listów i 
innej dokumentacji biograficznej jasno wynika, że w miarę postępu 
czasu stawał się coraz podobniejszy do matki: utalentowanej i 
wykształconej, chimerycznej i schorowanej hrabiny Marii Urszuli z 
Radziwiłłów Krasińskiej. Wygląd cherlawego syna, o chorobliwych 
wypiekach na policzkach i stale zaczerwienionych oczach, 
wstydzącego się tańczyć z powodu swej "małej figurki", ciągle 
zakatarzonego, cierpiącego na "uderzenia krwi do głowy i serca", 
popadającego w długotrwałe neurasteniczne zapaści - musiał 
przysparzać wiele trosk i irytacji rosłemu, przystojnemu 
generałowi jazdy, cieszącemu się znakomitym zdrowiem i 
tryskającemu energią i radością życia. Na domiar złego, 
wielostronnie utalentowany syn parał się pisaniem, "bawił się w 
literata", zawracał sobie głowę najróżniejszymi teoriami filozofów 
francuskich, angielskich i niemieckich. Wieloletni "podżegacz" 
dyskusji i zabaw literackich w pałacu na Krakowskim Przedmieściu 
nie ukrywał wstrętu do fatalnych upodobań jedynaka. - "Miał w ręku 
swoje i moje szczęście, przyszłość rodu swego - poskarży się 
później w liście do swej wychowanki i powiernicy Amelii Załuskiej 
- odrzucił rady. Szukał szczęścia w utopiach i ideologii, i nie 
otrzymał go. Chce być tylko pismakiem, a sam kiedyś zobaczy, że w 
czem miał nadzieję zniknie i ani sławy pisarza nie dosięgnie w 
przyszłości, ani zadowolenia". Magnat snobujący się ongiś na 
protektora młodych poetów uważał, że los go pokarał, dając mu 
poetę za jedynego potomka: "Dość powiem, że poeta!... Ta przeklęta 
imaginacja u niego est plus folle (jest bardziej wariacka) jak u 
wszystkich co znam..." - Szczerze, po ojcowsku zatroskany o 
przyszłość "wykolejającego się" syna, dzielił się zmartwieniem z 
hrabiną Amelią: "To są uwagi, które mnie męczą i które w Twe łono 
z żalem zlewam... póki ja żyję, ma się na kim oprzeć, lecz jak 
mnie Bóg odwoła, kogo znajdzie? Przyjaciela? Lepiej by ich nie 
miał. Na równi z nim kwalifikują się do... szpitala dusznych 
chorób". Szczególnie gniewała generała poetyczna rozlewność listów 
Zygmunta i zawarte w nich treści filozoficzne: "Wolałbym by mi 
obiad opisał, co w oberży gdzie z grubym i prostym człowiekiem 
jadł, bo dysertacjów mam dość w książkach!" 
Dawny dowódca szwoleżerów kochał jedynaka zachłannie, drapieżnie - 
i czynił wszystko, aby go sprowadzić z fałszywej w swoim 
rozumieniu drogi. Czytając korespondencję Zygmunta doznaje się 
podobnego wrażenia jak przy zwiedzaniu Opinogóry. Wszędzie wyczuwa 
się dominującą obecność "drogiego Papy". Jego mocna despotyczna 
indywidualność znaczy się jak skała w wezbranym potoku synowskiej 
elokwencji. 
Dla rodzicielskich uczuć generała wojewody nie stanowiły żadnych 
przeszkód odległości ani granice państw. W Genewie i w Rzymie tak 
samo podporządkowywał Zygmunta swoim wpływom jak w Warszawie czy w 
Opinogórze. W przerwach między rewiami na placu Saskim, 
inspekcjami podległych pułków, przyjęciami karcianymi w pałacu na 
Krakowskim Przedmieściu i objazdami rozrzuconych po kraju 
majętności, czuły ojciec - niezależnie od bezpośredniej wymiany 
listów z jedynakiem - zawsze znajdował czas na wypisywanie 
sążnistych instruktaży wychowawczych dla osiemdziesięcioletniego 
pana Jakubowskiego, mentora i opiekuna Zygmuntka w jego 
zagranicznych wojażach. Nawet kamerdyner młodego hrabiego Lintner 
(czy też Lindner?) otrzymywał od czasu do czasu pouczenia wprost z 
Warszawy lub z Opinogóry. Generał, wyprzedzając o półtora wieku 
wynalazek urządzeń radiolokacyjnych, kierował synem na odległość, 
czuwał nad każdym jego krokiem, prowadził go niemal za rękę przez 
całe studia genewskie, zwiedzał z nim razem włoskie osobliwości, 
wprowadzał korektury do jego stosunków towarzyskich, kontrolował 
jego myśli i uczucia (kiedyś musiał się Zygmunt gęsto tłumaczyć 
przed ojcem ze zbyt "melancholijnych sformułowań" użytych w liście 
do swego kuzyna i przyjaciela Stanisława Krasińskiego). Także 
twórczość literacka syna była sumiennie czytana i recenzowana 
przez ojca. To ostatnie czynił zresztą generał wyraźnie bez 
przekonania. Raz, na przykład, "oburzyła go synowska metafora "o 
ogniach piekielnych w stawie opinogórskim, kiedy indziej uznał, że 
powieść o Władysławie Hermanie "źle działa na kobiety." 
Zygmunt ułatwiał ojcu tę wszechogarniającą opiekę. Wątpię, czy w 
światowej spuściźnie epistolarnej, pozostałej po wybitnych 
ludziach różnych czasów odnalazłoby się choć jeden jeszcze 
przykład tak zupełnego poddania się ojcu, tak dogłębnego otwarcia 
się przed ojcem, jak w korespondencji Zygmunta Krasińskiego. 
Trudno też nie zauważyć, jak często w tym niepodobnym do ojca synu 
dochodzą do głosu pewne cechy ojcowskiej natury. Kiedy wątły, 
niskiego wzrostu, chorowity poeta i intelektualista w każdym 
najbłahszym nieporozumieniu dopatruje się "igrania z jego gniewem" 
i rwie się do krwawych pojedynków, kiedy dumnie, po pańsku 
wyszydza spotkanego w Genewie "jakiegoś pana Zielińskiego... 
strasznie do przechrzty podobnego"; kiedy - natchniony i przejęty 
- tłumaczy Henrykowi Reeve przyrodzoną wyższość i dziejowe 
posłannitwo arystokracji polskiej; kiedy podsuwany mu przez 
przyjaciela pomysł poślubienia dziewczyny, którą nazywa w listach 
"najbardziej ukochaną na ziemi" uznaje za kiepski żart tylko 
dlatego, że panna Henrieta Willan urodziła się mieszczanką - wtedy 
zapomina się o wszelkich różnicach pokoleniowych, poglądowych i 
charakterologicznych, a wie się jedno: to jest syn Opinogórczyka! 
Swoją drugą z kolei, po Amelii Załuskiej, "największą miłość 
życia": uroczą "miss Harry" Willan - młodziutką mieszczaneczkę 
angielską, "żywą jak proch leszczyński"* (* W Lesznie 
Wielkopolskim istniała do końca XVIII w. słynna wytwórnia prochu 
strzelniczego.) - poznał Zygmunt Krasiński wkrótce po swoim 
przyjeździe do Genewy, na balu sylwestrowym roku 1829. Tym razem 
jego uczucie napotkało wzajemność, ale okazało się, że do 
szczęścia to jeszcze nie wystarcza. Młody Krasiński miał 
szczególny dar komplikowania sobie życia, a poza tym było mu już 
widać sądzone, aby jego "największe miłości" splatały się 
nierozłącznie z najgłębszymi dramatami natury 
moralno-obywatelskiej. Miłość do hrabiny Amelii miała za tło 
wydarzenia uniwersyteckie, wywołane sądem sejmowym; poetyczny 
romans z miss Harry krzyżować się będzie przez cały rok 1831 z 
tragedią osobistą, wynikłą z powstania listopadowego. 
W kwietniu 1830 roku miss Harry opuściła Genewę, aby powrócić z 
rodziną do Anglii. Oboje młodzi oblali rozstanie rzęsistymi łzami 
i złożyli sobie wzajemnie przysięgi wiecznej miłości. Równocześnie 
jednak Zygmunt dał ukochanej do zrozumienia, że na małżeństwo z 
nim liczyć nie może. - "Krasiński jest szczery, kocha... - 
usprawiedliwia poetę badacz jego życia uczuciowego, Ferdynand 
Hoesick - ale on się kocha w marzeniu i we wspomnieniu, kocha się 
w poetycznej, nieszczęśliwej (choć wzajemnej) miłości, a ta sama 
miłość szczęśliwa, ubezpieczona na całe życie, wydawałaby mu się 
prozaiczna. On takiej nie chce, do takiej ma wstręt... na miłość - 
i na małżeństwo - zapatruje się zupełnie tak jak hr. Henryk z 
Nieboskiej Komedii, kiedy >>śpi snem fabrykanta Niemca<<, a śni o 
wymarzonych fantastycznych kochankach. Nie ojciec i strach przed 
ojcem: to usposobienie, to fałszywe chorobliwe pojęcie było 
powodem, dla którego Krasiński z góry oświadczył Henriecie, że jej 
mężem nie będzie nigdy". 
Wywód uczucioznawcy z pewnością nie jest pozbawiony podstaw. W 
taki właśnie sposób uzasadniał, w korespondencji i w twórczości 
literackiej, swój stosunek do małżeństwa z najukochańszą Harry sam 
Zygmunt Krasiński. Ale przyparty później do muru przez Reeve'a 
ujawni przyjacielowi powód inny, najbardziej istotny: on, 
przedstawiciel najwyższej arystokracji polskiej nie może poślubić 
angielskiej mieszczanki, generał-wojewoda Krasiński nie przeżyłby 
takiego mezaliansu syna. "Gdybym to zrobił - napisze w liście do 
Reeve'a - ojciec gotów umrzeć z rozpaczy, a przekląć mnie przed 
zgonem". 
Rozstanie z Henrietą Willan nie było jednoznaczne z zakończeniem 
romansu. Przeciwnie: dla młodego poety, obdarzonego "przeklętą 
imaginacyą" i wrażliwym sumieniem, miłość, "od której oddzieliło 
go morze" - i to w dużym stopniu z jego własnej winy - przybiera 
jeszcze na mocy. Tęsknota za ukochaną staje się natchnieniem do 
kilku utworów literackich. Opisy płomiennego uczucia zajmują wiele 
miejsca w listach do ojca i do przyjaciół. Opowiadaniami o miss 
Harry zamęczał Zygmunt towarzyszy swej sierpniowej wędrówki po 
Alpach Berneńskich: Adama Mickiewicza i jego przyjaciela Antoniego 
Edwarda Odyńca. Dla Odyńca nie było to niczym nowym. Dwa lata 
wcześniej, w Warszawie, wysłuchiwać musiał podobnych zwierzeń 
młodego Krasińskiego na temat Amelii Załuskiej. 
Zaraz po odjeździe Willanów Zygmunt począł układać plany 
odwiedzenia ukochanej w jej ojczyźnie. "Pan Zygmunt o niczem 
więcej nie myśli i nie marzy - pisał Odyniec w jednym ze swoich 
ówczesnych listów - jak żeby mógł też co rychlej stolicę Albionu 
oglądać". 
Wkrótce nadarzyła się sposobność do wymarzonego wyjazdu. Lipcowa 
rewolucja w Paryżu i związana z nią groźba wojny 
rosyjsko-francuskiej zaniepokoiły generała wojewodę; postanowił 
przeto oddalić syna od granicy francuskiej i przenieść go z Genewy 
w jakieś bezpieczniejsze miejsce. Zygmunt błagał ojca o pozwolenie 
na odbywanie dalszych studiów w Londynie. Ale "olbrzym 
doświadczenia, zmysłu praktycznego i domyślności" (tak nazwie 
generała syn w jednym z listów) nie zamierzał umierać z powodu 
synowskiego mezaliansu. Jakkolwiek angielskiej miłości Zygmunta 
nie traktował zbyt poważnie, wolał na wszelki wypadek skierować 
swego romantycznego jedynaka nie do "bajronicznego" Londynu, lecz 
do papieskiego Rzymu. 
Zygmunt z najgłębszym żalem podporządkował się rozkazowi ojca: 
"Nie podobało się Bogu i Papie bym do Anglii jechał - pisał 22 
października 1830 roku w liście do Warszawy. - Szemrać nie będę, 
ani się sprzeciwiać. Szanuję wolę Papy, ale zanadto jestem 
szczery, bym nie powiedział, żem smutny i że mi niedobrze". 
W niespełna sześć tygodni po wyrażeniu tego symbolicznego protestu 
młody Krasiński był już w Rzymie. 
Za samo przeniesienie syna z Genewy można być generałowi 
wojewodzie tylko wdzięcznym. Gdyby Zygmunt nie został oderwany od 
swego najserdeczniejszego przyjaciela ze studiów genewskich, 
Henryka Reeve'a - nie miałby potrzeby prowadzenia z nim 
korespondencji w pierwszych miesiącach powstania listopadowego, co 
z kolei pozbawiłoby nas jednego z najcenniejszych materiałów 
biograficznych owego czasu. 
Młodszy o rok od Zygmunta Krasińskiego - a więc w chwili wybuchu 
powstania niespełna osiemnastoletni - Henryk Reeve pochodził z 
hrabstwa Essex w Anglii i należał do rodziny mieszczańskiej, 
"wspinającej się szybko po drabinie społecznej"*. (* Większość 
informacji o Henryku Reeve czerpię ze znakomitego szkicu Marii 
Danielewiczowej, Zmienne koleje przyjaźni. Londyn 1959.) 
Przodkowie jego ze strony matki byli skromnymi pastorami, dziad ze 
strony ojca wzbogacił się na młynarstwie. Ojcu Henryka 
przedwczesna śmierć przerwała znakomicie rozpoczętą karierę 
naukowo-lekarską, sam Henryk zapowiadał się na intelektualistę 
najwyższej klasy. Jego portret, malowany w roku 1830, ukazuje 
pięknego młodzieńca, wyglądającego jak uosobienie poezji 
romantycznej. Reeve rzeczywiście pisywał wtedy wiersze, co 
niewątpliwie przyczyniło się do zacieśnienia jego stosunków z 
młodym Krasińskim. Zygmunt traktował poetycką twórczość 
przyjaciela poważnie, może nawet - zbyt poważnie. Bo Reeve poetą 
nie był. Ale miał inne talenty. Listy osiemnastoletniego chłopca 
wykazują już wszystkie walory umysłu, dzięki którym "wnuk młynarza 
z Essex" stanie się w przyszłości jednym z najwybitniejszych 
publicystów Anglii i "szarą eminencją" brytyjskiej polityki 
zagranicznej. 
Znakomite wyrobienie społeczno-polityczne młodego Reeve'a i jego 
szerokie horyzonty myślowe - nadają szczególną wartość 
korespondencji genewskich przyjaciół. Dwaj niepospolici młodzieńcy 
różnią się od siebie pod wieloma względami, ale mają wspólne 
zainteresowania i doskonale się uzupełniają. Trzeźwy rozsądek 
potomka angielskich pastorów i przedsiębiorców równoważy 
egzaltację polskiego panicza i wprowadza pewne rygory porządkujące 
do jego rozpoetyzowanej prozy epistolarnej, ujawniając 
jednocześnie zawarte w niej sprzeczności i niekonsekwencje. 
Po liście Zygmunta do Reeve'a z 18 grudnia 1830 roku w 
dokumentacji biograficznej następuje miesięczna luka. W 
opublikowanym zbiorze korespondencji* (* Dwutomowa edycja listów 
Zygmunta Krasińskiego i Henryka Reeve'a wydana została w roku 1902 
nakładem paryskiego księgarza Ch. Delagrave [Correspondance de 
Sigismond Krasiński et de Henry Reeve, Paris 1902]. Listy te, 
pisane po francusku i po angielsku, zostały wydane w całości w 
języku polskim w: Z. Krasiński Korespondencja, t. 8. Warszawa PIW 
1980.) nie ma odpowiedzi Anglika na dramatyczne wynurzenia 
Krasińskiego; wiemy jednak skądinąd, że Reeve odpowiedział 
przyjacielowi listem z 11 stycznia 1831 roku, przekazując mu 
między innymi smutną dla niego wiadomość o sekretnym wyjeździe z 
Genewy Augusta Zamoyskiego. Syn przebywającego w Petersburgu 
prezesa senatu nie czekał - jak mu doradzał Zygmunt - na decyzję 
ojca, lecz postanowił na własną rękę wrócić do kraju i przyłączyć 
się do powstania ("Słowo ci daję - pisał z drogi August Zamoyski 
do swego brata Władysława, szefa sztabu w korpusie generała 
Łubieńskiego - że jadę z Genewy, abym zginął za ojczyznę, a boję 
się, że mi Pan Bóg tej łaski nie zrobi"). Drugim ciosem dla 
młodego Krasińskiego było doniesienie Reeve'a o aluzyjnym 
pamflecie, opublikowanym w pierwszych dniach stycznia 1831 roku w 
angielskiej gazecie "Galignani Messenger". W artykule tym pisano z 
oburzeniem o "młodych a zamożnych Polakach, którzy zapominając o 
swych najświętszych obowiązkach, nie śpieszą do szeregów 
powstańczych, lecz za granicą trawią czas na zabawie". Zygmunt z 
łatwością mógł się domyślać, że Reeve streszczał mu tę przykrą 
publikację tylko po to, by ostatecznie przeciąć jego wahania i 
umożliwić mu podjęcie patriotycznej decyzji. 
22 stycznia 1831 roku hamletyzujący genarałowicz odpowiedział 
angielskiemu przyjacielowi ogromną epistołą, której w całości nie 
sposób tu przytoczyć. 
"Słowa, które przeczytałeś w "Galignani Messenger" - pisał między 
innymi - są albo podstępem kogoś kto mnie nienawidzi (Kallenbach 
sugeruje, że Zygmunt podejrzewał o autorstwo artykułu swego 
dawnego kolegę uniwersyteckiego Leona Łubieńskiego, przebywającego 
ówcześnie na Wyspach Brytyjskich - M.B.), albo radą od 
przyjaciela, który nie mogąc napisać mi wprost, zamieścił to w 
gazecie, aby wskazać mi drogę właściwego postępowania. Tak czy 
inaczej, trudno mi zaprzeczyć, że odpowiada to jak najbardziej 
obecnej sytuacji. Tak, jestem jednym z najbogatszych ludzi w 
Polsce i należę do jednej z najbardziej arystokratycznych rodzin; 
i jedynym odpowiednim dla mnie postępowaniem jest walczyć za mój 
kraj i zginąć. W tym jest chwała i nadzieja na wieczne zbawienie; 
bez tego nie ma nadziei, nie ma honoru, nie ma zbawienia. Słowem, 
nie ma nic, prócz hańby i przekleństwa. Odczuwam to głęboko, drogi 
Henryku, i okrywa to mą duszę woalem smutku; bo albo będę tym, kim 
być powinienem, albo umrę niepocieszony. Grób mój nie zasłuży 
sobie na westchnienie dzielnych i na łzę szlachetnych. Co pomyślą 
o mnie moi przyjaciele, co pomyśli ona, moja miłość? Moi 
przyjaciele zakrzyczą do mnie: >>Jesteś tchórzem<<, a ona : 
>>Jesteś zdrajcą, bo kiedy pytałam cię: co stoi między nami?, 
odpowiedziałeś: Mój kraj<<, a teraz uciekasz z pola (walki), śpisz 
tępym snem wśród ruin Rzymu, kiedy nie czas już zastanawiać się 
nad ruinami, ale czas wznosić na nich nową budowlę, o fundamentach 
z głów i ramion, zlepianych cementem krwi..." 
Żarliwie tłumaczył się przed Reeve'm, dlaczego dotychczas nie 
zdecydował się na opuszczenie Włoch i powrót do kraju. "Jestem 
przykuty do Rzymu, pokąd mój ojciec nie napisze mi, abym wracał. 
Minister (książę Gagarin, ambasador rosyjski w Rzymie - M.B.) 
odmówił mi paszportu. Nie mam już pieniędzy: jestem w fizycznej 
niemożności poruszania się. Ale nie tracę nadziei i modlę się do 
Boga, modlę się, bo to mój jedyny ratunek. Mój ojciec wezwie mnie 
wkrótce do powrotu. Jest równie dobrym Polakiem jak każdy w 
Polsce, a dzielniejszym od innych. Tak, on mi przyśle rozkaz, a 
wtedy wyjadę". 
Za tą, uparcie wmawianą samemu sobie nadzieją i wiarą w patriotyzm 
ojca - kryła się najczarniejsza rozpacz. Z jakimś masochistycznym 
upojeniem opisywał Zygmunt przyjacielowi ogrom swoich cierpień. 
Całe dnie spędza samotnie w swoim pokoju. Czytać nie może, bo oczy 
ma albo pełne łez, albo wytrawione wściekłością. Nikt inny nie 
byłby w stanie tak cierpieć jak on. Czy mógł przewidzieć w 
beztroskich dniach genewskich, kiedy wiosłowali z przyjacielem po 
błękitnym Lemanie, rozmawiając o miłości, nadziei i przyszłym 
szczęściu, że nadejdzie godzina, w której ujrzy swą sławę zbrukaną 
a honor utracony, i nie będzie mógł nic uczynić dla ich 
odzyskania. Że będzie zmuszony śnić, kiedy inni się budzą, pisać, 
kiedy inni walczą; pić wino, kiedy inni piją krew; gnić w 
zamknięciu, kiedy inni powstają do wolności i światła. "Litościwe 
Nieba! wejrzyjcie na mnie i dozwólcie aby piorun w całym swoim 
gniewie uderzył w moją głowę..., ale na polu bitwy, w szeregach 
moich braci, wśród grobów moich przodków, w mojej drogiej 
ojczyźnie. Tam błagam abym mógł umrzeć, oglądając przez mgły 
agonii jasną jutrzenkę Wolności, wołając: Bóg i śmierć wrogom! Co 
pomyślą o mnie moi przyjaciele i H. (Henrieta). Henryku, Henryku, 
jestem doprawdy nieszczęśnikiem, żałosnym nieszczęśnikiem. Los tak 
zły jak mój rzadko trafia się na ziemi..." 
Kilka razy nawiązywał w liście do wyjazdu Augusta Zamoyskiego. 
Myśl o postępku kolegi i przyjaciela musiała tkwić mu w sercu jak 
bolesna zadra. - "Zamoyski jest mężny i szlachetny. Oby niebo 
udzieliło mu powodzeń! Kiedy spotkam go, jeśli w ogóle to nastąpi, 
uchylę przed nim czoła. W moich pismach, a może także i w mojej 
duszy jest bardzo wiele uczucia poetyckiego - on ma je w czynach". 
Henryk Reeve odpowiedział na jeremiady przyjaciela krótkim 
treściwym listem z 5 lutego 1831 roku. Jego wyważone rozumne słowa 
spływały jak oliwa na płomienie szalejące w duszy polskiego 
hrabicza i wzmagały jeszcze jego cierpienia. Cały list pisany był 
po francusku, po angielsku - jedynie fragment poświęcony omówieniu 
ogólnej sytuacji politycznej (przyjaciele posługiwali się 
najczęściej angielszczyzną dla uniknięcia kontroli włoskich 
"dozieraczy" pocztowych). Oto jak przedstawiała się zdaniem 
przyszłego naczelnego publicysty "Times'a" - sytuacja polityczna w 
Europie w dniu wybuchu wojny między Królestwem Polskim a 
cesarstwem rosyjskim: "Z dnia na dzień horyzont polityczny się 
zaciemnia - pisał 5 lutego Reeve - lecz Polska nie potrzebuje już 
dłużej światła słońca; jej szable będą musiały wywijać, a lance 
unosić się przy błyskach meteoru wojny. Mam listy z Francji i 
Anglii, i wiem, że wojna europejska jest nieunikniona. Jeżeli tak, 
P. (Polska) jest uratowana". 
W dalszym ciągu listu (już po francusku) młody Anglik starał się 
podsunąć polskiemu przyjacielowi najwłaściwsze wyjście z jego 
powikłanej sytuacji: "Jest mi trudno dokładnie ci powiedzieć, jak 
powinieneś się zachować. Ale nie trać z pola widzenia P. (Polski). 
Zbliżaj się do niej na ile będziesz mógł. Jeżeli wolno mi 
doradzać, opuść Włochy skoro tylko Ci się uda..." 
Były też w liście Reeve'a wiadomości o Auguście Zamoyskim: "... 
wiemy już teraz, że odbywał podróż z A. Walewskim (Aleksandrem - 
synem Napoleona) jako jego lokaj, że zatrzymano ich we Frankfurcie 
i może odesłano do Berlina. Nie wiem co zrobi; nie jest w końcu 
wykluczone, że powróci tu, jeżeli nie uda mu się przedostać. 
Przypuszczam, że uznał się za wyzwolonego spod dominacji 
ojcowskiej, bo słyszałem, że jego ojciec uciekł do Petersburga; 
ale synowie (Konstanty, Andrzej, Władysław i Zdzisław - M.B.) 
zostali, aby podtrzymać tradycję i sławę imienia Zamoyskich..." 
I ostatni ustęp listu dla młodego Krasińskiego najboleśniejszy: 
"Pragnę jeszcze dorzucić - pisał bezlitosny w swej szczerości 
angielski przyjaciel - że moim zdaniem zdziałałbyś o wiele więcej 
dla oiczyzny i ludzkości, gdybyś chciał mniej dobrego wyświadczyć 
samemu sobie". 
Równocześnie z listem Reeve'a nadeszły do Rzymu oficjalne 
wiadomości o wybuchu wojny polsko-rosyjskiej. Rząd papieski, 
pragnąc uniknąć powikłań politycznych z ambasadorem Gagarinem, 
rozkazał obywatelom "zbuntowanego" Królestwa opuścić granice 
Państwa Kościelnego. W parę dni później Zygmunt Krasiński, ze swym 
małym dworem, złożonym z guwernera Jakubowskiego i dwóch służących 
- wyruszył w podróż powrotną do Genewy. Po drodze zatrzymał się na 
dłużej we Florencji. Stamtąd odpowiedział na list angielskiego 
przyjaciela: 
"Twój ostatni list jest okrutny. Przypomniałeś mi to, co na moją 
wieczną hańbę jest prawdą. Zobacz jednak jaką jest kara boża! Mój 
grzech sprowadził na mnie upokorzenie. Powiedziałem mej ukochanej 
kłamstwo, a kiedy to, co było kłamstwem w moich ustach, stało się 
prawdą w ramionach stu tysięcy ludzi, nie mogę się już utrzymać w 
tej roli. Gdy nadszedł czas ekspiacji za kłamstwo, nie mogę jej 
dokonać, a ono całym ciężarem hańby spada na moje serce [...] O 
Henryku, Henryku, niech będzie przeklęty dzień, który był 
świadkiem mego urodzenia, a błogosławiony ten, który ujrzy moją 
śmierć!..." 
25 marca 1831 roku syn Opinogórczyka znalazł się znowu w Genewie, 
gdzie czekał na niego rozsądny, zrównoważony, życzliwy Reeve oraz 
nadesłany z Warszawy list dawnego nauczyciela Zygmunta: księdza 
Alojzego Ludwika Chiariniego. Ksiądz profesor stanowczo odradzał 
pupilowi powrót do kraju. "W tej chwili, kiedy wszystko się 
organizuje i jest w ruchu - pisał pod datą 28 stycznia - twoja 
pomoc mogłaby się tylko sprowadzić do powiększenia masy bojowników 
o jedno pojedyńcze indywiduum. Otóż wiedz, mój drogi Zygmuncie, że 
twoja ojczyzna oczekuje od ciebie wsparcia bardziej istotnego, i 
nie zabraknie ci sposobności do spłacenia tego haraczu dobrego 
obywatela". 
W jaki sposób polemizował z argumentami księdza Chiariniego Reeve 
- nie wiadomo. Od chwili kiedy korespondencję między przyjaciółmi 
zastąpiła bezpośrednia wymiana myśli - dla biografów rozpoczął się 
fatalny okres całkowitego braku materiałów epistolarnych. 
Skończyło się to na szczęście już 14 maja, gdy nadszedł do Genewy 
z dawna wyczekiwany list od generała Krasińskiego. Była to już 
trzecia wiadomość, którą Zygmunt otrzymywał od ojca po wybuchu 
powstania. O pierwszej kartce, wysłanej z Warszawy w początkach 
grudnia, nie wiemy prawie nic; z listu "wigilijnego" z Królewca 
przetrwały jedynie fragmenty ogłoszone w monografii Kallenbacha, a 
odnoszące się głównie do zajść na placu Bankowym i ucieczki 
generała z kraju. Trzeci list, który nadszedł do Genewy 14 maja 
1831 roku, pisany był już z Petersburga. Niestety, jego treści nie 
znał dokładnie nawet profesor Kallenbach. Mimo to bez trudu możemy 
się domyślić, co pisał z Petersburga generał do swego jedynaka, 
gdyż dochowała się odpowiedź Zygmunta. Ponieważ odpowiedź ta 
stanowi jeden z najważniejszych i najbardziej dramatycznych 
dokumentów w "biografii powstańczej" obu Krasińskich - pozwalam 
sobie - nie zważając na długość listu - przytoczyć go w całości: 
"1831, Genewa 14 maja 
Kochany Ojcze! 
14 maja odebrałem w Genewie list kochanego Papy oblałem go moimi 
łzami; w niepewności dotąd czekałem co dzień na wiadomości od 
Niego i co dzień omylony w nadziei, smutniałem bardziej. Dzięki 
Bogu, żem wyszedł z tego stanu niepewności. Pyta mi się kochany 
Papa, com robił od 16 decembra (prawdopodobnie tego dnia Zygmunt 
odpowiedział generałowi na jego kartkę z Warszawy - M.B.). Ten 
czas przeszedł mi na ciągłej gorączce, na ciągłym wyczekiwaniu, na 
ciągłych boleściach wszelkiego rodzaju. Rzym, Florencja, Genua, 
Mediolan przeszły mi przed oczyma jak kartki książki, którą się 
czyta nie myśląc o niej. 
Myślałem wciąż o drogiej Polsce i o drogim Ojcu. 25 marca 
przyjechałem z panem Jakubowskim do Genewy i odtąd tu przebywam 
czekając zawsze na listy od Papy. 
Teraz kiedy ten list nadszedł, kiedy w nim czytałem wyrażoną wolę 
Papy, będę prosił o posłuchanie, o uwagę, o pobłażanie synowi, o 
miłosierdzie, miłość i błogosławieństwo. 
Nie może wątpić kochany Papa, że go kocham więcej od wszystkich 
ludzi, żem gotów dla niego poświęcić wszystkie związki, czego mu 
dowód dałem przeszłego roku (zrywając z Henrietą Willan - M.B.), 
ale też nie wątpi mój Ojciec, żem jest Jego synem, wnukiem biskupa 
Adama* (* Biskup Kamieniecki Adam Krasiński [1714-1800], jeden z 
twórców i przywódców konfederacji barskiej był stryjecznym 
pradziadkiem Zygmunta.) i Polakiem. 
Pisałem w liście do Królestwa do Papy (list ten, niestety nie 
dochował się - M.B.), że nienawidzę ludzi, którzy przeciw niemu 
powstali w Warszawie, alem pisał zarazem, że kocham Polskę i że 
kiedy jej sprawa narodową się stanie, nic mnie powstrzymać nie 
zdoła. 
To samo powtarzam dzisiaj. 
Nasz wiek jest wiekiem poświęceń i pokuty. Ofiarę z siebie uczynić 
jest obowiązkiem świętym, od Boga nakazanym. Odpadły z moich oczu 
wszystkie złudzenia młodości, nadzieje dni świetnych ziemskiego 
szczęścia. Nigdy szczęśliwy się nie czułem, od kiedy zapamiętałem, 
że żyję; nie byłem szczęśliwy w kochaniu, w tym co szczęście 
młodości dla innych do najwyższego stopnia podnosi, i nadal też 
sobie żadnego szczęścia nie wróżę, nie rokuję. Wiem również, że 
chwała wyżebrana u ludzi kończy się na krzykach kilku, a potem na 
niczym. Dawniej marzyłem o niej. Teraz jej już sobie nie obiecuję, 
ale tkwi mi w głębi duszy, żem powinien dokonać świętego 
obowiązku, od którego nikt na ziemi uwolnić się nie może. Są takie 
obowiązki na świecie, które jedne tylko środkują między 
stworzeniem a Stwórcą, nie przypuszczając między nich trzeciej 
osoby. Takim obowiązkiem jest służenie ojczyźnie. 
Drogi Papa mi pisze, bym podróżował, uczył się, kształcił i bywał 
po towarzystwach. Trudno by mi to przyszło do wykonania w stanie, 
w którym jestem. Cierpienia wjadły się głęboko w moje serce, 
nieprzerwaną mam gorączkę; czasem czuję, że mi się mózg przewraca, 
dni moich i nocy nikomu nie życzę. Czytać, pisać mi nie sposób, 
ledwo dokończyć mogę zaczętej rozmowy, a potem podróżować, włóczyć 
się między cudzoziemców, kiedy w tamtej stronie Europy mój Ojciec 
nieszczęściami przywalony, moja Babka w smutku lada ostatka 
dociąga, a moi rodacy walczą, by zginąć lub zwyciężyć - jest rzeczą 
nie tylko niepodobną do uskutecznienia, ale wołającą co chwila 
rumieniec wstydu na moje lica. 
I któż ze mną zechce pomówić? kto rękę ścisnąć? kto się zapoznać? 
kiedy się dowie, żem Polakiem podróżującym dla zabawy i nauki w 
czasie, kiedy Polacy co dzień giną w Polsce! 
Takiego stanu znieść nie mogę, cząstkami umieram co dzień. Przez 
Boga! lepiej by było od razu umrzeć i nie męczyć się tyle! 
Ale są to przyczyny mniej więcej egoistyczne, bo można zrobić 
ofiarę z siebie i wstyd znosić przez poświęcenie. Takiej ofiary 
podjąć się gotów jestem, choć wiem co by z niej po kilku 
miesiącach wynikło: śmierć lub szaleństwo. 
Lecz nie o to idzie. Wracam teraz do tego, com wzwyż powiedział, 
do obowiązku świętego, który góruje nad wszystkimi inszymi i który 
mnie woła do Polski, między szeregi moich braci. 
Teraz nadchodzi dla mnie uroczysta chwila. Zmuszony jestem 
powiedzieć Ojcu, którego kocham i kochałem zawsze nade wszystko, 
że pójdę przeciw Jego woli, że będę się starał do Polski wrócić, 
że to jedynym od dzisiaj staje się celem wszystkich moich myśli i 
działań. 
Ojcze drogi, niechaj Bóg mnie sądzi, a Ty nie odmów mi swojego 
błogosławieństwa. Pan Jakubowski, któremu to oświadczyłem, 
powiedział mi, że wszelkimi sposobami będzie się starał mnie 
zatrzymać. Szanuję go tym bardziej, bo pełni swój obowiązek: muszę 
więc wejść w walkę z człowiekiem, który od dwóch lat codziennie 
daje mi dowody przywiązania. 
Los mój pełny jest goryczy, ale w Bogu ufam; On mylić się nie 
może, bo ma całą wieczność za wydział swojej sprawiedliwości. 
W tych dniach będę się starał dostać do Paryża, a stamtąd jak 
najprędzej do Warszawy. Z każdego miejsca, z którego będę mógł, 
będę pisał do Papy. 
Stało się. Czuję jeszcze na twarzy łzy Ojca żegnającego mnie w 
Błoniu; serce moje rozdarte ze wszystkich stron, gdzie tylko się 
obejrzę, widzę przyszłość czarną. 
Jakże mam ten list zakończyć? Cóż mam powiedzieć dalej? Dziwno, że 
mi pióro nie wypada z ręki. 
Na kolanach wspominając obraz Matki mojej, której śmierć po 
dziesiąty raz obchodziłem miesiąc temu w Genewie, błagam mego Ojca 
o przebaczenie i błogosławieństwo. Cierpienia, które sprawię 
jeszcze, odbiją się w mojej duszy, już ich ciężar dźwigam na 
sumieniu. 
Źle mi jest, o, źle! Kiedy wspominam na Ojca, drżę cały i cofam 
się przed przedsięwzięciem, ale kiedy Polska mi na myśli staje, 
znowu sił mi przybywa, znowu przypominam sobie, że dzieckiem 
nieraz przysięgałem przed drogim Papą, że ją zawsze kochać będę. 
Dotrzymam przysięgi. Błagam o przebaczenie i błogosławieństwo. Bóg 
w nieskończonym miłosierdziu dozwoli, bym kiedyś to 
błogosławieństwo u stóp Ojca odebrał. 
Ojcze drogi! nie odwróć lica od syna. Wierzę mocno, że robię to, 
com powinien; przebacz mi. Ten, co na krzyżu umierał, w chwili 
zgonu przebaczył mordercom. Proszę o przebaczenie i o 
błogosławieństwo, a niech wielki cień biskupa Adama nade mną 
skrzydła swej opieki rozciągnie. 
Zyg. Krasiński". 
Następnego dnia do tego poruszającego listu dodał jeszcze Zygmunt 
obszerne postscriptum... 
15 maja. 
Pan Jakubowski zamknął mi wszystkie drogi do wyjazdu (w tradycji 
rodzinnej Krasińskich zachowało się podanie, jakoby stary guwerner 
odebrał wychowankowi wszystkie pieniądze i o zamiarze jego 
samowolnego wyjazdu uprzedził policję szwajcarską - M.B.). 
Mógłbym był ten list teraz podrzeć i drugi zupełnie inszy napisać, 
stosując się do okoliczności, alem obiecał papie, że nigdy z Nim 
udawać nie będę i że zawsze w największej ufności i szczerze będę 
pisał, co czuję. Myślę zawsze, że świętą dla mnie powinnością jest 
walczyć za Polskę. 
W pierwszym liście swoim kochany Papa mi pisze: >>Za pięć lub 
sześć miesięcy będziesz mógł mnie prosić o swój powrót, kiedy 
rzeczy pewniejszej barwy nabiorą<<. Te sześć miesięcy upływają. 
Rzeczy nabrały świętej, iż tak rzekę, barwy, bo narodowej. 
Teraz należy do Papy osądzenie mnie, należy przebaczenie lub kara, 
bom nigdy nie myślał ani chciał spod władzy ojcowskiej się 
wyłamywać. 
Jeśli jeszcze mój głos wart słuchania, jeśli w obrażonego Ojca 
sercu znajdzie choć jedno odbicie dla siebie, błagam o pozwolenie 
powrotu do ojczyzny. Gdybym mógł być obok Papy, gdybym 
gdziekolwiek na ziemi: czy w Ameryce, czy w Europie mógł umilić Mu 
życie, zasłaniać Go własnym ciałem, wtedy poświęcić Mu to życie 
byłoby szczęściem; ale na nic mu nie służę teraz, i Jemu na nic, i 
Polsce na nic; czymże jestem? Wszyscy moi przodkowie bili się za 
Polskę. Dlaczegóż mnie jednemu dostało się patrzyć na walkę i nie 
móc biec do niej? 
Darmo by tu było się rozwodzić wyliczając, co cierpię ten list 
pisząc, wiedząc co Papa o nim pomyśli, wiedząc, że on może do tylu 
nieszczęść jedno nieszczęście więcej przyniesie Ojcu, którego 
kocham, ale fais ce que tu dois advienne ce que pourra (rób co 
jest twoim obowiązkiem, przyjdzie co ma być - M.B.). 
Czekać będę na odpowiedź Papy tak jak na Zbawiciela. Mam nadzieję, 
że w swojej litości raczy do prośby mojej się skłonić. W pokorze 
czekam na nią, w pokorze i żalu za winę, bo zawsze jest winą 
synowi powstawać na wolę Ojca. Jeden przypadek tylko mógł się na 
świecie zdarzyć, który mnie do tego przyprowadził. Los opłakany 
chciał, by właśnie ten przypadek się zdarzył. 
Żegnam kochanego Ojca, proszę Go, by przypomniał sobie moje 
dzieciństwo, kiedy w Jego pokoju igrałem przy kominku, a potem by 
wyrzekł o mnie. Życie moje, szczęście moje, spokojność moja są dla 
mnie ziarenkami piasku, jeśli je trzeba poświęcić dla Papy... 
Kochany, drogi Ojcze, zmiłuj się nade mną. 
Zyg. Kras. 
Odebrałem w tych dniach list od starego Kopakowskiego z Warszawy, 
który mnie donosi, że Babula była bardzo słaba, ale że teraz 
zupełnie zdrowa, jako też, iż pytającym odpowiada zawsze, że drogi 
Papa w Kleszczewku (majątek Krasuskich pod Gdańskiem)". 
Tydzień, który nastąpił po wysłaniu listu do ojca, był tak 
wypełniony zdarzeniami, że Zygmunt - chcąc nie chcąc - musiał 
przynajmniej częściowo wyłączyć się ze swoich "dusznych dramatów". 
15 maja zawitał ponownie do Genewy Adam Mickiewicz, przenoszący 
się w tym czasie z Rzymu do Paryża. Dziewiętnastoletni Zygmunt, od 
wspólnej zeszłorocznej wyprawy w Alpy, był do najwyższego stopnia 
zafascynowany przyszłym kolegą z trójcy wieszczów. Poglądy o 
poziomie intelektualnym Mickiewicza musiał mieć przedtem urobione 
na podstawie sądów zadomowionego w pałacu na Krakowskim 
Przedmieściu Kajetana Koźmiana, gdyż wykształcenie "smorgońskiego 
poety" wprawiało go w nieustanne zdumienie. - "...Mickiewicz nieco 
się ożywił i lepiej z nami zapoznał... - pisał do ojca we wrześniu 
1830 roku - O! jakie fałszywe sądy były o nim w Warszawie. 
Rozległej on jest nauki, umie po polsku (!), po francusku, po 
włosku, po niemiecku, po angielsku, po łacinie i po grecku. 
Doskonale zna politykę europejską, historię, filozofię, 
matematykę, chemię i fizykę. W literaturze nikt w Polsce tyle nie 
ma znajomości. Słysząc go mówiącym, zdaje się że każdą książkę 
czytał. Sądy ma bardzo rozsądne, poważne o rzeczach. Smutny 
zwyczajnie i zamyślony; nieszczęścia już zmarszczki na 
trzydziestoletnim czole wyryły. Zawsze spokojny, cichy, ale znać 
we wzroku, że rzucona iskra zapali śpiący płomień w piersiach. 
Wydał mi się ideałem człowieka uczonego i geniuszu pełnego". 
Nie ulega wątpliwości, że podczas drugiego pobytu Mickiewicza w 
Genewie, dwaj poeci ponownie się do siebie zbliżyli. Wiadomo, że 
spotykali się, rozmawiali z sobą, ale treści ich rozmów można się 
tylko domyślać. - "Cóż byśmy dali za to - ubolewa profesor 
Kallenbach - żeby mieć choć słabe echo rozmów ówczesnych 
Mickiewicza z Krasińskim! Ich wymiany myśli..." Żal skrzętnego 
biografa romantycznych poetów jest jak najbardziej zrozumiały. 
Mickiewicz i Krasiński, spotykając się ze sobą w Genewie w maju 
1831 roku nie mogli nie rozmawiać o wydarzeniach, rozgrywających 
się ówcześnie w kraju. Stosunek Krasińskiego do powstania znamy 
mniej więcej z jego listu do ojca. Natomiast to, co się działo 
wtedy w duszy Mickiewicza, jest jeszcze ciągle dręczącą zagadką 
dla badaczy jego życia i twórczości. Z późniejszej korespondencji 
Zygmunta Krasińskiego można jedynie wydedukować, że w jego sporze 
z guwernerem Jakubowskim, wzbraniającym mu wyjazdu do kraju - 
Mickiewicz był raczej po stronie Jakubowskiego. Autor Ody do 
młodości, którego wiersze powstańcy wypisywali na murach Warszawy, 
nie wierzył w powodzenie zbrojnego zrywu młodzieży. Nurtujące go 
zwątpienie trzymało go z dala od walczącej o wolność ojczyzny. 
Może wyczuwał - podobnie jak ksiądz Chiarini to, co dopiero w 
przeszło sto lat później uświadomimy sobie wyraźnie opłakując 
młodych poetów polskich, poległych w drugiej wojnie światowej: że 
nie jest dla kraju rzeczą najlepszą, kiedy jego obrońcy zamiast 
ołowiem ładują swą broń diamentami. 
W korespondencji Krasińskiego z owego czasu jest tylko jedna 
wzmianka o spotkaniu z Mickiewiczem. 19 maja 1831 roku Zygmunt 
przewoził łódką starszego kolegę z genewskiego wybrzeża Eaux Vives 
do położonej po drugiej stronie Lemanu dzielnicy Paquis. Mieszkała 
tam zaprzyjaźniona z obu poetami rosyjska rodzina Chlustinów. 
W biografi Mickiewicza Chlustinowie odegrali rolę dość zasadniczą, 
w biografii Krasińskiego - jedynie epizodyczną; niemniej warto tej 
rodzinie poświęcić kilka słów. Zygmunt poznał Chlustinów przez 
Mickiewicza podczas jego pierwszego pobytu w Genewie. W liście z 
22 października 1830 roku pisał do ojca: 
"Jest tu teraz familia Klustynów, Rosjan, matka i córka i brat. 
Bardzo grzeczni, brat jest człowiekiem rozległych wiadomości i 
szlachetnego serca. Jest on oficerem huzarów gwardii i choć 
dopiero dwadzieścia jeden lat liczy, już dwie kampanie tureckie 
odbył; bardzo grzeczny i miły, i zupełnie europejski człowiek, bez 
przesądów i fałszywych opinii, może tylko zanadto w drugi ekstrem 
wpada". 
Wizyta Mickiewicza u Chlustinów 19 maja miała powód szczególny. 
Poprzedniego dnia Siemion Chlustin uległ nieszczęśliwemu 
wypadkowi. Uczestnik dwóch wojen tureckich padł ofiarą zwykłej 
bryki pocztowej. - "Klustin jest bardzo chory - pisał Zygmunt 18 
maja do nieobecnego już w Genewie Reeve'a - dyliżans przejechał mu 
nogę; jutro będą mu robić amputację dużego palca, który jest 
zgangrenowany: biedny chłopiec..." 
W ciągu następnych miesięcy syn Opinogórczyka będzie jeszcze wiele 
razy odwiedzał chorego Chlustina. Serdeczne spotkania z rosyjskim 
huzarem, zajadłym przeciwnikiem caratu, czczącym pamięć 
dekabrystów i sprzyjającym powstaniu polskiemu - stanowić będą 
arcyciekawe pendant do rownoległej korespondencji młodego 
Krasińskiego, przepojonej nienawiścią do Moskali. 
18 maja 1831 roku, ku wielkiemu zmartwieniu Zygmunta, opuścił na 
zawsze Genewę Henryk Reeve. W drodze powrotnej do ojczyzny młody 
Anglik postanowił zatrzymać się na czas dłuższy w Paryżu. 
Pożegnanie przyjaciół było rozdzierające. Zygmunt odprowadził 
Henryka aż do miejscowości granicznej Saint-Cergues. Powrócił 
stamtąd pieszo, śmiertelnie zmęczony, przeziębiony, z 
rozstrojonymi nerwami. W kilka godzin później zabrał się do 
pisania listu do przyjaciela. Skarżył się mu na cierpienia 
spowodowane jego odjazdem: "Od 13 kwietnia zeszłego roku (data 
odjazdu Henriety Willan) żadne rozstanie tyle mnie nie kosztowało. 
Gdzie Henrieta, gdzie Henryk - wołam do siebie - gdzie są ci 
wszyscy, których kochałem?" - Przekazywał Reeve'owi wiadomości 
wyczytane z ostatniej poczty: - "Zamoyski (August Zamoyski po 
wielu perypetiach dotarł w końcu do kraju i zaciągnął się do 5. 
pułku ułanów fundacji Zamoyskich w korpusie Tomasza Łubieńskiego), 
własną ręką zabił trzech kozaków, którzy brali do niewoli jego 
pułkownika, i z miejsca został mianowany oficerem. Niech Bóg go 
błogosławi! Kiedy byliśmy razem, zawsze jednak myślałem, że kiedy 
przyjdzie zdobyć sławę, ja pierwszy ją zdobędę. Fałsz! Bóg ukarał 
moje zarozumialstwo". 
Był też w liście ustęp o Mickiewiczu: 
"Mickiewicz jutro wyjeżdża do Paryża, z pewnością go tam 
zobaczysz; zrób mi przyjemność, jeśli możesz, i pogadaj z nim o 
mnie. Jestem ciekaw, co o mnie powie". - Czytając te słowa, odnosi 
się wrażenie, że młody Krasiński szukał u Mickiewicza jakiegoś 
samopotwierdzenia i moralnego poparcia. W jego ówczesnej 
prostacji, pogłębionej jeszcze odjazdem angielskiego przyjaciela, 
tego rodzaju pomoc musiała mu być bardzo potrzebna. 
"Jestem całkowicie pogrążony w spleenie. Nie mogę nic pisać, brak 
natchnienia, brak nadziei, brak życia. Piękna to rzecz być 
rodzajem trupa jedzącego, pijącego, śpiącego. Cholera-morbus 
pustoszy Warszawę: widocznie nie zobaczę już tych, których tam 
zostawiłem. Zostanę sam na tej ziemi. Co za urzekająca 
perspektywa! But we must summit, and bless the name of the Lord". 
(Lecz musimy się podporządkować, i błogosławić imię Pana - we 
francuskim liście to jedno zdanie napisane jest po angielsku). 
Henryk Reeve nie zaniedbywał w Paryżu sprawy przyjaciela. Gdzie 
tylko mógł nawiązywał stosunki z działaczami francuskiej Polonii i 
przedstawiał im żałosne położenie młodego Krasińskiego. O swych 
zabiegach donosił Zygmuntowi w liście z 24 maja 1831 roku. 
"Mój drogi przyjacielu, 
Widziałem Olszowskiego,* (* Antoni Olszowski był sekretarzem misji 
polskiej w Paryżu.) to naprawdę świetny chłopiec. Powiedziałem mu, 
że jesteś chory, bez paszportu i bez pieniędzy; dla ubarwienia 
obrazu dorzuciłem jeszcze bogaty i piękny opis: okładów, 
kataplazmów i pijawek, które ciągle każą ci stosować. O twoim ojcu 
starałem się nie mówić; ostatecznie, to co mógłbym powiedzieć, 
niczego by nie dodało do ustalonej o nim opinii; wszyscy są po 
twojej stronie. Wczorajszego wieczora byłem u Tortoniego, gdzie 
zwróciłem uwagę na dwóch rozmawiających Polaków, wydało mi się, że 
słyszę twoje nazwisko. Wobec tego przedstawiłem się i jeden z nich 
(p. Gurowski, jak mi się zdaje) powiedział mi, że cię nie zna, ale 
uważa cię za porządnego chłopca i dobrego Polaka. Wszyscy, których 
widziałem, zapewniali mnie, że twój powrót do Polski byłby 
najlepszym co możesz uczynić zarówno dla siebie, jak i dla twego 
ojca. Jeśli chodzi o Królestwo Polskie rzecz jest przesądzona. 
Powodzenie sprawy tej części dawnej Polski nie podaje się już w 
wątpliwość; pozostaje dowiedzieć się tylko czy Polska będzie 
wielka i potężna, czy - zredukowana do roli małego państewka w 
rodzaju Księstwa Warszawskiego; oto najgorsze, co może was 
spotkać... 
Reasumując, mój drogi Zygmuncie, radzę ci, abyś tu przyjechał i 
sam przyjrzał się temu, o czym ci donoszę (wiedz, że czekają tu na 
ciebie dwa tysiące franków i paszport). 
Jem dziś obiad z p. Jermo... (nie znam jego nazwiska, ale chodzi o 
tego oficera, z którym powinieneś odbyć podróż, a który był na 
wyspie Elbie), jutro napiszę więcej. Kiedy mówię ci chłodno, żebyś 
tu przyjechał, to wcale nie znaczy, że zapominam o wszystkich 
trudnościach przeprawy, ale to twój cel; nie waham się już dłużej 
i mówię ci: mój przyjacielu, droga obowiązku jest tam. Ruszaj!..." 
W liście Reeve'a - niezależnie od zawartych w nim treści 
merytorycznych - ożywają cienie szwoleżerskiej przeszłości. 
Angielski przyjaciel Krasińskiego spotyka się z paryskimi Polakami 
w restauracji Tortonich, która w latach napoleońskich była 
ulubioną knajpą polskich lekkokonnych. Kto czytał książkę 
Kozietulski i inni, wie, że sławny zdobywca Somosierry czule 
wspominał ten lokal jeszcze w kampanii 1812 roku, i w liście spod 
Witebska przesyłał pozostałemu w Paryżu koledze specjalne 
pozdrowienia dla "Tortoniowej". 
Obok Tortonich ich dawny klient: jeden z najgłośniejszych oficerów 
polskiej gwardii Napoleona, pułkownik Jan Paweł Jerzmanowski - 
główny bohater ostatniego, najmniej znanego etapu szwoleżerskiej 
epopei. Dowódca przybocznego szwadronu "cesarza Elby" odegrał 
ponoć niepoślednią rolę w zorganizowaniu ucieczki Napoleona z 
wyspy i jego powrotu do Francji. W każdym razie podpis polskiego 
szwoleżera figurował pod odezwą, wzywającą wojska francuskie do 
łączenia się z powracającym wygnańcem. Potem Jerzmanowski na czele 
swego szwadronu - uzupełnionego i przemianowanego na "czerwonych 
lansjerów gwardii" - walczył u boku cesarza do końca Stu Dni. W 
Polsce nieznane są wielkie płótna batalistyczne malarzy 
angielskich, wyobrażające bitwę pod Waterloo; dlatego mało kto 
wie, że na pierwszym planie tych obrazów uwijają się czerwono 
odziani jeźdźcy z biało-czerwonymi proporczykami na lancach, w 
wysokich czapach, przypominających do złudzenia czapki 
szwoleżerskie. To właśnie byli podwładni Jerzmanowskiego. Ranny 
pod Waterloo, prześladowany przez Burbonów jako jeden z 
najbardziej obciążonych uczestników Stu Dni - słynny lekkokonny 
powrócił do kraju i wstąpił do armii Królestwa. Ale nie potrafił 
się przystosować do porządków konstantynowskich. Po wielu 
perypetiach, w roku 1821 uzyskał honorową dymisję z prawem 
noszenia munduru. Wtedy osiadł na stałe we Francji, w dobrach 
swojej francuskiej żony pod Tours. Na pierwszą wieść o wybuchu 
powstania pośpieszył do Paryża, gdzie stał się jednym z 
założycieli i najczynniejszych działaczy Komitetu Polskiego, 
stworzonego dla niesienia pomocy powstańcom. W kraju doceniono 
jego zasługi: rząd powstańczy przysłał mu awans na generała 
brygady z jednoczesnym powołaniem na stanowisko komendanta 
zakładów polskich we Francji. W chwili poznania się z Reeve'em 
Jerzmanowski właśnie organizował transport bronii dla armii 
powstańczej, który zamierzał osobiście dostarczyć do kraju drogą 
morską z Anglii. Stąd zapewne, wzięła się w liście Reeve'a owa 
tajemnicza zapowiedź ewentualnej wspólnej podróży Jerzmanowskiego 
z młodym Krasińskim. 
Wśród osób naradzających się z Reev'em nad sposobami wyciągnięcia 
Zygmunta z Genewy odnajdujemy jeszcze innych znajomych z 
przeszłości, lecz już nie tak odległej. Zaczepiony przez Reeve'a w 
restauracji Tortonich, Gurowski był tym samym jednookim Adamem 
Gurowskim, który przyjaźnił się z braćmi Niemojowskimi, Piotrem 
Wysockim, Maurycym Mochnackim i "szwoleżerem złej konduity" 
Walentym Zwierkowskim, uczestniczył we wszystkich możliwych 
konspiracjach patriotycznych, siadywał dwukrotnie u Karmelitów, 
organizował spisek koronacyjny w roku 1829, a w dwa lata później - 
manifestację na cześć straconych dekabrystów. Wkrótce po batalii 
grochowskiej powstańczy Rząd Narodowy, pragnąc pozbyć się z 
Warszawy "demagogicznego krzykacza", zgodził się na wysłanie 
Gurowskiego w misji politycznej do Paryża. 
W następnych listach Reeve'a obok Gurowskiego pojawi się jeszcze - 
znany nam z pamiętnego skandalu karmelkowo-teatralno-prasowego w 
roku 1819 - Teodor Morawski, publicysta i historyk, związany z 
opozycją kaliską i z "sektą Łukasińskiego". Warto w tym miejscu 
przypomnieć, że Morawskiemu, który w niedalekiej przyszłości 
obejmie stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie 
powstańczym, udało się zbiec z Warszawy do Paryża jeszcze w roku 
1826, dosłownie sprzed nosa policji Rożnieckiego, ścigającej go za 
udział w "spisku Krzyżanowskiego". 
"Drogi Zygmuncie - pisał Reeve 25 maja - wczoraj byłem na obiedzie 
z gromadką Polaków w "cafe Perigord". Był Morawski; pułkownik, 
który przebywał na Elbie; p. Gurowski, polski dziennikarz 
ultraromantyczny, wielbiciel Mickiewicza i trochę zbyt 
republikański dla obecnego rządu; poza tym Olszowski i p. 
Brykczyński (co za nazwisko!!!). Dużo mówiono o tobie, 
potwierdziło się całkowicie to, co mówił mi już Olszowski. Kiedy 
Będziesz tu, znajdziesz się w otoczeniu przyjaciół. W Genewie nie 
jesteś jeszcze Polakiem; trzeba, żebyś się zdobył na jakieś 
posunięcie. Jeżeli nie możesz przyjechać bez narażenia się na 
aresztowanie, pozwól się aresztować. Za dwieście franków 
dostaniesz się do Paryża, przechodząc przez granicę pieszo, nocą; 
a skoro już raz przejdziesz przez Morez*, (* Miejscowość we 
Francji, odległa o dziesięć kilometrów od granicy szwajcarskiej.) 
nie będą cię więcej nagabywali o paszport. Co do mnie, mój drogi, 
to jestem złym przyjacielem i człowiekiem wyjątkowo słabym. 
Uległem energii Jakubowskiego, uprzejmości starego Lombarda 
(członek genewskiej rady miejskiej Jan Gedeon Lombard był 
bankierem Zygmunta Krasińskiego - M. B.), a przede wszystkim 
niezdecydowaniu Mickiewicza - w chwili gdy trzeba było słuchać 
tylko własnego rozsądku, a radzić się tylko własnego sumienia. 
Powinienem był za wszelką cenę zabrać cię z sobą. Wielki to błąd. 
Jednakże, mimo że, jak powiada Morawski, każdy mijający dzień 
będzie dla ciebie utraconą wiecznością, nie wszystko jeszcze jest 
stracone; nie jest jeszcze za późno: wrota zbawienia zamykają się 
powoli; ty jeszcze przez nie przejdziesz. Tu już od dawna wiedzą, 
że twój ojciec jest w Petersburgu; ale pułkownik (Jerzmanowski) 
mówił mi wczoraj, co wie od jednego Rosjanina, że jest zupełnie 
pogrążony w rozpaczy, nikogo nie widuje, całymi dniami płacze. To 
nie akademicy atakowali go podczas rewolucji (widocznie Zygmunt 
trapił się, że to jego dawni koledzy mścili się za niego na ojcu - 
M. B.), przeciwnie to oni obronili go przed ludem, co ściągnął go 
z konia... 
Zapewniam cię, przyjacielu, twój przyjazd to jedyny środek do 
naprawienia zła. Synowie Haukego znaleźli się w szeregach 
liberałów w kwadrans po śmierci swego ojca [...] Ojciec Zamoyski 
jest w Petersburgu, a gdzie jego pięciu synów? Kocham cię, mój 
przyjacielu, jak nigdy nikogo nie kochałem i kochać nie będę [...] 
Działaj, a nie będziesz już sam. 
Pułkownik Jerzmanowski udaje się do Anglii w tym samym czasie co 
ja. Ściska cię z całego serca, to szczery i dzielny żołnierz, 
pamięta jak przed dziesięciu laty przychodziłeś do jego żony 
dopominać się o zupę a la francaise... 
Powiedziałem Morawskiemu, że jesteś chory. Odparł mi: >>Jeżeli nie 
jest umierający, może jeszcze jechać, a jeśli umierający, niech 
każe się przywieźć, aby mógł umrzeć na wolnej ziemi Polski...<< 
Jerzmanowski wyda wielki obiad w >>cafe Perigord<< dla uczczenia 
twego przybycia..." 
Zygmunt Krasiński odpowiedział na obydwa listy Reeve'a łącznie 28 
maja 1831 roku. Po odważnym, zdecydowanym postawieniu sprawy w 
liście do ojca, wysłanym z Genewy dwa tygodnie wcześniej - można 
się było spodziewać, że odpowiedź na propozycje z Paryża wypadnie 
całkowicie jednoznacznie. Któż jednak zgłębi pokrętne zawiłości 
psychiki romantycznego poety, zwłaszcza gdy poeta popadł w 
sytuację tak kłopotliwą i skomplikowaną, jak to się przydarzyło 
synowi Opinogórczyka. 
"O mój przyjacielu, wbiłeś mi sztylet prosto w serce [...] Tak, 
wiem [...] moje zbawienie jest w Paryżu. Jeżeli tam nie pojadę, 
będę zgubiony..." - Tymi słowami zaczynał Zygmunt swój list do 
Reeve'a. Ale zaraz po tym nieoczekiwanie zmieniał ton i poczynał 
się wycofywać z zajętego stanowiska. Błagał przyjaciela, aby raz 
jeszcze wysłuchał jego argumentów. 
Jest sam i wszystko sprzysięgło się przeciw niemu, znikąd nie 
widać pomocy. Reeve napisał mu, że generał Krasiński zapłakuje się 
na śmierć w Petersburgu; otóż niech wie, że syn generała umrze ze 
zgrzytania zębami. Czy przyjaciel zastanowił się co mu proponował, 
pisząc aby pozwolił się aresztować po przejściu granicy 
francuskiej? - "Czy uważasz mnie za zdolnego, bym dorzucił kamień 
do stosu, którym ukamienowano mojego ojca! Czy chcesz bym obnosił 
po Francyi hańbę tego, który tam zdobył tyle chwały? czy chcesz, 
bym po bohaterskim oddaniu się żandarmom czytał w dwa dni później 
w jakiejś gazecie obelżywe epitety przeciwko memu ojcu, przetykane 
pochwałami dla mnie? Tak, mówię to otwarcie, ale tylko Henrykowi 
Reeve, a nikomu innemu na świecie: mój ojciec popełnił błąd 
ciężki, straszliwy, ale nie moją jest rzeczą żądać od niego zdania 
z tego rachunku. Polska będzie wolna i wielka, ja będę biedny i 
wzgardzony, wiem o tym. Od twego wyjazdu, ze spokojem oceniam 
przyszłość; przy końcu mej drogi widzę grób bez napisu; dreszcz 
mnie przenika, ale się z tym godzę; wielka to ofiara: na ziemi nie 
wywoła oddźwięku, lecz odbije się echem w niebiosach, u stóp tronu 
Syna Człowieczego. 
I jakże ty chciałeś, żebym dostał się do Paryża? - Przejść nocą 
granicę? Zgoda. - Pożyczyć sobie pieniędzy? Zgoda. - Zmylić 
Jakubowskiego? Zgoda. - Lecz skończy się to skandalem; a tu mówię 
nie!..." 
Nie! Ojca swego na skandal narazić nie może. Znowu przesłania 
wszystko barczysty cień Opinogórczyka. Generał-wojewoda nie zdążył 
jeszcze przekazać synowi pisemnej odpowiedzi na jego "zbuntowany" 
list z 14 maja. Na razie "zapłakuje się na śmierć" w Petersburgu. 
Listy między Petersburgiem a Genewą wędrują miesiącami. Ale nie 
osłabia to w niczym umiejętności generała wywierania wpływu na 
odległość. Bohater rycerskich mitów potrafi obronić jedynaka przed 
ludźmi, którzy pragną go zmusić do powzięcia decyzji niezgodnej z 
ojcowską wolą. W tej sytuacji mało przekonywająco brzmią dalsze 
wywody Zygmunta. 
"Będę oczekiwał w Genewie odpowiedzi ojca. Jeżeli będzie 
zadawalająca, pojadę; jeżeli nie, pojadę również, bo wtedy będę 
przynajmniej częściowo zwolniony z moich obowiązków... Powiadasz, 
że brak mi energii ducha, że mówię a nie umiem już działać, że 
jestem słaby, niezdecydowany. - Doskonale! Bądź tak nieszczęśliwy 
jak ja, a wtedy będziesz mnie sądził. 
Skończyły się moje marzenia o sławie. Mój przyjacielu, nie staraj 
się już mnie bronić, podtrzymywać mojej reputacji. Proszę cię 
jedynie abyś odpowiedział:<< Nie>>, gdy mówić ci będą, że jestem 
>>nędznikiem<<; lecz uczyń to tylko w myśli; mnie to wystarczy. 
Oni wszyscy mają rację; ty także; zmierzam do zguby. Każdy 
przebyty dzień to jeszcze jeden stopień w schodzeniu w otchłań, 
jeszcze jedna litera mego imienia przemieniona w ołów. Gangrena 
wspina się ku sercu. Kiedy go dosięgnie, znak krzyża i pożegnanie 
dla ciebie, dla Niej, jeszcze dla dwóch czy trzech osób - potem 
cisza i śmierć. Pozwól mi, przyjacielu, znosić prześladowania; nie 
walcz już przeciwko kalumniom; ukryj głęboko w sercu przyjaźń jaką 
dla mnie miałeś. Jeśli się z nią zdradzisz, będziesz 
skompromitowany. Listy do mnie pisane odnoś na pocztę cichaczem; 
odmień charakter pisma, aby nikt nie mógł podejrzewać, że Henryka 
Reeve łączą jakieś stosunki z Zygmuntem Krasińskim..." 
W każdym zdaniu odpowiedzi Zygmunta wyczuwa się autentyczną mękę, 
straszliwe obciążenie niedawnej przeszłości, bezsilne miotanie się 
między miłością do ojca, a miłością do ojczyzny. Ale w całości 
list sprawia wrażenie dziwnie nieszczere. Mimo woli przypominają 
się słowa, które zapisał na jego marginesie profesor Tadeusz Pini 
- najsurowszy, lecz chyba i najwnikliwszy biograf Zygmunta 
Krasinskiego: "...jak ów kotek w bajce, który chciałby złowić 
rybkę bez zamaczania nóg, tak on (Krasiński) pragnąłby zdobyć 
sobie sławę bohatera narodowego nie wyjeżdżając z Genewy. Może 
tego dokonać tylko w wyobraźni - więc podnieca fantazją swą, jak 
tylko może, ale nie stara się zupełnie o spotęgowanie woli, o 
dokonanie zapowiedzianego już czynu". 
Jednocześnie z listami przesyłał Zygmunt angielskiemu 
przyjacielowi pierwsze fragmenty swojej poetyckiej powieści Adam 
Szaleniec. We fragmentach tych (całość utworu zaginęła) 
występowały trzy postacie, żywcem przeniesione z rzeczywistości: w 
Adamie Szaleńcu bez trudu rozpoznawało się samego autora; 
przyjaciel Adama, lord Gram wiernie odtwarzał Henryka Reeve'a; 
ukochana szalejącego Adama, Maria, uosabiała Henrietę Willan. Na 
treść powieści składały się dwa zasadnicze wątki - jak na 
Krasinskiego - nieprzyzwoicie autobiograficzne: rozpacz Adama z 
powodu niemożności uczestniczenia w walce o wolność ojczyzny i 
jego beznadziejna miłość do Marii, która ze swej strony miażdżyła 
kochanka wzgardą za jego małoduszną bierność w sprawach 
patriotycznych. Zygmunt nie starał się przesłaniać autentycznego 
charakteru powieści: w późniejszych listach do Reeve'a 
niejednokrotnie będzie go nazywał "lordem Gramem". 
Reeve zrozumiał od razu, że Krasiński przesyłał mu fragmenty Adama 
Szaleńca głównie po to, aby wciągnąć go w otchłanie swoich 
cierpień osobistych jeszcze głębiej, niż mógł to uczynić w zwykłej 
korespondencji. Anglik przystosował się chętnie do narzuconej 
sobie formy "korespondencji utajonej" i postanowił ją wykorzystać 
dla udzielenia rozhisteryzowanemu przyjacielowi paru pożytecznych 
pouczeń. 
"Złe przepowiednie, tyczące się ciebie odrzucam - pisał 2 czerwca 
z Calais, po przeczytaniu pierwszego fragmentu powieści. - Nikt 
nie staje się szaleńcem, myśląc o szaleństwie; można nim zostać 
tylko przez nagły napad rozpaczy lub przez długą bezczynność ciała 
i ducha. Z tego musisz się koniecznie otrząsnąć, to jest 
konieczne, to jest słuszne". 
Krytyka drugiego fragmentu jeszcze wyraźniej nawiązywała do 
rzeczywistości. 
"Dosyć mi się podobała twoja dyletancka podróż w okolice obłędu. 
Uważam jednak, że za wiele w niej czasem wschodniej przesady [...] 
Zdaje mi się, że uważasz hańbę za sławę w żałobie; najczęściej 
jest ona sławą uśpioną. Mało jest rodzajów hańby, obiegających 
ziemię, zwykle tkwią one w sercu ofiary. Taką jest przede 
wszystkim hańba bezczynności. Twoja, mój kochany, nie biegła dość 
szybko, abyś jej nie mógł dogonić, skoro tylko się ruszysz..." 
Niezależnie od dydaktycznej polemiki z "Adamem Szaleńcem", 
zrównoważony Anglik aplikował polskiemu przyjacielowi jeszcze inne 
gorzkie lekarstwa na jego "chorą duszę": Rolę ostrogi, mającej 
pobudzić Zygmunta do działania, odgrywały przede wszystkim 
wiadomości o Auguście Zamoyskim. Przed opuszczeniem Paryża Reeve 
odwiedził siostrę Augusta, młodą księżnę Jadwigę z Zamoyskich 
Sapieżynę. Zaraz po tej wizycie pisał do Krasińskiego: "Byłem z 
wizytą u księżny Sapieżyny, która pokazała mi list od Augusta: 
został oficerem i jest bardzo zadowolony. Księżna natychmiast 
wyjeżdża do Polski z trojgiem małych dzieci i ze służbą. To 
bohaterka, albo lepiej rzec: Zamoyska..." 
W trzy tygodnie później, już z Anglii, wiadomość następna: 
"To pięknie ze strony tego dzielnego Augusta, że napisał do mnie 
ze swego namiotu. Opowiedział mi z właściwą sobie bezpośredniością 
kilka szczegółów ze swego życia. Pod Ostrołęką dwa konie miał pod 
sobą ubite; pocisk armatni, który trafił drugiego, oderwał mu 
podeszwę od buta, zawsze mówiłem, że ten człowiek nie zginie ani 
łatwo ani darmo. Pisze mi: >>Co za szkoda, że Krasiński tu nie 
przyjeżdża. Polska go nie zna, ale ja go znam, a jestem sam...<<" 
Do tego zabójczego przytoczenia Anglik dodawał od siebie: - "On 
(August) kocha cię, mój drogi, tak samo jak ja, z tą różnicą, że 
on jest wojownikiem, a ja wałkoniem. Opublikowałem tłumaczenie 
części listu w "Times": będzie się to czytało we wszystkich 
częściach świata, a napisał to August, autor mimo woli". 
W tym samym liście Reeve przedstawił nowy plan wyciągnięcia 
Krasińskiego z Genewy: 
"Widziałem się dziś z Jerzmanowskim, który przebywa tu (w Anglii) 
w misji specjalnej. Przesyła ci mnóstwo serdeczności, i nie 
przestaje doradzać wyjazdu. Kiedy nadejdzie czas, sądzę, że 
zrobisz najlepiej, jeżeli przyjedziesz tu, zobaczysz się ze mną, z 
H. ... (imienia Henriety Willan Reeve użył tu wyraźnie w 
charakterze przynęty - M. B.), a potem pojedziesz do waszej 
posiadłości pod Gdańskiem, co na pewno masz prawo uczynić, i co 
przyjdzie ci z łatwością; a stamtąd przerzucisz się do Polski. W 
obecnej sytuacji Jacky (Jakubowski) bez trudu przyjedzie do 
Anglii..." 
Reeve zabrał się z energią do realizowania nowego planu. Zawarł w 
tym celu znajomość z młodym hrabią Aleksandrem Walewskim, który 
po powrocie z krótkiego pobytu w kraju, gdzie pełnił obowiązki 
adiutanta przy Chłopickim, reprezentował w Londynie rząd 
powstańczy. Naturalny syn Napoleona w pełni zaaprobował pomysł 
ściągnięcia do Anglii syna dowódcy napoleońskich szwoleżerów. 
Przyrzekł, że natychmiast po przybyciu zaopatrzy go w paszport i 
pieniądze. "Walewski i Jerzmanowski są głęboko przekonani - pisał 
angielski przyjaciel - że nic nie mogłoby sprawić twemu ojcu 
większej przyjemności, niż świadomość, że bijesz się w Polsce, ale 
on sam nie śmie ci tego powiedzieć..." 
Zygmunta te nowe zabiegi Reeve'a doprowadzały do furii. Całą złość 
wyładował na Bogu ducha winnym Aleksandrze Walewskim, którego nie 
lubił prawdopodobnie za to, że to on przecież ułatwił przedostanie 
się do kraju Augustowi Zamoyskiemu. Reeve został potężnie złajany 
za napomknięcia w liście, że Walewski przypomina Napoleona. 
" ...Gdzie u diabła widzisz w Walewskim podobieństwo do Cesarza - 
oburzał się na przyjaciela syn szwoleżerski - lornetka i dewizka 
od zegarka nie mogą wywołać wspomnień o szabli, która podbiła 
świat, i o ostrogach, które podrywały konie do galopu przez całą 
Europę..." - Nie wierzył bądź udawał, że nie wierzy w dobrą wolę 
Walewskiego: "Walewski kazał mi powiedzieć, że da mi paszport i 
pieniądze. Wierzysz, że to zrobi? Łatwo jest mówić. A później 
posłuży to tylko do wysunięcia jeszcze jednego oskarżenia: 
>>Mówiliśmy mu, lecz on nie przyjechał<<. Ludzi nic nie kosztuje 
obiecywać bez zamiaru spełnienia, a później przekuwać stare 
obietnice na nowe oszczerstwa..." 
Nie tylko od Reeve'a otrzymywał Zygmunt poruszające wiadomości. 
Najgorsze były odgłosy dochodzące z kraju. W pierwszych dniach 
czerwca dowiedział się z gazet, że w bitwie pod Nurem został 
ciężko raniony w piersi jego kuzyn i przyjaciel od 
najwcześniejszego dzieciństwa: podporucznik armii powstańczej 
Stanisław Ślepowron-Krasiński - syn "pana Oboźnicy" z Radziejowic. 
Dodatkową przykrość sprawić musiała Zygmuntowi okoliczność, że 
jego mężny kuzyn walczył pod Nurem jako adiutant generała Tomasza 
Łubieńskiego. Znieważonemu w zajściach uniwersyteckich z roku 1829 
niełatwo było pogodzić się z myślą, że ojciec jego śmiertelnego 
wroga, Leona Łubieńskiego, dowodził korpusem w armii walczącej o 
wolność ojczyzny, podczas gdy jego własny ojciec - legendarny 
bohater Somosierry i Wagram - krył się za plecami cara w 
Petersburgu. 
"Drogi Stasiu...* (* Potomek w prostej linii Stanisława 
Krasińskiego pan Krzysztof Radziwiłł poinformował mnie, że jego 
pradziad nie wyleczył się nigdy z rany odniesionej pod Nurem i 
pozostał do końca życia inwalidą przykutym do łóżka.) - pisał do 
leczącego się z ran kuzyna - Ty ieden teraz iesteś Krasińskim - 
Gdzież reszta świetności naszey się podziała - ale niech nasze 
imię przepadnie, byleby Polska była - Choć może są mocne pozory na 
mnie, choć teraz gniię daleko od Polski, choć niezadługo może hańba 
nadciągnie i zawiśnie nad moją głową, wierzay, iż serce Zygmunta 
jest polskiem i takiem być nie przestanie aż do ostatniej chwili - 
Proszę Boga codziennie, byś wyzdrowiał - kochay mnie ieśli ieszcze 
zechcesz mi wierzyć, że potężna musi być zawada na moiey drodze, 
kiedy dotąd ani iey odsunąć, ani przeskoczyć nie zdołałem..." 
Udręczony bezskutecznym czekaniem na list z Petersburga, w coraz 
ciemniejszych barwach widział swoją przyszłość. Po nadejściu 
wiadomości o przegranej bitwie pod Ostrołęką, pisał do Reeve'a: 
"Skrzynecki poniósł klęskę. Ale podczas bitwy jego oddziały 
przeszły całą Litwę. Nic straconego. Odrodzi się piękna Polska i 
wszyscy jej synowie radować się będą w promieniach jej blasku - z 
wyjątkiem jednego, który - osamotniony, nieznany może - w 
przeczuciu zbliżającego się końca, weźmie sandały i kij 
pielgrzyma, aby po kryjomu raz jeszcze zobaczyć ziemię, gdzie 
znajduje się grób jego matki, a grób ojca nie znajdzie się 
nigdy..." 
I nieco później: 
"Czekam na listy z Petersburga, drogi mój Henryku. Jakież to 
czekanie! Co z niego wyniknie? Gorączka, rozpacz, szaleństwo! 
czuję się o wiele gorzej niż wtedy, kiedyś odjeżdżał. Dziś rano, 
na przykład, ledwie mogłem się modlić. To bardzo źle, kiedy nie 
można się już modlić. Jacky oświadczył mi, że będzie zmuszony 
wypełnić wszystko co zleci mu mój ojciec; nic nie odpowiedziałem, 
tylko wybuchnąłem śmiechem. Czy on mnie uważa za dziecko w 
kołysce. Powiedział, że nie mam jeszcze 21 lat, więc nie jestem 
pełnoletni. Czyżby sądził, że mojej nieśmiertelnej duszy potrzeba 
jeszcze tych dwóch drobnostek, zwanych latami, aby zdobyć się na 
opór i działanie?... Ach! niewielu ludzi wycierpiało to, co ja 
cierpię, i mam przynajmniej tę dumną pociechę, że patrząc na 
innych, myślę: >>Wy wszyscy jesteście dziećmi w porównaniu ze mną, 
bo nie cierpieliście tyle...<<". 
Fałszywa sytuacja, w jakiej się znajdował przyprawiała go o nowe 
kompleksy i wywoływała w nim dziwną dwoistość. W każdym liście 
pisał jak bardzo marzy o powrocie do kraju, ale równocześnie 
odczuwał coraz wyraźniejszą niechęć do tych, którzy starali mu się 
ten powrót ułatwić bądź ułatwiali go jego przyjaciołom. Całym 
sercem oświadczał się po stronie walczącej ojczyzny, kiedy jednak 
Reeve doniósł mu, że zamierza napisać broszurę propagandową w 
sprawie Polski - z niezrozumiałą żarliwością odwodził go od tego 
projektu: "Jesteś poetą, pisanie broszur zostaw dziennikarzom i 
prozaikom. Proszono cię o informacje o Polsce. To znaczy, że 
podejmujesz pisanie broszury na zamówienie. Broszura musi być 
zła..." 
W tych trudnych dla siebie dniach najchętniej obcował z przykutym 
do łóżka Siemionem Chlustinem. Zrozpaczony swoim kalectwem, 
zbuntowany przeciwko Bogu i światu, młody huzar rosyjski 
odpowiadał mu nastrojem. - "Często widuję Klustina i dobrze nam 
razem - pisał 7 lipca do Reeve'a - jest tak samo nieszczęśliwy jak 
ja; spędzamy długie godziny na przeklinaniu tyranii, na 
wypominaniu jej zbrodni, na hartowaniu naszych dusz, aby nigdy nie 
ustały w nienawiści, na chłodnym rozważaniu losu nam 
przeznaczonego, na zastanawianiu się, czy wystarczy nam w sercach 
godności, by nie szukać ucieczki w samobójstwie. Kiedy 
rozmawialiśmy ostatnim razem, zatrzymaliśmy się na długo przy 
straszliwym obrazię Syberii. - >>Możliwe - powiedział on 
(Chlustin) - że kiedyś odnajdę pana wśród tych wysp lodowych; 
będziemy oddaleni od świata; rozpocznie się już nasza wieczność 
poza społecznością ludzi; będziemy pracowali w kopalniach, myśląc 
przy tym, że na każdym kawałku metalu skroplonym naszym potem 
zostanie odciśnięty wizerunek tyrana<<. - Co za myśli? Co za 
przyszłość! Co za koniec! Co za porównanie ze śmiercią w 
bitwie!..." 
11 lipca 1831 roku nadszedł wreszcie upragniony list z 
Petersburga. Ale spełnienie okazało się jeszcze gorsze od 
oczekiwania. List - którego treść, dzięki Kallenbachowi, 
przetrwała do naszych czasów - stanowi najpełniejszą wypowiedź 
polityczną generała Krasińskiego. Całe jego mistrzostwo 
epistolarne znalazło wyraz w tym dokumencie. Podpierając swoje 
poglądy biuletynami otrzymywanymi z kancelarii cesarskiej, 
Opinogórczyk przekazywał synowi zdecydowanie stronnicze, lecz 
zarazem nadzwyczaj sugestywne naświetlenie wydarzeń w kraju. 
Ojciec najlepiej znał swego jedynaka i wiedział, jak trzeba do 
niego przemawiać: 
"(Petersburg, czerwiec 1831 r.) 
Do mego syna. 
Dobre i kochane dziecko! 
Szczerość Twoja rozczuliła mnie i Bogum podziękował, że mam syna, 
któren czuć umie i razem to czucie poświęcić cnocie i powinności. 
Przyszedłeś do wieku, w którym można równo mówić do Twego umysłu, 
jak do serca. 
Twoye poznanie powinno być równe mojemu, z różnicą tylko reflexyi 
i doświadczenia. Z zapałem patrząc na rzecz, z jedney strony ią 
widzisz, unosisz się i formuiesz sobie powinności lub odrażenia, 
które by mieysca nie miały, gdybyś z zimną krwią rozważył i 
ocenił. Czy sądzisz, że gdyby szło o szczęście oyczyzny, gdyby 
honor kazał był wszystko poświęcić, Twóy stary oyciec, któren od 
dzieciństwa wszystkie kroki, życzenia, pracę, co tylko było 
drogiego, kraiowi poświęcał, nie byłby działał podług swey 
powinności? nie byłby ostatek krwi wylał i nawet Ciebie nie byłby 
dał na ofiarę! Lecz gdy tego nie zrobił, muszą inaczej stać 
rzeczy. Ty idziesz za opinią młodych i nierozsądnych, Twój ojciec 
waży co cnota i powinność każe, a że zna co iest honor, możesz mu 
uwierzyć. 
Przyznay, że pierwsza Twa myśl, która Cię ciemięży iest, co 
powiedzą o mnie w kraju, co myślą tu codzoziemcy widząc młodego 
Polaka nie toczącego krwi, gdy iego współrodacy się biią. 
Co do opinii w kraju, trzeba z początku zacząć. Rewolucya 
Kościuszki była przeciwko nieprzyjaciołom kraju - była dla 
przeszkodzenia, ieżeli można, zguby kraju. Ta zaś grób mu kopie. 
Tamtę zaczęli obywatele, naród. Tę zaś kilku codzoziemców i 
dzieci. Tamta miłością ojczyzny tchnęła, tu od mordu swoich 
zaczęło się i od chęci zamordowania władcy, czego nigdy nie było w 
kartach historyi naszej. Tamta, bo broniła króla, ta przeciwko 
własnemu... 
Zdala czytając żurnale, całkiem nie wiesz, co się dzieie. Czy 
sądzisz, że seym uznał bezkrólewie? Nie; ale gdy się zeszedł, 
Lelewel wszedł do Izby senatu z klubem, którego każden członek 
miał pistolet i puginał. Nie pozwolił głosować i kazał protokoł 
zrobić gwałtem, pod karą śmierci do woyska biorąc, kto żyie. Jedni 
klubiści tylko zostaią wolno. Wszystko się mieni. Wszyscy starzy 
senatorowie porzucili. Anarchia do naywyższego stopnia się 
wznieciła. Rabunek i zabieranie wszystkiego iest rozkazem 
dziennym. Co tylko miało naygorszą konduitę, sławne z szulerstwa, 
pijatyk i rozboiu, iakoto: Kuszel *. (* Pułkownik Antoni Kuszel, 
kawaler Legii Honorowej i Złotego Krzyża Virtuti Militari z wojen 
napoleońskich. Podczas powstania dowodził pułkiem "huzarów 
podlaskich".) Budziszewski *, (* Pułkownik Ignacy Budziszewski 
dowodził w czasie powstania pułkiem "strzelców flankierskich". W 
roku 1848 był członkiem Legionu Mickiewicza.) Jan Ledóchowski* (* 
Poseł Jędrzejowski Jan Ledóchowski był głównym sprawcą 
jednomyślnego uchwalenia detronizacji Mikołaja I.) są na czele 
wszystkiego... Kray zrabowany przez własnych, nierząd zupełny. 
Choroby, głód, oto są skutki zapalenia iednych, tchórzostwa 
drugich, którzy nie zatrzymali z początku. Niezadługo to się 
skończy, nie tylko przez bieg, ale przez własne rozterki i nic się 
nie zostanie, iak przeszłość szlachetna skalaną, kraj wyludniony, 
zniszczony i przyszłość niepewna i tylko w szlachetności króla, 
któren Polskę chce ieszcze utrzymać. Przyidzie czas, że nie tych 
opinia będzie ścigać, co czyste serca będą mieli od zabóystw, ale 
tych, co się do zguby kraju przyczynili, tych co 
nayszlachetnieysze karty historyi rozdarli, tych co na gruzach 
oyczystych własnych korzyści szukali. Wszystko przeydzie, ale 
nigdy cnota nie będzie wzgardzoną. Daymy na to, że gdybyś oyca 
twego, chcąc dobić, poszedł do nich, co cię czeka? Albo bydź 
uczestnikiem nowych Robespierrów, Dantonów, albo ich ofiarą. - 
Wróćmy się jeszcze do opinii. Czy kiedy krew się lała potokiem we 
Francji, nie krzyczał lud popularnie: niech żyje komitet?! Czy 
kiedy walono domy boskie, gdy Boginię mądrości wodzono po Paryżu, 
nie było to opinią publiczną? Czy nie było tam także wielu, co 
sobie powiedzieli: >>co powiedzą?<< czy chciałbyś być niewolnikiem 
opinii, za którą nieraz na wstyd rodu ludzkiego trzeba się 
wstydzić. 
Narodowości poznikały. Dwa kolory rządzą światem: porządek i 
rozruch, a to na to, żeby ci co posiadaią, nie posiadali a ci, co 
nie posiadali, żeby posiadali. Ztąd to ten ruch nieznośny partyi, 
któren w całym świecie się rozszerza, a przybiera pretexta 
nayszczytniejsze miłości oyczyzny, żeby doyść do celu*. (* Poglądy 
W. Krasińskiego na istotę powstania listopadowego nie musiały być 
w jego sferze odosobnione. Krzysztof Radziwiłł opowiadał mi 
niedawno, że jego dziad książę Maciej Radziwiłł, pytany przez 
wnuków o powstania narodowe, odpowiadał niezmiennie: powstania 
były tylko dwa "kościuszkowskie i styczniowe". - "A listopadowe?" 
- "Listopadowe to była paskudna rewolucya".) Dosyć już ofiar padło 
w Polszcze dla ambicyi niektórych naczelników partyi. Na 
pretekstach nie zbywa. Dlatego proszę cię, byś spokojnie końca 
czekał. Twoja kariera nigdy nie była woyenna. Zostaw mi syna, 
niech w tey walce patriotów nie ma co sobie do wyrzucenia. Niech 
ieszcze zostawi oycu moment spokoyności i nadzieię przyszłości. Z 
daleka nie możesz wiedzieć co się dzieje. Na matkę twą zaklinam 
cię, zostań spokoynie (i wyraz nieczytelny - przyp. J. 
Kallenbacha) życia twego oyca, któren tylko gorycze znał, a w 
tobie i w twym szczęściu tylko może mieć nadzieję spokoyney i 
miłey przyszłości". 
Zygmunt, trafiony tym listem ojcowskim prosto w serce, pisał 
nazajutrz do Reeve'a: "Wczoraj dostałem list z Petersburga. Cóż 
mam ci powiedzieć, drogi Henryku? Moje nieszczęście jeszcze się 
pogłębiło. Ojciec pisze do mnie z rozdzierającą czułością. Pisząc, 
że gotów jest złożyć ojczyźnie w ofierze siebie i swoje dziecko; 
ale zaklina mnie, abym czekał i oznajmia mi, że wkrótce się ze mną 
połączy. Henryku, co ty byś zrobił na moim miejscu? Ach, czyż 
muszę pytać innego, co by zrobił? Widzę, że jestem zgubiony... 
Jestem głupcem, jestem tchórzem, jestem nieszczęśnikiem; mam serce 
dziewczyny, nie śmiem stawić czoła przekleństwu ojca. Czekałem na 
list rozkazujący, gwałtowny, energiczny i byłem przygotowany do 
walki, decydującej, strasznej i energicznej. Sprawiłem, że serce i 
dusza stwardniały mi w piersi. Ale kiedy nadszedł ten wczorajszy 
list, kiedy zamiast gróźb znalazłem prośby: zamiast wściekłości - 
błogosławieństwa, zamiast rozkazów - błagania; zamiast uczuć, o 
których sama myśl przyprawiała mnie o dreszcze - miłość Polski, 
przebijającą z każdego słowa - cała moja siła roztopiła się w 
łzach (melted into tears). Przygotowałem ramię do zadania ciosu; a 
opuszczając je, nie napotkałem oporu; cios trafił w próżnię i mnie 
obalił. Jestem rozczulony, pełen przywiązania do mego ojca, do 
jego gorzkich nieszczęść, i nie znajduję już dość energii do 
powzięcia decyzji. Oto mój stan. Możesz rzucić na moją głowę 
przekleństwo przyjaciela; ale mówię ci, że nie jestem już sobą. 
Dlatego odpowiedziałem (ojcu), niczego nie przyrzekając, 
powtarzając ciągle, że jeżeli okazja się nadarzy wyjadę do Polski. 
Ale gdzie ta okazja? Wszyscy Polacy, którzy wyjechali do Paryża, 
są jeszcze w Paryżu i nie posuwają się naprzód ani o krok. W tych 
dniach widziałem się z Polakiem (pół-Polakiem, a drugie pół - 
diabli wiedzą co) wracającym z Włoch, który mi zakomunikował, że 
książę Gagarin powiedział mu w Rzymie, że wszystkie ambasady 
rosyjskie mają mój rysopis, i rozkaz zatrzymania mnie i 
dostarczenia mnie wprost do Petersburga, gdybym próbował uciec z 
Genewy. To nic, kiedy chodzi o obowiązek stawia się czoła 
wszystkiemu. Ale mój ojciec, mój ojciec, on który niedawno możny, 
bogaty, otoczony pochlebstwami i sławą, uważał się za pierwszą 
osobę w Polsce, on którego dusza nigdy nie potrafiła trwać w 
bezruchu, lecz stale wyrywała się do przodu, dziś jest pokonany, 
wszystko utracił, i tylko mnie ma na tym rozległym świecie. Jeżeli 
zabraknie mu tej ostatniej podpory, cóż się z nim stanie? Nie 
śmierci obawiam się dla niego. Byłaby dobrodziejstwem dla nas obu, 
ale chodzi o te długie lata starości - pełne rozdzierających 
wspomnień, niesmaku i goryczy; o jego serce złamane nad moim 
grobem; o jego spojrzenia rzucane dokoła i nie odnajdujące nikogo, 
kto podałby mu rękę. A kiedy sobie przypomni, że przed trzydziestu 
laty, to właśnie on zatknął był orła polskiego na szczycie 
Somo-Sierry, czy sądzisz, że to jedno wspomnienie nie wystarczy, 
by zgrzytał zębami i zwalił się z rozpaczy na ziemię? Tej długiej 
agonii obawiam się dla niego i pragnąłbym mu jej zaoszczędzić. 
Dlatego pozostaje mi jeszcze tylko promyk nadziei, że będzie 
walczył o Polskę, a ja u jego boku..." 
Na list ojca odpowiedział Zygmunt w kilka godzin po jego 
otrzymaniu. Ta pierwsza, bezpośrednia odpowiedź nie jest tak 
kunsztownie wyważona, jak późniejszy o dzień list do Reeve'a; 
czuje się w niej bolesne zaskoczenie, rozpacz, z trudem 
powstrzymywany płacz. 
"11 lipca 1831. Genewa. 
Kochany Papo! 
Odebrałem 11 lipca list kochanego Papy; zastał mnie w tym samym 
stanie jak poprzedzający przed dwoma miesiącami. Cóż mam 
odpowiedzić, ledwo litery znam, które piszę pośród łez w oczach, 
ledwo mogę rękę trzymać przy papierze, tak mi serce biciami ją 
odrzuca. 
Polska nieszczęśliwa, droga Polska broni się dotąd i krwią oblewa. 
Cóż to, że Lelewel, że inni okazują się niegodnymi imienia 
polskiego, kiedy wszyscy, którzy kochają Polskę, tłoczą się w 
rzędy jej bohaterskiego wojska i tam jedni po drugich padają. 
Tych, co prywatę przenoszą nad rzecz publiczną, spotka kara w 
hańbie na tym świecie, w sprawiedliwości Boga na tamtym; niechaj 
ich imię nie przeszkadza Polakom bicia się za ojczyznę. Jeśli źli 
ludzie ciągną Polskę za szyję do grobu, jakaż korzyść ten grób 
ominąć i zostać się na mogile wszystkich, a kwiaty które na niej 
porosną, będą trucizną tym, którzy je zbierać będą. Czyż nie 
lepiej zginąć wraz z Matką niż przeżyć jej zgon, widzieć wrogów 
szydzących z jej zwłoków i jarzmo ich dźwigać tym cięższe, że całe 
przygniecie kilka karków tylko, bo reszta gdzież już będzie? O, 
nie na tym świecie, ale w krainie duchów, w chwale Boga. 
Z goryczą przyznaję się drogiemu Ojcu, czytam Jego rozkaz 
powtórzony. Wiem, że Papa mnie kocha, pragnie mego szczęścia, że 
ja wszystkim dla Niego. Toteż dotąd mnie wstrzymywało, dotąd 
wstrzymuje, bym nie poszedł tam, gdzie bracia moi konają i dziwią 
się, że mnie nie ma. Ale coż za szczęście nasze być może, jeśli 
Polska zginie; a kiedy nic nie robiłem dla niej, jakież szczęście 
nasze być może, jeśli powstanie. Mówię: szczęście nasze, bo w 
jakimkolwiek położeniu, gdziekolwiek na ziemi, nigdy mego 
szczęścia od szczęścia kochanego Papy odłączać nie myślę. O, wiem 
ile cierpi Papa. Sądzę o Jego boleści po mojej, domyślam się jak 
gorzko i powoli schodzić muszą Mu dni, noce na obcej ziemi, pośród 
cudzoziemskiego narodu. Dzisiaj bym życie moje oddał, bylebym go 
mógł widzieć gdzie indziej i raz jeszcze przed skonaniem 
uścisnąć..." 
W którymś miejscu listu, Zygmunta nachodzą nagle wątpliwości: a 
może to nieprawda, co ojciec opowiada mu o wydarzeniach krajowych: 
o chaosie, zdradzie i prywacie przywódców: może podpowiedziano mu 
to celowo na dworze cesarskim? 
"Muszę też zwierzyć się kochanemu Papie z podejrzeniem powziętym. 
Czyżby to być nie mogło, żeby tam, gdzie Papa przebywa, było wielu 
ludzi, którym rozkazano fałszywe rozsiewać nowiny?... Przecie 
mamy... (szwajcarskie) i że już nie mówię o francuskich, 
niemieckie gazety, które pewno nie sprzyjają nam, a jednak nic 
podobnego nie ogłaszały do tego co Papa mi pisze..." 
I znowu błagalne perswazje: 
"Papa wie jak Go kocham. Spodziewam się, że zna mnie dobrze i że 
poznał może, iż w dziewiętnastu leciach nie jestem już tym samym 
co dawniej, kiedym Go zwodził w Opinogórze. Starałem się przez 
ciąg moich podróży moim postępowaniem nie obrażać Papy, nie 
dawałem się w zdrożności mojemu wiekowi właściwe, choć namiętności 
słabych nie jestem, bo kocham mojego Ojca. Karty, kobiety, 
wszystko, wszystko, poświęcić mu potrafię, ale nie jechać do 
Polski, nie bić się za Polskę, to mi ćwieruje duszę. Ręce mam 
związane, sposobów żadnych do jechania, alem zanadto szczery, 
zanadto poważam i szanuję Ojca, bym tu się nie przyznał, że gdybym 
miał sposoby, nie wiem, czy bym pomimo Jego woli nie opuścił 
Genewy dla Warszawy. Powtarzam sobie zawsze, iż to uczucie 
obowiązku i bojaźn wstydu tak mnie nękają, iż czasami od zmysłów 
odchodzę, kiedy o tym pomyślę. Nieszczęśliwy jestem; dawniej to 
mówiłem przez romantyzm, dziś niestety rzeczywistością to się 
stało..." 
Po tych dramatycznych kartach początkowych, reszta ogromnego listu 
poświęcona jest niemal w całości (cóż za przedziwne przerzuty 
poetyckiej wyobraźni) szczegółowemu sprawozdaniu z zeszłorocznych 
podróży autora po Włoszech, opisom włoskich krajobrazów i zabytków 
przeszłości, oraz kronice życia towarzyskiego w Genewie. Dopiero 
pod sam koniec raz jeszcze rozlega się krzyk rozpaczy: 
"Drogi Ojcze! zmiłuj się nad synem, który Ci do nóg pada i błaga, 
byś z niego i z siebie ofiarę uczynił, za którą czeka wieniec 
nieśmiertelności w niebie. Nie o świat ja dbam, pisząc te wyrazy, 
nie o pochwały lub nagany ludzi, nie o sławę ziemską, ale o tę 
czystą sławę własnego sumienia, o tę chwałę, którą Bóg wieńczył 
męczenników skronie. Tej się dobyć walcząc za Polskę jest moim 
pragnieniem. To pragnienie nie nasycone, piersi mi rozerwie. 
Niechaj drogi Papa wierzy, że po Polsce jest pierwszym dla mnie na 
ziemi, żem równo jak za nią, tak za niego gotów się poświęcić, 
bić, zginąć, że niech lada potrzeba zdarzy się mojego ramienia dla 
Niego, to ramię się podniesie i nie wprzód opadnie, aż zwycięży 
lub zwyciężone. 
W każdym losie, w każdym położeniu jestem Mu synem i podporą. 
Łańcuch, który nas łączy, nie pęknie nigdy, a jeśli z 
błogosławieństwem Ojca będę mógł połączyć błogosławieństwo Matki 
Polski, wtenczas będę prawdziwie szczęśliwy i niczego więcej żądać 
nie będę ni od ludzi, ni od Boga. 
Zyg. Kras." 
Po napisaniu tego listu młody Krasinski wpadł w jeszcze gorszy 
nastrój. Myśli o samobójstwie nawiedzały go już od dawna, obecnie 
począł go dręczyć chorobliwy lęk przed nadciągającą z Rosji 
epidemią cholery. 
"Jestem prawie przekonany, że cholera wymierzy sprawiedliwość moim 
dziewiętnastu latom, roztapiając je w Wieczności - pisał 13 lipca 
do Reeve'a - rozmawiałem wczoraj długo na ten temat z Panchaud 
(lekarz genewski, który przez dłuższy czas przebywał w Polsce - 
M.B.). Spodziewa się wkrótce tej zarazy w Genewie. Powiedział mi, 
że nie cierpi się bardzo, odczuwa się tylko silny niepokój i jest 
tak, jak w ostatnim dniu długiej ciężkiej choroby; zresztą 
zachowuje się pełnię świadomości; to dobrze bo można ocenić siłę 
swego ducha, przeglądać się w lustrze i widzieć czy się blednie, i 
śmiać się z siebie samego kiedy mięśnie twarzy się rozluźniają; z 
tych ostatnich momentów można sądzić kim byłoby się później: 
tchórzem czy lwim sercem. 
Myślę, że kiedy nadejdzie dla mnie ta uroczysta chwila (za miesiąc 
lub sześć tygodni) będę do niej znakomicie przygotowany. To potrwa 
dziesięć do dwunastu godzin. Miałbym jeszcze czas napisać słowo do 
Ciebie... do H... Przekażę ci pukiel moich włosów, które po mojej 
śmierci prześlesz tej, która mnie kochała. Napisałem dzisiaj 
testament. Zapisuję ci sztylet, moje małe pistolety. Biblię 
angielską, wszystkie moje rękopisy francuskie i angielskie... 
Kończę mój testament słowami: >>Opuszczając tę ziemię w stuleciu 
bankierów i ciemięzców, żałuję jedynie, że nie poległem na polskim 
polu walki i że przy moim śmiertelnym łożu nie ma nikogo z moich 
angielskich przyjaciół<<. Te słowa symbolizują stan mojej duszy; 
bo ziemi nie żałuję wcale..." 
W czasie kiedy Zygmunt Krasiński opracował szczegółowo dramatyczny 
scenariusz swojej śmierci na cholerę - jego ojciec, przebywający w 
dalekim Petersburgu, miał znacznie bardziej uzasadnione powody do 
obaw przed tą chorobą. 17 lipca 1831 roku generał-wojewoda 
Wincenty hrabia Krasiński, wniósł do swego czerwono-złotego 
notatnika zakupionego w Królewcu, pierwszy z historycznych 
zapisów, znanych nam dzięki zapobiegliwości profesora Józefa 
Kallenbacha. 
"(W Peterhofie, podczas cholery) 
Julius. 17, Niedziela. 
Gorączkę miałem w nocy. Wczoraj sześć miesięcy skończyłem, jak 
jestem w Petersburgu. Kiedy, Boże, pozwolisz, bym na moją wrócił 
ziemię?! Oddalony od Matki, Syna, Familii - sam jestem. Prócz 
Cesarza, nikt mną się nie interesuje. Boże, zlituj się i błogosław 
mi, o Boże!" 
I zaraz po tym: 
"D. 18. Poniedziałek 
Cesarz w nocy mi papiery polskie przysłał, o 11 tłómaczenie 
odesłałem. Widać z nich, że Jakobiny górę biorą, że rząd musi im 
ulegać. Cała własność partykularna przeszła na własność 
publiczną". 
III 
19 maja 1831- a więc dokładnie na tydzień przed "krwawą burdą" 
ostrołęcką - deputowany na sejm powstańczy eks-szwoleżer Walenty 
Zwierkowski obrany został jednym z ośmiu wiceprezesów 
warszawskiego klubu rewolucyjnego, który to klub - jak pisano z 
ironią w prawicowej prasie powstańczej - "mianował się 
Towarzystwem Patriotycznym". Tę najzupełniej pewną, wielokrotnie 
potwierdzoną informację z życiorysu "szwoleżera złej konduity" 
przyjmuje się w pierwszej chwili z uczuciem zaskoczenia. Czar 
barwnego, kostiumowego świata gwardzistów napoleońskich do tego 
stopnia zniewala wyobraźnię, że trudno się wprost oswoić z myślą, 
że któryś z weteranów karmazynowo-srebrnej legendy mógł zasiadać 
za stołem prezydialnym w wypełnionych "zbuntowanym motłochem" 
salach Redutowych, że mógł działać ramię w ramię z postaciami tak 
gruntownie zohydzonymi przez pióra powstańczej prawicy, jak 
"czerwony hrabia" Adam Gurowski, "krwawy klecha" ksiądz Kazimierz 
Pułaski, "przechrzta" Tadeusz Krępowiecki, "wywodzący się z 
chamów" redaktor Jan Nepomucen Janowski, "błaznem przezywany" 
adwokat Józef Kozłowski czy wreszcie dwaj staromiejscy 
rzemieślnicy: szewc Roch Chodorowski i krawiec Franciszek 
Morawski, co to - jak pisze Barzykowski - "niegodziwe fraki i 
surduty robił", a potem "porzucił nożyce i igłę i na polityka się 
wykierował". 
Zachowawczo nastawieni kronikarze tamtych czasów nie zostawiali 
suchej nitki na "jakobinach" z sal Redutowych. Członek 
powstańczego Rządu Narodowego Stanisław Barzykowski, którego 
Historya Powstania Listopadowego od stu lat - bezpośrednio bądź 
pośrednio - urabia polską wyobraźnię historyczną, wystawia 
Towarzystwu Patriotycznemu taką oto laurkę: "Było to - powiada - 
zgromadzenie próżniaków ulicznych i polityków kawiarnianych, gdzie 
zły ksiądz, adwokat bez spraw, urzędnik wypędzony, żołnierz na 
bruku wojujący, szpieg z dawnego Rządu, okryci płaszczem 
patryotyzmu, obok siebie zasiadali i stawali się tłumaczem praw 
Boskich, społecznych i zwierzchnikami kierunku losów Polski. W 
gruncie był to warsztat potwarzy i anarchii, a interes własny i 
prywata nim kierowały". 
Sprawiedliwiej niż Barzykowski, choć również bez sympatii, osądza 
warszawskich klubistów inny konserwatywny dziejopis powstania 
listopadowego, kasztelan Leon Dembowski: "Najsłabsze, lecz 
najwięcej energii mające - brzmi jego opinia o Towarzystwie 
Patriotycznym - nie zważające ani na konstytucyą, ani na prawa, 
ani na moralność, lecz mające tylko jeden cel: odzyskanie 
samodzielności, czyli partya rewolucyjna, która podniosła sztandar 
buntu i która jedynie od początku aż do końca drukiem, klubami, 
oszczerstwem i nie przebierając w środkach, choćby te miały 
doprowadzić do rusztowań, popierała swe plany". 
Dembowski uchwycił najważniejszy i najbardziej charakterystyczny 
rys Towarzystwa Patriotycznego, nazywanego przez współczesnych 
także stronnictwem ruchu. Stronnictwo to, legitymujące się jako 
naczelną dewizą Szekspirowskim "być albo nie być" - w ówczesnym 
układzie stosunków rzeczywiście było jedyną siłą polityczną, która 
nie zważając na żadne przeszkody i nie licząc się z żadnymi 
względami, od początku do końca, wytrwale i konsekwentnie, 
domagała się realizacji najszerzej pojętych celów powstania. W 
rozumieniu ideologów Towarzystwa Patriotycznego słowa "być albo 
nie być" oznaczały, że albo Polska będzie samodzielnym i potężnym 
państwem w granicach przedrozbiorowych, albo nie będzie jej wcale. 
Publicyści klubowi miotali się ze wściekłą pasją na tchórzliwe 
prowadzenie wojny przez generałów i na różnorakie koncepcje 
ugodowe, lansowane przez rządowych "dyplomatyków", 
przeciwstawiając im hasło: "zwyciężyć lub zginąć". Trybuni z sal 
Redutowych chcieli, żeby powstanie listopadowe zmobilizowało dla 
swoich celów wszystkie siły narodu. Aby to osiągnąć mogło, musiało 
być "rewolucyjne" i "bezwzględne". Z tego właśnie nastawienia 
wynikały wszystkie radykalne wystąpienia Towarzystwa, tak 
irytujące powstańczą prawicę: ciągłe nawoływanie o zastąpienie 
starych urzędników przez młodych, bezustanne domaganie się 
trybunałów rewolucyjnych, napaści na stronnictwo "dyplomatyczne", 
na sejm, rząd, na wodzów naczelnych. 
"Klub - stwierdza historyk Towarzystwa Patriotycznego Edmund 
Oppman - wysuwał nade wszystko hasło niepodległego państwa 
polskiego, pod którego kątem widzenia rozpatrywał sprawy 
powstania, łączył walkę o niepodległość z walką o prawa liberalne, 
głosił zagładę przemocy i ucisku, żądał przymierza z ludami 
niepodległymi i wolnymi, zrzekał się wojny z narodem rosyjskim, 
który winien rozumieć szlachetne dążenia Polaków, nieugiętą 
natomiast przyjmował postawę wobec caratu jako symbolu narodowej i 
politycznej niewoli... Stronnictwo to rekrutowało się przede 
wszystkim z członków towarzystw tajnych Królestwa Kongresowego, 
które przygotowały rewolucję, więc przeważnie z cywilnych 
uczestników sprzysiężenia Wysockiego, następnie młodych literatów, 
urzędników administracyjnych i sądowych pośrednich stopni, 
inteligencji miejskiej i rzemieślniczej, młodzieży uniwersyteckiej 
i szkolnej oraz masy oficerskiej z nowo utworzonych regimentów". 
Nie ulega wątpliwości, że Zwierkowskiego przyciągnęły do klubistów 
ich bezkompromisowe dążenia niepodległościowe. Od pewnego momentu 
przestała mu wystarczać więź ideologiczna z przywódcami kaliszan, 
braćmi Niemojowskimi, o których powiadano złośliwie, że 
"konstytucję kochali bardziej niż ojczyznę"; przyłączył się więc 
do rozwichrzonej młodzieży z sal Redutowych, aby razem z nią 
czerpać natchnienie do walki politycznej "z Bogiem lub mimo Boga" 
ze słów Maurycego Mochnackiego, ogłoszonych w lutym 1831 roku w 
"Nowej Polsce": "Ci, co nie wierzą w dyplomatykę, w mocy tylko i 
słuszności całą swą nadzieję pokładają. Ci powołają masy do życia, 
dla pognębienia wrogów, w wstrząsnięciu socjalnem znajdą potrzebną 
siłę ku rozwinieniu insurekcji. Wejrzą w niebo, a gdy stamtąd 
żadna pomoc nie znijdzie, natenczas wzrok swój obrócą w 
przeciwległą stronę. Wówczas będzie, jako pismo mówi, płacz i 
zgrzytanie zębów". 
Przypuszczam, że dziedzic z Białej Wielkiej, radca Towarzystwa 
Kredytowego i deputowany stołeczny w jednej osobie, musiał mieć 
niemało trudności z przystosowaniem się do niektórych poglądów i 
metod rewolucyjnego bractwa z sal Redutowych, że nawiedzały go 
wątpliwości i rozterki, że niejednej z jego akcji klubowych 
towarzyszyła bolesna szarpanina wewnętrzna... Pozwalam sobie na 
wysuwanie takich przypuszczeń, ale niestety nie potrafię ich 
poprzeć żadnymi konkretnymi dowodami. Znowu - jak tyle razy 
przedtem - doświadczam żałosnej bezradności biografisty, 
cierpiącego na chroniczny brak materiałów o charakterze osobistym. 
Nic się przecież nie wie o życiu wewnętrznym "szwoleżera złej 
konduity". Z mroków przesłaniających pamięć o nim wyłania się 
wprawdzie niekiedy jakiś ledwie widoczny ślad jego spraw 
osobistych, lecz na ogół niewiele z tego wynika. Po ukazaniu się 
pierwszych tomów Końca świata szwoleżerów pewna uprzejma 
Czytelniczka poinformowała mnie, że na Cmentarzu Powązkowskim 
znajduje się grób żony pana Walentego: owej znanej nam tylko z 
nazwiska Józefy Urszuli z Lewandowskich Zwierkowskiej. Popędzany 
nierozsądną nadzieją, pojechałem co tchu na Powązki i prawie 
godzinę spędziłem na odcyfrowywaniu na wpół zatartego napisu na 
nagrobku. Wydawało mi się, że dokonam Bóg wie jakich odkryć 
biograficznych, a w rezultacie pozostała mi z tej wyprawy jedynie 
głucha pretensja do nieboszczki: dlaczego nie korespondowała z 
mężem tak regularnie, jak praktykowali między sobą generałostwo 
Łubieńscy?! Zachowałyby się wtedy z pewnością jakieś stare listy i 
nie musiałbym się dzisiaj wykręcać przed Czytelnikami owym 
nieznośnym "przypuszczam", "może", "prawdopodobnie". Ponieważ 
jednak listów Zwierkowskiego - przynajmniej z czasów powstania - 
nie ma żadnych, trzeba się zadowolić tym, co jest: diariuszami 
sejmowymi, gdzie szczegółowo odnotowywano wszelkie wystąpienia 
deputowanego-klubisty, prasą powstańczą z jego artykułami i 
odezwami, prasą emigracyjną, gdzie po latach publikował swoje 
wspomnienia z powstania, i wreszcie źródłem najważniejszym: grubym 
tomem pism historycznych pt. Rys powstania i walki Polaków 1830 i 
1831 roku - odkurzonym z pyłu archiwalnego przez historyka 
toruńskiego Władysława Lewandowskiego. Ów Rys powstania opracował 
Zwierkowski już na tułaczce we Francji, ale książka oparta jest na 
drobiazgowych zapiskach z powstania, więc wyczuwa się w niej 
jeszcze żywy rytm ówczesnych przeżyć autora.
W pierwszych tygodniach wojny na czoło rewolucyjnych akcji 
klubowych, przeprowadzanych z udziałem "szwoleżera złej konduity" 
wysuwa się historyczny epizod z chorągwiami. Kto był autorem tego 
romantycznego pomysłu, tak bardzo wyprzedzającego swój czas: 
Lelewel? Mochnacki? Adam Gurowski? Czy może ksiądz Pułaski? - 
trudno byłoby już dziś dociec. W każdym razie inicjatywa wyszła od 
Towarzystwa Patriotycznego. Towarzystwo wymogło na rządzie zgodę 
na to zamierzenie, a następnie zabrało się do wprowadzania go w 
czyn. Działo się w okresie pierwszych bojów o Warszawę. Na dwa dni 
przed batalią grochowską te niezwykłe chorągwie były już gotowe 
(możliwe, że szyto je w pracowni krawca Morawskiego) - białe z 
czerwonym napisem po polsku i po rosyjsku: "za naszą i waszą 
wolność walczymy" (według niektórych przekazów ówczesnych napis 
brzmiał: "W imię Boga, za naszą i waszą wolność"). Później, dzięki 
stosunkom majora Zwierkowskiego w sztabie warszawskiej Gwardii 
Narodowej, konni gwardziści rozwozili je po jednostkach 
wojskowych, stojących w pierwszej linii frontu. "Chorągiewki te - 
wspomina pamiętnikarz Ignacy Kruszewski - pozatykano w ziemię na 
forpocztach; z początku kozacy pokusili się o nie i porwali z 
tryumfem; lecz zaniósłszy je do swego obozu, gdy zamiast nagrody 
odebrali za to plagi od swych dowódców, przestali szukać takiej 
zdobyczy i owszem, omijali je z bojaźnią". Więcej można dowiedzieć 
się na ten temat z warszawskiego dziennika "Polak Sumienny" z 26 
lutego 1831 roku: "Chorągwie białe z krzyżami i napisami zostały 
rozdane wojsku w dniu zaonegdajszym przez delegowanych od Gwardii 
Narodowej. Zaraz następnej nocy użyły Mazury swojej chorągwi i 
spotkawszy patrol rosyjski, wdali się z nim w rozmowę, objawili 
cel walki, którą Polacy toczą, i na dowód dali swoją chorągiew z 
owym napisem: za waszą i naszą wolność. Wczoraj z rana na 
fort-pocztach pokazał się trębacz rosyjski, który się długo 
otrębywał; wyjechał nareszcie do niego Pułkownik Wąsowicz i zastał 
tam oficera nieprzyjacielskiego, który się pytał imieniem 
Feldmarszałka Dybicza, co ma znaczyć to oddanie chorągwi? Gdy mu 
to znaczenie wytłumaczono, oświadczył, że Hr. Dybicz uważa podobne 
postępowanie za przeciwne zwyczajom wojennym i że każe strzelać do 
tych, coby takie chorągwie rozdawali. - Odpowiedziano: że nikt nie 
zaprzecza Feldmarszałkowi wolności strzelania, do kogo mu się 
podoba, i rozmowa się skończyła". 
Pułkownik Stanisław Dunin-Wąsowicz - najbliższy towarzysz cesarza 
Napoleona w jego odwrocie spod Moskwy - odpowiedział na pogróżki 
Dybicza tak, jak mu nakazywał honor byłego szwoleżera, obawiam się 
jednak, że i on nie pochwalał owych dziwacznych dwujęzycznych 
chorągwi, dopatrując się w nich jeszcze jednego 
nieodpowiedzialnego szaleństwa warszawskich jakobinów. Taki w 
każdym razie był pogląd na tę sprawę absolutnej większości 
polskiej starszyzny wojskowej. Rosyjscy dowódcy kazali jakobińskie 
chorągwie palić, dowódcy polscy - po prostu je wyśmiewali. "Gdzie 
duch inny u... przełożonych nad wojskiem, tam takie chorągwie 
niepotrzebne... - ubolewa w swoim Rysie powstania Walenty 
Zwierkowski - wojsko polskie, widząc, że ich dowódcy żartują z 
tych znaków, samo takowe porzuciło; te straciwszy, innych nie 
dostało". 
Ostatnie słowa "szwoleżera złej konduity" mają wydźwięk 
symboliczny. Nie tylko ze względu na informację, że wojsko polskie 
roku 1831 po wyrzeczeniu się jakobińskich znaków nie otrzymało już 
do końca powstania żadnych innych chorągwi pułkowych, ale również 
dlatego, że ze słów tych można wyczytać kompletne bankructwo 
jednej z głównych koncepcji ideowych powstańczej lewicy: nadziei 
na czynną pomoc narodu rosyjskiego w polskiej walce z caratem. 
Sprawa z chorągwiami była wyciągnięciem pierwszych praktycznych 
wniosków z wielu poprzednich akcji propagandowych, konsekwentnie 
inspirowanych przez Towarzystwo Patriotyczne, a więc ze 
styczniowej manifestacji na cześć "petersburskich męczenników", z 
Odezwy do Rosjan, przedstawionej sejmowi przez Lelewela, z wielu 
artykułów w tym samym duchu, ogłaszanych w "Kurierze Polskim", w 
"Gazecie Polskiej" i w "Nowej Polsce". W pierwszych miesiącach 
powstania właśnie z łamów "Nowej Polski" Maurycy Mochnacki 
zapewnił czytającą publiczność Warszawy, że car petersburski 
zostanie obalony rękami swoich własnych rosyjskich poddanych: 
"Czyż nie obruszył przeciwko sobie uczciwej szlachty, uczciwych 
mieszczan, pracowitych rolników?... Ci wszyscy ludzie, ci 
uciśnieni Rosjanie, jednogniezdni bracia i plemiennicy nasi, to 
sprzymierzeńcy i spólnicy polskiej sprawy! Gwałciciela praw 
ludzkości, tyrana pokonamy oburzeniem i niechęcią wolnomyślnych 
Rossyan, jego poddanych... Rodacy! choć mniejsi w liczbie, 
wezwiemy w pomoc Rossyan braci naszych..." 
Czy "rozumni szałem" romantycy z Towarzystwa Patriotycznego mieli 
w ogóle jakieś podstawy do nadziei, że Rosjanie dopatrzą się w 
powstaniu polskim szansy na wspólne uwolnienie się od carskiego 
despotyzmu, i wyciągną z tego oczekiwane konsekwencje? Są przekazy 
pamiętnikarskie, pozwalające przypuszczać, że w pewnych kołach 
rosyjskich takie nastroje się objawiały. Aleksander Hercen 
wspomina, z jakim entuzjazmem powitali wybuch powstania 
listopadowego jego koledzy - studenci Uniwersytetu Moskiewskiego: 
"To już było niedaleko, tak jakby w domu, i spoglądaliśmy po sobie 
ze łzami w oczach, powtarzając umiłowane słowa: Nein! Es sind 
keine leere Tr"ume! (Nie! To nie są czcze marzenia). Cieszyła nas 
każda klęska Dybicza, nie wierzyliśmy w niepowodzenia Polaków; do 
mego ikonostasu włączyłem niezwłocznie również portret Tadeusza 
Kościuszki". 
Inny pamiętnikarz: szef sztabu generała Tomasza Łubieńskiego, 
podpułkownik Władysław Zamoyski - zdecydowany zresztą przeciwnik 
Towarzystwa Patriotycznego i jego ideologii - wspomina ciekawe 
spotkanie, jakie mu się przytrafiło w przeddzień bitwy pod 
Ostrołęką, gdy jechał jako parlamentarz do obozu 
nieprzyjacielskiego. "Niemałe było moje zdziwienie - wspomina - 
gdy naraz, właśnie kiedym dochodził do linii przez kozaków 
strzeżonej, ujrzałem o jakie sto kroków młodziuchnego oficera 
nieprzyjacielskiego od szaserów gwardyi, który sam jeden, bez 
trębacza, widocznie ku nam chciał się zbliżyć i znaki dawał, 
wznosząc pałasz i chowając go z ostentacyą do pochwy. Zbliżył się 
nareszcie i zawołał po francusku: >>Czy chcesz ze mną 
porozmawiać?<< - A gdy byliśmy tylko o kilkanaście kroków od 
siebie, raz jeszcze zapytał: >>Broni nie użyjemy, nieprawdaż?<< 
Odpowiedziałem, że mam prawą rękę na temblaku i że jestem bez 
pałasza. Młody oficer przeskoczył do mnie zaczął od wyrażania 
podziwu i uwielbienia dla nas, Polaków. Dalej zapytał, czy to 
prawda, że przy takich cudach męstwa naszego jesteśmy zarazem 
tyle, ile słychać, ludzkimi dla rannych jeńców. Nareszcie począł 
chwalić naszą sprawę, a ubolewać nad sobą, że musi przeciw niej 
walczyć. Zapytałem: >>A panże kto jesteś, że tak czujesz, a pomimo 
tego tu jesteś?<< Odpowiedział: >>Kto jestem? Oczywiście 
niewolnik, nie mający wyboru, czy służyć lub nie. Kto u nas nie 
służy carowi, ten niczem nie jest, nie jest człowiekiem; ale mogę 
pana zapewnić, że moje serce, moje życzenia są z wami. Przeszłego 
roku, kiedy doszła wieść o waszem powstaniu, byłem w Petersburgu, 
w szkole podchorążych, junkrem. W pierwszej chwili, gdy przyszła 
wiadomość, czego w Warszawie dokazała wasza szkoła, cała szkoła 
nasza marzyła o naśladowaniu waszych podchorążych, o zrzuceniu 
despoty. Toteż zaledwie dni kilka upłynęło, kiedy nas rozesłano do 
pułków i już tylko nam pozostało słuchać w szeregach<<. 
Opowiedział mi jeszcze, że jest rodem z Moskwy, że się zowie T..., 
że się brzydzi tą wojną. Powtarzał: >>Wy jesteście bohaterami, ale 
nie wiecie, co to za siły na was idą. Niestety, one was zgniotą... 
Czyż nie ma ratunku, sposobu pojednania? czy cesarza nie możecie 
czemś ułagodzić?<<. A gdym odpowiedział, że nie nam propozycye 
czynić, rozpaczał nad końcem, który na nas czeka i nad szkodą, 
którą upadek nasz przyniesie ludzkości i samejże Rosyi. Ale w 
oddali spostrzegliśmy oficera starszego z tegoż pułku, z trębaczem 
kłusem ku nam zmierzającego. Przeto mój młody i poczciwy 
entuzyasta przewidując łajanie, chciał już tylko dopełnić 
zlecenia, jakiego się podjął od polskiego oficera z 4. pułku 
strzelców konnych, wziętego przed kilku dniami w niewolę [...] 
Poczciwy Moskal obiecał temu oficerowi, który pisać nie zdążył, iż 
doniesie o nim do obozu polskiego, że żyje i że tylko lekko ranny. 
Na moje zapytanie, jak też oni się z jeńcami obchodzą, zapewniał, 
że dobrze, póki jeńcy są przy wojsku, ale co dalej z nimi robią, 
to nie wiadomo". 
Przy całej emocjonalnej wartości przytoczonych przekazów 
pamiętnikarskich, nie można z nich wyprowadzać zbyt daleko idących 
wniosków; jak również nie można przywiązywać zbyt wielkiej wagi do 
regularnie powtarzanych w prasie powstańczej doniesień o 
niepokojach w Petersburgu, wrzeniu w armii rosyjskiej i narastaniu 
nastrojów rewolucyjnych w całym cesarstwie. Dziś już wiemy z 
pewnością, że ówczesne rachuby warszawskich klubistów na 
objawienie się w Rosji nowych Pestelów, Murawiewów i Bestużewów 
były pozbawione realnych podstaw. "Klęska dekabrystów - pisze 
Jerzy Łojek w swoich Szansach powstania listopadowego - później 
ich proces i kaźń uświadomiły powszechnie dysproporcję sił między 
caratem a środowiskami opozycyjno-rewolucyjnymi, kazały wierzyć, 
że nie ma sposobu obalenia despotyzmu; wielu dawnych sympatyków 
konspiracji doszło do wniosku, że cały ruch oparty był na mylnych 
założeniach, że godził nie tylko w carski despotyzm, ale i w 
rosyjski interes narodowy, że nie wolno było wystawiać Rosji na 
szyderstwo liberalnej Europy, że specyfika społecznych i 
kulturalnych tradycji Rosji zmuszała do odrzucenia marzeń o 
liberalizacji i przebudowie politycznej jej ustroju. Rosła niechęć 
i nieufność do Europy Zachodniej. Wybuch powstania polskiego 
pozostawał w zbyt widocznym związku z wypadkami we Francji, i w 
Belgii, by nie nasuwał się wniosek o liberalnej, karbonarskiej, 
spiskowej inspiracji w Polsce, inspiracji zmierzającej do 
podcięcia międzynarodowej pozycyi Rosji. Powstanie w Polsce 
rozumiane było jako wypełnienie swoistego zamówienia politycznego 
Europy Zachodniej na dywersję przeciwko Rosji. Odrzucano 
powszechnie pogląd o prawach suwerennych narodu polskiego; 
górowało przekonanie o łasce Aleksandra I jako źródle wszelkich 
praw polskiego społeczeństwa; stąd też w przekonaniu Rosjan 
powstanie było niewdzięcznością, ba - podłą zdradą, bowiem 
zaprzedaniem się na służbę obcym siłom przeciwko dobrodziejce 
Polski - Rosji". Ciśnieniu takich nastrojów nie oparł się nawet 
dawny przyjaciel dekabrystów Aleksander Puszkin. 
Jest rzeczą zrozumiałą, że w podobnej sytuacji jakobińskie 
choroągwie polskich powstańców wiele zdziałać nie mogły. Ale 
wspaniały gest, zmierzający do zbratania narodów w walce przeciwko 
wspólnemu ciemięzcy, został trwale wpisany w najpiękniejsze 
tradycje polskiego humanitaryzmu. Wyśmiane przez starszyznę 
powstańczą słowa: "za naszą i waszą wolność" przez następne lat 
kilkadziesiąt miały oświecać Polakom drogę do wolnej ojczyzny. 
Innym historycznym faktem o dalekosiężnych skutkach był udział 
eks-szwoleżera Zwierkowskiego w ustalaniu polskich barw 
narodowych. Oznakami barw narodowych były wówczas w całej Europie 
kokardy, noszone przez żołnierzy na czapkach, a przez cywilów - na 
kapeluszach. W Polsce od stu lat noszono kokardy białe, gdyż taką 
barwę narodową ustanowili królowie z dynastii saskiej. Ale po 
wybuchu powstania listopadowego kolor narodowej kokardy, "skażonej 
dotknięciem dwugłowego orła", stał się przedmiotem zasadniczych 
sporów. Powstańcza prawica upierała się przy utrzymaniu 
tradycyjnej kokardy białej, natomiast radykalni klubiści, 
zapatrzeni w rewolucyjne wzory francuskie, starali się 
upowszechniać kokardy biało-czerwono-szafirowe, przypominające 
jednocześnie, że były to barwy konfederatów barskich. Po 
rozpoczęciu działań wojennych trzeba było tę sprawę ostatecznie 
uporządkować, i 7 lutego 1831 roku wniesiono je na obrady sejmu. 
Dyskusja nad kokardami była długa i zażarta. Spierali się z sobą 
głównie orędownicy kokardy białej i kokardy trójkolorowej, ale 
ostatecznie zwyciężył projekt trzeci - pośredni, przedstawiony 
przez deputowanego Zwierkowskiego. Treść tego wniosku przetrwała w 
diariuszu sejmowym: "Noszenie kokard białej, 
białej-czerwonej-szafirowej mogłoby dać powód mniemania, iż się na 
różne stronnictwa dzielimy - pisał w swoim wniosku "szwoleżer złej 
konduity". - Jedność jest u nas najpożądańsza, bo jedne cele, 
wolność i niepodległość, są wszystkim wspólne Polakom. Dlatego mam 
zaszczyt proponować kokardę narodową, złożoną z koloru czerwonego 
i białego na znak, iż Orzeł biały w czerwonem polu jest herbem 
odradzającej się naszej Ojczyzny. Wyrzeczenie w tym przedmiocie 
jest ważne i o to Sejmu członek Izby Poselskiej i Polak uprasza 
(Podpisano): Walenty Zwierkowski dep. VII cyr. m.s. Warsz." 
Projekt Zwierkowskiego, został uchwalony przez Izbę Poselską 
znaczną większością głosów. Ale sam projektodawca nie zdawał się 
być później zadowolony z tego zwycięstwa. Po kilku latach 
odnotował w Rysie powstania: "Na posiedzeniu Sejmu d. 7 lutego 
postanowiono, że kokarda narodowa jest biała z czerwonym [...] Nie 
zwrócono wówczas uwagi, że barska kokarda była trójkolorowa. Nie 
przyjęto zaś trójkolorowej głównie dlatego, aby mieć czysto 
narodową polską, a wystrzegać się naśladowania cudzoziemszczyzny. 
Ludzie najlepszej woli zapomnieli się, pobłądzili".* (* Spierano 
się jeszcze o odcień czerwieni: czy ma być amarantowa [pąsowa] jak 
tło orła i pogoni, czy karmazynowa jak kolor szlachectwa, "którego 
ani upośledzać, ani mu pochlebiać nie należy". Ostatecznie 
zwyciężył amarant.) 
Sprawa kokard dowodzi, że w Towarzystwie Patriotycznym nie 
przestrzegano zbyt surowo dyscypliny organizacyjnej. Wiadomo 
skądinąd, że na zebraniu klubu 24 stycznia 1831 roku, w wigilię 
detronizacji Mikołaja i manifestacji na cześć dekabrystów na 
wniosek Adama Gurowskiego spalono symbolicznie kilkadziesiąt 
białych kokard, po czym Towarzystwo "przy burzy oklasków" 
postanowiło powrócić do trójkolorowej kokardy barskiej. W dwa 
tygodnie później członek klubu deputowany Zwierkowski wystąpił w 
sejmie z własnym wnioskiem o przyjęcie kokardy dwukolorowej, i 
wniosek ten przeprowadził do zwycięskiego końca, wbrew sprzeciwom 
posła Romana Sołtyka, broniącego stanowiska Towarzystwa. 
Zwierkowskiemu z pewnością wytykano później to wyłamanie się z 
uchwały klubowej, co z kolei zmusiło go do ogłoszenia przytoczonej 
wyżej samokrytyki. W każdym razie warto wiedzieć, że mamy dziś w 
Polsce flagę dwukolorową głównie dzięki temu, że szwoleżer 
napoleoński Walenty Zwierkowski "pobłądził", zapominając o 
trójbarwnych kokardach konfederatów barskich. 
Od połowy lutego 1831 roku działalność polityczna warszawskich 
klubistów wyraźnie osłabła. Wiązało się to z rozpoczęciem działań 
wojennych. W dwa dni po wybuchu wojny na zebraniu klubowym 7 
lutego jeden z wiceprezesów Towarzystwa Patriotycznego, "bohater 
29 listopada" Ksawery Bronikowski wystąpił z projektem utworzenia 
w łonie klubu Towarzystwa Partyzantów Polskich, którego zadaniem 
byłaby "walka z nieprzyjacielem aż do chwili wywalczenia 
niepodległości [...] nawet [...] gdy rząd zadecyduje układy z 
Rosją". Projekt został przyjęty jednomyślnie i już na początku 
drugiej dekady lutego wyruszył z Warszawy do korpusu Dwernickiego 
trzydziestoosobowy oddział Partyzantów Polskich, zabierając 
Towarzystwu tak wybitnych i ruchliwych działaczy, jak: wiceprezes 
Bronikowski, dwaj belwederczycy Leonard Rettel i poeta Seweryn 
Goszczyński, radykalni księża Pułaski i Szynglarski oraz 
znienawidzony przez prawicę "przechrzta" Tadeusz Krępowiecki. W 
tym samym mniej więcej czasie porzucili klub, aby udać się na pole 
walki, dwaj główni ideolodzy "rewolucyi" Maurycy Mochnacki i Adam 
Gurowski. "Nowa Polska", która traciła najwartościowszą część 
swego zespołu redakcyjnego, pożegnała odchodzących specjalnym 
artykułem: "Dziesięciu redaktorów Nowej Polski, nie tylko w 
surdutach, ale i w duchownej sukni, chwyta za oręż i walczyć 
będzie za sprawę, którey piórem broniło. Na polu bitew jak i w 
dzienniku hasłem ich: "Bydź albo nie bydź"! Bydź narodem wolnym, 
niepodległym, demokratycznym - albo niczem!..." 
Hałaśliwe "gniazdo jakobińskie", pozbawione swoich najżarliwszych 
trybunów, opustoszało, przycichło i stało się nijakie. Tym 
bardziej że sytuacja ogólna również nie sprzyjała "działaniom 
rewolucyjnym". Uwaga całego społeczeństwa skupiała się na wojnie. 
Wojska Dybicza stały u wrót stolicy. Straty poniesione w bojach 
grochowskich w pierwszej chwili oszołomiły warszawian, ale zaraz 
potem zmiany w naczelnym dowództwie obudziły nowe nadzieje. 
Towarzystwo Patriotyczne, przyłączając się do ogólnego zapału, 
powitało nowego wodza generała Skrzyneckiego adresem hołdowniczym. 
Nakazem chwili była jedność narodu i dyscyplina społeczna. 
Przygaśnięcie klubu nie wywarło specjalnego wpływu na postępowanie 
Walentego Zwierkowskiego. Dla deputowanego VII cyrkułu miasta 
stołecznego Warszawy głównym polem działania była Izba Poselska. W 
przeciwieństwie do Maurycego Mochnackiego, który zmierzał do 
podporządkowania sejmu klubowi, Zwierkowski - podobnie jak jego 
mistrz polityczny Lelewel - uważał, że właśnie sejmowi przypada 
zadanie rewolucjonizowania insurekcji, a w klubie widział jedynie 
pośrednika między sejmem a ludem. Po bitwie grochowskiej, kiedy 
znaczna część posłów i senatorów opuściła zagrożoną stolicę, 
Zwierkowski był jednym z tych parudziesięciu reprezentantów 
narodu, którzy zobowiązali się z Warszawy nie wyjeżdżać i 
podtrzymywać nadal obrady sejmu w tak zwanym "małym komplecie" 
(trzydziestu trzech posłów i deputowanych oraz jedenastu 
senatorów). 
Odtąd Zwierkowski większą część swego czasu spędza na Zamku 
Warszawskim, w miejscu obrad sejmu. Jego nazwisko odnajduje się 
niemal w każdej karcie diariusza sejmowego. Deputowany z VII 
cyrkułu warszawskiego zabiera głos we wszystkich dyskusjach, 
występuje z własnymi projektami, uczestniczy w różnych 
nadzwyczajnych komisjach i delegacjach. Ponadto jest stałym 
członkiem sejmowej Komisji Skarbu i Wojny, a kiedy w początkach 
lutego sekretarz Izby Poselskiej deputowany Ksawery Czarnocki 
odejdzie na wysoki urząd dyrektora generalnego poczt i policji, 
przejmie po nim także obowiązki sekretarskie. Ta ruchliwość 
deputowanego-klubisty musiała porządnie drażnić prawicowych 
polityków. Stanisław Barzykowski pisze o nim z przekąsem: 
"Wścibski to był, do wszystkiego mieszać się lubiący [...] wielki 
człowiek do małych interesów". Ale z diariusza sejmowego niezbicie 
wynika, że deputowany VII cyrkułu miasta stołecznego Warszawy nie 
zajmował się bynajmniej "małymi interesami". Dla przykładu jego 
ważniejsze wystąpienia w dwóch pierwszych miesiącach wojny: 
7 lutego - Zwierkowski domaga się unieważnienia przysięgi złożonej 
przez naród polski carom Aleksandrowi I i Mikołajowi I, jako 
sprzecznej z konstytucją, "aby w ten sposób położyć kres wszelkim 
pretensjom Romanowów do tronu polskiego". 
9 lutego - składa do laski marszałkowskiej demokratyczny wniosek o 
likwidację tytułów w senacie i izbie polskiej, "aby senat z 
senatorów, bez dodatku wojewoda lub kasztelan składał się, aby 
izba poselska była bez różnicy: poseł lub deputowany z 
reprezentantów złożona". 
26 lutego - wypowiada się przeciwko udzielaniu przez rząd 
"forszusów pieniężnych" członkom izby poselskiej, odciętym od 
swoich majątków: "Prawda jest, że niektórzy z nas w bardzo 
krytycznym są położeniu, lecz pamiętajmy, żeby nam nie zarzucano, 
że Reprezentanci pamiętali o własnych funduszach. Lepiej ustanówmy 
z pomiędzy siebie komitet, abyśmy się wspólnie ratowali, a nie 
wystawiajmy się na to, aby nam mógł kto zarzucić, żeśmy na własny 
interes wzgląd mieli". 
28 lutego - zrzeka się oficjalnie urzędu dyrektora naczelnego dróg 
i mostów, ponieważ "woli być posłem". 
20 marca - potępia "sprawiające trwogę" projekty ewakuacyjne 
sejmu. 
22 marca - oświadcza się przeciwko polityce układów: "Wszystko 
poświęcimy, aby się tyrana pozbyć. Układy z Mikołajem nastąpić nie 
mogą, jak na stosach trupów krwią wrogów naszych pisane. Inne by 
nas hańbiły". 
28 marca - jako referent z ramienia sejmowej Komisji Skarbu i 
Wojny przedstawia reprezentantom narodu projekt uwłaszczenia 
włościan w dobrach państwowych. 
30 marca - występuje w sejmie z oskarżeniem naczelnego wodza 
(Skrzyneckiego) o bezprawne prowadzenie układów z nieprzyjacielem: 
"Naród polski składa się z obywateli, którymi są i wojskowi, w 
imieniu przeto wszystkich obywateli reprezentanci działać są 
obowiązani i upoważnieni... tak aby dopiąć zamierzonego celu 
rewolucji lub jeżeli przeznaczeniem jest zginąć, zginąć z 
honorem..." 
W ówczesnej działalności sejmowej Zwierkowskiego na szczególną 
uwagę zasługuje jego stosunek do zagadnienia reformy chłopskiej. 
Referując sejmowi w dniu 28 marca rządowy projekt uwłaszczenia, a 
raczej oczynszowania włościan w dobrach narodowych, "szwoleżer 
złej konduity" tak przemawiał do braci posłów: "Pomnijmy, że 
Europa nas obciążać może zarzutem, iż klasa szlachecka, klasa 
możniejszych właścicieli ziemskich, stanowiąc Reprezentacyę, 
stanowiła prawa nie dla ogółu, lecz sobie dogodne, a powstawszy w 
sprawie wolności, udzielić jej i wolnych ludzi liczbę zwiększyć 
nie śmiała, w obawie poniesienia [...] momentalnych uszczupleń 
dochodów. Przyjmijmy ten projekt. Wolność, niepodległość i 
potrzeba zwiększenia obrońców tej ziemi, krwią włościan po 
większej części skropionej, woła i nakazuje nam uchwalić to 
prawo!" 
Argumenty Zwierkowskiego nie były z pewnością dla sejmu niczym 
nowym. Od początku powstania postępowa prasa stołeczna wbijała do 
głów czytającej publiczności konieczność zreformowania stosunków 
na wsi. Krążył po Warszawie piękny wiersz o chłopach Kazimierza 
Brodzińskiego: 
W pomoc kraju bieżał 
za pańskiemi syny. 
Wszędzie on należał 
prócz zysku i winy. 
W pismach ulotnych tłumaczono, że "lud nie został wciągnięty do 
interesu tej ziemi", że "kto zniósł poddaństwo, a nie zniósł 
pańszczyzny, ten otworzył więzienie, nie rozkuwszy kajdan", że 
uwłaszczenie, a przynajmniej oczynszowanie włościan "jest potrzebą 
wieku". Równolegle do propagandy drukowanej oddziaływały na umysły 
jeszcze inne czynniki. Z dóbr narodowych nadchodziły co pewien 
czas alarmujące meldunki, że ośmieleni powstaniem chłopi odmawiają 
wykonywania pańszczyzny. Ulicami stolicy przeciągały niemal 
codziennie nowo zaciężne pułki, złożone w przeważnej części z 
chłopskiego rekruta. Wszystko to razem sprawiało, że ludzie 
ożywieni rozumną miłością do swego kraju, coraz lepiej sobie 
uświadamiali, że nie może dłużej trwać absurdalny stan rzeczy, w 
którym najliczniejsza warstwa narodu, wyłaniająca z siebie 
osiemdziesiąt procent obrońców ojczyzny, pozbawiona jest 
najbardziej zasadniczych uprawnień obywatelskich i skazana na 
niewolnicze odrabianie pańszczyzny. "Grom armat od razu z 
obywateli i żołnierzy" - pisał w swoim Powstaniu narodu Ludwik 
Mierosławski. Sprawą sejmu było przenieść to zobywatelenie ze 
sfery nastrojów i słownych deklaracji na grunt konkretnych morgów 
chłopskich. 
Początkowo sejm próbował się wykupić z ogólnej reformy 
włościańskiej okazjonalną darowizną. ("honorową jałmużną" -jak 
pisze Ludwik Mierosławski). 19 lutego 1831 roku - przy 
akompaniamencie kanonady dochodzącej z placu boju pod Wawrem - 
powzięto "powszechnym okrzykiem" uchwałę o przeznaczeniu 
dziesięciu milionów złotych z dóbr narodowych na dotacje dla 
oficerów i żołnierzy szczególnie odznaczających się w sprawie 
powstania. Ale uchwała sejmowa nie wywołała spodziewanego wrażenia 
wśród zainteresowanych. "Gdy ją ogłoszono przed frontem wojska - 
informuje współczesny kronikarz - odezwały się głosy: Dajcie nam 
wódki i chleba, bo brak nam sił do nowej walki, ale pieniędzy 
waszych nie potrzebujemy, bo walczymy za Ojczyznę!" Zobywatelony 
żołnierz oczekiwał potwierdzenia swoich obywatelskich praw, 
"honorowa jałmużna" nie mogła go zadowolić. 
Pod naciskiem postępowej opinii publicznej i wniosków zgłaszanych 
do sejmu przez radykalnych reformatorów w rodzaju deputowanego z 
województwa krakowskiego Jana Olrycha Szanieckiego - Rząd Narodowy 
zdecydował się przejąć w swoje ręce inicjatywę ustawodawczą. 
Rządowy projekt reformy włościańskiej, wypracowany pod osobistym 
nadzorem ówczesnego ministra skarbu, kaliszanina Alojzego 
Biernackiego, był dziełem dyrektora generalnego w Komisji Rządowej 
Przychodów i Skarbu, radcy stanu Aleksandra Brockiego, który 
jeszcze za rządów ministra Lubeckiego zabiegał o oczynszowanie 
chłopów w dobrach narodowych. Projekt wniesiony na sejm 28 marca 
również ograniczał się do chłopów z dóbr państwowych. Polepszenie 
położenia chłopów w majątkach prywatnych pozostawiano dobrej woli 
dziedziców, ponieważ - jak to autorytatywnie stwierdza w swojej 
Historyi powstania członek Rządu Narodowego Barzykowski - "Rząd 
przyjął za zasadę, iż wszelka własność czy rzeczy, czy pracy, czy 
myśli jest święta i szanowana być powinna". Objęci 
dobrodziejstwami projektu, włościanie z dóbr narodowych mieli 
uzyskać własność (a raczej wieczystą dzierżawę z prawem wykupu) 
posiadanego gruntu oraz zamianę pańszczyzny na czynsz dzierżawny, 
przy jednoczesnym obowiązku poddania swoich dotychczasowych 
gospodarstw przymusowej regulacji podziału i zaokrąglenia 
własności". Niedoskonałość projektu rządowego leżała w tym, że 
odnosił się tylko do jednej kategorii włościan, wcale nie 
najliczniejszej, oraz że sam proces przemieniania pańszczyzny na 
czynsz był w nim rozwleczony aż na lat dziesięć. Ale nawet przy 
tych słabościach można było dzieło Brockiego traktować jako 
obiecujący wstęp do ogólnego polepszenia stosunków na wsi. 
Na marginesie tej ważnej sprawy wypada mi z obowiązku 
kronikarskiego odnotować pewien interesujący szczegół natury 
personalnej. Autor projektu reformy włościańskiej radca Aleksander 
Brocki oraz broniący tego projektu deputowany Walenty Zwierkowski 
służyli przed laty w tym samym szwadronie legendarnego regimentu 
lekkokonnych. Hiszpańskim marszom brygadiera Zwierkowskiego 
wiernie towarzyszyły skoczne Śpiewy żołnierskie, których 
współautorem (obok literata Józefa Załuskiego) był kompozytor 
pułkowy podporucznik Brocki. Wspólna z Brockim walka sejmowa o 
uchwalenie reformy włościańskiej zapisze się w biografi 
"szwoleżera złej konduity" jako ostatnie już nieantagonistyczne 
zetknięcie z dawnym sztabem Gwardii Polsko-Cesarskiej. Czas 
postępując nieubłaganie naprzód będzie coraz brutalniej rozbijał 
spójność tak w swej legendzie jednolitego karmazynowo-srebrnego 
świata szwoleżerów. 
Dyskusja nad projektem reformy włościańskiej ciągnęła się w sejmie 
przez dwadzieścia kilka dni, najpierw w małym a później w pełnym 
komplecie reprezentantów. Nad każdym artykułem dyskutowano długo i 
zawzięcie. Pomimo skromnych ram proponowanej reformy, opozycja 
przeciwko niej była potężna. "Nieukontentowanie pokazało się 
wielkie - pisze w Rysie powstania Zwierkowski - bo przy dyskusjach 
rzecz wyjaśniona przekonywała jednych, że niewiele się zmienia i 
nie ta jest radykalna poprawa, gdy drudzy coraz większą nabawiali 
się trwogą o swej własności, przewidując dążność i dalsze 
rozwinienie planu (przez) popierających projekt włościański". 
Dyskutantami, którzy dążyli do radykalniejszej poprawy losu 
chłopów, byli przede wszystkim: sam Zwierkowski, który domagał się 
dopuszczenia oczynszowanych chłopów do udziału w życiu politycznym 
przez przyznanie im prawa wotowania na sejmikach i prawa 
wybieralności, oraz deputowany krakowski Jan Olrych Szaniecki, 
który 7 kwietnia złożył do laski marszałkowskiej bardzo śmiałe na 
ów czas żądanie "ustalenia losu włościan w dobrach prywatnych bez 
naruszenia własności i narażenia na straty właścicieli dóbr". 
Rzecz prosta, że tego rodzaju wnioski umacniały jeszcze w uporze 
przeciwników projektu rządowego. Argumenty przeciwko projektowi 
wysuwano najrozmaitsze. Uważano więc, że wojna nie jest 
odpowiedńią porą na przeprowadzanie reform społecznych. "Nie czas 
dom meblować, gdy się pali - wołał jeden z posłów - walczymy dziś 
za święty byt narodu, a skoro go wywalczymy, myślmy o sposobach 
większego usposobienia i ukształtowania ludu wiejskiego, aby był w 
stanie przyswoić sobie owoce, jakie z nadania mu ziemskiej posady 
na własność wypłyną". Inni reprezentanci wyrażali obawy, że 
"projekt może źle wpłynąć na udział szlachty litewskiej i ruskiej 
w rewolucji, że wśród włościan powstanie niepokój, że zaczną oni 
uciekać z dóbr prywatnych (do narodowych), że zatem zawiera ów 
projekt cechę nieposzanowania własności prywatnej". W walce 
przeciwko projektowi najdalej zagalopował się poseł ziemi 
hrubieszowskiej, postępowy skądinąd Józef Swirski, który usiłował 
wmówić sejmowi, że postanowienia projektu o przymusowym 
oczynszowaniu i przymusowej regulacji obrażają wolność obywatelską 
włościan. "Wprowadzenie wczorajsze przypłaciłem zdrowiem - skarżył 
się 29 marca niewczesny obrońca swobód chłopskich - bo czuję, że 
reprezentanci takich dobrodziejstw udzielać nie powinni, jakieby 
despotyzm udzielił, chyba że zapatrzywszy się na Rosyę, idziemy w 
ślady Wasyla Groźnego, który Nowogrodzianów i Pskowianów dla dobra 
powszechnego - bo mu się tak podobało - przeniósł w inne 
gubernie..." 
Przeciwni nowemu prawu byli także "dyplomatycy" osłaniający się 
pretekstem, że jakiekolwiek "zmiany towarzyskie" mogą zaszkodzić 
Polsce w opinii mocarstw zagranicznych - zwłaszcza Austrii, na 
której pomoc bezpodstawnie liczono. 
Pomimo tych wszystkich oporów zwolennikom reformy włościańskiej 
udało się w końcu nakłonić "mały komplet" sejmu do przyjęcia z 
pewnymi zmianami projektu rządowego. Ale w połowie kwietnia, w 
związku z ogólną poprawą sytuacji wojennej zaczęli powracać 
posłowie i senatorowie, którzy ewakuowali się ze stolicy w okresie 
bojów grochowskich. Byli to przeważnie bogaci ziemianie, jak 
najbardziej przeciwni wszelkim zmianom na wsi. Kiedy więc zebrał 
się "wielki komplet" sejmu, zażądano ponownego czytania projektu, 
a potem zaczęto to czytanie odwlekać i odsuwać, że w końcu cała 
sprawa spadła z porządku dziennego i została odłożona ad acta. 
"Zwyciężyli nieprzychylni projektowi, puścili całą rzecz w odwłokę 
- skarży się Zwierkowski. - Projekt tak ważny skazany został na 
butwienie w archiwach sejmowych". 
Trudno przewidzieć, czy uchwalenie przez sejm pierwiastkowej 
reformy włościańskiej wpłynęłoby od razu w sposób zasadniczy na 
bieg wojny i powstania. Ale jedno zdaje się nie ulegać 
wątpliwości: uchwała taka, bez względu na wynik powstania, byłaby 
poważnym krokiem naprzód w kształtowaniu się nowoczesnego narodu i 
przyśpieszyłaby znacznie emancypację ludu polskiego. Ze 
zdumiewającą dalekowzrocznością tłumaczył to reprezentantom narodu 
Jan Olrych Szaniecki w przemówieniu sejmowym, wygłoszonym 29 marca 
1831 roku: "Uchwałą tą uświetnimy epokę odrodzenia się naszego - 
mówił radykalny deputowany krakowski - a jeżeli siła przemagająca 
[...] zniweczy uchwały nasze, ogłaszające naszą niepodległość, 
nasze samowładztwo Narodu, naszą wolność wyboru króla, to przecież 
uchwały niniejszej nawet chan tatarski dotknąć by nie śmiał. 
Zostanie ona pomnikiem wielkiego cywilizacyi postępu. Krok ten 
stanie się niecofnionym. Krok ten szanowanym będzie przez samą 
świętość swego przedmiotu. Konstytucja 3-go Maja nie przyszła do 
wykonania, lecz stała się wiecznym pomnikiem chwały narodowej, 
chwały Czteroletniego Sejmu. Uchwała nasza równie w wykonaniu może 
być przerwana, ale dzieje prawodawstwa Sejmu, majestat Narodu 
reprezentującego, śmiało przed potomnością odsłonią swą kartę". 
Zaprzepaszczenie przez sejm reformy włościańskiej wywołało w 
postępowych kołach społeczeństwa polskiego rozczarowanie i gniew. 
Echa tych nastrojów odnaleźć można w powstałej w kilka lat później 
słynnej pieśni pt. Szlachta w roku 
Gdy naród na pole wystąpił z orężem, 
Panowie na sejmie radzili; 
Gdy lud polski krzyczał: Umrzem lub zwyciężem! 
Panowie o czynszach prawili. 
Gdy wiara porwała siekiery i kosy, 
W siermięgach z województw ruszyła; 
Panowie uczone podnosili głosy, 
Gadali wymownych słów siła... 
Armaty pod Stoczkiem zdobywała wiara 
Rękami czarnymi od pługa, 
Panowie w stolicy palili cygara, 
Radzili o braciach zza Buga; 
Radzili, prawili i w mądrej swej głowie 
Ukuli rozejmy, traktaty, 
O cześć wam, panowie, o cześć wam, posłowie 
O cześć wam, hrabiowie, magnaty!... 
Szlachta w roku 1831 stała się na cały wiek ulubioną pieśnią 
rewolucyjną ludu polskiego. Ułożył ją młody człowiek nazwiskiem 
Ehrenberg. Zapisany w księgach metrykalnych jako syn zmarłych 
wkrótce po jego urodzeniu mieszczan niemieckich, był Gustaw 
Ehrenberg w rzeczywistości synem naturalnym cara Aleksandra I i 
pięknej generałowej Rantenstrauchowej de domo Dzierżanowskiej, 
stanowił więc niejako produkt uboczny krótkotrwałego flirtu 
cesarza-króla z jego polskim Królestwem. W czasie dyskusji 
sejmowej o reformie włościańskiej Gustaw Ehrenberg był uczniem 
liceum Lindego i liczył sobie lat zaledwie trzynaście, ale jak to 
często bywa z wysoko urodzonymi synami nieprawymi, odznaczał się 
wczesnym uczuleniem na wszelkiego rodzaju pokrzywdzenia społeczne. 
Oskarżenia zawarte w pieśni Ehrenberga na pewno nie odnosiły się 
do deputowanego Zwierkowskiego. "Szwoleżerowi złej konduity" nie 
udało się wprawdzie nakłonić "wielkiego kompletu" sejmowego do 
uchwalenia reformy włościańskiej, ale jego osobiste postępowanie 
było od początku do końca jak najbardziej konsekwentne i 
obywatelskie. Wyjaśniając stanowisko sejmowej komisji skarbu wobec 
projektu rządowego, Zwierkowski powiedział: "Treścią wniesionego 
prawa jest nadanie własności włościanom, a zniesienie robocizny, 
tak zwanej pańszczyzny. Życzeniem Komisyów było rozciągnąć to 
prawo do wszystkich włościan, lecz [...] nie godziło się swobód 
jednej klasie nadawać kosztem drugiej; ograniczono się przeto na 
tem tylko, czem zarządzać nam wolno, zostawiając resztę do czasu, 
w którym dobrze zrozumiany własny interes posiadaczy ziemskich 
spowoduje ich do naśladowania tak zbawiennej instytucji". 
Nie były to słowa rzucane na wiatr. Dokładnie w miesiąc później w 
dzienniku "Nowa Polska" z 28 kwietnia 1831 roku ukazało się 
następujące oświadczenie: 
"Zapewniam uroczyście włościanom wszystkim we wsi Biały Wielkiey, 
iż zupełnie tak nazwaną pańszczyznę skasuję i obrócę wszystkich na 
czynsz umiarkowany równy czynszowi w dobrach narodowych, lecz i z 
tego połowę przeznaczam na utrzymanie pastuchów gromadzkich, tak 
to bydła, trzody, iako też i drobiu. Wszelkie daniny i powinności 
daremszczyzny zwane, znoszę u siebie na zawsze. Powracającym z 
woyska po złotych dwieście dać przyrzekam, oprócz oddania na 
własność budynków włościanom bez wyłączenia wszystkim, którzy 
służyli w woysku, lub przez ciąg ninieyszego boiu o wolność 
ponosili wspólne ciężary i gruntu nie opuścili. 
Warszawa dnia 22 kwietnia 1831 r. 
(podpisano) Walenty Zwierkowski". 
Oświadczenie to prezentuje najdalej posuniętą reformę włościańską, 
do jakiej był zdolny ówczesny ziemianin. Ofiarność obywatelską 
"szwoleżera złej konduity" najlepiej potrafią docenić ci z 
czytelników tej opowieści, którzy pamiętają jeszcze, jakim to 
mozolnym skrzętnym trudem dorabiać się musiał swoich majątków 
ojciec pana Walentego, eks-konfederat barski jegomość Ignacy 
Zwierkowski oraz ile to różnych powinności rodzinnych i 
nierodzinnych ciążyło na wcale przecież niewielkich dochodach z 
owej Białej Wielkiej. Zresztą i wtedy potrafiono to docenić. Kiedy 
niedługo potem, z inicjatywy klubistów powołano do życia 
Towarzystwo Polepszenia Stanu Włościan, dla ułatwienia chłopom 
zakupu ziemi i zbierania na ich rzecz "ofiar wszelkiego rodzaju w 
ziemi, w narzędziach, w inwentarzach i w gotowiźnie" - prezesem 
tej instytucji wybrany został Walenty Zwierkowski. Wypada tylko 
żałować, że pożyteczne towarzystwo nie zdążyło rozwinąć szerszej 
działalności: "Szczęk broni przerwał dalsze czynności - tłumaczy w 
Rysie Powstania Zwierkowski - walka z wrogiem zajmowała główną 
uwagę, urządzenia zaś miały być wykonywane po wywalczeniu 
niepodległości". 
W połowie maja powrócili do Warszawy oficerowie z korpusu 
Dwernickiego, którym udało się wymknąć z galicyjskiej kwarantanny. 
Byli wśród nich prawie wszyscy członkowie Towarzystwa Partyzantów 
Polskich. Klub Patriotyczny, który od wybuchu wojny ledwie że 
wegetował, ożywił się nieco w następstwie tego faktu. W salach 
redutowych znowu zaczęło być tłoczno. Ogorzali w bojach wołyńskich 
młodzi dziennikarze i księża, świecąc w oczy świeżo zdobytymi 
krzyżami wojskowymi, opowiadali o sile i zasięgu powstania, 
wyjaśniali przyczyny niepowodzeń generała Dwernickiego i urągali 
na rząd i na naczelne dowództwo. Organy prasowe Towarzystwa: 
"Gazeta Polska" i "Nowa Polska" - nabrały jakby nowego oddechu. Na 
okolicznościowych akademiach organizowanych przez klubistów 
wygłaszano mowy o potrzebie "socyalnych odmian" i "rewolucyi 
towarzyskiej". "Nie żądamy skarbów ani też honorów, które prostota 
nasza śmiesznymi widzi - wołał na jednym z takich zebrań 
przedstawiciel ludu Warszawy, szewc Roch Chodorowski. - Niech 
przecież w nas widzą ślepi a pyszni ludzie podobne sobie 
stworzenia. Niech spojrzą litośnie na ten nasz bratni lud wiejski, 
(który) z tak bezprzykładną ochotą broni poświęceniem życia, chyba 
tylko swojej nędzy i swoich męczycieli: niech w przyszłości od tej 
rewolucyi świętej nie będzie na ziemi naszej pysznych panów, 
mieszczan i chłopów, ale tylko poczciwi Polacy, chociaż różniący 
się mieniem, ale jednakowi cnotami i obywatelską równością!" To 
były mocne słowa. Ze strony młodych hrabiów grupujących się w 
zachowawczym Klubie Obywatelskim znowu zaczęto straszyć 
"jakobińską zarazą" i domagać się rozpędzenia "lelewelowskich 
krzykaczy". 
Tymczasem rozpędzenie zagrażało klubistom raczej z innej strony. 
Powrót "partyzantów" doprowadził do poważnego kryzysu wewnątrz 
Towarzystwa Patriotycznego. Przybysze, oceniając świeżym okiem 
działalność klubową, jasno widzieli jej słabość i niezdecydowanie. 
Podobnie jak Mochnacki w grudniu roku 1830, doszli do wniosku, że 
dla prawdziwego rozruszania strupieszałego Towarzystwa konieczne 
jest jakieś gwałtowne wstrząśnienie. "Jedną razą niespodzianie 
Bronikowski, Ostrowski i inni, sam nawet ksiądz Pułaski [...] 
przybiegli z projektami, aby Towarzystwo rozwiązać, z upewnieniem, 
że jest to życzenie powszechne - świadczy w swym pamiętniku prezes 
Joachim Lelewel. - Byli niektórzy, którzy upewniali, że tego jest 
gwałtowna potrzeba, że z takiego Towarzystwa skutku żadnego nie 
ma, że się na jego słabości poznano, że jest tylko przedmiotem 
pośmiewiska, że wreszcie jeśli prezesowi lub komu żal jego, to 
można działanie jego otwarte zamienić w tajemne, a groźniejsze, 
lepiej tedy hrabiom dogodzić". 
Lelewel miał na tę sprawę pogląd odmienny, ale swoim zwyczajem nie 
udzielił żarliwcom zdecydowanej odpowiedzi, czym jeszcze ich 
ośmielił i skłonił do szybszego działania. "Ci panowie do 
najwyższego stopnia zbałamuceni mniemali, że napaścią wielkiego 
dzieła dopną. Naznaczyli sobie dzień 2 czerwca na posiedzenie 
nadzwyczajne, naznaczyli sobie godzinę niezwyczajnie wczesną, 
czatowali po ulicach, aby członków Towarzystwa w jakim takim 
komplecie ściągnąć i w takim gronie pod prezydencją Krępowieckiego 
zasiadłszy, wznieśli i naglili rozwiązanie Towarzystwa, 
szczególnie tego docierał Bronikowski, upewniający, że to jest 
życzeniem Lelewela. Naprędce ułożono akt rozwiązania go i ogłosić 
przedsięwzięto. Uwiadomiono o tym Lelewela, upewniając, że stało 
się, że, teraz rozpocznie się inne działanie, a niech będzie 
spokojny, że cokolwiek tajemnie zrobione będzie, to nie będzie go 
w żaden sposób kompromitować". 
Ale Lelewel nie poddał się szantażowi faktów dokonanych. 
Niezwłocznie napisał stanowczą "protestacyę" przeciwko rozwiązaniu 
Towarzystwa i polecił ją odczytać na zwyczajnym zebraniu członków, 
które odbyło się 3 czerwca pod przewodnictwem wiceprezesa 
Walentego Zwierkowskiego. W rezultacie zabiegów przewodniczącego 
zebrania "akt dnia poprzedniego jako nielegalny podarto [...] i 
udecydowano, że całe to zdarzenie ma przejść w zapomnienie i ma 
być poczytane za niebyłe". 
Przeciwstawne rezolucje obydwóch zebrań klubowych - jedna 
podpisana przez wiceprezesa Krępowieckiego, druga przez 
wiceprezesa Zwierkowskiego - trafiły na łamy prasy, wywołując 
niemałą uciechę wśród przeciwników Towarzystwa Patriotycznego. 
Zachowawczy "Polak Sumienny" poświęcił tym wydarzeniom dłuższą 
notatkę, czyniąc w niej złośliwe aluzje do szekspirowskiej dewizy 
Towarzystwa: 
"Towarzystwo Patryotyczne być albo nie być w myśl godła swojego 
rozdzieliło się na dwa stronnictwa, z których jedno chce 
koniecznie być, drugie postanowiło nie być... Zdaje się jednak, iż 
prędzej czy później stronnictwo nie być otrzyma przewagę, gdyż ma 
za sobą opinię publiczną". 
Przepowiednia "Polaka Sumiennego" nie sprawdziła się jednak. 
Lelewel i Zwierkowski wiedzieli, co czynią, nie dopuszczając do 
rozwiązania Towarzystwa. Albowiem czas, który następował po 
"wielkiej krwawej burdzie" ostrołęckiej, otwierał przed 
stronnictwem ruchu szerokie pole do działania. Główną tego 
działania treścią miała być rozprawa z wodzem naczelnym armii, 
który swoją bezprzykładną indolencją sprowadzał powstanie na 
manowce i gubił sprawę niepodległości. 
Generał Skrzynecki opuścił pobojowisko ostrołęckie w stanie godnym 
pożałowania. "Wódz Naczelny, oddawszy dowództwo Łubieńskiemu z 
rozkazem, aby armię rozprzężoną zebrał i poprowadził do obozu pod 
Pragą wsiadł wraz z Prądzyńskim do powozu i udał się jak 
najśpieszniej do Warszawy - pisze dziejopis powstania August 
Sokołowski. - Odwaga i pewność siebie, jaką starał się okazywać na 
polu walki, opuściły go teraz zupełnie. Zrozpaczony, złamany 
rozpływał się we łzach i powtarzając co chwila słowa finis 
Poloniae* (* Słowa te miał wykrzyknąć Tadeusz Kościuszko, padając 
z konia w bitwie pod Maciejowicami. Ale legenda ta, stworzona 
przez ówczesną prasę niemiecką, nie znajduje żadnego potwierdzenia 
w polskich źródłach historycznych.) Słowa te miał wykrzyknąć 
Tadeusz Kościuszko, padając z konia w bitwie pod Maciejowicami. 
Ale legenda ta, stworzona przez ówczesną prasę niemiecką, nie 
znajduje żadnego potwierdzenia w polskich źródłach historycznych. 
(koniec Polski) >>przegraliśmy bitwę najhaniebniej<<, czynił 
raczej wrażenie kobiety, opłakującej swoją niedolę, niż żołnierza 
i męża, świadomego swoich obowiązków i swojej winy. W tem 
usposobieniu wysłał też z Serocka list do żony i raport do Rządu 
Narodowego, oba beznadziejne, w całym tego słowa znaczeniu 
rozpaczliwe. Rządowi donosił: "Nous avons livre la plus honteuse 
bataille! Finis Poloniae. (Stoczyliśmy najbardziej haniebną bitwę! 
Koniec Polski!) Nie pozostaje nic więcej jak układać się z 
nieprzyjacielem i Rząd zaraz traktowanie rozpocząć powinien". 
Kiedy dorosły mężczyzna płacze, wywiera to zawsze wrażenie 
przejmujące, cóż dopiero gdy chodzi o wodza naczelnego armii. Przy 
czytaniu relacji czcigodnego historyka krakowskiego ogarnął mnie 
nagły niepokój, czy nie wyrządzałem dotychczas krzywdy generałowi 
Skrzyneckiemu, zawierzając zbyt łatwo namiętnym i bardzo osobistym 
oskarżeniom generała Prądzyńskiego. Ale chyba nie! Raz jeszcze 
przewertowałem materiały historyczne dotyczące wojny 1831 roku i 
nie znalazłem w niej ani jednej próby usprawiedliwienia postępków 
naczelnego wodza. Dochowało się wprawdzie wiele przekazów 
świadczących o dużej popularności osobistej bohatera Olszynki 
Grochowskiej, lecz sprawie publicznej ta popularność wcale na 
dobre nie wychodziła. "Bo - jak powiada inny historyk powstania 
Jan Kucharzewski - i to obróciło się wreszcie na naszą zgubę, iż 
ludzie, którzy stali się grabarzami naszej sprawy, zdobywali sobie 
serca rodaków temi zaletami, które działały potężnie na uczucia i 
wyobraźnię dobrego, religijnego i rycerskiego narodu: Chłopicki - 
swą prostą spartańską prawością i męstwem. Skrzynecki - odważaną 
postawą na polu bitwy i uderzającą bogobojnością". Ale nawet ci 
kronikarze zdarzeń, którzy dali się uwieść osobistym urokom 
polskiego Fabiusza Kunktatora, nie mieli odwagi usprawiedliwiać 
jego fatalnych błędów. A najsmutniejsze było to, że klęska 
ostrołęcka nie stała się dla generała Skrzyneckiego wstrząsem 
oczyszczającym. Jego błędne, zgubne dla sprawy postępowanie nie 
uległo po Ostrołęce żadnej zmianie. 
Walenty Zwierkowski pod datą 28 maja 1831 roku odnotował w swoim 
diariuszu: "Wieści rozchodzą się w stolicy o nieszczęśliwej bitwie 
ostrołęckiej. Rząd tai ów sławny list wodza dla nierobienia 
popłochu. Rozgłaszają, że gen. Umiński wszystkiemu winien i za to 
destytuowany. Gubernator (Krukowiecki) zaprzecza wszystkiemu, 
opowiadając że to Skrzynecki sparaliżował plany Prądzyńskiego i 
jak nieuk największy przyjął bitwę, poświęcił tysiące wojska 
niepotrzebnie, zaś gen. Umiński..." 
I jeszcze zapis z dnia następnego: 29 (maja). Armia, czyli raczej 
kupy zbrojne piechoty rozbitej, zasłonione jazdą porządniej idącą 
dowodzą, jaka to bitwa stoczona została, lecz już ochłódł wódz 
nieco z trwogi, widząc że nieprzyjaciel nie korzystał z 
okoliczności, nie napierał silnie na uchodzących. Naprędce ułożony 
raport, datowany 27 maja z Pułtuska, do gazet podany i 29 już 
został niejako dla zaspokojenia publiczności ogłoszony, ale 
Krukowieckiemu nie mógł wódz darować korespondencji z nim odbytej, 
a bardziej naigrawania się*, (* Zaprzyjaźniona z domem 
Skrzyneckich generałowa Kicka ujawnia w swoich pamiętnikach treść 
tej korespondencji: "Po opłakanej bitwie ostrołęckiej 
przyjechawszy do Warszawy, Skrzynecki kazał do siebie wezwać 
Krukowieckiego. Obrażony tym wezwaniem, uważając je za ujmę, 
Krukowiecki kazał odpowiedzieć wodzowi naczelnemu, że >>jest słaby 
i nie posiada w całej swojej garderobie szlafroka dość pięknego, w 
którym ubrany śmiałby się stawić przed naczelnym wodzem<<... Był 
to przytyk do postępowania Skrzyneckiego, któren, po przegranej w 
Ostrołęce, uciekając w szlafroku wskoczył do powozu...") żądał 
więc ukarania, czyli odebrania temuż gubernatorstwa stolicy, 
którym Rząd Narodowy dysponował. Krukowiecki dowiedziawszy się, że 
rząd sprzyja wodzowi i stara się klęskę pokryć, podaje się do 
dymisji, lecz wódz nastaje, aby koniecznie było wymienione w 
dymisji, że nie na własne żądanie, i rząd przychyla się..." 
Dziwne rzeczy się działy w tych pierwszych nerwowych dniach po 
Ostrołęce. Przede wszystkim: czarodziejskiemu przeobrażeniu uległa 
oficjalna ocena sytuacji wojennej. Po ochłonięciu z popłochu wódz 
zabrał się szparko do tuszowania swoich panicznych doniesień, 
wysłanych z Serocka. W miarę odzyskiwania ducha utwierdzał siebie 
i innych w przekonaniu, że "jednak nie tak źle rzeczy stoją". W 
następnych raportach do rządu odnajdował coraz nowe korzyści 
chybionej akcji militarnej. Nagle się dowiedziano, że głównym, z 
góry przez wodza ukartowanym celem tej operacji było nie rozbicie 
gwardii cesarskich, lecz przerzucenie na Litwę korpusiku generała 
Chłapowskiego, odciętej w Łomży dywizji generała Giełguda oraz 
wysłanego dla nawiązania łączności z Giełgudem niewielkiego 
oddziału generała Henryka Dembińskiego. Ponieważ po klęsce 
ostrołęckiej wymienione oddziały rzeczywiście znalazły się na 
Litwie, zdaniem wodza całą operację należało uznać za udaną. Nowe 
oświetlenie wyprawy na gwardię znalazło natychmiastowe odbicie w 
okólniku z 30 maja 1831 roku - rozesłanym do polskich placówek 
dyplomatycznych za granicą. "Naczelny wódz - obwieszczano w tym 
okólniku - idąc przeciwko gwardiom dla rzucenia sił za Bug i 
Niemen, osiągnął bez wygrania bitwy skutek, który może tylko przez 
zwycięstwo byłby mógł być osiągniętym. Jest rzeczą jasną, że 
powstanie Litwy dziś szczególnie, kiedy je wspierać będzie znaczny 
korpus, tyle znaczy co zwycięstwo. Gdyby wódz naczelny był sądził, 
że wygrana bitwa płodniejsza będzie w ważne wypadki niż 
bezpośrednio posiłki dane Litwinom, byłby je połączył, byłby 
uderzył na wojsko rosyjskie i byłby zwyciężył, lecz plan, który 
wykonał, był oparty na dokładnej znajomości naszego rzeczywistego 
położenia i dlatego też więcej istotnych obiecuje nam korzyści i 
bardziej stanowcze powodzenia. Czas więc, aby mocarstwa 
zagraniczne chciały objawić względem nas zamiary i widoki..." 
Jest rzeczą wątpliwą, czy ta dyplomatyczna ekwilibrystyka zdołała 
przekonać rządy zagranicznych mocarstw, powiadomione już o 
rozmiarach klęski ostrołęckiej. Przekonała natomiast niektórych 
Polaków przebywających za granicą. Świadczą o tym choćby 
przytoczone wyżej fragmenty korespondencji Zygmunta Krasińskiego z 
Henrykiem Reeve'em ["Podczas bitwy jego (Skrzyneckiego) oddziały 
przeszły na Litwę. Nic straconego. Odrodzi się piękna Polska i 
wszyscy jej synowie radować się będą w promieniach jej 
blasku..."]. 
Po odrobieniu na papierze przegranej bitwy generał Skrzynecki 
zajął się "oczyszczaniem szeregów" z ludzi sobie niewygodnych. W 
czasie gdy pobojowisko ostrołęckie nie obeschło jeszcze z krwi 
"tysięcy polskich rycerzy", naczelny wódz wszczął na oczach narodu 
ordynarną pyskówkę ze swymi przeciwnikami. Ofiarami czystki 
personalnej padali po kolei ci wszyscy, którzy mieli nieszczęście 
narazić mu się "naigrywaniem", "arogancją" bądź "brakiem 
karności". Dymisje otrzymali generałowie: Umiński, Krukowiecki, ze 
stanowiska szefa sztabu ustąpić musiał generał Prądzyński 
(Skrzynecki chciał mu odebrać kwatermistrzostwo, lecz temu 
sprzeciwił się stanowczo cały Rząd Narodowy). Niezależnie od 
takich czy innych przewinień, rzeczywiście obciążających 
usuniętych generałów, ludzie wtajemniczeni rozumieli, że wódz 
załatwia przede wszystkim swoje porachunki osobiste. Ale krzykliwa 
propaganda otaczającej go "trzmielni paziów" rozgłaszała wokoło, 
że kary ponoszą winowajcy ostatnich niepowodzeń militarnych. 
To był dopiero początek. Niefortunny hetman powstańczy, pobudzany 
do działania potrzebą zgłuszenia swojej klęski, miał w zanadrzu 
jeszcze plany dalsze. Marzył mu się napoleoński zamach stanu. 
Ponieważ wiedział, że liberalno-lewicowa większość rządowa złożona 
z kaliszan i Lelewela, jest mu przeciwna - postanowił "odmienić" 
rząd. Zaatakowanie naczelnej władzy wykonawczej było możliwe tylko 
z pomocą sejmu. Zaraz też po przybyciu na Pragę rozpoczął generał 
Skrzynecki uwodzenie obu izb sejmowych. Zaprosił do siebie na 
poufną naradę dwóch swoich przyjaciół z senatu: Gliszczyńskiego i 
Antoniego Ostrowskiego - i do tego stopnia zmącił im w głowach, że 
obaj senatorowie odeszli ze wzmożonym jeszcze dla niego 
uwielbieniem. W Izbie Poselskiej działał na korzyść wodza trzeci 
jego przyjaciel: poseł z powiatu jędrzejewskiego Jan hrabia 
Ledóchowski - ten sam, któremu w styczniu udało się nakłonić sejm 
do jednomyślnej detronizacji "króla" Mikołaja. Wpływ krewkiego 
posła jędrzejowskiego na Izbę Poselską w sprawach dobrych i złych 
był wprost magiczny. Ilekroć stawał na mównicy i wybuchał swoim 
tubalnym głosem, tylekroć szum się po sali rozchodził, że 
"Ledóchowski znowu się wściekł" i... większość reprezentantów 
narodu ulegała jego argumentom. Podobnie stało się i tym razem. 
Deputowany Walenty Zwierkowski odnotował pod datą 31 maja: "W 
Izbie Poselskiej zaproponował Jan Ledóchowski poseł wysłanie 
deputacji do naczelnego wodza na Pragę. Pobyt Skrzyneckiego od 
kilku dni dawał powód do szemrania w Warszawie, widziano, jak się 
armia wlecze, najwięcej z maruderów złożona, bez broni, której 
znaczna część po lasach i na placu boju została, objaśnienia 
dawali wojskowi o czynach, niezdolności i błędach Skrzyneckiego. 
Opinia była przeciw wodzowi, ale dyplomacja* ("Dyplomacją" nazywa 
Zwierkowski stronnictwo arystokratyczno-dyplomatyczne, które 
politykę swą opierało nie na wierze we własne siły narodu, lecz na 
nadziei na interwencję zagranicznych mocarstw.) i wódz nie ustawali 
w działaniu, aby złemu zaradzić..." 
I oto dochodzi do sytuacji wręcz absurdalnej: naczelny wódz z 
własnej winy przegrał kampanię, z własnej winy zmarnował kwiat 
armii, tymczasem najwyższa reprezentacja narodu, uprawniona i 
zobowiązana do odebrania mu za to dowództwa, nie tylko że tego nie 
czyni, lecz świadczy mu jeszcze publiczne honory, wysyłając do 
niego oficjalną delegację - na poły powitalną, na poły dziękczynną 
- taką, jaką czci się zazwyczaj powracających z wojny zwycięskich 
tryumfatorów. 
Zwierkowski, który w tej delegacji uczestniczył, wyjaśnia pokrótce 
jej genezę: "...zwrócono uwagę reprezentantów, że dla Europy krok 
ten potrzebny, dla zakrycia klęski przed obcymi wysłanie deputacji 
konieczne, zwiedziono reprezentantów, wyłudzono z izby delegację, 
a później tym samym torem idąc, i od gwardii delegację na Pragę 
wyprowadzono. Marszałek wyznaczył z różnych odcieni opinii 
delegację, i wszyscy udają się zasmuceni na Pragę, robiąc krok 
niechętnie, z potrzeby, nie przewidując do czego on doprowadzi, 
nie myśląc, że o to obwiniony Sejm zostanie". 
O przebiegu wizyty w głównej kwaterze praskiej i swoim tam 
zachowaniu nie wspomina pan Walenty ani słowa. A pamiętamy 
przecież, że w styczniu - kiedy sejm wysłał go był w poselstwie do 
Chłopickiego - poczynał sobie nader dzielnie i potrafił wygarnąć 
"polskiemu napoleonowi" wszystko, co miał na wątrobie, nie 
obawiając się wcale jego strasznego gniewu. Ale tym razem nie mógł 
się wylegitymować podobnym postępowaniem. Tak samo jak innych 
uczestników deputacji sejmowej, obezwładniał go wzgląd na 
międzynarodową opinię publiczną, wmówiony sejmowi przez przyjaciół 
wodza. Z tego, co piszą kronikarze, wynika zresztą, że główny głos 
w czasie spotkania praskiego przypadł samemu Skrzyneckiemu. 
Ośmielony hołdowniczym charakterem deputacji sejmowej, wódz 
przestał się już zupełnie krępować i frontalnym uderzeniem 
zaatakował Rząd Narodowy, mieniąc go odpowiedzialnym za wszystkie 
dotychczasowe niepowodzenia wojenne i domagając się wręcz jego 
zasadniczej reorganizacji. 
Przyjaciele wodza w sejmie wyciągnęli z tych niedwuznacznych 
oświadczeń odpowiednie konsekwencje. Na jednym z najbliższych 
posiedzeń Izby Poselskiej poseł Jan Ledóchowski złożył na piśmie 
wniosek, domagający się "zupełnej zmiany rządowych osób" i 
przekazania dotychczasowej władzy Rządu Narodowego w ręce jednego 
namiestnika, którego wybrać by miały obie izby sejmowe. "Jan 
Ledóchowski poseł - relacjonuje Zwierkowski - główne powody zmiany 
rządu kładł, że mieści w sobie trzy żywioły niezgodne, że słaby, 
nie mogący sobie wyjednać wpływu na zagranicę, a tym samym więcej 
że jeden członek jego, Lelewel, jest członkiem Klubu wyznającego 
zasady jakobińskie, demagogiczne, i oparł się na piśmie, które z 
zagranicy nadejść miało w tym duchu". 
Wniosek Ledóchowskiego rozbił sejm na dwie gwałtownie zwalczające 
się frakcje: na zwolenników reformy i na jej przeciwników. Opisy 
tych walk sejmowych - zajmujące wiele miejsca w dokumentacji 1831 
roku - odsłaniają jeszcze jedną sprzeczność działań powstańczych. 
Bo przecież wtedy - po Ostrołęce - wzmocnienie władzy wykonawczej 
i skupienie jej w energicznych, lecz odpowiednio kontrolowanych 
rękach było rzeczywiście nakazem chwili. Ale powszechnie wiadome 
źródło, z którego inicjatywa reformy wychodziła, demaskowało jej 
intencje. Szczerzy zwolennicy powstania nie mogli dopuścić do 
tego, aby wzmocnioną i skoncentrowaną władzę zagarnęli ludzie, 
którzy od pierwszej chwili hamowali i wypaczali rozwój walki o 
niepodległość. Za dobrze jeszcze pamiętano dwie dyktatury 
Chłopickiego. 
Zwierkowski - jak z jego wspomnień wynika - miał od początku do 
proponowanej reformy stosunek jednoznaczny. Zdawał sobie sprawę z 
tego, że szeroko rozgłaszany konflikt naczelnego wodza z całym 
Rządem Narodowym jest tylko manewrem taktycznym. W inicjatywie 
reformy dopatrywał się tajemnej zmowy generała Skrzyneckiego z 
arystokratyczno-dyplomatyczną mniejszością rządową - zmowy 
zmierzającej do usunięcia od władzy najbardziej zdecydowanych sił 
niepodległościowych. Z niezwykłą gwałtownością gromi szlachecki 
radykał utytułowanych, ukrywających się za projektem reform. 
"Pełno już było u nas utytułowanych książąt, markizów, hrabiów, 
baronów... I od kogóż to te tytuły spadły na nich wraz z wstęgami, 
jeżeli nie od wrogów ojczyzny po większej części lub za niegodziwe 
czyny, albo za pieniądze... Wrogi, a najwięcej Austria namnożyła 
nam [...] hrabiów za lichą opłatą papierami. Pozostała część 
wzbogaconych Targowicą, ozdobionych wstęgami kupionymi od lokai 
lub przyjaciółek Stanisława Poniatowskiego, albo uzyskanych za 
pośrednictwem Repninów, Stackelbergów... od carycy, resztę król 
pruski, acz oszczędny, przysposobił, a czego jeszcze brakowało, 
kupili sobie zmyślni potomkowie Izraela. To nie magnaci u nas 
chcieli stanąć na czele i reprezentować Polskę (ale ci), którym 
wstydzić się raczej wypadało tego piętna nadanego przez wrogów, 
którym się w powstaniu nazwanym rewolucją szczycili ciągle. Oni to 
mieli po większej części wyrytą pamiątkę na czole, że sami lub ich 
rodzice pogrzebali Polskę, a wrogowie ich dzieło wynagrodzili, 
połamawszy koronę dla utworzenia herbów dygnitarskich nieznanych w 
Polsce, dla zniemczenia, zmoskalenia Polaków. I tacy to o 
narodowości mówili! Tacy to obsiadali dyplomacje i księcia a 
prezesa, wodza i sztaby, a wódz cieszył się, że jaśnie wjelmożni 
służbę przedpokojową robiąc dla swego własnego interesu, muszą go 
przynajmniej na jaśnie oświeconego wynieść". 
Po trzydniowych bojach sejmowych - toczących się w atmosferze 
niesłychanego podniecenia, pobudzanego przez prasę i galerię - 
zwyciężyła większością kilku głosów koalicja kaliszan i 
Stronnictwa Ruchu - i zainspirowany przez Skrzyneckiego projekt 
zmiany rządu upadł. "Publicznie okazała się radość z takiej 
decyzji - wspomina Zwierkowski - dzienniki wywyższały zdanie 
większości. Sejm więc lubo nie naprawił złego, jak był powinien, 
postąpił jednak w duchu opinii publicznej. Opinia wiedziała, że 
nie mamy osoby jednej, która by celowała zdolnością, i takiej, 
której by samej można było powierzyć z zupełnym zaufaniem losy 
ojczyzny,* (* Wiadomo, że po Ostrołęce Rząd Narodowy zwrócił się z 
propozycją objęcia naczelnego dowództwa do przebywającego w 
Krakowie generała Józefa Chłopickiego. Ale "polski Napoleon" 
odburknął na to tylko, że z podobną propozycją należało się do 
niego zwrócić po pierwszych zwycięstwach ofensywy kwietniowej.) 
przekładała więc zestawienie straży Sejmowi a wykonanie kilka 
osobom". 
Ale "szwoleżer złej konduity" nie upajał się wcale tym pierwszym 
wielkim zwycięstwem powstańczej lewicy nad koterią Skrzyneckiego. 
Uważał, że sejm nie wykorzystał nadarzającej się okazji do 
położenia kresu złu, panoszącemu się zarówno w głównej kwaterze 
armii, jak i w Rządzie Narodowym. "Sejm zniszczywszy usiłowania 
wodza powinien był, przekładając rząd dawny nad naczelnika siły 
zbrojnej, wyrzec wyraźniej, że wódz jest niższy od rządu, a jeżeli 
usunąć go natychmiast nie dawały względy nieosłabiania ducha 
wewnątrz, niepokazania klęski naszej za granicą, powinien był 
odjąć mu atrybucję należenia do rządu, zrzec się nominacji wodza, 
oddalić go zupełnie pod rozkazy jednej tylko naczelnej władzy 
wykonawczej, która by go mianować i odwołać mogła, której by 
rozkazom powinien ulegać. Nieszczęściem Sejm tego kroku ważnego 
nie zrobił, który mógłby wiele klęsk od narodu jeszcze odwrócić! 
Został więc wódz z dawnymi atrybucjami...; kłótnia wodza z rządem, 
dla obrony osobistej pozorna tylko, uknuta w biurze dyplomacji 
naszej [...] zasłoniła przestępnego [...] Nadwyrężona powaga wodza 
(wskutek klęski poniesionej w Sejmie), ale więcej nadwyrężona 
jeszcze została siła potrzebna władzy wykonawczej rządu. Dawniej 
wódz politykował z rządem, teraz zaczął go zupełnie za nic uważać, 
dawniej tłumaczył się prawie z każdego swego postępowania, ze 
swych obrotów, teraz zupełnie inaczej postępować przedsięwziął. 
Położenie rządu było najkrytyczniejsze, przeciw większości w 
rządzie był wódz nieuległy, a większość ta nie widziała wsparcia w 
Sejmie, wsparcia silnego, bo większości kilku głosów w Sejmie nie 
można uważać za podporę wielką i potrzebną rządowi". 
Zdaniem Zwierkowskiego w tej trudnej sytuacji Rząd narodowy miał 
tylko jedno wyjście: "powinien był ujawnić przed sejmem wszystkie 
swoje dotychczasowe błędy, a jednocześnie odsłonić całą nicość 
naczelnego wodza. Na to jednak rząd zdecydować się nie umiał. 
Nieszczęście to nasze było, że nie chciano przyznać się do winy 
dla niespadnięcia z wysokości, chociażby od tego zależało 
zbawienie ojczyzny! Mniemać należy, że Sejm po otwartym 
przedstawieniu rzeczy potrafiłby rozróżnić złe od dobrego, dobre 
chęci, chociaż przy zawiedzionych nadziejach, i postanowić [...] 
działania inaczej (niż) upór i... pogrążenie się coraz bardziej w 
otchłań. Sejm by był zmienił zapewne niektóre osoby u steru, 
wskazał system, to jest nieliczenie więcej na nikogo tylko na 
siebie, i niezawodnie usunąłby niezdolnego wodza! Nie stało się 
tak, jak być powinno było, sprawa więc publiczna nie żyć, ale 
wegetować musiała. Jeszcze była pora naprawienia złego, jeszcze 
później nastręczały się przychylne nam okoliczności, z których 
wódz jak dawniej nie chciał i nie umiał korzystać! Takie to skutki 
zawsze półśrodkowego działania, takie następstwa wypływają z 
działań w niestosownej porze, z działań nie zastosowanych do 
okoliczności, do potrzeby, chociażby przy chęciach najlepszych, 
nierewolucyjnego działania w naszym powstaniu, które rewolucją 
nazwaliśmy, tolerowanie przestępstwa, kabał, intryg i Bóg wie 
jakiego chaosowego działania, nie uchwyciwszy żelazną ręką za 
kierunek naczelny". 
Bezpośredni udział deputowanego Zwierkowskiego w dyskusjach 
sejmowych na temat zmiany rządu był ważny i nacechowany szczytnym 
duchem obywatelskim. Zachowały się na to dowody w diariuszach Izby 
Poselskiej i w doniesieniach ówczesnej prasy. W pięknym 
wystąpieniu końcowym "szwoleżer złej konduity" gromił prawicę za 
to, że walkę o niepodległość ojczyzny pragnie zastąpić "walką 
stronnictwa o władzę". Pismo "Nowa Polska" z 11 czerwca, donosząc 
swym czytelnikom o zwycięstwie w sejmie sił postępowych, wymieniło 
Zwierkowskiego wśród głównych sprawców tego sukcesu: "dziś o 
godzinie kwadrans na czwartą izba poselska wniosek posła 
jędrzejowskiego o potrzebie zmiany rządu odrzuciła większością 
czterdziestu dwu przeciw trzydziestu pięciu głosom. Publiczność 
uwiadomiona o skutku kreskowania wśród naygłośnieyszych oklasków 
wołała: niech żyje seym! Głosy PP. Swirskiego, Wołowskiego, 
Zwierkowskiego, Szanieckiego i Krysińskiego dowiodły, że Polska ma 
i mieć będzie swoich Foxów, Broughamów*. (* Słynni 
parlamentarzyści angielscy.) Biada, kto by śmiał podkopywać wolę 
seymu!" 
Jedynie w kołach zwolenników reformy rządu boczono się na 
lewicowego deputowanego, pomawiając go o zbyt posłuszne 
podporządkowanie się dyrektywom Towarzystwa Patriotycznego. "Głosy 
tego Reprezentanta przeciwko zmianie Rządu - pisano o Zwierkowskim 
w "Polaku Sumiennym" z 13 czerwca - bardziej właściwe były obradom 
Towarzystwa (zowiącego się Patryotycznym), którego jest 
Vice-Prezesem, aniżeli poważnym obradom grona Posłanników Narodu. 
Dziwi nas mocno, że jeden z kollegów P. Zwierkowskiego w 
Towarzystwie dyrygował nim zupełnie na Sejmie. I tak gdy 
Zwierkowski prędko głos swój czytał, ten na niego przez trzecie 
osoby wołał >>powoli<<..." 
Ostro musiał zareagować pan Walenty na te insynuacje, bo już w dwa 
dni później w tym samym piśmie ukazało się pokorniutkie odwołanie 
zarzutów: 
"W numerze 169 "Polaka Sumiennego", na stronicy 303, co do zdania 
o Zwierkowskim deputowanym niniejsza redakcja czuje się być winną 
uczynić objaśnienie, iż zarzucić nie może ani patryotyzmowi, ani 
najlepszym chęciom deputowanego, i zdanie swe chciała objawić 
jedynie względem xsiędza Pułaskiego, który nie tylko w czasie 
głosu Dep. Zwierkowskiego, ale nawet i innych, z nieuszanowaniem 
dla Izby odzywał się niepotrzebnie i głośno: wolniej, powoli etc." 
Udział "szwoleżera złej konduity" w polemikach na temat reformy 
władzy wykonawczej tyle narobił hałasu, że przesłonił niemal 
zupełnie jego inne, równie ważne wystąpienia sejmowe z tego 
okresu. Przede wszystkim jego dwukrotną interpelację w sprawie 
wymiany na rosyjskich jeńców wojennych więzionego w cesarstwie 
majora Waleriana Łukasińskiego. Chciałbym w tym miejscu 
przypomnieć kilka informacji prasowych o Łukasińskim z pierwszych 
tygodni po wybuchu powstania. Zaraz po opanowaniu przez powstańców 
sytuacji w Warszawie rozpoczęło się gromadne poszukiwanie miejsca, 
w którym policja Konstantego ukryła pierwszego naczelnika 
podziemnego ruchu niepodległościowego. "W dniu 11 bm - 
komunikowała w jednym z grudniowych numerów "Gazeta Warszawska" - 
na doniesienie, że w koszarach weteranów rossyjskich przy ulicy 
Smoczej odkryte zostało nowe więzienie, kilkadziesiąt osób udało 
się tamże i w samej rzeczy znaleziono izdebkę bardzo szczupłą, 
której okna na wzór jak u Karmelitów były zabite nie tylko po 
bokach, ale i od wierzchu, i przez mały tylko otwór światło 
dochodziło; w izdebce tej za cały sprzęt były dwa stołki drewniane 
z których jeden przykuty do ziemi, a na nim siedziała (niedawno 
jeszcze) nieszczęśliwa ofiara na łańcuchu przykuta. Weterani 
rossyjscy badani oświadczyli, że nie wiedzą, kto był więźniem 
trzymanym, ale że go wołyńcy we wtorek (30 listopada) o godzinie 
10 z rana rejterując się wyprowadzili..." 
Według powszedniej opinii to świeżo opuszczone tajne więzienie 
było ostatnim miejscem pobytu w Warszawie nieszczęsnego "mistrza 
katedry".* (* Pod koniec grudnia 1830 roku przy przeglądaniu 
rachunków generała Kuruty, tyczących się Wyższej Wojennej 
Sekretnej Policji, znaleziono tam pozycje udowadniające niezbicie 
fakt więzienia Łukasińskiego w koszarach wołyńskich.) W numerze z 
22 grudnia ta sama "Gazeta Warszawska" doniosła: "Niech nie 
szukają po więzieniach Łukasińskiego... ta nieszczęśliwa ofiara 
była prowadzona przy armatach przez Włodawę, w nędznej siermiędze 
na postronku, z brodą po pas, pod strażą konną, z dobytemi 
pałaszami, poszedł Łukasiński za Bug; wielu mieszkańców widziało 
go. Rossjanie sami z politowaniem o nim mówili". 
I wiadomość ostatnia - z 18 stycznia 1831 roku: "Łukasińskiego 
widziano w Puławach. Mocny oddział żołnierzy do strzeżenia iego 
osoby przeznaczonych, miał naysurowsze przez całą drogę polecenie, 
aby mu nie pozwalał do nikogo przemówić. W Puławach wstąpił do 
chaty iednego wieśniaka i udało mu się tylko te wyrzec wyrazy: - 
czy uwierzycie po moich łachmanach i długiej brodzie, że ia byłem 
Maiorem woysk Polskich? - Tu zamilkł, gdyż straż iego weszła w 
progi izby. Mówią, że Cesarzewicz dlatego uprowadził go z sobą, 
iżby mógł karmić swe oczy iedną ofiarą wolności". 
W końcu stycznia 1831 roku, na prośbę brata uprowadzonego, 
porucznika Antoniego Łukasińskiego, Rząd Narodowy zażądał od 
ówczesnego wodza naczelnego księcia Michała Radziwiłła, "aby 
polecił otworzyć w tej mierze komunikacyę z władzami rosyjskimi, 
celem odzyskania powrotu do kraju pomienionego Łukasińskiego 
wzamian za jeńców rosyjskich". Wybuch wojny oraz rozwój wydarzeń 
wojennych uniemożliwił wówczas nadanie biegu tej sprawie. 
Powrócono do niej dopiero w marcu, kiedy wodzem naczelnym był już 
generał Skrzynecki. W pięknej odezwie z 3 marca 1831 roku, 
podpisanej w zastępstwie Czartoryskiego przez Wincentego 
Niemojowskiego i przez niego zapewne ułożonej, Rząd Narodowy pisał 
do Skrzyneckiego: "Przywodząc na pamięć długie i ciężkie 
cierpienia majora Łukasińskiego, ponoszone za dobrą sprawę, jego 
patryotyczne usiłowania i szlachetną wytrwałość, czuje się 
powodowanym Rząd Narodowy zwrócić uwagę Naczelnego Wodza, czyliby 
rzeczony oficer nie mógł być teraz wymieniony, choćby też przyszło 
wydać za niego jednego lub dwóch z generałów rosyjskich, 
zatrzymanych 29 listopada r.z.? [...] Należy mieć w największym 
uczczeniu czyny i zasługi patryotyczne, aby do nich zachęcić. I 
któżby służył gorliwie niewdzięcznej ojczyźnie, która by 
zapomniała najwierniejszych synów swoich w więzieniach? [...] Rząd 
oczekuje rezolucji Naczelnego Wodza w tym względzie". 
Mogłoby się wydawać, że apel ów skierowany był pod adresem 
najwłaściwszym. Odbierał go przecież Skrzynecki, niegdyś członek 
sądu wojennego, "jaśniejący w opinii rzekomą zasługą jedynego 
uniewinniającego głosu za Łukasińskim, a obciążony w swym sumieniu 
świadomością, iż naprawdę sam jeden śród sędziów pohańbił się 
najsromotniej jego potępieniem". 
Trudno wykluczać, że sprawa Łukasińskiego była w jakiś sposób 
poruszana w czasie marcowych pertraktacji z feldmarszałkiem 
Dybiczem. Może właśnie potrzebą wymiany Łukasińskiego i innych 
wywiezionych więźniów stanu uzasadnił polski Fabiusz Kunktator 
przed Rządem Narodowym swoje samowolne rokowania z 
nieprzyjacielem. Ale dowodów na to nie ma żadnych. Ponownie 
upomniano się o Łukasińskiego podczas wyprawy na gwardie... 
Uczynił to właśnie deputowany Walenty Zwierkowski na posiedzeniu 
Izby Poselskiej w dniu 18 maja. Powtórzył swoją interpelację raz 
jeszcze w kilkanaście dni później - już po Ostrołęce. O 
rezultatach jego starań można się dowiedzieć z diariusza 
sejmowego. Pod datą 4 czerwca odnotowano tam, co następuje: 
"Marszałek oświadczył, że wniosek JW. Zwierkowskiego, aby 
przyśpieszona została wymiana Krzyżanowskiego, Łukasińskiego i 
Majewskiego, został na ręce Rządu Narodowego komunikowany Wodzowi 
Naczelnemu, wskutek czego Wódz następującą dał odpowiedź..." Po 
czym odczytano tekst noty Skrzyneckiego: "W odpowiedzi na odezwę 
Rządu Narodowego [...] mam zaszczyt oświadczyć, iż w swoim czasie 
stosownych kroków w przedmiocie zamiany na jeńców rosyjskich 
zatrzymanych dotąd w cesarstwie: pułkownika Krzyżanowskiego, 
majora Łukasińskiego i kapitana Majewskiego uczynić i o takowym 
dla zadość uczynienia decyzji Izby Rząd Narodowy zawiadomić nie 
omieszkam". 
Na tę wymijającą zdawkową odpowiedź zdobył się wódz naczelny 
dopiero po krachu ostrołęckim. Pragnął nią zapewne ułagodzić 
elementy liberalno-radykalne w rządzie i w sejmie. Praktycznie nie 
miała ona już żadnego znaczenia. Czas, w którym można się było 
targować o wymianę więźniów, minął bezpowrotnie. 
W dniach, kiedy "szwoleżer złej konduity" składał swe wnioski w 
Izbie Poselskiej, pierwszy naczelnik polskiego ruchu 
niepodległościowego major Walerian Łukasiński przebywał już w 
najgłębszym i najtajniejszym lochu twierdzy szlissersburskiej. 
Może właśnie w tym czasie rozpoczynał codzienne odmawianie 
ułożonej przez siebie modlitwy, zaczynającej się od słów: 
"Boże Wielki! Ty podzieliłeś ziemie między narodami i językami, 
żeby każdy naród w oznaczonym mu miejscu, skropiwszy tę ziemię 
potem swoim za życia, pomieszał po śmierci swoje popioły i przydał 
jej płodności. Z tej przyczyny koczujące, a nawet dzikie ludy 
szanują i kochają tę ziemię, na której urodzili się i wzrośli i na 
której żyli i umierali ich przodkowie [...] Stąd więc pochodzi, że 
straciwszy swoją ojczyznę, człowiek przestaje prawie być 
człowiekiem. Źli, chciwi i niesprawiedliwi tyrany mieszają ten 
przyrodzony porządek, tak jak mieszają go codziennie we wszystkich 
społeczeństwach złoczyńcy..." 
Kiedy przegląda się te szczupłe materiały, związane z 
najtragiczniejszą postacią polskiego ruchu niepodległościowego, 
trudno się oprzeć uczuciu głębokiego wzruszenia. Niewiele przecież 
brakowało do tego, aby zakonspirowane w koszarach wołyńskich 
więzienie Łukasińskiego odkryto jeszcze przed jego wywiezieniem z 
Warszawy. Jak potoczyłyby się wypadki wówczas? Czy pierwszy 
najwyższy zwierzchnik patriotycznego podziemia zająłby wobec 
powstania listopadowego stanowisko tak samo niezdecydowane i 
nieufne jak najdzielniejszy z jego dawnych współbojowników 
Kazimierz Machnicki oraz wielu innych złamanych prześladowaniami 
działaczy pierwszego Towarzystwa Patriotycznego? Czy też 
przeciwnie: niespożyta energia witalna Łukasińskiego, która 
zdołała później przezwyciężyć prawie czterdzieści lat nadludzkiego 
męczeństwa, jego rozum, rozwaga i żarliwe ukochanie ojczyzny - 
oddałyby się bez zastrzeżeń w służbę sprawy powstańczej? Czy 
naczelnik pierwszego Towarzystwa Patriotycznego zgodziłby się 
zająć czołowe miejsce również i w trzecim Towarzystwie 
Patriotycznym, aby nadać mu właściwą linię rozwojową i umożliwić 
lepsze wypełnienie zadań, wynikających z historycznych 
przeznaczeń? 
Przy okazji jeszcze jedna sprawa: kiedy wspomina się 
Łukasińskiego, trzeba także przypomnieć jego słynną polemikę z 
generałem Wincentym Krasińskim na temat "urządzenia Zjazdów w 
Polsce" - odbytą w roku 1818. Bo w trzynaście lat później - w 
nerwowych dniach po Ostrołęce - polemika doczekała się jakby 
dalszego ciągu i swoistego rozstrzygnięcia, ale zupełnie innego 
niż pragnął Łukasiński. 
Czekająca od pół wieku na rozwiązanie "sprawa żydowska", po 
wybuchu powstania stała się jeszcze drażliwsza i bardziej nagląca. 
Liczba Żydów w Polsce wynosiła wtedy mniej więcej dziesięć procent 
ogółu ludności, ale w powstańczej stolicy było ich prawie 
trzydzieści procent. Tylko nieliczna część tej ogromnej grupy 
mniejszościowej była już na tyle spolszczona, że poczuwała się do 
współodpowiedzialności za losy kraju, żyła jego życiem i, 
począwszy od insurekcji kościuszkowskiej, uczestniczy ochotniczo w 
jego zrywach wolnościowych. Natomiast ortodoksyjne masy żydowskie 
odgradzał od społeczeństwa polskiego nieprzenikalny mur obcości 
religijnej, językowej i obyczajowej. Obcość ta była podtrzymywana, 
a nawet potęgowana przez rozmaite ograniczenia natury 
feudalno-stanowej. Ograniczeniem najbardziej szkodliwym i 
upokarzającym było ustawowe wyłączenie Żydów z przymusowej służby 
wojskowej i obciążenie ich w zamian za to specjalnym podatkiem 
"rekrutowym". Właśnie przeciwko temu ograniczeniu, popieranemu 
zgodnie przez polskich konserwatystów i ortodoksyjną starszyznę 
żydowską, występował w swojej polemicznej rozprawce major Walerian 
Łukasiński. - "Nade wszystko życzę - pisał w roku 1818 o Żydach 
polskich - aby należeli do konskrypcji wojskowej bez żadnego 
wyjątku: to jest jedno, co ich najprędzej do nas zbliżyć potrafi. 
Młodzież w wojsku pozbędzie się nieznacznie wielu szkodliwych 
przesądów, przyzwyczai się pomału do towarzystwa ludzi odmiennego 
wyznania i zwyczajów, nauczy się kochać ten kraj, który krwią 
swoją skropią..." 
Eks-szwoleżer Walenty Zwierkowski był pod wieloma względami 
kontynuatorem poglądów Łukasińskiego. Jako deputowany warszawski 
domagał się w sejmie zniesienia różnic wyznaniowych, które jego 
zdaniem "dały początek wszelkim nieszczęściom ojczyzny". Jako 
major Gwardii Narodowej występował przeciwko "niesłusznym 
podziałom", ograniczającym dostęp Żydów do tej formacji (mogli do 
niej należeć tylko Żydzi zamożni - i to pod warunkiem wyzbycia się 
swoich rytualnych bród). Jako wiceprezes Towarzystwa 
Patriotycznego patronował uroczystemu wprowadzeniu do klubu 
postępowego inteligenta żydowskiego Jakuba Tugenholda, autora 
broszury: Dumania Izraelity na warcie. Wreszcie jako członek 
sejmowej komisji wojny sprzyjał szczerze wszelkim ochotnikom 
żydowskim, zgłaszającym się do służby wojskowej indywidualnie bądź 
zbiorowo (o sformowanie ochotniczego legionu żydowskiego zabiegał 
Józef Berkowicz - syn legendarnego pułkownika napoleońskiego Berka 
Joselewicza). Opowiadał się też Zwierkowski - wprost bądź 
pośrednio - przeciwko rozmaitym formom dyskryminacji Żydów. W 
początkach powstania, kiedy ujawnienie nadużyć agenta policyjnego 
Birnbauma spowodowało wzrost w społeczeństwie nastrojów 
antyżydowskich, kiedy kolportowano po Warszawie plotkę, że tajny 
zjazd rabinów na Ukrainie wezwał swoich wyznawców do zwalczania 
polskiego powstania, kiedy w każdym karczmarzu czy faktorze 
poczęto dopatrywać się nieprzyjacielskiego szpiega - 
współredagowany przez Zwierkowskiego "Kurier Polski" udzielał na 
swoich łamach miejsca wypowiedziom Żydów "myślących po polsku". 
Jeden z nich, niejaki Izrael Izajowicz pisał w numerze z 11 
stycznia: "Jedno z pism warszawskich, umieszczając w tych dniach 
krótką wiadomość o powrocie do Warszawy kilkunastu Polaków, 
będących w służbie W.X. Konstantego, dodaje: Jakiś żydek donosi o 
wszystkim, co dzieje się w Warszawie. Ponieważ ja jestem żydkiem, 
odczytawszy wspomniany wyraz westchnąłem głęboko i sam siebie 
zapytałem: żydku, czy dla ciebie i dla podobnie tobie myślących 
współwyznawców, nie zajaśniało to dobroczynne słońce, które nad 
horyzontem ojczyzny twojej tak wspaniale się wznosi? Czy wiecznie 
ten wyraz żydek lub żyd, jakby imię zbiorowe całego twego ludu 
dotykać będzie, skoro mowa o czynie niegodziwym? Kiedy 
wyprowadzają delikwenta na plac kary wtedy jeśli jest innym 
wyznawcą, mówią: prowadzą Wojtka, Maćka i.t.d., jeśli jest 
wyznawcą wiary Mojżesza, nie mówią: prowadzą Rubina, Szymona, 
lecz: żyda prowadzą. Czas już prawdziwie, aby z odrodzeniem się 
kochanej ojczyzny złośliwe uprzedzenia, będące cechą umysłów 
nikczemnych, znikły..." 
W trzy miesiące później - w "Kurierze Polskim" z 8 kwietnia 
Walenty Zwierkowski tak zwracał się do ludności żydowskiej: 
"Uważajcie sprawę tę (powstania) jako waszą, jako korzystną dla 
was; pomnijcie, że w rządach tylko despotycznych nakłady wyłączne 
na różne wyznania, szczególniej na wasze mają miejsce: lecz rządy 
wolnych prawdziwie narodów brzydzą się intolerancją, brzydzą się 
zastosowaniem wyłącznych praw do wyznań. Od was zależy okazać 
przychylność do ziemi, którą zamieszkujecie, od was do ratunku 
wspólnego przykładać się, a skutek wspólnych usiłowań nie może jak 
tylko dobry i dla was nastąpić..." 
Ale Zwierkowski nie był w swoich poglądach tak konsekwentny jak 
Łukasiński. Okazało się to na sesji sejmowej 31 maja, kiedy 
porażeni klęską ostrołęcką reprezentanci narodu - rozglądając się 
za dalszymi rezerwami wojennymi - raz jeszcze wzięli pod rozwagę 
możliwość pełniejszego wykorzystania mniejszości żydowskiej dla 
obronności kraju. Dyskusja w sejmie toczyła się wokół alternatywy: 
czy Żydzi mają być objęci ogólnym "spisem" wojskowym, czy nadal od 
służby w wojsku uwolnieni, a obciążeni wyższym niż dotąd podatkiem 
rekrutowym. Deputowany Zwierkowski wbrew swoim dotychczasowym 
poglądom uległ argumentom mówców konserwatywnych i dał swój głos 
za rozwiązaniem podatkowym. 
"31 maja - wspomina w Rysie powstania - zapadła uchwała sejmowa 
nakładająca podatek powiększony na starozakonnych, uwalniający ich 
od służby wojskowej: w Izbie Poselskiej większością 57 przeciw 8, 
w Senacie 24 przeciw 1. Powodem była nie tak potrzeba skarbu, jak 
przekonanie, że długiego czasu potrzeba, aby Żyda w Polsce 
usposobić na dobrego żołnierza..." I zaraz po tym - akcent 
samokrytyczny: "Wielu odstąpiło od zasad własnych, wskutek których 
działać powinni byli". 
W swoich zapiskach emigracyjnych, kreślonych w dziesięć lat po 
powstaniu, Zwierkowski daje do zrozumienia, że o odsunięciu Żydów 
od służby wojskowej - podobnie jak w wypadku reformy włościańskiej 
- zdecydował egoizm stanowy większości posłów i senatorów: 
"Zwracano uwagę, że ich (Żydów) trzeba będzie uważać za obywateli, 
jeżeli do spisu wojskowego powołani zostaną, i to przestraszyło 
wielu. Co innego bowiem we Francji, gdzie na 135 chrześcijan 1 Żyd 
obywatel niknie w masie, jak w Polsce 22-milionowej, gdzie się dwa 
miliony Żydów znajduje. W Polsce, gdyby każdy jedenasty Żyd został 
obywatelem, mówiło wielu, przy nieoświeceniu wielkiej masy ludu, 
wkrótce Polska przemieniłaby się w Judeę". 
Można wątpić, czy w ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej 
rozwiązanie sprawy żydowskiej w myśl postulatów Łukasińskiego było 
w ogóle do przeprowadzenia, jedno wszakże jest pewne: ustawowe 
wyłączenie znacznej części ludności walczącego kraju z 
najważniejszej powinności obywatelskiej nie mogło być dobre ani 
dla sprawy powstańczej, ani dla dalszego kształtowania się 
stosunków polsko-żydowskich. 
Ale nie ma już czasu ani miejsca na zajmowanie się dywagacjami na 
tematy ogólne, zbliża się nowy - najbardziej dramatyczny - epizod 
"ostatniej wojny szwoleżerów". Wiceprezes Towarzystwa 
Patriotycznego Walenty Zwierkowski wystąpił w nim w roli 
podwójnej: oskarżyciela i naocznego świadka. 
Niemal bezpośrednio po zakończeniu batalii politycznej w sejmie 
nadeszła do Warszawy wiadomość o zgonie feldmarszałka Dybicza, 
który zmarł nieoczekiwanie 10 czerwca w swojej głównej kwaterze w 
Kleczewie, "jak urzędowo twierdzono, z cholery, a jak mówiono 
powszechnie - otruty przez wysłannika Orłowa". 
Śmierć naczelnego wodza armii nieprzyjacielskiej odwróciła ogólne 
zainteresowanie od spraw politycznych i skierowała je znowu na 
wojnę. Z coraz większym niezadowoleniem i niepokojem patrzano na 
znieruchomiałe pod Pragą wojska powstańcze i na dziwne 
postępowanie wodza, który "pochłonięty zupełnie polityką, nie 
myśląc wcale o działaniach wojennych i zdawszy sprawy wojskowe na 
Łubieńskiego, trawił czas na procesach z Krukowieckim i na 
podjazdowych utarczkach z rządem". W pierwszych dniach czerwca pod 
naciskiem kaliszan i Lelewela Rząd Narodowy po raz już niewiadomo 
który wystosował do generała Skrzyneckiego zasadnicze pismo, 
wzywające go do przerwania bezczynności: "Przyjaciele nasi pisano 
w tym memoriale - opuścili ręce, przeciwnicy, którzy już zaczęli 
stawać się nam przychylniejszymi, wrócili do dawnego stronnictwa. 
Taki skutek już się okazał we Wiedniu [...] takiego skutku w 
Anglii i we Francyi, mimo wszelkich pism dyplomatycznych, lękać 
się potrzeba. O Prusach próżno by w tej chwili co dodać. Słowem, 
cokolwiek zechcemy żądać od dworów zagranicznych czy wdania się, 
czy medytacyi, czy uznania czy wsparcia, czy nareszcie formalnego 
połączenia przez kombinacye, dotyczące przyszłego naszego tronu, 
niczego nie można się od nich spodziewać [...] chyba że korzyści 
wojenne poprzedzą korzyści, które by oswobodziły teraźniejsze 
granice Królestwa i rozstrzygnęły na naszą korzyść los tegorocznej 
kampanii..." 
Równocześnie z naleganiem Rządu Narodowego napierano na wodza 
także w jego najbliższym otoczeniu wojskowym. Po mianowaniu szefem 
sztabu Generała Tomasza Łubieńskiego w głównej kwaterze 
powstańczej wytworzyła się sytuacja nieoczekiwana. Historycy tego 
okresu wystawiają nowemu szefowi sztabu jak najlepsze świadectwa. 
Niedawno tak krytykowany za swe dowodzenie w polu generał dyrektor 
jak gdyby się odnalazł za biurkiem sztabowym. Znowu mogły być 
należycie wykorzystywane wszystkie jego najlepsze cechy: 
pracowitość, skrupulatność i rozwaga dobrego gospodarza. Przyznaje 
się Łubieńskiemu między innymi gruntowne uporządkowanie pracy 
sztabowej oraz przywrócenie rozluźnionej po Ostrołęce dyscypliny w 
armii przez utworzenie korpusu policji wojskowej (nową formację 
nazwano "strażą polową", aby nie przywracać skompromitowanej przez 
Rożnieckiego nazwy żandarmów). Na dobro nowego szefa zapisuje się 
także to, że we wszystkich sprawach operacyjnych odwoływał się do 
rad swego poprzednika generała Prądzyńskiego. Zwycięzca spod Igań 
- nękany w tym czasie chorobą i gnębiony do ostatka całkowitym 
zlekceważeniem przedstawionej przez niego Rządowi Narodowemu 
krytyki działań Skrzyneckiego, nie był już co prawda tym samym 
Prądzyńskim co w kwietniu i w maju, ale ciągle jeszcze pozostawał 
najwybitniejszym strategiem polskim. Łubieński zaś - aczkolwiek 
tak samo jak Skrzynecki nie wierzył, aby powstanie mogło zwyciężyć 
własnymi siłami - rozumiał przecież, jak bardzo są Polsce 
potrzebne doraźne sukcesy militarne. Zawiązał się tedy między 
szefem sztabu a odsuniętym od prac sztabowych generalnym 
kwatermistrzem osobliwy tajny spisek, zmierzający do przełamania 
bierności naczelnego wodza i do "ruszenia" go do walki. 
Sam Prądzyński opisał ówczesną sytuację w jednym ze swoich listów 
do Chłopickiego: "Ratowanie Litwy i Giełguda zostawił (wódz 
naczelny) Panu Bogu, a naszego ratunku wyglądał od tejże Litwy i 
tegoż Giełguda. Mnie trudno było robić jakie przedstawienia. 
Przystęp do niego mieli natenczas najwięcej nowy szef sztabu jen. 
Łubieński, a potem także pan Władysław Zamoyski. Obydwaj ci 
panowie, pałający najczystszymi chęciami, przejęci gorliwością dla 
sprawy i rozpaczając niemal z nieczynności naszej, odwiedzali mnie 
codziennie, czasem po kilka razy na dzień. Zawsze nasza rozmowa 
ściągała się do naszego położenia i do koniecznej potrzeby 
uderzenia masą na nieprzyjaciela. Zgadzaliśmy się na to, że martwa 
nieczynność jest na wojnie śmiercią i że jest życiem czynność, że 
działania jedynie zaczepne do powodzeń prowadzić mogą, których w 
owej chwili jak najmocniej potrzebowaliśmy dla zatarcia złego 
wrażenia wypadku ostrołęckiego tak u swoich, jak i za granicą. 
Położenie zaś wojsk przeciwnych nastręczało nam sposobności 
łatwego powodzenia: oczyszczenia dwóch naszych województw, 
otworzenia wstępu na Wołyń i komunikacyi z Giełgudem [...] Jenerał 
Łubieński użył wszystkich zdolności swoich dyplomatycznych na 
wynegocyowanie u wodza naczelnego ruchu zaczepnego naprzód. Na 
koniec dnia II czerwca jenerał Łubieński z panem Władysławem 
wpadają do mnie zdyszani, uradowani, wołając: Victoire! 
(Zwycięstwo!) zdecydował na koniec ruch zaczepny, mamy redagować 
rozkazy..." 
Trudno nie zauważyć, że generał Skrzynecki dał się namówić na 
podjęcie działań wojennych dopiero w tym dniu, kiedy w sejmie 
poniosły sromotną klęskę jego zamierzenia polityczne. Wydarta z 
Kunktatora zgoda była jednak jak zwykle połowiczna. "Skrzynecki 
nie chciał bowiem słyszeć o żadnej operacji przeciw głównej armii 
rossyjskiej i zgodził się nareszcie na wyprawę przeciw korpusowi 
Rudigera, który przybywszy z Wołynia, zajął po Kreutzu, wysłanym 
na Litwę, stanowiska w województwie Lubelskim". 
Dowódcą wyprawy przeciwko Rudigierowi mianowany został dawny 
szwoleżer napoleoński generał dywizji Antoni Jankowski. Jemu to 
właśnie przypadnie główna rola w najsmutniejszym epizodzie 
"ostatniej wojny szwoleżerów". 
Antoni Jankowski - zapisany w rejestrach pierwszego pułku 
szwoleżerów gwardii jako Jankowski Młodszy (Antoine Le Jeune), dla 
odróżnienia od starszego brata Józefa, również w tym pułku 
służącego - pozostał mi w pamięci jeszcze z tych lat, kiedy 
odurzałem się po raz pierwszy portretami szwoleżerskimi w albumie 
Ernesta Łunińskiego Napoleon. Reprodukowany tam wizerunek 
Jankowskiego Młodszego wybijał się z całej ikonografii tym, że był 
to jedyny portret oficera szwoleżerów w stroju balowym: białym 
fraku z karmazynowymi wyłogami, przebogato haftowanymi srebrem. W 
okresie kampanii hiszpańskiej (a właśnie wtedy portret 
Jankowskiego był malowany) oficerowie lekkokonni nieczęsto miewali 
okazję do przywdziewania strojów balowych. Ale podporucznik Antoni 
Jankowski znajdował się w sytuacji wyjątkowej, jako że zlecono mu 
służbę ściśle dworską, bo dowódcy eskorty honorowej przy Burbonach 
hiszpańskich w czasie ich żałosnych pertraktacji z Napoleonem. 
Cała ta przygoda z królami podbitego kraju była raczej smutna, ale 
bez różnych parad odbyć się nie mogła. Poza strojem balowym na 
portrecie Jankowskiego Młodszego zwracają uwagę jego nienormalnie 
wąskie ramiona. Mogło to wynikać ze złego kunsztu malarza, ale 
mogło być także widomą oznaką słabości fizycznej portretowanego - 
cherlactwa, które przyczynić się miało w pewnym stopniu do jego 
późniejszego dramatu. 
W tradycji i dokumentach polskiej gwardii Napoleona Jankowski 
Młodszy zapisał się jako żołnierz, zwłaszcza w kampanii saskiej 
roku 1813 i w kampanii francuskiej roku 1814, kiedy dowodził 
bojowymi szwadronami zwiadowców w pułku Kozietulskiego. Musiał się 
także cieszyć popularnością wśród kolegów i podwładnych, skoro 
powierzono mu przewodnictwo w samorządzie gospodarczym obu pułków 
lekkokonnych. Dopiero po wojnie w otaczającej go atmosferze coś 
się zaczęło psuć. Pozostawiony w Paryżu z transportem rannych, 
doczekał tam ponownego objęcia władzy przez Napoleona, lecz w 
przeciwieństwie do absolutnej większości polskich oficerów 
przebywających wówczas we Francji nie zgodził się już na powrót do 
jego szeregów. Cesarz pozwolił swemu byłemu gwardziście odjechać 
do Polski, a na pożegnanie okazał mu jeszcze dowód zaufania, 
prosząc go, aby przy przejeździe przez Wiedeń doręczył poufny list 
jego żonie, cesarzowej Marii Ludwice. Otóż po powrocie 
Jankowskiego Młodszego do Warszawy poczęto przebąkiwać, że ów list 
zamiast adresatce, doręczony został cesarzowi-oswobodzicielowi 
Aleksandrowi I. Możliwe, że były to tylko plotki, bo nie brakowało 
ich wówczas w stolicy nowo powstałego Królestwa, ale przykry osad 
po nich pozostał. 
W armii Królestwa Polskiego Jankowski Młodszy niczego szczególnego 
nie dokonał. Najpierw był szefem szwadronu w 1. pułku strzelców 
konnych, a w roku 1820 został jego dowódcą w stopniu pułkownika, i 
na tym stanowisku przetrwał aż do powstania. Z przekazów 
rozsianych po pamiętnikach jego towarzyszy broni wiadomo, że 
"często słabował na zdrowiu" oraz że "zawsze miał administrację 
zawiłą i zagmatwaną, a interesa familijne równie porządnie 
powikłane" (był dwukrotnie żonaty i miał sześcioro dzieci). 
Po wybuchu powstania kariera wojskowa Jankowskiego wyraźnie 
nabrała przyśpieszenia. W styczniu 1831 roku dowodził już 1. 
brygadą strzelców konnych oraz z polecenia regimentarzy formował 
nową jazdę województwa augustowskiego. W lutym objął dowództwo 1. 
dywizji jazdy w korpusie Krukowieckiego. Kilka dni przed bitwą 
grochowską otrzymał nominację na generała brygady. Te wszystkie 
awanse zawdzięczał nie tylko dobrym stosunkom z prominentami 
kwatery głównej, ale i własnej zasłudze. "Jankowski - pisze o nim 
Wacław Tokarz - wcale nie był gorszy moralnie od innych generałów 
tej wojny; przeciwnie, szereg świadectw dowodzi nawet, że okazywał 
więcej ochoty od innych i należał do ludzi, których z tego powodu 
chciano posunąć wyżej". Najwięcej owej ochoty wykazał Jankowski 
Młodszy w majowej wyprawie na gwardie. Dowodził tam strażą 
przednią sił głównych. Jemu jednemu udało się 15 maja zaskoczyć 
gwardię i pobić część jej oddziałów w bitwie pod Przetyczą. W pięć 
dni później awansowano go za to do stopnia generała dywizji. W 
dokumentacji wyprawy na gwardie zwraca uwagę list Jankowskiego, 
pisany 17 maja do generała Skrzyneckiego: "Korpus dowództwa mego - 
meldował wodzowi naczelnemu dowódca straży przedniej - jest mocno 
zmęczony nie tyle przez pracę, którą tak chętnie wykonywa, jak 
przez głód. Żołnierze pułku drugiego, stojąc przed 
nieprzyjacielem, wołali, że umierają z głodu, że od trzech dni 
chleba w ustach nie mieli. >>Dajcie nam jeść, a pobijemy 
Moskali<<. Z własnych pieniędzy kupiłem im parę sztuk bydła i parę 
korcy kartofli. Cała administracja złożona z samych tchórzów, 
których pierwszy strzał karabinowy choć o mil kilka wystrasza... 
Dopóki JW Generał nie zechcesz oddać pod sąd wojenny którego i 
podług praw ukaranym nie będzie, dopóty służba tak ważna 
zaniedbaną będzie". Straszne są te konfrontacje historyczne! Czy 
można spokojnie czytać taki list, kiedy się wie, co nastąpiło w 
trzy miesiące później? 
Sukces pod Przetyczą zwrócił na Jankowskiego uwagę inspiratora 
wyprawy na gwardie. Członek rządu Stanisława Barzykowskiego 
odnotował w swych pamiętnikach, że generał Prądzyński po powrocie 
do Warszawy dawał mu wyraźnie do zrozumienia, iż zgodziłby się 
przejąć faktyczną komendę nad armią, jeśliby nominalnym wodzem 
naczelnym ustanowiony został generał Antoni Jankowski. Nikomu z 
byłych gwardzistów Napoleona "rewolucya" nie okazała tak 
oszałamiających perspektyw, jak Jankowskiemu, ale nikogo też nie 
strąciła z taką furią w przepaść. 
Na krótko przed operacją przeciwko Rdigerowi (musiało to zdarzyć 
się między Przetyczą a Ostrołęką) Jankowski uległ przejściowemu 
atakowi paraliżu. Porażenie minęło szybko, ale pozostało po nim 
"ogólne osłabienie na ciele i umyśle". Barzykowski, który 
rozmawiał z Jankowskim bezpośrednio po Ostrołęce w sprawie 
przejęcia przez niego komendy po "destytuowanym generale Umińskim, 
opowiada, że jego rozmówca po parogodzinnej konfrontacji "tak był 
zmęczonym, potem zalany, że jej skończyć nie mógł". W głównej 
kwaterze musiano wiedzieć o złym stanie zdrowia Jankowskiego, mimo 
to wódz naczelny nie zawahał się obciążyć go odpowiedzialnym 
dowództwem wyprawy, która miała "zatrzeć złe wrażenie wypadku 
ostrołęckiego". 
Niektórzy historycy uważają, że niefortunny wybór wodza wyprawy 
można było jeszcze zneutralizować przez dodanie mu na szefa sztabu 
autora planu operacji - generała Prądzyńskiego, który sam za 
pośrednictwem Łubieńskiego podobno o to zabiegał. "Ale mała i 
niska ambicja wodza udaremniła i tę kombinacyę - wzdycha August 
Sokołowski. - Łubieńskiemu odpowiedział z szyderskim uśmiechem: 
>>A to dobre, żebym ja sam memu głównemu nieprzyjacielowi dawał do 
ręki miecz na siebie<<, i szefostwo sztabu przy Jankowskim 
powierzył Władysławowi Zamoyskiemu".* (* Sokołowski popełnia tu 
pomyłkę. Podpułkownik Zamoyski objął szefostwo sztabu w podległej 
Jankowskiemu grupie generała Karola Turny. Szefem sztabu 
Jankowskiego był pułkownik Józef Bem.) 
Wojska polskie wyruszyły spod Warszawy 14 czerwca. "Nastrój w 
szeregach był dobry - zapewnia historyk powstania listopadowego 
Tadeusz Łepkowski. - Żołnierze szli po zwycięstwo". 
A jednak wyprawa w Lubelskie - nazwana przez historyków "wyprawą 
łysobycką" - zakończyła się klęską. Jankowski, rozdzieliwszy 
niepotrzebnie swe siły, pozwolił na rozbicie oddziału genarała 
Turny. Stojąc bezczynnie pod Łysobykami, dopuścił do wymknięcia 
się Rudigera. "Żołnierze, ofiary niebywałego niedołęstwa dowódców 
- powtarzam dalej za Tadeuszem Łepkowskim - nie osiągnęli 
najmniejszego sukcesu, ponieśli straty z rąk słabszego przeciwnika 
i straciwszy siły na zupełnie niepotrzebne marsze, zawiedzeni i 
rozgoryczeni wrócili do Warszawy. Haniebna klęska łysobyckiej 
wyprawy odbiła się potężnym echem wśród ludności stolicy, w sejmie 
i w wojsku. Zawrzało powszechne niemal oburzenie. Klęskę w gruncie 
rzeczy nie decydującą w ciężkim dla powstania momencie przyjęto ze 
szczególnie wielkim rozgoryczeniem". 
Główne oskarżenie kierowano pod adresem gen. dywizji Jankowskiego 
oraz jego szwagra i podwładnego, generała brygady Ludwika 
Bukowskiego, który mając pod sobą 14 szwadronów kawalerii i 16 
dział, dopuścił do zagarnięcia taborów korpusu z kasą i amunicją i 
nie pośpieszył z pomocą generałowi Turnie, uwikłanemu w ciężki bój 
z Rudigerem. Ale poważną część winy przypisywano także naczelnemu 
dowództwu, które zwiedzione "grubym manewrem nieprzyjaciela", 
idącego rzekomo głównymi siłami na Warszawę - wezwało wojska 
Jankowskiego do odwrotu przed zakończeniem operacji. Oburzenie 
podwładnych Jankowskiego wyraża najdobitniej list podpułkownika 
Władysława Zamoyskiego, pisany 22 czerwca 1831 do prezesa Rządu 
Narodowego, księcia Adama Czartoryskiego: 
"Wuju, jakaż to hańba ta nasza wyprawa. Toteż oburzenie 
powszechne. Podejrzeniom końca nie ma. Co do mnie, widzę w tem 
tylko niedbalstwo, ale takie, które się równa zobojętnieniu, 
jakieś safandulstwo niepojęte. Niemniej przekonany jestem, że 
sprawa ta wymaga wymiaru sprawiedliwości, a szczególnie potrzebuje 
być zbadana. 
Dopuścić do sromotnej porażki przy spotkaniu z nieprzyjacielem o 
wiele od nas słabszym, przez nas otoczonym, a do tego mającym obie 
swe linie odwrotu zamknięte i przypartym do rzeki, to nie uchodzi, 
tego się nie powinno znieść. Ktoś za to musi zapłacić przynajmniej 
własną osobą. Nie o to chodzi, żeby wieszać lub strzelać, ale 
ukarać trzeba... 
Niech na przyszłość wiadomo będzie, jaka odpowiedzialność ciąży na 
wodzach, którzy przez niedołęstwo, miękkość albo dla jakiej 
nikczemnej rachuby obowiązkom swoim nie dopisują. Niechaj ci, co 
się nie czują na sile do wywiązania się z poruczonego im zadania, 
raczej uchylą się od niego, niźli je źle wypełniać mieli. Nie 
możemy dłużej zostawać bez surowej kontroli, bez dozoru nad 
zachowaniem się naszych dowódców, oburzenie, nieufność wojska, 
powodzenie sprawy zarówno tego wymagają. Jenerałowie Jankowski i 
Bukowski muszą być oddani pod sąd. Powiedziałem to samemu 
Jankowskiemu, który od kilku dni każe mi zastępować swego chorego 
szefa sztabu. Mogę więc wszędzie tego głośno się domagać... 
Petycze, 22 czerwca w nocy". 
Na wieści o klęsce łysobyckiej szczególnie gwałtownie zareagowała 
powstańcza lewica. Prasa Towarzystwa Patriotycznego wszczęła 
niebywałe larum, wzywając do wzmożenia "rewolucyjnego działania" 
mas i patriotycznej czujności. Atakowano arystokrację i ostrzegano 
przed niebezpieczeństwem nowej targowicy. "Nowa Polska" w numerze 
z 24 czerwca piętnowała niezrozumiałą pobłażliwość władz 
zwierzchnich wobec winowajców klęsk i niepowodzeń. "Ieżeli jest 
prawdą - pisano w organie klubistów - że jenerał Jankowski, 
wzywany i naglony, na nieprzyjaciela nie uderzył, ieżeli 
zaniechaniem swey powinności odwrócił klęskę od nieprzyjaciela, 
ieżeli Rydygier zdołał umknąć, przeyść Bug i połączyć się z armią, 
na jen. Jankowskim powinna ciążyć wielka odpowiedzialność. Czemże 
u nas dotąd karano błędy naszych jenerałów? Oddaleniem od czynney 
służby, prywatną naganą. Lecz podobne karcenie błędów mogących 
pociągnąć zgubę oyczyzny, czyliż wystarczyły? Iestże karą 
oddalenie albo nagana? Naszym zdaniem jenerał nie pełniący swey 
powinności, jenerał ostrzegany, rozmyślnie dozwalaiący ujść 
nieprzyjacielowi, popełnia wielką winę, powinien być sądzony, 
powinien dowieść, że nie popełnił zdrady. Nasze woyska nie są tak 
mnogie; nasze skarby nie tak wielkie, nasze położenie nie tak 
bezpieczne, abyśmy błędy naszych wodzów milczeniem i łagodnością 
mogli pokrywać..." 
Nazajutrz - 25 czerwca - wystąpił przeciwko Jankowskiemu w Izbie 
Poselskiej wiceprezes Towarzystwa deputowany Walenty Zwierkowski.* 
(* Bezpośrednim powodem wystąpienia Zwierkowskiego była skierowana 
do niego odezwa grupy młodych oficerów - podkomendnych 
Jankowskiego.) Treść jego interpelacji przetrwała w diariuszu 
sejmowym: 
"Nadzwyczajne poruszenie wojska - mówił radykalny eks-szwoleżer - 
nadzwyczajne wysilenia obywateli znikną bez żadnej korzyści dla 
ogólnej sprawy naszej, jeżeli dowodzący oddzielnymi korpusami 
powierzonych im sił źle używać i wciąż błędy popełniać będą. 
Wypadek świeżej wyprawy jawnym jest i najoczywistszym tego 
dowodem. Wojska nasze z różnych stron przybywające jednozgodnie 
mówią o popełnionym czynie dowodzącego korpusem. Nie jest moją 
chęcią ubliżać Naczelnemu Wodzowi; życzyłbym, aby zastępy nasze 
miały jedno i toż same zaufanie w Wodzu, jakie my, jakie cały 
naród w nim położył; lecz chcę mówić o czynie jenerała dowodzącego 
oddzielnym korpusem. Czyn ten jest tak wielki, tak oburzający, iż 
koniecznie w dniu dzisiejszym, jako przeznaczonym na interpelacye, 
mam sobie za najświętszy obowiązek zapytać obecnego tu Ministra 
wojny, czyli kroki jakie celem wyśledzenia uchybień tegoż jenerała 
przedsięwzięte już zostały? Może by kto zarzucił, że to właściwiej 
do Rządu Narodowego należy; lecz ustawa nasza, którą kierunek siły 
zbrojnej powierzyliśmy Naczelnemu Wodzowi i którą mianowaliśmy go 
członkiem Rządu Narodowego, wyłącza go nieledwie od rozkazów 
Rządu; nam zaś, którzyśmy mu tą władzę nadali, służy prawo żądania 
wyjaśnień. Nie chcemy przez to stawać się sądem, ale chcemy strzec 
Narodu od zguby, bo to jest naszą powinnością; chcemy wymiaru 
sprawiedliwości na niedopełniających swoich obowiązków; chcemy 
dojścia przyczyny i powodów znikłych korzyści i poniesionych strat 
przez korpus pod władzą jenerała Jankowskiego". 
Głos Zwierkowskiego był z pewnością wyrazem całej patriotycznej 
opinii. Cechowały go rzeczowość, umiarkowanie, nie było w nim ani 
śladu zacietrzewienia i nienawiści, przenikających nastroje 
ówczesnej ulicy. Niezwykłość sprawy leżała jedynie w tym, że rzecz 
się rozgrywała między dwoma reprezentantami karmazynowo-srebrnej 
legendy szwoleżerskiej. 
Znamienna była pierwsza reakcja na wystąpienie Zwierkowskiego. 
Dwaj wysocy dygnitarze: minister wojny generał Franciszek 
Dzierżykraj-Morawski i marszałek Izby Poselskiej Władysław hrabia 
Ostrowski - obaj niewątpliwi patrioci i ludzie moralnie 
nieposzlakowani - wypowiedzieli się przeciwko pociągnięciu 
generała Jankowskiego do odpowiedzialności sądowej. Generał 
Morawski uzasadniał swe stanowisko w sposób dość osobliwy: "Błędy 
są rozmaite - mówił - lecz błędy z nieudolnością nie są 
występkami. Jeżeli zaś błędy, o jakich tu mowa, przez niudolność 
popełnione były, dość kary dla popełniających je, kiedy w Izbach 
polskich względem tychże odezwały się głosy". 
Co skłoniło sympatycznego generała-poetę do tak opacznej 
argumentacji - nie wiadomo. Może bliskie stosunki z generałem 
Skrzyneckim, a także z generałem Jankowskim - jeszcze z czasów 
śniadań u generała Wincentego Krasinskiego; może - i to jest chyba 
prawdopodobniejsze - właściwy ówczesnym kołom rządzącym - a w 
skutkach tak tragiczny - lęk przed ujawnieniem wobec 
społeczeństwa, zwłaszcza wobec wzburzonej ulicy warszawskiej, wad 
w mechaniźmie kierowniczym powstania. 
Wydaje mi się, że doskonałym przyczynkiem do zrozumienia 
stanowiska generała Morawskiego i marszałka Ostrowskiego jest 
kolejny list młodego porucznika Władysława Zamoyskiego, pisany do 
matki 26 czerwca - a więc w dwa dni po artykule "Nowej Polski" i 
nazajutrz po wystąpieniu sejmowym Zwierkowskiego. Od pierwszych 
płomiennych oskarżeń zamoyskiego upłynęły zaledwie cztery dni, ale 
przestraszony nastrojami warszawskimi siostrzan prezesa Rządu 
Narodowego zdążył już swój sprawiedliwy gniew okiełznać. "Byłem 
oburzony - pisał do matki - byłem w rozpaczy i osłupieniu na widok 
wodzów, jakim losy nasze są powierzone, na widok braku ludzi, na 
widok nieudolności naszej. Ale dzisiaj, gdyby ode mnie zależało, 
broniłbym raczej Jankowskiego, tak się to niedorzeczne, 
wyszczekane miasto zacietrzewia przeciwko człowiekowi, który teraz 
jest nieszczęśliwszy od nas. Domyślam się niepokoju matki. Proszę 
nie dawać wiary ani na chwilę tym nieustannym pogłoskom i 
posądzeniom o zdradę. Nie ma w tem słowa prawdy. Nieudolność 
jednych, opieszałość innych i niesłychane zniechęcenie wodza, 
który miał w ręku zwycięstwo najpewniejsze i najzupełniejsze - oto 
niestety czem wszystko aż nadto wytłumaczyć można. Ale niedołęgi, 
którzy przy własnej niedołężności powinni; zdaje się, cudzą lepiej 
rozumieć, nie mogą jednak nigdy pojąć powodów prostych i 
naturalnych, muszą wszędzie szukać tajemnicy i zbrodni. Wściekłość 
ich dochodzi do tego stopnia, że aż prawdziwie obrzydzenia doznaję 
do tego motłochu i żal mi, że nie można tych krzykaczy posłać do 
wojska, jedynej i doskonałej szkoły roztropności, sprawiedliwości, 
skromności i wielu innych zalet". 
Nie wiadomo, czy młody arystokrata kierował swe gromy wyłącznie 
pod adres lewicowych dziennikarzy z "Nowej Polski" i z "Gazety 
Polskiej", czy uderzał nimi także w przedstawicieli większości 
sejmowej, którzy murem poparli interpelację Zwierkowskiego i 
wypowiedzieli się za pociągnięciem generała Jankowskiego do 
odpowiedzialności sądowej. 
Naciskany ze wszystkich stron przez opinię publiczną, generał 
Skrzynecki musiał się zdecydować na przekazanie sprawy generałów 
Jankowskiego, i Bukowskiego specjalnie wyłonionej w tym celu 
"komisji rozpoznawczej". Wódz naczelny uczynił to bardzo 
niechętnie. Przyczyny tej jego niechęci wyjaśnia szczegółowo Kamil 
Mochnacki (brat Maurycego) - informator w danym wypadku 
szczególnie kompetentny, jako członek "sądu nadzwyczajnego", 
powołanego później przez Rząd Narodowy dla osądzenia sprawy 
Jankowskiego. 
"Wódz naczelny w trudnem ujrzał się położeniu - pisze brat 
"polskiego Robespierr'a". - Dał on wprawdzie Jankowskiemu rozkaz, 
żeby Rydigera pobił, lecz we dwa dni później powziąwszy od J-ła 
Skarżyńskiego (Ambrożego) fałszywą wiadomość o ruchu całej armii 
moskiewskiej ku Pradze, posłał mu drugi rozkaz zamykający w 
treści: >>Aby Jankowski z swoim korpusem w jak najprędszym czasie 
stanął pod Pragą<<; całą odpowiedzialność nieszczęść, jakie by 
wyniknąć mogły, gdyby wskutek opóźnienia się korpusu Jankowskiewgo 
wódz naczelny zmuszony był przyjąć bitwę od nieprzyjaciela i 
przegrał ją, wkładał ten rozkaz na Jankowskiego: Tylko niezawodna 
pewność pobicia i zniesienia do szczętu korpusu Rydigiera mogłaby 
Jankowskiego upoważnić do niewykonania tego rozkazu. Rozkaz ten w 
kopii był złożony w aktach komisji rozpoznawczej; oryginał jego 
zostawał u Jankowskiego. Wiedział wódz naczelny, że Jankowski, 
oddany pod sąd wojenny, uniewinniłby się tym rozkazem co do 
wyprawy pod Łysobyki. W takim razie cała wina na niego spaść by 
musiała, i zawziętość opinii publicznej przeciwko niemu by się 
obróciła... Dlaczego też nie życzył sobie oddać Jankowskiego pod 
sąd i jak mógł, tak to odwlekał, rozgłaszając w pismach i 
rozkazach, że Jankowski jest strzeżony i zasłużoną karę 
odbierze..." 
Tymczasem nastąpiły nowe wydarzenia, w nieoczekiwany sposób 
zaostrzające całą sytuację. 
"Wtenczas właśnie - ciągnie swą relację Kamil Mochnacki - przybył 
do Warszawy Żarczyński, obywatel z Podola. Miał on list od 
niejakiej pani Cybulskiej, mieszkającej na pograniczu galicji we 
wsi swej siostry, żony pana Ineza.* (* Kapitan wojska polskiego 
Nikodem Inez de Leon po wybuchu powstania zbiegł z Królestwa do 
Galicji jako podejrzany o należenie do tajnej policji wielkiego 
księcia Konstantego. Obecność Ineza w sprawie, o której mowa, 
przemawia za tym, że była ona prowokacją uknutą przez wywiad 
carski. Nikt natomiast nie kwestionuje dobrej wiary oddawcy listu 
Amancjusza Żarczyńskiego, który wszedł później do sejmu 
powstańczego jako poseł z powiatu winnickiego.) List ten był 
adresowany do naczelnego wodza. Żarczyński komunikował go 
Tyszkiewiczowi, Tyszkiewicz Horodyskiemu, a ten pana Żarczyńskiego 
z listem prezentował Skrzyneckiemu. Przed wręczeniem listu wodzowi 
naczelnemu położył Żarczyński na warunek, aby jego imię w tej 
sprawie było zatajone, co gdy mu przyrzeczono, oddał list. Pani 
Cybulska donosi naczelnemu wodzowi: >>że w Warszawie knuje się 
ogromna konspiracja przeciwko Rządowi Narodowemu i rewolucji, że 
na czele tego spisku stoi Hurtig (generał brygady Józef Hurtig 
zyskał sobie w czasach konstantynowskich szczególnie złą sławę 
jako komendant twierdzy Zamość - M.B.) że Jankowski przedał się 
Moskalom; że Krukowiecki silnie intryguje i zbiera partię, która 
ma mu poruczyć zwierzchnią władze w kraju, że Lessel cukiernik ma 
u siebie kasę spiskowych, a Sałacki koresponduje z Moskwą<<.* (* 
Wacław Tokarz stwierdza, iż z korespondencji wielkiego księcia 
Konstantego wynika, że generał brygady Antoni Sałacki [wówczas 
jeszcze pułkownik] w pierwszych dniach powstania rzeczywiście 
przesyłał cesarzewiczowi jakieś raporty.) Denuncjacja ta lubo 
niedokładna, bo pani Cybulska nic z pewnością nie donosiła, 
powtarzając tylko, co sama słyszała, przypadła w sam raz jakby w 
najdogodniejszą porę dla wodza naczelnego i wybawiła go ze 
wszystkich kłopotów względem Jankowskiego. Skrzynecki tak mówił: 
>>zdrada kraju jest wyższym przestępstwem niżeli uchybienie 
militarne, pierwej tedy potrzeba oddać Jankowskiego pod sąd 
nadzwyczajny (w oblężonym mieście), a jeżeli ten sąd uzna jego 
niewinność co do zdrady stanu, dopiero wtedy sąd wojenny skarze go 
za to, że Rydigera nie pobił<<. Kazał więc natychmiast zwołać sąd 
nadzwyczajny, który miał się składać z osób mogących zaspokoić 
troskliwość opinii i gazet, głośno wołających o prędkie ukaranie 
oskarżonych (wieść o zdradzie już się była rozeszła po mieście). 
Powołano do sądu na prezesa J-ła Emiliana Węgierskiego, na 
członków kapitana Adama Przeradzkiego, kapitana Drzewieckiego, 
porucznika Kamila Mochnackiego, podporucznika Tomasza Ostrowskiego 
(syna wojewody, dowódcy Gwardii Narodowej) i podporuczników 
Rupniewskiego i Bieczyńskiego. Sąd ten złożony z samych prawie 
aktorów 29 listopada, miał być dla publiczności rękojmią, że 
zdrada kraju udowodniona, przykładnie będzie ukarana. Nie tego 
żądał w duchu Skrzynecki, szło mu, bo tego krytyczne jego 
położenie wymagało, aby ta sprawa ile możności jak najdłużej 
potrwać mogła. Denuncjacji nie wierzył, czego najlepszym jest 
dowodem, że Krukowieckiego, którego także obejmowała, pod sąd 
oddać nie kazał. Nic bardziej takiej polityce wodza naczelnego nie 
mogło zaszkodzić, jak prędkie uniewinnienie Jankowskiego przez sąd 
nadzwyczajny, gdyż w takim przypadku Jankowski musiałby być 
natychmiast oddany pod sąd wojenny, a wtedy odkryłoby się, kto 
rzeczywiście winien, iż Rydygier nie został pobity..." 
Nie pytając się wcale rządu, do którego właściwości podobne sprawy 
należały, naczelny wódz rozkazał w nocy na 29 czerwca aresztować 
wszystkie osoby objęte denuncjacją. Gubernator Warszawy, generał 
Ruttie, dokonał aresztowań w sposób najniezręczniejszy w świecie, 
bo nie w nocy, lecz wśród dnia, a że to było święto (i to 
podwójne, bo: Piotra i Pawła oraz siódma "miesięcznica" wybuchu 
powstania), więc tłumy ludu, zgromadzone na ulicy, zaczęły miotać 
obelgi na zdrajców, a wreszcie czynnie ich znieważać. 
O wypadkach 29 czerwca i swoim w nich udziale opowiada szczegółowo 
Walenty Zwierkowski. Jest to ważne świadectwo uczestnika 
historycznych wydarzeń, a zarazem jedna z nielicznych relacji pana 
Walentego, pisanych w pierwszej osobie, jakie przetrwały w formie 
żywego, bezpośredniego wspomnienia. Przytaczam to wspomnienie w 
całości: 
"W niedzielę w dniu 29 czerwca 1831 roku, mając prywatnie pomówić 
z posłem Lelewelem, udałem się do jego mieszkania przy ulicy 
Długiej - słowa są Zwierkowskiego. - Była godzina 6 z rana. 
Wkrótce po moim tam przybyciu nieznana mi osoba przynosi 
wiadomość, iż niedaleko od domu, gdzieśmy się znajdowali, na ulicy 
S-to jerskiej lud się zbiera. Albowiem odkryto tej nocy zdradę 
popełnioną przez kilku jenerałów i w skutku czego aresztowano 
niektóre osoby, a w tym momencie zabierają papiery J-łowi Hurtig, 
który stąd niedaleko mieszka. Jako członek gwardii narodowej, 
będąc w mundurze, udaję się bez zwłoki na S-to Jerską ulicę, gdzie 
rzeczywiście dużo zgromadziło się ludzi. Postrzegłem kilku 
adiutantów to wchodzących do domu Hurtiga, to wychodzących. Na 
górze w każdym oknie stał gwardzista narodowy z bronią, a na dole 
pilnowała wejścia straż złożona z kilku gwardzistów. Niebawem 
coraz więcej ludu zbierać się poczęło, tak dalece, że patrol konny 
jednego z nowych pułków ściśniony nie mógł wolno przebiegać ulicy. 
Opodal placu major w dorożce zaledwie mógł się przecisnąć do drzwi 
mieszkania Hurtiga. Później nieco przybywa dowódca gwardii 
(wojewoda Antoni Ostrowski), z którym rozmówiwszy się poleciłem 
wzmocnić straż przez ściągnięcie znacznej części warty z placu 
Krasińskich. Udałem się potem na ratusz z rozkazem, ażeby gwardia 
konna jak najprędzej zbierała się i przybywała; sam zaś z 
oddziałem gwardii pieszej wróciłem na ulicę S-to Jerską,. 
Wzmocniona straż nie puszcza cisnącego się ludu do jenerała. 
Wszędzie krzyczą zdrajca!, rozdając kartki ołówkiem pisane, na 
których z początku pięć osób, następnie coraz więcej, aż do 
dwunastu było napisanych. Oświadczyłem dowódcy gwardii, iż dwa 
szwadrony ułanów tylko co przybyły na plac Krasińskich, na co 
odpowiedział wojewoda Ostrowski, iż był u Skrzyneckiego, że z jego 
rozkazu przyszli ułani, lecz że nie mają rozkazu mieszać się do 
tej sprawy, zostawiając gwardii narodowej uspokojenie stolicy. 
Udałem się przeto do gwardii konnej i natychmiast do wszystkich 
rogatek wysłałem gwardzistów ze stosownymi poleceniami, a 
dopadłszy mego konia, z kilką innymi chciałem wrócić na ulicę S-to 
Jerską, ale od kościoła pijarów już prawie przecisnąć się nie było 
można między masami ludu, który tylko ciągle wydawał okrzyki: 
>>wieszać zdrajców!<<. Niezadługo wyprowadzono J-ła Hurtiga. 
Postępował on między dwoma szeregami gwardii. Lud przełamał 
szeregi, rzucił się na Hurtiga i podarł na nim mundur. To się 
stało w okamgnieniu. Ledwo gwardia zdołała go obronić, na drodze 
przez Stare Miasto do zamku.
Ponieważ gwardia konna przecisnąć się nie mogła do eskorty, 
ruszyłem więc z moim oddziałem przez Długą, Miodową i Senatorską 
do zamku. Lecz już i przed Zygmuntem cały plac był napełniony 
tłumami ludu. Z wielką trudnością udało mi się przedrzeć do 
głównej bramy zamkowej. W tym samym czasie gwardia piesza 
wprowadzała Hurtiga małym wchodem do kancelarii Izby Poselskiej. 
Lud niecierpliwy pchał się wciąż do drzwi, wołając: >>wypuszczą 
zdrajcę drugimi drzwiami! Na latarnię z nim i z podobnymi jemu!<< 
Prosiłem o głos obecnych, a gdy się uciszyli, rzekłem: >>Hurtig 
jest pod strażą gwardii, a inni strzeżeni są w swych domach przez 
równych wam obywateli<<. Lecz to nic nie pomogło, coraz wzrastała 
wrzawa i liczne głosy spomiędzy ludu żądały, abym się przekonał 
naocznie, czy dobrze Hurtig strzeżony. Zsiadłem więc z konia i 
udałem się do zamku, spotykając na schodach wiele osób, które 
gwałtem chciały się dostać do Hurtiga. 
Wszedłszy do kancelarii poselskiej zastałem kilkunastu gwardzistów 
z bronią, tudzież Piotra Łubieńskiego, dowodzącego tym oddziałem. 
Czynił on perswazje kilku cywilnym znajdującym się tam, którzy 
ciągle zarzucali Hurtigowi jego okrutne postępowanie z więźniami w 
Zamościu, mianowicie zaś, że miał zwiększać kary przez carewicza 
oznaczone itp. Rozstawiono wartę przy oknach i drzwiach; osobom 
nie należącym do straży kazałem ustąpić. Hurtig obdarty ze szlif, 
munduru i włosów na głowie, w spodniach tylko i koszuli, ledwie 
żywy siedział na stołku, mało co mówiąc. Wyszedłem z kancelarii i 
poleciłem ustąpić ze schodów wszystkim prócz gwardii służbowej; 
przed zamkiem wsiadłem na konia, zabrałem głos, zaręczając lud, że 
Hurtig dobrze jest strzeżony, i namawiałem go zarazem, żeby się 
rozszedł. Cały plac przed zamkiem i wszystkie przytykające do 
niego ulice, gdzie tylko oko sięgało, były zapełnione; mnóstwo 
nawet kobiet i dzieci cisnęło się między tłumami, gdzieniegdzie 
tylko konny gwardzista robił sobie miejsce, aby się mógł z 
oddziałem moim połączyć. Po jednej stronie stał gubernator Ruthie 
z adiutantami, a naprzeciwko niego wojewoda Ostrowski, dowódca 
gwardii z kilką kawalerzystami, nie mogąc ani naprzód, ani w tył 
kroku zrobić pośród ludu bezprzestannie krzyczącego: >>Wieszać 
zdrajców!<<. 
Po przybyciu kompanii gwardii pieszej, tuż popod murem przesuwam 
się z jazdą na plac pod Blachą. Wtem Xżę Czartoryski, prezes 
rządu, wyjeżdża powozem na placu pod Blachą, to jest z głównej 
kwatery naczelnego wodza J-ła Skrzyneckiego; ale tylko co róg 
zamku ominął, gdy lud rzucił się tłumnie w tę stronę, zatrzymując 
mu konie i wołając: >>Xżę prezesie, sprawiedliwości! niechaj 
zdrajcy będą jak najprędzej ukarani, prosimy Cię!<<. Kilku 
skoczyło na stopnie pojazdu, a każdy z wszelką grzecznością 
przekładał potrzebę ukarania zdrajców. Zbliżywszy się do powozu, 
słyszałem, jak prezes zaręczał, że za 24 godziny będzie sąd i 
kara. >>Wszystkie osoby podejrzane lub posądzone, mówił on do 
ludu, są przytrzymane i dobrze strzeżone<<. Lecz lud wołał: 
>>uciekną zdrajcy!<<. Wtedy i ja zabierając głos, powiedziałem, że 
na rogatki wysłano rozkazy, aby nikt nie wymknął się z miasta. 
Wtem ktoś nieznajomy mi odezwał się: >>Nie wszyscy są w mieście, 
Jankowski jest w Mokotowie za rogatkami i ucieknie, a zatem 
pójdźmy po niego<<. >>Dobrze pójdziemy po niego<< - tysiączne 
ozwały się głosy. W tej krytycznej chwili Xżę prezes rządu 
narodowego rzekł z powagą: >>Jankowski będzie sprowadzony do 
miasta<<. Gdy jednak lud domagał się, aby w jedno miejsce, i to 
zaraz, wszyscy byli zebrani, i nie ustawał w ponawianiu tego 
żądania, przemówiłem: >>Jeżeli mi zawierzycie, to sam z gwardią 
konną pojadę po Jankowskiego i sprowadzę go tutaj<<. - >>Zgoda, 
zgoda! - zawołano - niechaj jedzie nasz major i Xżę! Prosimy o to, 
a my tu będziemy czekali przed zamkiem na przybycie 
Jankowskiego<<. Jeszcze się cisnęły tłumy do powozu, lecz 
oświadczyłem, że Xżę musi jechać, aby mi na piśmie dał rozkaz, 
rozstąpiono się natychmiast przed pojazdem, za którym udałem się 
tą samą drogą. 
Stanąwszy razem z Xciem w pałacu namiestnikowskim, odebrałem 
rozkaz i polecenie na piśmie do gubernatora stolicy, co do użycia 
wszelkich środków ostrożności. Doręczyłem ten rozkaz Jłowi Ruthie 
w prymasowskim pałacu, oznajmiłem dowódcy gwardii narodowej, gdzie 
jadę oraz wykomenderowałem oficera i dwóch gwardzistów konnych, 
aby udawszy się do stajen królewskich, wzięli dwie karety 
podróżne, odeskortowali je do rogatek mokotowskich i tam na mnie 
czekali. 
Wielu ciekawych chciało wiedzieć, jakim ja sposobem przywiozę 
Jankowskiego. Co moment ktoś nadbiegał z wiadomością, lud to samo 
z nim zrobi co z Hurtigiem, jeżeli go zaraz przywiozę, a tymczasem 
gubernator wydawał rozkazy, aby oddziały wojska stały po ulicach, 
tudzież kompaniami gwardia narodowa, która wszystka była pod 
bronią. Mówił mi gubernator, iż małą mam eskortę gwardii konnej, 
że jeżeli zechcę, to by mi dał oddział jazdy liniowej, lecz 
oświadczyłem, że wielka eskorta nie zdoła doprowadzić Jła 
Jankowskiego, jeżeli go z taką, jaką mam, nie przyprowadzę, a 
wszelkie użycie środków gwałtownych tylko by lud rozjątrzyło. Po 
chwili gubernator z majorem gwardii narodowej Józefem 
Małachowskim, jednym adiutantem i kilką ułanami udał się wraz ze 
mną do rogatek, gdzie już zastaliśmy owe dwie karety. 
W drodze powiedział mi Ruthie, że u Jankowskiego jest jego 
(gubernatora) adiutant Orłowski, który go nie odstępuje, że 
Mokotów należy do jego jurysdykcji, że aresztował Jankowskiego z 
polecenia, które jeszcze w nocy otrzymał, na koniec, że czekać na 
mnie będzie przy rogatkach i że da mi znać, skoro przeznaczone 
oddziały staną w swych miejscach. Radził on mi nie spieszyć się 
przywiezieniem Jankowskiego, znać przewidując jakowe nieszczęście, 
które by go od wzburzonego tłumu czekać mogło; upoważnił mię 
jednak do zrobienia, co bym uznał za potrzebne w obrębie jego 
jurysdykcji. Orłowski miał mię objaśnić z jego polecenia o 
wszystkim. Żądał przy tym Ruthie, abym mu doniósł, gdyby co zaszło 
niespodziewanego. 
Tymczasem Roman Sołtyk przemówiwszy do zgromadzonego tłumu przed 
zamkiem, aby go nakłonić do rozejścia się, zaprojektował mu 
odwiedzenie ojca swego (senatora Stanisława Sołtyka). Tym sposobem 
znaczna część udała się z posłem Konieckim na Nowy Świat, aby 
widzieć jednego z męczenników ojczystej sprawy, który wyszedł na 
ganek, przemówił kilka słów i powitany został okrzykami radości. 
Znaczna część ludu została na Nowym Świecie, ażeby doczekać 
Jankowskiego; niewielu tylko udało się do rogatek bocznymi 
ulicami, gdyż oddziały zbrojnych przy każdej barykadzie 
pozostawione nie dozwalały nikomu tamtędy przechodzić. 
Rozjechałem się przy rogatkach z gubernatorem, mając z sobą 
porucznika ze sztabu gwardii i ośmiu gwardzistów konnych; za mną 
postępowały dwie karety królewskie, którym kazałem się zatrzymać w 
alei przed kwaterą Jankowskiego. Kiedyśmy zsiedli z koni, pierwszy 
Ambroży Skarżyński jenerał* (* Były szwoleżer generał Ambroży 
Skarżyński uważany jest przez historyków wojskowości za jednego ze 
współodpowiedzialnych za kompromitację łysobycką. On to bowiem - 
zwiedziony manewrem Tolla - przesłał Skrzyneckiemu lekkomyślny 
meldunek o marszu głównych sił nieprzyjacielskich na Warszawę, co 
w konsekwencji spowodowało odwołanie Iankowskiego spod Łysobyków.) 
spotkał mnie na podwórzu, zapytując, co się dzieje w mieście i 
czyli po Jankowskiego przyjechałem? Odpowiedziałem w krótkości cel 
mego przybycia. Na podwórzu stał oddział weteranów czynnych i dwa 
szyldwachy. Wkrótce zjawił się i Orłowski. Wziąwszy go na bok, 
zapytałem o wszystkim, co mi wiedzieć było potrzeba. Jednemu z 
gwardzistów szczególniej poleciłem, aby kto miał oko na stajnię, 
gdzie jak mi doniesiono, konie jenerała stały pokulbaczone. Innemu 
zatrzymać się kazałem na drodze, dwóm udać się do ogrodu i 
pilnować okien, dwóm drugim drzwi; sam zaś z porucznikiem i dwoma 
gwardzistami szedłem do domu, gdzie zastałem Jła Jankowskiego, 
brata jego podpułkownika, tudzież kapitana Tytusa Działyńskiego, 
adiutanta naczelnego wodza, i kilku innych oficerów. Jankowski 
postrzegłszy mnie, rzekł: >>Zapewne po mnie przyjechałeś, dawny 
kolego (służyliśmy bowiem obadwa w gwardii Napoleona), kontent 
jestem, bo się pragnę jak najprędzej wytłumaczyć z mego 
uchybienia, ale nie zdrady. Podobno zamieszanie w Warszawie, 
posądzają mnie, żem do jakiegoś spisku należał. Jest to potwarz, 
czarna potwarz! Ale nie traćmy czasu; każ zaprzęgać do kocza, 
panie adiutancie: pojedziemy!<< - >>Jeszcze nie czas zaprzęgać, 
rzekłem na to; wreszcie obejdzie się i bez zaprzęgania, bo mam z 
sobą powozy. Czy tylko papiery jenerała są zabrane, bo te z nami 
pojadą?<< Adiutant gubernatora oświadczył mi, że są zamknięte w 
szkatułkach. Jankowski otworzył jedną z tych szkatułek w mojej 
obecności i wyjął z niej kilka sztuk złota i srebra, zostawiając 
resztę pieniędzy i nie tykając papierów. 
Przyszło potem do dość żwawej utarczki między mną a kapitanem 
Działyńskim. Wywołał on mnie na podwórze i zapytał, z czyjego 
rozkazu przyjechałem? >>Bo ja, mówił, jestem z rozkazu naczelnego 
wodza i do mnie wszelkie dyspozycje należą (pokazując na znak 
adiutancki)<<. - >>Z wyższego jeszcze rozkazu ja tu przybyłem, 
odpowiedziałem, i zrobię, co mi powinność każe; wezmę i zawiozę 
Jankowskiego do Warszawy<<. Działyński zaczął wtedy powstawać na 
niesprawiedliwość opinii publicznej, mówił, że niesłusznie 
posądzają Jankowskiego, na koniec zaręczał, iż go nie odstąpi i że 
z nim pojedzie. >>Ale tylko dwa miejsca w karecie, dla mnie i dla 
jenerała<< - odpowiedziałem. - >>To nic nie znaczy, zawołał 
Działyński, nie odstąpię jenerała, pojadę przy drzwiczkach karety 
i bronić go będę przeciw gwałtowi<<. Dał się jednak przekonać, że 
to by więcej zaszkodziło, jak pomogło Jankowskiemu, i wsiadł do 
drugiego powozu z pułkownikiem Jankowskim, którego aresztował. 
Nimem wsiadł do pojazdu z Jankowskim, doniosłem o tym, co się 
działo, gubernatorowi, który przysłał od rogatek rozkaz, aby 
wszyscy oficerowie ustąpili z tego domu. Oświadczyłem im to i 
zarazem uwiadomiłem ich, że to wszystko od mojej dyspozycji 
zależy. Wtem słyszę, że warta staje do broni. Wychodzę na 
podwórze, zostawiając gwardzistów w pokoju przy Jankowskim, i 
widzę, że wszystko gotuje się do obrony, z powodu iż lud ciągnie z 
Warszawy. Chcąc się o tym przekonać, pojechałem w aleje, lecz 
wkrótce przestrach skończył się na niczym; pokazało się bowiem, że 
to byli włościanie, którzy od rana przytrzymani na rogatkach 
wracali do domów. Pośpieszyłem do Jankowskiego, który mi na mapie 
zaczął wskazywać pozycje i tłumaczył swe rozporządzenia. Gdy 
nadeszła wiadomość od gubernatora, wezwałem Jankowskiego, żeby ze 
mną siadł do karety, zabrawszy mu szkatułkę z papierami. Na samym 
wsiadaniu zdarzył się szczególny przypadek: konie nie chciały 
ruszyć z miejsca, co zmieszało Jankowskiego: >>Już ja widzę, rzekł 
po chwili, że źle ze mną będzie i potępią mnie niewinnie, bo same 
konie nie chcą mnie wieźć do Warszawy. Niechajże przynajmniej sąd 
na mnie wyznaczą, mówił dalej, pragnę wyroku i najsurowszego, lecz 
nie chcę, żeby plama spadła na moje dzieci<<. Stangret nie mógł 
ruszyć; musieliśmy przesiąść się do drugiej karety. 
Poleciłem oficerowi od gwardii, aby za próżną karetą postępował z 
eskortą. Dla większego bezpieczeństwa kazałem za tą karetą i mego 
konia wierzchowego prowadzić. Tym sposobem bez żadnego przypadku 
przybyliśmy do rogatek. Gubernator natychmiast zbliżył się do 
karety. >>Widzisz, J-le, tego zbrodniarza, rzekł do niego 
Jankowski, bo mnie za niego mają<<. Chciał dalej mówić, lecz mała 
grupa ludu przy rogatkach stojąca zaczęła natychmiast wołać: 
zdrajca, zdrajca! Jankowski umilkł. >>Adiutant mój, rzekł wtedy 
gubernator, pojedzie o kilkadziesiąt kroków przed karetą. Zresztą 
wiesz, majorze, co masz czynić<<. Wsiadłem na konia i dałem znak 
stangretowi. Ruszyliśmy obok karety. Józef Małachowski major 
jechał przez całe aleje aż do kościoła Aleksandrowskiego, gdzie 
stało kilka kompanii piechoty, nie przepuszczając ludu na plac 
(Trzech Krzyży) z Nowego Światu i innych ulic. Barykady w tym 
punkcie były mocno obsadzone. Adiutant zwrócił konia na prawo; 
kazałem stangretowi jechać za nim aleją Topolową ku Wiśle; major 
zaś Małachowski został na placu dla dyrygowania wprost przez Nowy 
Świat karety z eskortą. W alei Topolowej i na Furmańskiej ulicy, 
którędy jechałem, widziałem wszędzie małe oddziały wojska; 
wreszcie przybyłem do pałacu pod Blachą, gdzie wysiadłem z 
Jankowskim. 
W ciągu podróży Jankowski ubolewał, iż pisma publiczne donoszące o 
nim wystawiały go jako przywiązanego do Moskali, że jakoby dzieci 
jego były w Petersburgu na koszcie cesarskim, kiedy są w 
Warszawie. Następnie twierdził, że wszystko robił stosownie do 
rozkazów naczelnego wodza, które okaże sądowi. >>Chcę 
najostrzejszego sądu, rzekł dalej, i dowiodę, kto winien. Nie 
chciałem ja brać dowództwa korpusu, wymawiałem się długo, czując 
się do tego niezdolnym. Wiedziałem, że dowodzić brygadą, a 
najwięcej dywizją potrafię, bo rozkazy tylko wypełniać umiem. Lecz 
cóż mi Skrzynecki powiedział: - >>I ja nie umiem armią dowodzić, a 
muszę, i ty więc musisz komenderować korpusem: gdzież mamy 
zdatniejszych ludzi, musimy się wszyscy uczyć, doświadczać, 
inaczej być nie może, weź korpus i idź, gdy ci każę<<. - Żadne 
moje tłumaczenie się nie pomogło ani wymawiania się słabością 
zdrowia, niezdolnością. Dostałem więc dowództwo, którego mi 
zazdroszczono, którego nie chciałem, które było dla mnie wielkim 
ciężarem; a do tego rozkazy, jakie odbierałem, były często 
sprzeczne z sobą; dopełniłem ich jednak i święcie dopełniłem; a 
jeżeli za błędy, za niezdolność mogę być karany, nigdy za zdradę. 
Chcę sądu jak najprędzej; a jeżeli mnie potępi niewinnie, odwołam 
się do sejmu. Mogłem uchybić, ale nigdy zdrajcą nie byłem; mogę 
być winny złego rozporządzenia, ale są więcej ode mnie winni; 
przekona się naród cały, kto więcej winien, ja czyli Skrzynecki. 
Niech tylko sąd będzie surowy, a nie parcjalny<<. 
Kiedyśmy tak rozmawiając jechali naprzód z Jankowskim, druga 
kareta próżna szła pod eskortą. Wszędzie się pytano o 
Jankowskiego, lecz zawsze odpowiadano ludowi, że już zawieziony do 
zamku, pokazując mego konia na dowód, że z nim pojechałem; masy 
tedy czekającego ludu cisnęły się do zamku. 
Stanąwszy w pałacu pod Blachą, tylnymi drzwiami udałem się z 
Jankowskim do ogrodu zamkowego, a stamtąd krętymi schodkami do 
zamku. Tam widząc z okna kompanię gwardii na dziedzińcu, poleciłem 
przysłanie mi kilku ludzi dla rozstawienia wart przy aresztowanym, 
tudzież aby doniesiono gubernatorowi i dowódcy gwardii, gdy 
przybędą do zamku, że już stanąłem. Wkrótce gubernator i wojewoda 
Ostrowski z kilku oficerami przybyli do mnie. Długo z nimi nie 
bawiąc, porozstawiałem warty, papiery oddałem gubernatorowi, a sam 
pośpieszyłem na dół i wsiadłszy na konia przed zamkiem, 
oświadczyłem ludowi, że Jankowski jest już na zamku. Okrzyk 
radości dał się słyszeć... Lecz wołano, abym i innych tak 
przywiódł do zamku, inaczej, wołano pójdziemy po nich i sami 
sprowadzimy. Zaledwie zdołałem odwrócić ich od tego kroku, 
zaręczając, że dopełnię woli ludu. Jakoż rzeczywiście, w nocy 
wszystkich obwinionych przywieziono do zamku. Z zamku prosto 
udałem się do rządu narodowego, ale nie znalazłszy tam żadnego z 
członków, poszedłem do mieszkania prezesa, któremu ustnie zdałem 
raport z mego postępowania. 
Przechodząc przez ulicę, widziałem poprzylepiane na rogach ulic 
drukowane karty z podpisem naczelnego wodza, w których donoszono, 
iż odkryto zdradę i wymieniono nazwiska należących do niej". 
W takich okolicznościach odbyło się spotkanie dwóch dawnych 
towarzyszy broni z regimentu lekkokonnego "Gwardyi 
Cesarsko-Polskiej". Legendarny świat szwoleżerów trząsł się w 
posadach. 
Nazajutrz po wydarzeniach 29 czerwca pełną solidarność z 
demonstrującym ludem Warszawy wyraziła "Gazeta Polska", redagowana 
przez Jana Nepomucena Janowskiego - najbliższego współpracownika 
Walentego Zwierkowskiego z Towarzystwa Polepszenia Bytu Włościan. 
"Precz z ufnością! Precz z umiarkowaniem! - grzmiał 30 czerwca 
drugi organ klubistów - a miejsce tych czczych deklamacji niech 
zajmie mądra nieufność i sprawiedliwość surowa... Niech dobrzy 
obywatele wiedzą z pewnością, że ich wielkie ofiary utrwalą naszą 
wolność i niepodległość; niech drżą zbrodniarze!..." I nieco dalej 
- w nawiązaniu do składu osobowego warszawskiej demonstracji: 
"Widziano najbiedniejszych mieszkańców stolicy wyrzekających 
boleśnie, iż dziatki swoje na śmierć lub blizny posyłali, ostatnie 
chudoby poświęcając z ochotą na poparcie sprawy narodu, a te 
wszystkie ofiary niszczy przewrotność zbrodniarzy, od dawna opinią 
publiczną potępionych. Przemawiały do serca te wyrzekania, bo któż 
sobie nie przypomni, że ludzie z duszą i pojęciami rewolucyjnymi, 
że lud zdrowo poglądający na rzeczy od dawna błagał na próżno o 
usunięcie od publicznych obowiązków tych wszystkich, których 
powszechna wiara nie otaczała, ale przeważyła protekcja możnych". 
Udział Walentego Zwierkowskiego w tropieniu "spisku knowanego w 
murach stolicy dla dopomożenia nieprzyjacielowi" (tak właśnie 
sformułowane było oskarżenie w odezwie naczelnego wodza) nie 
zakończył się z chwilą osadzenia generała Jankowskiego w więzieniu 
zamkowym. Jeszcze tego samego wieczora Rząd Narodowy powołał 
deputowanego-majora na członka komisji rozpoznawczej, której 
polecono zbadanie papierów zabranych u aresztowanych, a następnie 
- zakwalifikowanie sprawy spisku do postępowania sądowego. 
Równocześnie z wszczęciem śledztwa "w linii cywilnej", przystąpiła 
do pracy komisja generalska, wyznaczona przez naczelnego wodza dla 
rozpatrzenia wojskowych uchybień Jankowskiego i Bukowskiego. 
Ustalono też od razu skład Nadzwyczajnego Sądu Wojennego, który po 
zakończeniu śledztwa miał się zająć osądzeniem winnych. 
"Ustanowienie tych władz - kończy swoją relację Zwierkowski - 
zaspokoiło lud nieco, lecz wypadało korzystać z przestrogi, iż 
nadużycia, naigrywanie się, tolerancja złego itd. wywoławszy raz 
reakcję, gdyby nie nastąpiło zadośćuczynienie objawionej opinii 
lub gdyby coś podobnego znowu miało miejsce, mogą wywołać większą 
burzę, mogą do kroków gwałtownych lud pobudzić". 
Przewidywania zawarte w ostatnich słowach "szwoleżera złej 
konduity" miały się sprawdzić w siedem tygodni później: w złowrogą 
noc 15 sierpnia. 
Czas oddzielający aresztowanie generała Jankowskiego od krwawych 
saturnaliów sierpniowych był dla Walentego Zwierkowskiego okresem 
bardzo ożywionej i różnorodnej działalności publicznej. Na ślady 
radykalnego deputowanego natrafia się w każdej ważniejszej sprawie 
tych siedmiu tygodni. Z kart swoich pism i łamów gazet, i z 
diariuszy sejmowych przemawia do nas Zwierkowski jako bezpośredni 
uczestnik historycznych zdarzeń i jako ich zaangażowany namiętny 
komentator. 
W pierwszej połowie lipca bohater nasz zajęty był jeszcze ciągle 
postępowaniem śledczym w sprawie "spisku knowanego w murach 
stolicy". Dnie i noce spędzał w Pałacu Namiestnikowskim na badaniu 
materiałów dowodowych, które komisji rozpoznawczej "w wielkich 
pakach przełożono". Potem - z przydanym sobie do pomocy 
porucznikiem Napoleonem Czapskim - jeździł jako delegat Rządu 
Narodowego do skupisk jeńców rosyjskich w Wolborzu i w 
Częstochowie, aby ustalić tam na miejscu, czy rzeczywiście - jak 
to usiłowano wmówić w denuncjacji złożonej naczelnemu wodzowi - 
między więzionymi w Polsce carskimi oficerami a aresztowanymi 
generałami istniały jakieś "zdradzieckie znoszenia". Ale rezultaty 
tych wszystkich dochodzeń nie zdołały utwierdzić "szwoleżera złej 
konduity" w przekonaniu, że jego dawny towarzysz broni - 
uwieczniony w rejestrach gwardii napoleońskiej jako Jankowski 
Młodszy - naprawdę był zdrajcą. Cała ta afera spiskowa, w której 
niedołężnych dowódców wyprawy łysobyckiej sprzęgnięto razem z 
wojskowymi tak gruntownie pogrążonymi w opinii, jak: Hurtig i 
Sałacki oraz z cudzoziemcami tak bardzo podejrzanymi, jak: 
kochanka Hurtiga, pani Bazanow, i dawny famulus wielkiego księcia 
Konstantego szambelan Fenshave - sprawiała wrażenie grubo szytej 
intrygi, podsycanej i wykorzystywanej przez naczelnego wodza dla 
przesłonięcia swoich własnych grzechów i zaniedbań. "Zdaje się - 
słowa są Zwierkowskiego - że denuncjacja służyła tylko za pozór, 
że to była operacja dyplomatyczna, chcąca teraz, po wyprawie nad 
Wieprz, jak dawniej po bitwie ostrołęckiej, zwrócić uwagę w inną 
stronę". Domysły Zwierkowskiego potwierdzi później i uzupełni 
wnikliwy badacz czasów powstania listopadowego, historyk Władysław 
Zajewski.* (* Praca Władysława Zajewskiego pt. Walki wewnętrzne 
ugrupowań politycznych w Powstaniu Listopadowym 1830/31. 
Gdańsk,1967, była mi bezcenną pomocą przy pisaniu tego rozdziału.) 
Po wykazaniu, iż "denuncjacje Żarczyńskiego rozdmuchał i 
zdyskontował tylko i wyłącznie Skrzynecki", który działał w tej 
sprawie "szybko, wyjątkowo pośpiesznie, całkowicie na własną rękę" 
- Zajewski uznaje za ewentualność najbardziej prawdopodobną, że 
"zausznicy Skrzyneckiego świadomie spreparowali ową denuncjację, 
tak jak w swoim czasie otoczenie dyktatora Chłopickiego zmyśliło 
tzw. spisek Lelewela". Dla odwrócenia uwagi od klęsk militarnych i 
trudnej sytuacji wewnętrznej "rzucono ofiarę rozwścieczonemu 
ludowi". 
Tak więc Jankowski Młodszy, który miał wszelkie dane na to, aby 
przejść do historii w balowym mundurze szwoleżerskim, powołany 
został przez los do odegrania roli żałosnej i tragicznej. 
Obciążony oskarżeniami ponad miarę swoich przewinień, wysunięty 
przez swój wysoki stopień wojskowy na czoło wszystkich więźniów 
powstania - nieszczęsny eks-gwardzista napoleoński stanie się 
głównym zakładnikiem polskiej "rewolucji" - najjaskrawszym, 
najbardziej znienawidzonym symbolem powstańczego "niedoczynu". 
Odtąd każde niepowodzenie powstania jątrzyć będzie przeciwko 
uwięzionemu dywizjonerowi gniew warszawskiej ulicy. A niepowodzeń, 
w miarę upływu czasu, będzie coraz więcej. 
Pierwsze tygodnie lipca 1831 roku pełne są spraw i zdarzeń 
zasługujących na odnotowanie w rozdziale o byłym szwoleżerze 
Zwierkowskim. Aby wprowadzić do nich jakiś ład, przedstawiam je w 
porządku kalendarzowym. 
2 lipca 
Wybucha wielka awantura prasowa w związku ze "spiskiem knowanym w 
murach stolicy". Gazeta "Merkury", pisząc o mniemanych 
spiskowcach, wymieniła wśród nich dwóch generałów, uchodzących w 
przeszłości za gorliwych współpracowników cesarzewicza 
Konstantego: Jakuba Redla i Walentego Zawadzkiego. W odpowiedzi na 
to syn generała Redla, młody podporucznik armii powstańczej, 
pełniący obowiązki adiutanta przy generale Zawadzkim, udał się z 
jego upoważnieniem do mieszkania redaktora "Merkurego" Stanisława 
Psarskiego, "a wyważywszy drzwi przy pomocy kilku żołnierzy, obił 
dziennikarza". W sprawę wmieszał się wódz naczelny; w wyniku jego 
interwencji gubernator warszawski zarządził aresztowanie 
Psarskiego i zamknięcie drukarni "Merkurego". Z kolei sprawą 
zainteresował się sejm (m.in. wystąpienie Zwierkowskiego) i areszt 
musiano uchylić. W Warszawie powtarza się z oburzeniem dowcipne 
powiedzonko Skrzyneckiego, że "jeśli istnieje wolność prasy, to 
musi istnieć także wolność kijów". 
"Gazeta Polska" donosi o ukonstytuowaniu się w stolicy Towarzystwa 
wychowania Dzieci po Poległych Rycerzach Polskich. Pożyteczna ta 
instytucja, zawiązana z inicjatywy Towarzystwa Patriotycznego, ma 
za prezesa Stanisława Jachowicza, znanego poetę i bajkopisarza. 
Jednym z członków-założycieli jest Walenty Zwierkowski. 
3 lipca 
Szef sztabu głównego generał Tomasz hrabia Łubieński zawiadamia 
Rząd Narodowy, że generałowie: Jankowski i Bukowski będą sądzeni w 
pierwszej kolejności przez Sąd Wojenny Nadzwyczajny za "knowanie 
spisku w murach stolicy", a dopiero w wypadku uwolnienia ich od 
winy w tej pierwszej sprawie staną przed Sądem Wojennym Armii, aby 
odpowiadać za "niedbałe prowadzenie wyprawy na Rudigiera". W ten 
sposób proces, który mógłby skompromitować sposób prowadzenia 
wojny przez naczelnego wodza, zostaje - zgodnie z jego intencją - 
odsunięty na dalszy plan. 
4 lipca 
Towarzystwo Patriotyczne wydaje odezwę do narodu, wzywającą 
wszystkich obywateli "do czuwania nad zakusami 
kontra-rewolucyjnymi, których objawem był wykryty niedawno 
spisek". 
Na tym samym zebraniu Towarzystwa Patriotycznego dwaj jego 
członkowie: publicysta Ludwik Królikowski, syn wiejskiego 
rzemieślnika spod Kielc, oraz pijar ksiądz Józef Gacki 
przedstawiają projekt utworzenia przy Towarzystwie Komitetu 
Nieustającego, który miałby za cel "wykrywanie zdrajców, ludzi 
kwalifikujących się do tego, a nawet ostrzeganie o niezdatnych do 
kierowania sprawą publiczną". Znany zagorzalec klubowy, mecenas 
przy Sądzie Najwyższym Wincenty Kraiński proponuje ponadto, "żeby 
nazwiska zdrajców były wbijane na pal i zawieszane na publicznej 
szubienicy, obok portretu Rożnieckiego, jako przypomnienie i 
ostrzeżenie dla potencjalnych neotargowiczan". 
W tym samym dniu "Nowa Polska" ogłasza obszerny zestaw tematów, 
przeznaczonych do "rozbierania" na najbliższych posiedzeniach 
Towarzystwa Patriotycznego. Zakres zainteresowań Towarzystwa jest 
imponujący. Między innymi zamierzają klubiści radzić: "o pochwale 
ludu warszawskiego, o ajentach naszych za granicą, o wyborach 
dowódców i szukaniu zdatnych między niższymi oficerami, o żywieniu 
wojska, o Krzyżach, o przejrzeniu listy członków Towarzystwa 
Patriotycznego, o urzędnikach i Komisji Oświecenia, o korpusie 
Dwernickiego, o nowych wyborach na sejm, o zdrajcach..." 
5 lipca W "Gazecie Polskiej" ostry artykuł przeciwko generałowi 
Józefowi Załuskiemu, którego Komitet Rozpoznawczy pod 
przewodnictwem referendarza Michała Hubego już w lutym odsunął był 
od wszelkich urzędów publicznych: "Życzeniem było wszystkich 
odrodzenia ojczyzny wyglądających, aby wszelkie ważne w 
dzisiejszych czasach urzędy powierzane były ludziom doświadczonego 
patryotyzmu, niepokalanej sławy [...] Po ostatnich wypadkach 
narzekają powszechnie, że owa zasada przynajmniej teraz powinnaby 
wejść w wykonanie. Tymczasem pan Józef Hr. de la Riviere Załuski 
ważne podobno zajmuje miejsce przy sztabie głównym (kierował on w 
tym czasie całym wywiadem wojskowym - M.B.). P. Załuskiego nie 
znam, ale powtórzę, co mówią powszechnie. Walczy przeciw niemu 
zarzut, że jako Kurator był ciemiężcą patryotycznej młodzieży w 
Krakowie..." 
6 lipca 
Z pisma ministra spraw wewnętrznych, kasztelana Gliszczyńskiego, 
do Rządu Narodowego: 
"Towarzystwo patryotyczne przybierać zdaje się codziennie więcej 
znaczącą postawę. Nie tai się ze swemi pretensyami, działa coraz 
czynniej, obiawia ducha propagandy i zamiar oceniania patryotyzmu 
mieszkańców, dąży do pomnażania sobie licznych zwolenników, 
ogłasza w gazetach odezwy do obywateli, aby do niego przystępowali 
i z nim się łączyli, na obrady w celu dyskutowania materyj w 
programie wskazanych zgromadzać się nie zaniedbywali i wzniosłe 
cele, jakie też Towarzystwo mieć twierdzi, wspierali. Minister 
prezydujący w kom. spraw wewn. i policyi, nie mając sobie przecież 
tych celów komunikowanymi, bacząc, że żadne podobne Towarzystwo, 
choćby pod najpiękniejszą i najszacowniejszą firmą, bez wiedzy 
Rządu ani powinno być zawiązane, ani utrzymywane; chcąc uniknąć 
wszelkich wyrzutów i odpowiedzialności, gdyż z tej przyczyny 
szkodliwa walka między opiniami Towarzystwa Patryotycznego i 
opiniami bądź Sejmu bądź Rządu wyniknąć miała, uprasza o wyraźną 
instrukcyę, jak pomienione Towarzystwo uważać i jak mu się 
względem niego zachować należy?" 
W trzy dni później - wymijająca odpowiedź Rządu Narodowego, 
podpisana w zastępstwie księcia prezesa przez Wincentego 
Niemojowskiego: 
"Rząd Narodowy tolerował dotychczas tak nazwane Towarzystwo 
Patryotyczne, dlatego, że z egzystencyi jego nie wynikło żadne 
zamięszanie pokoju publicznego, ani żadna znaczna nieprzyzwoitość 
i dlatego, że zakaz mógłby wywołać Towarzystwa tajne, daleko 
niebezpieczniej sze. Tej reguły zamierza się trzymać Rząd Narodowy 
i nadal, chyba żeby Towarzystwo rzeczone dało mu słuszne powody 
zmienienia swego względem towarzystwa postępowania". 
7 lipca 
Deputowany Zwierkowski uczestniczy w debacie sejmowej na tematy 
pieniężne. Brak drobnej monety coraz bardziej utrudnia życie 
powstańczej stolicy. Robotnikom pracującym w przemyśle 
zbrojeniowym i przy budowie fortyfikacji miejskich wypłaca się 
zarobki zbiorowo w banknotach 50- lub 100-złotowych. Wykorzystują 
to spekulanci, każąc sobie słono płacić za wymianę na drobne. 
Rosną ceny żywności, niektórzy kupcy, zwłaszcza rzeźnicy, nie chcą 
przyjmować pieniędzy papierowych. Prasa piorunuje na "panoszących 
się" rzeźników warszawskich, sejm obmyśla sposoby zaradzenia 
złemu. "Kilka dni trwała dyskusja - brzmi zapis Zwierkowskiego - 
nareszcie dnia 7 lipca prawo zapadło składania ofiary w srebrze, 
brak monety brzęczącej coraz bardziej okazujący się był powodem, 
że w kruszcu nakazano składanie zasiłku. Już przerobiono na dukaty 
z orzełkami ślubne obrączki na ołtarz ojczyzny przez patriotów i 
patriotki składane, już przetopiono srebra kościelne dobrowolnie 
przez duchowieństwo do mennicy ze świątyń przeniesione, lecz to 
wszystko nie odpowiadało potrzebie. Spekulanci widząc, że obroty 
wojenne bez skutku, a sprawa nasza ku schyłkowi się zbliża, 
zaczęli kryć gotowiznę, rząd więc zmuszony został do żądania od 
sejmu uchwały mającej każdego zniewolić do wydobycia kruszcu 
zabytkowego". 
8 lipca 
Rząd Narodowy odbiera meldunki, że niektóre gromady chłopskie 
odmawiają udziału w ogłoszonym przez rząd pospolitym ruszeniu. 
Naoczny świadek takich faktów w Sandomierszczyźnie (żołnierz Legii 
Litewsko-Ruskiej Henryk Bogdański) wiąże je z niedawnym utrąceniem 
przez sejm reformy włościańskiej. Oporni chłopi, wzywani do 
składania przysięgi, odpowiadają: "My nie lubimy Moskali, nie 
chcemy ich mieć u siebie... ale czyż nam włościanom lepiej będzie, 
gdy ich wypędzimy lub zgnieciemy?... Jakeśmy byli w niewoli 
pańskiej dotąd, tak i później będziemy, nasza niedola nie zmieni 
się, gdy nawet teraz, wśród wojny, z chałup, z których gospodarze 
poszli czy to do wojska, czy do pospolitego ruszenia, pędzi dwór 
żony i dzieci na pańszczyznę..." 
9 lipca 
Interpelacja w sejmie z powodu "ospałego prowadzenia sprawy 
Jankowskiego" przez Nadzwyczajny Sąd Wojenny. 
10 lipca 
Ciągle jeszcze kotłuje się wokół awantury z redaktorem Psarskim. 
"Gazeta Polska" występuje w obronie wolności prasy: "Wielu 
wojskowych, mianowicie wyższego stopnia, zamiast myślenia o 
środkach jak najrychlejszego pobicia najezdników, zbiera podobno 
podpisy do petycyi mającej się podać do sejmu dla zabicia wolności 
druku. O, jakże się nie litować nad tymi panami, którzy zdają się 
nie wiedzieć, że wolność druku jest strażnicą swobód narodowych, 
praw konstytucyjnych - owym żywiołem życia politycznego, które nas 
przemoc pozbawiała!" 
"Nowa Polska", śpiesząc w sukurs bratniemu organowi, zamieszcza 
Wiersz o wolności druku: 
Człek publiczny jest na scenie, 
Wolne o nim różne zdanie. 
Jeden szarpnie, muśnie drugi, 
Lecz gdy czyste ma sumienie, 
Sto obrońców zaraz stanie 
A publiczność ręce poda. 
Człek prywatny za kulisą. 
Gdy cnotliwy cóż napiszą? 
A więc znowu z drukiem zgoda. 
Łotry tylko, łotrów sługi, 
Drżą przed prassą. Niech gną czołem! 
Nam wolności druk żywiołem. 
Bez wolności świat pieczarą, 
A bez druku, wolność marą! 
11 lipca 
Sąd Wojenny Nadzwyczajny, wobec niewystarczających dowodów zdrady 
Jankowskiego i innych oskarżonych, zwraca się do Rządu Narodowego 
z wnioskiem o sprowadzenie z Galicji informatorów wymienionych w 
denuncjacji. Jest to daremna formalność, gdyż główny delator, były 
kapitan Inez de Leon - w czas ostrzeżony - zdążył się już oddalić 
na bezpieczną odległość od granic Królestwa. W Warszawie mówi się 
coraz głośniej o celowym odwlekaniu "sprawy Jankowskiego". 
Powszechne oburzenie wywołują przeciekające z Zamku wiadomości, że 
więźniowie stanu obsługiwani są przez własnych służących, że 
dostarcza im się najlepszego jadła i trunków, że zabawiają się grą 
w karty. W rozmowach prywatnych i w artykułach prasowych wyraża 
się pogląd, że "oskarżeni bezczeszczą Zamek swą obecnością i żyją 
w nim za wygodnie i zbyt beztrosko". Pod naciskiem opinii 
publicznej Rząd Narodowy zwraca się do komisji rządowej spraw 
wewnętrznych i policji, aby przeniesiono więźniów do klasztoru 
Dominikanów. Generalny dyrektor policji Ksawery Czarnocki po 
przeprowadzeniu lustracji cel klasztornych odpisuje rządowi, że w 
klasztorze jest złe powietrze "zdrowiu zatrzymanych mogące być 
szkodliwe". Ludność Warszawy wie o tym wszystkim, rośnie 
sprawiedliwy gniew na "zdrajców" i ich wysoko postawionych 
protektorów. 
13 lipca 
W "Gazecie Polskiej" list oficera polskiego, nawołujący władze do 
szybkiego ukarania zdrady Jankowskiego: "Pomścij, Boże, krzywdy 
zdradzonego wojska i narodu naszego. I mogłożby być, aby Rząd 
Narodowy nie śledził i nie ukarał zbrodni i przez jej bezkarność 
sprawę wyzwalającego się narodu na przepaść skazywał!" 
W tym samym numerze dwie wiadomości, nawiązujące do dawnych 
czasów. Komunikat o naczelniku przedpowstaniowego Towarzystwa 
Patriotycznego - wywiezionym do cesarstwa Sewerynie Krzyżanowskim 
(czy dotarła ta gazeta do śląskiego Warmbrunn, gdzie odpoczywała w 
tym czasie "u wód" generałowa Łubieńska?): 
"Męczennik wolności Podpułkownik Krzyżanowski widziany był w 
pierwszych dniach zeszłego miesiąca w Kazaniu. Wieziono go do 
Tobolska na Syberię. Porwanych obywateli z Wołynia i Podola 
trzymano w Permie i w Kursku. Było ich około 60, a między nimi 
Wiktor Ossoliński". 
Doniesienia z Londynu o działalności dyplomatycznej w Belgii 
nadzwyczajnego wysłannika polskiego: Romana Załuskiego hrabiego 
d'Archot de la Riviere et de Haumont - męża hrabiny Amelii, muzy 
Zygmunta Krasińskiego. Hrabia Roman wyjechał do Brukseli, aby 
wykorzystując swoje flandryjskie powiązania rodowe, nakłonić 
Belgów do zakończenia targów z Anglią i przyśpieszenia przez to 
interwencji w sprawie Polski. Prasa angielska przytacza apel 
Załuskiego do belgijskiej opinii publicznej: "Sprawa nasza zależy 
po większej części od tego, ażeby wasza spokoynie załatwioną 
została. Nazywacie się naszemi braćmi, piszcie długie artykuły, 
wychwalające naszą wytrwałość i męztwo, oświadczacie się z chęcią 
pomagania nam. Nie chcemy od was ani ludzi, ani pieniędzy, ale 
pomóżcie nam, unikaiąc wszelkich gwałtownych środków, 
przyśpieszaiąc ukończenie waszey sprawy, poczem obce Mocarstwa 
naszą się bez wątpienia zaymą. Ograniczcie się w waszych 
życzeniach, ażebyście i waszey i naszey niepodległości na szwank 
nie wystawili". 
14 lipca 
Wobec coraz burzliwszych nastrojów przeciwko neotargowiczanom 
oficjaliści generała Wincentego Krasińskiego (rządca Kopakowski?) 
starają się dementować wiadomości o jego ucieczce do Petersburga. 
Stąd nieoczekiwana notatka w "Gazecie Polskiej". 
"Były jenerał wincenty Krasiński nateraz znajduje się w dobrach 
swoich Opinogórze, a zatem nie w Petersburgu, jak o tem dawniej 
doniesiono". 
15 lipca 
Deputowany Zwierkowski odczytuje w Izbie Poselskiej "nadesłane 
przez Rząd Narodowy [...] urzędowe objaśnienia, tyczące się sprawy 
jenerałów Jankowskiego i Bukowskiego". 
Tego samego dnia sejm na żądanie Rządu Narodowego uchwala nowe 
kredyty w wysokości trzydziestu milionów złotych polskich na 
prowadzenie wojny. W związku z tym ogólne uwagi Zwierkowskiego o 
ofiarności społeczeństwa polskiego: "Obywatele kraju wypełniali, 
co tylko Sejm nakazał i jeżeli jakie zaległości w dostawach 
pokazały się, to te najwięcej ciążyły posiadłości obywateli 
znaczne dobra mających. Szlachta mierna proporcjonalnie więcej 
robiła ofiar niż zamożniejsi. Włościanin był menażowany, 
kontyngens liwerunkowy włościański zniesiono, gdy ten sam podatek 
na szlachtę właścicieli w podwójnej i potrójnej ilości nakładano. 
Jedne podwody obciążały niektórych (włościan), już ten chętnie tę 
posługę robił dla ojczyzny, bo chociaż uciśniony, zawsze jednak 
Polakiem być wolał, zawsze spodziewał się ulgi z bratniej ręki, a 
ucisku od wroga. Chłopek nasz szedł ochoczo do szeregu (wspominane 
wyżej wypadki sandomierskie były buntem nie przeciwko służbie 
wojskowej, lecz przeciw pańszczyźnie - M.B.), gdy niedawno 
wszelkimi sposobami unikał stanu wojskowego i pod rozkazami 
Moskala miał wstręt zostać. Chłopek nasz był Polakiem prawym, 
chciał szczerze służyć ojczyźnie, a pomimo nieoświecenia robił to, 
co oświeceńsza szlachta, przewyższał ją nawet częstokroć w 
patryotyźmie czystym, bezinteresownym, nie miał on, jak wielu 
posiadających znaczną dozę egoizmu spekulantów lub dyplomatów, 
żadnych wyłącznych dla siebie widoków". 
16 lipca 
W tym dniu powstańczą stolicę nawiedza widmo przeszłości, 
czytającą publiczność elektryzuje komunikat ogłoszony w "Gazecie 
Warszawskiej": 
"W dniu onegdayszym Wódz Naczelny odesłał do Rządu Narodowego w 
celu ogłoszenia publiczności list, który odebrał od Jenerała 
Rożnieckiego z Petersburga. - Ciekawy ten dokument zapewne 
wydrukowanym zostanie. Pragnie Rożniecki przekonać o 
nieograniczonej łaskawości Cesarza i że zwycięzca Erywański 
(feldmarszałek Paskiewicz) okaże się nierównie łatwiejszym w 
przyjęciu układów niż poprzednik jego". 
Nadzieje "Gazety Warszawskiej" nie spełniły się i list 
Rożnieckiego wydrukowany nie został. Na szczęście historykom udało 
się zabezpieczyć nie tylko "ciekawy ten dokument", ale i inną 
korespondencję z nim związaną. 
List Rożnieckiego do Skrzyneckiego z 17 czerwca 1831: 
"...moje sumienie mi mówi, że pewnego dnia Naród, lepiej 
oświecony, odda mi sprawiedliwość, więc jestem spokojny. Jeśli 
chodzi o rzekomą tajną policję [...] nie miałem z tym działem 
służby nic wspólnego [...] Niech pan rozważy, drogi generale, w 
swej mądrości, czy nie można by się było postarać, za 
pośrednictwem marszałka hrabiego Paskiewicza, o otwarcie 
bezpośredniej drogi między tymi, którzy cierpią, a Tym, od którego 
mogą oczekiwać kresu swej męczarni; czy mając to na względzie, 
mógłby Pan wskazać warunki, które położyłyby kres rozdarciu 
ojczyzny?..." 
List Skrzyneckiego do Rządu Narodowego z 14 lipca 1831 r.: 
"W tym samym momencie, w którym odebrałem i przeczytałem odezwę 
przez pana generała Rożnieckiego z daty 17 czerwca r.b. w 
Petersburgu do mnie uczynioną, zdumiałem nad jego bezwstydną 
śmiałością, uczułem wzgardę dla człowieka, dla jego propozycji i 
razem potrzebę jak najprędszego komunikowania tej odezwy Rządowi 
Narodowemu przez mego adiutanta Działyńskiego, którego z nią 
posyłam o godz. 3 po południu. (Podpisano) Skrzynecki". 
List Czartoryskiego do Skrzyneckiego z 16 lipca 1831 r.: 
"Otrzymawszy przy odezwie Nacz. Wodza d. 14 b.m. zwracające się tu 
pismo b.gen. Rożnieckiego, Rząd Narodowy przejęty był temże samem 
przykrem uczuciem, jakiego Wódz Nacz. doznał i z powodu 
ubliżającego mu pisma i z powodu osoby piszącego... Gdy jednakże 
pismo powyższe oprócz słusznej wzgardy na żadną nie zasługuje 
uwagę, Rząd Narod. takowe ma zaszczyt zwrócić Nacz. Wodzowi. 
(Podpisano) Czartoryski." 
17 lipca 
W sprawie listu Rożnieckiego wypowiada się w sejmie deputowany 
Walenty Zwierkowski: 
"Zatrważająca wieść rozchodzić się zaczyna, jakoby myślano o 
układach, a to z powodu listu przez Rożnieckiego do Naczelnego 
Wodza pisanego. Niech więc będzie wiadomem, że Wódz Naczelny, ze 
wzgardą przyjąwszy tę odezwę, odesłał ją do Rządu Narodowego, 
który z równą wzgardą odrzucił. Z tego powodu wnoszę, aby 
przytomni tu Ministrowie oświadczyli Rządowi Narodowemu, iż Izby 
do żadnych układów przystąpić nie myślą i że nawet życzą, aby list 
ten komunikowany im nie był. Bo możnaż przyjąć pośrednictwo do 
układów ofiarowane przez wyrodka, którym cały Naród się brzydzi i 
którego portret na latarni jest zawieszony." 
18 lipca 
W atmosferze powszechnego wzburzenia przeciwko "nowym 
targowiczanom" deputowany Walenty Zwierkowski występuje w sejmie z 
żądaniem wykluczenia z grona reprezentantów narodu tych 
wszystkich, którzy dotychczas nie przystąpili jeszcze do 
powstania. Między innymi jednomyślną uchwałą usunięty zostaje z 
senatu zbiegły do Petersburga generał-wojewoda Wincenty hrabia 
Krasiński. "Gdy jego imię odczytano - wspomni później Stanisław 
Barzykowski - wszyscy jednym głosem wykrzyknęli: wyrodek! - 
wykreślić!" 
Nie w sejmie jednak i nie na ulicach Warszawy rozgrywały się 
najważniejsze sprawy owego czasu. Los powstania decydował się na 
szlakach wojennych między Wisłą a Narwią. W spuściźnie pisarskiej 
Walentego Zwierkowskiego dochował się pisany na bieżąco diariusz 
wojenny tych dni: ponury, przygnębiający obraz dalszego 
zaprzepaszczania szans powstańczych przez naczelnego wodza. 
4 lipca nieprzyjaciel wznowił działania ofensywne. Główne siły 
cesarskie, prowadzone przez nowego wodza feldmarszałka Iwana 
Paskiewicza hrabiego Erywańskiego ruszyły od Narwi marszem bojowym 
ku Wiśle. Założenia i cele tej operacji zostały rozszyfrowane 
przez polski sztab generalny już w dwa dni później. Paskiewiczowi 
chodziło o przerzucenie swoich wojsk w pobliże granicy pruskiej, 
przekroczenie Wisły w dolnym biegu, a następnie zaatakowanie 
Warszawy od zachodu, gdzie nie broniły jej ani fortyfikacje Pragi, 
ani szeroka fosa wiślana. Był to plan niesłychanie ryzykowny, gdyż 
przez rozciągnięcie wojsk w marszu flankowym ku Wiśle stwarzał 
niezwykle korzystne warunki do przeciwuderzenia ze strony 
polskiej. "Szef sztabu armii cesarskiej, układając razem z 
Paskiewiczem plan decydującej ofensywy [...] potraktował dowództwo 
przeciwnika per non est, jako gromadę głupców niezdolnych do 
jakiegokolwiek rozsądnego działania, pozbawionych elementarnego 
rozeznania w sytuacji i zupełnie ślepych na wszystkie własne 
szanse kontrofensywy - pisze w Szansach Powstania Listopadowego 
jerzy Łojek. "Gdyby ofensywa rosyjska miała być prowadzona 
przeciwko nieprzyjacielowi nawet obiektywnie znacznie słabszemu i 
gorzej usytuowanemu niż armia polska, ale za to dowodzonemu przez 
najprzeciętniejszego, lecz przytomnego i normalnie rozumującego 
generała, klęska tej operacji byłaby nieunikniona". 
Ale polski Fabiusz Kunktator nie był normalnie rozumującym 
generałem. Poinformowany na czas o śmiertelnym zagrożeniu stolicy 
i całego powstania, dysponujący znakomitą bazą modlińską i 
wystarczającymi siłami do przedsięwzięcia skutecznej kontrofensywy 
- nie uczynił nic, aby powstrzymać marsz kolumn 
nieprzyjacielskich. Z trudną do zrozumienia lekkomyślnością 
stosował nadal swoją ulubioną strategię defensywną: bez potrzeby 
rozdrabniał własne siły, oddalał się, jak tylko mógł, od głównego 
terenu wojny, potrzebnych dla propagandy laurów wojennych szukał w 
drobnych potyczkach z pojedynczymi oddziałami przeciwnika. 
W diariuszu Zwierkowskiego odnajduje się to wszystko. Sumiennie, 
dzień po dniu, referuje pan Walenty ważniejsze wiadomości z 
"biuletynów" Głównej Kwatery i opinie zasłyszane od znajomych 
wojskowych; wzgardliwie komentuje drobne tryumfy Skrzyneckiego, 
odnoszone na poboczach głównego obszaru strategicznego, ze 
wzrastającym niepokojem donosi o niepowstrzymanym marszu naprzód 
kolumn Paskiewicza. Za suchą faktograficzną relacją wyczuwa się 
rozpacz i bezradny gniew: 
"9 (lipca)... 
Znowu radzono wodzowi, ażeby postępował za armią Paskiewicza, 
zawsze w odległości niewielkiej, z całą siłą, jaką miał pod 
ręką... Wystawiano, że zgromadzenie statków i pontonów na Wiśle, 
której obydwa brzegi są w naszej mocy, może nam być pomocne w 
razie przegranej lub w czasie potrzeby przerzucania naszej armii 
na lewy brzeg Wisły. Wiedziano już, że Paskiewicz zmierza w punkt, 
gdzie Wisła w Prusy wchodzi, mając na stronie pruskiej 
przygotowane wszystko, co potrzeba do przebycia rzeki. Proszono 
naszego wodza, aby nie opóźniał marszu, a straciwszy już porę 
atakowania, nie stracił nastręczającej się korzyści atakowania w 
czasie, gdy (nieprzyjaciel) przeprawę w części już uskuteczni, 
mogąc całymi naszymi siłami uderzyć na połowę z jednej strony 
Wisły będącą, ale nic nie zdołało Skrzyneckiego nakłonić do ruchu. 
Nowy powód głosił, że ma plany pewniejsze pobicia Moskali na lewym 
brzegu Wisły, że udanie się Paskiewicza w tę stronę jest grobem 
armii moskiewskiej. Znający sztukę wojenną śmieli się z wodza 
chcącego pobić nieprzyjaciela, a nie chcącego iść za nim; 
nieobecni stronnicy wodza zaręczali, że coś wielkiego ułożono, 
tylko tajemnicą pokryte być musi. Cały sekret był: durzenie, 
trwoga, niezdolność, jeżeli nie zdrada, i trudno pojąć, aby tyle 
błędów, jedno po drugim można było popełnić, rady od nikogo nie 
przyjmować, bezczelnie uwodzić i bezkarnie utrzymywać się na 
szczycie. Zaślepienie tych, co mogli lub mieli prawo zniszczyć zło 
do szczętu i od razu oraz zbrodnicze popieranie planów wodza przez 
dyplomację i arystokrację było powodem. Lud od dawna wołał, lud 
wyszedł już z odurzenia, ale głos jego nie był słuchany, a powody 
oburzenia się złym zamiarom przypisywano". 
Zwierkowski - podobnie jak inni kronikarze powstańczy - sugeruje w 
swoich zapiskach, że dziwny sposób prowadzenia wojny przez 
Skrzyneckiego wynikał z jego niezachwianej wiary w pomoc mocarstw 
zagranicznych, zwłaszcza Francji. Nie bardzo tylko wiadomo, jak 
sobie hetman powstania tę pomoc wyobrażał. W interwencję zbrojną 
ze strony Francji mógł wierzyć jedynie człowiek, rozumujący 
jeszcze kategoriami z epoki napoleońskiej. W układzie sił roku 
1831 było to niemożliwe. W najlepszym razie można było liczyć na 
mediację mocarstw u dworu petersbursskiego na rzecz 
"zabezpieczenia Polsce - jak to formułowano w korespondencji 
dyplomatycznej - narodowości w ramach praw kongresowych". W 
pierwszej połowie lipca 1831 roku rząd francuski, naciskany przez 
przychylną Polsce opinię publiczną, naglony zbliżającą się sesją 
parlamentarną - rzeczywiście czynił usilne starania, aby skłonić 
Anglię do przedsięwzięcia w Petersburgu wspólnych kroków 
dyplomatycznych w sprawie Polski. Rząd angielski nie kwapił się do 
tej interwencji i zgodę na nią uzależnił od załatwienia po swej 
myśli sprawy belgijskiej. Wysłano więc do Brukseli hrabiego Romana 
Załuskiego d'Archot de la Riviere et de Haumont, aby nakłaniał 
belgijskich polityków do uwzględnienia żądań Anglii. Historycy 
powstania, oceniając pozytywnie zabiegi dyplomatyczne męża hrabiny 
Amelii, pozwalają sobie wątpić, czy naród polski, rozkołysany 
sześciomiesięczną wojną o niepodległość, zgodziłby się dobrowolnie 
na przyjęcie minimalistycznych rozwiązań w duchu kongresowym. Nie 
wierzą także, aby dla powodzenia działań dyplomatycznych konieczne 
było hamowanie działań orężnych. Dla ludzi rozsądnych już wówczas 
było rzeczą oczywistą - i kładziono to bezustannie w uszy 
Skrzyneckiemu - że takie czy inne poparcie ze strony mocarstw 
europejskich uzależnione jest jak najściślej od sukcesów 
militarnych powstania. Ale hetman powstańczy zdawał się tego nie 
rozumieć. Po Ostrołęce nie wierzył już zupełnie w możliwość 
zwycięstw militarnych na większą skalę. Jedyną rękojmią 
przetrwania wydawało mu się zachowanie armii w stanie 
nienaruszonym. Chronił ją więc przed decydującymi spotkaniami z 
nieprzyjacielem, a usprawiedliwienie swoich błędów odnajdował w 
lekkomyślnych (a raczej lekkomyślnie interpretowanych) obietnicach 
francuskiego ministra spraw zagranicznych Sebastianiego*, (* 
Sebastiani Horacy Franciszek (1772-1851), generał napoleoński, 
minister spraw zagranicznych Francji w okresie monarchii lipcowej. 
Był dobrze znany Polakom, gdyż w kampanii francuskiej roku 1814 
polskie oddziały były poddane jego zwierzchniej komendzie.) które 
odbierał poprzez swoje prywatne kanały dyplomatyczne. Oto 
odpowiedni zapis z diariusza Zwierkowskiego: 
" 16 (lipca) 
Wódz nasz odbiera depesze dyplomatyczne w stolicy, w których 
zaręczana interwencja przez Sebastianiego i tryumf wielki 
dyplomacji; radość Skrzyneckiego, że przewidział wszystko, że nie 
chciał walnej bitwy stoczyć, wszystkiego ryzykować i oszczędził 
krwi przelewu. Zadowolony nasz wódz śpieszy do korpusu 
Chrzanowskiego (na Podlasie), aby małe laury zbierać, nie zważając 
na główne operacje armii Paskiewicza. Wielki sztab, kuchnie, 
furgony pędzą za główną kwaterą wodza, a chcąc już coraz bardziej 
szerzące się złe wieści z Litwy [...] osłabić, głosi, że prowadzi 
z sobą nowy oddział instruktorów, który wysyła na Litwę..."* (* 
Był to oddział pułkownika Samuela Różyckiego, który na Litwę się 
przedostał, ale nie mógł tam już wiele zdziałać i w pierwszych 
dniach sierpnia powrócił z grupą generała Dembińskiego do 
Królewca.) 
W pięć dni później główna kwatera Skrzyneckiego równie pośpiesznie 
powraca do Warszawy. Między 17 a 21 lipca wojska Paskiewicza 
przeprawiły się przez Wisłę pod Osiekiem, niedaleko granicy 
pruskiej. Zawiadomiony o tym Rząd Narodowy, wzywał hetmana, aby 
przybył na obronę zagrożonej stolicy. 
"Stała się rzecz w dziejach wojennych niesłychana - napisze po 
latach sprawiedliwy historyk powstania listopadowego August 
Sokołowski - armia rosyjska, obciążona olbrzymim taborem, 
rozciągnięta w długich marszowych kolumnach, odbyła pochód 
flankowy, ocierając się niemal o mury Modlina, w obliczu wojska 
polskiego, bez najmniejszych trudności, jak wśród najgłębszego 
pokoju, jak gdyby pomiędzy obu stronami istniała osobna w tym 
względzie umowa. Skrzynecki nie próbował nawet przeszkadzać 
przeprawie". 
Przepuszczenie Paskiewicza przez Wisłę podcięło autorytet 
Skrzyneckiego nawet u jego najżarliwszych stronników, odnosiło się 
to zwłaszcza do młodych walecznych oficerów, bez względu na ich 
orientację polityczną. Podpułkownik Władysław Zamoyski - jeden z 
owych "młodych hrabiów", których tak bardzo nie lubiano w 
towarzystwie Patriotycznym, pisał w tym czasie do swego wuja, 
księcia Adama Czartoryskiego: 
"Róża, w marszu z Łukowa do Seroczyna, 21 lipca rano. 
Wuju drogi, Wuju kochany, dokądże nas wiodą? Jakaż fatalność nami 
kieruje! zdaniśmy na los szczęścia, w letargu odrętwiali. Jakież 
dziwne nasze położenie. Nieprzyjaciel zagraża nam od Płocka, a my 
w tej chwili, tak niezmiernie dla nas ważnej, dzielimy siły, a sam 
wódz naczelny przebiega okolicę, w której zaledwie kilka luźnych 
oddziałów pozostało, by z wielkim wysiłkiem zdobywać bezbronne 
miasteczka i załogi z kilkuset żołnierzy. Słowem, na wiatr 
strzela, mając pod ręką nieprzyjaciela groźnego, któremu mógłby, 
zadać cios stanowczy. I gdybyśmy tu przynajmniej coś pożytecznego 
robili, ale temu dziesięć dni, kiedy trzy korpusy Chrzanowskiego, 
Ramoriny i Rybińskiego się zeszły, kiedy błagaliśmy, żeby użyć 
tych sił czy to na Brześć, czy na Lublin, i tam stanowczo uderzyć, 
zarzucano, że mamy młode głowy, wołano, że nie ma na to czasu. 
Czas potrzebny od obu tych wypraw, bo każdą można było połową sił 
wykonać, już przeminął, a cóżeśmy zrobili? Mogłoby się zdawać, że 
nawet od Płocka nic nam nie grozi, tak się tu czujemy bezpieczni, 
tak na niczym czas marnujemy. Kto wie, czy nam znowu lada chwila 
nie rozkażą na jaką wieść fałszywą czy prawdziwą, biedz forsownym 
marszem ku Warszawie, ażeby utkwić znowu pod jej murami wśród 
tysiącznych niepewności. 
Muszę przyznać, że w istocie nie ma już dostatecznego powodu do 
upierania się przy obecnym naczelnym wodzu. Jego cenne zalety 
doszczętnie nikną wobec martwoty, jaką zaraża wszystkie nasze 
ruchy wojenne. Nie chodzi już nawet o wybór między tym lub owym 
planem, jest to jakaś śmiertelna niemoc.* (* Warto tu wspomnieć co 
pisał o Skrzyneckim jego zaufany adiutant Leon książę Sapieha - 
szwagier Adama Czartoryskiego: "Jenerał Skrzynecki na 
głównodowodzącego miał ogromną wadę, która po części pochodziła ze 
stanu jego zdrowia. Póki szło o to, aby odeprzeć atak, bronił się 
uparcie; byłby wytrzymał do ostatniego człowieka i do ostatniego 
ładunku. Lecz gdy wypadło jakiś ruch naprzód robić, porwał się z 
miejsca, a potem ustawał i szukał pozoru, aby na miejscu pozostać 
[...] Tłumaczy go po części to, że już przed wojną był tak 
osłabiony, iż potrzebował pomocy dwóch ludzi, aby się na konia 
wdrapać".) Jego nieustanne zajmowanie się warszawskiemi 
błahostkami, jego bezczynność, zaniedbanie sprawy, wszystko to 
woła, jeżeli nie o pomstę, to przynajmniej o szybki ratunek. Ja, 
co tak niedawno błagałem, żebyś Wuj go popierał, sam też straciłem 
wszelką cierpliwość. Ośmielmy się nareszcie myśleć o obaleniu 
przeszkód. Ja taki niezdolny do intryg i knowań, śmiałbym dzisiaj 
puścić się na tę trudną i niebezpieczną drogę. Może też i zaczynam 
spostrzegać, jaki udział mieć mogę w takich wypadkach stąd 
poczucie obowiązku, że udział ten śmiało wziąć powinienem. Zbawić 
nas może tylko siła. Bierzmy ją, gdziekolwiek się znajdzie. 
Szukajmy jej w pojęciach, szukajmy w ludziach. Czemu to nie Wuj 
ster uchwyciłeś silną dłonią? Myśl, Wuju kochany, zawczasu, co 
począć, by sprawę naszą ratować. Jeżeli trzeba, bym się poświęcił, 
zgubił nawet chwilowo w oczach niektórych, wydał się ambitnym i 
intrygantem, gotów jestem na to, ja i kilku innych, za których 
ręczę, byleś nam Wuj wskazał jedno na dziesięć prawdopodobieństwo 
powodzenia... Jak też można było przepuścić sposobność tak 
bajeczną, jak przeprawa nieprzyjaciela przez rzekę i nie wpaść na 
jego rozdwojone siły? To więcej niż grzeszne, to zbrodnia gorsza 
niż Jankowskiego.". 
Można by z tego listu wnosić, że młody arystokrata sztabowiec 
przemyśliwał o jakimś wojskowym przewrocie, zmierzającym do 
odebrania władzy Skrzyneckiemu. Ale pozostawały jeszcze do 
dyspozycji środki legalne. Przepuszczenie Paskiewicza przez Wisłę 
wyprowadziło z cierpliwości nawet pobłażliwy sejm powstańczy. 
Pierwsi zaatakowali Skrzyneckiego kaliszanie, szczególnie dobrze 
wprowadzeni w sprawy wojskowe dzięki swym bliskim stosunkom z 
"frondą generalską" w osobach: Krukowieckiego, Umińskiego i 
Prądzyńskiego. "Kaliszanie - tłumaczy August Sokołowski - przy 
całym swojem doktrynerstwie, ludzie światli i kochający Ojczyznę, 
spostrzegli teraz dopiero, jak zgubną była działalność 
Skrzyneckiego dla sprawy narodowej, jak szkodliwą pobłażliwość 
Sejmu i Rządu względem niefortunnego wodza i uważali za święty 
swój obowiązek ratować powstanie od upadku przez zmianę w 
naczelnym dowództwie". 23 lipca - w dniu powrotu do Warszawy 
Skrzyneckiego - Bonawentura Niemojowski wystąpił w Izbie 
Poselskiej z wnioskiem "by z powodu poważnych okoliczności, w 
jakich się kraj znajduje, z powodu że Wódz ani Rządowi, ani 
Sejmowi o swoich działaniach wiadomości nie udziela, żeby komissya 
z Sejmu wyznaczona została do rozpoznania przeszłych czynności 
Wodza, jakoż i na przyszłość planów powziętych". 
Bezpośrednio po Niemojowskim z gorącym poparciem dla jego wniosku 
wystąpił deputowany Walenty Zwierkowski. "Może główny punkt obrony 
Wodza i jego działania zasadza się na nieryzykowaniu naraz 
wszystkiego, lecz punkt widzenia mego jest skutek, a ten jaki jest 
od miesięcy sześciu, widzi każdy, i powtarzania nie potrzebuje - 
wywodził pan Walenty - Mogą być plany złe lub dobre; może być 
egzekucya ich najlepsza lub najgorsza, lecz skutki na dezawantaż 
tak planów, jak wykonania mówią... Izby przeto powinny o Radę 
Wojenną domagać się, polecić, nakazać, jeżeli nie zechcą ściągnąć 
na siebie odpowiedzialności przed Narodem, jeżeli nie chcą po tylu 
doświadczeniach, po tylu kolejach wypadków bolesnych, po tylu 
zawiedzionych nadziejach co do rezultatów wojennych, być 
obojętnymi i zostawiać może w ręku mylących się, lecz upartych, 
los cały Narodu. Takie postępowanie jest [...] większym dowodem 
ryzykowania wszystkiego, większym złem, niżeli ryzykowanie 
stoczenia jednej walnej bitwy, jest to przedłużeniem męczarni 
człowieka stojącego nad grobem. Niechaj raz wyjaśni się wszystko. 
Niechaj znawcy ocenią jak najśpieszniej przeszłość, a stąd niechaj 
Izby co do przyszłości obiorą drogę pewniejszą..." 
Po długiej, zażartej dyskusji wniosek Bonawentury Niemojowskiego 
przeszedł większością głosów, ale z bardzo zasadniczymi zmianami. 
Stronnicy Skrzyneckiego od razu zrozumieli, że wgląd komisji 
sejmowej w dotychczasowy sposób prowadzenia wojny skończyć by się 
musiał całkowitą kompromitacją polskiego Fabiusza Kunktatora i 
jego sromotnym upadkiem. Przestrzegali więc wielkim głosem przed 
budzeniem w narodzie "niezaufania" do wodza naczelnego w tak 
ważnym i krytycznym momencie wojny. W rezultacie osiągnęli to, że 
zmieniono zarówno skład, jak kompetencje proponowanej komisji. 
"Gdy dyskusja o przedmiocie wymagania rady wojennej odbywała się w 
Izbie Poselskiej - wspomina Zwierkowski - zażądano, aby 
dyskutowano przy drzwiach zamkniętych; a na takiej tajnej sesji 
większa część objawiła zdanie, aby głównie nad zaradczymi 
zastanowić się środkami, a unikać ile można wglądania w przeszłość 
dla niepomnażania już i tak wielkiego rozdrażnienia; takie było 
zdanie większości broniącej Skrzyneckiego; której mniejszość ulec 
musiała, lecz w przekonaniu rozeszła się mniejszość, że bez 
wejrzenia w przeszłość środki zaradcze przedsięwzięte być nie 
mogą". 
Ponadto uchwalono, że do komisji obok pełnomocników sejmu wejdą w 
takiej samej liczbie wyżsi wojskowi. "W ten sposób zwichnięto 
zasadniczą myśl Niemojowskiego i zamiast komissyi rozpoznawczej 
utworzono rodzaj rady wojennej, w której musieli mieć przewagę 
wojskowi, podwładni obwinionego Wodza". 
Nieprzypadkowym chyba zbiegiem okoliczności tego samego dnia w 
dzienniku "Nowa Polska" ukazał się artykuł piętnujący polski brak 
rozumu politycznego. "Maurycy Mochnacki - pisano w tym artykule - 
powiedział: nie zginiemy brakiem patryotyzmu, poświęcenia, 
rezygnacji; patryotyzmu, poświęcenia mamy dostatkiem; ale możemy 
zginąć brakiem rozumu. Tę samą myśl tłumacząc po swoiemu Kazimierz 
Brodziński, rzekł: póty (wskazował po szyję) jesteśmy naylepszym 
narodem, nic nam nie można zarzucić, ale kiedy przyjdzie do 
głowy..." 
Wybrana przez sejm rada wojenna spotkała się z hetmanem powstania 
i z Rządem Narodowym 27 lipca... W tymże dniu nastąpiło jeszcze 
jedno wydarzenie, godne wspomnienia - również o charakterze 
nadzwyczajnym. Na krótko przed tą datą Rząd Narodowy otrzymał 
oficjalne pismo od warszawskiej Rady Municypalnej, podpisane przez 
jej prezesa Kajetana Garbińskiego, profesora matematyki na 
Uniwersytecie Warszawskim i eksponowanego członka Towarzystwa 
Patriotycznego. Garbiński donosił rządowi o panującym w stolicy 
podnieceniu w związku z przeciągającą się sprawą generałów 
oskarżonych o zdradę i ostrzegał przed "możliwością zaburzeń 
znacznie poważniejszych niż w dniu 29 czerwca". Wymowne 
ostrzeżenie skłoniło rząd jedynie do przedsięwzięcia środków 
zapobiegawczych. 27 lipca, przed udaniem się na naradę wojenną, 
pentarchowie powołali do życia specjalną "komisję porządku 
publicznego", która koordynując działania władz administracyjnych, 
Gwardii Narodowej i organów municypalnych, miała dbać o zachowanie 
spokoju w mieście. Innych wniosków z ostrzeżenia nie wyciągnięto. 
W naradzie wojennej 27 lipca uczestniczyło sporo osób dobrze 
władających piórem, więc zachowało się kilka szczegółowych opisów 
tego zebrania. Ponieważ jednak nie ma między nimi żadnych 
istotniejszych rozbieżności, można spokojnie ograniczyć się do 
wspomnień Zwierkowskiego, który nie tylko że był na naradzie, ale 
pisał z niej jeszcze sprawozdanie dla sejmu. 
"Gdy się rada zebrała w pałacu Rządowym pod prezydencją wojewody 
Czartoryskiego, złożona z 5 członków rządu, 11 członków izby, 11 
mundurowych, ogólnie 27, wódz zasiadł między członkami rządu, a 
Lelewel ustąpić musiał miejsca Skrzyneckiemu (jako członek rządu 
wybrany najmniejszą liczbą kresek - M.B.) i stanął za szeregiem 
posłów, naprzeciw których był szereg generałów. 
Prezes zagaił posiedzenie stosowną mową, wódz naczelny z miną 
imponującą wezwał szefa sztabu (gen. Łubieńskiego) do odczytania 
raportu wykazującego stan twierdz, żywność itp... Członek rządu 
Wincenty Niemojowski, zabrawszy głos, wystawił dobitnie potrzebę 
zastanowienia się nad przeszłością, aby wiedzieć, jak, nadal 
postępować. Wyraźnie on powiedział, chociaż nazwiska nie 
wymieniał, do kogo twierdzenie stosuje, że na nic się przyda 
najlepszy plan, kiedy takowy zostaje wykonywany późno w połowie 
lub też zmieniany. Że powinniśmy niejako wejrzeć w to, czy nie 
jest rzeczą konieczną zmienić system dotychczasowy, a może i 
osoby, jeżeli te nie chciałyby ulec decyzji lub rada uznała takowe 
za nie mogące spełnić planów". Przemówienia przywódcy kaliszan 
wysłuchano z powagą, ale większość zebranych nadal uważała, iż 
"większym i groźniejszym złem będzie usunięcie Skrzyneckiego, niż 
jego utrzymanie". W obronie wodza wystąpił główny działacz "partii 
dyplomatycznej" były minister spraw zagranicznych Gustaw hrabia 
Małachowski, twierdząc że "upoważnienie izby jest tylko, aby się 
przekonać o stanie armii i zapasów, a następnie przedsięwziąć 
kroki, jakie za odpowiednie nagłej potrzebie uznamy, zgodnie z 
dobrem ojczyzny. Że nie mamy prawa wchodzić w przeszłość, że to 
drażliwa bardzo okoliczność, której unikać powinniśmy, że nie 
wyniknie żadna korzyść z rozbioru przeszłości, gdy przeciwnie, 
wszelkie usiłowania powinniśmy łożyć, aby złemu nadal zaradzić". Z 
Małachowskim, którego poparło wielu innych "dyplomatyków" i 
przyjaciół wodza, polemizował z kolei Walenty Zwierkowski, 
dowodząc że odpowiednie środki zaradcze będzie można znaleźć 
jedynie wtedy, jeżeli zanalizuje się dokładnie błędy przeszłości, 
a zwłaszcza karygodne dopuszczenie do marszu flankowego 
Paskiewicza i jego przejścia przez Wisłę. 
Sytuację zwolenników zasadniczej rozprawy ze Skrzyneckim bardzo 
pogorszyło nieoczekiwane zasłabnięcie Bonawentury Niemojowskiego, 
który tknięty atakiem febry, zaraz na początku dyskusji musiał 
opuścić salę obrad. Pozbawieni głównego szermierza, przeciwnicy 
wodza ulegli przewadze liczebnej jego stronników. Dla wielu posłów 
uczestniczących w naradzie wojennej Skrzynecki był jeszcze ciągle 
postacią niezastąpioną. Ciągle jeszcze przemawiały za nim sukcesy 
ofensywy kwietniowej i ogólnej zmiany na lepsze, jakie zaszły w 
wojsku po bitwie grochowskiej. Ciągle jeszcze uważano go za 
niezrównanego żołnierza i za ofiarnego patriotę. 
"Utarczka między cywilami - słowa są Zwierkowskiego - trwała dosyć 
długo, co z zadziwieniem słuchali wojskowi, nie wiedząc, jakie 
upoważnienia mają posłowie, jaki przedmiot rady. Stronnictwa 
spierające się ze sobą wiedziały, o co rzecz idzie: ci, co nie 
chcieli nic o przeszłości mówić, byli pewni, iż raz na rozbiór 
przeszłości pozwoliwszy, zniknie wódz i jego potęga. Ci, co 
chcieli rozbioru, wiedzieli, że dokumenta przygotowane, nawet 
zaskarżenie dawniejsze skreślone przez Prądzyńskiego po bitwie 
ostrołęckiej, obok nowych a grubych błędów, będą przekonywającymi 
dowodami, i koniecznie większość potępi wodza". 
Stopniowo dyskusja rozgrzewała się coraz bardziej. Kiedy generał 
Sierawski odezwał się, potępiając dotychczasowe operacje 
Skrzyneckiego, "wódz przerwał głos mówiącemu, a zniecierpliwiony 
nastawaniem o zdanie sprawy z przeszłości, obawiając się, żeby 
kilku niechętnych jemu wojskowych nie rozpoczęło mówić o tym, 
czego chciał uniknąć, rzekł z uniesieniem, że żaden z panów 
generałów bez jego pozwolenia mówić nie może". 
Kiedy jeden z posłów, oburzony tą arbitralnością, próbował 
przeciwko niej protestować, usłyszał w odpowiedzi, że sieje 
anarchię. Kiedy dzielny dowódca partyzantów wołyńskich Narcyz 
hrabia Olizar napomknął o zaniedbaniu powstań ziem ruskich, wódz 
zbył go obraźliwym przymówieniem: "To rzecz o krzyże, wszakże go 
panu dałem i tym, których żeś przedstawił!" 
Potem przemawiali generałowie przychylni wodzowi, a wśród nich 
najmocniej sprzeciwiał się osądowi przeszłości szef sztabu generał 
Tomasz Łubieński. "Dokąd Skrzynecki jest naszym wodzem - 
oświadczył generał dyrektor - dotąd żaden z nas wojskowych, który 
czuje swoje powołanie, nie może ani roztrząsać jego czynności, ani 
słuchać oskarżeń, przeciwko niemu prowadzonych, bo to jest 
przeciwne interesowi kraju, sprawie wojennej i subordynacyi 
wojskowej, i gdyby to miało mieć miejsce, ja pierwszy musiałbym to 
krzesło opuścić i stąd się oddalić". 
Reszta generałów zdawała się solidaryzować ze stanowiskiem 
Łubieńskiego. Skrzynecki był jednym z nich, uważali go za swojego 
człowieka. Jedni głośno wypowiadali swoje zdanie, pozostali 
milczeli. Inaczej zachował się jedynie Prądzyński. 
"Gdy tak wszyscy milczeli, Prądzyński powstał, dostał pismo z 
zanadrza, zbliżył się do stołu i przed księciem prezesem je 
złożył, (był to ów głośny memoriał krytyczny złożony po Ostrołęce 
Rządowi Narodowemu - M.B.). Krokiem tym protestacyę przeciw 
milczeniu zakładał, wyraźnie wskazywał, że czynności wodza powinny 
być rozbierane i sądzone, bo w tem ratunek ojczyzny widział, bo 
skutkiem tego musiało być odebranie Skrzyneckiemu buławy. Lecz 
Skrzynecki, tak silnie wsparty, nabrał otuchy i śmiałości i z 
żywością zawołał: - Niech pan weźmie to pismo, rada nie chce 
słuchać oskarżeń, nie pozostaje panu, jak drukiem je ogłosić, a co 
do mnie, te deklamacye i oskarżenia mnie nie zaniepokoją". 
Tylko siedmiu z zebranych (Wincenty Niemojowski, Joachim Lelewel, 
Teofil Morawski, Narcyz Olizar, Wincenty Chełmicki, Teodor 
Morawski i Walenty Zwierkowski) opowiedziało się za odczytaniem 
memoriału generała Prądzyńskiego, natomiast znaczna bardzo 
większość żądała, "aby przeszłość pominąć, a o środkach zaradczych 
nadal tylko mówić". Próba obalenia nieudolnego wodza naczelnego 
spełzła więc na niczym. 
Druga część narady poświęcona była rozpatrywaniu planów na 
przyszłość. "Dwa plany mogą być podobne - mówił o swych zamiarach 
generał Skrzynecki - zaczepny lub odporny. Zaczepny plan byłby tej 
natury: zgromadzić nasze siły, pociągnąć przeciw nieprzyjacielowi 
i w dogodnej pozycji bitwę walną stoczyć. Podobne plany były 
przedstawione, lecz je odrzuciłem, bo nieprzyjaciel jest znacznie 
od nas silniejszy, szczególniej przewaga w jazdę więc podług 
zwykłych rachub nie można mieć nadziei, aby zwycięstwo na naszą 
stronę wypaść mogło. Drugi plan, odporny. Tego osnowa jest: w 
mocnej pozycji opór i obronę nieprzyjacielowi stawić. Pozycya 
powinna zastąpić nierówność sił, przemożność jazdy i o nią siły 
nieprzyjaciela rozbić się powinny. Taką pozycyą jest teraz dla nas 
Warszawa i wojna odporna oparta na Warszawie ma tworzyć plan 
dalszych naszych operacyi wojennych, i mam nadzieję, że jeżeli ten 
plan będzie dobrze wykonanym, to zadość się stanie życzeniom 
gabinetu paryzkiego, aby wojna jak najdłużej przeciągniona być 
mogła i Warszawa będzie grobem nieprzyjaciela". 
Całkiem innego zdania niż wódz naczelny był generał Prądzyński. 
"Odrzucając plan odporny Skrzyneckiego, dowodził w sposób prosty i 
jasny, że Warszawa, na której wódz działanie swoje opierać 
zamierza, nie jest twierdzą, że prędzej lub później będzie zdobyta 
albo zmuszona do poddania się, bo kraj wokoło zniszczony pochodami 
wojsk swoich i obcych, żywności dostarczyć nie może, a zapasów nie 
mamy. Nie pozostaje więc nic innego, jak tylko działać zaczepnie i 
to natychmiast, zanim nieprzyjaciel otrzyma posiłki dążące z Litwy 
i z prawej strony Wisły, od Wołynia. Należy się spodziewać, że 
Moskale jak zwykle popełniać będą błędy, z tego możemy skorzystać 
i zwycięstwo odnieść, ale dnia jednego tracić nie trzeba, bo gdy 
Rudiger Wisłę przejdzie i korpusy, które z Giełgudem (na Litwie) 
walczyły, połączą się z główną armią, natenczas znikną wszelkie 
środki ratunku i upaść będziemy musieli, a na nas cała wina 
spocznie, że z niczego korzystać nie umieliśmy i wszystko 
zmarnowaliśmy". 
Mowa Prądzyńskiego wywarła wielkie wrażenie na uczestnikach obrad, 
zwłaszcza że argumenty jego poparł najstarszy z obecnych generałów 
- powszechnie szanowany Kazimierz Małachowski. 
"Nie było już kwestii, czy pozostać w Warszawie lub iść walczyć - 
ciągnie dalej Zwierkowski. - Wszyscy prawie członkowie rady (z 
wyjątkiem generałów Łubieńskiego i Chrzanowskiego - M.B.) zdania 
swe oświadczyli, aby iść, a wielka większość zdecydowana, aby iść 
naprzeciw głównej armii. Skrzynecki, widząc tak poważne zdanie, 
rzekł: Nie chciałem brać na swe sumienie tyle ofiar, jakie legnąć 
muszą, ale kiedy panowie reprezentanci narodu biorą na swą 
odpowiedzialność skutki, rząd chce walki, generałowie pragną się 
bić, więc pójdą panowie. Zwyciężą lub polegną..." 
Przemówienie swoje zamknął wódz patetycznymi słowami, w jakich 
lubował się niezmiernie:"Niech Rząd każe w dzwon świątyń Pańskich 
uderzyć, niech lud zgromadzi się, niech kapłani modły po 
wszystkich kościołach odprawią, bo my w imię Boga i Ojczyzny 
walczyć będziemy!" "Zaręczenie wodza, że idzie walczyć, niejako 
zaspokoiło najzaciętszych jego przeciwników - podsumowuje swe 
wrażenia Zwierkowski. - Nie mogąc wglądać w przeszłość, potrzeba 
było zaradzić, co można nadal uskutecznić. Zdecydowano więc walkę, 
a to było wszystko, czego naród żądał, co nas zbawić jeszcze 
mogło. Ufano bogobojności wodza, że zaręczenia stanowczego nie 
zechce niweczyć. Prądzyński tylko powiedział: "Daj, Boże, aby raz 
słowa dotrzymał, decyzji rady usłuchał, aby rozkaz walczenia, jak 
należy, wypełnił, bo im później, to gorzej, bo śpieszyć się 
trzeba, gdyż niewiele czasu do stracenia mamy. Z przekonaniem 
rozeszli się członkowie rady, że się bić będziemy i zwyciężymy". 
Dobre samopoczucie pana Walentego znalazło wyraz w sprawozdaniu z 
narady, które polecono mu sporządzić dla sejmu. Zakończył swój 
raport słowami:"Czy stolica, czy prawy, czy lewy brzeg Wisły, czy 
Litwa lub Ukraina będzie terenem wojny, zawsze polska ziemia 
zbroczona zostanie krwią najezdników, zawsze na własnej ziemi 
pokażemy się mścicielami krzywd przez dwór petersburski nam 
wyrządzonych lub polegniemy, zostawiając wrogom naszym spuściznę 
manifestem (sejmowym) objawioną, gruzy i stosy trupów. Wytrwajmy 
tylko w tej świętej walce, a niepodobna, aby ludy i gabinety 
dłużej nieczynnymi jej pozostały świadkami". 
Jednakże obawy Prądzyńskiego, który najlepiej znał niestałą naturę 
wodza, okazały się w pełni uzasadnione. Zapiski Zwierkowskiego 
informują jak najdokładniej o wydarzeniach czterech ostatnich dni 
lipca: 
"28 (lipca) wódz zaczął od nabożeństwa, znano go z tej strony, 
lecz mniemano, że dyspozycje w sztabie stosownie do decyzji rady 
(wojennej) wydane zostały. Niektóre oddziały wojska zaczęły na 
lewy brzeg Wisły przechodzić, jednak niektórzy twierdzą, że 
nieukontentowany wódz z decyzji rady ciągle naradzał się z 
zaufanymi przyjaciółmi, jak rzecz tą zmienić, ciągle dowodził, że 
trzeba wierzyć Sebastianiemu. Nareszcie 30 późno przybywa 
ekspedycja z Berlina od pana gen. Flahaut (posła francuskiego w 
Prusach), która zupełnie ustala postanowienie wodza: nieusłuchania 
decyzji rady. 30 (lipca), właśnie gdy się na Sejm zbierano, 
marszałek zawiadamia członków komisji 
administracyjno-dyplomatycznej (należał do niej również 
Zwierkowski - M.B.), iż ważny przedmiot wymaga udania się 
komisarzy do miejsca posiedzeń rządu i wydziału dyplomatycznego. 
Przybyli komisarze zastają zebrany rząd, tudzież wodza w 
asystencji szefa sztabu, ministra wojny, dowódcy Gwardii 
Narodowej, gubernatora i kwatermistrza generalnego. Wódz 
przedstawia odebraną ekspedycję z Berlina, oświadczając iż jest 
tego rodzaju, że powinna by być zmieniona decyzja rady. Że nie 
jest zupełnie urzędowa, bo z nami w urzędowe korespondencje dwory 
zagraniczne wdawać się jeszcze nie mogą, ale z woli gabinetu 
Francji i zaręczeń ministra wszystko wypływa. Rozwinięty arkusz 
papieru (z którego chemicznym sposobem wyciągnięte litery) 
obejmował rady, aby się w stanowcze bitwy nie wdawać, lecz trzymać 
się jeszcze dwa miesiące, przynajmniej do pierwszych dni, do 
połowy września, gdyż interwencja dworów w sprawę polską nastąpi. 
Wódz przeto nasz twierdził, że nam się z tego powodu trzymać 
wypada odpornie, nie staczać walnej bitwy, nie ryzykować naraz 
wszystkiego, nie wydawać bitwy Paskiewiczowi. B.Niemojowski 
komisarz oświadcza, iż lubo kilku członków Sejmu należących do 
rady wojennej dziś jako komisarze przybyli, jednak sądzą, iż by 
nadużycie popełnili, gdyby się poważyli zmieniać decyzje rady. 
Zwierkowski oświadczył, że pismo to nie przeszkadza stoczeniu 
walki i owszem, jeżeli interwencja ma być skuteczniejsza i 
prędsza, być nią może, gdy pobijemy nieprzyjaciela... Zresztą 
znaczna część komisji i członków rządu była za tym, aby walczyć. 
Obydwaj Niemojowscy głównie i inni wyrzucali wodzowi, że trzy dni 
czasu zmarnował, że nie szedł naprzód. Wódz się tłumaczył, że nie 
ma nic straconego, że potrzebował czasu do skoncentrowania armii. 
W końcu komisja rzekła, że chociaż nie stanowi rady, ale podziela 
w zupełności decyzję z 27 bm. Znowu więc wódz zaręczał, że się bić 
będzie, znowu prosił o modły w kościołach, lecz już 
nieukontentowanie nawet na twarzach osób jemu przychylnych dało 
się widzieć i powątpiewanie w szczerość zamiarów wodza". 
W chwili kiedy uwagę warszawian pochłaniały dziwne zdarzenia, 
rozgrywające się na najwyższym piętrze władz powstańczych - ze 
stolicy cesarstwa nadeszła wiadomość o zejściu ze sceny dziejowej 
człowieka, który swoim postępowaniem walnie się przyczynił do 
wybuchu polskiego powstania. 
W "Gazecie Warszawskiej"z 22 lipca ukazał się, przedrukowany z 
prasy petersburskiej, żałobny komunikat cesarza: 
"Wśród zasmucających serce nasze wypadków, podobało się 
Wszechmocnemu podwoić nasz smutek. Kochany nasz brat Cesarzewicz 
Wielki Xiążę Konstanty Pawłowicz, dotknięty zaraźliwą chorobą 
panuiącą w Witebsku, po mocnych lecz krótko trwających 
cierpieniach d. 15(27) bieżącego miesiąca umarł na cholerę... 
Działo się w zamku wieyskim Alexandryi przy Peterhof d. 17(29) 
Czerwca, roku Pańskiego 1831 a panowania naszego 6-go. 
Mikołay". 
Zdegradowany i przepędzony z Królestwa Apollo Belwederski zbierał 
w ostatnich miesiącach życia gorzki plon swoich rządów 
warszawskich. Los zadał mu ciężką pokutę za wszystkie uprzednie 
zbrodnie i szaleństwa. 
Znienawidzony w Warszawie i Petersburgu, oddalony przez Mikołaja 
od wojska, udręczony troską o chorą żonę, trzęsący się ze strachu 
przed napadem powstańców - przemykał się Konstanty chyłkiem z 
miasta do miasta po szlaku swego haniebnego odwrotu. Z listów 
pisanych w tym czasie do Mikołaja i do petersburskiego przyjaciela 
Opoczynina wynika, że był zupełnie załamany nerwowo. "W swoim 
przekonaniu - pisze jego polski biograf Władysław Bortnowski* (* 
Historyk Władysław Bortnowski opisuje ostatni okres życia 
cesarzewicza w pracy W. książę Konstanty podczas Powstania 
Listopadowego. Warszawa 1965.) - uważał, że był dobroczyńcą 
Polaków, kontynuatorem polityki Aleksandra, a za to oni obarczali 
go oskarżeniem o tyranię i znęcanie się nad oficerami i 
żołnierzami. Dla dobra Rosji chciał pojednania obu narodów, a 
ściągnął na siebie zarzut dopuszczenia do krwawej wyczerpującej 
wojny". 
W drodze do Witebska dowiedział się Konstanty o tajemniczej 
śmierci feldmarszałka Dybicza. Jakkolwiek nie pozostawał z 
Dybiczem w stosunkach najserdeczniejszych, był tym wydarzeniem 
wstrząśnięty. W rozmowach i korespondencji wyrażał przypuszczenia, 
że feldmarszałek nie umarł na cholerę, lecz został otruty. Byłemu 
naczelnemu wodzowi Królestwa dokuczała ponadto tęsknota za 
wojskiem. Skarżył się na nią w ostatnim liście do Opoczynina, 
wysłanym 19 czerwca z Witebska: "Nic nie robię tylko się nudzę, 
nudzę się i nudzę... Doświadczywszy na sobie wszystkiego w służbie 
wojskowej, na starość zostałem urzędnikiem taborowym 
(fursztandzkim czinownikom). Cóż robić, jeśli los tak chce". 
Tego samego dnia napisał ostatni list do brata cesarza. Była to 
odpowiedź na kolejną propozycję przyjazdu do Petersburga. Błagał 
by Mikołaj wszedł w jego sytuację i rolę, jaką odegrał. - "Chcesz 
- pisał - abym zjawił się w Petersburgu, gdzie już mnie, dzięki 
Bogu, prawie że zapomnieli... Pomyśl iluż ludzi zażąda ode mnie 
sprawozdania o swych dzieciach i krewnych. Wobec wszystkich 
plotkarzy i gaduł ja nie zdołam usprawiedliwić się, a nie mogę im 
pokazać listów, które tyś do mnie kierował". 
Według zapisek towarzyszącego mu generała Kołzakowa* (* Tego 
samego generała Kołzakowa, który zasiadał w komitetach śledczych, 
tropiących polskie spiski niepodległościowe.) "Konstanty w 
Witebsku był rozdrażniony, ze stanów apatii wpadał w nastrój 
podniecenia. Skarżył się, że nie otrzymuje wiadomości nawet od 
Kuruty. 25 czerwca wezwał lekarza Kalischa. Ten zalecił dietę. 
Nazajutrz stan zdrowia w.księcia uległ poprawie. Był wesoły, 
opowiadał szczegóły o powstaniu warszawskim (ulubiony temat od 
czasu usunięcia się z armii), nawet odbył przejażdżkę po mieście. 
Lecz nad ranem wezwano ponownie doktora Kalischa, który odbył 
konsultację ze sprowadzonym do księżny łowickiej doktorem 
Blumentalem. Lekarstwa nie skutkowały i obaj lekarze orzekli, że 
cesarzewicz zachorował na cholerę. W Witebsku nie było wypadków 
cholery, lecz lekarz pułkowy Górski uchodził tam za specjalistę w 
jej zwalczaniu. Pomimo tej opinii nie dopuszczono go do 
Konstantego. Nieco po godzinie 19-ej 27 czerwca cesarzewicz 
zakończył życie..." 
Inaczej niż pamiętnikarze rosyjscy przedstawia tę sprawę, 
doskonale wprowadzony w życie wyższych sfer, pamiętnikarz polski 
Władysław Zamoyski. - "Opowiadano mi - wspomina Zamoyski - że dr 
Kalisch, niegdyś lekarz xsiężnej Łowickiej, który towarzyszył 
w.xięciu i jej od ustąpienia z Warszawy aż do śmierci obojga, 
zaręcza, że oboje zostali otruci. W przeddzień swej śmierci 
[...] w.xiąże był na herbacie u strasznego Orłowa*. (* Adiutant 
cesarza Mikołaja generał Aleksy Orłow był podejrzany o otrucie 
Dybicza.) Powróciwszy do siebie o jedenastej wieczór, uczuł się 
niezdrów. Przyzwyczajony sam siebie leczyć, nie przywołał lekarza. 
Kalischa przywołano dopiero o czwartej rano. Pierwsze i jedyne 
środki, jakich użył, to antydoty przeciwko truciznom, ale już było 
za późno. O czwartej po południu w.xsiąże życie zakończył, a 
Kalisch utrzymuje, że śmierć jego nie przedstawiała żadnych oznak 
cholery. Orłow nie dopuścił do badania zwłok i kazał je 
czemprędzej do trumny zamknąć. Kalisch opowiada, że xsiężna 
Łowicka, która umarła w (niespełna) rok po śmierci męża (29 
listopada 1831 r. - w rocznicę wybuchu powstania - M.B.), miała 
jakieś straszne sceny z cesarzem, któremu mówiła, że wie, iż jej 
śmierć postanowiona, że tego nie ujdzie". Inny pamiętnikarz 
polski, generał Ignacy Prądzyński kwituje odejście "baletmistrza z 
placu Saskiego" wymownym stwierdzeniem: "...był interes stanu, 
ażeby Konstanty żyć przestał". 
W pierwszych dniach sierpnia 1831 roku Walenty Zwierkowski wniósł 
do swego diariusza wojennego następujące zapisy: 
"Dnia 1 sierpnia 
nieprzyjaciel zbliżył się do Łowicza już w większej sile. 
Dnia 2(sierpnia) 
jazda nasza wyparta spod Łowicza. Przez dwa dni 
parlamentarze częściej zaczęli bywać u gen. Chrzanowskiego, co 
niepokoiło wojsko (były szef sztabu głównego, gen. bryg. Wojciech 
Chrzanowski zyskał sobie opinię kapitulanta od czasu, gdy na 
wielkiej radzie wojennej 27 lipca, jako jedyny z generałów, mówił 
o konieczności podjęcia układów z nieprzyjacielem)... 
Dnia 3(sierpnia) 
nareszcie wódz przybywa w koczu do armii, która 
cieszy się, że przecież zacznie walkę z nieprzyjacielem... Lecz po 
widzeniu się z gen. Chrzanowskim rada wojenna zwołana; wskutek 
odbycia takowej żaden ruch nie następuje. Wódz, który zaniedbał 
porę pomyślną, mógł jeszcze w tych dniach wydawszy bitwę, odnieść 
stanowcze zwycięstwo, bo korpusy nieprzyjacielskie nie złączyły 
się dotąd, ale nie było to w planie wodza. 
Dnia 4(sierpnia) 
nieprzyjaciel fortyfikuje Łowicz. Wódz nasz znowu drugą radę 
zwołuje i przedstawia, że gdyby nieprzyjaciel szybki marsz 
wykonał, mając w ręku swym Łowicz i obydwa brzegi Bzury, mógłby 
przez Bolimów prędzej dostać się do Warszawy aniżeli armia polska. 
Chrzanowski zaczyna przedstawiać już śmielej, że nie ma innego 
sposobu jak układać się, dopóki w groźnej postawie jesteśmy, lecz 
niewielu ma wspierających swą myśl. Nasza groźna postawa mogła się 
wkrótce skończyć, gdy zacząwszy układy nieprzyjaciel jeszcze 
śpieszniej by nas otoczył i zerwał umowę. Już Kreutz ciągnął ze 
znacznymi siłami zebranymi do Ostrołęki. Już Rudiger gotował się 
do przejścia Wisły, Kajzarow za nim postępował, a od Bugu Roth, 
Rosen spieszyli do Gołowina. Dla nas jedyne zbawienie było uderzyć 
na korpus Paskiewicza, zniszczyć go w części, a reszty wpędzić do 
Prus, jeżeli by uszedł kosom kosynierów pospolitego ruszenia. 
Zdecydowano się jednak posunąć się w lewo od Sochaczewa z głównymi 
naszymi siłami do Bolimowa i zaraz dnia tego wykonywać ten ruch 
zaczęto..." 
W armii i w społeczeństwie oburzano się coraz bardziej na 
naczelnego wodza. - "Wojsko szczególnie narzekało - pisze 
Zwierkowski - czemu się nie bijemy, czemu tańcujemy około 
Warszawy; przypominali sobie pouszczenie w.ks. Konstantego, 
nieuderzenie na korpus litewski, powstawali na błędy wodza i 
generałów, na zgubność planów, a mianowicie na późne zaczęcie 
powstań Litwy i ziem ruskich. Marszami i kontrmarszami wodzeni, 
męczeni, odbywali kampanię mozolną najczęściej bez widzenia 
nieprzyjaciela, najwięcej cofając się z najlepszych pozycji, co 
ich niezmiernie bolało. Niemiło wielu patrzyło na wodza dyplomatę, 
bigota, wygodnie pojeżdżającego powozem, otoczonego licznym 
sztabem. Żołnierz stary przypominał sobie, iż dawniej z nim często 
dowódcy rozmawiali, z jednego kociołka jadali, z nim czasem na 
garści spoczywali słomy; i dziwił się, że teraz tego nie widzi, a 
starsi oburzeni bywali, że chcąc mówić z wodzem wypadało czekać 
sposobnej chwili, a te chwile rzadko się okazywały, bo modlitwy, 
toaleta, długie spanie, śniadania, obiady zabierały wiele czasu, a 
gdy nawet wolny moment, zależało od woli adiutantów, przedpokoje 
wycierających, ocenienie czy tę lub ową figurę wódz przyjmie, czy 
to jemu nie zrobi złego humoru. Młodzież rewolucyjna i ludzie 
myślący głębiej sięgali, widziano zgubne dyplomatyzowanie, 
widziano błędy, które sami częstokroć wyżsi oficerowie, a 
mianowicie gen. Prądzyński wykazywał. Widziano niezdolność wodza, 
dobrego dowódcy dywizji, najgorszego głównokomenderującego. 
Niezdecydowanie jego, niechęć zrobienia kroku śmiałego, oglądanie 
się na gabinety, nieliczenie na własne siły, wróżyły tylko same 
złe skutki [...] Rady wszelkie odrzucano lub obroty uprojektowane 
najczęściej przez opóźnienie wykonania żadnego pomyślnego nie 
przyniosły rezultatu. I w tej części przeto narodu 
nieukontentowanie i wiara w niezawodną klęskę wzrosła, i 
przekonanie, że zmiana złego z gruntu jest główną rzeczą, że to 
opóźniane być nie powinno, gdy nieprzyjaciel coraz się bardziej 
gromadzi pod stolicą i zagraża nam". 
Obok klubistów głównymi rzecznikami buntu przeciwko nieudolnemu 
hetmanowi powstania stali się oficerowie "bezsłużbowi", dla 
których zabrakło miejsca w armii czynnej. Na przełomie lipca i 
sierpnia snuły się ich po Warszawie całe falangi (historycy 
oceniają ich liczbę na półtora tysiąca). Ci rozpolitykowani młodzi 
ludzie, garnący się pod skrzydła towarzystwa patriotycznego stale 
podniecali swą propagandą niezadowolenie ludu. Dochodziło nawet do 
czynnych wystąpień przeciwko Kunktatorowi. Kiedy po jednej ze 
swych nie doprowadzonych do skutku wypraw wojennych Skrzynecki w 
otoczeniu wyższych oficerów powrócił do Warszawy, "zgromadzony na 
placu Saskim tłum przywitał wodza i jego sztabowców wrogimi 
okrzykami". Postawa warszawian była tak groźna, że "kilku 
wystraszonych oficerów schroniło się do pobliskiego kościoła". 
"Miasto było w stanie wrzenia - wspomina te dni pamiętnikarz 
Michał Modzelewski. - Warszawa drżała przeciw Skrzyneckiemu, tak 
jak kiedyś przeciw Chłopickiemu". 
Na tle smutnych wydarzeń wojennych owego czasu zajaśniał 
krótkotrwałym blaskiem powrót z Litwy korpusu generała 
Dembińskiego. Powstanie na Litwie - tak ważne dla całej wojny o 
niepodległość - upadło, według opinii historyków, głównie w wyniku 
błędów naczelnego wodza, który nie wysłał mu na czas odpowiednich 
posiłków wojskowych, a wysławszy je wreszcie, postawił na ich 
czele nie dzielnego eks-szwoleżera generała Chłapowskiego, lecz 
słabego i nieudolnego generała Giełguda, będącego wiernym odbiciem 
jego własnych wad i braków. W połowie lipca kolumny Giełguda i 
Chłapowskiego "naciśnięte przez ogromne siły nieprzyjacielskie", 
musiały przejść granicę pruską i złożyć broń. W chwili 
przechodzenia wojsk przez granicę, zrozpaczony adiutant 7 pułku 
piechoty, kapitan Stefan Skulski strzelił z pistoletu do generała 
Giełguda i zabił go na miejscu. W ręce Prusaków nie oddał się 
jedynie generał Dembiński. Gdy Rosjanie całą swą uwagę skupili na 
oddziałach Giełguda i Chłapowskiego, "Dembiński z korpusikiem 
liczącym około czterech tysięcy ludzi wymknął się szczęśliwie w 
kierunku Poniewieża i maszerując bardzo zręcznie, a idąc spiesznie 
(w ciągu osiemnastu dni przebył siedemset wiorst), uniknął pogoni 
licznych korpusów nieprzyjacielskich, dnia 22 lipca przeprawił się 
przez Niemen i dopadł Białowieskiej puszczy, gdzie spotkał oddział 
Samuela Różyckiego, wysłany przez naczelnego wodza na partyzantkę 
do Litwy. Odtąd już w pochodzie nie doznał żadnej przeszkody i 
dnia 3 sierpnia odbył wjazd uroczysty do Warszawy, witany z 
niesłychanym zapałem przez ludność, z prawdziwem i słusznem 
uznaniem przez Rząd Narodowy, który wynagrodził dzielnego 
wojownika nominacyą na generała dywizji". 
Nazajutrz po powrocie Dembińskiego - i do pewnego stopnia w 
związku z tym powrotem - na posiedzeniu Rządu Narodowego doszło do 
wielkiej awantury między Lelewelem a Czartoryskim. Relację z tego 
zajścia podaje jego świadek naoczny: członek Rządu Narodowego, 
Stanisław Sulima-Barzykowski. 
"Na drugi dzień po przybyciu jenerała Dembińskiego zawezwano go na 
posiedzenie Rządu Narodowego dla powzięcia z ust jego wiadomości o 
wszystkim co na Litwie zaszło - relacjonuje "nadminister" wojny. - 
Przed przybyciem jego, na przedstawienie członka Barzykowskiego, w 
nagrodę oddanych usług, nominacya dlań na jenerała dywizji 
przygotowana została. Książę prezes powitał go w chlubnych 
wyrazach i doręczył rzeczoną nominacyę... Następnie przystąpił 
jenerał Dembiński do zdania sprawy z wyprawy jenerała Giełguda. 
Smutna to relacya była i głębokie wrażenie na Rządzie uczyniwszy, 
po oddaleniu się jenerała musiała stać się przedmiotem dalszych 
narad. Lelewel, który się żywo każdem wspomnieniem Litwy wzruszał, 
wśród dyskusyi zapomina się, unosi, zaperza, i jakimś głosem na 
pół płaczliwym i na pół śmiejącym konwulsyjnie krzyczy i woła: 
"Tak, tak, przyczyna wszystkich nieszczęść i niepowodzeń była i 
jest, że Sejm, że Rząd nie są dość rewolucyjne, nie dość 
rewolucyjno społecznie postępują, nie są republikanami, tylko 
monarchistami". - Oświadczenie to ze strony innych członków Rządu 
wywołało odpowiedź, i dyskusya słowo za słowem żywsza się stawała. 
Lelewel od wszystkich coraz mocniej się zapalał i wśród tego 
uniesienia zdawał się przytomność zupełnie tracić. Zrywa się, 
zbliża się do ks. Czartoryskiego i woła: "Tak - Książę 
zdradzasz.." - Książę, jakkolwiek magnat i do delikatnych form 
przywykły, wyrazami tymi został dotknięty jak gromem, zapominając 
więc o wszystkim, jak lew rozdrażniony się zrywa, chwyta za pierś 
Lelewela, trzęsie nim i woła: "Ja, czy ty zdrajca?!... Panowie 
sądźcie, dajcie wyrok!..." - Lelewel zbladł jak chusta, ani słowa 
rzekł i jak martwy stanął. Zerwał się zaraz Morawski (Teofil), 
zerwał się i Barzykowski - książę puścił Lelewela, szybko wyszedł 
i wsiadł do powozu. Cicho, jak po największej burzy się zrobiło. 
Nikt słowa nie rzekł, i natychmiast inni członkowie salę posiedzeń 
opuścili. Rzekłbyś, że zbrodnia, profanacya spełniona została i 
każdy z miejsca uchodzi. Lelewel tylko jak wryty pozostał. Co za 
bolesna scena między mężami tego imienia i teraz tak wysoko 
postawionymi".* (* Przebieg tej sceny, na podstawie wersji 
Barzykowskiego, został dość wiernie odtworzony w dramacie 
Wyspiańskiego Lelewel.) 
W dramatycznej relacji Barzykowskiego brak jednak pewnego bardzo 
istotnego szczegółu, który stał się bezpośrednim powodem wybuchu 
awantury. Na szczęście, niepełne wspomnienia naocznego świadka 
uzyskują przekonywujące dopełnienie w wersji odtworzonej ze 
starych dokumentów przez późniejszych badaczy. 
"Stronnictwo arystokratyczno-dyplomatyczne, znając wstręt Lelewela 
do układów, usiłowało wszelkimi sposobami pozbyć się go z rządu - 
pisze historyk Władysław Zajewski. - Sam Czartoryski uważał, że 
obecność Lelewela utrudnia mediację Wiednia. Czartoryski 
wystosował był za pośrednictwem Konstantego Czartoryskiego 
(młodszy brat księcia prezesa przebywał stale w Wiedniu - M.B.) 
pismo do cesarza Franciszka, deklarujące, że Polska przyjmie 
ustrój i panującego takiego, jakiego sobie życzy Austria, i że 
gotowa jest wszcząć rokowania w sprawie zakończenia wojny (warto 
tu dodać, że gen. Skrzynecki w końcu lipca wysłał z podobnym 
pismem do Wiednia swego zaufanego adiutanta, księcia Leona Sapiehę 
- M.B.). Książę Czartoryski deklarował, że jeżeli Rząd Narodowy 
nie budzi zaufania w Wiedniu, to albo in corpore, albo każdy 
kwestionowany jego członek ustąpi dobrowolnie. Dnia 4 sierpnia 
sekretarz rządu* (* Stanisław Kunatt, profesor Uniwersytetu 
Warszawskiego.) podsunął Lelewelowi pismo Czartoryskiego do 
podpisania, sam zaś książę wojewoda spacerował po sali posiedzeń. 
Lelewel, który zmianę protektoratu Mikołaja na rzecz Franciszka 
uważał za poddanie się w jeszcze gorszą niewolę, odsunął z 
niesmakiem to pismo. Barzykowski, W. Niemojowski i Teofil Morawski 
udawali mężów zatopionych po uszy w papierach urzędowych. Gdy 
Stanisław Kunatt raz jeszcze podsunął owo pismo, Lelewel zawołał: 
"nie aprobuję w imieniu narodu, niegodne". 
Na te słowa - wspominał po latach Lelewel - "pędzi ku mnie 
Czartoryski, jak nie chwycimy się ręka w rękę rozjątrzeni. Plichta 
i Kunatt (sekretarze rządu - M.B.) z sali w nogi, trzej inni 
winowajcy, czyli koledzy, jeszcze niżej spuścili nosy w papiery 
przed nimi leżące, a (my) rozżaleni w rozmowy: co masz do mnie? A 
ja swoje wyrzuty do czego wiedzie postępowanie, odpowiedzialność. 
Chociaśmy się puścili, jeszcze nie mały czas gorzkie wyczuwało się 
słowa". 
Gwałtowne starcie między dwoma pentarchami doprowadziło do 
kilkodniowego kryzysu rządowego. Obrażony Czartoryski uważał, że 
istnienie tak zasadniczych rozbieżności światopoglądowych w łonie 
Rządu Narodowego stawia pod znakiem zapytania możliwość jego 
dalszego funkcjonowania w dotychczasowym składzie. Dymisji rządu 
zapobiegł wymowny Wincenty Niemojowski, któremu udało się nakłonić 
obu adwersarzy do wyłożenia swoich racji na piśmie. Dzięki temu 
powstały dwa niezwykle ważne oświadczenia programowe, których 
treść w najistotniejszych fragmentach pozwolę tu sobie przytoczyć. 
"Zajście wczorajsze, w którym JW. Lelewel wyszedł z wszelkich 
szranków przyzwoitości - pisał 5 sierpnia książę-prezes - nie 
pozwala mi zasiadać w Rządzie Narodowym, póki JW. Lelewel na 
piśmie nie wyrazi skarg swoich przeciwko mnie i nie wyłoży jasno 
swojego sposobu myślenia względem przedmiotów, o których nasze 
zdania się różnią. 
Czyniąc z mej strony to, co po nim wymagam, pośpieszam złożyć na 
papier mój sposób myślenia względem tychże przedmiotów, co 
najlepiej posłuży Rządowi Narodowemu do osądzenia, czy mogę jego 
prezesem pozostać. 
Nie wiem, w jaki sposób JW. Lelewel pojmuje rewolucyę, co do tego 
nas, mnie przynajmniej nigdy nie objaśnił, ale muszę wnosić, że ją 
całkiem inaczej odemnie pojął. 
Podług mnie rewolucya nasza jest powstaniem narodowym w celu 
osiągnięcia bytu i niepodległości Polski. Mojem zdaniem ten jeden 
cel powinniśmy mieć wyłącznie przed oczyma i wszystko jemu 
poświęcić. Cel dosyć sam przez się trudny do osiągnięcia, abyśmy 
go mieli mięszać z innymi, których tylko powiększyły aż nadto 
wielkie do zwalczania zawody. 
Wszystkie nasze myśli, chęci, dążenia, działania, unikając jakich 
bądź zboczeń rozstrzelania się, powinny się zwrócić wyłącznie do 
uzyskania bytu i niepodległości. Dążąc do tego wielkiego i 
jedynego celu, nie powinniśmy wcale puszczać się na burze tak 
nazwanej rewolucji socyalnej, której koniecznym skutkiem być musi 
rozdwojenie zdań i umysłów, a zatem osłabienie działającej siły 
narodu. Uzyskajmy naprzód byt, stańmy na nogach, zapewnijmy sobie 
niepodległość, a potem będziemy mieli czas o używaniu życia i 
innych urządzeniach naszej przyszłości myśleć. - Najprzód żyć 
potrzeba.
Zważając na wycieńczenie naszego skarbu, na niepewność pieniężnego 
zaciągu, na małość zasobów broni i na inne okoliczności kraju 
naszego, sądzę, że Polacy sami bez żadnej obcej pomocy nie 
potrafią wywalczyć swojej niepodległości, nie potrafią długo 
opierać się potężnemu wrogowi, wspartemu dwoma także potężnymi 
sąsiadami. Takiej koalicyi ledwoby ugruntowane mocarstwo oprzeć 
się zdołało, cóż dopiero zniszczona, rozszarpana, niemogąca do 
swych sił przyjść Polska? Wmięszanie się przychylne Europy do 
naszej sprawy uważam za jedyny sposób uzyskania niepodległości. 
Lecz choćby Polska w teraźniejszym osieroceniu była w stanie 
obejść się bez Europy, jeszczeby powinna szukać jej wsparcia dla 
prędszego ustalenia losów ojczyzny i wybawienia jej z klęsk, 
któremi jest obarczona. 
Jestem więc zdania, że byłoby występkiem nie czynić tego 
wszystkiego, co nam zaskarbić może zaufanie i szacunek obcych 
mocarstw, zjednać ich pomoc, a przynajmniej wszelkie preteksty do 
ich niechęci i oziębłości usunąć. 
Spojrzawszy na kartę geograficzną, łatwo przekonać się można, że 
najpoważniejszym dla naszych interesów wypadkiem byłoby 
odstrychnięcie Austryi od związków z Rosyą i Prusami. Bez tego 
wypadku trudno, aby Anglia i Francya mogły nam prędko i skutecznie 
pomódz, choćby chciały, a nawet w takim razie ich polityką powinno 
być zniewolenie Austryi do połączenia się z niemi, do czego i my 
przykładać się powinniśmy. Utrudzanie zawadami, oddalanie dopięcia 
naszego świętego celu, któremu naród wszelkie, choćby 
najdotkliwsze ofiary nieść powinien, uważam za największy występek 
przeciw ojczyźnie. 
Co się zaś tycze Towarzystwa Patryotycznego, sądzę, iż przy 
nieokreślonem dążeniu, przy zasadach niejasnych i przy 
czynnościach, które sobie przyswaja, jego istnienie w czasach 
zwyczajnych byłoby niekonstytucyjnem, w teraźniejszej zaś 
krytycznej chwili staje się arcyszkodliwem naszej narodowej 
rewolucyi, bo ma szczególniej na celu towarzyskie odmiany, a z 
tego względu rozdwaja i trwoży umysły mniej stałe, budzi nieufność 
i wstręt w rządach ościennych, których przychylność byłaby nam tak 
potrzebną i mnoży tylko zawady utrudniające nam dojście do naszego 
świętego celu. 
Toż samo możnaby powiedzieć o dziennikach, które dotąd wiele tylko 
osobistości, a mało nauki w sobie zawierały. Jeśli Towarzystwo 
Patryotyczne zasługuje na to nazwanie, które nosi, powinnoby samo 
się rozwiązać; jeśli dziennikarze mają istotnie uczucia, o których 
niekiedy piszą, powinni by umiarkować się i poddać teraźniejszej 
kraju potrzebie. 
Gdyby zamknięciem towarzystwa patryotycznego i zamknięciem 
dzienników można zapewnić i przysporzyć osiągnięcie pokoju i 
niepodległości kraju, jakże tanio to byłoby kupione! 
Mojem zdaniem w tak ciężkich okolicznościach i dla ocalenia 
ojczyzny, nie tylko można, ale nawet należy, kiedy trzeba oddalić 
się od zasady teoryi towarzyskiej, byle byt i niepodległość 
otrzymać: to powinno być naszem suprema lex. 
Istność Polski, jej niepodległość, połączenie się z braćmi uważam 
za hasło nasze, hasło dostateczne do zapalenia wszystkich Polaków 
prawdziwym ogniem miłości ojczyzny i zjednoczenia wszystkich 
umysłów w jeden węzeł poświęcenia, wytrwałości i porządku. Innych 
podniet nam nie potrzeba. 
Takie są moje przekonania o kwestyach, wypływających z 
teraźniejszych naszych kolei. Przekonania JW. Lelewela, których 
nam jeszcze dokładnie nie wyjaśnił, będą podług wszelkiego 
prawdopodobieństwa zupełnie przeciwne i może do tego stopnia, iż 
trudnem będzie zarazem w Rządzie zasiadać, bez towarzystwa w nim 
nieufności, podejrzeń, zarzutów, rekryminacyi, które i znoszonymi 
być nie mogą, i rzeczy publicznej same szkody przynieść muszą. Co 
do mnie z radością złożę Izbom prezesorstwo Rządu narodowego i 
ciężką, a niesłuszną odpowiedzialność, do tego nazwania 
przywiązaną". 
I w kilka dni później odpowiedź Lelewela: 
"Jeżeli mój zarzut Księcia Prezydującego obraził, mógł go tknąć z 
dwojakich powodów: raz ze sposobu w jaki był uczyniony, powtóre z 
natury, czyli istoty swojej. Co do pierwszego, łatwo Książę 
przeniknie pobudki uniesienia, które memi słowami powodowało, tych 
pobudek potępiać nie może, a przebaczy nagłości uczuć i żywość 
tłumaczenia się w czem, jak nie miałem chęci, tak nie spodziewam 
się, abym mógł ubliżyć jego osobie, dla której zawsze rzetelnie 
czuję uszanowanie. Co do drugiego, to jest co do samej istoty 
zarzutu, ten ściśle się łączy z zasadami, jakie nas kierować mogą, 
z pojęciem sprawy naszej i ze sposobami, jakieśmy obrali do jej 
szczęśliwego doprowadzenia [...] Słusznie Książę twierdzi, że mogą 
być różne nasze sposoby widzenia, a różnice są mu bez wątpienia 
dobrze znane. Kiedy trzeba było, kojarząc do jednego celu uczucia 
i różne widzenia narodowe, powołani byliśmy wyborem sejmujących do 
Rządu - wypierać się tedy dobrze znanych różnic i sposobów, ani 
mnie, ani Księciu nie było można. Wszakże Książę w piśmie swojem, 
żądając odemnie piśmiennego objaśnienia tego, co mu jest tak 
dobrze znane i wielomiesięcznem doświadczeniem wypróbowane, 
zapowiada, że może te różnice do tego stopnia są przeciwne, że 
trudno byłoby mu razem ze mną w Rządzie zasiadać i prezydować. 
Byłoby to prawdziwą dziś okropnością, gdyby Książę Prezydujący w 
tych momentach podobny krok uczynił. Wyczytawszy takie zagrożenie, 
czyżby mnie się godziło w pismo wdawać? Aleć trzeba mi polegać na 
patryotyźmie Księcia, że wzywając mnie swem pismem, nie zechce 
jego nadużyć ze szkodą harmonii, jaką nam usilnie w tych 
krytycznych czasach trzymać należy. 
Czyliż zdarzenia, od ośmiu miesięcy naszym narodem miotające, 
nazwać powstaniem czy rewolucyą?... Nie umiem wskazać przykładu w 
dziejach, aby powstanie narodowe bez rewolucji obejść się mogło i 
nie sądzę, aby można było gabinetom i mocarstwom wyperswadować, że 
nasze polskiego narodu powstanie bez rewolucyi socyalnej obejść 
się mogło, albowiem bez puszczenia się na burze rewolucyi 
socyalnej, jesteśmy na nią puszczeni mimowolnie i z natury 
położenia naszego. Należało owszem wcześniej gabinetom objawić jak 
w województwach nadwiślańskich wybuchnęła rewolucya z powodu 
łamania konstytucyi, jak we wschodnich również prawo wprowadzone 
być musi, jak połączone razem wszystkie województwa jedną 
konstytucyą sobie przepiszą, jak w tym całym biegu ludu 
włościańskiego los polepszonym być musi, jak nareszcie w tych 
wszystkich względach pewien wątek na swe kółko zadzierzgnięty 
został. Wreszcie trudno zaprzeczyć, że powstanie narodowe, 
elementami rewolucyjnymi obudzone i dźwignione, mogłoby upadać, 
gdyby te elementa zniszczone zostały, a bodaj że siła powstania 
gasła w każdej chwili, w której te elementa studzone były, bodaj 
że ich energia jest silną do utrzymania sprężyną. Zdawało się 
mnie, że to wszystko jest jasne jak słońce. Ale tego przed sobą 
zaprzeczyć nie możemy, że był czas, w któremśmy powstania 
narodowego przypuścić i ogłosić nie śmieli, patrząc na zdarzenia 
nasze jak na rewolucyę - i nadszedł potem czas, w którym tylko 
jedynie powstanie widzieć chcemy i więcej już rewolucyi nie 
przypuszczamy. Moje widzenie zawsze było jednostajne, dlatego 
wywoływałem je usilnie w pierwszych czasach powstania i za to 
cierpiałem, dziś zaprzeczyć nie mogę planu rewolucyjnego, toczącej 
się rewolucyi socyalnej w powstaniu naszem, i to znowu źle. 
Wszakże takie jest moje przekonanie. 
Bez wątpienia, iż trzeba to wszystko czynić, co może zaskarbić 
szacunek i zaufanie mocarstw, dlatego zdawało się mnie, że [...] 
nie należało się wypierać elementów rewolucyjnych, nie należało 
ich studzić i umarzać, ale niemi kierować, a faktami dowodzić, że 
takowe mają cel pożyteczny dla Europy przez wyjednanie 
niepodległości narodu polskiego. 
Co do towarzystwa patryotycznego, nie przeczę, że popełniło ono 
wiele niedorzeczności, ale [...] nie było go za Dyktatury, a 
przecież nie było spokojniej, kiedy umysły zdesperowane były 
działaniem nierewolucyjnym, lub nieodpowiadającym powstaniu 
narodowemu... 
Bez wątpienia, że uznanie niepodległości naszej byłoby niezmiernie 
tanio nabyte, gdyby ustaniem tylko Towarzystwa Patryotycznego i 
umiarkowaniem dzienników okupione być mogło [...], ale my więcej w 
okupie ofiarować poważamy się - boć nasze prawa, nasze swobody, 
wolność druku, naszą niepodległość, słowem proponujemy zamianę 
niewoli - na bodaj dolegliwszą. Przypuśćmy, że tą koleją 
zmieniłoby się położenie nasze, oczywiście nie zyskalibyśmy 
niepodległości, bo tej bez swobodnego rozwijania zasad 
towarzyskich nie pojmuję, tylko wyjednalibyśmy sobie udzielność, a 
zyskali niewolę. Z takiem będąc przekonaniem, nie mogę się łudzić 
polityką Austryi. 
Może się w tem wszystkiem mylę, ale o trafności mego widzenia tak 
dalece jestem przekonany, że mi serce kraje się, gdy działanie 
przeciwne postrzegam. Jeżeli tedy z gwałtowniejszym uczuciem 
wyrażam się, w jakim razie stosownie do mego widzenia, może to 
zasługuje na jakie przebaczenie. A jeżelim 4 Sierpnia, więcej niż 
kiedy wzruszony, Księciu Prezydującemu moje zdanie, zdaje mi się, 
objawił, wynikało to z chwilowego mego uczucia i z momentów 
krytycznych dla narodu i dla samego Prezydującego Księcia - z 
przychylności i życzliwości, z którą zawsze dla Księcia zostaję, a 
która w razach takich więcej się obudza, która niemniej uczucia 
moje egzaltowała. 
Jeszcze raz proszę Księcia, aby raczył ocenić pobudki moich 
wzruszeń, a zważywszy na to, cośmy sobie winni w tak krytycznych 
położeniach, nie zechciał pisma tego użyć na nic takiego, coby 
cień na harmonię Rządu rzucić miało. 
Warszawa, 10 sierpnia 1831 
(podp.) Lelewel". 
W dniu 4 sierpnia 1831 roku, w sali posiedzeń Pałacu 
Namiestnikowskiego starły się z sobą w sposób najbardziej 
bezpośredni dwie przeciwstawne koncepcje powstania - te dwie 
koncepcje, których stopniowe przełamywanie się w rzeczywistości 
powstańczej usiłuje stale ukazywać niniejsza opowieść. Oba 
wyznania wiary powstanczej wyrażone są tak sugestywnie, tchną tak 
szczerym patriotyzmem, za każdym z nich stoi autorytet tak 
wielkiego nazwiska, że na pierwszy rzut oka przedstawione w nich 
racje mogą się wydawać jednakowo przekonywujące. Ale historia 
brutalnie odsłania kulisy kunsztownych sformułowań oświadczającego 
się za "dyplomacyą""Księcia Prezydującego" i rację w tym sporze 
(niestety, tylko negatywną) przyznaje rzecznikowi "rewolucyi" 
Lelewelowi. 
Wypadki późniejsze dowiodły, że pogląd Lelewela na pomoc 
zagraniczną, szczególnie zaś na pomoc Austrii, odpowiadał bolesnej 
rzeczywistości - pisze historyk Artur Śliwiński. - Widział on 
dobrze słabą stronę przedsięwzięć dyplomatycznych, tak jak 
Czartoryski równie dobrze widział niemoc sfer rewolucyjnych. 
Mylili się obaj: każdy z nich oceniał trafnie bezsilność, panującą 
w obozie swoich przeciwników, lecz nie zdawał sobie sprawy z 
bezsilności własnej, z niemocy środków, które uważał jeszcze za 
zbawienne. Obaj mówili o niepodległości. Ale Czartoryski, nie 
wierząc w zwycięstwo, a widząc nadciągającą zemstę i gniew 
Mikołaja, gotów był rzucić naród w szpony austryjackie, byle go 
tylko ocalić od następstw odwetu rosyjskiego. Ten rozpaczliwy krok 
zaskoczył Lelewela. Ujrzał w nim nową formę niewoli i buntował się 
przeciw niej całą mocą swej duszy. "Lepiej z godnością utonąć, 
niżeli haniebnej blizny szukać" - napisze później z tego powodu. I 
to poczucie godności wybuchło w nim na posiedzeniu 4 sierpnia w 
sposób niezwykle ostry, namiętny, gwałtowny. Trzymający się 
nieustannie na wodzy, "cichy wódz i martwy świadek powolnych prac 
wykonawczych", ciągle podejrzewany o tajemne knowania, ciągle 
osaczony nieufnością, stracił wreszcie moc panowania nad sobą i na 
widok dokumentu, który zwiastował nową niewolę, zapłonął 
niepohamowanym gniewem. Szlachetny był to gniew i szlachetne były 
gniewu tego pobudki. Ale wybuch jednorazowej energii przychodził 
zapóźno i żadnego nie wydał rezultatu: pismo, acz bez jego 
podpisu, wysłane zostało nazajutrz do Wiednia..." 
O przyjęciu, jakiego doznało w Wiedniu zainspirowane przez 
Czartoryskiego pismo Rządu Narodowego dowiedzieć się można z 
pamiętników siostrzeńca "Księcia Prezydującego": Andrzeja hrabiego 
Zamoyskiego*, (* Był to starszy brat wspomnianych już 
wielokrotnie: Władysława i Augusta Zamoyskich.) który wyjeżdżał 
parokrotnie do Austrii jako sekretny wysłannik warszawskiej partii 
dyplomatycznej "dla traktowania z ks. Metternichem". Pamiętniki 
Zamoyskiego ujawniają dość sensacyjne szczegóły "dyplomatyzowania" 
z Austrią. 
Pierwszą sensacją jest wiadomość, że 25 czerwca 1831 roku w 
mieszkaniu ks. Czartoryskiego odbyło się tajne zebranie czołowych 
przedstawicieli partii dyplomatycznej, na którym postanowiono 
starać się o zjednanie Polsce względów Austrii drogą... 
przekupstwa. Hrabia Andrzej przytacza w pamiętniku pełny protokół 
rzeczonego zebrania: 
"Obecni: Książę Adam Czartoryski, Skrzynecki Wódz Naczelny, 
Władysław hr. Ostrowski Marszałek Sejmu, Horodyski Minister spraw 
zagranicznych, Andrzej Zamoyski trzymający pióro. 
Prezes Rządu Narodowego, wezwany do narady Naczelnego Wodza siły 
zbrojnej narodowej, Marszałka Izby Poselskiej i Ministra spraw 
zagranicznych - chcąc wszelkich użyć sposobów, mogących prowadzić 
do ocalenia Ojczyzny, przedstawił nadzieję i możność ujęcia 
polityki Dworu Wiedeńskiego i zapewnienia Polsce jego kooperacyi i 
wsparcia, podług warunków osobno wyrażonych. Uznano potrzebę 
przeznaczenia na ten cel sumy czerwonych złotych pięćdziesiąt 
tysięcy. Niniejszym rozporządzeniem upoważniony zostaje Prezes 
Rządu Narodowego do użycia podobnego kredytu z należytą 
ostrożnością i w sposób najpewniej prowadzący do tak ważnego celu. 
Tajemnica najściślejsza, nieodzowna w podobnej sprawie, nie 
dozwala wniesienia tego przedmiotu na sesyę Rządu Narodowego. Dla 
śladu i dzielenia odpowiedzialności za ten krok w razie potrzeby, 
zebrani członkowie własnoręcznie protokół niniejszy podpisują"*. 
(* Bezpośrednio po zebraniu Andrzej Zamoyski odbył rozmowę z 
generałem Skrzyneckim, którą warto tu w całości przytoczyć: 
"Zaszedłem potem do Naczelnego Wodza, dla rozmówienia się sam na 
sam i poznania jego widoków i intencyi. Po długiej rozmowie i 
ocenianiu położenia naszego [...] mniej więcej tak się wyraził: 
>>Silni jeszcze jesteśmy, wszelako muszę ci powiedzieć, że 
obecnego wojska będę strzegł jak oka w głowie, bo straciwszy jedne 
wojsko pod Grochowem, drugie pod Ostrołęką, wątpię żebyśmy 
potrafili, obecne straciwszy, nowe uformować. - Kraj dużo już dał 
- czy jeszcze dać może? nie wiem. W takiej niepewności największa 
mi przystoi ostrożność - będę Fabiuszem, Cunctando restituit rem. 
Z Paryża Jenerał Sebastiani, minister spraw zagranicznych, tyle 
nam tylko na nasze zapytania odpowiedział: Durez, durez (trwajcie, 
trwajcie). Myślą więc moją jest, nie szukać nieprzyjaciela, unikać 
bitwy walnej, stanowczej - wytrzymywać go. - Będziemy manewrowali, 
niechaj męczy swoje wojsko. Dam mu przejść przez Wisłę, a będę na 
niego czekał nad Bzurą, w okolicy Łowicza; tam, jeżeli mnie będzie 
atakował, bitwę przyjmę - jak się uda, skutek okaże; jeżeli mnie 
pobije, cofnę się pod Warszawę i pod szańcami stanowcza będzie 
rozprawa. Taki mój plan, od niego nie odstąpię. Przypuszczając, że 
ja nieprzyjaciela pobiję, to go do Prus wpędzę<<. - Zapytałem go, 
czy nie myśli niepokoić nieprzyjaciela w czasie flankowego marszu 
pod Toruń... Odpowiedział Skrzynecki: >>Niepokoić mógłbym, ale na 
co wojsko męczyć? - Przejścia przez Wisłę nie mogę mu wzbronić. 
Kiedy mu Prusacy pomagają, wolę się trzymać mego planu<<".) 
Następnego dnia hrabia Andrzej otrzymał od wuja pełnomocnictwo 
następującej treści: 
"Jesteś upoważnionym niniejszym do zaofiarowania i zaindossowania 
bonów złożonych do Twoich rąk, w celu zabezpieczenia ich wypłaty 
na warunkach następujących: 
1. oferta 50 tysięcy dukatów 
2. oferta 20 tysięcy dukatów według osnowy wyżej wyłuszczonej - 
jak również sześciu bonów na sumę 50 tysięcy dukatów..." 
W osobnym dokumencie wyłuszczono przedmiot mającej nastąpić 
transakcji: 
"Pierwsza propozycja: Ofiarowanie pięćdziesięciu tysięcy dukatów, 
o ile pozyskamy: 
Uznanie bezzwłoczne i to w zgodzie z Francyą i Anglią 
niepodległości Polski, z zobowiązaniem i rękojmią na piśmie, iż na 
kongresie, w ciągu trzech miesięcy najdalej, gabinet austryacki 
wyjedna nam od Rosyi granice nasze z przed drugiego rozbioru,1793 
r. z portem na Bałtyku, przystankiem wolnym w Odessie traktatami 
handlowymi lojalnemi z trzema sąsiadującymi mocarstwami: Rosyą, 
Austryą i Prusami, jak również amnestyą ogólną w prowincyach 
dawnej Polski, nie mających być przyłączonemi do Królestwa... 
Propozycya druga: Ofiarowanie dwudziestu tysięcy dukatów, jeśli 
pozyskamy: 
Propozycję jasną i skuteczną pośrednictwa ze strony dworu 
Wiedeńskiego, zaproszenie Francyi i Anglii do współpracy w sprawie 
załatwienia przed upływem trzech miesięcy na kongresie kwestyi 
polskiej - w sposobie utworzenia z Polski państwa zdolnego do 
zachowania swej niezawisłości..." 
Człowiekiem, od którego za cenę 50 000 dukatów spodziewano się 
uzyskać realizację powyższych propozycji, miał być książę 
Metternich, kanclerz Cesarza Austryiackiego - niewzruszony filar 
legitymizmu w Europie, polityk, który za główne dzieła swego życia 
uważał uchwały kongresu wiedeńskiego i Święte Przymierze 
monarchów, dla obrony tych uchwał. Niepoprawnymi optymistami byli 
warszawscy "dyplomatycy"! 
Zakwestionowany przez Lelewela, list Rządu Narodowego nadszedł do 
Wiednia 12 sierpnia 1831 roku. Pod tą datą Andrzej Zamoyski 
zapisał w swoim pamiętniku: 
"Wieczorem, jak zwykle, spotkałem ks. Konstantego (Czartoryskiego) 
- odebrał był sztafetą od ks. Adama list do cesarza Franciszka, 
jutro ma odwieźć ten list ks. Metternichowi do Baden - dał mi 
kopię tego listu oraz pismo, w którym nasz rząd oświadcza się 
wyraźnie za formą rządu monarchicznego..." 
Sprawa przekupienia Metternicha nadal była aktualna: 
"Z Warszawy kazano mi ofiarować księciu Metternichowi 
(pargalanterie!) wydanie mu klucza do pism cyframi pisanych 
rosyjskich, w depeszach używanych w biurze Wielkiego Księcia 
Konstantego znaleziony... Wyznaję, że wstręt wielki czując do tych 
zdradzieckich środków postępowania, zaniechałem zupełnie myśli, 
tak działania przez pieniądze, jako i przez powyższą grzeczność. 
Nie chciałem kalać naszej sprawy niecnemi środkami. Będę za to 
potępiony..." 
I dalej, pod tą samą datą: 
"Ks. Adam... zgodził się na następną propozycyę: Gdyby nam Austrya 
Galicyę oddała, na króla otrzymała (Polska) księcia z Europy, a 
nie z Azji, zrzeklibyśmy się nawet teraźniejszej konstytucyi, na 
dowód, że nam nie idzie o wyuzdany liberalizm, ale bądź co bądź - 
o byt. 
Gdyby Polskę w dawnych granicach ukonstytuowano w jedno Królestwo, 
przyjelibyśmy nawet za króla cesarza Mikołaja, na zasadzie takiej, 
jak król angielski jest królem hannowerskim. Jeżeli Gabinety nie 
chcą Rosyi tym sposobem wzmacniać, niechże nam oddadzą, co nam 
wydarły, niepodległą Monarchię ogłoszą i króla dadzą... Niechby 
przez wspólny protokół Gabinety wymogły zawieszenie broni, później 
kongres". 
Zamoyski nie przytacza, niestety, treści pisma Rządu Narodowego, 
opowiada natomiast, w jaki sposób przyjął ten memoriał Metternich. 
"Dnia 13 (sierpnia) 
...Wieczorem, o umówionej godzinie, ks. Konstanty przyszedł do 
mojej ławki na bastyonach, powiedział mi, że ks. Metternich w 
Wiedniu, że go właśnie widział po południu i oddał mu do rąk list 
ks. Adama do cesarza Franciszka. Ks. Metternich bardzo był znużony 
konferencyami, które miał z ministrem pruskim, francuskim i 
sardyńskim; w złym był humorze, przyjął ks. Konstantego stojący - 
powiedział mu, że go cesarz upoważnił do odpisania na listy 
Skrzyneckiego, Naczelnego Wodza, że z tego odpisu i ks. Adam się 
dowie, jak rzeczy stoją". 
I dalej: "Ks. Metternich znowu zaczął rozmowę o jakobiniźmie 
(zawsze bowiem mianuje powstanie nasze rewolucyą jakobińską). - 
Wiem dobrze - rzekł - że brat nie jest jakobinem, ani też nie jest 
nim Wódz Naczelny, lecz zmuszeni zostaną uledz jakobinom, zgniotą 
ich i nas również. Wiem dobrze, że radbyś, by mój cesarz ogłosił 
niepodległość Polski. Nie uczyni tego nigdy, to niemożliwe. Niema 
on ochoty utracić tron. Widzisz, jaką jest owa interwencya Francyi 
i Anglii... W nos roześmiałem się owym Francuzom, gdy mi o swej 
interwencyi mówili... sami się o siebie obawiają. Król ich Ludwik 
Filip zleci z tronu wkrótce. Cała wasza polityka jest romansem; 
nie należy go stosować do polityki". 
Wydaje mi się, że żadna z "oszczerczych" gazet klubowych nie 
potrafiłaby tak gruntownie skompromitować zabiegów dyplomatycznych 
Czartoryskiego, jak udało się to niechcący jego rodzonemu 
siostrzeńcowi i najbardziej zaufanemu pomocnikowi. 
Lelewel od początku dostrzegał całą słabość "dyplomacyi" "Księcia 
Prezydującego", cóż jednak z tego, skoro brakowało mu sił i odwagi 
do przyjęcia na siebie odpowiedzialności za dalszy los 
"rewolucyi". Dwaj "kolosi zaufania społecznego", wodzący się za 
bary w najkrytyczniejszych dniach wojny narodu o niepodległość, 
pozostają w pamięci jako symbol tego, co Ludwik Mierosławski 
nazwie później niedoczynem powstania listopadowego. 
"Zaprawdę - napisze po latach znakomity historyk epoki - wielka 
była moc patryotyzmu, ofiarności, posłuszeństwa, cierpliwości tego 
społeczeństwa, jeśli do ostatka opierała się działaniu tego 
rozkładu, jaki szedł z góry, i aż do upadku Warszawy zachowała 
dzielność i męstwo". 
Zwierkowski w swoim Rysie powstania nie wspomina ani słowem o 
historycznym przesileniu rządowym, natomiast wiele miejsca 
poświęca powrotowi generała Dembińskiego. Ten dzielny żołnierz, 
który swoim świetnym przebiciem się ze Żmudzi do Warszawy 
przesłonił nieco klęskę powstania listopadowego, obudził w 
społeczeństwie nowe nadzieje i stał się na krótko następnym 
kandydatem do roli Kościuszki i Napoleona w jednej osobie. Ale 
nadzieje te szybko się rozwiały. Wyczekiwany przez stronnictwo 
ruchu, "zbawca ojczyzny" natychmiast po powrocie sprzymierzył się 
z "dyplomatami" i ze Skrzyneckim. Pozyskał go podobno dla prawicy 
powstańczej syn jego siostry: margrabia Aleksander Wielopolski - 
przywódca młodych hrabiów z Klubu Obywatelskiego, grupujących się 
obecnie wokół konserwatywnego dziennika "Zjednoczenie", 
poświęconego głównie zwalczaniu i ośmieszaniu Towarzystwa 
Patriotycznego. Zwierkowski miał możność przekonać się o 
nastawieniu politycznym generała już podczas uroczystego 
powitania, jakie zgotowano mu przy rogatkach miejskich. 
"Zwierkowski deputowany jako sekretarz Izby Poselskiej, według 
sposobu myślenia i zasad, które wielbił, wita Dembińskiego 
tytułem: Obywatelu Generale - i w krótkich słowach przedstawia, że 
z ludem i wojskiem, jakie jest w stolicy i pobliskości, cudów 
jeszcze dokazać można, ale trzeba być człowiekiem ludu, 
żołnierzem, nie dyplomatą. Że takim spodziewają się wszyscy 
widzieć Dembińskiego. Nie w smak było generałowi [...] powitanie 
[...] bo już wprzód widział się ze Skrzyneckim, a w 
konfidencjonalnej później rozmowie dało się słyszeć, że po 
wyrazie: Obywatelu poznał klubistę..." 
W dwa dni po uroczystym powitaniu generał Dembiński, na wniosek 
naczelnego wodza, mianowany został gubernatorem wojennym Warszawy. 
Na przyjęciu wydanym z tej okazji przez Rząd Narodowy deputowany 
Zwierkowski dostąpił zaszczytu odbycia "na stronie" dłuższej 
rozmowy z nowym gubernatorem, który, zupełnie się nie krępując, 
odsłonił przed nim swoje stanowisko i zamiary wobec powstańczej 
lewicy. W Rysie powstania dochowało się obszerne sprawozdanie z 
wymiany poglądów z Dembińskim, niestety - jak wszystko w 
politycznych pamiętnikach Zwierkowskiego - pisane w formie suchej 
zobiektywizowanej relacji, jak najdokładniej oczyszczonej z 
wszelkich uroków osobistej bezpośredniości. 
"Gubernator pełen uniesienia wyrzuca niektórym osobom, a 
mianowicie reprezentantom, należenie do Klubu, którzy w zaufaniu 
tłumaczą i w innym świetle, jak był generał uprzedzony, 
przedstawiają - referuje swym nieco rozwlekłym stylem pan Walenty. 
- U Dembińskiego przeważa zdanie (wodza) i dyplomacji, nie zważa 
na realne przedstawienie rzeczy i nie tai swej niechęci do Klubu 
przed wieloma osobami, daje się nawet słyszeć z wyrażeniami prawie 
następującymi: "Ja żartuję sobie z pochwał Klubu, które odbieram, 
jako też z jego nagan, ale widzę, że klubiści czernią najlepszego 
patriotę - wodza Skrzyneckiego, robią nieporządek, zamieszanie, 
wdają się w ocenianie rządu, co do nich wcale nie należy, targają 
się na sprawę najuczciwszego człowieka - ks. Czartoryskiego, 
prezesa rządu, przez co osłabiają powagę władz cywilnych i 
nadwerężają subordynację w wojsku. Kiedy więc rząd, to jest 
Lelewel i kaliszanie, którzy w nim przewagę mają, nie umieją 
ukrócić nadużyć, to ja, jako gubernator, zaradzę prędko złemu. 
Rozkażę klub rozpędzić bagnetami i każdemu radzę, aby nie chodził 
na posiedzenia Klubu, gdyż zrobię co powiadam, a w razie 
najmniejszego oporu wszystko w pień każę wyciąć, wykłuć, nie będę 
uważał ani na członka rządu, ani na posłów, których tam zastanę, 
którzy do Klubu należą, wszystkich wymorduję, bo ci wszyscy są 
największymi burzycielami". 
I - równie bezosobowo przedstawiona - odpowiedź Zwierkowskiego: 
" Na takie objawienie myśli odpowiadano, że gdyby takim był Klub, 
jak go generał ocenia, wielu tam chodzących nie znajdowałoby się 
na posiedzeniach, ale rzecz się ma wcale inaczej; w Klubie objawia 
się opinia narodu i oburzenie na dyplomację i wodza, którym każdy 
rozsądny przypisuje sprawiedliwie skutki, jakie widzimy. Gdyby 
cele Klubu były niegodziwe, niejeden by z tych, którzy słyszą 
zdanie gubernatora, nie wahał się wystąpić z niego, lecz nie dla 
obawy wykłucia bagnetami!* (* Stanisław Barzykowski, powołując się 
na świadectwo samego Dembińskiego, nieco inaczej przedstawia jego 
rozmowę ze Zwierkowskim: "Słuchajno panie vice-prezesie 
towarzystwa patryotycznego, ostrzeż twoje towarzystwo, że mam 
doniesienie, że chcą ruszać się. Czekam wprawdzie na atrybucye, 
które sejm dla gubernatora ma uchwalić, lecz jeżeli ich nie 
doczekam się, a ona (kładąc rękę na szabli) powie mi, że ich 
działanie szkodzi rzeczy publicznej, natenczas atrybucyi czekać 
nie będę. Mam siłę dostateczną pod ręką, która za mną pójdzie 
wszędzie, i z tymi ludźmi wpadnę i w pień was wytnę, a nazajutrz 
będę sie tłumaczył" - Odpowiedział mi (Zwierkowski) niby żartem: 
"Ale ich tam kilkuset jest', ja rzekłem: "Ja tylu ludzi z sobą 
wezmę, ale ręczę na duszę moją, że gdyby ich było 500 lub 1000, w 
pień wytnę wszystkich" - Widział po mojem uniesieniu, że słowa 
dotrzymam, przeto zaczął mówić: "Mnie jenerał nie potrzebuje 
straszyć, ja już towarzystwo porzucić zamyślam; chciałem się 
jenerała jako dawnego znajomego poradzić, w jaki sposób mam to 
uczynić?" - W tę ostatnią odpowiedź, przypisywaną Zwierkowskiemu 
przez Dembińskiego i Barzykowskiego - trudno po prostu uwierzyć; 
za wiele się wie o ówczesnej i późniejszej działalności 
politycznej "szwoleżera złej konduity" z innych wiarygodnych 
źródeł historycznych.) W Klubie mogą być i zboczenia mniejszej 
wagi i niedorzeczności czasem słyszane, ale Klub od początku swej 
egzystencji głównie woła: działajmy rewolucyjnie, i wykazuje, że z 
przeciwnego działania najopłakańsze skutki. Klub robi przysługę, 
że ostrzega lub wykazuje zboczenia, ale nie ma zamiarów psucia 
porządku [...] Największe nieszczęście, że Klub nie wyniósł się do 
tego stopnia, aby miał więcej siły. Co do zamiarów gwałtownego 
napadu i mordów, tego nie radzą gubernatorowi, bo nie tylko udać 
by się to nie mogło, ale nawet użycie krwawych środków mogłoby 
oburzyć nie tylko lud, lecz i wojsko, mogłoby wywołać, 
przyspieszyć reakcję i mogłyby paść nie te ofiary, które chce 
gubernator poświęcić, lecz te, w których obronie staje. Ale 
Dembiński, niepohamowany w gniewie, rzucał pociski na wszystko, co 
mówi przeciw systemowi, którego podjął się bronić; odgrażał 
klubowi i niektórym osobom, żadnych przełożeń nie przyjmował, 
mówić prawie nie dozwalał chcącym go reflektować... Oddalono się 
przeto - kończy swą relację Zwierkowski - bez odpowiedzi na 
nieprzystojnie nawet użyte wyrazy w przekonaniu, że chwila 
zastanowienia się potrzebna gubernatorowi, a opozycja nawet 
konfidencjonalna nie tylko nie zawróci go od zamiaru, ale owszem, 
może przyspieszyć spełnienie jakiego niestosownego czynu. Z tym 
wszystkim skończyło się na odgrażaniu, na gadaninie; Klub miał 
materię większą do rozprawiania nad postępowanie gubernatora; 
zaufanie Dembińskiemu i cześć dla niego nikły, a oburzenie przeciw 
wstępującemu w ślady wodza i broniącemu ludzi lub systemu 
potępionego coraz większe się pokazywało. Człowiek więc, który 
męstwem i poświęceniem się na wdzięczność narodu zasłużył, tracił 
od razu wszystko, gdy się przyczepił do stronnictwa, które nas od 
początku gubiło i domęczyć miało." 
Tymczasem na powstańczych liniach bojowych trwał zabójczy bezruch. 
Zapiski w diariuszu wojennym deputowanego Zwierkowskiego brzmią 
coraz rozpaczliwiej. Wojska nieprzyjacielskie posuwają się planowo 
naprzód. Opór stawiają im jedynie bohaterskie oddziały 
partyzanckie z korpusu generała Samuela Różyckiego. Główna armia 
polska nadal biwakuje bezczynnie na pozycjach obronnych między 
Bzurą a Wisłą i pozwala się osaczać ze wszystkich stron. 
"Dnia 7(sierpnia) 
Wódz nasz spokojnie spoczywa. Nieprzyjaciel koncentruje się, już 
ostatnia jego kolumna zbliża się do zajęcia miejsca w razie ataku. 
Oddziały jego zajęły gościniec cały do Kalisza prowadzący. Korpus 
gen. Gerstenzweiga przeznaczono do poskramiania pospolitego 
ruszenia i ścigania naszych rezerw lub zakładów [...] Płk. Anrep 
przybywa do Koła i wypiera nasze oddziały, którymi gen. Stryjeński 
dowodzi, inne udają się nad rzeki Ner i Wartę, niektóre nawet 
oddziały posuwają się ku Kaliszowi; od głównej zaś armii wysyłane 
(są) podjazdy ku Rawie, aby okrążywszy naszą armię skomunikować 
się z gen. Rudigerem, któremu śpieszne przebycie Wisły nakazane 
(było). Gdy nieprzyjaciel bezkarnie wszystko, co zamyślił, 
uskutecznia, nasz wódz zwołuje już czwartą radę w obozie dnia 7 
sierpnia i na tej, otwarcie powtarzając dawne swe zdania, a 
Chrzanowski swe pierwotne myśli, oświadcza, że ani podobieństwo 
staczać walki i że cała nadzieja w interwencji, zaręczając 
niezawodny skutek wdania się w naszą sprawę Francji i potrzebę 
trzymania się jak najdłużej opornie. Większość zdań generałów 
naszych już jest za widokami wodza. Mniejszość oburzona donosi do 
stolicy, co się dzieje w obozie, nie tai nawet przed podkomendnymi 
zamiarów wodza i zniknięcia nadziei walczenia z nieprzyjacielem. 
Zaliwski dostawszy się do armii powstaje na niedołężność, gromadzą 
się dawni podchorążowie, dziś po pułkach rozrzuceni jako 
oficerowie. Wysocki i jego towarzysze widzą zniszczenie powstania, 
któremu dali początek, zaczynają się umawiać i postanawiają 
zaradzać złemu, wszędzie mają swych zwolenników, przy sztabach 
najmniej. W stolicy należący do Klubu, zawiadomieni co się dzieje, 
a niektórzy nawet o gotowości owej belwederskiej młodzieży. Lecz w 
Warszawie jeszcze nowe znoszenie osób ma miejsce zbierające się 
około Krukowieckiego, który, niechętny, nie traci czasu na darmo; 
robi sobie zwolenników, do czego ma otwarte pole, gdy wielu 
wojskowych przebywa w stolicy i gdy wielu uważa potrzebę tak 
sprężystego jak on gubernatora, i nie wchodząc w powody niechęci, 
uważa w nim człowieka, który od dawna ocenić umiał naszego wodza. 
W sejmie Kaliszanie dostają zawiadomienie do Umińskiego, Lelewel i 
stronnicy ruchu od Zaliwskiego o całym położeniu naszym i o 
zamiarach wodza". 
W ostatnim tygodniu przed nocą 15 sierpnia bieg zdarzeń 
zmierzających do tragicznego rozwiązania wyraźnie przyśpiesza 
tempo. 8 sierpnia - w atmosferze narastającego zdenerwowania 
sytuacją wojenną - zapadł werdykt Sądu Wojennego Nadzwyczajnego w 
sprawie przynależności generała Jankowskiego do spisku 
antypaństwowego. Miotający się między głosem sumienia a strachem 
przed gniewem opinii publicznej, sędziowie wydali orzeczenie 
wykrętne, nie mające charakteru ostatecznego. - "Sąd wyszedł z 
założenia - cytuję osnowę werdyktu za Władysławem Zajewskim - że 
skoro nie może ściągnąć denuncjatorów, a sama denuncjacja w jej 
obecnej formie pozbawiona jest rzetelnych faktów i dowodów winy, 
to nie może ustalić rozmiarów winy gen. Jankowskiego. Jednakże samo 
zaprzeczenie oskarżonego nie wystarcza do jego uwolnienia. 
Jankowski czasowo zwolniony od zarzutu przynależności do >>spisku 
knowanego w murach stolicy<<, oddany będzie pod sąd wojenny armii 
za uchybienia służbowe w wyprawie na Rudigera. Pozostanie 
ostatecznie w areszcie aż do rozstrzygnięcia sprawy pozostałych 
oskarżonych o spisek". 
Zaskoczona tym połowicznym rozwiązaniem Warszawa znowu 
"drży"oburzeniem. Jest ono tym większe, że orzeczenie Sądu 
Wojennego Nadzwyczajnego ogłoszono zaledwie w tysiącu egzemplarzy 
i większość interesujących się tą sprawą zna je tylko z ustnie 
przekazywanych plotek. A plotki krążą najróżniejsze. Opowiada się 
między innymi, że oskarżonemu o zdradę dywizjonerowi umożliwiono 
ucieczkę z więzienia i że przebywa on już w głównej kwaterze 
Paskiewicza. Tamę powszechnemu wzburzeniu mógłby położyć jedynie 
naczelny wódz, przekazując niezwłocznie sprawę Jankowskiego Sądowi 
Wojennemu armii. Ale Skrzynecki nie śpieszy się wcale do 
przedkładania ocenie wojskowych władz sądowych epizodu wojennego, 
w którym jego własne postępowanie nie było całkowicie w porządku. 
Pozostawienie w zawieszeniu sprawy Jankowskiego było jednym z 
ostatnich błędów polskiego Fabiusza Kunktatora. Jego władza 
hetmańska kończyła się. Oburzenie publiczne podnosiło się przeciw 
niemu z różnych stron i osaczało go równie ciasno, jak wróg 
osaczał Warszawę. 
- "Członkowie Sejmu - wspomina Zwierkowski - zewsząd atakowani, 
oburzeni gorzkimi wyrzuty, że zawierzyli wodzowi, który i tym 
razem zdradził zaufanie, niechętnie ruchy robiąc, sprowadził tak 
blisko stolicy nieprzyjaciela. Że wódz co moment niezdolności daje 
dowody i wyraźnie bić się nie chce z Moskalami, a Sejm, który 
tylko sam ma nad wodzem zwierzchność, nie odsuwa go... Posłowie 
wiedzieli co się dzieje, nieraz już chcieli zaradzić złemu, lecz 
zawsze w Sejmie pokazała się przewaga stronnictwa wodza i prezesa 
rządu, dyplomacji i arystokracji. Zawsze krok rozpoczęty 
wstrzymano lub go sparaliżowano objaśnieniami, dodatkami itp... 
(Teraz) nadzieje pokładano, że wielu młodych ludzi do Sejmu 
przybyło zza Bugu, zza Niemna, ludzi rewolucyjnych, powstańców na 
koniach, prawie sejmikujących..." 
Ci nowi reprezentanci narodu, których przybrano do Sejmu, poza 
normalną ordynacją wyborczą, aby podkreślić, że w powstaniu 
uczestniczą wszystkie ziemie dawnej Rzeczypospolitej - przylgnęli 
od razu do stronnictwa ruchu, bo przyciągał ich jego 
bezkompromisowy program niepodległości. Wśród świeżo pozyskanych 
sprzymierzeńców deputowanego Zwierkowskiego na pierwszy plan 
wysuwa się Narcyz hrabia Olizar - wprowadzony do sejmu jako poseł 
z Wołynia, a następnie wybrany senatorem-kasztelanem. Był to 
starszy brat, znanego doskonale Czytelnikom tej powieści, Gustawa 
Olizara z Korostyszowa* - przyjaciela rosyjskich dekabrystów i 
konkurenta do ręki pięknej generałówny Rajewskiej. Obaj bracia, 
obdarzeni talentem poetyckim i różnymi innymi zdolnościami 
artystycznymi, (* Interesujący szczegół z historii Korostyszowa 
przekazała mi pani Stanisława Szeptycka - prawnuczka Narcyza 
Olizara. Majątek rodowy Olizarów w drugiej połowie ubiegłego 
stulecia przeszedł na własność arystokratycznej rodziny rosyjskiej 
nazwiskiem Plemianników. Otóż syn ostatnich dziedziców 
Korostyszowa znany jest dziś całemu światu jako reżyser filmowy 
Vadim.) bywali przed powstaniem częstymi gośćmi w salonie 
literackim generała Wincentego Krasińskiego i pewne tradycje tego 
salonu podtrzymywali aż do wybuchu powstania. Wiadomo, na 
przykład, ze źródeł rodzinnych, że "bezpośrednio przed powstaniem 
Gustaw i Narcyz Olizarowie [...] postanawiają śmieszno-uczonymi 
komentarzami ilustrować poemat (Jaksy-) Marcinkowskiego "Rzeki 
Polskie". Powstanie przeszkodziło jednak opublikowaniu tych już do 
druku przygotowanych fraszek, a potem losy braci potoczyły się 
odmiennymi torami. Hrabiego Gustawa - obciążonego dawnymi 
kontaktami z "petersburskimi buntownikami"z miejsca aresztowała 
rosyjska żandarmeria i razem z innymi panami wołyńskimi wywieziono 
go w głąb cesarstwa. Hrabia Narcyz zdołał ujść sieciom policyjnym 
i - stanąwszy na czele sformowanego przez siebie oddziału 
partyzanckiego - przez pewien czas buszował ze zmiennym 
powodzeniem po szlakach powstańczych Wołynia. Po przejściu korpusu 
Dwernickiego do Galicji i po rozbiciu własnego oddziału, poeta 
partyzant przedarł się do Warszawy, gdzie przyjęto go z otwartymi 
ramionami, zwłaszcza w kręgu stronników Lelewela. Jako jedyny 
senator klubista - dysponujący ponadto apartamentem w bezpośrednim 
sąsiedztwie sal sejmowych - stał się Narcyz Olizar kimś w rodzaju 
przewodniczącego grupy posłów lewicowych i liberalnych, którą 
zaczęto nawet nazywać "kołem olizarowskim". Właśnie w mieszkaniu 
hrabiego Narcyza rozpoczęła się ostateczna rozprawa ze 
Skrzyneckim. 
"Zbiera się kilkunastu reprezentantów u członka Sejmu Olizara, 
który miał parę pokoi w Zamku Królewskim pozwolonych do 
zamieszkania - wspomina Walenty Zwierkowski - byli to po części 
nowo wybrani reprezentanci tudzież stronnicy kaliszan i ruchu. 
Narada prywatna rozpoczyna się 8 sierpnia, na którą podzielających 
myśl wniesioną: usunięcie wodza - coraz więcej przybyło, i z 
dyskusji i wyjaśnień pokazało się, że krok stanowczy zrobić 
koniecznie wypada; i zdecydowano na tej prywatnej naradzie, że nie 
można dłużej tolerować Skrzyneckiego, że nazajutrz, 9 sierpnia, 
wnieść potrzeba na sesji sejmowej potrzebę usunięcia go z 
dowództwa, jako nie wypełniającego decyzji rady (z 27 lipca), a 
przez to zostawiającego wszelkie korzyści nieprzyjacielowi. 
Ponieważ między radzącymi przewagę mieli stronnicy kaliszan i 
ruchu, przeto proponowano, aby B. Niemojowski lub Zwierkowski 
wniósł projekt, a obydwie partie poparły go, lecz zdecydowano, iż 
dla zakrycia zamiaru kto inny powinien zrobić inicjatywę i 
przeznaczono do tego nieobecnego na naradzie posła Swirskiego*. (* 
Józef Swirski, poseł z powiatu hrubieszowskiego, należał przez 
długi czas do gorących zwolenników naczelnego wodza, dopiero po 
Ostrołęce przeszedł na stronę jego przeciwników.) Zaproszono 
marszałka (Władysława Ostrowskiego - M.B.), który późno w noc 
przybywszy miał jeszcze znieść się z prezesem rządu i jego 
członkami, większości na propozycję uczynioną pewnymi być można 
było, polecono każdemu obecnemu przybycie wcześniej w to samo 
miejsce nazajutrz przed rozpoczęciem sesji sejmowej oraz 
przyprowadzenie na przedsejmową naradę członków, którzy by o 
ważności pomysłu byli przekonani. Wszystko się stało według umowy. 
Marszałek doniósł, że rząd podziela to samo zdanie, nawet i prezes 
jego, przybyło wielu kolegów i poseł Swirski podjął się 
inicjatywy". 
W wyniku inicjatywy "koła olizarowskiego" - mocno jednakże 
stonowanej w toku długiej dyskusji z ciągle jeszcze czynnymi 
stronnikami wodza - sejm uchwalił wysłanie do głównej kwatery 
Skrzyneckiego w Bolimowie nadzwyczajnej deputacji, opatrzonej 
"nieograniczonym pełnomocnictwem rozpoznania istotnego stanu 
rzeczy na linii bojowej, a nawet w razie potrzeby zarządzenia 
zmiany Wodza i nominowania jego zastępcy". Ale stronnicy 
Skrzyneckiego zdołali uzyskać to, że do rzeczonej delegacji nie 
wszedł żaden z jego głównych przeciwników, podpisanych na wniosku 
olizarowskim. Na pierwszych deputantów sejm wybrał jednomyślnie 
dwóch członków Rządu Narodowego: księcia Czartoryskiego i 
Wincentego Niemojowskiego, natomiast pozostałych komisarzy (2 
senatorów i 5 reprezentantów) już nie wybierano, lecz wyznaczenie 
ich zlecono przewodniczącym Izb, którzy postarali się mandatami 
obdzielić sprawiedliwie wszystkie ugrupowania sejmowe. W 
rezultacie skład delegacji uformował się nijako, zupełnie nie po 
myśli inicjatorów przedsięwzięcia: większość pełnomocników sejmu 
wcale nie była przekonana, że Skrzyneckiemu rzeczywiście należy 
wodzostwo odebrać. Przyznaje to z niezadowoleniem Zwierkowski: "Ta 
to różność opinii w delegacji pojechała do obozu, półśrodek zgubny 
był powodem złego, stanowczo wypadało zdecydować: ma być jeszcze 
wodzem Skrzynecki lub nie, i stosownie do tego wyprawić komisarzy 
jednokolorowych". 
Sam pan Walenty w deputacji nie uczestniczył, ale jako sekretarz 
Izby Poselskiej był tak dokładnie wprowadzony w jej czynności, że 
relację jego można uznać za informacje z pierwszej ręki. 
"Delegacja, czyli deputacja, udała się do obozu, lecz przybywszy w 
dniu 10 sierpnia, wódz naczelny o wszystkim już wiedział, przegląd 
wojska uskuteczniał i gotował się na odpowiedź, robiąc sobie 
zwolenników w armii nowymi awansami, ozdobami, chociaż już 
nadzwyczajnie wielka była liczba oficerów. Deputacja nie 
znalazłszy wodza w głównej kwaterze wysłała do niego wezwanie, aby 
przybył, lecz i wezwanie takowe dopiero, gdy powtórzone zostało, 
skutek wzięło. Wódz przybywszy do głównej kwatery po wyjaśnieniu 
powodów przybycia deputacji do Bolimowa, napisał odezwę do niej. 
Jednak narady, przełożenia niektórych członków, a podobno i 
nadzieja, że większość deputacji złożona z jego zwolenników nie 
odważy się złożyć wodza z dowództwa, miały być pobudką do 
napisania, iż ulegnie woli deputacji, ale sam władzy nie złoży 
("Głos sumienia kazał mi do końca dzielić niebezpieczeństwa i do 
końca siły moje w sprawie ojczyzny na czele wojska poświęcać"). 
Deputacja bolimowska na wzór deputacji nadzorczej (z okresu 
dyktatury Chłopickiego - M.B.) zaczęła postępować, na cóż prośby, 
kiedy rozkazać można? Chyba dla osłabienia powagi"... 
I dalej: 
"Deputacja dzieliła swe zdanie między utrzymaniem a usunięciem 
Skrzyneckiego. Sztaby i bliżej otaczający wodza za nim 
przemawiali, oddaleni i oficerowie z wojska kryjomo przybywający 
wykazywali konieczność zmiany wodza. Chciano zasięgnąć zdania 
samych generałów, wzywając ich do głównej kwatery, na co się wódz 
zgodzić nie chciał, twierdząc, że dla bliskości nieprzyjaciela 
oddalać się od swych komend nie mogą. Znowu traktowanie z wodzem, 
znowu korzenie się deputacji przed Skrzyneckim. Nareszcie hetman 
zezwala, aby generałowie dawali swe zdanie, ale pojedynczo. Ale 
żeby oprócz generałów wezwani zostali do wykazania, jaka jest myśl 
i życzenie armii, i wszyscy dowódcy niższej od generałów rangi. 
Deputacja przyjmuje co u wodza uprosiła, i przybywają pojedynczo 
generałowie, pułkownicy, dowódcy korpusów, dywizji, brygad, ich 
szefowie sztabu, kwatermistrze, a za nimi dowódcy oddziałów 
regularnych i partyzanckich, dowódcy baterii..." 
Wskutek niezdecydowanego postępowania reprezentacji sejmowej, 
przed stodołą bolimowską, w której założyli swą kancelarię 
deputanci, poczęły się dziać rzeczy dziwne i gorszące, 
przypominające najsmutniejsze praktyki sejmikowe z czasów 
szlacheckiej Rzeczypospolitej. Każdemu z przybywających oficerów 
stawiano kolejno pytania: Co pan myślisz o naszej pozycji? Jakie 
masz zdanie o naczelnym wodzu? Czy uznajesz potrzebę zmiany 
naczelnego wodza? itp. Tego rodzaju procedura prowadzić musiała do 
kompletnego rozprzężenia dyscypliny wojskowej, która i przedtem 
nie była już w obozie nadzwyczajna. Rozzuchwalony tłum oficerski 
wiecował jak za najlepszych czasów saskich. "Tworzyły się partye, 
koła i kółka, przemawiali publicznie improwizowani politycy, 
padały słowa namiętne, odzywały się groźby przeciwko 
Skrzyneckiemu". Nie brakowało także gróźb pod adresem deputacji, 
zwłaszcza ze strony młodych sztabowców wodza. Znaczna część 
korpusu oficerskiego ciągle jeszcze uważała przyjazd delegacji 
sejmowej za skutek osobistych intryg frondy generalskiej przeciwko 
"bohaterowi Olszynki Grochowskiej". 
"Większość deputacji po zebraniu znacznej części zdań nie tai 
myśli swej zostawienia przy dowództwie Skrzyneckiego - kontynuuje 
swoją opowieść Zwierkowski - kilku w mniejszości obstaje, aby 
zapytać się wodza wprzód, przed zawyrokowaniem: co dalej robić 
zamierza, jakie plany kampanii, dlaczego bitwy nie stacza [...] Na 
zapytanie, co dalej [...] zamyśla, gdyby przy komendzie głównej 
był zostawiony [...] tak obojętnie odpowiedział, że żądano 
wyraźniejszego tłumaczenia się. Znowu rzekł wódz, że siły 
przeważne nieprzyjaciela pod Łowiczem i gdyby musiał Warszawę 
opuszczać, nie złoży broni w stolicy, bo nie uważałby za skończoną 
kampanię. W. Niemojowski zniecierpliwiony odezwał się, że widzi, 
iż bić sie wcale nie chce, a przynajmniej nie myśli o spotkaniu 
sie z nieprzyjacielem przed Warszawą ani o obronie stolicy, że 
zdanie Sejmu i rządu przeciwne temu planowi wodza; i ubolewał, iż 
dotąd tylko się wojsko nasze cofa, nadto w zapale parę wyrazów 
dobitnie wymówił, dających poznać, że pogorszenie naszego stanu 
wypływa ze złych obrotów wojska, z niedecyzji wodza. Skrzynecki 
oburzony wymawia się prawie tymi słowy: jakże bronić koniecznie 
stolicy, kiedy nie ma ani zapasów żywności, ani materiałów 
potrzebnych do stawiania mostów, a stąd utrzymanie się w stolicy 
długo niepodobne, a nawet niebezpieczeństwo zagraża, gdyby szybki 
odwrót wypadło robić, a temu winien członek rządu, W. 
Niemojowski, zarządzający administracją. I dalej robił wyrzuty, 
atakował rząd, bronił swego twierdzenia. 
Niemojowski cierpliwie wysłuchawszy głosu wodza, który już kilka 
innych członków (delegacji) zbijać zaczął, wydobył z kieszeni 
papiery i odezwał się do zgromadzonych, pokazując szczegółowe 
raporta, które podwładni trudniący się administracją składali, i 
rzekł: oto są dowody, że żywności jest tyle przysposobionej, iż 
całej armii przez sześć tygodni na niczym zbywać nie będzie, a 
znaczne zapasy spodziewane; że materiały na mosty gotowe, o czym 
wodza zawiadomił, lecz zajęcie się stawianiem ich do dowódcy 
należy; wódz nie przeznaczył inżynierów, aby mosty chociażby na 
przypadek potrzeby użytek z nich był nieodzowny; ale bitwę 
koniecznie stoczyć przed Warszawą należy i szkoda, że jej dotąd 
unikano. Znowu kilku członków poparło Niemojowskiego i nalegało, 
aby koniecznie bitwę stoczył. Wódz przynaglony interpelacjami 
rzekł, że sumienie nie dozwala jemu dwóch lub trzech tysięcy 
rodaków wystawić na śmierć niezawodną, na bitwę, z której żadnych 
pomyślnych rezultatów spodziewać się nie można; że jedyne nasze 
zbawienie przeciągać walkę jak najdłużej, chociażby i Warszawę 
opuścić wypadło, bo interwencja dworów europejskich niezawodna 
[...] Deputacja oburzyła się dopiero wtenczas na wodza i zaczęła 
rozbierać, co wódz powiedział, a mianowicie zastanowiło ją, że 
Warszawy bronić nie myśli. Mniejszość, chcąc złożyć z dowództwa 
Skrzyneckiego, stała się wówczas większością, tym więcej, gdy 
niektórzy wyznali, że w prywatnych rozmowach wódz dał się słyszeć, 
że ani jednego niepotrzebnie straconego człowieka nie chce brać na 
swą odpowiedzialność, a wydanie bitwy uważa (za) niepotrzebne. 
Zapadła decyzja na koniec stanowiąca usunięcie Skrzyneckiego, 
jednak przy wotowaniu dwóch jeszcze za utrzymaniem tegoż na 
hetmaństwie wotowało..." 
Po usunięciu wodza zajęto sie wyborem jego zastępcy na podstawie 
opinii, zebranych od dowódców obecnych w Bolimowie. I tu spotkało 
delegację przykre zaskoczenie: generał Skrzynecki utracił 
wprawdzie wielu zwolenników, lecz nadal pozostawał 
najpopularniejszym z generałów. Przy ogólnej liczbie 68 
głosujących, padły na niego 22 kreski, czyli więcej niż na 
któregokolwiek z jego współzawodników. Porządek otrzymania głosów 
był następujący:1) Skrzynecki, 2) Kazimierz Małachowski, 3) 
Dembiński, 4) Umiński, 5) Prądzyński, 6) Łubieński. Głosujący w 
obozie bolimowskim nie znali przecież dramatycznych scen, jakie 
rozegrały się w głównej kwaterze między Skrzyneckim a Prądzyńskim 
przy okazji każdej kolejnej operacji wojennej, a poza tym ulegali 
szumnej propagandzie szerzonej przez otaczającą wodza "trzmielnię 
paziów": Skrzynecki pozostawał dla nich nadal autorem świetnych 
zwycięstw wiosennych, a Prądzyński - intrygantem, kopiącym dołki 
pod przełożonym. 
Deputantów przestraszyła ta względna popularność usuniętego przez 
nich wodza - tym bardziej że w obozie bolimowskim stawało się 
coraz niespokojniej i goręcej. 
"Rozbiegły się wieści po armii - pisze Zwierkowski - że deputacja 
postanowiła usunąć z dowództwa gen. Skrzyneckiego, i zaczęto 
intrygować, aby decyzję zniweczyć, eks-wodza na miejscu utrzymać, 
sztaby, szczególnie ze ślepymi zwolennikami niedoszłego do korony, 
odsuwanego od buławy, zamyślały rozpędzić deputację; liczyli na 
pułk 8 piechoty, blisko głównej kwatery stojący, pułk, w którym za 
czasów Konstantego Skrzynecki dowodził. Patrioci z drugiej strony, 
oficerowie różnych stopni i pułków opuszczali swe miejsca i już 
nie tylko sami, lecz z oddziałami do miejsca obrad pospieszyli. 
Odgrażania, kłótnie, zapowiadanie użycia bagnetów, sejmikowanie 
ciągłe. Jedni się zabierali do walki między sobą, drudzy wyrzutami 
obrzucali delegację, strasząc nawet wykłuciem tych, którzy by 
wzbraniali się zmienić decyzję. Stałość charakteru, którą zawsze 
okazywał W. Niemojowski, była stałą niewzruszoną, z powagą on 
odpowiadał i nakazywał słuchać decyzji. Ks. A. Czartoryski jeszcze 
miał reszty znaczenia, a szczególniej u stronnictwa 
arystokratyczno-dyplomatyczno-sztabowego, które atak chciało 
przypuszczać; a widząc, że książę prezes wspiera zdanie kolegi, 
przestało szturmować. Deputacja ochłonęła z trwogi". 
Wincenty Niemojowski zaproponował na zastępcę wodza pierwszego w 
głosowaniu po Skrzyneckim, blisko już siedemdziesięcioletniego 
generała Kazimierza Małachowskiego - człowieka o nieposzlakowanej 
opinii, cieszącego się wielkim autorytetem w armii i w 
społeczeństwie. Większość deputacji uznała jednak, że w sprawie 
wyboru zastępcy należy zasięgnąć rady destytuowanego wodza. 
"Znowu (na) radę zaciągnięto wodza..., a wódz rzekł, że nie można 
nikogo innego powoływać, jak tylko gen. Dembińskiego, który świeżo 
odznaczył się, ma opinię, zdolności, charakter nieugięty, że jego 
tylko jednego słuchać będzie wojsko. I przyjęto radę, i 
zdecydowano, że Dembiński zastępcą wodza, jeden tylko W. 
Niemojowski dał kreskę za Małachowskim. Dembiński wezwany nie 
ociągał się z przybyciem..." 
W oczach większości deputantów za Dembińskim przemawiały dwa 
względy: jego, szeroko już znana, nienawiść do Towarzystwa 
Patriotycznego oraz jego przyjaźń z ustępującym wodzem, 
gwarantująca pozostanie Skrzyneckiego w armii. 
"Cała czynność deputacji nacechowana była trwogą, niepewnością, 
niezdecydowaniem się stanowczo - wyrzeka na pełnomocników sejmu 
pan Walenty. - Proszono wodza, aby przybył, proszono, aby 
stanowczo powiedział, czy się bić będzie, usprawiedliwiano się 
niejako, aby się nie gniewał, iż go usunąć wypada. Nie chciano 
wglądać w przeszłość, radzono się, kogo na miejsce jego powołać 
zastępczo. Czyli ta myśl zastępstwa nie była okienkiem, którym by 
wnijść do dawnych podwoi mógł Skrzynecki? Plan to dyplomatów w 
Sejmie. Całe postępowanie deputacji było oznaką delikatności i 
szacunku dla Skrzyneckiego. Nie jest naganna delikatność, a 
bardziej przyzwoitość w życiu prywatnym, ale gdzie (chodzi) o 
interes publiczny, o los całego narodu, tam delikatne obchodzenie 
się z przestępnym jest zbrodnią, tam surowość pierwsze zająć 
powinna miejsce po sprawiedliwości". 
W dniu 12 sierpnia Skrzynecki oficjalnie przestał być hetmanem 
powstania. Tegoż dnia jego zastępca wydał swój pierwszy rozkaz 
dzienny do armii. Ostatnie tego rozkazu zdania musiały brzmieć w 
uszach Zwierkowskiego jak szyderstwo: 
"Żołnierze, znacie i cenić umiecie poprzednika mojego. Idąc jego 
przykładem, potrafię na ufność waszą zasłużyć. Obym, gdy się 
skończy wojna, którą prowadzimy, tyle mógł nabyć prawa do 
wdzięczności waszej i potomności, ile go mężny gen. Skrzynecki 
nabył. Niech żyje mąż ten cnotliwy, mąż ten bez trwogi i zmazy, 
niech żyje gen. Skrzynecki!" 
"I takież to pochwały - gniewa się pan Walenty - godziło się dawać 
jednemu z głównych zatracicieli sprawy narodowej, dyplomacie w 
obozie, tańcującemu tylko około stolicy, a gdy ruch nieprzyjaciel 
zrobił ustępującemu ciągle? Godziż się wielbić i naśladować tego, 
co najdłużej paraliżował zapał wojska? Godziż się temu, który się 
przerżnął z Litwy, brać wzory od Skrzyneckiego? Zaślepienie lub 
przyjaźń zgubiły następcę, nie uratowały poprzednika..." 
Lewica powstańcza uznała mianowanie Dembińskiego za jeszcze jeden 
podstęp partii arystokratyczno-dyplomatycznej, a jego odezwę do 
wojska - za wyzwanie rzucone narodowi. W "Nowej Polsce" 
ustosunkowano się do tej sprawy w arcyzasadniczym artykule pt. 
Mądry Polak po szkodzie. 
"Czyliż mało jeszcze klęsk, mało krwi, na darmo przelaney, czyli 
już nie czas bydź mądrymi - wołał organ klubistów - Polacy, kiedyż 
nam się oczy otworzą? - czy wtenczas, kiedy fakcya, okropna 
fakcya, śmieiąc się z łatwowiernych, z dobrodusznych, rusztowanie 
przygotuje i cara w mury stolicy wprowadzi? Nie iestże to zgrozą 
Skrzyneckiemu składać podziękowania? Czyliż ieszcze nie czas 
wszystkie podeyrzane osoby iżeli nie pociągnąć do krwawey 
odpowiedzialności, to przynaymniey z sztabów, od steru usunąć. 
Przeczytaycie Polacy rapport sztabu, iak Skrzynecki Dembińskiego 
nazywa wodzem, iak Dembiński wychwala Skrzyneckiego, i osądźcie 
czyli nie ekzystuje ręka, co niszczy zamiary seymu, zamiary 
patryotyczney izby poselskiey. Na miłość oyczyzny! Polacy, 
obudźcie się, czyliż nasza rewolucya nie wyda energicznych mężów, 
czyliż w gronie izb nie zjawi się śmiały głos, którego brzmienie 
odbije się o piersi narodu, o serca Polaków. Usuńcie 
Skrzyneckiego, wszystkich co kierowali Chłopickim, co wypuścili 
Lubowidzkiego, co wreszcie za podeyrzanych są uznani: 
Łubieńskiego, Aleksandra Krysińskiego, Załuskiego i.t.p. 
Wyśledźcie wszystkich, co nie poięli ducha narodu, ducha 
rewolucyi, a ieszcze godzina zbawienia uderzy. Ale ieżeli się 
będziemy ospale na wszystko martwo poglądać, ieżeli złego z 
korzenia nie naprawimy, upadnie Polska. Przeklęstwo czeka nawet 
tych mężów, którzy Polskę kochaią, ale nie maią śmiałey energii. 
Zbawienie oyczyzny żąda zmiany w systemacie, nie w poiedynczey 
osobie. Posłowie, pamiętaycie, że znowu powie historya, że umieią 
Polacy poledz na polu chwały, a nie umieią rozwinąć energii w 
rządzie i w radzie". 
W nocy z 13 na 14 sierpnia mieszkańców Warszawy zaalarmowała 
wieść, że główna armia powstańcza niespodziewanie opuściła swoje 
stanowiska nad Rawą i Bzurą i rozpoczęła powolny odwrót w kierunku 
stolicy. Spadło to na ludzi jak grom. Teraz już nikt nie wątpił, 
że wojsku nadal rządzi Skrzynecki, a Dembiński podporządkowuje sie 
jego zgubnym dyrektywom. 14 sierpnia na murach miasta pojawiły się 
plakaty: "Skrzynecki z wojskiem cofa się od Bolimowa, a więc 
zdradza". Z ust do ust przekazywano sobie słowa, które obalony 
hetman powstania wypowiedział o swoim zastępcy generale Dembińskim 
na uczcie pożegnalnej, wydanej w Bolimowie dla delegacji sejmowej: 
"Znam charakter wodza, któregoście wybrali, i wiem, że nie pozwoli 
się za nos prowadzić i że prędzej zrobi 18 Brumaire".* (* ÂÁyÂŔ 18 
Brumaire [9 listopada] 1799 roku generał Napoleon Bonaparte, po 
powrocie z Egiptu, dokonał wojskowego zamachu stanu, kładąc kres 
władzy Dyrektoriatu.) Wśród powstańczej lewicy utwierdzało się 
przekonanie, że odwrót armii musi sie zakończyć wojskowym zamachem 
stanu, a następnie kapitulacją i uwolnieniem z więzienia generałów 
oskarżonych o zdradę. 
"Nieukontentowanie powszechne - wspomina Walenty Zwierkowski - 
prawie w jednej chwili okazało się w armii i w stolicy, między 
wojskiem i obywatelami, w Sejmie i rządzie, wszędzie rozdwojenie, 
niemiłe spoglądanie na siebie stronnictw, gotowanie się do 
starcia. Takim był dzień 14 sierpnia, dzień poprzedzający wielką 
burzę, wielkie wstrząśnienie, mające na celu zburzenie złego, 
zaprowadzenie energicznego, narodowego, patriotycznego działania w 
chwili, gdy wszystko do upadku prowadziło, gdy nieprzyjaciel jak 
dawniej bezkarnie zbliżał się i okrążał kilka mil jeszcze tylko 
zostawionego kraju, w którym władze naczelne i siły zbrojne 
polskie skoncentrowane czekały niejako zgonu, przyprowadzone na 
grób przez naczelników władzą i dyplomacją". 
Badając genezę wydarzeń 15 sierpnia, Zwierkowski zastanawia się 
nad przyczynami, które doprowadziły ludność stolicy do stanu 
krańcowego rozdrażnienia i wybuchu. Zdaniem dziedzica z Białej 
Wielkiej jedną z głównych przyczyn była konsekwentna niechęć władz 
powstańczych do uzbrojenia warszawskiego pospólstwa, a tym samym - 
do zapewnienia mu pełnego uczestnictwa w obronności kraju i 
rodzinnego miasta. Siły obronno-porządkowe stolicy składały się z 
dwóch formacji: Gwardii Narodowej, do której miały dostęp jedynie 
sfery posiadające oraz ze Straży Bezpieczeństwa, rekrutującej się 
w większości z niezamożnych dołów stołecznych. Otóż stosunek władz 
powstańczych do tych dwóch formacji był bardzo różny. Upodobniona 
do wojska Gwardia Narodowa miała mundury i broń palną, natomiast 
wyposażenie wojskowe Straży Bezpieczeństwa (konserwatyści nazywali 
ją po cichu "strażą niebezpieczeństwa") - starano się ograniczyć 
do minimum. 
"Nie życzył sobie system panujący, aby Straż Bezpieczeństwa była - 
pisze Zwierkowski. - Najlepszy na to sposób wynaleziono: nie dawać 
im broni i chociaż nie myślano, by ich w karabiny uzbroić, bo 
nawet w armii tej broni brak pokazywał się, ale nawet przygotowane 
piki i kosy dla straży leżały na składzie; część tylko siecznej 
broni udzielona tysiącznikom pod ich odpowiedzialnością, część 
potrzebna dla spełniania służby. Używano wprawdzie dla ulżenia 
Gwardii do służby Straż Bezpieczeństwa, ale zwyczajnie oddawano ją 
pod komendę gwardzistów i rozstawiano po kątach lub mniejszych 
ulicach, aby widoku łachmanami nie obrażali. Nie oswajano ciągle z 
bronią, z musztrą, ze służbą wojskową tylu ochoczych ludzi, bo 
nawet kosa lub pika niebezpiecznym narzędziem w ręku wolnego, 
postrachem arystokratów i dyplomatów. Nie cztery, nie czternaście, 
ale 28.000 lub więcej mogło być straży, lecz zamiast podnosić 
znacznie, do czterech tysięcy zmniejszono liczbę rąk mających 
gromić nieprzyjaciela. Godziłoż się takie i tylorakie robić 
różnice między obrońcami Polakami, między ludźmi chcącymi wystawić 
mur z piersi swoich dla obrony miasta. Bogatsi mieli zasłaniać nie 
tylko ojczyznę, ale majątki, posiadłości znaczne w mieście 
mundurem i bronią palną. Ubodzy jedynie ojczyznę ratować chcieli z 
bronią, jaką im przeznaczono, czekając zbliżenia się 
nieprzyjaciela z kosą lub piką w ręku [...] Pierwsi mieli podwójny 
interes, drudzy jeden tylko - czysto patriotyczny, który system 
nasz jeszcze starał się paraliżować! W ludzie to pałała chęć 
wywarcia zemsty nad zabójcami narodowości i wolności Polaków, ale 
obawa wspólników przyprowadziła (tę chęć) do nicości i dokonano, 
co zamierzono. Byłoż to rewolucyjne działanie lub kierunek 
zabójczy z planu? Tyle rąk, tyle sił marnując!" 
Czytając te gniewne słowa deputowanego klubisty (i zarazem majora 
Gwardii Narodowej) odnosi się wrażenie, że są one jak gdyby 
przedłużeniem dramatycznego sporu Lelewela z Czartoryskim. Bo 
przecież mówi tu Zwierkowski o jednym ze skutków zabójczego dla 
sprawy powstańczej umiarkowania rządowych "dyplomatyków". Ukazuje 
kolejny - po zaprzepaszczeniu reformy włościańskiej - wypadek, 
kiedy to stanowa prywata przeszkodziła pełnemu uruchomieniu sił 
narodu dla obrony kraju przed wrogiem zewnętrznym. 
Z pasją odpiera "szwoleżer złej konduity" argumenty, którymi 
konserwatyści starali się usprawiedliwiać swą niechęć do 
uzbrajania "motłochu". 
"Niechaj się przestępny system nie uniewinnia przezornością i 
obawą rabunków, bo lud Warszawy w czasach kościuszkowskich nie 
rabował, ale gromił nieprzyjaciela, karał tylko zdrajców. Lud 
Warszawy 29 listopada chwycił także za broń, strzegł skarbu 
publicznego, chciał iść na ogień zastępów konstantynowskich, ale 
miał zabroniony udział w gromieniu nieprzyjaciela. Lud Warszawy 
bronił własności prywatnej nawet Żydów, których nie cierpiał, 
karał sam przestępnych złodziei, ale nie mógł po kilku miesiącach 
jeszcze dosięgnąć największych zbrodniarzy. Lud Warszawy za czasów 
Kościuszki wielką pomoc dawał armii, walczył z nią, a nawet gdy 
się także oburzył na przestępnych, na magnatów płatnych od 
Moskali, nie został rozbrojony, bo oceniono korzyści siły ludu. 
Teraz ludu nie chciano użyć, nie chciano uzbroić, chociaż równa 
potrzeba jego pomoc wywoływała; bo wyżej ceniono kilku lub 
kilkunastu winowajców, których lud nie cierpiał, niż dobro 
ojczyzny. Lud Warszawy czuł (upośledzenie) własne, widział i 
wiedział, co się dzieje, nie miałże się oburzać?" 
Według Zwierkowskiego najbardziej bezpośrednią przyczyną 
powszechnego wzburzenia było niezrozumiałe odwlekanie osądu w 
sprawie "zbrodniarzy stanu", więzionych na Zamku Królewskim. W 
miarę upływu czasu ulica warszawska umacniała się w 
przeświadczeniu, że za tą trudną do wytłumaczenia opieszałością 
instancji sądowych kryć się musiała jakaś zdrada ogólniejsza, że 
generał Jankowski i inni "spiskowi" mieli we władzach powstańczych 
potężnych protektorów, a może nawet wspólników, którzy ze względu 
na własny interes pragnęli ich uchronić przed wymiarem 
sprawiedliwości. 
"Wołano o sąd, o karę na wiele osób, ale władze za nic głos ludu 
uważały - pisze Zwierkowski - Lud wołał, że na generałów sądu 
potrzeba, a oczyszczenia lub ukarania domagał się [...] Lud wołał: 
czemu Jankowski i Bukowski nie osądzony [...] dlaczego zwłóczą 
wykazanie zdrady, kiedy ją ogłoszono, dlaczego wlecze się sąd 
doraźny, wolniej postępując jak zwyczajny. Ale dyplomaty 
wyśmiewali głosy podobne i jako rzecz niewartą odpowiedzi 
uważali..." 
I nieco dalej: 
"Na dni kilka przed 15 sierpnia już zaczęły grupy pokazywać się po 
mieście, szczególniej około Zamku w nocy, już policja wiedziała, 
bo takowe rozpędzano, już odgłos dawał się słyszeć, iż zdrajców 
nie sądzą i szpiegów dlatego, aby ich Moskalom oddać albo im 
ucieczkę ułatwić. Nie przypuszczano jednak gwałtownego 
wstrząśnienia, osobliwie gdy nieprzyjaciel blisko, chociaż 
zaburzenie 29 czerwca było przestrogą, chociaż przykłady 
dawniejsze w świeżej powinny były zostawać pamięci, chociaż jawnie 
Gwardia Narodowa i wojskowi nieukontentowanie okazywali, Klub 
krzyczał, pisma ciągle z systemem walczyły. W armii chaos wielki 
zrobiły sejmiki deputacji sejmowej, zbliżenie się wojska pod 
stolicę i relacje z ludem coraz więcej pomnażały oburzenie; zmiana 
wodza nie zadowalała. Owo zgoła nieukontentowanie ogólne popychało 
do kroku gwałtownego". 
Z relacji deputowanego klubisty wyłania się obraz Warszawy z 
tamtych dni: zrozpaczonej i gniewnej, zbuntowanej i gotowej na 
wszystko. W mieście wrzało jak w wulkanie na chwilę przed 
wybuchem. Między ludźmi krążyła świeżo wydana broszura pod 
kilometrowym tytułem: Zagadnienia śpiesznego wyjaśnienia i 
rozwiązania, i następnie przedsięwzięcia zaradczych środków dla 
dobra i zbawienia ojczyzny wymagające. Broszura zawierała 
pięćdziesiąt osiem pytań pod adresem rządu, sejmu i wodza 
naczelnego - uzgodnionych na zebraniach Towarzystwa 
Patriotycznego. Pytania te układały się w nieubłagany akt 
oskarżenia całej dotychczasowej koncepcji politycznej powstania i 
jej praktycznych realizacji we wszystkich dziedzinach życia 
publicznego. Domagano się ustąpienia z rządu księcia 
Czartoryskiego i usunięcia z władz powstańczych wszystkich osób 
niepewnych. Żądano ustanowienia komisarzy politycznych z ramienia 
Towarzystwa Patriotycznego przy sztabie głównym naczelnego wodza i 
przy gubernatorze. Wiele pytań, a raczej postulatów, dotyczyło 
obrony Warszawy przed spodziewanym szturmem nieprzyjaciela. Wołano 
o uzbrojenie wszystkich rąk chętnych do bronienia powstańczej 
stolicy.* (* Właśnie deputowany Zwierkowski miał odczytać te 
pięćdziesiąt osiem pytań w sejmie, ale sprzeciwił się temu 
marszałek Władysław Ostrowski.) 
Wrogość między zwalczającymi się stronnictwami politycznymi 
osiągnęła w owych dniach swoje apogeum. W prasie konserwatywnej 
mieszano z błotem klubowców, nie wahając się nazywać ich "duchami 
moskiewskimi", zmierzającymi do rozbrojenia moralnego narodu; 
klubiści ze swej strony oskarżali "arystokratów" i "dyplomatów" o 
wszelkie możliwe zbrodnie. Kiedy w dniu 12 sierpnia zmarli nagle 
na cholerę dwaj wybitni działacze Towarzystwa Patriotycznego: 
mecenas Józef Kozłowski (umarł tak ubogi, że trzeba się było 
złożyć na skromną trumnę i na opłacenie dołu") oraz redaktor 
"Nowej Polski" Ludwik Żukowski (jego właśnie przewidywano na 
komisarza politycznego przy gubernatorze), "w Warszawie szeptano, 
że to nie cholera morbus, ale podana ręką kontrrewolucjonistów 
trucizna położyła kres życiu obu radykałów". 14 sierpnia wieczorem 
ludziom idącym do teatru rozdawano afisze z wyrysowaną na odwrocie 
szubienicą, przy której widniały dwa nazwiska: Skrzyneckiego i 
Czartoryskiego. 
Wiceprezes Towarzystwa Patriotycznego nie stara się wcale ukrywać, 
że niezależnie od jawnej działalności klubu, którego zebrania 
przybierały w tym czasie charakter masowych wieców politycznych - 
istniał jeszcze wtedy w Warszawie zawiązany przez "młodzież 
belwederską" podziemny ruch spiskowy, stawiający sobie za cel 
zburzenie złego, zaprowadzenie energicznego, narodowego, 
patriotycznego działania w chwili, gdy wszystko do upadku 
prowadziło"*. (* Historycy powstania listopadowego utrzymują że 
istniały wtedy w Warszawie dwa rewolucyjne sprzężenia, złożone z 
członków Towarzystwa Patriotycznego. Grupka klubistów z Lelewelem, 
Mochnackim, Krępowieckim i Bronikowskim - zbierająca się na swe 
tajne konwentykle w mieszkaniu żony redaktora "Dziennika 
Powszechnego Krajowego" Cecylii Chłędowskiej i wskutek tego 
nazywana "Klubem pani Chłędowskiej" - miała podobno porozumienie z 
Krukowieckim, do czego przyczynił się Maurycy Mochnacki, znający 
generała jeszcze z domu rodziców. Drugi spisek, mający w swym 
gronie czołowych radykałów Towarzystwa, grupował się wokół księdza 
Pułaskiego i obradował w mieszkaniu gospodyni Marianny Dębińskiej. 
Walenty Zwierkowski musiał pozostawać w kontakcie z obydwoma 
"spiskami", gdyż w jednym i drugim był brany pod uwagę przy 
ewentualnej obsadzie przyszłych władz powstańczych. W "Klubie pani 
Chłędowskiej" przewidywano go na dowódcę Gwardii Narodowej, u pani 
Dębińskiej zamierzano go wprowadzić do kilkunastoosobowego 
"dyrektoriatu".) 
"Tworzyły się nowe sprzysiężenia w stolicy i armii - pisze 
Zwierkowski - z niektórymi wszedł w relacje Krukowiecki, ale nie 
wszyscy (mu) ufali; wielu wchodziło w ocenienie, z jakich powodów 
powstaje on przeciw Skrzyneckiemu, ale widzieli, że co mówił 
dawniej, ziściło się, i stąd wnioskowali, że i teraz szczerą 
prawdę bezinteresowną mówi. Dlatego to zaczęto popierać 
Krukowieckiego, do czego przyczyniała się znana jego energia, ale 
charakteru nie znano, a celu złego nie przypuszczano..." 
W dalszym toku relacji wymienia Zwierkowski siły za pomocą których 
uczestnicy spisku zamierzali zrealizować swoje plany: 
"Były oddziały powstańców litewskich i korpusik Dembińskiego pod 
Warszawą od 4 sierpnia i do nich trafili spiskowi. Początkowo 
(żołnierze tych oddziałów) ufali Dembińskiemu i on na nich liczył, 
ale gdy gubernator pojechał komenderować armią, a siła ta zbrojna 
przekonała się, o co rzecz idzie, i że Dembiński błądzi, stanęła 
przy sprawie ludu. Spiskowi liczyli od niejakiego czasu na pomoc 
tego zastępu, jako też na pomoc wielu braci w armii i na Straż 
Bezpieczeństwa. Lecz głos między ludem i prostym żołnierzem nie 
był tajny, który się objawił, że panowie za Kościuszki zdradzili i 
teraz zdradzają, że trzeba spełnić wyrok, który ułożyli nie na 
piśmie, lecz w swym przekonaniu. Zaczęli masami uczęszczać na Klub 
ludzie mundurowi i niemundurowi, w surdutach i spencerkach, a 
przysłuchując się głosom, wołali: będzie latarnia i postronek w 
robocie*. (* Uczestniczący w zebraniach Klubu Patriotycznego 
powstaniec z Wołynia Piotr Kopczyński odnotował w swoim 
sierpniowym diariuszu: "Co tu się dzieje. Jakie stronnictwa. Jakie 
zdrady! Jak wielkie szkody stąd wynikły: o Warszawo! O Polsko! 
Którąśmy w tak różowym z daleka widzieli kolorze, gdybyśmy pierwej 
to widzieli, na co teraz patrzymy, zostalibyśmy spokojnie w 
naszych zagrodach, nigdybyśmy nie narażali żon i rodzeństwa 
naszego, ani życia własnego, ani majątków naszych na to tylko, aby 
wszelkie skutki poświęcenia się dla ojczyzny przez zdrajców 
zniweczone zostały".) Władze obojętnie na wszystko patrzyły, 
operacją w obozie zatrudnione. Gubernator, raczej zastępca jego 
Węgierski, nie odważał się ani Klubu atakować, ani gromadnych kup 
rozpędzać, aby reakcję nie przyśpieszył. Gwardia Narodowa miała 
wszystko uspokajać, ale i ta już była oburzona czynami 
przewodników, bo i oni byli Polakami, dobra ojczyzny pragnęli. 
Gdzie wojsko, obywatele, młodzież i lud prosty jednym duchem 
przejęte, tam iskra pożar zarządza, tam dyplomacja nie ma siły 
oparcia się". 
Rewolucyjne siły listopada zamierzały jeszcze raz potrząsnąć 
systemem rządzącym, aby ocalić powstanie i skierować je na 
właściwe tory. Ogłoszony 14 sierpnia w "Gazecie Polskiej"artykuł 
wstępny pt. "Sumienie" miał brzmienie surmy bojowej, zagrzewającej 
do ataku: 
"O, wy wszyscy, coście ślepo ufali i ślepe zaufanie wmawiać w nas 
starali się, otwórzcie oczy i patrzcie, do czego ufność bez granic 
doprowadza. - Stojemy dziś w krytycznem położeniu; wszelkie 
nieporozumienia, wszelkie osobistości ustać powinny, a 
niebezpieczeństwem połączeni, myśleć i działać jedynie ku ocaleniu 
ojczyzny należy. Na stronę odrzućcie wszelkie względy i 
delikatności, wszelką fałszywą wspaniałość i umiarkowanie; surowe 
i bezzwłoczne kary na zdrajców i niedołężnych, którzy sumienie 
zawiedli i zawodzą sprawę publiczną, energia w działaniu, pilność 
w dostrzeganiu i szybkie zapobieganie złemu, mogą nas jeszcze 
ocalić! - Lecz jeżeli się silnie do obrony i jednomyślnego 
działania nie weźmiecie, czeka was najsmutniejsza przyszłość oraz 
przekleństwo potomności i całej Europy". 
Potem nastąpił pamiętny dzień 15 sierpnia... 
Były szwoleżer Walenty Zwierkowski nie zapomina podkreślić, że 
"był to dzień świąteczny, dzień wielbiony, dzień imienin 
Napoleona, dawcy konstytucji i twórcy Księstwa Warszawskiego". 
Przy okazji można się dowiedzieć, jak wiceprezes Towarzystwa 
Patriotycznego odnosił się do "bohatera wieku" i za co, przede 
wszystkim, obdarzał go wdzięczną pamięcią. 
"Powód największy uwielbiania Napoleona przez ludzi myślących był 
ten - słowa są Zwierkowskiego - że on część ludu polskiego jednym 
słowem zrobił równym w obliczu prawa, położył granice, od której 
iść naprzód, a nigdy w tył cofać się nie można. Ta konstytucja 
zrobiła to, czego konstytucja 3 maja nie objęła i była powodem, że 
na kongresie wiedeńskim zniszczyć jej głównych zasad nie odważono 
się. Napoleon wielki krok za nas zrobił, do nas należało więc 
wielbić pamięć jego". 
Przy przeglądaniu dokumentacji 15 sierpnia znowu trzeba się cofnąć 
pamięcią do wcześniejszego o dni jedenaście dramatycznego sporu 
Lelewela z Czartoryskim. Wszystko, o co spierano się w dniu 4 
sierpnia - w dniu 15 sierpnia osiąga swe dopełnienie i 
rozwiązanie. 
Historyczny dzień zapoczątkowała ostateczna kompromitacja 
koncepcji dyplomatycznej powstania. "Przeznaczenie mieć chciało - 
pisze Zwierkowski - aby nad grobem stojąca nasza dyplomacja tego 
dnia, w którym skonać miała, pokazała urzędownie swe matactwa 
rodakom". Słowa te odnoszą się do okólnika "wydziału 
dyplomatycznego" Rządu Narodowego - we wczesnych godzinach rannych 
15 sierpnia rozesłanego do polskich przedstawicielstw za granicą. 
W okólniku tym zalecano rozpaczliwie posłom zagranicznym dalsze 
zabiegi o pomoc "europejskich gabinetów", ale równocześnie 
stwierdzano zupełne bankructwo dotychczasowej polityki liczenia na 
obce siły. 
"Jeżeli Francja i Anglia opuszczą nas teraz i w niczym nie spełnią 
nadziei naszych, które nam robiły - głosił okólnik - nie będzie 
wcale przyczyną upadku naszego ani wysilanie Rosji, ani 
nieprzyjaźń Prus, ani obojętność Austrii, ale tak mówiąc - 
sympatia Francji i Anglii, którą nam okazywały. Gdyby te dwa 
mocarstwa były z samego początku stanowczo odrzuciły nasze 
żądania, gdyby nam wszystkie jaśnie i wyraźnie powiedziały, nie 
zmieniając sposobu wysławiania się nawet w ostatnich momentach, 
gdyby wyrzekły: nie wesprzemy was, chociaż byście nawet przez 
siedem miesięcy opór robili sile cesarstwa rosyjskiego i gdybyście 
zdarli urok, który to mocarstwo robi tak silnym bardzo; nie 
wesprzemy was, nawet gdybyście wzbudzili sympatię wszystkich 
narodów, gdybyście sobie nawet zjednali pochwały całej Europy, 
pełne egzaltacji z powodu waszej odwagi, a szacunek gabinetów z 
powodu umiarkowania, nie wesprzemy was, nawet gdyby wszyscy Polacy 
zostający pod panowaniem rosyjskim patriotyczne uczucia okazali i 
takowe usprawiedliwili i dowiedli ich bohaterskim poświęceniem 
się, nie wesprzemy was, nawet ani z powodu mądrej i 
wspaniałomyślnej polityki. Słysząc podobne wyrzeczenia, 
poznalibyśmy stanowczą determinację gabinetów paryskiego i 
londyńskiego, nie bylibyśmy dali się uwodzić zwodniczymi iluzjami 
i chwycilibyśmy sie byli innych środków zbawienia, które by dla 
nas może pomyślne zrządziły skutki. Ale opierając się na 
szlachetności i mądrości gabinetów, i tym ufając, nie 
wyciągnęliśmy korzyści, które się nam przedstawiały wewnątrz, a to 
dla zyskania aprobacji gabinetów, dla zasłużenia na ich zaufanie, 
dla zapewnienia sobie ich wsparcia. Zastosowaliśmy nasze 
postępowanie do ich chęci i dla zadowolenia gabinetów i nigdy nie 
zboczyliśmy z drogi największego umiarkowania, które może 
sparaliżowało wiele usiłowań mogących nam być użytecznymi. A nawet 
w tych ostatnich czasach, gdyby nie było obietnic gabinetowych, 
może byśmy już byli zrobili krok stanowczy. Ale żądano od nas 
dwóch miesięcy tylko jeszcze egzystencji, sądziliśmy więc, iż 
wypada temporyzować i nie spuszczać się na los szczęścia. A dziś 
przekonywamy się, że to tylko los szczęścia zbawić nas może". 
Czuje sie po prostu, jak Walentemu Zwierkowskiemu pióro drży z 
pasji, kiedy omawia, to oświadczenie dyplomatów warszawskich. "Nie 
liczono na swoje siły, nie wyciągano umyślnie korzyści, jakie się 
przedstawiały, przeto działano wbrew opinii publicznej, zdradzono 
naród - feruje swój bezwzględny wyrok wiceprezes Klubu 
Patriotycznego. - Wyznanie jawne, że nasza dyplomacja umyślnie 
paraliżowała wszystko, że powstanie rewolucją nazywała, zarazą, 
którą wstrzymała, i stąd zasługi chciała wyprowadzić... Nie ten 
cel był naszej walki, naszych usiłowań i dlatego przedsiębrano 
środki, wyszukiwano sposoby, aby zabić dążenia ludu jasno 
widzącego, słusznie więc lud pragnął obalić system zabójczy. Noc 
zatem 15 sierpnia wynikła z oburzenia się na zdradzanie nas przez 
stronników wodzów, rządców i dyplomatów [...] Porwanie za broń 
ludu 15 sierpnia było nieodzowne, nastąpić ono koniecznie musiało 
[...] Okólnik dyplomatyczny przyłączony jest spowiedzią 
przestępnych, dowodem, kto wywołał oburzenie się, kto wywołał 
reakcję zbrojną". 
Gniewne słowa Zwierkowskiego brzmią przekonywująco, ale... 
pozostają tylko słowami. 
W kilkanaście godzin po ogłoszeniu ostatecznego bankructwa przez 
rzeczników "dyplomacji", równie żałosną i ostateczną klęskę 
poniosła druga koncepcja polityczna powstania: "rewolucja". Kiedy 
wieczorem tego dnia rozgorączkowany tłum pospólstwa i wojskowych 
wypełnił przestrzeń między Pałacem Rządowym a Zamkiem Królewskim - 
zabrakło temu tłumowi przywódców, którzy potrafiliby jego 
sprawiedliwy gniew wykorzystać dla celów zamierzonego przewrotu 
politycznego. Schował się przed ludem za firanką Pałacu Rządowego 
Joachim Lelewel, ukrył się w cudzym domu Maurycy Mochnacki, 
przelękli się odpowiedzialności trybuni Towarzystwa 
Patriotycznego. Oszukany przez wszystkich swoich przewodników lud 
Warszawy ruszył więc sam wymierzać sobie sprawiedliwość. To, co 
się miało przyczynić do uratowania sprawy powstańczej, pogrążyło 
ją jeszcze bardziej. 
Z nielicznych relacji o wydarzeniach nocy 15 sierpnia wybieram 
jedną, która wydaje mi się najtreściwsza i najbardziej obiektywna: 
suchy komunikat, ogłoszony nazajutrz po wypadkach w "Kurierze 
Polskim" - piśmie kontrolowanym przez wiceprezesa Rządu Narodowego 
Wincentego Niemojowskiego. 
"Długo cierpliwość i zaufanie ludu wystawiane były na bolesne 
próby - pisano 16 sierpnia w organie prasowym kaliszan. - Ostatnie 
wypadki wojskowe, lekceważenie opinii publicznej, błędy 
najwidoczniejsze, które mocno nadwerężyły sprawę, obudziły 
najżywszą w obywatelstwie niespokojność. Kiedy naród nie szczędził 
ostatnich wysileń, najdroższej krwi... zbrodniarze, narzędzia 
zeszłego rządu, szpiedzy i zdrajcy... którzy wytrącili Ojczyźnie 
łatwe i stanowcze zwycięstwo lub zamyślali o haniebnym spisku dla 
nieprzyjaciela, zostawali pod sądem przez dwa miesiące, a wyroku 
się doczekać nie można było, Lud posunął się w rozpaczy do 
wymierzenia sprawiedliwości. Od godziny 8 wieczór wczoraj... 
zgromadził się przed Rządem Narodowym, później udał się na plac 
około posągu Zygmunta. Stąd posunął się do bram zamkowych, które 
były zatarasowane. Gwardia Narodowa stawiła ludowi opór, dano 
nawet kilka strzałów w górę [...] Otwarły się podwoje, lud z 
największą spokojnością wyprowadził uwięzionych w Zamku i zadał im 
śmierć, częścią na podwórzu zamkowym, częścią na rogu Zamku 
zewnątrz przy latarni, na której nawet jednego powieszono. Zginęli 
śmiercią zdrajców: Jankowski, Hurtig, Bukowski, Bentkowski, 
Sałacki i inni... Stamtąd pociągnęły tłumy na wolskie rogatki 
[...] gdzie zginęli szpiegowie Szlej, Mackrott, Szymanowski, 
Gruenberg i inni [...] U franciszkanów w prochowni ponieśli 
zasłużoną od dawna śmierć Birnbaum, kozak ujęty w niewolę... 
szpiedzy... 
Rząd ogłosił w nocy gubernatorem stolicy jenerała 
Krukowieckiego... Nie było śladu rabunku ani jakiegokolwiek 
nieporządku co do własności... Kilku niesfornych... kazał jenerał 
Krukowiecki rozstrzelać... Spokojność o godz. 3 po północy 
zupełnie została przywróconą..." 
I pełne rozpaczy i żalu wyznanie Maurycego Mochnackiego: 
"Noc ta nie była ani moim ani Lelewela dziełem. Było w naszej mocy 
terroryzmem wydźwignąć sprawę polską z przepaści, ale myśmy o 
innej rozmyślali nocy, o innym terroryzmie. Nie mogłem pojąć, na 
co sie przyda wieszać szpiegów nieboszczyka Konstantego, szpiegów 
bezbronnych i uwięzionych, których kat mógł za dekretem rządu 
powiesić. Nie mogłem pojąć, na co się to przyda wtenczas, kiedy 
tyle innych daleko szkodliwszych ludzi i niebezpieczniejszych 
wysokie zajmowało urzędy. Nie Mackrott i Szlaja, ale naczelnicy 
władzy z generałami zdrajcami, powinni byli pokutować na latarni 
za wszystko złe, jakie nabroili, po części z nierozumu, po części 
ze złej woli... Noc ta jednak nie była moją sprawą... Była to 
tylko nieumiejętnego ludu zemsta źle kierowana..." 
Pierwszą ofiarą zemsty ludu stał się generał Antoni Jankowski. Z 
tego, co pisze o nim Walenty Zwierkowski, z tego, co piszą inni 
wiarygodni kronikarze tamtych dni, zdaje się niezbicie wynikać, że 
nieszczęsny Antoine Le Jeune żadnej świadomej zdrady wobec 
powstania sie nie dopuścił, a wina jego sprowadzała sie tylko do 
wyjątkowo niedołężnego pokierowania wyprawą na Rudigera. Ale nie 
można bezkarnie przez długie tygodnie uchodzić za zdrajcę w opinii 
rozgniewanego ludu. Lud zemścił się na uwięzionym generale za całe 
zło ostatnich miesięcy powstania, za wszystkie błędy i zaniedbania 
powstańczego kierownictwa, za ospałe i tchórzliwe dowodzenie 
Skrzyneckiego, za beznadziejne "dyplomatyzowanie" Rządu 
Narodowego; za jałowe gadulstwo sejmu, za własne poświęcenie i 
entuzjazm - które poszły na marne, bo nie potrafiono ich należycie 
wykorzystać. 
"Kilkanaście osób wpada po schodach do (Zamku) - relacjonuje 
świadek zdarzeń - i w okamgnieniu sprowadzają nieszczęśliwego 
Jankowskiego na dziedziniec w koszuli i spodniach, drżącego i 
zapewniającego, iż jest niewinny. Natychmiast rzucono się z jak 
największą wściekłością na niego, lecz gdy ktoś zawołał, aby nie 
plamić zamku dawnych królów polskich krwią zbrodniarza i raczej go 
powiesić, zaprowadzono go na plac Zygmuntowski i powieszono na 
latarni; a gdy się hak złamał i Jankowski spadł na ziemię, 
rozrąbano go pałaszami nieledwo w kawałki i potem powieszono za 
nogi na słupie od latarni..." 
Walentego Zwierkowskiego nie było w Warszawie podczas tych 
krwawych rozrachunków. Rząd Narodowy wysłał go tego dnia do 
Głównej Kwatery armii dla doręczenia nominacji nowemu naczelnemu 
wodzowi.* (* Po powrocie z Bolimowa delegacji sejmowej i 
wysłuchaniu zebranych przez nią opinii wyższych wojskowych sejm 
przekazał Rządowi Narodowemu uprawnienia do mianowania i 
odwoływania wodzów naczelnych. Z tą chwilą upadły szanse 
Dembińskiego na wodzostwo, gdy większość rządowa była mu 
cdecydowanie przeciwna. 14 sierpnia Rząd Narodowy mianował wodzem 
naczelnym generała Ignacego Prądzyńskiego. Nominację dla niego 
zawiózł do Głównej Kwatery "nadminister" wojny Stanisław 
Barzykowski. Ale Prądzyński odmówił przyjęcia nominacji, motywując 
odmowę najróżniejszymi względami natury publicznej i prywatnej, 
które szczegółowo wyłuszcza w Pamiętnikach. Wobec kategorycznej 
odmowy Prądzyńskiego Rząd Narodowy postanowił ofiarować naczelne 
dowództwo sędziwemu, lecz ogólnie szanowanemu generałowi 
Kazimierzowi Małachowskiemu. Tym razem z nominacją wysłano 
deputowanego Zwierkowskiego, gdyż znał dobrze Małachowskiego i 
uchodził za jego przyjaciela.) W spuściźnie pisarskiej "szwoleżera 
złej konduity" zachowało się szczegółowe sprawozdanie z tej 
wyprawy, napisane w kilkanaście miesięcy po wypadkach i - w 
odróżnieniu od maniery stylistycznej Rysu powstania - bardzo 
bezpośrednie i osobiste. 
"Około godziny 2-ej po południu - wspomina Zwierkowski - 
przyszedłem do Rządu Narodowego, który był w wielkim ambarasie, 
kogo nominować wodzem naczelnym. Nareszcie zapadła decyzja, rząd 
chciał wysłać osobę mogącą i ustnie przyłożyć się do osiągnięcia 
skutku. Podjąłem się tej misji do obozu. Ekspedycja zamykała w 
sobie: nominację na wodza naczelnego dla Małachowskiego, a w razie 
gdyby ten jej nie przyjął, rozkaz dla Prądzyńskiego, aby został 
wodzem naczelnym, gdyby zaś i to nie wzięło skutku, zastępstwo na 
naczelnego wodza dla Łubieńskiego jako szefa sztabu. O pół do 4-ej 
bryczka pocztowa już była gotowa; gdym wsiadał na nią przy ulicy 
Koziej, postrzegł mnie jeden z wiceprezydentów towarzystwa 
patriotycznego i zapytał, gdzie jadę? Odkryłem zamiar podróży. 
Wzruszył wtedy ramionami i rzekł: >>Dobrze by było, aby obywatel 
nie odjeżdżał, gdyż od dni kilku wielkie nieukontentowanie w 
mieście, a w towarzystwie potrzebna by była dzisiaj jego 
obecność<<. Na to odpowiedziałem, iż wrócę, jak można najprędzej, 
zaklinając go, aby łagodził umysły. Ruszyłem w drogę. 
Pod Ołtarzewem spotkałem adiutanta Nabielaka, jadącego do Warszawy 
od ministra wojny, który bawił przy głównej kwaterze, w celu 
przyśpieszenia w Rządzie Narodowym nominacji na wodza; a gdy mu 
powiedziałem, że to właśnie wiozę, wrócił ze mną do Ołtarzewa. 
Stanęliśmy na miejscu. Minister wojny (generał Franciszek Morawski 
- M.B.) ukontentowany z mego przybycia, wypytywał się o wszelkie 
okoliczności mające styczność z rządem i nominacją, wystawiał 
nieład panujący w wojsku i potrzebę przedsięwzięcia bez zwłoki 
kroków stanowczych. Oddałem mu ekspedycję. Właśnie wtenczas huk 
armat rozległ się w okolicach Bolimowa. 
Naznaczono główną kwaterę w Ołtarzewie. Tu znalazłem trzech Jłów, 
prócz Skrzyneckiego przechadzającego się bez szlif w surducie, 
pośród niezmierzonego tłumu adiutantów, wydającego co moment 
rozkazy, które wszystkie miały na celu ulokowanie taborów, ciągle 
przybywających do głównej kwatery. Skrzynecki przywitał mnie 
bardzo zimno, wejrzenie miał pochmurne. Niespodziewanie obracając 
się do otaczających go adiutantów i Jłów, rzekł: >>co lepszego, 
czy broda sułtana, czy Barbara Radziwiłłówna?<< (z kontekstu 
wynika, że >>broda sułtana<< miała oznaczać partię Lelewela, a 
>>Barbara Radziwiłłówna<< - partię Czartoryskiego - M.B.). 
Wzruszając ramionami, powiedziałem: >>Zapytanie to jest nadto 
ogólne, do kogo się ściąga?<<. Skrzynecki, pełen ironicznej 
grzeczności, rzekł na to: >>Nie śmiałbym się pana posła o to 
pytać, ale mówię tylko do adiutantów, chociaż wiem, jak który z 
nich myśli. Na przykład założyłbym się, że Gostowski woli Barbarę, 
a Nabielak brodę sułtana<<. Wtem minister wojny wziął mnie pod 
rękę, mówiąc: >>Jenerał Małachowski już oto idzie, jego dywizja 
zajmie stanowiska nad gościńcem, pójdźmy robić, co do nas 
należy<<. Małachowski zsiadł z konia i udał się z nami do osobnego 
pokoju, gdzie uwiadomiony został przez ministra wojny, że chcemy 
mówić z nim pod sekretem. Jak tylko mógł najwymowniej rozpoczął 
minister rzecz swoją, oświadczając że go wita naczelnym wodzem, że 
taka, nie inna, wola Rządu Narodowego, że koniecznie potrzeba 
ratować sprawę, choćby najgorsze były okoliczności. Małachowski 
wymawiał się to wiekiem, to niezdolnością, nareszcie rzekł po 
rzymsku: >>Już teraz widzę, że źle z nami, kiedy zdolniejszego nie 
mogą znaleźć na wodza. Ja będę walczył do ostatka jako jenerał, 
albo jako żołnierz, lecz przy takim rozdwojeniu, demoralizacji w 
wojsku, niezgodach między dowódcami, nie mogę przyjąć władzy 
naczelnej. Gdzież te zapasy, armaty, amunicja, gdzież te 
przygotowania do obrony stolicy, do której się zbliżamy, a która 
licznej artylerii, zgody i jedności potrzebuje?<< Na to rzekłem: 
>>Jle, pamiętasz zapewne, że pod Racławicami stosunkowo mniej było 
i wojska, i armat, i wszelkich zapasów, liczniejszy od was był 
nieprzyjaciel, nie wątpiłeś jednak o sprawie narodowej, walczyłeś 
i pobiliście w otwartym polu nieprzyjaciela. Teraz to samo możesz 
zrobić; jeden krok śmiały przy wytrwałości pokona nieprzyjaciół, 
zakończy niesnaski wewnętrzne w armii<< - >>Wróćcie starcowi lat 
dwadzieścia przynajmniej, odpowiedział Małachowski, a będzie 
dowodził, ale teraz tylko jako Polak bić się będzie do ostatka. 
Nie przyjmę dowództwa, bo sam wiem, co mogę zrobić, a czego nie; 
więcej bym zaszkodził, jak pomógł<<. 
Wszelkie prośby nic nie pomogły, nie chciał nawet odczytać i do 
ręki wziąć nominacji. Wkrótce wyszedł i udał się do swojej dywizji 
niedaleko stojącej. Po krótkiej naradzie z ministrem wojny 
pojechaliśmy razem bryczką do Bolimowa dla spotkania 
Prądzyńskiego, ale już i wieczór zapadł, pułki wracały spod 
Bolimowa, przejazd był trudny. Postrzegliśmy Jła Dembińskiego 
bryczką także stamtąd wracającego, a gdy nas zawiadomiono, że Jł 
Prądzyński inną drogą pojechał do Ołtarzewa, musieliśmy się tam 
udać spod Bolimowa. Powrót był utrudzony marszem artylerii naszej 
i kawalerii, zajmującej całą szose do Ołtarzewa. Przybyliśmy więc 
tam bardzo późno. 
Kwaterę jenerała Prądzyńskiego wskazano nam w domu pocztowym. 
Wchodzimy do niego, lecz jenerał już był rozebrany w łóżku, wstał 
jednak natychmiast i poszedł z nami do oddzielnego pokoju, gdzie 
minister wojny przełożył mu powody naszej podróży, tając że już 
pierwej byliśmy u Małachowskiego i że tej ofiarowanej sobie 
nominacji nie przyjął. Z mojej strony starałem się przekonać 
Prądzyńskiego, że jako wojskowy, powinien usłuchać rozkazu wyższej 
władzy. Ale i tutaj daremne były nasze usiłowania. Prądzyński 
tłumaczył się, dlaczego nie może przyjąć dowództwa. 
>>Nieporozumienia, mówił, jakie między Skrzyneckim i mną trwają 
ciągle, rozdwoiły armię! Wielu zwolenników Skrzyneckiego byłoby 
nieukontentowanych. Nigdy Skrzynecki pode mną służyć nie zechce, a 
Skrzyneckiego koniecznie wypada utrzymać, jeżeli nie przy 
dowództwie piechoty, to przynajmniej przy dowództwie dywizji, bo 
to waleczny i pełen talentu jenerał dywizji. Gdybym ja został 
wodzem, mówił dalej, wojsko straciłoby dzielnego oficera. Zresztą 
wszyscy jłowie dywizji są starsi ode mnie i byliby obrażeni moją 
nominacją...<< Radził więc nominować wodzem Łubieńskiego. >>On się 
zgadza ze mną, rzecze, zróbcie mnie tylko jego szefem sztabu... W 
Warszawie bronić się można, nie gdzie indziej, chociaż mało w niej 
żywności, postaramy się, aby jej nie zabrakło, przez wysłanie 
dywizji jazdy dla oczyszczenia prawego brzegu Wisły. Łubieński 
niechaj będzie główno komenderującym. Skrzynecki niech dowodzi 
piechotą, Małachowski i Rybiński, dobrzy dowódcy piechoty, bronić 
będą miasta pod rozkazami Skrzyneckiego. Bem dzielny jenerał 
artylerii zrobi swoją powinność. Umiński i Dembiński z jazdą 
szarżować będą nieprzyjaciela po skrzydłach. Ramorynie damy korpus 
z wyborem kawalerii i piechoty, przejdzie Wisłę, weźmie pontony, 
odpędzi małe oddziały od Warszawy, zagrozi nieprzyjacielowi 
uderzeniem na Brześć. Ja jako szef sztabu pospieszę do korpusu 
Ramoryny i w razie potrzeby w kilka dni będę mógł w Warszawie 
stanąć lub przejść przez Wisłę, złączyć się z Różyckim i z tyłu 
nieprzyjaciela atakować, gdy w tym samym czasie załoga z Modlina i 
dywizja jazdy może napady robić z drugiego boku i z tyłu. Żądam 
jednak od panów najściślejszego sekretu; dowództwa, jak 
powiedziałem, żadną miarą przyjąć nie mogę<<. 
Wyszliśmy tedy bez skutku i od drugiego kandydata, a ponieważ 
Prądzyński radził, i zgadzało się to z wolą Rządu Narodowego, 
udaliśmy się przeto do kwatery Łubieńskiego, który w tym samym 
domu, gdzie Skrzynecki mieszkał. Od jednego do drugiego potrzeba 
było tylko iść przez sień i przez pokój oficerów sztabu. Łubieński 
słaby, nakryty płaszczem, bez munduru tylko, leżał ubrany na 
materacu; w pierwszym zaś pokoju Jł Załuski i inni spoczywali na 
słomie. I tu co tylko można było, czyniliśmy dla nakłonienia 
Łubieńskiego, żeby przyjął dowództwo, lecz wymawiał się słabością 
zdrowia, niezdolnością, oświadczając że dla starganych sił, 
ciężkiej pracy, nawet szefostwo sztabu porzuci. 
Długo w noc trwała rozmowa. Wtem wchodzi Skrzynecki, niespokojny 
blady. Postrzegłszy mnie, rzekł natychmiast: >>Wiem ja, o co rzecz 
idzie, wolicie tedy brodę sułtana niżli Radziwiłłównę; dlaczegóż, 
zapytał, nie chcecie Dembińskiego mianować naczelnym wodzem? Może 
dlatego, że nie jest ani z partii lelewelowskiej, ani z 
kaliskiej... ale uczciwy człowiek<<. >>Ja nominacji nie daję, 
tylko doręczam, odpowiedziałem, tym osobom, dla których były 
napisane; a co do partii, to nie dlatego nie nominowano 
Dembińskiego, że należy do trzeciej partii, ale że nie uważano, 
aby w tych okolicznościach wielkiemu powołaniu mógł zadosyć 
uczynić. Przestańmy na koniec rozprawiać teraz o partiach, o 
brodach tureckich i Barbarach litewskich, a pomówmy raczej 
szczerze o rzeczy publicznej, która jest teraz w tak wielkim 
niebezpieczeństwie. Wszystko przepadnie, jeżeli jeszcze i teraz 
nie będziemy silnie działać w duchu narodu, jeśli wszystkiego nie 
poświęcimy dla dobra Ojczyzny<<. Nie skutkowały u Łubieńskiego 
powtórne moje przełożenia. Prosił mnie przeto minister wojny, 
żebym co w skok ruszył do Warszawy i wracał jak najprędzej. Już 
było po północy. 
Kiedym się zbliżał do rogatek, już dniało. Warszawa dziwną postać 
miała. Przed więzieniem domu kary i poprawy znalazłem ludzi 
pomordowanych na bruku, innych wiszących na latarniach, a około 
nich grupę pospólstwa. Straszny widok. Jadąc do gmachu rządowego 
postrzegłem wiele innych latarni z innymi wisielcami. Ranek był 
pochmurny i mgławy..." 
W relacji mowy o tym nie ma, ale musiała przecież nastąpić taka 
chwila, że bryczka deputowanego Zwierkowskiego zatrzymała się przy 
latarni, z której zwisał głową w dół zmasakrowany i pohańbiony 
trup Jankowskiego Młodszego - jedynego szwoleżera w balowym 
mundurze. 
I to był właśnie najokropniejszy, najbardziej przeraźliwy koniec 
świata szwoleżerów.