Jakub Karpiński Portrety lat 1944 1993 w Odcinkach l fot. W. J. Szulecki Jakub Karpiński. urodzony w Warszawie w roku 1940. doktor nauk humanistycznych, od roku 1978 przebywa) we Francji, w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Od roku 1992 kieruje Instytutem Politycznym w Warszawie. Jest autorem artykułów i książek o filozofii, socjologii, polityce i najnowszej historii Polski. Wśród książek Jakuba Karpińskiego są: ..Ewolucja czy rewolucja" (1975). ..Krótkie spięcie" (1977). "Porcja wolności" (1979). "Płonie komitet" (1982). "Mowa do ludu" (1984). ..Polska, komunizm, opozycja" (1985). "Ustrój komunistyczny w Polsce" (1985). "Niepodległość od wewnątrz" (1987). "Nie być w myśleniu posłusznym" (1989). "Dziwna wojna" (1990). "Między komunizmem a demokracją" (1992). "Kultura i wielość rzeczywistości" (1992). Wydawane na emigracji książki Jakuba Karpińskiego prze-drukowywano wielokrotnie w Polsce: w latach 1977-1990 opublikowano poza cenzurą ponad sześćdziesiąt wydań jego książek i broszur. "Portrety lat" ukazały się po raz pierwszy w roku 1989. Opublikowano następnie przekład rumuński, w przygotowaniu jest wydanie amerykańskie. Obecne wydanie autor uzupełnił o lata 1989-1993. 10 •t* ilf, •i't u; j WYDANIE II UZUPEŁNIONE Skład i łamanie: "TRIOGRAF" s.c. 00-560 Warszawa, ul. Śniadeckich 10, tel. 625-54-48 Druk: Wojskowa Drukarnia w Łodzi 90-520 Łódź, ul. Gdańska 130, tel./fax 36-86-32 Biblioteka WDiNP UW 1098017620 ^ -j "4 33 I-! Wydawnictwo Gebethner & Ska proponuje i poleca następujące tytuły: Alicja Iwańska POTYCZKI I PRZYMIERZA. Pamiętnik 1918-1985. Pasjonujący tom wspomnień poetki, pisarki, uczonej i długoletniego wykładowcy na renomowanych uniwersytetach amerykańskich. Książka przybliża i przedstawia obraz wielu miejsc i wielu dziesięcioleci: dzieciństwo i młodość autorki spędzone w rodzinie ziemiańskiej, studia filozoficzne w Warszawie, praca w kontrwywiadzie AK, konspiracja powojenna i wreszcie trudne lata na obczyźnie, cena zbytu: 96.000.- zł "Otwartość myślenia, szczerość sądu, przenikliwość obserwacji - to tylko niektóre atuty tych wspomnień" "Twój STYL" "Ta książka może liczyć na powodzenie" "Twórczość" Jarosław Iwaszkiewicz CZERWONE TARCZE Wydanie jubileuszowe z okazji 100 rocznicy urodzin Autora oraz 60 rocznicy pierwszego wydania książki, która ukazała się w 1934 r. nakładem oficyny "Gebethner i WolfP'. Ta powieść historyczna osnuta wokół biografii księcia Henryka Sandomierskiego i jego prób odbudowy Królestwa Polskiego została natychmiast zauważona i doceniona zarówno przez czytelników jak i ówczesną krytykę (Andrzejewski, Parnicki, Wyka). Dziś wpisana na listę uzupełniających lektur szkolnych, dzięki ponadczasowym treściom, ma wielką szansę pozyskać kolejne pokolenie odbiorców, cena zbytu: 90.000.- zł Eugeniusz Lokajski FOTOGRAFIE Z POWSTANIA WARSZAWSKIEGO Znakomite i niepowtarzalne zdjęcia zamieszczone w albumie pokazują tę jedną z najtragiczniejszych kart polskiej historii w sposób niezwykły. Lokajski - wybitny polski olimpijczyk, mistrz polski w rzucie oszczepem z 1936 r. - na swoich fotografiach portretuje to, co najbardziej nieuchwytne: codzienność powstańczego życia, sytuacje zwyczajne nabierające nowego znaczenia dzięki czasowi, w którym się dzieją. Książka wydana przy finansowej pomocy Ministerstwa Kultury i Sztuki w 50 rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, cena zbytu: 200.000.- zł Zamówienia realizujemy za zaliczeniem pocztowym pod adresem: Wydawnictwo Gebethner & Ska, 00-201 Warszawa, ul. Andersa 12 TREŚĆ 1944 - Wejście Armii Czerwonej, nowa władza 1945 - Ofensywa Armii Czerwonej, Jałta, proces 16, Poczdam 1946 - Referendum 1947 - Pierwsze wybory, akcja "Wisła", Kominform 1948 - Odchylenie w PPR, nowa nazwa partii 1949 - Rokossowski w Polsce 1950 - Porozumienie Kościół-państwo, wojna w Korei, nowe banknoty 1951 - Procesy podziemia i generałów 1952 - Bierut i konstytucja, powstaje PRL 1953 - Śmierć Stalina, aresztowanie prymasa 1954 - Audycje Światły, zmiany organizacyjne 1955 - Partia o praworządności, Układ Warszawski, festiwal młodzieży 1956 - PZPR i ZSRR. Chleb i wolność 1957 - Wybiera się bez skreśleń. Likwidacja "Po prostu" 1958 - Przekształcenie samorządu, policja na Jasnej Górze 1959 - Przejściowe trudności, dni bezmięsne r. A 1960 - Zwycięstwo nad Krzyżakami j, , 1961 - Ujednolicanie oświaty 1962 - Zgromadzenia nadzorowane 1963 - Front ideologiczny 1964 - Przeciw zagrożeniu kultury 1965 - Biskupi i Niemcy 1966 - Tysiąclecie 1967 - Tylko jedna ojczyzna - Polska Ludowa 1968 - Mickiewicz, studenci i syjoniści 1969 - Prawo karne, "normalizacja" w Czechosłowacji 1970 - Układy z NRF, strzały na Wybrzeżu 1971 - Nowe strajki. Pomożecie? 1972 - Ratyfikacja^układów z NRF, porządkowanie nomenklatury 1973 - Socjalistyczne związki młodzieży 1974 - Trzydziestolecie, wizyta Breżniewa 1975 - Nowy podział administracyjny, deklaracja w Helsinkach 1976 - Przewodnia siła, przyjaźń z ZSRR, robotnicy 11 17 23 29 35 41 47 53 59 65 71 77 83 89 95 101 107 113 119 125 131 137 143 149 155 161 167 173 179 185 191 197 203 1977 - Niezależność i opozycja niechętnie tolerowane 209 1978 - Wolne związki zawodowe, Karol Wojtyła papieżem 215 1979 - Jan Paweł II w Polsce 221 1980 - "Solidarność" 227 1981 - Prawie rok wolności, uderzenie grudniowe 233 1982 - Podziemie, demonstracje, delegalizacja "Solidarności" 243 1983 - Ogłoszenie końca wojny, następnym razem stan wyjątkowy 249 1984 - Policja i zabity ksiądz 255 1985 - Wybory i podróże zagraniczne 261 1986 - Zwolnienie więźniów, próby jawności 267 1987 - Konsultacje i referendum 273 1988 - Dwie fale strajków i rozmowy 279 1989 - "Okrągły stół", współrządzenie 285 1990 - Wojna na górze, Lech Wałęsa prezydentem 291 1991 - Wybory, afery, Sejm 297 1992 - W stronę systemu prezydenckiego ( 303 1993 - Zwycięstwo lewicy 309 BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Połitycznycft Uniwersytetu Warsv.'->. \> j>o ul. Nowy Świat 69, 00-046 Vvais/awa tel. 620-03-81 w. 295, 296 1993 W Senacie SLD uzyskał 37 miejsc, PSL - 36, "Solidarność" - 9, UD - 4, UP - 2, BBWR - 2, sześć ugrupowań uzyskało po jednym mandacie, do Senatu weszło także czterech kandydatów niezależnych. 14 października marszałkiem Sejmu wybrano Józefa Oleksego z SLD, 15 października marszałkiem Senatu - Adama Struzika z PSL. 18 października prezydent Lech Wałęsa desygnował Waldemara Pawlaka na premiera, zaś 28 października prezydent powołał i zaprzysiągł utworzony przez Pawlaka rząd. Andrzej Milczanowski był nadal ministrem spraw wewnętrznych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych objął Andrzej Olechowski, zaś Ministerstwo Obrony Narodowej - admirał Piotr Kołodziejczyk, wszyscy trzej określani jako "ludzie prezydenta". 15 listopada Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji poinformowała, że prezesem spółki Telewizja Polska został Wiesław Walendziak. Nominację tę skrytykował prezydent Wałęsa. 15 listopada Radzie wymówiono pomieszczenia zajmowane dotychczas w siedzibie Kancelarii Prezydenta. 21 grudnia prezydent Wałęsa w 43 rocznicę urodzin Mieczysława Wachowskiego mianował go ministrem stanu. W roku 1993 na ekrany weszły filmy "Człowiek z...." Konrada Szołajskiego, w którym ośmieszono konspirację solidarnościową w stanie wojennym, i "Uprowadzenie Agaty" Marka Piwowskiego, w którym ośmieszono polityków postsolidarnościowych. Ukazał się tom esejów Zbigniewa Herberta "Martwa natura z wędzidłem". Starania Polski (i innych krajów postkomunistycznych) o członkostwo w NATO nie zostały w roku 1993 uwieńczone powodzeniem. W wyborach we wrześniu zwiększył się w porównaniu z rokiem 1991 procent głosujących na partie lewicowe, zwłaszcza na SLD i PSL. O wielkości zwycięstwa lewicy zdecydowała ordynacja wyborcza: nieproporcjonalna, choć nazywana proporcjonalną. Ordynacja karała prawicę, która w wyborach uczestniczyła w postaci nie mogących się ze sobą porozumieć ugrupowań o podobnych programach. Przywódcy pozostawionych poza Sejmem ugrupowań porozumiewali się po wyborach. BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Uniwersytetu Wai>/.> • • • • -c,) ul. Nowy Świat 69, 00-«4o Warszaw* tel. 620-03-fcl w, 295, ; 1 fł -"li m l? 1993 ^^^H^^B komitety wyborcze, które uzyskają co najmniej 5% głosów w całym kraju (8% w przypadku koalicji), zaś mandaty z list ogólnokrajowych otrzymają komitety, które uzyskają co najmniej 7% głosów. Projekt poparły większe kluby poselskie: SLD, UD, PPL, PSL, KPN, PC, przeciw głosowały ZChN, Konwencja Polska, RdR, "Solidarność", UP i większość posłów z mniejszych ugrupowań. 19 maja wpłynął do prezydium Sejmu wniosek o dymisję rządu Hanny Suchockiej podpisany przez posłów z "Solidarności", PC, ChD, PL, RdR, UPR i Akcji Polskiej. 28 maja Sejm przyjął ten wniosek 223 głosami przeciw 198, przy 24 wstrzymujących się. Za dymisją rządu były kluby SLD, PSL, KPN, PC, RdR, UPR i Akcji Polskiej, przeciw UD, PPL, ZChN, KPN, Mniejszość Niemiecka. Wstrzymała się od głosu większość posłów z PL i UP. 28 maja po południu Sejm przyjął niektóre poprawki Senatu do uchwalonego 15 kwietnia projektu ordynacji wyborczej do Sejmu, między innymi poprawkę przewidującą składanie przez kandydatów oświadczeń pisemnych, czy byli funkcjonariuszami lub tajnymi współpracownikami organów bezpieczeństwa lub wojskowych służb specjalnych. 29 maja prezydent Lech Wałęsa nie przyjął dymisji rządu i rozwiązał Sejm i Senat. 31 maja wieczorem w telewizyjnych "Wiadomościach" podano informację o wydrukowaniu "Monitora Polskiego" z zarządzeniem prezydenta, które tym samym weszło w życie. 4 czerwca, w rocznicę upadku rządu Jana Olszewskiego, demonstrowali w Warszawie zwolennicy lustracji. Zachowanie się policji było brutalne, czemu następnie zaprzeczał minister spraw wewnętrznych Andrzej Milczanowski. W nocy z 3 na 4 czerwca funkcjonariusze Urzędu Ochrony Państwa zdzierali plakaty zapowiadające manifestację. 9 czerwca Lech Wałęsa i pracownicy jego kancelarii poinformowali działaczy związkowych i samorządowych o tworzeniu BBWR - Bezpartyjnego Bloku Wspierania Reform. Skrót BBWR oznaczał dotychczas Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, utworzony w roku 1928. Blok ten w roku 1930 uzyskał większość mandatów w Sejmie. 17 czerwca prezydent Wałęsa mianował dziewiątą z kolei radę przy prezydencie - radę do spraw polityki społecznej. 13 lipca arcybiskup metropolita gdański Tadeusz Gocłowski ogłosił, że na spotkaniu w jego siedzibie Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodo- 312 1993 we, Partia Konserwatywna, Partia Chrześcijańskich Demokratów i Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie ustaliły, że wystąpią w wyborach wspólnie jako Katolicki Komitet Wyborczy "Ojczyzna". W numerze 4 "Gazety Polskiej" redagowanej przez Piotra Wierzbic-kiego ukazały się informacje o konfidentach złożone 4 czerwca 1992 roku w Sejmie przez ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza. 20 lipca funkcjonariusze policji zrewidowali siedzibę redakcji "Gazety Polskiej" w poszukiwaniu oryginału listy. 28 lipca podpisano "Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczą-pospolitą Polską". Tekstu konkordatu, zaaprobowanego przez rząd l czerwca, do czasu podpisania nie ujawniano. Według konkordatu, "Państwo i Kościół katolicki są - każde w swej dziedzinie - niezależne i autonomiczne", "mianowanie i odwoływanie biskupów należy wyłącznie do Stolicy Apostolskiej". Ustalono, jakie dni świąteczne są wolne od pracy i sprecyzowano warunki, w których "małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim". Od 24 sierpnia był w Polsce (a następnie w Czechach i na Słowacji) prezydent Rosji Borys Jelcyn, który złożył kwiaty pod pomnikiem katyńskim w Warszawie i stwierdził, że Rosja nie sprzeciwia się wstąpieniu do Polski NATO (co różniło się od wypowiedzi innych polityków rosyjskich). Jelcyn zmienił następnie pogląd. 9 grudnia w Brukseli oświadczył, że przyjęcie państw Europy Wschodniej do NATO przyniosłoby Rosji szkodę i Rosja będzie się temu sprzeciwiać. W wyborach do Sejmu i Senatu 19 września głosowało 52% osób uprawnionych. Do Sejmu dostało się sześć ugrupowań: Sojusz Lewicy Demokratycznej (20,4% głosów i 171 posłów), Polskie Stronnictwo Ludowe (15,4% i 132 posłów), Unia Demokratyczna (10,6% i 74 posłów), Unia Pracy (7,3% i 41 posłów), KPN (5,8% i 22 posłów) i BBWR (5,4% i 16 posłów). 69 miejsc z list ogólnopolskich podzielono między cztery ugrupowania: SLD (26 miejsc), PSL (20 miejsc), Unię Demokratyczną (14 miejsc) i Unię Pracy (9 miejsc). Z piętnastu partii, które zgłosiły listy ogólnokrajowe, nie weszły do Sejmu "Ojczyzna" (6,4% głosów, a więc mniej niż 8% niezbędne dla koalicji), "Solidarność" (4,9%), Zjednoczenie Polskie-PC (4,4%), KLD (4%), UPR (3,2%), "Samoobrona" (2,8%), "X" (2,7%), Koalicja dla Rzeczypospoliteju<3,7%) i PSL-Porozumienie Ludowe (2,4%). . > - *ći5.. .-^w 1993 bo do tego niezbędna była większość uprawnionych do głosowania. W wyborach parlamentarnych na Łotwie 5 i 6 czerwca zwyciężyła Łotewska Droga, ugrupowanie dotychczasowego przewodniczącego parlamentu (Rady Najwyższej), Anatolija Gorbunovsa, łączące byłych komunistów i emigracyjnych działaczy niepodległościowych. Łotewska Droga uzyskała 36 miejsc w 100-osobowym parlamencie. 6 czerwca wybory w Hiszpanii wygrała (po raz czwarty) Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE), uzyskując 39% głosów. Socjaliści stracili jednak bezwzględną większość w parlamencie. 9 lipca parlament czeski 129 głosami przyjął ustawę, która stwierdza, że reżim oparty na ideologii komunistycznej był "przestępczy, bezprawny i zasługujący na potępienie". Opór obywateli przeciw temu reżimowi był "prawowity, sprawiedliwy, moralnie uzasadniony i jest godzien szacunku". 6 sierpnia papież Jan Paweł II podpisał encyklikę Yeritatis splendor skierowaną przeciw relatywizmowi w moralności. 3 września prezydenci Rosji i Ukrainy uzgodnili, że Flotę Czarnomorską otrzyma w całości Rosja w zamian za zmniejszenie długu Ukrainy. 9 września Organizacja Wyzwolenia Palestyny i Izrael uznały się nawzajem w wyniku rokowań prowadzonych w Norwegii i utrzymywanych w tajemnicy. 13 września w obecności prezydenta Clintona premier Izraela Icchak Rabin i przewodniczący OWP Jaser Arafat podpisali porozumienie o autonomii palestyńskiej w strefie Gazy i w Jerychu. 21 września prezydent Rosji Borys Jelcyn rozwiązał Radę Najwyższą i Zjazd Deputowanych. Parlament i Trybunał Konstytucyjny uznały, że dekret Jelcyna jest nielegalny. Parlament wybrał prezydentem Aleksandra Ruckiego i mianował nowych ministrów. 2 października zwolennicy parlamentu zaatakowali gmach telewizji, atak odparto i oddziały podporządkowane Jelcynowi zmusiły następnie obrońców parlamentu i parlamentarzystów do opuszczenia budynku. Przywódców oporu w parlamencie aresztowano. W komentarzach zwycięstwo Jelcyna przedstawiono jako triumf demokracji. 21 października ministrowie obrony państw NATO zaaprobowali amerykański plan "Partnerstwa dla pokoju" przewidujący umowy z państwami aspirującymi do członkostwa. "NATO nie zrobi nic przeciw Rosji" - oświadczył jego sekretarz generalny, Manfred Woerner. 310 1993 Wybory w Rosji 11 i 12 grudnia wygrała Partia Liberalno-Demo-kratyczna Władimira Żyrynowskiego. W POLSCE 7 stycznia Sejm uchwalił ustawę "O planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży" (213 głosami, przy 171 przeciw i 29 wstrzymujących się). Ustanowiono, że za przerwanie ciąży podlega karze lekarz, z wyjątkiem przypadków, gdy ciąża zagraża zdrowiu lub życiu kobiety, jest wynikiem przestępstwa lub gdy płód ma wady genetyczne. 7 stycznia zorganizowano promocję książki "Lewy czerwcowy", zawierającej wywiady Jacka Kurskiego i Piotra Semki z ministrami rządu Jana Olszewskiego i politykami popierającymi ten rząd. W książce stwierdzono, że szef gabinetu prezydenta, Mieczysław Wachowski, był funkcjonariuszem SB. Wachowski następnie zaprzeczył niektórym podanym w książce informacjom. 29 stycznia demonstrowali w Warszawie przeciwnicy prezydenta Wałęsy. Spalono kukłę, przedstawiającą, według niektórych obserwatorów, Wałęsę, według innych - Wachowskiego. 13 lutego Sejm 230 głosami przyjął rządowy projekt budżetu na rok 1993, przy 207 głosach przeciw i 3 wstrzymujących się. Wbrew postanowienim Komisji Krajowej, część posłów "Solidarności" głosowała za budżetem. 14 lutego ministrowie spraw zagranicznych Polski, Węgier i Ukrainy podpisali w Debreczynie na Węgrzech porozumienie o współpracy w regionie karpackim. 20 lutego w Sejmie, po przemówieniu ministra Skubiszewskiego, posłowie z opozycji i z ZChN twierdzili, że plany współpracy regionalnej zagrażają suwerenności Polski. 22 lutego przedstawiciele rządu, pracodawców i związków zawodowych podpisali "Pakt" o przedsiębiorstwie państwowym w trakcie przekształcania". 5 marca prezes Porozumienia Centrum, Jarosław Kaczyński, poinformował dziennikarzy o tajnej istrukcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zlecającej, jak twierdził Kaczyński, działania agenturalne przeciw opozycyjnym partiom politycznym. 15 kwietnia Sejm przyjął projekt ordynacji wyborczej ustanawiającej, że na 460 mandatów, 391 będzie rozdzielonych w 52 okręgach, zaś 69 - z list ogólnopolskich. Mandaty w okręgach otrzymają wyłącznie 311 1992 4 t zarządzenia ministra obrony narodowej armią dowodzi szef Sztabu Generalnego. 6 listopada powstał w Sejmie nowy klub, skupiający KLD, PPG i pięciu posłów z PC. Klub ten wybrał nazwę: Polski Program Liberalny. 12 listopada prezydent skierował do Sejmu projekt karty praw i wolności, która zapewniałaby obywatelom możliwość sądowego dochodzenia roszczeń i stanowiłaby część przyszłej konstytucji. W związku z przygotowywaną w parlamencie ustawą przewidującą karanie przerywania ciąży, 13 listopada powstał pod przewodnictwem Zbigniewa Bujaka komitet na rzecz referendum w tej sprawie. 19 listopada inspektorzy NIK usiłowali skontrolować Urząd Rady Ministrów. Kontrolę uniemożliwił szef URM, Jan Rokita. Prezes NIK nazwał postępowanie szefa URM naruszeniem ustawy o NIK i konstytucji. W opublikowanej pod koniec listopada książce: "Pamiętnik Anastazji P.", autorka opisywała obyczaje posłów w życiu prywatnym. Książkę rozchwytywano. * W roku 1992 Polska miała trzech premierów, dwa rządy powołane przez Sejm, jeden - tymczasowy. Rząd Olszewskiego przekazał parlamentowi informacje o byłych współpracownikach UB i SB w najwyższych władzach, co przyczyniło się do upadku tego rządu. Premier Pawlak patronował szybkiemu usunięciu z MSW, MON i telewizji osób związanych z rządem poprzednim. Rząd Hanny Suchockiej powstał i działał dzięki poparciu koalicji, podzielonej ideologiczne, ale współpracującej przy głosowaniu "małej konstytucji" i w codziennych sprawach praktycznych. 308 Zwycięstwo lewicy ZA GRANICĄ 3 stycznia Borys Jelcyn i Geo-rge Bush podpisali na Kremlu porozumienie START II, przewidujące znaczne ograniczenie arsenału jądrowego Rosji i Stanów Zjednoczonych. 26 stycznia parlament Republiki Czeskiej wybrał prezydentem Vaclava Havla. 14 lutego w wyborach prezydenckich na Litwie przywódca postkomunistycznej Demokratycznej Partii Pracy, Algirdas Brazauskas, pokonał emigracyjnego działacza niepodległościowego, Stasysa Lozoraitisa. 15 lutego parlament słowacki wybrał prezydentem republiki Michała Kowacza z Ruchu o Demokratyczną Słowację (HZDS), byłego przewodniczącego czechosłowackiego Zgromadzenia Federalnego. W wyborach we Francji 21 i 28 marca zwyciężyła prawica: Zgromadzenie na Rzecz Republiki (RPR) i Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF). 29 marca prezydent Francois Mit-terrand powierzył misję utworzenia rządu 64-letniemu Edouar-dowi Balladurowi z RPR. 25 kwietnia w referendum w Rosji wyborcy wyrazili zaufanie dla polityki prezydenta Jel-cyna. Większość głosujących poparła przyspieszenie wyborów parlamentarnych, ale wynik ten nie rozstrzygnął sprawy, 309 1992 4 czerwca minister spraw wewnętrznych dostarczył prezydium Sejmu listę ponad 60 nazwisk - pod rygorem tajemnicy. Prezydent, poinformowany, że on i jego urzędnicy są na liście, wydał oświadczenie potępiające akcję lustracyjną. W nocy z 4 na 5 czerwca Sejm odwołał rząd Olszewskiego. Olszewski stwierdził, że niepodległym państwem nie powinny rządzić osoby zniewolone własną przeszłością. Za odwołaniem rządu głosowało 273 posłów, przeciw 119, wstrzymało się od głosu 33. 5 czerwca prezydent wniósł o powołanie na premiera Waldemara Pawlaka. Sejm powołał Pawlaka 261 głosami, przeciw 149, przy 7 wstrzymujących się. Tego dnia Sejm przyjął budżet zaproponowany przez rząd Olszewskiego. Zgodnie z konstytucją, Pawlak nie mógł bez zgody Sejmu zmienić ministrów, ale powierzył Andrzejowi Milczanow-skiemu kierowanie Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Januszowi Onyszkiewiczowi kierowanie Ministerstwem Obrony Narodowej. 5 czerwca Pawlak usunął prezesa Komitetu do Spraw Radia i Telewizji, Zbigniewa Romaszewskiego, którego zastąpił Janusz Zaorski. Zaorski zmienił kierownictwo telewizji i Telewizyjnej Agencji Informacyjnej. 6 czerwca poseł Jacek Taylor z UD zarzucił posłom, że podpisywali deklaracje lojalności i donosili na kolegów w śledztwie. 7 czerwca Bronisław Geremek stwierdził, że działania rządu Olszewskiego miały znamiona zamachu stanu. 11 czerwca prezydent Wałęsa, zwracając się publicznie do ministra Macierewicza, powiedział, że on, prezydent, ma "jeszcze kilka asów w rękawie. Jak te asy wyciągnę, to pan jest w szpitalu". Od 11 do 13 czerwca odbywał się IV zjazd "Solidarności". Owacyjnie witano Zbigniewa Romaszewskiego i Jana Olszewskiego, chłodno - Lecha Wałęsę. 14 czerwca Wałęsa oświadczył, że wiadomo mu o agencie SB "Zapalniczce", identyfikowanym następnie ze Zdzisławem Najderem, doradcą premiera Olszewskiego. Najder 15 czerwca stwierdził, że wprowadzał SB w błąd. 15 czerwca nie udały się próby zgłoszenia się do pracy ministra spraw wewnętrznych Macierewicza i szefa Urzędu Rady Ministrów Włodar-czyka. Premier Pawlak polecił im, by byli w miejscu zamieszkania, gotowi do wykonywania obowiązków służbowych. 19 czerwca Trybunał Konstytucyjny uznał, że uchwała Sejmu z 28 maja o ujawnieniu współpracowników UB i SB jest niezgodna 306 1992 z konstytucją. Według premiera Olszewskiego, orzeczenie trybunału było "pozakonstytucyjną uzurpacją". 4 lipca komisja do zbadania wykonania uchwały lustracyjnej stwierdziła, że wykonanie tej uchwały mogło "doprowadzić do destabilizacji najwyższych organów państwa". Yotum separatum złożyło czterech członków komisji. 8 lipca premier Pawlak zrezygnował z misji utworzenia rządu. 10 lipca Sejm zaakceptował tę rezygnację i powołał na premiera Hannę Suchocką z UD (o kandydaturze Suchockiej prasa informowała 4 lipca). 11 lipca Sejm zaakceptował rząd zaproponowany przez premier Suchocką. Zdecydowało o tym poparcie UD, ZChN, KLD, PL, "Solidarności" i czterech mniejszych ugrupowań. Ministrami obrony narodowej i spraw wewnętrznych pozostały osoby mianowane 5 czerwca przez premiera Pawlaka. l sierpnia Sejm uchwalił ustawę o stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą oraz o samorządzie terytorialnym, zwaną "małą konstytucją". Zgodnie z tą ustawą, prezydent "sprawuje ogólne kierownictwo" w dziedzinie stosunków zagranicznych i bezpieczeństwa państwa, wnioski dotyczące powołania ministrów spraw zagranicznych, obrony narodowej i spraw wewnętrznych premier przedstawia "po zasięgnięciu opinii" prezydenta, prezydent desygnuje premiera i powołuje rząd, Sejm natomiast może rządowi udzielić lub nie udzielić wotum zaufania. Posłowie KPN i Ruchu dla Rzeczypospolitej zakwestionowali wyniki głosowania nad "małą konstytucją", twierdząc, że nie uwzględniono 9 wstrzymujących się od głosu posłów KPN. 20 września Frakcja Prawicy Demokratycznej (z Aleksandrem Hallem) wystąpiła z Unii Demokratycznej. 16 października, przed głosowaniem nad poprawkami Senatu do "małej konstytucji" Sejm zmienił regulamin, ustanawiając, że do odrzucenia poprawek Senatu wystarczy, by głosowała przeciw poprawkom lub wstrzymała się od głosu jedna trzecia posłów plus jeden. Zmiana regulaminu ułatwiła Sejmowi odrzucenie wielu poprawek Senatu do "małej konstytucji". 17 listopada Trybunał Konstytucyjny orzekł, że zmiany w regulaminie Sejmu, które dopomogły uchwalić "małą konstytucję", nie naruszają konstytucji dotychczasowej. Prezydent podpisał "małą konstytucję", która 8 grudnia weszła w życie. Od 22 października MON stało się instytucją cywilną. Na podstawie 307 1992 w wyborach prezydenckich zwyciężył przywódca Frontu, dotychczasowy prezydent łon Iliescu. 25 października i 15 listopada w wyborach na Litwie najwięcej głosów otrzymała postkomunistyczna Demokratyczna Partia Pracy Litwy. 25 listopada przywódca tej partii, Algirdas Brazauskas, został przewodniczącym parlamentu; głową państwa do czasu wyboru prezydenta. 3 listopada w wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych zwyciężył demokrata Bili Clinton. 25 listopada czechosłowackie Zgromadzenie Federalne przyjęło ustawę o rozpadzie federacji l stycznia 1993 roku. 20 grudnia w wyborach prezydenckich w Serbii zwyciężył dotychczasowy prezydent Slobodan Miloszević. W POLSCE 14 lutego w czwartej turze głosowania Sejm wybrał Lecha Kaczyńs-kiego prezesem NIK. 5 marca Sejm odrzucił program gospodarczy rządu. Od 29 marca do 2 kwietnia prezydent Lech Wałęsa był z oficjalną wizytą w Niemczech, gdzie mówił o koncepcji NATO-bis: wspólnych sił militarnych, a także EWG-bis: wspólnocie ekonomicznej krajów byłego bloku wschodniego. l kwietnia minister obrony narodowej Jan Parys zdymisjonował szefa wojskowych służb informacyjnych, kontradmirała Czesława Wawrzyniaka. Tego dnia podał się do dymisji szef wywiadu UOP płk Henryk Jasik. 6 kwietnia minister Parys, przemawiając do oficerów Sztabu Generalnego, stwierdził, że podjęto niedawno próbę obalenia demokracji w Polsce. Parys mówił o politykach, którzy bez wiedzy ministra obrony proponowali oficerom awanse w zamian za poparcie w rozgrywkach politycznych. 7 kwietnia w tajnym posiedzeniu rządu uczestniczył prezydent, po czym rząd oświadczył, że Parys jest na urlopie. 8 maja Lech Wałęsa w orędziu w Sejmie opowiedział się za systemem rządów, w którym prezydent mianowałby i odwoływał premiera i ministrów. Sejm, jego zdaniem, powinien szybko o tym zadecydować w "małej konstytucji". 15 maja nadzwyczajna komisja sejmowa stwierdziła, że oświadczenie Parysa z 6 kwietnia było "szkodliwe dla interesów państwa". 304 " 1992 18 maja minister Parys podał się do dymisji. Premier Olszewski powierzył tymczasowo kierowanie MON wiceministrowi Romualdowi Szeremietie wo wi. 19 maja premier zdymisjonował prezesa Komitetu do Spraw Radia i Telewizji Janusza Zaorskiego. Decyzje tę skrytykował rzecznik prezydenta. 22 maja prezesem komitetu został Zbigniew Romaszewski. 22 maja prezydenci Lech Wałęsa i Borys Jelcyn podpisali na Kremlu traktat polsko-rosyjski o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy. 25 maja rzecznik prezydenta potwierdził, że rząd sprzeciwił się - skutecznie - podpisaniu porozumienia przewidującego tworzenie przedsiębiorstw polsko-rosyjskich w obiektach wybudowanych w Polsce przez armię ZSRR. 23 maja Sejm, na wniosek premiera, odwołał ministra obrony narodowej Jana Parysa, który, broniąc się w Sejmie, stwierdził, że Biuro Bezpieczeństwa Narodowego stało się drugim, pozakonstytucyjnym ośrodkiem decyzji wobec wojska. 26 maja prezydent w liście do marszałka Sejmu oświadczył, że jego konstytucyjne uprawnienia są lekceważone i wycofuje poparcie dla rządu Jana Olszewskiego. Nie był to wniosek o odwołanie rządu, a konstytucja nie wymagała, by rząd cieszył się stałym poparciem prezydenta, list był więc przede wszystkim sygnałem niezadowolenia. 26 maja były doradca premiera, Krzysztof Wyszkowski, zasugerował w dzienniku "Nowy Świat", że minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski był agentem SB, tak jak liczni wyżsi urzędnicy i parlamentarzyści. 27 maja Piotr Wierzbicki, redaktor "Nowego Świata", podał się do dymisji, wymuszonej, jak stwierdzili pracownicy redakcji. 28 maja Sejm, na wniosek posła Janusza Korwina-Mikke z UPR, podjął uchwałę zobowiązującą ministra spraw wewnętrznych do podania do 6 czerwca informacji o współpracownikach UB i SB wśród wyższych urzędników państwowych i parlamentarzystów. Posłowie Unii Demokratycznej nie uczestniczyli w głosowaniu i następnego dnia zaskarżyli (z innymi posłami) tę uchwałę do Trybunału Konstytucyjnego. 29 maja prezydent ostrzegał ministra Macierewicza przed możliwymi konsekwencjami wykonania uchwały Sejmu. Maeierewicz oznajmił później, że w Belwederze mu grożono. 2 czerwca prezydent rozmawiał z przywódcą PSL, Waldemarem Pawlakiem, któremu proponował tworzenie nowego rządu. 305 1991 5 grudnia Sejm przyjął dymisję rządu Jana Krzysztofa Bieleckiego. Prezydent wystąpił z wnioskiem o powołanie Jana Olszewskiego na premiera, co Sejm zdecydował 6 grudnia - 250 głosami, przy 47 przeciw (z SLD) i 107 wstrzymujących się (głównie z UD i PSL). 16 grudnia Polska, Czechosłowacja i Węgry podpisały w Brukseli umowę o stowarzyszeniu z EWG. 17 grudnia premier Olszewski poinformował marszałka Sejmu, że poprzedniego dnia prezydent zapowiedział, iż nie będzie współpracował z rządem, którego skład i program Olszewski mu przedstawił. Oświadczenie prezydenta uniemożliwiało, zdaniem Olszewskiego, wypełnienie powierzonej mu misji. Jednak 18 grudnia Sejm odrzucił dymisję premiera. 21 grudnia premier Olszewski stwierdził w expose, że zbyt długo trzymano się kompromisów zawartych przy "okrągłym stole" i chciałby, aby powołanie proponowanego przezeń rządu stanowiło "początek końca" komunizmu w Polsce. 23 grudnia Sejm powołał rząd Olszewskiego 235 głosami, przeciw 60 (głównie z SLD), przy 139 wstrzymujących się (głównie z UD, KPN i KLD). Pięć partii, współpracujących na przełomie listopada i grudnia, pod koniec grudnia już nie współpracowało. Przyjęta w 1991 roku ordynacja wyborcza do Sejmu uwzględniała interesy silniejszych partii, mających znanych przywódców. Ordynacja ta powstawała w sporze Sejmu z prezydentem. Rząd Jana Olszewskiego powstawał w sporze prezydenta z popierającą premiera - chwiejną już w grudniu - większością parlamentarną. 302 W stronę systemu prezydenckiego ZA GRANICĄ 29 lutego i l marca ludność Bośni i Hercegowiny wypowiedziała się w referendum za niepodległością, ale zamieszkujący Bośnię Serbowie proklamowali separatystyczną republikę, l marca Czarnogórcy wybrali w referendum pozostanie w składzie Jugosławii. 2 kwietnia premierem Francji, na miejsce Edith Gresson, został dotychczasowy minister ekonomii i finansów, Pierre Beregovoy. 9 kwietnia w wyborach w Wielkiej Brytanii przewagę uzyskali konserwatyści. 13 kwietnia podał się do dymisji przywódca Partii Pracy, Neil Kinnock. 2 czerwca Duńczycy wypowiedzieli się w referendum przeciw ratyfikacji traktatu z Maastricht, przewidującego rezygnację krajów członkowskich Wspólnoty Europejskiej z części suwerenności. 17 lipca parlament słowacki ogłosił deklarację suwerenności. Prezydent Havel oznajmił, że pozostanie na swoim stanowisku tylko do 20 lipca. 20 września Francuzi niewielką większością głosów opowiedzieli się za ratyfikacją traktatu z Maastricht. 27 września i 11 października w wyborach parlamentarnych w Rumunii najwięcej głosów otrzymał postkomunistyczny Front Ocalenia Narodowego, 303 1991 ordynację (w nieco zmienionej wersji) jeszcze dwukrotnie, ale niejasności nie zostały rozproszone. 17 czerwca premier Bielecki i kanclerz Kohl podpisali w Bonn traktat polsko-niemiecki o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. 24 czerwca Lech Wałęsa podpisał ordynację wyborczą do Senatu, przewidującą, podobnie jak w roku 1989, że senatorów wybiera się większością głosów w województwach, po trzech w warszawskim i katowickim, po dwóch w pozostałych województwach. 18 lipca szef Kancelarii Prezydenta, Jarosław Kaczyński, oświadczył, że na listach współpracowników dawnej Służby Bezpieczeństwa jest "wiele nazwisk bulwersujących". 19 lipca Senat podjął uchwałę wzywającą, by rząd doprowadził do sprawdzenia, czy kandydaci do Sejmu i Senatu są na listach współpracowników komunistycznej policji politycznej. 28 lipca do Obywatelskiej Koalicji Centrum przystąpiła partia "Ojcowizna". Koalicja przyjęła następnie nazwę Porozumienie Obywatelskie Centrum. 6 sierpnia funkcjonariusze UOP zrewidowali siedzibę spółki Art-B, działającej od 1989 roku. Prokuratura wydała postanowienie o aresztowaniu prezesa i wiceprezesa spółki. Wystawione przez banki gwarancje kredytowe (bez należytego zabezpieczenia) służyły Art-B do uzyskiwania kilkusetmiliardowych kredytów. Aresztowano urzędników odpowiedzialnych za straty banków. 9 sierpnia Wałęsa wystąpił do Sejmu o odwołanie prezesa NBP Grzegorza Wójtowicza. Wójtowicza odwołano, aresztowano 20 września i zwolniono 20 listopada za poręczeniem księdza Henryka Jankows-kiego, który zobowiązał się czuwać nad prostolinijnością i zasadami moralnymi byłego prezesa NBP. 22 sierpnia aresztowano byłego dyrektora Funduszu Obsługi Zadłużenia Zagranicznego i jego zastępczynię. FOZZ istniał od roku 1985, ale w lutym 1989 roku powołano ten fundusz pbnownie. Przedstawiciele FOZZ wykupywali za granicą polskie długi (po niższej cenie i w sposób tajny). 21 sierpnia odbyły się rewizje w pomieszczeniach dwu spółek, których udziałowcami byli dyrektorzy FOZZ. Dyrektorom zarzucano zagarnięcie ponad miliona dolarów. 17 października Bundestag ratyfikował dwa traktaty polsko-niemie-ckie: o granicy (z 1990 roku) i o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej 300 " 1991 współpracy. 18 października Sejm wyraził zgodę na ratyfikację tych traktatów. 26 października, po 12 miesiącach rozmów, parafowano w Moskwie umowę polsko-radziecką, przewidującą, że do 15 listopada 1992 roku opuszczą Polskę radzieckie jednostki bojowe, pozostaną natomiast jednostki zabezpieczające tranzyt wojsk radzieckich z Niemiec. 27 października w wyborach do Sejmu najwięcej mandatów uzyskały Unia Demokratyczna (62) i SLD (60), następnie Wyborcza Akcja Katolicka - 49, PSL - 48, KPN - 46, Porozumienie Obywatelskie Centrum - 44, KLD - 37, Porozumienie Ludowe - 28, NSZZ "Solidarność" - 27, Polska Partia Przyjaciół Piwa - 16, Mniejszość Niemiecka - 7, Chrześcijańska Demokracja - 5. Sześć partii uzyskało od 2 do 4 mandatów, jedenaście ugrupowań - po jednym mandacie (wśród nich Stronnictwo Demokratyczne, które zgłosiło 351 kandydatów). W wyborach wzięło udział 43% uprawnionych. W wyborach do Senatu UD uzyskała 21 mandatów, NSZZ "Solidarność" -11, WAK i POĆ - po 9, PSL - 7, KLD - 6, PL - 5, SLD i KPN - po 4. Inne ugrupowania podzieliły się 24 mandatami. 29 października rzecznik prezydenta stwierdził, że Wałęsa przewiduje możliwość utworzenia rządu, w którym prezydent byłby premierem. 8 listopada prezydent Lech Wałęsa powierzył Bronisławowi Gerem-kowi misję utworzenia rządu, z której Geremek zrezygnował 13 listopada. "Piątka" partii: ZChN, KPN, PC, KLD i PL, popierała jako kandydata na premiera Jana Olszewskiego. 25 listopada, na inauguracyjnym posiedzeniu, Sejm wybrał marszałkiem Wiesława Chrzanowskiego, przewodniczącego klubu ZChN. Wicemarszałkami zostali posłowie z PL, PC, KLD, KPN i PSL. 26 listopada marszałkiem Senatu został August Chełkowski z "Solidarności", a wicemarszałkami senatorowie z PC, PL i KLD. Porozumienie "piątki" spowodowało, że wśród marszałków i wicemarszałków nie było reprezentantów dwu najliczniejszych klubów: UD i SLD. 26 listopada przyjęto Polskę do Rady Europy jako trzecie - po Węgrzech i Czechosłowacji - państwo z dawnego bloku wschodniego. 29 listopada na spotkaniu z Konwentem Seniorów Wałęsa przedstawił projekt "małej konstytucji", według którego prezydent miałby prawo zdymisjonować rząd. Wałęsa nalegał, by "małą konstytucję" uchwalono przed powołaniem rządu. Projekt prezydencki spotkał się z krytyką i 19 grudnia Wałęsa go wycofał. 301 1991 28 czerwca rozwiązano w Budapeszcie, istniejącą od 1949 roku, Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. 19 sierpnia rano wprowadzono w ZSRR stan wyjątkowy. Dotychczasowy wiceprezydent Giennadij Jenajew przejął obowiązki prezydenta ZSRR Gorbaczowa, który, jak ogłoszono, nie mógł ich wypełniać ze względu na stan zdrowia. Prezydent Rosji Borys Jelcyn wypowiedział się przeciw organizatorom stanu wyjątkowego, których - jako odpowiedzialnych za zamach stanu - wkrótce aresztowano. Ogłoszono też, że jeden z nich, były minister spraw wewnętrznych Borys Pugo, popełnił samobójstwo. 29 sierpnia Rada Najwyższa ZSRR zakazała działalności KPZR. 6 września ZSRR uznał niepodległość państw bałtyckich, zaś Rada Najwyższa Federacji Rosyjskiej przywróciła Leningradowi nazwę Sankt Petersburg. I grudnia Ukraińcy wypowiedzieli się w referendum za niepodległością. W głosowaniu powszechnym wybrano prezydentem Leonida Krawczuka, poprzednio przewodniczącego Rady Najwyższej Ukrainy. 7 i 8 grudnia przywódcy Rosji, Ukrainy i Białorusi na spotkaniu pod Brześciem powołali Wspólnotę Niepodległych Państw. II grudnia w Maastricht w Holandii przyjęto projekt traktatu przewidującego, że państwa Wspólnoty Europejskiej zrzekną się częściowo suwerenności i wprowadzą wspólną walutę. 21 grudnia przywódcy 11 republik radzieckich podjęli decyzję o likwidacji ZSRR. Republiki te weszły w skład Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia Gorbaczow zrezygnował z funkcji prezydenta ZSRR. W POLSCE Sejm 4 stycznia powołał na premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego, zaś 12 stycznia powołał rząd w zaproponowanym przez Bieleckiego składzie. 4 stycznia członkowie Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, głównie należący do ROAD i Forum Prawicy Demokratycznej, założyli klub parlamentarny: Unia Demokratyczna, który skupiał 45 posłów i 29 senatorów. Przewodniczącym klubu został Bronisław Geremek. 22 lutego prezydent Lech Wałęsa przesłał do Sejmu projekt ordynacji wyborczej, proponując, by wybory odbyły się 26 maja. 298 ^ 1991 23 lutego na trzecim zjeździe "Solidarności" jej przewodniczącym został 41-letni informatyk, Marian Krzaklewski, uzyskując 222 głosy. Lech Kaczyński uzyskał 174 głosy. 2 i 3 marca w Politechnice Warszawskiej obradował I Kongres Porozumienia Centrum. Prezesem PC wybrano Jarosława Kaczyńs-kiego. 9 marca Sejm znaczną większością głosów odrzucił prezydencki projekt zmian w konstytucji, dopuszczających zachowanie Senatu mimo rozwiązania Sejmu. Sejm odrzucił wniosek OKP, aby wybory odbyły się 26 maja i uchwalił, że wybory odbędą się w październiku. 13 marca zarejestrowano w Warszawie Partię X. W maju na zjeździe założycielskim jej przewodniczącym został Stanisław Tymiński. 6 kwietnia na zebraniu Porozumienia Centrum i Komitetów Obywatelskich powołano Obywatelską Koalicję Centrum, która wystąpiła o odwołanie Bronisława Geremka z funkcji przewodniczącego Sejmowej Komisji Konstytucyjnej, co było protestem przeciw sposobowi, w jaki komisja przygotowywała ordynację wyborczą. 16 kwietnia w dawnym gmachu PZPR odbyła się pierwsza sesja giełdy warszawskiej; sprzedawano akcje pięciu sprywatyzowanych przedsiębiorstw. 10 maja Sejm uchwalił ordynację wyborczą ustanawiającą wybory proporcjonalne z list kandydatów w okręgach. Wyborca miał stawiać znak przy nazwisku osoby, której przyznawał pierwszeństwo. Poza wyborami w okręgach ordynacja przewidywała podział 69 mandatów między ogólnopolskie listy partyjne. 11 maja Unia Demokratyczna, ROAD i Forum Prawicy Demokratycznej połączyły się jako Unia Demokratyczna. Jej przewodniczącym został Tadeusz Mazowiecki. Forum Prawicy Demokratycznej zachowało w Unii odrębność, powstała też nowa frakcja: liberalno--społeczna. l czerwca rozpoczęła się czwarta wizyta Jana Pawła II w Polsce. 5 czerwca papież spotkał się w Łomży z Litwinami i w Białymstoku z prawosławnymi. Był w Polsce do 9 czerwca i ponownie w sierpniu: 15 sierpnia spotkał się na Jasnej Górze z młodzieżą. 6 czerwca prezydent Wałęsa w liście do marszałka Sejmu skrytykował uchwaloną 10 maja ordynację wyborczą jako "skomplikowaną i niejasną". 10 czerwca Wałęsa odmówił jej podpisania. Sejm uchwalał 299 1990 lamentarnego woleli jednolitość, spełnił się jednak cel zwolenników pluralizmu - w kampanii prezydenckiej ujawniły się różnice między zwolennikami Wałęsy i Mazowieckiego (różnice te zresztą pozostały, gdy zwolennicy Wałęsy z roku 1990 przestali nimi być w roku 1992). 296 Wybory, afery, Sejm ZA GRANICĄ W nocy z 15 na 16 stycznia wojska Stanów Zjednoczonych i krajów sprzymierzonych stacjonujące w Zatoce Perskiej rozpoczęły atak lotniczy na Irak - operację "Burza pustynna". Wojna zakończyła się w lutym wyzwoleniem Kuwejtu. 15 lutego w Budapeszcie i pobliskim Wyszehradzie spotkali się prezydenci i premierzy Polski, Czechosłowacji i Węgier. Czechosłowacja i Węgry, należące (wraz z Austrią, Jugosławią i Włochami) do grupy Pentago-nale, poparły kandydaturę Polski. 27 lipca Pentagonale przyjęło Polskę, przekształcając się w He-ksagonale. 21 lutego przyjęto do Rady Europy Czechosłowację - jako drugi po Węgrzech kraj byłego bloku wschodniego. 25 lutego Komitet Polityczny Układu Warszawskiego postanowił w Budapeszcie, że do l kwietnia zostaną rozwiązane struktury wojskowe układu. Rozwiązano je w Moskwie 31 marca, l kwietnia rozwiązano Komitet Polityczny. 25 czerwca parlamenty Słowenii i Chorwacji ogłosiły niepodległość. Jugosłowiańska armia federalna rozpoczęła walki o kontrolę dotychczasowej granicy Jugosławii, a następnie, po wycofaniu się ze Słowenii, o panowanie nad terenami zamieszkanymi przez Serbów w Chorwacji. 297 1990 temat wycofania wojsk radzieckich z Polski. Następnie przez rok prowadzono w tej sprawie negocjacje. < 17 września Lech Wałęsa ogłosił, że gotów jest kandydować w wyborach prezydenckich. 18 września w spotkaniu politycznym u prymasa Józefa Glempa uczestniczyli między innymi prezydent PRL/RP generał Jaruzelski, premier Mazowiecki i Lech Wałęsa. Po spotkaniu generał Jaruzelski oświadczył, że zamierza skrócić swoją kadencję. Sejm zmienił konstytucję, stwierdzając, że "Prezydent jest wybierany przez Naród" (to znaczy w głosowaniu powszechnym, a nie, jak w 1989 roku, przez Zgromadzenie Narodowe, czyli Sejm i Senat obradujące łącznie). Kadencję prezydenta, którą w roku 1989 określono jako sześcioletnią, skrócono do pięciu lat. 4 października, występując w telewizyjnych "Wiadomościach", Tadeusz Mazowiecki stwierdził, że zdecydował się kandydować w wyborach prezydenckich. Z datą 4 października ukazał się pierwszy numer "dziennika cotygodniowego" "Nie" pod redakcją Jerzego Urbana. Redaktor oświadczył, że "świętości nie szargane umierają z nudów". "Ludzie to kupią". 14 listopada podpisano w Warszawie traktat między Polską a RFN potwierdzający istniejącą granicę (poprzednio była to granica między Polską a NRD). 23 listopada w wyborach prezydenckich Lech Wałęsa otrzymał 40% głosów, Stanisław Tymiński - 23%, Tadeusz Mazowiecki - 18%, Włodzimierz Cimoszewicz - 9%, Roman Bartoszcze - 7%, Leszek Moczulski - 2%. Ponieważ żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej bezwzględnej większości głosów, do drugiej tury przeszli Wałęsa i Tymiński. 9 grudnia w drugiej turze wyborów prezydenckich wzięło udział 53% osób uprawnionych. Lech Wałęsa uzyskał 74,2% głosów, Stanisław Tymiński - 25,7%. 12 grudnia Lech Wałęsa zrezygnował z funkcji przewodniczącego "Solidarności". 14 grudnia Sejm przyjął dymisję rządu złożoną przez premiera Mazowieckiego. Podano do wiadomości, że 15 grudnia Lech Wałęsa jako prezydent-elekt "upoważnił Jana Olszewskiego do prowadzenia 294 1990 rozmów o składzie nowego gabinetu" (Jan Olszewski otrzymał takie upoważnienie od Lecha Wałęsy 2 grudnia). 18 grudnia Olszewski oświadczył, że wobec istotnych różnic miedzy nim a prezydentem--elektem w poglądach na skład rządu, zrezygnował z powierzonej mu misji. 22 grudnia Lech Wałęsa złożył jako prezydent RP przysięgę w Zgromadzeniu Narodowym. Powiedział, że "z tą chwilą zaczyna się uroczyście III Rzeczpospolita Polska". Prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski zdał swój urząd, przestał istnieć rząd emigracyjny, natomiast Rada Narodowa, emigracyjny parlament, pozostała do czasu wolnych wyborów w Polsce. Prezydent PRL/RP Wojciech Jaruzelski nie brał udziału w uroczystościach obejmowania przez Wałęsę urzędu. 29 grudnia Wałęsa wystąpił do Sejmu z wnioskiem o powołanie na premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego, członka prezydium Kongresu Liberalno-Demokratycznego. Budżet państwa był w roku 1990 zrównoważony. Po raz pierwszy od roku 1979 dochody były wyższe niż wydatki. W końcu roku 1990 było 1.140 tysięcy prywatnych zakładów wytwórczych, handlowych i usługowych. Rosła liczba bezrobotnych i w końcu roku zarejestrowano ich 1.126 tysięcy. W roku 1990 RFN stała się głównym partnerem Polski w imporcie i w eksporcie. ZSRR, poprzednio na pierwszym miejscu, przesunął się na drugie. Zwiększył się ruch graniczny. Przyjechało do Polski 18 milionów cudzoziemców (o 10 milionów więcej niż w roku 1989), głównie z krajów sąsiednich. Za granicę wyjechały 22 miliony obywateli polskich. W roku 1990 do najpopularniejszych książek należała rozmowa z Edwardem Gierkiem: "Przerwana dekada", w której Gierek uskarżał się, że jego towarzysze z kierownictwa PZPR, pobudzając protesty społeczne, odsunęli go od władzy. Książka była początkiem mody na wspomnienia dygnitarzy - dawnych i nowych. * W roku 1990 politycy z dotychczasowej opozycji podzielili się: dawni przywódcy Komitetu Obywatelskiego i Obywatelskiego Klubu Par- 295 1990 • H 13 i 14 czerwca w Rumunii rząd przystąpił do rozmów z opozycją: policja i bojówki górników uzbrojonych w metalowe pałki zaatakowały demonstrantów opozycyjnych na placu uniwersyteckim w Bukareszcie. 21 czerwca otworzono giełdę w Budapeszcie, pierwszą w kraju postkomunistycznym. Niepodległość lub suwerenność, najpierw bez zgody Moskwy, później za jej zgodą, proklamowały kolejne republiki ZSRR. Po krajach bałtyckich, Mołdawii, Uzbekistanie i Rosji, 16 lipca proklamował niepodległość parlament Ukrainy (355 głosami na 360). 27 lipca parlament Białorusi uchwalił, że Białoruś ma prawo opuścić ZSRR. 1 sierpnia bułgarskie Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem opozycjonistę-rewizjonistę Żeliu Żelewa, przywódcę Klubu na rzecz Głasnosti i Pieriestojki, a później przewodniczącego Związku Sił Demokratycznych. 2 sierpnia czołgi irackie zaatakowały i zdobyły Kuwejt. 28 sierpnia władze irackie ogłosiły, że Kuwejt stał się prowincją Iraku. Stany Zjednoczone i inne państwa zachodnie, z pomocą Arabii Saudyjskiej i niektórych państw arabskich, rozpoczęły koncentrację sił zbrojnych w rejonie Zatoki Perskiej. 31 sierpnia RFN i NRD podpisały układ o zjednoczeniu. Przewidziano, że stolicą kraju będzie Berlin. 3 października NRD przestała istnieć. 6 listopada Węgry zostały przyjęte do Rady Europy jako 24. państwo członkowskie i jako pierwsze z krajów postkomunistycznych. 22 listopada premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher zrezygnowała z przewodnictwa partii konserwatywnej, 27 listopada przewodniczącym partii (a następnego dnia premierem) został John Major, minister skarbu w rządzie Margaret Thatcher. 29 listopada Rada Bezpieczeństwa ONZ wezwała Irak do wycofania się z Kuwejtu do 15 stycznia 1991 roku i zobowiązała państwa członkowskie do użycia "wszelkich niezbędnych środków" mogących do tego doprowadzić. W POLSCE 28 stycznia odbył się XI i ostatni zjazd PZPR, na którym PZPR rozwiązano. W przerwie zjazdu ogłoszono o powstaniu Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, która odziedziczyła majątek PZPR. 22 lutego Lech Wałęsa powołał Zdzisława Najdera "do kierowania 292 1990 pracami" Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Niektórzy członkowie Komitetu uznali to za nieuzasadnioną ingerencję Wałęsy. Od 19 do 24 kwietnia obradował II zjazd "Solidarności". Organizatorzy zjazdu nie przewidzieli sprawozdania najwyższej władzy związku wybranej na poprzednim zjeździe: Komisji Krajowej. 20 kwietnia przewodniczącym związku wybrano Lecha Wałęsę, który zapowiedział, że zostanie wkrótce prezydentem. W ustawie z 12 kwietnia Sejm zniósł cenzurę. W kwietniu ustawa sejmowa przywróciła 3 maja jako dzień świąteczny, zniesiono zaś święto 22 lipca. 7 maja i 10 czerwca odbyły się dwa spotkania w Krakowie "z inicjatywy Jerzego Turowicza". Na spotkaniu 10 czerwca zadeklarowano potrzebę "stworzenia sojuszu na rzecz demokracji - koalicji obywatelskiej - wspierającego program rządu". 12 maja powstało Porozumienie Centrum, które poparło kandydaturę Lecha Wałęsy na prezydenta RP. 13 maja na zebraniu Komitetu Obywatelskiego Lech Wałęsa poparł zróżnicowanie dotychczasowej opozycji. Powiedział, że potrzebna jest wojna "o dopuszczenie wszystkich osób, wszystkich programów. Bo nikt z nas, ja też nie, nie ma gotowych rozwiązań. Jeżeli jest spokój u góry, to na dole jest wojna. Dlatego zachęcam państwa do wojowania". 27 maja w wyborach do rad narodowych najwięcej głosów otrzymali kandydaci komitetów obywatelskich i niezależni (bez przynależności organizacyjnej). Frekwencja wynosiła 42,1%. l czerwca Lech Wałęsa zwolnił Henryka Wujca ze stanowiska sekretarza Komitetu Obywatelskiego (przy Lechu Wałęsie). 24 czerwca 63 członków Komitetu Obywatelskiego oświadczyło, że Komitet "zadanie swoje wypełnił". Doszli nowi członkowie, a niektórzy z poprzednich przestali przychodzić na zebrania (byli to na ogół zwolennicy "sojuszu na rzecz demokracji" i następnie członkowie ROAD). 16 lipca na konferencji prasowej w Politechnice Warszawskiej ogłoszono o powstaniu Ruchu Obywatelskiego Akcja Demokratyczna (ROAD) i stwierdzono, że ma to być "silna alternatywa wobec Porozumienia Centrum". 7 września rząd polski zaproponował rządowi ZSRR rokowania na 293 1989 Głosów przeciw nie było. W rządzie znaleźli się ministrowie z OKP, ZSL, PZPR, SD i osoby nie związane dotychczas z tymi ugrupowaniami. 8 listopada Rada Krajowa rozwiązała PRON. 8 listopada cena dolara w Warszawie wynosiła od 5,3 tyś. (skup) do 5,8 tysięcy złotych (sprzedaż). 9 listopada wzrosła do 10 tysięcy złotych. Od 9 do 14 listopada kanclerz RFN Helmut Kohl był w Polsce (wizytę przerwał 11 listopada w związku z wydarzeniami w NRD). 12 listopada kanclerz i premier Mazowiecki uczestniczyli w odprawianej po polsku i po niemiecku mszy w Krzyżowej koło Świdnicy. 11 listopada obchodzono jako święto państwowe (na mocy ustawy sejmowej z 15 lutego). Od 11 listopada Lech Wałęsa był w Kanadzie, a od 13 do 20 listopada - w Stanach Zjednoczonych, gdzie przemawiał na połączonym posiedzeniu obu izb Kongresu. Ze Stanów Zjednoczonych udał się do Wenezueli. Od 29 listopada był w Wielkiej Brytanii. W czasie podróży zachęcał do inwestowania w Polsce. 17 listopada rozpadł się w Warszawie pomnik Feliksa Dzierżyńs-kiego (demontowany, jak podano, z powodu budowy metra). 23 listopada Sejm zlikwidował ORMO i Urząd do Spraw Wyznań. Rozpoczęty 26 listopada kongres ZSL zmienił nazwę tej partii na PSL "Odrodzenie". 17 grudnia Sejm rozpoczął obrady nad rządowym pakietem 13 ustaw gospodarczych i 7 uchwał związanych z budżetem i planem. 29 grudnia Sejm zmienił konstytucję, zmieniając nazwę państwa (z PRL na RP). Jedna osoba była przeciw, 11 osób wstrzymało się od głosu. * W roku 1989 władze zalegalizowały "Solidarność", co było celem opozycji od stanu wojennego. Bardziej widoczne i znaczące okazało się jednak uczestnictwo dawnej opozycji w polityce niż w życiu związkowym. 290 u; v; =_, d. Wojna na górze, Lech Wałęsa prezydentem ZA GRANICĄ W roku 1990 w wyborach w krajach komunistycznych - poza Rumunią i Bułgarią - zwyciężali politycy niekomunistyczni. 25 lutego Yioletta Chamorro wygrała wybory prezydenckie w Nikaragui, pokonując ustępującego prezydenta, komunistę Daniela Ortegę. Na Litwie 25 lutego w wyborach do parlamentu zwyciężył Sajudis, porozumienie polityczne domagające się niepodległości. 11 marca parlament proklamował niepodległość republiki (124 głosami na 133). 20 maja wybory parlamentarne w Rumunii wygrał niekomu-nistyczny Front Ocalenia Narodowego, w wyborach prezydenckich 85% głosów otrzymał przywódca Frontu, łon Iliescu, poprzednio tymczasowy prezydent. 8 i 9 czerwca odbyły się wybory w Czechosłowacji. Wygrało Forum Obywatelskie, uzyskując 46,6% głosów, komuniści uzyskali 13,6%. 12 czerwca Gorbaczow stwierdził, że Związek Radziecki może być federacją krajów suwerennych. Tego dnia Republika Rosyjska proklamowała suwerenność. l O i 17 czerwca w wyborach do parlamentu w Bułgarii Partia Socjalistyczna (poprzednio - komunistyczna) otrzymała 211 miejsc na 400. 291 1989 Od 17 do 22 maja na Międzynarodowych Targach Książki w Warszawie wystawiało książki 12 wydawnictw podziemnych i ^emigracyjnych. 23 maja Sąd Wojewódzki w Warszawie odrzucił wniosek o rejestracje Niezależnego Zrzeszenia Studentów, co wywołało strajki studenckie. 29 maja rozpoczął się zjazd założycielski Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, prezesem został Jan Józef Szczepański, a wiceprezesami Andrzej Jarecki i Jerzy J. Sito. 2 czerwca ukazał się numer l (38) "Tygodnika Solidarność" pod redakcją Tadeusza Mazowieckiego. Pierwsze 37 numerów pisma opublikowano przed 13 grudnia 1981 roku. 4 czerwca odbyły się wybory do Sejmu i Senatu. Komitet Obywatelski "Solidarność" przy Lechu Wałęsie zgłosił 161 kandydatów do Sejmu i 100 do Senatu, którzy na plakatach wyborczych mieli zdjęcia z Lechem Wałęsą (wyjątkiem był nauczyciel ze Żnina, Andrzej Wybrański, który z powodu egzaminów nie pojechał na robienie zdjęć). 252 osoby wybrano w pierwszej turze. Z 35-osobowej "listy krajowej" wybrano tylko dwie osoby. Ponieważ ordynacja wyborcza nie przewidywała drugiej tury głosowania na tę listę, powstała wątpliwość, czy 33 miejsca w Sejmie mają pozostać nie obsadzone. 8 czerwca na zebraniu Komisji Porozumiewawczej pod przewodnictwem Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy postanowiono zwrócić się do Rady Państwa o prawne umożliwienie obsadzenia tych 33 mandatów. Na cztery dni przed drugą turą wyborów Rada Państwa zmieniła ordynację, tworząc 33 nowe mandaty, o które miały ubiegać się osoby zgłoszone w ostatniej chwili przez naczelne władze organizacji, które zgłosiły listę krajową. 14 czerwca Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował Stowarzyszenie Pisarzy Polskich i Związek Polskich Artystów Plastyków, rozwiązany przez władze państwowe w czerwcu 1983 roku. 17 czerwca KKW "S" podjęła uchwałę oznajmiającą "zakończenie działalności Komitetów Obywatelskich »Solidarność« na szczeblu regionalnym (wojewódzkim)". Nie sprzeciwiono się natomiast dalszemu działaniu Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Komitety wojewódzkie nie zastosowały się do decyzji KKW. W drugiej turze wyborów, 18 czerwca, wybrano posła, który sfotografował się w międzyczasie z Wałęsą i 7 senatorów spośród kandydatów Komitetu Obywatelskiego. Nie wybrano tylko jednego 288 1989 z kandydatów Komitetu do Senatu i Komitet uzyskał 99% miejsc w Senacie. W Sejmie PZPR uzyskała 38% miejsc, ZSL -15%, SD - 7%, "Pax", PZKS i UChS - 5%, Komitet Obywatelski "Solidarność" - 35%. 23 czerwca utworzono "solidarnościowy klub posłów i senatorów" pod nazwą Obywatelski Klub Parlamentarny. Przewodniczącym OKP został Bronisław Geremek, wiceprzewodniczącym Andrzej Wielowiey-ski, ich kandydatury zgłosił Lech Wałęsa. Od 9 do 11 lipca był w Polsce prezydent Stanów Zjednoczonych George Bush, witany przez przewodniczącego Rady Państwa PRL Wojciecha Jaruzelskiego i podejmowany śniadaniem przez państwa Wałęsów. 11 lipca znaleziono w Krynicy Morskiej zwłoki księdza Sylwestra Zycha, skazanego w 1982 roku w sprawie o zabójstwo sierżanta MO, Zdzisława Karosa. 17 lipca wznowiono stosunki dyplomatyczne między PRL a Stolicą Apostolską. 19 lipca Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat) wybrało prezydenta PRL. Jedynym kandydatem był gen. Wojciech Jaruzelski, który otrzymał 270 głosów, przy 233 głosach przeciw, 34 wstrzymujących się, 7 głosach nieważnych i 15 nieobecnych. Spośród członków OKP l osoba głosowała za, 222 przeciw, 18 wstrzymało się, 7 oddało głosy nieważne, 11 było nieobecnych. 19 lipca zmarł w Londynie prezydent RP Kazimierz Sabbat i został zaprzysiężony jego następcą Ryszard Kaczorowski. 2 sierpnia Sejm 237 głosami zaaprobował kandydaturę gen. Kisz-czaka na stanowisko premiera (przy 173 głosach przeciw), powołano również (174 głosami) komisję nadzwyczajną do zbadania działalności MSW (przy 91 głosach przeciw). 7 sierpnia Lech Wałęsa wypowiedział się przeciw formowaniu rządu przez gen. Kiszczaka i oświadczył, że, jedynym rozwiązaniem politycznym w obecnej sytuacji jest powołanie Rady Ministrów w oparciu o koalicję »Solidarności«, ZSL i SD". 19 sierpnia prezydent PRL gen. Jaruzelski desygnował Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko premiera. 24 sierpnia Mazowiecki oświadczył w Sejmie: "Przeszłość odkreślamy grubą kreską". Otrzymał 378 głosów, przy 4 przeciw i 41 wstrzymujących się. 12 września Sejm zaaprobował skład rządu 402 głosami, przy 13 wstrzymujących się. 289 1989 23 sierpnia, w pięćdziesiątą rocznicę paktu Ribbentrop-Mołotow, stolice Litwy, Łotwy i Estonii połączył łańcuch osób trzymających się za ręce. 11 września powstała w NRD organizacja opozycyjna Nowe Forum. We wrześniu i w październiku odbywały się, przybierające na sile, manifestacje w Lipsku. 18 października Ericha Honeckera na stanowiskach partyjnych i państwowych zastąpił Egon Krenz, który l listopada spotkał się w Moskwie z Gorbaczowem. Na początku listopada manifestowano w Lipsku, w Dreźnie i w Berlinie wschodnim. 9 listopada wieczorem władze NRD ogłosiły, że obywatele NRD będą przepuszczani do RFN i Berlina Zachodniego bez dotychczasowych formalności. W nocy z 9 na 10 listopada i w następnych dniach tłumy Niemców z NRD zaczęły przechodzić przez mur berliński. 17 listopada policja brutalnie rozproszyła manifestację w Pradze, rozpowszechniano pogłoski o śmierci jednego z demonstrantów. Spowodowało to wielesettysięczne demonstracje protestacyjne w następnych dniach. 19 listopada utworzono Forum Obywatelskie i wkrótce rozpoczęły się rozmowy rządu z przedstawicielami Forum. 26 listopada w referendum na Węgrzech postanowiono, że wybory prezydenta odbędą się po wyborach do parlamentu, a nie przed, jak chciała partia komunistyczna. Wyborcy wypowiedzieli się za usunięciem partii z zakładów pracy i za rozliczeniem jej z majątku. l grudnia, podczas wizyty we Włoszech, Gorbaczow został przyjęty przez papieża. 2 i 3 grudnia odbyło się spotkanie Bush-Gorbaczow na Morzu Śródziemnym u wybrzeży Malty. 16 i 17 grudnia mieszkańcy Timisoary w Rumunii zaprotestowali przeciw próbom usunięcia pastora z jego parafii. Interwencja policji spowodowała ofiary śmiertelne. 18 grudnia Ceausescu udał się z wizytą do Iranu, skąd wrócił 20 grudnia. W czasie jego nieobecności podawano informacje o znacznej (i przesadzonej) liczbie ofiar. 21 grudnia wiec poparcia dla Ceausescu w Bukareszcie zmienił się w demonstrację przeciwko niemu. 22 grudnia poinformowano, że Ceausescu uciekł helikopterem, ale został aresztowany. 25 grudnia zastrzelono go i jego żonę Elenę po serii oskarżeń, nazwanej przez organizatorów procesem. 29 grudnia Zgromadzenie Narodowe w Pradze wybrało zwolnionego w maju z więzienia dramaturga Vaclava Havla prezydentem Czechosłowacji. 286 1989 W POLSCE Od 16 do 18 stycznia odbywała się druga część, rozpoczętego w grudniu poprzedniego roku, X plenum KC PZPR, na którym zadeklarowano gotowość do rozmów z opozycją. Od 6 lutego do 5 kwietnia trwały rozmowy "okrągłego stołu" między stroną solidarnościowo-opozycyjną a rządowo-koalicyjną. Pierwsze i ostatnie spotkanie odbyło się rzeczywiście przy okrągłym stole. Obradowano w zespołach i podzespołach, co najmniej cztery przygotowawcze spotkania negocjatorów obu stron (uznanych za ważniejszych) odbyły się w pałacyku MSW w Magdalence pod Warszawą. Porozumienia podpisane 5 kwietnia przewidywały zmiany prawne umożliwiające legalne działanie "Solidarności". Przewidziano utworzenie urzędu prezydenta PRL z sześcioletnią kadencją i z rozległymi kompetencjami, utworzenie Senatu i Krajowej Rady Sądownictwa. Zgodzono się, że "prawo zgłaszania kandydatów na posłów przysługuje nie tylko PZPR, ZSL, SD, "Pax", PZKS i UChS, ale także występującym niezależnie od tych organizacji obywatelom w liczbie co najmniej 3000". Ustalono podział mandatów: 60% dla PZPR, ZSL, SD, 5% dla "Pax", PZKS i UChS, 35% dla bezpartyjnych. "Część mandatów koalicji" (powyższych organizacji) "zostanie obsadzona z listy krajowej, obejmującej do 10% miejsc w przyszłym Sejmie". "Swoboda wyborów do Senatu nie jest ograniczona żadnym uzgodnieniem dotyczącym podziału mandatów". Postanowiono powołać Komisję Porozumiewawczą w sytuacjach konfliktowych. 7 kwietnia Sejm uchwalił zmiany w konstytucji PRL i ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu, przeważnie zgodne z porozumieniami zawartymi w rokowaniach "okrągłego stołu". 17 kwietnia Sąd Wojewódzki w Warszawie wpisał do rejestru związków zawodowych NSZZ "Solidarność" z siedzibą w Gdańsku. 8 maja ukazał się pierwszy numer "Gazety Wyborczej", dziennika wydawanego przez spółkę "Agora". W winiecie umieszczono hasło "Nie ma wolności bez Solidarności", na pierwszej stronie wypowiedź Lecha Wałęsy, że jest to "pierwszy niezależny dziennik między Łabą a Pacyfikiem". 17 maja Sejm uchwalił ustawy o stosunku państwa do Kościoła, o gwarancjach wolności sumienia i wyznania i o ubezpieczeniu społecznym duchownych. 287 1988 30 listopada odbyła się telewizyjna dyskusja Lecha Wałęsy z Alfredem Miodowiczem. Od 9 do 12 grudnia Lech Wałęsa (z Bronisławem Geremkiem i Andrzejem Wielowieyskim) był w Paryżu na zaproszenie prezydenta Mitterranda. Od roku 1981 był to pierwszy wyjazd Wałęsy poza Polskę. W roku 1987 zaczęły się spotkania "na zaproszenie Lecha Wałęsy". W roku 1988 czwarte takie spotkanie odbyło się 11 września. Na piąte, 18 grudnia, zaproszono 135 osób, przybyło 119. Zebranie przekształciło się w Komitet Obywatelski przy przewodniczącym "Solidarności". Powołano 15 komisji - począwszy od pluralizmu związkowego i reform politycznych, skończywszy na mniejszościach narodowych i młodzieży. Opozycja skupiona przy Lechu Wałęsie uzyskała nową instytucję. Organizował się zbiorowy partner strony rządowej w rozmowach "okrągłego stołu". 23 grudnia Sejm uchwalił kilka ustaw o sprawach gospodarczych, w tym "Ustawę o działalności gospodarczej", stwierdzającą, że podejmowanie takiej działalności "jest wolne i dozwolone każdemu na równych prawach" (art. 1). Podjęcie działalności gospodarczej poza rolnictwem wymaga na ogół, według ustawy, tylko zgłoszenia do ewidencji, a w nielicznych przypadkach - uzyskania koncesji. Podmioty gospodarcze mogą "zatrudniać pracowników w nieograniczonej liczbie i bez pośrednictwa organów zatrudnienia" (art. 5). 23 grudnia uchwalono "Ustawę o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych", liberalizującą przepisy o spółkach z udziałem zagranicznym z 1986 roku. 23 grudnia zniesiono Komisję Planowania przy Radzie Ministrów i utworzono Centralny Urząd Planowania (wracając do nazwy używanej do roku 1949). 284 99 Okrągły stół", współrządzenie ZA GRANICĄ Realizując porozumienie genewskie z 14 kwietnia 1988 roku, 15 lutego Armia Czerwona zakończyła wycofywanie się z Afganistanu. 15 marca odbyła się w Budapeszcie manifestacja opozycyjna w rocznicę rewolucji 1948 roku. 2 maja rozpoczęto demontaż "żelaznej kurtyny" - urządzeń uniemożliwiających przekraczanie granicy węgiersko-austriackiej. 13 czerwca zaczęły się na Węgrzech rozmowy opozycji z partią komunistyczną (WSPR). 16 czerwca, w 31 rocznicę stracenia Imre Nagya i jego czterech współpracowników, kilkaset tysięcy osób wzięło udział w Budapeszcie w pogrzebie ofiar. 10 września władze węgierskie umożliwiły przedostawanie się do RFN Niemców z NRD przez granicę z Austrią. 21 kwietnia odbył się w Chinach pogrzeb Hu Jao Banga, co zapoczątkowało, kontynuowane w maju, manifestacje studenckie. 16 maja manifestowano w Pekinie z okazji wizyty Gorbaczowa. 30 maja na placu Tien Ań Men wzniesiono statuę wolności. 4 czerwca wojsko wkroczyło na plac, rozpoczęły się aresztowania i procesy opozycjonistów. Od 12 do 15 czerwca był w RFN Gorbaczow, którego wizyta wzbudziła tam entuzjazm. Zawarto liczne umowy gospodarcze. 285 1988 roku, opublikowano wywiady w czasopismach radzieckich. Kardynał Glemp 14 czerwca był w Kijowie, wrócił z ZSRR 15 czerwca. Od 5 do 7 września kardynał Glemp był na Białorusi na zaproszenie prawosławnego metropolity Filareta. 16 czerwca zmieniono konstytucję PRL i ustawę o radach narodowych, przewidując, że rady narodowe "dysponują mieniem komunalnym stanowiącym własność samorządu terytorialnego". Rotę przysięgi wojskowej zmieniano po wojnie kilkakrotnie. Teksty z lat 1944 i 1947 kończyły się słowami "tak mi dopomóż Bóg". W roku 1950 Boga usunięto, pojawiło się natomiast strzeżenie Polski Ludowej "przed zakusami imperializmu" oraz obrona pokoju "w jednym szeregu z Armią Radziecką". W roku 1952 była mowa o "braterskim przymierzu z Armią Radziecką i innymi sojuszniczymi armiami". Ustawa z 17 czerwca wprowadziła nową rotę przysięgi, mówiącą o "braterstwie broni z sojuszniczymi armiami" (nie wymieniano Armii Radzieckiej jako wyróżnionej). 19 czerwca odbyły się wybory do rad narodowych. Oficjalnie podano, że w głosowaniu wzięło udział ponad 50% uprawnionych. 11 lipca przyjechał do Polski Michaił Gorbaczow. Spotkał się z przedstawicielami środowisk intelektualnych na Zamku w Warszawie. W pytaniach poruszono sprawę doktryny Breżniewa i suwerenności państwowej. Gorbaczow obiecał udzielić odpowiedzi w późniejszym terminie. 13 lipca Sejm zmienił ustawę "O powszechnym obowiązku obrony PRL". Nowością była możliwość "służby zastępczej" trzyletniej (lub dwuletniej dla absolwentów szkół wyższych), co polegałoby "na wykonywaniu w czasie pokoju prac na rzecz ochrony środowiska, opieki społecznej oraz gospodarki komunalnej lub gospodarki wodnej". Na początku sierpnia oficjalne związki zawodowe rozpoczęły akcję ostrzegawczą w Lubińskim Zagłębiu Miedziowym. 15 sierpnia wieczorem rozpoczął się strajk w kopalni "Mani es Lipcowy" w Jastrzębiu. Sformułowano 21 postulatów, wśród było żądanie legalizacji "Solidarności". W następnych dniach objęły inne kopalnie. 17 sierpnia do strajku dołączył port w Komentatorzy oficjalni przypominali, że ustawa z 1982 roku o kach zawodowych zakazuje strajków politycznych. Strajki ro się i oficjalne związki zawodowe zaczęły krytykować rżą ( 282 1988 Co pewien czas odbywały się rozmowy intelektualistów pośredniczących ze stroną partyjno-rządową i wiadomo o niektórych takich rozmowach. 20 sierpnia zaczęły się rozmowy prezesa warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej Andrzeja Stelmachowskiego z sekretarzem KC Józefem Czyrkiem. 22 sierpnia rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej i w Hucie Stalowa Wola. Pod koniec sierpnia strajki w kopalniach wygasły, ale trwały w Porcie Szczecińskim, w Stoczni Gdańskiej i w Stalowej Woli. 26 sierpnia gen. Kiszczak zgłosił gotowość rozmów "z przedstawicielami różnorodnych środowisk społecznych i pracowniczych", wykluczając jednak "uczestnictwo sób odrzucających konstytucyjny porządek PRL". 27 i 28 sierpnia obradowało VIII plenum KC PZPR. Padały głosy na temat porozumienia. 31 sierpnia Kiszczak spotkał się z Wałęsą (w rozmowie wzięli udział także ks. bp Jerzy Dąbrowski i Stanisław Ciosek). Według komunikatu PAP, "omawiano przesłanki spotkania »okrągłego stołu« i tryb jego odbycia". Po rozmowie Wałęsa przekonał strajkujące zakłady do zakończenia strajków. 16 września odbyło się w Warszawie jedno ze spotkań Wałęsy z ministrem Kiszczakiem, w którym uczestniczyli ponadto Stanisław Ciosek, ks. Orszulik, prof. Stelmachowski. Spotkanie rozszerzono o 20 osób ze sfer rządowych, związanych z "Solidarnością" i pośrednich. Postanowiono, że rozmowy "okrągłego stołu" zaczną się w połowie października. Nie zaczęły się, ale na dobrą sprawę już się odbywały. 19 września rząd Zbigniewa Messnera podał się do dymisji, 27 września premierem został Mieczysław Rakowski. Władze zezwoliły na wskrzeszenie działalności polskiego Pen-Clubu. 19 września odbyło się ogólne zebranie, na którym wybrano zarząd, do którego weszli wszyscy żyjący członkowie zarządu sprzed 13 grudnia. 27 września Sejm uchwalił ustawę o obligacjach, normującą wypuszczanie papierów wartościowych, będących zobowiązaniem do zapłacenia w określonym terminie kwoty pieniężnej z ustalonym oprocentowaniem. l listopada premier Rakowski podjął decyzję o likwidacji Stoczni Gdańskiej. W pismach niezależnych oceniono tę decyzję jako ekonomicznie błędną i spowodowaną chęcią zemsty. ^ listopadzie była w Polsce premier Wielkiej Brytanii Margaret hatcher, która 4 listopada spotkała się w Gdańsku z Wałęsą. 283 ! 1988 17 sierpnia zginął w wypadku lotniczym prezydent Pakistanu generał Zia. 16 listopada zwyciężyła w wyborach partia Benazir Bhutto, 35-letniej córki obalonego przez Zię premiera Ali Bhutto. Benazir Bhutto została premierem Pakistanu. 9 listopada prezydentem Stanów Zjednoczonych wybrano dotychczasowego wiceprezydenta, republikanina George'a Busha, który w czterdziestu stanach osiągnął przewagę nad kandydatem demokratycznym Michaelem Dukakisem. 15 listopada na sesji Organizacji Wyzwolenia Palestyny w Algierze jej przywódca Jaser Arafat proklamował państwo palestyńskie ze_ stolicą w Jerozolimie i potępił terroryzm. Palestyńska Rada Narodowa uznała rezolucje ONZ, odnoszące się pośrednio do Izraela. Niektóre państwa potraktowały to jako propozycję dialogu, jednak reakcje izraelskie nie były entuzjastyczne. W POLSCE Od l stycznia zaprzestano zagłuszania Radia Wolna Europa, co wpłynęło na zmiany programowe. Pojawiła się muzyka, zaczęto przekazywać przez radio rozmowy telefoniczne z ludźmi z Polski. Radio stało się w większym stopniu echem osób, do których się zwracało. 12 stycznia podpisano Akt Fundacyjny, zakładający fundację, która miała zająć się wykorzystaniem miliona dolarów przeznaczonego w roku 1987 dla "Solidarności" przez Kongres Stanów Zjednoczonych. Ale to podpisanie było działaniem prywatnym. Na założenie fundacji nie zgadzało się Ministerstwo Zdrowia. W czerwcu podano do wiadomości, że zostały przesłane do Polski trzy karetki reanimacyjne, zakupione z pieniędzy, którymi fundacja dysponowała. Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych z 1981 roku przewidywała, że dyrektora w przedsiębiorstwach "o podstawowym znaczeniu dla gospodarki" powołuje i odwołuje "organ założycielski", czyli centralne lub terenowe organy administracji państwowej. W roku 1983 opublikowano długą listę przeszło tysiąca trzystu takich przedsiębiorstw. W roku 1988 listę tę skrócono do 329 przedsiębiorstw. Jednym z nowych pism był miesięcznik "Konfrontacje", wydawany "na zlecenie Rady Krajowej PRON". W piśmie ukazywała się w odcinkach "Folwark Zwierzęcy" Orwella. W numerze lutowym wydrukowano przeprowadzony w grudniu wywiad z Bronisławem Geremkiem, 280 1988 według którego "pakt antykryzysowy" "ma większe szansę realizacji teraz niż w roku 1981". 7 lutego miała zebrać się Rada Naczelna niedawno utworzonej PPS. Część Rady uchwaliła "zasady działania", z którymi nie zgadzała się inna część. Uchwalających - pozostali oskarżyli o agenturalność, co doprowadziło do wyodrębnienia się z PPS odłamu: PPS - Rewolucja Demokratyczna. Ordynacja wyborcza do rad narodowych z 1984 roku dzieliła w skomplikowany sposób kandydatów na rodzaje i zapobiegała zgłaszaniu kandydatów niezależnych. W roku 1988 miały odbyć się wybory do rad narodowych i 10 marca uchwalono zmiany w ordynacji, zwiększające komplikacje i zabezpieczenia przed niezależnością. Od listopada 1987 roku był w więzieniu przywódca "Solidarności Walczącej", Kornel Morawiecki, od stycznia 1988 roku - inny jej przywódca, Andrzej Kołodziej. Władze nie dążyły do procesu i, korzystając z pośrednictwa przedstawicieli Kościoła, namawiały Mo-rawieckiego i Kołodzieja do wyjazdu za granicę. W ostatniej fazie negocjacje prowadzili ks. Orszulik i prof. Stelmachowski. Morawiec-kiemu powiedziano, że wyjazd jest dla ciężko chorego Kołodzieja niezbędny, ale muszą wyjechać obydwaj, Kołodziej sam nie będzie wypuszczony. Wyjechali, ale 4 maja Morawiecki wrócił do Warszawy, skąd przymusowo odesłano go do Wiednia. Takie odesłanie było rzadkością, ale Morawiecki później wrócił do Polski tajnie. 26 kwietnia rozpoczął się strajk w Hucie imienia Lenina, 29 kwietnia dwudniowy strajk w Hucie Stalowa Wola, 2 maja - strajk w Stoczni Gdańskiej imienia Lenina. W nocy z 4 na 5 maja oddziały ZOMO spacyfikowały strajk w Nowej Hucie. 10 maja zakończył się strajk w Stoczni Gdańskiej wyjściem strakujących. Wałęsa mówił później o tych strajkach: "»Solidarność« tej akcji nie zorganizowała". Ale komitety strajkowe przekształciły się w komitety organizacyjne "Solidarności". 11 maja Sejm uchwalił ustawę "O nadzwyczajnych uprawnieniach i upoważnieniach dla Rady Ministrów". Umożliwiała ona rządowi zakazywanie i nakazywanie przedsiębiorstwom działań gospodarczych, zarządzanie podziału, łączenia lub likwidacji przedsiębiorstw, odwoływanie dyrektorów. W czerwcu na uroczystościach tysiąclecia chrztu Rusi był w ZSRR prymas Polski Józef Glemp, z którym, podobnie jak w poprzednim 281 1987 "wynik referendum nie jest rozstrzygający". Nie bardzo wiadomo, do czego to referendum służyło. " W roku 1987 przeciętne wynagrodzenie miesięczne w gospodarce uspołecznionej wynosiło niewiele ponad 29 tysięcy złotych, przeciętna emerytura miesięczna 15,5 tysiąca. Zadłużenie w krajach Zachodu osiągnęło 39,2 miliarda dolarów (w ciągu roku wzrosło o prawie 6 miliardów). Na ekrany wszedł film Krzysztofa Kieślowskiego "Przypadek". W Instytucie Literackim w Paryżu ukazał się "Żmut" Jarosława Marka Rymkiewicza i "Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów" ojca Józefa Marii Bocheńskiego. Gdy w roku 1982 powstała Tymczasowa Komisja Koordynacyjna "Solidarności", ogłoszono, że będzie działać "do czasu wznowienia prac przez Krajową Komisję NSZZ «Solidarność» z Lechem Wałęsą na czele". To się nie spełniło. Tymczasowa Rada "Solidarności" okazała się tworem prowizorycznym i w roku 1987 powołano nowe ciało tymczasowe - KKW. Zebrania intelektualistów "na zaproszenie Lecha Wałęsy" zaczęły pełnić rolę - pochodzącego z mianowania - parlamentu opozycji umiarkowanej. Kierownictwo "Solidarności" dało swe umiarkowanie poznać, przeznaczając milion dolarów na cele medyczne. Ciosem w opozycję bardziej radykalną było aresztowanie przywódcy "Solidarności Walczącej" Kornela Morawieckiego. 278 Dwie fale strajków i rozmowy ZA GRANICĄ W lutym odbywały się w Armenii demonstracje, w których żądano przyłączenia terytoriów zamieszkanych przez Ormian, a znajdujących się w sąsiednich republikach, zwłaszcza Górnego Karabachu w Azerbejdżanie. W marcu w Azerbejdżanie masakrowano Ormian. 28 maja, w rocznicę powstania niepodległej republiki armeńskiej odbyła się demonstracja w Erewanie. 7 grudnia trzęsienie ziemi w Armenii spowodowało straty sięgające 50 tysięcy zabitych. Pomoc z zagranicy była utrudniona przez biurokratyczną ślamazarność na miejscu. 8 maja prezydentem Francji został wybrany po raz drugi Francois Mitterrand. W wyborach parlamentarnych w czerwcu socjaliści poprawili swój stan posiadania, nie uzyskując jednak większości. Rząd utworzył socjalista Michel Rocard. 22 maja na Węgrzech Janos Kadar przestał być pierwszym sekretarzem partii komunistycznej, jego miejsce zajął Karoly Grosz. W lipcu w Jugosławii Serbowie demonstrowali domagając się ujednolicenia republiki i zniesienia dwu okręgów autonomicznych, a przede wszystkim regionu albańskiego w Koso wie. 19 listopada zorganizowano wielką demonstrację w Belgradzie. 279 1987 W lipcu odkryto masowe groby na Suwalszczyźnie koło Gib. 2 sierpnia powołano Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny zaginionych w lipcu 1945 roku. Po długich staraniach, 3 września, w Krakowie zarejestrowano Krakowskie Towarzystwo Przemysłowe. 4 września odbyło się w Warszawie zebranie założycielskie Towarzystwa Gospodarczego. 20 września 21 członków Komisji Krajowej "Solidarności", wybranej na jej zjeździe w roku 1981, zwróciło się do Lecha Wałęsy o zwołanie Komisji Krajowej. Wśród podpisujących było wielu przewodniczących regionów z okresu legalnego działania związku. Później ten apel powtarzano - bezskutecznie. Od 26 do 29 września był w Polsce wiceprezydent Stanów Zjednoczonych George Bush. W przeddzień jego wizyty zawiadomiono o wymianie ambasadorów (od stanu wojennego kierowali ambasadami charges d'affaires). Bush złożył wieniec na grobie ks. Jerzego Popiełuszki, a także, wyjętą z kieszeni, szarfę z napisem "Solidarność". 12 października Sejm postanowił, że 29 listopada odbędzie się referendum na temat "dalszego reformowania państwa i gospodarki". 23 października podano do wiadomości dwa pytania referendum. W pytaniach (zwłaszcza w drugim) chciano zapewne utrudnić odpowiedź negatywną. Pytania brzmiały: "1. Czy jesteś za pełną realizacją przedstawionego Sejmowi programu radykalnego uzdrowienia gospodarki, zmierzającego do wyraźnego poprawienia warunków życia, wiedząc, że wymaga to przejścia przez trudny dwu-trzyletni okres szybkich zmian? 2. Czy opowiadasz się za polskim modelem głębokiej demokratyzacji życia politycznego, której celem jest umocnienie samorządności, rozszerzenie praw obywateli i zwiększenie ich uczestnictwa w rządzeniu krajem?". Pytania uzupełniono przedstawieniem celów "programu uzdrawiania gospodarki" i "demokratyzacji życia politycznego". 23 października utworzono siedem nowych ministerstw, likwidując inne. Utworzono ministerstwa przemysłu, gospodarki przestrzennej i budownictwa, transportu, żeglugi i łączności, pracy i polityki socjalnej, współpracy gospodarczej z zagranicą, rynku wewnętrznego, edukacji narodowej. Liczbę ministerstw zmniejszono. Ministerstwo Przemysłu zastąpiło cztery poprzednio istniejące, Ministerstwo Eduka- 276 ** 1987 cji Narodowej powstało w miejsce Ministerstw Oświaty i Wychowania oraz Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 25 października przestały istnieć Tymczasowa Komisja Koordynacyjna "Solidarności" (istniejąca od roku 1982) i Tymczasowa Rada "Solidarności" (powołana w roku 1986). Podano do wiadomości, że gremia te spotkały się z Lechem Wałęsą i powołano ,jednolite kierownictwo Związku o nazwie Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ «Solidarność»". Oświadczono, że nowe kierownictwo przejęło "wszystkie dotychczasowe kompetencje i zobowiązania TKK i TR w kraju i za granicą". W skład KKW weszły cztery osoby z TRS: Bujak, Frasyniuk, Lis i Pahibicki. Doszli: Jerzy Dłużniewski z Łodzi, Stefan Jurczak z Tarnowa, Andrzej Milczanowski ze Szczecina i Stanisław Węglarz z Łęcznej koło Lublina. KKW oświadczyła, że w przygotowywanym referendum nie należy brać udziału. 7 listopada w Warszawie odbyło się "na zaproszenie Lecha Wałęsy" zebranie, w którym wzięli udział sygnatariusze oświadczenia z 31 maja (wydanego po naradzie "grona osób" zaproszonych przez Wałęsę) "oraz inne osoby zaproszone". Obradom przewodniczył Bronisław Geremek. Wydane z tej okazji oświadczenie podpisało 60 osób. 9 listopada aresztowano we Wrocławiu przywódcę "Solidarności Walczącej", Kornela Morawieckiego, i Hannę Łukowską-Karniej. Morawieckiemu nie przedstawiono zarzutów, wiążących się bezpośrednio z działalnością polityczną: oskarżono go o przemyt i o posługiwanie się fałszywym dowodem osobistym. 15 listopada 37 osób podpisało w Warszawie deklarację założycielską PPS. Wrocławska "Pomarańczowa Alternatywa" zorganizowała po wakacjach kilka happeningów, poczynając od l września. 27 listopada jej happening skomentował niedawne utworzenie PPS i zbliżające się referendum. "Pomarańczowa Alternatywa" wznosiła okrzyki: "PPS reakcja, PPR atrakcja" oraz "Wrocław miastem 200% frekwencji". 29 listopada odbyło się referendum, w którym wzięło udział 67,3% osób uprawnionych. Centralna Komisja do Spraw Referendum podała do wiadomości, że na pytanie o poparcie reform gospodarczych odpowiedziało pozytywnie 44,3% uprawnionych. Na pytanie o poparcie reform politycznych odpowiedziało pozytywnie 46,3% uprawnionych. Komisja stwierdziła, że wobec tego w obydwu sprawach 277 1987 lądował na placu Czerwonym w Moskwie, podobno nie wykryty przez służby przeciwlotnicze. 30 maja poinformowano o zwolnieniu dowódcy obrony przeciwlotniczej Kołdunowa i ministra obrony marszałka Sokołowa. 4 września Rusta skazano na 4 lata obozu pracy, ale w roku 1988 go zwolniono. 11 czerwca w wyborach w Wielkiej Brytanii po raz trzeci z rzędu zwyciężyli konserwatyści (poprzednio wygrali wybory w latach 1979 i 1983). Margaret Thatcher stała się najdłużej sprawującym urząd premierem Wielkiej Brytanii (od roku 1979). 31 lipca pielgrzymi irańscy w Mekce spowodowali starcia ZŁ policją i śmierć kilkuset osób. W republikach bałtyckich otwarcie formułowano żądania niepodległościowe. 23 sierpnia, w rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Moło-tow, odbyły się manifestacje w Rydze, w Wilnie i w Tallinie. W październiku Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury otrzymał urodzony w roku 1940 poeta rosyjski, Józef Brodski, od 1972 roku na emigracji. 19 października wskaźnik wartości akcji Dow Jones spadł na giełdzie nowojorskiej o 22,6%, Wywołało to ogólną obniżkę wartości akcji na świecie. Pod koniec roku podano do wiadomości decyzję ZSRR o wycofaniu wojsk z Afganistanu. Od 7 do 10 grudnia odbywało się w Waszyngtonie spotkanie Reagan-Gorbaczow. Zawarto układ o likwidacji rakiet średniego zasięgu (w ciągu trzech lat) i krótkiego zasięgu (w ciągu półtora roku). W Czechosłowacji 17 grudnia ze stanowiska pierwszego sekretarza KPCz odszedł Gustav Husak, zajmujący je od kwietnia 1969 roku. Zastąpił go Milos Jakes. W POLSCE 12 stycznia papież Jan Paweł II przyjął w Rzymie gen. Jaruzelskiego. 28 stycznia Sejm uchwalił ustawę "o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej". "Organem antymono-polistycznym" został minister finansów. W lutym w "Litieraturnoj Gazietie" ukazał się wywiad z kardynałem Glempem. We wstępie do wywiadu redakcja pisma stwierdziła, że około 82% Polaków to wierzący. W warunkach radzieckich było to oświadczenie rewelacyjne. 274 *" 1987 W kwietniowym numerze "Kultury" paryskiej opublikowano wywiad z pułkownikiem Ryszardem Kuklińskim: "Wojna z narodem widziana od środka". Płk Kukliński mówił, że idea wprowadzenia stanu wojennego zrodziła się już w czasie sierpniowych strajków w 1980 roku. W wojsku przygotowania rozpoczęto w październiku 1980 roku, jeszcze przed rejestracją "Solidarności". 6 maja Sejm uchwalił ustawę "O konsultacjach społecznych i referendum". 31 maja na zaproszenie Lecha Wałęsy zebrało się w Warszawie "grono osób", które przed trzecią pielgrzymką Jana Pawła II do Polski sformułowało oświadczenie o prawie Polaków do niepodległości, demokracji, wolności, prawdy, poszanowania prawa i "samodzielnie kształtowanego ładu gospodarczego". Oświadczenie podpisały 62 osoby - od ekonomisty Janusza Beksiaka do pisarza Juliusza Żuławskiego. l czerwca z okazji Dnia Dziecka, odbył się we Wrocławiu happening "Pomarańczowej Alternatywy", występy krasnali i rozdawanie cukierków pod hasłami "surrealizmu socjalistycznego". Od 8 do 14 czerwca Jan Paweł II był w Polsce (po raz trzeci jako papież). Odwiedził Warszawę, Lublin, Tarnów, Kraków, Szczecin, Gdynię, Gdańsk, Łódź. Znowu witały go miliony. Wśród transparentów był: "Katolicyzm tak, komunizm nie". Pod koniec czerwca ukazał się pierwszy numer miesięcznika "Res Publica". Było to wznowienie tytułu pisma niezależnego z lat 1979-1981. Biuro Zagraniczne "Solidarności" zabiegało w Stanach Zjednoczonych o dotację w wysokości miliona dolarów, przedstawiając listę potrzeb wśród których było 200 tysięcy dolarów dla organizacji niezależnych od "Solidarności". 30 czerwca Izba Reprezentantów Stanów Zjednoczonych uchwaliła odpowiednią ustawę, l lipca zrobił to Senat. 11 sierpnia Lech Wałęsa zawiadomił Kongres Stanów Zjednoczonych, że milion zostanie w całości przeznaczony "na cele socjalne". Decyzję Wałęsy krytykowano, między innymi dlatego, że organizacje niezależne od "Solidarności", dla których część sumy była początkowo przeznaczona, nie były w tej sprawie konsultowane. 15 lipca Sejm uchwalił ustawę o rzeczniku praw obywatelskich, którego powołuje Sejm po zasięgnięciu opinii PRON. "Rzecznik podejmuje czynności przewidziane w ustawie, jeśli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie praw i wolności obywatela" (art. 6). 275 1986 umowy pod koniec czerwca. Członkostwo umożliwiało uzyskiwanie kredytów nisko oprocentowanych i mogło ułatwiać dostęp do kredytów z innych źródeł niż MFW i Bank Światowy. W marcu były ambasador Stanów Zjednoczonych, Walter Stoessel, był w Warszawie i rozmawiał z generałem Jaruzelskim. Stoessel był jednym z półoficjalnych przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, rozmawiających z przedstawicielami PRL, Kościoła katolickiego w Polsce, z opozycjonistami i intelektualistami. Po przyjęciu PRL do Międzynarodowego Funduszu Walutowego pozostały dwa następstwa sankcji amerykańskich wobec PRL: brak klauzuli najwyższego uprzywilejowania i niegwarantowanie przez rząd Stanów Zjednoczonych kredytów udzielanych PRL. W czerwcu władze Kongresu Polonii Amerykańskiej domagały się zniesienia tych ograniczeń. Podobnie wypowiadali się niektórzy działacze niezależni i intelektualiści w Polsce. Inni jako warunek zniesienia sankcji postulowali zmiany trwalsze. Gdy dla jednych zwalnianie więźniów było już znaczną zmianą, inni uważali, że warunkiem ułatwień dla PRL powinny być zmiany polityczne1 i gospodarcze, ułatwiające wpływ społeczeństwa na gospodarkę i utrudniające marnotrawienie kredytów, jeśliby miały być rządowi PRL przyznane. Sukcesem władz w roku 1986 było aresztowanie kilku ukrywających się od ponad 4 lat członków TKK oraz gdańskiej i warszawskiej RKW. Wrześniowa amnestia skłoniła wielu opozycjonistów do działań jawnych. Ale opozycja o różnym stopniu jawności nie przestała istnieć, władze nie rozbiły istniejących porozumień, nazywanych "strukturami". Ukazywały się setki tytułów książek i czasopism, drukowanych i rozpowszechnianych bez zezwolenia cenzury. Mimo zwolnienia więźniów, nadal obowiązywały rozciągliwe przepisy, na podstawie których można było więzić za działania niezależne i opozycyjne. Władze broniły swego monopolu decyzji w sprawach gospodarczych, o czym świadczyły trudności stawiane Fundacji Rolniczej episkopatu. 272 Konsultacje i referendum ZA GRANICĄ W związku ze sprawą potajemnej sprzedaży broni do Iranu i finansowania antykomunistycznej partyzantki w Nikaragui bez wiedzy i zgody Kongresu, powołano w styczniu w Stanach Zjednoczonych komisję Kongresu przesłuchującą pracowników Rady Bezpieczeństwa Państwa, wśród których swą żołnierską postawą zwracał uwagę pułkownik Oliver North. 25 stycznia w wyborach w Niemczech Zachodnich utrzymała większość w parlamencie koalicja CDU/CSU z FDP. Stan posiadania partii "zielonych" zwiększył się z 27 do 42 miejsc. 27 i 28 stycznia na plenum KC KPZR krytykowano "zastój" w latach siedemdziesiątych. Prasa w ZSRR zmieniła ton, odzywały się głosy krytyczne. Pozwolono na ukazanie się nie drukowanych przedtem książek, drukowano życzliwe uwagi o bolszewikach wymordowanych przez Stalina. Takie zmiany nastawienia propagandowego nazywano głasnostią. Na Filipinach, po ucieczce prezydenta Marcosa w lutym 1986 roku, prezydentem proklamowano Corazon Aąuino, która 11 maja zwyciężyła w pierwszych demokratycznych wyborach od 1971 roku. 28 maja 19-letni pilot zachod-nioniemiecki, Mathias Rust, wy- 273 1986 amnestią po stanie wojennym, pozwalającą prokuraturze dość dowolnie decydować o zwalnianiu więźniów. W lipcu i sierpniu wypuszczano więźniów i, według rzecznika rządu, do l września zwolniono stu trzech więźniów "niekryminalnych". 11 września poinformowano, że minister Kiszczak wystąpił do prokuratora generalnego o zwolnienie do 15 września wszystkich skazanych "za przestępstwa i wykroczenia przeciwko państwu i porządkowi publicznemu". Kisz-czal: stwierdził, że dotyczy do 225 osób. We wrześniu Służba Bezpieczeństwa podjęła "rozmowy profilaktyczne" z osobami podejrzanymi o działalność podziemną. Na rozmowy zaproszono około 3 tysięcy osób, aby osiągnąć "rozwiązanie bez stosowania represji karnej nielegalnych grup i struktur usiłujących jeszcze prowadzić działalność wymierzoną przeciwko państwu i porządkowi publicznemu". 30 września na konferencjach prasowych w Gdańsku i w Warszawie oznajmiono, że 29 września Lech Wałęsa powołał Tymczasową Radę "Solidarności". W jej skład weszli Bogdan Borusewicz, Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis, Janusz Pałubicki i Józef Pinior, poprzednio członkowie TKK. Wałęsa powiedział z tej okazji: "Wielokrotnie powtarzałem, że nie chcemy kon-spirować". 30 września w Warszawie wobec dziennikarzy zagranicznych ujawnili się członek TKK Wiktor Kulerski (ukrywający się od 13 grudnia 1981 roku) i członek RKW Jan Lityński (internowany, aresztowany, a następnie ukrywający się od czerwca 1983 roku). Zbigniew Bujak oświadczył, że odtąd RKW "będzie funkcjonować bez ukrywania się". Jednak, jak powiedział Wiktor Kulerski, struktury podziemne TKK i RKW nie przestają działać, zwłaszcza w sprawach organizacyjno-technicznych. Rzecznik rządu Jerzy Urban mówił 30 września, że próby reaktywowania takich organizacji, jak "Solidarność", KPN i "Wolność i Pokój" - "są nielegalne". Jednak sankcji karnych wobec ujawniających się nie zastosowano. Od końca września i w październiku zaczęto ogłaszać, że działają jawne struktury regionalne "Solidarności". Powołano tymczasowe rady i zarządy regionalne w Koninie, Lublinie, w Jeleniej Górze, w regionie śląsko-dąbrowskim, w ziemi łódzkiej, w regionie świętokrzyskim, na Śląsku Opolskim, w Radomiu, w Pile, w Wielkopolsce, w Gorzowie Wielkopolskim. Jawną działalność zadeklarowała komisja w Hucie imienia Lenina. 270 1986 Wobec tendencji do ujawniania się, niektóre struktury niejawne ogłosiły, że warunki w Polsce nie zmieniły się tak bardzo, by dekons-piracja była pożyteczna, l października struktury "Solidarności" w Warszawie: Międzyzakładowy Komitet Koordynacyjny, Międzyzakładowy Robotniczy Komitet "Solidarności", Terenowy Komitet Oporu i komitety lub komisje w największych zakładach pracy oświadczyły, że zachowują swoje organizacje: "podziemne instytucje muszą pozostać, aby dążenie do uniezależnienia się od władzy instytucji publicznych okazało się kiedyś skuteczne". 12 października TKK wydała wspólne oświadczenie z Lechem Wałęsą. Zapowiedziano, że członkowie TKK, Jan Andrzej Górny i Marek Muszyński, "powrócą do normalnego życia". W posiedzeniu TKK wzięli udział przedstawiciele siedmiu regionów. Nie było wśród nich Mazowsza i regionu środkowo-wschodniego - lubelskiego, zaangażowanych w deklaracje o jawnym działaniu. Stwierdzono, że TKK kieruje działaniami związku i uznano za konieczne zachowanie tajnej struktury działania "jako jedynie skutecznej w powstałych po 13 grudnia 1981 roku i istniejących nadal warunkach". Strategię ujawniania się zrównoważono stwierdzeniem, że "ostatnie wydarzenia nie dają podstawy do zasadniczej zmiany niejawnej formuły działania Związku". 28 listopada promem z Ystad do Świnoujścia wyruszyła ciężarówka wioząca, jak podano 2 grudnia, "ponad 8-tonowy ładunek zawierający sprzęt komputerowy, radiowy, poligraficzny, łącznościowy, a także kilka tysięcy egzemplarzy polskojęzycznej literatury bezdebitowej drukowanej na Zachodzie". 29 listopada sprzęt ten przejęły w Świnoujściu władze PRL. Pod koniec roku gen. Jaruzelski powołał Radę Konsultacyjną przy przewodniczącym Rady Państwa, co polegało na zaproszeniu 56 osób, wśród których 70% stanowili bezpartyjni, na spotkanie 6 grudnia w Belwederze. Dla władz PRL jednym z głównych celów w polityce międzynarodowej było poprawienie sytuacji płatniczej. Według danych oficjalnych, zadłużenie PRL w końcu czerwca wynosiło 31,3 miliarda dolarów. W roku 1986 kolejne instancje Międzynarodowego Funduszu Walutowego zaaprobowały (w marcu i w maju) przyjęcie PRL do MFW. PRL została członkiem MFW (i Banku Światowego) po podpisaniu 271 1986 11 i 12 października Reagan spotkał się z Gorbaczowem w Reyk-jawiku. Strona amerykańska nie chciała zrezygnować z badań prowadzących do stworzenia systemu obrony strategicznej SDI i nie osiągnięto porozumienia w sprawie kontroli zbrojeń. W listopadzie prezydent Reagan zwolnił przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa Państwa, admirała Poindextera, i pułkownika Olivera Northa. Minister sprawiedliwości Meese poinformował, że Stany Zjednoczone potajemnie sprzedały broń do Iranu za pośrednictwem Izraela, co miało zjednać Iran i pomóc w uwolnieniu zakładników amerykańskich. Dochody ze sprzedaży służyły finansowaniu antykomunistycznej partyzantki w Nikaragui, na co Kongres odmówił funduszy. 15 grudnia Andriejowi Sacharowowi w Górki założono telefon (Sacharow był w Górki na zesłaniu od stycznia 1980 roku). 16 grudnia do Sacharowa zadzwonił Gorbaczow proponując mu powrót do Moskwy, dokąd Sacharow wrócił 25 grudnia. Władze ZSRR pokazywały, że chcą zjednać sobie opozycyjną inteligencję i opinię Zachodu. W POLSCE 16 stycznia rozpoczął się w Warszawie międzynarodowy Kongres Intelektualistów w Obronie Przyszłości Świata. Znaczna cześć zaproszonych gości z krajów zachodnich odmówiła wzięcia udziału w kongresie. Niezależni intelektualiści polscy zwrócili się do przybyłych, opisując warunki, w których odbywa się kongres i zwracając uwagę na aresztowania i inne represje policyjne. Na przełomie kwietnia i maja przeżywano w Polsce zagrożenia związane z katastrofą w Czarnobylu. Informacje oficjalne były spóźnione i ogólnikowe. Spóźnione też były działania zapobiegawcze. Wobec niedostatecznych informacji oficjalnych krążyły sprzeczne wiadomości. Czasopisma podziemne szybko, bo na początku maja, dostarczyły pochodzących od lekarzy i fizyków informacji o skutkach katastrofy. Katastrofa w Czarnobylu zwracała uwagę na sprawy środowiska naturalnego, którymi zajmowano się w publikacjach niezależnych. Trwające od stanu wojennego rokowania w sprawie pomocy rolnictwu prywatnemu i statutu Fundacji Rolniczej strona rządowa przewlekała. Opracowano listę 12 programów fundacji i Kościół zaaprobował ich uzgadnianie z władzami państwowymi. To jednak było dla 268 1986 strony rządowej za mało. Jej zdaniem, w działaniach fundacji głos decydujący powinien mieć minister rolnictwa. 2 września kardynał Glemp przyjął komitet organizacyjny Fundacji Rolniczej, który stwierdził, że rozmowy z rządem nie dały oczekiwanych rezultatów, zaś podporządkowanie fundacji ministrowi byłoby sprzeczne z jej autonomią. Ubolewano, że idei fundacji nie udało się zrealizować. Wiceminister rolnictwa stwierdził później, że propozycję decydującego głosu ministra przeznaczono do negocjacji i szkoda, że strona kościelna mówi o fundacji w czasie przeszłym. Projekt Fundacji Rolniczej stwarzał szansę uzyskania pomocy z zagranicy i przeznaczenia jej na inwestycje niezbędne dla rolnictwa i do wyżywienia kraju. Rząd PRL, dbając o swój wpływ na decyzje gospodarcze, uniemożliwił działanie fundacji jako instytucji niezależnej. W roku 1986 zostało aresztowanych kilku znanych działaczy konspiracyjnych: 11 stycznia w Gdańsku członek TKK Bogdan Boruse-wicz, 31 maja w Warszawie członek TKK Zbigniew Bujak, członek RKW Konrad Bieliński i Ewa Kulik (Borusewicz, Bujak i Ewa Kulik ukrywali się od 13 grudnia 1981 roku, Konrad Bieliński - od wyjścia z internowania we wrześniu 1982 roku). 3 marca rozpoczął się proces działaczy KPN: Leszka Moczulskiego, Krzysztofa Króla, Andrzeja Szomańskiego, Adama Słomki i Dariusza Wójcika, oskarżonych o udział w związku mającym na celu przestępstwo (art. 276 § i 3 kk). W wyroku z 22 kwietnia Sąd Wojewódzki w Warszawie uznał KPN za "związek, którego ustrój ma pozostać tajemnicą wobec organów państwowych" (art. 278 kk) i skazał Leszka Moczulskiego na 4 lata więzienia, a pozostałych oskarżonych na kary od 2 do 2 i pół roku więzienia. 17 lipca Sejm uchwalił ustawę "o szczególnym postępowaniu wobec sprawców niektórych przestępstw", przewidującą darowanie kary w całości lub umorzenie postępowania w sprawach o przestępstwa "przeciwko państwu lub porządkowi publicznemu", jeżeli uzna się, że sprawcy tych przestępstw "nie powrócą na drogę przestępstwa" (art. l i 2). Zastosowanie ustawy mogło zostać uzależnione od złożenia pisemnego oświadczenia, że nie powróci się na drogę przestępstwa (art. 12). Zwalnianie z więzienia powinno nastąpić nie później niż do 15 września (art. 16). Ustawa "o szczególnym postępowaniu" była w praktyce trzecią 269 1985 warunków w więzieniach, uwolnienie więźniów sumienia i wstrzymanie działań represyjnych. Domagano się reaktywowania Polskiego Stowarzyszenia Penitencjarnego i stowarzyszenia pomocy więźniom i ich rodzinom "Patronat". W Tygodniu Więźnia Politycznego, od 4 do 10 listopada, podpisywano oświadczenia w sprawach więźniów politycznych, rozrzucano ulotki i rozklejano plakaty, zorganizowano odczyty i wystawy. W prasie niezależnej ukazały się teksty przypominające o losie więźniów. W roku 1985 Komitet Helsiński w Polsce odnotował 155 procesów politycznych, w których przed sądami stanęło około 250 osób. 139 spośród nich skazano na więzienie bez zawieszenia. Wśród ponad 400 książek opublikowanych w roku 1985 poza cenzurą, zwracały uwagę rozmowy Teresy Torańskiej z członkami ekipy rządzącej w latach powojennych - "Oni". Piotr Wierzbicki w "Myślach staroświeckiego Polaka" bronił "prawicy", "gry politycznej" i "realizmu". W raporcie "Polska 5 lat po sierpniu", omawiano stan prawa, gospodarki, warunki życia i pracy, stan oświaty, nauki i kultury. Kościół pomagał niezależnemu życiu kulturalnemu, udostępniając swoje pomieszczenia dla wystaw plastycznych, przedstawień, odczytów, dyskusji. W kościele w Mistrzejowicach zorganizowano wystawę "Przeciw złu - przeciw przemocy", w kościele na Żytniej w Warszawie wystawiano "Wieczernik" Ernesta Brylla. Do niezależnych czasopism, wydawnictw i kaset dźwiękowych doszły filmy na wideokasetach. Jednym z pierwszych był nie dopuszczony na ekrany film o więzieniu w latach stalinowskich - "Przesłuchanie" Ryszarda Bugajskiego. Niezależne życie kulturalne dowodziło nieskuteczności cenzury i może nawet sprzyjało jej łagodności, częściej zezwalano na ukazywanie się prac wartościowych również w obiegu oficjalnym. 266 ^wełnienie więźniów, próby jawności ZA GRANICĄ Od l stycznia Hiszpania i Portugalia stały się członkami Wspólnoty Europejskiej. Liczba krajów Wspólnoty zwiększyła się do dwunastu. 28 stycznia amerykański prom kosmiczny Challenger eksplodował tuż po starcie z przylądka Kennedy'ego. Zginęło 5 astro-nautów. 11 lutego wymieniono Anatola Szczarańskiego i trzech innych więźniów z ZSRR na pięciu szpiegów z obozu radzieckiego. Od 25 lutego do 7 marca pod hasłami odnowy i przebudowy odbywał się XXVIII zjazd KPZR. 16 marca wybory we Francji przyniosły nieznaczną przewagę opozycji centrowo-prawicowej nad rządzącymi socjalistami. Partia komunistyczna otrzymała poniżej 10% głosów. 22 marca premierem został mer Paryża, Ja-cques Chirac. Prawdopodobnie w nocy z 25 na 26 kwietnia 1986 roku zaczęła się awaria elektrowni atomowej w Czarnobylu na Ukrainie. 28 kwietnia silne promieniowanie odnotowano w Polsce, zwłaszcza na północnym wschodzie. Informacje o wypadku podano w Związku Radzieckim dopiero 29 kwietnia. W maju w Libii postanowiono zlikwidować nauczanie angielskiego w szkołach wszelkich typów i zastąpić angielski rosyjskim. 267 1985 31 lipca Sejm uchwalił ustawę "o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej PRL". Ustawa przewidywała, że funkcjonariusze powinni być wierni programowi PZPR (art. 1) i wykonywać zadania "wynikające z uchwał centralnych organów PZPR" (art. 34). Funkcjonariusze składają ślubowanie, w którym przyrzekają wiernie służyć PZPR (art. 4). 27 września 21-letni nauczyciel szkoły podstawowej w Gdańsku, Wojciech Jankowski, zwrócił się do ministra obrony narodowej o umożliwienie mu odpracowania służby wojskowej, niezgodnej z jego przekonaniami. W liście przesłał książeczkę wojskową. W listopadzie odmówił przyjęcia karty mobilizacyjnej, aresztowano go i 23 grudnia Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni skazał go za odmowę służby wojskowej na 3 i pół roku więzienia. Był to jeden z przypadków odsyłania książeczek wojskowych z żądaniami fomułowanymi przez ruch "Wolność i Pokój". Więźniowie polityczni ogłaszali głodówki, domagając się zaprzestania szykan i sprecyzowania statusu więźniów politycznych. W styczniu głodowali więźniowie w Strzelinie, w październiku w Łęczycy. 13 października ogłosił głodówkę Czesław Bielecki, autor tekstów publicystycznych podpisywanych "Maciej Poleski". Bielecki oświadczył, że w dniu wyborów głosuje za przyznaniem więźniom sumienia w Polsce statusu więźnia politycznego. Był sztucznie karmiony do lata 1986 roku. Komitet Helsiński podawał nazwiska sześciu osób, które w roku 1985 zginęły z rąk milicji. Był wśród nich 19-letni Marcin Antonowicz, student chemii Uniwersytetu Gdańskiego, pobity 19 października przez milicję w Olsztynie. Znaleziono go wyrzuconego z samochodu. Zmarł w szpitalu 2 listopada. 13 października odbyły się wybory do Sejmu. Według oficjalnego komunikatu, wzięło w nich udział 78,8% uprawnionych, ale według obliczeń "Solidarności", w Warszawie, w Gdańsku i w Krakowie głosowało około 60%, a w miastach ogółem około dwóch trzecich osób uprawnionych. 7 listopada na pierwszym posiedzeniu Sejmu IX kadencji Wojciech Jaruzelski przestał być premierem i został przewodniczącym Rady Państwa na miejsce Henryka Jabłońskiego; premierem został Zbigniew Messner, ekonomista, poprzednio działacz administracyjny i partyjny w Katowicach. 264 1985 Pod koniec listopada minister szkolnictwa wyższego rozesłał zawiadomienia zwalniające wielu rektorów, prorektorów i dziekanów. Minister oznajmiał, że "nie potwierdza pełnienia funkcji przez te osoby". Generał Jaruzelski jako premier odwiedził wszystkie kraje Układu Warszawskiego, a podróże poza te strefę zaczął od Indii (w lutym). Od 20 do 24 września był na Kubie, a następnie przez cztery dni w Nowym Jorku, gdzie przemawiał w ONZ, proponując utworzenie "międzynarodowego centrum badania długu i rozwoju". 25 września spotkał się z Davidem Rockefellerem, finansistą, współwłaścicielem między innymi banku Chase Manhattan, będącego wierzycielem PRL. Rozmawiano o Fundacji Rockefellera, gotowej inwestować w rolnictwo i przetwórstwo rolne w Polsce, przede wszystkim w rolnictwo "u-spolecznione". Projekty te uważano za konkurencję dla Fundacji Rolniczej Episkopatu, ale prymas Glemp, będąc w Stanach Zjednoczonych, twierdził, że obydwie fundacje się uzupełniają. Na początku grudnia, już jako przewodniczący Rady Państwa, Jaruzelski był w krajach arabskich. Między pobytem w Libii i Algierze a wizytą w Tunisie, 4 grudnia przyjechał do Paryża, gdzie przyjął go prezydent Mitterrand. Gospodarze nie demonstrowali wielkiej życzliwości, premier Francji powiedział, że był wizytą "zakłopotany". Opozycja w Polsce również prowadziła politykę zagraniczną. W grudniu w prasie amerykańskiej opublikowano list potępiający politykę amerykańską wobec Nikaragui. Protest przeciw amerykańskim zamiarom powstrzymywania komunizmu podpisały dwie osoby z Polski, z ruchu "Wolność i Pokój" i z Komitetu Obrony Robotników. Łączną liczbę osób aresztowanych i więzionych z powodów politycznych (bez internowanych) oceniano od początku stanu wojennego do października 1985 roku na około 3 tysięcy. Po amnestiach - więzienia się zapełniały i ośrodkom niezależnym znanych było zwykle około 200-300 nazwisk osób więzionych w danym momencie z powodów politycznych. Osoby te oskarżano często o drukowanie i rozpowszechnianie literatury niezależnej i skazywano z artykułu 282a § l kk - za działanie "w celu wywołania niepokoju publicznego lub rozruchów", i z artykułu 45 prawa prasowego - za wydawanie lub rozpowszechnianie publikacji prasowych bez wymaganego zezwolenia. Jesienią 77 osób ze środowisk naukowych i artystycznych apelowało o wprowadzenie prawnego statusu więźnia politycznego, poprawę 265 1985 agana z Gorbaczowem w Genewie. Gorbaczow atakował amerykańskie projekty obrony strategicznej, Reagan ich bronił. W POLSCE Na początku roku trwał proces pracowników Służby Bezpieczeństwa -morderców księdza Jerzego Popiełuszki. Ich wypowiedzi przed sądem nadawano przez radio, obszerne fragmenty stenogramu procesu drukowano w "Tygodniku Powszechnym". 7 lutego zabójców skazano na kary od 14 do 25 lat więzienia. 21 stycznia Tymczasowa Komisja Koordynacyjna "Solidarności" wypowiedziała się o podwyżkach cen zapowiedzianych na l marca i wezwała do 15-minutowego ogólnopolskiego strajku 28 lutego. Zastrzeżenia wobec podwyżek zgłosiły oficjalne związki zawodowe, co potraktowano jako zapowiedź ich odwołania i 25 lutego Wałęsa i Bujak odwołali strajk. Podwyżki jednak nastąpiły, niektóre później niż zapowiadano. 13 lutego milicja wkroczyła na spotkanie w Gdańsku z udziałem Lecha Wałęsy. Trzech uczestników spotkania (Władysława Frasyniu-ka, Bogdana Lisa i Adama Michnika) aresztowano i oskarżono o "działanie w celu wywołania niepokoju" i udział "w działalności nielegalnego związku pod nazwą Tymczasowa Komisja Koordynacyjna". Sądzono ich od 23 maja do 14 czerwca i skazano na kary od dwóch i pół do trzech i pół roku więzienia. 17 marca w kościele w Podkowie Leśnej grupa studentów i absolwentów wyższych uczelni rozpoczęła tygodniową głodówkę w obronie Marka Adamkiewicza, skazanego w 1984 roku na dwa i pół roku więzienia za odmowę przysięgi wojskowej. Od l kwietnia podwyższono ceny elektryczności, gazu i węgla. 26 kwietnia przedłużono w Warszawie obowiązywanie Układu Warszawskiego (z maja 1955 roku) na następne 20 lat (układ miał więc obowiązywać co najmniej 50 lat). Protokół o przedłużeniu układu podpisali sekretarze partii komunistycznych Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR (ze składu z 1955 roku odpadła w latach sześćdziesiątych Albania). 29 kwietnia Sejm uchwalił ustawę o Trybunale Konstytucyjnym, wspomnianym w konstytucji w 1982 roku i powołanym do orzekania o zgodności ustaw i innych aktów normatywnych z konstytucją oraz o zgodności aktów normatywnych z ustawami. Z wnioskami o stwier- 262 1985 dzenie takiej zgodności (lub niezgodności) mogą występować wyliczone w ustawie organy państwowe, a także pięćdziesięciu posłów (art. 19). 30 kwietnia Rada Ministrów wydała rozporządzenie ustalające, że majątek "byłych związków zawodowych" zostaje przekazany OPZZ. W kwietniu w Krakowie sformułowano deklarację ruchu "Wolność i Pokój". Uczestnicy ruchu domagali się dobrowolności przysięgi wojskowej i umożliwienia służby zastępczej tym, którzy nie chcą służyć w wojsku ze względów etycznych lub politycznych. l i 3 maja odbyły się niezależne manifestacje. W Warszawie demonstrowano l maja po mszy w kościele św. Stanisława Kostki na Żoliborzu. 7 maja TKK wezwała do godzinnego strajku w pierwszy dzień roboczy po podwyżkach, jeśli podwyższone zostaną ceny mięsa. Podwyżki l lipca (na ogół o 10 do 15%) wywołały strajki, między innymi we Wrocławiu, w Gdańsku i w Warszawie. Jednak, jak stwierdziła TKK, ta akcja "nie zakończyła się efektownym sukcesem". 29 maja uchwalono ordynację wyborczą do Sejmu, według której wybory "odbywają się w oparciu o deklarację wyborczą Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego" (art. 2), zaś listy kandydatów ustalają Ogólnopolski Konwent Wyborczy i konwenty wojewódzkie, złożone z przedstawicieli organizacji oficjalnych, w rodzaju PRON, PZPR, ZSL i SD. 17 czerwca aresztowano członka TKK z Regionu Śląsko-Dąbrows-kiego, Tadeusza Jedynaka, którego początkowo oskarżono o zdradę ojczyzny (art. 122 kk), a następnie o przygotowania do obalenia ustroju przemocą (art. 128 w związku z art. 123 kk). W odezwie z 16 lipca TKK wezwała do bojkotu wyznaczonych na październik wyborów do Sejmu, a ponieważ nie wierzono w prawdziwość danych oficjalnych, postanowiono zorganizować obserwowanie lokali wyborczych, by można było oszacować procent głosujących. 24 i 25 lipca Sejm zmienił dwie ustawy z 1982 roku, uchwalone w tej samej kadencji. Zmieniona 24 lipca ustawa o związkach zawodowych stanowiła, że "w okresie, którego termin końcowy ustali Rada Państwa, w zakładzie pracy działa tylko jedna organizacja związkowa". 25 lipca zmieniono ustawę o szkolnictwie wyższym oraz o stopniach i tytułach naukowych. Uchwalono także nową ustawę o uprawnieniach ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Zmiany te ograniczały samorządność uczelni, a zwłaszcza uprawnienia senató~w i rad wydziałów. 263 1984 rowano 103 federacje tych związków, zaś 24 listopada na spotkaniu w Bytomiu powołano Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Jego przewodniczącym został Alfred Miodowicz. 27 grudnia przed Sądem Wojewódzkim w Toruniu zaczął się proces zabójców ks. Popiełuszki. Na początku roku 1984 dały znać o swoim działaniu nowe ugrupowania polityczne: Ruch Polityczny "Wyzwolenie", wydający pismo pod tą samą nazwą, Grupa Polityczna "Wola" (która później używała w nazwie liczby mnogiej: "grupy polityczne"). Grupa Publicystów Politycznych wyrażała przekonanie o istnieniu wspólnego interesu państwowego ("państwo jest nasze") i wypowiadała się za porozumieniem z "czynnikiem rządzącym". Amnestia w roku 1984 ułatwiła sytuacje opozycji. Zabójstwo ks. Popiełuszki było działaniem policji, za które jej najwyżsi zwierzchnicy nie przyjęli odpowiedzialności. W procesie zabójców dbano o nieodsłanianie rozkazodawców i sposobu funkcjonowania policji. Znoszenie sankcji amerykańskich wobec PRL polegało najpierw na przywróceniu w roku 1984 zezwolenia na łowienie ryb w amerykańskich wodach przybrzeżnych oraz przywróceniu praw lądowania samolotów (dotyczyło to lotów czarterowych). Mimo tych ułatwień PRL nie spłacała długu, odkładając nawet spłaty odsetek. Wybory i podróże zagraniczne ZA GRANICĄ 10 marca zmarł 73-letni Kon-stantin Czernienko, który przez niecały rok kierował partią komunistyczną w ZSRR. Następcą Czernienki został 54-letni Micha-ił Gorbaczow. 11 kwietnia zmarł Enver Ho-dża, dyktator Albanii od czterdziestu lat. 12 czerwca Hiszpania i Portugalia podpisały traktat o przystąpieniu do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej od l stycznia 1986 roku. 2 lipca 57-letni Eduard Szewa-rdnadze został ministrem spraw zagranicznych ZSRR na miejsce 75-letniego Andrieja Gromyki. W ZSRR odmładzano kadry w aparacie partyjnym, państwowym i w wojsku. 16 września dokonano w Stanach Zjednoczonych udanej próby zniszczenia satelity lecącego z prędkością 28 tysięcy kilometrów na godzinę. Był to pomyślny sprawdzian stanu prac nad projektowanym systemem obrony strategicznej - SDI. Od l do 5 października Michaił Gorbaczow był we Francji, z pierwszą wizytą na Zachodzie po objęciu funkcji pierwszego sekretarza KC. Gorbaczow i jego żona Raissa stali się na Zachodzie postaciami popularnymi, zwłaszcza w środkach masowego przekazu. Od 19 do 21 listopada odbywało się spotkanie prezydenta Re- 261 1984 w komisariacie MO w Warszawie, zmarł po dwu dniach w szpitalu. Sądzono dwu lekarzy, dwu milicjantów i dwu sanitariuszy. W wyroku stwierdzono, że winni są sanitariusze, których skazano na 2 i 2 i pół roku więzienia. Przypadek Grzegorza Przemyka nie był odosobniony, wyrok był dla milicji kolejnym świadectwem bezkarności. 21 lipca Sejm uchwalił amnestię "z okazji jubileuszu 40-lecia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej". Była to dziesiąta amnestia po wojnie, druga po stanie wojennym. Minister sprawiedliwości oświadczył, że przed 22 lipca w więzieniach było "652 sprawców przestępstw przeciwko państwu lub porządkowi publicznemu". Z tej liczby "opuściło zakłady karne bądź areszty śledcze 630 osób". Byli wśród nich członkowie KPN, KSS KOR i Komisji Krajowej "Solidarności". Amnestia nie objęła aresztowanych w czerwcu Bogdana Lisa i Piotra Mierzewskiego, których jednak po zmianie zarzutów wypuszczono w grudniu. 4 września rzecznik rządu Jerzy Urban wspomniał o możliwości wprowadzenia do kodeksu karnego "kary wydalenia z Polski na określony wyrokiem czas takich osób, którym udowodnione zostało poważne przestępstwo przeciwko państwu wynikające z uporczywego nierespektowania naszych konstytucyjnych zasad ustrojowych". Urban wspomniał, że "pewne kraje położone na innych niż Europa kontynentach gotowe są przyjmować na określonych warunkach osoby, które byłyby wydalone z Polski". Minister sprawiedliwości, odpowiadając na interpelację posłów, stwierdził później, że był to tylko projekt wstępny i posłowie nie powinni być obrażeni, że projektu nie znali. Ksiądz Jerzy Popiełuszko z parafii pod wezwaniem św. Stanisława Kostki w Warszawie na Żoliborzu od października 1981 roku odprawiał co miesiąc mszę za ojczyznę. W roku 1983 wszczęto przeciwko niemu śledztwo i przeprowadzono rewizję w jego mieszkaniu, konfiskując materiały, które, jak stwierdził ks. Popiełuszko, znalazły się tam w nie znanych mu okolicznościach i bez jego wiedzy. 14 lipca 1984 roku zamieszczono w prasie komunikat o skierowaniu do sądu aktu oskarżenia przeciw ks. Popiełuszce. Rozprawa nie odbyła się z powodu amnestii. 19 października ks. Popiełuszko wracał samochodem z Bydgoszczy do Warszawy. Funkcjonariusz MO zatrzymał samochód. Szoferowi, Waldemarowi Chrostowskiemu, nałożono kajdanki, ale, wieziony samo- 258 " 1984 chodem porywaczy, wyskoczył w biegu i okoliczności porwania podał do wiadomości publicznej. Ucieczka Chrostowskiego utrudniła następnie ukrycie odpowiedzialności za porwanie. Od 21 października w kościele św. Stanisława Kostki odprawiano codziennie mszę świętą w intencji ocalenia ks. Popiełuszki. 22 października rzecznik rządu nazwał porwanie ks. Popiełuszki prowokacją, podjętą przeciw władzom. 24 października telewizja podała pierwszą wiadomość o aresztowaniu funkcjonariusza MSW w związku z porwaniem. 27 października generał Kiszczak stwierdził, że aresztowano trzech sprawców porwania: naczelnika wydziału MSW i dwu pracowników tego wydziału. Powiedział, że "jedna z uzasadnionych hipotez śledztwa zakłada, że ofiara porwania nie żyje". W końcu zdecydowano się znaleźć sprawców i ofiarę, ale odbywało się to powoli. Dozowano napięcie i zapewne badano, na co nastroje społeczne pozwalają. 30 października z zalewu koło Włocławka wydobyto zwłoki ks. Popiełuszki. 2 listopada poinformowano o aresztowaniu dwu osób: zastępcy dyrektora departamentu w MSW (w stopniu pułkownika) i podpułkownika z tegoż departamentu (następnie go zwolniono). Zawieszono w czynnościach dyrektora departamentu w stopniu generała. 2 listopada zwłoki ks. Popiełuszki, po sekcji w Białymstoku, wydano przedstawicielom Kościoła i przewieziono do Warszawy. 3 listopada setki tysięcy ludzi asystowały na Żoliborzu w pogrzebie. Ks. Popiełuszko miał być pochowany na Powązkach, ale, na żądanie wiernych, pochowano go na cmentarzu przy kościele św. Stanisława Kostki. Ten kościół, cmentarz i grób stały się sanktuarium "Solidarności". Po zabójstwie ks. Popiełuszki powstały w kilku miastach komitety obrony praworządności, ocenione przez rzecznika rządu jako próby wskrzeszenia KOR, przeciw czemu, jak twierdził, "państwo podejmie środki przewidziane prawem". 15 listopada uchwalono ustawę o łączności, stwierdzającą "wyłączność prawa państwa" w dziedzinie poczty, telekomunikacji, radiofonii i telewizji, a także kolportażu prasy. Ustawa mówi, że wyłącznym prawem państwa jest "rozpowszechnianie (kolportaż) dzienników i czasopism krajowych i zagranicznych". Nowe związki zawodowe, tworzone na podstawie ustawy z 1982 roku, miały zacząć działać od początku 1983 roku "po zarejestrowaniu ich statutów przez sądy wojewódzkie". Do czerwca 1984 roku zarejest- 259 1984 6 listopada wybory w Stanach Zjednoczonych przyniosły kandydującemu po raz drugi prezydentowi Reaganowi zwycięstwo w 49 stanach. W UNESCO, międzynarodowej organizacji naukowej, oświatowej i kulturalnej, znaczne wpływy uzyskały kraje Trzeciego Świata popierane przez obóz radziecki. UNESCO stawało się organizacją wyraźnie polityczną, dążącą do ograniczenia wolności prasy - w interesie dyktatur lewicowych. 31 grudnia Stany Zjednoczone, które dotychczas UNESCO w znacznej części finansowały, wycofały się z tej organizacji, pozbawiając ją jednej czwartej budżetu. W POLSCE 13 stycznia skończył się długotrwały proces Macieja Szczepańskiego i jego współpracowników. Macieja Szczepańskiego skazano na 8 lat więzienia. 26 stycznia Sejm uchwalił "Prawo prasowe", stwierdzające, że prasa "umacnia konstytucyjny ustrój PRL" (art. 1). Art. 45 stwierdzał, że "kto bez wymaganego zezwolenia wydaje albo rozpowszechnia dziennik, czasopismo lub inną publikację prasową - podlega karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywny". Przepis ten pozwalał skazywać wydawców i kolporterów czasopism niezależnych - bez zajmowania się treścią tekstów. W nocy z 7 na 8 lutego zginął Piotr Bartoszcze, działacz "Solidarności" Rolników Indywidualnych. Warunki, w jakich znaleziono ciało i sekcja zwłok wskazywały na morderstwo policyjne. 13 lutego Sejm przedłużył swoją kadencję, stwierdzając, że do końca roku ogłosi termin jej upływu. Osądzono zapewne, że sytuacja na razie nie sprzyja wyborom do Sejmu. 3 grudnia uchwalono, że kandencja Sejmu upływa 31 sierpnia 1985 roku. 13 lutego Sejm uchwalił ordynację wyborczą do rad narodowych (poprzednia - do Sejmu i rad narodowych - była z 1976 roku). Miejsce FJN zajął w ordynacji PRON. "Wspólne listy kandydatów" przygotowały "kolegia wyborcze" stworzone przez organizacje zrzeszone w PRON. W lutym i w marcu SB uprowadziła kilku działaczy "Solidarności" z Torunia. Wywożono ich za miasto w kajdankach i w workach na głowie, straszono, szczególnie znęcano się nad Antonim Mężydłą. Episkopat Polski sformułował w roku 1982, jeszcze w stanie 256 . /" 1984 wojennym, projekty pomocy rolnictwu prywatnemu. Planowano powołanie niezależnego banku wspierającego inicjatywy rolników, co następnie zmieniło się w projekt powołania fundacji. Projekt ten wymagał rokowań z władzami państwowymi na temat ustawy o fundacjach i statutu projektowanej fundacji. 6 kwietnia Sejm uchwalił ustawę o fundacjach (zniesiono je w 1952 roku). Ustawa przewidywała, że fundacje mogą być zakładane przez osoby fizyczne lub prawne "dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami PRL celów społecznie lub gospodarczo użytecznych". Ustanowienie fundacji wymaga zatwierdzenia przez ministra, zgodnie z zakresem jego kompetencji (art. 4). Fundacje mogą prowadzić działalność gospodarczą (art. 6), nabywanie przez nie majątku jest wolne od podatku od spadków i darowizn (art. 19). Od jesieni 1983 roku prowadzone były niejawne negocjacje między rządem a Kościołem w sprawie sposobu uwolnienia siedmiu przywódców "Solidarności" i czterech członków KSS KOR, oczekujących w więzieniu na proces. Uniknięcie procesu i komentarzy międzynarodowych byłoby dla rządu korzystne, ale chciał w zamian uzyskać od zwalnianych obietnicę rezygnacji z działalności politycznej lub zgodę na wyjazd za granicę. Z więźniami rozmawiali nie uwięzieni członkowie KSS KOR oraz intelektualiści-pośrednicy. Na początku maja zjawił się w więzieniu na Rakowieckiej dyrektor generalny w ONZ, de Olivarez, który bezskutecznie proponował więźniom wyjazd za granicę. W maju Międzynarodowa Organizacja Pracy zakończyła rozpatrywanie skargi przeciw rządowi PRL. Komisja MOP sformułowała zalecenia dla rządu PRL, które ów rząd uznał za "eskalację antypolskich działań" i 17 listopada wycofał się z MOP. 8 czerwca aresztowano Bogdana Lisa, członka TKK, ukrywającego się od 13 grudnia 1981 roku. Na miejsce Lisa do TKK wszedł Bogdan Borusewicz, poprzednio członek KSS KOR i współzałożyciel Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. 17 czerwca odbyły się wybory do rad narodowych. Oficjalnie odnotowano udział 74,77% uprawnionych'do głosowania. "Solidarność" zorganizowała niezależne badania frekwencji wyborczej, ocenionej na około 60%. 16 lipca wydano wyrok w procesie o spowodowanie śmierci 19--letniego Grzegorza Przemyka, który pobity 12 maja 1983 roku 257 1983 mówił: "To wyście uśmiercili ten związek, nie my". Ugodowe i prosoc-jalistyczne wypowiedzi Wałęsy krytykowano później w miesięczniku "Niepodległość". 5 października przyznano Wałęsie Pokojową Nagrodę Nobla. Wałęsa nie pojechał do Oslo, by ją odebrać. Nagrodę odebrała jego żona Danuta, a 11 grudnia przemówienie Wałęsy odczytał Bohdan Cywiński (który do grudnia 1981 roku był zastępcą redaktora naczelnego "Tygodnika Solidarność"). 21 listopada znowelizowano ustawę o powszechnym obowiązku obrony PRL. Rozszerzono zadania Komitetu Obrony Kraju i stwierdzono, że ten komitet jest administratorem "w sprawach bezpieczeństwa i obronności Państwa w czasie obowiązywania stanu wyjątkowego i stanu wojennego". 5 grudnia Lech Wałęsa wydał oświadczenie, które interpretowano jako protest przeciw utrzymywaniu sankcji amerykańskich. 6 grudnia rzecznik tządu PRL oświadczył, że odstępując od popierania sankcji Wałęsa spełnia zamówienie Stanów Zjednoczonych, pozwalając im "wyjść z twarzą". 5 grudnia Sejm uchwalił ustawę precyzującą, czym jest stan wyjątkowy, przewidziany jako możliwość w lipcowych poprawkach do konstytucji. Przewidywano ograniczenie i kontrolę poruszania się osób, możliwość internowania, zawieszenia prawa do strajku, zawieszenia organizacji i stowarzyszeń, kontroli rozmów telefonicznych i zawieszania zajęć w szkołach wyższych, a więc praktyki stosowane w stanie wojennym, który, dzięki zmianom prawnym, uzyskał nową nazwę. Choć stan wojenny zniesiono, władze zatroszczyły się o jego przedłużenie i utrwalenie ustawowe. Dbano, by było to zagrożenie traktowane poważnie. 254 Policja i zabity ksiądz ZA GRANICĄ 9 lutego zmarł Jurij Andro-pow, następca Breżniewa, od listopada 1982 roku kierujący partią i państwem w ZSRR. 13 lutego następcą Andropowa został 72-letni Konstantin Czernienko. 24 czerwca w wielkiej manifestacji w Paryżu przeciw ujednoliceniu szkolnictwa i podporządkowaniu go państwu uczestniczyło ponad milion osób. 12 lipca rząd wycofał projektowaną ustawę o szkolnictwie prywatnym, 14 lipca podał się do dymisji minister oświaty Alain Savary, a 19 lipca powołano nowy rząd 37--letniego premiera Laurenta Fa-biusa. W lipcu i sierpniu w XXIII Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles nie wziął udziału blok radziecki, oficjalnie - "wobec prób nadużycia olimpiady dla celów politycznych", co prawdopodobnie było reakcją na bojkot przez Zachód olimpiady w Moskwie w roku 1980, po wkroczeniu wojsk radzieckich do Afganistanu. 26 września odpisano układ między Wielką Brytanią a Chinami przewidujący oddanie Hongkongu Chinom w roku 1997 (z zachowaniem autonomii). 31 października została zamordowana premier Indii Indira Gandhi, córka premiera Nehru. Kolejnym premierem został syn Indiry - Rajiv Gandhi. 255 1983 Od 11 kwietnia do 30 czerwca sądzono Edmunda Bałukę, przywódcę stoczniowców szczecińskich w roku 1971, miedzy innymi za to, że w roku 1981 "nielegalnie" wrócił do Polski. Skazano go na 5 lat więzienia. Od 16 do 23 czerwca był w Polsce papież Jan Paweł II. Kolejnymi etapami jego podróży były przejazd przez Warszawę i msza święta w katedrze św. Jana, msza św. na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie, Niepokalanów, Częstochowa, Poznań i Katowice, Wrocław i góra Św. Anny, Kraków i Nowa Huta. Papież dwukrotnie spotkał się z generałem Jaruzelskim: 17 czerwca w Warszawie i 22 czerwca na Wawelu (drugie z tych spotkań nie było przedtem zapowiedziane). Papież spotkał się z Lechem Wałęsą 23 czerwca w Dolinie Chochołowskiej, gdy już skończyła się część oficjalna jego wizyty. 14 lipca Sejm uchwalił ustawę o urzędzie ministra spraw wewnętrznych. W miejsce dotychczasowych komend MO ustawa tworzyła sieć wojewódzkich, rejonowych, miejskich i dzielnicowych urzędów spraw wewnętrznych. Stwierdzono, że "w razie zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub zakłócenia porządku publicznego oraz niepodporządkowania się poleceniom Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej wydanym na podstawie prawa", funkcjonariusze mogą odwołać się do "środków przymusu bezpośredniego". Przy okazji wyliczono te środki: "1) fizyczne i techniczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz do zatrzymywania pojazdów, 2) milicyjne pałki gumowe, a także chemiczne i wodne środki obezwładniające, 3) psy służbowe, 4) pociski miotane". Jeśli środki te nie wystarczają, "funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej mają prawo użycia broni palnej". 16 lipca postanowiono, że kończy działanie Front Jedności Narodu. 20 lipca zmieniono konstytucję PRL, miejsce Frontu Jedności Narodu zajął w niej PRON, o którym napisano, że "jest płaszczyzną jednoczenia społeczeństwa dla dobra PRL". 20 lipca Rada Państwa podjęła uchwałę znoszącą stan wojenny od 22 lipca. W konstytucji znalazło się nowe pojęcie: stanu wyjątkowego, który Rada Państwa lub jej przewodniczący może wprowadzić,, jeżeli zagrożone zostało bezpieczeństwo państwa lub w razie klęski żywiołowej". Generał Jaruzelski oświadczył, że WRON się rozwiązała. Do pożegnalnego zdjęcia ustawiło się 23 mężczyzn, na ogół w średnim 252 1983 wieku, w mundurach. Sejm wyraził Jaruzelskiemu uznanie, stwierdzając, że "w najtrudniejszym dla Polski okresie stanął na czele WRON i podjął szczególny ciężar odpowiedzialności za losy państwa i narodu". 21 lipca Sejm uchwalił "ustawę o szczególnej regulacji prawnej w okresie przezwyciężania kryzysu społeczno-ekonomicznego", obowiązującą do końca 1985 roku i dającą władzy uprawnienia nadzwyczajne, na przykład pozwalającą wojewodom zwalniać nauczycieli z pracy. Uchwalono amnestię odnoszącą się do przestępstw politycznych, darowującą kary do lat trzech i zmniejszającą wyższe o połowę. 28 lipca Sejm zmienił prawo karne i ustawę o cenzurze. W myśl nowych przepisów, skierowanych przeciw działaniom opozycyjnym, karze więzienia do 3 lat podlega udział w związku, "który rozwiązano lub któremu odmówiono zalegalizowania". Tej samej karze podlega ten, "kto organizuje lub kieruje akcją protestacyjną przeprowadzoną wbrew przepisom prawa". Rozszerzono kompetencje sądów wojskowych, które miały rozpatrywać sprawy o przestępstwa z artykułów "przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym PRL". W oświadczeniu z 28 lipca TKK oceniła zniesienie stanu wojennego jako "gest propagandowy", mający na celu "uzyskanie od Zachodu ulg kredytowych i odwołanie sankcji". Jak podała prasa, 19 sierpnia prezydent miasta stołecznego Warszawy-podjął decyzję o rozwiązaniu Związku Literatów Polskich. Według komunikatu PAP, zarząd ZLP, wybrany w grudniu 1980 roku, "stał się w praktyce eksponentem politycznej opozycji antypaństwowej". 22 lub 23 sierpnia aresztowano członka TKK Władysława Hardka, który 23 sierpnia wystąpił w telewizji, stwierdzając, że "niecelowe jest prowadzenie dalszej działalności konspiracyjnej". 24 sierpnia władze państwowe rozwiązały zarząd polskiego Pen--Clubu, zaś 30 sierpnia prezydent Warszawy powołał tymczasowy (komisaryczny) zarząd Pen-Clubu. 25 sierpnia Mieczysław Rakowski spotkał się z pracownikami Stoczni Gdańskiej, w sali, w której w roku 1980 podpisano porozumienie z rządem. Rakowskiego nie przyjęto życzliwie. W spotkaniu wziął udział Lech Wałęsa, który oświadczył: "Nie chcemy burzyć socjalizmu, nie chcemy przejąć władzy, nie podważamy sojuszy. Chcemy, byście siedli razem z nami do stołu". Rakowski, odpowiadając Wałęsie, 253 1983 W POLSCE Rok 1983 rozpoczął się z "zawieszonym" stanem wojennym. Znaczyło to, że władze nadal zamierzają stosować niektóre praktyki stanu wojennego i grożą rozszerzeniem repertuaru tych praktyk. W oświadczeniu z 22 stycznia "Solidarność dziś" TKK omówiła cztery "płaszczyzny działań": front odmowy, walka ekonomiczna, walka o niezależną świadomość społeczną i przygotowania do strajku generalnego. Ta ostatnia perspektywa, zdaniem TKK, wskazuje sposób "stworzenia warunków wyjścia na drogę demokratycznych reform". 22 marca ministrowie spraw wewnętrznych (Czesław Kiszczak) i sprawiedliwości (Sylwester Zawadzki) zdawali sprawę w Sejmie z wydarzeń w okresie 15 miesięcy od wprowadzenia stanu wojennego. Według Kiszczaka, w tym czasie "ujawniono i udaremniono działalność ponad 700 różnych nielegalnych grup. Zlikwidowano 12 nielegalnych radiostacji, studio radiowe w Gdańsku oraz bazę produkcyjną urządzeń nadawczych w Warszawie. Skonfiskowano 1310 różnego typu urządzeń poligraficznych, w tym 368 maszyn drukarskich o dużej wydajności, pochodzących bez wyjątku z Zachodu". Te dane świadczą o rozmiarach oporu, o jego policyjnych ograniczeniach i o tym, że wśród rzeczy, które przyszły do Polski ze Wschodu, nie było maszyn drukarskich, interesujących ministra Kiszczaka. Sylwester Zawadzki stwierdził, że "za wszystkie przestępstwa antypaństwowe popełnione w okresie stanu wojennego skazano ogółem 2580 osób, zaś liczba skazanych za przestępstwa określone w dekrecie o stanie wojennym wynosi 1462 osoby". Jeden z procesów o wydarzenia w stanie wojennym trwał od 24 stycznia do 17 lutego. Sądzono Zbigniewa i Zofię Romaszewskich oraz pięć innych osób oskarżonych o zorganizowanie radia "Solidarność". Zbigniewa Romaszewskiego skazano na 4 i pół roku więzienia. Zofię Romaszewską na 3 lata. Pozostałe wyroki były mniejsze. Lech Wałęsa utrzymywał zapewne kontakt z TKK przez pośredników, ale, jak podano w komunikacie TKK, od 9 do 11 kwietnia odbyło się spotkanie TKK z Wałęsą. Zawiadomiono też o takim spotkaniu w listopadzie. 21 kwietnia decyzją prezydenta miasta stołecznego Warszawy zawieszono działalność Związku Polskich Artystów Plastyków, zaś 20 czerwca związek ten rozwiązano. 250 1983 Ogłaszały swoje programy podziemne ugrupowania polityczne, na ogół skupione wokół czasopism. Na Wielkanoc wydał proklamację Kongres Solidarności Narodu, publikujący oświadczenia w "Solidarności Narodu", wydawanej z podtytułem "czasopismo służy sprawie niepodległości", l i 3 maja datowało swój program ugrupowanie Wolność - Sprawiedliwość - Niepodległość (WSN), powołujące się na tradycje lewicy i chrześcijaństwa. W miesięczniku "Głos" z maja--czerwca opublikowano "Program bieżący", w którym postulowano porozumienie Kościoła, wojska i "Solidarności" (inni wyśmiewali ten pomysł jako "frankizm po polsku", nie przewidując, że do takiego porozumienia dojdzie). Zespół ukazującej się od 1982 roku "Polityki Polskiej" ogłosił pod koniec roku "szkic do programu": "Między Polską naszych marzeń a Polską naszych możliwości". Pisano tam, że byłoby dobrze, gdyby "Rosja" mogła znaleźć w Polsce partnera i wobec tego nie należy brać udziału w jej rozbijaniu na państwa narodowe. Ukazująca się od 1982 roku "Niepodległość" opublikowała w numerze z września-października "Założenia programowe", uznające niepodległość za podstawowy cel, którego osiągnięcie zależy od zmian w bloku radzieckim i dlatego, zdaniem autorów, powinno się pomagać opozycji w innych krajach obozu. Od 7 do 9 maja odbywał się w Warszawie pierwszy krajowy kongres PRON, organizacji tworzonej od 1982 roku. Przewodniczący Tymczasowej Rady Krajowej, Jan Dobraczyński, został przewodniczącym Rady Krajowej. Zebrani stwierdzili, że pragną "nawiązać do najlepszych doświadczeń Frontu Jedności Narodu". 12 maja w komisariacie przy ul. Jezuickiej w Warszawie milicjanci pobili 19-letniego Grzegorza Przemyka, który zmarł 14 maja w szpitalu. W jego pogrzebie 19 maja uczestniczyło kilkadziesiąt tysięcy osób. Od 21 marca do 19 maja sądzono dziewięć osób z warszawskiego Międzyzakładowego Robotniczego Komitetu "Solidarności". Zapadły wyroki od 2 lat więzienia z zawieszeniem do 3 i pół roku więzienia. 28 maja Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego skazał na karę śmierci sądzonego zaocznie Zdzisława Najdera, dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa; oskarżono go o "współdziałanie z wywiadem USA w okresie zamieszkania w Polsce i za granicą". Poprzednio zaocznie skazano na śmierć dwóch byłych ambasadorów PRL, którzy odmówili powrotu do Pojski - Romualda Spasowskiego i Zdzisława Rurarza. 251 1982 nych" i stwierdził, że "Kościół zawsze będzie stał na stanowisku pokoju". 8 listopada zapowiedziano, że papież będzie zaproszony przez rząd i episkopat do rozpoczęcia pielgrzymki w Polsce 18 czerwca 1983 roku. Przed 10 listopada wiele osób aresztowano i internowano. 10 listopada w zakładach pracy zdecydowano się na protesty, ale, jak pisano w prasie podziemnej, nie wysłuchano apelu TKK o strajk 8-godzinny, co było ciosem dla jej autorytetu. "Po raz pierwszy jej stanowisko nie uzyskało poparcia członków związku" - pisał "Tygodnik Mazowsze". 11 listopada rzecznik rządu Jerzy Urban odczytał dziennikarzom list internowanego Lecha Wałęsy do Wojciecha Jaruzelskiego, któremu Wałęsa proponował spotkanie. Z Wałęsą spotkał się Kiszczak i, jak stwierdził Urban, polecił zwolnienie Wałęsy z internowania. 22 listopada TKK stwierdziła, że "przebieg wydarzeń 10 listopada stawia pod znakiem zapytania dotychczasową taktykę związku". Okazało się, że trudno jest mobilizować ludzi "na dany znak". Jeśli decyzje władz (takie jak delegalizacja "Solidarności") wywoływały bezpośrednio protesty, można było nimi kierować, ale nie było łatwo zorganizować protest odłożony na później. TKK odwołała akcje protestacyjne zapowiedziane na grudzień, oświadczyła, że gotowa jest podporządkować się Lechowi Wałęsie i że jego zwolnienie "otworzyło nowe możliwości rozejmu z władzą". 12 grudnia generał Jaruzelski w przemówieniu telewizyjnym ogłosił pogląd WRON, że "powstały warunki do zawieszenia stanu wojennego". 17 grudnia odbyło się pierwsze posiedzenie Tymczasowej Rady Krajowej PRON. Jej przewodniczącym został Jan Dobraczyński. 19 grudnia Rada Państwa uchwaliła, że stan wojenny wprawdzie się nie skończył, ale od 31 grudnia jest "zawieszony". 23 grudnia zlikwidowano "ośrodki odosobnienia", wypuszczono internowanych, ale czterem członkom KSS KOR zamieniono już we wrześniu internowanie na aresztowanie. W grudniu taka zamiana dotyczyła siedmiu przywódców "Solidarności". Aresztowano internowanych od roku - Andrzeja Gwiazdę, Seweryna Jaworskiego, Mariana Jurczyka, Karola Modzelewskiego, Grzegorza Pałkę, Andrzeja Rozpłochowskiego i Jana Rulewskiego. 248 Ogłoszenie końca wojny, następnym razem stan wyjątkowy ZA GRANICĄ 18 kwietnia ciężarówka z ładunkiem wybuchowym wjechała na teren ambasady amerykańskiej w Bejrucie, powodując śmierć 63 osób. Do zamachu przyznała się organizacja terrorystyczna "Świętej wojny muzułmańskiej", związana z Iranem. 23 października w podobny sposób dwie ciężarówki spowodowały w Bejrucie śmierć 269 żołnierzy amerykańskich i francuskich. 9 czerwca w wyborach w Wielkiej Brytanii zwyciężyli konserwatyści. Wzrósł procent głosujących na posłów z koalicji liberal-no-socjaldemokratycznej, natomiast Partia Pracy poniosła porażkę. l września siły obrony przeciwlotniczej ZSRR zestrzeliły koreański samolot pasażerski Boeing 707. Zginęło 269 pasażerów. 14 października komunistyczny rząd na Grenadzie został obalony przez bardziej radykalnych komunistów z armii. 25 października interweniowały Stany Zjednoczone. Był to rzadki przypadek przejścia (drogą niepokojo-wą) kraju komunistycznego do demokracji. W grudniu w Argentynie został zaprzysiężony prezydent Al-fonsin. 30 grudnia były prezydent Galtieri został oskarżony o morderstwo, stosowanie tortur i zdradę kraju. 249 1982 Polski. 3 maja ZOMO atakowało ludzi wychodzących z kościołów. Po demonstracjach w wielu województwach przywrócono godzinę policyjną i ponownie przerwano, przywrócone na początku roku, połączenia telefoniczne. W maju dała o sobie znać "Solidarność Walcząca" (SW), organizacja polityczna, wydająca następnie liczne czasopisma we Wrocławiu i w innych miastach. SW odrzucała porozumienie z władzą i hasło "samoograniczania się", żywe w "Solidarności" w okresie jej legalnego działania. Z datą 19 lipca zawiadomiono, że ukonstytuowała się - nie ujawniając swego składu - Rada Edukacji Narodowej. Rada zwróciła się z apelem do nauczycieli i wychowawców o ochronę uczniów i bojkotowanie aparatu przemocy. 20 lipca organizacje oficjalne: PZPR, ZSL, SD, i prorządowe organizacje katolickie: Pax, ChSS i PZKS, podpisały deklarację w sprawie Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego - PRON. Nazwa nowej organizacji, zawierająca przymiotnik "patriotyczny" i "narodowy", przekraczała dotychczasowe osiągnięcia oficjalne w posługiwaniu się słownictwem patriotycznym. 17 grudnia odbyło się pierwsze posiedzenie Tymczasowej Rady Krajowej PRON. 31 sierpnia, w drugą rocznicę porozumień w Gdańsku, w całej Polsce odbyły się demonstracje uliczne. Manifestantów atakowały oddziały ZOMO używając broni palnej. W Lubinie zastrzelono trzy osoby. Prasa "Solidarności" odnotowała ofiary śmiertelne we Wrocławiu i w Gdańsku. 16 września o zajściach z 31 sierpnia mówił w Sejmie gen. Kiszczak, według którego "od ran postrzałowych zmarło czterech uczestników zajść z Lubina i Wrocławia", "zatrzymano" ponad 5 tysięcy osób, z czego ponad tysiąc zwolniono "po przeprowadzeniu rozmów ostrzegawczych". Resztę aresztowano, skazano na kary grzywny lub więzienia, internowano. 5 października aresztowano we Wrocławiu Władysława Frasyniuka, przewodniczącego Zarządu Regionu Dolny Śląsk. Był to pierwszy przypadek wykrycia przez władze i aresztowania członka TKK. 24 listopada Sąd Wojewódzki we Wrocławiu skazał Frasyniuka na 6 lat więzienia. Przywódcy KPN byli w więzieniu od 1980 roku, z przerwą w czerwcu i lipcu 1981 roku. W roku 1981 toczyła się przeciw nim rozprawa sądowa, którą w stanie wojennym zaczęto raz jeszcze przed sądem 246 1982 wojskowym. 8 października Leszka Moczulskiego skazano na 7 lat więzienia, trzech pozostałych oskarżonych - na kary od 2 do 5 lat wiezienia. 8 października Sejm uchwalił ustawę o związkach zawodowych, przewidującą, że "związki zawodowe stoją na gruncie zasad społecznej własności środków produkcji", uznają "przewodnią rolę PZPR w budowie socjalizmu oraz konstytucyjne zasady polityki zagranicznej PRL" (art. 3). "Solidarność" zdelegalizowano, stwierdzając, że "rejestracje związków zawodowych dokonane przed dniem wejścia w życie ustawy tracą moc" (art. 52). Majątek "Solidarności" oddano "pod tymczasowy zarząd". Powtórzono używaną już argumentację przeciw związkom zawodowym rolników, uznając, że tylko pracownicy najemni mogą należeć do związków zawodowych. Uchwalona 8 października ustawa "o społecz-no-zawodowych organizacjach rolników" mówiła o kółkach rolniczych. 11 października (w poniedziałek), protestując przeciw delegalizacji "Solidarności", zastrajkowały liczne zakłady pracy, zwłaszcza w regionie gdańskim, a także w Szczecinie i w Warszawie. Natomiast TKK w oświadczeniu z 9 października postanowiła, że dniem protestu będzie 10 listopada i wezwała do czterogodzinnego strajku tego dnia, co 20 października zmieniono na wezwanie do strajku 8-godzinnego. Po delegalizacji "Solidarności", rozszerzono sankcje amerykańskie (ogłoszone w grudniu 1981 roku). 9 października prezydent Reagan zakomunikował o zawieszeniu klauzuli najwyższego uprzywilejowania dla towarów z PRL. Sankcje amerykańskie były na ogół cofnięciem przywilejów, które miano przywrócić po zniesieniu stanu wojennego, zwolnieniu więźniów i internowanych oraz po przywróceniu swobody działania "Solidarności". 13 października robotnicy Nowej Huty uformowali pochód zaatakowany przez ZOMO. Wieczorem cywilny funkcjonariusz zastrzelił 19-letniego pracownika huty, Bogdana Włosika. Jego tłumny pogrzeb odbył się 20 października. 12 listopada generałowie Jaruzelski i Kisz-czak wyrazili współczucie rodzinie zabitego, a następnie generał Jaruzelski odwiedził batalion ZOMO i podziękował ZOMO-wcom "za dobrą służbę". Zbliżały się demonstracje zapowiedziane na 10 listopada. 7 listopada prymas Glemp podkreślił dystans Kościoła od "walki grup społecz- 247 1982 no wiadomości mające dowieść, że władza panuje nad sytuacją. Gen. Jaruzelski pokazywał, że nie wszyscy go odrzucają. 4 stycznia "spotkał się" z ambasadorami państw Układu Warszawskiego i "przyjął" ambasadorów państw Europy Zachodniej. 9 stycznia "spotkał się" z prymasem Glempem. Niezależne Zrzeszenie Studentów było wśród organizacji, które w stanie wojennym "zawieszono", ale to było za mało. Zawiadomiono, że 6 stycznia minister nauki, szkolnictwa wyższego i techniki rozwiązał NZS. Wszystkie pisma cenzurowane były zależne od rządu. W stanie wojennym wprowadzono nowość. Gdy wychodziły tylko dwa dzienniki, 14 stycznia pojawił się trzeci, wydawany jako organ rządu, "Rzeczpospolita". 16 stycznia wznowiono "Życie Warszawy". Niektóre dzienniki i tygodniki wznowiono w lutym, po "weryfikacji kadr", czyli sprawdzeniu "postawy społeczno-politycznej" dziennikarzy. Pierwszy numer "Tygodnika Powszechnego" po wznowieniu w stanie wojennym nosił datę 23 maja. Prasa podziemna pojawiła się już w grudniu. Rozpowszechniano ulotki, biuletyny, oświadczenia, relacje. W grudniu ukazały się "Wiadomości Dnia", następnie publikowane jako "Wiadomości", zaczęły ukazywać się pisane na maszynie "Informacje Solidarności Region Mazowsze", w regionie środkowo-wschodnim (lubelskim) - "Informator". W styczniu w Warszawie zaczął wychodzić "Tygodnik Wojenny", w lutym "Tygodnik Mazowsze". We Wrocławiu kontynuowano "Z dnia na dzień", pismo z czasów jawnego działania "Solidarności". W Małopolsce zaczął ukazywać się "Serwis Informacyjny" powołanej w stanie wojennym Regionalnej Komisji Wykonawczej, w Poznaniu "Obserwator Wielkopolski". Stale odbywały się procesy sądowe, w których oskarżano o udział w strajkach i demonstracjach lub o kolportaż ulotek. Najwyższe wyroki wydano na początku lutego w procesie dziewięciu osób oskarżonych o zorganizowanie strajku w Wyższej Szkole Morskiej. Ewę Kubasiewicz skazano na 10 lat więzienia, dwie osoby na 9 lat, cztery osoby na 5 lat więzienia. 19 marca w "Trybunie Ludu" ukazała się informacja, że "w środowisku dziennikarskim toczy się dyskusja nad przyszłym kształtem tego środowiska". 20 marca, na mocy decyzji prezydenta Warszawy gen. Dębickiego, SDP rozwiązano, po czym powołano nową organizację, Stowarzyszenie Dziennikarzy PRL. 244 1982 W propagandzie stanu wojennego ważną role odgrywało hasło odnowy lub nawet ocalenia. Starano się pokazać, że władze ówczesne są czymś innym niż poprzednie. Temu służyły wiadomości o internowaniu części ekipy gierkowskiej i podobny sens miał projekt powołania Trybunału Stanu, z którym WRON wystąpiła do Sejmu w grudniu 1981 roku. 26 marca Sejm zmienił konstytucję PRL, przewidując powołanie Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu. Trybunał Konstytucyjny był na razie opisany tylko w konstytucji, gdzie przewidziano, że orzeka on "o zgodności z Konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych". Orzeczenia tego trybunału "są wiążące", ale "podlegają rozpatrzeniu przez Sejm". Trybunałowi Stanu poświęcono osobną ustawę. Trybunał ten orzeka o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe "za naruszenie konstytucji i ustaw". 6 lipca Sejm powołał ten trybunał oraz Radę Społeczno-Gospodarczą pod przewodnictwem Jana Szczepańskiego. Pod koniec marca w "Tygodniku Mazowsze" opublikowano wymianę zdań o strategii działania. Internowany Jacek Kuroń bronił scentralizowanej organizacji, wymagającej dyscypliny, i dopuszczał działanie szybkie, równoczesne uderzenie w ośrodki władzy i informacji, bez rezygnowania z góry z użycia przemocy. Ukrywający się Wiktor Kulerski proponował ruch "wieloośrodkowy, zdecentralizowany, nieformalny, składający się z niezależnych od siebie, luźno powiązanych grup, kół, komitetów itp., o dużej samodzielności i swobodzie decyzji". W podziemnym ruchu oporu wybrano ten drugi sposób działania. Znaczną część członków Komisji Krajowej internowano i władze statutowe "Solidarności" nie mogły działać, z wyjątkiem Wrocławia, gdzie przywódcy regionu uniknęli internowania. Powstawały tymczasowe porozumienia, ale dążono do przywrócenia działalności legalnej i chciano uniknąć konkurencji zastępczych władz związkowych z władzami dotychczas istniejącymi. 22 kwietnia zawiadomiono o powstaniu Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej "Solidarności". W jej skład weszli ukrywający się członkowie Komisji Krajowej, którym udało się uniknąć internowania: Zbigniew Bujak, Władysław Frasy-niuk, Władysław Hardek i Bogdan Lis. Zapowiedzieli oni działalność "do czasu wznowienia prac przez Krajową Komisję NSZZ «Solidar-ność» z Lechem Wałęsą na czele". Ii3 maja odbywały się demonstracje niezależne w wielu miastach 245 1981 nych i ministra sprawiedliwości, datowane 12 i 13 grudnia. Te akty prawne zapewne od kilku miesięcy przygotowywali w sekrecie oficero-wie-prawnicy (zakomunikowano później o ich odznaczeniu za udział w przygotowywaniu stanu wojennego). Numer Dziennika Ustaw, będący ich dziełem, był w sprzedaży najwcześniej 18 grudnia. W "Trybunie Ludu" o jego ukazaniu się pisano 19 grudnia. Najprawdopodobniej od wielu lat istniały (zmieniane czasem) tajne plany przewidujące znaczne ograniczenie wolności i nagłe zwiększenie stosowania środków przemocy przez państwo, jeśli tylko rządzący uznają, że ich władza jest zagrożona. Stan wojenny pokazał, że zaskoczenie pomaga aresztować skutecznie, że utrudnia przygotowania stronie przeciwnej: organizację niezależnej łączności, wyznaczenie ukrytych ośrodków koordynacji i kierowania, zgromadzenie żywności w zakładach pracy, przygotowanie strajków okupacyjnych. Niczego podobnego "Solidarność" nie przygotowała. Stan wojenny, operacja skoordynowana i nagła, był - dobrze zdanym - egzaminem sił wojskowo-milicyjnych, których kierownictwo na ogół zachowało przygotowania w tajemnicy i dostatecznie liczni wykonawcy okazali się posłuszni. "Solidarność" straciła miejsce w oficjalnym systemie politycznym. Dotychczas działała jawnie i władze uznawały ją za legalną, mogła pertraktować i skłaniać władze do zmiany postępowania. Zakończono jedną z prób "ucywilizowania" komunizmu. Legalne istnienie "Solidarności" powodowało, że jej przywódcy i doradcy mogli w praktyce sprawdzać swoje umiejętności negocjowania, zawierania porozumień, opracowywania aktów prawnych. Uczono się przedstawiać propozycje i zyskiwać zwolenników. W czasie legalnego działania "Solidarności" wewnętrzne biuletyny związkowe nie były cenzurowane i zdawano w nich sprawę z obrad władz związku i z pertraktacji z władzami państwowymi. Zyskiwano umiejętności organizowania się, uczono się mówić o sprawach społecznych w sposób nie naznaczony ideologią oficjalną. W stanie wojennym władze rozbiły znane sobie struktury wielu organizacji uznawanych przedtem za legalne, ale zespoły nieformalne pozostały. Wielu przywódców lub potencjalnych przywódców aresztowano. Miało się jednak okazać, że nie wszystkich ludzi odważnych i skłonnych do działania internowano. Zniszczono jawną organizację "Solidarności", działającej przed 13 grudnia. Ale następnie do doświadczeń "Solidarności" działającej legalnie doszły nowe: doświadczenia ruchu oporu w stanie wojennym. 242 Podziemie, demonstracje, delegalizacja "Solidarności" ZA GRANICĄ 23 stycznia Francja podpisała z ZSRR umowę o dostawę gazu ziemnego od roku 1984. 18 czerwca prezydent Reagan wprowadził embargo na sprzedaż do ZSRR sprzętu służącego do budowy rurociągu. 13 listopada embargo zostało zdjęte. 2 kwietnia wojska argentyńskie zajęły Falklandy, wyspy brytyjskie na południowym Atlantyku. Wielka Brytania wysłała wojska w obronie tych wysp. Wojna trwała do czerwca i zakończyła się wyparciem wojsk argentyńskich z Falklandów. 6 czerwca Izrael zaatakował pozycje palestyńskie w południowym Libanie. Pośrednictwo amerykańskie doprowadziło w sierpniu do wycofania się oddziałów palestyńskich z Libanu do innych krajów arabskich. W Niemczech Zachodnich l października partia liberalna FDP zmieniła sojusze, porzuciła SPD i poparła CDU-CSU. Socjaldemokratycznego kanclerza Helmuta Schmidta zastąpił przywódca CDU, Helmut Kohl. 10 listopada zmarł Leonid Bre-żniew, sekretarz generalny KC KPZR od roku 1964. 12 listopada następcą Breżniewa został Jurij Andropow, kierujący poprzednio policją polityczną - KGB. W POLSCE Na początku stycznia podawa- 243 1981 "Solidarność" poparła władzę i ponosiła odpowiedzialność za jej działania, mając niewielki wpływ na decyzje. 28 listopada na plenum KC PZPR sformułowano idee ustawy "O nadzwyczajnych środkach działania w interesie obywateli i państwa". Zobowiązano klub poselski PZPR do podjęcia prac nad tą ustawą. W rzeczywistości prace dotyczące "nadzwyczajnych środków działania" podjęto wcześniej, bez wiedzy Sejmu, w tym również bez wiedzy klubu poselskiego PZPR. Posiedzenie Sejmu wyznaczono na 15 i 16 grudnia, ale w tych dniach się ono nie odbyło. Na przełomie listopada i grudnia strajkowali studenci Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa w Warszawie. Chcieli, by do tej szkoły stosowano przepisy o szkolnictwie wyższym, a nie przepisy wyjątkowe, w praktyce militaryzujące szkołę. 27 listopada szkołę otoczyła milicja. 28 listopada komendant szkoły ogłosił strajkującym studentom, że szkołę rozwiązano. 2 grudnia milicja - używając helikopterów - zdobyła budynek szkoły. 3 grudnia w Radomiu obradowało prezydium Komisji Krajowej "Solidarności" z przewodniczącymi zarządów regionalnych. Postanowiono, że jeśli Sejm uchwali nadzwyczajne uprawnienia dla rządu, związek odpowie dwudziestoczterogodzinnym ogólnopolskim strajkiem protestacyjnym. Gdyby zaś rząd, korzystając z przyznanych mu uprawnień, rzeczywiście zastosował "środki nadzwyczajne", przewidywano niezwłocznie strajk powszechny. Przypomniano, że związek nie godzi się na podwyżki cen bez reformy gospodarczej. Domagano się demokratycznych wyborów do rad narodowych i przyznania Społecznej Radzie Gospodarki Narodowej wpływu na politykę społeczno-gos-podarczą, żądano dostępu do radia i telewizji dla tej rady, Kościoła i innych instytucji niezależnych, wyrażających opinię publiczną. O obradach pisano w państwowo-partyjnych środkach masowego przekazu, nie przytaczając konkluzji, tylko fragmenty nagranych na taśmę wystąpień uczestników. Prasa "Solidarności" akcentowała różnice sytuacji związku i partii: "Solidarność" nie miała nagrań z posiedzeń Biura Politycznego KC. 11 grudnia w Teatrze Dramatycznym w Warszawie rozpoczął się Kongres Kultury Polskiej. Delegaci wypowiadali się za wolnością tworzenia, za zmianami zmierzającymi ku wolności i demokracji, do których dążyła "Solidarność". Kongres nie zakończył obrad. Ich ostatnim dniem miał być 13 grudnia. Był to już pierwszy dzień stanu wojennego. Stan wojenny zapewne przygotowywano od dawna. Jego nazwę zawdzięcza się konstytucji PRL, która do roku 1983 nie przewidywała 240 1981 instytucji "stanu wyjątkowego". Po zmianach konstytucji następną podobną akcję będzie można nazwać mniej groźnie, nie budząc bezpośrednich skojarzeń z wojną. W nocy z 12 na 13 grudnia do kilku tysięcy mieszkań wkroczyła milicja. Aresztowano ludzi według przygotowanych spisów. Przygotowano "ośrodki odosobnienia", wyznaczono zespoły milicyjne i wskazano im cele działania. Przygotowano ekipy, które przerywały połączenia telefoniczne i zapewniały blokadę ruchu. Dobrano zespoły obsługujące nieliczne pozostawione środki masowego przekazu: radio, telewizję i dwie gazety codzienne - wojskową ("Żołnierza Wolności") i organ KC PZPR ("Trybunę Ludu"). Reakcją na stan wojenny były strajki: w Stoczni Gdańskiej, w Hucie imienia Lenina, w Hucie Katowice, w kopalniach śląskich (gdzie strajki trwały najdłużej), w licznych zakładach pracy Wrocławia. Stocznię Gdańską wojsko otoczyło 14 grudnia, 16 grudnia do stoczni wdarło się ZOMO. ZOMO atakowało kolejne zakłady pracy, strajkujące i na ogół - wskutek blokady komunikacji - mało wiedzące o sobie nawzajem. 15 grudnia zaatakowano górników w Kopalni Węgla Kamiennego "Manifest Lipcowy" w Jastrzębiu. W nocy z 15 na 16 grudnia - Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego w Świdniku koło Lublina. 16 grudnia - Hutę imienia Lenina. Również 16 grudnia oddziały ZOMO zaatakowały kopalnię "Wujek", w której górnicy zdecydowali się bronić. Według danych oficjalnych zginęło siedmiu górników, ale w następnych dniach ginęli ranni i liczba ofiar wzrosła. 17 grudnia atakowano kopalnię "Polkowice". Strajk w Hucie Katowice złamano 23 grudnia. Kopalnia "Ziemowit" przerwała strajk w nocy z 23 na 24 grudnia. Kopalnia "Piast" - 28 grudnia. Terror miał obudowę prawną i propagandową. 13 grudnia rano generał Jaruzelski w przemówieniu radiowym i telewizyjnym stwierdził, że stan wojenny zaistniał o północy z 12 na 13 grudnia, "ukonstytuowała się" Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) i internowano zarówno "ekstremalnych działaczy «Solidarności», jak i osoby, na których ciąży osobista odpowiedzialność za doprowadzenie w latach siedemdziesiątych do głębokiego kryzysu". Przez radio czytano długie listy zakazów i nakazów. W całej Polsce rozplakatowano obwieszczenie podpisane przez "Przewodniczącego Rady Państwa". Jego nazwiska ani daty dokumentu nie podano. Od 10 wieczorem do 6 rano obowiązywała godzina policyjna, telefony były wyłączone, liczne zakłady pracy objęto "militaryzacją". W Dzienniku Ustaw na 24 stronach zamieszczono dekrety Rady Państwa, rozporządzenia Rady Ministrów, ministra spraw wewnętrz- 241 1981 wspólnego komunikatu i następnego dnia prasa oficjalna oskarżyła "Solidarność" o zerwanie rozmów. "Solidarność" żądała dostępu do środków masowego przekazu, a zwłaszcza do radia i telewizji. Protestując przeciw nieustępliwości władz, KKP proklamowała "dni bez prasy", strajk drukarni 19 i 20 sierpnia, kiedy nie ukazały się liczne dzienniki państwowe i partyjne, niektóre zaś wydrukowano w drukarniach wojskowych, w zmniejszonym nakładzie i w zmniejszonej objętości. Zjazd "Solidarności" (Pierwszy Krajowy Zjazd Delegatów) obradowa* w dwóch turach: od 5 do 10 września i od 26 września do 7 października. Zjazd podjął kilkadziesiąt uchwał w formie deklaracji 1 oświadczeń, a w tym 8 września "Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej", popierające tych, którzy weszli "na trudną drogę walki o wolny ruch związkowy". Na zjeździe zawarto porozumienie między "Solidarnością" a Związkiem Literatów Polskich i Związkiem Polskich Artystów Plastyków o współpracy w chronieniu kultury i jej upowszechnianiu. 25 września, w przerwie między dwiema turami zjazdu, Sejm uchwalił ustawy o samorządach i o przedsiębiorstwach państwowych, porzucające uzgodniony poprzednio z "Solidarnością" kompromis w sprawie powoływania dyrektorów. Zjazd, "kierując się duchem porozumienia", nie zaprotestował przeciw tym ustawom w całości, ale postanowił poddać pod referendum w zakładach pracy przepisy odbiegające od stanowiska zajętego poprzednio przez związek. Na stanowisko przewodniczącego Komisji Krajowej kandydowali Andrzej Gwiazda, Marian Jurczyk, Jan Rulewski i Lech Wałęsa. 2 października zjazd wybrał Lecha Wałęsę. Do Komisji Krajowej weszło 38 przewodniczących zarządów regionalnych i 69 osób wybranych przez zjazd - proporcjonalnie do liczby członków związku w regionach - z Ust przedstawionych przez regiony. Zjazd uchwalił poprawki do statutu związku i program, do którego jako "aneks" dołączono opracowania o gospodarce, nazwane "propozycjami". W programie deklarowano przywiązanie do etyki chrześcijańskiej, do tradycji narodowej i do "robotniczej i demokratycznej tradycji świata pracy". Słowa "socjalizm" nie użyto, o co władze miały pretensje. Program "Solidarności" mówił o demokracji i samorządzie w administracji terenowej i w zakładach pracy oraz o demokracji w związku. Władzom państwowym proponowano nowe porozumienie mające ułatwić wyjście z kryzysu, sprzyjać reformie gospodarki, utrwalać samorządność i demokrację w życiu publicznym. W ostatnim dniu zjazdu podjęto wiele poprzednio przygotowanych 238 1981 uchwał. Były wśród nich: uchwała uznająca, że Komitety Więzionych za Przekonania są agendami związku i związek będzie je chronił, uchwała o spółdzielczości, domagająca się nowelizacji prawa spółdzielczego, uchwała w sprawie niezawisłości sądownictwa, podziękowanie "członkom i współpracownikom Komitetu Obrony Robotników". W deklaracji programowej w sprawie kultury narodowej i w uchwale w sprawie mniejszości narodowych broniono bogactwa i zróżnicowania kultury. Podjęto uchwałę o współdziałaniu z NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność". Rozmowy z "Solidarnością" na tematy gospodarcze rząd przewlekał i stwarzał wrażenie, że "Solidarność" nie ma z kim pertraktować. Jedną z prób zaradzenia tej sytuacji był projekt powołania niezależnej od "Solidarności" Społecznej Rady Gospodarki Narodowej, która byłaby w stanie proponować społeczeństwu niepopularne, choć niezbędne działania gospodarcze, takie jak podwyżki cen. "Solidarność" gotowa była podwyżki zaaprobować, pod warunkiem, że będą częścią reformy gospodarczej, której założenia chciano dyskutować po ujawnieniu przez rząd danych o stanie gospodarki. Rząd odpowiednich danych nie udostępniał i nie zezwalał na społeczną kontrolę zaopatrzenia kraju w żywność. Braki na rynku, dezorganizacja zaopatrzenia i wiadomości o marnotrawstwie wywoływały niezadowolenie, wyrażające się w lokalnych strajkach, którym rząd nie starał się zapobiec. 18 października Wojciech Jaruzelski został pierwszym sekretarzem KC PZPR, będąc nadal ministrem obrony narodowej i premierem. Wojsko było wyraźnie obecne na scenie politycznej. Generałów mianowano ministrami i wiceministrami (górnictwa, spraw wewnętrznych, administracji i łączności). Na podstawie uchwały rządu z 23 października do miast i gmin wysłano "wojskowe grupy operacyjne", które miały pomagać administracji i mieszkańcom; w świetle późniejszych doświadczeń można je uważać za wstępny zwiad. 20 listopada grupy na krótko wycofano. 27 listopada pojawiły się znowu. 4 listopada spotkali się prymas Glemp, generał Jaruzelski i Lech Wałęsa. Spotkanie miało zapewne świadczyć o dążeniu rządu do porozumienia. W "Solidarności" uważano, że porozumienie trzech stron: rząd, Kościół, "Solidarność", może pomóc w wyjściu z kryzysu. Na związkowe propozycje powołania Społecznej Rady Gospodarki Narodowej rząd odpowiedział ideą Frontu Porozumienia Narodowego. Projekt nie był jasny, ale można było przypuszczać, że rząd dla "Solidarności" i Kościoła widzi miejsce wśród takich organizacji, jak zależne stronnictwa polityczne, podporządkowane organizacje młodzieżowe i branżowe związki zawodowe. Była to więc propozycja, by 239 1981 "Solidarności", nie precyzując jednak, kto dokładnie za tę akcję odpowiada. Strajk ostrzegawczy i przygotowania do strajku powszechnego pokazały rządowi (i milicji), że rozprawa z "Solidarnością" nie będzie łatwa. Gdy "Solidarność" ogłosiła strajk powszechny, przygotowania czyniła także druga strona. Listy osób przewidzianych do aresztowania w grudniu przygotowywano najprawdopodobniej w marcu, bo nie zawsze je dostosowano do późniejszych zmian funkcji w "Solidarności". Na przełomie marca i kwietnia powstawała sieć organizacji zakładowych "Solidarności" w największych zakładach pracy, porozumienie opracowujące opinie na temat reformy gospodarczej, samorządu pracowniczego i statusu przedsiębiorstwa. Władze i "Solidarność" miały odmienne poglądy na to, jak powoływać dyrektorów, i niezgoda w tej sprawie spowodowała w lipcu konflikt w Polskich Liniach Lotniczych "Lot", zakończony kompromisem i odwołaniem strajku zapowiedzianego przez załogę. Wśród licznych nie cenzurowanych pism związkowych były biuletyny informacyjne "BIPS" i "AS", gdańska "Solidarność", warszawskie pisma "Niezależność" i "Wiadmości Dnia". 3 kwietnia ukazał się pierwszy numer "Tygodnika Solidarność", ogólnopolskiego cenzurowanego pisma związkowego, wydawanego pod redakcją byłego redaktora "Więzi", Tadeusza Mazowieckiego. Pismo miało pół miliona nakładu. Numer 37 wyszedł 11 grudnia. W Szczecinie w stutysięcznym nakładzie ukazywał się tygodnik "Jedność". 6 maja Sejm uchwalił ustawę stwierdzającą, że rolnicy indywidualni mają prawo tworzyć związki zawodowe. 12 maja Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność", co spełniało jeden z warunków porozumienia "Solidarności" z rządem 30 marca w Warszawie (9 czerwca zarejestrowano także NSZZ Indywidualnego Rzemiosła "Solidarność"). 28 maja zmarł prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński. 7 lipca biskup warmiński Józef Glemp został arcybiskupem gnieźnieńsko--warszawskim, a więc - zgodnie z tradycją - prymasem Polski. 28 czerwca odsłonięte w Poznaniu pomnik ku czci poległych w 1956 roku. Na pomniku umieszczono daty: 1956, 1968, 1970, 1976, 1980. Podczas uroczystości mówiono o porozumieniu i możliwości uniknięcia podobnych ofiar, jak przed 25 laty. Od 14 do 20 lipca obradował IX zjazd PZPR. Zmieniono skład władz partyjnych; zwiększył się udział wojskowych w kierowniczych instancjach. Dopuszczono trochę demokracji i wolności (odbyły się wybory, wygłaszano nie uzgodnione przedtem przemówienia), ale najpraw- 236 1981 dopodobniej władza rzeczywista odsunęła się jeszcze dalej niż zwykle poza te organy partii, o których mówi jej statut. Pod koniec lipca pogorszyło się zaopatrzenie w żywność. W Kutnie, w Łodzi i w innych miastach odbyły się "marsze głodowe", demonstracje z udziałem dziesiątków tysięcy osób. W Łodzi, w centrum miasta, przejechała zorganizowana przez "Solidarność" kawalkada samochodów oblepionych plakatami. Zarząd Regionu "Mazowsze" zaplanował podobną demonstrację w Warszawie 3 sierpnia. Władze jednak zakazały przejazdu samochodów w pobliżu gmachu KC PZPR. Przez trzy dni centrum miasta było zablokowane, stały tam samochody, wygłaszano przemówienia, występowali aktorzy i piosenkarze. W porozumieniu gdańskim z 31 sierpnia 1980 roku rząd zobowiązał się, że w ciągu 3 miesięcy (a więc do początku grudnia) przygotuje ustawę precyzującą kompetencje cenzury. Jednak dopiero 31 lipca 1981 roku Sejm uchwalił ustawę o Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Ustawa weszła w życie l października i była wynikiem kompromisu między "wolą ustawodawcy" a projektem ekspertów z "Solidarności" i środowisk twórczych. W ustawie wyliczono sytuacje, w których wolno cenzurze ingerować, określono, jakie publikacje nie podlegają cenzurze i przewidziano możliwość zaskarżenia jej decyzji do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Przewidziano możliwość zaznaczania ingerencji w tekstach i podawania informacji o podstawie ingerencji. Niepodporządkowane władzom państwowym pisma katolickie, a także pismo związkowe - "Tygodnik Solidarność", korzystały z tych możliwości i ingerencje zaznaczano. Były też przypadki cofnięcia zaskarżonych przed sądem decyzji cenzury. Możliwości względnie swobodnych wypowiedzi w prasie (również w prasie państwowej) były w Polsce większe niż w krajach sąsiednich. Niezależnie od poleceń partyjno-państwowych i często popierając "Solidarność", działało Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich. Natomiast telewizja była skrupulatnie kontrolowana przez władze i ją przede wszystkim wykorzystywano do kampanii przeciw "Solidarności" (chociaż kilkakrotnie, w drodze wyjątku, dopuszczono w telewizji do wypowiedzi przywódców i ekspertów związkowych). Wojskowa gazeta codzienna - "Żołnierz Wolności" - dokłada starań, by wytworzyć i upowszechnić wrogie nastawienia wobec "Solidarności". 3 i 6 sierpnia odbywały się w Warszawie rozmowy rządowego komitetu do spraw związków zawodowych z prezydium KKP. Tłem rozmów była zła sytuacja żywnościowa i demonstracje protestacyjne. Wicepremier Rakowski atakował związek, "Solidarność" domagała się społecznej kontroli rozdziału żywności. 6 sierpnia nie uzgodniono 237 1981 Pawła II. 23 lipca zamachowca, Mohammeda Ali Agcę, skazano na dożywotnie więzienie. 10 maja w drugiej turze wyborów prezydenckich we Francji socjalista Francois Mitterrand zwyciężył ustępującego prezydenta Valery'ego Giscard d'Estaing. W czerwcu wybory do parlamentu przyniosły zwycięstwo socjalistom. Do rządu, utworzonego 23 czerwca przez socjalistów, weszli czterej komuniści. W ZSRR we wrześniu Anatol Marczenko został skazany na 10 lat obozu. 6 października podczas defilady wojskowej w Kairze dokonano zamachu na życie prezydenta Egiptu Sadata, który zmarł po trzech godzinach. 19 grudnia Breżniew obchodził siedemdziesiąte piąte urodziny i otrzymał z krajów komunistycznych wiele życień i odznaczeń. W POLSCE Zgodnie z porozumieniem zawartym w 1980 roku przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Jastrzębiu z delagacją rządową - od nowego roku wszystkie soboty miały być wolne od pracy. Ogłoszenie przez rząd - bez porozumienia z "Solidarnością" - że wolne będą tylko niektóre soboty, spowodowało konflikt na początku roku 1981. "Solidarność" wezwała, by do zawarcia nowego porozumienia pracownicy nie zgłaszali się w sobotę do pracy. Wezwania usłuchano, co przyczyniło się do kompromisowego porozumienia na temat wolnych sobót zawartego 30 stycznia. 26 stycznia w Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich zorganizowano dyskusję na temat "Strach - towarzysz pracy dziennikarza". Było to jedno z wielu spotkań publicznych, podczas których poruszano tematy dotychczas pomijane. Możliwości się zwiększyły i zmniejszył się strach. 9 lutego odbywało się w Warszawie plenum KC PZPR, na którym atakowano opozycję i "Solidarność", zaakceptowano rezygnację premiera Pińkowskiego i przewidziano, że jego następcą będzie minister obrony narodowej generał Wojciech Jaruzelski. 11 lutego Jaruzelski został premierem i następnego dnia zaapelował o 90 dni bez strajków. Wicepremierem i przewodniczącym komitetu do spraw związków zawodowych został redaktor "Polityki", Mieczysław Rakowski. W styczniu i w lutym strajkowali w Łodzi studenci, żądając większej samodzielności uczelni, zmniejszenia nacisku przedmiotów ideologicznych i rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Sformułowali także "postulaty ogólnospołeczne", dotyczące działania cenzury, wy- 234 1981 miaru sprawiedliwości, prawa do paszportu i zniesienia nomenklatury. W lutym studenci strajkowali także w innych miastach. 17 lutego minister nauki, szkolnictwa wyższego i techniki zarejestrował Niezależne Zrzeszenie Studentów, zaś 18 lutego Komisja Międzyresortowa podpisała porozumienie z komisją reprezentującą studentów. W formie kompromisów i przyrzeczeń ze strony Komisji Międzyresortowej uwzględniono wiele postulatów. W niektórych sprawach, zwłaszcza "ogólnospołecznych", strony sformułowały stanowiska rozbieżne. W lutym przedstawiciele rolników rozmawiali z przedstawicielami rządu w Rzeszowie i w Ustrzykach Dolnych. Porozumienie w Rzeszowie podpisano 18 lutego, w Ustrzykach - 20 lutego. Porozumienie rzeszowskie dotyczyło nienaruszalności własności chłopskiej, zniesienia ograniczeń obrotu ziemią, zaopatrzenia wsi, cen produktów rolnych, zrównania praw socjalnych rolników z innymi grupami społecznymi. Obiecano, że rząd przygotuje ustawy w tych sprawach. Porozumienie w Ustrzykach dotyczyło postulatów lokalnych, które komisja rządowa zobowiązała się przedstawić kompetentnym władzom. Rolnicy domagali się przeznaczenia obiektów rządowych w Arłamowie na sanatorium przeciwgruźlicze; żądania nie spełniono, ale Arłamów stał się znany, bo w stanie wojennym więziono tam Lecha Wałęsę. Podobnie jak w Ustrzykach, także w innych miejscowościach domagano się przekazania budynków rządowych, partyjnych i policyjnych na cele użyteczne społecznie, zwłaszcza zaś przeznaczenia budynków milicyjnych na szpitale. 19 marca w Bydgoszczy w sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej wzięli udział przedstawiciele "Solidarności" i nie zarejestrowanej jeszcze "Solidarności" rolników. Podczas obrad do gmachu wkroczyła milicja i działaczy "Solidarności" pobito. Było to rozszerzenie repertuaru metod w walce ze związkiem. 24 marca KKP wyznaczyła na 27 marca czterogodzinny strajk ostrzegawczy w całej Polsce, zaś gdyby żądania strajkowe nie zostały spełnione, powszechny strajk okupacyjny miał rozpocząć się 31 marca. Żądano, by władze ujawniły winnych pobicia w Bydgoszczy, co utrudniłoby podobne akcje w przyszłości. Strajk ostrzegawczy 27 marca był zapewne największą skoordynowaną akcją "Solidarności". Przygotowywano się do strajku powszechnego i uważano, że choć grozi użycie przemocy przez rząd (a także interwencja radziecka), istnieją także szansę zmuszenia władz do ustępstw, podobnie jak w 1980 roku. 30 marca grupa negocjacyjna "Solidarności" parafowała w Warszawie porozumienie z przedstawicielami rządu. Strajk powszechny odwołano. Przedstawiciele rządu wyrazili ubolewanie z powodu pobicia działaczy 235 1980 związku była propaganda w krajach sąsiednich, manewry i koncentracja wojsk radzieckich na granicy, a także akcje polityczne władz miejscowych. Oficjalnym stwierdzeniom o potrzebie zgody narodowej towarzyszyły ataki na "siły antysocjalistyczne" obecne - zdaniem władz - w "Solidarności" i pragnące ją opanować. Nagroda Nobla dla Czesława Miłosza spowodowała, że w październiku dostrzeżono go w obiegu oficjalnym, pisano o nim, przedrukowy-wano jego wiersze. Wydawnictwo "Znak" przedrukowało dwa tomy jego wierszy z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pod łącznym tytułem "Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada". Miłosz zaczynał być dozwolony, ale cenzura działała. Władze wstrzymywały wejście na ekrany filmu dokumentalnego Andrzeja Chodakowskiego i Andrzeja Zajączkowskiego, kręconego w sierpniu w Stoczni Gdańskiej, "Robotnicy 80" (chociaż w końcu film wyświetlono). Rok 1980 był znowu przełomem, z podobnymi zachowaniami władz, jak w roku 1956 lub 1970. Zmieniła się częściowo ekipa rządząca i odchodzących starano się obarczyć odpowiedzialnością. Ale to nie wywoływało wielkiego zainteresowania. Robotnicy domagali się wolnych związków zawodowych jeszcze przed sierpniem. Uzyskano związek niezależny i samorządny. To budziło entuzjazm. "Solidarność" tworzyli robotnicy, przywódcy sierpniowych strajków, którzy szybko zyskali zaufanie i popularność. Kształtowały się obyczaje wspólnego działania. Powstała symbolika "Solidarności", począwszy od jej znaku i kroju liter. Opozycjoniści przedsierpniowi razem z członkami Towarzystwa Kursów Naukowych, uczestnikami konwersatorium "Doświadczenie i Przyszłość", działaczami Klubów Inteligencji Katolickiej skupili się przy "Solidarności", stając się "ekspertami", "doradcami", redaktorami pism związkowych. Życie niezależne było mocniejsze, choć władze stawiały mu opór, wyrażający się w kolejnych konfliktach z "Solidarnością". 232 ZA GRANICĄ Od l stycznia Grecja jako dziesiąte państwo stała się członkiem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. 20 stycznia uwolniono w Teheranie trzymanych od listopada 1979 roku zakładników amerykańskich. Stany Zjednoczone poczyniły wobec Iranu ustępstwa, znosząc między innymi sankcje gospodarcze. 25 stycznia skończył się proces aresztowanych w roku 1976 chińskich przywódców komunistycznych, nazwanych "bandą czworga". Dwie osoby, w tym Cziang Czing, wodowę po Mao Tse-tungu, skazano na karę śmierci, ale nie wykonano wyroku. Od 12 do 14 kwietnia okrążył Ziemię 36 razy amerykański prom kosmiczny Columbia z dwoma austronautami na pokładzie. Prom ten różnił się od spalających się w atmosferze sztucznych satelitów możliwością wielokrotnego użycia. 24 kwietnia Ronald Reagan zniósł obowiązujące od stycznia 1980 roku embargo na eksport zboża do ZSRR. Sankcją w następstwie inwazji radzieckiej w Afganistanie był jednak nadal zakaz eksportu do ZSRR produktów o skomplikowanej technologii. 3 maja na placu Św. Piotra w Rzymie dokonano nieudanego Uderzenie grudniowe zamachu na życie papieża Jana Prawie rok wolności, 233 1980 Ludzie sztuki i naukowcy tworzyli nowe porozumienia niezależne. 16 września powołano Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych. 5 października powstało Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauk. 17 września w Gdańsku spotkali się przedstawiciele Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich i postanowili wspornic zgłosić się do rejestracji "jako jedna ogólnopolska struktura": Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność". Zorganizowany w regiony związek był koordynowany przez Komisję Krajową, nazywaną też Krajową Komisją Porozumiewawczą. Jej przewodniczącym został Lech Wałęsa. Na spotkaniu 22 września przyjęto statut związku, zaś 24 września złożono do Sądu Wojewódzkiego w Warszawie wniosek o rejestrację, czyli o zalegalizowanie związku przez władze państwowe. 8 października Sejm zmienił konstytucję PRL i uchwalił nową ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli - w miejsce poprzedniej z 1976 roku. NIK podporządkowano Sejmowi. Odwołano 10 ministrów i powołano ośmiu. Sprawa rejestracji była jedną z okazji, w których ujawnił się konflikt między władzami a organizującym się związkiem. Sąd sformułował l października liczne zastrzeżenia do statutu "Solidarności", zaś 24 października, ogłaszając rejestrację związku, sąd wniósł - bez porozumienia z "Solidarnością" - poprawki do statutu w formie deklaracji politycznych i ograniczenia prawa do strajku. Od 29 do 31 października obradował Nadzwyczajny Zjazd Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Nowym prezesem Zarządu Głównego został Stefan Bratkowski, wiceprezesami Maciej Iłowiecki i Jerzy Surdykowski, sekretarzem Dariusz Fikus. Niektórzy komentatorzy oficjalni krytykowali przebieg zjazdu i podjęte decyzje. Stowarzyszenie dziennikarzy uzyskiwało niezależność, zaczynało być bliższe "Solidarności" niż PZPR. Zmiana statutu "Solidarności" przez sąd wywołała sprzeciw członków związku. Krajowa Komisja Porozumiewawcza ogłosiła na 12 listopada gotowość strajkową. Sprawa - po negocjacjach - zakończyła się kompromisem 10 listopada, gdy Sąd Najwyższy zarejestrował statut bez poprawek, zaś przedstawiciele "Solidarności" zgodzili się, by jako aneks do statutu dołączono postanowienia konwencji nr 87 i 98 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące wolności tworzenia związków zawodowych. Dołączono też wstępny fragment porozumie- 230 ^ 1980 nią gdańskiego z 31 sierpnia, w którym zapowiedziano, że nowe związki będą uznawać kierowniczą rolę PZPR w państwie. Było to sformułowanie daleko idące, bo o roli partii w państwie nie wspominała konstytucja PRL. 9 października Akademia Szwedzka ogłosiła o przyznaniu Czesławo wi Miłoszowi Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Miłosz w roku 1951 zdecydował się pozostać na Zachodzie i od tego czasu w Polsce wydawnictwa cenzurowane na ogół nie drukowały jego utworów, z wyjątkiem okresu 1956-1957 lub publikacji przekładów biblijnych Miłosza w "Znaku" i w "Tygodniku Powszechnym" w latach siedemdziesiątych. Pod koniec października prokurator generalny PRL Lucjan Czubiń-ski podpisał tekst o "ściganiu uczestników nielegalnej działalności antysocjalistycznej". Tekst w listopadzie trafił do regionu Mazowsze "Solidarności", w którym postarano się go rozpowszechnić, dostrzegając w nim zapowiedź używania i nadużywania prawa dla zwalczania "Solidarności". 20 listopada milicja zrewidowała pomieszczenia "Solidarności" regionu Mazowsze, a następnie aresztowano osoby podejrzane o udział w rozpowszechnianiu tekstu prokuratury, co spowodowało strajki w regionie. Aresztowanych zwolniono. Związkowcy domagali się obietnic, że na przyszłość utrudni się rządowe działania bezprawne. Strona rządowa obiecała rozmowy, nie przesądzając ich wyniku. W Gdańsku na posiedzeniu Krajowej Komisji Porozumiewawczej "Solidarności" 10 grudnia postanowiono powołać Komitet Obrony Więzionych za Przekonania, do którego KKP oddelegowała ośmiu swoich członków. Uznano, że przetrzymywanie w więzieniu czterech działaczy niezależnych: Leszka Moczulskiego, Wojciecha Ziembińs-kiego, Zygmunta Goławskiego i Tadeusza Stańskiego jest naruszeniem porozumienia gdańskiego. Do komitetu postanowiono zaprosić twórców kultury i naukowców. Komitet Obrony Więzionych za Przekonania ukonstytuował się 20 grudnia. Weszli doń - poza związkowcami i znanymi twórcami - prawnicy, obrońcy więźniów politycznych. 16 grudnia odsłonięte w Gdańsku pomnik ku czci stoczniowców zabitych przed dziesięciu laty. Uroczystość - z udziałem przedstawicieli "Solidarności", rządu i Kościoła - odbywała się pod hasłami zgody i pojednania. Motyw pojednania przeplatał się w działaniach oficjalnych z groźbami pod adresem "Solidarności". Zagrożeniem dla 231 1980 Stany Zjednoczone i inne kraje zachodnie, w bojkocie jednak nie uczestniczyła Francja. 4 listopada prezydentem Stanów Zjednoczonych został wybrany 69-letni republikanin Ronald Reagan, który wyraźną większością pokonał ustępującego prezydenta Jimmy Cartera. W Izbie Reprezentantów demokraci zachowali przewagę, w Senacie przewagę uzyskali republikanie. W POLSCE 31 stycznia Sejm uchwalił ustawę o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, powołanym do orzekania "w sprawach skarg na decyzje administracyjne". Wprowadzono zmiany do kodeksu postępowania administracyjnego z 1960 roku, przewidujące możliwość zaskarżania decyzji administracyjnych do sądu. W lutym obradował VIII zjazd PZPR. Dokonano, jak zwykle z takich okazji, zmian we władzach. 14 lutego do Komitetu Centralnego nie wszedł premier Jaroszewicz, co zapowiadało jego dymisję. 18 lutego premierem został Edward Babiuch (który był na tym stanowisku do sierpnia). 23 marca odbyły się wybory do Sejmu i rad narodowych stopnia wojewódzkiego. Ogłoszono, że w wyborach do Sejmu wzięło udział 99,87% osób uprawnionych, a na listy Frontu Jedności Narodu oddano 99,52% ważnych głosów. Podano, że Edward Gierek uzyskał w Sosnowcu 99,97% ważnych głosów. Wybory są pewnego rodzaju badaniem opinii publicznej, ale wyniki mówią coś o badanych i o badających. Sądząc po zmianach społecznych, które zaszły w kilka miesięcy po wyborach, ich wyniki niezbyt nadawały się do przewidywań. l lipca podwyższono ceny żywności, nie ogłaszając tego w prasie; po prostu w sklepach pojawiły się nowe ceny. W połowie lipca strajki zaczęły się w Lublinie, w połowie sierpnia w Stoczni Gdańskiej i następnie szybko objęły inne zakłady pracy Wybrzeża, a wkrótce inne rejony kraju, zwłaszcza Górny i Dolny Śląsk. 16 sierpnia powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Gdańsku z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym. 17 sierpnia komitet przedstawił 21 postulatów, wśród których była "akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych". 24 sierpnia obradował Komitet Centralny PZPR. Zmieniono skład Biura Politycznego, odwołując między innymi z jego składu Edwarda 228 ^ 1980 Babiucha, który tego dnia przestał być premierem (zastąpił go Józef Pińkowski). 24 sierpnia odwołano Macieja Szczepańskiego ze stanowiska przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji. Negocjacje komitetów strajkowych z przedstawicielami rządu zakończono porozumieniami w Szczecinie 30 sierpnia, w Gdańsku 31 sierpnia i w Jastrzębiu 3 września. Porozumienia dotyczyły wielu spraw, wśród których była zgoda władz na "powołanie nowych samorządnych związków zawodowych, które byłyby autentycznym reprezentantem klasy pracującej". Nie wspominano jednak wprost o powołaniu nowej organizacji ogólnokrajowej. 5 i 6 września obradował Komitet Centralny PZPR. Ogłoszono, że Edward Gierek "w związku z chorobą (zawał serca)", przestał być pierwszym sekretarzem KC i członkiem Biura Politycznego. Funkcję pierwszego sekretarza objął Stanisław Kania. W miesiąc później Gierka usunięto z Komitetu Centralnego. Po podpisaniu porozumień sierpniowo-wrześniowych władze robiły wiele, aby powstaniu niezależnych związków zawodowych zapobiec. Władze lokalne interpretowały porozumienia ze Szczecina, Gdańska i Jastrzębia w ten sposób, jakby odnosiły się tylko do obszarów, w których je zawarto. Wywoływało to kolejne strajki. 11 września w porozumieniu komisji rządowej z Międzyzakładowym Komitetem Robotniczym w Hucie Katowice przewidziano, że władze, zwłaszcza administracyjne i policyjne, nie będą przeciwdziałać "powstawaniu, organizowaniu i funkcjonowaniu" niezależnych związków zawodowych. Na początku września nowe związki powstały w całej Polsce, przeważnie organizowane na zasadzie terytorialnej, co szło w ślad tworzonych w sierpniu porozumień terytorialnych między strajkującymi zakładami: Międzyzakładowe Komitety Strajkowe przekształcały się w Międzyzakładowe Komitety Założycielskie. Kształtująca się struktura terytorialna nowych związków nie pokrywała się z oficjalnym podziałem administracyjnym: nowe związki były również i w tej sprawie niezależne, nie przestrzegały podziału kraju na 49 województw i organizowały się w regionach, których zasięg same określały. Władze natomiast patronowały w tym czasie związkom branżowym, organizowanym według działów gospodarki i niewiele różniącym się od istniejących przed sierpniem związków zawodowych podporządkowanych rządowi i partii. 229 1979 W roku 1979 osiągnięto najwyższe po wojnie wydobycie węgla kamiennego: 201 milionów ton. Odbywało się to kosztem "wydłużania tygodnia pracy" górników, pracujących w wolne soboty i w niedziele. Węgiel był w znacznej mierze zużywany jako paliwo, niezbędne, by zaopatrzyć rozbudowany przemysł w energię. W roku 1979 miliony osób witały papieża. Liczba członków PZPR też była znaczna, przekraczała 3 miliony. Nie zorganizowane tłumy poczuły się w czerwcu wspólnotą, niedługo miały się zorganizować; łączył je Kościół katolicki jako wspólnota hierarchii i wiernych. Niezależnymi organizacjami były komitety, porozumienia i niewielkie grupy publikujące czasopisma (i książki) poza cenzurą. W maju Niezależna Oficyna Wydawnicza "Nowa" wydała pięćdziesiątą publikację i na kiermaszu książki przed Pałacem Kultury w Warszawie rozdawano foldery "Nowej". Wśród publikacji innych wydawnictw niezależnych opracowaniem typograficznym wyróżniał się album poświęcony wizycie papieża w Polsce wydany jako numer pisma "Przegląd" przez Wydawnictwo im. Konstytucji 3 maja. Bez cenzury ukazały się "Mała Apokalipsa" Tadeusza Konwickiego (jako 10 numer "Zapisu") i "Miazga" Jerzego Andrzejewskiego. We wrześniu w Muzeum Narodowym w Krakowie otwarto wystawę "Polaków portret własny". 226 "Solidarność" ZA GRANICĄ Inwazja radziecka w Afganistanie pokazała Zachodowi, w jaki sposób w ZSRR rozumie się politykę "odprężenia". Po inwazji, 4 stycznia, prezydent Jimmy Carter ogłosił sankcje wobec ZSRR. Stany Zjednoczone ograniczyły sprzedaż zboża do Związku Radzieckiego do ilości przewidzianych w umowie z 1976 roku, ograniczono wywóz do ZSRR produktów o skomplikowanej technologii, zmniejszono możliwości radzieckich połowów na amerykańskich wodach terytorialnych. 22 stycznia 58-letni fizyk And-riej Sacharow został zesłany z Moskwy do miasta Górki, do czego przyczyniło się potępienie przezeń inwazji radzieckiej w Afganistanie. W kwietniu Stany Zjednoczone podjęły nieudaną próbę uwolnienia zakładników w Teheranie. 4 maja zmarł 87-letni Josip Broz-Tito, kierujący od 1937 roku partią komunistyczną i od 1945 roku państwem w Jugosławii. We wrześniu Irak zaatakował Chuzistan w Iranie, co rozpoczęło wieloletnią wojnę między dwoma krajami. Od 19 lipca do 3 sierpnia odbywały się w Moskwie XXII Igrzyska Olimpijskie. W związku z agresją radziecką w Afganistanie, olimpiadę zbojkotowały 227 1979 W nocy z 17 na 18 kwietnia podłożono ładunek wybuchowy pod pomnik Lenina w Nowej Hucie, który został lekko uszkodzony, "nieznany sprawca spowodował celową eksplozję materiałów wybuchowych" - głosiła informacja PAP. SB wzywała na przesłuchania osoby uznane za opozycjonistów, sprawców jednak nie znaleziono. 20 kwietnia zorganizowano pod pomnikiem Lenina manifestację, jakby przebłagalną, oficjalnie z okazji 34 rocznicy podpisania polsko-radzieckiego układu o przyjaźni i 109 rocznicy urodzin Lenina. Z datą 19 maja komitet redakcyjny konwersatorium "Doświadczenie i Przyszłość" ogłosił "Raport o stanie Rzeczypospolitej i o drogach do jej naprawy", opracowanie zbiorcze na podstawie pięćdziesięciu odpowiedzi na pytania dotyczące stanu kraju i niezbędnych reform. Redaktorzy nazwali ten raport wypowiedzią o "symptomach i źródłach kryzysu, który - zdaniem większości autorów odpowiedzi - przejawił się obecnie w różnych formach i w różnych dziedzinach życia społecznego". Czerwcowy przyjazd Jana Pawła II do Polski zapowiedziano w prasie 3 marca. Początkowo papież miał przyjechać w maju na uroczystość św. Stanisława, ale tego terminu nie akceptowały władze PRL. Kościół przeniósł uroczystości 900-lecia śmierci św. Stanisława na czerwiec. Propaganda partyjna przed wizytą zwracała uwagę na potrzebę nie tylko normalizacji, "lecz współpracy między państwem i Kościołem". Państwo było stroną silniejszą, ale w niektórych sprawach - rządu dusz - silniejszy był Kościół. 26 maja papież powołał do kolegium kardynalskiego arcybiskupa Franciszka Macharskiego i biskupa Władysława Rubina. Jan Paweł II był w Polsce od 2 do 10 czerwca. Na lotnisku witali go i żegnali przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński i prymas kardynał Wyszyński. 2 czerwca papież spotkał się w Belwederze z Edwardem Gierkiem i odprawił mszę świętą na placu Zwycięstwa w Warszawie. Papież był w Gnieźnie, w Częstochowie na Jasnej Górze, w Krakowie, w Kalwarii Zebrzydowskiej, Wadowicach, Oświęcimiu i Nowym Targu, 10 czerwca Jan Paweł II odprawił mszę na Błoniach w Krakowie. Na trasie jego pielgrzymki witały go miliony ludzi, słuchając jego homilii i przemówień. 19 lipca odbyły się w Lublinie "podniosłe uroczystości z okazji 35-lecia socjalistycznej Ojczyzny". Edward Gierek odsłonił pomnik Bolesława Bieruta. 19 sierpnia Gierek spotkał się w Stoczni Gdańskiej ze stoczniowcami 224 1979 Wybrzeża, gdzie stwierdził, że "przemysł stoczniowy stał się jednym z głównych, przodujących działów gospodarki narodowej, a zawód stoczniowca zyskał należną mu rangę". 19 października na XVI plenum KC PZPR Gierek oświadczył: "Do końca obecnej dekady pozostał jeszcze z górą rok. Można jednak już dzisiaj stwierdzić, że mimo zjawisk negatywnych, które dostrzegamy, będzie to dekada największego i najbardziej wszechstronnego postępu gospodarczego i socjalnego w historii Polski Ludowej. (...) Stworzyliśmy dobre podstawy dla budowania przyszłości naszej ojczyzny". Okazało się później, że podstawy były chwiejne, nim skończyła się dekada, wiele się zmieniło i w rok po tym przemówieniu Gierek już nie urzędował. Przyczynili się do tego stoczniowcy, których zawód, jak mówił Gierek, "zyskał należną mu rangę". 11 listopada, w rocznicę odzyskania niepodległości, odbyła się niezależna manifestacja przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie. 12 grudnia opublikowano komunikat PAP o skazaniu Andrzeja Czumy i Wojciecha Ziembińskiego na 3 miesiące aresztu oraz Józefa Janowskiego i Bronisława Komorowskiego na miesiąc aresztu za "naruszenie powagi Grobu Nieznanego Żołnierza i zakłócenie porządku". W roku 1979 pojawiły się nowe pisma nie cenzurowane, wydawane przez różne odłamy lub środowiska w obrębie Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela: "Gazeta Polska", publikująca teksty Leszka Moczulskiego, i "Aspekt", związany z grupą w Łodzi. Zaczął także wychodzić kwartalnik "Res Publica", którego 8 numerów ukazało się do roku 1981 (w roku 1987 "Res Publica" przekształciła się w pismo wydawane oficjalnie, za pozwoleniem władz). Powstały nowe ugrupowania niezależne, w których mówiło się wyraźnie o konieczności uzyskania niepodległości przez Polskę. 10 lutego 26 osób powołało Komitet Porozumienia na Rzecz Samostanowienia Narodu (komitet wydawał pismo "Rzeczpospolita"). Na spotkaniu w Gdańsku od 27 do 29 lipca w środowisku skupionym wokół czasopisma "Bratniak" powstał Ruch Młodej Polski, l września utworzono Konfederację Polski Niepodległej. Akt konfederacji podpisały 34 osoby. Dochód narodowy jest ogólną miarą działania gospodarki, zależną od cen i sposobu liczenia. Ale liczy się go w cenach stałych i można przyjąć, że sposoby liczenia nie ulegają radykalnym zmianom. Od roku 1979 dochód narodowy wytworzony zaczął się zmniejszać, co trwało do roku 1982 włącznie. 225 1979 i przemysł, zaś 4 listopada bojówki opanowały ambasadę amerykańską w Teheranie, biorąc 63 zakładników. Terrorystów okupujących budynek ambasady nazywano w komunikatach prasowych "studentami". 26 marca w obecności prezydenta Cartera premierzy Egiptu i Izraela podpisali traktat pokojowy, przewidujący wycofanie się Izraela z półwyspu Synaj i nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Inne państwa arabskie potępiły Egipt i zastosowały wobec Egiptu sankcje gospodarcze. W kwietniu obalono władzę Idi Amina w Ugandzie, we wrześniu władzę Bokassy w Cesarstwie Środkowoafrykańskim, które stało się republiką. W wyborach w Wielkiej Brytanii 3 maja zwyciężyli konserwatyści. 5 maja premierem została 54-letnia Margaret Thatcher. 10 czerwca w dziewięciu krajach odbyły się pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego. Na 410 miejsc - po 81 otrzymały Francja, RFN, Wielka Brytania i Włochy. Wśród grup poselskich najwięcej miejsc przypadło socjalistom i socjaldemokratom (112), następnie chrześcijańskim demokratom (106), konserwatystom (63), komunistom (44) i liberałom (40). Przewodniczącą parlamentu została Francuzka Simone Veil. Z listy włoskiej partii socjalistycznej posłem został Jiri Pelikan, były dyrektor telewizji czechosłowackiej, na emigracji redaktor czasopisma "Listy". Od 15 do 18 czerwca trwało spotkanie Breżniewa z Carterem w Wiedniu. 18 czerwca podpisali oni układ o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych SALT II. Układ ten jednak nie został następnie przez Stany Zjednoczone ratyfikowany. W lipcu trwająca od przeszło roku rewolta w Nikaragui obaliła dyktatora Anastasio Somozę, który opuścił Managuę. Wśród broni radzieckich znajdowały się ruchome pociski średniego zasięgu z głowicami nuklearnymi, określane na Zachodzie jako SS 20. Państwa NATO, zaniepokojone ich instalowaniem, postanowiły unowocześnić swoje uzbrojenie. 12 grudnia na sesji NATO zdecydowano o rozmieszczeniu w Europie ralkiet średniego zasięgu Pershing II i pocisków Cruise. Decyzję poprzedziły demonstracje organizowane przez ruchy pokojowe, zwłaszcza w Belgii i w Holandii. We wrześniu w Afganistanie tamtejszego przywódcę Partii Ludowo--Demokratycznej, czyli komunistycznej, Tarakiego, zastąpił nowy przywódca Hafizullah Amin. W nocy z 25 na 26 grudnia ZSRR 222 " 1979 interweniował w Afganistanie, Amina zamordowano i zastąpiono kolejnym przywódcą (został nim Babrak Karmal). Agencja TASS twierdziła, że Amin niesłusznie zamordował swego poprzednika Tara-kiego, zaś radio Kabul informowało, że "sąd rewolucyjny skazał Hafizullaha Amina na karę śmierci za przestępstwa przeciwko narodowi Afganistanu" oraz że rząd afgański zwrócił się do ZSRR "z usilną prośbą o udzielenie natychmiastowej pomocy". Nie sposób było odmówić: "rząd ZSRR przychylił się do prośby strony afgańskiej". W POLSCE Rok zaczął się od 20-stopniowego mrozu, liczne przedsiębiorstwa przerwały pracę. Tę sprawę omawiała l stycznia Rada Ministrów, apelując o oszczędzanie energii elektrycznej. W prasie niezależnej "zaskoczenie zimą" potraktowano jako objaw głębokich schorzeń systemu zarządzania. l stycznia zmarł przewodniczący Stowarzyszenia "Pax" Bolesław Piase-cki, który, jak podano, "po wyzwoleniu opowiadał się za dokonującymi się przemianami społecznymi kraju". 14 stycznia przewodniczącym Paxu został Ryszard Reiff. 8 lutego miejsce Piaseckiego w Radzie Państwa zajął Edmund Osmańczyk, który był tam krótko - do roku 1980. 24 stycznia Edward Gierek spotkał się w gmachu Sejmu z kardynałem Wyszyńskim. Według komunikatu prasowego, "kontynuowano wymianę poglądów na najważniejsze sprawy narodu i Kościoła". Kolejne spotkanie odbyło się 29 maja i było poświęcone zbliżającej się wizycie papieża w Polsce. Na początku lutego w Warszawie odbyły się pierwsze wykłady Uniwersytetu Ludowego, w których uczestniczyło około trzydziestu osób z kilku województw. Następne wykłady, przy przeciwdziałaniu milicji, aresztującej przyjezdnych, odbyły się na początku marca w Zbroszy Dużej. 15 lutego nastąpił wybuch w warszawskiej rotundzie PKO. Według komunikatu oficjalnego, zginęło 49 osób, wybuch zaś spowodowany był ulatnianiem się gazu. 2 marca stanął przed sądem Kazimierz Świtoń, założyciel Komitetu Wolnych Związków Zawodowych w Katowicach, pod zarzutem pobicia czterech funkcjonariuszy milicji w cywilu, którzy w październiku 1978 roku wychodzącego z kościoła Świtonia ciągnęli do samochodu milicyjnego. Materiał dowodowy świadczył, że to cywilni funkcjonariusze napadli na oskarżonego i go pobili. Świtonia skazano na rok więzienia, ale wobec powszechnych protestów zwolniono go 6 marca. 223 1978 W roku 1978 wydano w Londynie (w "Aneksie") poemat Stanisława Barańczaka "Sztuczne oddychanie", datowany: 22 lipca 1971 - l maja 1974, dostępny przedtem w Polsce w maszynopisach. W "Nowej" i w Instytucie Literackim ukazał się "Towarzysz Szmaciak" Władysława Gnomackiego (Janusza Szpotańskiego), opowieść wierszem o podporach partii i policji z Pcimia, umiejących się urządzić bohaterach epoki gierkowskiej. Weszły na ekrany "Wodzirej" Feliksa Falka, "Spirala" Krzysztofa Zanussiego, "Bez znieczulenia" Andrzeja Wajdy. W dwu z tych filmów tematem była kariera i "układy". Towarzystwo Kursów Naukowych i klub "Doświadczenie i Przyszłość" były formami organizowania się inteligencji. TKN było bliższe opozycji, DiP - nieco dalszy, ale obydwa zespoły działały niezależnie od zezwolenia władz. Niezależną współpracę, zaczętą pod koniec lat siedemdziesiątych, później kontynuowano. Protesty przeciw "niehumanitarnej" bombie neutronowej zostały wyciszone, Związek Radziecki i zależne odeń organizacje pokojowe protestowały następnie przeciw innym amerykańskim planom modernizacji uzbrojenia. O kosmonaucie Hermaszewskim przypomniano sobie w stanie wojennym i powołano go, raczej w roli dekoracyjnej, do WRON. Okazało się, że dwa wydarzenia z roku 1978 były przygotowaniem doniosłych zmian: utworzenie komitetów założycielskich wolnych związków zawodowych i wybór papieża Jana Pawła II. W roku 1979 wizyta papieża w Polsce zwiększyła poczucie siły i jedności społeczeństwa, zaś w roku 1980 miejsce nielicznych komitetów założycielskich zajęła wielomilionowa niezależna organizacja związkowa - "Solidarność". Jan Paweł II w Polsce ZA GRANICĄ Rozpoczęta pod koniec 1978 roku wietnamska inwazja Kambodży przyniosła - 7 stycznia upadek reżimu Poi Pota i zainstalowanie reżimu prowietna-mskiego - popieranego przez Związek Radziecki. Wietnamskie ministerstwo spraw zagranicznych oświadczyło, że "wszelkie informacje dotyczące rzekomej obecności wojsk wietnamskich w Kambodży są niezgodne z prawdą - służą jedynie oczernianiu Wietnamu". W odwecie za inwazję Kambodży Chiny rozpoczęły w lutym ograniczone działania wojskowe przeciw Wietnamowi, traktując to jako ekspedycję karną, a niejako rozpoczęcie wojny. W sierpniu podano do wiadomości, że przywódców obalonego reżimu skazano zaocznie na karę - śmierci za to, że dopuścili się ludobójstwa i w wyniku ich działań "ponad - 3 miliony ludzi straciło życie, a kraj zamienił się w cywilizacyjną pustnię". W styczniu szach Iranu mianował premierem dotychczasowego opozycjonistę Szapura Bachtia-ra. 16 stycznia szach opuścił Iran, zaś - w lutym przyjechał z emigracji ajatollah Chomeini. Bach-tiar usiłował opanować tłum, lecz 12 lutego został zmuszony do emigracji. Rzeczywistym władcą Iranu stał się Chomeini. l kwietnia Iran stał się "republiką islamską", znacjonalizowano banki 221 1978 «Manifestu Komunistycznego», »Manifestu PKWN« oraz znaczki VI i VII Zjazdu PZPR". Był też proporzec huty "Katowice", faksymile pierwszej księgi dzieła Kopernika i herby 49 miast wojewódzkich. Pisano, że z pomocą radziecką "126 razy okrążył kulę ziemską syn naszego kraju, ojczyzny Kopernika". Gdy Hermaszewski okrążał Ziemię, 30 czerwca Breżniew przyjął na Kremlu Wojciecha Jaruzelskiego (ministra obrony narodowej PRL), którego odznaczył Orderem Czerwonego Sztandaru, między innymi "za wielki wkład w umacnianie wspólnoty bojowej sił zbrojnych ZSRR i Polski w okresie powojennym". Wojciech Jaruzelski mówił z tej okazji o ,jedności naszych armii" i "ścisłych związkach państwowych". 21 lipca "Sejm PRL zebrał się na uroczystym posiedzeniu dla upamiętnienia lotu pierwszego Polaka w kosmos". W myśl uchwały Sejmu, lot świadczył o przemianach,, jakie za sprawą socjalizmu, pod kierownictwem PZPR, dokonały się w życiu naszego narodu i państwa". Pod koniec lipca w kilku wsiach na Lubelszczyźnie utworzono Tymczasowy Komitet Samoobrony Chłopskiej Ziemi Lubelskiej. Na początku września podobny komitet powstał w ziemi grójeckiej. Komitety domagały się udziału chłopów w decyzjach dotyczących wsi i protestowały przeciw wyzyskiwaniu indywidualnego rolnictwa przez państwo. Policja w szczególnie nieprzyjemny sposób prześladowała przewodniczącego lubelskiego komitetu, Janusza Rożka. W roku 1978 Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela rozłamał się na dwa zespoły: Radę Sygnatariuszy Ruchu Obrony i Radę Funduszu Praw Człowieka. Z Radą Sygnatariuszy związany był miesięcznik "Opinia", z którego redakcji w maju odszedł Leszek Moczulski. Z zespołem Funduszu Praw Człowieka związane było nowe pismo nie cenzurowane - "Droga", ukazujące się od lipca i redagowane przez Leszka Moczulskiego. Z datą "lato 1978" ukazał się pierwszy numer obszernego pisma publicystyczno-politycznego "Krytyka". W piśmie tym publikowano artykuły o historii PRL i interpretacje polityczne aktualnych wydarzeń. W pierwszym numerze zamieszczono odpowiedzi na ankietę "Biuletynu Informacyjnego" z okazji 10 rocznicy marca 1968 roku. "Krytyka" przetrwała dziesięć lat i w roku 1988 ukazał się jej numer 30. W październiku wybór papieża Jana Pawła II był wydarzeniem istotnym nie tylko dla Kościoła powszechnego, ale także dla Polski 1978 i Polaków. Ludzie w Polsce zyskiwali przekonanie, że Polska ma obrońcę i że jej sprawy rozlegają się zwiększonym echem w świecie 22 października nadano w telewizji wielogodzinną transmisję z inauguracji pontyfikatu. Papież przyjął w Watykanie przewodniczącego Rady Państwa Henryka Jabłońskiego. Władze przyjmowały do wiadomości wybór papieża-Polaka, a nawet wyrażały "zadowolenie i satysfakcję" z tego wyboru. Mogło to przynieść korzystne zmiany w polityce wobec Kościoła, chociaż zmiany nie następowały od razu. Władze często odmawiały pozwoleń na budowę kościołów, ale na wsi budowano kaplice i kościoły bez pozwolenia, często z początku pod osłoną budowy zabudowań gospodarczych. Szczególnie wiele takich kościołów zbudowano w diecezji przemyskiej. W listopadzie utworzono Podlaski Komitet Samoobrony Ludzi Wierzących, który bronił kaplicy budowanej od 1973 roku w Opolu Starym. Kaplicę tę władze zburzyły, nabożeństwa odbywały się w zabudowaniach prywatnych, ale w roku 1976 mieszkańcy rozpoczęli znowu budowę kaplicy i komitet bronił jej przed nakazaną przez władze rozbiórką. 14 listopada pod firmą Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej zebrała się grupa naukowców, dziennikarzy i publicystów, którzy powołali klub dyskusyjny "Doświadczenie i Przyszłość". Na następne zebranie, wyznaczone na grudzień, władze nie zezwoliły, ale klub działał dalej, publikując w następnych latach opracowania o sytuacji Polski i propozycje programowe (cztery obszerne opracowania klubu ukazały się w latach 1979 - 1982). 7 grudnia odbył się piąty po wojnie spis powszechny. Ludność Polski przekroczyła 35 milionów. Jak ogłoszono w czerwcu, liczbę tę osiągnięto, gdy 24 czerwca we Wrocławiu urodziła się Paulina Zalewska. Gierek życzył rodzicom, by ich dziecko wyrosło na dobrą obywatelkę PRL. Ponad 20 milionów osób mieszkało w miastach (57,5%) i prawie 15 milionów na wsi (42,5%). Liczba ludności wiejskiej niewiele zmieniła się od lat bezpośrednio powojennych. Liczba ludności miast wzrosła o 12 milionów. Wśród ponad 26 milionów osób mających 15 lat i więcej, wykształcenie wyższe miało ponad milion osób, średnie ponad 5 milionów. W porównaniu z rokiem 1970 liczba osób z wyższym wykształceniem wzrosła prawie dwukrotnie, liczba osób z wykształceniem średnim wzrosła o ponad 2 miliony. Długoterminowe zadłużenie Polski w walutach wymienialnych oceniano na koniec roku 1978 na przeszło 15 miliardów dolarów. 219 1978 -Sadatem i premierem Izraela Menachemem Beginem oraz prezydentem Stanów Zjednoczonych Jimmy Carterem. Zakończyły się podpisaniem dwu umów - w sprawie pokoju na Bliskim Wschodzie i pokoju między Egiptem a Izraelem. 6 sierpnia zmarł papież Paweł VI. Jego następca, Jan Paweł I, zmarł 28 września. 16 października wybrano papieżem arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyłę, który przybrał imię Jana Pawła II. 5 października Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury przyznano Isaakowi Bashevisowi Singerowi, urodzonemu w Radzyminie pisarzowi żydowskiemu, piszącemu w Stanach Zjednoczonych. 6 października ajatollah Chomeini został zmuszony do opuszczenia Iraku, gdzie był na emigracji. Udzielono mu gościny we Francji, s-7kąd w roku 1979 znalazł się w Iranie. W Iranie cały rok trwały demonstracje przeciw szachowi i popierające Chomeiniego. 15 grudnia oświadczono w Waszyngtonie i w Pekinie, że Stany Zjednoczone i Chiny nawiążą stosunki dyplomatyczne od l stycznia 1979 roku i z tą datą zerwane zostaną stosunki dyplomatyczne Stanów Zjednoczonych z Tajwanem. W POLSCE 11 stycznia 61 osób (na ogół naukowców i ludzi sztuki) powołało Towarzystwo Kursów Naukowych, które miało opiekować się rozpoczętymi w roku akademickim 1977/1978 wykładami Uniwersytetu Latającego. Wykłady te, rozpoczęte w Warszawie, odbywały się następnie - pod firmą TKN - w innych miastach. TKN organizowało również dyskusje na tematy z dziedziny nauk społecznych i humanistyki, nie podejmowane przez naukę cenzurowaną. Materiały z dyskusji i wykładów TKN ukazywały się nakładem "Nowej". W lutym w Katowicach powstał Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych. W kwietniu w Gdańsku powstał Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Członkowie tych komitetów byli dotkliwiej prześladowani przez policję niż (przeciętnie biorąc) członkowie innych grup niezależnych. Pierwszych niezależnych związkowców usuwano z pracy, szantażowano lub próbowano przekupić, niepokojono aresztowaniami, najściami na mieszkania, rewizjami, organizowano sfingowane procesy sądowe. Komitety Wolnych Związków Zawodowych zaczęły publikować pisma niezależne: "Ruch Związkowy" (w Katowicach) i "Robotnika Wybrzeża" (w 216 1978 Gdańsku). "Ruch Związkowy" redagowali Roman Kściuczek, Kazimierz Świtoń, Andrzej Woźnicki i Jan Zapolnik. W skład redakcji "Robotnika Wybrzeża" wchodzili od pierwszego numeru (z sierpnia) Andrzej i Joanna Gwiazdowie, zaś w numerze 2 ze stycznia 1979 roku podano, że do redakcji dołączyli Alina Pieńkowska, Anna Walen-tynowicz i Lech Wałęsa. W roku 1980 osoby te weszły w skład Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Stoczni Gdańskiej. Na początku kwietnia odbywała się w Polsce oficjalna kampania przeciw amerykańskim planom produkcji broni neutronowej, która mogłaby zrównoważyć radziecką przewagę w Europie w broni pancernej. Protestowały senaty uczelni, aktorzy i reżyserzy, protestowano w zakładach pracy ("klasa robotnicza Śląska i Zagłębia", hutnicy, górnicy i stoczniowcy). Była to część radzieckiej kampanii ogólnoświatowej. 7 kwietnia prezydent Carter "odłożył na później" decyzję o produkcji broni neutronowej, ale wiece i demonstracje organizowano dalej -robotnicy stali pod transparentami: "bombie neutronowej nasze zdecydowane nie". 24 czerwca odbyła się ceremonia zakończenia "pierwszego etapu budowy huty "Katowice". Obecni byli Gierek, Jabłoński, Jaroszewicz, członkowie Biura Politycznego i sekretariatu KC, ministrowie, delegacja radziecka. Skierowano "słowa wdzięczności" do Leonida Breż-niewa. Na zaproszenie Edwarda Gierka, "złożone w imieniu najwyższych władz partyjnych i państwowych PRL", od 29 czerwca do l lipca był w Polsce pułkownik Maummar Kadafi, libijski dyktator-przywódca. Pisano z tej okazji, że "Libijska Dżamahirija jest dziś jednym z naszych największych partnerów nie tylko w Afryce, ale wśród wszystkich krajów rozwijających się". 27 czerwca z terytorium Związku Radzieckiego wystrzelono w kosmos pierwszego Polaka, majora Mirosława Hermaszewskiego, nazywanego "kosmonautą-badaczem", wraz z "dowódcą statku", kosmonautą radzieckim, Piotrem Klimukiem. 3 lipca wrócili na Ziemię. To zdarzenie było dla propagandy oficjalnej okazją do podnoszenia zalet przyjaźni polsko-radzieckiej. Wśród przedmiotów o "charakterze symbolicznym" zabranych na pokład statku Sojuz 30, znalazły się, wyliczone w prasie na pierwszych miejscach: "flaga narodowa i godło państwowe PRL oraz fotografie Edwarda Gierka i Leonida Breżniewa, ziemia zebrana z pól Lenino i z Warszawy, miniaturowe wydanie 217 1977 Jimmy Carter, przyjmowany przez Gierka. 30 grudnia kardynałowi Wyszyńskiemu złożyli wizytę doradca prezydenta, Zbigniew Brzeziński, i żona prezydenta, Rosalynn Carter. W roku 1977 opublikowano książki-dokumenty: "Zdążyć przed Panem Bogiem", zapisane przez Hannę Krall rozmowy z doktorem Markiem Edelmanem, jednym z dowódców powstania w getcie warszawskim, i "Rozmowy z katem" Kazimierza Moczarskiego, notatki ze wspólnego pobytu w więzieniu z Jurgenem Stroopem, dowódcą wojsk niemieckich tłumiących powstanie w getcie. Obydwie książki drukowano przedtem w odcinkach w miesięczniku "Odra". Ukazał się "Zawał" Mirona Białoszewskiego. W "Zapisie" jako numer 3 opublikowano "Kompleks polski" Tadeusza Konwickiego. W "Nowej" wydano "Nierzeczywistość" Kazimierza Brandysa. W Instytucie Literackim ukazała się "Ziemia Ulro" Czesława Miłosza, zbiór wierszy Stanisława Barańczaka "Ja wiem, że to niesłuszne" i książka Adama Michnika proponująca dialog lewicy z Kościołem: "Kościół, lewica, dialog". Wśród filmów były "Barwy ochronne" Krzysztofa Zanussiego, "Człowiek z marmuru" Andrzeja Wajdy, pokazujący współczesność od epoki Bieruta do Gierka, "Śmierć prezydenta" Jerzego Kawalerow-nicza, film o krótkiej prezydenturze Narutowicza. W roku 1977 działania niezależne uległy rozczłonkowaniu i specjalizacji. Opozycja jakby badała możliwości, zajmowała i umacniała przyczółki. Amnestia z 19 lipca była ze strony władz świadectwem względnej tolerancji, zapewne niechętnej i niejednakowo drogiej wszystkim aparatczykom; świadczyły o tym działania policji i publikowane w prasie napaści na opozycję. Obie strony badały się wzajemnie, ale prawdopodobnie władze doszły do wniosku, że chcąc ukrócić działania opozycji, trzeba by wielu ludzi zamknąć do więzienia, a to może okazać się kosztowne, między innymi ze względu o opinie o Polsce kredytodawców zachodnich. 214 Wolne związki zawodowe, Karol Wojtyła papieżem ZA GRANICĄ 4 stycznia zorganizowano w Chile plebiscyt, w którym przeszło 4 miliony osób wypowiedziały się za rządami Augusto Pinocheta, głosów przeciw było więcej niż milion. W ZSRR 10 marca pozbawiono obywatelstwa generała Grigo-rienkę, 15 marca wiolonczelistę Mstisława Rostropowicza, 21 września logika i pisarza Aleksandra Zinowiewa. Od 15 do 18 maja odbywał się proces fizyka Jurija Orłowa, członka grupy he-Isińskiej, którego skazano na 7 lat, 12 lipca skazano Yictorasa Petkusa, 13 lipca Aleksandra Szczarańskiego (na 13 lat). 27 kwietnia proradziecka Partia Ludowa, nazywana też Ludo-wo-Demokratyczną, dokonała zamachu stanu w Afganistanie, obalając rządy prezydenta Dau-da, uznawane zresztą przez ZSRR za przyjazne. Dauda zamordowano i władzę objęła "wojskowa rada rewolucyjna", na czele z Nur Mohammedem Tarakim. 9 maja znaleziono ciało Aldo Moro, przywódcy chrześcijańskiej demokracji we Włoszech, uprowadzonego przez Czerwone Brygady 16 marca i następnie zamordowanego. Od 5 do 17 września odbywały się w Camp David w stanie Ma-ryland rozmowy między premierem Egiptu Anwarem el- 215 1977 publikę Ludową". PułkewnikrMuammar Kadafi został sekretarzem generalnym Powszechnego Kongresu Ludowego - "obejmującej całe społeczeństwo organizacji politycznej, będącej jednocześnie najwyższym organem ustawodawczym i wykonawczym". 4 grudnia władca Republiki Środkowoafrykańskiej, Jean Bedel Bokassa, koronował się jako cesarz. Ceremonia koronacyjna pochłonęła około jednej trzeciej budżetu państwa. W POLSCE W styczniu ukazał się pierwszy numer "Zapisu", wydawanego poza cenzurą kwartalnika literackiego z podtytułem "poezja - proza - eseje - felietony". Odtąd "Zapis" ukazywał się regularnie do numeru 19 z lipca 1981 roku (dwa następne numery ukazały się w stanie wojennym). Autorzy dotychczas omijali cenzurę, publikując za granicą. Ominięcie cenzury w Polsce zwiększało niezależność środowiska pisarskiego. 3 marca Rada Państwa ratyfikowała Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, a także Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Oświadczenia o ratyfikacji opublikowano w Dzienniku Ustaw z 29 grudnia (obydwa pakty czekały dość długo, były przedłożone do podpisu od 19 grudnia 1966 roku). Na początku 1977 roku w środowiskach niezależnych projektowano rozszerzenie zasad działania KOR-u i wyraźne stwierdzenie, że obejmuje się obroną wszelkie naruszenia praw człowieka. Projekty te zakończyły się powołaniem Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, ugrupowania, które nie miało listy członków i wobec tego jego skład był trudniejszy do sprecyzowania niż skład KOR-u. Powołanie Ruchu Obrony podano do wiadomości publicznej 26 marca na konferencji prasowej z udziałem dziennikarzy zagranicznych. Ogłoszony na tej konferencji apel Ruchu Obrony podpisało 18 osób. Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela rozpoczął wydawanie pozacenzuralnego miesięcznika "Opinia", którego pierwszy nuine;; ukazał się z datą 30 kwietnia, numer 48 - w roku 1981. W "Opinii podawano adresy punktów konsultacyjnych Ruchu Obrony w ki większych miastach; odbywały się tam odczyty i udostępniano pubu cje niezależne. Ruch Obrony publikował oświadczenia o narusza wolności, na łamach "Opinii" krytykowano politykę kultur3 210 1977 pisano o niepraworządności i marnotrawstwie ekonomicznym, przypominano pomijane oficjalnie wydarzenia z historii Polski i PRL. Rzecznikami Ruchu Obrony byli Leszek Moczulski i Andrzej Czuma (do roku 1978, kiedy instytucję rzeczników zniesiono). 7 maja na klatce schodowej domu przy ulicy Szewskiej w Krakowie znaleziono zwłoki Stanisława Pyjasa, który był współpracownikiem KOR-u i wiadomo było, że śledzi go policja. Jego koledzy otrzymywali anonimy na jego temat, o których autorstwo podejrzewano policję. 9 maja KOR i rzecznicy Ruchu Obrony Praw Człowieka wydali oświadczenie w sprawie śmierci Pyjasa; przypuszczano, że odpowiada za nią Służba Bezpieczeństwa. 15 maja w kościele dominikanów odprawiono mszę świętą za duszę Stanisława Pyjasa, a wieczorem pochód żałobny poszedł z ulicy Szewskiej na Wawel, gdzie ogłoszono o utworzeniu Studenckiego Komitetu Solidarności (następnie takie komitety powołano także w innych miastach). Studenckie Komitety Solidarności stawiały sobie za cel obronę interesów studentów poza organizacją oficjalną, jaką był Socjalistyczny Związek Studentów Polskich. Po śmierci Stanisława Pyjasa władze podjęły próbę ograniczenia działań Komitetu Obrony Robotników. W maju aresztowano sześciu członków KOR-u, których prawdopodobnie uznano za aktywniejszych. Zarzucano im kontakty z obcą organizacją w celu działania na szkodę PRL, co miało między innymi polegać na podaniu do wiadomości publicznej okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa. Aresztowano także czterech współpracowników KOR-u i przedstawiono im podobne zarzuty. Aresztowania nie zahamowały działań KOR-u, który nadal publikował komunikaty i oświadczenia. Po dwu miesiącach, na podstawie amnestii z 19 lipca, wypuszczono z więzienia członków i współpracowników KOR-u, do czego zapewne przyczyniły się protesty w Polsce i za granicą. Do tych protestów należała głodówka w kościele św. Marcina w Warszawie, rozpoczęta przez osiem osób 24 maja, a zakończona 30 maJa przez czternaście osób. O głodówce pisała prasa oficjalna, atakując biorących w niej udział - może dlatego, że władzom nie Podobały się związki między Kościołem a opozycją. Na podstawie amnestii zwolniono także ostatnich przetrzymywanych w więzieniu °botników skazanych za udział w wydarzeniach z czerwca 1976 u-Ustępstwa władz świadczyły, że zmniejszył się koszt działań Pozycyjnych, to zaś mogło ułatwić ich podejmowanie. 211 1976 zurowane. We wrześniu wydano pierwszy numer przepisywanego na maszynie "Biuletynu Informacyjnego". "Biuletyn", następnie odbijany na powielaczu, ukazywał się do jesieni 1980 roku. W październiku wyszedł pierwszy numer pisma "U progu", które przestało ukazywać się w roku 1977, gdy powstał Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Na ekrany wszedł film Marka Piwowskiego "Przepraszam, czy tu biją?". Wydano "Utwory zebrane" Rafała Wojaczka. W Instytucie Literackim w Paryżu ukazał się pierwszy tom "Głównych nurtów marksizmu" Leszka Kołakowskiego. Gospodarka socjalistyczna może by jakoś funkcjonowała, gdyby nie musiała stykać się ze światem dla niej zewnętrznym, to znaczy z niesocjalistyczną zagranicą i z konsumentami na miejscu. W roku 1976 okazało się, że jawne i równoczesne podwyżki cen napotykają opór, który zdaniem władz był za duży. Pozostawały podwyżki ukryte i stopniowe. O zadowoleniu władz z siebie świadczyło zamieszczenie w konstytucji dwu zasad ustrojowych, które w propagandzie raz pojawiały się, raz znikały, ale których poprzednio nie znała konstytucja PRL. Wpisano tam wzmianki o uprzywilejowanej roli PZPR i ZSRR. Przygotowując poprawki do konstytucji władze wywołały protesty, wymagające porozumień między wspólnie protestującymi. Porozumienia przydały się przy następnej akcji władz, kiedy po podwyżkach cen, strajkach i demonstracjach prześladowano protestujących robotników. Represje nie zagubiły się tym razem w milczeniu, jak to niekiedy się zdarzało. 208 ZA GRANICĄ 1 stycznia opublikowano w Pradze Kartę 77 podpisaną z początku przez 242 osoby, zaś pod koniec roku przez prawie tysiąc osób. Autorzy powoływali się na Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka, opublikowane w czechosłowackim Dzienniku Ustaw w październiku 1976 roku. 2 i 3 marca spotkali się w Madrycie szefowie partii komunistycznych Hiszpanii, Włoch i Francji (Santiago Carillo, Enrico Ber-linguer i George Marchais). Niektórzy komentatorzy uważali wówczas, że jest możliwa odrębność w doktrynie i w praktyce zachodnich partii komunistycznych od wschodnich i zbliżenie partii zachodnich do socjaldemokracji. Nazywano to "euroko-munizmem". Hiszpańska Partia Komunistyczna nie była zresztą jeszcze wtedy zalegalizowana (nastąpiło to 9 kwietnia). We Włoszech partia komunistyczna uzyskiwała w wyborach niewiele mniej głosów niż chrześcijańska demokracja i mówiło się o możliwości "kompromisu historycznego", dopuszczenia przez cha-decję komunistów do rządu, co wiązano z umiejętnościami dyplomatycznymi przywódcy chrześcijańskiej demokracji, byłego Xj« i . , r • . premiera, Aldo Moro. Niezależność i opozycja 3 marca proklamowano w Li. bii "Socjalistyczną Arabską Re- niechętnie tolerowane 209 1976 ideologię marksizmu-leninizmu (...) Zaszczytnym obowiązkiem i prawem ZSMP jest przygotowywanie swych członków do wstąpienia w szeregi PZPR" (art. 4 statutu ZSMP). Usocjalistycznienie związków młodzieży, dokonane przez zmianę nazw w roku 1973, zwieńczono w roku 1976 ujednoliceniem organizacji. W maju profesor ekonomii Edward Lipiński napisał w liście otwartym do Edwarda Gierka, że "droga radziecka, wyrosła na podłożu tradycji despotyzmu państwowości rosyjskiej i hamująca również obecny rozwój Związku Radzieckiego, nie jest drogą, którą powinna iść praktyka socjalistyczna w Polsce. (...) Niezbędna jest w kraju opozycja. (...) Gdyby nadal istniała Polska Partia Socjalistyczna, bylibyśmy teraz w innej sytuacji". List pokazywał, że Edward Lipiński rozumie "socjalizm" inaczej niż Edward Gierek. W maju ogłoszono program polityczny podpisany przez Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Wśród celów wymieniano na pierwszym miejscu "odzyskanie przez Polskę rzeczywistej suwerenności". PPN w latach 1976-1980 opublikowało liczne teksty na temat ówczesnej sytuacji, tradycji historycznych, przyszłej i obecnej polityki opozycyjnej. Gierek przyjmował przedstawicieli zachodnich sfer rządowo-gos-podarczo-finansowych: 23 czerwca rozmawiał w Warszawie z sekretarzem skarbu Stanów Zjednoczonych. Na zamieszczonym z tej okazji zdjęciu w prasie - na uśmiechających się rozmówców patrzy z portretu Lenin. 24 czerwca na posiedzeniu Sejmu wpłynął wniosek o uzupełnienie porządku dziennego i rozpatrzenie projektu zmian cen, przedstawionego przez premiera Piotra Jaroszewicza. Sejm poparł propozycje rządu i podwyżka cen miała obowiązywać od 28 czerwca. 25 czerwca strajkowały liczne zakłady pracy. W Radomiu strajk zaczął się w Zakładach Metalowych i rozszerzył się na inne przedsiębiorstwa. Robotnicy uformowali pochód i poszli pod gmach komitetu wojewódzkiego PZPR. Po południu gmach komitetu podpalono. Odpowiedzią władz na demonstracje były masowe aresztowania, bicie aresztowanych i usuwanie robotników z pracy. 25 czerwca rano zastrajkowali również robotnicy Zakładów Metalowych w Ursusie pod Warszawą. Dyrekcja nie chciała z nimi rozmawiać i robotnicy wyszli na pobliskie tory. Rozkręcili szyny, co uniemożliwiło ruch pociągów na trasie Warszawa-Poznań i Warszawa-Łódź. Wieczorem demonstrantów zaatakowały oddziały milicji. 206 1976 25 czerwca wieczorem w przemówieniu nadanym przez radio i telewizje Jaroszewicz oświadczył, że podwyżki przedstawiono , jako propozycje, a nie jako ostateczną decyzje". 28 czerwca (w rocznicę buntu robotników w Poznaniu) ogłoszono pierwsze z oświadczeń solidaryzujących się z robotnikami, podpisane przez czternastu sygnatariuszy grudniowego oświadczenia 59 osób w sprawie poprawek do konstytucji. Po wydarzeniach w Radomiu władze zwoływały wiece oficjalne. Niesiono transparenty: "Popieramy politykę partii i rządu", "Praca, ład i dyscyplina - podstawą naszych sukcesów". 28 czerwca zorganizowano wiec na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie, 30 czerwca - na stadionie w Radomiu. Prezydent Radomia mówił: "Wszyscy poniosą surową, zasłużoną karę: nie ma dla nich miejsca w radomskiej społeczności i w radomskich zakładach pracy". 2 lipca Gierek i Jaroszewicz spotkali się z aktywem partyjnym w hali sportowej w Katowicach. Odnotowano okrzyki: "Gierek - Gierek", "Partia - Gierek", "Partia - Polska" i "Polska - Gierek". W lecie i na jesieni sądzono robotników oskarżonych o udział w protestach. W czterech procesach przed Sądem Wojewódzkim w Radomiu sądzono 25 osób. Wydano osiem wyroków od 8 do 10 lat więzienia, jedenaście wyroków od 5 do 6 lat, sześć wyroków od 2 do 4 lat. 13 sierpnia wprowadzono kartki na cukier, nazwane "biletami towarowymi". Kartki uprawniały do zakupu dwu kilogramów cukru miesięcznie. W odpowiedzi na represje wobec strajkujących i demonstrujących robotników pojawiły się nie tylko oświadczenia solidarności z robotnikami, ale zaczęto organizować pomoc finansową, prawną i informacyjną. Ta pomoc uzyskała wsparcie, gdy 23 września 14 osób podpisało "apel do społeczeństwa i władz PRL", w którym zakomunikowano o powołaniu Komitetu Obrony Robotników - ofiar represji w związku z wydarzeniami 25 czerwca. Członkami komitetu zostali młodzi naukowcy, prawnicy, pisarze, działacze społeczni, byli żołnierze AK i byli działacze polityczni. Istnienie komitetu osłaniało do pewnego stopnia akcję pomocy przed represjami władz. Komitet rozpoczął wydawanie komunikatów i oświadczeń o prześladowaniach i o świadczonej pomocy. Poza komunikatami KOR-u zaczęły ukazywać się pisma nie cen- 207 1976 Partyjny pomysł konstytucyjnego potwierdzenia "braterskiej więzi ze Związkiem Radzieckim" spotkał się z odpowiedzią w liście czterech autorów z 14 stycznia, którzy pisali, że ów projekt "sprowadzałby PRL do roli państwa o formalnie ograniczonej suwerenności". W liście z 17 stycznia przedstawiciele ruchu Znak stwierdzili, że wprowadzenie "zasady kierowniczej roli PZPR" miałoby "wymowę różnicującą obywateli". Przygotowywane zmiany w konstytucji poprzedzała nowa ordynacja wyborcza do Sejmu i rad narodowych (uchwalona 17 stycznia), nie przewidywano w niej zgłaszania wielu list w okręgach, określono, kto ma listy zgłaszać i wskazano, że rolę uprzywilejowaną odgrywa w tym PZPR. W myśl ordynacji, "wybory odbywają się w oparciu o program Frontu Jedności Narodu. (...) Przewodnią siłą ideową Frontu Jedności Narodu jest PZPR (...)" (art. 1). Artykuł 40 przewidywał, że listy kandydatów na posłów i radnych ustalają komitety FJN. Sformułowania te były podobne do zamieszczonych w 1973 roku w ordynacji wyborczej do rad narodowych, tam PZPR była "kierowniczą siłą", tu - "przewodnią siłą ideową". Rzeczywiste uprzywilejowanie Frontu Jedności Narodu w wyborach nie było nowe. Nowością z lat 1973 i 1976 było uprzywilejowanie prawne FJN i stwierdzenie prawne (zapewne celowo niejasne), że w owym froncie szczególną rolę odgrywa PZPR. 23 stycznia komisja sejmowa przyjęła projekt zmian w konstytucji, następnego dnia ogłoszony w prasie. Projekt zawierał między innymi nowy przepis stanowiący, że "prawa obywateli są nieodłącznie związane z rzetelnym i sumiennym wypełnianiem obowiązków wobec ojczyz-ny". Datowany 31 stycznia list 101 osób do komisji konstytucyjnej protestował przeciw ograniczaniu praw obywateli warunkami "sformułowanymi niejasno i pozostawiającymi możliwość dowolnej interpretacji przez urzędy oraz poszczególnych mandatariuszy władzy". Listów w sprawie konstytucji było wiele i tylko część z nich uzyskała szerszy obieg w odpisach i przedrukach. Władze, forsując swe pomysły, doczekały się dyskusji publicznej o podstawach prawnych ustroju. 10 lutego uchwalono poprawki do konstytucji PRL. Ogłoszono, że PRL jest "państwem socjalistycznym", PZPR jest "przewodnią siłą polityczną społeczeństwa", PRL "umacnia przyjaźń i współpracę 204 1976 z ZSRR". Przepis o związku praw z obowiązkami ostatecznie do konstytucji nie wszedł, natomiast powiedziano w niej, że obywatele powinni wypełniać swoje obowiązki. Sformułowanie to świadczyło, że - według autorów - konstytucja jest tekstem publicystyczno-wy-chowawczym. W marcu Władysław Bieńkowski napisał "List otwarty do władz Polski Ludowej w sprawie normalizacji stosunków ze Związkiem Radzieckim". Autor "wprowadzenie obowiązku przyjaźni" potraktował jako nonsens z punktu widzenia prawa konstytucyjnego, spowodowany najprawdopodobniej gorliwością tych, "którzy dla własnej kariery prześcigają się w usłużności wobec potężnego sąsiada". 21 marca odbyły się wybory do Sejmu i rad narodowych stopnia wojewódzkiego. Komunikat komisji wyborczej stwierdzał, że w wyborach do Sejmu wzięło udział 98,27% osób uprawnionych, zaś na listy Frontu Jedności Narodu oddano 99,43% ważnych głosów. 8 kwietnia znany szermierz Jerzy Pawłowski został skazany na 25 lat więzienia za szpiegostwo "na rzecz jednego z państw NATO". Według późniejszych informacji, Pawłowski nie przekazywał danych dotyczących Polski i działał na szkodę Związku Radzieckiego. 24 kwietnia Gierek i Jaroszewicz odwiedzili budowę huty "Katowice". Gierek stwierdził, że kombinat "będzie stalowym fundamentem naszej gospodarki" i przypomniał o pomocy z ZSRR. 27 maja podpisano w Moskwie umowę o wspólnej budowie linii kolejowej z rejonu Hrubieszowa do huty "Katowice". Linię tę miano zbudować w roku 1979 i nazwano ją "hutniczo-siarkową", bo w jedną stronę miała służyć głównie do przewozu rudy, a w drugą - siarki i węgla. Przewidziano, że uniknie się "pracochłonnych przeładunków" na granicy, czyli tory miały mieć radziecką szerokość, czego nie akcentowano, bo budowa w Polsce torów o radzieckiej szerokości była sprawą drażliwą. Pod koniec grudnia oznajmiono, że w hucie "Katowice" oddano do użytku "wielki piec nr l". 28 kwietnia obradowały w Warszawie zjazdy ZMS i ZSMW oraz krajowa narada aktywu ZSMW. Postanowiono powołać jako "wspólną ogranizację młodzieży pracującej" Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZSMP), który zastąpił wspomniane trzy organizacje. Statut ZSMP stwierdzał, że związek "działa pod ideowym kierunkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, przewodniej siły narodu polskiego. Upowszechnia w swych szeregach i wśród całej młodzieży 205 1975 Na ekranach pojawiły się filmy Andrzeja Wajdy "Ziemia obiecana" (według Reymonta) i Jerzego Antczaka "Noce i dnie" (według Marii Dąbrowskiej). W kwietniu w warszawskich kościołach odbywały się po raz pierwszy imprezy Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej. Podobne "Tygodnie" organizowano w wielu miastach przez kilkanaście następnych lat. Ważnymi wydarzeniami teatralnymi były spektakle "Umarła klasa" Tadeusza Kantora i "Emigranci" Mrożka w Teatrze Współczesnym w Warszawie. W warszawskiej Zachęcie zorganizowano wystawę "Romantyzm, romantyczność w sztuce polskiej XIX i XX wieku" według scenariusza Marka Rostworowskiego. W roku 1975 "odprężeniu" towarzyszyły sukcesy komunizmu na Półwyspie Indochińskim i w byłych koloniach portugalskich. Natomiast w Hiszpanii i w Portugalii rysowały się możliwości rządów demokratycznych. W Polsce w roku 1975 rządzący najprawdopodobniej chcieli coś zaczarować. Wtajemniczeni wiedzieli już, że zadłużenie za granicą rośnie, nie dając przewidywanych pożytków. Zarząd gigantycznego przedsiębiorstwa, którym jest PRL, był niekompetentny, sposoby gospodarowania i prowadzenia ksiąg w tym przedsiębiorstwie prowadziły do bankructwa. W tej sytuacji zaczęto realizować myśl utrwalenia na piśmie szczególnej roli partii komunistycznej i sąsiedniego mocarstwa. Projektodawcy nie zastanawiali się zapewne nad tym, że jeśli nawet coś jest prawd4, nie jest prawem. Sformułowania z repertuaru dziennikarstwa partyjnego udawały prawo i miały znaleźć się w konstytucji PRL. 202 Przewodnia siła, przyjaźń z ZSRR, robotnicy ZA GRANICĄ W Chinach 8 stycznia zmarł premier Czou En-laj, w lutym nowym premierem został Hua Kuo-feng. 6 czerwca zmarł marszałek Czu Te, 9 września Mao Tse-tung. 6 października aresztowano czworo czołowych polityków, a wśród nich Cziang Czing, wdowę po Mao. Nowym przewodniczącym KP Chin został Hua Kuo-feng. 15 marca Egipt wypowiedział traktat o przyjaźni z ZSRR zawarty w roku 1971 na 15 lat. 19 września w wyborach w Szwecji przegrali socjaldemokraci, rządzący od 1932 roku. W Stanach Zjednoczonych 2 listopada ustępujący prezydent Gerald Ford, republikanin, przegrał wybory niewielką różnicą głosów. Prezydentem został senator z Georgii, demokrata, Jim-my Carter. 18 grudnia na lotnisku w Zurychu zamieniono więzionego w ZSRR Władimira Bukowskiego na więzionego w Chile sekretarza generalnego tamtejszej partii komunistycznej Luisa Corvalana. W POLSCE 9 stycznia episkopat wysłał pismo do komisji konstytucyjnej, w którym stwierdzono, że "wywołuje obawę tendencja do uchwalenia w Konstytucji przewodniej roli jedynej partii w Państwie Polskim". 203 1975 podpisali w Warszawie ministrowie spraw zagranicznych. Mimo że partia chrześcijańskodemokratyczna miała do tych porozumień zastrzeżenia, ratyfikowano je w Bundestagu 12 marca 1976 roku. Przed zjazdami PZPR publikowano tak zwane wytyczne. Przed przygotowywanym w roku 1975 VII zjazdem "wytyczne" opublikowano we wrześniu. Nosiły tytuł godny innych tego rodzaju dokumentów: "O dynamiczny rozwój budownictwa socjalistycznego - o wyższą jakość pracy i warunków życia narodu". W "wytycznych" proponowano zmiany w konstytucji PRL. Pisano, że "należy potwierdzić w konstytucji historyczny fakt, że PRL jest państwem socjalistycznym, w którym władza należy do ludu pracującego miast i wsi, a kierowniczą siłą jest PZPR". Ogłaszano zmianę doktrynalną (o niejasnym znaczeniu), dotychczas bowiem konstytucja twierdziła, że PRL "jest państwem demokracji ludowej". "Wytyczne" zapowiadały prawne uznanie (nie sprecyzowanej bliżej) szczególnej roli jednej z partii politycznych. Pod koniec września w Warszawie wybuchły liczne pożary. 21 września palił się Centralny Dom Dziecka (dawny Centralny Dom Towarowy). 23 września palił się most na Trasie Łazienkowskiej. Sprawców nie wykryto i pożary były okazją do plotek. Opowiadano, że wśród towarzyszy panuje podniecenie i palą się do zjazdu. 25 listopada Rada Główna Episkopatu stwierdziła, że "wytyczne" zawierają sformułowania "świadczące ponownie o totalitaryzmie ideologii marksistowsko-leninowskiej partii i władzy państwowej". 29 listopada zaczęła pracować Rafineria Gdańska, opisywana jako "najnowocześniejszy zakład przemysłu petrochemicznego". Inwestycją "priorytetową", na którą przeznaczono środki planowane dla innych odbiorców, była huta "Katowice", wielki pomnik epoki Gierka w gospodarce. W sprawie zmian konstytucji i praw obywatelskich - 59 osób podpisało oświadczenie wysłane 5 grudnia do marszałka Sejmu, do Rady Państwa, do sekretariatu Prymasa Polski i do redakcji czasopism. W oświadczeniu uznawano za konieczne zagwarantowanie w konstytucji i w prawodawstwie wolności sumienia i praktyk religijnych, wolności prasy, słowa i informacji oraz wolności nauki. Uznano, że zagwarantowanie tych wolności nie da się pogodzić z "uznaniem kierowniczej roli jednej z partii w systemie władzy państwowej". 5 grudnia, przed rozpoczęciem VII zjazdu PZPR, oddano do użytku 200 1975 Dworzec Centralny w Warszawie, jak podano, na 33 miesiące przed planowanym terminem. Ciekawi mogli spostrzec, że w niektórych miejscach dyktą zasłonięte przepaście. Miały tam być schody lub korytarze, których budowy nie zdołano dostatecznie przyspieszyć. Od 8 do 12 grudnia obradował VII zjazd PZPR, który przyjął uchwałę na temat "dalszego dynamicznego rozwoju budownictwa socjalistycznego" i rezolucję na temat "dalszego rozwoju sił socjalizmu". Edward Gierek mówił o potrzebie odzwierciedlenia w konstytucji "socjalistycznego charakteru naszego państwa". 19 grudnia Edward Babiuch oświadczył w Sejmie, że "konstytucyjnego potwierdzenia wymagają również zasady międzynarodowej polityki Polski Ludowej, jej przynależność do światowego systemu socjalistycznego, jej nienaruszalna braterska więź ze Związkiem Radzieckim". Sejm powołał komisję pod przewodnictwem Henryka Jabłońskiego "dla przygotowania projektu ustawy o zmianie konstytucji PRL". Odprężenie z Zachodem praktykowano także w Polsce, którą odwiedzili liczni premierzy i prezydenci: na przełomie stycznia i lutego kanclerz Austrii, w marcu - prezydent Jugosławii, w kwietniu - premier Belgii, w czerwcu - prezydent Francji, w lipcu - prezydent Stanów Zjednoczonych, we wrześniu - prezydent Portugalii. W sierpniu i we wrześniu był w Polsce książę Filip, małżonek królowej Elżbiety (jako przewodniczący Międzynarodowej Federacji Jeździeckiej). Dbano także o stosunki ze Wschodem i to z dalekim: 4 lipca podpisano w Ułan-Bator polsko-mongolski układ o przyjaźni i współpracy. W prasie światowej na ogół pisano o "Polsce Gierka" przychylnie. Według ówcześnie dostępnych danych zachodnich, zadłużenie PRL w roku 1975 oceniano na ponad 4 miliardy dolarów, ale widocznie jedni pożyczający nie wiedzieli o innych, bo w "Rządowym raporcie o stanie gospodarki" z roku 1981 podano, że zadłużenie w krajach kapitalistycznych w końcu roku 1975 wynosiło 8411 milionów dolarów, z tego większość (około 5 i pół miliarda) była przyrostem z dwu ostatnich lat. Jak podano w latach osiemdziesiątych, w roku 1975 po raz pierwszy PRL nie miała czym spłacić należności i zdołała wywiązać się ze swych zobowiązań dzięki niewielkiej stosunkowo pożyczce radzieckiej (około 100 milionów dolarów). W roku 1975 produkcja przemysłu stoczniowego była największa po wojnie, osiągając łącznie przeszło milion ton nośności. Następnie Produkcja malała. 201 r 1975 namami była rac/ej teoretyczna. W grudniu zapowiedziano w Hanoi połączenie obydwu Wietnamów. 5 czerwca odbyło się w Wielkiej Brytanii pierwsze w historii tego kraju referendum. Wyborcy wypowiedzieli % się za pozostaniem we Wspólnocie Europejskiej. Rok 1975 był jednym ze szczytowych lat "odprężenia" między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim. Jednym z przejawów "odprężenia" był w lipcu wspólny radziecko-amerykański lot kosmiczny Sojuz 19-Apollo 15. l sierpnia przedstawiciele 35 państw (33 europejskich oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady) podpisali w Helsinkach "Akt końcowy" Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zawierający deklarację poszanowania granic (na której zależało Związkowi Radzieckiemu), a także poszanowania praw człowieka (na czym zależało państwom zachodnim). Dokument końcowy w imieniu ZSRR podpisał Breżniew, w imieniu PRL - Gierek. Funkcję pierwszego sekretarza partii komunistycznej traktowano jako funkcję państwową. Na ustalenia helsińskie w sprawie praw człowieka powoływały się następnie niezależne od władz, obywatelskie ruchy i komitety w krajach komunistycznych, w tym także w Polsce. W październiku dyktator hiszpański Franco poważnie zachorował. 30 października jako szef państwa został zaprzysiężony Juan Carlos de Bourbon. 20 listopada Franco zmarł, zaś 22 listopada Juan Carlos został w parlamencie proklamowany królem. 9 października przyznano pokojową Nagrodę Nobla Andriejowi Sacharowowi. 10 grudnia przemówienie laureata odczytała w Oslo jego żona, Helena Bonner. 10 listopada Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło dwie rezolucje w sprawie palestyńskiej, w jednej z nich stwierdzono, że "syjonizm jest formą rasizmu i dyskryminacji rasowej" (72 państwa były za, 35 przeciw, 32 wstrzymały się). 3 grudnia obalono monarchię w Laosie i proklamowano "republikę ludowo-demokratyczną". Władzę objął kierowany przez komunistów "front patriotyczny". W grudniu w Londynie, na spotkaniu ambasadorów amerykańskich, Helmut Sonnenfeldt, przemawiający jako rzecznik sekretarza stanu Henry Kissingera, stwierdził, że polityka Stanów Zjednoczonych powinna dążyć do ewolucji, która "związek między Europą Wschodnią 198 1975 . Było to Polityki amerykańskiej, * i sformułowanie nadawało się do rozWeTycH t """ **** okazja do protestów i dyskusji. Zb'eZnydl lnterpretacji, powstała W POLSCE i *«**ha ono liczbę na 12 maja na plenum KC PZPR przedstawiono projekt dwustopniowy podział 28 maja Sejm zrealizował o dwustopniowym podziale a województw (z 17 do 49) i zlikwirl administracji, które pozolry o 5^ ° i gminy (ustanowione w roku 1972) Zmiany administracyjne wprowadzono nagle i nie " -, czas o dostosowaniu struktury sadów H" Pomyślano racyjnego. Istniały dotychclas sldyTo T^ ^^ 3dminist- 1 czerwca województwa l ^ ^ S T ' W°jewódzkie' ^ od województwa^ sadyT^^ rządzenie ministra sprawiedliwości og^oszone^ 2 7 czerwca i obowiązujące wstecz, od l czrCca " w części nowo utworzonych województw obszar jurysdykcji. Sady^owia^ nlr - sposób powiaty w sądownictwie nie prze^aTist T"" ' W *" nową nazwę. Przestały istnieć, ale otrzymały l sierpnia w Helsinkach Edward Gierek i Helmut s v, -^ y n łon 1974 rlf 13 grudnia Rada Ministrów podjęła decyzję "utrzymania w roku 1975 na nie zmienionym poziomie cen detalicznych na podstawowe artykuły żywnościowe". Trzydziestolecie władzy komunistycznej w Polsce świętowano pod znakiem dwu motywów: socjalizmu i Związku Radzieckiego upostaciowanego w Breżniewie. Gierek odwiedził Stany Zjednoczone, wśród odwiedzających Polskę byli, przyjmowany przez Gierka, Wolo-dia Taitelboim, sekretarz komunistycznej partii Chile, i księżniczka Aleksandra, która, jako pierwsza z brytyjskiej rodziny królewskiej odwiedziła kraj komunistyczny. W roku 1974 ukazał się poemat - cykl wierszy Zbigniewa Herberta, "Pan Cogito". Julian Kornhauser i Adam Zagajewski w zbiorze tekstów "Świat nieprzedstawiony" pisali o nieobecności współczesnej rzeczywistości w literaturze polskiej. Jarosław Iwaszkiewicz obchodził w lutym osiemdziesięciolecie, ukazały się jego wiersze "Śpiewnik włoski" i opowiadania "Sny. Ogrody. Serenite". Jacek Woźniakowski opublikował "Co się dzieje ze sztuką?" i "Góry niewzruszone". W Instytucie Literackim w Paryżu Tomasz Staliński (Stefan Kisielew-ski) wydał czwartą powieść - "Śledztwo", traktującą o wydarzeniach na Wybrzeżu w 1970 roku. W "Kulturze" ukazała się "Caryca i zwierciadło" Aleksandra Oniegowa (Janusza Szpotańskiego), poemat satyryczny o władczyni Leonidzie, mającej właściwości Katarzyny Wielkiej i niedawno widzianego w Polsce Breżniewa. Liczni widzowie oglądali "Potop", film Jerzego Hoffmana według Henryka Sienkiewicza. W sierpniu zmarli: Maria Ossowska, autorka prac z historii i teorii moralności, i Eugeniusz Kwiatkowski, wicepremier przed rokiem 1939, we wrześniu zmarł Melchior Wańkowicz. 196 Nowy podział administracyjny, deklaracja w Helsinkach ZA GRANICĄ 16 stycznia podpisano w Lizbonie umowę o przyznaniu niepodległości Angoli, zaś 11 listopada proklamowano w Luan-dzie powstanie nowego państwa: Ludowej Republiki Angoli. Po Mozambiku uzyskała niepodległość druga z wielkich posiadłości portugalskich w Afryce. W obydwu krajach ruchy antykolonial-ne zwalczały się nawzajem i przewagę uzyskały ruchy partyzanckie kierowane przez komunistów i wspomagane z zewnątrz. Zanim' proklamowano niepodległość Angoli, byli tam żołnierze kubańscy, pomagający partyzantce prokomunistycznej (MPLA) posługiwać się bronią radziecką. Liczba żołnierzy kubańskich rosła, co przeważało szalę na korzyść MPLA. W kwietniu w Kambodży władzę zdobyło komunistyczne ugrupowanie "Czerwonych Khmerów", co nazywano w krajach komunistycznych "objęciem władzy przez siły demokratyczne". Z myślą o budowie "nowego społeczeństwa" "Czerwoni Khmerowie" zorganizowali ludobójstwo na wielką skalę. 30 kwietnia wojska północno-wietnamskie wkroczyły do Saj-gonu. Setki tysięcy osób uciekały z Wietnamu Południowego. W Wietnamie Południowym utworzono rząd prowizoryczny, ale granica między obydwu Wiet- 197 1974 Zorganizowanie instytutu i kierowanie nim powierzono sekretarzowi KC Andrzejowi Werblanowi. 10 kwietnia Sejm uchwalił "Prawo lokalowe" - w miejsce ustawy z 1969 roku, w której mówiło się o "publicznej gospodarce lokalami". Tę nazwę zarzucono, ale, według nowej ustawy, na podstawie uchwały rady narodowej "może być wprowadzony najem lokali i budynków na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale" (art. 20). Władze państwowe zachowały więc możliwość decydowania o przydzielaniu lokali, choć nowe przepisy przewidywały więcej ograniczeń niż poprzednio. Niezależnie od wpływu na wynajmowanie lokali i budynków, władze państwowe rejestrowały pobyt stały lub czasowy. 10 kwietnia uchwalono ustawę "o ewidencji ludności i dowodach osobistych" - zastępującą dotychczasowe przepisy z 1951 i 1961 roku. Zachowano obowiązek zameldowania osoby "która przebywa w określonej miejscowości pod tym samym adresem dłużej niż trzy doby" (art. 10) i meldowania się "wczasowiczów i turystów" "przed upływem 24 godzin od chwili przybycia" (art. 18). W dowodach osobistych nadal wpisywano zameldowanie na pobyt stały, nazwę zakładu pracy, datę przyjęcia do pracy i datę zwolnienia. 26 czerwca Sejm uchwalił kodeks pracy. W kodeksie stwierdzono, że służy on "umacnianiu socjalistycznych stosunków pracy" (art. 1) i że "przepisy prawa pracy powinny być tłumaczone i stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej" (art. 7). "Trzydziestolecie Polski Ludowej" obchodzono w lipcu. Jak zwykle z okazji lipcowych rocznic, oddano do użytku rozmaite obiekty, między innymi 18 lipca Port Północny w Gdańsku, zaś w Warszawie 19 lipca Trasę Łazienkowską i Wisłostradę. 19 lipca rozpoczął się w Warszawie Zlot Młodzieży Polskiej, na którym zgromadziło się 3 tysiące osób. Hasłem zlotu było "Pod przewodnictwem partii - kontynuując dzieło ojców - budujemy socjalistyczną Polskę". 18 lipca Sejm uchwalił ustawę o amnestii, "biorąc pod uwagę doniosłość jubileuszu XXX-lecia Polski Ludowej". Kary do piętnastu lat więzienia na ogół złagodzono o jedną trzecią. Amnestia przyczyniła się do zwolnienia z więzienia skazanych na 7 lat więzienia Andrzeja Czumy i Stefana Myszkiewicza-Niesiołowskiego i skazanego na 6 lat więzienia Benedykta Czumy, których w październiku 1971 roku sądzono jako przywódców organizacji "Ruch". 194 ^ 1974 19 lipca na uroczystości jubileuszowe przyjechał (z lotniska - przez nowo otwartą Trasę Łazienkowską) Leonid Breżniew. 20 lipca Breż-niew odwiedził budowę huty "Katowice". Tam przyznano mu "legitymację nr l huty »Katowice« oraz tytuł honorowego członka załogi". W Chorzowie Breżniew został honorowym górnikiem PRL. Wręczono mu galowy mundur, czapkę z zielonym pióropuszem, lampkę i "symboliczny kilof górniczy". 21 lipca Gierek oświadczył, że Rada Państwa nadała Breżniewowi "szczególnie cenione i otoczone w naszym kraju najwyższym szacunkiem odznaczenie - Krzyż Wielki Orderu Virtuti Militari". Breżniewa sfotografowano z orderem i wstęgą; może uważał, że Virtuti Militari jest czymś w rodzaju czapki z pióropuszem, a może zażądał, by udekorowano go orderem prawdziwym i wyraził w ten sposób uznanie dla tradycji tego orderu przyznawanego wyłącznie za czyny bohaterskie. 21 lipca Gierek i Breżniew przemawiali w Sejmie. Gierek mówił, że "w miarę postępu w budowie społeczeństwa socjalistycznego (...) państwo nasze przekształcać się będzie w ogólnonarodowe państwo socjalistyczne". Mówił o "socjalistycznej moralności", "socjalistycznej kulturze" i "socjalistycznych stosunkach między ludźmi". Według Gierka, "dzieło trzydziestolecia to najlepsze potwierdzenie słuszności drogi ludowego państwa i słuszności polityki naszej partii". Nakładem Interpressu jeszcze w lipcu ukazała się książka w wersji polskiej i rosyjskiej "Leonid Breżniew w Polsce. Lipiec 1974". 17 września w kadetrze Św. Jana w Warszawie ks. Jan Zieją wygłosił kazanie na mszy świętej za dusze pięciu generałów Wojska Polskiego poległych przed trzydziestu pięciu laty. Działo się to w trzydziestą piątą rocznicę wkroczenia do Polski Armii Czerwonej. Ks. Zieją mówił o nadziei na pojednanie się narodu rosyjskiego i polskiego, o wolności i pojednaniu "nie tylko dla nas, ale i dla naszych braci Litwinów, Białorusinów i Ukraińców". Od 8 do 13 października trwała oficjalna wizyta Gierka w Stanach Zjednoczonych, gdzie, jako pierwszy sekretarz PZPR był przyjmowany przez prezydenta Forda, z którym podpisał dwa oświadczenia - ogólne i "o rozwoju współpracy gospodarczej, przemysłowej i technologicznej". Pod koniec roku 15 osób podpisało list w sprawie Polaków w ZSRR, zwracano się o umożliwienie im dostępu do szkolnictwa polskiego i ułatwienie kontaktów z kulturą polską. 195 1974 wo na rzecz NRD. 6 maja Willy Brandt podał się do dymisji. 16 maja jego następcą został Helmut Schmidt. 16 maja jugosłowiańskie Zgromadzenie Narodowe wybrało Josipa Tito prezydentem republiki "bez ograniczenia czasu trwania mandatu", czyli dożywotnio. Od 27 czerwca do 3 lipca był w ZSRR prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon. 3 lipca Nixon i Breżniew podpisali "Układ o ograniczeniu podziemnych doświadczeń z bronią jądrową" i "Protokół w sprawie ograniczenia systemów obrony przeciwrakietowej". Pod koniec lipca Izba Reprezentantów oskarżyła Nixona o nadużycie władzy i fałszywe zeznania. 9 sierpnia Nixon podał się do dymisji. Jego następcą został wiceprezydent Gerald Ford. W lipcu oddali władzę wojskowi w Grecji. Premierem został ponownie Konstantinos Karamanlis, premier w latach 1955-1963, który wrócił z emigracji we Francji. Wojskowy zamach stanu w Etiopii spowodował 12 września abdyka-cję cesarza Hajle Sellasje; autorzy przewrotu zaczęli przekształcać Etiopię w proradziecką "demokrację ludową". W listopadzie prezydent Ford był w Japonii, skąd pojechał do Władywostoku, by spotkać się z Breżniewem, z którym 24 listopada podpisał oświadczenie przewidujące zawarcie nowego porozumienia o ograniczeniu zbrojeń strategicznych. W POLSCE W styczniu kardynał Wyszyński wygłosił w kościele Św. Krzyża w Warszawie cykl kazań poświęconych człowiekowi: wobec Boga, w gospodarce i w polityce. Powołując się na encyklikę Jana XXIII "Pacem in terris", prymas mówił o prawie "zajmowania się działalnością gospodarczą zgodnie z poczuciem odpowiedzialności". Kardynał Wyszyński mówił o konieczności "odważnej obrony wolności, prawa koalicji, czyli zrzeszania się dla swoich celów, jak również prawa do wolności prasy, opinii publicznej, wydawnictw, dyskusji, rozważań i badań naukowych. Oto elementy, które tworzą bogactwo życia kulturalnego, społecznego, narodowego i politycznego". Podobne serie kazań poświęconych tematom społecznym kardynał Wyszyński wygłosił również w styczniu w kościele Św. Krzyża w latach 1975 i 1976. 192 1974 19 stycznia Sejm zaaprobował rządowy projekt poprawy sytuacji materialnej ludności, przewidujący podwyżki płac i podniesienie od l sierpnia płacy najniższej do 1200 złotych miesięcznie. Przeciętne wynagrodzenie miesięczne w gospodarce upaństwowionej wynosiło 3185 złotych, przeciętna emerytura - 1389 złotych. W lutym przeprowadzono akcję "magister", mającą na celu zebranie danych o osobach z wyższym wykształceniem. Niektóre pytania w nie anonimowej ankiecie dotyczyły poglądów. Akcja "magister" była częścią powszechnego systemu ewidencji ludności, "Pesel", programu informatycznego, związanego z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych. Od 4 do 6 lutego trwała wizyta oficjalna w Polsce sekretarza Rady do Spraw Publicznych Kościoła, arcybiskupa Agostino Casaroli. Wydany z tej okazji komunikat stwierdzał, że "obie strony rozważą ustanowienie stałych kontaktów roboczych". Możliwość ta nabrała kształtu po wizycie w Watykanie 4 i 5 lipca wiceministra spraw zagranicznych PRL Józefa Czyrka. Postanowiono wtedy, że rząd PRL i Stolica Apostolska "ustanowią stałe kontakty robocze", co polegało na mianowaniu przy ambasadzie PRL w Rzymie pełnomocnika do kontaktów z Watykanem i na tym, że przedstawiciele Watykanu przyjeżdżali do Polski. Nie było to jeszcze równoznaczne z nawiązaniem stosunków dyplomatycznych. 8 lutego Rada Ministrów ustaliła, że w roku 1974 będzie 6 dodatkowych dni wolnych od pracy, a w roku 1975 - 12 dni. 15 lutego plenum KC PZPR zatwierdziło "Tezy KC PZPR na XXX-lecie Polski Ludowej". Tezy stwierdzały, że partia jest zadowolona z siebie, społeczeństwa i socjalizmu: "Przyrzeczenia złożone narodowi w manifeście PKWN przez komunistów polskich i skupione wokół nich siły patriotycznej lewicy zostały w pełni dotrzymane. (...) W minionym trzydziestoleciu dokonał się ogromny postęp w dziedzinie integracji moralno-politycznej społeczeństwa polskiego wokół ideałów socjalizmu. (...) Naród nasz jest dziś zjednoczony pod politycznym kierownictwem PZPR, działającej w ścisłym sojuszu z ZSL i SD. (...) W rozwiniętym społeczeństwie socjalistycznym umacniać się będzie kierownicza rola partii marksistowsko-leninowskiej jako awangardy całego narodu". 26 lutego Biuro Polityczne KC PZPR postanowiło powołać Instytut Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu przy KC PZPR, nazywany Marleną, zgodnie z rosyjskim sposobem tworzenia skrótów. 193 1973 narodowych ich przewodniczącymi zostali pierwsi sekretarze komitetów wojewódzkich PZPR. ",, W roku 1973 dużo się oficjalnie mówiło o socjalizmie, z którym łączono patriotyzm, naukę, oświatę i młodzież. Partię komunistyczną jako organizację uprzywilejowaną wspomniano w ordynacji wyborczej do rad narodowych. Politycy i bankierzy udzielali PRL pożyczek, ale unikano podawania tego wprost do wiadomości. Wśród nowych książek była "Konopielka" Edwarda Redlińskiego, powieść o wsi Taplary na Białostocczyźnie, gdzie nadchodząca nowoczesność polegała na użyciu kosy zamiast sierpa przy żniwach. Ukazał się zbiór felietonów Antoniego Słonimskiego "Obecność". W Bibliotece "Kultury" Kazimierz Orłoś opublikował "Cudowną melinę", powieść pokazującą życie prowincji, opanowanej przez umiejących wykorzystać swoje pozycje aparatczyków partyjnych. W roku 1973 na ekrany weszły nowe filmy polskie: "Wesele" Andrzeja Wajdy, "Iluminacja" Krzysztofa Zanussiego, "Sanatorium pod Klepsydrą" Wojciecha Hasa. 190 Trzydziestolecie, wizyta Breżniewa ZA GRANICĄ 13 lutego wygnano z ZSRR Aleksandra Sołżenicyna. Tom pierwszy jego "Archipelagu Gu-łag" ukazał się w lecie po polsku nakładem Instytutu Literackiego. Liczne przekłady "Archipelagu" utrudniły propagandę radziecką wśród intelektualistów zachodnich, dla których ZSRR był krajem może dzikim, ale romantycznym i postępowym. W lutym portugalski generał Antonio de Spinola opublikował książkę, w której wypowiadał się za rezygnacją z kolonii. Poglądy Spinoli były popularne w wojsku, gdzie działały tajne związki oficerów. 25 kwietnia nastąpił przewrót i utworzono Juntę (Radę) Odrodzenia Narodowego. W maju utworzono rząd z udziałem socjalistów i komunistów. We wrześniu Portugalia zrezygnowała z Gwinei i Mozambiku, a w roku 1975 z Angoli, co przy-czniło się do zwycięstwa ruchów prokomunistycznych w tych krajach. 11 lipca PRL nawiązała stosunki dyplomatyczne z Portugalią. 2 kwietnia zmarł prezydent Francji Georges Pompidou. 19 maja w drugiej turze wyborów prezydentem Francji został wybrany Yalery Giscard d'Estaing. W kwietniu aresztowano w RFN Giintera Guillaume'a, doradcę kanclerza Brandta. Gu-illaume'a oskarżono o szpiegost- 191 1973 z tych organizacji miały skróty z literą "s", oznaczającą "socjalistycz-ność". Były to ZMS, ZSMW, SZMW i SZSP, piątą był Związek Harcerstwa Polskiego, w którym jednak od września 1973 roku w szkołach ponadpodstawowych działały drużyny Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej. Młodzi ludzie mieli przyzwyczajać się do słowa "socjalizm" w jego urzędowym znaczeniu, w którym to słowo oznacza ustrój w krajach obozu radzieckiego. 12 kwietnia Sejm podjął uchwałę "o zadaniach narodu i państwa w wychowaniu młodzieży i jej udziale w budowaniu socjalistycznej Polski". Uchwała mówiła o socjalizmie i budowie "drugiej Polski". Według uchwały, "patriotyczną powinnością" jest urzeczywistnianie "ideałów socjalizmu". 28 kwietnia odsłonięte pomnik Lenina w alei Róż w Nowej Hucie. Przemówienie z tej okazji wygłosił członek Biura Politycznego i sekretariatu KC Franciszek Szlachcic, według którego "leninowskie zasady socjalistycznego rozwoju są busolą naszego narodu". Od 26 do 29 czerwca odbywał się II Kongres Nauki Polskiej, na którym Edward Gierek i inni mówili o związkach nauki z socjalizmem: "socjalizm wyrósł z połączenia nauki i rewolucyjnego ruchu klasy robotniczej". 27 września Sejm zmienił ordynację wyborczą do rad narodowych z 1957 roku. Dodano nowy przepis, stwierdzający, że wybory "odbywają się w oparciu o program Frontu Jedności Narodu" i że "kierowniczą siłę Frontu Jedności Narodu stanowi Polska Zjednoczona Partia Robotnicza". W 1957 roku przewidywano postępowanie w przypadku zgłoszenia wielu list (chociaż z tych możliwości nie korzystano). Po zmianach z roku 1973, ordynacja wskazywała tylko jedną organizację uprawnioną do zgłaszania list: "listy kandydatów do rad narodowych poszczególnych stopni ustalają właściwe (...) Komitety Frontu Jedności Narodu" (art. 39). W niedzielę 30 września zarządzono "ogólnopartyjny czyn społeczny i produkcyjny". "Trybuna Ludu" informowała, że "po raz pierwszy w dziejach partii i Polski Ludowej Komitet Centralny wezwał ogół komunistów do udziału we wspólnej pracy". 13 października Sejm podjął uchwałę w sprawie systemu edukacji narodowej. Postulowano w niej powszechne, dziesięcioletnie wykształcenie średnie. Referujący ustawę poseł Jan Szczepański oświadczył, że Komitet Ekspertów wykonał swoje zadanie, reszta należy do rządu. 188 >~ 1973 "Rząd bowiem - a nie nikt inny -jest powołany do kierowania polityką oświatową, koordynującą wysiłki wychowawcze całego narodu". Pod koniec października był w Polsce minister gospodarki i finansów Francji Yalery Giscard d'Estaing. Rząd francuski zdecydował się powiększyć kredyt udzielony PRL przed rokiem z okazji wizyty Edwarda Gierka we Francji. 22 i 23 października obradowało ponad 2 tysiące delegatów na "I Krajową Konferencję PZPR". Na okolicznościowym plakacie umieszczono biało-czerwony sztandar w kształcie mapy Polski i napis "Przewodzi partia". Gierek wspomniał, że Biuro Polityczne uważa za słuszne wyodrębnienie lokalnych organów wykonawczych administracji, "powołując obok powiatowych i wojewódzkich rad narodowych, naczelników powiatów i wojewodów". Powiedział też, że "aby podnieść autorytet i rangę wojewódzkich, powiatowych i gminnych rad narodowych, jako przedstawicielstw ludzi pracy na swoim terenie, będziemy proponować na stanowiska przewodniczących prezydiów tych rad I sekretarzy KW i KP (komitetów wojewódzkich i powiatowych) oraz, w miarę dojrzewania warunków, również I sekretarzy KG" (komitetów gminnych). Zgodnie z październikowymi zapowiedziami partyjnymi, 22 listopada Sejm zmienił konstytucję i ustawę o radach narodowych, ustanawiając nowe organy administracji państwowej - jednoosobowe urzędy: wojewodów, prezydentów miast, naczelników miast, powiatów, dzielnic i gmin. Wojewodowie są przedstawicielami rządu i podlegają im urzędy niższego stopnia. Reformę administracji zaczęto w roku 1972, tworząc gminy, a zakończono w roku 1975, likwidując powiaty i pozostawiając jako jednostki administracji terenowej jedynie województwa, miasta i gminy. Rady narodowe istniały nadal, ale przestały zajmować się administrowaniem, wyznaczono im funkcje określone ogólnikowo, takie jak "kierowanie", "oddziaływanie", "inspirowanie" i "kontrolowanie". 9 grudnia odbyły się wybory do rad narodowych, przebiegające w sposób zwykły, chociaż nie odbyły się razem z wyborami do Sejmu. Podano, że w wyborach wzięło udział na ogół ponad 97% uprawnionych (trochę mniej w wyborach do dzielnicowych rad narodowych) i że na kandydatów FJN głosowało ponad 99,4% wyborców. Rad narodowych było ponad trzy tysiące, a powołano do nich ponad 130 tysięcy radnych. Podczas inauguracyjnych sesji wojewódzkich rad 189 1973 20 czerwca wymieniono w Bonn dokumenty ratyfikacyjne układu z 1972 roku o normalizacji stosunków między NRD a RFN. 18 września NRD i RFN zostały przyjęte do ONZ. Liczba członków ONZ wzrosła do 135. 3 lipca rozpoczęła się w Helsinkach konferencja w sprawie bezpieczeństwa i współpracy w Europie. W konferencji uczestniczyli ministrowie spraw zagranicznych Stanów Zjednoczonych, Kanady i wszystkich państw europejskich prócz Albanii. 11 września wojskowy zamach stanu w Chile obalił prezydenta Salvadora Allende, sprawującego rządy od 1970 roku w koalicji lewicowej "Jedność Ludowa". Allende tego dnia zginął. We wrześniu w ZSRR wpadł w ręce policji egzemplarz "Archipelagu Gułag" Aleksandra Sołżenicyna. W grudniu "Archipelag Gułag" opublikowano w Paryżu. 6 października podczas święta Jom Kipur Egipt i Syria zaatakowały Izrael. Pośrednictwo amerykańskie i radzieckie doprowadziło do zawieszenia broni 25 października. 30 października w Wiedniu rozpoczęły się rokowania 19 państw NATO i Układu Warszawskiego w sprawie ograniczenia sił zbrojnych i zbrojeń w Europie Środkowej. 22 grudnia sześć krajów eksportujących ropę naftową postanowiło podwoić cenę ropy. Ponad jedna trzecia ropy wydobywanej na świecie przypadała na te kraje, eksportujące ją głównie do zachodnich krajów uprzemysłowionych. Wzrost cen poważnie ugodził gospodarkę w krajach zachodnich. W POLSCE l stycznia weszła w życie ustawa z listopada 1972 roku o utworzeniu gmin. Utworzono ich 2366 i mianowano naczelników. l stycznia powstał koncern wydawniczy pod nazwą Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa-Książka-Ruch" (z połączenia RSW Prasa, Książki i Wiedzy i Zjednoczenia Upowszechniania Prasy i Książki "Ruch"). Koncern ten jest "centralną organizacją wydawniczą PZPR, działającą pod bezpośrednim kierownictwem PZPR". 30 stycznia David Rockefeller, prezes Chase Manhattan Bank, był w Rumunii, gdzie został przyjęty przez Nicolae Ceausescu. Następnego dnia Rockefellera przyjmowano w Polsce, rozmawiał z Gierkiem i Jaroszewiczem oraz z ministrami spraw zagranicznych, handlu 186 *" 1973 zagranicznego i finansów: "poruszono szereg problemów z zakresu polsko-amerykańskich stosunków handlowych i finansowych". Przyjeżdżali także inni bankierzy i można było domyślać się, że nie są to wizyty turystyczne, szczegółów transakcji jednak nie publikowano. 8 lutego Gierek przyjął przewodniczącego Komitetu Ekspertów opracowującego raport o stanie oświaty, Jana Szczepańskiego, który wręczył raport Gierkowi. Gierek podziękował i stwierdził, że raportem zajmie się Biuro Polityczne KC PZPR. Partia zajmowała się oświatą, w raporcie zaś między innymi postulowano "tworzenie jednolitego frontu kształcenia i wychowania". W roku 1973 słowo "socjalizm" nabrało rozpędu w słownictwie oficjalnym. Od 1957 roku istniał Związek Młodzieży Socjalistycznej i młodzi ludzie, którym podobał się ten przymiotnik i jego urzędowa treść, mogli do tego związku należeć. To jednak nie wystarczało aparatczykom partyjnym decydującym o organizacjach młodzieżowych i postanowiono nadać nowe nazwy trzem organizacjom. 7 lutego z udziałem Edwarda Gierka odbyła się narada aktywistów organizacji młodzieżowych, na której zdecydowano, że będzie się dążyć do powołania Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej, określanej jako "wyższa forma integracji ideowo-politycznej całego ruchu młodzieżowego w PRL". Stwierdzono, że powołanie tej federacji "pozwoli lepiej intensyfikować działalność ideowo-wychowa-wczą wśród młodzieży w oparciu o idee marksizmu-leninizmu i program budowania socjalizmu". Wkrótce przystąpiono do "lepszego intensyfikowania", na razie nie wszystkie związki młodzieży były dostatecznie socjalistyczne - w tym sensie, że nie wszystkie miały ten przymiotnik w nazwie. W lutym Związek Młodzieży Wiejskiej (istniejący od 1957 roku) stał się Związkiem Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej (działającym pod ideowym kierownictwem PZPR i ZSL). W marcu Koła Młodzieży Wojskowej (istniejące od 1958 roku) stały się Socjalistycznym Związkiem Młodzieży Wojskowej. Również w marcu powołano Socjalistyczny Związek Studentów Polskich, w miejsce istniejącego od 1950 roku Zrzeszenia Studentów Polskich oraz działających na uczelniach ZMS iZMW. 11 kwietnia powstała Federacja Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej, działająca "pod ideowo-politycznym kierownictwem PZPR", skupiająca pięć organizacji i pięć milionów członków. Cztery 187 1972 wieloma względami inną i wysoko wydajną". Mówiono także o "pogłębianiu pracy ideowo-wychowawczej" i o "socjalistycznych treściach wychowawczych". Wspomniano o "konsolidacji ruchu młodzieżowego". W ustawie z 29 listopada zmieniono podział terytorialny kraju, likwidując gromady i osiedla (dotychczas najmniejsze jednostki podziału terytorialnego, których było ponad 4 tysiące). Na ich miejsce wprowadzono gminy, nie istniejące od roku 1954. Stworzono ponad 2 tysiące gmin i powołano urząd naczelnika gminy jako wykonawcy administracji państwowej podległego wyższym organom administracji. Ukazały się nowe pisma: miejsce zlikwidowanej w roku 1971 "Współczesności" zajęła "Literatura", tygodnik redagowany przez Jerzego Putramenta i Gustawa Gottesmana. W czerwcu ukazał się pierwszy numer "miesięcznika literackiego młodych", "Nowy Wyraz", którego zadaniem było "ułatwienie startu piszącej młodzieży". Zaczął wychodzić dwumiesięcznik literaturoznawczy "Teksty" pod redakcją Jana Błońskiego. Andrzej Kijowski opublikował zbiór esejów historycznych "Listopadowy wieczór" i tom prozy poetyckiej "Grenadier-król". Ukazały się "Wariacje pocztowe" Kazimierza Brandysa i zbiór wierszy Stanisława Barańczaka "Dziennik poranny". Na ekrany wszedł film Tadeusza Konwickiego "Jak daleko stąd, jak blisko". Opublikowano "Rytm życia", .Psychopatologię nerwic" i "Schizofrenię" Antoniego Kępińskiego, psychiatry i humanisty. Władze w Polsce robiły porządki administracyjne, zreformowano administrację terenową i skodyfikowano, oficjalnie nie istniejącą, instytucję nomenklatury, polegającą na decydowaniu przez inne instancje partyjne o tym, kto będzie zajmował wszelkie ważniejsze i nawet zupełnie nieważne stanowiska: z tego względu partyjne były zarówno instytucje "państwowe", jak i organizacje "społeczne". 184 ZA GRANICĄ Od l stycznia członkami EWG zostały Dania, Irlandia i Wielka Brytania. Liczba państw Wspólnoty wzrosła do dziewięciu. 23 stycznia parafowano i 27 stycznia podpisano w Paryżu układ o zawieszeniu broni między Stanami Zjednoczonymi a Wietnamem Północnym. Układ nie przewidywał wycofania się wojsk Wietnamu Północnego z południa i pozostawiał prowadzenie wojny Wietnamowi Południowemu. Stany Zjednoczone nie wygrały wojny i porzucały sojusznika, co wpłynęło na ukształtowanie się obrazu Stanów Zjednoczonych jako państwa z osłabioną wolą polityczną. To zaś zachęcało Związek Radziecki do aktywniejszej polityki w Azji i w Afryce. 30 maja zakończono w Bonn rozmowy między Czechosłowacją a RFN na temat układu o wzajemnych stosunkach, który przewidywał nawiązanie stosunków dyplomatycznych i stwierdzał nieważność układów monachijskich z 1938 roku. Układ parafowano 20 czerwca, podpisano 11 grudnia. l czerwca proklamowano w Grecji republikę, a 29 lipca w referendum zaaprobowano odpowiednie poprawki do kon- c-,.,., . . stytucji (król Konstantyn był na Socjalistyczne związki emigr^ po wojskowym zama. chu stanu z 1967 roku). 185 ,,-ife 1972 uzasadnieniem prawnym istniejących granic. Kolejne etapy procedury ratyfikacyjnej doprowadziły do podpisania ustawy o ratyfikacji przez prezydenta RFN Heinemana 23 maja, zaś 26 maja układ Polska-RFN ratyfikowała Rada Państwa PRL. Na Litwie 14 maja popełnił samobójstwo przez spalenie się Roman Kalenta, protestując w ten sposób przeciw prześladowcom Kościoła katolickiego. 18 maja pogrzeb Kalenty stał się demonstracją, którą krwawo stłumiono. Prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon był pierwszym prezydentem amerykańskim, który złożył wizytę w ZSRR. Nixon był w ZSRR od 22 do 30 maja, 26 maja podpisał z Breżniewem "Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej" i "Tymczasowe porozumienie w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych". 17 czerwca w lokalu partii demokratycznej w hotelu "Watergate" w Waszyngtonie przyłapano wyposażonych w aparaty podsłuchowe włamywaczy. Śledztwo w tej sprawie doprowadziło w dwa lata później do dymisji prezydenta Nixona. W czasie igrzysk olimpijskich w Monachium 5 września terroryści palestyńscy zabili dwóch sportowców izraelskich i uprowadzili dziewięciu jako zakładników. Próba odbicia zakładników przez policję niemiecką skończyła się śmiercią dziewięciu zakładników i pięciu terrorystów. Trzech terrorystów aresztowano, ale zwolniono w październiku po porwaniu samolotu Lufthansy. 7 listopada w wyborach w Stanach Zjednoczonych zwyciężył prezydent Nixon, pokonując w 49 stanach kandydata demokratycznego George'a McGoverna. Demokraci zachowali przewagę w Izbie Reprezentantów i w Senacie. Od 7 do 19 grudnia trwała wyprawa na Księżyc trzech astronautów amerykańskich, Apollo 17. 8 listopada parafowano w Bonn układ o podstawach stosunków między RFN i NRD, negocjowany od listopada 1970 roku. Układ ten, podpisany 21 grudnia, stwierdzał, że obydwa państwa "potwierdzają nienaruszalność istniejących pomiędzy nimi granic obecnie i w przyszłości" oraz że "suwerenna władza każdego z obu państw ogranicza się do jego obszaru państwowego". Wstęp do układu przypominał, że strony mają odmienne zapatrywania "w kwestiach zasadniczych, w tym w kwestii narodowej". W RFN na ogół nie podzielano 180 1972 formułowanej oficjalnie w NRD tezy o odrębności "socjalistycznego narodu NRD". W POLSCE W lutym były wiceminister spraw wewnętrznych generał Ryszard Matejewski został skazany na 12 lat więzienia, a jego współpracownicy na kary od 3 i pół do 9 lat więzienia, za to, że według sprawozdań prasowych, popełnili nadużycia gospodarcze. Sprawa była dość tajemnicza. 19 marca odbyły się przedterminowe wybory do Sejmu (kadencja jest czteroletnia, a poprzednie wybory były w roku 1969). Wybory odbyły się na podstawie ordynacji z 1956 roku, zmienionej w roku 1960 i ciągle dopuszczającej możliwość głosowania na wiele list. Ale jedyną listę zgłosił Front Jedności Narodu. Według danych oficjalnych nie poskąpiono głosów Edwardowi Gierkowi: podano, że otrzymał 99,8% głosów ważnych, podczas gdy Front Jedności Narodu uzyskał ogółem 99,53% głosów. 29 marca dokonano zmian w organizacji ministerstw. Zniesiono Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oraz Komitet Nauki i Techniki. W ich miejsce utworzono dwa nowe Ministerstwa: Oświaty i Wychowania oraz Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Ustawa o utworzeniu urzędu ministra oświaty i wychowania mówiła, że do jego zadań należy wpajanie dzieciom i młodzieży "socjalistycznego światopoglądu". 10 maja na plenum KC Gierek mówił o budowie drugiej Polski: "Idzie o wielką sprawę - o to, aby w okresie życia jednego pokolenia zbudować drugą Polskę - Polskę zasobniejszą, odpowiadającą aspiracjom obywateli nowoczesnego kraju przemysłowego". Prezydent Nixon, po wizycie w ZSRR, był w Polsce 31 maja i l czerwca. Z okazji wizyty podpisano konwencję konsularną i przewidziano otwarcie od l grudnia konsulatu PRL w Nowym Jorku i amerykańskiego w Krakowie. Przyjęcie oficjalne zgotowane Nixono-wi było chłodne. Z okazji przyjazdu Nixona milicja przetrzymała kilka osób na 48 godzin; nie wiadomo, czy obawiano się, że reakcje osób zatrzymanych będą przesadnie wrogie, czy zbyt przyjazne. Jednym ze skutków ratyfikacji układów z RFN było ustanowienie przez Stolicę Apostolską 26 czerwca administracji kościelnej na ziemach zachodnich i północnych dostosowanej do granic PRL. 181 1971 W listopadzie odbywały się wojewódzkie konferencje partyjne przygotowujące VI zjazd PZPR. 2 listopada w Katowicach Gierek mówił o wzmacnianiu "organicznej więzi" partii z wielkoprzemysłową klasą robotniczą. Pod koniec roku (od 6 do 11 grudnia) obradował VI zjazd PZPR. Przed zjazdem rozplakatowano hasło "Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej". Mówiło ono o dwu celach ówczesnej polityki gospodarczej: wzroście inwestycji i wzroście konsumpcji. Później okazywało się, że inwestycje, często dziwne i nieskoordynowane, miały pierwszeństwo. W nowym składzie Komitetu Centralnego nie znalazł się Władysław Gomułka. Niektórych dygnitarzy, odpowiedzialnych za strzelanie do robotników w grudniu 1970 roku, za karę mianowano ambasadorami: gen. Grzegorza Korczynskiego, wiceministra obrony narodowej, odwołano w marcu i mianowano ambasadorem w Algierii, w czerwcu Stanisława Kociołka mianowano ambasadorem w Belgii i w Luksemburgu. Ignacy Loga-Sowiński, szef partyjno-rządowych związków zawodowych od roku 1956 do 1971, został w sierpniu ambasadorem w Turcji. W roku 1971 zaczai wychodzić miesięcznik "Literatura na Świecie". Wśród książek zwracały uwagę "Strefy" Andrzeja Kuśniewicza, "Chleb rzucony umarłym" Bogdana Wojdowskiego, "Rodowody niepokornych" Bohdana Cywińskiego. * Nowe władze czyniły ustępstwa: anulowano grudniowe podwyżki cen z poprzedniego roku, zapowiedziano i zaczęto realizować łagodniejszą politykę wobec wsi, twórcom kultury dano nieco większe możliwości wypowiedzi. Winnych grudniowej masakry spotkały konsekwencje partyjne, czyli prawie żadne. Natomiast wyroki w procesie grupy "Ruch" były surowe. 178 Ratyfikacja układów z RFN, porządkowanie nomenklatury ZA GRANICĄ 22 stycznia podpisano w Brukseli traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii, Norwegii i Wielkiej Brytanii do Wspólnoty Europejskiej, jednak 25 września ludność Norwegii niewielką większością głosów wypowiedziała się w referendum przeciw przynależności do Wspólnoty. W październiku za przynależnością do Wspólnoty wypowiedzieli się w referendum Duńczycy. 22 lipca zawarto układ o uprzywilejowanych związkach między Wspólnotą Europejską a Austrią, Finlandią, Islandią, Portugalią, Szwecją i Szwajcarią. W lutym w izbie wyższej za-chodnioniemieckiego parlamentu (w Bundesracie) odbywała się debata nad ratyfikacją podpisanych w roku 1970 układów z ZSRR i z Polską. Układów nie ratyfikowano i zgodnie z konstytucją sprawa ratyfikacji przeszła do izby niższej (Bundestagu). 17 maja izba niższa zaaprobowała ratyfikację głosami SPD i FDP, opozycja chrześcijańsko-demokratyczna niemal w całości wstrzymała się od głosu (na prawie 500 oddanych głosów, wstrzymało się przeszło 200 deputowanych). Na tym samym posiedzeniu Bundestag niemal jednogłośnie zaaprobował rezolucję stwierdzającą, że układy nie przesądzają treści układu pokojowego z Niemcami, ani też nie są 179 1971 jest następstwem tej oceny". Uznawano, że wiele zależy od tej "kontrrewolucyjności". Jeśli wystąpienia były "kontrrewolucyjne", to Gomułka miał rację i należało strzelać. Jeśli nie były, Gomułka się pomylił i można było dokonać zmian we władzach partyjnych. Usunięto z KC Zenona Kliszkę i Bolesława Jaszczuka. Stwierdzono, że Gomułka popełnił "poważne błędy" i zawieszono go "w prawach członka KC". 15 lutego, po strajku włókniarek w Łodzi, anulowano podwyżkę cen mięsa i artykułów żywnościowych z grudnia 1970 roku. Zawiadomiono o tym w przemówieniu telewizyjnym premiera Jaroszewicza, który mówił o wspólnym posiedzeniu Biura Politycznego i prezydium rządu, na którym zalecono Radzie Ministrów podjęcie odpowiedniej uchwały. Jaroszewicz stwierdził, że "usuwa się bezpośrednią przyczynę niezadowolenia klasy robotniczej". 9 marca opublikowano informację PAP o tym, że 8 marca "powrócił po wypełnieniu specjalnego zadania w Monachium oficer polskiego wywiadu MSW", który pracował w radiu "Wolna Europa". Tego dnia na konferencji prasowej okazało się, że ten "oficer" nazywa się Andrzej Czechowicz. W "Trybunie Ludu" opublikowano serię artykułów "Kapitan Czechowicz wykonał zadanie", z których można było dowiedzieć się, że "w Monachium próbują sprawę bagatelizować - Czechowicz zatrudniony był przy wycinkach z prasy krajowej". Ale, jak pisano w "Trybunie Ludu", "dopóki istnieje »Wolna Europa«, narażeni jesteśmy na niebezpieczeństwo". 20 marca podwyższono ceny skupu mięsa i mleka. 18 kwietnia opublikowano tezy PZPR i ZSL dotyczące polityki rolnej. Zapowiedziano zniesienie dostaw obowiązkowych od l stycznia 1972 roku, zmiany systemu podatkowego i objęcie ludności rolniczej ubezpieczeniami społecznymi. Od 25 do 29 maja odbywał się zjazd Komunistycznej Partii Czechosłowacji, na którym 26 maja przemawiał Edward Gierek. Gierek nie czekał na koniec obrad i już 27 maja przed południem, jak podała prasa, w towarzystwie Mieczysława Moczara, "odwiedził ziemię warmińsko-mazurską". Wyjazd z Czechosłowacji i wizyta na "ziemi warmińsko-mazurskiej" były dziwne i zastanawiano się, do czego ta wizyta była potrzebna. 13 czerwca podano do wiadomości, że prezes Rady Ministrów odwołał z zajmowanego stanowiska wicemnistra spraw wewnętrznych 176 1971 gen. Ryszarda Matejewskiego. W lutym 1972 roku Matejewskiego skazano za przemyt i nielegalny handel dewizami. Na posiedzeniu Sejmu 22 czerwca Mieczysław Moczar został prezesem Najwyższej Izby Kontroli - na miejsce Zenona Nowaka, 25 czerwca na plenum KC Moczar przestał być sekretarzem KC. Komentatorzy w Polsce i na Zachodzie doszukiwali się związków między zmianami w zatrudnieniu Moczara, odejściem Matejewskiego i wizytą Gierka na Mazurach. Były to składniki folkloru politycznego, w którym zwykle popularne są opowieści z życia wyższych sfer (w tym przypadku podglądano sfery partyjno-policyjne). 23 czerwca Sejm uchwalił ustawę "o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych Kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych". Ustawa dotyczyła w praktyce głównie nieruchomości odbudowanych przez Kościół katolicki, który stawał się ich właścicielem bez podatków i opłat. 20 sierpnia zamordowano publicystę Jana Gerharda. W maju i w czerwcu 1972 roku sądzono Zygmunta Garbackiego i Mariana Wojtasika oskarżonych o zabójstwo Gerharda i obydwu skazano na karę śmierci. 4 września na plenum KC PZPR uchwalono "wytyczne KC PZPR na VI zjazd partii". Stwierdzono tam, że "obowiązująca obecnie konstytucja z 1952 roku spełniła swoją rolę w okresie budowy państwa ludowego" i "zachodzi konieczność przygotowania projektu nowej konstytucji", który obejmowałby "rozstrzygnięcia dotyczące kierowniczej roli partii". Zapowiedź zawartą w wytycznych spełniono w formie poprawek do konstytucji w roku 1976. W październiku przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie toczyła się rozprawa "przeciwko kierowniczej grupie nielegalnego związku «Ruch». Dwóch oskarżonych (Andrzeja Czumę i Stefana Mysz-kiewicza-Niesiołowskiego) skazano na 7 lat więzienia, inni otrzymali wyroki od 4 do 6 lat więzienia. 26 października Sejm uchwalił siedem ustaw dotyczących rolnictwa (co było realizacją zapowiedzi z kwietnia). Uchwalono ustawę o zniesieniu obowiązku dostaw zbóż, ziemniaków i zwierząt rzeźnych, ustawę o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, zmieniono kodeks cywilny, zmniejszając ograniczenia obrotu ziemią i dziedziczenia gospodarstw rolnych. 177 1971 te, tak jak dotychczas, nie są żadną częścią składową Republiki Federalnej Niemiec". 12 września marszałek chiński Lin Piao zginął w katastrofie lotniczej w Mongolii, prawdopodobnie podczas ucieczki do ZSRR. 28 września prymas Węgier, 79-letni kardynał Mindszenty przybył do Rzymu po 15 latach pobytu w ambasadzie amerykańskiej w Budapeszcie. 26 października Zgromadzenie Ogólne zdecydowało o przyjęciu Ch;ńskiej Republiki Ludowej do ONZ. Tajwan utracił tym samym w ONZ prawo reprezentowania Chin. 28 października Izba Gmin zaaprobowała przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG. W POLSCE Dla robotników Wybrzeża początek roku 1971 to świeża pamięć o zabitych i rannych. Uwagę opinii międzynarodowej przyciągały dokonane w poprzednim roku zmiany składu ekipy rządzącej: odszedł Gomułka, pojawił się nowy szef partii - Gierek, a długoletni premier Cyrankiewicz został (do roku 1972) przewodniczącym Rady Państwa. Prawie dla wszystkich w Polsce istotne były podwyżki cen. Ponieważ zarysowała się możliwość zmian politycznych, zaczęto zgłaszać propozycje naprawy. Tygodnik "Polityka", uważany za przyzwoitszy od innych, otrzymał mnóstwo listów, z których część tylko opublikował. Listę te świadczą, że po grudniu 1970 inteligencja bynajmniej nie była bez głosu (listy pochodziły od inteligentów, choć niekoniecznie od intelektualistów). Rada Ministrów, jak podano, "zgodnie z ustaleniami Biura Politycznego", podjęła 8 stycznia uchwałę w sprawie stabilizacji cen artykułów żywnościowych w latach 1971 i 1972. Nowy pierwszy sekretarz przyjmował w styczniu przedstawicieli różnych środowisk. 8 stycznia przyjął kierownictwo PAN, 20 stycznia spotkał się w gmachu KC z "przedstawicielami środowisk twórczych". Według Gierka, Biuro Polityczne "pozytywnie ustosunkowało się" do propozycji odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Ponieważ uważano, że Gomułka miał coś przeciw Zamkowi Królewskiemu, Gierek zwracał w ten sposób uwagę na swoją odrębność od poprzednika. Gierek przyjmował przedstawicieli robotników, którzy informowali 174 1971 go o podejmowanych zobowiązaniach. Prasa o tym pisała i ta akcja była bezpośrednim powodem drugiego - po grudniu 1970 roku - strajku stoczniowców szczecińskich. Informacje o zobowiązaniach nie zawsze były prawdziwe i to oburzało robotników. Sprawy materialne były dla nich ważne, ale nie tylko one. 20 stycznia "Głos Szczeciński" opublikował informacje o zobowiązaniach Wydziału Rurowni Stoczni Szczecińskiej imienia Adolfa Warskiego. Zobowiązania miały "czynem produkcyjnym" popierać nowe kierownictwo partii. Informacja ta oburzyła robotników, którzy nic o podjętych ponoć przez siebie zobowiązaniach nie wiedzieli. Doprowadziło to do strajku, w którym zażądano sprostowania informacji o zobowiązaniach, a także przyjazdu do stoczni Gierka i Jarosze-wicza. 24 stycznia ogłoszono, że minister spraw wewnętrznych Franciszek Świtała poprosił o urlop zdrowotny i jego miejsce jako "kierownik MSW" zajął dotychczasowy wiceminister Franciszek Szlachcic. 24 stycznia w strajkującej stoczni szczecińskiej odbyło się spotkanie stoczniowców z Edwardem Gierkiem i towarzyszącymi mu osobami, wśród których byli Piotr Jaroszewicz, Wojciech Jaruzelski i nowo mianowany kierownik MSW Franciszek Szlachcic. Stoczniowcy zdecydowali o zakończeniu strajku, choć nie uzyskali obietnic w podstawowej sprawie - obniżki cen artykułów spożywczych. 25 stycznia Gierek i Jaroszewicz spotkali się ze stoczniowcami w Gdańsku. Sprawozdania prasowe odnotowały, że na pytanie Gierka: "Pomożecie?" rozległy się oklaski. Odpowiedź "Pomożemy" odnotowano później w legendzie. 31 stycznia ogłoszono o powołaniu komisji mającej opracować raport o stanie oświaty. Władze zawiadamiały, że są gotowe korzystać z rad ekspertów. W okresie sekretarzowania Edwarda Gierka władze przedstawiały swoje rządy jako absolutyzm oświecony, rozpoczęła się wtedy kariera słów "ekspert" i "doradca". W roku 1971 PZPR dokonywała ocen minionego okresu i przesunięć na stanowiskach - 6 i 7 lutego obradowało VIII plenum KC PZPR poświęcone głównie ocenie wydarzeń grudniowych. Zebranym przedstawiono tekst, w którym pisano, że Gomułka przypisywał wystąpieniom robotniczym "charakter kontrrewolucyjny". "Fakt pospiesznego użycia wojska w szerokiej skali oraz wydania nakazu stosowania broni prawie od samego początku wydarzeń grudniowych 175 1970 Zmarli: filozof Roman Ingarden (14 czerwca), publicysta i historyk Paweł Jasienica (19 sierpnia), poeta Julian Przyboś (6 października), aktor Jacek Woszczerowicz (19 października). Na emigracji zmarli redaktor "Wiadomości Literackich", "Wiadomości Polskich" i "Wiadomości" Mieczysław Grydzewski (9 stycznia), gen. Władysław Anders (11 maja). Rok 1970 był mroczny. W roku 1966 Paweł Jasienica przemawiał nad grobem Stanisława Cata-Mackiewicza, prześladowanego wówczas przez władze. W roku 1970 nad grobem Jasienicy mówił Jerzy Andrzejewski: "Oskarżony o czyny, których nigdy nie popełnił, i przewinienia, których nie dokonał, publicznie spotwarzany, znieważany i poniżany - nie miał żadnej możliwości obrony, odjęte mu zostało prawo druku, jego stare książki wycofano z księgarń, nowe nie mogły się ukazać". Cmentarz (tak jak kościół i sala sądowa) był miejscem, gdzie wypowiadano publicznie słowa prawdy. W roku 1970 zawarto porozumienia zastępujące układ pokojowy z Niemcami. ZSRR wyprzedził w tym Polskę. Nie było postępowania sądowego w sprawie zabijania robotników na Wybrzeżu. Trudno ustalić, ile było ofiar śmiertelnych. Za działania wojska odpowiedzialne są ówczesne instytucje państwowo-partyjne i ich kierownicy. Po strzałach do robotników Wybrzeża zmieniła się obsada najwyższych władz. Gomułka zszedł ze sceny politycznej. Nowy władca, Edward Gierek, zaczął w rozdziale dóbr (uzyskiwanych na kredyt) szukać zabezpieczenia przed buntem robotników. Taka ochrona władzy miała jednak okazać się przedsięwzięciem kosztownym i w rezultacie nieskutecznym. 172 Nowe strajki. Pomożecie? ZA GRANICĄ 25 stycznia major Idi Amin Dada objął władzę w Ugandzie, korzystając z nieobecności prezydenta Obote. Zwolennicy Amina wymordowali wielu zwolenników Obote. Partie polityczne zostały zakazane. 15 lutego wprowadzono w Wielkiej Brytanii dziesiętny system monetarny. Funt podzielono na 100 pensów. W lutym odbyła się udana amerykańska wyprawa na Księżyc - Apollo 14, zaś l sierpnia podczas kolejnej wyprawy księżycowej (Apollo 15) astronauci amerykańscy jeździli po raz pierwszy po powierzchni Księżyca pojazdem o napędzie elektrycznym. 29 czerwca zginęli, niedługo przed powrotem na Ziemię, trzej kosmonauci radzieccy. 26 marca w Pakistanie Wschodnim proklamowano nowe państwo - republikę Bangladeszu. W NRD 3 maja na stanowisku pierwszego sekretarza partii komunistycznej (SED), Waltera Ulbrichta zastąpił jako "młodszy towarzysz" Erich Honecker. 3 września parafowano układ czterostronny w sprawie Berlina Zachodniego. Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRR stwierdziły, że "powiązania między zachodnimi sektorami Berlina a Republiką Federalną Niemiec będą utrzymywane i rozwijane", mimo że "sektory 173 1970 kiego pragną wyjechać do jednego z dwu państw niemieckich, mogą to uczynić w warunkach poszanowania obowiązujących w Polsce ustaw i przepisów prawnych". Wzmianka o dwu państwach była ukłonem dyplomatycznym, chodziło w praktyce o wyjazdy do NRF. Jak następnie stwierdzono, w latach 1971-1975 wyjechało z Polski do NRF około 65 tysięcy osób. Od 8 do 12 grudnia odbywał się trzeci po wojnie spis powszechny. Polska liczyła 32 miliony 642 tysiące mieszkańców, z czego 17 milionów w miastach, przeszło 15 i pół miliona na wsi. Ludność miejska stanowiła 52,3% ogółu mieszkańców. 13 grudnia rano ogłoszono podwyżkę cen żywności w formie uchwały Rady Ministrów o "zmianie cen detalicznych całego szeregu wyrobów". Podano, że ceny mięsa pdwyższono średnio o 17,6%. 14 grudnia obradowało VI plenum KC PZPR, na którym mówiono o "sytuacji ekonomicznej" i o układzie o podstawach normalizacji stosunków między PRL a NRF. 14 grudnia w Gdańsku robotnicy stoczni zebrali się przed budynkiem dyrekcji, a następnie uformowali pochód i poszli pod budynek KW. Według późniejszych wiadomości, wieczorem pojechali na Wybrzeże działacze partyjni i rządowi, którzy dowodzili następnie akcjami wojska i milicji przeciw robotnikom. 15 grudnia robotnicy w Gdańsku nie podjęli pracy, tłumy gromadziły się na mieście, zwłaszcza przed gmachem KW, Komendy Miejskiej MO i prezydium MRN. Tłum podpalił budynek KW, z którego żołnierze strzelali do demonstrantów. Wojsko strzelało do tłumu przed dworcem. Wieczorem w telewizji gdańskiej wicepremier Kociołek uzasadniał konieczność użycia milicji i wojska i stwierdził, że zabito 5 osób. 15 grudnia podano do wiadomości "zarządzenie porządkowe" prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku, w którym zakazywano opuszczania mieszkań między 6 po południu i 5 rano. 16 grudnia zgromadzono oddziały wojskowe przed Stocznią Gdańską. Rano, gdy robotnicy usiłowali wyjść za bramę, oddano do nich salwę. 17 grudnia pierwsze wiadomości o zajściach na Wybrzeżu podano w prasie centralnej. Pisano, że "elementy awanturnicze i chuligańskie, nie mające nic wspólnego z klasą robotniczą, zdemolowały i podpaliły kilka budynków publicznych i obrabowały kilkanaście sklepów". Wspomniano o sześciu zabitych i kilkudziesięciu rannych. Tego dnia 170 1970 rano w Gdyni oddziały wojskowe strzelały do robotników idących do pracy. Strzelano z karabinów maszynowych umieszczonych na czołgach i z helikopterów. Następnie strzelano do ludzi gromadzących się w centrum miasta, przed dworcem i przed gmachem prezydium MRN. 17 grudnia wyszli na ulice pracownicy stoczni szczecińskich. Również w Szczecinie oddziały wojskowe strzelały do stoczniowców. 17 grudnia wieczorem, już po użyciu broni w Gdańsku, w Gdyni i w Szczecinie, ogłoszono uchwałę Rady Ministrów zobowiązującą "organy MO, służby bezpieczeństwa i inne współpracujące z nimi organy do podięcia wszelkich dostępnych prawnie środków przymusu, włącznie do użycia broni, przeciwko osobom dopuszczającym się gwałtownych zamachów na życie i zdrowie obywateli, grabieży i niszczenia mienia oraz urządzeń publicznych". Zamachów na życie i zdrowie obywateli dopuszczało się wojsko, ale prawdopodobnie nie o to chodziło w uchwale Rady Ministrów. Przez radio nadawano przemówienie premiera Cyrankiewicza, który - podobnie jak przed czternastu laty w Poznaniu - groził i uspokajał. Od 15 grudnia trwały zajścia w Elblągu i 18 grudnia wojsko strzelało tam do tłumu. 19 grudnia zebrało się Biuro Polityczne KC PZPR pod nieobecność Władysława Gomułki. 20 grudnia zebrało się VII plenum KC PZPR, na którym pierwszym sekretarzem został Edward Gierek, z Biura Politycznego KC usunięto poza Gomułką Jaszczuka, Kliszkę, Spychal-skiego i Strzeleckiego. Powołano pięciu nowych członków Biura Politycznego i trzech nowych członków sekretariatu KC. 21 grudnia opublikowano komunikat o stanie zdrowia Gomułki, stwierdzający "zaburzenia w układzie krążenia, powodujące przemijające zakłócenia sprawności widzenia". 23 grudnia na posiedzeniu Sejmu Marian Spychalski przestał być przewodniczącym Rady Państwa, a Józef Cyrankiewicz przestał być premierem. Przewodniczącym Rady Państwa został Cyrankiewicz, premierem Piotr Jaroszewicz (który pełnił tę funkcję do roku 1980). W roku 1970 ukazały się "Pamiętnik z Powstania Warszawskiego" Mirona Białoszewskiego, "Czaszka w czaszce" Piotra Wojciechows-kiego, "Jednym tchem" Stanisława Barańczaka, "Fantastyka i futuro-logia" Stanisława Lema, "Normy moralne" Marii Ossowskiej. 171 1970 "nieograniczonego poszanowania integralności terytorialnej wszystkich państw w Europie w ich obecnych granicach, oświadczając, że nie mają żadnych roszczeń terytorialnych w stosunku do kogokolwiek i nie będą wysuwać takich roszczeń w przyszłości, uważają za nienaruszalne obecnie i w przyszłości granice wszystkich państw w Europie, tak jak one przebiegają w dniu podpisania niniejszego układu, w tym linię Odry i Nysy, która stanowi zachodnią granicę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, oraz granicę między Republiką Federalną Niemiec i Niemiecką Republiką Demokratyczną" (art. 3). W maju 1972 roku układ ten ratyfikowano. 8 października przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury Aleksandrowi Sołżenicynowi. Poprzednimi laureatami z ZSRR byli Borys Pasternak (w roku 1958) i Michał Szołochow (w roku 1965). Inaczej niż Pasternak, Sołżenicyn nie odmówił przyjęcia nagrody, ale do Sztokholmu nie pojechał. Agencja TASS informowała, że "utwory tego literata, wywiezione nielegalnie za granicę i tam opublikowane, są od dawna wykorzystywane przez reakcyjne koła krajów zachodnich w celach antyradzieckich". Przypomniano, że w roku 1969 "pisarze radzieccy usunęli Aleksandra Sołżenicyna z szeregów swego związku" i "decyzja ta została aktywnie poparta przez całe społeczeństwo radzieckie". W roku 1970 zmarli znani politycy: 89-letni Aleksander Kiereński, były premier rządu tymczasowego w Rosji z roku 1917 (zmarł 11 czerwca w Nowym Jorku), Ahmed Sukarno (20 czerwca), Antonio Salazar (27 lipca), Gamal Abdel Nasser (28 września), Charles de Gaulle (9 listopada). W POLSCE Na początku lutego w Warszawie rozpoczęły się negocjacje między PRL a NRF na temat układu o normalizacji stosunków. Ogółem odbyło się sześć rund rozmów PRL-NRF prowadzonych przez wiceministrów spraw zagranicznych. Rok 1970 władze w Polsce obchodziły jako rok leninowski, zwracając w ten sposób uwagę na zależność Polski od Związku Radzieckiego. W lutym podejmowano na cześć Lenina zbiorowe zobowiązania produkcyjne. Gomułce, który kończył 65 lat, przyznano w lutym Order Lenina, a udekorowano go tym orderem na Kremlu 20 kwietnia. 31 marca "Prawda" opublikowała artykuł Gomułki o zasługach Lenina. 168 1970 W kwietniu uroczystości się nasiliły. Od 4 kwietnia do 9 maja młodzież czciła Lenina pracą w niedzielę. W związku z Leninem organizowano akademie, sesje, prelekcje i wystawy. 14 i 15 kwietnia odbyła się Centralna Sesja Naukowa, 18 kwietnia Centralna Akademia w Teatrze Wielkim w Warszawie. Prasa donosiła o "wiecach i manifestacjach w całej Polsce" oraz o "wartach hutników, górników i stocznio--lOwców pod pomnikiem Lenina w Poroninie". 20 kwietnia wmurowano kamień węgielny pod pomnik Lenina w Nowej Hucie. Czasopisma drukowały artykuły o Leninie, a prywatnie opowiadano o nim dowcipy, często importowane z ZSRR, które polegały na tym, że cokolwiek się dzieje i o czymkolwiek się mówi, pojawia się Lenin. W lecie działająca konspiracyjnie grupa "Ruch" przygotowała podpalenie muzeum Lenina w Poroninie, by przeciw oficjalnemu świętowaniu zaprotestować. Do podpalenia jednak nie doszło, bo osoby, które się tego podjęły, aresztowano. W lecie i na jesieni aresztowano licznych innych członków grupy, a ich procesy odbyły się w roku 1971. 19 maja na plenum KC PZPR referat wygłosił sekretarz KC Bolesław Jaszczuk. Referat i plenum były poświęcone "bodźcom ekonomicznym" lub "bodźcom materialnym". Próbowano ustalić związek płac przeciętnych z "uzyskaniem poprawy wyników ekonomicznych". Od 3 do 14 listopada rozmowy PRL-NRF prowadzili ministrowie spraw zagranicznych. 18 listopada parafowano "Układ między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków". 7 grudnia układ ten podpisali w Warszawie szefowie rządów i ministrowie spraw zagranicznych. Układ stwierdzał, że "istniejąca linia graniczna, której przebieg został ustalony w rozdziale IX uchwał Konferencji Poczdamskiej z dnia 2 sierpnia 1945 roku (...) stanowi zachodnią granicę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej". Sprawa wyjazdów z Polski osób uważających się za Niemców nie była rozpatrywana w układzie, natomiast rząd PRL ogłosił informację na temat rozwiązywania problemów humanitarnych, w której stwierdzono, że na podstawie umowy między Polskim Czerwonym Krzyżem a Czerwonym Krzyżem NRF w latach 1955-1959 opuściło Polskę około ćwierć miliona osób, a w następnym dziesięcioleciu wyjechało jeszcze 150 tysięcy osób. Rząd PRL deklarował, że "osoby, które na podstawie swej niezaprzeczonej przynależności do narodu niemiec- 169 1969 Wydarzeniem roku były spacery amerykańskich astronautów na Księżycu. Na ziemi walczono w Wietnamie i pacyfikowano Czechosłowację. Wojska radzieckie nie opuściły tego kraju, ale pacyfikacją skutecznie zajmował się miejscowy aparat przemocy. W NRF wykazano wolę uznania granicy między Polską a NRD, choć formę tego uznania należało jeszcze wynegocjować. Po kodyfikacji prawa cywilnego w roku 1964, w Polsce w roku 1969 skodyfikowano prawo karne, dbając nadal o to, by chroniło ono państwo przed niekontrolowanymi działaniami obywateli. Represje pomarcowe trwały, nadal wyjeżdżały za granicę osoby pochodzenia "syjonistycznego". Ukazał się tom wierszy Zbigniewa Herberta "Napis". W księgarniach wykupywano "Ulissesa" Joyce'a w przekładzie Macieja Słom-czyńskiego. Na ekrany weszły filmy Andrzeja Wajdy "Polowanie na muchy" i "Wszystko na sprzedaż". Wyświetlano "Pana Wołodyjows-kiego" Jerzego Hoffmana według Sienkiewicza. W Instytucie Literackim w Paryżu opublikowano "Rozmowy z Gombrowiczem" Dominika de Roux, zaś pod koniec roku zaczęto wydawać "Dzieła zebrane" Gombrowicza. Również pod koniec roku ukazała się praca byłego ministra oświaty Władysława Bieńkowskiego "Motory i hamulce socjalizmu", której autor uznawał uniezależnianie się policji od partii za jedną z sił napędowych niedawnych wydarzeń z 1968 roku. 166 Układy z NRF, strzały na Wybrzeżu ZA GRANICĄ W styczniu rozpoczęły się rozmowy radziecko-zachodnionie-mieckie na temat zawarcia układu o normalizacji stosunków. W ZSRR nadal zsyłano opozycjonistów do więzień, obozów i więzień psychiatrycznych. W roku 1970 w więzieniach psychiatrycznych znaleźli się między innymi Żores Miedwiediew i Natalia Gorbaniewska. W maju aresztowano i w listopadzie skazano Andrieja Amalrika na 3 lata obozu pracy. 19 marca w Erfurcie w NRD spotkali się premier NRD Willi Stoph i kanclerz NRF Willy Brandt. Było to pierwsze tego rodzaju spotkanie polityków z NRD i z NRF. Następne odbyło się 21 maja w Kassel w NRF. Doprowadziły one do negocjacji i do podpisania w roku 1972 układu między NRF a NRD. Wojska północnowietnamskie używały terytorium Kambodży jako bazy do ataków na Wietnam Południowy. W nocy z 30 kwietnia na l maja wojska amerykańskie i pohidniowowietnam-skie rozpoczęły, akcję wojskową na terytorium Kambodży, rozszerzając tym samym teren działań wojennych na Półwyspie In-dochińskim. 12 sierpnia podpisano w Moskwie układ między NRF i ZSRR. Obie strony zobowiązały się do 167 1969 l Projekt zmian prawa karnego przewidywał między innymi karalność tak zwanego pasożytniczego trybu życia. Karze miał podlegać ten (lub ta), co taki tryb życia prowadzi, "czyniąc sobie stałe źródło dochodu z niegodziwego procederu". Ustawodawcy w rezultacie zrezygnowali z tych aluzyjnych sformułowań. Na karanie "osób uchylających się od pracy" zdecydowano się dopiero w latach osiemdziesiątych. 29 kwietnia Sejm uchwalił ustawę "o pracowniczych urlopach wypoczynkowych", zrównującą uprawnienia pracowników "fizycznych" i "umysłowych", z tym, że szybkość uzyskiwania uprawnień zależała od wykształcenia. Według ustawy, po roku pracy przysługuje 14 dni roboczych urlopu, po trzech latach - 17, po sześciu latach - 20, po dziesięciu latach - 26. Obliczając staż pracy dolicza się pewną liczbę lat zależną od wykształcenia. Gdy pracownik ukończył szkołę wyższą, dolicza się 8 lat, czyli po dwu latach pracy uzyskuje się uprawnienia najwyższej kategorii. Przed wyznaczonymi na l czerwca wyborami do Sejmu Władysław Gomułka wygłosił 17 maja przemówienie, którego znaczna część była poświęcona stosunkom z NRF. Gomułka powoływał się na wypowiedź Willy Brandta ze zjazdu SPD w marcu 1968 roku dotyczącą "uznania względnie respektowania linii Odry-Nysy do czasu uregulowania na mocy traktatu pokojowego". Gomułka powiedział: "Nie ma przeszkód natury prawnej, aby NRF nie mogła uznać istniejącej granicy zachodniej Polski za ostateczną. W każdej chwili gotowi jesteśmy zawrzeć z NRF taki układ międzypaństwowy, podobnie jak 19 lat temu zawarliśmy w tej sprawie układ z NRD". 18 maja w Krakowie zebrano na stadionie Cracovii "młodych wyborców ziemi krakowskiej". Zaaprobowali oni "pełnym aplauzem" list do Gomułki, stwierdzający, że spełnią obywatelski obowiązek "oddania wszystkich naszych głosów na kandydatów FJN". l czerwca odbyły się wybory do Sejmu i rad narodowych. Podano, że w wyborach wzięło udział ponad 97% osób uprawnionych, zaś kandydaci Frontu Jedności Narodu otrzymali powyżej 99% ważnych głosów. Według podanych wyników, okręg w Sosnowcu przewyższył inne procentem głosów na kandydatów "mandatowych". Wszyscy otrzymali powyżej 99,6% głosów. Na początku lipca odbył się proces trzech osób, w którym wyroki po 3 lata więzienia z artykułu 23 mkk otrzymali Leon Zawadzki i Bernard Karawacki. Materiałem stanowiącym podstawę oskarżenia były utwo- 164 " 1969 ry literackie i publicystyczne Leona Zawadzkiego oraz teksty przywiezione przez niego z ZSRR, a wśród nich program Wszechrosyjskiego Społeczno-Chrześcijańskiego Związku Wyzwolenia Narodu. 18 lipca w obecności władz partyjnych uruchomiono w Warszawie Centrum Radia i Telewizji. Liczba abonentów telewizyjnych przekroczyła w tym czasie 3,6 miliona i centrum miało stać się ważnym ośrodkiem oddziaływania oficjalnej propagandy politycznej. "Z okazji dwudziestopięciolecia Polski Ludowej", 21 lipca uchwalono amnestię, w Sejmie przemawiali szefowie partii komunistycznych: Gomułka, Breżniew i Husak, a także premier NRD Willi Stoph, rozdano liczne odznaczenia, również księżom i działaczom katolickim (najwyższe otrzymali księża kierujący zrzeszeniem Caritas i przewodniczący Stowarzyszenia "Pax"). 22 lipca zorganizowano defiladę wojska, młodzieży i sportowców, niosących wielkie hasło: "Niech żyje PZPR - kierownicza siła narodu polskiego". W roku 1969 odbyły się, jak to nazwano, dwie wizyty przyjaźni, co polegało na tym, że polska delegacja "partyjno-rządowa" była dwukrotnie w ZSRR: na początku marca i na początku października. Podano, że obydwa spotkania przebiegały w atmosferze braterskiej przyjaźni i serdeczności. Latem i na jesieni odbyło się kilka procesów, w których oskarżano o produkowanie ulotek w okresie od marca do października 1968 roku. Najwyższy wyrok, trzy lata więzienia, złagodzone na podstawie amnestii do półtora roku, otrzymała Bogusława Blajfer, oskarżona z artykułu 23 mkk o to, że "opracowywała, sporządzała i rozpowszechniała ulotki nawołujące do przeciwstawiania się władzom państwowym, a zawierające fałszywe wiadomości, głównie o tematyce społecz-no-politycznej, mogące wyrządzić istotną szkodę interesom Państwa Polskiego i obniżyć powagę jego naczelnych organów". 15 listopada rząd NRF skierował notę do rządu ZSRR z propozycją podjęcia rozmów. Analogiczną notę skierowano 24 listopada do rządu PRL. 22 grudnia rząd PRL odpowiedział na tę notę przychylnie i na początku roku 1970 rozpoczęły się rozmowy radziecko-zachodnio-niemieckie i polsko-zachodnioniemieckie. W roku 1969 zmarli na emigracji Kazimierz Wierzyński (13 lutego w Londynie), Marek Hłasko (15 czerwca w NRF), Witold Gombrowicz (25 lipca w Vance we Francji), gen. Kazimierz Sosnkowski (l l października w Kanadzie). 165 1969 i wojsko. 15 grudnia Aleksander Dubczek został mianowany ambasadorem w Turcji, co wobec niewielkich związków czechosłowacko--tureckich było jednym ze świadectw tamtejszej "normalizacji". Dubczek był ambasadorem do czerwca 1970 roku. 27 kwietnia wyborcy francuscy większością głosów odrzucili w referendum projekt zmian administracyjnych zaproponowany przez prezydenta de Gaulle'a. De Gaulle zapowiedział dymisję w przypadku odrzucenia projektu i 28 kwietnia ustąpił. 16 czerwca w drugiej turze wyborów prezydentem Francji został Georges Pompidou, który był premierem w latach 1962-1968, w czasie prezydentury de Gaulle'a. Stany Zjednoczone kontynuowały program Apollo, który doprowadził do lądowania na Księżycu. Od 18 do 24 maja trwała misja trzech astronautów - Apollo 10, astronauci znaleźli się na orbicie około-księżycowej i dwóch z nich zbliżyło się do Księżyca w specjalnym pojeździe na odległość 15 kilometrów. 16 lipca z Przylądka Kennedy'ego wystrzelono satelitę Apollo 11, który 18 lipca stał się satelitą Księżyca, 20 lipca pojazd z dwoma astronautami, Edwinem Aldrinem i Nealem Armstrongiem, odłączył się od satelity i wylądował na Księżycu. Obydwaj astronauci stanęli na Księżycu 21 lipca i tego dnia wrócili do satelity okołoksiężycowego. 24 lipca astronauci wylądowali na Pacyfiku. Od 14 do 24 listopada trwała kolejna, również udana ekspedycja trzech astronautów na Księżyc, Apollo 12. W Libii l września obalono władzę króla Idrisa i proklamowano Arabską Republikę Libijską. Na czele Rady Dowództwa Rewolucji stanął kierujący odtąd państwem i siłami zbrojnymi pułkownik Muam-mar Kadafi. 21 października kanclerzem NRF został Willy Brandt i powołano rząd koalicyjny socjalistyczno-liberalny. 28 października Willy Brandt wygłosił w Bundestagu deklarację rządową, stwierdzając, że rząd federalny jest gotów podjąć rozmowy z państwami wschodnioeuropejskimi (w tym również z NRD) na temat traktatów o wyrzeczeniu się stosowania siły, natomiast uznanie NRD nie może wchodzić w rachubę, bo państwa niemieckie nie są nawzajem dla siebie zagranicą (nawiązanie stosunków dyplomatycznych z NRF było wówczas postulatem NRD). W czerwcu prezydent Nixon zapowiedział wycofanie pierwszego kontyngentu oddziałów amerykańskich z Wietnamu. Wycofywanie 162 l 1969 następowało w ciągu roku. Straty amerykańskie w roku 1969 wyniosły prawie 10 tysięcy żołnierzy. Od 13 do 15 listopada odbywały się w Waszyngtonie wielkie manifestacje przeciw wojnie w Wietnamie. W POLSCE W roku 1969 odbyły się w Warszawie trzy procesy "komandosów", grupy studentów i byłych studentów Uniwersytetu Warszawskiego (dwa procesy zorganizowano w listopadzie i w grudniu 1968 roku). Ogółem sądzono trzynaście osób, oskarżonych o udział w tajnej organizacji, to znaczy o przestępstwo z artykułu 36 małego kodeksu karnego. Pisano, że "brali udział w związku, którego cel i istnienie miały stanowić tajemnicę wobec władz państwowych". W roku 1969 stanęło przed sądem dziewięcioro "komandosów", dwie osoby w styczniu, cztery w lutym, trzy w kwietniu. Największe wyroki otrzymali Jacek Kuroń i Karol Modzelewski, sądzeni od 2 do 15 stycznia 1969 roku. Sąd Wojewódzki dla miasta stołecznego Warszawy skazał każdego z nich na 3 i pół roku więzienia. Według komunikatu PAP, "nasilenie działalności oskarżonych i związanej z nimi grupy przypadło na okres uaktywnienia się sił imperialistycznych i rewizjonistycznych". Te procesy dotyczyły głównie przełomu lat 1967 i 1968, niekiedy wydarzeń wcześniejszych. Tajna organizacja, o której była mowa na procesach, organizowała spotkania, zbierała podpisy pod petycją w sprawie przywrócenia przedstawień "Dziadów" w Teatrze Narodowym i zwołała wiec 8 marca na Uniwersytecie Warszawskim. Znane powszechnie "wydarzenia marcowe" zaczęły się od akcji milicyjnej 8 marca i oskarżeni - wbrew ówczesnej propagandzie - odpowiadali za to, co działo się przed "wydarzeniami marcowymi". Procesy za udział w wydarzeniach marcowych były mniej znane, wyroki były niższe, represje często polegały na kilkumiesięcznym pobycie w areszcie lub usunięciu ze studiów. 19 kwietnia Sejm PRL uchwalił trzy ustawy: kodeks karny, kodeks postępowania karnego i kodeks karny wykonawczy. Ustawy te weszły w życie od l stycznia 1970 roku. Do tej daty obowiązywał kodeks karny z 1932 roku, kodeks karny Wojska Polskiego z 1944 roku i wiele ustaw szczegółowych zawierających przepisy karne, takich jak mały kodeks karny z 1946 roku. Nowy kodeks postępowania karnego wszedł na miejsce obowiązującego poprzednio, często zmienianego, kodeksu z 1928 roku. Kodeks karny wykonawczy był zupełnie nową ustawą. 163 1968 roku wcale z prawnego punktu widzenia nie przestali być obywatelami polskimi. Wyjeżdżający emigranci trafili do różnych krajów, często do Szwecji lub Danii, z dziwnym (jak na syjonistów) celem wędrówki, który nie był wtedy równie dostępny Polakom nieżydowskiego pochodzenia. Emig-rantów-syjonistów traktowano następnie jako Polaków wątpliwych, często nie mówią oni o sobie, że są Polakami, ale że są "z Polski". Kraje skandynawskie nie sprzeciwiają się ich obecności, w Polsce przeszkadzali. W roku 1968 wydarzenia na uczelniach nie były w mowie oficjalnej odzwierciedlone. Oświadczenia studenckie na ogół nie zajmowały się syjonizmem ani NRF, tym, co interesowało władze. Studenci, pisarze i naukowcy mówili o polityce kulturalnej, cenzurze, samorządności uczelni, o konstytucji PRL, zapewniającej "wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji". Domagano się, by prawo było w zgodzie z konstytucją i z poczuciem moralnym społeczeństwa. Zwiększyła się liczba osób, dla których prawo karne, śledztwo, więzienie i sąd stały się sprawą ważną osobiście i znaną z bliska. Rezolucje mówiły o prawie zrzeszania się i prawie do niezafałszowanych informacji, o potrzebie dyskutowania polityki społecznej i gospodarczej, a więc o sprawach ważnych nie tylko w środowisku akademickim. Był to czas samodzielnego formułowania i wyrażania poglądów przez zbiorowości. Tworzyły się komitety studenckie jako porozumienia niezależne, tworzone bez zezwolenia hierarchii urzędowej. Mimo aresztowań, niektóre porozumienia i przyjaźnie przetrwały. Interwencja państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji wywołała protesty w Polsce. Intelektualistom, którym dotychczasowe doświadczenia z komunizmem nie wystarczały, rok 1968 pomógł zrozumieć jego działanie. W listopadzie, na V zjeździe PZPR, Breżniew stwierdził, że socjalizm w danym kraju "nie jest tylko sprawą narodu danego kraju, lecz również wspólnym problemem, stanowiącym sprawę obchodzącą wszystkie kraje socjalistyczne". Było to uzasadnienie interwencji w Czechosłowacji, ale pogląd wyrażony przez Breżniewa odnosił się ogólnie do krajów nazywanych w ZSRR "socjalistycznymi". Ta nazwa była niebezpieczna. 160 Prawo karne, "normalizacja" w Czechosłowacji ZA GRANICĄ 16 stycznia na placu św. Wacława w Pradze, przed Muzeum Narodowym, popełnił samobójstwo, spalając się, dwudziestoletni student filozofii Jan Palach. Jego pogrzeb, 25 stycznia, stał się wielką manifestacją. 25 stycznia popełnił w ten sam sposób samobójstwo 18-letni uczeń Jan Zajic. 2 marca wojska radzieckie i chińskie walczyły o wyspę Da-manskij na granicznej rzece Ussuri. W Moskwie zorganizowano przed ambasadą chińską demonstracje z hasłami: "polityka kliki Mao Tse-tunga służy imperializmowi" i "naród radziecki zawsze z KPZR". 21 i 28 marca dwa zwycięstwa Czechosłowacji nad ZSRR w hokeju na lodzie wywołały powszechny entuzjazm i demonstracje w Pradze. Zniszczono biuro Ae-rołfotu. Wkrótce nasiliły się represje przeciw prasie czechosłowackiej. Nastąpiły też zmiany w kierownictwie tamtejszej partii komunistycznej. 17 kwietnia ze stanowiska pierwszego sekretarza KC usunięto Aleksandra Du-bczeka. Jego miejsce zajął Gus-tav Husak, pod którego kierownictwem prowadzono odtąd akcję "normalizacji", czyli umacniania rządów partyjnych i wycofywania ustępstw poczynionych w 1968 roku. 21 sierpnia wielką manifestację w rocznicę inwazji zdławiły czechosłowacka policja 161 1968 Podawano do wiadomości, że ojcowie kilku studentów zajmowali stanowiska wiceministrów lub dyrektorów w ministerstwach, ale właśnie przestali te stanowiska zajmować. Zatrudnienie rodziców na średnich szczeblach partyjnych i w ośrodkach propagandy zwiększało szansę, że ktoś trafi na listę aktywistów - bez względu na rzeczywiste zaangażowanie. Telewidzowie i czytelnicy dowiedzieli się, że Janusza Szpotańs-kiego skazano na 3 lata więzienia za pisanie tekstów satyrycznych (mówił o tym 19 marca Władysław Gomułka, opisywany przez Szpotańskiego: Gomułka wypowiadał się tu we własnej sprawie). W kwietniu Sejm potępił wrogów "rozmaitej maści", a w tym kosmopołitów, zwrócił się przeciw knowaniom izraelskim i przeciw posłom z koła Znak, którzy 11 marca, miesiąc przed posiedzeniem Sejmu, skierowali do ówczesnego premiera (Józefa Cyrankiewicza) interpelację, pytając, co zamierza zrobić rząd, aby odpowiedzieć studentom na pytania dotyczące swobód obywatelskich i polityki kulturalnej, jak zamierza się powściągnąć brutalne akcje milicji i ustalić, kto za nie odpowiada. Prasa świadczyła o ożywieniu politycznym. Zakomunikowano, że 14 marca 270 tysięcy komunistów Śląska i Zagłębia solidaryzowało się z towarzyszem Wiesławem (czyli Gomułka). Każdego dnia w jakimś wojewódzwie popierano Gomułkę: na przykład 21 marca w Rzeszowie, w Zielonej Górze i w Opolu. Trudno było zorientować się, czy Gomułka dotychczas nie miał poparcia i nagle z jakichś powodów wielotysięczne tłumy doszły do wniosku, że należy go poprzeć, czy też poparcie już miał, a tylko ktoś wpadł na pomysł, że należy o tym zakomunikować. O popieraniu towarzysza Wiesława na początku marca nic się nie słyszało i podano o tym do wiadomości dopiero 14 marca, gdy w Katowicach przemawiał Edward Gierek. Prasa donosiła o istnieniu i knowaniach bankrutów politycznych, stojących ,,za plecami" studentów. Pisano o wytrawnych graczach politycznych i zbankrutowanych inspiratorach politycznych. Określano tymi nazwami byłych członków władz partyjnych i sugerowano, że studenci, inspirowani przez bankrutów, zamierzają przywrócić w Polsce stalinizm. Środki masowego przekazu sprawiały wrażenie jakby głos studentów chciały zagłuszyć. Studenci chcieli przebić się przez zagłuszanie, zwołując wiece i uchwalając rezolucje, a od połowy marca również 158 1968 organizując strajki, między innymi 14-16 marca we Wrocławiu, 15 i 16 marca na Uniwersytecie Warszawskim, 21-23 marca w Warszawie i we Wrocławiu. Strajki - w formie "wiecu okupacyjnego" lub "bojkotu zajęć" - miały przekazać na zewnątrz głos wyższych uczelni. Powstawała piosenka i satyra studencka, która często wyrażała ówczesne myśli bardziej bezpośrednio, nie posługując się językiem władzy, używanym niekiedy w oświadczeniach mających do władzy trafić. Tymczasem w przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych zwoływano wiece oficjalne. W gazetach można było obejrzeć zdjęcia osób zgromadzonych pod transparentami głoszącymi pochwałę podziału pracy i właściwego rozmieszczenia geograficznego: "Studenci do nauki, pisarze do pióra, syjoniści do Syjonu". Sprawa syjonizmu była nie tylko oficjalnie wytwarzanym szumem propagandowym, ale miała też konsekwencje praktyczne. Gazety i transparenty głosiły, że należy zwalczać nie tylko pogląd sam w sobie, ale także wyznające go osoby: syjonistów. Aby ich wysłać do Syjonu (lub do Dajana), do czego nawoływano, należało ich odszukać. Z tego, co wówczas pisano w prasie, można było wnioskować, że może nie wszyscy Żydzi są syjonistami, ale nie ma syjonistów, którzy by nie byli pochodzenia żydowskiego. Dla pewnej kategorii ludzi stworzono sytuację próby. Jeśli nie chcieli być gorsi od innych, powinni "odciąć się od syjonizmu", czyli zaprzeczyć, że mają syjonistyczne upodobania. Ogłoszono, że syjoniści nie są tu potrzebni i pozbywano się ich, wręczając im "dokumenty podróży", stwierdzające, że posiadacz dokumentu nie jest obywatelem polskim. Chociaż syjonizm -jakby się zdawało -jest poglądem, syjonistów szukano wśród ludzi pochodzenia żydowskiego (do wyjazdu wystarczał dowód żydowskości jednego z rodziców). Odwołując się do wiadomości o rodzinie, ustalano żydowskość (a pochodnie - syjonizm) delikwenta, co bezpośrednio mogło być sprawą wątpliwą. Obywatelstwo, a więc sprawę prawnopaństwową, dostosowywano do plemiennej koncepcji narodu. Ale w świetle prawa, do zmiany obywatelstwa nie wystarcza chęć delikwenta, w tej sprawie decyduje Rada Państwa. Ponieważ decyzje Rady Państwa w tych sprawach nie są wiadome publicznie, jest możliwe, że syjoniści wyjeżdżający w 1968 159 1968 tkanie czechosłowacko-radzieckie w Czernej' nad Cisą oraz spotkanie przywódców sześciu partii w Bratysławie. 20 sierpnia około 11 wieczorem oddziały wojskowe pięciu państw sygnatariuszy Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji (wojska rumuńskie nie brały udziału w tej akcji). 25 sierpnia na placu Czerwonym w Moskwie siedem osób manifestowało przeciw interwencji radzieckiej w Czechosłowacji. 5 listopada prezydentem Stanów Zjednoczonych został wybrany republikanin Richard Nixon. W Izbie Reprezentantów i w Senacie demokraci zachowali przewagę. 11 października sądzono w Moskwie pięć osób, między innymi Pawła Litwinowa i Laryssę Daniel, oskarżonych o demonstrację na placu Czerwonym przeciw agresji na Czechosłowację. Padły wyroki do 5 lat więzienia. Od 21 do 26 grudnia trwał lot astronautów amerykańskich Apollo 8, w którym po raz pierwszy załoga statku kosmicznego obleciała Księżyc. W POLSCE Od l stycznia na polecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki ograniczono liczbę przedstawień "Dziadów" Mickiewicza w Teatrze Narodowym w Warszawie, następnie od dyrekcji teatru zażądano zdjęcia sztuki z afisza od l lutego. Po ostatnim przedstawieniu, 30 stycznia, pod pomnik Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu poszedł pochód z transparentem: "Żądamy dalszych przedstawień". Zakaz przedstawień "Dziadów" wywołał protesty, między innymi Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich, wyrażone na nadzwyczajnym walnym zebraniu 29 lutego. Zebrani przyjęli zgłoszoną przez Andrzeja Kijowskiego rezolucję przeciw arbitralności cenzury, domagającą się przywrócenia "Dziadów" w Teatrze Narodowym. Protestowały także inne środowiska twórcze i akademickie: zebrano ponad 3 tysiące podpisów pod petycją do Sejmu domagającą się zniesienia zakazu. Gdy minister szkolnictwa wyższego usunął dwóch studentów z Uniwersytetu Warszawskiego, a przeciw innym wszczęto postępowanie dyscyplinarne, zwołano wiec (zgromadzenie studenckie) w obronie pokrzywdzonych, który zaczął się 8 marca w południe przed biblioteką uniwersytecką. Podczas rozmów delegacji z proreK- 156 1968 torem Zygmuntem Rybickim studenci czekali przed rektoratem, otoczeni przez osoby, nazwane później "aktywem". Przybysze ci, przywiezieni autokarami, zachowywali się jak funkcjonariusze, porywali studentów do autokarów, zabierali legitymacje i indeksy. Apele delegacji w rektoracie i interwencja profesorów na dziedzińcu spowodowały, że studentów wypuszczono z autokarów. "Aktyw" odjechał, ale następnie na teren uniwersytetu wbiegł wyposażony bojowo oddział milicji, bijąc uciekających studentów. Rozbijanie przez policję pokojowych zgromadzeń studenckich powtórzyło się później w wielu miastach. Dla bitych i ich kolego >v było to na ogół nie znane przedtem doświadczenie. Użycie siły wydawało się - pomijając oceny etyczne - zupełnie niepotrzebne. Trudno było w tym dopatrzeć się uzasadnienia. 9 marca w południe odbył się wiec w Auli Głównej Politechniki Warszawskiej, a od poniedziałku 11 marca ruch studencki ogarnął większość miast akademickich. Wyrażano solidarność ze studentami Warszawy, domagano się ukarania funkcjonariuszy odpowiedzialnych za brutalne akcje milicji, żądano zwolnienia zatrzymanych przez milicję studentów. 11 marca wydarzenia na uczelniach dostrzegła prasa o zasięgu ogólnopolskim. Nie pisano jednak o tym, co się działo, ale demaskowano siły ukryte, tkwiące "za" ruchem studenckim. Wtajemniczeni i dysponujący poufnymi informacjami komentatorzy ujmowali ruch studencki, a głównie jego tło lub kontekst, w sposób, który w środowisku akademickim wydawał się bardzo odległy od rzeczywistości i doświadczenia. W drugiej dekadzie marca zakomunikowano, że zasadniczym niebezpieczeństwem zagrażającym Polsce jest syjonizm. Szeroka publiczność niezbyt jednak wiedziała, o co chodzi. Niebezpieczeństwo syjonistyczne odkryto 11 marca w kilku artykułach prasowych, później fala przetaczała się przez cały marzec i wygasała powoli. 2 początku syjoniści mieli raczej być pośrednikami, pisano, że podjęli zamówienie polityczne NRF, a Republika Federalna zajmowała na oficjalnej liście wrogów jedno z pierwszych miejsc. W drugiej dekadzie marca prasa stała się bojowa, jakby na dany znak. Można było przeczytać, że studenci i pisarze niesłusznie chcieli, by grano "Dziady" w Teatrze Narodowym, przedstawienie Powinno być zakazane, bo publiczność za bardzo je oklaskiwała. 157 1967 i komitet wykonawczy CRZZ "uznały uchwały X plenum KC oraz KERM za uzasadnione z uwagi na równowagę rynkową". Wypowiedzi partyjne, rządowe i związkowe sąsiadowały ze sobą i trudno je było odróżnić. 25 listopada w Teatrze Narodowym w Warszawie odbyła się premiera "Dziadów" Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, z Gustawem Holoubkiem w roli Konrada. Komunikat PAP informował, że "wśród publiczności wypełniającej do ostatniego miejsca salę Teatru Narodowego znajdowali się Zenon Kliszko, Marian Spychalski i Jerzy Zawieyski". Reżyser i aktorzy umieli pokazać dramat narodowy i religijny. Słowa ze sceny wyrażały ważne doświadczenia historyczne, ale i współczesne; publiczność to spostrzegła, a wieść o aktualności przedstawienia dotarła do funkcjonariuszy i urzędników. Ministerstwo Kultury i Sztuki pod koniec roku poleciło dyrekcji teatru ograniczenie liczby przedstawień od l stycznia. Niepokój władz wywołany przez przedstawienie "Dziadów" okazał się istotny w roku 1968. W roku 1967 ukazała się opowieść Tadeusza Konwickiego "Wniebowstąpienie". Na jesieni w Bibliotece "Kultury" ukazało się "Widziane z góry" Tomasza Stalińskego, zapowiadane jako "pierwsza powieść o Polsce Ludowej, której bohaterami są członkowie KC PZPR". W kilkanaście lat później, gdy liczba opublikowanych w Bibliotece "Kultury" powieści Stalińskiego doszła do pięciu, Stefan Kisielewski wyjaśnił, że jest ich autorem. W roku 1967 w konflikcie na Bliskim Wschodzie ZSRR poparł państwa arabskie - inaczej niż w roku 1948 i mocniej niż w roku 1956. Kierownictwo PZPR, unikając niejasności polityki rumuńskiej, opowiedziało się wyraźnie po stronie radziecko-arabskiej. W następnym roku radziecką politykę antyizraelską, określaną jako "antysyjonizm", wykorzystano w Polsce w sprawach wewnętrznych. 154 Mickiewicz, studenci i syjoniści ZA GRANICĄ 5 stycznia pierwszym sekretarzem KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji przestał być Antonin Novotny i został nim Aleksander Dubczek. 30 stycznia w okresie świątecznym - Tet, rozpoczęła się w Wietnamie ofensywa wojsk komunistycznych, skuteczna w Stanach Zjednoczonych, gdzie ruch antywojenny nabrał energii. 4 kwietnia został zabity w Stanach Zjednoczonych pastor Martin Luther King, przywódca ruchu walki o prawa Murzynów. 5 czerwca strzelano do senatora Roberta Kennedy'ego, który zmarł następnego dnia. W Paryżu na początku maja strajki studenckie przekształciły się w walki z policją. Pod koniec maja Francję objęły strajki robotnicze, które w czerwcu wygasły. De Gaulle rozwiązał parlament i w czerwcowych wyborach gaul-liści uzyskali olbrzymią przewagę. 27 czerwca opublikowano w Pradze "Manifest 2000 słów", Manifest wzywał do działań niezależnych od władz. Pięć partii obozu radzieckiego (bez Rumunii) wysłało 4 lipca listy protestacyjne do KC KPCz. 14 i 15 lipca przywódcy tych pięciu partii spotkali się w Warszawie i stwierdzili, że w Czechosłowacji socjalizm jest zagrożony. Pod koniec lipca odbyło się spo- 1967 16117 maja odbywało się plenum KC PZPR poświęcone "aktualnym zadaniom w pracy politycznej partii". W referacie Zenon Kliszko mówił o wojnie psychologicznej i "Wolnej Europie", wspomniał życzliwie encykliki Jana XXIII i Pawła VI, krytykował "reakcyjną politykę kierowniczą episkopatu" i potwierdził zasadę, że "nie ma i nie może być pokojowego współistnienia w ideologii". "Istnieje zapotrzebowanie na przekonujące wzory postępowania", stwierdził Kliszko i jako przykłady pozytywne wymienił seriale telewizyjne "Czterej pancerni i pies" i "Stawka większa niż życie" (o szpiegu w Wehrmach-cie), "które trafiły do wyobraźni milionów odbiorców, a przede wszystkim młodzieży". 27 maja papież Paweł VI mianował czterech biskupów jako administratorów apostolskich we Wrocławiu, Opolu, Gorzowie i Olsztynie. Byli oni poprzednio wikariuszami generalnymi mianowanymi przez prymasa. Administracja kościelna na ziemiach zachodnich i północnych uzyskała mniej tymczasowy charakter, choć całkowita normalizacja nastąpiła dopiero po porozumieniu PRL - NRF w sprawie granic. 29 maja papież Paweł VI mianował 27 kardynałów, a wśród nich arcybiskupa metropolitę krakowskiego Karola Wojtyłę. Od 19 do 24 czerwca w Sali Kongresowej w Warszawie odbywał się VI Kongres Związków Zawodowych. 19 czerwca Władysław Gomułka wygłosił na tym kongresie przemówienie poświęcone głównie historii Izraela. Według Gomułki: "Wzorował się Izrael na hitlerowskim Wehrmachcie, wzorują się obecnie bonscy militaryści na izraelskim Blitzkriegu". Inny fragment poświęcony był "stosunkowi do imperializmu i do agresora": "W związku z tym, że agresja na kraje arabskie spotkała się z aplauzem w syjonistycznych środowiskach Żydów - obywateli polskich, pragnę oświadczyć, co następuje: nie czyniliśmy przeszkód obywatelom polskim narodowości żydowskiej w przeniesieniu się do Izraela, jeśli tego pragnęli. Stoimy na stanowisku, że każdy obywatel Polski powinien mieć tylko jedną ojczyznę - Polskę Ludową". Prezydent Francji Charles de Gaulle łączył prawdopodobnie nadzieje z Polską, prowadząc swą politykę niezależności i osłabienia bloków wojskowych, o której świadczyło wycofanie w roku 1966 oddziałów francuskich spod rozkazów dowództwa sił NATO. Po Quebecu de Gaulle był w Polsce od 6 do 12 września. Poza Warszawą odwiedził Kraków, Oświęcim, Katowice, Zabrze i Gdańsk. Pierwszego 152 1967 dnia de Gaulle i minister Couve de Murville (a także nieobecny w Polsce premier Pompidou) otrzymali Krzyże Wielkie Orderu Odrodzenia Polski, zaś Gomułka, Ochab i Cyrankiewicz - Wielkie Krzyże Legii Honorowej. 9 września w Zabrzu, po występie zespołu "Śląsk", de Gaulle wzniósł okrzyk "Niech żyje Zabrze, najbardziej śląskie miasto ze wszystkich miast śląskich, a tym samym najbardziej polskie miasto ze wszystkich polskich miast", co może nie było ścisłe z punktu widzenia historii sztuki i urbanistyki, ale miało znaczenie polityczne, bo Zabrze należało do Prus przez przeszło dwieście lat i znalazło się w granicach Polski w 1945 roku. 11 września de Gaulle i Gomułka przemawiali w Sejmie. De Gaulle mówił o przyjaźni polsko-francuskiej, słuszności powojennych granic Polski i wypowiedział się przeciw konfrontacji dwu bloków. Wezwał, by utrwaliła się "od Atlantyku po Ural swobodnie obrana polityka i taktyka odprężenia, porozumienia i współpracy". Gomułka w odpowiedzi przypomniał zalety przyjaźni i sojuszu PRL z ZSRR i z NRD. Według Gomułki sojusz z ZSRR umożliwił Polsce "odnalezienie trwałego i ważnego miejsca w Europie, którego ojczyzna nasza bezskutecznie poszukiwała od końca XVIII wieku". 21 listopada Sejm uchwalił ustawę o powszechnym obowiązku obrony PRL - w miejsce ustawy o powszechnym obowiązku wojskowym z 1959 roku. Komitet Obrony Kraju zapewne istniał już przedtem, ale został powołany ustawowo. Jego przewodniczącym był prezes Rady Ministrów, zaś minister obrony narodowej był "zastępcą przewodniczącego do spraw Sił Zbrojnych i planowania strategiczno--obronnego". Ustawa wyliczała 24 stopnie wojskowe, z czego 12 podoficerskich. Część karna była obszerna (21 artykułów) i jeśliby czyn był popełniony "w czasie stanu bezpośredniego zagrożenia bezpieczeństwa państwa", przewidywano w kilku artykułach karę śmierci. 24 listopada odbyło się X plenum KC PZPR poświęcone "aktualnym problemom zaopatrzenia rynku". W referacie Biura Politycznego KC, wygłoszonym przez Stefana Jędrychowskiego, stwierdzono, że "w Polsce ceny mięsa utrzymywały się na nie zmienionym poziomie od roku 1959, obecnie ceny te muszą ulec zmianie". I rzeczywiście, 25 listopada wraz z wiadomościami o obradach partyjnych, podano informację, że "z dniem 26 listopada bieżącego roku, na mocy uchwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, zostały podwyższone ceny mięsa, przetworów mięsnych i słoniny". 27 listopada prezydium 153 1967 ła się w Karłowych Warach narada europejska partii komunistycznych (i robotniczych). W naradzie nie brali udziału komuniści albańscy, rumuńscy i jugosłowiańscy (a także komuniści z kilku partii zachodnich). Uchwalono deklarację, w której domagano się uznania, że granice w Europie są nienaruszalne, a w tym granica na Odrze i Nysie i granica między dwoma państwami niemieckimi. W maju ogłoszono stan wyjątkowy w Nigerii, w związku z separatystycznymi tendencjami w prowincji wschodniej - Biafrze. Rozpoczęła się wojna domowa, która, jak się ocenia, spowodowała do roku 1970 około 2 milionów ofiar, zmarłych w znacznej części z głodu. Ofiarami byli głównie mieszkańcy Biafry z plemienia Ibo. W połowie maja Izrael i kraje arabskie postawiły swoje siły zbrojne w stan pogotowia. 18 maja Egipt zażądał wycofania oddziałów ONZ z granicy izraelskiej, 21 maja zablokował statkom izraelskim drogę morską przez zatokę Akaba. 5 czerwca wojska izraelskie zaatakowały Egipt, a następnie w sześciodniowej wojnie (trwającej do 10 czerwca) zajęły terytoria egipskie (półwysep Synaj), jordańskie (zachodni brzeg Jordanu) i syryjskie (wzgórza Golan). 9 czerwca w Moskwie zebrali się "przywódcy partii komunistycznych i robotniczych oraz rządów krajów socjalistycznych": ZSRR, Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, NRD, Polski i Węgier. Nie było przedstawicieli Rumunii, zwykle obecnych na takich spotkaniach, byli za to rzadko obecni przedstawiciele Jugosławii. PRL reprezentowali Gomuł-ka i Cyrankiewicz. Zebrani stwierdzili, że "sprawiedliwa walka narodów arabskich zatriumfuje" i prawdopodobnie zobowiązali się do zerwania stosunków dyplomatycznych z Izraelem. ZSRR, Bułgaria i Czechosłowacja zerwały stosunki z Izraelem 10 czerwca, PRL i Węgry 12 czerwca, Jugosławia 13 czerwca. O stopniu suwerenności miały może świadczyć te odstępy. Izrael nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z NRD, natomiast Rumunia zachowała stosunki z Izraelem. 17 czerwca zawiadomiono o udanej próbie chińskiej bomby wodorowej. 11 i 12 lipca spotkali się w Budapeszcie przywódcy partii komunistycznych i szefowie rządów z tych samych krajów, co w czerwcu w Moskwie, a więc z sześciu państw bloku radzieckiego, bez Rumunii, ale z dodatkiem Jugosławii. Komunikat głosił, że była mowa o poparciu politycznym i pomocy gospodarczej dla krajów arabskich oraz "o 150 1967 krokach zmierzających do umocnienia obronności tych krajów". "Narada przebiegała w partyjnej atmosferze, w duchu całkowitej jedności". W drugiej połowie lipca prezydent Francji Charles de Gaulle był w Kanadzie, gdzie w Montrealu wzniósł okrzyk: "Niech żyje wolny Quebec", popierając w ten sposób dążenia tamtejszych francuskojęzycznych separatystów. Planowana podróż de Gaulle'a do Ottawy nie odbyła się i jego wizyta w Kanadzie zakończyła się przedterminowo. W Stanach Zjednoczonych, w czerwcu w Newark i w lipcu w Detroit, miały miejsce rozruchy murzyńskie, rabunki sklepów i podpalenia. Rosła widoczna opozycja przeciw wojnie w Wietnamie. W październiku wielki marsz przeciw wojnie zorganizowano w Waszyngtonie. 29 września rozpoczął się w Watykanie synod biskupów, zwołany przez sobór. Miało obradować 135 delegatów, w większości wybieranych przez episkopaty, 25 wyznaczył papież. Na synodzie biskupi polscy byli nieobecni, solidaryzując się z kardynałem Wyszyńskim, którego w ostatniej chwili zawiadomiono o odmowie wydania paszportu, 31 października studenci czechosłowaccy demonstrowali w Pradze w dzielnicy Strachov przeciw złym warunkom mieszkalnym w domach akademickich. W POLSCE 31 stycznia odbyła się plenarna sesja Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Edward Ochab podsumował oficjalne obchody tysiąclecia i potępił tych, którzy "próbują negować historyczne zwycięstwo Polski w walce z niemieckim imperializmem, szczuć przeciw komunistom, przeciwstawiać wierzących niewierzącym, zachwalać imperialistycznych wrogów Polski, a oczerniać jej socjalistycznych przyjaciół". W marcu i w kwietniu odnowiono układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy zawarte w latach 1947-1950: nowe układy zawarto z Czechosłowacją (l marca), z NRD (15 marca) i z Bułgarią (6 kwietnia). 15 kwietnia Stocznia Gdańska otrzymała imię Lenina. Zenon KJiszko odsłonił tablicę pamiątkową, zaś ambasador ZSRR Aristow oświadczył, że spełniło się marzenie Lenina, by Polska i ZSRR żyły w braterskiej przyjaźni. 151 1966 Na początku września biskup katowicki przejął kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z diecezji warszawskiej, ale nie dowiózł jej do Katowic. Obraz zatrzymała milicja i przewiozła na Jasną Górę z zakazem dalszej wędrówki. Tam obraz internowano: milicja pilnowała bram wyjazdowych z klasztoru, rewidując wyjeżdżające samochody. Od 7 do 9 października w sali Teatru Wielkiego obradował Kongres Kultury Polskiej, mający przedstawić "dorobek kultury polskiej na przestrzeni tysiąclecia, a zwłaszcza w ostatnim 20-leciu". Prasa informowała, że w obradach uczestniczyło "około 2 tysięcy delegatów", raczej mianowanych niż wybieranych. Wśród gości byli Gomulka, Ochab, Cyrankiewicz, Kliszko, Loga-Sowiński, Rapacki, Spychalski. O kulturze socjalistycznej mówił Włodzimierz Sokorski. Wojciech Żukrowski zgłosił "projekt apelu w obronie narodu wietnamskiego" - przyjęty przez aklamację. Również w październiku odbyło się zebranie na wydziale historii Uniwersytetu Warszawskiego, poświęcone, jak głosiły afisze, kulturze polskiej w ostatnim dziesięcioleciu, a więc tematowi węższemu niż omawiany na Kongresie Kultury Polskiej. Mówili historycy filozofii - Leszek Kołakowski i Krzysztof Pomian. Kołakowski krytycznie ocenił politykę oficjalną prowadzoną po październiku 1956 roku, za co obydwu prelegentów usunięto z PZPR. Niektórzy pisarze - członkowie PZPR apelowali, by Kołakowskiego z partii nie usuwać. Kołakows-kiego nie przyjęto z powrotem, a tych, co chcieli, by pozostał w partii, też usunięto z PZPR, niektórzy zaś sami wystąpili. Pisarze (a także intelektualiści) powoli rozstawali się z PZPR. 148 ZA GRANICĄ W roku 1967 rewolucja kulturalna w Chinach była w pełnym toku. W styczniu i w lutym czerwonogwardziści atakowali przedstawicielstwa dyplomatyczne w Pekinie, dotknęło to też PRL. 6 stycznia MSZ w Warszawie skierowało w związku z tym notę protestacyjną do rządu ChRL. 30 i 31 stycznia odbyły się w Bonn rozmowy ministrów spraw zagranicznych NFR i Rumunii. W wyniku rozmów Rumunia - jako pierwszy kraj w bloku radzieckim - nawiązała stosunki dyplomatyczne z NRF. W Indochinach graniczące z Wietnamem terytorium Laosu kontrolowały oddziały komunistyczne. Przez całe lata sześćdziesiąte Wietnam Północny wspomagał siły komunistyczne w Wietnamie Południowym drogą przez Laos i Kambodżę. W roku 1967 wojska amerykańskie w kwietniu bombardowały port Hajfong w Wietnamie Północnym, zaś w maju stolicę - Hanoi. 21 kwietnia w Grecji przejęli władzę wojskowi, twierdząc, że ratują kraj przed lewicowym zamachem stanu. Dotychczasowych przywódców politycznych internowano. Król Konstantyn, po nieudanej próbie przywróce-~ " . - . nią rządów demokratycznych, Tylko jedna ojczyzna opuścił Grecję 14 grudnia - Polska LudOWa Od 24 do 25 kwietnia odbywa- 149 1966 bezsilne, tam - poza oficjalną polityką i wojną - pragną dojść do porozumienia ludzie dobrej woli, poczuwając się - ponad granicami, językami i ustrojami - do wspólnoty wielkiej rodziny człowieczej". 17 marca "Trybuna Ludu" zamieściła list biskupów z 10 lutego "z niewielkimi skrótami" wraz z odpowiedzią, w której dawano do zrozumienia, że biskupi zmienili swoje początkowe stanowisko i przedstawiają "nową wykładnię" listu do biskupów niemieckich. Konkluzja "Trybuny Ludu": "Biskupi polscy prowadzą złą politykę i w dodatku nie wiedzą, jak to się robi". W kwietniu kościelne uroczystości milenijne odbywały się w Gnieźnie i w Poznaniu. Towarzyszyły im równoległe uroczystości państ-wowo-partyjne. 16 kwietnia do Gniezna przybyły "motocyklowe sztafety" i odbyła się defilada wojskowa z udziałem czołgów. Marszałek Spychalski posłużył się w swoim przemówieniu terminologią wojskową i skonstatował, że siły przeciwne sojuszom PRL sięgają "do ostatnich odwodów": "Nieprzypadkowo na arenie naszego życia politycznego raptem zaktywizowali się politycy w sutannach". W Poznaniu 17 kwietnia Gomułka krytykował ideę Polski jako przedmurza chrześcijaństwa. Zdaniem Gomułki, orędzie biskupów, "u którego podstaw znajduje się zgubna dla Polski idea przedmurza, usiłuje już bez osłonek podważyć politykę zagraniczną naszego państwa. Jego autorzy, w imię swych wstecznych celów politycznych, rozgrzeszyli zbrodniarzy hitlerowskich, wybaczyli im Oświęcim, Majdanek, Treblin-kę, wszystkie ich ludobójcze zbrodnie dokonane na narodzie polskim i na innych narodach". Gomułka oświadczył, że rząd nie pozwoli "na przyjazd papieża i biskupów z innych krajów, których Episkopat Polski, kierując się swoimi celami politycznymi, bez wiedzy i zgody władz państwowych zaprosił na kościelne uroczystości milenijne". Defilada pierwszomajowa w Warszawie odbyła się pod hasłem: "Nigdy nie zapomnimy i nie przebaczymy ludobójcom hitlerowskim ich zbrodni". 3 maja odbyły się uroczystości milenijne w Częstochowie. Uroczystą mszę odprawił arcybiskup Wojtyła, kazanie wygłosił kardynał Wyszyń-ski, reprezentujący papieża na tych uroczystościach. Mimo zaproszeń ze strony episkopatu, władze państwowe nie pozwoliły na obecność oficjalnych gości z zagranicy. Na pustym fotelu umieszczono portret papieża Pawła VI. 146 1966 7 i 8 maja równoległe uroczystości kościelne i państwowe odbywały się w Krakowie. Zorganizowano demonstrantów antykościelnych z transparentami: "Nie przebaczymy" i "Nie zapomnimy". "W wielu punktach miasta koncertowały orkiestry i odbywały się zabawy ludowe". W maju i na początku czerwca władze zarządziły zmotoryzowane gonitwy za kopią obrazu Najświętszej Marii Panny wędrującą z diecezji do diecezji. Zdarzały się przypadki porywania samochodu z obrazem, zakrywania obrazu plandeką i krępowania sznurami. Ta walka władz z obrazem uświęcała go dodatkowo i dawała mu istnienie osobowe. 24 i 26 czerwca uroczystości milenijne odbywały się w Warszawie, przy podobnym jak w innych miastach udziale bojówek partyjno-policyjnych, utrudniających ruch do katedry i z katedry i wznoszących okrzyki przeciw biskupom i prymasowi. 24 czerwca jako przeciwwagę uroczystości kościelnych strona państwowa zorganizowała w Warszawie "wianki" na Wiśle z imprezami sportowymi, występami na wielu estradach i pokazem ogni sztucznych. 26 czerwca zorganizowano w Warszawie koncerty estradowe, wyścig samochodowy i dwa mecze piłki nożnej na Stadionie Dziesięciolecia. 21 lipca na uroczystej sesji Sejmu dla uczczenia tysiąclecia państwa Gomułka wygłosił przemówienie zawierające oficjalne ujęcie historii Polski w kategoriach państwowych i klasowych. "Polska socjalistyczna to świątynia nie do zburzenia" - wyraził się religijnie i, jak miał w zwyczaju, podał procenty. Mówił, że wzrosły majątki kapituły gnieźnieńskiej od XVI do XVIII wieku (o 100%) oraz że po drugiej wojnie światowej liczba duchowieństwa wzrosła o 66%, a liczba biskupów o 70%, co świadczy, że rząd nie zwalcza religii. Jak mówił Gomułka: "Zwalczamy i zwalczać będziemy tylko wykorzystywanie uczuć religijnych dla szkodliwych interesom Polski celów politycznych". 22 lipca zorganizowano w Warszawie defiladę wojskową i paradę historyczną, w której brali udział "woje Chrobrego" i "zwycięzcy nad Krzyżakami". Część historyczną defilady zamykali "zdobywcy Berlina w 1945 roku: oddział piechoty z piastowskimi orłami na czapkach". Oto przytoczone w prasie hasła z defilady młodzieży: "Zawsze z partią!", "Wszystko, co nasze, Polsce oddamy", "Partia - Ojczyzna ~ Socjalizm!", "Pozdrawiamy bohaterską młodzież Wietnamu. Ręce Precz od Wietnamu - Wietnam zwycięży!". 147 1966 nie przeciw działaczom partyjnym uznanym za zwolenników kapitalizmu, ale taką etykietę łatwo było otrzymać. W NRF dymisja ministrów z FDP spowodowała upadek rządu, l grudnia kanclerzem został Georg Kiesinger, który utworzył rząd "wielkiej koalicji" - trzech partii: CDU, SPD, FDP. 16 grudnia Zgromadzenie Ogólne NZ jednomyślnie zaaprobowało Pakty Praw Człowieka: Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. W POLSCE Z datą 7 stycznia Urząd Rady Ministrów wysłał na ręce sekretarza episkopatu Zygmunta Choromańskiego list zawiadamiający o odmowie "zgody na wyjazd ks. kardynała Stefana Wyszyńskiego za granicę". W liście stwierdzono, że "ksiądz kardynał wykorzystał swój ostatni pobyt w Rzymie nie tylko do celów związanych z działalnością religijną, ale również dla działań politycznych szkodliwych z punktu widzenia interesów PRL". List ukazał się 9 stycznia w prasie jako komunikat Urzędu Rady Ministrów. Rząd nie po raz pierwszy uważał, że posiadanie paszportu nie jest prawem, ale przyznawaną przez władzę nagrodą za dobre sprawowanie, na którą obywatel (w tym przypadku prymas Polski) powinien zasłużyć. 13 stycznia odbyło się w Rzymie, w obecności papieża, uroczyste otwarcie roku milenijnego, na które wybierał się kardynał Wyszyński. 14 stycznia na sesji Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu redaktor "Tygodnika Powszechnego" Jerzy Turowicz mówił, że orędzie biskupów nie świadczy o gotowości dyskutowania granic zachodnich. Polemiki w tej sprawie sugerują istnienie różnic tam, gdzie ich nie ma. Gomułka odpowiadał Turowiczowi, mówiąc, że biskupi "przemawiają politycznym językiem reakcji". "Dlatego właśnie odmówiliśmy kardynałowi Wyszyńskiemu, ażeby nie spotkał się ze swoim nauczycielem - profesorem Haleckim, którego cytuje, ażeby nie mógł przeciwstawić tysiąclecia państwa polskiego - tysiącleciu wkroczenia chrześcijaństwa na ziemię polską". 10 lutego biskup Choromański wysłał w imieniu episkopatu list do premiera Cyrankiewicza odrzucający oskarżenia zawarte w piśmie z 7 stycznia, odmawiającym prymasowi paszportu. W lutym i w marcu w prasie ukazywały się nadal artykuły atakujące orędzie biskupów, a zwłaszcza prymasa Wyszyńskiego. 144 1966 15 lutego obradowała Rada Naczelna ZBOWiDu. Wyrażano oburzenie z powodu listu biskupów, nazywanego stale "orędziem". Prezes Zarządu Głównego Mieczysław Moczar mówił o licznych kombatantach, pytających, jakim prawem biskupi przesłali swój tekst "do polakożerczych biskupów niemieckich w NRF". Protestowano także przeciw listowi biskupów polskich do biskupów hiszpańskich, co było względnie nowym wynalazkiem. Rada Naczelna ZBOWiDu zaprotestowała przeciw "orędziu" biskupów "w imieniu setek tysięcy żołnierzy sprawy narodowej, w imieniu milionów ofiar prześladowań hitlerowskich". 19 lutego "Trybuna Ludu" wydrukowała nie podpisany tekst poświęcony przedwojennym artykułom antykomunistycznym publikowanym w "Ateneum Kapłańskim", redagowanym przez ks. drą Stefana Wyszyńskiego. Stwierdzono (może słusznie), że "poglądy polityczne kiedyś przezeń głoszone, określają jego aktualną postawę wobec zasadniczych zagadnień narodowego bytu". 5 marca wypowiedział się premier Cyrankiewicz, który na list biskupa Choromańskiego odpowiadał listem "do Księży Biskupów Kościoła rzymskokatolickiego", opublikowanym w prasie w niedzielę 6 marca (wraz z listem bpa Choromańskiego). Cyrankiewicz, tak jak poprzednio Gomułka, wybrał sobie za cel ataku piszącego na emigracji profesora historii Oskara Haleckiego, zwracając w ten sposób na jego prace uwagę. Cyrankiewicz polemizował z twierdzeniem biskupów, że Polska nie wyszła z wojny zwycięsko oraz z przypomnieniem przez nich, że na ziemie zachodnie musiały przesiedlić się miliony Polaków ze wschodu. Cyrankiewicz domagał się od biskupów przestrzegania ustaw i przepisów, i lojalnej postawy wobec PRL: "Władze państwowe nie będą bowiem czynić w stosunku do biskupów odstępstwa od powszechnie obowiązujących prawnych zasad wydawania paszportów". 6 marca odczytano w kościołach list pasterski episkopatu datowany 10 lutego. Biskupi wypowiedzieli się o stawianych im zarzutach: "Nigdy nie poddawaliśmy pod dyskusję sprawy naszych granic na Odrze i Nysie, uznając stan naszego posiadania za «być albo nie być» naszego państwa". W czyim imieniu biskupi się wypowiadali: "nasze prawo przedstawicielstwa sięga tak daleko, jak daleko narodowy duch Polski jest wewnętrznie zrośnięty z poczuciem przynależności do Kościoła katolickiego". W sprawie przebaczenia: "Gdzie zawodzą kodeksy, gdzie urzędowe czynniki nie mogą dojść do porozumienia i są 145 1965 W numerze z 18 grudnia tygodnik "Forum" ogłosił tłumaczone z niemieckiego teksty listów obydwu episkopatów. Tłumaczenia odbiegały od oryginałów w sposób ułatwiający polemikę. W roku 1965 w Bibliotece "Kultury" ukazał się "Kosmos" Gombrowicza (w maju). W czerwcu wszedł na ekrany film "Salto" Tadeusza Konwickiego. W lipcu odbyła się premiera "Tanga" (1) Mrożka w Teatrze Współczesnym w Warszawie. W roku 1965 ukazała się praca Leszka Kołakowskiego "Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym siedemnastego wieku". Adam Schaff w książce "Marksizm a jednostka ludzka" dawał czytelnikom do zrozumienia, że w socjalizmie nie wszystko jest udane. Ponieważ na gruncie marksizmu jest to teza wątpliwa, więc organ teoretyczny KC PZPR "Nowe Drogi" opublikował dyskusję o książce Schaffa. Dyskutanci uznali, że Schaff jest w błędzie. W roku 1965 w propagandzie oficjalnej kontynuowano wątki znane z kampanii wokół listu 34, przede wszystkim stwierdzenie, że polityka kulturalna jest sprawą wewnętrzną PRL i pisarze nie powinni bez pozwolenia publikować w wydawnictwach emigracyjnych. Propagandę wzmocniono argumentem policyjno-sądowym i po sprawie Wań-kowicza wystąpiono ze sprawą Millera, Grzędzińskiego i Mackiewicza. W grudniu nasiliły się ataki na hierarchię Kościoła katolickiego. Sprawę listu biskupów polskich do niemieckich eksploatowano obficie również w następnym roku. 142 Tysiąclecie ZA GRANICĄ 8 lutego Stolica Apostolska ogłosiła zniesienie indeksu ksiąg zakazanych. Od 10 do 14 lutego toczył się w Moskwie proces Andrieja Si-niawskiego i Julija Daniela, oskarżonych o publikowanie na Zachodzie: Siniawski pisał jako Abram Terc, Daniel jako Mikołaj Arżak (po polsku ich książki ukazywały się w Bibliotece "Kultury"). Siniawskiego skazano na siedem, Daniela na pięć lat więzienia. W marcu rząd francuski zapowiedział wycofanie oddziałów francuskich spod zjednoczonego dowództwa NATO - bez wystąpienia z sojuszu. Od l lipca wszystkie oddziały francuskie znalazły się pod dowództwem francuskim. Od kwietnia do czerwca trwały demonstracje studenckie i starcia z policją w Barcelonie, w Bilbao i w Madrycie. W Jugosławii l lipca zdymisjonowano Aleksandra Rankovi-cia oskarżonego o spisek przeciwko Ticie. W roku 1966 zaczęła się "rewolucja kulturalna" w Chinach, której cele sformułował w sierpniu Komitet Centralny Komunistycznej Partii Chin. "Czerwono-gwardziści" zaczęli niszczyć nie tylko pozostałości kultury zachodniej, ale i chińskiej. "Rewolucja" była wymierzona głów- 143 1965 Kuronia skazano na 3 lata więzienia, Karola Modzelewskiego na 3 i pół roku. Od 15 do 17 września sądzono w Warszawie Jana Nepomucena Millera, oskarżonego o napisanie sześciu tekstów, które pod pseudonimem Stanisław Niemira ukazały się w latach 1961-1964 w londyńskich "Wiadomościach". Teksty te miały zawierać niewłaściwe treści: "fałszywe wiadomości o sytuacji w Polsce". Uznano, że okolicznością obciążającą jest "wysoka szkodliwość społeczna działalności Millera", zaś okolicznością łagodzącą -jego podeszły wiek (miał 75 lat). Skazano go na trzy lata więzienia, zmniejszone na podstawie amnestii do półtora roku, co pozwoliło zawiesić wykonanie wyroku na dwa lata. W listopadzie, pod koniec Drugiego Soboru Watykańskiego, biskupi polscy skierowali do episkopatów reprezentowanych na soborze listy poświęcone zbliżającym się obchodom tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce. Wśród 56 listów był datowany 18 listopada list do biskupów niemieckich, mówiący o stosunkach wzajemnych obydwu narodów. List mówił o stworzonych na przełomie X i XI wieku warunkach "do przyszłych owocnych stosunków niemiecko-polskich oraz do szerzenia kultury zachodniej", o świętych przybyłych do Polski z Zachodu i o ciemnym nurcie historii Niemiec, który doprowadził "do powszechnego skompromitowania na ziemiach polskich wszystkiego, co niemieckie", nurcie związanym z zakonem krzyżackim, Prusami i drugą wojną światową, aktem "totalnego zniszczenia i wytępienia". Polska "wyszła z tego masowego mordowania nie jako zwycięskie, lecz krańcowo wyczerpane państwo". List wspominał o cierpieniu milionów uchodźców i przesiedleńców niemieckich ("na międzyaliancki rozkaz zwycięskich mocarstw") i o tym, że przez Polskę fale zniszczenia wojennego przeszły nie jeden raz, ale od roku 1914 wiele razy "pozostawiając za każdym razem ruiny, gruzy, nędzę, choroby, zarazy, łzy, śmierć oraz rosnące kompleksy odwetu i nienawiści". W liście były słowa "przebaczamy i prosimy o przebaczenie". 25 listopada minęło dwadzieścia lat od ukazania się pierwszego numeru tygodnika "Dziś i Jutro". Uznano to za dwudziestą rocznicę Stowarzyszenia "Pax" (chociaż stowarzyszenie formalnie powstało w roku 1952). Władysław Gomułka przyjął sześcioosobowe prezydium zarządu stowarzyszenia, z przewodniczącym Paxu Bolesławem Piasec-kim. Komunikat PAP informował, że w spotkaniu ze strony PZPR prócz Gomułki wzięli udział Zenon Kliszko, Władysław Wicha i Kazi- 140 * ^ 1965 mierz Witaszewski. W dwa dni później w sali Filharmonii Narodowej odbyła się uroczysta akademia. W liście datowanym w Rzymie 5 grudnia biskupi niemieccy odpowiedzieli biskupom polskim, pisząc o gorzkich skutkach "przez Niemców rozpętanej i przegranej wojny". Biskupi napisali, że niemieccy Ślązacy, Pomorzanie i mieszkańcy Prus Wschodnich "są świadomi, że dorasta tam teraz młoda generacja, która ziemie przekazane ich ojcom także za swoje rodzinne strony uważa". Wkrótce prasa PRL rozpoczęła kampanię przeciw biskupom, przedstawiającą hierarchię Kościoła katolickiego w Polsce jako proniemiecką. Można domyślać się, że jednym z celów kampanii było przeciwdziałanie propagandowe przypadającym w roku 1966 obchodom milenium chrześcijaństwa w Polsce. Kampanię zaczęto 10 grudnia, publikując w "Życiu Warszawy" nie podpisany artykuł zatytułowany "W czyim imieniu?", uzupełniony streszczeniem listu biskupów, podanym za zachodnioniemiecką agencją prasową. Teksty te zajmowały całą stronę. W artykule stwierdzono, że "Powołanym do prowadzenia polityki zagranicznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest wyłącznie rząd naszego kraju. Biskupi polscy, występując ze swoim "Orędziem" do biskupów niemieckich samowolnie wkroczyli w dziedzinę polityki zagranicznej, która nie ma nic wspólnego z religijną misją Kościoła". W "Trybunie Ludu" z 12 grudnia ukazał się długi artykuł ,,W sprawie «orędzia» biskupów", w którym podkreślano przychylną reakcję prasy zachodnioniemieckiej na list biskupów polskich. 14 grudnia w Sejmie przedstawiciel bardzo prorządowego Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego krytykował teksty obydwu episkopatów i, jak donosiła prasa, wyraził oburzenie patriotycznej części społeczeństwa. 15 grudnia na różnice między biskupami a narodem wskazywał przedstawiciel Stronnictwa Demokratycznego, zaś Jerzy Zawieyski z koła Znak ubolewał, że sformułowania biskupów były nietrafne. W komunikacie z 15 grudnia Episkopat Polski wyjaśnił, że list do biskupów niemieckich był jednym wielu wysłanych do różnych episkopatów, że był przede wszystkim dokumentem kościelnym i "w niczym nie wchodzi w prawa państwa, które działa przez swoich przedstawicieli urzędowych". List "stoi na stanowisku nienaruszalności granic zachodnich Polski, czemu episkopat dawał już wielokrotnie wyraz w swoich deklaracjach i oświadczeniach". 141 1965 premier i przewodniczący komisji planowania. Stało się to na kilka godzin przed podpisaniem układu handlowego między NRD a ZSRR. 8 grudnia zakończyły się, po trzech latach, obrady Drugiego Soboru Watykańskiego. W wyborach we Francji 5 i 19 grudnia zwyciężył de Gaulle, kandydując w drugiej turze przeciw Francois Mitterrandowi. W POLSCE 2 lutego zakończyła się tocząca się od 20 listopada 1964 roku rozprawa w trybie doraźnym przed Sądem Wojewódzkim dla m. st. Warszawy przeciw dyrektorowi Stołecznego Przedsiębiorstwa Miejskiego Handlu Mięsem Stanisławowi Wawrzeckiemu i dziewięciu innym osobom, którym zarzucano "systematyczne zagarnianie mienia społecznego". Stanisława Wawrzeckiego skazano na karę śmierci i wyrok wykonano. Czterech oskarżonych skazano na dożywotnie więzienie. 8 kwietnia Gomułka, Cyrankiewicz, Breżniew i Kosygin podpisali w Warszawie układ między PRL a ZSRR "O przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy" (poprzedni zawarto 21 kwietnia 1945 roku). Nowy układ miał obowiązywać przez 20 lat i ulegać automatycznemu przedłużeniu, jeśli nie zostanie wypowiedziany na dwanaście miesięcy przed upływem każdego okresu pięcioletniego. Układ przewidywał, że strony "będą wspólnie stosować wszystkie dostępne im środki w celu usunięcia groźby agresji ze strony zachodnioniemieckich sił militaryz-mu i odwetu lub jakiegokolwiek innego państwa, które by się z nimi sprzymierzyło" (art. 6). Układ przewidywał także porozumienia i konsultacje stron "we wszystkich dotyczących ich zagadnieniach międzynarodowych" (art. 8). 30 maja odbyły się wybory do Sejmu i rad narodowych. Tak jak w roku 1957 i 1961, w wyborach każdego rodzaju przedstawiano tylko jedną listę kandydatów, na której było ich nieco więcej niż miejsc. Kandydatów do Sejmu było 617 na 460 miejsc. Listy kandydatów firmował Front Jedności Narodu. Przed wyborami Gomułka przewidywał możliwość różnego postępowania w wyborach do Sejmu i do rad. W wyborach do rad narodowych, zwłaszcza niższego szczebla, wyborca mógł, zdaniem Gomułki, mieć własne upodobania: "W takim przypadku wyborca ma pełne prawo skreślać kandydata z miejsca mandatowego, a głosować na kogo innego". W wyborach do Sejmu miale być inaczej. "Tutaj skreślanie mogłoby nosić inny charakter, 138 1965 charakter polityczny", tego zaś należy unikać i starać się podkreślić "zwartość, jedność polityczną narodu". Przynależność partyjna posłów nie zmieniła się od roku 1961: PZPR - 255, ZSL - 117, SD - 39, bezpartyjni - 39, liczba posłów Paxu (zaliczanych do bezpartyjnych) wzrosła z trzech do pięciu, posłem został przewodniczący Paxu Bolesław Piasecki. Podano do wiadomości, że Władysław Gomułka uzyskał 99,3% ważnych głosów, ale pobił go między innymi Edward Gierek, w którego okręgu wszyscy kandydaci z "miejsc mandatowych" uzyskali co najmniej 99,3% głosów. 16 lipca podano w prasie komunikat PAP o zorganizowanym w Ministerstwie Kultury "spotkaniu" z prokuratorem generalnym Kazimierzem Kosztirką. Komunikat głosił, że "spotkanie poświęcone było poinformowaniu środowiska literackiego, jak również przedstawicieli prasy o niezgodnej z prawem działalności trzech członków ZLP, a mianowicie Stanisława Cata-Mackiewicza, Januarego Grzędzińskiego i Jana Nepomucena Millera". Ich "niezgodna z prawem działalność" polegała na publikowaniu artykułów w prasie emigracyjnej. W "Życiu Warszawy" można było przeczytać, że dochodzenie w sprawie Grzędzińskiego ujawniło "szczegóły wyjątkowo żenujące z punktu widzenia zasad zwykłej godności obywatelskiej", mianowicie Grzędziński przekazywał informacje korespondentom zachodnim i to "nieraz wręcz natrętnie". Akt oskarżenia w sprawie Millera został, jak informowano, przekazany do sądu. Cat-Mackiewicz, któremu przedstawiono zarzut z art. 23 mkk, pisywał od roku 1964 artykuły w "Kulturze" (paryskiej) pod pseudonimem Gaston de Cerizay, do czego przyznał się na przesłuchaniach. W "Życiu Warszawy" stwierdzono, że publikacje Mackiewicza "są świadomym wrogim działaniem, mogącym przynieść - zwłaszcza na arenie międzynarodowej - szkodę naszemu państwu". Pod koniec roku Mackiewicz zaczął pisać pod własnym nazwiskiem zapiski dla "Kultury" zatytułowane "Z domu niewoli". Śledztwo trwało. Mackiewicz zmarł na początku roku 1966 i zapiski ukazały się już po jego śmierci. 19 lipca wydano wyrok w sprawie Jacka Kuronia i Karola Modzele-wskiego, oskarżonych "o sporządzanie i rozpowszechnianie opracowań zawierających szkodliwe dla interesów państwa polskiego, fałszywe wiadomości dotyczące stosunków politycznych i społeczno--gospodarczych w Polsce". Oskarżeni napisali "List otwarty do członków PZPR i ZMS przy Uniwersytecie Warszawskim". Jacka 139 1964 sytuacji w środowisku pisarzy (tekst nie był wysłany pocztą, w aktach sprawy była tylko kopia, jakimś sposobem sporządzona po drodze przez policje). Tekst Wańkowicza, zdaniem sądu, wyrządził "istotną szkodę interesom państwa polskiego", a zatem autora skazano z artykułu 23 małego kodeksu karnego na 3 lata więzienia, złagodzone na podstawie amnestii z 20 lipca do półtora roku. Wańkowicz był w areszcie, ale areszt uchylono i pisarz w więzieniu karnym się nie znalazł. W uzasadnieniu wyroku stwierdzono, że Wańkowicz szkalował politykę kulturalną i jest niewdzięczny, bo wydano "ponad 400 tysięcy egzemplarzy jego utworów literackich". Po dwu podstawowych ustawach kodyfikujących prawo cywilne, jakimi były kodeks rodzinny i opiekuńczy i kodeks cywilny, 17 listopada Sejm uchwalił kodeks postępowania cywilnego, obszerną ustawę zastępującą kodeks przedwojenny i liczne przepisy powojenne. W roku 1964 w ZSRR odszedł Chruszczow, który, jak się okazało, zmienił tamtejsze obyczaje polityczne: nie trafił do więzienia ani nie został rozstrzelany. W Polsce kampanię przeciw listowi 34 władze oparły na przeciwstawieniu zachodnich, obcych środków masowego przekazu i "naszych problemów", "naszej polityki kulturalnej", w którą obcy nie powinni się wtrącać. Stowarzyszenie Pax walczyło z kardynałem Wyszyńskim i miało w tym poparcie "Trybuny Ludu". 136 Biskupi i Niemcy ZA GRANICĄ W Rumunii 19 marca zmarł Gheorghe Gheorghiu-Dej, kierujący partią, rządem i państwem. Na stanowisku szefa partii zastąpił go Nicolae Ceausescu. W lipcu partia zmieniła nazwę i z partii robotniczej stała się komunistyczna. Rumunia również zmieniła nazwę: z Rumuńskiej Republiki Ludowej stała się Socjalistyczną Republiką Rumunii. 22 kwietnia podano wiadomość o aresztowaniu 7 kwietnia kilku wysokich urzędników bułgarskich. Jednocześnie zdementowano informacje o przygotowywaniu przez nich zamachu stanu. 26 września królowa angielska odznaczyła Orderem Imperium Brytyjskiego czwórkę muzyków "The Beatles". 15 października Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury przyznano Michałowi Szołochowowi. W Indonezji dwiema podstawowymi siłami politycznymi były wojsko i partia komunistyczna. Na przełomie września i października wojskowi ogłosili, że wykryli komunistyczne przygotowania do zamachu stanu. Liczbę ofiar terroru antykomunistycznego o-cenia się na około 100 tysięcy. 11 listopada premier Rodezji łan Smith proklamował niepodległość - bez zgody Wielkiej Brytanii. 3 grudnia popełnił w NRD samobójstwo Erich Apel, wice- 137 1964 oczerniającą Polskę Ludową". W "kontrliście" stwierdzono, że polityka kulturalna "jest wspólną sprawą inteligencji twórczej oraz kierownictwa politycznego i państwowego kraju". Pod "kontrlistem" podpisało się kilkuset członków Związku Literatów Polskich, którzy uznali, że do "naszej polityki kulturalnej" nie powinni się mieszać obcy. 20 lipca uchwalono dekret o amnestii "z okazji dwudziestolecia Polski Ludowej". Z tej samej okazji, 21 lipca, odbyła się uroczysta akademia, w której wzięli udział sąsiedzi: sekretarze partii - Chrusz-czow, Novotny i Ulbricht. Gomułka poświęcił w swym przemówieniu sporo miejsca krytyce NRF i trochę miejsca krytyce Watykanu. 21 lipca odsłonięte w-Warszawie pomnik, przedstawiający kobietę z mieczem; na cokole napisano "Bohaterom Warszawy 1939-1945". Budowa pomnika była realizacją uchwały Stołecznej Rady Narodowej z lipca 1956 roku. Forma, jaką pomnikowi nadano, była sposobem uniknięcia bezpośredniego uczczenia powstania warszawskiego. 7 sierpnia zmarł Aleksander Zawadzki, który od 1952 roku był przewodniczącym Rady Państwa. Zastąpił go na tym stanowisku Edward Ochab, który od marca do października 1956 roku był I sekretarzem KC PZPR. W czerwcu we Francji w piśmie "La France Catholiąue" ukazała się informacja o działalności Paxu (w Polsce i za granicą) przesłana z watykańskiego sekretariatu stanu i datowana w czerwcu 1963 roku. Autorstwo tej informacji przypisano kardynałowi Wyszyńskiemu. Czytelnicy w Polsce mogli się z tym tekstem zapoznać z lipcowo--sierpniowego numeru paxowskiego miesięcznika "Życie i Myśl", gdzie tekst ten przedrukowano jako załącznik do listu otwartego do kardynała Wyszyńskiego. O Paxie można było przeczytać, że " nie jest «ruchem», lecz organem aparatu policyjnego o wyraźnych powiązaniach, zależnym bezpośrednio od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, i ze ślepym posłuszeństwem wypełnia polecenia tajnej policji UB". W odpowiedzi Pax twierdził, że "nie ma żadnej zależności Paxu od władz administracyjnych i policyjnych", zaś kampanię przeciw Paxowi prowadziły elementy antypaństwowe i antysocjalistyczne, rozwścieczone konsekwentnym stanowiskiem Paxu ,jako politycznego sojusznika PZPR w sprawie ustroju socjalistycznego i sojuszu ze Związkiem Radzieckim". 4 września biskupi wypowiedzieli się o nauczaniu religii, pisząc o utrudnieniach i szykanach ze strony władz państwowych, naciskach 134 * 1964 na rodziców, nauczycieli, uczniów i na osoby udostępniające pomieszczenia do nauki w punktach katechetycznych. 27 września "Trybuna Ludu" opublikowała nie podpisany artykuł "w sprawie stosunków między państwem a Kościołem": "Podstawowy warunek", w którym broniono zarządzeń państwowych w sprawie nauczania religii i omawiano sprawę raportu wydrukowanego przez "Życie i Myśl". Zdaniem "Trybuny Ludu", w Polsce jest ponad 16 tysięcy punktów katechetycznych, a warunkiem poprawy stosunków między państwem a Kościołem jest "lojalna postawa wobec socjalistycznego porządku społecznego". W listopadzie w "Trybunie Ludu" pisano, że w "oparciu o ten raport (kardynała Wyszyńskiego) ultrasow-skie i neofaszystowskie organizacje we Francji rozpętały walkę przeciw postępowej prasie katolickiej". Od 24 do 26 września obradował w Warszawie III Kongres Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, organizacji kombatanckiej zrzeszającej między innymi bojowników milicji i UB, zwalczających AK i podziemie zbrojne. Prezesem Zarządu Głównego na miejsce Jerzego Zarzyckiego został Mieczysław Moczar, który od grudnia 1956 roku był wiceministrem spraw wewnętrznych, 12 grudnia 1964 roku Moczar został ministrem spraw wewnętrznych na miejsce Władysława Wichy (Moczar był ministrem do lipca 1968 roku). W kręgach partyjnych i wśród dziennikarzy zachodnich rozchodziły się pogłoski, że Moczar ma zamiar prowadzić inną politykę niż Gomułka i że byłaby to polityka gorsza, której należy się przeciwstawić (trudno powiedzieć, jak zamierzano się przeciwstawiać, jeśli popierając Gomułkę, to członkowie PZPR to robili). Niedługo po usunięciu Chruszczowa, Breżniew, Kosygin i And-ropow spotkali się z Gomułka, Cyrankiewiczem i Kliszką. Było to "w tych dniach", jak poinformowano 26 października. Spotkanie "odbyło się w rejonie Puszczy Białowieskiej". Informacja o treści spotkania była równie mało uchwytna, jak informacja o jego miejscu i czasie (omówiono sprawy "rozwoju wszechstronnej współpracy"). Można przypuszczać, że nowi zwierzchnicy radzieccy odnawiali - nie ujawnione publicznie - umowy zawarte przez Chruszczowa i jego poprzednika. Zasób represji przeciw pisarzom podpisanym pod listem 34 rozszerzono o postępowanie sądowe: od 26 października do 9 listopada Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy rozpatrywał sprawę Melchiora Wańkowicza, któremu zarzucano wysłanie do córki tekstu na temat 135 1964 15 października agencja TASS podała, że w ZSRR zwolniono Nikitę Chruszczowa ze stanowisk pierwszego sekretarza KC KPZR i premiera. Podano, że stało się to na prośbę Chruszczowa, "w związku z podeszłym wiekiem i pogorszeniem się stanu zdrowia". Chruszczowa zastąpili Leonid Breżniew i Aleksiej Kosygin. Breżniew zapewne był zdrowszy, bo ani wiek, ani stan zdrowia nie spowodowały później jego dymisji. 16 października dokonano w Chinach pierwszego wybuchu nuklearnego. Chiny stały się piątym krajem dysponującym bronią atomową (po Stanach Zjednoczonych, ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji). - 3 listopada wybory w Stanach Zjednoczonych przyniosły przygniatające zwycięstwo urzędującemu prezydentowi Lyndonowi John-sonowi. W POLSCE 5 lutego Sejm uchwalił kodeks rodzinny i opiekuńczy - w miejsce kodeksu rodzinnego z 1950 roku. Obydwa kodeksy zawierały przepisy dotyczące małżeństwa, stosunków między rodzicami a dziećmi, przysposobienia, obowiązku alimentacyjnego i opieki, nowy kodeks był jednak bardziej szczegółowy. Z datą 14 marca 34 pisarzy i naukowców wysłało do ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza list protestujący przeciw brakowi papieru i ograniczeniom cenzuralnym. W krótkim tekście, złożonym z dwu zdań, domagano się "zmiany polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez Konstytucję Państwa i zgodnie z dobrem narodu". List był żądaniem sformułowanym zbiorowo, a ówczesne oficjalne obyczaje polityczne nie przewidywały wystąpień zbiorowych nie zaplanowanych i nie zatwierdzonych przez władzę. 26 marca wiadomość o liście 34 podała w depeszy z Polski agencja Reutera. Na początku kwietnia rozeszły się informacje o wstrzymaniu druku utworów sygnatariuszy listu. Zmniejszono dozwolony nakład "Tygodnika Powszechnego" z 40 na 30 tysięcy egzemplarzy, co było zapewne represją za podpis redaktora pisma Jerzego Turowicza. 26 marca Stany Zjednoczone przywróciły klauzulę najwyższego uprzywilejowania Polsce i Jugosławii (pozbawionych tego przywileju w roku 1962 na mocy Trade Expansion Act). 14 kwietnia odbył się krótki wiec na Uniwersytecie Warszawskim. Domagano się informacji o liście 34. 132 1964 Represje wobec sygnatariuszy listu 34 spotkały się z prostestami na Zachodzie. Jeden ze zbiorowych protestów opublikowano 18 kwietnia w londyńskim "Timesie". 28 kwietnia w "Timesie" zamieszczono list z Polski, w którym dziesięciu profesorów spośród 34 sygnatariuszy listu wyraziło ubolewanie w związku z "kampanią przeciw naszemu krajowi". W maju list profesorów przedrukowano w "Życiu Warszawy". 23 kwietnia Sejm uchwalił kodeks cywilny, obszerną i szczegółową ustawę, zawierającą ponad tysiąc artykułów. W kodeksie stwierdzono, że "przepisy prawa cywilnego powinny być tłumaczone i stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej" (art. 4). To stwierdzenie stawiało pod znakiem zapytania znaczenie szczegółowych przepisów prawa i pozwalało domyślać się, że ważniejsze od nich są - nie określone bliżej i zmienne - interesy ustrojowo-państwowe. Kodeks utrwalał istniejące ograniczenia dotyczące przekazywania własności rolnej, stanowiąc, że łączny obszar nieruchomości już posiadanej i nabytej nie może przekraczać 15 hektarów, a w gospodarstwach hodowlanych 20 hektarów. Nadwyżka może być przejęta na własność państwa bez odszkodowania (art. 161). 7 maja na spotkaniu "aktywu partyjnego" Huty Warszawa Gomuł-ka mówił o rozrzucanych tam tekstach podpisywanych przez konspiracyjną Komunistyczną Partię Polski. Odezwa tej partii atakowała Gomułkę i ostrzegała przed "grupą żydowskiej syjonistycznej bur-żuazji, zakonspirowanej wśród komunistów jeszcze w dawnych przedwojennych czasach". Tę argumentację przejęto później oficjalnie, ale na razie Gomułka atakował autorów odezwy, zwracając uwagę na zbieżność ich stanowiska ze stanowiskiem komunistów chińskich i albańskich. 8 maja na zjeździe pisarzy ziem zachodnich i północnych przemawiał Zenon Kliszko, który mówił o liście 34 odróżniając "dwóch czy trzech" organizatorów od reszty: "tych kilku inicjatorów, powodowanych niezbyt czystymi interesami i zawiedzionymi ambicjami, kierowało list w istocie rzeczy nie do władz państwowych naszego kraju, lecz do ośrodków zagranicznych, przy czym drogę do nich znaleźli wcześniej niż do oficjalnego adresata". 10 i 14 maja w dwu odcinkach "Życie Warszawy" opublikowało podpisy pod "kontrlistem" protestującym przeciw artykułom w prasie zachodniej i audycjom "Wolnej Europy", które nazwano "kampanią m 1963 najpierw, natomiast do zbiorników w Płocku dopłynęła, jako podano, w kwietniu 1964 roku. W roku 1963 przeciętna płaca miesięczna brutto wynosiła, wedle Rocznika Statystycznego, 1874 zł. Mimo partyjnej kampanii ideologicznej, ukazywały się książki warte zapamiętania. Były wśród nich: "Polska Jagiellonów" Jasienicy i "Sennik współczesny" Konwickiego. W "Dialogu" opublikowano "Jak było naprawdę" Antoniego Słonimskiego, monolog o zjawieniu się w Warszawie Wiadomej Osoby, mówiącej po aramejsku, i "Śmierć porucznika" Mrożka, sztukę wyśmiewającą tradycję romantyczną, a zwłaszcza Mickiewicza. "Śmierć porucznika", wystawiona w Teatrze Dramatycznym w Warszawie, wywołała oburzenie, częściowo oficjalne. Odtąd zwykle Mrożka za tę sztukę krytykowano, gdy piętnowano "szyderców", lekceważących tradycję. Jan XXIII, przed śmiercią, i John Kennedy, raczej po śmierci, zostali oficjalnie i trochę obłudnie zaaprobowani w obozie radzieckim, a w tym i w Polsce. Publikowane w prasie w styczniu i w lipcu długie polemiki radziecko-chińskie pozwalały stwierdzić (jeśli ktoś nie wiedział), że między dwoma największymi krajami komunistycznymi nie ma zgody. Komuniści w ZSRR (a także w Polsce), atakowani z Chin jako "rewizjoniści", nie zamierzali ustępować przed "ideologią burżuazyj-ną" i tolerować niezależności w kulturze. W Polsce zlikwidowano dwa tygodniki kulturalne, wykazujące pewną niezależność wobec partyjnych dyrektyw, atakowano "dywersję ideologiczną" i drukowano w "Trybunie Ludu" rozważania (dość mętne) o roli tradycji w "wychowaniu socjalistycznym". 130 ił I Przeciw zagrożeniu kultury ZA GRANICĄ Papież Paweł VI był w styczniu w Ziemi Świętej, co było pierwszym od 150 lat wyjazdem papieża poza Włochy. W Jerozolimie papież spotkał się z prawosławnym patriarchą Konstantynopola Atenagorasem, tego rodzaju spotkań przywódców obydwu Kościołów nie było od XV wieku. Od 14 września do 21 listopada trwała trzecia sesja soboru watykańskiego. Przyjęto dekrety o Kościele, o katolickich Kościołach wschodnich i o ekumenizmie. W grudniu papież był na kongresie eucharystycznym w Bombaju. W lutym poeta rosyjski Josif Brodski został skazany za paso-żytnictwo na 5 lat przymusowych robót. 19 czerwca Senat Stanów Zjednoczonych uchwalił ustawę o prawach obywatelskich, zakazującą dyskryminacji rasowej, co miało znaczenie zwłaszcza na południu. Ustawę tę prezydent Johnson podpisał 2 lipca. Na początku sierpnia lotnictwo amerykańskie, w odwet za ataki wietnamskie na okręty amerykańskie, bombardowało po raz pierwszy północnowiet-namskie urządzenia portowe i okręty. Kongres udzielił prezydentowi Johnsonowi pełnomocnictw do podejmowania działań wojskowych przeciw Wietnamowi Północnemu. 131 1963 wypowiadano się z równą stanowczością na temat właściwej polityki w Księstwie Warszawskim, która powinna była przeciwstawiać się Napoleonowi, jak i na temat obrony socjalizmu przed "współczesną ideologią burżuazyjną". W czerwcu na miejsce "Nowej Kultury" i "Przeglądu Kulturalnego" pojawił się nowy tygodnik - "Kultura". Tytuł, ale nie treść, zapożyczono od miesięcznika wydawanego przez Jerzego Giedroycia. "Nowa Kultura" istniała od 1950 roku i początkowo intensywnie popularyzowała socrealizm jako doktrynę propagandowo-artystyczną, "Przegląd Kulturalny" istniał od 1952 roku i był nieco mniej ideologicznie zaangażowany. W połowie lat pięćdziesiątych obydwa pisma stawały się coraz mniej schematyczno-propagandowe, za co następnie skrytykowali je decydujący urzędnicy komunistyczni. Tygodnik "Kultura" miał nie powtarzać błędów swych poprzedników, ale w kilkanaście lat później (około roku 1980) i ten tygodnik odchylił się od wymagań partyjnej prawomyślności. W warszawskiej "Kulturze" w sierpniu zaczęto drukować dłuższą nowelę filmową Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Człowiek z marmuru". Film na podstawie tej noweli nakręcono w kilkanaście lat później, zmieniając zresztą i uzupełniając nowelę. W listopadzie w tymże piśmie zaczął się ukazywać cykl artykułów Janusza Kolczyńskiego o "dywersji ideologicznej", traktujących ogólnie o amerykańskiej polityce wobec krajów bloku radzieckiego, zaś bardziej szczegółowo o radiostacji Wolna Europa i o miesięczniku "Kultura". Tytuł artykułu z grudnia głosił, że "W Maisons-Laffitte nienawidzą kulturalnie...". 3 lipca podano do wiadomości, że Biuro Polityczne KC PZPR zwolniło Romana Zambrowskiego ze stanowiska członka Biura Politycznego i sekretariatu KC. Według komunikatu, Zambrowski sam poprosił o zwolnienie. W kręgach partyjnych, w zależności od upodobań polityczno-personalnych, komentowano dymisję Zambrowskiego jako odejście ostatniego stalinowca lub ostatniego demokraty, zajmującego podobnie eksponowane stanowisko. Od 4 do 6 lipca obradowało XII plenum KC PZPR poświęcone ideologii w sensie marksistowskim, czyli obejmującym sztukę, nauki społeczne, dziennikarstwo, oświatę. Wygłoszony 4 lipca referat Władysława Gomułki "O aktualnych problemach ideologicznej pracy partii" zajmował 4 strony "Trybuny Ludu". Gomułka polemizował z bis- 128 1963 kupami w sprawie wojen: "wojny nie rodzą się z «grzechu pierworod-nego» człowieka. Są one «pierworodnym grzechem» imperializmu". Gomułka mówił o historii i naukach społecznych, krytykował autorów, którzy "opierali się szeroko na źródłach i literaturze zachodnioeuropejskiej, pomijając literaturę radziecką i nawet klasyków marksizmu". Zajął się sztuką, w której "zaczęto bezkrytycznie przenosić na nasz grunt poglądy z innego świata, ze świata kapitalizmu, skazanego przez historię na zagładę". Wystąpił przeciw demagogicznemu, bezmyślnemu i szkodliwemu krytykanctwu. "Cała ta gadanina o walce pokoleń ma wsteczny charakter i gdyby jej nie położono kresu, mogłaby jedynie wnieść zamęt w umysły młodzieży". Historia w szkole "stała się nazbyt zobiektywizowanym rejestrem faktów i zdarzeń, w którym zatraca się prawda o społecznym sensie dziejów". W nauczaniu literatury niesłuszna jest eliminacja "szeregu pozycji współczesnej literatury rosyjskiej i radzieckiej o dużym ładunku ideowym". Chociaż istnieją trudności (które Gomułka zamierzał zwalczać), to jednak, jak stwierdził na koniec, "idea twórczego marksizmu-leninizmu, która przewodzi naszej partii jest niezwyciężona". Od 15 września podwyższono ceny mleka, napojów alkoholowych i zapałek. Jednocześnie Rada Ministrów ustaliła, że zostanie obniżona zawartość tłuszczu w mleku i w śmietanie. 19 grudnia Sejm uchwalił ustawę o ustroju adwokatury - w miejsce poprzedniej z 1950 roku. Zachowano zasadę, że adwokatura "powołana jest do udzielania pomocy prawnej zgodnie z prawem i interesem mas pracujących" (art. 2). Za postępowanie sprzeczne z "interesem mas pracujących" groziła odpowiedzialność dyscyplinarna (art. 93) i za karę można było być pozbawionym prawa wykonywania zawodu. Ustawa znosiła prywatne kancelarie adwokackie, stwierdzając, że "adwokat może wykonywać zawód w zespole adwokackim lub w społecznym biurze pomocy prawnej" (art. 3). Poseł Stefan Kisielewski skrytykował ustawę i zapowiedział, że koło Znak będzie głosować przeciw niej (przeciw głosowało pięciu posłów). 28 grudnia z udziałem Gomułki i Cyrankiewicza "przekazano do eksploatacji" północny odcinek rurociągu "Przyjaźń" transportujący ropę znad Wołgi do dwu kombinatów: w Płocku i w Schwedt w NRD. Gomułka wygłosił długie przemówienie, w którym stwierdził, że nazwa "Przyjaźń" jest w pełni uzasadniona. Do NRD ropa popłynęła 129 1963 terris" poświęconą sprawom międzynarodowym. Encyklika broniła pokoju i została zinterpretowana, również w obozie komunistycznym, jako wypowiedź na rzecz współistnienia państw komunistycznych i niekomunistycznych. 3 czerwca Jan XXIII zmarł. Arcybiskup Mediolanu, kardynał Giovanni Montini, wybrany 21 czerwca jego następcą, przybrał imię Pawła VI. Podczas podróży do Europy, 26 czerwca, prezydent Kennedy, przemawiając do olbrzymich tłumów przed ratuszem w Berlinie Zachodnim, powiedział, że jest berlińczykiem: Ich bin ein Berliner. Kennedy okazał stanowczość wobec gróźb Chruszczowa, że mocarstwa zachodnie zostaną z Berlina wyparte. Dla równowagi, w Berlinie wschodnim pojawił się wkrótce Chruszczow, który, tak jak i zresztą Gomułka, czcił tam 70-lecie Waltera Ulbrichta, pierwszego sekretarza wschodnioniemieckiej partii komunistycznej. 2 lipca Chruszczow na wiecu w Berlinie skrytykował przemówienia Kennedy'ego. Zaproponował, by zawrzeć porozumienie w sprawie zaprzestania doświadczeń nuklearnych w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą (próby podziemne nie byłyby więc zakazane). Układ na ten temat przedstawiciele ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii parafowali 25 lipca w Moskwie, a podpisali również w Moskwie 5 sierpnia, w 18 rocznicę wybuchu pierwszej bomby atomowej w Hiroszimie. Układ ten potępili komuniści chińscy, z którymi strona radziecka toczyła długie polemiki publiczne, przedrukowywane w prasie PRL. Francja także nie przystąpiła do układu. 14 lipca w "Prawdzie" ukazał się długi list otwarty KC KPZR krytykujący komunistów chińskich. 15 lipca list ten przedrukowała "Trybuna Ludu" wraz z nieco dawniejszym listem chińskim (z 14 czerwca). Komuniści chińscy atakowali politykę pokojowego współistnienia. 18 lipca w "Trybunie Ludu" poparto stanowisko radzieckie. W Czechosłowacji w czerwcu zawiadomiono, że Vlado Clementis został zrehabilitowany, pośmiertnie przywrócono mu członkostwo partii komunistycznej, w sierpniu zrehabilitowano Slansky'ego (obydwu skazano na śmierć w 1952 roku). 2 października zwolniono z "internowania" pięciu biskupów, w tym prymasa Czechosłowacji, arcybiskupa Pragi, Josefa Berana, uwięzionego w roku 1949. Po czternastu latach urzędowania, 15 października, podał się do dymisji 87-letni kanclerz Niemiec Zachodnich Konrad Adenauer. Jego następcą został minister gospodarki Ludwig Erhard. 126 " 1963 22 listopada zamordowano w Dallas prezydenta Kennedy'ego. Zgodnie z konstytucją, wiceprezydent Lyndon B. Johnson został zaprzysiężony jako prezydent. 22 listopada aresztowano i oskarżono o zabójstwo 24-letniego Lee Harveya Oswalda, który krótko mieszkał w Związku Radzieckim. W dwa dni później Jack Ruby zabił Oswalda, gdy miano przewieźć go do więzienia. W POLSCE 7 marca podpisano trzyletnią umowę handlową między Polską a NRF. Uzgodniono wymianę towarów na lata 1963-1965. Umowa przewidywała "otwarcie w Warszawie w niedługim czasie przedstawicielstwa handlowego Republiki Federalnej Niemiec". Zgodnie z informacją PAP, "Polskie przedstawicielstwo handlowe w Republice Federalnej Niemiec istnieje już od szeregu lat". 28 marca na posiedzeniu Sejmu Cyrankiewicz uzasadniał konieczność podwyżek cen węgla i drewna opałowego oraz opłat za energię elektryczną, gaz, centralne ogrzewanie i wodę. Nowe ceny obowiązywały od l kwietnia. 17 kwietnia na zebraniu "aktywu partyjnego" w Warszawie Gomułka bronił nowych cen i stwierdził, że wywołanego przez podwyżki niezadowolenia "nie omieszkali wykorzystać wewnętrzni i zewnętrzni przeciwnicy naszego ustroju, wrogowie socjalizmu". W kwietniu w Warszawie strajkowały pielęgniarki, które przeszły ulicami miasta. 18 kwietnia w liście pasterskim biskupi polscy komentowali niedawno opublikowaną encyklikę Jana XXIII "Pacem in terris", zwracając uwagę na prawa człowieka: "prawa osoby i społeczności". Biskupi pisali, że "rządy prawdziwie demokratyczne są najlepszym wyrazem potrzeb dzisiejszych społeczeństw" oraz że "interwencja gospodarcza państwa powinna być tak wykonywana, by nie tylko nie hamowała wolności działania osób prywatnych, lecz przeciwnie, by ją zwiększała". Opublikowana w 1962 roku książka pułkownika Zbigniewa Załus-kiego "Siedem polskich grzechów głównych" nadal wywoływała komentarze w prasie. Głosy za i przeciw bohaterstwu publikowano na początku roku 1963 w "Przeglądzie Kulturalnym" i w "Polityce". W styczniu i w kwietniu odezwała się "Trybuna Ludu". 26 kwietnia opublikowano długi, nie podpisany artykuł "Spór o ideały wychowawcze socjalizmu", wydrukowany osobno jako broszura. W tym tekście 127 1962 W grudniowym numerze paryskiej "Kultury" ukazał się artykuł Witolda Jedlickiego "Chamy i Żydy", który później wszedł do książki Jedlickiego o Klubie Krzywego Koła. Autor interpretował odwilż w połowie lat pięćdziesiątych i "październik" jako wynik działań grupy "puławian" w kierownictwie PZPR, którzy doszli do wniosku, że opłaca im się "liberalne" pobudzanie opinii publicznej. Ich przeciwnicy, "natolińczycy", lansowali hasło odpowiedzialności za okres stalinowski, temat, którego "puławianie" woleli nie omawiać. W grudniu ukazał się pierwszy tom wydawanej przez PWN Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, przygotowywanej od lipca 1957 roku i zamierzonej na 13 tomów (tom 13 ukazał się w roku 1970). Hasła opracowywało ponad 2000 autorów, około 1000 recenzentów i prawie 100 redaktorów. W przedmowie stwierdzono, że encyklopedia "oparta jest na założeniach racjonalistycznych i materialistycznych; jej kierunek światopoglądowy wyznaczają założenia ideologii socjalistycznej". Mimo wstępu, encyklopedia była umiarkowanie nasycona ideologią, co przyczyniło się do skrytykowania jej w roku 1968 za "błędy polityczne". W roku 1962 ZSRR dokonał próby nerwów, instalując broń rakietową na Kubie, w bezpośrednim pobliżu Stanów Zjednoczonych, które jednak potrafiły zareagować stanowczo. Klub Krzywego Koła zamknięto, jak poprzednio inne organizacje zakładane w Polsce w okresie "odwilży". W PZPR zapowiedziano ostrzejszą politykę wobec nauki i szkół wyższych. 124 Front ideologiczny ZA GRANICĄ 7 stycznia ukazał się w "Prawdzie" długi artykuł pt. "Umacniajmy jedność ruchu komunistycznego w imię pokoju i socjalizmu". 8 stycznia artykuł ten przedrukowała "Trybuna Ludu". Artykuł krytykował Albańską Partię Pracy oraz dogmatyków zarzucających ZSRR "zaprzestanie walki z imperializmem". Można było w tym odczytać aluzje do stanowiska komunistów chińskich. 9 stycznia w "Trybunie Ludu" stwierdzono, że przedstawiciele KP Chin brali wielokrotnie przywódców albańskich w obronę. Pod koniec stycznia wypuszczono z obozu w ZSRR katolickiego arcybiskupa Lwowa obrządku unickiego, Josifa Slipyja. Na początku lutego Slipyja przewieziono z Moskwy do Rzymu. 21 marca w węgierskim zgromadzeniu państwowym Janos Kadar zapowiedział amnestię, którą 23 marca uchwalono. 4 lipca rząd węgierski wycofał sprzeciw wobec nominacji sześciu biskupów. 7 kwietnia uchwalono nową konstytucję Jugosławii, zakazującą łączenia funkcji państwowych i partyjnych. 20 czerwca marszałek Tito został przez zgromadzenie narodowe wybrany prezydentem dożywotnim. 9 kwietnia papież Jan XXIII podpisał encyklikę "Pacem in 125 1962 "zjazdy, wiece, manifestacje, pochody, prelekcje, odczyty, procesje i pielgrzymki są zgromadzeniami" (art. 1). Jeśli zgromadzenie jest "sprzeczne z interesem społecznym", to "organ spraw wewnętrznych" ma obowiązek zakazać odbycia się zgromadzenia (art. 10). Każde zgromadzenie może być nadzorowane przez przedstawicieli "organu spraw wewnętrznych", zaś przewodniczący zgromadzenia ma obowiązek udzielić takiemu przedstawicielowi "informacji o treści zgłaszanych wniosków i rezolucji" (art. 13). Jeśli przebieg zgromadzenia ,jest sprzeczny z celem zgromadzenia", organy MO mogą "wkroczyć na miejsce, w którym odbywa się zgromadzenie" i zgromadzenie rozwiązać (art. 17). Poseł Konstanty Łubieński z koła Znak zgłosił wniosek, by ustawę skierować do ponownego rozpatrzenia. Poseł Artur Starewicz z PZPR stwierdził, że głos Łubieńskiego jest "demagogiczny, nie mający uzasadnienia w rzeczywistych przepisach projektu ustawy i w praktyce władzy ludowej". Wniosek Łubieńskiego odrzucono i ustawę uchwalono przy 4 głosach sprzeciwu i 5 wstrzymujących się. 15 maja odsłonięte w Warszawie w Alejach Jerozolimskich przy Nowym Świecie (naprzeciwko gmachu KC PZPR) pomnik "Partyzantów bojowników o Polskę Ludową". Przemówienia przy odsłonięciu pomnika dotyczyły "czynu zbrojnego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej". Od 15 do 19 października w NRD była "polska delegacja partyjno--rządowa". Władysław Gomułka atakował "militaryzm NRF" i groził, że jeśli państwa zachodnie nie zaakceptują propozycji obozu radzieckiego, dotyczących między innymi uznania NRD, "to w tej sytuacji państwa socjalistyczne zawrą traktat pokojowy z NRD". Taki traktat kończyłby reżim okupacyjny, czyli odcinałny drogi dojazdowe do Berlina Zachodniego. O Berlinie Zachodnim Gomułka stwierdził, że "nie jest i nie będzie częścią NRF", a więc nie ma być analogii między Berlinem Zachodnim i Wschodnim, uznanym przez państwa obozu radzieckiego za część (a nawet stolicę) NRD. Prawa zachodnie dostępu do Berlina, według Gomułki, "dawno już stały się bezprawiem". "Reżim okupacyjny w Berlinie zachodnim związany jest jak najściślej z bezprawiem, z naruszaniem suwerenności NRD na szlakach prowadzących do tego miasta". 24 października rząd PRL wydał oświadczenie w sprawie amerykańskiej blokady Kuby, popierające politykę ZSRR. Organizowane w zakładach pracy wiece protestacyjne (przeciw polityce amerykańskiej) po kilku dniach były już niepotrzebne. Chruszczow wycofał rakiety. 122 " r 1962 26 listopada Gomułka mówił na V Kongresie Związków Zawodowych o trudnej sytuacji gospodarczej, zadłużeniu Polski w krajach kapitalistycznych i o konieczności zmniejszenia tempa rozwoju przemysłu. W rozpoczętych w październiku obradach II Soboru Watykańskiego brali udział biskupi polscy z wraz z prymasem Wyszyńskim. Przed zakończeniem pierwszej sesji soboru (8 grudnia) ambasador PRL w Rzymie złożył wizytę kardynałowi Wyszyńskiemu, kardynał zaś rewizytował ambasadora. Mimo usunięcia religii ze szkół i przeszkód stawianych punktom katechetycznym, dbano, aby stosunki wyglądały na poprawne. 17 i 18 grudnia obradowało XI plenum KC PZPR poświęcone szkolnictwu wyższemu i nauce. "Przemówienie wprowadzające" wygłosił sekretarz KC Witold Jarosiński, który stwierdził, że "nauki społeczne mają z natury charakter ideologiczny (...) Każda teoria społeczna służy w ostatniej instancji działaniu, które jest w interesie określonej klasy". Jarosiński krytykował tych, którzy przejmują "idealistyczne teorie burżuazyjnej socjologii". "Klasycznym przykładem takiego błędnego stanowiska były badania nad studentami Warszawy". Sekretarz Jarosiński piętnował "osłabienie ofensywnej treści ideowej prac naukowych". Na wiosnę w "Przeglądzie Kulturalnym" dyskutowano o "polskiej anarchii" i przyczynach upadku Pierwszej Rzeczypospolitej. Paweł Jasienica bronił tezy, że groźniejsze do nadużywania wolności było nadużywanie władzy przez rządzących. W roku 1962 ukazały się tomy esejów godne zapamiętania i lektury: "Mit śródziemnomorski" Mieczysława Jastruna, "Barbarzyńca w ogrodzie" Zbigniewa Herberta, "Herezje i prawdy" Stanisława Mackiewicza. Ukazała się książka Stanisława Ossowskiego "O osobliwościach nauk społecznych", analizująca rolę wartości, rozbieżnych punktów widzenia i szkół w nauce - w sposób daleki od przyjętego w marksizmie. Uwaga partyjno-oficjalna skupiła się jednak na książce pułkownika Zbigniewa Załuskiego "Siedem polskich grzechów głównych". Autor występował przeciw lekceważeniu tradycji patriotycznych, którego dopatrywał się we współczesnej polskiej publicystyce, literaturze i filmie. W omówieniach tej książki zarzucano Załuskiemu między innymi "Grzech ósmy - bezkrytycyzm" (Kazimierz Koźniewski w "Polityce" z grudnia). 123 1962 ści". Jednocześnie w jednym z zakładów pracy Nowoczerkaska obniżono płace robotników. Robotnicy zastrajkowali, uformowali pochód, zaatakowany przez milicje i wojsko. Ocenia się, że zabito od kilkudziesięciu do kilkuset osób. 6 i 7 czerwca na sesji RWPG w Moskwie proklamowano zasadę "międzynarodowego socjalistycznego podziału pracy", co było odejściem od poprzednich zasad, zgodnie z którymi każdy kraj rozwijał wszelkie gałęzie przemysłu, a zwłaszcza przemysł ciężki. Do RWPG przyjęto Mongolię. 11 października papież Jan XXIII otworzył obrady II Soboru Watykańskiego. Pierwsza sesja soboru skończyła się 8 grudnia. Amerykańskie zdjęcia lotnicze pozwoliły ustalić, że Związek Radziecki dostarczał broń rakietową na Kubę. 22 października prezydent Kennedy w telewizyjnym przemówieniu zawiadomił o blokadzie wyspy i o intencji niedopuszczenia statków transportujących broń ofensywną. Kennedy zapowiedział, że jakikolwiek pocisk zdalnie kierowany wystrzelony z Kuby na jakikolwiek kraj zachodniej półkuli będzie uważany za atak ZSRR na Stany Zjednoczone. Rząd ZSRR odpowiedział, że jest niemożliwe, by Kuba zagrażała Stanom Zjednoczonym, "broń nuklearna wyprodukowana przez naród radziecki znajduje się w rękach narodu i nigdy nie będzie wykorzystana w celach agresji", zaś rząd amerykański "dopuszcza się nierozważnego igrania z ogniem". Przez kilka następnych dni mnożyły się oświadczenia i przygotowania wojskowe. 27 października Chruszczow zaproponował demontaż urządzeń na Kubie w zamian za demontaż amerykańskich urządzeń w Turcji. Stany Zjednoczone ofertę odrzuciły, ale Kennedy oświadczył, że w zamian za wycofanie rakiet radzieckich z Kuby Stany Zjednoczone gotowe są przyrzec, że nie będą interweniować na Kubie. 28 października Chruszczow w liście do Ken-nedy'ego stwierdził, że rząd ZSRR polecił, "aby broń, którą Pan nazywa ofensywną, zdemontować, przygotować do transportu i odesłać do Związku Radzieckiego". 28 października w referendum we Francji głosujący wypowiedzieli się za wyborem prezydenta w głosowaniu bezpośrednim. Ta idea prezydenta de Gaulle'a zwiększyła autorytet urzędu prezydenta. W ZSRR pismo "Nowy Mir" wydrukowało powieść Aleksandra Sołżenicyna "Jeden dzień Iwana Denisowicza" (w numerze 11). Intelektualiści zachodni, którzy twierdzili, że w ZSRR nie było obozów 120 ' 1962 pracy, mieli (którąś z rzędu) okazje do zmiany przekonań, l grudnia w Polsce "Polityka" zaczęła drukować przekład tekstu Sołżenicyna, informując, że autor "jest nauczycielem szkoły średniej, tematykę powieści zaczerpnął z własnych przeżyć. Akcja toczy się w obozie karnym na północy ZSRR w roku 1951". W POLSCE Na początku lutego zamknięto Klub Krzywego Koła, ośrodek dyskusji i wymiany myśli, który był jedną z najistotniejszych pozostałości ruchu klubowego z lat 1955/1956. 9 lutego prasa zamieściła komunikat PAP zatytułowany "Za dolary szkalowała Polskę". Oznajmiono tam, że w roku 1959, będąc na stypendium w Paryżu, Anna Rudzińska (sekretarka Klubu Krzywego Koła i Polskiego Towarzystwa Socjologicznego), "weszła w kontakt z b. «dwójkarzem» Jerzym Giedroyciem - redaktorem emigracyjnego wydawnictwa «Kultura»". Oskarżona, jak oznajmiono, podjęła się "różnych usług, między innymi przetłumaczenia książki o treści szkalującej Polskę i inne kraje socjalistyczne" (chodziło o przekład książki Feliksa Grossa "The Seizure of Political Power"). Rudzińska skazano na rok więzienia z art. 22 tak zwanego małego kodeksu karnego z 1946 roku, czyli za przechowywanie tekstów zawierających niewłaściwe treści. 15 lutego Sejm uchwalił ustawę o Sądzie Najwyższym stanowiącą, że jest on "naczelnym organem sądowym, który sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i szczególnych w zakresie orzekania" (art. 1). "Sąd Najwyższy dzieli się na izby: Cywilną, Karną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Wojskową" (art. 4). "Rada Państwa wybiera Sąd Najwyższy w pełnym składzie na okres lat pięciu" (art. 16). Rada Państwa odwołuje sędziego Sądu Najwyższego, jeśli ów "nie daje rękojmi należytego wykonywania obowiązków" (art. 20). 15 lutego uchwalono ustawę o obywatelstwie - w miejsce poprzedniej z 1951 roku. Sprecyzowano niektóre zasady, stwierdzając między innymi, że "nabycie obywatelstwa obcego pociąga za sobą utratę obywatelstwa polskiego" (art. 13.1) 29 marca Sejm rozpatrywał ustawę o zgromadzeniach. Ustawa przewidywała obowiązek uzyskiwania zezwoleń przed zwołaniem zgromadzenia, wyłączając z tego obowiązku "zebrania władz organizacji społecznych" i zgromadzenia w obrębie świątyń. Ustalono, że 121 1961 W marcu nagrody Klubu Krzywego Koła otrzymali Paweł Jasienica za książki z dziedziny historii Polski i Jan Wolski za działalność w ruchu spółdzielczym. Ukazały się "Boski Juliusz" Jacka Bocheńskiego. "Był bal" Stanisława Cata-Mackiewicza, "Domena polska" Pawła Hertza, "Szkice o Szekspirze" Jana Kotta. 3 sierpnia pod Paryżem zmarł marksistowski krytyk literacki Andrzej Sta war (Edward Janus), którego "Pisma ostatnie" ukazały się we wrześniu w Bibliotece "Kultury" w Paryżu. W skład tego tomu weszły przedwojenne artykuły Stawara, naganne z punktu widzenia urzędowego marksizmu, uzupełnione współczesnym, również nieortodoksyj-nym, komentarzem. Rok 1961 przyniósł sukcesy polityce radzieckiej: loty w kosmos świadczyły o opanowaniu techniki rakietowej. Całkowita kolektywizacja w NRD w roku 1960 przyczyniła się zapewne do budowy muru berlińskiego w roku 1961. W Polsce wycofano religię ze szkół. Stabilizacji towarzyszyła nieustępliwość. 118 Zgromadzenia nadzorowane ZA GRANICĄ. 20 lutego trzykrotnie obleciał Ziemię pierwszy kosmonauta amerykański, John Glenn. Lot trwał prawie pięć godzin. 18 marca podpisano w Evian układ między rządem francuskim i algierskim Frontem Wyzwolenia Narodowego. Układ ten zakończył trwającą 7 lat wojnę przeciw panowaniu francuskiemu w Algierze. Z więzienia we Francji wypuszczono przywódców algierskich z Ben Bellą, uwięzionych od 1956 roku. Ro-zejm spowodował protesty francuskiej ludności Algieru i armii podziemnej OAS. 7 kwietnia, większością przeszło 90% głosów, ludność Francji zaaprobowała układ z Evian. Latem około miliona Europejczyków wyemigrowało z Algieru, l lipca ludność Algieru wypowiedziała się w referendum za niepodległością olbrzymią większością przeszło 99% oddanych głosów. 3 lipca Francja uznała niepodległość Algierii i mianowała pierwszego ambasadora. W Algierii mordowano muzułmanów profrancuskich, ale Francja była już bezsilna. l czerwca podwyższono w ZSRR ceny mięsa i masła i z tej okazji KC KPZR i rząd wydały "odezwę do narodu radzieckiego". Stwierdzono w niej, że "podwyżka cen mięsa, na którą decydujemy się chwilowo, opłaci się i przyniesie narodowi korzy- 119 1961 z przywileju skreślania, ale wynikiem skreśleń były tylko zmiany porządku kandydatów w obrębie "miejsc mandatowych"; kandydaci z pierwszych miejsc otrzymywali często nieco mniej głosów. Rzeczywiste wybory odbywały się bez udziału wyborców i polegały na wyznaczeniu, kto zajmie "miejsca mandatowe". Podano, że w wyborach do Sejmu wzięło udział 94,8% uprawnionych, a na listy Frontu Jedności Narodu padło 98,3% ważnych głosów. Do Sejmu weszło 255 posłów z PZPR, 117 z ZSL, 39 z SD i 49 bezpartyjnych. W porównaniu z rokiem 1957 zmieniono liczbę posłów z nielicznych ugrupowań katolickich: liczbę posłów Znaku zmniejszono z 10 do 5, Pax uzyskał trzech posłów, ChSS dwóch. W radach narodowych członkowie PZPR stanowili 45,3%, ZSL - 21,5%, SD - 2%, bezpartyjni - 31,2%. 14 lipca Sejm uchwalił ustawę "o ewidencji i kontroli ruchu ludności", mówiącą o "obowiązku meldunkowym", który powstaje ,,w przypadku przebywania w jakiejkolwiek miejscowości dłużej niż trzy dni". W hotelach i "w miejscowościach uzdrowiskowych" należało zameldować się "przed upływem 24 godzin od chwili przybycia". Obowiązek zgłaszania "osób przebywających stale lub czasowo" ciążył na tych, którzy przyjmują te osoby "do swych domów jednorodzinnych i mieszkań spółdzielczych" (art. 11). Za niedopełnienie obowiązków przepisanych w ustawie groziły sankcje karne. 15 lipca uchwalono ustawę "o rozwoju systemu oświaty i wychowania". Ustanowiono ośmioklasową szkołę podstawową. Obowiązek szkolny, dotychczas obejmujący siedem klas, objął osiem. Według ustawy, "szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze są instytucjami świeckimi. Całokształt nauczania i wychowania w tych instytucjach ma charakter świecki" (art. 2). W liście pasterskim z 2 września biskupi oświadczyli, że to nowe stanowisko ustawodawstwa nie może przekreślać uprawnień obywateli. "I dlatego też, opierając się na tych bezspornych uprawnieniach, będziemy prowadzić dalej nauczanie religijne poza szkołą". Jednak ustawa z 15 lipca odnosiła się również do nauki pozaszkolnej. Artykuł 39 pkt 2 tej ustawy stwierdzał, że "wszelka pozaszkolna działalność oświatowa i wychowawcza oraz inne formy pracy z dziećmi i młodzieżą podlegają nadzorowi Ministra Oświaty, który może ustalać zasady i warunki prowadzenia tej działalności lub pracy". Na podstawie tej ustawy minister oświaty wydał 19 sierpnia i 21 listopada zarządzenia dotyczące punktów katechetycznych, wymagające rejest- 116 1961 rowania, oraz -jeśli nauczycielami są osoby świeckie - uzyskania zgody inspektora oświatowego. Zarządzenia ministra oświaty zabraniały nauczania religii zakonnikom, a także nauczania jej w pomieszczeniach zakonnych. W listopadzie w "Przeglądzie Kulturalnym" ukazał się artykuł Anny Pawełczyńskiej i Stefana Nowaka "Światopogląd studentów w okresie stabilizacji". Artykuł zestawiał badania z lat 1958 i 1961. Zmiany postaw studentów polegały na niewielkim wzroście aprobaty socjalizmu, marksizmu i gospodarki znacjonalizowanej, choć marksizm nadal miał tylko bardzo nielicznych zwolenników. Jednocześnie zmniejszyło się zainteresowanie sprawami społeczno-politycznymi. 16 września w liście na temat zbliżającego się Soboru Powszechnego biskupi polscy zwrócili uwagę, że zagadnienia współczesnego świata nie są obce Kościołowi. Wśród nich: "uzyskanie niepodległości przez narody dotychczas ujarzmione, wysiłki wojującego ateizmu, wyzwolenie energii nuklearnej (...) światowy zasięg komunikacji, radia, telewizji, organizacje międzynarodowe i międzykontynentalne". 21 grudnia w czasie rewizji w jego mieszkaniu wyskoczył z okna lub został wypchnięty Henryk Holland, absolwent Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR, później dziennikarz i pracownik PAN. Na jego pogrzebie było kilku członków KC i sporo osób pracujących w aparacie propagandy. Zachował się dokument policyj-no-partyjny wymieniający 64 osoby obecne na pogrzebie, wraz z podaniem ich stanowisk. Władze partyjne podejrzewały, że udział w pogrzebie był demonstracją wymierzoną przeciw działaniom Służby Bezpieczeństwa, to zaś trudno pogodzić z dyspozycyjnością obowiązującą członków partii, którzy w dodatku nie powinni bez pozwolenia podejmować akcji zbiorowych. Zgodnie z obyczajami partyjnymi albo miała rację policja, albo obecni na pogrzebie, ale przewagę miała instytucja nad osobami podejrzanymi o działalność frakcyjną. W połowie lat pięćdziesiątych mówiło się oficjalnie, że policja powinna być podporządkowana partii, ale prawo nadzorowania policji przysługiwało kierownictwu (pierwszemu sekretarzowi i Biuru Politycznemu), nie zaś poszczególnym członkom PZPR, choćby nawet byli to członkowie KC. Na początku roku 1962 członków PZPR uczestniczących w pogrzebie Hollanda wzywano na przesłuchania partyjne. Pretensje do nich nie były jednorazowe i wielu z nich usunięto ze stanowisk w roku 1968. 117 1961 XXIII idee sprawiedliwości społecznej przeciwstawiały się zasadom liberalno-rynkowym. Od 3 do 5 sierpnia odbywała się w Moskwie narada pierwszych sekretarzy partii komunistycznych i szefów rządów państw Układu Warszawskiego. Uczestnicy stwierdzili, że "sprawa zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami i normalizacji na tej podstawie dawno już dojrzała i jej rozwiązanie nie cierpi zwłoki". Jeśli mocarstwa zachodnie nie zechcą zawrzeć takiego traktatu, "państwa zainteresowane zostaną zmuszone do zawarcia traktatu pokojowego z NRD". 6 sierpnia ZSRR wystrzelił na orbitę okołoziemską drugiego kosmonautę - Hermana Titowa. Lot trwał 25 godzin. Titow obleciał Ziemię 17 razy. 7 sierpnia Chruszczow wygłosił przemówienie telewizyjne transmitowane również przez telewizję w Polsce. Chruszczow nawoływał do podpisania zaproponowanego przez ZSRR traktatu pokojowego z Niemcami i groził zawarciem odrębnego traktatu z NRD i przekazaniem NRD kontroli nad drogami dojazdowymi do Berlina Zachodniego. W nocy z 12 na 13 sierpnia armia wschodnioniemiecka zaczęła stawiać zasieki otaczające Berlin Zachodni wzdłuż granicy z NRD i Berlinem Wschodnim. W nocy z 17 na 18 sierpnia zaczęto zasieki zastępować murem z prefabrykatów. Przed budową muru Niemcy z NRD uciekali do Berlina Zachodniego w liczbie kilkunastu tysięcy miesięcznie. Możliwości te zablokowano. Rozmiary berlińskiej budowli granicznej ustępują wielkiemu murowi chińskiemu, ale mur berliński zbudowano szybciej. 14 sierpnia ogłoszono deklarachę państw-sygnatariuszy Układu Warszawskiego, stwierdzającą, że rządy te od wielu lat dążą do zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami i że jest to sprawa pilna. Deklaracja stwierdzała, że rządy państw Układu Warszawskiego zwracają się do władz NRD z propozycją, "aby wokół całego terenu Berlina Zachodniego, łącznie z jego granicą z demokratycznym sektorem Berlina, przeprowadzona była skuteczna ochrona i kontrola". 18 września sekretarz ONZ Dag Hammarskjóld zginął w katastrofie lotniczej w Rodezji Północnej. Hammarskjóld pośredniczył w Kongo między rządem centralnym a secesjonistami z Katangi. Od 17 do 31 października odbywał się XXII zjazd KPZR. Komunistów albańskich nie zaproszono, a gdy Chruszczow ich atakował, szef 114 1961 delegacji chińskiej (Czou En-lai) wystąpił w ich obronie. Chruszczow złagodził swoje groźby na temat osobnego pokoju z NRD, krytykował nadal "grupę antypartyjną" Mołotowa i Malenkowa, zaś pod koniec obrad, w których już Czou En-lai nie uczestniczył, postanowiono mumię Stalina usunąć ze wspólnego z Leninem mauzoleum. Od 12 do 15 grudnia trwała w Warszawie sesja RWPG bez udziału Albanii. W polityce wewnętrznej władcy tego małego kraju w pełni przestrzegali reguł komunistycznego rządzenia, ale wycofywali się z międzynarodowych instytucji komunistycznych i nie uczestniczyli w międzynarodowych zgromadzeniach. W POLSCE Po skarbach kultury przywiezionych w roku 1959 z Kanady, następny ich transport, ze zbiorów wawelskich i muzeum w Kórniku, przywieziono z Quebecu do Gdyni 15 stycznia. Były wśród nich arrasy z XVI wieku o tematach biblijnych. 25 stycznia w Muzeum Narodowym otwarto wystawę przywiezionych dzieł sztuki. 18 marca Władysław Gomułka przemawiał na "wiecu przedwyborczym" w Sali Kongresowej w Warszawie. Jak miał w zwyczaju, mówił o inwestycjach, militaryzmie zachodnioniemieckim i współpracy z krajami socjalistycznymi. Kłopoty z Kościołem polegały, zdaniem Gomu-łki, na tym, że "kierownicy Kościoła jako obywatele państwa polskiego pozostają ciałem w naszym kraju, a duszą swą, zgodnie z kanonami Kościoła katolickiego, przynależą do Watykanu". Gomułka nie uwzględnił tu kanonów marksizmu-leninizmu, zgodnie z którymi biskupi nie mają duszy. Stwierdził, że rozdział Kościoła od państwa "zakłada świeckość wszystkich szkół podstawowych" i że "zrozumiała to dobrze znaczna większość rodziców, wyrażając zgodę na wycofanie nauki religii w szkołach". Na podstawie ordynacji wyborczej z 22 grudnia 1960 roku, 16 kwietnia 1961 roku odbyły się czwarte po wojnie wybory do Sejmu. Jednocześnie po raz pierwszy wybory do rad narodowych połączono z wyborami do Sejmu. Ordynacja wyborcza do Sejmu postanawiała, że liczba kandydatów może być wyższa niż liczba miejsc, ale nie więcej niż o połowę. Ustanowiono podobną metodę liczenia głosów, co w roku 1957. Metoda ta, w przypadku nieskreślenia kandydatów, dawała przywilej wyboru kandydatom z pierwszych miejsc, które nazywano ^mandatowymi". Wedle danych oficjalnych, wyborcy korzystali 115 1960 "Bramy raju" Jerzego Andrzejewskiego i reportaż - zbiór anegdot o Watykanie Tadeusza Brezy "Spiżowa brama". W Teatrze Dramatycznym wystawiono w marcu "Kartotekę" Tadeusza Różewicza. W kwietniu na ekrany weszło "Zezowate szczęście" Andrzeja Munka z Bogumiłem Kobielą w roli głównej. "Krzyżacy" nie byli jedynym filmem w tym roku. W roku 1960 kilkanaście państw afrykańskich uzyskało niepodległość. Chruszczow w maju we Francji i w październiku w ONZ demonstrował, że umie łączyć hasła współistnienia z polityką stanowczą i z "braniem na krzyk". Blok radziecki tracił jednolitość: Albania i Chiny oddalały się od ZSRR pod hasłem prawdziwego marksizmu-||| -leninizmu. O poprawie stosunków PRL ze Stanami Zjednoczonymi świadczyło przyznanie PRL klauzuli najwyższego uprzywilejowania. Partyjne koncepcje uzdrowienia gospodarki odwoływały się do funkcji wychowawczych kary: przed sądem oskarżano o kradzież, polegającą na produkowaniu dóbr lub świadczeniu usług bez należytego zezwolenia i bez wiedzy właściwych urzędów. Propaganda lansowała aktualność sprawy krzyżacko-niemieckiej. 112 Ujednolicanie oświaty ZA GRANICĄ 12 kwietnia ZSRR wysłał pierwszego człowieka w przestrzeń okołoziemską. Jurij Gagarin obleciał Ziemię, co trwało niewiele ponad godzinę. 17 kwietnia uzbrojeni emigranci kubańscy wylądowali na Kubie, w nadziei, że wywołają powstanie antykomunistyczne. Inwazja zakończyła się fiaskiem, l maja Fidel Castro postanowił, że Kuba jest demokratyczną republiką socjalistyczną. W nocy z 21 na 22 kwietnia władzę w Algierze objęło czterech generałów francuskich, którzy postanowili bronić zagrożonych związków Algieru z Francją. Stanowczość prezydenta de Gaulle'a skłoniła ich 25 kwietnia do podporządkowania się władzy centralnej. Dwóch generałów poddało się i w maju skazano ich na 15 lat więzienia, dwóch (Salan i Jouhaud) wybrało działanie konspiracyjne przeciw niezależności Algieru. 25 maja w orędziu o stanie państwa prezydent Kennedy przedstawił w Kongresie ideę programu Apollo, stawiając jako cel lądowanie człowieka na Księżycu przed końcem dekady. 14 lipca papież Jan XXIII opublikował encyklikę na tematy społeczne "Mater et magistra", ogłoszoną w 70 rocznicę encykliki Leona XIII "Rerum nova-rum". Przedstawione przez Jana 113 1960 Władysław Gomułka mówił na polach grunwaldzkich: "Tak jak ongiś Krzyżacy ogiem i mieczem torowali sobie drogę na wschód pod obłudnym hasłem nawracania pogan na prawdziwą wiarę, tak dziś, ich równie chrześcijańscy, jak i obłudni następcy wszczepiają ludności NRF ducha szowinizmu i nieustannie bredzą o nowej krucjacie. (...) Wilcza natura imperializmu niemieckiego nie zmieniła się od czasów Ulricha von Jungingen do czasów Konrada Adenauera". "Wilcza natura" nie przysługiwała jednak mieszkańcom NRD, bo, jak stwierdził Gomułka, "socjalizm zasypuje przepaści wzajemnej wrogości i waśni między narodami, wykopane przez stulecia panowania klas posiadających''. Po pokazie olsztyńskim premierę "Krzyżaków" celebrowano w Warszawie, gdzie l września, w niedawno otwartym kinie "Skarpa", zorganizowano premierę oficjalną z udziałem członków Biura Politycznego KC PZPR, Rady Państwa i rządu PRL. Do początku października film obejrzały dwa miliony widzów, zaś wpływy ze sprzedaży biletów przekroczyły 25 milionów złotych. Od 27 lipca do 3 października sądzono w Warszawie 23 pracowników Warszawskich Zakładów Garbarskich. Oskarżeni przyznawali, że nielegalnie (bez państwowego zezwolenia) garbowali skóry, co prokuratura potraktowała jako kradzież dokonaną w zorganizowanej grupie. Prokurator zażądał kary śmierci dla dyrektora Eugeniusza Galickiego i Michała Nowaka. Sąd skazał trzech oskarżonych na dożywotnie więzienie, resztę na kary od 8 do 15 lat więzienia. W "Polityce" z 22 października ukazał się felieton Jerzego And-rzejewskiego, w którym była mowa o procesie poszlakowym Kazimierza Tarwida oskarżonego o otrucie żony. Andrzejewski napisał: "Może przejaskrawiam, ale kiedy słyszę głosy domagające się kary śmierci, słyszę w nich także potrzebę zbrodni". Władze partyjne uznały to za komentarz na temat procesu Galickiego i zakazano druku następnych felietonów Andrzejewskiego, wkrótce zaś rozpoczął się proces, w którym nie tylko żądano kary śmierci, ale ją orzeczono. Od 25 października do 21 grudnia w Sądzie Wojewódzkim w Kielcach sądzono w trybie doraźnym garbarzy z Radomia, którzy w roku 1948 zorganizowali Spółdzielnię Pracy Garbarskiej "Przyszłość". Oskarżonym zarzucano "nielegalny garbunek skór" i nielegalną ich sprzedaż, co uznano za kradzież na szkodę stworzonej przez nich spółdzielni. Wiceprezesa spółdzielni "Przyszłość" Bolesława Dedc 110 1960 skazano na karę śmierci, trzech innych oskarżonych - na dożywotnie więzienie. Ponieważ rozprawa toczyła się w trybie doraźnym, oskarżonym nie przysługiwała apelacja i wyrok był ostateczny. 16 listopada Sejm zmienił ustawę z 1951 roku o dniach wolnych od pracy. Lakonicznie stwierdzono, że w tamtej ustawie skreśla się literę "b" oraz "i". Znaczyło to, że zniesiono święta Trzech Króli (6 stycznia) i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia). Przeciw ustawie głosowało 10 posłów Znaku. 17 listopada prezydent Stanów Zjednoczonych Dwight Eisenhower podpisał zarządzenie stwierdzające, że od 15 grudnia towary eksportowane z Polski do Stanów Zjednoczonych zostają objęte klauzulą najwyższego uprzywilejowania, to znaczy, że Stany Zjednoczone zobowiązały się obciążać te towary najniższymi z nakładanych ceł (towary z Polski były objęte tą klauzulą do 1951 roku). Polska stała się równocześnie członkiem GATT (Ogólnego Porozumienia w sprawie Taryf Celnych i Handlu). Państwa członkowskie GATT przyznają sobie wzejamnie "bezwarunkową i nieograniczoną klauzulę największego uprzywilejowania". * Prawie cały listopad Gomułka i Cyrankiewicz spędzili w ZSRR, gdzie czcili rocznicę rewolucji, a następnie uczestniczyli w międzynarodowej naradzie ruchu komunistycznego i z tej okazji Gomułka próbował pośredniczyć między komunistami radzieckimi i chińskimi, to znaczy nakłonić komunistów chińskich do większej ustępliwości. Po powrocie, na początku grudnia, Gomułka przemawiał najpierw w Katowicach z okazji święta górniczego (św. Barbary), a następnie w Tarnobrzegu, gdzie uruchomiono kopalnię siarki. 6 grudnia odbył się spis powszechny. Ludność Polski wynosiła 29,7 miliona, z czego w miastach 14,6 miliona (48,4%), na wsi 15,5 miliona (51,6%). Liczba ludności utrzymującej się z rolnictwa (jako głównego źródła utrzymania) niewiele zmieniła się od roku 1950 i wynosiła ponad 11 milionów, wzrosła natomiast o pięć milionów liczba ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (z 13 do ponad 18 milionów). 31 grudnia podpisano umowę między rządem prowincjonalnym Quebecu, przedstawicielami muzeum na Wawelu i Kościoła katolickiego w Kanadzie dotyczącą przekazania drugiej partii skarbów kultury zdeponowanych w Quebecu podczas II wojny światowej. W styczniu 1961 roku skarby wawelskie znalazły się w Polsce. Wśród książek opublikowanych w 1960 roku zwracały uwagę 111 1960 przeczeniach, 11 maja prezydent Eisenhower stwierdził, że USA uważają te loty za niezbędne dla swego bezpieczeństwa. W maju Chruszczow przyjechał znów do Francji na konferencję szefów rządów czterech mocarstw. 16 maja Chruszczow oświadczył, że nie będzie uczestniczył w spotkaniu, bo rząd amerykański nie potępił wysyłania samolotów nad terytorium ZSRR. 18 maja na konferencji prasowej Chruszczow mówił o możliwości zawarcia traktatu pokojowego z NRD, który zakończyłby prawa okupacyjne mocarstw zachodnich w Berlinie. 30 czerwca uzyskało niepodległość Kongo Belgijskie. W uroczystościach brał udział król Belgów Baudouin i premier Eyskens. W lipcu mnożyły się akty agresji przeciw Europejczykom, Mojżesz Czombe proklamował niezależność Katangi - prowincji górniczej, interweniowały oddziały NZ. W sierpniu osiem byłych kolonii francuskich w Afryce uzyskało niepodległość. We wrześniu w Kongo szef armii Mobutu dokonał zamachu stanu. We wrześniu i październiku odbywała się XV sesja Zgromadzenia Ogólnego NZ, na której przemawiali między innymi Eisenhower, Chruszczow i Macmillan. Chruszczow mówił o konfederacji dwu państw niemieckich i dwu Korei, krytykował sekretarza ONZ Ham-marskjólda i proponował zastąpienie urzędu sekretarza generalnego przez trzyosobową komisję. Pod koniec sesji, 12 października, podczas przemówienia delegata Filipin krytykującego kolonializm radziecki, Chruszczow protestował ze swego miejsca i chcąc zagłuszyć młotek przewodniczącego, uderzał butem w pulpit. 8 listopada wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych wygrał niewielką przewagą głosów 43-letni senator John F. Kennedy. Był najmłodszym prezydentem i pierwszym prezydentem katolikiem w Stanach Zjednoczonych. Od 10 listopada do l grudnia trwała w Moskwie narada 81 partii komunistycznych. Istniejące rozbieżności zatarto we wspólnej deklaracji, ale przedostawały się na zewnątrz wiadomości o różnicach między komunistami jugosłowiańskimi i albańskimi, a także między radzieckimi a chińskimi. W POLSCE 17 lutego Sejm uchwalił ustawę o Polskiej Akademii Nauk - w miejsce poprzedniej z 1951 roku. Nowa ustawa wzmacniała pozycj? 108 1960 sekretarza naukowego, powoływanego przez Radę Państwa na wniosek Rady Ministrów. Sekretarz naukowy "sprawuje bieżące kierownictwo całą działalnością Akademii" i ,jest służbowym przełożonym wszystkich pracowników zatrudnionych w Akademii" (art. 26). Od 23 marca do 7 kwietnia była w Stanach Zjednoczonych delegacja rządowa PRL z wicepremierem Piotrem Jaroszewiczem. Akompaniamentem wizyty było opublikowanie w Foreign Affairs artykułu Gomułki o polityce PRL, której, według niego, nie dyktuje położenie geograficzne, bo sąsiedztwo z ZSRR jest dla Polski dobrodziejstwem. Gomułka wspomniał o możliwości zawarcia traktatów pokojowych z każdym z obydwu państw niemieckich z osobna. W roku 1960 PRL nawiązała stosunki handlowe i dyplomatyczne z Kubą, podlegającą od roku 1959 przemianom komunistycznym. Podpisana 31 marca umowa gospodarcza przewidywała dostarczanie przez Polskę maszyn i urządzeń technicznych w zamian za produkty rolne i surowce. 17 kwietnia w Nowej Hucie mieszkańcy protestowali przeciw usunięciu przez władze krzyża z miejsca przeznaczonego na budowę kościoła. 14 czerwca uchwalono kodeks postępowania administracyjnego, normujący "postępowanie w indywidualnych sprawach z zakresu administracji państwowej" (art. 1). 16 lipca podpisano w Waszyngtonie umowę między PRL a Stanami Zjednoczonymi zobowiązującą PRL do zapłaty w dwudziestu ratach rocznych 40 milionów dolarów odszkodowań dla obywateli amerykańskich za ich mienie przejęte w Polsce. 21 lipca, również w Waszyngtonie, podpisano umowę o zakupie amerykańskich arykułów rolnych o wartości 130 milionów dolarów. Przewidziano, że spłaty zaczną się za 10 lat i rozciągną się na 20 lat. Od początku lipca na polach Grunwaldu odbywał się zlot młodzieży. 16 lipca na zlot przyjechało "kierownictwo partii i rządu". Władysław Gomułka otrzymał chustę harcerską. 17 lipca odbyła się wielka manifestacja na polach Grunwaldu, z udziałem, jak podawała prasa, 200 tysięcy osób. 30 tysięcy młodych ludzi ślubowało, że będą "zespalać wszystkie siły naszego pokolenia pod ideowym przewodnictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej". Odsłonięte pomnik, defilowało lotnictwo wojskowe. 17 lipca w Olsztynie, z udziałem "wielu czołowych działaczy partyjnych i państwowych", odbył się pokaz filmu Aleksandra Forda ^Krzyżacy". 109 1959 kierowany przez Chałasińskiego Zakład Socjologii i Historii Kultury i odwołującej go ze stanowiska redaktora naczelnego kwartalnika "Kultura i Społeczeństwo". Od 3 do 5 grudnia odbywał się zjazd delegatów Związku Literatów Polskich. Na miejsce Antoniego Słonimskiego prezesem związku został Jarosław Iwaszkiewicz. W 14-osobowym Zarządzie Głównym znaleźli się trzej członkowie KC PZPR (Leon Kruczkowski, Jerzy Putrament i Stefan Żółkiewski). 18 grudnia podpisano w Moskwie umowę między ZSRR, Polską i NRD o budowie rurociągu naftowego z Białorusi do Polski i NRD. Zakończenie budowy przewidziano na rok 1963, zaś uruchomienie rafinerii w Płocku, dla której głównie ropa miała być przeznaczona, na rok 1964. 1,9 grudnia podpisano umowę między ZSRR, Węgrami i Czechosłowacją, przewidującą budowę południowego odgałęzienia rurociągu. W komunistycznych polemikach z Jugosławią zwracano uwagę na potrzebę jedności bloku, którą Jugosławia naruszała. Wkrótce jednak miejsce głównych burzycieli jedności przypadło Albanii i Chinom. Rolników straszono kolektywizacją, ale tymczasem przyciągano ich do kółek rolniczych, nie naruszających własności ziemi. Z resortów uważanych za ideologiczne odeszli ministrowie, mianowani w 1956 roku. W 1958 roku odwołano ministra kultury (Karola Kuryluka), a w 1959 - ministrów szkolnictwa wyższego (Stefana Żółkiewskiego) i oświaty (Władysława Bieńkowskiego). Wydawnictwa publikowane z pominięciem cenzury tropiono na Jasnej Górze w roku 1958, w następnym roku władze postawiły przed sądem redemptorystę, bohatera felietonów Boya, ks. Pirożyńskiego, który bronił w praktyce wolności druku i należał do prekursorów niezależnej poligrafii z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. 106 Zwycięstwo nad Krzyżakami ZA GRANICĄ 13 lutego Francja dokonała na Saharze pierwszej eksplozji bomby atomowej. Po Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR, Francja stała się czwartym krajem dysponującym bronią atomową. Od 23 marca do 3 kwietnia był we Francji Nikita Chruszczow wraz z licznymi osobami towarzyszącymi. Na pożegnanie Chruszczow stwierdził, że między Francją i ZSRR "mogą i powinny ułożyć się stosunki trwałej przyjaźni". Przed przyjazdem Chruszczowa władze francuskie wywoziły na Korsykę działaczy organizacji emigracyjnych z krajów komunistycznych, a wśród nich Polaków. Od lutego przyspieszono kolektywizację rolnictwa w NRD, co powodowało masowe ucieczki na Zachód tamtejszych chłopów. 15 kwietnia zakomunikowano, że nie ma już w NRD niezależnych rolników i kolektywizacja jest stuprocentowa, co było rezultatem osiągniętym przedtem tylko w ZSRR. 5 maja Chruszczow oświadczył w Radzie Najwyższej, że radzieckie wojska rakietowe zestrzeliły l maja amerykański samolot zwiadowczy U2. Samoloty te, osiągające wysokość ponad 20 kilometrów, dostarczały dokładnych fotografii terytorium ZSRR. Po początkowych za- 107 1959 mają być na cmentarzach wyznaniowych równouprawnione, cmentarze traciły więc charakter wyznaniowy. Koło Znak proponowało przeznaczenie odrębnych miejsc dla osób innych wyznań lub niewierzących, ale tę poprawkę odrzucono. 3 lutego pociągiem z Berlina dotarły na Dworzec Główny w Warszawie dwa kufry wywiezionych w 1939 roku i zdeponowanych w Bank of Montreal w Ottawie skarbów z polskich muzeów, bibliotek i kościołów. Wśród skarbów był miecz koronacyjny królów polskich Szczerbiec, insygnia koronne, najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego: "Kazania Świętokrzyskie" i "Psałterz Floriański", zabytkowe modlitewniki i egzemplarz Biblii Gutenberga (jeden z niewielu zachowanych na świecie). Skarby 7 lutego wystawiono w Muzeum Narodowym w Warszawie. Przywiezienie ich z Kanady świadczyło, że powojenne warunki w Polsce potraktowano jako nietymczasowe. Od 10 do 19 marca obradował III Zjazd PZPR, wyznaczony początkowo na rok 1957, ale odłożony o dwa lata; drugi zjazd był w roku 1954. Główny referat wygłosił Władysław Gomułka. Gomułka, zgodnie z polityką radziecką, tak jak w poprzednim roku krytykował komunistów z Jugosławii, którzy w swoim programie uznali, że przyczyną napięcia na świecie jest istnienie dwu bloków państw. Blok komunistyczny jest, zdaniem Gomułki, słuszny i potrzebny, a jego podstawą jest ideologia, której jednolitość Jugosłowianie naruszają. "Podważanie tej ideologii, rewidowanie marksizmu nie jest wewnętrzną sprawą żadnej komunistycznej i robotniczej partii, gdyż uderza to w cały międzynarodowy ruch komunistyczny, podważa fundament jego jedności". Stefan Jędrychowski wygłosił referat o gospodarce, Edward Ochab - o rolnictwie. Ochab powiedział, że "Partia zwalcza i będzie zwalczać teoryjki rewizjonistyczne skierowane przeciw spółdzielczości produkcyjnej i idealizujące gospodarkę indywidualną", "my, komuniści, jesteśmy pewni, że spółdzielczość produkcyjna to przyszłość wsi polskiej". Tak jak w latach 1957 i 1958, 10 czerwca podpisano układ między PRL a Stanami Zjednoczonymi, przewidujący dostarczanie do Polski amerykańskich nadwyżek rolnych na warunkach kredytowych lub za złotówki. 31 lipca ogłoszono zarządzenie ministra handlu wewnętrznego, zgodnie z którym "w związku z trudnościami pełnego zaopatrzenia rynku w mięso" poniedziałek będzie "dniem bezmięsnym". W re- 104 " 1959 stauracjach i w stołówkach nie będzie się tego dnia podawać potraw mięsnych, w sklepach zaś "sprzedawane będą jedynie podroby, salcesony, kaszanki, słonina i smalec". l sierpnia utworzono Fundusz Rozwoju Rolnictwa z różnic między cenami płaconymi przez państwo rolnikom za dostawy obowiązkowe a cenami wolnorynkowymi. Fundusz ten był głównie sposobem finansowania przez państwo (ale pośrednio przez samych rolników) kółek rolniczych, tworzonych od 1956 roku i dysponujących maszynami, wypożyczanymi rolnikom. 28 i 29 września był w Polsce, w drodze do Moskwy, minister rolnictwa Stanów Zjednoczonych Ezra T. Benson, przyjmowany przez ministra rolnictwa PRL Edwarda Ochaba. Z tej okazji poinformowano, że w trzech poprzednich latach z USA do Polski wysłano produkty rolnicze, głównie pszenicę i bawełnę, o wartości dwustu milionów dolarów, l października Ochab pojechał do Stanów Zjednoczonych, by studiować osiągnięcia tamtejszego rolnictwa. 17 października, w dniu, w którym Ochab akurat wrócił ze Stanów Zjednoczonych, obradowało III plenum KC PZPR. Władysław Gomu-łka wygłosił referat pod tytułem: "Aktualne trudności na rynku mięsnym i środki niezbędne dla ich przezwyciężania". Omawiając przyczyny trudności, Gomułka zwrócił uwagę na problemy demograficzne. "Przyrost naturalny ludności, jaki obecnie u nas istnieje, jest poważnym hamulcem dla tempa wzrostu stopy życiowej narodu". Kierownictwo partii i rządu doszło jednak do wniosku, że zmiana cen jest łatwiejsza niż zmniejszenie przyrostu naturalnego (zresztą przyrost naturalny zmniejszył się od 1955 roku, a wskaźnik urodzeń - od 1952 roku). Zarządzono podwyżkę cen mięsa, tłuszczów zwierzęcych i przetworów mięsnych, średnio o 25 procent. "Sytuacja wymaga, aby podwyżkę tę wprowadzić niezwłocznie" - powiedział Gomułka. Rada Ministrów podjęła odpowiednią uchwałę i nowe ceny obowiązywały od 18 października. We wrześniu na IV Światowym Kongresie Socjologicznym w Mediolanie i Stresie Józef Chałasiński wygłosił referat na temat "Socjologii i mitologii społecznej w powojennej Polsce", w którym opisywał partyjne i marksistowskie rządy w nauce. Referat nie spodobał się czynnikom decydującym i w formie odpowiedzi ogłoszono w listopadzie o usunięciu Chałasińskiego ze stanowiska zastępcy sekretarza naukowego PAN oraz o uchwale prezydium PAN, likwidującej 105 l 1959 zawartego w roku 1955 traktatu z Austrią, ale strefy okupacyjne w Austrii zjednoczono, natomiast kwestię zjednoczenia Niemiec ZSRR proponował traktować jako otwartą. Na przełomie stycznia i lutego odbywał się XXI zjazd KPZR. Chruszczow stwierdził, że "pod względem produkcji przemysłowej na głowę ludności światowy system socjalistyczny jako całość już doścignął światowy system kapitalistyczny". Chruszczow krytykował komunistów jugosłowiańskich i mówił o konieczności walki z rewizjoniz-mem. 12 marca Hawaje stały się pięćdziesiątym stanem USA. Sztandar amerykański miał odtąd pięćdziesiąt gwiazd. 25 marca odbyła się konferencja prasowa prezydenta de Gaulle'a, pierwsza po objęciu urzędu. Mówiąc o przyszłości Niemiec, de Gaulle wspomniał, że warunkiem zjednoczenia jest uznanie obecnych granic. W marcu demonstranci zaatakowali garnizon chiński w Tybecie, okupowanym przez Chiny od 1951 roku. Wojska chińskie stłumiły rewoltę. Dalaj Lama, teokratyczny buddyjski władca Tybetu, przedostał się do Indii, gdzie udzielono mu azylu. Chiny niszczyły w Tybecie religię i odrębności kulturalne, co zaogniło stosunki chińsko-indyjskie. Chińczycy rościli pretensje do przygranicznych terytoriów indyjskich i prowokowali incydenty graniczne. W tym sporze ZSRR zajął stanowisko neutralne, co przyczyniło się do pogorszenia stosunków radziecko-chińskich. Na przełomie lipca i sierpnia wiceprezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon był w ZSRR, a od 2 do 5 sierpnia był w Warszawie, gdzie witano go owacyjnie. Od 15 do 27 września Chruszczow był w Stanach Zjednoczonych, w ZSRR przestano wówczas zagłuszać "Głos Ameryki". 15 października zginął w Monachium Stepan Bandera, przywódca Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. 20 października prasa w Polsce poinformowała, że Bandera został otruty. Bandera był w Polsce aresztowany w roku 1934 i w styczniu 1936 roku skazany na śmierć za udział w zamachu na ministra Bronisława Pierackiego. Karę zamieniono mu na dożywotnie więzienie, w latach 1941-1944 był więziony przez Niemców. W trzy lata później do zamordowania Bandery przyznał się agent radziecki Bogdan Staszynski. W listopadzie na kongresie w Bad Godesberg socjaldemokraci zachodnioniemieccy uchwalili nowy program partii (poprzedni był 102 >* 1959 z 1925 roku). SPD odrzucała ideologię markistowską, wypowiadała się za wolnością gospodarki i rynkiem, potępiała wrogość wobec religii i Kościołów. W POLSCE 3 stycznia opublikowano informację, że "dotychczasowy ambasador przy Watykanie emigracyjnego rządu polskiego Kazimierz Papce został skreślony z listy dyplomatów mających złożyć papieżowi Janowi XXIII listy uwierzytelniające". 10 stycznia w "Życiu Warszawy" potraktowano tę decyzję jako przejaw realizmu politycznego, ale uznano, że ze strony Watykanu potrzeba jeszcze znacznie więcej realizmu. 7 stycznia podano do wiadomości o przedłużeniu możliwości przyjazdu ("repatriacji") Polaków z ZSRR do 31 marca ("repatriacja" miała skończyć się 31 grudnia 1958 roku). Poinformowano, że z ZSRR do Polski przyjechało 224 tysiące osób (co jest zgodne ze statystyką za lata 1956-1958) i że przyjedzie jeszcze "kilkanaście do kilkudziesięciu tysięcy Polaków" (w roku 1959 odnotowano przyjazd 33 tysięcy repatriantów). 30 stycznia Sejm uchwalił "Prawo lokalowe", ustawę przewidującą, że wojewódzkie rady narodowe mogą wprowadzać w miastach, osiedlach i gromadach "publiczną gospodarkę lokalami". Wtedy "stosunek najmu lokali mieszkalnych i użytkowych (...) zawiązuje się na podstawie decyzji o przydziale lokalu lub budynku" (art. 29). "Decyzje w sprawach przydziału i zajmowania lokali wydaje właściwy dla spraw lokalowych organ prezydium rady narodowej" (art. 43). W styczniu i w lutym sądzono w Warszawie ks. Mariana Pirożyńs-kiego, który, oskarżony o dawanie łapówek, twierdził, że wynagradzał dobrą pracę drukarzy. Wraz z ks. Pirożyńskim przed sądem stanęli pracownicy Olsztyńskich Zakładów Graficznych. 9 lutego ks. Pirożyń-skiego skazano na 2 lata więzienia. Technolog drukarni imienia Rewolucji Październikowej, od którego ks. Pirożyński kupił papier, został skazany na 2 i pół roku, inne osoby otrzymały wyroki od 3 do 2 lat więzienia. Sąd orzekł, że ks. Pirożyński, redaktor miesięcznika duszpasterskiego "Homo Dei", "dążył jednak do prowadzenia działalności wydawniczej, na co nie posiadał uprawnień". 31 stycznia Sejm uchwalił ustawę "o cmentarzach i chowaniu zmarłych". Ustalono, że osoby zmarłe wszelkich wyznań i niewierzące 103 1958 Po kwietniowej propozycji Gomułki utworzenia konferencji samorządu robotniczego jako "zwierzchnich instancji rad robotniczych", organizowano w zakładach pracy wspólne zebrania rady robotniczej, związków zawodowych i organizacji partyjnej. W myśl oficjalnego poglądu były to organizacje "reprezentujące w całości, lecz każda w swoim zakresie, interesy załóg". Radom robotniczym przyznawano rolę jednej z trzech reprezentacji tych interesów. W sierpniu ówczesne związki zawodowe (CRZZ) zorganizowały "ogólnopolską naradę działaczy konferencji samorządu robotniczego". Nową instytucję usankcjonowano w ustawie z 20 grudnia, zgodnie z którą konferencje samorządu robotniczego,- składające się z przedstawicieli rady robotniczej, związków zawodowych i organizacji partyjnej, są "naczelnym organem samorządu". Do rady robotniczej dołączono instytucje, których gotowość do podporządkowywania się była sprawdzona. Przeciwdziałało to dość skutecznie niezależności samorządu. W roku 1958 ukazały się tomy wierszy niedawno zmarłego Andrzeja Bursy i Haliny Poświatowskiej, zbiór opowiadań Marka Nowakows-kiego, debiuty autorów dwudziestokilkuletnich. Rezultaty odwilży z połowy lat pięćdziesiątych dały o sobie znać w dziedzinach, w których przygotowanie publikacji jest dłuższe: ukazało się nowe, przejrzane i uzupełnione, wydanie "Historii filozofii" Władysława Tatarkiewicza i nowe wydanie "U podstaw estetyki" Stanisława Ossowskiego. Na początku lat pięćdziesiątych obie prace krytykowano niszczycielsko jako niemarksistowskie. W roku 1958 weszły na ekrany: "Eroica" Andrzeja Munka i "Pętla" Wojciecha Hasa (w styczniu), "Ostatni dzień lata" Tadeusza Konwic-kiego (w sierpniu), "Popiół i diament" Andrzeja Wajdy i "Pożegnania" Wojciecha Hasa (w październiku). inn Przejściowe trudności, dni bezmięsne ZA GRANICĄ W styczniu oddziały Fidela Castro objęły władzę w Hawanie. Współpracowników i zwolenników poprzedniego dyktatora, Fulgencio Batisty, sądziły sądy rewolucyjne i wielu skazywano na śmierć jako zbrodniarzy wojennych. Skazywano także na śmierć kontrrewolucjonistów, sprzeciwiających się reformie rolnej. Wybory odłożono na później, ponieważ, jak twierdził Castro, popierała go i tak większość ludności. 8 stycznia Charles de Gaulle, wybrany prezydentem w grudniu poprzedniego roku, przejął z rąk prezydenta Coty funkcje prezydenta Republiki i Wspólnoty Francuskiej. 10 stycznia opublikowano notę radziecką do rządu Stanów Zjednoczonych i szczegółową propozycję traktatu pokojowego z Niemcami, przewidującą uznanie granic Niemiec z l stycznia 1959 roku, wystąpienie NRD z Układu Warszawskiego, zaś NRF z "sojuszu północnoatlantyckiego i sojuszu zachodnioeuropejskiego", wycofanie wojsk obcych z Niemiec i ograniczenie dozwolonych rodzajów uzbrojenia. Do czasu zjednoczenia Niemiec, Berlin Zachodni miałby być "wolnym, zdemilitaryzowa-nym miastem", jak to już ZSRR proponował w roku 1958. Projektowany traktat był podobny do 101 1958 14 kwietnia, w dniu otwarcia IV Kongresu Związków Zawodowych, Gomułka mówił, że niesłuszne jest utożsamianie samorządu robotniczego i rad robotniczych: "rady robotnicze bez pomocy rad zakładowych i organizacji partyjnych nie mogą należycie wypełniać funkcji organizacyjno-technicznych, a tym bardziej społeczno-wy-chowawczych". Trzeba więc samorząd robotniczy "rozszerzyć o rady zakładowe i komitety zakładowe" i "powołać nową społeczną instytucję zakładową, którą można by nazwać Konferencjami Samorządu Robotniczego". Projekt domieszania innych instytucji do rad robotniczych następnie zrealizowano. W maju Gomułka i Cyrankiewicz wyjechali do Bułgarii, Węgier i Rumunii. 15 maja, po powrocie do Warszawy, Gomułka stwierdził, że w 1956 roku "naród węgierski z pomocą Związku Radzieckiego i przy poparciu państw socjalistycznych rozgromił kontrrewolucję". Jeszcze niedawno w prasie polskiej pisano o rewolucji węgierskiej, co uważano za określenie pochlebne. Oficjalny pogląd z roku 1958 był już inny: naród węgierski był po stronie Związku Radzieckiego,' nie wszczynał rewolucji, ale rozgramiał kontrrewolucję. Oświadczenie Gomułki okazało się przygotowaniem propagandowym czerwcowej wiadomości o skazaniu na śmierć Imre Nagya i towarzyszy. 28 czerwca, już po opublikowaniu wiadomości o wyroku na Imre Nagya, Gomułka przemawiał w Stoczni Gdańskiej z okazji Dni Morza. Krytykował komunistów jugosłowiańskich za to, że chociaż Jugosławia jest państwem socjalistycznym, "nie należy i nie chce przystąpić do obozu socjalistycznego". O Imre Nagyu powiedział, że był rewizjonistą i "krok za krokiem szedł ku kapitulacji przed kontrrewolucją, wypełniał jej zadania, gubił ustrój socjalistyczny na Węgrzech". Sprawa Imre Nagya pokazywała, według Gomułki, jak słuszne było stanowisko PZPR w 1956 roku. Jak zakomunikowano w lipcu, "od dłuższego czasu stwierdzono nielegalne wydawanie i kolportowanie w szerokim zakresie licznych publikacji wydawanych przez instytucję pod nazwą ,«Instytut Prymasowski Ślubów Narodu na Jasnej Górze». Powyższe publikacje sporządzane były z naruszeniem obowiązujących przepisów prawnych na nie zarejestrowanych urządzeniach o dużej mocy produkcji i wbrew istniejącemu obowiązkowi prawnemu kolportowane z pominięciem poddania ich kontroli ze strony Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk". /f 98 1958 Władze wpadły na trop nie zarejestrowanych i nie cenzurowanych działań poligraficznych. Ślady prowadziły na Jasną Górę, do klasztoru, w którym 21 lipca zjawiła się ekipa policyjna i skonfiskowała książki i inne teksty, związane z Instytutem Prymasowskim Ślubów Narodu. Ta akcja policyjna miała zapewne pokazać, że kościoły i klasztory nie są eksterytorialne i władze mogą je naruszać, równie dobrze, jak pomieszczenia prywatne. Dano Kościołowi do zrozumienia, że nie jest szczególnie chroniony, wręcz przeciwnie, i czekano na reakcję. Kościół wezwał do modlitwy dla przebłagania świętokradztwa, sprawa nabrała rozgłosu i władze, które przez przeszło tydzień nie informowały publicznie o najściu na klasztor, opublikowały 30 lipca komunikat Prokuratury Generalnej usprawiedliwiający akcję z 21 lipca. Stwierdzono, że "wiele spośród zajętych przez prokuratora publikacji zawiera treść antypaństwową skierowaną przeciwko panującemu ustrojowi". Inne sygnały wojny z Kościołem dobiegły na początku roku szkolnego. 24 września na zebraniu partyjnych działaczy oświatowych Gomułka mówił o "emblematach religijnych". Posługiwał się nazwą ogólną i nie używał słowa "krzyż". Powiedział, że "tylko państwo ma prawo ustalania, jakie emblematy mogą się znajdować na ścianach izb szkolnych". Nie przewidywano, aby o sprawach szkoły decydowali uczniowie, rodzice lub nauczyciele. "Jedynym gospodarzem szkoły jest państwo" - stwierdził Gomułka. W maju przyjechał do Polski Melchior Wańkowicz. "Pisarz zamieszka w Warszawie przy ulicy Puławskiej" - informowało "Życie Warszawy". Książki Wańkowicza, opublikowane na emigracji, zaczęto w Polsce wznawiać w 1957 roku, choć jego "Monte Cassino" ukazało się ze znacznymi wycięciami. Pisarze wędrowali w obydwu kierunkach. Marek Hłasko, wówczas dwudziestopięcioletni, opublikował na początku roku dwie powieści w Bibliotece "Kultury": "Cmentarze" i "Następny do raju". W "Trybunie Ludu" napisano w kwietniu, że Hłasko sprzedał powieść "Cmentarze" "w ręce międzynarodowych handlarzy bronią przeciw komunizmowi". W sierpniu władze PRL protestowały przeciw pokazywaniu na festiwalu w Wenecji filmu "Ósmy dzień tygodnia" opartego na opowiadaniu Hłaski. Film nie ukazał się na ekranach w Polsce. W październiku Hłasko poprosił o azyl na Zachodzie. W Polsce dołączył do grona pisarzy nie publikowanych i oficjalnie nie istniejących. •> QQ 1958 perialistów rozpętały zbrojny bunt kontrrewolucyjny zmierzający do obalenia ustroju Węgierskiej Republiki Ludowej". Komunikat stwierdzał, że skazanym nie przysługiwało prawo apelacji i wyroki zostały wykonane. Część skazanych wyraziła ponoć skruchę, natomiast Imre Nagy, Jozsef Szilagy i Pal Malater do winy się nie przyznali i zostali skazani na śmierć. Czwartym skazanym na śmierć był Miklos Gimes. Przed ogłoszeniem tego komunikatu nie informowano oficjalnie ani o przygotowaniach do procesu, ani o procesie. Skazanie Imre Nagya świadczyło o ówczesnych poglądach na granice dopuszczalnych odrębności w ruchu komunistycznym. 9 października umarł papież Pius XII. Jego następcą został 28 października Angelo Giuseppe Roncalli, który przybrał imię Jana XXII. 23 października ogłoszono o przyznaniu Nagrody Nobla Borysowi Pasternakowi "za wybitną twórczość w dziedzinie współczesnej poezji lirycznej oraz za kontynuowanie wielkich rosyjskich tradycji epickich". W grudniu Pasternak zrezygnował z nagrody. 27 listopada ZSRR skierował do mocarstw zachodnich noty stwierdzające, że nasjłuszniejsze byłoby połączenie zachodniej części Berlina ze wschodnią "i wówczas Berlin stałby się jednolitym miastem wchodzącym w skład tego państwa, na którego ziemi się znajduje". ZSRR proponował jednak mniejsze dobro, rozwiązanie nieco mniej słuszne zamiast najsłuszniejszego: przekształcenie Berlina Zachodniego "w samodzielną jednostkę polityczną - Wolne Miasto, w którego życie nie ingerowałoby żadne państwo, w tym żadne z istniejących państw niemieckich". Noty radzieckie proponowały mocarstwom zachodnim zrzeczenie się odpowiedzialności za Berlin Zachodni. 31 grudnia ambasadorowie USA, Wielkiej Brytanii i Francji przekazali rządowi ZSRR noty odrzucające listopadowy projekt radziecki. W POLSCE 4 stycznia w sali Rady Państwa odbyło się posiedzenie nowej instytucji: Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Front już istniał, tą nazwą posługiwano się od 1956 roku, ale komitetu dotychczas nie było. Jak podano, skład komitetu "ustalony został z inicjatywy Centralnej Komisji Stronnictw Politycznych". Aleksandra Zawadzkiego wybrano jednomyślnie przewodniczącym komitetu. Komitet wydał odezwę w związku ze zbliżającymi się wyborami do rad narodowych. 96 ' . " 1958 21 stycznia Sejm uchwalił ustawę "o wzmożeniu ochrony mienia społecznego przed szkodami wynikającymi z przestępstwa". Jeśli szkoda wynosiła od 50 do 100 tysięcy złotych, przewidziano karę więzienia na czas nie krótszy niż 5 lat. Przy wyższej szkodzie karą minimalną było 8 lat więzienia. Jako karę dodatkową orzekano przepadek majątku, przy czym zakładano, że do oskarżonego należą "rzeczy i prawa majątkowe", którymi dysponują osoby będące z nim "w bliskim stosunku". Ochronie mienia społecznego nie towarzyszyła ochrona mienia prywatnego. Gdy poseł Stomma z koła Znak zgłosił poprawki do ustawy, odpowiedział mu poseł Jodłowski: "Nieważne, czy dana norma jest dobra w konfrontacji z tradycyjną nauką prawa, ważne jest, czy będzie ona skuteczna w praktycznej walce z przestępczością". Poprawki odrzucono i ustawę uchwalono przy 7 głosach wstrzymujących się. 2 lutego odbyły się drugie po wojnie wybory do rad narodowych. Wydany w tej sprawie komunikat podawał, że przed głosowaniem 81,94% wyborców sprawdziło, czy są na listach. Sprawdzanie traktowano jako wstępną aprobatę procedury wyborczej i zapowiedź uczestnictwa w głosowaniu. Podano, że w wyborach do rad poszczególnych szczebli wzięło udział od 83 do 88% osób uprawnionych, a na listy Frontu Jedności Narodu oddano od 86 do 98% ważnych głosów. 25 lutego Sejm uchwalił ustawę "o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym". Uchylono dekret o przymusowym zarządzie państwowym z 1918 roku, co -jak twierdził referent rządowego projektu - miało usunąć "poczucie tymczasowości i niepewności w kołach związanych z drobną prywatną wytwórczością". Główną ideą ustawy z 25 lutego było przejęcie przez państwo na własność bez odszkodowania przedsiębiorstw odebranych właścicielom i przekazanych pod zarząd państwowy. Ustawę krytykowali posłowie z koła Znak oraz poseł bezpartyjny Jan Szczepański, którzy proponowali, by ułatwić, a nie utrudniać zwracanie przedsiębiorstw właścicielom. Ustawę uchwalono, przeciw głosowało 11 posłów, 14 wstrzymało się od głosu. Na tym samym posiedzeniu Sejmu, 25 lutego, podjęto uchwałę o obchodach tysiąclecia państwa w latach 1960-1966. Niektóre przemówienia Gomułki pozwalały zorientować się w oficjalnych nastawieniach politycznych. Dotyczyło to rad robotniczych tworzonych od 1956 roku. l 97 1957 11 listopada Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy skazał byłego wiceministra bezpieczeństwa publicznego Romana Romkowskiego na 15 lat wiezienia, byłego dyrektora departamentu śledczego MBP Józefa Różańskiego na 14 lat więzienia i byłego dyrektora X departamentu MBP Anatola Fejgina na 12 lat więzienia. Zarzucano im przestępstwa przeciwko wolności (art. 248 par. 2 kk) popełnione przez urzędników, co powodowało podwyższenie górnego wymiaru kary (art. 291 kk). 13 grudnia wydano ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli i zmieniono odpowiednio konstytucję PRL. Najwyższa Izba Kontroli istniała w latach 1947 - 1952, ale nie była przewidziana w konstytucji z 1952 roku. W roku 1957 statystyka wykazała znaczny ruch ludności na stałe przez granice: repatriantów było przeszło 95 tysięcy, emigrantów ("łącznie z akcją łączenia rodzin niemieckich") było przeszło 148 tysięcy. W roku 1957 ukazały się liczne przekłady z literatury zachodniej. Wznowiono nie publikowanych dotychczas autorów polskich, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Brunona Schultza, Witolda Gombrowicza. Ukazała się, najważniejsza zapewne po wojnie, praca z nauk społecznych: "Struktura klasowa w społecznej świadomości" Stanisława Ossowskiego. Ostatni numer "Po prostu" wyszedł w czerwcu, ale w lutym pojawił się nowy tygodnik: "Polityka", redagowany przez Stefana Żółkiewskiego, w październiku zaczęły wychodzić "Argumenty", organ Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli. Niektóre pisma, choć przygotowane do druku, nie ujrzały światła dziennego. Należała do nich "Europa", którą miał redagować Jerzy Andrzejewski. Zakaz wydawania pisma przyczynił się do wystąpienia z PZPR tych członków redakcji, którzy do PZPR należeli (jak Andrzejewski). -U .d • jo ts> 94 Przekształcenie samorządu, policja na Jasnej Górze ZA GRANICĄ W maju w Algierze odbywały się manifestacje Francuzów algierskich popierających przynależność Algieru do Francji, 13 maja utworzono w Algierze Komitet Ocalenia Publicznego. Charles de Gaulle, który w styczniu 1946 roku podał się do dymisji jako premier, został nim znów l czerwca. Na podstawie referendum 28 września Francja zmieniła konstytucję (jej wejście w życie uważa się we Francji za początek V Republiki). Zgodnie z nową konstytucją, 21 grudnia, w głosowaniu przeszło 80 tysięcy elektorów, de Gaulle został wybrany prezydentem Francji, uzyskując 78,5% głosów. 24 maja obradowali w Moskwie pierwsi sekretarze partii komunistycznych, premierzy i ministrowie obrony Układu Warszawskiego. Postanowiono, że z Rumunii zostaną wycofane wojska radzieckie "przebywające tam na mocy Układu Warszawskiego". 16 czerwca zawiadomiono o procesie byłego premiera Węgier Imre Nagya i innych osób, z których cztery skazano na śmierć. Komunikat wydany w tej sprawie przez węgierskie ministerstwo spraw wewnętrznych opublikowano w Polsce 18 czerwca. Komunikat mówił o procesie "kierowniczej grupy osób, które 23 października 1956 r. przy aktywnym współudziale im- 95 1957 polskie (art. 1). Umożliwiono repatriację członków rodzin repatriantów, nawet jeśli nie mieli obywatelstwa polskiego i nie są narodowości polskiej. Przekraczając granice, osoby narodowości polskiej przestawały być obywatelami ZSRR i uzyskiwały obywatelstwo polskie (art. 10). Według art. 14 postanowienia umowy "dotyczące osób narodowości polskiej stosują się również do osób narodowości żydowskiej, które posiadały w dniu 17 września 1939 roku obywatelstwo polskie". Stwierdzono, że prawo do repatriacji nie obejmuje osób ewakuaowa-nych w latach 1944-1947 z Polski na podstawie ówczesnych układów o ewakuacji i zmianie obywatelstwa "osób narodowości rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej, rusińskiej i litewskiej" (art. 15). Dawnych obywateli polskich rozróżniono więc wedle narodowości, dopuszczając do repatriacji tylko Polaków i Żydów oraz członków ich rodzin. Przewidziano przyjmowanie do l października 1958 roku oświadczeń o zamiarze repatriacji, a repatriacja miała zakończyć się 31 grudnia 1958 roku. Umowa weszła w życie 10 lipca, gdy w Warszawie wymieniono dokumenty ratyfikacyjne. Gomułka zwalczał niewłaściwe tendencje w partii. W kwietniu na zjeździe ZMS stwierdził, że "usuwanie plam z socjalizmu nie może się jednak odbywać przy pomocy rewizjonistycznych szczotek". Od 15 do 18 maja obradowało IX plenum KC PZPR. Długi referat Gomułki nie był jednolity treściowo ani stylistycznie, może niektóre partie pisał Władysław Bieńkowski, inne Adam Schaff, a jeszcze inne sam mówca. Gomułka wyliczył trzy elementy "polskiej drogi do socjalizmu": rady robotnicze, rady narodowe i "formy gospodarcze samorządu chłopskiego". Mówił o współistnieniu Kościoła i socjalizmu, które "rzecz jasna nie przekreśla określonych form walki ideologicznej", chwalił "demokrację socjalistyczną" i "centralizm demokratyczny", krytykował "rewizjonizm" i "integralną demokrację". KC PZPR podjął uchwałę "w sprawie odpowiedzialności partyjnej za wypaczenia w organach byłego MBP". Uchwała dotyczyła głównie X departamentu MBP, czyli policji politycznej zajmującej się partią. Stwierdzono, że Biuro Polityczne nie wiedziało o działaniach organów bezpieczeństwa. Usunięto z PZPR Bermana, Radkiewicza (byłego ministra) i Mietkowskiego (byłego wiceministra). Ustawa z 13 lipca "o obrocie nieruchomościami rolnymi" zakazywała zwiększania obszaru gruntów przez ich dziedziczenie lub nabycie od 92 1957 najbliższej rodziny, jeżeli obszar łączny przekraczałby limity określone w ustawie o reformie rolnej (na ogół do 50 hektarów). Natomiast jeśli grunt nie pochodził od najbliższej rodziny, obszar łączny nie mógł przekraczać 15 hektarów, a w gospodarstwach hodowlanych - 20. Od 12 do 14 sierpnia strajkowali tramwajarze w Łodzi. Gomułka mówił o tym 17 sierpnia w Krakowie. Według niego wywołało strajk "około 10% tramwajarzy, którzy dali posłuch grupie warchołów", a później "warcholi skapitulowali i tramwajarze podjęli pracę". Epitet, używany przez Gomułkę, wielokrotnie był oficjalnym określeniem strajkujących robotników. 2 października na Zgromadzeniu Ogólnym NZ przemawiał minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki i przedstawił ideę strefy bezatomowej obejmującej Polskę, NRF, NRD i Czechosłowację. W strefie tej obowiązywałby zakaz produkcji i magazynowania broni jądrowej, natomiast inne kraje miałyby zobowiązać się do nieużywania broni atomowej przeciw krajom tej strefy. Plan godził w zachodnią strategię odstraszania atomowego, czyli w groźbę odpowiedzi bronią jądrową na atak sił konwencjonalnych. Wyeliminowanie odstraszania dawałoby przewagę stronie radzieckiej, dysponującej znaczniejszymi siłami konwencjonalnymi. Tygodnik studentów i młodej inteligencji "Po prostu", odgrywający rolę w przemianach z 1956 roku, zawieszono na wakacje, ale po wakacjach nie pozwolono go wznowić. 3 września w domu akademickim przy placu Narutowicza w Warszawie odbył się wiec protestacyjny przeciw zamknięciu "Po prostu". Przez kilka dni trwały w Warszawie starcia milicji z demonstrantami lub przechodniami. 11 października "Trybuna Ludu" opublikowała artykuł "W sprawie zaniknięcia tygodnika «Po prostu»". Stwierdzono tam, że "«Po prostu» nie zeszło z pozycji negacji". Artykuły Jerzego Urbana określono jako "cyniczne wybryki dziennikarskie". W numerze przygotowanym po przerwie wakacyjnej dwa podstawowe artykuły polityczne napisali "P. Jasienica - znany ostatnio ze swoich artykułów, biorących w obronę politykę Becka, oraz reakcyjny ekonomista S. Kurowski". "Ów numer «Po prostu» całą swoją treścią, od pierwszej do ostatniej strony, skierowany był przeciwko polityce partii, przeciwko socjalizmowi, siejąc zwątpienie i apatię, niewiarę i defetyzm". Partia zaś "nigdy nie głosiła swobody wszelkiej krytyki, ani też nie proklamowała nieograniczonej swobody dyskusji". 93 1957 dziecki wysłał pierwszego sztucznego satelitę w przestrzeń okołoziems-ką. Nazwano go "sputnikiem". 3 listopada wysłano drugiego "sputnika" z psem Łajką na pokładzie. W POLSCE Na początku stycznia władze przygotowywały trzecie po wojnie wybory do Sejmu i określały dozwolony kształt ruchu młodzieżowego, tworząc lub przekształcając jedne organizacje i likwidując inne. 2 i 3 stycznia na naradzie aktywistów połączono Rewolucyjny Związek Młodzieży i Związek Młodzieży Robotniczej, tworząc Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS). 9 stycznia Gomułka przemawiał na wiecu przedwyborczym. Powiedział: "Głosujcie na pierwszych kandydatów. Oddawajcie karty wyborcze bez skreśleń. (...) Nie skreślajcie żadnego kandydata Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej". 10 stycznia Komisja Porozumiewawcza Stronnictw Politycznych podjęła uchwałę, w której polecono komisjom lokalnym, by do 17 stycznia wycofały z publikowanych już list "kandydatów, którzy wykazali słabość charakteru, brak odpowiedzialności za swoje postępowanie oraz nie przestrzegali zasad programu Frontu Jedności Narodu i dyscypliny obowiązującej członków stronnictw politycznych". Ta akcja dotknęła między innymi byłego premiera Edwarda Osóbkę-Morawskiego, którego 17 stycznia usunięto z listy w Lublinie. 10 i 11 stycznia obradowało plenum Zarządu Głównego istniejącego jeszcze formalnie ZMP. Zarząd Główny postanowił rozwiązać się "wobec rozwiązania większości ogniw organizacji". 16 stycznia rozwiązano tworzony od 1956 roku Związek Młodych Demokratów, organizację, która nie zamierzała aprobować kierowniczej roli PZPR. Komunikat w tej sprawie stwierdzał, że ZMD "podjął uchwałę o rozwiązaniu związku na wszystkich szczeblach organizacji". Dzień przed wyborami Gomułka powiedział dramatycznie: "Skreślanie kandydatów naszej partii - to przekreślenie niepodległości naszego kraju, to skreślanie Polski z mapy państw europejskich". 20 stycznia odbyły się wybory do Sejmu. Według danych oficjalnych, kandydatów na ogół nie skreślano, nie było więc podstaw do skreślenia Polski z mapy państw europejskich. Komunikat oficjalny stwierdzał, że w wyborach wzięło udział 94, l % osób uprawnionych, a na zgłoszonych kandydatów oddano 98,4% ważnych głosów. Do Sejmu weszło 288 90 * 1957 członków PZPR, 115 - ZSL, 41 - SD i 64 bezpartyjnych, wśród których było, jak podano, 12 działaczy katolickich, nie tylko z Paxu. W jednym tylko okręgu, w Nowym Sączu, na jedno z trzech przewidzianych miejsc kandydaci nie uzyskali wymaganej przez ordynację wyborczą ponad pięćdziesięcioprocentowej większości. 22 stycznia porwano w Warszawie Bohdana Piaseckiego, syna Bolesława, przewodniczącego Stowarzyszenia "Pax". Śledztwo w tej sprawie trwało długo i było bezskuteczne. Przebieg śledztwa nasuwał podejrzenia, że w porwanie zamieszam są funkcjonariusze policji. Zwłoki Bohdana Piaseckiego odkryto w grudniu 1958 roku. 10 i 11 lutego na naradzie aktywistów utworzono Związek Młodzieży Wiejskiej. Przewodniczącym prezydium ZG ZMW został Józef Tejch-ma. 5 marca ministrowie spraw zagranicznych PRL i ZSRR podpisali w Moskwie umowę "o wytyczeniu istniejącej polsko-radzieckiej granicy państwowej w części przylegającej do Morza Bałtyckiego". Umowa mówiła o północnym odcinku granicy, którego nie objęło jej wytyczanie w latach 1946-1947. Stwierdzono, że wytyczenie granicy nie wprowadza żadnych zmian w jej dotychczasowym przebiegu, a jedynie prawnie zatwierdza istniejący stan rzeczy. Jednak rozmowy na ten temat trwały od lutego, zapewne więc trochę czasu zajęło dojście do wniosku, jaki jest "istniejący stan rzeczy". 17 marca w okręgu wyborczym obejmującym miasto i powiat Nowy Sącz odbyły się wybory uzupełniające. Posłem został kandydat, który uzyskał 62% głosów. 22 marca uchwalono ustawę, która roszczenia dodatkowe ze stosunku pracy uznawała za wygasłe. Dotyczyło to należności za pracę w godzinach nadliczbowych, w dniach wolnych od pracy i należności z ty tum premii, o których mówiła ustawa z listopada 1956 roku. Ustawowe stwierdzenie, że pracownikom pokrzywdzonym nic już się nie należy, odbierało jedną ze zdobyczy pracowniczych z poprzedniego roku. 25 marca zawarto w Moskwie umowę między rządem PRL i ZSRR o repatriacji. Data 17 września 1939 roku była dla tej umowy istotna. Umowa przyznawała prawo do repatriacji osobom narodowości polskiej, które 17 września miały obywatelstwo polskie, a także ich dzieciom urodzonym po 17 września, jeśli nie mają w ZSRR bliskich krewnych, a mają ich w PRL, lub jeśli o ich repatriację wystąpią władze. 91 1956 stacjonowanie wojsk "w niczym nie może naruszać suwerenności państwa polskiego i nie może prowadzić do ich ingerencji w wewnętrzne sprawy PRL". 28 grudnia Najwyższy Sąd Wojskowy uchylił wyrok z 1953 roku w sprawie biskupa Czesława Kaczmarka, trzech księży i siostry zakonnej. 31 grudnia, w miejsce dekretu z 1953 roku, wydano nowy dekret "o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych", w którym władze państwowe przyznały sobie mniejsze niż poprzednio uprawnienia w sprawach organizacyjnych Kościoła. W roku 1956 rozwiązała się większość spółdzielni produkcyjnych. 30 września było ich ponad 10 tysięcy, 31 grudnia zostało 1534. Prasa nabrała treści i ukazały się nowe pisma: w maju miesięcznik "Dialog" poświęcony dramaturgii, w październiku "Współczesność", "Nowe Sygnały" (we Wrocławiu), "Przemiany" (w Katowicach). 25 grudnia wznowiono "Tygodnik Powszechny" redagowany przez Jerzego Turowicza i przez zespół redagujący to pismo w latach 1945-1953. Nie dostrzegane dotąd oficjalnie mniejszości narodowe uzyskały także czasopisma: od marca zaczął wychodzić białoruski tygodnik "Niwa", od czerwca - ukraińskie "Nasze Słowo". Objawem zmian w polityce kulturalnej było publikowanie książek, które przedtem nie mogły się ukazać. Wygrała na tym poezja: w roku 1956 ukazały się pierwsze tomiki wierszy Mirona Białoszewskiego ("Obroty rzeczy") i Zbigniewa Herberta ("Struna światła"). Skutki zmian zapoczątkowanych w ZSRR po śmierci Stalina, skutki upadku Berii i potępienia komunistycznego "kultu jednostki" były w roku 1956 najwyraźniejsze w Polsce i na Węgrzech. Zmianom w elicie rządzącej towarzyszyły demonstracje woli społeczeństwa, bunty robotnicze, rozwiązywanie kołchozów, rozpad ZMP, masowe praktyki religijne. Część ówczesnych ustępstw władz przetrwała. Wybiera się bez skreśleń, likwidacja "Po prostu" ZA GRANICĄ 25 marca sześć państw: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, NRF i Włochy, podpisało w Rzymie traktaty tworzące Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Euratom. 3 lipca w ZSRR, a 5 lipca w Polsce, opublikowano wiadomość, że pod koniec czerwca odbyło się w ZSRR plenum KC KPZR, na którym usunięto z KC Malenkowa, Kaganowicza, Mo-łotowa i Szepiłowa. Nazwano ich "grupą antypartyjną", a niewłaściwość ich postępowania miała polegać na tym, że Mołotow hamował zawarcie traktatu państwowego z Austrią i sprzeciwiał się normalizacji stosunków z Japonią. Malenkow zaś oskarżał Chruszczowa o "prawicowe odchylenie". Malenkow, Kagano-wicz i Mołotow "usiłowali sklecić chociażby tymczasową formalną większość w samym prezydium" i usunąć Chruszczowa. Ale zwołano KC i potępiono nie Chruszczowa, lecz "grupę antypartyjną". 26 sierpnia agencja TASS poinformowała, że ZSRR dysponuje rakietami międzykontynental-nymi, mogącymi szybko przenosić ładunki nuklearne. Próby rakiet amerykańskich skończyły się w 1956 roku niepowodzeniem. Komunikat stwierdzał więc przewagę ZSRR. 4 października Związek Ra- 89 1956 roku w części dotyczącej krzywdzących i nieuzasadnionych zarzutów tolerancji w stosunku do wrogiej agentury, wysuniętych pod adresem tow. tow. Władysława Gomułki, Mariana Spychalskiego i Zenona Kliszko". 26 sierpnia, w trzechsetlecie uznania Najświętszej Marii Panny Królową Korony Polskiej, setki tysięcy ludzi brały udział na Jasnej Górze w odnowieniu ślubowania Jana Kazimierza. Prymas kardynał Wyszyński był wtedy więziony w klasztorze w Komańczy. 10 września uchwalono zmiany w ustawie o szkolnictwie wyższym z 15 grudnia 1951 roku. Zwiększono różnorodność organizacji uczelni, pozostawiając sprawy szczegółowe do rozstrzygnięcia ich statutom. Minister miał obowiązek zasięgać opinii szkół wyższych i Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, ustanowiono wybieralność rektorów, prorektorów, dziekanów i prodziekanów, poprzednio mianowanych przez ministra. Rektorów zobowiązano, by w ważniejszych sprawach zasięgali opinii senatu. 11 września Sejm uchwalił, że "sprawy więziennictwa przechodzą z zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrznych do zakresu działania Ministra Sprawiedliwości". 27 września rozpoczęły się dwa procesy osób oskarżonych o udział w wydarzeniach w Poznaniu, w jednym oskarżano trzy osoby o uczestnictwo w pobiciu funkcjonariusza Urzędu Bezpieczeństwa, zmarłego w wyniku obrażeń, w drugim oskarżano 9 osób o nielegalne posiadanie broni i o udział w ataku na budynek Urzędu Bezpieczeństwa. 8 października trzy osoby skazano na kary od 4 do 4 i pół roku więzienia, 12 października w procesie 9 osób zapadły wyroki od półtora roku do sześciu lat więzienia, dwie osoby uniewinniono. 5 października zaczął się trzeci proces. 19 października o 10 rano rozpoczęło obrady VIII plenum KC PZPR. Obrady odłożono, bo zjawiła się delegacja radziecka z Chrusz-czowem, Kaganowiczem, Mikojanem i Mołotowem. Jednocześnie wojska radzieckie poruszały się w kierunku Warszawy. 20 października na plenum przemawiał Władysław Gomułka, zaś 21 października wybrano Biuro Polityczne i sekretariat KC. Pierwszym sekretarzem został Gomułka. 24 października na plac Defilad przed Pałacem Kultury przybyło, jak oceniano, około 400 tysięcy osób. Przemawiał Gomułka, który wzywał: "dość wiecowania i manifestacji!". 86 *- 1956 24 października uchwalono ordynację wyborczą do Sejmu, zmieniającą niektóre przepisy ordynacji z 1952 roku. Zdecydowano, że "Liczba kandydatów na liście powinna przewyższać liczbę postów przypadających na dany okręg, nie więcej jednak niż o dwie trzecie" (art. 39). 28 października wrócił do Warszawy kardynał Wyszyński więziony od września 1953 roku. 13 listopada Sejm odwołał Konstantego Rokossowskiego ze stanowiska wicepremiera i ministra obrony narodowej. Ministrem obrony narodowej został gen. dyw. Marian Spychalski. Od 15 do 18 listopada była w ZSRR delegacja partyjno-rządowa z Polski. Uzyskano kredyty na dostawę l .400 tysięcy ton zboża oraz umorzenie zadłużenia PRL, potraktowanego jako równowartość węgla dostarczanego ZSRR przez Polskę w latach 1946-1953. 18 listopada w Bydgoszczy tłum poszedł w kierunku radiostacji zagłuszającej - na Wzgórze Dąbrowskiego. Radiostację zdemolowano, interweniowały oddziały KBW. 25 listopada ogłoszono, że radiostacje zagłuszające przestały działać i że "zdarzające się jeszcze wypadki zakłóceń mają swe źródło w stacjach zagłuszających znajdujących się poza terenem naszego kraju". 19 listopada uchwalono ustawę o radach robotniczych, według której "rada robotnicza zarządza w imieniu załogi przedsiębiorstwem będącym własnością ogólnonarodową" (art. 2). Po październiku ZMP się rozpadał i choć oficjalnie jeszcze istniał, tworzono nowe organizacje. 7 grudnia proklamowano powstanie Rewolucyjnego Związku Młodzieży. 10 grudnia w Katowicach powstał Związek Młodzieży Robotniczej. Od 8 do 10 grudnia w Łodzi obradował zjazd działaczy harcerskich, zwołany przez Organizację Harcerską. Równolegle obradowali w Łodzi i w Warszawie działacze dawnego ZHP i członkowie Szarych Szeregów. Obrady połączono i przyjęto rozstrzygnięcia kompromisowe: przywrócono nazwę Związek Harcerstwa Polskiego i krzyż harcerski, ale ustalono, że "ZHP pracuje pod przewodnictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, to znaczy wychowuje człowieka w duchu idei socjalizmu". 10 grudnia w Szczecinie doszło do zajść ulicznych, demonstranci wdarli się do konsulatu radzieckiego. 17 grudnia podpisano w Warszawie umowę "o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce"; jej art. l głosił, że 87 1956 wielopartyjnego i zapowiedział całkowitą niezależność i neutralność Węgier. 30 października rząd ZSRR wydał deklaracje "O podstawach rozwoju i dalszego umacniania przyjaźni i współpracy między Związkiem Radzieckim a innymi krajami socjalistycznymi". Deklaracja wspominała o zasadzie "suwerenności narodowej" i o gotowości rozpatrzenia sprawy "dalszego pobytu" doradców radzieckich w poszczególnych krajach. 4 listopada rankiem nastąpiła druga interwencja wojsk radzieckich na Węgrzech. 28 października wojska izraelskie wkroczyły na półwysep Synaj. Spadochroniarze angielscy i francuscy wylądowali w strefie Kanału Sueskiego. Przeciw interwencji anglo-francuskiej zaprotesowały ZSRR i Stany Zjednoczone. 6 listopada Egipt i Izrael zgodziły się na zawieszenie broni, następnego dnia przerwały działania wojska brytyjskie i francuskie. W POLSCE 13 marca podano do wiadomości, że 12 marca wieczorem zmarł w Moskwie Bolesław Bierut. 20 marca na VI plenum KC PZPR pierwszym sekretarzem KC został Edward Ochab. W Polsce szeroko rozpowszechniano uznawany za tajny referat Chruszczowa z XX zjazdu KPZR. Referat ten, którego istnienie negowały niektóre partie komunistyczne, odczytywano i omawiano na otwartych zebraniach partyjnych. W marcu w "Po prostu" i na początku kwietnia w "Nowej Kulturze" ukazały się artykuły o krzywdach wyrządzonych żołnierzom AK. 6 kwietnia odbyła się "narada aktywu PZPR Warszawy i województwa warszawskiego", na której przemawiał Edward Ochab. Ochab mówił, że aresztowanie Gomułki w roku 1951 "było niesłuszne i nieuzasadnione", co jednak "nie zmienia w niczym słusznej treści walki politycznej i ideologicznej, jaką partia prowadziła i prowadzi przeciwko fałszywym koncepcjom ideowym reprezentowanym przez Gomułkę". 19 kwietnia odwołano ministra PGR Stanisława Radkiewicza, nowym ministrem PGR został Mieczysław Moczar (kariery obydwu były więc policyjno-rolnicze). Zmieniono ministra kultury (Włodzimierz Sokorski został zwierzchnikiem radia, zastąpił go Karol Kury-84 ^ 1956 luk). Odwołano prokuratora generalnego i naczelnego prokuratora Wojska Polskiego. 21 kwietnia zmieniono ministra sprawiedliwości. 27 kwietnia Sejm uchwalił ustawę o amnestii, obejmującą przede wszystkim przestępstwa polityczne, przewidziane w rozdziale I i II małego kodeksu karnego i w rozdziale XVII kodeksu karnego Wojska Polskiego, poświęconym "zbrodniom stanu". Kary do 5 lat darowano, kary do 10 lat łagodzono o połowę, kary powyżej 10 lat zmniejszono o jedną trzecią. W sprawozdaniu z akcji amnestyjnej stwierdzono, że z prawie 70 tysięcy więźniów - do 20 maja połowa opuściła więzienia. Z amnestii skorzystało prawie 6 tysięcy osób traktowanych jako przestępcy polityczni i ponad tysiąc, którym zarzucano kolaborację z okupantem (niemieckim) lub odpowiedzialność za "faszyzację kraju w okresie przedwrześniowym". 28 kwietnia ogłoszono o uchyleniu wyroku i umorzeniu śledztwa w sprawie Stanisława Tatara i innych oficerów skazanych w 1951 roku. 4 maja Jakub Berman, uważany za drugiego po Bierucie zarządcę w PZPR, ustąpił z funkcji pierwszego zastępcy prezesa Rady Ministrów i z Biura Politycznego KC i 8 maja Biuro Polityczne stwierdziło, że Berman popełnił błędy. 28 czerwca zastrajkowali robotnicy wydziału W3 (produkcji wagonów towarowych) w Zakładach imienia Stalina w Poznaniu, znanych poprzednio i później jako Zakłady Hipolita Cegielskiego. Strajk rozszerzył się na inne wydziały i inne zakłady pracy. Na placu Wolności odbyło się olbrzymie zgromadzenie. Tłum szturmował gmach wojewódzkiego urzędu bezpieczeństwa, zdobyto wojewódzki komitet partii, więzienie, szturmowano stację zagłuszającą. Przeciw demonstrantom zostało użyte wojsko, było co najmniej kilkadziesiąt ofiar śmiertelnych. 29 czerwca premier Józef Cyrankiewicz oświadczył, że "krew przelana w Poznaniu obciąża wrogie Polsce ośrodki imperialistyczne i reakcyjne podziemie, które są bezpośrednimi sprawcami zajść". 17 lipca prokurator generalny stwierdził, że liczba ofiar w Poznaniu z podanych początkowo 38 wzrosła do 53. Od 18 do 28 lipca trwało (z dwudniową przerwą) VII plenum KC PZPR. Podjęta uchwała mówiła o "rozszerzeniu demokracji robotniczej w zakładach pracy", "rozszerzeniu samodzielności i uprawnień rad narodowych", "podniesieniu roli Sejmu i usprawnieniu pracy Rządu i ministerstw". 5 sierpnia ogłoszono, że "VII plenum KC PZPR postanowiło uchylić uchwałę III plenum KC PZPR z listopada 1949 85 1955 26 listopada, w setną rocznicę śmierci Adama Mickiewicza, w Teatrze Polskim w Warszawie odbyła się premiera "Dziadów" w inscenizacji Aleksandra Bardiniego. Prasa odnotowała obecność na premierze trzech członków Biura Politycznego KC PZPR. Tego dnia odsłonięte w Krakowie odbudowany pomnik Mickiewicza. Przemawiał premier PRL Józef Cyrankiewicz. Na wystawienie "Dziadów" zgodzono się po wielu latach wstrzemięźliwości. Mickiewicz sprawiał władzom kłopoty, które w dwanaście lat później dały znowu o sobie znać. 12 grudnia w Katowicach, zwanych wtedy Stalinogrodem, na kilka dni przed końcem planu 6-letniego, Hilary Minc oświadczył, że "przemysł polski jako całość plan 6-letni z nawiązką wykonał i osiągnął wytyczone przez plan zadania". Później przyznano, że nie wykonano zadań planu 6-letniego w rolnictwie i w latach 1951-1953 produkcja rolna spadła, nie wykonano też zadań w zakresie podnoszenia poziomu życia ludności. W marcu, w dziesięć lat po porozumieniu jałtańskim, w Stanach Zjednoczonych opublikowano tajne dotychczas protokoły z tej konferencji, pokazując skłonność mocarstw zachodnich do rozumienia interesów radzieckich - od Sachalinu i Wysp Kurylskich do Polski. Po latach dystansu nastała znów epoka negocjacji, tym razem nie tak pospiesznych jak jałtańskie. W Polsce trwała, dość obłudna, partyjna krytyka policji, na której jednak zwykli ludzie zyskiwali. Opublikowano przekład powieści Erenburga "Odwilż". Określenie tytułowe, szerzej znane niż treść powieści, zdawało sprawę z ówczesnego nastroju. Czuło się, że ludziom więcej wolno niż przedtem. Korzystanie z wolności - niepewnej i wątłej - rozszerzało jej granice. 82 PZPR i ZSRR. Chleb i wolność ZA GRANICĄ Od 14 do 25 lutego obradował w Moskwie XX zjazd KPZR. Chruszczow wygłosił dwa referaty, w pierwszym dniu zjazdu - referat jawny, opublikowany w ZSRR, w ostatnim dniu - tajny, nie opublikowany w prasie, ale znany w Polsce, zatytułowany "O kulcie jednostki i jego następstwach". Podczas XX zjazdu, 19 lutego, ogłoszono, że rozwiązanie w 1938 roku Komunistycznej Partii Polski przez Międzynarodówkę Komunistyczną (Komin-tern) było "nieuzasadnione". 2 marca Francja i Maroko, będące dotychczas protektoratem francuskim, podpisały układ uznający Maroko za państwo niepodległe. 20 marca Francja podpisała porozumienie przyznające niepodległość Tunezji. 17 kwietnia ogłoszono o zlikwidowaniu założonego w 1947 roku Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu). 26 lipca Egipt znacjonalizował Kanał Sueski. 23 października odbyła się manifestacja studencka pod pomnikiem Bema w Budapeszcie. 24 października interweniowały wojska radzieckie. Tego dnia premierem został po raz drugi Imre Nagy, który 30 października ogłosił powrót do systemu 83 1955 stosowania haniebnych, niedopuszczalnych metod w śledztwie". Ostatnie zdanie jest raczej oceną niż opisem, można jednk przypuszczać, że metody "niedopuszczalne" to tortury. W ślad za ZSRR, 18 lutego Rada Państwa podjęła uchwałę, w której stwierdzono, że "stan wojny między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Niemcami uznaje się za zakończony". 5 kwietnia wydano ustawę o przekazaniu sądom powszechnym niektórych spraw należących dotychczas do właściwości sądów wojskowych. Dotyczyło to większości przestępstw określonych w rozdziale pierwszym małego kodeksu karnego z 1946 roku oraz części przestępstw z kodeksu karnego Wojska Polskiego i z ustawy o tajemnicy państwowej i służbowej. Antypolicyjne oświadczenia ze strony partii komunistycznej nie prowadziły do radykalnej zmiany polityki policyjno-sądowej. Przykładem był proces Włodzimierza Lechowicza, trwający od 4 do 6 lipca przed Sądem Wojewódzkim dla m. st. Warszawy. Lechowicz w latach 1947-1948 był ministrem aprowizacji, aresztowano go w październiku 1948 roku, czekał więc w więzieniu na proces prawie siedem lat. Przez te siedem lat władze partyjno-policyjne zastanawiały się, jaką należy nadać jego sprawie "koncepcję", to znaczy jak ją z innymi sprawami "powiązać". Lechowicz był przed wojną w wywiadzie wojskowym (w II oddziale). Był tam jednak na zlecenie komunistyczne i wykonywał dla komunistów prace wywiadowcze. W czasie okupacji był jednocześnie w Państwowym Korpusie Bezpieczeństwa i -jak to określono - "udało mu się przedostać za pośrednictwem Mariana Spychalskiego do szeregów Gwardii Ludowej" (owe "szeregi" oznaczały pracę w czasie okupacji dla wywiadu komunistycznego). Jeszcze przed wojną Lechowicz współpracował ze Stanisławem Nienałtowskim i Witoldem Pajorem, skazanymi w 1951 roku na karę śmierci. 6 lipca skazano Lechowicza na 15 lat więzienia. (Włodzimierz Lechowicz wyszedł z więzienia w roku 1956 i w latach 1957-1961 był redaktorem naczelnym "Kuriera Polskiego", zaś na początku lat siedemdziesiątych - ambasadorem PRL w Holandii). 21 lipca w Warszawie na placu im. Stalina (później nazwanym placem Defilad) podpisano protokół o przekazaniu przez rząd ZSRR rządowi PRL Pałacu Kultury i Nauki - "daru narodu radzieckiego dla bratniego narodu polskiego". Pałac nosił imię Stalina. Plac - o powierz- 80 1955 chni 40 hektarów - nazywano z dumą największym placem w Europie. 23 lipca Bierut przyjął delegację Polonii zagranicznej, której oświadczył, że "nie pamiętamy i nie chcemy pamiętać popełnionych win i przekroczeń. Każdy kto szczerze tęskni za ojczyzną, kto chce wrócić, może spokojnie i bez żadnej obawy wrócić do swego kraju". Od 31 lipca do 14 sierpnia odbywał się w Warszawie V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów o Pokój i Przyjaźń (nazwa, niezbyt gramatyczna, była prawdopodobnie przekładem z rosyjskiego). Przewodniczącym delegacji radzieckiej był I sekretarz Komsomołu Aleksander Szelepin, późniejszy przewodniczący Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa (KGB) przy Radzie Ministrów ZSRR. Otwarcie festiwalu odbyło się na Stadionie Dziesięciolecia, zbudowanym w ciągu niecałego roku (budowę zaczęto w sierpniu 1954). W "Nowej Kulturze" z 19 sierpnia ukazał się "Poemat dla dorosłych" Adama Ważyka (datowany przez autora: czerwiec-lipiec 1955). Utwór kończył się litanią skarg-żądań mówiących, że "upominamy się codziennie, upominamy się partią". Autora skrytykowano za postawę nadmiernie krytyczną, Paweł Hoffman przestał być redaktorem "Nowej Kultury". W numerze z 4 września 1955 roku czasopismo "Po prostu", dotychczas tygodnik studencki, ukazało się z podtytułem: "tygodnik studentów i młodej inteligencji". W artykule wstępnym redaktorzy oświadczyli: "Jesteśmy grupą niezadowolonych - chcielibyśmy więcej, mądrzej i lepiej". W "Życiu Warszawy" z l września zapowiedziano, że "będzie to pismo śmiałych dyskusji i polemik". 8 września przyjechał do Polski Hugon Hankę, od niedawna (od początku sierpnia) premier rządu emigracyjnego. 11 września opublikowano jego oświadczenie, w którym stwierdził, że nie zdołał "pozyskać większości rządu londyńskiego na rzecz repatriacji", ale postanowił wrócić, "aby w ten sposób dać przykład tym wszystkim, którzy jeszcze się wahają". Na konferencji prasowej tytułowano Hankego "panem prezesem" i wkrótce został przyjęty przez pierwszego zastępcę prezesa'Rady Ministrów PRL Zenona Nowaka. 21 września podano do wiadomości, że prezydium rządu podjęło uchwałę w sprawie opieki nad repatriantami. Powołano także pełnomocnika rządu do spraw repatriacji. 18 października powołano w Warszawie Towarzystwo Łączności z Wychodźstwem "Polonia". Prezesem został działacz Stronnictwa Demokratycznego, wicemarszałek Sejmu, Stanisław Kulczyński. 81 1955 Komitetu Politycznego (art. 6). Przewidziano konsultacje "we wszystkich ważniejszych sprawach międzynarodowych" (art. 3) i natychmiastową pomoc "w przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka Państw Stron układu" (art. 4). 5 maja zakończyła się okupacja NRF. Wysocy komisarze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji zostali ambasadorami (poprzednio, 26 marca 1954 roku, rząd ZSRR wydał oświadczenie o suwerenności NRD). Działania "odprężeniowe" ze strony ZSRR polegały między innymi na tym, że po długich negocjacjach podpisano w maju traktat państwowy z Austrią; wizyta Chruszczowa i Bułganina w Jugosławii na przełomie maja i czerwca przyczyniła się do poprawienia stosunków między obydwoma krajami; we wrześniu ZSRR zawarł porozumienie z NRF, a także z Finlandią, przewidujące między innymi likwidację radzieckiej bazy wojskowej w Porkkala-Udd niedaleko Helsinek. Podpisany 15 maja w Wiedniu "Traktat państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej i demokratycznej Austrii" został zawarty z Austrią przez ZSRR, Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone i Francję. Austriacki rząd federalny zobowiązał się nie zawierać z Niemcami unii politycznej lub gospodarczej. ZSRR zgodził się wycofać wojska okupacyjne z Austrii do 31 grudnia. 7 czerwca - w nocie do rządu NRF - ZSRR zaproponował normalizację stosunków między dwoma krajami, obejmującą nawiązanie stosunków dyplomatycznych, handlowych i kulturalnych. Od 18 do 23 lipca obradowali w Genewie szefowie rządów czterech mocarstw: premierzy Bułganin, Faure i Eden oraz prezydent Eisen-hower. Oświadczono, że "zjednoczenie Niemiec w drodze wolnych wyborów powinno być dokonane zgodnie z narodowymi interesami narodu niemieckiego i interesami bezpieczeństwa w Europie". Konferencja zakończyła się w tonie przyjaznym, ale ogólnym deklaracjom nie towarzyszyło konkretne porozumienie w sprawie zjednoczenia Niemiec. Również nie zakończyła się porozumieniem konferencja ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw trwająca od 27 października do 16 listopada. Od 8 do 13 września kanclerz NRF Adenauer był w ZSRR, wizyta przyniosła nawiązanie stosunków dyplomatycznych i zgodę ZSRR na powrót tysięcy jeńców niemieckich. W tydzień później, zapewne dla symetrii, zawarto też w Moskwie 78 ' r 1955 układ miedzy ZSRR a NRD, przewidujący miedzy innymi, że "wojska radzieckie pozostają na pewien czas w NRD za zgodą jej rządu". Zniesiono stanowisko wysokiego komisarza ZSRR w Niemczech i ustalono, że NRD będzie sprawować kontrolę graniczną, obejmującą tranzyt między NRF a Berlinem Zachodnim. Kontrolę tę, sprawowaną dotychczas przez wojska radzieckie, służba graniczna NRD objęła od l grudnia. 28 listopada opublikowano komunikat agencji TASS o przeprowadzeniu serii wybuchów atomowych i wodorowych. Jak stwierdzał komunikat, "ostatni wybuch bomby wodorowej był najpotężniejszy ze wszystkich wywołanych dotychczas wybuchów". 15 grudnia przyjęto do ONZ 16 nowych państw, co zwiększyło liczbę członków tej organizacji z 60 do 76. Wśród państw nowo przyjętych byli dawni sojusznicy Niemiec: Włochy, Finlandia, Węgry, Rumunia, Bułgaria, a także Austria. W POLSCE Od 21 do 24 stycznia odbywało się III plenum KC PZPR, które wypowiedziało się między innymi na temat "przezwyciężenia wypaczeń w pracy partii i w aparacie państwowym" i w sprawie "pracy organów bezpieczeństwa oraz wzmocnienia kontroli partii nad działalnością tych organów". Bierut mówił na plenum, że organy bezpieczeństwa wtrącały się "w różne dziedziny działalności państwowej i społecznej w warunkach, które ingerencji tej nie uzasadniały", a także o szkodliwej i antypartyjnej atmosferze "unikania kontroli partyjnej i traktowania organów bezpieczeństwa publicznego za nadrzędne". Władze partyjne krytykowały policję polityczną (organy bezpieczeństwa), ale przy okazji starano się upowszechnić pogląd o niezależności policji od partii, pogląd o tyle fałszywy, że najwyższe władze partyjne, a zwłaszcza Bierut osobiście, bardzo szczegółowo kierowały działaniami organów bezpieczeństwa, decydując między innymi o szczegółach przesłuchań więźniów, których sprawy uznano za ważne politycznie. W lutowym numerze "Nowych Dróg", omawiając znaczenie III plenum, nowo mianowany sekretarz KC PZPR Jerzy Morawski pisał: "Miały miejsce fakty aresztowania niewinnych osób i bezprawnego przetrzymywania ich w więzieniu, wypadki, gdy zamiast dążyć do ustalenia obiektywnej prawdy, naciągano materiał dowodowy do z góry założonych fałszywych oskarżeń. Miały także miejsce wypadki 79 1954 Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (powołanej 16 listopada 1945 roku). Inny dekret z 23 grudnia łagodził przepisy z roku 1953 "o wzmożeniu ochrony własności społecznej", obniżając w niektórych przypadkach dolną granicę kar. Od początku roku 1954 zaczęło ukazywać się nowe pismo dla młodzieży "Dookoła Świata", bardziej rozrywkowe i mniej propagandowe niż to było dotychczas przyjęte. Na ekrany weszły nowe filmy polskie: "Piątka z ulicy Barskiej" Aleksandra Forda i "Pamiątka z Celulozy" Jerzego Kawalerowicza. Recenzenci pisali, że w pierwszym z tych filmów widać wpływ szkoły amerykańskiej, w drugim - włoskiej. Nie były to zarzuty, wpływy "postępowe" aprobowano. Kultura Zachodu przestawała być wyłącznie odniesieniem negatywnym. W roku 1954 powstały teatrzyki studenckie: w Warszawie STS, zaangażowany i walczący, w Gdańsku - Bim Bom, w którym starano się o poetyckość i wyraz plastyczny. Aresztowania komunistów na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych wywołały prawdopodobnie poczucie zagrożenia u jeszcze nie aresztowanych, zainteresowanych w zdobyciu jakichś praw osobistych. Audycje Światły, krytyka partyjna i reorganizacje sprawiły, że sytuacja policji nieco się pogorszyła, instytucja i funkcjonariusze byli już mniej pewni swego. Jakby dla równowagi - w kulturze pojawiły się oznaki śmiałości. 76 Partia o praworządności, Układ Warszawski, festiwal młodzieży ZA GRANICĄ 25 stycznia opublikowano dekret prezydium Rady Najwyższej ZSRR o zakończeniu stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Niemcami. Była to jednostronna deklaracja, nie świadcząca o poglądach na ten temat drugiej, w dodatku podzielonej, strony. Dekret stwierdzał, że tracą moc "ograniczenia prawne w stosunku do obywateli niemieckich, którzy byli traktowani jako obywatele wrogiego państwa". Można to było traktować jako zapowiedź zwolnienia niemieckich jeńców wojennych pozostających w dziesięć lat po wojnie w obozach w ZSRR. W roku 1955 ZSRR okazywał, że dąży do "odprężenia" z Zachodem i jednocześnie do umocnienia swych dotychczasowych zdobyczy i do nadania im obudowy prawnej. Taką obudowę przygotowywano od końca 1954 roku podczas konferencji i konsultacji ośmiu krajów: ZSRR, Polski, Czechosłowacji, NRD, Węgier, Rumunii, Bułgarii i Albanii. Od 11 do 14 maja odbywała się w Warszawie konferencja tych ośmiu państw zakończona podpisaniem "Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej", zwanego następnie warszawskim. Układ przewidywał utworzenie Zjednoczonego Dowództwa (art. 5) i Doradczego 77 1954 wielu list. Stwierdzono jednak, że "liczba kandydatów na liście nie może przekraczać liczby członków rady narodowej wybieranych w danym okręgu" (art. 46). Formalnie nie stawiano przeszkód dla konkurencji w wyborach, ale były widać przeszkody rzeczowe, bo w wyborach w grudniu głosowano tylko na jedną listę. 28 września ppłk Józef Światło, o którym przez prawie rok po jego ucieczce nie było wiadomości publicznych, odezwał się na konferencji prasowej w Waszyngtonie. Światło mówił między innymi o losie Hermana i Noela Fieldów, obywateli amerykańskich. W sierpniu 1949 roku Światło aresztował Hermana Fiedla, gdy ten przyleciał do Warszawy szukać swego brata Noela, który przedtem zniknął w Czechosłowacji. Po nocie Departamentu Stanu Fieldowie zostali zwolnieni z więzienia (Herman w Polsce, Noel na Węgrzech). 28 września Radio Wolna Europa zaczęło nadawać audycje Światły poświęcone ukrywanym zwykle szczegółom działania władzy komunistycznej w Polsce. Światło omawiał związki instytucji i wysłanników radzieckich z działającą na miejscu partią i policją. 25 października podano do wiadomości komunikat PAP o "kontroli zarządzonej w połowie 1953 roku przez władze państwowe". Według komunikatu, w trakcie tej kontroli wyszło na jaw, że "Światło doprowadzał w niektórych wypadkach w celach prowokacyjnych do nieuzasadnionych oskarżeń i aresztowań upatrzonych przez siebie osób. Jedną z takich osób był obywatel amerykański Herman Field. (...) Herman Field został więc zwolniony, otrzymując całkowite zadośćuczynienie". Pod koniec listopada odbyła się w Warszawie "narada centralnego aktywu partyjnego", o której nie informowano publicznie. "Ogólnie biorąc, krytykowano resort bezpieczeństwa" - pisał o tej naradzie w swoich wspomnieniach członek KC, Jerzy Putrament. Audycje Światły zwiększyły w Polsce rezonans usunięcia Berii i spowodowały, że co najmniej część aktywistów partyjnych zasiadających w gremiach kierowniczych zaczęła pytać o postępowanie policji, a nawet je krytykować. 5 grudnia odbyły się pierwsze wybory do rad narodowych (przez dziesięć lat skład tych instytucji dobierano bez pośrednictwa wyborów). Opublikowane oficjalnie dane o wyborach z 1954 roku mówią o niedawno zmienionej organizacji terytorialnej kraju oraz o przekonaniach rządzących o tym, jak wybory powinny wyglądać. Wybierano 74 r 1954 radnych do rad dwu miast wydzielonych (Warszawy i Łodzi), do 17 rad wojewódzkich, 296 powiatowych, 726 miejskich, 44 dzielnicowych, 45 osiedlowych i 8.787 gromadzkich. PAP podała, że uczestnictwo we wszystkich tych wyborach wynosiło od prawie 92% w wyborach gromadzkich do prawie 95% w wyborach miejskich, zaś na listy Frontu Narodowego w wyborach do rad poszczególnych rodzajów oddano od przeszło 97% do 99% ważnych głosów. Podano jednak, że w 11 gromadach wzięła udział mniej niż połowa osób uprawnionych lub wybrano mniej niż połowę radnych i wobec tego przewidziano powtórzenie wyborów. Uchwałą Rady Państwa z 7 grudnia na miejsce urzędu ministra bezpieczeństwa publicznego powołano urząd ministra spraw wewnętrznych oraz utworzono Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. Minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz został ministrem PGR, uznano więc, że jego kompetencje są rozległe. Według komunikatu oficjalnego, te reorganizacje miały przyczynić się do "dalszego umocnienia praworządności ludowej". "Trybuna Ludu" informowała, że resort bezpieczeństwa był przeciążony różnorodnymi zadaniami, "co utrudniało kontrolę państwową i społeczną nad wykonywaniem poszczególnych jego funkcji". Partia w ten sposób dystansowała się od poczynań policji, które jednak były w dość drobnych szczegółach nadzorowane przez kierującego partią i policją Bolesława Bieruta. Zmiany z 7 grudnia można było traktować jako świadectwa oficjalnego poglądu, że resort bezpieczeństwa działał niewłaściwie. Według zwykłych ludzi polegało to na stosowaniu nie przebierającego w środkach terroru. Ale według opinii torującej sobie drogę w kierowniczych gremiach partyjnych - naganne było przede wszystkim stosowanie terroru wobec grupy własnej, wobec komunistów sprawujących władzę w Polsce. Pod koniec roku Władysław Gomułka, więziony od trzech lat, został przyjęty do szpitala MBP. Szpital, po zmianie nazwy ministerstwa, stał się szpitalem MSW. Gomułka również zmienił status, bo, jak podano później, 13 grudnia zawiadomiono go, że nie jest już pozbawiony wolności. Informację o zwolnieniu Gomułki podano oficjalnie do wiadomości po półtora roku: w kwietniu 1956, kiedy to Ochab stwierdził, że chociaż walka z poglądami Gomułki jest nadal słuszna, jego aresztowanie było "niesłuszne i nieuzasadnione". 23 grudnia wydano dekret o zniesieniu (od l stycznia 1955 roku) 75 1954 7 maja padła twierdza Dien Bien Phu w północnym Wietnamie. Straty francuskie wynosiły około 4 tysięcy zabitych i około 8 tysięcy jeńców. Od 26 kwietnia do 21 lipca obradowali w Genewie ministrowie spraw zagranicznych czterech mocarstw wraz z przedstawicielami innych państw. Konferencja omawiała przyszłość Indochin, gdzie siły komunistyczne walczyły z wojskami francuskimi, oraz Korei, w której niedawno wojna się skończyła, ale kraj pozostał podzielony. W sprawie Korei nie osiągnięto porozumienia, natomiast zawarto rozejm w Indo-chinach. Przewidziano wycofanie wojsk komunistycznych (Viet Min-hu) z Laosu i Kambodży i tymczasowy podział Wietnamu wzdłuż linii na południe od 17 równoleżnika. Komisja kanadyjsko-polsko-indyjska miała nadzorować porozumienie. 9 października armia francuska ewakuowała Hanoi. Gdy skończyła się wojna w Indochinach, na przełomie października i listopada rozpoczęły się arabskie ataki terrorystyczne w Algierze, wymierzone przeciw ludności francuskiej. Rozpoczynała się nowa wojna kolonialna Francji. 30 sierpnia parlament francuski odrzucił rządowy projekt przystąpienia do Europejskiej. Wspólnoty Obronnej, w skład której miały wejść Niemcy, Francja, Włochy i kraje Beneluksu. Idea utworzenia tej wspólnoty upadła. 2 października ministrowie spraw zagranicznych Paktu Północnoatlantyckiego zdecydowali w Londynie o przyjęciu NRF do tego paktu. W ten sposób częściowo zastąpiono Europejską Wspólnotę Obronną, której powstanie uniemożliwił sprzeciw Francji. 23 października podpisano w Paryżu układy przewidujące utworzenie Unii Zachodnioeuropejskiej i przyjęcie Niemiec Zachodnich do Paktu Północnoatlantyckiego (układy te weszły w życie w maju 1955 roku). W POLSCE 25 lutego Departament Stanu USA zażądał zamknięcia trzech konsulatów PRL - w Nowym Jorku, Chicago i Detroit. 27 lutego rząd PRL zażądał likwidacji konsulatu Stanów Zjednoczonych w Gdańsku. Od 10 do 17 marca w sali Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie odbywał się II zjazd PZPR. Nad salą obrad wznosiło się, jak zwykle, prezydium, nad prezydium zaś - olbrzymie profile czterech przywódców ruchu komunistycznego: Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina. W roku 1948, na pierwszym zjeździe, powołano PZPR do istnienia. /» 72 1954 Na drugim zjeździe nazwano w nowy sposób przewodniczącego KC, który został pierwszym sekretarzem. Obsada tego stanowiska się nie zmieniła, przewodniczącym, a następnie pierwszym sekretarzem, był Bolesław Bierut. Następnego dnia po zjeździe partii Bierut przestał być premierem, co nie było oryginalne, bo funkcje pierwszego sekretarza i premiera rozdzielono już przedtem w ZSRR, na Węgrzech i w Czechosłowacji. Obsada stanowiska premiera również nie była oryginalna, objął ją Józef Cyrankiewicz, poprzednio premier w latach 1947-1952 i następnie aż do roku 1970. Na wiosnę czasopismo "Prasa Polska" wydało specjalny numer zawierający parodie ówczesnych pism. Wyśmiewano karykatury podżegaczy wojennych i powieści socrealistyczne. Niektóre teksty z "Prasy Polskiej" przedrukowało w kwietniu "Życie Warszawy". 18 czerwca ambasador PRL w Paryżu złożył w UNESCO notę zawiadamiającą, że Polska wznawia współpracę z UNESCO przerwaną w roku 1949. 21 lipca rozpoczął produkcję pierwszy wielki piec w Nowej Hucie, "największym obiekcie planu 6-letniego", budowanym od kwietnia 1950 roku. Przed zbliżającą się dziesiątą rocznicą wybuchu Powstania Warszawskiego w "Trybunie Ludu" pisano o kontaktach AK z gestapo, posługiwano się zeznaniami świadków z procesów Adama Doboszyńs-kiego, Stanisława Tatara i grupy "Startu" (cytowano głównie zeznania świadka Myślińskiego) i rozszyfrowywano sens "zbrodniczej decyzji Bora". 25 września Sejm wprowadził nowy podział administracyjny. Do tego czasu podział był czterostopniowy: województwo, powiat, gmina, gromada. W roku 1954 gminy przestały istnieć i wprowadzono podział trzystopniowy obowiązujący do połowy lat siedemdziesiątych. Ale zniesione w roku 1954 gminy wróciły w roku 1972, gdy pojawiły się na miejsce gromad. W roku 1954 zamiast 3 tysięcy gmin i 40 tysięcy gromad utworzono ponad 8 tysięcy gromad powiększonych. Zmiany podziału terytorialnego kraju w roku 1954 i później, w latach siedemdziesiątych, miały ułatwić nie tyle samorządność lokalną, co administrowanie centralne, z tego punktu widzenia podział mniej skomplikowany był przydatny. Również 25 września Sejm uchwalił ordynację wyborczą do rad narodowych, przewidującą postępowanie w przypadku zgłoszenia 73 1953 i społeczeństwa nie zmitygowały awanturniczego wychowanka Watykanu" - pisał Edward Ochab o kardynale Wyszyńskim. 29 września wydrukowano w prasie komunikat stwierdzający, że Prezydium Rządu "zakazało arcybiskupowi Stefanowi Wyszyńskiemu wykonywania funkcji związanych z dotychczasowymi jego stanowiskami kościelnymi". Zamieszczono deklarację episkopatu z 28 września, w której episkopat przypomniał swoje potępienie "ośrodków dywersyjnych przeciw Państwu". Stwierdzono, że episkopat "zwrócił się do rządu o wyrażenie zgody, aby ks. arcybiskup Wyszyński mógł zamieszkać w jednym z klasztorów. Na tę propozycję rząd wyraził zgodę". Przewodniczącym episkopatu został ordynariusz łódzki, biskup Michał Klepacz. 5 grudnia w Berlinie Zachodnim znikł wicedyrektor X departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, ppłk Józef Światło. O jego zniknięciu i dalszych losach przez prawie rok nie informowano publicznie. Milczały na ten temat władze komunistyczne, które przestały korzystać z usług ppłka Światły, milczał także ppłk Światło, ale gdy przemówił, przysporzył sporo kłopotów swoim poprzednim zwierzchnikom. 17 grudnia w Urzędzie Rady Ministrów odbyło się ślubowanie "biskupów ordynariuszów, wikariuszy kapitulnych i sufraganów wszystkich diecezji". Przemawiali wiceprezes Rady Ministrów Józef Cyran-kiewicz i przewodniczący episkopatu biskup Michał Klepacz; obydwaj powoływali się na deklarację episkopatu z 28 września, złożoną po aresztowaniu prymasa Wyszyńskiego. Rok 1953 przyniósł śmierć Stalina i Berii, bunty i demonstracje robotnicze w Czechosłowacji i w Niemczech Wschodnich. W ZSRR stwierdzono oficjalnie, że policja się myliła, ale to nie powstrzymało ataku na Kościół w Polsce; świadczyło o tym zamknięcie "Tygodnika Powszechnego", proces biskupa Kaczmarka, aresztowanie kardynała Wyszyńskiego. 70 .*» Audycje Światły, ZA GRANICĄ Od 25 stycznia do 18 lutego odbywała się w Berlinie pierwsza od czerwca 1949 roku konferencja ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw. Nie doszło do porozumienia w sprawach Niemiec i Austrii, ale postanowiono rozpocząć w kwietniu obrady na temat Korei i Indochin. l marca na atolu Eniwetok na Pacyfiku Stany Zjednoczone dokonały eksplozji bomby wodorowej o sile wybuchu 600 razy większej od bomby użytej w Hiroszimie w roku 1945. 14 marca w ZSRR odbywały się wybory do Rady Najwyższej. Według komunikatu TASS, wzięło w nich udział 99,98% osób uprawnionych i na zgłoszonych kandydatów oddano 99,79% głosów. "Tak więc ogólnonarodowy blok komunistów i bezpartyjnych odniósł całkowite zwycięstwo" - informowała agencja TASS. 26 marca opublikowano oświadczenie rządu ZSRR stwierdzające, że NRD jest państwem suwerennym i wysoki komisarz ZSRR w Niemczech nie będzie już sprawował kontroli nad działalnością organów państwowych NRD. Od 6 do 14 kwietnia toczył się w Bukareszcie proces jedenastu osób, "szpiegów i spiskowców z L. Patrascanu na czele". Luc-retiu Patrascanu i R. Kofler zo- Organizacyjne stali skazani na karę śmierci. 71 1953 obowiązkowymi dostawami", a także - z pewnymi ograniczeniami - nadwyżki produktów rolnych "pozostałych po dokonaniu dostaw obowiązkowych". 16 stycznia MSZ w Warszawie przesłało rządowi Stanów Zjednoczonych notę nawiązującą do przejęcia przez władze PRL wysłanników szkolonych do działań wywiadowczych. Nota ujawniała istnienie ośrodka "w miejscowości Berg powiatu Stanberg, przy ulicy Sonneweg 89 i 91", wspomniano też o przekazaniu władzom PRL przez kierownictwo WiN przeszło miliona dolarów. O zrozumieniu stosunków amerykańskich, a także o pewnej złośliwości, świadczyło podkreślenie w nocie, że pieniądze, które trafiły do władz PRL, pochodziły "z kieszeni amerykańskiego podatnika". 21 stycznia przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Krakowie rozpoczął się proces czterech księży i trzech osób świeckich oskarżonych o związki z emigracyjną Radą Polityczną i z ośrodkiem w Bergu. 27 stycznia skazano na karę śmierci ks. Józefa Lelito, Michała Kowalika i Edwarda Chachlicę; pozostałym oskarżonym wymierzono kary od 6 lat do dożywotniego więzienia. 9 lutego Rada Państwa wydała dekret "o tworzeniu, obsadzaniu i znoszeniu duchownych stanowisk kościelnych", które w myśl dekretu "wymaga uprzedniej zgody właściwych organów państwowych" (art. 3 pkt 1). Dekret ten dawał również państwu prawo do usuwania duchownych ze stanowisk (art. 6). Dekret z 9 lutego obowiązywał do końca 1956 roku, kiedy na mocy nowego dekretu interwencja państwa stała się trudniejsza. 4 marca Rada Państwa wydała dekret "o wzmożeniu ochrony własności społecznej", przewidujący kary więzienia nie niższe niż rok, dwa lub pięć lat w zależności od sposobu działania i od tego, czy sprawca "wyrządził wielką szkodę" interesom PRL. Tego samego dnia wydano dekret "o ochronie własności społecznej przed drobnymi kradzieżami", przewidujący kary od 6 miesięcy więzienia za kradzież mienia "o wartości nie przekraczającej 300 zł". Ukazujące się od marca 1945 roku w Krakowie katolickie pismo społeczno-kulturalne "Tygodnik Powszechny" przestało się ukazywać po 8 latach (ostatni numer nosił datę 8 marca). Powodem represji było odmówienie przez redakcję zamieszczenia nekrologu Stalina. W lipcu pismo przejął nowy zespół redakcyjny, powołany przez kierownictwo Stowarzyszenia "Pax". 68 1953 28 marca odbyło się VIII plenum KC PZPR, na którym Bolesław Bierut wygłosił długi referat pt. "Nieśmiertelne nauki towarzysza Stalina orężem walki o dalsze wzmocnienie Partii i Frontu Narodowego". Omawiano tam między innymi "wiekopomne zasługi Stalina dla sprawy niepodległości Polski". Bierut cytował listy "prostych ludzi", które, jak mówił, dowodziły "jak bliski i drogi im był Stalin - Chorąży Pokoju, Budowniczy Komunizmu". 24 sierpnia ogłoszono oświadczenie, w którym rząd PRL, w ślad za ZSRR, zrzekł się od l stycznia 1954 roku odszkodowań niemieckich na rzecz Polski. Oświadczenie rządu PRL mówiło o Niemczech w ogóle, gdy oświadczenie radzieckie było pod tym względem jaśniejsze. Rząd PRL twierdził, że "Niemcy zadość uczyniły już w znacznym stopniu swym zobowiązaniom". Po dwudziestu kilku latach miało się jednak okazać, że z odszkodowań z NRF rząd PRL nie zrezygnował. 14 września przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie rozpoczął się proces -jak to opisywano - "członków antypaństwowego i antyludowego ośrodka, na którego czele stał ks. Czesław Kaczmarek, biskup, były ordynariusz kielecki". Przebieg procesu relacjonowano obficie: opis zeznań biskupa Kaczmarka i przemówienie prokuratora płka Zarakowskiego zajmowały całe strony gazet. 22 września skazano biskupa Kaczmarka na 12 lat więzienia. 25 września wieczorem aresztowano w Warszawie prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego. Przewieziono go do klasztoru kapucynów w Rywałdzie, a następnie do Stoczka koło Lidzbarka Warmińskiego. Kolejne miejsca uwięzienia prymasa pilnie strzeżono i nie podawano ich do wiadomości publicznej. W "Trybunie Ludu" z 26 września opublikowano artykuł Edwarda Ochaba, podpisanego jako sekretarz Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Narodowego (Ochab był jednym z sygnatariuszy porozumienia z Kościołem w 1950 roku). Ochab pisał: "Proces biskupa Kaczmarka odsłonił zbrodnicze plany i haniebne metody stosowane w walce przeciw Polsce Ludowej". O aresztowaniu prymasa Wyszyńskiego jeszcze nie informowano, ale tekst Ochaba miał zapewne przygotować podanie tej wiadomości. Według Ochaba: "Prymas Wyszyński w pierwszym rzędzie ponosi odpowiedzialność za łamanie zasad Porozumienia, za faktyczną pomoc okazywaną zachodnioniemieckim Krzyżakom i anglo-amerykańskim wrogom naszego narodu w szkalowaniu i zohydzaniu Polski Ludowej. Wielokrotne ostrzeżenia ze strony rządu 1953 4 kwietnia ogłoszono komunikat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR, stwierdzający, że lekarzy kremlowskich oskarżono niesłusznie. 30 maja rząd i KC partii komunistycznej w Czechosłowacji ogłosiły reformę pieniężną, zniesienie systemu kartkowego i podwyżkę cen towarów sprzedawanych przedtem na kartki, l czerwca w Pilznie i następnie w innych miastach w Czechosłowacji siły bezpieczeństwa, używając broni palnej, rozproszyły demonstracje robotnicze. 16 i 17 czerwca w Berlinie Wschodnim zastrajkowali robotnicy budowlani; strajki i demonstracje objęły także inne miasta w NRD. W Berlinie policja strzelała do demonstrantów, interweniowały radzieckie oddziały pancerne. 19 czerwca prasa PRL powtórzyła opinię rządu NRD, że "awantury wywołane zostały przez prowokatorów i faszystowskich agentów obcych mocarstw i niemieckich monopoli kapitalistycznych". Na Węgrzech Zgromadzenie Państwowe podczas sesji 3 i 4 lipca zmniejszyło liczbę ministerstw, Matyas Rakosi przestał być premierem i powołano na to stanowisko Imre Nagya (którego w 1955 roku odwołano). 10 lipca podano do wiadomości w Moskwie (zaś 11 lipca przedrukowano w Polsce) dwa komunikaty: pierwszy, że na plenum KC KPZR "w tych dniach" Grigorij Malenkow mówił "o zbrodniczej, antypartyjnej i antypaństwowej działalności Ł. P. Berii, która zmierzała do podważenia państwa radzieckiego w interesie obcego kapitału i znalazła wyraz w zdradzieckich próbach postawienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych nad rządem i KPZR". Drugi komunikat stwierdzał, że wobec ujawnienia "w ostatnich czasach" działalności Berii, usunięto go z zajmowanych stanowisk i jego sprawę przekazano Sądowi Najwyższemu. Na stanowisku ministra spraw wewnętrznych Berię zastąpił Sergiusz Krugłow. W lipcu wojska chińskie i północnokoreańskie atakowały jeszcze w Korei. Wojska ONZ odparły te ataki i 17 lipca podpisano w Pan Mun Dżon zawieszenie broni. 8 sierpnia premier Malenkow przemawiał na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR. W długim przemówieniu oświadczył między innymi, że Stany Zjednoczone nie tylko nie mają monopolu w produkcji bomb atomowych, ale także i wodorowych, i wobec tego "twardy kurs" i polityka siły wobec ZSRR są pozbawione szans. 66 1953 20 sierpnia zachodnie stacje sejsmograficzne odnotowały na terytorium ZSRR eksplozję jądrową o znacznej sile, a więc prawie na pewno eksplozję bomby wodorowej. 21 sierpnia komunikat agencji TASS potwierdził te przypuszczenia. Od 20 do 22 sierpnia odbywały się w Moskwie rozmowy delegacji NRD i ZSRR. ZSRR zrezygnował z pobierania od NRD odszkodowań i przekazał na własność NRD przedsiębiorstwa niemieckie przejęte poprzednio przez ZSRR. 24 grudnia poinformowano w ZSRR o skazaniu na śmierć Ławren-tija Berii i sześciu innych wysokiej rangi funkcjonariuszy bezpieczeństwa, a w tym byłych ministrów i ich zastępców. Stwierdzono, że "aż do chwili aresztowania Ł. P. Beria utrzymywał i rozszerzał tajne kontakty z wywiadami obcymi". Beria jednak najprawdopodobniej został zastrzelony już w lipcu i nie tylko proces, ale także jego aresztowanie były fikcją propagandowo-prawną. W POLSCE Nowy rok 1953 "Trybuna Ludu" witała tytułem "Natchniony słowami towarzysza Stalina, pod przewodem towarzysza Bieruta naród polski nadal zwiększać będzie siły swej Ojczyzny - mocnego ogniwa obozu pokoju". l stycznia poinformowano, że do władz granicznych zgłosili się Jan Homa i Wanda Weber, "czynni w finansowanym i kierowanym przez wywiad amerykański ośrodku wywiadowczym w Monachium, występującym pod nazwą »Wydział Krajowy Rady Politycznej«". 4 stycznia zawiadomiono o zniesieniu systemu kartkowego i o podwyżce cen, publikując uchwałę Rady Ministrów z poprzedniego dnia "w sprawie zniesienia bonowego zaopatrzenia, regulacji cen, ogólnej podwyżki płac i zniesienia ograniczeń w handlu nadwyżkami produktów rolnych". Uchwała ta stanowiła, że "z dniem 4 stycznia znosi się sprzedaż bonową mięsa i przetworów mięsnych, tłuszczów roślinnych i zwierzęcych, cukru, mydła i innych artykułów i wprowadza się wolną sprzedaż tych artykułów". Towarzyszącą temu podwyżkę cen nazwano "regulacją". Kilogram chleba żytniego kosztował 3 zł, kilogram mięsa wołowego - od 10 do 32 zł, kilogram kiełbasy zwyczajnej - 27 zł, kilogram mydła do prania - 20 zł, 100 kilogramów węgla - 30 zł. Ustalono, że "po cenach swobodnie uzgodnionych między sprzedającym a nabywcą" mogą być sprzedawane "produkty rolne nie objęte 1952 21 listopada Bierut przedstawił w Sejmie skład rządu z ośmioma wicepremierami i trzydziestoma ministrami. Oświadczył, że będzie walczył "ze wszelkimi ekspozyturami wrogich ośrodków imperialis-tycznych: amerykańskich czy watykańskich, winowskich czy wuene-rowskich, trockistowsko-titowskich czy syjonistycznych". Ostatnie dwa-przymiotniki były zapewne odbiciem miejscowym rozpoczętego poprzedniego dnia w Pradze procesu Slansky'ego i innych osób, określanych jako "trockistowsko-titowscy, syjonistyczni, burżua-zyjno-nacjonalistyczni zdrajcy". 30 listopada prymas arcybiskup Stefan Wyszyński otrzymał wiadomość zapowiadającą jego nominacje kardynalską, która miała nastąpić 13 stycznia 1953 roku. 15 grudnia w warszawskim Arsenale otworzono, jak pisano wówczas, "wielką wystawę problemową »Oto Ameryka«". Otwierając wystawę, rektor IKKN przy KC PZPR Zygmunt Modzelewski, stwierdził, że "Walka o pokój wymaga izolowania podżegaczy wojennych od społeczeństwa, wymaga zdarcia z nich maski obłudy. Wystawa to czyni". Recenzując wystawę, Marian Podkowiński napisał, że "wystawa obnaża prawdziwe oblicze rządzącej kliki imperialistów, spadkobierców handlarzy niewolników, wyzyskiwaczy czarnych i białych niewolników". Wystawa cieszyła się znaczną popularnością, tłumy pragnęły obejrzeć zakazane atrakcje. 28 grudnia ogłoszono, że J. J. Kowalski, pseudonim "Kos", i S. Sieńko, pseudonim "Wiktor", zgłosili się do władz bezpieczeństwa. Opublikowane przez nich oświadczenie stwierdzało, że od przeszło czterech lat kierowali organizacją WiN, Kowalski jako dowódca, Sieńko jako jego zastępca. Komunikat PAP informował, że przekazali oni władzom bezpieczeństwa ponad milion dolarów, "których nie wykorzystali podług przeznaczenia ze względu na swe negatywne stanowisko do tej przestępczej i antypolskiej roboty". 64 ZA GRANICĄ 14 stycznia prasa w Polsce opublikowała komunikat agencji TASS informujący o zdemaskowaniu grupy lekarzy, którzy, jak podano, "stawiali sobie za cel skrócenie życia aktywnych działaczy Związku Radzieckiego przez stosowanie szkodliwych metod leczenia". Wymieniono dziewięć nazwisk i stwierdzono, że większość zdemaskowanych "była związana z międzynarodową żydowską organizacją «Joint» utworzoną przez wywiad amerykański". Ale to większość. Niektórzy natomiast "o-kazali się starymi agentami wywiadu angielskiego". 22 stycznia poinformowano "o odznaczeniu Orderem Lenina lekarki Lidii Timaszuk za pomoc udzieloną rządowi w zdemaskowaniu lekarzy-morderców". 5 marca prasa w Polsce zamieściła komunikat KC KPZR i rządu ZSRR o chorobie Stalina, datowany 3 marca i biuletyn o stanie zdrowia Stalina, datowany 4 marca. 6 marca stwierdzono, że "przestało bić serce wodza ludzkości - Wielkiego Stalina" i zamieszczono kolejne biuletyny lekarskie. Podano, że Stalin zmarł 5 marca o godzinie 21.50. Po śmierci Stalina władze w ZSRR dość szybko zasygnali- ' zowały gotowość złagodzenia re-ó • ' o A i« presji wewnątrz kraju i dążenie Śmierć Stalina, pdo ^odpręzenia~ wjpolityce za_ aresztowanie prymasa granicznej. 1952 Projekt Pałacu Kultury zatwierdzono 21 kwietnia. Można przypuszczać, że projekt opracowywano dłużej niż dwa tygodnie i że o budowie Pałacu zdecydowano przed podpisaniem umowy. Dekretem z 24 kwietnia zniesiono fundacje, a ich majątek upaństwowiono bez odszkodowania (prawo do zakładania fundacji przywrócono dopiero w roku 1984). Od l kwietnia Ministerstwo Handlu Wewnętrznego zarządziło, że przy zamawianiu dań mięsnych w restauracjach będą odbierane "bony mięsno-tłuszczowe" (czyli kartki na mięso). Osoby, które nie miały kartek, mogły zamawiać dania mięsne po wyższych cenach. Od 2 maja sprzedawano na kartki mydło do prania i proszki do prania, a ponieważ odpowiednie kartki nie były wydrukowane, mydło i proszek sprzedawano na "bony mięsno-tłuszczowe". Osobom uprawnionym przysługiwało 250 gramów środków do prania miesięcznie. W maju Sąd Wojewódzki w Łodzi rozpatrywał w trybie doraźnym sprawę osób oskarżonych o kradzież tkanin z transportów kolejowych. Na karę śmierci skazano głównego oskarżonego, pracownika Centrali Tekstylnej, Jana Podkrólewicza. 11 maja podano do wiadomości uchwałę Prezydium Rządu, zgodnie z którą od 12 maja na kartki będzie się sprzedawać cukier i cukierki. Informowano, że "równocześnie prowadzona będzie wolna sprzedaż cukru po cenach komercyjnych" oraz że "chłopi nie są objęci systemem bonowym", pozostawały im więc "ceny komercyjne". Od 11 maja podniesiono ceny spirytusu i wódek, więc kto chciał konkurować z Państwowym Monopolem Spirytusowym, produkując alkohol z cukru, nie tylko narażał się na karę, ale musiał kupować cukier po wyższej cenie. 18 lipca Bierut przedstawił w Sejmie projekt konstytucji PRL, mówiąc, że obydwie konstytucje przedwojenne służyły interesom kapitalistów i obszarników oraz że w krajach kapitalistycznych prawa i swobody demokratyczne są fikcją i oszustwem. 19 lipca plac w Warszawie, będący rozszerzeniem ulicy Marszałkowskiej, otrzymał nazwę placu Konstytucji. 20 lipca rozpoczęto w Warszawie Zlot Młodych Przodowników - Budowniczych Polski Ludowej. Komentarze prasowe stwierdzały, że zlot zademonstruje gotowość uczestników "do wykonania najszlachetniejszej misji, jaka przypada pierwszemu pokoleniu młodzieży w Polsce Ludowej, misji zbudowania socjalizmu w Polsce". /» 62 1952 22 lipca uchwalono konstytucję PRL, według której najwyższym organem władzy państwowej jest Sejm, wybierający ze swego grona Radę Państwa, która ustala wykładnię ustaw i wydaje dekrety. Radę Ministrów określono jako naczelny organ "wykonawczy i zarządzający". Urzędu prezydenta nie było. Rady narodowe nazwano terenowymi organami władzy państwowej. Partia komunistyczna i jej "kierownicza rola" nie były wspomniane. l sierpnia Sejm jednomyślnie uchwalił ordynację wyborczą, która miała znaleźć zastosowanie w drugich po wojnie wyborach do Sejmu. Ordynacja przewidywała zgłaszanie wielu list, ale zastrzegała, że "liczba kandydatów na liście nie może przekraczać liczby posłów przypadającej na dany okręg" (art. 39). Wyborca mógł skreślać kandydatów. "Głos uważa się za oddany na wszystkich nie skreślonych kandydatów i zastępców listy, na którą wyborca głosował" (art. 61 pkt 1). 30 sierpnia zawołano w Warszawie Ogólnopolską Konferencję Frontu Narodowego, na której wybrano (jednomyślnie) Ogólnopolski Komitet Wyborczy pod przewodnictwem Bolesława Bieruta. 22 września Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie ogłosił wyrok w procesie ośmiu osób oskarżonych o zabicie we wrześniu 1951 roku spikera Stefana Martyki. Pięć osób skazano na karę śmierci, jedną osobę na dożywotnie więzienie, dwie - na piętnaście lat więzienia. 26 października odbyły się drugie po wojnie wybory do Sejmu. Głosowano na listy Frontu Narodowego, którego komitety przypominały wyborcom, że "lista Frontu Narodowego w każdym okręgu obejmuje ściśle tyle mazwisk kandydatów na posłów i zastępców, ilu powinno być wybranych". Listę dla Warszawy (największego okręgu wyborczego) otwierały nazwiska Bieruta, Rokossowskiego i Bermana. Według danych oficjalnych w wyborach uczestniczyło 95,03% osób uprawnionych, kandydaci Frontu Narodowego otrzymali 99,8% ważnych głosów i w żadnym z 67 okręgów wyborczych odsetek głosów oddanych na kandydatów Frontu Narodowego nie spadł poniżej 99%. 20 listopada na pierwszym posiedzeniu Sejmu na wniosek wicemarszałka Sejmu Franciszka Mazura prezesem Rady Ministrów (premierem) został Bolesław Bierut, dotychczas prezydent, określany w prasie jako "pierwszy poseł narodu polskiego", "sternik Polski Ludowej" i "ukochany przywódca narodu". "To on był głównym autorem planu sześcioletniego" - informowano. Podobnie, nieco wcześniej (14 sierpnia), premierem został szef partii na Węgrzech, Matyas Rakosi. 63 1952 3 miliardów marek tytułem odszkodowania za prześladowania Żydów. 4 listopada prezydentem Stanów Zjednoczonych wybrano generała Dwighta Eisenhowera. Wiceprezydentem został czterdziestoletni adwokat, Richard Nixon. Po demokratach Roosevelcie i Trumanie, Eisenhower był pierwszym od 20 lat prezydentem z partii republikańskiej. 20 listopada rozpoczął się w Pradze proces Rudolfa Slansky'ego i 13 innych osób określanych jako "trockistowsko-titowscy, syjonistyczni, burżuazyjno-nacjonalistyczni zdrajcy, wrogowie narodu czechosłowackiego, ustroju ludowo-demokratycznego i socjalizmu". 27 listopada jedenastu oskarżonych skazano na karę śmierci, trzech na dożywotnie wiezienie. Skazanych na śmierć powieszono 3 grudnia. W POLSCE. Powołana w 1951 roku komisja konstytucyjna uchwaliła 23 stycznia projekt konstytucji. 27 stycznia projekt ogłoszono i z tej okazji podano do wiadomości nową nazwę państwa, oznaczaną skrótem PRL. Artykuł l projektu mówił, że PRL, jest państwem demokracji ludowej, w którym władza należy do ludu pracującego miast i wsi". Publikując projekt, "Trybuna Ludu" zamieściła na pierwszej stronie duży portret Bolesława Bieruta i mniejsze podobizny osób, które uznano zapewne za poprzedników PRL - od Kołłątaja i Mickiewicza do Dzierżyńskiego i Nowotki. W prasie publikowano następnie uzupełnienia i poprawki do projektu konstytucji. l marca rząd Cyrankiewicza ogłosił oświadczenie protestujące przeciw działaniom powołanej w Stanach Zjednoczonych komisji Izby Reprezentantów do zbadania sprawy Katynia. Według oświadczenia, zbrodnię katyńską popełnili hitlerowcy, którzy w 1943 roku próbowali oszukać opinię, ale im się to nie udało. Obecnie, jak głosiło oświadczenie, "naród polski patrzy z obrzydzeniem na próby amerykańskich kół rządzących posługiwania się zatrutą bronią odziedziczoną po Goebbelsie". 4 marca przedrukowano za "Prawdą" obszerny komunikat radzieckiej komisji w sprawie Katynia, datowany 24 stycznia 1944 roku. Według komunikatu, "egzekucje odbyły się na jesieni 1941 roku" i "rozstrzeliwując jeńców wojennych - Polaków w lesie katyriskim, niemieccy najeźdźcy faszystowscy konsekwentnie realizowali swoją politykę eksterminacji narodów słowiańskich". 60 1952 W roku 1952 skończyli 60 lat Matyas Rakosi na Węgrzech (9 marca) i Bolesław Bierut w Polsce (18 kwietnia). Te rocznice obchodzono podobnie: jako festiwale zobowiązań produkcyjnych i pochwał. Obchody ku czci Bieruta trwały od początku marca. Zaczęło się od akcji ulotkowej w Państwowej Fabryce Wagonów we Wrocławiu (29 lutego). Pafawag ogłosił zobowiązania i wezwał wszystkich "do socjalistycznego współzawodnictwa dla uczczenia dnia urodzin naszego ukochanego przewodnika i nauczyciela". Ciemna historia PPR wypływała częściowo na powierzchnię. W "Trybunie Ludu" na przełomie marca i kwi_;nia drukowano życiorys Bieruta, w którym można było przeczytać o "podłym gadzie Mołojcu, który wkradł się w zaufanie partii i strzel'! do Nowotki". Ale kierownictwu partii udało się "wykryć i unieszkodliwić" Mołojca i "jego brata, bezpośredniego inspiratora zabójstwa". Napisano też, że aresztowanie przez Niemców innego sekretarza PPR, Findera, i związanych z nim osób spowodowane było "przez byłych dwójkarzy, którym Spychalski ułatwił przeniknięcie do oddziału informacji Sztabu Gwardii Ludowej". Do zobowiązań ku czci Bieruta doszły w marcu protesty przeciw wojnie bakteriologicznej w Korei. Z Bierutem sąsiadowały na stronach gazet bakterie. 15 i 16 marca doniesiono o antybakteryjnych protestach związków twórczych i Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju. W prasie pisano o "szlachetnej nienawiści do amerykańskich ludobójców". 18 marca na wiecu w auli Politechniki Warszawskiej pisarz Tadeusz Breza wypowiedział się przeciw rozmaitym bakcylom. "Wszelkie toksyny rozkładającej się kultury gnijącego kapitalizmu, wszystkie te jady i trucizny jeszcze gorsze od gruźlicy i cholery, zmusimy do wycofania się" - powiedział Breza. 5 kwietnia podpisano umowę między rządem polskim i radzieckim o budowie na koszt ZSRR 28-30-piętrowego gmachu Pałacu Kultury i Nauki, projektowanego jako siedziba między innymi Polskiej Akademii Nauk. 10 kwietnia Bierut - jako prezydent - powołał członków PAN, mianując prezesa, wiceprezesów, członków prezydium i sekretarzy naukowych. Prezesem PAN został biolog Jan Dembowski, który zapowiedział, że akademia będzie wykorzystywać "bogate doświadczenia Akademii Nauk ZSRR". fil 1951 kiego" dotyczył działań z lat 1944-1950. 16 października Mariana Pilarskiego i Stanisława Biziora skazano na karę śmierci, o. Szepelaka na 15 lat wiezienia, a pozostałych oskarżonych na kary od 5 do 12 lat wiezienia. 22 października wydano dekret o dowodach osobistych jako jedynych dokumentach stwierdzających tożsamość, które obowiązany jest posiadać "każdy obywatel polski zamieszkały w kraju". Wyjeżdżający za granice i żołnierze mieli obowiązek deponować dowody osobiste (art. 14). Rodzina miała obowiązek zdeponować dowód osoby zmarłej (art. 15). Ustawa z 30 października powołała Polską Akademie Nauk jako "najwyższą instancje naukową Rzeczypospolitej Polskiej". Wedle ustawy, pierwszy skład członków akademii powoływał prezydent RP (Bolesław Bierut), następnych -zgromadzenie ogólne członków dotychczasowych. Przewidziano, że akademia będzie organizować i prowadzić własne placówki naukowe, również poza granicami państwa (art. 41). 14 grudnia rozpoczął się proces Witolda Pajora, Zygmunta Ojrzyńs-kiego, Stanisława Nienałtowskiego i Andrzeja Czystowskiego, działających w czasie okupacji w konspiracyjnym urzędzie śledczym Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. 21 grudnia Pajora, Ojrzyńskiego i Nienałtowskiego skazano na karę śmierci, Czystowskiego - na 15 lat wiezienia. -o 58 Bierut i konstytucja, powstaje PRL ZA GRANICĄ 6 lutego zmarł król Jerzy VI, panujący w Wielkiej Brytanii od grudnia 1936 roku. Koronacja jego córki, 27-letniej Elżbiety II, odbyła się w Opactwie Westmin-sterskim 2 czerwca 1953 roku. 3 maja rozpoczęła nadawanie do Polski radiostacja Wolnej Europy z Monachium (rozgłośnia Wolnej Europy nadawała od 1950 roku ze Stanów Zjednoczonych). Radiostację w Monachium otworzył przewodniczący Komitetu Wolnej Europy, admirał Harold Miller, kierownikiem sekcji polskiej został kapitan Jan Nowak. Pierwszego dnia przemawiali przez radio między innymi gen. Władysław Anders, były premier Tomasz Arciszew-ski, ambasador Edward Raczyń-ski i były premier Stanisław Mi-kołajczyk. 26 maja Niemcy Zachodnie przystąpiły do Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Równocześnie w Niemczech Wschodnich rozpoczęto wyrąbywanie lasów dla oczyszczenia terenu przy granicy z Niemcami Zachodnimi. Niemcy Wschodnie wprowadziły dodatkowe utrudnienia w ruchu granicznym. 23 lipca oficerowie w Egipcie dokonali zamachu stanu, 26 lipca król Faruk opuścił Egipt. 27 sierpnia zawarto w Luksemburgu umowę między Izraelem a NRF o wypłacie Izraelowi 1951 W marcu przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie toczył się proces siedmiu osób z kierownictwa świadków Jehowy w Polsce, oskarżano ich o "dywersyjną robotę, zmierzającą do obalenia ustroju Polski Ludowej". Ich środkami działania były "szpiegostwo i wroga, antypolska propaganda". Polski Komitet Obrońców Pokoju brał udział w radzieckiej propagandzie towarzyszącej wojnie koreańskiej. Komitet ten zebrał się 31 marca i wezwał "każdego Polaka i każdą Polkę" do podpisania apelu o zawarcie "paktu pokoju" między pięcioma mocarstwami. W referacie na tym zebraniu pisarz i działacz partyjny, Jerzy Putrament, stwierdził, że "Amerykanie szykują nową wojnę" oraz że "armii niemieckiej za udział w wojnie przyrzeka się zapłacić Polską". Od 28 marca do 6 kwietnia przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie toczył się proces działaczy Stronnictwa Pracy: Antoniego Antczaka, Stanisława Bukowskiego, Józefa Kwasiborskiego, Jana Hop-pego i Cecylii Weker. Teza prokuratury, do której sąd się przychylił, brzmiała, że "oskarżeni posunęli się aż do czynnej współpracy z gestapo, które w zamian za wiadomości o organizacjach lewicowych - zapewniało kierownictwu ówczesnego Stronnictwa Pracy całkowitą nietykalność". 6 kwietnia Kwasiborskiego i Hoppego skazano na dożywotnie więzienie, zaś pozostałych troje oskarżonych na kary po 15 lat więzienia. W roku 1958 uznano oficjalnie, że zarzuty przeciw skazanym były bezpodstawne. Od 29 czerwca do 2 lipca w auli Politechniki Warszawskiej obradował I Kongres Nauki Polskiej. Na kongresie zapowiedziano utworzenie Polskiej Akademii Nauk i powołano komisję organizacyjną PAN "w składzie ustalonym w porozumieniu z najbardziej autorytatywnymi przedstawicielami Polskiej Akademii Umiejętności, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i innych organizacji i instytucji naukowych". Kongres otrzymał list od prezydenta RP Bolesława Bieruta. 21 lipca odsłonięte w Warszawie pomnik Feliksa Dzierżyńskiego, patrona policyjnych działań władz. Tego dnia oddano do użytku pierwsze domy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, ich "socrealistyczna" architektura wyraźnie przeciwstawiała się nowoczesności. 22 lipca otworzono Centralny Dom Towarowy w Alejach Jerozolimskich, aż do połowy lat pięćdziesiątych był to jeden z ostatnich budynków zaprojektowanych nowocześnie. 31 lipca przed Najwyższym Sądem Wojskowym w Warszawie rozpoczął się proces czterech generałów (Stanisława Tatara, Franciszka 56 1951 Hermana, Jerzego Kirchmayera i Stefana Mossora) oraz pięciu innych oficerów. Jak głosił komunikat PAP: "Przestępcza działalność ich obliczona była na to, by umożliwić imperialistom oderwanie polskich ziem zachodnich od macierzy i przyłączenie ich do rieohitlerowskich Niemiec oraz przekształcenie pozostałej Polski w niewolniczą kolonię imperialistów". W dniu rozpoczęcia procesu aresztowano byłego sekretarza generalnego PPR, Władysława Gomułkę, ale to nie było wiadome publicznie. 13 sierpnia czterech generałów skazano na dożywotnie więzienie, a pozostałych oskarżonych na kary od 10 do 15 lat więzienia. Kary, jak na rozmiary zarzucanych przestępstw, były niskie, ale w innych ówczesnych procesach oficerów tajnie orzekano i natychmiast wykonywano kary śmierci. 9 września został zabity Stefan Martyka, który w audycjach "Fali 49" Polskiego Radia "demaskował zdrajców i zaprzańców sprawy narodowej", jak to określił wiceminister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski. Martyka nie demaskował jednak Sokorskiego lub Bieruta, ale Andersa i Bora-Komorowskiego. Zabójstwo podano do wiadomości 12 września i ogłoszono, że zostało dokonane "przez skrytobójczych zbirów faszystowskich" oraz "przez faszystowskich najmitów anglo-amerykańskiego imperializmu". We wrześniu 1952 roku skazano na śmierć pięć osób oskarżonych o udział w zamordowaniu Martyki. 14 września podano do wiadomości o skazaniu na śmierć przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie Stanisława Derkusa, Henryka Gosika i Władysława Kwiatkowskiego. Jak pisano, oskarżeni "nie skorzystali z dobrodziejstwa amnestii i po roku 1947 kontynuowali zbrodniczą działalność skierowaną przeciw Państwu Ludowemu. Ofiarą faszystowskich zbirów padł szereg działaczy partii demokratycznych, członków ORMO i funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego". 8 października Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie wydał wyrok w procesie pięciorga działaczy PSL, według komunikatu PAP "dywer-santów i szpiegów, bliskich współpracowników Mikołajczyka", wśród których byli Wincenty Bryja i Maria Hulewiczowa, złapani w 1947 roku w Czechosłowacji. Na 12 lat więzienia skazano Witolda Kulerskiego. Pozostali oskarżeni otrzymali wyroki od 5 do 11 lat więzienia. 9 października rozpoczął się przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Lublinie proces jedenastu osób, wśród których był prowincjał Zakonu Bernardynów w Polsce, o. Andrzej Bronisław Szepelak i trzech innych bernardynów. Proces ten nazywany procesem "Inspektoratu Zamojs- 57 1951 a 48 państwami. Japonia traciła Koreę, Sachalin i Formozę, ale zyskiwała suwerenność. ZSRR, Polska i Czechosłowacja odmówiły podpisania traktatu. 8 września Klement Gottwald zastąpił Rudolfa Slansky'ego na stanowisku sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji. W listopadzie Slansky'ego aresztowano. 25 października w wyborach w Wielkiej Brytanii zwyciężyli konserwatyści. Siedemdziesięciosiedmioletni Winston Churchill został ponownie premierem. W POLSCE 8 stycznia państwo odniosło kolejne zwycięstwo w walce z prywatną przedsiębiorczością. Ustawą z 8 stycznia upaństwowiono w trybie natychmiastowym apteki, zaś ich właścicieli i pracowników zobowiązano do pracy przez rok w miejscu wskazanym przez administracje. Tego dnia zniesiono Izby Aptekarskie. 8 stycznia uchwalono ustawę o obywatelstwie polskim, według której "obywatel polski nie może być równocześnie obywatelem innego państwa" (art. 1). Przestaje być obywatelem polskim ktoś, kto miał obywatelstwo polskie przed wojną, ale mieszka stale za granicą i "w związku ze zmianą granic Państwa Polskiego" nabył "zgodnie z umową międzynarodową obywatelstwo innego państwa". Można się domyślać, że chodziło tu przede wszystkim o zmianę granicy wschodniej i o obywateli polskich, którzy stali się obywatelami ZSRR. Odstępowano ich Związkowi Radzieckiemu, nie pytając ich o zdanie w tej sprawie. Dla wzmocnienia tej rezygnacji stwierdzono, że spośród osób, które w sierpniu 1939 roku miały obywatelstwo polskie, utraciły je mieszkające za granicą osoby "narodowości rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, łotewskiej lub estońskiej" - bez względu na to, czy te osoby nabyły obywatelstwo innego państwa. Uznano też, że tracą obywatelstwo polskie osoby narodowości niemieckiej mieszkające za granicą, chyba że ich małżonek jest obywatelem polskim i mieszka w Polsce (nie było podobnego zastrzeżenia dotyczącego osób, których narody znalazły się w ZSRR). Obywatelstwo dostosowano wiec do miejsca zamieszkania i do narodowości. Było to świadectwo uległości wobec ZSRR i triumf narodowego ograniczenia państwa. Ustawa o obywatelstwie była późnym świadectwem likwidacji Polski jako rzeczypospolitej wielu narodów. 54 1951 18 stycznia ustawa o dniach wolnych od pracy znosiła święto 3 maja i uznała za dni pracy niektóre święta kościelne. Ale wśród dni wolnych od pracy były jeszcze (uznane później za dni robocze) święta Trzech Króli (6 stycznia) i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia). W styczniu zorganizowano akcję protestów przeciwko "antypolskiej polityce Watykanu". "Trybuna Ludu" z 25 stycznia informowała, że "z całego terenu Ziem Zachodnich napływają głosy najszerszych mas, głosy robotników, chłopów, inteligencji pracującej, głosy wierzących katolików i księży - domagające się zniesienia nienormalnego stanu tymczasowości w administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich". 26 stycznia tytuły w "Trybunie Ludu" oznajmiały: "Episkopat milczy zbyt długo - stwierdzają księża i zakonnicy", "Postawa episkopatu podsyca apetyty rewizjonistów z Trizonii - mówią robotnicy Warszawy". 27 stycznia rząd ogłosił, że likwiduje tymczasowość administracji kościelnej na ziemiach zachodnich. Polegało to na usunięciu duchownych, którzy pełnili funkcje administratorów apostolskich. Oświadczono, że "umożliwi to wybór wikariuszy kapitulnych oraz uznanie wszystkich dotychczasowych proboszczów za stałych zarządców swych parafii i stałych wykonawców swych funkcji". Pięciu administratorów apostolskich w randze prałatów mianował na ziemiach zachodnich w 1945 roku prymas August Hlond. 29 stycznia władze państwowe zmusiły do wybrania na ich miejsce wikariuszy kapitulnych, którym ksiądz prymas Stefan Wyszyński udzielił jurysdykcji kościelnej. 15 lutego podpisano w Moskwie umowę o zamianie terytoriów przygranicznych. ZSRR oddano część powiatów hrubieszowskiego i zamojskiego. Do Polski przyłączono obszar w Bieszczadach w okolicy Ustrzyk Dolnych. Umowę ratyfikowano 26 maja i z tej okazji dowiedziała się o niej szeroka publiczność. Poseł referujący ustawę o ratyfikacji stwierdził, że jest to jeszcze jeden przejaw braterstwa i współpracy i że "w stosunkach z państwami, imperialistycznymi załatwienie tego rodzaju sprawy, jak omawiany układ, byłoby niemożliwe". Zamiana nastąpiła ponoć z inicjatywy rządu RP, "w celu uzyskania pewnych ilości źródeł naftowych, a także w celu rozwiązania trudności natury komunikacyjnej, ujemnie odbijających się na naszej gospodarce leśnej". Pokazano, że granica ze Związkiem Radzieckim jest ruchoma. 55 1950 budowę przemysłu ciężkiego. Uważano, że przemysł i socjalizm to są pojęcia blisko związane, zaś wykonanie planu należało do obowiązków ideowych, komunistyczno-patriotycznych. 16 października uroczyście rozpoczęto rok akademicki w niedawno utworzonym Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR. Na uroczystości byli Bierut, Cyrankiewicz, Berman, Zawadzki. "Cele i zadania nowo powstałej placówki partyjnej" przedstawił jej dyrektor - Adam Schaff. 18 października Związek Akademicki Młodzieży Polskiej (działający jako część ZMP) włączono całkowicie do ZMP. 28 października zwołany w trybie nagłym Sejm uchwalił ustawę o zmianie systemu pieniężnego (reformie walutowej) obowiązującej od 30 października. Ceny i płace przeliczano w stosunku 3 nowe złote za 100 starych, natomiast przy wymianie oszczędności można było otrzymać tylko l nowy złoty za 100 starych, a więc traciło się trzykrotnie. 28 października uchwalono także ustawę ,,o zakazie posiadania walut obcych, złota i platyny oraz zaostrzeniu kar za niektóre przestępstwa dewizowe". Podstawowy przepis karny tej ustawy głosił, że "kto bez zezwolenia komisji dewizowej posiada na obszarze Państwa waluty obce, monety, złoto lub platynę - podlega karze więzienia" (art. 3). Kara więzienia to była kara do 15 lat. 3 grudnia odbył się drugi po wojnie spis powszechny. Ludność Polski wynosiła prawie 25 milionów, w tym 15 milionów na wsi, 9 milionów w miastach. Ludności rolniczej było ponad 11 milionów (około 46%), ludności nierolniczej - około 14 milionów (około 54%). Na ziemiach odzyskanych mieszkało 3.894 tysiące osób (w około 95% byli to Polacy). 4 grudnia w niedawno utworzonym Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR odbyła się sesja na temat znaczenia prac Stalina o językoznawstwie. Intensywna propaganda pokojowa skierowana przeciw użyciu broni atomowej była w roku 1950 przygotowaniem i akompaniamentem agresywnych poczynań w Korei. Obłuda i kłamstwo łączyły się z nastrojem grozy. 52 l Procesy podziemia i generałów ZA GRANICĄ W Korei na poczaiku roku wojska chińskie nadal atakowały. W lutym front się zatrzymał. Związek Radziecki zgłosił w ONZ propozycje "paktu pokoju" między pięcioma mocarstwami, włącznie z Chinami komunistycznymi. Pakt miał prawdopodobnie zapewnić Chinom możliwość nieskrępowanej interwencji w Korei. W lutym przypomniał tę propozycję Stalin, a następnie ideę tę popularyzowała Światowa Rada Pokoju. 5 kwietnia Sąd Federalny w Nowym Jorku skazał na śmierć małżeństwo Juliusza i Et-hel Rosenbergów, aresztowanych w 1950 roku i oskarżonych o szpiegostwo na rzecz ZSRR. Wyrok wykonano w przeszło dwa lata później: 19 czerwca 1953 roku. 11 kwietnia gen. Matthew Rid-gway zastąpił gen. Douglasa Mac Arthura jako dowódca wojsk ONZ w Korei. 18 kwietnia przedstawiciele sześciu krajów: Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRF i Włoch podpisali w Paryżu traktat o powołaniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. 26 lipca rozpoczęły się negocjacje na temat zawieszenia broni w Korei, zakończone rozejmem w dwa lata później. 8 września podpisano w San Francisco pokój między Japonią 53 1950 20 marca otworzono w Muzeum Narodowym w Warszawie Pierwszą Ogólnopolską Wystawę Plastyki. Wystawiano obrazy i rzeźby w manierze socrealistycznej, tytuły dzieł były zaangażowane ideowo i pro-rządowo. l kwietnia przekształcono Centralną Szkołę Prawniczą imienia Teodora Duracza w Wyższą Szkołę Prawniczą tego samego imienia. S/koła ta w systemie pozauniwersyteckim kształciła oddanych partii prawników, mających stosować sprawiedliwość klasową i rewolucyjną, czyli po prostu wykonywać rozkazy. Podobne zadania miało spełniać Studium Zaoczne przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, na które w roku 1951 przyjęto studentów ze studium zaocznego szkoły imienia Duracza. 14 kwietnia "porozumienie między przedstawicielami rządu RP i Episkopatu polskiego" podpisali biskupi Zygmunt Choromański, Michał Klepacz i Tadeusz Zakrzewski, a ze strony rządowej Władysław Wolski (minister administracji publicznej), Edward Ochab (wiceminister obrony narodowej) i Franciszek Mazur (ze względu na funkcje partyjne najważniejszy ze strony rządowej, podpisany jako poseł na Sejm). Porozumienie ogłoszono 16 kwietnia. Składało się z 19 punktów, mówiących między innymi o nauczaniu religii w szkołach, kontynuowaniu przez KUL "działalności w obecnym zakresie", o stowarzyszeniach katolickich, działaniach charytatywnych, prasie katolickiej, opiece duszpasterskiej w wojsku, w więzieniach i w szpitalach. Episkopat zobowiązał się, że wezwie duchowieństwo, by "nauczało wiernych poszanowania prawa i władzy państwowej" (pkt 1). Stwierdzono, że Kościół będzie zwalczać "zbrodniczą działalność band podziemia" (pkt 8) i będzie przeciwstawiał się "wszelkim dążeniom do wywołania wojny" (pkt 9). Od 16 do 18 kwietnia w auli Politechniki Warszawskiej odbywał się Kongres Studentów Polskich. Zlikwidowano Bratnią Pomoc, zaś Federację Polskich Organizacji Studenckich przekształcono w Zrzeszenie Studentów Polskich. Przewodniczącym Rady Naczelnej ZSP został Sylwester Zawadzki. 19 kwietnia wydano ustawę o dyscyplinie pracy, nazwanej "socjalistyczną dyscypliną pracy". Ustawa przewidywała kary "porządkowe" i sądowe, polegające na potrącaniu do 25% wynagrodzenia. W kwietniu w więzieniu w Rawiczu zmarł Kazimierz Pużak, sekretarz generalny Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. 50 1950 W kwietniu utworzono Urząd do Spraw Wyznań, na którego czele stanął Antoni Bida, były szef Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. W roku 1950 intensywnie walczono o pokój. 10 maja rozpoczęto zbieranie podpisów pod Apelem Sztokholmskim. Pierwszy podpis złożył Bolesław Bierut jako prezydent. 17 czerwca na zebraniu w Radzie Państwa oświadczono, że "18 milionów Polaków" zażądało bezwarunkowego zakazu broni atomowej. Prowadzono dokładną ewidencję i podano, że nie podpisało apelu 193.900 osób. Prasa informowała, że kampania wokół apelu "jeszcze bardziej nierozerwalnie związała" naród polski z ZSRR i "jeszcze mocniej uwydatniła i pogłębiła przywiązanie i ufność narodu polskiego do wielkiego wodza światowego obozu pokoju - Józefa Stalina". Episkopat ustosunkował się do apelu wstrzemięźliwie, ale 22 czerwca biskup Choromański stwierdził, że episkopat "będzie popierał akcję pokojową zapoczątkowaną zbieraniem podpisów pod apelem". Po tym oświadczeniu podpisali apel niektórzy biskupi, ponaglani przez prasę i nie zaliczeni do początkowo podanej liczby "18 milionów Polaków". 6 lipca w przygranicznym Zgorzelcu nad Nysą podpisano z NRD układ "o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej". W układzie stwierdzono, że "granica biegnąca od Morza Bałtyckiego na zachód od miejscowości Świnoujście i dalej wzdłuż rzeki Odry do miejsca, gdzie wpada Nysa Łużycka, oraz wzdłuż Nysy Łużyckiej do granicy czechosłowackiej, stanowi granicę państwową między Polską a Niemcami" (art. 1). Wymiany dokumentów ratyfikacyjnych dokonano w Berlinie 28 listopada. W Niemczech Zachodnich uważano, że NRD nie ma uprawnień do zawierania traktatów dotyczących spraw ogólnoniemieckich. W roku 1950 ktoś prawdopodobnie przypomniał sobie, że istnieje jeszcze Stronnictwo Pracy, partia chrześcijańskodemokratyczna, w roku 1946 podporządkowana komunistom. 9 lipca odbyło się posiedzenie Rady Naczelnej innej podporządkowanej partii: Stronnictwa Demokratycznego. Oświadczono tam, że Rada Naczelna Stronnictwa Pracy uchwaliła połączenie się ze Stronnictwem Demokratycznym i że do Rady Naczelnej SD dokooptowano działaczy Stronnictwa Pracy. 21 lipca Sejm uchwalił ustawę o Sześcioletnim Planie Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu. Plan ten dotyczył lat 1950-1955 i zakładał intensywne uprzemysłowienie, a zwłaszcza roz- 51 1950 20 czerwca opublikowano w "Prawdzie" artykuł Stalina "W sprawie marksizmu w językoznawstwie". Po polsku artykuł ten ukazał się po raz pierwszy w "Trybunie Ludu" z 5 lipca. Zasługi językoznawcze i ogólnomarksistowskie Stalina opisywano i chwalono w całym świecie komunistycznym. 22 czerwca można było w prasie przeczytać, że Korea Północna ogłosiła "konkretny program pokojowego zjednoczenia Korei". Te propozycje nabrały niebawem kształtu. O świcie 25 czerwca wojska Korei Północnej wkroczyły do Korei Południowej. 25 czerwca po południu Stany Zjednoczone zwołały posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Delegacja radziecka, mająca prawo weta, bojkotowała posiedzenia od stycznia. Rada Bezpieczeństwa zażądała wycofania wojsk północnokoreańskich i 26 czerwca zwróciła się do członków ONZ, by pomogli Korei Południowej w odparciu agresji. Tego dnia prezydent Truman mianował generała MacArthura dowódcą wojsk w Korei. Wiedza o wojnie koreańskiej obowiązująca w świecie komunistycznym była odwróceniem rzeczywistości. W Polsce 27 czerwca ogłoszono, że Koreę Północną zaatakowano z południa, ale ten atak został tak szybko odparty, że już 26 czerwca siły północnokoreańskie były w odległości 12 kilometrów od Seulu, zaś 28 czerwca zdobyły Seul. Rzeczywiście, ofensywa z północy postępowała szybko. Zanim siły ONZ (głównie amerykańskie) zdążyły wziąć udział w wojnie, wojska północnokoreańskie zajęły niemal cały półwysep. We wrześniu i październiku wojska północy zostały jednak odparte prawie do granicy Korei z Chinami i z ZSRR. W październiku Chiny zgromadziły wojska przy granicy koreańskiej. Wojska chińskie (nazywane ochotnikami) zaatakowały na początku listopada i zmusiły ponoszące znaczne straty siły ONZ do wycofania się (w grudniu z powrotem do 38 równoleżnika). W POLSCE l stycznia połączono funkcje pierwszego wiceministra obrony narodowej i szefa Głównego Zarządu Politycznego WP. Wiceminister obrony narodowej Edward Ochab został szefem Głównego Zarządu Politycznego. 23 stycznia ogłoszono, że kościelna organizacja charytatywna "Cari-tas" została oddana pod zarząd komisaryczny, którego przewod- 48 1950 niczącym został ks. Antoni Lemparty, zaś członkami na ogół działacze związani z grupą "Dziś i Jutro". Przez wiele następnych dni prasa publikowała informacje o zebraniach, na których "księża-patrioci" potępili dotychczasowe władze "Caritasu" i popierali decyzje rządu. Podawano nazwiska setek księży podpisujących rezolucje. 30 stycznia w auli Politechniki Warszawskiej zebrano przeszło półtora tysiąca osób, z tego ponad 1200 księży i zakonników. Zebranie nazwano Pierwszą Krajową Naradą Zrzeszenia "Caritas". Minister administracji publicznej Władysław Wolski oświadczył, że "Caritas" pod poprzednim zarządem "stał się domeną wpływów dnia wczorajszego, zaślepionych nienawiścią do odrodzonej Polski Ludowej". Równocześnie z informacjami o potępianiu dotychczasowego "Caritasu" publikowano sprawozdania z procesu ojców bonifratrów, kierujących zakładem dla dzieci epileptycznych. Proces rozpoczął się 24 stycznia we Wrocławiu. Dzieci zeznawały, że były bite przez wychowawców. Do przestępstw zakonników należało zakazywanie wychowankom należenia do ZMP. Rozgłos nadawany temu procesowi i sprawie "Caritasu" dowodził, że władze chcą osłabić pozycję Kościoła w szkolnictwie i w instytucjach opiekuńczych. 4 lutego Sejm przedłużył obowiązkową służbę wojskową z 18 miesięcy do 2 lat (do 3 lat w marynarce i w lotnictwie). 15 marca władze Polski zadeklarowały wystąpienie z Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju i z Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Noty w tej sprawie głosiły, że Bank i Fundusz stały się "jawnym narzędziem amerykańskiego imperializmu". 15 sierpnia zadeklarowano wystąpienie Polski z Międzynarodowej Organizacji Zdrowia. Z datą 20 marca uchwalono ustawę o przejęciu na własność państwa nieruchomości ziemskich należących do "związków wyznaniowych", a przede wszystkim do Kościoła katolickiego. Nieruchomości te nazwano "dobrami martwej ręki". Dochód z przejętych nieruchomości miał złożyć się na Fundusz Kościelny. Ogłaszano, że przejęcie dóbr Kościoła jest kontynuacją reformy rolnej i przewidziano, że niepodporządkowanie się ustawie z 20 marca (choćby w postaci krytycznych wypowiedzi) będzie karane tak, jak niepodporządkowanie się ustawie o reformie rolnej. 20 marca Sejm zniósł urzędy wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów. Uznano, że organami władzy terenowej są rady narodowe. 49 1949 albo uszyto szybko, albo krawca zawiadomiono wcześniej niż rząd. Mianowanie nowego marszałka było ukoronowaniem ówczesnej radzieckiej polityki obsadzania stanowisk w nominalnie polskim wojsku obywatelami radzieckimi lub innymi osobami bezpośrednio zależnymi od władz radzieckich. Poprzedni minister obrony narodowej, Michał Rola-Żymierski, oficjalnie bezpartyjny, został członkiem Rady Państwa. W wojsku nie miał wiele do powiedzenia i zmiana na stanowisku ministra miała przede wszystkim znaczenie symbolu (Rokossowski był ministrem przez 7 lat - do listopada 1956 roku). 8 listopada odbyło się posiedzenie Sejmu, na którym oklaskiwano nowego marszałka. Sprawozdawcy informowali, że "marszałek mówi doskonale po polsku". Od 11 do 13 listopada odbywało się III plenum KC PZPR. Rokossowski stał się członkiem KC, natomiast usunięto z KC Gomuł-kę, Kliszkę i Spychalskiego. O Spychalskim stwierdzono, że jego postawa "umożliwiła przeniknięcie na odpowiedzialne stanowiska wrogiej agentury działającej przeciw ruchowi rewolucyjnemu i Polsce Ludowej na rzecz obcych wywiadów". Na plenum Bierut mówił o wrogich agenturach w państwach komunistycznych, agenturze i klice titowskiej, której działanie odsłonił proces Rajka. Przed wojną, według Bieruta, istniała międzynarodówka policyjna, której częścią w Polsce byli "dwójkarze" i "agentura peowiacko-piłsudczykowska w polskim ruchu robotniczym". Sekretarz generalny PPR Nowotko "zamordowany został przez prowokatora nasłanego do partii przez «dwójkę»". Spychalski, Gomułka i Kliszko, jak mówił Bierut, są winni temu, że odpowiedzialne zadania powierzano "starym dwójkarzom", wśród których byli Włodzimierz Lechowicz i Alfred Jaroszewicz. W listopadowym numerze "Nowych Dróg" Edward Ochab oskarżył Gomułkę o brak zaufania do ZSRR. Takie oskarżenia miały później przyczynić się do popularności Gomułki, ale nie wydaje się, by Ochab mógł przewidzieć, że te oskarżenia przydadzą się Gomułce i innym komunistom w Polsce. W kulturze w roku 1949 intensywnie propagowano "socrealizm". Na zgromadzeniach artystów ogłaszano, że powinni stosować się do wskazań partii, tworząc dzieła zrozumiałe i użyteczne propagandowo. 46 Porozumienie Kościół - państwo, wojna w Korei, nowe banknoty ZA GRANICĄ Proklamowaną w 1949 roku Chińską Republikę Ludową uznały niektóre państwa zachodnie, w tym 6 stycznia Wielka Brytania. Rada Bezpieczeństwa ONZ w rezolucji z 13 stycznia nie zgodziła się jednak na usunięcie dotychczasowej reprezentacji Chin i na zastąpienie jej przez reprezentację Chin Mao Tse-tun-ga. Protestując przeciw tej decyzji, Związek Radziecki przestał brać udział w posiedzeniach Rady. 31 stycznia agencja TASS poinformowała o uznaniu przez ZSRR Demokratycznej Republiki Wietnamu. W ślad za ZSRR DRW uznały inne kraje obozu radzieckiego, a także Jugosławia (Polska uznała DRW 3 lutego). W lutym państwa zachodnie uznały Wietnam Południowy, Laos i Kambodżę jako kraje stowarzyszone z Francją. I marca skazano w Wielkiej Brytanii na 14 lat więzienia fizyka atomowego Klausa Fuchsa jako szpiega radzieckiego, którego informacje przyczyniły się do szybkiej budowy bomby wodorowej w ZSRR. 19 marca ogłoszono inspirowany przez ruch komunistyczny Apel Sztokholmski w sprawie zakazu broni atomowej. II maja Związek Radziecki postanowił zmniejszyć o 50% nie spłacone jeszcze przez NRD odszkodowania wojenne. 1949 14 grudnia. Sądzono byłego wicepremiera Trajczo Kostowa i 10 innych osób. Sprawozdania stwierdzały, że Kostow "cynicznie wypiera się winy", ale "służył wywiadowi angielskiemu, amerykańskiemu i litewskiemu": "Banda Kostowa dążyła do obalenia władzy ludowej w Bułgarii, uprawiała szkodnictwo gospodarcze i sabotaż, czyniła przygotowania do zamordowania umiłowanego wodza narodu bułgarskiego, tow. Georgi Dymitrowa". 14 grudnia Kostowa skazano na śmierć, powieszono go 16 grudnia. W POLSCE Od l stycznia zniesiono kartki, ale wprowadzono "bony tłuszczowe", uprawniające do "pierwszeństwa zakupu". Bony w sześciu rodzajach, dające rozmaite uprawnienia, rozdzielano w zakładach pracy. l stycznia powołano Państwowe Gospodarstwa Rolne, które powstały z przekształcenia Państwowych Nieruchomości Ziemskich. Nazwę PGR otrzymały także dotychczasowe Państwowe Zakłady Hodowli Roślin i Państwowe Zakłady Hodowli Koni. PGR-y były na ogół gospodarstwami deficytowymi, powoływano je i utrzymywano ze względu na zakładane przez ideologię marksistowską przewagi gospodarki państwowej nad prywatną. Ustawa z 11 stycznia zniosła Ministerstwo Ziem Odzyskanych (ministrem był Władysław Gomułka). 20 stycznia Gomułka przestał być wicepremierem i na jego miejsce Bierut mianował Aleksandra Zawadzkiego. W ustawie z 10 lutego zniesiono Centralny Urząd Planowania i powołano jako centralny organ zarządzający gospodarką Państwową Komisję Planowania Gospodarczego (PKPG), istniejącą następnie prawie osiem lat: do końca 1956 roku. Utworzono także zamiast Ministerstwa Przemyski i Handlu sześć ministerstw, zajmujących się poszczególnymi działami gospodarki. 20 marca opublikowano oświadczenie rządowe złożone 14 marca biskupowi Zygmuntowi Choromańskiemu przez ministra administracji Władysława Wolskiego. Rząd stwierdził, że "nie zamierza uszczuplać swobód religijnych", ale "nie będzie tolerował nadużywania religii przez niektórych katechetów dla siania niepokoju w umysłach młodzieży i podburzania przeciw władzy państwowej". W następnych dniach organizowano wiece, na których przedstawiciele "mas ludowych" 44 1949 żądali, by dostojnicy kościelni pilnowali spraw Kościoła i nie wtrącali się do polityki. Od 18 czerwca do 11 lipca trwał proces Adama Doboszyńskiego przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie. Doboszyński był inżynierem, działaczem Stronnictwa Narodowego, w czasie wojny był na emigracji, w grudniu 1946 roku przedostał się do Polski. Aresztowano go na początku lipca 1947 roku i po dwu latach skazano na karę śmierci. Doboszyńskiemu zarzucano, że w latach 1933-1947 był agentem obcych wywiadów, najpierw niemieckiego, następnie amerykańskiego. 14 lipca prasa informowała, że "od szeregu dni zbierały się pod kościołem katedralnym w Lublinie dość liczne tłumy osób, ściągniętych najróżniejszymi fantastycznymi pogłoskami o rzekomych cudach, mających miejsce w tym kościele". W tłumie zaduszono kobietę. Podano nazwiska 19 osób, które doznały obrażeń. W lipcu oddano do użytku w Warszawie trasę W-Z z tunelem pod placem Zamkowym i z nowym mostem przez Wisłę (Śląsko-Dąbrows-kim). Na placu Zamkowym na nowo postawiono zniszczoną w Powstaniu Warszawskim kolumnę z pomnikiem króla Zygmunta III Wazy. Otwarto radiostację w Raszynie pod Warszawą - z masztem o wysokości ponad 300 metrów. 5 sierpnia wydano dekret "o ochronie wolności sumienia i wyznania", przewidujący kary więzienia między innymi za "nadużywanie wolności wyznania i sumienia w celach wrogich ustrojowi". W październiku nakazano zagranicznym organizacjom charytatywnym, Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi i organizacji CA-RE, zakończyć działalność w Polsce. 26 października wydano dekret "o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej", przewidujący kary więzienia za zbieranie, przechowywanie lub przekazywanie wiadomości, które "mogą być udostępnione wyłącznie osobom do tego uprawnionym". 7 listopada ogłoszono, że poprzedniego dnia odbyło się wspólne posiedzenie Rady Państwa i Rady Ministrów, na którym Bierut oświadczył, że poprosił rząd radziecki "o skierowanie, o ile to możliwe, Marszałka Rokossowskiego do dyspozycji rządu polskiego dla służby w Wojsku Polskim". Okazało się to możliwe i marszałek Rokossowski został marszałkiem Polski i ministrem obrony narodowej. W prasie zamieszczono od razu jego zdjęcie w odpowiednim mundurze, który 45 1949 USA w Budapeszcie) i "spekulacje walutowe". Mindszenty przyznał się do winy i stwierdził, że chciał opóźnić porozumienie Kościoła z państwem, ale obecnie apeluje o zawarcie takiego porozumienia (w Polsce zawarto je wkrótce, w 1950 roku, natomiast kardynała Wyszyńskiego uwięziono prawie pięć lat po Mindszentym). Po negocjacjach trwających od lipca 1948 roku, 4 kwietnia podpisano w Waszyngtonie Pakt Atlantycki, sojusz Stanów Zjednoczonych, Kanady, Wielkiej Brytanii, Francji, krajów Beneluksu, Islandii, Norwegii, Danii, Włoch i Portugalii. 6 maja utworzono w Niemczech Zachodnich komitet tymczasowy jako prowizoryczny rząd. 8 maja parlament zachodnioniemiecki uchwalił ustawę zasadniczą (konstytucję) republiki federalnej. 9 maja ogłoszono, że od 12 maja Związek Radziecki otworzy przebiegające przez radziecką strefę okupacyjną drogi łączące strefy zachodnie z Berlinem. Tak się stało i 12 maja zakończyła się trwająca od czerwca 1948 roku radziecka blokada Berlina. W roku 1949 na Węgrzech komuniści nie tylko ostrzej niż w Polsce zwrócili się przeciw Kościołowi katolickiemu, ale zwrócili się też ostrzej i wyraźniej przeciw innym komunistom. 20 czerwca ogłoszono komunikat węgierskiego ministerstwa spraw wewnętrznych o aresztowaniu "za szpiegostwo na rzecz imperialistów" byłego węgierskiego ministra spraw wewnętrznych i spraw zagranicznych, Laszlo Rajka, i siedemnastu innych osób. 13 lipca Pius XII oświadczył, że członkowie i sympatycy partii komunistycznych będą ekskomunikowani. Decyzji tej w Polsce nie podano do wiadomości. 13 września prasa w Polsce zamieściła obszerny akt oskarżenia przeciw Rajkowi i siedmiu innym osobom. Pisano tam, że "prowokatorzy, agenci gestapo i wywiadów anglo-amerykańskich, faszyści i trockiści z nakazu kliki Tito i wywiadów imperialistycznych organizowali spisek przeciwko Węgrom i innym krajom demokracji ludowej". Wedle aktu oskarżenia, Rajk był agentem policji węgierskiej (niekomunistycz-nej, choć później jako minister zwalczał ludowców i kardynała Mindszentego). Pisano, że Rajk kontaktował się jeszcze przed wojną z Noelem Fieldem, funkcjonariuszem Office of Strategie Service, był też agentem gestapo, zaś po wojnie przekazywał szpiegom jugosłowiańskim "dane, którymi dysponował jako minister spraw wewnętrznych". Proces trwał od 16 do 24 września. Rajk i inni przyznali się do 42 r 1949 wszystkich zarzucanych im zbrodni. Rajka, Tibora Szónyi i Andrasa Szalaia skazano na karę śmierci. Po wyroku w "Trybunie Ludu" napisano, że "polska klasa robotnicza i jej partia wyciągnie z tego procesu wszystkie wnioski, wzmoże czujność i bojowość". 15 października Rajka powieszono. 12 września przewodniczący partii liberalnej, FDP, Teodor Heuss został wybrany pierwszym prezydentem NRF, a 15 września kanclerzem NRF został 75-letni Konrad Adenauer. Prasa w Polsce pisała o "marionetkowej republice związkowej" i "marionetkowym kanclerzu Trizonii". 23 września prezydent Truman oznajmił, że "w ostatnich tygodniach w ZSRR przeprowadzono eksplozje atomową". 26 września opublikowano oświadczenie agencji TASS, według którego różne "prace konstrukcyjne na wielką skalę (...) wymagają dokonywania wielkich wybuchów przy użyciu najnowszych środków technicznych". Ponieważ takie prace odbywają się często, "możliwe jest, że mogło to zwrócić uwagę za granicami Związku Radzieckiego". Jednakże "Związek Radziecki opanował tajemnicę broni atomowej już w 1947 roku". 28 września ZSRR wypowiedział układ o przyjaźni i współpracy z Jugosławią. Inne kraje obozu radzieckiego także wypowiedziały analogiczne układy o przyjaźni. Polska 30 września wypowiedziała umowę z 18 marca 1946 roku. Zrywając umowy z Jugosławią, powoływano się na zakończony właśnie proces Rajka, który ponoć wykazał, że polityka Jugosławii "łączy się z organizowaniem kontrrewolucyjnych spisków, wymierzonych przeciwko niezawisłości i suwerenności państw demokracji ludowej". l października proklamowano Chińską Republikę Ludową, gdy wojska Czang Kaj-szeka jeszcze się broniły i istniał niekomunistyczny rząd w Kantonie. 7 października w radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec powstała Niemiecka Republika Demokratyczna. Pod koniec listopada ogłoszono, że "w drugiej połowie listopada" odbyła się na Węgrzech narada Kominformu. Podjęto trzy rezolucje: "o obronie pokoju", "o jedności klasy robotniczej" oraz trzecią, zatytułowaną: "Komunistyczna Partia Jugosławii we władzy morderców i szpiegów". Drugi - po procesie Rajka - głośny proces, w którym w kraju demokracji ludowej sądzono komunistów, odbywał się w Sofii od 7 do 43 1948 Krawczyka, Feliksa Misiorowskiego i Ludwika Cohna oskarżonych o należenie do tajnej organizacji socjalistycznej WRN (Wolność-Równość-Niepodległość) i o zamiar obalenia ustroju przemocą. Kazimierz Pużak odmówił zeznań. Wyroki od 5 do 10 lat więzienia złagodzono na podstawie amnestii. Było to jedno z przygotowań do likwidacji PPS i do "zjednoczenia ruchu robotniczego" w Polsce. Również w listopadzie przed tym samym sądem toczył się proces ośmiu członków WiN z Lubelszczyzny. Osiem osób skazano na karę śmierci. 14 grudnia odbył się w sali Romy w Warszawie II zjazd PPR, a w Teatrze Polskim XXVIII Kongres PPS. Zjazd PPR przyjął uchwałę o zjednoczeniu jednogłośnie, kongres PPS przyjął analogiczną uchwałę przez aklamację. Następnie od 15 do 21 grudnia w Politechnice Warszawskiej obradował kongres zjednoczeniowy PPR i PPS. Zgromadziło się ponad 1500 delegatów, z czego prawie dwie trzecie z PPR. Nową partię nazwano Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą i była ona raczej kontynuacją PPR niż PPS. W jej skład weszło około miliona członków PPR i około pół miliona członków PPS. W jedenasto-osobowym Biurze Politycznym znalazło się trzech członków PPS i ośmiu byłych członków PPR. 29 grudnia Rada Ministrów podjęła uchwałę, która od l stycznia 1949 roku znosiła system kartkowy. Sprawa jednak nie była prosta, bo - jak 30 grudnia oświadczył Minc w Sejmie - równocześnie wprowadzono "w niektórych okręgach bony tłuszczowe dla świata pracy". Również 29 grudnia Rada Ministrów, jak podano - na wniosek ministra Gomułki - podjęła uchwałę "o zniesieniu odrębnego zarządu Ziem Odzyskanych i likwidacji Ministerstwa Ziem Odzyskanych" (ustawowo przeprowadzono tę likwidację na początku stycznia 1949 roku). W roku 1948 ukazała się powieść Jerzego Andrzejewskiego "Popiół i diament", która w lipcu uzyskała nagrodę tygodnika "Odrodzenie". Weszły na ekrany filmy "Ostatni etap" i "Ulica Graniczna". 19 kwietnia, w piątą rocznicę powstania w getcie warszawskim, odsłonięto w Warszawie pomnik Bohaterów Getta. 40 Rokossowski w Polsce ZA GRANICĄ 25 stycznia podano do wiadomości, że na naradzie gospodarczej w Moskwie powołano Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Późniejsze źródła informują, że obradowano w tej sprawie od 5 do 8 stycznia, ale z opublikowaniem informacji wstrzymywano się przez dwa tygodnie. Radę utworzyło sześć krajów: Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR. Stwierdzono, że RWPG "będzie podejmowała uchwały jedynie za zgodą zainteresowanego kraju". Jugosławii nie zaproszono na narady moskiewskie i jej rząd odczytał to jako dyskryminację sprzeczną z układami zawartymi poprzednio z członkami RWPG, ci zaś odpowiedzieli, że winna jest Jugosławia. W tym samym roku do RWPG dołączyła Albania. Na Węgrzech, być może z tej racji, że katolików jest tam mniej niż w Polsce, do wyraźnej rozprawy z Kościołem przystąpiono wcześniej i był to przede wszystkim atak na hierarchię. Aresztowanego w grudniu 1948 roku prymasa Józefa Mindszentego sądzono w Budapeszcie od 3 do 8 lutego. Skazano go na dożywotnie więzienie jako członka organizacji zmierzającej do obalenia republiki i wprowadzenia monarchii. Zarzucono mu też szpiegostwo (kontakty z posłem 41 1948 PPS w sprawie niepodległości Polski niż o polityce SDKPiL i KPP. O plenum poinformowano lakonicznie 6 czerwca, referatu Gomułki nie opublikowano. 6 i 7 lipca obradowało plenum KC PPR, które przeniosło na grunt miejscowy potępienie Jugosławii przez Kominform. Podano, że Gomu-łka nie mógł być obecny "wobec złego stanu zdrowia". Referat w sprawie Jugosławii ("Komunistyczna Partia Jugosławii na bezdrożach") wygłosił Aleksander Zawadzki, reprezentujący wraz z Jakubem Hermanem PPR na czerwcowym zebraniu Kominformu w Bukareszcie. Inne referaty dotyczyły przygotowywanego zjednoczenia PPS i PPR oraz ustroju gospodarczego i społecznego. Minc stwierdził, że ówczesne zatrudnienie w sektorze socjalistycznym wynosi 24%, w sektorze kapitalistycznym - 14%, w sektorze drobnotowarowym (głównie na wsi) - 62% i - zgodnie zresztą z uchwałami Kominformu - zauważył, że "warunkiem rozwoju Demokracji Ludowej jest nie tylko wyparcie elementów kapitalistycznych, ale równoczesne przekształcanie gospodarki drobnotowarowej w gospodarkę socjalistyczną". Było to proklamowanie polityki kolektywizacji wsi, traktowanej przez chłopów jako zagrożenie. Od tej polityki partia odżegnywała się jeszcze w 1947 roku. 21 lipca otwarto we Wrocławiu Wystawę Ziem Odzyskanych, nowocześnie zaprojektowaną przez architektów i plastyków. Minister Ziem Odzyskanych, sekretarz generalny PPR, Władysław Gomułka, nie był obecny na otwarciu wystawy. Przed zjednoczeniem partii ujednolicono organizacje młodzieżowe. Od 20 do 22 lipca obradował we Wrocławiu kongres, na którym powołano nową organizację: istniejący następnie przez 8 lat Związek Młodzieży Polskiej (ZMP). ZMP powstał z połączenia 330-tysięcznego Związku Walki Młodych (ZWM), 150-tysięcznego OM TUR (związanego z PPS), 26-tysięcznego Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici" i 20-tysięcznego Związku Młodzieży Demokratycznej. Młodzieżowa organizacja PPR - Związek Walki Młodych - miała w ZMP zdecydowaną przewagę. Według deklaracji ideowej, ZMP "dołoży wszelkich starań, aby pogłębić braterski sojusz narodu polskiego ze Związkiem Radzieckim i innymi narodami demokratycznymi". Pierwszym przewodniczącym Zarządu Głównego ZMP został Janusz Zarzycki. Od 25 do 28 sierpnia odbywał się we Wrocławiu "Światowy kongres intelektualistów w obronie pokoju". Kongres otworzył przewodniczą- 38 1948 cy komitetu organizacyjnego Jarosław Iwaszkiewicz (sekretarzem generalnym komitetu był Jerzy Borejsza). Przewodniczący kongresu, pisarz radziecki Aleksander Fadiejew, pierwszego dnia przeciwstawił ideologie postępową "żandarmom amerykańskiej cywilizacji" i "kontynuatorom Goebbelsa". W sierpniu zlikwidowano "Tygodnik Warszawski" i aresztowano członków Zarządu Głównego Stronnictwa Pracy: Józefa Kwasibors-kiego, Stanisława Bukowskiego i Antoniego Antczaka, którzy stanęli przed sądem prawie 3 lata później: na przełomie marca i kwietnia 1951 roku. Od 31 sierpnia do 3 września odbywało się plenum KC PPR, na którym usunięto Władysława Gomułkę ze stanowiska sekretarza generalnego. Gazety w czasie plenum publikowały głównie nekrologi Andrieja Żdanowa. Wiadomości o plenum ogłoszono 4 sierpnia i wtedy można było dowiedzieć się, że prezydent Bierut, dotychczas przedstawiany jako bezpartyjny, "wrócił do pracy partyjnej" i został sekretarzem generalnym. Na plenum Bierut wygłosił referat "O odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie partii i sposobach jego przezwyciężenia". Tę sprawę omawiano przez trzy dni. Czwartego dnia Minc mówił "O bieżących zadaniach partii w zakresie polityki gospodarczej i społecznej na wsi". Omawiał podział chłopów na "biednych", "średnich" i "kapitalistów wiejskich" i wrócił do programu uspółdzielczenia wsi, zapowiedzianego na początku lipca. W październiku aresztowano Włodzimierza Lechowicza i Alfreda Jaroszewicza. Obydwaj na zlecenie komunistyczne działali przed wojną i w czasie wojny w instytucjach i organizacjach niekomunistycznych, w których zbierali dla komunistów informacje. 3 listopada na wspólnym posiedzeniu KC PPR i CKW PPS ustalono, że 8 grudnia odbędzie się kongres zjednoczeniowy obydwu partii. Ustalono porządek dzienny kongresu. Działacz KPP i PPR, Roman Zambrowski, zreferował projekt statutu oraz "wysłuchano sprawozdania z dotychczasowego przebiegu akcji oczyszczania szeregów partyjnych". Od 5 do 19 listopada przed Sądem Wojskowym w Warszawie toczył się proces sześciu działaczy socjalistycznych: Kazimierza Pużaka, Tadeusza Szturm de Sztrema, Józefa Dzięgielewskiego, Wiktora 39 1948 reprezentującej naród żydowski w Palestynie" proklamowano państwo żydowskie. Prasa w Polsce publikowała z tej okazji teksty przeciw "knowaniom anglo-amerykańskich kół imperialistycznych". Pisano wówczas, że "chybiły celu krwawe napady band arabskich pędzonych do boju przez arabskich feudałów, posłusznych wykonawców zleceń angielskich mocodawców". Karykatury przedstawiały hitlerowców przebranych za Arabów. W dwadzieścia lat później skojarzenia oficjalne się odwróciły: Arabowie stali się postępowi, a źli Niemcy popierali Izrael. 22 maja rząd rumuński odebrał obywatelstwo królowi Michałowi^ jego matce i trojgu członkom rodziny królewskiej. Skonfiskowano dobra królewskie i w komunikatach akcentowano obcość rodziny królewskiej, pisząc, że to Hohenzollernowie i Habsburgowie. 29 czerwca ogłoszono, że w drugiej połowie czerwca w Bukareszcie zebrali się przedstawiciele ośmiu partii należących do niedawno utworzonego Kominformu (bez Komunistycznej Partii Jugosławii). Zebrani potępili Jugosławię i podjęli uchwałę o podjęciu w "krajach demokracji ludowej" kolektywizacji rolnictwa. Od tego czasu Jugosławia stała się jednym z głównych przedmiotów kampanii propagandowych w krajach obozu radzieckiego. 24 czerwca Związek Radziecki uniemożliwił dostęp lądowy do Berlina Zachodniego. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania rozpoczęły dostarczanie towarów, przede wszystkim żywności, do Berlina drogą powietrzną. Ujednolicenie polityczne w bloku radzieckim polegało między innymi na łączeniu partii komunistycznych z socjalistycznymi, co nazywano "jednoczeniem ruchu robotniczego". Komuniści twierdzili, że reprezentują interesy robotników i nie uważali, by była potrzebna jakakolwiek inna reprezentacja tych interesów. W lutym zjednoczono partię komunistyczną i socjaldemokratyczną w Rumunii, w maju w Bułgarii, w czerwcu na Węgrzech i w Czechosłowacji. Przekształcone partie uzyskiwały nowe nazwy lub zachowywały nazwę, jaką nosiła partia komunistyczna. Po ujednoliceniu partie komunistyczne w Rumunii i w Bułgarii nazywały się partiami robotniczymi, na Węgrzech działała partia pracujących, zaś w Czechosłowacji partia nazywała się komunistyczna. Wcześniej jeszcze, w kwietniu 1946 roku, w radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec powstała Socjalistyczna Partia Jedności. 36 1948 31 sierpnia zmarł w ZSRR Andriej Żdanow, określany jako "wierny uczeń i współpracownik wielkiego Stalina". 10 grudnia Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło w Paryżu Powszechną Deklarację Praw Człowieka. 28 grudnia ogłoszono na Węgrzech, że w wyniku rewizji w pałacu kardynała Mindszentego wykryto "tajne archiwum spiskowców". Prasa w Polsce informowała, że celem Mindszentego była "restytucja monarchii habsburskiej" oraz że przygotowywał on "amerykańską okupację Węgier". W POLSCE W styczniu i w lutym działacze gospodarczy PPR, przede wszystkim Hilary Minc, atakowali pozostający pod wpływami PPS Centralny Urząd Planowania. Socjalista Czesław Bobrowski przestał w lutym być prezesem CUP, zaś CUP przestał istnieć w roku 1949. Rok 1948 przynosi reorganizację ruchu młodzieżowego. 25 lutego wydano ustawę powołującą organizację Służba Polsce. Ustawa nosiła tytuł "O powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz organizacji spraw kultury fizycznej i sportu". Służba Polsce była zorganizowana w sposób wojskowy i obejmowała młodzież obojga płci w wieku od 16 do 21 lat. Obowiązki w SP polegały na pracy okresowej do 6 miesięcy i pracy dorywczej do 3 dni w miesiącu. Komendanta głównego SP powoływano na wniosek ministra obrony narodowej. Od 11 lutego do 2 marca przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie toczył się proces członków Organizacji Polskiej i NSZ. Stanisława Kasznicę i Lecha Neymana skazano na karę śmierci. Od l do 9 maja odbywał się pierwszy międzynarodowy wyścig kolarski "Głosu Ludu" i "Rudeho Prava" na trasie Warsza-wa-Praga-Warszawa. Wyścigi te były odtąd coroczną atrakcją dla kibiców sportowych (w roku 1953 do dwu stolic doszedł Berlin). Od 6 do 23 maja Sąd Wojskowy w Warszawie sądził sześciu członków Stronnictwa Narodowego. Tadeusza Macińskiego skazano na śmierć, na dożywotnie więzienie Leona Dziubeckiego i Mariana Podymniaka, na 15 lat więzienia Ludwika Chaberskiego i na 10 lat więzienia Bronisława Ekerta. 3 czerwca odbyło się plenum KC PPR, na którym sekretarz generalny tej partii Władysław Gomułka wyrażał się lepiej o polityce 37 1947 Od 3 do 27 grudnia sądzono siedem osób, aresztowanych w styczniu członków i współpracowników Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej. Skazano na śmierć Wacława Lipińskiego i Włodzimierza Marszewskiego, na dożywotnie więzienie Halinę Sosnowską, Wincentego Kwiecińskiego i Stanisława Sędziaka, na 15 lat Adama Obarskiego, na 12 lat Marię Maryńowską. W kwietniu 1948 roku ogłoszono o wykonaniu wyroku śmierci na Włodzimierzu Marszewskim i zamienieniu kary śmierci Wacławowi Lipińskiemu na dożywotnie więzienie. Lipiński zmarł w więzieniu w Rawiczu w kwietniu 1949 roku. Od 14 do 17 grudnia obradował we Wrocławiu XXVII Kongres Polskiej Partii Socjalistycznej, na którym, mimo nacisków PPR, podtrzymano dążenia do zachowania odrębności PPS. Odrębność tę utrzymano jednak jeszcze tylko przez rok. Jak podano, w roku 1947 zakończono akcję masowego przesiedlania Niemców z ziem zachodnich do Niemiec. Według danych Ministerstwa Ziem Odzyskanych, spośród ponad 8 milionów Niemców na terenach Polski w granicach z 1945 roku, l lutego 1946 roku pozostało 2,1 miliona, z czego do l sierpnia 1947 roku wyjechało do Niemiec ponad 2 miliony. Na ich miejsce osiedliło się do kwietnia 1947 roku około 5 milionów Polaków. W roku 1947 kraje formującego się bloku radzieckiego zastosowały się do wygłaszanych w Paryżu rad Mołotowa, by nie uczestniczyć w Planie Marshalla. Podział Europy utrwalał się, a utworzenie Kominformu akcentowało ideologiczną zasadę podziału. Związki koalicyjne partii komunistycznych ze stronnictwami im podporządkowanymi, użyteczne przy organizowaniu wyborów, miały już coraz mniejsze znaczenie. Opozycję przestano uważać za legalną, tolerowane zróżnicowanie polityczne zanikało. 34 Odchylenie w PPR, nowa nazwa partii ZA GRANICĄ 30 stycznia zamordowano w Indiach Mahatme Gandhiego, przywódcę ruchu niepodległościowego wyrzekającego się przemocy. W lutym 1949 roku skazano na śmierć dwie osoby odpowiedzialne za zabójstwo. Z coraz bardziej jednolitego bloku państw pozostających pod wpływami radzieckimi - aż do początku roku 1948 wyłamywała się Czechosłowacja, w której komuniści mieli znaczne wpływy, ale nie mieli władzy wyłącznej. W lutym komuniści zorganizowali przewrót. 23 lutego minister spraw wewnętrznych, komunista Vaclav Nosek, ogłosił, że wykrył spisek antypaństwowy. Dokonano licznych aresztowań i zmuszono prezydenta Benesza do powołania rządu z przewagą ministrów komunistycznych. 10 marca zginął w niejasnych okolicznościach minister spraw zagranicznych Jan Masaryk. Czechosłowacja dołączyła do grupy państw ujednoliconych. 17 marca podpisano w Brukseli traktat o wzajemnej pomocy między Francją, Wielką Brytanią i krajami Beneluksu. 3 kwietnia Kongres amerykański przyznał 4,3 miliarda dolarów na pomoc dla krajów europejskich objętych Planem Mars-halla. 14 maja na uroczystym zebraniu "członków rady narodowej 35 1947 i 28 mandatów. Wyniki wyborów fałszowano we wszystkich stadiach zbierania i liczenia głosów. WIO okręgach (na 52) listy wyborcze PSL unieważniono. Na wyborców wpływano, zmuszając ich do jawnego głosowania, działaczy PSL, zwłaszcza gdy byli członkami komisji wyborczych, aresztowano, wielu skrytobójczo zamordowano. 4 lutego uchwalono ustawę o wyborze prezydenta RP, zaś 5 lutego Sejm wybrał jako prezydenta Bolesława Bieruta, oficjalnie wówczas bezpartyjnego (konstytucja z 1921 roku mówiła, że prezydent nie może piastować żadnego innego urzędu). Przeciw wyborowi Bieruta głosowali posłowie PSL. 8 lutego utworzono rząd z Józefem Cyran-kiewiczem jako premierem (Cyrankiewicz zastąpił na tym stanowisku Osóbkę-Morawskiego). Wicepremierami zostali Władysław Gomułka z PPR i Antoni Korzycki z prorządowego Stronnictwa Ludowego. 19 lutego uchwalono ustawę "o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej", nazywaną "małą konstytucją". Ustawa ta mówiła o uprawnieniach Sejmu, prezydenta RP i rządu i obowiązywała do uchwalenia konstytucji PRL 22 lipca 1952 roku. Nowością prawną "małej konstytucji" była instytucja Rady Państwa pod przewodnictwem prezydenta. 22 lutego wydano ustawę o amnestii, obiecującą "puszczenie w niepamięć i przebaczenie" "udziału w przestępczym związku" i podobnych przestępstw określonych w małym kodeksie karnym i w kodeksie karnym Wojska Polskiego - pod warunkiem zgłoszenia się do władz i złożenia broni. Amnestia obniżała kary za liczne inne (ale nie wszystkie) przestępstwa określone w małym kodeksie karnym i w innych dekretach i ustawach. 28 marca w Bieszczadach, w rejonie Baligrodu, udał się zamach Ukraińskiej Armii Powstańczej na wiceministra obrony narodowej, generała Karola Świerczewskiego. Wkrótce rozpoczęto akcję "Wisła", skierowaną przeciw partyzantom ukraińskim i ukraińskiej ludności cywilnej, przymusowo przesiedlanej na ziemie zachodnie i północne. Grupą operacyjną "Wisła" dowodził gen. bryg. Stefan Mossor. W kwietniu PPR sformułowała program "bitwy o handel", czyli o zlikwidowanie handlu prywatnego. 2 czerwca Sejm uchwalił ustawę "o zwalczaniu drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym". Ustawa przewidywała karę więzienia do lat pięciu i grzywny do 5 milionów złotych dla każdego, "kto dla osiągnięcia nadmiernego zysku gromadzi lub ukrywa towary". Ponadto Komisja Specjalna do 32 " 1947 Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym mogła wymierzyć grzywnę, skierować sprawcę do pracy przymusowej, orzec przepadek towarów i urządzeń przedsiębiorstwa, pozbawienie uprawnień handlowych i przemysłowych oraz prawa do zajmowania lokalu handlowego. Wszystko to na drodze pozasądowej, ponadto zaś komisja mogła skierować akt oskarżenia do sądu, który orzekał w trybie doraźnym. 2 lipca Sejm uchwalił Ustawę o Planie Odbudowy Gospodarczej na lata 1947-1949. Podstawowym zadaniem planu było "podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego". Przewidywano "scalenie Ziem Odzyskanych z resztą kraju" i ułatwienia dla gospodarki spółdzielczej i prywatnej. "Bitwa o handel" i związane z nią przepisy pokazywały jednak, że niektóre sformułowania ustawy o planie 3-letnim były deklaracjami bez pokrycia już w momencie ich uchwalania. Polskie Stronnictwo Ludowe usiłowało być legalną opozycją w intensywnie komunizowanej Polsce. Postępowanie władz komunistycznych wobec PSL uderzało w aspiracje stronnictwa do legalności. Komuniści, jak to często praktykowali, odróżniali przywódców, których należało się pozbyć, od zdezorientowanych mas, którym należało dobrać innych przywódców. 6 sierpnia skazano na 15 lat więzienia redaktora "Gazety Ludowej", Zygmunta Augustyńskiego; ks. Leona Pawlinę na 10 lat, zaś chorążego UB, Zygmunta Macieja, na karę śmierci. Sąd zajmował się tym, że ów chorąży mówił księdzu, co dzieje się w UB, zaś ksiądz informował o tym redaktora. Od 10 sierpnia do 10 września sądzono w Krakowie 17 osób, głównie z WiN, ale także z PSL, aresztowanych w październiku 1946 roku. Na członków WiN wydano osiem wyroków śmierci, między innymi skazano na śmierć pułkownika Franciszka Niepokólczyckiego. Działacz PSL, Stanisław Mierzwa, został skazany na 10 lat więzienia, redaktor tygodnika "Piast", Karol Buczek, na 15 lat. Mikołajczyk nie czekał na los przywódców partii ludowych w Bułgarii i w Rumunii i potajemnie opuścił Polskę 21 października. Wiadomość o zniknięciu Mikołajczyka podano 25 października wieczorem. 3 listopada Mikołajczyk znalazł się w Londynie. Z Polski wyjechali również Stefan Korboński, Kazimierz Bagiński, Stanisław Wójcik. Wincentego Bryję i Marię Hulewiczową aresztowano w Czechosłowacji przy próbie ucieczki. Sądzono ich w 1951 roku. 33 1947 Truman stwierdził, że Stany Zjednoczone powinny wspomagać narody opierające się "próbom ujarzmienia przez uzbrojoną mniejszość lub przez presję z zewnątrz". 17 czerwca w Princeton Truman oświadczył, że Stany Zjednoczone nie mogą opuścić małych krajów dążących do zachowania wolności i niepodległości. Stany Zjednoczone miały pomagać tym, których wolność i niepodległość jest zagrożona, ale którzy jej jeszcze nie utracili; Polska nie miała być tą pomocą objęta. 5 czerwca, przemawiając w Uniwersytecie Harwardzkim, amerykański sekretarz stanu George Marshall sformułował plan pomocy gospodarczej dla Europy. Warunkiem pomocy była współpraca gospodarcza krajów europejskich. Związek Radziecki 2 lipca odrzucił Plan Marshalla. Rządy Polski i Czechosłowacji początkowo ten plan zaaprobowały, ale następnie, pod presją radziecką, go odrzuciły. Rząd Cyrankiewicza zrobił to w nocie do rządu Stanów Zjednoczonych z 9 lipca 1947 roku. 12 lipca rozpoczęła się w Paryżu konferencja 14 państw, z której w ostatniej chwili, po Polsce, Rumunii, Jugosławii i Czechosłowacji, wycofała się Finlandia. 15 sierpnia wicekról Indii, lord Mountbatten, proklamował niepodległość Indii. Kraj podzielono wedle zasady wyznaniowej: na hinduis-tyczne Indie i - złożony z dwu rozdzielonych przez Indie części -muzułmański Pakistan. Wyznaczaniu granic między Indiami a Pakistanem towarzyszyły krwawe walki. W krajach, które znalazły się w orbicie radzieckiej, prześladowano opozycyjne stronnictwa ludowe. W lutym na Węgrzech minister spraw wewnętrznych Laszlo Rajk ogłosił o wykryciu spisku, w który mieli być zamieszani posłowie z Partii Drobnych Rolników. Sekretarza tej partii, Belę Kovacsa, aresztowały radzieckie władze okupacyjne. Przebywającego w Szwajcarii premiera Ferenca Nagya w maju zmuszono do zgłoszenia dymisji i pozostania za granicą. 6 czerwca aresztowano w Bułgarii Nikołę Petkowa, sekretarza Związku Chłopskiego, skazano go na śmierć 16 sierpnia. Wyrok wykonano 23 września. W Rumunii pod koniec lipca parlament rozwiązał Narodową Partię Chłopską, zaś w październiku zaczai się proces jej przywódców, zakończony skazaniem na dożywotnie więzienie Juliu Maniu i łona Michalache. Pod koniec września w Szklarskiej Porębie odbyła się narada partii komunistycznych (i "robotniczych") z Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Francji, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR. O naradzie nic nie było wiadomo publicznie i dopiero 5 października prasa 30 »* 1947 komunistyczna poinformowała o powołaniu wspólnej organizacji, nazwanej Biurem Informacyjnym (w skrócie Kominformem). Jako siedzibę tej organizacji wyznaczono Belgrad, ale na krótko: w czerwcu 1948 roku Kominform potępił komunistycznych przywódców Jugosławii i ich zwolenników w innych krajach. Ustalono, że nową siedzibą Kominformu będzie Bukareszt. 30 grudnia został zmuszony do abdykacji 26-letni król Rumunii Michał. Proklamowano republikę. Na emigracji ważnym wydarzeniem politycznym była w roku 1947 śmierć prezydenta RP Władysława Raczkiewicza. W sierpniu 1944 roku ogłoszono, że następcą prezydenta jest przywódca PPS, Tomasz Arciszewski. Raczkiewicz zmarł 6 czerwca, zaś 10 czerwca podano do wiadomości, że prezydent wyznaczył swym następcą Augusta Zales-kiego, byłego ministra spraw zagranicznych RP. W latach 1941-1947 August Zaleski był szefem kancelarii cywilnej prezydenta Raczkiewicza. Objęcie urzędu przez Zaleskiego spowodowało długotrwały kryzys na emigracji. W POLSCE Zwalczanie podziemia przybierało formę procesów sądowych. Niektóre z nich opisywano w prasie i były wobec tego bardziej znane niż inne. 14 stycznia w procesie Ksawerego Grocholskiego i towarzyszy zapadły trzy wyroki śmierci (Ksawery Grocholski, Waldemar Baczak, Witold Kaliski), wykonane w lutym. Grocholskiego oskarżono o kontakty z organizacjami podziemnymi i z ambasadą brytyjską. Po procesie Wielka Brytania odwołała swego ambasadora w Polsce, Cavendisha-Benticka. Od 4 stycznia do 3 lutego odbywał się proces 10 osób, oficerów AK kierujących organizacją "Wolność i Niezawisłość" (WiN), aresztowanych w listopadzie i grudniu 1945 roku. 3 lutego zapadły wyroki od 2 lat więzienia do kary śmierci. Kazimierza Leskiego i Henryka Żuka skazano na 12 lat więzienia, Ludwika Muzyczkę i Józefa Rybickiego na 10 lat, Mariana Gołębiowskiego na karę śmierci, Jana Rzepeckiego na 8 lat więzienia. 19 stycznia wybory do Sejmu przyniosły zwycięstwo Blokowi Demokratycznemu, który uzyskał 80,1% głosów i 394 mandaty. Opozycyjne PSL uzyskało według danych oficjalnych 10,3% głosów 31 1946 Abakanowicza, Tadeusza Wolframa, Aleksandra Świszczą, Stanisława Salskiego i Stanisława Kocema. 24 listopada opublikowano w prasie wywiad udzielony przez Bieruta Ksaweremu Pruszyńskiemu. Bierut mówił, że nie widzi podstaw "dla przeciwstawiania zasadniczych dążeń państwa dążeniom Kościoła". Zdaniem Bieruta, mimo nieuznawania rządu przez Watykan, Kościół w Polsce ma szkoły prywatne i prasę, w szkołach państwowych nauka religii jest obowiązkowa, duchowieństwu pozostawiono majątki, również rolne, wojsko ma kapelanów, radio nadaje kazania i nabożeństwa. Trudności w stosunkach państwa i Kościoła to - według Bieruta - germanofilstwo Watykanu i kazania niektórych księży. Bierut wspomniał, że katolicy mogą starać się "o odrębną reprezentację katolicką w przyszłym Sejmie". Te starania jednak nie były łatwe, bo chrześcijańskodemokratycznemu Stronnictwu Pracy władze uniemożliwiły niezależne działanie. Na związki z katolicyzmem (i z Bolesławem Piaseckim) mogli powołać się tylko trzej posłowie z formującej się od roku grupy tygodnika "Dziś i Jutro". <> W roku 1946 referendum było próbą sił: PSL pokazało, że ma wielu zwolenników, komuniści pokazali, że potrafią sfałszować wyniki. Można było się spodziewać, że rezultaty długo odkładanych wyborów do Sejmu będą podobne do rezultatów referendum. 28 Pierwsze wybory, akcja "Wisła", Kominform ZA GRANICĄ Do ważnych wydarzeń międzynarodowych należały w roku 1947: podpisanie traktatów pokojowych z europejskimi sojusznikami Trzeciej Rzeszy, ogłoszenie "doktryny Trumana", Plan Marshalla i utworzenie Komin-formu. 10 lutego w Paryżu podpisano traktaty pokojowe z byłymi sojusznikami Niemiec: Włochami, Węgrami, Rumunią, Bułgarią i Finlandią. Finlandia zrzekła się na rzecz ZSRR regionu Petsamo, Węgry wróciły do granic z 1938 roku, a więc oddały Rumunii Siedmiogród (Transylwanię). Rumunia oddała Związkowi Radzieckiemu Besarabię i Bukowinę Północną, Bułgaria uzyskała Dobrudzę, Włochy zrezygnowały z kolonii w Afryce i oddały Jugosławii wyspy na Adriatyku i część Chorwacji, zaś Grecji - Dodekanez. Traktaty podpisywały państwa, które były z sojusznikami Niemiec w stanie wojny, na przykład Stany Zjednoczone nie podpisały traktatu z Finlandią. Polska podpisała traktat pokojowy z Włochami. 12 marca Kongres Stanów Zjednoczonych przychylił się do wniosku prezydenta Harry'ego Trumana o przyznanie Grecji i Turcji 400 milionów dolarów i o zezwolenie, aby Stany Zjednoczone wysłały do tych krajów personel cywilny i wojskowy. 29 1946 Posłowie PSL oskarżali funkcjonariuszy UB. Według wersji oficjalnej pożary były przypadkowe. 3 maja po nabożeństwie w kościele Mariackim na rynku krakowskim uformowały się pochody manifestantów, wznoszących okrzyki na cześć Mikołajczyka. Interweniowali żołnierze KBW. Funkcjonariusze UB , użyli broni przeciw manifestantom. Po manifestacjach władze zarządziły masowe aresztowania studentów, co wywołało strajki studenckie. Badaczy prawnego regulowania spraw gospodarczych zainteresuje rozporządzenie wydane l czerwca przez prezesa Rady Ministrów Edwarda Osóbkę-Morawskiego. Rozporządzenie zabrania wytwarzania i sprzedaży dwudziestu siedmiu gatunków wędlin, wśród których jest kiełbasa jałowcowa, krakowska sucha, litewska, wiejska sucha, salami trzech rodzajów i polędwica łososiowa. Dozwolone było 15 rodzajów wędlin, a wśród nich kiszka kaszana i salceson krwisty. 13 czerwca wydano dekret "o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa", drugi już pod tą nazwą, dotyczący głównie przestępstw przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu i przewidujący za te przestępstwa karę śmierci w dwunastu artykułach. Dekret ten, nazywany małym kodeksem karnym, obowiązywał do l stycznia 1970 roku. 23 czerwca podpisano "układ w sprawach finansowych pomiędzy Polską a Wielką Brytanią" (ratyfikowany 19 czerwca 1947 roku). Układ dzielił wydatki poniesione w czasie wojny przez Wielką Brytanię na kilka kategorii. Rząd brytyjski zrezygnował ze zwrotu 73 milionów funtów, wydanych na sprzęt, wyposażenie i dostawy dla Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydatki na pobory i żołd Polskich Sił Zbrojnych oceniono na 47 i pół miliona funtów i ta sprawa pozostała "w zawieszeniu", choć rząd brytyjski zastrzegł sobie prawo jej podjęcia. Następna suma to około 32 milionów funtów wypłaconych na potrzeby polskiej administracji cywilnej. Tu rząd brytyjski zgłosił roszczenia, które miała częściowo zaspokoić natychmiastowa wpłata 3 milionów funtów w złocie "złożonych w Banku Anglii na rachunek Banku Polskiego". Natomiast co do reszty złota, rząd brytyjski "zobowiązuje się nie stawiać żadnych przeszkód w sposobie rozporządzenia lub w wywozie". 10 milionów funtów miało być wpłacane rządowi brytyjskiemu w ratach przez lat piętnaście. Rząd brytyjski przekazał jednocześnie rządowi polskiemu "towary nadwyżkowe z zapasów wojskowych wartości 6 milionów funtów". 26 1946 30 czerwca odbyło się referendum - w warunkach zupełnie nie sprzyjających ani swobodnemu wyrażeniu swej woli przez głosujących, ani zapoznaniu się kogokolwiek z tym, jak rzeczywiście głosowano. W pierwszych dniach po referendum publikowano oficjalnie wyłącznie wyniki z większych miast. Podawane wyniki z Krakowa odbiegały od wyników z innych miast i głosiły, że 84% głosujących było przeciw zniesieniu Senatu, 59% przeciw zmianom ustrojowym i 30% przeciw zmianom granicznym. Opublikowane oficjalnie dane ogólne stwierdzały, że przeciw zniesieniu Senatu było 32% głosujących, przeciw zmianom ustrojowym - 23% i przeciw zmianom granicznym - 9%. 4 lipca w Kielcach rozeszła się pogłoska o tym, że Żydzi porwali chłopca. Tłum przystąpił do mordowania Żydów mieszkających w domu przy ulicy Planty. Chłopiec odnalazł się, nie był porwany, natomiast mściciele zamordowali 41 osób, w tym małe dziecko. Podobne rozruchy antyżydowskie, nazywane pogromami, miały miejsce przedtem i potem w kilku innych miastach, ale pogrom kielecki przesłonił je rozmiarem ofiar i rozgłosem. Na podstawie dekretu z 5 lipca utworzono Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, który przejął kompetencje ministra spraw wewnętrznych i administracji dotyczące "kontroli rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów za pomocą druku, obrazu i żywego słowa". Cenzura istniała od początku władzy komunistycznej w Polsce, natomiast od połowy 1946 roku zaczai działać specjalny urząd cenzorski. Urząd ten wydawał między innymi ogłaszane w "Monitorze Polskim" postanowienia o zakazie debitu, czyli rozpowszechniania pocztą na terenie Polski czasopism ukazujących się za granicą. Uchwała z 26 września Rady Ministrów pozbawiła obywatelstwa polskiego sześciu generałów, w tym Władysława Andersa, Antoniego Chruściela, Stanisława Kopańskiego i Stanisława Mączka oraz siedemdziesięciu wyższych oficerów. Uzasadnieniem tej decyzji była służba w armii obcej, za jaką uznano Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Od 9 do 28 października przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie toczył się proces 11 członków Organizacji Polskiej i NSZ. Na karę śmierci skazano Mirosława Ostromęckiego, Władysława Drybsa i Marię Kobierzycką. Od 23 listopada do 10 grudnia sądzono 12 osób określonych jako członkowie sztabu Komendy Głównej NSZ i Organizacji Polskiej. Na śmierć skazano Michała Pobochę, Piotra 27 l 1946 Prawie wszędzie panują rządy policyjne, i, z wyjątkiem Czechosłowacji, nie ma tam prawdziwej demokracji". 18 kwietnia zgromadzenie Ligi Narodów rozwiązało Ligę i przekazało jej uprawnienia Organizacji Narodów Zjednoczonych. 26 maja wybory w Czechosłowacji przyniosły najwięcej miejsc w parlamencie komunistom, otrzymali oni 93 miejsca na 305. Od 10 czerwca do 11 lipca sądzono w Jugosławii Draże Michaj-lovicia, przywódcę niekomunistycznego ruchu oporu. Wyrok śmierci wykonano 17 lipca. 25 lipca Stany Zjednoczone przeprowadziły próbny wybuch bomby atomowej na atolu Bikini na Pacyfiku. 7 sierpnia ZSRR zażądał od Turcji zrezygnowania z praw w cieśninach Bosfor i Dardanele, przyznanych Turcji na mocy konwencji w Montreux z 1936 roku. 8 września na podstawie referendum zdecydowano o zniesieniu monarchii w Bułgarii. Francuskie Konstytucyjne Zgromadzenie Narodowe uchwaliło 29 września konstytucję IV Republiki, zatwierdzoną w referendum 13 października. 30 października konstytucję uroczyście podpisano. l października trybunał międzynarodowy wydał w Norymberdze wyrok w trwającym prawie rok (od listopada 1945 roku) procesie 22 przywódców Trzeciej Rzeszy. Dwunastu oskarżonych skazano na śmierć, w tym sądzonego zaocznie Martina Bormanna. Jeden ze skazanych, Hermann Goering, popełnił przed wykonaniem wyroku samobójstwo. Wyroki śmierci wykonano 16 października. Prasa komunistyczna protestowała przeciw zbyt łagodnym wyrokom (7 osób skazano na kary więzienia, 3 osoby uniewinniono). 27 października wybory w Bułgarii przyniosły kierowanemu przez komunistów Frontowi Ojczyźnianemu 364 miejsca w parlamencie, opozycja uzyskała 101 miejsc. 19 listopada odbyły się wybory w Rumunii. Komuniści występowali tam w "Bloku Partii Demokratycznych", który uzyskał 384 mandaty na 450. Wybory w Bułgarii i w Rumunii odbywały się w atmosferze terroru i ich rzetelność była wątpliwa. W POLSCE 3 stycznia KRN uchwaliła ustawę o nacjonalizacji, w znacznej mierze sankcjonującą dokonane już wywłaszczenia z okresu okupacji i powojenne. 24 * 1946 Dekret z 22 stycznia mówił "o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego" i służył do karania przewojen-nych funkcjonariuszy państwowych (przepisy miały działać wstecz). Dekret ten przewidywał karę więzienia lub śmierci dla osób działających na szkodę narodu lub państwa przez "umniejszenie lub osłabienie siły zbrojnej polskiej lub sprzymierzonej" lub "osłabienie ducha obronnego społeczeństwa". Rządzili materialiści, ale byli skłonni karać śmiercią osłabienie ducha, i to przed wojną, wtedy gdy właśnie partia komunistyczna sprzeciwiała się wysiłkowi zbrojnemu i starała się prowadzić dywersję w Wojsku Polskim. 14 lutego przeprowadzono pierwszy po wojnie spis powszechny. Polska miała 24 miliony ludności (w porównaniu z 36 milionami w roku 1938). 7,5 miliona osób mieszkało w miastach, przeszło 16 milionów na wsi. Według spisu w Polsce było 2,3 miliona Niemców. W połowie lutego rozpoczęła się akcja wysiedlania Niemców z oddanych Polsce ziem zachodnich i pomocnych (nazywano to repatriacją). W roku 1947 wysiedlenia w zasadzie zakończono. Ustawa z 27 kwietnia "o głosowaniu ludowym" przewidywała, że głosowanie 30 czerwca odpowie na trzy pytania: ,,a) czy jesteś za zniesieniem Senatu? b) czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej? c) czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nisie Łużyckiej?". O granice wschodnie nie pytano, a północne zaliczono do zachodnich. PSL wezwało do głosowania przeciw zniesieniu Senatu, głównie po to, by policzyć swoich zwolenników (co się zresztą nie udało). Ustawa z 28 kwietnia uzależniała obywatelstwo polskie osób zamieszkałych na Ziemiach Odzyskanych przed l stycznia 1945 roku od ich narodowości. Prawo obywatelstwa przysługiwało osobie, która "udowodniła swoją polską narodowość przed komisją weryfikacyjną (narodowościową) i uzyskała na tej podstawie stwierdzenie swej polskiej narodowości przez właściwe władze administracji ogólnej I instancji oraz złożyła deklarację wierności Narodowi i Państwu Polskiemu" (art. 1). 2 maja spłonęło kilkaset zabudowań we wsi Wąwolnica koło Puław. 25 1945 Dekret o postępowaniu doraźnym przewidywał możliwość stosowania kary śmierci lub więzienia dożywotniego bez względu na ustawowe zagrożenia karne (art. 2). W postępowaniu doraźnym areszt tymczasowy jest obowiązkowy (art. 9), zaś wyroki i postanowienia sądu nie podlegają zaskarżeniu (art. 17). Komisję specjalną powołano "do wykrywania i ścigania przestępstw godzących w interesy życia gospodarczego lub społecznego państwa". Do tych przestępstw należała "spekulacja". Komisja "nie kierując sprawy na drogę postępowania sądowego" mogła na okres do 2 lat "skierować sprawcę do pracy przymusowej, jeżeli jego działanie pozostaje w związku z wstrętem do pracy albo stwarza niebezpieczeństwo popełnienia nadużyć lub dopuszczenia się szkodnictwa gospodarczego" (art. 10). Przewidziano więc profilaktyczne umieszczenie w "o-bozie pracy" w trybie administracyjnym (pozasądowym). Według artykułu 14: "postanowienia Komisji Specjalnej są ostateczne; od postanowień tych nie służy żaden środek prawny". Komisja pochodziła z mianowania, mogła tworzyć delegatury i stwierdzono, że jej członkowie i członkowie delegatur "mogą być w każdej chwili odwołani przez władzę mianującą". W roku 1945 zaczął ukazywać się "Tygodnik Powszechny" - katolickie pismo społeczno-kulturalne (od marca), od listopada zaczęła wychodzić "Gazeta Ludowa" - pismo Polskiego Stronnictwa Ludowego, a także "Tygodnik Warszawski" - czasopismo katolickie związane z warszawską kurią metropolitalną. ** Koniec drugiej wojny światowej przyniósł przemieszczenie milionów Polaków i Niemców na zachód. W roku 1945 stało się wiadome, jaki będzie powojenny kształt terytorialny Polski. Jej ustrój, jak się zdawało, nie był jeszcze przesądzony. Od końca czerwca Mikołajczyk brał udział w rządzie koalicyjnym. Wydawało się, że mikołajczykowska pół opozycja - pół koalicja może mieć wpływ na warunki życia w Polsce. 22 Referendum ZA GRANICĄ 31 stycznia Zgromadzenie Narodowe Węgier wydało ustawę stwierdzającą, że Węgry są republiką, i normującą uprawnienia prezydenta. Pierwszym prezydentem został l lutego Zoltan Tildy. 5 marca Churchill otrzymał stopień doktorski w Westminster College w Fulton w Stanach Zjednoczonych. W obecności prezydenta Trumana Churchill wygłosił przemówienie, w którym mówił wprost o zagrożeniu radzieckim: "Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu. Poza tą linią znajdują się wszystkie stolice dawnych państw środkowej i wschodniej Europy, Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia - wszystkie te sławne miasta i zamieszkująca wokół nich ludność leżą, że się tak wyrażę, w strefie radzieckiej i wszystkie, w takiej czy innej formie, podlegają nie tylko wpływom radzieckim, ale kontroli z Moskwy w bardzo wysokim, niekiedy rosnącym stopniu". "Partie komunistyczne, które były bardzo małe w tych wszystkich państwach Europy Wschodniej, otrzymały stanowisko nadrzędne i władzę, o wiele przewyższające ich liczebność, i dążą wszędzie do zdobycia wpływów totalistycznych. 23 1945 noczone. Porozumienie moskiewskie spowodowało, że zaczęła jawnie działać niezależna od komunistów partia - Polskie Stronnictwo Ludowe. Stronnictwu Pracy nie udało się uzyskać podobnej niezależności, natomiast Stronnictwu Narodowemu odmówiono legalizacji. Na konferencji poczdamskiej porozumienia w sprawie Polski dotyczyły rządu i granic. Stwierdzono, że "następstwem nawiązania przez rządy brytyjski i Stanów Zjednoczonych stosunków dyplomatycznych z Polskim Rządem Tymczasowym było cofnięcie ich uznania dawnemu Rządowi Polskiemu w Londynie, który nie istnieje". "Trzy Mocarstwa przyjmują do wiadomości, że Polski Rząd Tymczasowy, stosownie do postanowień Konferencji Krymskiej, zgodził się na urządzenie, skoro tylko będzie to możliwe, wolnych i nieskrępowanych wyborów na podstawie powszechnego i tajnego prawa wyborczego, w których to wyborach wszystkie stronnictwa demokratyczne i przeciwnazistowskie będą miały prawo uczestniczyć i wystawiać kandydatów". W sprawie granic stwierdzono, że "z ostatecznym wyznaczeniem swej granicy zachodniej Polska powinna zaczekać do układu pokojowego". Niemniej jednak: "Trzej szefowie rządów są zgodni co do tego, że zanim nastąpi ostateczne określenie zachodniej granicy Polski, dawne ziemie niemieckie na wschód od linii idącej od Morza Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry do miejsca, gdzie wpada zachodnia Nissa i wzdłuż Nissy zachodniej do granicy czechosłowackiej, łącznie z tą częścią Prus Wschodnich, która nie jest umieszczona pod administracją ZSRR zgodnie z porozumieniem osiągniętym na niniejszej konferencji oraz łącznie z obszarem Wolnego Miasta Gdańska, będą pod administracją Państwa Polskiego i w tym celu nie powinny być uważane za część radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech". 2 sierpnia wydano dekret o amnestii, puszczający w niepamięć niektóre przestępstwa przewidziane w dekrecie o ochronie państwa z 30 października 1944 roku i w kodeksie karnym Wojska Polskiego oraz łagodzący kary w przypadku innych przestępstw "popełnionych z pobudek politycznych". 16 sierpnia Edward Osóbka-Morawski i Wiaczesław Mołotow podpisali w Moskwie umowę o polsko-radzieckiej granicy państwowej. Umowa powoływała się na ustalenia konferencji krymskiej, nazwanej później jałtańską, i berlińskiej, nazwanej poczdamską. Umowa ta 20 " 1945 przewidywała odchylenia od "linii Curzona" "na rzecz Polski w niektórych rejonach od pięciu do ośmiu kilometrów" i dodatkowo w dwu rejonach odchylenia na rzecz Polski nie przekraczające 30 i 17 kilometrów. Wyrażenia "linia Curzona" użyto może dlatego, by nie mówić o granicy trzeciego rozbioru z 1795 roku, którą w umowie Osóbka-Mołotow w zasadzie zachowano. "Linia Curzona" nie była wyznaczona w Galicji, czyli na terenie byłego zaboru austriackiego. W umowie Osóbka-Mołotow przeprowadzono zupełnie nową linię między Sanem a Bugiem, przecinającą dawne województwo lwowskie. Przebieg granicy w Prusach Wschodnich ustalono "aż do ostatecznego rozstrzygnięcia zagadnień terytorialnych przy uregulowaniu pokojowym". Umowę o granicy ratyfikowano w Warszawie 4 lutego 1946 roku. 16 sierpnia Osóbka i Mołotow podpisali "umowę między Polską i ZSRR o wynagrodzeniu szkód wyrządzonych przez okupację niemiecką". Umowa stwierdzała, że ZSRR zrzeka się na rzecz Polski pretensji do mienia niemieckiego "na całym terytorium Polski, łącznie z tą częścią terytorium Niemiec, która przechodzi do Polski". W tej samej umowie Polska zobowiązała się dostarczyć ZSRR 52 miliony ton węgla w ciągu pięciu lat i później po 12 milionów ton co roku "po specjalnej cenie umownej", czyli w praktyce za darmo. W marcu 1947 roku ilości te obniżono, w listopadzie 1953 roku proceder dostarczania węgla "po specjalnej cenie umownej" wstrzymano, zaś w roku 1956 wrócono do tej sprawy w listopadowych rozmowach polsko-radzieckich. 12 września w uchwale rządu stwierdzono, że konkordat zawarty między Polską a Watykanem "przestał obowiązywać wskutek jednostronnego zerwania go przez Stolicę Apostolską przez akty prawne zdziałane w czasie okupacji, a sprzeczne z jego postanowieniami". 13 listopada "na okres przejściowy" utworzono Ministerstwo Ziem Odzyskanych obejmujące "ziemie odzyskane na zachód i północ od granic państwa z roku 1939". Do zadań ministerstwa należało między innymi prowadzenie akcji osiedleńczej i zarząd mieniem poniemieckim. 16 listopada wydano trzy dekrety zwiększające możliwości działań karnych władzy, czyli posługiwanie się terrorem: "o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa", "o postępowaniu doraźnym" i "o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym". 21 1945 w Londynie UNESCO - organizację współpracy międzynarodowej w dziedzinie wychowania, nauki i kultury. Od 17 lipca do 2 sierpnia trwała w Berlinie konferencja przywódców trzech mocarstw, w której brali udział Stalin, Truman, a ze strony brytyjskiej początkowo Churchill, a od 28 lipca Attlee jako nowy premier Wielkiej Brytanii. Na konferencji zgodzono się powołać Radę Ministrów Spraw Zagranicznych "w celu prowadzenia dalszych prac przygotowawczych w związku z zawarciem pokoju". W radzie, prócz państw biorących udział w konferencji berlińskiej, miały być reprezentowane Chiny i Francja. "Rada będzie upoważniona do przygotowania i przedstawienia Narodom Zjednoczonym traktatów pokoju z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią oraz do zaproponowania załatwień spraw terytorialnych w związku z zakończeniem wojny w Europie. Rada będzie użyta do przygotowania układu pokojowego dla Niemiec, który rząd niemiecki przyjmie, gdy powstanie rząd zdatny do tego". Szczegółowo omówiono zasady postępowania sprzymierzonych wobec Niemiec. Postanowiono, że "ZSRR zobowiązuje się zaspokoić polskie żądania o odszkodowanie ze swej własnej części odszkodowań". "Konferencja zgodziła się w zasadzie na propozycję rządu radzieckiego, żeby ostatecznie przekazać Związkowi Radzieckiemu Królewiec z obszarem przyległym". Zgodnie z poleceniem prezydenta Trumana, 6 sierpnia lotnictwo amerykańskie zrzuciło bombę atomową na Hiroszimę, 9 sierpnia na Nagasaki, 8 sierpnia ZSRR wypowiedział wojnę Japonii, 14 sierpnia cesarz Hirohito zapowiedział kapitulację, którą 2 września podpisano. W sierpniu wojska radzieckie wkroczyły do Korei północnej, we wrześniu - wojska amerykańskie do Korei południowej, strefy okupacyjne rozdzielono wzdłuż 38 równoleżnika. W POLSCE W styczniu Armia Czerwona, od jesieni oczekująca za Wisłą, rozpoczęła ofensywę, zdobywając Kielce (15.), Warszawę (17.), Częs-tochowę(17.), Kraków(19.), Łódź(19.), Olsztyn (22.), Bydgoszcz (23.), Opole (24.), Katowice (27.). Rozkazem z 19 stycznia Komendant Główny gen. Leopold Okulicki rozwiązał Armię Krajową. Część oficerów i żołnierzy AK przeszła do nowych organizacji konspiracyjnych: Nie i Wolność i Niezawisłość (WiN). 18 1945 Na początku marca przebywający w konspiracji przywódcy podziemia otrzymali zaproszenia na rozmowy z przedstawicielami Armii Czerwonej, po czym zawieziono ich do Moskwy do więzienia. Jak oświadczył później Stalin, "aresztowania dokonały sowieckie władze wojskowe na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy Polskim Rządem Tymczasowym a Sowieckim Dowództwem Wojskowym". 21 kwietnia Osóbka-Morawski i Stalin podpisali w Moskwie "Układ o przyjaźni, pomocy i współpracy powojennej". Układ był wprost skierowany przeciw Niemcom, mówił o usunięciu groźby agresji i o pomocy w przypadku agresji ze strony Niemiec lub ich ewentualnych sprzymierzeńców (art. 3 i 4). Art. 5 mówił o niezawieraniu rozejmu lub pokoju z Niemcami ze szkodą dla którejkolwiek ze stron. Art. 6 zobowiązywał strony do niebrania udziału w koalicji przeciw drugiej stronie. Układ był ważny na 20 lat i miał być przedłużany co 5 lat automatycznie, chyba że któraś ze stron wypowiedziałaby go na 12 miesięcy przed upływem pięciolecia. W czerwcu odbyły się w Moskwie rozmowy na temat reorganizacji rządu w Polsce i toczył się proces przywódców Polski podziemnej, rozpoczęty 16 czerwca, nazwany "sprawą organizatorów, kierowników i uczestników polskiego ruchu nielegalnego w zapleczu Armii Czerwonej na terytorium Polski, Litwy oraz obwodów zachodnich Białorusi i Ukrainy". Warto pamiętać, że umowę o polsko-radzieckiej granicy państwowej podpisano w sierpniu, już po aresztowaniu szesnastu i po ich procesie. Wyrok wydano 21 czerwca i skazano komendanta Armii Krajowej gen. Okulickiego na 10 lat więzienia, delegata rządu Stanisława Jankowskiego na 8 lat, członków Krajowej Rady Ministrów Adama Bienia, Stanisława Jasiukowicza i Antoniego Pajdaka (sądzonego osobno) - na 5 lat więzienia. Okulicki, Jankowski i Jasiukowicz nigdy z ZSRR nie wrócili. Równolegle - od 17 do 21 czerwca - odbywały się w Moskwie narady na temat utworzenia w Polsce rządu, który mógłby być uznany przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. W naradach brał udział były premier rządu londyńskiego Stanisław Mikołajczyk. Rozmowy doprowadziły do utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, którego wicepremierem, a zarazem ministrem rolnictwa i reform rolnych został Mikołajczyk (premierem był nadal Osóbka-Morawski). 5 lipca rząd ten został uznany przez Wielką Brytanię i Stany Zjed- 19 1944 We wrześniu powołano w Lublinie związane z PKWN, a więc i z PPR, stronnictwa noszące nazwy partii działających dotychczas w konspiracji: Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne. 24 listopada premier RP Stanisław Mikołajczyk zgłosił dymisję rządu. Misję utworzenia nowego rządu otrzymał Jan Kwapiński, który jednak po czterech dniach zrezygnował. 29 listopada premierem został Tomasz Arciszewski. Tego dnia na wniosek premiera prezydent RP mianował czterech ministrów krajowych, z których jak ogłoszono, "Sobolewski" (a więc Jan Stanisław Jankowski) był również w poprzednim rządzie wicepremierem i delegatem rządu w kraju. Pod koniec roku ogłoszono zmiany w ośrodku politycznym kierowanym przez komunistów. 31 grudnia wydano ustawę o powołaniu na miejsce PKWN rządu tymczasowego. Premierem został Edward Osób-ka-Morawski, dotychczasowy przewodniczący PKWN. W roku 1944 żołnierze polscy walczyli bohatersko we Włoszech, w Holandii, na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej, w Warszawie. Polska była wszędzie i nigdzie, najbardziej może istniała w czasie dwu miesięcy Powstania Warszawskiego. Za sprawą komunistów, Armii Czerwonej i NKWD powstał przyczółek w Lublinie, z którego miała rozwinąć się powojenna rzeczywistość polska. Żołnierze walczący na Zachodzie nie wiedzieli jeszcze, że będą "emigracją żołnierską", rząd RP w Londynie nie wiedział, że nie wpłynie na kształt powojennej Polski i zostanie przez sojuszników uznany za "nieistniejący". 16 Ofensywa Armii Czerwonej, Jałta, proces 16, Poczdam ZA GRANICĄ Od 4 do 11 lutego trwało w Jałcie na Krymie spotkanie szefów rządów tfzech mocarstw prowadzących wojnę z Niemcami. Wzięli w nim udział Stalin, Ro-osevelt i Churchill. Zgodzono się na przesunięcie granic Polski na zachód, stwierdzając jednak, że "ostateczne ustalenie granic Polski na zachodzie powinno nastąpić na konferencji pokojowej". Zdecydowano, że rząd tymczasowy w Polsce będzie uznany przez trzy mocarstwa. Zreorganizowany "tymczasowy rząd jedności narodowej" zobowiązano do "przeprowadzenia wolnych, nieskrępowanych wyborów na zasadzie powszechnego i tajnego głosowania". 11 lutego wojska radzieckie zdobyły Budapeszt. 13 i 14 lutego lotnictwo brytyjskie i amerykańskie bombardowało Drezno, niszcząc miasto i powodując olbrzymie straty ludności cywilnej. 30 kwietnia Hitler popełnił samobójstwo, 2 maja skapitulował Berlin, 7 maja Wrocław. 7 maja w kwaterze Eisenhowera w Re-ims podpisali kapitulację Jodl i von Friedeburg, 8 maja Keitel podpisał kapitulację w Berlinie. Działania wojenne ustały 8 maja wieczorem. 26 czerwca podpisano w San Francisco Kartę Narodów Zjednoczonych, 16 listopada jako jedną z instytucji ONZ utworzono BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i NM Potitvcznyef» , 7 Uniwersytetu Wars?.--a ^ i «o ul. Nowy Świal 69, 00-o-to 1944 "Burza" ("wybuch otwartej walki w polu na wielką skalę"), oddziały AK wzięły w tej walce udział, a następnie zostały rozbrojone przez Armię Czerwoną. Kilka tysięcy żołnierzy AK wywieziono w głąb Związku Radzieckiego. 20 lipca w gronie komunistów w Moskwie, w porozumieniu z władzami radzieckimi, zapadła decyzja o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, a więc swego rodzaju prowizorycznego rządu dla Polski. Według oficjalnej, fikcyjnej wersji, przyjmuje się, że PKWN został powołany przez Krajową Radę Narodową i że powstał w Polsce. Tak nie było. PKWN w opracowanym w Moskwie manifeście oświadczył, że on sam i KRN działają na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 roku (zniesionej przez konstytucję z 23 kwietnia 1935 roku). Według PKWN, aż do uchwalenia nowej konstytucji będą obowiązywać "podstawowe założenia konstytucji z 17 marca 1921 roku". W lipcu Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy. Od 22 do 25 lipca oddziały AK walczyły w Lublinie, gdzie delegat rządu i komendant okręgu AK rozpoczęli krótkotrwałą jawną działalność. 26 lipca wyleciał do Moskwy premier Stanisław Mikołajczyk wraz ze Stani-sławem Grabskim i Tadeuszem Romerem. 27 lipca PKWN pod osłoną radziecką znalazł się w Polsce. Tego dnia zakończyły się walki o Lwów, w których brały udział oddziały AK (na początku sierpnia sztab komendy Obszaru Lwowskiego AK został aresztowany przez NKWD). l sierpnia o piątej po południu wybuchło powstanie w Warszawie. Oddziały AK rozpoczęły walkę o opanowanie miasta. Tego dnia Naczelny Wódz, gen. Kazimierz Sosnkowski, był w Rzymie: gen. Anders w obecności gen. Sosnkowskiego otrzymywał na Piazza Yenetia komandorię amerykańskiego orderu Legion ofMerit. Premier Mikołajczyk w pierwszych dniach sierpnia rozmawiał w Moskwie z Mołotowem i Stalinem, a także z przedstawicielami PKWN i KRN (6 i 7 sierpnia). 7 sierpnia prezydent RP Władysław Raczkiewicz wyznaczył swoim następcą niedawno przybyłego z Polski przywódcę PPS, Tomasza Arciszewskiego. 15 sierpnia Bolesław Bierut, jako przewodniczący KRN, i Edward Osóbka-Morawski, jako przewodniczący PKWN, podpisali "ustawę" stwierdzającą, że "dekrety z mocą ustawy wydawane są przez PKWN 14 " 1944 i następnie przedkładane prezydium KRN do zatwierdzenia". Odtąd owe dekrety zaczynały się od słów: "PKWN postanawia, a prezydium KRN zatwierdza, co następuje". Datę 15 sierpnia nosił wydany w Lublinie pierwszy numer "Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej", w którym tę "ustawę" o dekretach opublikowano. 30 września prezydent RP zwolnił gen. Kazimierza Sosnkowskiego ze stanowiska Naczelnego Wodza i mianował na to stanowisko dowódcę AK, gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Tego dnia padł Żoliborz. 2 października podpisano w Ożarowie akt kapitulacji Powstania Warszawskiego. Po 63 dniach walki Warszawa padła. Dowódcy AK trudno było pełnić funkcję Naczelnego Wodza, bo po upadku powstania znalazł się w niewoli niemieckiej. Tymczasem w Lublinie PKWN wydawał dekrety i organizował aparat wojskowo-policyjny. Ze strony polskokomunistycznej kierował tymi sprawami resort bezpieczeństwa publicznego, na którego czele stał Stanisław Radkiewicz. Niezależnie działały oddziały NKWD. Nadzór nad sprawami bezpieczeństwa, czyli nad organizacją terroru policyjnego, sprawowali radzieccy funkcjonariusze wojskowi i policyjni. 23 września wydano dekret: kodeks karny Wojska Polskiego, zawierający rozdział XVII "Zbrodnie stanu" (art. 85-103), w którym karę śmierci przewidziano w 10 artykułach, między innymi za przestępstwa popełnione słowem ("kto publicznie Izy, znieważa albo wyszydza ustrój" - art. 103). W rozdziale "Przestępstwa przeciwko obowiązkowi wierności żołnierskiej" (art. 104-114) karę śmierci przewidziano w siedmiu artykułach. Dekret PKWN z 30 października "o ochronie państwa" zawierał 11 artykułów karnych mówiących, że kto popełni dane przestępstwa "podlega karze więzienia lub karze śmierci". Art 2 przewidywał karanie w ten sposób sprzeciwiania się reformie rolnej, chociaż nie uchwalono jeszcze ustawy o tej reformie. Art. 6 przewidywał karanie wyrabiania, przechowywania lub zbywania "w czasie wojny" bez zezwolenia aparatu radiowego, nadawczego lub odbiorczego. Art. 11 mówił o karaniu osoby, która wie o przestępstwie lub o przygotowywaniu przestępstwa, ale "zaniecha donieść o tym w porę władzy". Ten i inne dekrety przewidujące rozległe stosowanie kary śmierci dawały tworzącemu się aparatowi terroru państwowego znaczne możliwości działania. 15 1944 Armie sprzymierzonych zbliżały się do Niemiec. 20 lipca oficerowie niemieccy zorganizowali w Prusach Wschodnich (nieudany) zamach na Hitlera. Na froncie zachodnim 25 sierpnia zdobyto Paryż, na początku września Brukselę i Liege. Latem Armia Czerwona zatrzymała się na linii Wisły, nie zdobywając Warszawy. W sierpniu powstał w Rumunii rząd koalicyjny z komunistą Lucretiu Patrascanu jako ministrem sprawiedliwości. 31 sierpnia Armia Czerwona wkroczyła do Bukaresztu. 5 września ZSRR wypowiedział wojnę Bułgarii, 8 września wojska radzieckie przekroczyły Dunaj i w Sofii utworzono rząd, w którym komuniści otrzymali ministerstwa spraw wewnętrznych i sprawiedliwości. 19 września podpisano porozumienie radziecko-fińskie przewidujące zawieszenie działań wojennych i utratę przez Finlandię terytoriów zdobytych przez ZSRR w roku 1940 i niektórych innych. 19 października wojska radzieckie zajęły Debreczyn we wschodnich Węgrzech, gdzie utworzono "tymczasowy rząd narodowy" z udziałem komunistów. Od 9 do 20 października toczyły się w Moskwie rozmowy radziecko--brytyjskie, podczas których Churchill zaproponował procentowy podział wpływów w Europie Południ owo- Wschodniej. Propozycja przewidywała 90% wpływów radzieckich w Rumunii, 80% na Węgrzech i w Bułgarii, 50% w Jugosławii, w zamian za 90% wpływów brytyjskich w Grecji. Strefa przeznaczona dla ZSRR była już wtedy w znacznej części zajęta przez Armię Czerwoną. 16 grudnia Niemcy rozpoczęli krótkotrwałą kontrofensywę w Ar-denach. W POLSCE 13 kwietnia 1943 roku Niemcy ogłosili o odkryciu grobów oficerów polskich w Katyniu. Rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o zbadanie sprawy, po czym ZSRR zerwał stosunki z rządem polskim. Na przełomie listopada i grudnia 1943 roku ZSRR, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone podjęły w Teheranie decyzje dotyczące przesunięcia na zachód granic Polski. Odbyło się to bez wiedzy i zgody rządu polskiego. Zbliżająca się do 12 " 1944 Polski Armia Czerwona napotkała zorganizowane podziemie związane z rządem polskim w Londynie. Ale u boku i przy wsparciu Armii Czerwonej ujawniły się kadry komunistyczne organizowane od początku 1942 roku pod okupacją niemiecką i uczestniczące w formowanych w ZSRR od maja 1943 roku oddziałach wojskowych złożonych z żołnierzy polskich pod dowództwem radziecko-polskim. Z okazji nowego roku 1944 wymienili telegramy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz i król Wielkiej Brytanii Jerzy VI. Władysław Raczkiewicz był prezydentem jedynego wówczas rządu polskiego, któremu podlegały siły zbrojne na Zachodzie i Armia Krajowa w Polsce. W rok później był już w Polsce inny rząd: komunistyczny. W przemówieniu noworocznym premier Mikołajczyk wypowiedział się o sąsiadach i sojuszach: "Rosja sowiecka w dobrych, to jest wyłączających krzywdę, sąsiedzkich stosunkach z Polską, znajdzie w nas wiernego sojusznika przeciw niemieckiemu Drang nach Osten, który nawet przy komunistycznych Niemcach nic by nie stracił na ostrości". 4 stycznia ogłoszono, że Armia Czerwona przekroczyła granice Polski. Wydana z tej okazji deklaracja rządu RP stwierdziła, że "swym postępowaniem w ciągu tej wojny, Naród polski wykazał, że rozwiązań narzuconych siłą nie uznał i nie uzna". Rząd Polski stwierdził również, że spodziewa się od ZSRR, że kraj ten "uszanuje prawa i interesy Rzeczypospolitej i jej obywateli". l lutego żołnierze AK dokonali udanego zamachu na generała policji Franza Kutscherę, szefa SS i policji Dystryktu Warszawskiego. W maju w ofensywie alianckiej we Włoszech znaczny udział miały oddziały polskie. 18 maja żołnierze II Korpusu zdobyli twierdzę - klasztor benedyktynów na Monte Cassino. W prasie polskiej w Wielkiej Brytanii pisano wtedy, że "ta krew nie może się zmarnować": "naród, kory ma takich żołnierzy i obywateli - czynami okupił swe prawo do wolności, niepodległości i całości swego państwa". Gdy na początku czerwca Rzym został zdobyty przez wojska sprzymierzonych, ambasador RP przy Watykanie, Kazimierz Papee, uzyskał swobodę ruchów i mógł poruszać się poza obrębem Państwa Watykańskiego (zaś ambasador niemiecki możliwość wychodzenia poza Państwo Watykańskie stracił). Na początku lipca toczyły się walki o Wilno. Wykonując plan 13 wały następnie wydawnictwa niezależne w Polsce: Pomost, Kwadrat, Wydawnictwo Grup Oporu "Solidarni", Wszechnica Społeczno-Poli-tyczna, Biblioteka Wolnego Głosu Ursusa/Myśl i Oficyna Śląska. W obecnym wydaniu dodano lata 1989-1993 i niektóre zdania ze wstępu, traktujące o komunizmie i o wiedzy o komunizmie, zostały przesunięte w przeszłość. 10 Wejście Armii Czerwonej, nowa władza ZA GRANICĄ Na początku roku 1944 druga wojna światowa trwała już od ponad czterech lat. Tak sprawy wyglądały z perspektywy Polski, Anglii, Francji i Niemiec. ZSRR brał udział w wojnie od dwóch i pół roku, Stany Zjednoczone od dwóch lat. Zimą z roku 1942 na 1943 Armia Czerwona otoczyła pod Stalingradem szóstą armię niemiecką i rozpoczęła odzyskiwanie terenu. Do początku roku 1944 Armia Czerwona odzyskała niemal całe terytorium ZSRR sprzed 1939 roku. W roku 1943 wojska amerykańskie, brytyjskie i sprzymierzone po zajęciu Sycylii zajmowały południe Włoch. Sprzymierzeńcy Niemiec - w roku 1943 Włochy, w roku 1944 Węgry -dążyli do odrębnego pokoju, co spowodowało w tych krajach przewroty proniemieckie i okupację niemiecką. 4 czerwca wojska sprzymierzonych, głównie amerykańskie, wkroczyły do Rzymu, który stał się pierwszą zdobytą stolicą europejską. 6 czerwca wojska amerykańskie i brytyjskie wylądowały w Normandii. Rozpoczęło się zdobywanie terenu we Francji. W lipcu opanowane były Włochy południowe i na froncie zachodnim Normandia. Na froncie wschodnim Armia Czerwona wkroczyła do Polski centralnej. 11 odnotowywane bez omawiania, jak odnosiły się do rzeczywistości. Ważne jest, że postanowiono ogłosić komunikat, podać wiadomość do wierzenia. Treść komunikatów władz, zmiany szczegółów w rytuałach oficjalnych wpływały na zabarwienie poszczególnych lat. Zmiany na stanowiskach partyjnych i państwowych odnotowywano tu mniej szczegółowo niż skłonni są to czynić niektórzy autorzy. Autor tej pracy na ogół nie wiedział, czy rzeczywiście coś się wydarzyło, gdy towarzysz Sokorski zastąpił towarzysza Witaszewskiego lub odwrotnie. Odnotowywano tu natomiast wielokrotnie nazwiska osób skazywanych przez sądy w publicznie znanych procesach politycznych. Ale warto pamiętać, że procesy, którym nadawano rozgłos, były nikłą częścią wszystkich procesów lub pseudoprocesów politycznych. Opisywane publicznie i popularyzowane procesy polityczne, również organizowane poza Polską, zwłaszcza na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, były ważnym rodzajem rytuałów oficjalnych i przykładem przemawiania władz do publiczności. Choć skazanych często później rehabilitowano, odnotowywanie rehabilitacji przy omawianiu skazań jest anachronizmem, zakłócającym charakterystykę okresu, w którym skazanie nastąpiło. W danym czasie człowiek był skazany i wtedy istotnym komunikatem władz było skazanie, podawane do wiadomości jako słuszne i ostateczne. Rehabilitacja, również słuszna i ostateczna, była komunikatem z innego czasu, na ogół zresztą mniej głośno oznajmianym. W pierwszych latach nowego ustroju często oskarżano przeciwników, a później również komunistów, o szpiegostwo. Rządzący, reprezentujący na ogół interesy obcego mocarstwa: ZSRR, mieli przeszłość konspiracyjną i działania tajne były ich naturalnym żywiołem, również po objęciu władzy odróżniali oświadczenia oficjalne od spraw istotnych nie przeznaczonych do wiadomości publicznej. Doświadczenia własne wpływały zapewne na ważność spraw wywiadu w ich myśleniu o świecie. Ta historia w odcinkach jest wyborem i zestawieniem. Są tu portrety z fotografii, choć uważa się, że lepiej sporządzać portrety z natury (ale zauważmy, że te fotografie były częścią natury, częścią rzeczywistości społecznej). Choćby każda z fotografii była zdeformowana, można je zestawiać ze sobą i z zestawienia budować portret. Poszczególne zdjęcia są upozowane, pozy delikwentów sztuczne. Jeśli jednak zebrane tu szkice pozwolą czytelnikowi trochę lepiej zobaczyć lata powojenne, to może właśnie dzięki zestawieniom wielu upozowanych i retuszowanych 8 fotografii, dostarczanych przez państwo-partię. Gdy kłamca dużo mówi, mówi nie zawsze tak samo. Wypowiedzi zaprzeczają sobie nawzajem, ale to pomaga je zrozumieć, jedne słowa oświetlają inne, a także autorów, mówiącą instytucję. Wydarzenia z niektórych lat pamiętamy lepiej, ale wiemy też, że rok jest miarą, a znawcy miar uważają, że w każdym z lat upływa tyle samo czasu, choć trudno w to uwierzyć, bo te miary roczne są rozmaicie wypełniane i zabarwiane przez wydarzenia. W tej książce przypomniano lata komunizmu w Polsce, zaczęte przez wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie Rzeczypospolitej na początku stycznia 1944 roku. Spośród tych lat niektóre żywiej istnieją w pamięci społecznej, bo wyróżniały je wydarzenia znamienne i ciekawe. Autor tej pracy miał okazję gdzie indziej pisać właśnie o latach przełomowych. Pomijało się wtedy jednostajny rytm lat, znany astronomowi lub rolnikowi. Okres przełomu, wypełniony gęściej wydarzeniami, był jakby rozciągnięty, na nim skupiała się uwaga. Przygotowania przełomów i ich następstwa, okresy wygaszania zmian pokazywano mniej dokładnie, w innym rytmie, jakby w słabszym oświetleniu, natomiast na czas przełomu skierowane było światło reflektora. W tej książce jest inaczej: gdy w innych pracach czas był traktowany sprawiedliwie, według zasług, a to znaczy nierówno, tu jest więcej równości. W skali życia ludzkiego pół wieku to dużo. Każdy rok trwał długo i by pokazać, że równie długo, opis każdego roku zajmuje tu mniej więcej tyle samo miejsca. Z wejściem Armii Czerwonej Polska znalazła się w orbicie ZSRR. To jest tło, bez którego opis wydarzeń w Polsce byłby mało zrozumiały. Barwę poszczególnym latom nadawały nie tylko wydarzenia w Polsce, ale także na świecie, zwłaszcza w orbicie radzieckiej. W obrazach lat uwzględniono więc wydarzenia za granicą, wiedząc, że podział spraw i wydarzeń na polskie i zagraniczne nie zawsze da się konsekwentnie przeprowadzić. Tło zagraniczne zaznaczono, ale zadaniem głównym tej pracy jest przypomnienie po kolei przeszło czterdziestu lat Polski w obozie komunistycznym i kilku ostatnich lat przekształcania się komunizmu i odchodzenia od komunizmu. Pierwsze wydanie tej książki, obejmujące lata 1944-1988, zostało oddane do druku w czerwcu 1989 roku. W lipcu 1989 roku "Portrety lat" ukazały się nakładem Polonii w Londynie. Książkę przedrukowy- i w Moskwie. W ważnych sprawach nie znane były obroty mechanizmu, dokładny przepływ informacji i pobudzeń w komunistycznej machinie, do której środka osobom z zewnątrz było szczególnie trudno zajrzeć. Sporo natomiast było wiadomo o tym, co ta machina produkowała, co w niej znikało i co się z niej wydobywało. Większość ludzi w Polsce znała komunizm z zewnątrz ("po owocach ich poznacie je") i na ogół tak właśnie, z zewnątrz, działania komunistycznego aparatu władzy są tu opisywane. Informacje o tym, co dokładnie odbywało się w środku, na górnych piętrach, wewnątrz najważniejszych instytucji, były niepewne. Był to przedmiot domysłów, należących do folkloru lub mitologii komunizmu, jak owe słynne walki frakcyjne, których nie można było obejrzeć z bliska, ale o których lubili pisać sowietolodzy i dziennikarze-zachodni, czerpiąc na ten temat informacje od siebie nawzajem i od osób wtajemniczonych w krajach opisywanych. Inaczej natomiast sprawa przedstawia się z zewnętrznymi działaniami instytucji: były one dość dobrze widoczne i były dla ludzi ważne, bo ku nim skierowane; wytworami instytucji były ceny, ustawy, wyroki sądowe. To, jak komunizm działa, było widać. Zabijał, umieszczał ludzi w więzieniu, ustalał ceny, warunki pracy i płacy, ogłaszał prawa, decydował o programach szkolnych, o dozwolonej treści książek i gazet. Komunizm - tak jak go tu rozumiemy - nie jest abstrakcją (abstrakcje nie działają). Komunizm był organizacją, splotem najważniejszych instytucji w państwie, w których pracowali ludzie skłaniani do tego i przynaglani - strachem, nagrodami, ideologią. Działanie komunizmu się zmieniało. Z upływem lat system ten krzepł, wytwarzały się przyzwyczajenia i odruchy, bezpośredni strach i napęd ideologiczny odgrywały wtedy niniejszą rolę, większą zaś "bodźce materialnego zainteresowania", obyczaje oficjalne łagodniały. Ale od początku z terrorem wobec rzeczywistej i potencjalnej opozycji współwystępowała polityka łagodna, na przykład wobec pisarzy. Rozwiązania radykalne ("kontrrewolucji ukręcić łeb") współwystępo-wały z oswajaniem i kooptacją. O rewolucji łagodnej pisano w pismach literackich, kiedy akowców wywożono do Związku Radzieckiego i wsadzano do więzień na miejscu. Komunizm działał wobec sytuacji społecznych i w związku z nimi, dostosowywał się do nich, zwalczał opór i czasem reagował ostro również w fazach późniejszych (przykładem był stan wojenny w Polsce). Można w poszczególnych latach obserwować, jak do społeczeństwa czasem zabierano się bardziej siłą, a czasem bardziej sposobem, i niektóre chwyty z lat wczesnych, takie jak powoływanie stronnictw koncesjonowanych i zawieranie porozumień z opozycją lub z Kościołem, odżywały w latach późniejszych. Ważne jest i interesujące, że komunizm mówił, opisywał sam siebie, opowiadał swoje przeżycia i marzenia. Każdego dnia odzywał się do tych, którzy chcieli i nie chcieli słuchać, i wygłaszał swoją opowieść, opisywał swój świat, swoje otoczenie, swoich przeciwników. Pisano, że komunizm jest cywilizacją kłamstwa. Ten pogląd był często formułowany. Ale na mowę komunizmu można spojrzeć także z punktu widzenia psychiatry, dla którego mowa pacjenta nie jest po prostu kłamstwem. Psychiatra przysłuchuje się mowie, by w niej odczytać coś więcej niż odniesienie do znanej sobie rzeczywistości, chce dostrzec rzeczywistość własną pacjenta. Kiedy mówi się dużo, a w komunizmie mówiło się dużo, mówi się też prawdę o sobie. W tej książce przytoczono liczne cytaty. Słowa znaczą i mówią, i warto im pozwolić, by mówiły. Często przytaczano tu słowa rzeczników instytucji. Ci sami lub inni rzecznicy czasem później poprzednie wypowiedzi odwoływali, ale zachowywali się też tak, jakby tych wypowiedzi nie pamiętali lub jakby chcieli, by zostały zapomniane. Uznano tu, że warto słuchać i że komunizm sporo ciekawych rzeczy opowiedział. Komunistyczna gazeta jest źródłem, zapewne nie najczystszym, ale dla historyka wszelkie pozostałości działań człowieka mogą być użytecznym źródłem. Ta gazeta mówi o olbrzymiej i rozczłonkowanej instytucji, koncernie, którym było państwo-partia. Gazeta jest wypowiedzią, oświadczeniem, zeznaniem instytucji. Dłuższe obserwowanie komunizmu pozwala zauważyć powtarzanie się obrzędów. Rytualny charakter - z przepisanymi dość dokładnie rolami uczestników i z wyznaczonym z góry przebiegiem wydarzeń - miały zwykle wybory, obrady zgromadzeń uznawanych za kierownicze i rządzące, procesy polityczne. Te obrzędy nie zawsze będą tu opisywane w szczegółach, czasem nawet nie będą wspomniane, choć się odbyły. Ta książka jest historią skromną, minimalną. Mówi, że zdarzyły się co najmniej te wydarzenia, które tu opisano. Wydarzenia organizowane przez władze, zwłaszcza gdy były częścią rytuałów oficjalnych, były informacją, nadawanym komunikatem, sugerującym, co wolno, co jest karane, a co nagradzane. Wygłaszane oficjalnie opisy i oceny miały znaczenie praktyczne i często ich sensem było przekazanie zakazu, polecenia, sugestii. Opisy te będą tu często Portret to niewiele, to na pewno nie wszystko. Portret powstaje na podstawie obserwacji z zewnątrz. Model jest przedstawiony w pewnym wyglądzie, portret posługuje się skrótem i uproszczeniami. Dobry portret coś przekazuje, pozwala poznać i zrozumieć nie tylko to, co zostało naocznie przedstawione. Jednak w portrecie nie pokazuje się bezpośrednio spraw ukrytych, zdarzeń wewnętrznych, choćby kogoś interesowały i były doniosłe. Portret nie pozwala dokładnie wejrzeć w anatomię, a tym bardziej w fizjologię. Do tego potrzebne są inne materiały, inne metody obserwacji niż te, których używa się sporządzając portrety. Historycy minionych epok widzą i wiedzą więcej, mają szerszy horyzont niż większość ludzi przez nich opisywanych. Historyk średniowiecza więcej wie o ówczesnej gospodarce niż wiedział nawet świetnie poinformowany kupiec wenecki. Natomiast autor piszący o współczesności, a zwłaszcza o komunizmie, często mówił głosem zwykłego człowieka i nie wiedział o wielu sprawach, o których wiedzieli na przykład w Polsce Bierut lub Berman. Poruszano się po powierzchni, nie znano wszystkich zamachów na Bieruta lub Gomułkę, trudno było wiedzieć, jakie instrukcje mieli oficjalni i nieoficjalni reprezentanci ZSRR w Polsce, bardzo mało było wiadomo publicznie o tym, co mówili między sobą władcy, z jakich informacji korzystali, kto ich do czego skłaniał i co przekazywali swoim bezpośrednim podwładnym. Znane były rezultaty i objawy. Nagłe zwroty polityczne, aresztowania lub podwyżki cen były widocznym następstwem wcześniejszych narad, poleceń i przygotowań, ale wydając niektóre polecenia i rozkazy, rządzący starali się nie zostawiać śladów na papierze. Kiedy zaś można było przypuszczać, że ślady istnieją, były często niedostępne - ukryte w archiwach partyjno-policyjnych nie tylko w Warszawie, ale DO uwa tel. 620-03-81 w. 295, 296 ISBN 83-85205-40-3 (c) Copyright by Jakub Karpiński, Warszawa 1994 Projekt okładki: Dariusz Skwarcan Zdjęcia na okładce: Jacek Barcz i PAP/CAF-AP Redaktor prowadzący: Andrzej Łabędzki Redaktor techniczny: Barbara Glu/a Korekta: Anna Nosińska i Elżbieta Szelest WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZEŻONE ALL RIGHTS RESERYED