MIECZYSŁAW LEPECKI 
PAMIĘTNIK ADIUTANTA 
MARSZAŁKA 
PIŁSUDSKIEGO 
Edycja komputerowa: Maciej Hus dla: www.zrodla.historyczne.prv.pl 
Mail: historian@z.pl 
MMIV® 

ROK 1930 
ROZPOCZYNAM SŁUŻBĘ 
W lecie 1926 r., w parę dni po powrocie z podróży do Paragwaju 
i Boliwii, dokąd jeździłem z kpt. Mieczysławem Fularskim. 
spotkałem na placu Trzech Krzyży swego kolegę por. Jerzego 
Nowackiego. Obaj ucieszyliśmy się bardzo z tego spotkania, gdyż 
od dawna żyliśmy w przyjaźni. Z rozmowy wynikło, że Nowacki 
pracuje w Ministerstwie Spraw Wojskowych i, że widzi możliwość, 
abym i ja tam się dostał. Zaczął mnie nawet namawiać, aby się o 
ten przydział starać. Początkowo projekt ten wydał mi się z jednej 
strony zbyt trudny do przeprowadzenia, a z drugiej miałem właśnie 
idee f i x e na punkcie pracowania gdzie indziej. Gdy jednak 
później przekonałem się, że moje projekty spaliły na panewce, 
zdecydowałem się na pracę w ministerstwie. 
W ten sposób pewnego dnia sierpniowego zostałem referentem 
w Gabinecie Ministra Spraw Wojskowych, w wydziale, na którego 
czele stał nie żyjący już dzisiaj, nieodżałowanej pamięci major 
dyplomowany Andrzej Nałęcz-Korzeniowski. 
Ani mi przez myśl wówczas nie przeszło, że oto gdybym pewnego 
letniego dnia nie spotkał swego starego przyjaciela 
Nowackiego na placu Trzech Krzyży, życie moje mogłoby się 
potoczyć zupełnie innymi kolejami, a już zapewne nie byłbym 
nigdy adiutantem Marszałka Piłsudskiego oraz towarzyszem — 
jeśli mi tak wolno powiedzieć — Jego kilku podróży. Dopiero w 
wiele lat później uświadomiliśmy sobie z Nowackim to zwrotne w 
moim życiu z nim spotkanie. 
Mniej więcej przez półtora roku pracowałem spokojnie, 
załatwiając różne kawałki. Marszałka Piłsudskiego widziałem przez 
ten czas z bliska tylko raz w lecie 1927 r., z okazji doręczania Mu 
książki o wojnie polsko-bolszewickiej, którą właśnie wtedy 
wydałem. 
15 

Adiutantował w Belwederze wówczas mój przyjaciel i kolega z 
wojny, mjr Zygmunt Wenda, który mi to widzenie ułatwił. Było ono 
prawie rekordowo krótkie. Marszałek obejrzał książkę, uścisnął mi 
rękę i powiedział: 
— Dziękuję wam, dziecko. 
Spieszył się dokądś, gdyż samochód czekał przed wejściem. Nie 
było to moje pierwsze bezpośrednie zetknięcie z Marszałkiem 
Piłsudskim. Pierwszy raz miałem zaszczyt rozmawiać z Nim w 
końcu roku 1923, wówczas, gdy porzuciwszy wszystkie godności 
państwowe, zamieszkał w ustronnym Sulejówku pod Warszawą. 
Wróciłem wtedy ze swojej pierwszej dwuletniej podróży do 
Ameryki Południowej, gdzie pracowałem dużo w tamtejszych 
organizacjach polskich, a w szczególności jako komendant główny 
Związku Strzeleckiego w Brazylii, przekształconego później przeze 
mnie ze względów politycznych na Związek Towarzystw Sportowo- 
Wychowawczych „Junak". Otóż powróciwszy z Ameryki 
Południowej, chciałem złożyć Marszałkowi Piłsudskiemu raport ze 
swej pracy. Jako oficer l dywizji piechoty Legionów miałem drzwi 
do Sulejówka nieco uchylone. Ówczesny adiutant osobisty, 
porucznik Jerzy Jabłonowski uchylił mi je jeszcze szerzej i 
pewnego dnia zimowego stanąłem przed Komendantem i 
zameldowałem: 
— Panie Marszałku, porucznik Mieczysław Lepecki z l pułku 
piechoty Legionów melduje się posłusznie z raportem o Brazylii. 
Jak dzisiaj pamiętam tę chwilę. Pamiętam wzruszenie, jakie na 
widok postaci Marszałka mnie ogarnęło. Nigdy nie należałem do 
ludzi łatwo się konfundujących, ale wówczas straciłem całą swoją 
zwykłą pewność siebie i kontenans. Marszałek, ubrany w swój 
zwykły, siwy strój, bez odznak — wydał mi się podobny nie wiem 
czemu do wspaniałego ptaka: orła lub jastrzębia. Smukłość 
postawy, przenikliwy wzrok i ostrość słów miały w sobie coś 
zniewalającego, hipnotyzującego. Do owej chwili widywałem 
Marszałka tylko z daleka, przelotnie. Teraz, po raz pierwszy 
spojrzałem w Jego oczy i On patrzył w moje. Gdy w wiele lat 
później rozpamiętywałem tę chwilę, skojarzyłem ją ze słowami 
mądrego wroga — Karola Radka. Powiedział on raz do mnie: 
„Piłsudski i Stalin mogą rządzić jak chcą, bo ci którymi rządzą, 
chcą czy nie chcą — uważają ich za najlepszych, 
najmądrzejszych i najbardziej godnych rządzenia". Wówczas, gdy 
stałem w Sulejówku przed Marszałkiem Piłsudskim 
16 

i meldowałem swoje przybycie z Brazylii, ani nie wiedziałem o 
istnieniu Karola Radka, ani tym bardziej nie analizowałem uczuć, 
które mną wówczas miotały. Jednego byłem pewny: gdyby mi ten 
człowiek w siwym mundurze kazał skoczyć w przepaść, nie 
pożałowałbym swoich dwudziestu pięciu lat życia bez chwili 
wahania. 
Marszałek wysłuchał pilnie i cierpliwie mego sprawozdania, 
naj-pilniej i najcierpliwiej ze wszystkich dygnitarzy, jakim 
kiedykolwiek długie sprawozdania składałem, zadał mi szereg 
pytań, a w końcu zagadnął o znanych na terenie Parany 
działaczy: dr. Szymona Kossobudzkiego, dr. Juliana 
Szymańskiego, Konrada Jeziorowskiego i Romualda 
Krzesimowskiego. Wszystkich znał, zdaje się, z działalności w 
PPS, w Polsce. 
Byłem wówczas młody, wiele rzeczy wydawało mi się tak 
łatwe, że wystarczyło tylko chcieć, aby je osiągnąć. Do nich też 
zaliczałem kwestię uzyskania kolonii dla Polski, którym to 
problematem bardzo się interesowałem już wówczas. Nie 
potrzebuję dodawać, że realizację uzyskania posiadłości 
zamorskich przedstawiałem sobie dość naiwnie. Już z góry 
planowałem, że zagadnę na ten temat Marszałka. Gdy jednak 
zagłębiłem się w zawiły wywód o różnych możliwościach 
kolonialnych. Marszałek przerwał mi go słowami: 
— Zapominacie o jednym. 
— O czym, panie Marszałku. 
— Zapominacie, że droga do kolonii to flota. Bez floty ani nie 
zdobędziecie, ani nie utrzymacie kolonii. 
Zamilkłem. Bo i oczywiście, ówczesna flota polska składała się 
z kilku paruset tonowych poniemieckich torpedowców, których by 
się nawet Gdańsk nie przestraszył, a co dopiero mówić o jakimś 
agresorze na ewentualne kolonie polskie. 
Tak więc pierwsza rozmowa z Marszałkiem Piłsudskim 
skończyła się dla mnie wielką klęską kolonialną. Gdy jednak ma 
się 25 lat, klęski nie są straszne, toteż jeszcze przed 
opuszczeniem dworku sulejówkowskiego duma z racji osobistego 
zetknięcia się z Wielkim Marszałkiem i rozmowy z Nim o wiele 
przewyższyła poczucie porażki. 
Pracę w Gabinecie miałem dość monotonną i nie nazbyt 
zaspokajającą moją ambicję. Niemniej jednak pracowałem 
chętnie, do czego niemało przyczyniły się miłe stosunki służbowe. 
Szefem Gabinetu był podpułkownik dyplomowany artylerii konnej 
Józef Beck, jego 

zastępcą mjr Feliks Kamiński, a poza tym, oprócz wymienionego 
już mjr. Nałęcz-Korzeniowskiego, późniejszy senator płk Tadeusz 
Petrażycki i nieszczęśliwy rtm. dypl. Stanisław Próchnicki, który w 
kilka lat później skończył samobójstwem. Kpt. Franciszek Sobolta i 
por. Nowacki odeszli potem na inne stanowiska, pozostali natomiast 
kpt. Kazimierz Wójcicki, kpt. Jerzy Rosę i por. Karol 
Koźmiński, późniejszy naczelny redaktor „Polski Zbrojnej" i autor 
książki o Sułkowskim. Porucznik Seweryn Sokołowski, późniejszy 
wicedyrektor Gabinetu ministra spraw zagranicznych, był oficerem 
do zleceń ppłk. Becka i jego zaufanym. 
Wszyscy ci ludzie zachowywali do dzisiaj wspomnienie 
wspólnie przepracowanych lat w jak najwdzięczniejszej pamięci. 
Szczególnie ciekawa w Gabinecie była postać mjr. dypl. 
Andrzeja Korzeniowskiego. Już w Legionach stał blisko osoby 
Marszałka Piłsudskiego, który zachował o nim pamięć jako o 
najweselszym i najdowcipniejszym ze swoich adiutantów. 
Pewnego razu powiedział mi to osobiście. Ta wesołość i pogoda 
ducha była zastanawiająca u człowieka fizycznie nadzwyczaj 
słabego i chorowitego. W latach 1926—1929 był jeszcze w jakim 
takim stanie fizycznym, ale już i wtedy nieuleczalna gruźlica 
kręgosłupa nie pozwalała rokować mu długiego życia. Otóż Nałęcz 
był z uzdolnień i usposobienia artystą-malarzem. Jego prace 
odznaczały się wielką wyrazistością i siłą ekspresji. W 
przeciwieństwie do jego „kawałów", którymi zawsze sypał jak z 
rękawa, były poważne i najczęściej dotyczyły spraw wojny i armii. 
Jego to dziełem jest, o czym mało kto wie, rysunek na klamrze 
oficerskiego pasa salonowego. Wrażliwy, wesoły, o ujmującym 
sposobie bycia był powszechnie lubiany. Jego przedwczesna 
śmierć w 1932 r. okryła nas wszystkich, na czele z płk. Beckiem, 
którego był przyjacielem, smutkiem i żałobą. Pozostała po nim 
wdowa Jadwiga i syn. 
Siedzenie „za biurkiem" zawsze było dla mnie prawdziwą 
zmorą, toteż nic dziwnego, że gdy pod koniec 1927 r. gen. Roman 
Górecki, prezes Banku Gospodarstwa Krajowego, zapytał mnie, 
czy nie zechciałbym pojechać do Peru jako kierownik techniczny 
ekspedycji badawczej wysyłanej przez rząd polski, a częściowo 
przez bank finansowanej, zgodziłem się bez chwili wahania. 
W ten sposób czwartą swoją wielką podróż w życiu miałem 
odbyć już nie za z trudem oszczędzane grosze, lecz na koszt 
rządu. 
18 

Nie przypuszczałem jeszcze wówczas, że będzie to wielu ludziom 
solą w oku, i, że będą mi to długo wypominać, przeto radowałem 
się bardzo i nieomal pląsałem z radości. 
Sprawa z tą podróżą do Peru przedstawiała się tak: rząd 
peruwiański ofiarował obywatelom polskim wielkie koncesje 
terenowe nad rzekami Ucayali, Tambo i Perene, o ogólnym 
obszarze około 18 tysięcy kilometrów kwadratowych, z warunkiem 
osadzenia na nich pewnej liczby rodzin rolniczych. Całą sprawą 
zainteresował się Bank Gospodarstwa Krajowego, który z jednej 
strony zamierzał udzielić na akcję osadniczą kredytów, z drugiej 
zaś zamierzał założyć ewentualnie własne plantacje kauczuku, 
który Polska importuje corocznie za znaczne sumy. Stąd wynikła 
konieczność wysłania odpowiedniej ekspedycji badawczej. 
Dnia 2 stycznia 1928 r. ekspedycja ta wyruszyła w drogę. W jej 
składzie znajdowały się następujące osoby: inż. Feliks Gadomski, 
dr Apoloniusz Zarychta, dr Aleksander Freyd, Michał Pankiewicz1, 
Kazimierz Warchałowski i ja. Ponadto towarzyszył nam na swój 
koszt pewien ziemianin z Pińszczyzny — pan Włodzimierz Orda. 
Wyprawa trwała 8 miesięcy. Przebyliśmy 4500 km Amazonką, 
2000 km rzeką Ucayali, 200 km rzeką Tambo i około 1000 km 
lądem, przecinając całą Amerykę Południową w poprzek, od Atlantyku 
do Pacyfiku, w najszerszym miejscu. Powrót nastąpił przez 
kanał Panamski. W ciągu dwóch lat wydałem o tej podróży trzy 
książki: Na Amazonce i w Peru, Wschodnie Peru czyli Montania 
oraz Polskie tereny kolonizacyjne w Peru. Moje i dr. Zarychty 
zdanie o większości terenów było ujemne. 
Pod koniec lata 1928 r. znowu znalazłem się w Gabinecie 
ministra spraw wojskowych, gdzie objąłem poprzednią swoją funkcję. 
Zmian wiele nie zastałem. Płk Beck po staremu był szefem 
Gabinetu, po staremu ściśle współpracując z Marszałkiem 
Piłsudskim. 
Z początku pracowało mi się nieźle, ale gdy minął rok, 
począłem się znowu dusić i szukać nowych możliwości 
odetchnięcia szerszą piersią. Ułożyłem wówczas plan odbycia 
gigantycznej, na moje stosunki, podróży naokoło Ameryki 
Południowej. Miała ona prowadzić przez Ziemię Ognistą, Wyspy 
Robinsona, republiki Przesmyku 
1 Późniejszy teść premiera Osóbki-Morawskiego. 
19 

Panamskiego aż do Meksyku. I znowu mi się udało. Dzięki wielkiej 
wyrozumiałości i życzliwości płk. Becka otrzymałem z armii urlop 
bezpłatny na 10 miesięcy, i na początku 1930 r. wyruszyłem w 
nową, piątą, wielką podróż zamorską. 
Nie będę tu opisywał swych wrażeń i przygód z tej podróży, 
której marszrutę wypełniłem co do joty, gdyż pomieściłem znaczną 
ich część w swych książkach. W ciągu dziesięciu miesięcy jej 
trwania zwiedziłem Brazylię, Argentynę, Ziemię Ognistą, Chile, 
Boliwię, Peru, Panamę, Costa Ricę, Guatemalę i Meksyk. W 
październiku powróciłem do Warszawy, do Gabinetu, i objąłem w 
nim teraz dział prasowy. 
W tym czasie w Polsce wiele się zmieniło, ale u steru władzy 
stał jak dawniej Marszałek Piłsudski. W czasie mej wyprawy do 
Peru odbywały się wybory do sejmu, w którym Bezpartyjny Blok 
Współpracy z Rządem zorganizowany przez Walerego Sławka 
uzyskał duże, aczkolwiek jeszcze nie decydujące znaczenie. Gdy 
znajdowałem się w podróży gdzieś pomiędzy Patagonią i wyspami 
Archipelagu Chonos czy Chiloe — sejm ten został rozwiązany, a 
nowe wybory rozpisane. Gdy więc w jesieni 1930 r. przybyłem 
znowu do Polski, kraj cały stał pod znakiem rozgrywki wyborczej. 
Jako żołnierz nie interesowałem się tymi sprawami zbytnio, po 
staremu dominowały we mnie zainteresowania kolonialne, tym 
żywsze, że zyskały tak świetnego ich propagatora, jakim stawał się 
wówczas generał Gustaw Orlicz-Dreszer. Niestety, niewiele lat 
cieszyliśmy się ja i moi przyjaciele, że udało nam się do tej idei 
pozyskać człowieka tej miary i tak wielkiego serca, jakim był 
generał Dreszer. 
Przez cały ten czas widywałem Marszałka Piłsudskiego tylko z 
daleka, lub podczas specjalnych przyjęć. Od 1927 r. nie rozmawiałem 
z Nim ani razu. 
Wróciwszy w końcu 1930 r. z Meksyku sądziłem, że zabawię w 
Polsce co najmniej rok lub dwa. Miałem mnóstwo materiału 
opisowego i przelanie go na papier wymagało dużo czasu. 
Okazało się jednak, że się pomyliłem. Już w kilka tygodni po 
powrocie zostałem wezwany do płk. Becka, do jego mieszkania 
prywatnego. Pułkownik mieszkał wówczas w gmachu Ministerstwa 
Spraw Wojskowych. Założyłem pas i poszedłem. 
Płk. Becka zastałem w łóżku. Był niezdrów. Zaraz na wstępie 
20 

zapytał mnie, czy nie chciałbym pojechać na jakiś czas za granicę. 
Bez wahania odpowiedziałem, że tak, że wyjadę chętnie. 
Pułkownik zadał mi wtedy pytanie, czy znam język portugalski. 
Zdumiało mnie to, lecz oczywiście, odpowiedziałem, że znam. 
Wtedy pułkownik przystąpił do sedna sprawy. 
— Najpierw — mówił — musicie dobrze sobie zapamiętać, że 
to co wam teraz powiem jest tajemnicą, z której przed nikim nie 
wolno wam się zwierzać. 
— Rozkaz! 
— Jest taka sprawa: Marszałek Piłsudski wyjeżdża wkrótce na 
urlop, na Maderę ... Czy znacie tę wyspę? 
— Tak jest, byłem na niej cztery razy. 
— To dobrze. Otóż trzeba, abyście towarzyszyli 
Komendantowi w tej podróży i pomogli dr. Woyczyńskiemu w 
adiutantowaniu. Tylko widzicie, jest w tej sprawie taki sęk, że 
Komendant nie chce słyszeć o zabieraniu z sobą w drogę 
kogokolwiek. 
— Więc jakże to będzie, panie pułkowniku? 
— Będzie tak: pojedziecie na razie „cichcem", a w Funchalu 
musi was Woyczyński jakoś wkręcić. Ostrzegam was przy tym, że 
w żaden sposób nie możecie się wsypać. 
Nie myślałem wtedy ani o „wsypie", ani nawet o tym, że mam 
posiedzieć na ślicznej Maderze, lecz jedynie o tym, że będę mógł 
przysłużyć się i być użyteczny Marszałkowi Piłsudskiemu. Dziękowałem 
więc też serdecznie płk. Beckowi i ze skrzydłami u ramion 
opuszczałem jego mieszkanie. 
Udać się na zimę w strony cieplejsze, gdzie mógłby po trudach 
i kłopotach, związanych z prowadzeniem nawy państwowej, 
odpocząć i nabrać sił do dalszej pracy, postanowił Marszałek 
Piłsudski już w lecie. Z sumiennością i ścisłością sobie właściwą 
rozpoczął już wówczas zaznajamiać się z wszelkimi możliwymi 
terenami, które odpowiadałyby temu celowi. Po dłuższym 
wertowaniu przewodników i książek doszedł do przekonania, że 
najodpowiedniejszym miejscem będzie Egipt albo Madera. I 
wówczas, jak oświadczył później Prezydentowi Portugalii, gen. 
Carmonie, zdał się na instynkt swych ukochanych córeczek, 
Wandzi i Jagódki. 
— Poradźcie ojcu — rzekł do nich. 
Nie wiem, czym dziewczynki się powodowały, doradzając Maderę 
21 

a nie Egipt. Może sądziły, że w Egpicie są lwy, a na Maderze nie 
ma, może po prostu dźwięk nazwy lepiej się im podobał — nie 
wiem. Dość, że wybrały Maderę. 
Do drogi nie potrzebowałem przygotowywać się długo. Czas 
między wizytą u płk. Becka i wyjazdem wypełniły mi dość szczelnie 
rozmowy z ludźmi wtajemniczonymi w podróż. Do nich należeli 
oprócz dr. Marcina Woyczyńskiego, szef oddziału II — płk dypl. 
Tadeusz Pełczyński, płk Aleksander Prystor, ppłk Stefan Mayer i 
„ekipa" ochrony, przeznaczona do eskortowania Marszałka do 
Lizbony, skąd miała powrócić do Warszawy. Do niej należał mjr 
Stanisław Kucharski, późniejszy dyrektor biura usprawnienia 
administracji w Prezydium Rady Ministrów i kpt. Bolesław 
Ziemiański, wieloletni komendant ochrony osobistej Marszałka. 
Ponadto, wiedział o wyjeździe Pan Prezydent oraz Jego syn p. 
Michał Mościcki, który już we wrześniu wyjeżdżał do Funchalu w 
celu wynajęcia odpowiedniej willi. Pan Michał Mościcki udzielił mi 
dokładnych wiadomości o dokonanych przygotowaniach. 
Wszystkie te osoby nurtował głęboki niepokój o 
bezpieczeństwo Marszałka. Wszelkie jednak próby, zmierzające 
do uzyskania zgody na wysłanie na Maderę ochrony, spełzły na 
niczym. Marszałek miał na te „podchody" tylko jedną odpowiedź: 
„nie chcę". 
Jednocześnie, gdy ja przygotowywałem z dr. Woyczyńskim 
wyjazd do Funchalu, Marszałek Piłsudski dokonywał ostatnich 
posunięć przedwyborczych. W całym kraju wrzała agitacja. Partie 
z jednej strony, obóz rządowy z drugiej przygotowywały się do 
walnej rozgrywki o większość w ostatnim sejmie, mającym być 
wybranym według konstytucji marcowej. 
Marszałek Piłsudski objawił wówczas po raz ostatni w swym 
życiu bardzo żywą działalność publicystyczną. W prasie ukazywały 
się jeden po drugim obszerne „wywiady", a raczej artykuły, idące 
szerokim echem po kraju i przygotowujące wielkie zwycięstwo wyborcze. 
O tym okresie swej pracy Marszałek Piłsudski opowiadał 
mi później niejednokrotnie i zawsze wspominał go jako okres 
szczególnie ciężki i trudny. Jego głównym współpracownikiem w 
tej działalności był Bogusław Miedziński, późniejszy marszałek 
senatu. 
Wówczas, przed wyjazdem na Maderę, nie wiedziałem jeszcze 
tego, co później stało się dla mnie jasne. Koniec 1930 r. był 
przełomowy w życiu Marszałka Piłsudskiego. Z jednej strony 
zbiegał 
22 

się z ostatecznym Jego tryumfem osobistym w Polsce, z drugiej 
zaś był niestety, początkiem postępującego coraz szybciej upadku 
sił fizycznych. A więc szczytowy punkt dzieła Jego życia był 
jednocześnie kresem Jego możliwości fizycznych. Jedynie 
żelazna wola sprawiła, że ster władzy mógł dzierżyć i dzierżył 
nieomal do chwili zamknięcia oczu na wieki. 
Wtedy jednak, w jesieni 1930 roku, nikt, a już na pewno nie ja, 
nie myślał o możliwym kresie Jego wędrówki. Postać Marszałka 
była tak wielka, tak bardzo niezwiązana ze sprawami ziemskimi, 
że Jego śmierć wydawała się czymś nierealnym, niemożliwym. 
Wybory przyniosły zwycięstwo. 
W dwa lata później, w ich rocznicę, Marszałek powiedział do 
mnie: 
— Gdybym ja wówczas przegrał, nie rządziłbym wami durnymi, 
dłużej. Ale przedtem powiesiłbym stu... 
Marszałek był tym wspomnieniem podniecony, mówił głosem 
twardym. Nie wątpiłem ani na chwilę, że było to swego czasu 
obmyślone dokładnie i, że na pewno byłoby co do joty wykonane. 
Pomimo ścisłego zachowania tajemnicy, wieści o wyjeździe 
Marszałka Piłsudskiego na daleką wyspę przedostały się do 
wiadomości prasy. Już na kilka tygodni przed datą wyjazdu 
ukazały się obszerne na ten temat artykuły, a plotka dodawała, że 
Marszałek jest chory i że na Maderę musi pojechać. 
W rzeczywistości jednak nie był chory, a jedynie zmęczony i 
wyczerpany nerwowo. Mówił później, że w Polsce nie znalazłby 
takiego miejsca, gdzie by Go nie odnaleziono i nie zasypano sprawami 
do rozstrzygnięcia. Dlatego właśnie wybrał odległą Maderę, 
bo jak się później wyraził: „nie każdy Polak czuje w sobie Czarnieckiego", 
robiąc aluzję do wyprawy dzielnego hetmana na wyspę 
Rugię. 

PODRÓŻ DO FUNCHALU 
Dnia 15 grudnia 1930 r. o godzinie 19.30 pociąg wiozący 
Marszałka opuścił dworzec Główny i potoczył się w kierunku 
zachodniej granicy państwa. 
Tak zwana salonka, czyli wagon specjalny przeznaczony dla 
Marszałka Piłsudskiego, przedstawiała się wprawdzie dość 
skromnie, ale przyzwoicie. Jedynie brak przewodów 
elektrycznych, które pozwalałyby się włączać do pociągów 
elektrycznych, dawał się nieco we znaki. Ze względu na ten brak, 
wagon Marszałka musiał jechać przez całą Szwajcarię jako 
ostatni, co, jak wiadomo, powoduje w tym górskim kraju trzęsienie 
i „rzucanie". 
Do granicy szwajcarskiej pociąg przybył w nocy. Na pierwszej 
stacji oczekiwał poseł Modzelewski i przedstawiciel władz 
federalnych. Również dalsza droga do granicy francuskiej nie 
obfitowała w nic szczególnego, ważnego do zanotowania. 
Zaraz na pierwszej stacji francuskiej zameldował się prefekt 
departamentu granicznego oraz poseł Chłapowski wraz z attache 
wojskowym płk. dypl. Ferek-Błeszyńskim, późniejszym 
wiceministrem oświaty. W Lyonie zgłosił się dowódca 
miejscowego okręgu korpusu wraz z gronem wysokich dygnitarzy 
wojskowych, oraz przedstawicieli władz. 
Do Bordeaux pociąg przybył wczesnym rankiem. Ponieważ 
dalszą drogę miała odbyć salonka w składzie pociągu Sud- 
Express, łączącym Paryż z Madrytem i Lizboną, trzeba było 
czekać aż do godziny szóstej wieczorem. Około godziny 
dziesiątej, gdy Marszałek ubrał się już i zjadł śniadanie, przybył na 
stację dowódca okręgu korpusu z kilku wyższymi oficerami. 
Marszałek rozmawiał z nimi dłuższą chwilę, po czym udał się na 
miasto, wsiadł w ofiarowany Mu przez wojskowość samochód i 
udał się na przejażdżkę, w czasie której zwiedził port. 
24 

Z Bordeaux przez Biarritz i Henday przybyliśmy o godzinie 
dziewiątej do Irun, stacji granicznej w Hiszpanii. Tutaj zameldował 
się Komendantowi jakiś tęgi oficer Jego Królewskiej Mości Alfonsa 
XIII, a ponadto poseł polski w Hiszpanii, minister Perłowski. 
Od Irunu prowadzi szeroki tor kolejowy, gdyż Hiszpanie 
podobnie jak Rosjanie hołdują zasadzie torów szerszych, aniżeli 
to jest przyjęte w reszcie Europy. Z tego powodu trzeba było 
zostawić salonkę polską i przenieść się do salonki hiszpańskiej, 
szerokotorowej, oddanej przez rząd madrycki do dyspozycji 
Marszałka. Aby jednak tę salonkę dostać, minister Perłowski 
musiał z Madrytu telefonować do Paryża, aby dopiero przy 
pomocy Quinonesa de Leon sprawę załatwić. Świadczy to o 
„lotności" królewskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które 
chciało Marszałka traktować jako ministra ... 
W salonce polskiej pozostała przez nieuwagę szabla 
Marszałka, co później miało szerokie echo w prasie światowej, 
jako jej „zaginięcie" względnie „zrabowanie". Było to tak. Na razie 
nikt braku szabli nie zauważył i dopiero przed przybyciem do 
Lizbony, gdzie na stacji miał powitać Marszałka minister spraw 
wojskowych i minister spraw zagranicznych, a więc zachodziła 
konieczność włożenia stroju oficjalnego, rozpoczęło się szukanie. 
Tymczasem Marszałek ubrał się w mundur i zapiął pas, a nie 
widząc koło siebie szabli, zapytał: „Gdzie moja szabla?". Szabli 
nie było. Zrobił się gwałt. Przeszukano cały wagon na próżno. 
Marszałek musiał wysiąść na stacji w Lizbonie bez szabli. 
Echo tych „zdarzeń" z szablą doszło do prasy lizbońskiej w 
zniekształconej formie, jako jej zaginięcie, względnie zrabowanie. 
Wiadomość tę podchwyciły w swoje ręce wielkie agencje telegraficzne 
i poczęły nią po swojemu żonglować. Depesze o tym 
wypadku rozbiegły się na falach krótkich i długich po wszystkich 
kontynentach i po wszystkich bodaj krajach. Dzienniki, drukowane 
w setce [!] języków i odbijane w milionach egzemplarzy rozniosły 
tę wieść do najbardziej nawet zapadłych kątów globu. Stało się to 
jeszcze w grudniu i trwało krótko. Fajerwerk wypalił się. Po kilku 
dniach wszystko ucichło i, zdawało się, że nikt więcej o tym nie 
będzie wspominał, ale gdzie tam... W miesiąc później wiadomość 
odrodziła się. Dlaczego — tego na pewno nikt nie wiedział. Dość, 
że znowu zadrgały fale: „Policja międzynarodowa, jak również 
policja portu- 
25 

galska i hiszpańska dokładają wszelkich starań, aby odnaleźć zrabowaną 
szablę Marszałka Piłsudskiego". 
Na Maderze poczęli mnie ludzie pytać, co słychać z szablą? 
Jak ta szabla właściwie wyglądała czy rękojeść miała wysadzaną 
brylantami, czy też tylko szafirami? 
I znowu ucichło. 
— No tym razem — pomyślałem sobie — to już chyba koniec z 
historią o szabli. 
Rachuby ludzkie zawodzą jednak często. Zawiodły mnie i teraz. 
Nie wziąłem pod uwagę ciekawości dziennikarskiej, która, jak to 
okazało się na tym przykładzie, jest niewyczerpana. 
W lutym znowu zaczęto pisać o tym, że „sprawę zaginięcia 
szabli Marszałka Piłsudskiego komentuje żywo prasa 
amerykańska". Po prostu nie mogłem wziąć do ręki pisma 
portugalskiego, aby nie natknąć się na historię o szabli. 
Później szablę tę odesłano z Warszawy do Funchalu, gdzie 
stała sobie niewinnie w kącie Marszałkowskiej sypialni, A co 
najciekawsze, to fakt, że przed-miot tak wysokiego 
zainteresowania był najzwyklejszą oficerską szablą bez 
diamentów, czy też szafirów na rękojeści. 
Marszałek Piłsudski, gdy się dowiedział o szerokim 
zainteresowaniu Jego szablą, śmiał się serdecznie i, swoim 
zwyczajem, nie polecił dawać żadnych sprostowań. 
Sud-Express przebiega Hiszpanię w noc, aby dotrzeć do 
granicy portugalskiej około ósmej rano. 
Z ostatniej stacji hiszpańskiej Marszałek Piłsudski polecił ministrowi 
Perłowskiemu wysłać do ówczesnego hiszpańskiego 
premiera, generała Berenguera, następującą depeszę: „Po 
doskonałej podróży przez terytorium hiszpańskie, śpieszę 
podziękować Rządowi J.Kr. Mości za miłe przyjęcie, którego 
doznałem". 
O godzinie dziewiątej rano, dnia 19 grudnia, Sud-Express 
stanął na pierwszej stacji portugalskiej, na której jakiś dygnitarz 
powitał Marszałka w imieniu Pana Prezydenta republiki — 
Carmony. 
Pod wieczór (pociąg przychodzi o godz. 18.42), ulice przed 
dworcem centralnym Rossio w Lizbonie były zatłoczone 
ciekawymi, chcącymi ujrzeć „największego i najsławniejszego 
Polaka" a jednocześnie pogromcę „straszliwych bolszewików". 
Liczne kordony policji, bez których stacja byłaby zupełnie 
odcięta od normalnego ruchu, zaledwie były w stanie utrzymać ład 
i porządek. 
26 

Każdy zrozumie łatwo, że skoro przyjazd Marszałka 
Piłsudskiego wywołał tak wielkie zainteresowanie wśród 
publiczności, to musiał on odbić się stokrotnie głośniejszym echem 
wśród miejscowych przedstawicieli prasy. 
Nic dziwnego też, że na peronie zjawił się tłum fotografów i 
dziennikarzy, przepychających się gorączkowo ku hiszpańskiemu 
rządowemu wagonowi salonowemu, którym niezwykły gość 
nadjeżdżał. 
Pełne cztery dni męczącej podróży kolejowej niemal przez całą 
Europę nie pozostawiły na Marszałku najmniejszego śladu. Przez 
dworzec szedł równie sprężystym i dziarskim krokiem, jak gdyby 
przejechał z Belwederu do Mokotowa na rewię wojskową. 
Następnego dnia Marszałek nie opuszczał hotelu aż do 
godziny 11.50, o której udał się samochodem do „Palacio de 
Belem" z wizytą do Prezydenta republiki gen. Carmony. W pół 
godziny później odbyło się tamże śniadanie. 
„Palacio de Belem" jest to niski, lecz rozległy gmach, położony 
przy dużym placu-ogrodzie w pobliżu rzeki Tag. W chwili przybycia 
Marszałka Piłsudskiego powiewała na jego wieży chorągiew 
prezydencka, oznaczająca, że głowa państwa znajduje się 
wewnątrz. Posterunki wojskowe pełniła gwardia w strojach 
galowych, na które składają się barwne, piękne mundury, oraz 
hełmy z końskimi ogonami i białe rękawiczki. 
Po śniadaniu, w którym wzięło udział tylko nieliczne grono 
najwyższych dostojników państwowych. Marszałek udał się na 
krótką chwilę do hotelu, skąd samochodem Prezydenta Carmony, 
około godziny 14.30, wyjechał do portu, na molo zwane „Cais de 
Areia". Był ubrany w zwykły swój mundur marszałkowski i w 
maciejówkę. Na Jego piersiach widniał krzyż „Virtuti Militari" i 
wysoki order portugalski „Wieży i Szpady", wręczony Mu przed 
godziną przez głowę państwa. 
Na molo oczekiwała kompania honorowa 7 pułku strzelców z 
orkiestrą, oraz delegacja miejscowej kolonii polskiej. Marszałek 
odbył przegląd kompanii, po czym udał się wraz z kilkunastoma 
dygnitarzami miejscowymi na pokład okrętu „Angola", 
oczekującego przy molo. 
W salonie okrętowym przyjął delegację polską, która wręczyła 
Mu kwiaty i adres hołdowniczy. 
Tymczasem ja pożegnałem się z mjr. Kucharskim i kpt. 
Ziemiań- 
27 

skim i jeszcze przed przybyciem Marszałka udałem się również na 
pokład „Angoli", gdzie przezornie usadowiłem się jak najdalej od 
Jego kajuty. 
Okręt, który wiózł Marszałka Piłsudskiego z Lizbony do 
Funchalu, stolicy wyspy Madery, nazywał się, jak już 
wspominałem, „Angola". Był to statek pasażersko-towarowy, 
odbywający stałe rejsy z Lizbony przez wyspę Maderę, wyspy 
Zielonego Przylądka, wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki do 
przylądka Dobrej Nadziei, po czym, opływając ten najdalej na 
południe wysunięty cypel czarnego lądu, wpływał na Ocean 
Indyjski i zawijał do Mozambiku. Po drodze odwiedzał porty w 
Gwinei Portugalskiej, w Angoli, w Kraju Przylądkowym i w szeregu 
innych krajów afrykańskich. 
Był to niewątpliwie jeden z lepszych okrętów portugalskich, 
niemniej jednak w porównaniu z wielkimi parowcami transatlantyckimi, 
łączącymi wybrzeża Europy z Ameryką tracił bardzo wiele. 
Prawdę mówiąc, był to statek skromny, jednak, należy przyznać, 
czysty i starannie utrzymany. W szczególności z racji jazdy 
Marszałka Piłsudskiego, kapitan okrętu, który o tej jeździe wiedział 
już kilka dni wcześniej, kazał „Angolę" porządnie wyszorować i w 
niektórych miejscach podmalować. Po zaaplikowaniu odpowiedniej 
ilości wody i farby okręcisko nabrało wyglądu wcale przyzwoitego i 
od biedy mogło imponować wielu innym parowcom, nie 
goszczącym na swych pokładach żadnej wysoko postawionej 
osobistości, a więc, jak to bywa z reguły we flocie portugalskiej, 
nieco zaniedbanym. 
Pomimo tego, że w grudniu ocean u brzegów Europy jest 
zwykle dość burzliwy i fale kołysały „Angolą" nie na żarty. 
Marszałek nie uległ morskiej chorobie ani na chwilę. 
Steward, który przynosił Mu do kajuty jedzenie i pełnił zwykle 
posługi, opowiadał, że Marszałek spędził cały pierwszy wieczór na 
czytaniu książek, i że apetyt miał dobry. 
Drugi dzień podróży przyniósł wspaniałą pogodę. Błękit nieba i 
ciepłe słońce wywabiło z kajut wszystkich pasażerów. 
Przyciągająca siła tych elementów musiała oddziałać również i na 
Marszałka, gdyż około godziny 9 rano zjawił się na pokładzie i 
rozpoczął przechadzkę. 
Pojawienie się Jego wywołało zrozumiałą sensację wśród 
załogi i pasażerów okrętu, którzy zbiegli się zewsząd, aby obejrzeć 
wielkiego Polaka. Jednak nawet objawy zainteresowania, których 
Marszałek 
28 

tak nie lubił, nie potrafiły pozbawić Go dobrego humoru i spędzić 
wyrazu zadowolenia z twarzy. 
Zmęczony przymusowym kilkudniowym siedzeniem w wagonie 
i uroczystościami w Lizbonie „rozprostowywał" teraz nogi na 
pokładzie „Angoli". Z werwą i życiem przemierzał deptak okrętowy 
przez dobre trzy godziny. 
Wieczorem, podróżni jadący „Angolą" mogli obserwować Marszałka 
Piłsudskiego, stojącego na górnym pokładzie i 
wpatrującego się w mrok nocy. Podparł się rękami o burtę i, jak 
zwykle, samotny i milczący — marzył. Z Jego poważnej, chmurnej 
twarzy na pewno nikt nie wyczytał — o czym. Może myślał o dwu 
drobnych istotkach, które żegnając Go płakały rzewnie ... 
Pasażerowie nie mącili Mu tych rozmyślań. Odeszli na bok i 
mówili szeptem. Instynktownie odczuwali, że temu człowiekowi 
przeszkadzać nie można. 
W nocy zerwał się wiatr i rzucał naszą łupiną na wszystkie 
strony. Marszałkowi nie przeszkadzało to jednak zupełnie. Nie 
zrobił ani razu użytku z dzwonka, przy którym czuwał steward. 
Następnego ranka kończyła się już podróż morska. Około godziny 
9 zawarczał łańcuch kotwiczny i „Angola" stanęła. W jednej 
chwili otoczył ją rój drobnych łódeczek z przekupniami owoców 
południowych i osobliwości miejscowych, jak koronki, wyroby koszykarskie 
itd. Pokazali się też natychmiast mali, nadzy chłopcy, 
prosząc natarczywie o rzucanie w morze drobnej monety, za którą 
skakali do wody, jak jakieś ziemnowodne zwierzątka i chwytali 
wcześniej, aniżeli zdążyła się pogrążyć choćby na kilka metrów. 
Właśnie „rzemiosło" chłopaczków kwitło w najlepsze, gdy 
ukazał się na pokładzie Marszałek Piłsudski. 
Wychylił się przez burtę i ciekawie obserwował niezwykłą 
zręczność dzieci. Marszałek dzieci lubił, przyglądałby się im 
dłużej, ale do okrętu przybiła motorówka z flagą urzędową, a z niej 
wysiadł przedstawiciel gubernatora. 
Mieszkańcy wyspy Madery są przyzwyczajeni do różnych 
niezwykłych gości. Funchal stanowi jedno z najmodniejszych 
zimowisk angielskich i gdyby nie konkurencja wysp Bermudzkich i 
Kanaryj-skich, byłby niewątpliwie jedyną miejscowością, gdzie 
Europejczyk może bez odbycia długiej podróży spędzić 
przyjemnie grudzień i styczeń. 
29 

Nic dziwnego też, że każdego roku przyjeżdża tu tysiące naj 
poważniejszych polityków, literatów, milionerów, a nawet głów 
koronowanych. Jednak przyjazd Marszałka Piłsudskiego zrobił m 
Maderczykach, znudzonych różnymi wizytami, wrażenie bardzo 
duże. 
O Polsce wiedzą tam niewiele. Wydaje się ona jakimś krajem 
odległym, zawianym śniegiem, ściętym mrozem, a nade wszystko, 
sąsiadującym z bolszewią. To sąsiedztwo zwłaszcza wpływa 
niepokojąco. Hm, zawszeć to o miedzę! I tu nagle z tego 
dziwnego kraju, z nad samej granicy Rosji, przybywa ten 
Piłsudski, najsławniejszy Polak. Przepasany w Lizbonie przez 
prezydenta wstęgą „Wieży i Szpady", honorowany, poprzedzony 
depeszami wszystkich agencji prasowych, zjawia się na 
kamiennym molu Funchalu w swoim jasnym mundurze i płaskiej 
czapce jak postać z czarodziejskiej legendy. 
W dniu przyjazdu Marszałka Piłsudskiego do Funchalu pogoda 
była prześliczna. Słońce świeciło jasno i tak wesoło, jak gdyby 
nigdzie na świecie nie padał w tym samym czasie śnieg i pod 
nogami nie chlupało na pół zmarznięte błoto. 
Nigdy nie można być pewnym tego, co drugi człowiek czuje i 
co piastuje w sercu, jednak patrząc na twarz Marszałka Piłsudskiego, 
gdy odjeżdżał z mola do swojej willi, wystawiając plecy na 
słońce, domyślałem się, że przepełnia Go radość. 

ROK 1931 
NA MADERZE 
Marszałek Piłsudski zajął willę w ogrodzie, położoną w północno-
zachodniej stronie miasta Funchalu, a właściwie już na 
jego przedmieściu, zwanym Sao-Martinho. 
Nie była to willa luksusowa, jakich na Maderze, a w szczególności 
w jej stolicy nie brakuje. Był to raczej skromny domek 
piętrowy, kryty dachówką, o ścianach koloru jasnokremowego. Z 
zewnątrz nie rzucał się niczym szczególnym w oczy. Był taki, 
jakich wiele spotyka się na każdym kroku w tamtej skromnej 
dzielnicy. Leżał w rozległym ogrodzie, który w bezpośredniej 
bliskości domu przepełniały kwiaty i klomby, ale który w swoich 
dalszych częściach przypominał raczej jakieś zarośla tropikalne, 
aniżeli park. Zarówno część pierwsza, jak i druga posiadały swoje 
uroki i obie uzupełniały się świetnie. Przy samym domu rosła 
wysoka rozłożysta pinia, rodzaj sosny południowej, która sterczała 
jak wieża i pozwalała z wielu dalszych punktów miasta rozpoznać 
miejsce, w którym mieszkał „protektor republiki polskiej", jak 
Marszałka Piłsudskiego nazywali mieszkańcy Madery. 
Uliczka, przy której stała willa, stanowi jeden z wylotów, 
prowadzących z miasta do wnętrza wyspy. Jak wszystkie 
mniejsze ulice Funchalu, również i ona posiada po obu stronach 
wysokie mury, poza którymi mieszczą się domy i domki 
mieszkańców. Jest to uliczka wąska i skromna. Mieszkają przy 
niej głównie drobni właściciele sadów i rzemieślnicy, a ponadto 
paru bogatych ludzi w swoich quinta'ch, czyli willach w ogrodach. 
Zza jej murów wyglądają powoje i kwiaty, a na nich zielenią się 
kolczaste kaktusy. Panuje tam cisza i spokój. Kroki przechodnia 
lub dźwięk kołatki metalowej u bramy, z rzadka tylko mącą 
powagę tej dzielnicy. 
Willę wybudowano na niewielkim wzgórku, górującym nad 
doliną 
31 

małego strumienia Ribeira Secca, który o pół kilometra dalej wpada 
do morza. Dolinka ta stanowi jeden wielki gaj bananowy, poprzecinany 
niewielkimi pólkami trzciny cukrowej i winnicami. 
Z ogrodu i okien willi roztaczał się na te plantacje rozległy 
widok. Wprost u swoich stóp widziało się czuby krzewów bananowych 
i rozhuśtaną zieleń trzciny cukrowej. Od strony 
południowej rozpościerał się dalszy ciąg dolinki strumienia Ribeira 
Secca, domy i wille, opadające ku brzegowi morskiemu, i 
wreszcie... morze. Willa leżała sto czterdzieści metrów nad jego 
poziomem, a więc widok z niej był bardzo rozległy. Z ogrodu 
można było obserwować wielkie okręty, malejące w oddaleniu i 
zanurzające się w toniach morskich; to znowu małe barki 
rybackie, kołyszące się zabawnie na falach i zdające się urągać 
oceanowi swoją pozorną bezsilnością. 
Marszałek Piłsudski stawał często w zadumie przed tym 
bezmiarem wód i wybiegał wzrokiem hen, daleko, w ślad za 
okrętami, które stąd, z tych rozstajnych dróg, rozbiegały się na 
wszystkie strony świata. 
Od zachodu oddzielał willę wysoki mur uliczny. Z poza jego 
kamieni widać było tylko sąsiedni szczyt górski, pokryty winnicami 
i zielonymi łąkami. W tym murze, mającym w sobie coś ze 
średniowieczczyzny i coś ze wschodnich zagród haremowych, 
znajdowała się obszerna brama wiodąca do wnętrza ogrodu i do 
willi. 
Zaraz za nią widniała piękna uliczka obsadzona kwiatami i 
wybrukowana drobnymi kamyczkami, zbieranymi nad brzegiem 
morza. 
Ta uliczka sprawiała, że przechodzień, który zajrzał z 
ciekawości przez bramę do ogrodu, nastrajał się dla jej 
mieszkańców przyjaźnie. „Tutaj mieszkają zapewne dobrzy ludzie 
— mógł pomyśleć — skoro tak pięknie dobrali kwiaty i tak pięknie 
przystroili nimi wejście do swojego home". 
Przed tą bramą, a częściej w chłodzie pięknej alejki 
wysadzanej kwiatami, wylegiwał się całymi dniami mały, czarny 
psiak i wystawał rosły policjant portugalski. Obaj żyli w wielkiej 
przyjaźni. 
Najbliższe otoczenie willi było miłe. Znajdowała się tam i 
romantyczna altanka i parę ławeczek, a także alejka, gdzie można 
było przechadzać się w słońcu i taka sama druga, położona w 
cieniu. 
Marszałek spacerował po ogrodzie codziennie. Z drugiej strony 
dolinki, z wąskiej uliczki, wiodącej gdzieś między małe domki podmiejskie, 
przychodnie widywali często Marszałka spacerującego 
niez- 
32 

mordowanie wzdłuż muru. Jego wysoka, oryginalna sylwetka 
wyraźnie odbijała od zielonych krzewów bananowych, rzucając 
charakterystyczny cień na jasne ściany willi. 
Mieszkańcy przeciwległych domów, zdumieni niezwykłym zwyczajem 
„protektora republiki polskiej", opowiadali, że czasem 
mijało dwie godziny, a cień Jego wciąż jeszcze migotał 
jednostajnymi ruchami przechadzki. 
Idealne powietrze, które na Maderze znajduje się na każdym 
miejscu, w Quinta Bettencourt na stosunkowo znacznym 
wyniesieniu ponad miastem i morzem, wydawało się — trzeba tu 
użyć koniecznie banalnego słowa — balsamiczne. 
Tym darom natury, które poczciwa staruszka rozsypała w tym 
miejscu tak hojnie, w małej tylko mierze odpowiadało urządzenie 
wnętrza willi. Wprawdzie nosiło ono cechy wytworności, szlachetności 
linii itd., ale wszystkie przedmioty były już nieco draśnięte 
zębami czasu. 
Dzień Marszałka Piłsudskiego rozpoczynał się na Maderze 
wcześnie. Już o godzinie 8 rano opuszczał łóżko, zjadał 
śniadanie, i o ile pogoda pozwalała, udawał się do ogrodu. Tutaj 
albo odbywał najpierw długą przechadzkę na swój zwykły sposób, 
to znaczy na małej przestrzeni, a potem zabierał się do czytania 
francuskich dzieł, traktujących o działaniach wojennych, bądź też 
odwrotnie — najpierw czytał a później spacerował. 
O godzinie 11 przychodziła pokojówka Georginia (czytaj 
Zorżinia) i zawiadamiała, że drugie śniadanie jest już na stole. 
Marszałek udawał się wtedy do jadalni, gdzie wypijał herbatę z 
bułeczkami lub ciastem. Przy drugim śniadaniu, podobnie jak przy 
innych posiłkach towarzyszył Marszałkowi dr Marcin Woyczyński. 
Czas między 14 a 15, o której Marszałek miał zwyczaj jadać 
obiad, wykorzystywał podobnie jak godziny ranne na czytanie 
dzieł wojskowych, a niekiedy na robienie notatek, lub pisaniu 
pracy którą wydał później pt. Poprawki historyczne. 
Dr Woyczyński w przewidywaniu tej pracy przywiózł z Polski 
maszynę do pisania zaopatrzoną w polski alfabet, która, jak się 
później okazało, bardzo się przydała. 
Przyrządzaniem obiadu zajmował się kucharz Teixeira, 
Maderczyk, który przez długie lata praktyki w miejscowych 
hotelach przeznaczonych dla cudzoziemców, nauczył się 
przyrządzać jadło na sposób 
33 

francuski, przyjęty częściowo i u nas. Pewnego razu zapytałem 
tego kucharza, czy Marszałek wyrażał jakie życzenie odnośnie do 
obiadów, czy też kolacji. Okazało się jednak, że Marszałek mało 
interesował się kuchnią i żadnych życzeń nie wyrażał. Teixeira czuł 
się nawet tym urażony. 
Jak wiadomo, ocean u brzegów Madery obfituje w doskonałe 
gatunki ryb. Wskutek tego stół wyspiarzy jest zwykle nimi przeładowany. 
Również na obiad Marszałka składały się ryby, oprócz 
mięsa, prawie codziennie. Wielka ich różnorodność pozwalała na 
tę pozorną jednostajność. 
Marszałek spożywał zwykle obiad szybko i udawał się do 
swego pokoju. 
Około godziny czwartej zjawiał się ponownie w ogrodzie, gdzie 
wyciągał się wygodnie na wiklinowym fotelu. Ten czas, 
poświęcony absolutnemu wypoczynkowi, był jednak bardzo krótki. 
Zwykle już po godzinie Marszałek zaczynał nudzić się 
bezczynnością i poczynał oglądać się za swoimi książkami i 
notatkami. Czasem tylko, gdy piękna pogoda aż „łapała za serce" 
odkładał pracę na później i spacerował po ogrodzie, stając często 
w zadumie na miejscu, skąd roztaczał się niezrównany widok na 
bezmierny ocean. 
Wieczory spędzał Marszałek w swoim pokoju. W Jego oknach 
światło świeciło się do późna. Niekiedy długo jeszcze po północy 
prześwitywało poprzez listowie drzew rosnących przed willą. 
Jak wiadomo. Marszałek Piłsudski nie lubił fotografować się. 
Przed obiektywem nigdy nie pozował i nie znosił, gdy z okazji 
różnych uroczystości prztykały naokoło Niego aparaty. 
Pomimo jednak tej niechęci, odezwał się pewnego razu do zdumionego 
Jego słowami dr. Woyczyńskiego: 
— Zdejmcie no mnie tu, w oknie, bez marynarki. Chcę, żeby 
moje dzieci widziały, jak to na Maderze można sobie w styczniu 
drwić z zimy. 
Listy adresowane do Marszałka Piłsudskiego kładł kierownik 
poczty funchalskiej do dużej koperty, zaklejał i przesyłał do Ouinty 
Battencourt. 
Te duże koperty były oczekiwane przez adresata z 
nieciepliwością, gdyż często przychodziły listy od żony, lub też 
Wandzi i Jagódki. 
34 

Wszystkim znana jest głęboka miłość, jaką Marszałek Piłsudski 
obdarzał swoją rodzinę i dlatego nikogo też ta niecierpliwość nie 
dziwiła. 
Z drugiej strony oceanu, w Polsce, z taką samą bez wątpienia 
niecierpliwością wyglądano w Belwederze listów z marką 
portugalską, zaopatrzoną w stempel pocztowy z Funchalu. 
Poczciwa poczta spełniała swój obowiązek sumiennie. Kwadratowe, 
białe koperty krążyły między Polską a Maderą 
niezmordowanie. 
Nie zawsze jednak poczta była zwiastunem listów miłych. 
Częściej zdarzało się, że wielką kopertę wypełniały prośby 
różnych spryciarzy, którzy umieli ze swoimi żalami trafić aż na 
Maderę i mącić nimi spokój odpoczynku Marszałka. 
Prawdziwym utrapieniem były depesze. Przeciętnie sześć, 
siedem, a czasem i piętnaście razy dziennie rozlegał się u furty 
Quinty Bettencourt przeraźliwy głos kołatki, a na zapytanie, kto się 
dobija, padała nieodmiennie odpowiedź: 
— Telegram! 
Depesza, to czasami niemiła rzecz. Kto wie, co może 
zawierać? Może ktoś z bliskich zachorował, może ktoś umarł? 
Polak z tradycji jest do depesz nastrojony nieufnie. Nic też 
dziwnego, że na twarzy dr. Woyczyńskiego odbierającego je, 
odbijało się za każdym razem pewne zaniepokojenie. 
— A nuż co złego ... 
Na początku lutego rząd lizboński wydał dekret, na podstawie 
którego stawki celne dla wwozu zboża i mąki zostały bardzo 
znacznie podwyższone. 
Rozporządzenie to odbiło się tylko słabym echem w Portugalii 
kontynentalnej, gdzie ziarna jest dostatek, a więc ograniczenie 
dowozu szło na rękę dużej części ludności. 
Inaczej sprawa przedstawiała się na Maderze, która roślin 
chlebodajnych nie produkuje prawie wcale i gdzie „chleb 
powszedni" wypieka się z mąki, względnie ziarna sprowadzanego 
z Kanady. Tutaj podniesienie stawek celnych oznaczało 
jednocześnie znaczną podwyżkę cen chleba, tym bardziej, że 
dekret wprowadzał cło również na zboże przywożone z Portugalii 
kontynentalnej. 
35 

Nic też dziwnego, że w południe tego samego dnia, w którym 
prasa doniosła o podpisaniu nowego rozporządzenia, rozgorzały 
przeciw niemu demonstracje na ulicach Funchalu. 
Początkowo nie zapowiadało się na nic szczególnie groźnego. 
Władze pokpiwały sobie z zajść, a komendant policji zapytany 
przeze mnie, co sądzi o sytuacji, odpowiedział: 
— Jutro będziemy mieli spokój. 
Jednakże nadeszło „jutro", a spokoju nie było. Tłumy demonstrowały 
na głównym placu Funchalu, przy którym wznosi się stara 
cytadela z XVII wieku, mieszcząca obecnie biura gubernatorstwa 
wojskowego i cywilnego. Manifestacje odbywały się na ogół spokojnie, 
a w wielu wypadkach nawet „na wesoło". 
Marszałka Piłsudskiego powiadomił o rozruchach dr 
Woyczyński, dodając, że wszystko odbywa się pokojowo i z 
humorem. 
Marszałek, wysłuchawszy relacji, pokiwał głową i mruknął: 
— Miłe złego początki — po czym zagłębił się w swoją 
zwyczajną pracę i przestał się już w ogóle rewolucją w mieście 
zajmować. 
Pod wieczór drugiego dnia sytuacja poczęła stawać się coraz 
mniej wesoła. Gubernator wyspy, pułkownik Jose Maria Freitas, 
schronił się do koszar, posterunki policyjne zostały z miasta wycofane, 
a na ulicach ukazały się oddziały wojska. 
Trzeciego dnia rozruchów rano udałem się, jak zwykle, do 
centrum miasta, aby zobaczyć, co się dzieje. 
Działo się niedobrze. 
Na placu przed gubernatorstwem zgromadził się kilkutysięczny, 
podniecony tłum, wznoszący wrogie okrzyki już nie tylko przeciw 
dekretowi, ale również przeciw gubernatorowi i policji. Jakaś 
„komisja" ogłosiła strajk powszechny, który też niezwłocznie 
wybuchł, ogarniając wszystkie fabryki, zakłady, sklepy i instytucje. 
Wszelki ruch zamarł. Do środka miasta napłynęły tysiące robotników 
portowych, robotników z licznych tu gorzelni itd. Do hasła 
na pozór niewinnego i z ruchem społeczno-politycznym mającego 
luźny tylko związek, poczęły przyplątywać się zagadnienia inne. 
Coraz częściej dawały się słyszeć okrzyki: „Abaixo dictatura" 
(precz z dyktaturą), a mury miasta pokryły się napisami 
antyrządowymi. 
Około południa 7 lutego doszło do starć. W pobliżu wielkiej 
gorzelni, mieszczącej się opodal centrum miasta, tłum począł 
napastować znaczny oddział policji i zmusił go do schronienia się 
poza 
36 

mury fabryki. Stróże bezpieczeństwa publicznego zatarasowali się 
i rozpoczęli strzelanie z okien do atakujących. 
Na bruk padło kilku zabitych i rannych. 
Na widok masakrowanych cywilów, ujął się za nimi jeden z oddziałów 
wojskowych i rozpoczął ogień ... do policji. 
Noc z 7 na 8 lutego minęła w atmosferze niepewności. Ani 
władze w Lizbonie, ani „lud" nie zamierzali ustąpić. Nikt nie był 
pewien co zrobi wojsko, ani jak się zachowa nieobliczalna ulica. 
W niedzielę, dnia 8 lutego, w stolicy wyspy Madery panował 
wciąż jeszcze nastrój buńczuczny. Tłumy wciąż jeszcze wykrzykiwały: 
„abaixo dictatura" i „abaixo decreto", lecz miny rzedły z godziny 
na godzinę. 
Wojsko, które z początku strzelało do policji i zdradzało 
niedwuznaczną sympatię ku ruchowi, zmieniło nagle chorągiewkę 
i rozpoczęło nową erę swej działalności od zaaresztowania pięćdziesięciu 
przywódców demonstracji. Tak postąpiła piechota, ale 
nie trzeba zapominać, że w Funchalu stacjonuje również bateria 
armat. Artylerzyści ani myśleli wystąpić przeciw „ludowi", 
zachowując się w stosunku do ruchu z przyjazną neutralnością. 
Tymczasem rząd lizboński zaalarmowany wiadomościami z 
Madery, nadchodzącymi drogą telegraficzną, która nie uległa 
przerwie ani na chwilę, rozpoczął przeciwdziałanie. Pierwszym 
krokiem było kreowanie nowego urzędu dla wyspy, a mianowicie 
Delegatury Rządu. Delegatem został mianowany pułkownik Silva 
Leal, który podobną funkcję w podobnych warunkach pełnił w 
swoim czasie na wyspach Azorskich. W celu zabezpieczenia 
prestiżu dodano mu 120 żołnierzy z 5 pułku strzelców, oraz cztery 
ciężkie karabiny maszynowe z obsługą liczącą czterdziestu ludzi. 
Cała ta ekspedycja została załadowana na okręt pasażerski 
„Pedro Gomez" i dnia 7 lutego o godzinie 13 wyruszyła do 
Funchalu. Przed tym jeszcze odbyło się na pokładzie huczne 
pożegnanie z orkiestrą i szampanem, w którym brał udział szereg 
ministrów, generałów i admirałów. 
Snąć wieści, które nadeszły do Lizbony po odjeździe delegata 
rządu nie były uspokajające, gdyż jeszcze tego samego dnia, w 
nocy, wysłano w ślad za „Pedro Gomezem" statek wojenny, 
kontrtor-pedowiec „Guadiana". 
Dnia 11 lutego było już „po wszystkim". W starej cytadeli z XVII 
wieku urzędował pułkownik Silva Leal, który zaraz w pier- 
37 

wszym swoim rozporządzeniu udzielił gubernatorowi Jose Maria 
Freitasowi ciepłej pochwały, przyjmując jednakże jego dymisję. 
Jeszcze tego samego dnia mieszkańcy Funchalu dowiedzieli się, 
że nowym panem wyspy został mianowany kapitan Artur de 
Almeida Cabaco, pełniący dotychczas funkcje dowódcy batalionu 
w 5 pułku strzelców pieszych, oraz że każde wykroczenie przeciw 
porządkowi publicznemu ulegnie [!] surowej karze. Wykonanie 
sławetnego dekretu, nakładającego wysokie cło wwozowe na 
zboże i mąkę wstrzymano aż do czasu rozważenia słusznych 
życzeń ludu. 
Do Lizbony pomknęły depesze radiowe i kablowe, 
obwieszczające radośnie: „Na Maderze zapanował spokój". 

„JESTEŚCIE WŁÓCZĘGA" 
Przybywszy do Funchalu nie pokazywałem się początkowo 
Marszałkowi zupełnie i nawet bardzo uważałem, aby nie nasunąć 
się Mu na oczy. Wprawdzie było rzeczą wątpliwą, aby mnie 
poznał, jednak pomny na przestrogi płk. Becka uważałem, że 
„strzeżonego Pan Bóg strzeże". Zamieszkałem więc bliżej miasta, 
w ładnym pensjonacie położonym w rozległym parku. Jako 
towarzyszy miałem samych Anglików. Z Quintą Bettencourt 
miałem łączność przez dr. Woyczyńskiego, z którym codziennie 
spotykałem się w mieście, w cukierni. Nawiązałem też znajomości 
z miejscowymi dygnitarzami, a w pierwszym rzędzie z 
gubernatorem i komendantem policji. Ten ostatni był początkowo 
w pewnym kłopocie, gdyż przez pewien czas nie powiadomiono 
go ońcjalnie o konieczności roztoczenia opieki nad miejscem 
pobytu Marszałka. Pomimo jednak tego wykonał wszystko o co go 
prosiłem, a gdy instrukcję później otrzymał, pokazał mi ją z 
prawdziwym zadowoleniem. 
Z Polską utrzymywałem ożywioną korespondencję i w ten 
sposób uspokajałem niepokój osób najbliższych Marszałkowi, 
obawiających się zarówno o stan Jego zdrowia, jak i 
bezpieczeństwo. Ale w Funchalu wszystko szło w porządku i nic 
nie zwiastowało, aby niepokój ów miał być w jakiejkolwiek formie 
usprawiedliwiony. Niemniej jednak premier ówczesny płk Walery 
Sławek uznał za potrzebne, aby wysłano oficera, który by 
wszystko w Funchalu obejrzał, orzekł fachowo, jak się sprawa 
bezpieczeństwa przedstawia i postawił odpowiednie wnioski. 
Wybór padł na mjr. Juliana Grudzińskiego. 
Na początku stycznia 1931 r. otrzymałem depeszę szyfrowaną 
o jego wyjeździe na wyspę. W oznaczonym dniu poszedłem do 
portu i udałem się na okręt. Grudziński przyjechał. 
39 

Teraz we dwóch, a więc dla mnie raźniej, poczęliśmy się 
troszczyć o osobę Marszałka. Jakoś wkrótce po jego przybyciu 
otrzymaliśmy wiadomość, że jednym z niemieckich okrętów ma 
podobno przyjechać dwóch Ukraińców w celach podejrzanych. 
Znacznie później dowiedzieliśmy się, że wiadomość miała 
pochodzić od jakiegoś znanego jasnowidza, ale niemniej jednak 
okazała się nieprawdziwa. Ponieważ jednak wówczas o tym 
źródle nie wiedzieliśmy, przeto niemało nakłopotaliśmy się, i 
niejedną noc przepędzili na baczeniu na willę Marszałka. 
Parotygodniowa obecność Grudzińskiego była dla mnie miłym 
intermezzem w nudzie pobytu na wyspie. Towarzyski, wesoły, rozmiłowany 
w dobrym winie, był świetnym kompanem i 
towarzyszem. 
W drugiej połowie lutego mjr Grudziński wyspę opuścił i życie 
potoczyło się dawnym trybem. Nie na długo jednak, gdyż dr Woyczyński 
uznał, że teraz właśnie można zameldować mnie Marszałkowi. 
Aczkolwiek wiadomość ta napełniła mnie radością, to jednak 
cierpła na mnie skóra na samą myśl, że obecność moja może 
Marszałka rozgniewać. 
Nadszedł wreszcie dzień, gdy dr Woyczyński powiedział: 
— Jest tu, Komendancie, w Funchalu, kapitan Lepecki, ten 
podróżnik. 
— A on co tu robi? 
Dr Woyczyński odpowiedział dyplomatycznie: 
— Przyjechał. 
Marszałek Piłsudski nie zdradzał dużej ciekawości do tego, 
skąd przyjechałem i po co. A gdy na trzeci czy czwarty dzień dr 
Woyczyński zagadnął, że prosiłem, abym mógł przynieść swoje 
książki, zgodził się bez protestu. 
Stało się więc, że pewnego dnia, wziąwszy właśnie wyszła z 
druku Na Amazonce i w Peru pod pachę, udałem się do Quinty 
Bettencourt. 
Marszałek Piłsudski siedział w głębokim fotelu trzcinowym, przy 
małym, również trzcinowym okrągłym stoliku, w cieniu wielkiego 
drzewa smoczego. Był w swoim zwykłym siwym ubraniu, kurtkę 
miał rozpiętą, palił papierosa. Gdy zameldowałem się i złożyłem 
książkę. Marszałek wziął ją, kazał mi siąść, a sam zaczął oglądać 
fotografie. 
Była godzina około czwartej-piątej po południu, w powietrzu 
40 

„wisiała" już ta przedwieczorna cisza, tak cudowna u nas podczas 
lata, a na Maderze zjawiająca się przez okrągły rok. Na niebieskim 
jakby ufarbkowanym niebie wisiała nad Pico Ruivo gorąca kula 
słoneczna, sypiąca pomimo dnia lutowego upalne promienie. W 
dole, poza dachami Funchalu, otwierała się pustynia 
nieruchomych wód morskich. Daleko, prawie już za horyzontem 
widniał komin i kawałek okrętu, a nad nim smuga dymu. Z ogrodu 
szedł zapach kwiatów i liści bananowych. 
Marszałek skończył przeglądać książkę i rzekł: 
— To pan tam wszędzie był, w tych wszystkich krajach? 
— Tak jest, panie Marszałku. 
— I nie nudno panu tak wciąż jeździć? 
— Nie. 
— No ja myślę, gdzieżby mogła sprzykrzyć się podróż. 
Marszałek zamilkł. Przez dłuższą chwilę palił papierosa, wypuszczając 
duże kłęby dymu. Zauważyłem, że nie „zaciągnął się". 
Sądząc, że może zbyt przedłużam rozmowę, wstałem, ale 
Marszałek widząc mój ruch, odezwał się: 
— Siadajcie. Siadłem. 
— Powiedzcie mi — rzekł — w jakim pułku służyliście? 
— W pierwszym — i dodałem — jestem legionistą, panie 
Marszałku. 
Marszałek podniósł wysoko brwi i zahuczał niskim śmiechem. 
— A to heca — rzekł — jest tu już na tej wyspie dwóch. Duma 
we mnie wezbrała. Nie wytrzymałem i powiedziałem: 
— Ja i pan Marszałek. 
Teraz Marszałek zaczął się śmiać jeszcze przeciągłej. 
Spoglądał na mnie przy tym co chwilę kątami oczu. 
— Nie, — rzekł wreszcie — nie ja i pan, ale Woyczyński i pan. 
Twarz mi się wydłużyła i mina zrzedła. Chciałem jeszcze coś 
powiedzieć, ale Marszałek wziął karty pasjansowe do ręki, począł 
je tasować i kazał mi zawołać Zorżinię, służącą. 
Gdy dziewczyna nadeszła. Marszałek rzekł: 
— Powiedzcie jej po portugalsku, żeby dała zaraz herbaty. 
Powiedziałem. 
— Jak to wyście powiedzieli zaraz? 
— Em suguida, panie Marszałku. 
41 

Widząc, że Marszałek jest w doskonałym humorze, 
postanowiłem kuć żelazo póki gorące i pamiętając instrukcje 
pułkownika Becka chciałem zabezpieczyć sobie wstęp do Quinty 
Bettencourt. 
— Gdyby pan Marszałek pozwolił, to bym czasem przyszedł 
coś pomóc doktorowi. 
Ku mej radości Marszałek nie protestował, ale od razu zgodził 
się. 
— Możecie sobie przychodzić, włóczęgo — rzekł. 
— Dziękuję panu Marszałkowi — odrzekłem, a co do tej 
włóczęgi, to już taka moja słabość. 
Gdy odchodziłem, Marszałek jeszcze raz wrócił do tej myśli. 
— Tak, tak, jesteście włóczęga — rzekł. 
Przychodziłem teraz co dnia do willi Marszałka i często z Nim 
rozmawiałem. Niekiedy byłem zapraszany na podwieczorek, lunch, 
lub kolację. Jedliśmy wówczas we trzech: Marszałek, Woyczyński i 
ja. Marszałek pracował nad Poprawkami historycznymi i w rozmowach 
często poruszał ten temat. 
Dni biegły żwawo. Już poprzednio Marszałek zdecydował, że 
powrót z Madery odbędzie okrętem wojennym. Wybór padł na 
nowy wówczas kontrtorpedowiec „Wicher". Przyczyniliśmy się z dr. 
Woy-czyńskim nieco do tej decyzji „podgadywaniem", że to byłoby 
najlepiej. Rzeczywiście było to najlepiej ze względu na 
bezpieczeństwo osobiste Marszałka, które nie mogło być przecież 
nigdzie lepsze, jak na okręcie wojennej floty polskiej. 
Już w połowie marca poczęły napływać na wyspę najpierw 
setki, tysiące, potem dziesiątki tysięcy, a wreszcie miliony kart 
pocztowych z życzeniami imieninowymi. Był to rezutat hasła rzuconego 
w Polsce przez pułkownika Walerego Sławka: każdy Polak 
winien przesłać hołd Pierwszemu Obywatelowi Polski. Pomimo 
tego, co tam później wygadywano i wypisywano, był to naprawdę 
akt wzruszający, te miliony życzeń słanych na daleką wyspę do 
człowieka, którego wielkość czuła już poza garścią obrzydliwców 
— cała Polska. Nie chciałbym być za śmiały w swoich sądach, ale 
wówczas w Fun-chalu wydało mi się, że ten akt pamięci i hołdu był 
Marszałkowi miły. I choćby tylko za jedną chwilę wzruszenia, której 
doznał z racji „tych Polaków", od których tyle zmartwień 
doświadczał, 
42 

przebaczyć by warto to, że ta czy inna kanalia na pocztówkach 
interes zrobić chciała. 
Początkowo segregowaliśmy karty z Woyczyńskim, ale później 
nie tylko zaniechaliśmy tej syzyfowej pracy, ale nawet musieliśmy 
udać się na pocztę i poprosić, aby worki z tą korespondencją 
składano na kupę i wcale do willi nie odsyłano, bo nie było ich 
gdzie pomieścić. Później odwieźliśmy je autami ciężarowymi na 
pokład „Wichra" i na nim wróciły do Polski. Dalej ich losem zajęła 
się panna Kazimiera Iłłakowiczówna, która kazała je powiązać w 
kilkukilowe paczki i odesłała do archiwum. 

„WICHREM" DO GDYNI 
„Wicher" przyjechał bardzo rano. Gdy wstałem o 7, był już w 
porcie. Niezwłocznie udałem się na pokład, po czym zabrałem 
dowódcę statku do Ouinty Bettencourt. Marszałek przyjął go na 
krótką chwilę i wydał mu dyspozycję co do odjazdu. 
Gdy komandor Podjazd-Morgenstern powrócił na „Wichra" ogarnęły 
mnie wątpliwości, czy mogę wracać z Marszałkiem bez 
zapytania. Postanowiłem więc zapytać się, aczkolwiek odmowa 
byłaby mnie postawiła w nieprzyjemnej sytuacji. Na szczęście, 
Marszałek nie dopatrzył się niczego zdrożnego w mojej chęci 
towarzyszenia Mu w podróży powrotnej. 
— Dobrze, dobrze, panie kapitanie, ja nic nie mam przeciwko 
temu, tylko niech pan się jeszcze zapyta komandora. 
Marszałek Piłsudski nazywał mnie jeszcze wtedy oficjalnie „pan", 
js później zwracał się do mnie w tej formie tylko wówczas, gdy był 
zagniewany lub podżartowywał sobie ze mnie. Normalnie, na co 
dzień, 
byłem „wy", „dziecko", lub, gdy był w wyjątkowo dobrym usposobieniu 
— „moje dziecko", albo „moje drogie dziecko". Wspominam 
o tym nie dlatego, aby się pochwalić, lecz dlatego, że były to f formy 
używane przez Marszałka nie tylko do mnie, lecz do wielu: 
swoich żołnierzy, których lubił i obdarzał zaufaniem. 
Moment odjazdu „Wichra" został wyznaczony na godzinę 16.30. 
Batalion honorowy uszykował się już przed wpół do czwartej, a 
wkrótce potem zaczęli zjeżdżać dygnitarze portugalscy. 
Najpierw zjawił się na molo dymisjonowany z racji niedawnych 
rozruchów gubernator wyspy — płk Jose Maria Freitas, następnie 
wysoki komisarz rządu centralnego — płk Silva Leal i wreszcie 
dowódca 13 pułku piechoty, dowódca baterii artylerii, komendant 
miejscowego P.K.U., kapitan portu, gubernator wojskowy, konsul 
honorowy polski, konsul francuski i tłum ludzi. 
44 

Punkt o godzinie 16 nadjechał samochodem Marszałek 
Piłsudski w towarzystwie por. Namieśniowskiego Konrada z 
załogi „Wichra" oraz cywilnego gubernatora wyspy, Jose Almeida 
Cabaco. 
Dowódca batalionu honorowego wydał komendę 
prezentowania broni. Marszałek wysiadł z samochodu i 
przywitawszy się z niektórymi dygnitarzami, przeszedł przed 
frontem wojska, po czym dał znak dowódcy, aby wydał komendę 
„spocznij". 
Wywiązała się krótka rozmowa, w której Portugalczycy pytali, 
jak Marszałek czuł się na Maderze i czy nie zamierza kiedyś 
zawitać na nią ponownie. 
Marszałek wyspę bardzo chwalił i mówił, że z pobytu na niej 
jest zadowolony, jednakże co do ewentualnego powrotu zachował 
milczenie. 
Jeszcze przed ceremoniami pożegnalnymi przybiła do molo 
łódź motorowa, która miała przewieźć Marszałka na pokład 
„Wichra", zakotwiczonego o kilkanaście metrów od brzegu. 
Punktualnie co do minuty wydał komandor Podjazd-Mor 
genstern rozkaz podniesienia kotwicy. 
Zgrabnie, lekko, wykręcił się „Wicher" dziobem w stronę 
Europy i ruszył. 
Po chwili przed oczami naszymi zaczęły szybko przewijać się 
barwne widoki wyspy. A więc najpierw ukazał się wysoki, ponury 
przylądek Garajac; potem błysnęła na chwilę wieża kościoła w 
Santa Cruz; zaśmiało się ku nam białymi domami i piękną 
zatoczką miasteczko — Machico; mignęła za drzewami kapliczka 
S-ta Izabel dos Milagres, w której leżą legendarni kochankowie 
Robert i Machin i Joanna d'Arfet; potem ukazał się znowu inny 
przylądek i znowu inna wioska, aż wreszcie roztoczyły przed nami 
swoje pustynne, księżycowe widoki — bezludne Wyspy Desertas. 
Marszałek Piłsudski zapowiedział, schodząc w Funchalu do 
kajuty, aby Mu dano znać, gdy znajdziemy się w pobliżu wysepki 
Porto Santo, na której pięć wieków temu mieszkał przez szereg 
lat Krzysztof Kolumb. 
Dotarliśmy do tej wyspy o godzinie szóstej. Był jeszcze dzień. 
— Komendancie, Porto Santo! 
Marszałek wyszedł na pokład i oparłszy się plecami o żelazny 
słupek, patrzył na malutki skrawek lądu rzucony w bezmiar 
oceanu. 
W wieczornym świetle majaczyły w dali jasne smugi 
piaszczystych 
45 

plaż i ostre szczyty gór. Kilkadziesiąt domów, stanowiących jedyną 
wieś na wysepce, przypominało szare, mało widoczne plamki. 
W tyle, za nami, niknęła w morzu piękna Madera, raj Atlantyku, 
mizerny szczątek starej, legendarnej Atlantydy. Spośród chmur, 
zlewając się z nimi, wyłaniał się jeszcze jej najwyższy szczyt — 
wygasły wulkan Pico Ruivo. Po chwili i on począł roztapiać się w 
mroku i oceanie, aż wreszcie zniknął. 
Staliśmy zamyśleni z dr. Woyczyńskim obok Marszałka i nie 
wiem na pewno, który z nas dwóch wypowiedział wtedy 
melancholijne słowa: 
— Żegnaj, Madero! 
„Wicher" pruł ostrym dziobem ultramarynowe fale, sapiąc 
monotonnie i posuwając się niezmordowanie naprzód. 
Kontrtorpedowiec „Wicher" nie był luksusowym okrętem 
pasażerskim, lecz prostym, o surowym, spartańskim urządzeniu 
wewnętrznym — okrętem wojennym. Niemniej jednak marynarze 
nasi postarali się, aby zapewnić na nim Marszałkowi Piłsudskiemu 
maksimum wygód. I, należy przyznać, udało się im to. Inna rzecz, 
że Marszałek tych wszystkich udogodnień niezbyt potrzebował, 
gdyż, jak wiadomo, prowadził życie nadzwyczaj proste i 
wstrzemięźliwe. Gdyby Mu przygotowano posłanie na twardej 
ławie, przykrytej derką — spałby niewątpliwie tak samo dobrze, jak 
na miękkim materacu. 
Na czas podróży zakwaterowano Marszałka w kajucie dowódcy 
dywizjonu, której wymiary, mimo tego że była na okręcie 
najobszerniejsza, nie przekraczały jednak 2 i pół metra długości na 
2 metry szerokości. Naprzeciwko niej wyznaczono pomieszczenie 
dla mnie i dr. Woyczyńskiego. 
Śniadania i kolacje jadał Marszałek u siebie. Na obiady przychodził 
do jadalni, gdzie oprócz Niego zasiadali do stołu: dr 
Woyczyń-ski, komandor Podjazd-Morgenstern, ja, oraz jeszcze 
dwóch lub trzech innych oficerów. Przy tych obiadach Marszałek 
Piłsudski bywał zawsze w dobrym humorze i opowiadał różne 
przejścia ze swego życia. Ze względu na aktualność tematu, 
opowiadania te dotyczyły zwykle odbywanych podróży. 
Na drugi dzień po opuszczeniu Funchalu, Marszałek odbył 
przegląd maszyn, oglądał urządzenia baszt działowych i odwiedził 
46 

pokój nawigacyjny. Zadziwiał wszystkich swoją niebywałą 
żywotnością i niezmordowanym zainteresowaniem wszystkim, co 
działo się wkoło Niego. 
Żegluga od Madery do brzegów Europy odbywała się pod 
szczęśliwą gwiazdą. Pogoda sprzyjała nam w sposób niezwykły. 
Ocean, jak gdyby wysiliwszy się burzami, które targały nim w 
ostatnich tygodniach, uspokoił się i złagodniał. 
Cóż znaczy jednak ocean w porównaniu z najgroźniejszym 
wrogiem marynarzy — Zatoką Biskajską. Na wspomnienie o niej 
dostają gęsiej skóry najwytrawniejsi żeglarze ... Bardzo to jest 
podły kąt globu ziemskiego. Nigdzie fale nie są tak wysokie, 
wiatry tak silne, burze tak długie, jak właśnie na niej, w tym kącie 
między Hiszpanią a Francją. Nic też dziwnego, że „Wicher" miał 
przed nią pewną tremę. Spokojny był tylko dr Woyczyński. 
— Marszałek Piłsudski — mówił — ma takie szczęście, że 
wody zatoki zastaniemy na pewno tak gładkie, jak w jeziorku 
przed pałacem Łazienkowskim. 
Marynarze kręcili głowami. 
Jednak dr Woyczyński miał rację. Groźna, ponura zatoka, 
której brzegi zamieszkuje tajemniczego pochodzenia lud Basków, 
ukazała się nam spokojna i cicha. 
Zaledwie wyminęliśmy brzegi Hiszpanii, uczuliśmy chłód. 
Pierwszy raz od trzech miesięcy. Strony ciepłe były już za nami. 
Zbliżały się kraje chłodne, chmurne i mgliste. Trzeba było sięgać 
do walizek po swetry i ciepłe ubrania. 
Pomimo chłodu, Marszałek Piłsudski nie zaniechał dalszego 
zwiedzania okrętu i spacerów po pokładzie. 
Po trzydniowej podróży przez ocean ujrzeliśmy nareszcie 
brzegi Francji i wkrótce potem wpłynęliśmy do portu w 
Cherbourgu, aby wziąć nowy zapas paliwa w postaci ropy 
naftowej, którą opala się kotły „Wichra". 
Zaledwie zgrzytnęły łańcuchy kotwiczne i spuszczone schodki, 
podjechała motorówka z francuskim oficerem 
komplementacyjnym, ^który, złożywszy zwykłe powitanie, 
zapowiedział jednocześnie wizytę wojewody morskiego. W tym 
samym czasie z fortów nadbrzeżnych artyleria oddała 19 strzałów 
powitalnych. 
Jeszcze nie odjechał oficer francuski, gdy zawarczała u 
schodków nowa motorówka i przybył na pokład ambasador 
Chłapowski w to- 
47 

warzystwie atache wojskowego, płk. Błeszyńskiego oraz kierownika 
polskiej bazy morskiej w Cherbourgu. 
Marszałek przyjął ich wszystkich w jadalni, która w tym wypadku 
imitowała salon. Do tego towarzystwa dołączył się później 
francuski wojewoda morski, admirał Berthelot. 
Wojenny port w Cherbourgu przedstawiał w czasie naszego 
pobytu widok dość osobliwy. Widniały (!] tam bowiem na 
kotwicach dwa polskie kontrtorpedowce i trzy łodzie podwodne, 
podczas gdy francuskich wojennych jednostek było tylko dwie. 
Branie ropy trwało przeszło pięć godzin. O 10 wieczorem 
goście opuścili pokład. Byliśmy już zupełnie gotowi do dalszej 
drogi, gdy nagle spadła na morze gruba warstwa nieprzejrzystej, 
gęstej mgły. Na odległość trzech metrów nie było widać dosłownie 
nic. 
Mgła na morzach, często uczęszczanych przez okręty, jest 
gorsza od burzy. Podczas sztormu żeglarz wie przynajmniej, co 
mu grozi i ma możność obrony. Podczas mgły człowiek staje się 
bezsilny. Otacza go miękki, nieprzenikniony tuman. Okręt tkwi w 
nim, niby w wacie i w każdej chwili jest narażony na rozbicie. 
Światła, które normalnie ostrzegają w nocy przed nadmiernym 
zbliżeniem się do innego statku, podczas mgły są bezużyteczne. 
Nie przebijają mlecznej zasłony nawet na odległość kilku metrów. 
Jedynym sygnałem ostrzegawczym jest ryk syreny, ale i jemu 
mgła szkodzi, ile może. Wprawdzie przewodzi głos doskonale, ale 
uniemożliwia rozpoznanie kierunku pochodzenia. 
Mgła jest groźna szczególnie w kanale La Manche, gdzie przewijają 
się całe tłumy okrętów, przecinając go w różnych 
kierunkach. Wody kanału podczas mgły rozbrzmiewają głosem 
syren okrętowych prawie tak gęsto, jak ulica Marszałkowska 
głosami syren samochodowych. Łatwo wówczas o katastrofę. 
Podczas jednej z takich mgieł w zimie 1931 r. uległo większym lub 
lżejszym uszkodzeniom siedemnaście okrętów. Nic też dziwnego, 
że gdy gęste tumany tego wroga żeglugi otuliły szczelnie port w 
Cherbourgu, pilot francuski oświadczył kategorycznie, że nie 
podejmuje się wyprowadzić okrętu z portu. 
Istotnie, byłoby to za duże ryzyko. Mgła osiadła tak gęstym 
tumanem, że nie było widać nie tylko świateł z brzegu oraz latarni, 
oświetlających końce mól. ale nawet pokład tonął w lotnym 
48 

mleku, co robiło wrażenie, jak gdyby ludzie brnęli w jakimś 
uchwytnym żywiole. 
Komandor Morgenstern udał się do Marszałka Piłsudskiego i 
zameldował o sytuacji. 
— Ha, cóż robić — rzekł Marszałek — musimy poczekać, 
jednak jak tylko się da, to jedźcie dalej. 
Mgła opadła dopiero około 5 rano. 
Przywykliśmy myśleć o kanale La Manche, jako o morzu burzliwym 
i złośliwym. W rzeczywistości jest taki, jednak, dziwnym 
zarządzeniem losu, w dniu naszej podróży przypominał raczej 
wszystko inne, tylko nie burzliwe morze. Panował właśnie sztiii — 
cisza morska. Gładkiej powierzchni morza nie mącił najlżejszy 
nawet powiew wiatru. Mgła gdzieś sią ulotniła, chmury powędrowały 
na kontynent i nad ponurymi zwykle wodami zajaśniało blade 
słońce północy. Patrzyłem na nie z lekceważeniem. Gdzie mu się 
tam równać ze słońcem południowym — gorącym i zuchwałym. 
Świeciło nieśmiało, a ukośne jego promienie ledwie grzały. 
Pogoda była śliczna. Dowódca „Wichra" zacierał ręce, doktor 
Woyczyński zaś powtarzał co chwilę: 
— A nie mówiłem, że Komendant ma takie szczęście zawsze 
... 
Minęliśmy brzegi Anglii i Francji i wjechaliśmy, po wyminięciu 
Doovru, na Morze Północne. 
Do Kanału Kilońskiego, przecinającego wydłużony półwysep, 
którego podstawę zajmują Niemcy a szczyt Dania, dojechaliśmy 
w sobotę (28 marca) rano. 
Wprawdzie kanał znajduje się na ziemi niemieckiej, jednak 
specjalna klauzula w traktacie wersalskim postawiła go w rzędzie 
mórz [!], czyli umiędzynarodowiła. Przejazd przezeń nie oznaczał 
przejazdu przez terytorium państwa niemieckiego i był tylko 
dalszą częścią podróży morskiej. Inna rzecz, że Niemcy starali się 
już wówczas na każdym kroku zaznaczyć i podkreślić, że jednak 
przekop jest ich. 
Niezwłocznie po dotarciu do zachodniego wejścia, zgłosił się 
urzędowy pilot, bez którego przejazd przez kanał jest wzbroniony. 
Snąć w Niemczech było głośno o podróży Marszałka 
Piłsudskiego, gdyż pilot zaledwie stanąwszy na pokładzie, 
zapytał: 
— Czy Herr Marschal jest na okręcie? 

Niemiec był dumny z tego, że przewoził osobę tak znakomitą. 
„Wicher" przecinał wody kanałowe z szybkością przepisową, to 
znaczy robiąc 10 mil morskich (około 18 km) na godzinę. 
Mijaliśmy kraj o wyglądzie typowym dla północnych prowincji 
niemieckich. Porządne, czyste domy i schludne wsie na tle 
płaskich, ubogich widoków, przesuwały się przed naszymi 
oczyma, powoli, lecz nieustannie. 
Widno było jeszcze zupełnie, gdy minęliśmy Kanał Kiloński i 
przybyliśmy do wojennego portu niemieckiego w Kieł. Na molu 
oczekiwał już oficer komplementacyjny, który w kilka sekund po 
rzuceniu mostku wszedł na pokład, przedstawił się i oznajmił, że 
przysyła go tu pan admirał z zapytaniem czy może czymś służyć. 
Ponieważ oficer był niskiej rangi, dowódca „Wichra" wyznaczył do 
rozmowy z nim swego zastępcę. Po krótkiej obojętnej rozmowie o 
pogodzie, Niemiec pożegnał się i wyszedł. 
Po opuszczeniu Kielu wpłynęliśmy na morze polskie, na Bałtyk. 
„Wicher" rozwinął tutaj szybkość wprawdzie nie największą, 
jaką osiągnąć może, jednak, jak na stosunki morskie, olbrzymią. 
Mknęliśmy, robiąc przeszło pięćdziesiąt kilometrów na godzinę, a 
więc tyle prawie, ile pociąg pośpieszny. 
Z tyłu, za rufą, utworzył się gruby wał wody, wzburzonej 
gwałtownym działaniem śruby. Za nim wlókł się długi ogon 
białawej piany. 
Obserwując ciężką pracę maszyn, od której cały okręt drżał i 
dygotał, odnosiłem wrażenie, jak gdyby „Wicher" uciekał przed 
chmurami, wiatrem i burzą, kłębiącymi się za nim. 
Jednak nie uciekliśmy. 
Z chwilą nastania mroku siła wiatru wzmogła się, horyzont 
zachmurzył, a fale wyrosły wysoko i ustroiły się w piękne, białe 
grzywy. Rozpoczęło się niemiłe kołysanie. 
Nie mieliśmy tego wieczora ochoty na partię szachów ... 
Następnego dnia (29 marca), o wpół do dziesiątej rano ukazały 
się na horyzoncie sylwetki polskich torpedowców, wysłanych przez 
dowódcę floty na spotkanie „Wichra". 
Udałem się do kabiny Marszałka i zameldowałem: 
— Panie Marszałku, zbliżają się trzy nasze torpedowce. 
Marszałek wyjrzał przez okrągłe okienko. 
Przez dłuższą chwilę obserwował ewolucje okrętów wojennych, 
50 

salutujących flagę ministra spraw wojskowych, pod którą „Wicher" 
odbywał całą podróż, po czym rozpoczął przygotowywać się do 
opuszczenia kabiny. 
Wkrótce potem port gdyński był już prawie zupełnie widoczny. 
Marszałek Piłsudski udał się na mostek kapitański. 
Rozległy się strzały armatnie. 
— Panie Marszałku, krążownik „Bałtyk" salutuje pana 
Marszałka. 
Stałem tuż przy Marszałku Piłsudskim i obserwowałem Jego 
twarz. Jak wiadomo, był to człowiek zamknięty i nie uzewnętrzniający 
swoich uczuć; trudno było odgadnąć co myślał i co czuł, 
jednak nie omyliłbym się zapewne gdybym twierdził, że z powrotu 
był więcej aniżeli zadowolony. Nie zdradzały tego rysy, lecz 
mówiły o tym oczy. Najwyraźniej śmiały się do wyłaniającego się z 
morza polskiego brzegu. 
Minęliśmy kilka okrętów wojennych, na których załogi salutowały, 
i wreszcie przybiliśmy do mola w porcie wojennym, gdzie 
oczekiwał premier Walery Sławek, minister Aleksander Prystor, 
minister Sławoj Składkowski, minister Alfons Kuhn, wiceminister 
Daniel Konarzewski, wiceminister Józef Beck, szef gabinetu 
ministra spraw wojskowych, mjr dypl. Adam Sokołowski i mnóstwo 
innych dygnitarzy, którzy przybyli powitać największego Polaka 
doby współczesnej. 
Marszałek Piłsudski zszedł szybkim krokiem z pokładu i udał 
się na ląd, gdzie wpadły Mu w objęcia żona i córki. 
Naokoło leżał śnieg, a w powietrzu unosił się mróz. 

NIEPRZYJEMNOŚCI SŁUŻBOWE 
Po powrocie zameldowałem się znowu w Gabinecie ministra 
spraw wojskowych i ponownie objąłem sprawy prasowe od 
zastępującego mnie por. Karola Poraj-Koźmińskiego. 
Wiosna minęła mi na normalnej pracy biurowej, a poza tym na 
opracowaniu wspomnień z podróży na Maderę. 
W czerwcu wynikł pewien incydent, w którego konsekwencji 
wezwał mnie mjr Adam Sokołowski1 i w sposób krótki, ale jak 
zauważyłem bez żadnej satysfakcji oświadczył: 
— Został pan, panie kapitanie, przeniesiony do 45 pułku 
piechoty w Kowlu. 
Wiadomość ta spadła na mnie tak niespodziewanie, że przez 
chwilę nie mogłem przyjść do siebie. Skoro tylko ochłonąłem 
nieco z wrażenia, mignęło mi przed oczami brudne, żydowskie 
miasteczko, gdzie jedyną rozrywką jest wódka i karty. Przez 
głupie skojarzenie i wskutek wrodzonego mi optymizmu 
pomyślałem jednak zaraz, że bądź co bądź Kowel leży bliżej 
Warszawy niż Madera. Tylko ani rusz, do Funchalu niepodobny. 
— Czy można wiedzieć za co zostałem przeniesiony? 
— Formalnie za nic, to nie jest karne przeniesienie, tylko takie 
sobie, normalne. 
— A nieformalnie? 
— Nieformalnie, za to, że ... Tu pułkownik objaśnił mnie. 
Pokiwałem głową, i oświadczyłem, że wolę wyjść z wojska, aniżeli 
skarżyć się i prawować ze swoją zwierzchnością. Pułkownik 
1 Mjr dypl. Adam Sokołowski, późniejszy podpułkownik i wojewoda 
nowogrodzki, objął szefostwo gabinetu ministra spraw wojskowych po płk. Becku. 
52 

Sokołowski, należy przyznać, okazał mi wtedy dużo dobrej woli i 
uczynności. 
Z tym zmartwieniem udałem się do swego starego przyjaciela 
mjr. Franciszka Sobolty, który podówczas załatwiał sprawy personalne 
przy Marszałku. Uradziliśmy, że trzeba porozmawiać z 
płk. Beckiem. Sobolta podjął się tej misji. Do dnia dzisiejszego 
wspominam ze wzruszeniem tę chwilę gdy płk. Beck, będący 
wówczas wiceministrem spraw zagranicznych, powiedział bez 
chwili wahania, że bierze mnie na służbę do swego ministerstwa. 
Przedtem jeszcze nim udałem się do pracy na ulicę 
Wierzbową, otrzymałem urlop. Spędziłem go nad morzem, na 
Helu. Kilka tygodni, które, w przeciwieństwie do monotonii i nudy 
pobytu na Maderze, odznaczały się rozmaitością wrażeń, minęły 
„jak z bicza trząsł". 
Po powrocie do Warszawy otrzymałem trzymiesięczne 
odkomenderowanie do MSZ na praktykę. Tak zwany immer- 
Drymmer2, który już wówczas był dyrektorem biura personalnego, 
przydzielił mnie do wydziału wschodniego, na którego czele stał 
wówczas min. Tadeusz Schaetzel, a ten, z kolei, wyznaczył mi 
skromną rolę, polegającą na czytaniu wszelkich raportów i aktów, 
dotyczących spraw rumuńskich. Z tego stosu papierów, które 
wówczas pilnie studiowałem pozostało mi dzisiaj w pamięci jedynie 
to, że ówczesny poseł w Bukareszcie, a dzisiejszy podsekretarz 
stanu, Jan Szembek, przewidywał powrót ex-króla Karola na tron 
rumuński na rok przed urzeczywistnieniem się tego faktu. 
W ten sposób za wysoką cenę zdjęcia munduru udało mi się 
uniknąć przydziału do Kowla. Muszę tutaj podkreślić, że wcale nie 
chodziło mi o to, że Kowel leży daleko od Warszawy, lecz o to, że 
byłem w rzeczywistości przeniesiony karnie. Nie poczuwając się 
do żadnej winy, a chodziło tu o tak zwany „długi język", wolałem z 
wojska wystąpić, a za posiadającego takowy nie uchodzić. Miałem 
przy tym wrodzony wstręt do skarżenia się i prawowania. Może nie 
mam racji, ale zawsze wydawało mi się śmieszne, gdy widziałem 
dorosłego mężczyznę coś tam żałośnie prawiącego na swe 
usprawiedliwienie. Zdecydowałem się więc na wystąpienie ze 
służby czynnej w armii, ale nie powiem, aby ta decyzja przyszła mi 
lekko. 
2 Wiktor Tomir Drymmer, późniejszy dyrektor departamentu konsularnego 
MSZ i dyrektor biura personalnego. 
53 

Wydawało mi się, że rozstaję się z mundurem oficerskim na 
zawsze i dusza moja aż skomlała ze smutku. Przypomniałem sobie 
wówczas wyruszenie w pierwszą daleką podróż, w roku 1922. 
Wtedy też zdjąłem mundur, aby móc zaspokoić palący mnie głód 
włóczęgi. Podówczas wytrwałem w „cywilu" dwa lata. Ale tylko 
dwa. Potem przestałem widzieć piękno w zwrotnikowych 
krajobrazach Brazylii, przestałem znajdować urok w wędrówkach; 
płakałem w cieniu wysmukłych piniorów nad listami kolegów z 
Wilna. Po dwóch latach wróciłem na skrzydłach tęsknoty do Polski, 
do rezedowego munduru armii. Teraz martwiłem się znowu 
odejściem z wojska, nie przypuszczając nawet, jak rychło i w jakich 
okolicznościach do niego wrócę. 
Już w chwili przybycia do MSZ wiedziałem, że jestem 
przewidziany na stanowisko sekretarza poselstwa w Bukareszcie i 
że mam tam pojechać na jesieni. W jakim to było związku z 
wiadomym już wówczas projektem wyjazdu Marszałka 
Piłsudskiego nad Morze Czarne i czy było w ogóle w jakimkolwiek 
związku — nie wiem. W każdym razie przygotowywałem się do 
objęcia stanowiska w Bukareszcie i moja cała praktyka odbywała 
się pod rumuńskim kątem widzenia. W tej swojej nauce nie 
ominąłem i wydziału szyfrów, zgłębiając zawiłe sekrety pisma 
tajnego. 
Otrzymałem wreszcie nominację. W Bukareszcie miałem 
zameldować się l października 1931 r. Przedem jeszcze 
poprosiłem min. Schaetzla o urlop na wyjazd za granicę, którego, 
po długim protestowaniu, udzielił mi. Urlop ten spędziłem w 
Wenecji i w Paryżu. 
Wówczas wiedziałem już o wyjeździe Marszałka Piłsudskiego 
do Carmen Sylwy, tylko jeszcze sama data była dla mnie 
tajemnicą. Toteż niezwłocznie po powrocie z urlopu począłem się 
o nią dopytywać. Dr Woyczyński powiedział mi krótko, ale nie 
nazbyt jasno: „Jeszcze jest trochę czasu". 
Zdarzyło mi się wówczas, że dostałem grypy z dużą gorączką. 
Położyłem się i chociaż minął i październik, a potem kilka dni 
następnych, stan mojego zdrowia nie polepszał się. 
Dowiedziawszy się wreszcie o mającym już nastąpić wyjeździe 
Marszałka, zwlokłem się z łóżka i wyjechałem. 
Zełgałbym, gdybym napisał, że udawałem się w drogę w 
wesołym nastroju. Miałem gorączkę, bolała mnie głowa i żołądek, 
a do tego nie mogłem się pozbyć natarczywej myśli, że w Rumunii 
będę 
54 

musiał chodzić na obiady i przyjęcia, do czego od dawien dawna 
miałem zdecydowaną animozję. Nic też dziwnego, że koła pociągu 
pośpiesznego, zdążającego przez Lwów i Sniatyń do Bukaresztu, 
wystukiwały mi najbardziej ponure melodie, jakie znałem. 
Przyszłość przedstawiała mi się w najczarniejszych barwach i 
tylko fakt, że do Rumunii miał przyjechać Marszałek Piłsudski 
budził we mnie jakieś niejasne podświadome nadzieje. 
Przyszłość pokazała, że rzeczywistość przerosła o wiele najśmielsze 
moje marzenia. 

W BUKARESZCIE I CARMEN SYLWIE 
Do Bukaresztu przybyłem 10 października rano i udałem się 
niezwłocznie do poselstwa. Minister Szembek wcale nie chciał się 
ze mną widzieć, wyszedł natomiast do mnie radca Kobylański i 
nasamprzód oświadczył, że nie widzi potrzeby, abym udawał się 
na dworzec z personelem poselstwa witać pana Marszałka, 
mającego przybyć po południu. Z przyzwyczajenia, ale nie z przekonania 
powiedziałem „rozkaz" i opuściłem lodowate wnętrze 
gmachu poselstwa. 
Nie powiem, aby przyjęcie w urzędzie, w którym miałem 
pracować napełniło mnie otuchą. „Speszony" i dość przygnębiony 
poszedłem szukać Seweryna Sokołowskiego, swego kolegi, który 
w tym czasie był urzędnikiem do zleceń wiceministra Becka i 
przybył do Bukaresztu poczynić różne przygotowania, związane z 
pobytem Marszałka. Sokołowskiego znałem już od szeregu lat, nie 
wątpiłem więc, że jakoś mnie w tym rumuńskim strapieniu 
pocieszy. Gdy mnie zobaczył, strasznie się ucieszył. 
— Gdzieś ty się podziewał? — zapytał zaraz na wstępie. 
Powiedziałem mu o swojej chorobie i o przyjęciu w poselstwie. 
Odrzekł mi na to po prostu. 
— Nie ma rady, musisz cierpieć. 
Przyznam się, że to stwierdzenie stanu faktycznego sprawiło mi 
nadspodziewanie dużą ulgę. 
O godzinie 4 po południu przybył Marszałek Piłsudsk i, witany 
uroczyście na dworcu. Wśród witających mnie oczywiście nie było. 
Do poselstwa poszedłem wieczorem, aby przywitać się z dr. 
Marcinem Woyczyńskim i kapitanem Bolesławem Ziemiańskim, 
komendantem ochrony, którego poznałem w czasie podróży do 
Lizbony. 
56 

Chociaż chodziłem na palcach i starałem się przemykać pod 
ścianami niepostrzeżenie, los chciał, że Marszałek Piłsudski mnie 
zobaczył. 
— A wy co tu robicie, Lepecki? 
Marszałek był w świetnym usposobieniu, przywitał się ze mną 
jak ze starym znajomym. 
— Jestem tu, w Bukareszcie. 
— Jako co? 
— Jako dyplomata. 
Marszałek Piłsudski zahuczał swoim stłumionym śmiechem o 
tonach niskich. 
— A to was ubrali. I któż was tu przysłał? 
— Beck, panie Marszałku. 
Marszałek Piłsudski wziął mnie z sobą do hallu, gdzie tego 
pierwszego dnia pobytu w Bukareszcie jadł kolację sam, i począł 
mnie wypytywać o moje kwalifikacje. Wiadomość, że język 
hiszpański znam znacznie lepiej od francuskiego wprawiła Go w 
nową fazę doskonałego humoru. 
— Wy wiecie, ja jadę nad Czarne Morze — rzekł — Nie wiem 
tylko jak to tam będzie ze słońcem. 
— Tak jak w Funchalu, to pewno nie będzie. 
— No tak, tak, ja sam to wiem, ja się tutaj Madery nie 
spodziewałem znaleźć. 
I nagle, zmieniając temat: 
— Czy wyście bywali dawniej w Rumunii? 
— Nie, panie Marszałku, jestem tutaj po raz pierwszy. 
Marszałek odetchnął z udaną ulgą. 
— Bogu dzięki, ja bałem się, że i tutaj będę już po was. 
Tego samego jeszcze wieczoru pojechaliśmy z Sokołowskim 
do Carmen Sylwy, aby poczynić ostatnie przygotowania. 
Sokołowski wynajął już tam uprzednio skromną, trzypokojową 
willę, którą starannie przyozdobił, sprowadzonymi z Bukaresztu 
sprzętami i dywanami. 
Carmen Sylwa jest uczęszczaną miejscowością kąpielową 
czarnomorską, leżącą w odległości kilkudziesięciu kilometrów od 
Konstancy i mającą za swoimi „plecami" jezioro Tóker-Gjól, 
którego błota słyną z leczniczych właściwości. 
Marszałek Piłsudski przyjechał dnia następnego. Pogoda była 
bardzo brzydka, padał deszcz, było chłodno i wietrzno. Marszałek 
57 

poczuł się źle. Na razie „trzymał się", lecz nazajutrz położył się do 
łóżka. Zachorował na grypę. 
Projektowany wyjazd do Balciku, gdzie rezydowała królowa-- 
matka Maria, został zaniechany, aczkolwiek ppłk Michałowski 
ułożył go bodaj na następny dzień. 
Ja miałem tymczasem wracać do Bukaresztu, lecz widocznie 
przeznaczenie nie chciało, abym zaszył się w pięknej kancelarii 
poselskiej. A było to tak. W pewnej chwili Marszałek Piłsudski 
zwrócił się do doktora Woyczyńskiego i oświadczył: 
— Jak chcecie, to sobie sprowadźcie tego Lepeckiego do pomocy. 
I tak zaczęła się moja dalsza służba u Marszałka Piłsudskiego. 
Na razie w formie tymczasowej, lecz, jak przyszłość okazała, 
miała trwać aż do chwili, gdy nasz Wielki Marszałek zamknął oczy. 
Z trzech pokojów willi najdalszy, „ślepy", zajął Marszałek, 
przyległy — ja, pozostały zaś — dr Woyczyński. 
Na drugi dzień po moim przybyciu Marszałek poczuł się 
zupełnie źle. Termometr wskazywał przeszło 39 stopni gorączki, 
nastąpiły majaczenia. Drętwiałem z przerażenia, patrząc na 
cierpienia Marszałka, a dreszcz przechodził mi po skórze na samą 
myśl o pogorszeniu. 
Kpt. Ziemiański zatelefonował na prośbę płk. Woyczyńskiego 
do poselstwa i zażądał lekarza. Przybycie dr. Skupiewskiego rozgniewało 
Marszałka, gdyż uważał je za zupełnie zbędne, a z naszym 
przeciwnym zdaniem zupełnie się nie liczył. W rezultacie 
kazał mi przygotować wszystko do powrotu do Bukaresztu. 
Dr Woyczyński dowiedziawszy się o decyzji wyjazdu, przeraził 
się i natychmiast pobiegł do Marszałka. 
— Panie Marszałku — rzekł — taki przejazd, to bardzo niebezpieczna 
rzecz. Zaziębić grypę, to wywoływać wilka z lasu. 
Zamiast odpowiedzi, Marszałek Piłsudski zawołał mnie i powiedział 
: 
— Siądźcie, dziecko, w moim pokoju, weźcie rewolwer i 
strzelajcie do każdego doktora, który się tutaj zjawi. 
Uznaliśmy z dr. Woyczyńskim, że nie ma co dłużej 
dyskutować, tylko trzeba się zabrać do takiego przygotowania 
podróży, aby dawała ona maksimum pewności, że nie nastąpi 
zaziębienie, które, jak wiadomo, przy stanach grypowych jest 
nader niebezpieczne. 
58 

Pojechaliśmy więc po kilku dniach pobytu w Carmen Sylwie z 
powrotem do Bukaresztu i zakwaterowaliśmy się w poselstwie. 
Wygodne warunki i ładna pogoda, która na szczęście wróciła, 
natchnęły Marszałka otuchą. Toteż na napomnienie min. 
Szembeka o potrzebie wydania komunikatu o stanie choroby, 
Marszałek nic nie miał przeciwko temu i wkrótce potem 
oświadczył, że sam taki komunikat napisze. 
— Biuletyny o chorych piszą zawsze doktorzy — rzekł do mnie 
— a teraz napisze biuletyn sam chory. 
Był to pierwszy i ostatni oficjalny komunikat o chorobie Marszałka. 
Ani poprzednio ani później nigdy wydawane nie były. 
Wprawdzie stan zdrowia począł się polepszać, ale daleki był 
jeszcze od zadowalającego. Marszałek wciąż nie mógł sypiać, 
cierpiał na brak apetytu i temperaturę miał podwyższoną. 
Siadywałem z Nim całymi dniami i nocami, snując dla zabicia 
czasu długie opowieści o moich dalekich podróżach. Pewnego 
razu, kręcąc się przy łóżku, stłukłem nieumyślnie termometr, co 
Marszałka tak ucieszyło, że aż mnie uścisnął za rękę. 
— Ot, jaki maładiec — wykrzyknął z radością — zbił termometr! 
Marszałek szczerze nie znosił wszelkiej lekarszczyzny i lekarstw, 
toteż „krzywda", jaka spotkała termometr uradowała Go. Być może 
poczytał to sobie za dobry znak. A wiem, że w wielu wypadkach 
ulegał często niewinnym przesądom. Między innymi nie znosił, 
żeby Mu powiedzieć na przykład o tym, że coś tam jest już dobrze. 
Zawsze Go to irytowało, a gdy był w dobrym usposobieniu, to 
nawet wręcz wołał, aby to odpukać w niemalowane drzewo. 
Pewnego razu Marszałek zapytał mnie: 
— Czy byście wy nie wrócili do wojska? 
Było to moje skryte, ale najgorętsze życzenie. Gdyby nie wielka 
nieśmiałość w odniesieniu do Marszałka, już dawno bym sam Go o 
to poprosił. Nic też dziwnego, że pytanie w tym kierunku wprowadziło 
mnie w radosne podniecenie. Mało brakowało, a byłbym 
skoczył do góry z radości, lub zrobił coś równie niedorzecznego, 
jednak opanowałem się i odrzekłem pośpiesznie: 
— Nawet pieszo bym wrócił, panie Marszałku. Marszałek 
uśmiechnął się. 
— Macie rację — rzekł — to nie dla was takie dyplomatyczne 
59 

siedzenie. Ja was nawet trochę żałuję i dlatego może bym was 
wziął do siebie, ale nie wiem, czy mi się to uda. 
Owe marszałkowskie „nie wiem, czy mi się to uda" zabrzmiało 
w moim uchu tak dziwnie, że aż się roześmiałem. 
— A wy czego zęby szczerzycie? 
— Tak sobie, panie Marszałku, cieszę się. 
— Dobrze wam, młodym. Śmieją się z byle czego. 
Wieczorem miałem na temat tej rozmowy dłuższą pogawędkę z 
ministrem Szembekiem i radcą Kobylańskim. Minister Szembek 
zapytał mnie między innymi wręcz, czy wolałbym być adiutantem 
Marszałka, czy też sekretarzem poselstwa. Odpowiedziałem 
oczywiście bez wahania, że sto razy wolałbym być adiutantem 
Marszałka, aniżeli nawet ministrem. „Bo to być ministrem zawsze 
się może zdarzyć — dodałem — ale adiutantem Komendanta, to 
nie zawsze". 
Ministra Szembeka miałem okazję później widywać często, gdy 
jeszcze dwukrotnie przyjeżdżałem do Rumunii z Marszałkiem Piłsudskim. 
Był to okazały, tęgi mężczyzna, który już z racji swej 
konstrukcji fizycznej stanowił typ dobroduszny i szczery. Gdybym 
wówczas znał teorię Kretschmera określiłbym go jako typ 
pykniczno--atletyczny. Marszałek Piłsudski, który miał nadzwyczaj 
wysubtel-nione odczucie nastrojów ludzi, z którymi się stykał, czuł 
niewątpliwie w ministrze Szembeku pełne oddanie, ślepą ufność i 
nawet pewną tkliwość, dziwną w takim starszym, tęgim panu. Sam 
miałem okazję niejednokrotnie zaobserwować wielką jego 
troskliwość o sobę Marszałka i stąd wyrosła znowu moja do niego 
sympatia. Cieszył się zresztą nią w całym Bukareszcie, zarówno u 
dworu, w rządzie, jak i pośród dyplomatów obcych. Był popularny, 
krążyło o nim wiele anegdotek. 
Marszałek Piłsudski na razie do moich spraw osobistych nie powracał, 
natomiast polecił mi porobić przygotowania do powrotu do 
Polski. 
Ponieważ salonka nasza czekała przez cały czas w 
Bukareszcie, więc też i przygotowań dużych nie było potrzeba 
robić, aby we właściwym czasie i do właściwego pociągu 
przyczepiono nasz wagon. 
W dniu wyjazdu Marszałek powiedział do mnie krótko: 
— Wy też jedziecie. 
Nogi pode mną zadrżały ze szczęścia, gdyż przyznam się, 
60 

strasznie nie chciałem pozostać w tym arystokratycznym 
poselstwie, gdzie było trzech hrabiów. 
Ze skrzydłami u ramion ugniatałem kolanami w walizkach 
sześć nienawistnych cywilnych ubrań i frak. Z miłym 
przeświadczeniem, że już nie wrócę do Bukaresztu, jechałem na 
dworzec. 
Przed salonką stał wąsaty konduktor Paweł Wojewoda w 
białych rękawiczkach i uśmiechając się poczciwie, otwierał 
szeroko drzwi. 
Wsiedliśmy i w chwilę później pociąg ruszył. 
— Uff! Jak dobrze — mruknął Marszałek — człowiek znowu u 
siebie. 
Podróż do Polski nie obfitowała w nadzwyczajne zdarzenia. Ot, 
jechaliśmy sobie normalnie i już. Marszałek układał pasjansa, 
pogadywał czasem do mnie na temat brzydkiej pogody, złego 
polskiego klimatu i pił herbatę. Co jakiś czas Wojewoda przynosił 
nową szklankę i Marszałek zabierał się do niej z niesłabnącą 
ochotą. 
— Trzeba przyznać - rzekł gdzieś koło Czerniowiec — że urlop 
mi się nie udał. 
Podchwyciłem to powiedzenie i wtrąciłem: 
— Właściwie, to pan Marszałek powinien by pojechać jeszcze 
raz. Lepiej gdzieś dalej na południe. Marszałek zamyślił się. 
— Teraz — rzekł po chwili — myślę o Egipcie. Może byłoby 
tam lepiej ... 
Zacząłem wynosić pod niebiosa ten kraj; chwaliłem słodycz 
jego klimatu, egzotyzm, słońce i stosunkowo dobre połączenie z 
Polską. Wydawało mi się, że namawiając Marszałka do tej podróży 
dobrze się przysłużę Jego zdrowiu. Marszałek słuchał moich słów 
ochotnie, przytakiwał mi od czasu do czasu, a gdy skończyłem, 
rzekł: 
— Na czterdzieści wieków też warto popatrzeć. Widzę, że 
pewno rozegram tę bitwę pod piramidami. 
Pociąg pędził po szynach z niesłabnącą, monotonną energią, 
wystukując kołami różne melodie. Za oknami uciekał do tyłu szybko, 
jakby w popłochu krajobraz nijaki, niecharakterystyczny. Bukowina. 
Obojętnie minęliśmy miejsca, gdzie podstępna Wołosza 
wyrżnęła rycerzy króla Olbrachta; mało nas zainteresowały 
Czerniowce i Ghica Voda, skąd zamiast nieuchwytnych dźwięków 
mowy rumuńskiej, poczęły nas dochodzić swojskie tony ukraińskie 
i żydowskie. Polska tuż. 
61 

Gdy wjechaliśmy na terytorium Rzeczypospolitej, udałem się 
znowu do Marszałka. 
— Jesteśmy już w Polsce — powiedziałem. Marszałek 
uśmiechnął się. 
— W Polsce — wyrzekł w zamyśleniu — Czy wy rozumiecie. 
co to dla was znaczy, że możecie tak sobie od niechcenia powiedzieć: 
w Polsce. Nie w Prywisliniu, Galizien, Posen, lecz w Polsce. 
Pomyślcie tylko: wszystko tu polskie, własne. I ta kolej, i ten 
wagon, i szyny, i cały ten kraj naokoło. Jak wy myślicie, może to 
sen? Może my teraz sobie śpimy smacznie, a jutro ockniemy się i 
będziemy musieli zamyśleć się porządnie nad tym, jak przemycić 
się z Prywislinia do Galizien ... No, jak myślicie? 
Myślałem, naturalnie, że to nie sen, że to piękna rzeczywistość 
i wtrąciłem nieśmiało o tym, co myślę na temat tego, kto tę rzeczywistość 
stworzył. 
Marszałek przerwał mi. 
— At, czy to nie wszystko jedno kogo przeznaczenie do tego 
wybrało. 
Późno jak zwykle, około trzeciej po północy, położył się Marszałek 
spać. W godzinę później zajrzałem do Jego przedziału. 
Spał. 
Na dworcu w Warszawie witało nas liczniejsze niż zwykle 
grono, gdyż komunikat o chorobie wydany w Bukareszcie, dotarł 
oczywiście i tutaj, wzniecając lęk i przygnębienie. Tym weselej 
witano teraz Marszałka, wiedząc już, że powrócił do zdrowia. 

NOMINACJA NA ADIUTANTA 
Z dworca Głównego Marszałek udał się do Generalnego 
Inspektoratu Sił Zbrojnych, gdzie posiadał drugie po Belwederze 
mieszkanie prywatne. Pojechałem tam również i ja, aczkolwiek nie 
byłem jeszcze pewny, co Marszałek postanowi o moich dalszych 
losach. Na jedno byłem zdecydowany: na walkę do upadłego, aby 
nie dać się odesłać do Bukaresztu, 
Jeszcze przed południem w dniu przybycia do Warszawy Marszałek 
powiedział do mnie: 
— Ja nie wymagam, abyście siedzieli stale przy mnie. Idźcie 
załatwiać swoje interesy. 
Nie śmiałem pytać co mam robić, więc odszedłem z niepewnością 
w sercu i udałem się do dr. Woyczyńskiego. 
— A pan pułkownik co myśli o moim przydziale. Będę musiał 
wracać do Rumunii, czy nie? 
— Ani mi się śni myśleć o tym — odrzekł doktor, śmiejąc się ze 
mnie. 
Poszedłem więc do „miasta" z miną dość rzadką, nie wiedząc 
co odpowiadać na pytania przyjaciół i znajomych. Rozumiałem, że 
nikt mi w tej sytuacji nie pomoże, ani nawet pomóc by nie mógł. 
Jedyną osobą decydującą był sam Marszałek Piłsudski, a ja nie 
byłem na tyle naiwny, aby sądzić, że jakiekolwiek, czy czyjekolwiek 
protekcje mogłyby coś u Niego wskórać. Uświadomiwszy 
to sobie ostatecznie, poszedłem do mieszkania, którego przed wyjazdem 
do Bukaresztu nie zlikwidowałem i po prostu położyłem się 
spać. 
Gdy wieczorem wróciłem do Giszu, dr Woyczyński przywitał 
mnie słowami: 
— Dowiadywaliśmy się tu o pana. 
63 

— Co, Marszałek mnie potrzebował? 
— Tak, niech pan idzie się zameldować. 
Poszedłem do gabinetu. Nie potrzebuję zapewne dodawać, że 
byłem bardzo zdenerwowany i miałem dużą tremę. Od słów, które 
miałem za chwilę usłyszeć, zależało bardzo wiele. One miały 
przede wszystkim zadecydować o tym, czy następnego dnia 
przywdzieję znowu mundur i to w tak zaszczytnej służbie, jak przy 
osobie Pierwszego Marszałka Polski, czy też w cywilnym 
garniturku wrócę do Bukaresztu na gorzki dla mnie chleb 
dyplomatyczny. 
Marszałek zobaczywszy mnie uśmiechnął się. 
— Oho, — rzekł — jest włóczęga. 
— Dobry wieczór panu Marszałkowi. 
— Dobry, dobry ... 
Marszałek był najwidoczniej w doskonałym usposobieniu, przeglądał 
jakieś pisma i palił papierosa. 
— Ja panu coś powiem — zaczął i urywając zagłębił się w 
swoje papiery. 
— Ja panu coś powiem — powtórzył po chwili — udało mi się 
pana zatrzymać przy sobie. Nie myśl pan tylko, że to było łatwe. 
Pan porządnie poplątał swoją służbę. 
Zrobiło mi się gorąco z radości. Zmora spadła mi z płuc. Byłem 
prawie pewny, że wyrosły mi skrzydła i że bez trudności mógłbym, 
gdybym tylko chciał, unieść się w powietrze jak ptaszek. 
— Panie Marszałku, jakżeż mam dziękować. 
— Dobrze, dobrze. Ja pana już teraz nie potrzebuję. Jutro panu 
powiem o jego obowiązkach. 
Później dowiedziałem się, że Marszałek niezwłocznie po 
przybyciu do Giszu zapytał o mnie płk. Janusza Gąsiorowskiego 
— szefa Biura Inspekcji, oraz Józefa Becka — podówczas 
podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Na 
szczęście, obaj dygnitarze znali mnie nieźle i wydali o mnie opinię, 
która Marszałka zadowoliła. 
Gdy następnego dni stanąłem przed Marszałkiem, przywitał 
mnie znowu przychylnie. Tym razem meldowałem się po raz 
pierwszy w mundurze. Poprzednio, zarówno na Maderze, na 
„Wichrze", jak i w Rumunii, chodziłem po cywilnemu. Zobaczywszy 
mnie po wojskowemu. Marszałek zawołał: 
— No, no pokażcie się, jak wyglądacie. Jak oferma czy jak 
człowiek. 
64 

Stuknąłem obcasami i stanąłem „na baczność". Marszałek 
nałożył binokle i przyglądał mi się uważnie. 
— Teraz obróćcie się. Obróciłem się. 
— Jeszcze za bardzo sadłem nie obrośliście — rzekł — ale 
czuj duch. 
W tej chwili zadzwonił telefon. 
— Można przyjąć telefon? — zapytałem. 
— Ma się rozumieć, przyjmijcie. 
W słuchawce odezwał się głos płk. Becka. Trzeba było coś 
powtórzyć Komendantowi. Była to moja pierwsza czynność 
adiutancka w Giszii. 
W kilka chwil później Marszałek rzekł do mnie na pół pytająco a 
na pół oznajmiające: 
— Mieliście tam w Gabinecie jakieś awantury. Przyznam, że 
zrobiło mi się nieprzyjemnie. Kto wie, czy nie wyglądałem tak 
jakby mnie przyłapano na czymś zdrożnym. 
— Chciano was przenieść? — ciągnął Marszałek dalej. Nie 
było oczywiście do pomyślenia jakiekolwiek kręcenie wobec 
Marszałka, odpowiedziałem przeto. 
— Tak jest, panie Marszałku. 
— No i co wy o tym powiecie. 
— Nic, panie Marszałku. Oficera zawsze można przenieść, nic 
mu to nie uchybia. 
— I nic nie macie do powiedzenia? 
— Nie, panie Marszałku. 
Ani mi wtedy w głowie nie postało, że słowa te miały przypieczętować 
u Marszałka dobrą o mnie opinię. Nie wiedziałem 
bowiem wówczas, o czym przekonałem się dopiero znacznie 
później, że Marszałek bardzo źle oceniał wszelkie skargi, 
zażalenia i raporty, składane przez oficerów. Wydaje mi się, że 
nawet uważał za nieprzyzwoite, aby podkomendny skarżył się na 
swego przełożonego. Najwidoczniej nie zgadzało się to z Jego 
poczuciem dyscypliny wojskowej. Później przekonałem się, że 
moje słowa sprawiły Mu żywą przyjemność, gdyż niewątpliwie 
stanowiły sprawdzian wpływu, jaki szedł od Niego aż do 
najniższych szczebli w armii. 
Marszałek w czasie rozmowy ze mną palił papierosa i przeglądał 
papiery, robił pauzy, to znowu coś do siebie, a raczej do 

papierów poszeptywał. W pewnej chwili odsunął papiery, oparł się 
o poręcz fotela, wyciągnął nogi daleko przed siebie i rzekł: 
— Najpierw musicie wiedzieć jedno: wszystko co się tu koło 
mnie dzieje musi być tajne. To samo dotyczy mojej osoby. Nikt nie 
ma prawa was o nic pytać, a gdy zapyta, to możecie odpowiedzieć 
mu brzydko. Rozumiecie? 
— Tak jest, panie Marszałku. 
— Słuchać macie tylko mnie i nikogo więcej. Niczyj rozkaz nie 
będzie was odtąd obowiązywał, tylko mój. A żebyście mieli się 
czym bronić, gdyby was naciskano, to ja wam podpiszę waszą 
legitymację służbową. 
Słuchając tych słów, zacząłem lękać się, czy będzie mi wolno 
w ogóle cośkolwiek pisać o Marszałku, dlatego też zapytałem o to. 
Marszałek odpowiedział: 
— To składam na wasz zdrowy rozsądek. Co zaś dotyczy 
wszelkiej literatury, to nam, oficerom, przysługuje prawo pisania, 
jak każdemu cywilowi. A pragmatykę znacie? 
— Tak jest, panie Marszałku. 
— Tam też jest to i owo w tej materii napisane. Wracając 
jeszcze do słów Marszałka o podpisaniu mej legitymacji służbowej, 
to, rzeczywiście, podpisał mi ją, a następnie co rok stwierdzał 
ważność jej przedłużenia. Wprawdzie Marszałek Piłsudski 
podpisywał niekiedy legitymacje oficerskie, ale kto wie czy moja 
nie jest unikatem, ze względu na to, że podpisów tych zawiera aż 
kilka. Pewnego razu miałem w Łodzi z tą legitymacją przygodę. 
Zameldowałem się nią w Grand Hotelu i poszedłem do cukierni, 
ale tymczasem zarówno portierowi jak i policji wydała się ona 
podejrzana. „Skądby pan Marszałek miał podpisywać legitymację" 
— pomyślano i zabrano się do mnie nie na żarty. Naturalnie, 
wszystko skończyło się na śmiechu. 
W dalszym ciągu tej rozmowy pan Marszałek wydał mi szereg 
instrukcji służbowych, wśród których była i taka; „Moim bezpieczeństwem 
też się zajmiecie", uzupełniona zaraz tymi słowami: 
„Tylko niech wam się nie zdaje, że kiedykolwiek staniecie się dla 
mnie ważniejszy od tego ...". I w tym miejscu pan Marszałek 
wskazał na leżący na biurku browing kalibru 7.65, który zawsze 
nosił poza domem, a w domu lubił mieć tuż pod ręką. 
— Ja traktuję adiutanta — mówił dalej — jako coś od siebie 
66 

nieodłącznego, jako część munduru. Ja zawsze chodzę z 
adiutantem. Mój adiutant musi być pilniejszy od cienia, pogoda nic 
go nie może obchodzić. 
Pod koniec rozmowy Marszałek zapytał, gdzie mieszkam. 
— Prywatnie, przy ulicy Pięknej. 
Marszałek najpierw zamyślił się, po czym rzekł: 
— Wolałbym, żebyście mieszkali tu bliżej. 
— Rozkaz, panie Marszałku. 
— To wcale nie jest rozkaz. 
— Rozkaz! — powtórzyłem znowu i zorientowałem się, że 
mówię niezbyt do rzeczy. 
Marszałek zamilkł i dopiero po długiej chwili rzekł: 
— Moglibyście mieszkać tutaj, u mnie, albo, jak wolicie, tu 
gdzieś w gmachu. Ja nie wierzę w to, aby się tu nie znalazło jakie 
mieszkanie. Tylko, ja powtarzam, ja was wcale do mieszkania 
blisko mnie nie zmuszam. 
— Panie Marszałku — powiedziałem wtedy — sądzę, że 
najlepiej zostać tutaj, w mieszkaniu; pokojów jest dosyć, a byłbym 
pod ręką i w dzień i w nocy. 
Marszałek Piłsudski patrzał na mnie uważnie, spokojnie. 
— Ja was nie krępuję — rzekł — ja was nie namawiam. To 
wasza sprawa, zróbcie jak chcecie. 
— To już chyba zostanę tutaj, panie Marszałku. 
— Dobrze, dobrze, dziecko. 
Zamieszkałem więc w mieszkaniu Marszałka Piłsudskiego, pod 
jednym z Nim dachem. Jego sypialnię oddzielał od mojej sypialni 
tylko jeden pokój, oddychałem tym samym co On powietrzem, 
słuchałem tego samego radia i na wezwanie telefoniczne mogłem 
zawołać do słuchawki: „Tu mieszkanie Marszałka Piłsudskiego". 
Bardzo byłem wówczas szczęśliwy. 

KWATERA W GENERALNYM INSPEKTORACIE 
Wtedy gdy obejmowałem służbę adiutanta, Marszałek posiadał 
biuro, które niekiedy przekształcało się na mieszkanie prywatne, w 
małym jednopiętrowym budynku, znajdującym się na wprost 
wejścia do Ogrodu Botanicznego w Alejach Ujazdowskich. Cały 
parter tego budynku zajmowało mieszkanie doktora 
Woyczyńskiego; mieszkała tam również panna Zofia Bibrówna, 
stenotypistka Marszałka. Całe pierwsze piętro, składające się z 
ośmiu pokoi, tarasu i łazienki zajmował Marszałek Piłsudski. Z tych 
ośmiu pokojów jeden służył jako poczekalnia, a jeden stał pusty. 
Później umyśliliśmy z płk. Warthą ten pusty pokój przerobić na 
obszerną, wygodną łazienkę. W rzeczywistości więc mieszkanie 
posiadało sześć pokojów, z czego dwa bardzo duże. Jeden z tych 
dużych pokojów z oknami na taras i tyły Giszu służył Marszałkowi 
jako gabinet, a drugi, z oknami na Aleje Ujazdowskie — jako 
sypialnia. Po śmierci Komendanta te dwa pokoje zostały 
zachowane w takim stanie jak były, podczas gdy reszta 
mieszkania, jak również parter — zostały za szefostwa płk. Leona 
Strzeleckiego przerobione tak gruntownie, że gdy w 1936 r. byłem 
na audiencji u gen. Śmigłego-Rydza, nie mogłem się nawet w 
rozkładzie zorientować. Z pozostałych czterech pokojów, jeden był 
przeznaczony dla dr. Woyczyńskiego, jeden służył jako ubie-rainia 
(golenie), jeden jako kredensowy, a jeden objąłem ja. 
Mieszkanie w Inspektoracie było jak najściślej izolowane. 
Marszałek chciał się w nim czuć jak najpewniej, u siebie. Nikt tam 
nie miał dostępu, oprócz dr. Woyczyńskiego i mnie. Nawet woźny 
robiący porządki musiał na głos kroków Marszałka chronić się, 
gdyż nawet on mógł stać się krępujący. Wizyty różnych ludzi były 
zawsze zamawiane przez Marszałka i rzadko komu poza gronem 
stałych współpracowników udało się uzyskać audiencję na skutek 
własnej prośby, składanej przez usta moje lub doktora. 
68 

Wszystkich wejść strzegły posterunki żandarmerii ze 
szwadronu ochronnego Giszu. Było tych posterunków trzy: przy 
wejściu tylnym, przy frontowym i na korytarzu I piętra przy 
przejściu prowadzącym do biur inspektoratu. Posterunek przy 
wejściu frontowym miał telefon bezpośredni do mego pokoju, 
przez który meldował przybycie każdej osoby. Gdy był to ktoś, 
kogo miał Marszałek przyjąć, brałem klucz od drzwi frontowych, 
zawsze zamkniętych, otwierałem je, wprowadzałem gościa do 
poczekalni, po czym o godzinie wyznaczonej pytałem, czy można 
wpuścić. W ten sposób Marszałek był zupełnie zabezpieczony 
przed jakimikolwiek bądź wizytami. Rodzina w Belwederze mogła 
w każdej chwili komunikować się specjalną linią domofonową, 
której aparat stał na biurku Marszałka w gabinecie. Naturalnie, ją 
rygory te nie obowiązywały. 
Jak już wspominałem. Marszałek zajmował właściwie tylko dwa 
największe pokoje z całego mieszkania. W jednym urządzono gabinet, 
a w drugim sypialnię. 
Gabinet posiadał [ ] metrów długości i... [ ] szerokości. Trzy 
okna i oszklone drzwi prowadziły na duży taras, z którego roztaczał 
się widok na zaniedbany ogród, później doprowadzony do 
stanu przyzwoitego, w jakim znajduje się do chwili obecnej. W 
roku 1931 przypominał on śmietnik, porosły starymi drzewkami 
owocowymi, grzędami malin i agrestu. Po prawej stronie wznosił 
się w nim ohydny kopiec-piwnica, wybudowana jeszcze za 
rosyjskich czasów. Rządził tym ogrodem w sposób despotyczny 
staruszek-ogrodnik, chory i zdziwaczały. Zabraniał on zrywać 
kwiaty i w ogóle bronił wszelkiego doń dostępu. Pewnego razu 
opowiedziano panu Marszałkowi o tych komicznych trudnościach, 
na co Marszałek rzekł: 
„Dajcie mu spokój, on jest za stary, żeby się zmienił". Później, gdy 
ogród został przez płk. Warthę uporządkowany, nad tarasem 
kazaliśmy sporządzić markizę płócienną, spuszczaną na czas gdy 
Marszałek podczas lata chciał pospacerować po tarasie, bądź też 
gdy słońce zaczynało zbyt ciekawie do gabinetu zaglądać. Jak 
wiadomo, Marszałek nie znosił siedzenia w słońcu, gdyż Mu to już 
od dziecka szkodziło. Pewnego razu, podczas pobytu w Egipcie, 
powiedział mi, że od słońca dostaje na twarzy wyrzuty i że to jest 
w części jego rodziny dziedziczne. Później, gdy Spółdzielnia 
Oficera „Proporzec" wybudowała na tyłach Giszu wielki budynek 
mieszkalny, mieszkańcy jego mogli wielokrotnie oglądać ze swych 
okien Marszałka 
69 

Piłsudskiego, przemierzającego wolnymi krokami taras z końca w 
koniec. Niekiedy Marszałek przed spacerem przywoływał mnie i 
mówił, aby mu zameldować każde ubiegłe 15 minut lub pół 
godziny. 
Urządzenie gabinetu składało się z dużego biurka, na którym 
oprócz wielkiej ilości różnych papierów stały dwa aparaty domofonowe 
i żelazna kasetka, stale zamknięta, jedyna rzecz, której 
Marszałek najwyraźniej strzegł przed wszystkimi. Wprawdzie 
klucze do niej leżały na wierzchu, ale opuszczając Gisz zawsze je 
brał do kieszeni i z sobą nosił. Oprócz różnych dokumentów 
zawierała ona też pieniądze. Oba domofony Marszałka — 
ministerialny i belwe-derski, miały nr 13. Przy biurku tym siadywał 
Marszałek rzadko. tylko w chwilach uroczystych przyjęć, na 
codzień zaś wolał siedzieć przy małym stoliku, krytym zielonym 
suknem, w głębokim fotelu klubowym, krytym skórą ciemno-bordo. 
Po prawej ręce, przy ścianie, stał wysoki stojak z wielką mapą 
Polski z urządzeniem pozwalającym ją nawijać na walec; na 
wprost, przed stolikiem, stał duży stół plastyczny, wyobrażający 
Wilno i jego okolice, nakryty taflą szklanną. 
Z gabinetu prowadziło dwoje drzwi: do sypialni i na korytarz. 
Okna wychodziły na południowy zachód. W tym pokoju Marszałek 
przyjmował swoich interesantów i tam zapadały różne ważne 
decyzje. W nim też przesiadywał długo w noc, najczęściej do 3-4 
rano, paląc papierosy i dumając. 
Sypialnia była jeszcze większa od gabinetu, posiadała [ ] 
metrów długości i [ ] szerokości. Najwięcej miejsca zajmował w niej 
wielki stół, przykryty zielonym suknem. Gdy przybyłem do Giszu 
był to stół na krzyżakach, prymitywny, za moich czasów został 
zamieniony na solidny stół ze szlachetnego drzewa — ciężki. Przy 
nim odbywały się małe konferencje, w których brało udział kilka — 
do dziesięciu osób. Obok tego stołu stał mały stolik, a przy nim 
fotel klubowy, skórzany. Przy tym stoliku Marszałek jadał obiady i 
kolacje. Pod jedną ze ścian stała półka z książkami, na której 
kompletowaliśmy różne periodyczne wydawnictwa wojskowe. 
Sprzęt w sypialni najważniejszy — łóżko — było niskie i 
szerokie. Stało w pewnej odległości od ściany i bokiem do niej, co 
pozwalało na dostęp do niego z obu stron. Przy głowie stała mała 
komódka, a na niej lampka nocna. Marszałek kładł się w ten 
sposób, /.e na twarz padało Mu światło z okna, co, jak wiadomo, w 
godzinach rannych jest bardzo nieprzyjemne. Zwróciłem na to 
uwagę 

Marszałkowi, ale nie chciał swego zwyczaju zmienić. Ponieważ 
jednak w rzeczywistości bardzo Mu to w spaniu przeszkadzało, 
umyśliliśmy sporządzić specjalne rolety do okien, nie 
przepuszczające zupełnie światła. Pełniły one swoją rolę bardzo 
dobrze, zatrzymując noc w sypialni do dowolnej godziny. 
Zarówno w sypialni, jak w gabinecie podłoga była wybita 
ciemnoczerwonym dywanem, miękkim, głuszącym kroki i 
nadającym tym komnatom ciepło i pewną zaciszność. Tapety 
ostatnie były siwawe, ze stylizowanymi orłami jako deseniem, 
takież portiery przy drzwiach, kapa na łóżku i serwetka na stoliku. 
Sypialnia była oświetlona rzęsiście. Oprócz żyrandola na środku 
sufitu, było na okiennej ścianie szereg kinkietów. Marszałek lubił, 
żeby było widno, toteż paliliśmy zawsze wszystkie żarówki i pokoje 
aż tonęły w powodzi światła. 
Obok sypialni znajdował się mały, dwuokienny pokój, w którym 
stało radio z gramofonem, szafa z różnymi szpargałami i bielizną 
oraz okrągły stolik, a przy nim skórą kryta mała kanapka. Tu 
przesiadywał dr Woyczyński ze słuchawkami radiowymi na uszach 
i układał godzinami pasjanse. W czasie mego przebywania w 
mieszkaniu, doktora oczywiście nie było. Przychodził tylko na 
dyżury. Obok tego pokoju znajdował się duży pokój frontowy na 
linii sypialni Marszałka, który był moją sypialnią a jednocześnie 
adiu-tanturą. Posiadał on balkon od Alei Ujazdowskich, na którym 
często w dni letnie siadywałem. Był to ten sam balkon, z którego w 
kilka lat później przemawiał do tłumów marsz. Śmigły-Rydz, i który 
po zdarzeniach z dni 19 marca i l października 1938 r. stał się 
balkonem historycznym*. 
Mój pokój był umeblowany bardzo skromnie. Inwestycje, stosowane 
do części mieszkania zajmowanej przez Marszałka omijały 
go dość skrzętnie. Posiadał skarbowe biurko, tapczan, dwa stoliki, 
parę krzesełek i dwie szafy w ścianie. Na ukos przecinała go 
* 19 marca 1938 r. rząd Litwy zgodzi! się na nawiązanie stosunków dyplomatycznych 
polsko-litewskich. Polska wykorzystała incydent graniczny w wyniku 
którego w dniu 11 marca zginąl żołnierz KOP. Rozpętano wówczas kampanię 
antylitewską („Wodzu, prowadź nas na Kowno"), l października 1938 r. rząd 
Czechosłowacji przyjąl sformułowane poprzedniego dnia przez rząd Polski 
żądanie przekazania Polsce Zaolzia. Propaganda sanacyjna przedstawiała to 
jako triumf polityki polskiej. 
71 

wstęga chodnika dywanowego koloru bordo, znacząc drogę 
Marszałka, wiodącą przez mój pokój z sypialni do łazienki. Trochę 
specjalnego charakteru nadawała mu znaczna ilość książek, 
poukładanych w niemałe stosy na stołach, na biurku i nawet na 
oknie. Była to moja podręczna biblioteka, z której pan Marszałek 
niejednokrotnie wybierał sobie coś do czytania, chwaląc tę moją 
przyjaźń z książkami. W tym pokoju przemieszkałem od 
października 1931 r. do maja 1935 czyli z górą 3 i półczwarta roku. 
Przy biurku, ustawionym między oknem i oszklonymi drzwiami 
balkonowymi, wisiały umieszczone na ścianie aparaty 
telefoniczne. Było ich pięć: miejski, wewnętrzny Giszu, domofon 
bezpośredni do wszystkich ministrów i premiera, domofon do 
Belwederu, oraz aparat do żandarma dyżurnego przy wejściu. 
Specjalna sieć telefoniczna pozwalała mi uzyskiwać poza 
centralami i sekretariatami bezpośrednie rozmowy ze wszystkimi 
dygnitarzami państwowymi. Przez te domofony dowiadywali się 
członkowie rządu o mających nastąpić audiencjach u Marszałka i 
stąd też wiadomości o nich rzadko przedostawały się do 
wiadomości publicznej. Marszałek nie lubił, żeby sobie „robiono 
reklamę" z wizyt u Niego. 
Z tymi telefonami, jak z każdymi innymi, zdarzały się w połączeniach 
pomyłki. Konsternacja dopytujących się o jakieś osoby, 
gdy usłyszeli w mikrofonie: „To pewno pomyłka, tu mieszkanie 
Marszałka Piłsudskiego", była nieodmiennie piorunująca. 
Marszałek rzadko kiedy podchodził do swego telefonu. Zwykle 
robiłem to ja. Najczęściej telefonowała pani Marszałkowa, lub 
córki. Inne osoby, poza panem Prezydentem, bodaj nigdy 
bezpośrednio nie telefonowały. Nawet pan Prezydent przed 
zatelefonowaniem uprzedzał nas przez adiutanta, a my 
meldowaliśmy Marszałkowi. Wtedy to pan Marszałek odbierał 
telefon sam bezpośrednio. Niekiedy wyrażał chęć telefonowania 
sam, ale było to tylko kilka razy w ciągu kilku lat, nie licząc rozmów 
z rodziną. 
Dzwonki w telefonach w moim pokoju były specjalnie przyciszone, 
aby nie budziły Marszałka bądź nie przeszkadzały Mu. 
Mimo tego, rano wszystkie telefony z wyjątkiem domofonów 
wyłączałem. Później przekonałem się, że w późnych godzinach 
wieczornych Marszałek lubił w mieszkaniu ruch i krzątanie się. 
Najwidoczniej dokuczała Mu cisza i brak życia wokoło. Wtedy to 
najczęściej prowadziłem osobiste rozmowy telefoniczne, wpro- 
72 

wadzając tym nieco ożywienia. Pewnego razu przyszedł nawet 
Marszałek do mego pokoju i zapytał: 
— A tu u was, co za ruch taki? 
— Ja tak sobie różne sprawy załatwiam. Może to panu 
Marszałkowi przeszkadza? 
Marszałek zaprzeczył żywo. 
— Broń panie Boże, załatwiajcie sobie interesy, mnie to nic nie 
przeszkadza. Ja bym wam zresztą zakazał, gdyby mi to przeszkadzało. 
Ja wam nie zakazuję. 
Rozmowa ta potwierdziła moje domysły, że po kolacji, gdy 
Marszałek najczęściej już przestawał myśleć o sprawach 
państwowych, gdy samotnie siadywał przy pasjansie lub książce, 
wtedy „żywa dusza", krzątająca się w mieszkaniu, była Mu miła. 
Najczęściej po północy, gdy kłująca uszy cisza napływała do 
naszych pokojów, gdy tramwaje przestawały już dzwonić w 
Alejach Ujazdowskich, wchodziłem od czasu do czasu do pokoju 
Marszałka, pytałem czy czego nie potrzeba, spoglądałem na 
termometr, mówiłem jaka pogoda, to znowu o tym, co mówią „na 
mieście". Prawie zawsze Marszałek podtrzymywał rozmowę, sam 
zagadywał, często opowiadał. W ten sposób jakoś prędzej płynęły 
te dłużące się w nieskończoność godziny między północą i trzeciączwartą 
nad ranem — zwykłym czasem udawania się na 
spoczynek. 
W pokoju dr. Woyczyńskiego stało radio, od którego dodatkowy 
głośnik był umieszczony w gabinecie Marszałka. Gdy zostałem 
przydzielony do Giszu było to radio średniej jakości, później 
zostało nabyte 11 lampowe „Philco" amerykańskie z gramofonem. 
Marszałek tylko wyjątkowo słuchał odczytów, czy przemówień. 
Między innymi, miałem i ja ten zaszczyt, że słuchał moich radiowych 
opowiadań podróżniczych. Nieraz nawet na ten temat 
pokpiwał sobie ze mnie, że to „taki pyskacz jesteście". Muzykę 
natomiast i śpiew włączaliśmy nawet bez pytania do głośnika w 
gabinecie. Trzeba jednak było uważać, aby audycja nie była zbyt 
głośna, gdyż to budziło niezadowolenie. Ile razy pełniłem służbę 
dzienną, to zawsze w południe nastawiałem aparat na Warszawę, 
aby odezwał się hejnał z wieży Mariackiej w Krakowie. 
Marszałkowi nigdy nie sprzykrzyło się go słuchać. Wtedy to 
jedynie dawałem naszemu „Philco" możność dobycia pełnego 
głosu ze swej mechanicznej piersi. 
Do prawdziwego obrządku należało też włączanie radia w chwil 
73 

nadawania komunikatów o pogodzie. Marszałek słuchał ich 
zawsze z zainteresowaniem i miał dużo uciechy, gdy 
przepowiednie „Pima" na drugi dzień się nie sprawdzały. 
Mieszkanie Marszałka Piłsudskiego w Giszu nie było wcale 
zakonspirowane, niemniej jednak mało ludzi w Polsce, poza 
mającymi z Nim kontakt, widziało o nim. Osoba Marszałka była 
tak ściśle związana z Belwederem, że nikomu nawet na myśl nie 
przychodziło, aby mógł posiadać biuro w innym gmachu. Tym 
bardziej nie było w tej nieświadomości nic dziwnego, że 
Marszałek wszystkie głośne przyjęcia, ceremonie i uroczystości 
odbywał właśnie w Belwederze. Mieszkanie w Giszu było 
początkowo rodzajem biura, które z czasem przekształciło się w 
kwaterę. Zawsze jednak w sobotę pod wieczór Marszałek udawał 
się do Belwederu, gdzie spędzał z rodziną niedzielę. Na 
przestrzeni lat zdarzały się naturalnie zarówno takie okresy, że 
przebywał w Belwederze całe tygodnie, jak również takie, w 
których nie opuszczał Giszu również przez całe tygodnie. 
Zwłaszcza gdy czuł się źle, był chory na grypę, wówczas nie 
chodził do Belwederu, aby „nie napuszczać tam choroby", jak 
sam o tym mówił. Wtedy, naturalnie, dużo przebywała w Giszu 
pani Marszałkowa bądź sama, bądź z córeczkami. 
W Giszu Marszałek przyjmował wojskowych, premierów, niektórych 
ministrów i osoby sobie bliskie. Wcale nie przyjmował wizyt 
więcej ceremonialnych. Gdy taka wypadła, szedł lub jechał do 
Belwederu i niekiedy zaraz nawet wracał. 
W Giszu musiało wszystko tak być, jak Marszałek sobie 
życzył. W Belwederze, gdzie bądź co bądź rządziła pani 
Marszałkowa, gdzie miały dużo do powiedzenia dzieci i rodzina, 
zdarzało się na pewno wiele drobnych spraw, które aczkolwiek 
niezbędne, z czego Marszałek zdawał sobie na pewno sprawę, 
niemniej jednak mogły niekiedy przeszkadzać. Gdy schodziła 
mowa na temat mieszkania w Giszu i w Belwederze, Marszałek 
często powtarzał: „W Belwederze wszystko ginie". Odnosiło się to 
do tego, że w Belwederze przecież pani Marszałkowa na pewno 
robiła niejednokrotnie na biurku porządek, czego robić w Giszu 
było surowo zabronione. W rezultacie u nas na stoliku i biurku był 
wielki nieład, ale w tym nieładzie zarówno Marszałek jak i ja 
orientowaliśmy się wyśmienicie i rzadko kiedy coś „ginęło". Ale 
zdarzało się i to. Pewnego razu przyszedłszy na służbę zastałem 
dr. Woyczyńskiego całego zagrzebanego w pa- 
74 

pierach. Szukał zawzięcie jakiegoś aktu. Doktor był bardzo 
zdenerwowany i przejęty, ostrzegł mnie, że Marszałek jest 
rozgniewany i że powinienem się spodziewać burzy. Na tę naszą 
rozmowę wszedł Marszałek. Wystarczyło mi rzucić jedno 
spojrzenie na nawisie nad oczami brwi, aby nie oczekiwać 
niczego dobrego. Niemniej jednak pozdrowiłem Marszałka jak 
zwykle. 
— Dzień dobry panu Marszałkowi. 
Zwykle Marszałek odpowiadał kilkakrotnie: „dzień dobry, dzień 
dobry, jak się macie". Teraz zamiast tych słów, rzucił krótko: 
— Ja was każę zamknąć razem z doktorem, jak mi tego aktu 
nie znajdziecie. 
Z doświadczenia wiedziałem, że w takich chwilach najlepszą 
metodą było nie mówić nic poza jedynym słowem „rozkaz". 
— Rozkaz, panie Marszałku. 
— Ja nie żartuję, zamknę. 
— Rozkaz! 
— W komendzie miasta was posadzę. 
— Rozkaz! 
Akt naturalnie znalazł się. Leżał sobie spokojnie w jednej z 
książek, jako zakładka. Z całej tej burzy zostało mi o tyle miłe 
wspomnienie, że Marszałek w kilka dni później, będąc w dobrym 
humorze, rzekł: 
— Ja doskonale wiedziałem, że ten akt musiał gdzieś być na 
biurku. Tu jakoś jeszcze nic nie ginie. 
Przyjąłem to za wielką pochwałę, gdyż Marszałek nie był zbyt 
skory do wyrażania zadowolenia z czyjejś służby. 
W Giszu nie było kuchni. Obiady i kolacje były przygotowywane 
w Belwederze i przywożone przez żandarma. W kuchni dr. 
Woyczyń-skiego, znajdującej się na parterze, odgrzewał je woźny 
Malesa i przynosił na górę. Trwało to niezmiennie aż do końca 
1934 r., w którym to czasie Marszałek zgodził się przyjąć 
kucharza. Został nim Jan Pełczyński, dawny kucharz radcy 
Muhisteina z Paryża. Herbatę robił woźny również w kuchni 
doktora. Nie był to oczywiście najlepszy sposób odżywiania się 
Marszałka, lecz naturalnie nie ode mnie zależało wprowadzać do 
ustalonych zwyczajów zmiany. Trzeba też było pamiętać, że 
mogły zajść usiłowania zamachu drogą otrucia. loteż tym bardziej 
trudno cokolwiek improwizować. Bądź co bądź. Belweder z jego 
długoletnią kucharką i wiernymi żandarmami 
75 

zdawał się być najlepszą gwarancją. Później pani Marszałkowa 
przysyłała posiłki w dużych termosach, więc nawet odgrzewać 
jedzenia nie było potrzeba. 
Również sprawami pościeli i bielizny zajmował się Belweder, 
to znaczy pani Marszałkowa. Najwięcej kłopotu było z kurtkami, 
gdyż Marszałek nie uważał przy jedzeniu i wciąż je plamił. Było 
tych kurtek zawsze kilka pod ręką. Przynoszeniem i odnoszeniem 
rzeczy trudnili się żandarmi belwederscy, ze względów 
bezpieczeństwa. Sam Marszałek sprawami ubrania tak dalece się 
nie interesował, że mógłby chodzić w najbardziej zniszczonym 
mundurze i na pewno by nie zwrócił na to najmniejszej uwagi. 
Mieszkanie w Giszu nosiło nr 13. 
Pisząc o Giszu, mieszkaniu w Giszu, gmachu Giszu, nie od 
rzeczy będzie wspomnieć, że pan Marszałek tego terminu nie 
lubił, podobnie zresztą jak wielu innych skrótów, używanych na 
określenie różnych urzędów. Pewnego razu odezwał się w tej 
sprawie mniej więcej tak: 
— Ja sobie taką piękną nazwę wymyśliłem: generalny 
inspektor sił zbrojnych, a potem dowiaduję się, że nic z tego, że ja 
jestem tylko Gisz. Gdy mi ktoś pierwszy raz od takiego Gisza 
nawymyślał, byłem wprost przerażony. Gisz, tfu! 
Snąć jednak Marszałek musiał zauważyć wielkie i szybkie 
zakorzenienie się tego skrótu w mowie potocznej oficerów, gdyż 
aczkolwiek niechętnie, ale pogodził się z jego istnieniem. Co do 
mnie, to starałem się używać go jak najrzadziej, a szczególnie 
skwapliwie unikałem go wówczas, gdy wiedziałem, że Marszałek 
nie jest w zbyt pobłażliwym nastroju. 

BELWEDER 
Oficjalnym i prawdziwym mieszkaniem Marszałka Piłsudskiego 
nie był oczywiście budynek nr 7 w kompleksie gmachów Generalnego 
Inspektoratu Sił Zbrojnych, lecz Belweder. Tam spędzał 
czas wolny od pracy, z rodziną i z nielicznymi przyjaciółmi. 
Później, gdy począł opadać z sil, gdy każdy wysiłek przychodził 
Mu z trudnością, ale gdy jednocześnie nie chciał wypuszczać 
steru władzy z rąk, więcej przebywał w mieszkaniu w Giszu, które 
uważał za swoje biuro. 
[...] Dwór belwederski nigdy nie był tak skromny, jak za czasów 
zajmowania go przez Marszałka Piłsudskiego. Jego dawni 
mieszkańcy: 
Wielki Książę Konstanty, namiestnik Jan Fiodorowicz Paskiewicz, 
czy też ostatni jego lokatorzy: Jerzy Antonowicz Skałłon, Jakób [!] 
Grigorjewicz Ziliński i kniaź Paweł Nikołajewicz Jengałyczew, 
ludzie wschodu, nie rozumieli posiadania władzy bez jej 
zewnętrznego wyrazu, przejawiającego się w przepychu i 
wystawności. Za ich czasów Belweder roił się od służby, pełen był 
kosztownych sprzętów, o ściany jego obijały się echa dźwięcznych 
orkiestr. Wielkie bale i przyjęcia były stałymi akcesoriami 
codziennego dnia belwederskiego. 
Inaczej działo się za czasów Wielkiego Marszałka. Pałac 
nabrał powagi i dostojeństwa. Jego wielkie komnaty zapełniały się 
gośćmi i gwarem zaledwie kilka razy do roku: na skromnych 
„herbatkach" środowych, lub uroczystościach oficjalnych, 
związanych z datami l stycznia, 19 marca i 11 listopada*. Przez 
resztę roku panował w Belwederze spokój i cisza. Nawet my, 
adiutanci, zachowywaliśmy się w nim powściągliwie i cicho. Jakoś 
przestał pasować do hałaśliwości 
* Nowy Rok, imieniny Józefa Piisudskiego i rocznica odzyskania 
niepodleglosci przez Polskę. 
77 

współczesnej. Mnie zawsze przypominał stary dwór wiejski, tym 
bardziej, że jego zarządca wąsaty szlachcic litewski, pan Leon 
Prota-sewicz, dziedzic spod Lidy, przyczyniał się do tego nie mało. 
Bywało, stanął na ganku i tubalnym głosem karcił ogrodników i 
woźnych za nieporządki. 
Rządy Marszałka Piłsudskiego w Polsce ktoś za granicą nazwał 
trafnie dyktaturą patriarchalną. Nic bardziej nie odpowiadało temu 
pojęciu, jak właśnie stosunki panujące w Belwederze. Cała 
atmosfera tego pałacu była przepojona naturalnością, brakiem 
jakichkolwiek fumów czy też snobizmu. Rodzina Marszałka żyła w 
nim na sposób nie różniący się niczym od życia przeciętnej 
polskiej rodziny średniozamożnej. Skromne uposażenie 
Marszałka, które do przedostatniego roku Jego życia wynosiło 
2200 złotych miesięcznie i nie było pomnażane żadnymi 
dodatkami, żadnymi funduszami dyspozycyjnymi, przy dużych 
wydatkach reprezentacyjnych, na które nie pobierał ani grosza, 
przy kształceniu dwóch córek w gimnazjum prywatnym p. 
Szachtmajerowej, ledwie wystarczało, a że w ogóle wystarczało 
należy to przypisać zapobiegliwości pani Marszałkowej i Jej oszczędności. 
W Belwederze nie „przelewało się". To, co zarabiał 
Marszałek Piłsudski stanowiło o wiele mniej, niż wynosiły zarobki 
bardzo wielu ludzi w Polsce na posadach w przemyśle prywatnym, 
a nawet państwowym. Jak skromne były wymagania Marszałka i 
jak zawsze najdalszy był od interesowności, może świadczyć fakt, 
że gdy po zamachu majowym wynikła sprawa Jego uposażenia, 
którego w Sulejówku nie pobierał, orzekł, że Jego pobory mają 
wynosić ... 1500 złotych miesięcznie1. Nawiasem mówiąc, miał 
nawet skrupuły, czy to nie za dużo. Gdy się zważy, że podobne 
pobory pobierał wówczas każdy wicekonsul polski za granicą, 
zrozumie się skalę bezinteresowności tego człowieka, u którego 
stóp leżała przecież cała Rzeczpospolita i którego słowo znaczyło 
o wiele więcej, aniżeli wszystkie pisane prawa i zwyczaje. 
Nie było gorszej dla Marszałka dyskwalifikacji człowieka, jak to, 
że połakomił się na intratną posadę, i nic nie sprawiało Mu 
większego zadowolenia od wiadomości, że ktoś, kogo cenił, 
odrzucił pokusę. 
W domu Marszałka nie było innej służby oprócz wiernej i 
zaufanej 
1 Według słów płk. Prystora i dr. Woyczyńskiego. 
78 

kucharki Adelci Heybutowicz, pochodzącej spod Zułowa, i 
ordynansa. Wygalowani lokaje, których wielu ludzi widywało na 
oficjalnych przyjęciach, nie pełnili służby w prywatnej części 
pałacu. Stanowili oni dekorację dla reprezentacji. Rodzina 
Marszałka ani ich nie potrzebowała, ani nie używała. Podobnie jak 
żona każdego oficera Jemu podległego, posługiwała się pani 
Marszałkowa jedynie kucharką i ordynansem. Adelcia gotowała, 
ordynans podawał do stołu i już. Miałem zaszczyt niejednokrotnie 
jeść obiad lub kolację z Marszałkiem Piłsudskim, ale nigdy nie 
mogłem oprzeć się wzruszeniu, patrząc na skromność, prostotę i 
naturalność tej wielkiej rodziny. Władza tak łatwo idąca do głowy, 
tak łatwo wypaczająca charaktery — nic w tych murach 
belwederskich nie zdołała wskórać. 
Do ściśle prywatnego użytku Marszałek zajmował tylko sześć 
pokojów na parterze, a reszta przypadała na biuro samodzielnego 
referatu personalnego i część reprezentacyjną. Piętro było 
używane tylko do wyjątkowo poufnych- rozmów. Na piętrze np. 
odbywała się jedna z pierwszych czy bodaj pierwsza konferencja 
byłych premierów pomajowych. Całe lewe skrzydło zajmowało 
mieszkanie płk. Prystora Gąsiorowskiego, i płk. Uirycha, które 
później z polecenia Marszałka zajął płk Leon Strzelecki. 
Adiutantura była oddzielona od apartamentów prywatnych Państwa 
Marszałkostwa pokojem przejściowym, przyległym do 
komnaty Księżnej Łowickiej, która znowu sąsiadowała z sypialnią 
Marszałka (na prawo) i Jego gabinetem (na lewo). Tędy, przez 
adiutanturę, Marszałek udawał się do swoich apartamentów. 
Rodzina natomiast najczęściej korzystała z wejścia bocznego, 
wiodącego bezpośrednio do skrzydła pałacu przez nią 
zamieszkanego. 
W pokoiku adiutantury dyżurowali oficerowie w dzień i w nocy, 
ale tylko wówczas, gdy Marszałek był w Belwederze, natomiast 
gdy był w Giszu lub poza Warszawą, dyżury utrzymywano tylko w 
dzień. W końcu 1931 r. było w Belwederze dwóch adiutantów: 
awansowany później na podpułkownika mjr Kazimierz Busier i kpt. 
Lucjan Miładowski. Ponadto na nocne zmiany w miarę potrzeby 
byli używani oficerowie samodzielnego referatu personalnego: kpt. 
Marian Pacholski, który później po odejściu Busiera, przeszedł do 
adiutantury na stałe i por. Tadeusz Jandura, który w kilka dni po 
śmierci Marszałka popełnił samobójstwo, strzelając do siebie z 
rewolweru w głowę. 
79 

Major Busier miał pod swoim zarządem wszystkie sprawy 
porządkowe Belwederu, ochronę jego, park samochodowy, a 
ponadto normalną służbę adiutancką. Zależał on od ministra 
spraw wojskowych. Natomiast adiutantura Giszu była zależna od 
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Wprawdzie obie te funkcje 
pełnił Marszałek, ale dla nas, adiutantów, miało to te 
konsekwencje, że byliśmy od siebie niezależni. 
Postać mjr. Busiera była swego czasu bardzo w Warszawie 
popularna. Znacznej tuszy, dobrodusznego i wesołego 
usposobienia, miał, podobnie jak i ja, nawyk długiego 
wysiadywania w cukierni. Najczęściej można go było widzieć w 
Europie, gdzie przy czarnej kawie spędzał czas w towarzystwie 
znajomych i przyjaciół. Jego namiętnością było fotografowanie. 
Wywoływanie, wyświetlanie, retu-szowanie, powiększanie — 
sprawiało mu wielką przyjemność. Zwłaszcza z letniego urlopu 
przywoził mnóstwo zdjęć, nad którymi potem w Warszawie pilnie 
pracował. Chociaż szwoleżer, do koni zanadto się nie palił. Nad 
konie żywe przekładał konie mechaniczne; samochód prowadził 
dobrze i gdy mu czasu starczało robił wycieczki, zasiadając 
samemu przy kierownicy. 
Drugim adiutantem w Belwederze był za mojej bytności kpt. 
Lucjan Miładowski, podobnie jak ja i mjr Busier, też legionista. Był 
to flegmatyczny, cichy ońcer, człowiek wielkiej prawości i ślepego 
przywiązania do osoby Marszałka. Sprawiedliwość nakazuje 
przyznać, że był on z nas wszystkich bodaj najbardziej pracowity i 
najskromniejszy. Nikt z nim nigdy nie miał kłopotów, wynikających 
z niezdrowego przerostu ambicji czy też chęci wysuwania się 
naprzód. Lubili go wszyscy za zacność, uczynność i za 
zniewalający, dobroduszny uśmiech. 
Mjr Busier odszedł ze stanowiska adiutanta w 1934 r. Na jego 
miejsce przy szedł z rekomendacji gen. Wieniawy 
Długoszowskiego rtm. Aleksander Hrynkiewicz z l pułku 
szwoleżerów, oraz przydzielony jeszcze został kpt. Marian 
Pacholski z samodzielnego referatu personalnego Giszu. 
Miładowski pozostał nadal. 
W dyspozycji mjr. Busiera a później Hrynkiewicza byli wszyscy 
tak zwani „belwederscy" żandarmi. Byli oni więcej domownikami 
pałacu, aniżeli groźnymi żandarmami. Służby ochronnej w całym 
słowa tego znaczeniu nie pełnili, spełniając raczej funkcje 
zaufanych; 
odbywali dyżury przy centralce telefonicznej, „uważali" na 
interesan- 
80 

tów, pomagali przy urządzaniu uroczystości, wozili obiady i kolacje 
Marszałkowi do Giszu, nieraz posłużyli w jakiejś sprawie samemu 
Marszałkowi. Ściśle mówiąc, wszyscy oni byli tam od wielu lat i 
prawie nigdy nie byli zmieniani. 
Prawdziwym królem pośród nich był starszy wachmistrz 
Walenty Wójcik, mianowany w lecie roku 1935 chorążym. Przy 
osobie Marszałka służył od 1923 r., przechodząc te same etapy, 
co i sam Marszałek. A więc przenosił się z Belwederu do 
Sulejówka, potem spędzał lato w Druskienikach, potem znowu 
znalazł się w pałacu Belwederskim. Rodzina pana Marszałka lubiła 
tego starszego, zażywnego wachmistrza, który wszystkie jej 
sprawy uważał za swoje, i jak o swoje się troszczył. Każde 
zadowolenie czy troska rodziny Marszałka odbijała się na twarzy 
wachmistrza Wójcika jak w lustrze. Jego córka pobierała nauki w 
tym gimnazjum, co i dzieci państwa Marszałkostwa. Było to 
źródłem radości wachmistrza tym większym, że panny Piłsudskie 
bardzo się z panną Wójcikówną zaprzyjaźniły, zachowując tę 
przyjaźń również poza murami szkolnymi. 
Z innych żandarmów belwederskich charakter domowników 
pałacowych posiadali jeszcze: wachmistrz Adolf Piekiełko, 
plutonowy Brunon Piechowiak i wachmistrz Jan Cajbel — starzy, 
wierni żołnierze legionowi, o głębokich sercach i przywiązaniu do 
Komendanta. Nic nigdy nie wydawało mi się tak pewne, jak ich 
miłość do Marszałka i dlatego na zawsze zachowam dla nich 
największą życzliwość i szacunek. 
Belweder był znacznie dostępniejszy od Giszu. Tutaj niektóre 
rodziny składały „wizyty", były zapraszane na podwieczorki czy 
kolacje. Zasiadano wówczas do wspólnego stołu, gawędzono. Najczęściej 
przychodził ktoś z rodziny, dla której drzwi Belwederu były 
zawsze otwarte. Tradycje rodzinne były tam pielęgnowane 
zapewne tak samo, jak w Zułowie czy w rodzinnej pani 
Marszałkowej — Suwalszczyźnie. Pamiętam jedną z takich kolacji 
w Belwederze, w której brali udział oprócz Marszałka, 
Marszałkowej, Ich córek i mnie — pan pułkownik Walery Sławek. 
Wtedy to dowiedziałem się, że Marszałek był z pułkownikiem na 
„ty"2. Rozmowa zeszła w pewnym momencie na Jana Kiepurę. 
Marszałek bardzo cenił jego śpiew i parokrotnie dawał temu wyraz. 
Wtedy zabrał głos płk Sławek 
2 Na „ty" był Marszałek również z płk. A. Prystorem, którego nazywał „Alą". 
81 

i również chwaląc niezwykły głos naszej chluby śpiewaczej, 
opowiedział o rozmowie, jaką miał z nim w Krynicy. „Mistrz" wybrał 
się do pułkownika z radami politycznymi. Scenę tę pułkownik 
Sławek przedstawił dość barwnie, z czego wynikło dużo śmiechu. 
Pomimo tej większej dostępności, jaką Belweder się cieszył, 
również i tam zgłaszający się dygnitarz mało miał szans na przyjęcie, 
o ile widzenie z nim nie wchodziło w rachubę u Marszałka. 
„Wkręcanie" kogoś było bardzo trudne i tylko wyjątkowo się udawało. 
Ja osobiście miałem w swojej służbie takich wypadków 
sporo, ale to tylko dlatego, że mając dostęp do Marszałka o każdej 
godzinie łatwiej mogłem wybrać moment dogodniejszy do 
wyjednania zgody. 
Obiady i kolacje jadał Marszałek Piłsudski zawsze razem z rodziną, 
śniadania — podobnie jak w Giszu — w łóżku, a herbatę 
podwieczorkową i „północną" w swoim gabinecie, zwanym 
pokojem Narożnym. 
Wielkimi zdarzeniami dla Belwederu bywały „herbatki". 
Przyjęcia te, urządzane zawsze w środy, najczęściej raz na 
miesiąc, a w praktyce 5 do 6 razy do roku, urządzała i 
przygotowywała osobiście pani Marszałkowa (przy pomocy panny 
porucznika Wandy Gertzówny, urzędniczki samodzielnego referatu 
personalnego). Najwięcej pracy było naturalnie przy przygotowaniu 
zimnego bufetu, który to kłopot wobec szczupłości służby spadał 
całkowicie na panią Marszałkowa. 
Istniała specjalna lista zaproszonych gości, którą Marszałkowa 
przeglądała od czasu do czasu i wprowadzała do niej poprawki. 
Zaproszenia nigdy nie były rozsyłane; zawiadomień dokonywali 
telefonicznie adiutanci, przy czym nie komunikowali się ze 
wszystkimi zaproszonymi, lecz dla ułatwienia, tylko z niektórymi, 
którzy z kolei zapraszali innych, według specjalnego rozdzielnika. 
W każdym ministerstwie np. zawiadamiano tylko jedną osobę, a ta, 
mając spis innych, zawiadamiała je od siebie. 
O zaszczyt brania udziału w „herbatkach" belwederskich ubiegali 
się ludzie, próbując różnych sposobów. Ale na dostanie zaproszenia 
nie było żadnego sposobu, o ile mógłby być jakikolwiek 
pozór, że ubiegający się o nie robi to dlatego, aby pokazać się 
wśród sfer rządzących, bądź to ze względu na jakiś interes, czy 
też nawet snobizm. Każdy nowy gość musiał być zaaprobowany 
przez panią Marszałkowa, która nie robiąc żadnych prawie 
ograniczeń 
82 

dla oficerów służby czynnej, dobrze przepatrywała każdą nową 
kandydaturę. Co do Marszałka, to nigdy nie słyszałem, aby 
mieszał się do spraw „herbatek" w inny sposób, jak tylko w ten, że 
lubił je. 
Gości przychodziło zwykle około trzystu. Kilku woźnych odbierało 
palta, kilku wywiadowców ubranych w stroje wizytowe i niczym 
nie różniących się od gości pilnie baczyło, czy wszyscy wchodzący 
byli zaproszeni. Jak już wspominałem, żadnych zaproszeń 
Belweder nigdy nie rozsyłał, wskutek czego łatwo mogłoby się 
zdarzyć, że wszedłby gość nie proszony, a przede wszystkim 
mógłby wejść gość niebezpieczny. Wywiadowcy hallu znali jednak 
na pamięć wszystkich stałych bywalców „herbatek" i mała była 
możliwość, aby przeoczyli jakiegoś intruza. 
Goście grupowali się w dwóch salach, położonych od strony 
ogrodu i w pokoju Narożnym. Nigdy nie było żadnego specjalnego 
ceremoniału. Przybywający starali się przywitać z panią Marszałkową, 
co jednak nie wszystkim ze względu na tłok udawało się. 
Pan Marszałek nie bywał na wszystkich „herbatkach", ale 
przeważnie jednak przychodził. Otaczał Go zawsze tłum ludzi, a 
szczególnie tłum pań, które, niekiedy nawet dość 
bezceremonialnie, pchały się, aby tylko być bliżej Jego osoby. Z 
reguły Marszałek wtedy dużo rozmawiał, żartował, był wesoły. 
„Herbatka" trwała około dwóch godzin, po czym goście 
rozchodzili się. Marszałkowa zwykle zapraszała wówczas nas, 
adiutantów na kolację, którą jedliśmy razem z pp. Marszałkostwem 
i Ich rodziną. Córki, naturalnie, jadły razem z nami, ale w 
„herbatkach" udziału nie brały. Były jeszcze na to za młode. 
Jedynie te rzadkie „herbatki" wprowadzały do cichego i 
poważnego Belwederu gwar i życie. Jedynie tylko przez krótkie 
chwile ich trwania przybierał na siebie szatę inną od szaty 
codziennej. Wraz z wyjściem ostatniego gościa zagłębiał się stary 
pałac na nowo w melancholijną zadumę i pogrążał w ciszy. 
Światła w wielkich salach gasły, echa śmiechów i rozmów ulatniały 
się przez otwarte okna ku pustemu parkowi, gdzie nie 
rozlegał się inny dźwięk oprócz kroków żandarma służbowego. Po 
wielkich komnatach rozpoczynały swoje przechadzki duchy i 
cienie. A duchy były tam różne: małe nieszkodliwe skrzaty, 
biegające i potrącające sprzęty; jakieś ciężkie olbrzymy, których 
stąpania głucho dźwięczały po dębowych parkietach; to znowu 
zjawa w powłóczystej szacie — 
83 

ponoć dusza męki czyścowe znoszącej Księżny Łowickiej — unosiła 
się lekko po tak dobrze jej znanych za życia miejscach; 
czasem rozlegał się jęk — może echo błąkających się dotychczas 
w podziemiach skarg majora Łukasińskiego ... 
Kto chce niech wierzy w belwederskie duchy, kto nie chce — 
niech nie wierzy. Gdy mnie zapytał o to Marszałek przy okazji 
rozmowy o zjawiskach nadprzyrodzonych, odpowiedziałem bez 
wahania: 
— Nie, nie wierzę. 
Wtedy Marszałek pokiwał głową i rzekł: 
— No, no, nie bądźcie taki pewny siebie. [...] 

OCHRONA 
Marszałek Piłsudski nigdy nie zgadzał się na to, aby Go pilnowano 
i ochraniano. Odgrywała w tym rolę nie tylko 
zdecydowana niechęć do wszelkiego rodzaju carszczyzny, ale, 
według moich domysłów, również i głęboka niewiara w to, aby 
jakakolwiek ochrona mogła coś pomóc, gdyby znalazły się w 
społeczeństwie polskim koła skłonne do zastosowania w stosunku 
do Niego zamachu. [!] Długoletni rewolucjonista i konspirator, 
zanadto był wtajemniczony w możliwości terroru, aby móc pozbyć 
się w stosunku do najlepszej nawet ochrony sceptycyzmu. W 
szczególności podejrzliwie i niechętnie był usposobiony do 
ochrony, polegającej na chodzeniu za Nim trop w trop. Zawsze 
mówił wtedy, gdy coś zauważył, że takiej służbie więcej zależy na 
podglądaniu Go, aniżeli na Jego bezpieczeństwie. Nigdy nie było 
sposobu ulegalizowania ochrony, ani też jakiegokolwiek 
uzgodnienia z Nim jej działalności. Wszystkie w tym kierunku 
zaczepki irytowały Marszałka. Niekiedy odpowiadał na nie 
brzydkimi słowami. Niemniej jednak pozostawianie Marszałka 
wyłącznie na odpowiedzialności adiutantów było niemożliwe, a w 
związku z tym zastosowanie ochrony konieczne. W rzeczywistości 
też ochrona istniała, tylko musiała działać w ten sposób, aby 
Marszałek tego się nie domyślał, a w każdym razie, żeby jej nie 
dostrzegał. Działała ona inaczej, gdy przebywał w Giszu lub 
Belwederze, a inaczej gdy wyjeżdżał na miasto, czy też w ogóle 
opuszczał Warszawę. 
Bezpieczeństwo osobiste w czasie przebywania w jednym z 
dwóch mieszkań było ściśle związane z zabezpieczeniem obu 
gmachów, w których się mieściły, a więc Belwederu i Giszu. Do 
ich ochrony istniała specjalna brygada policji (dla Belwederu), 
wyłączona ze zwykłej zależności służbowej, i szwadron ochronny 
żandarmerii (dla Belwederu i Giszu). Brygada policji nosiła numer 
porządkowy „li" i przez 
85 

długie lata była kierowana przez nadkomisarza Włodzimierza 
Pitułeja oraz podkomisarza Kazimierza Wiśniewskiego, mającego 
kontakt bezpośredni z adiutanturami i komendantem grupy 
wywiadowczej, o której będzie mowa dalej. Jedenasta brygada 
pełniła służbę patrolową, wystawiała posterunki obserwacyjne, 
obsadzała trasy i drogi, którymi jeździł pan Marszałek oraz pełniła 
służbę porządkową w rejonie Belwederu i Giszu. Ona odpowiadała 
za bezpieczeństwo w tym rejonie, nie mieszając się jednakowoż w 
niczym do spraw bezpieczeństwa w samych gmachach. W tych 
ostatnich pełnił służbę bezpieczeństwa I dywizjon żandarmerii, a 
właściwie wydzielony z niego tak zwany „Szwadron Ochrony I 
Dywizjonu Żandarmerii", na którego czele stał w chwili 
obejmowania służby przeze mnie mjr Jan Kanty Budzianowski, a 
później, aż do zgonu pana Marszałka — mjr Kazimierz 
Kaciukiewicz. Ludzie tego szwadronu pełnili służbę wewnątrz i 
przy wejściach Belwederu, Giszu, Ministerstwa Spraw Wojskowych 
i Sztabu Głównego. Odnośnie do posterunków w Belwederze, to 
wystawiała je tak zwana „Warta Belwederska", której każda 
zmiana wchodziła na czas służby pod bezpośrednie dowództwo 
najstarszego adiutanta Belwederu, a więc ppłk. Kazimierza 
Busiera, a od początku 1935 r. — rtm. Aleksandra Hrynkiewicza. 
Główny ciężar służby bezpieczeństwa przy osobie Marszałka 
nie spadał jednak na żandarmerię, lecz na specjalną „Grupę 
wywiadowczą", wydzieloną z oddziału II do tego celu. Ona 
przeprowadzała wywiady, obserwacje i strzegła tajemnicy 
wojskowej w Giszu. Ludzie z niej towarzyszyli dyskretnie 
Marszałkowi przy każdym Jego ruchu poza obrębem mieszkania. 
Na niej też ciążył obowiązek obserwacji podczas większych 
przyjęć i „herbatek". Agenci „Grupy wywiadowczej" byli zawsze 
wmieszani w tłum gości, pilnie wypatrując tego co do nich 
należało. Na czele tej grupy stał od 10 XII 1928 r. kpt. Bolesław 
Ziemiański. 
Jak to już wspominałem poprzednio, w Giszu strzegły 
bezpieczeństwa mieszkania naszego i biur Biura Inspekcji trzy 
posterunki żandarmerii. Żandarm przy tylnym wejściu, używanym 
przeze mnie i doktora oraz jego służbę, zamykał i otwierał drzwi 
kluczem, który miał przy sobie. Nikt dosłownie więc nie mógł tędy 
wejść, o ile ów żandarm mu drzwi nie otworzył. Pełnili tam służbę 
lud/ie, którzy z widzenia doskonale znali osoby, którym można 
było te drzwi otworzyć. Ponadto, o ile to był ktoś do mnie, to 
żandarm 
86 

dzwonił do mego pokoju, a ja przez Judasza" spoglądałem na 
klatkę schodową i dopiero wtedy otwierałem drzwi, prowadzące 
już do apartamentów Marszałka. 
Przy wejściu frontowym, w gmachu, znajdował się drugi 
żandarm, który w ogóle nikogo nie wpuszczał, tylko przedtem 
pytał specjalnym telefonem wewnętrznym mnie, lub doktora, w 
zależności kto z nas pełnił służbę. Tędy przychodzili zamówieni na 
audiencję wojskowi, lub cywilni. Gdy otrzymywałem od żandarma 
telefoniczne zawiadomienie o przybyciu osoby, o której 
wiedziałem, że jest wezwana, wtedy brałem klucze od drzwi 
frontowych, wiszące zwykle na gwoździu przy aparacie radiowym, 
i przez sypialnię Marszałka szedłem otworzyć drzwi z klatki 
schodowej, wiodącej do mieszkania. W ten sposób nikt obcy nie 
mógł do nas się dostać, co już dla bezpieczeństwa osoby 
Marszałka miało swoje poważne znaczenie. 
Wejścia w Belwederze nie były strzeżone tak rygorystycznie, 
niemniej jednak przedostanie się obcej osoby do wnętrza gmachu 
było bardzo trudne do pomyślenia. 
Trzeci posterunek strzegł przejścia „głuchego", wiodącego od 
nas do biur Giszu. Tędy nikt nie przechodził z wyjątkiem szefa 
Biura Inspekcji, oficerów do zleceń, mnie i dr. Woyczyńskiego. 
Oprócz tych ubezpieczeń, budynek posiadał stały nadzór 
agentów tajnych, którzy baczyli nań od zewnątrz. 
Odpowiedzialność za sprawy bezpieczeństwa Marszałka nie 
była sprecyzowana zbyt dokładnie. Na terenie Giszu 
odpowiedzialnym za bezpieczeństwo całego gmachu i 
zabezpieczenie tajemnic wojskowych był szef Biura Inspekcji, ten 
więc i za bezpieczeństwo Marszałka na tym terenie odpowiadał. 
W gmachu belwederskim i w przylegającym doń ogrodzie, 
formalnym szefem bezpieczeństwa był najstarszy adiutant. 
Podczas podróży i w ogóle jakiegokolwiek wyjazdu poza te dwa 
rejony odpowiedzialności przechodziły automatycznie na 
komendanta „Grupy wywiadowczej", a więc na kapitana 
Bolesława Ziemiańskiego. Ale znowu kpt. Ziemiański podlegał pod 
względem służby aż trzem instancjom: 
szefowi Biura Inspekcji Giszu, najstarszemu adiutantowi w Belwederze 
i Sztabowi Głównemu. Ponadto, w czasach, gdy premierem 
był płk Aleksander Prystor — również podlegał i premierowi. Formalnie 
więc, jak widać, sytuacja była dość zagmatwana, w rzeczywistości 
jednak wszystkie nici ochrony zbiegały się w rękach kpt. 
Ziemiańskiego, wytrawnego oficera „dwójki". Pomimo tej pozornej 
87 

gmatwaniny organizacyjnej, zacięć w funkcjonowaniu służby nigdy 
nie było, a to przede wszystkim dlatego, że każdy chętnie 
„wychodził ze skóry", aby sprawność była pełna. I trzeba przyznać, 
że wszystko bywało w porządku. 
O każdym zamierzonym ruchu Marszałka uprzedzały 
adiutantury Ziemiańskiego, który przedsiębrał wówczas wszystkie 
niezbędne kroki ochronne. Przejścia z Giszu do Belwederu 
sygnalizowaliśmy mu głównie telefonicznie przy pomocy 
umówionych terminów, wyjazdy zaś — tylko osobiście. Zasadą 
było jak najściślejsze utrzymanie tajemnicy każdego opuszczenia 
gmachu czy też terminu podróży. Rozumieliśmy, że to jest jedna z 
najlepszych form bezpieczeństwa. Toteż tylko wyjątkowo szersza 
publiczność dowiadywała się o zamierzonych wyjazdach 
Marszałka, o Jego mającym nastąpić przybyciu lub nie przybyciu 
na jakąś uroczystość, rewię wojskową itp. Wiadomości o tych 
sprawach rozchodziły się zwykle dopiero po fakcie. 
Gdy Marszałek wyjeżdżał samochodem, to w ślad za Nim 
zawsze wyjeżdżało drugie auto z kpt. Ziemiańskim i 
wywiadowcami cywilnymi. Musiało ono jednak jechać w takiej 
odległości od auta Marszałka, aby to nie wzbudziło Jego 
podejrzenia. Oczywiście, robiono to ze szkodą dla sprawności 
ochrony, ale nie było na to rady, gdyż Marszałek wpadał zawsze 
w wielki gniew, gdy jakieś machinacje ubezpieczeniowe dostrzegł. 
Niejednokrotnie udawało się nam zażegnać sytuację wyrażeniem 
przypuszczenia, że „to zapewne, panie Marszałku, auto 
gospodarcze. Może wiezie prowiant ..." 
Właściwie, uświadamianie komendanta ochrony o ruchach 
Marszałka było wobec Niego grzechem, którego przeświadczenie 
dopóty mnie prześladowało, dopóki nie rozgrzeszył mnie z niego 
premier Aleksander Prystor. Powiedział mi, gdy mu się ze swoich 
wątpliwości zwierzyłem, że tak musi być i, że nie mam prawa 
inaczej postępować. Tak więc już zostało. 
Przy poruszaniu się w obrębie miasta Warszawy ustalano 
zawsze odpowiednią trasę, coraz to inną, i nie zawsze najkrótszą. 
Wyjazdy na Zamek na przykład odbywały się tylko czasem 
Alejami Ujazdowskimi, Nowym Światem i Krakowskim 
Przedmieściem; prowadziły one również Marszałkowską i 
Królewską, czasem Koszykową, Mokotowską, Bracką, 
Mazowiecką, placem Teatralnym, niekiedy przez Powiśle etc. 
Trasę tę w ostatniej chwili wręczało się szoferowi Zygmuntowi 
Malinowskiemu. Oprócz tego środka bezpieczeństwa, 
88 

stosowano jeszcze wzmocnienie ochrony policyjnej na całej trasie, 
którą przeprowadzała 11 brygada. W szczególności miało to 
znaczenie przy przepuszczaniu wozu Marszałka na 
skrzyżowaniach ulic. Nawiasem mówiąc, Malinowski nie zawsze 
pilnie przestrzegał przepisów o ruchu i wożąc Marszałka nie mało 
się ich naprzekraczał. 
Pewien kłopot mieliśmy z wyjazdami do Sulejówka. Tutaj 
żadnych specjalnych tras w obrębie miasta nie można było 
układać. Droga prowadziła przez most Księcia Poniatowskiego i 
na to nie było rady. Za Grochowem natomiast zmienialiśmy 
kierunki, jadąc czasem na Miłosną, a czasem na Rembertów. 
Marszałek te nasze różne okrężne jazdy milcząco tolerował, tylko 
niekiedy, gdy np. na Zamek jechaliśmy z Giszu przez plac Unii 
Lubelskiej i Marszałkowską, bardzo coś pod nosem mruczał i 
ramionami ruszał. 
Na szosie do Sulejówka zdarzały się czasem wypadki, które 
aczkolwiek niewinne, bardzo nas swego czasu denerwowały. Oto 
mieszkańcy Grochowa czy Rembertowa widząc przejeżdżającego 
Marszałka rano w stronę Sulejówka, spodziewali się Jego powrotu 
nad wieczorem i niekiedy długimi godzinami wyczekiwali, aby móc 
rzucić do samochodu (w lecie jeździł Marszałek otwartym wozem) 
wiązankę kwiatów. Szczególnie kpt. Ziemiański był każdym takim 
faktem podniecony. Nie myślał on oczywiście o kwiatach, a o tym, 
co ewentualnie można by z kwiatami rzucić. Pewnego razu, gdy 
samochód Marszałka dopędził jakiś motocykl, z którego potem 
wyleciał do naszego wozu pęk bzu, kapitan był zrozpaczony i 
długo głowił się jak takim wypadkom zapobiec. Coś tam musiał 
jednak wymyśleć, gdyż później zauważyłem, że kwiaty rzadziej 
wpadały do wozu. 
Sam Sulejówek posiadał stałą załogę żandarmeryjną, złożoną 
z trzech ludzi, oraz normalny posterunek policji. Gdy przyjeżdżał 
Marszałek, ogólny nadzór nad dworkiem i ogrodem obejmował 
kpt. Ziemiański i jego wywiadowcy. Naturalnie, uwaga w nocy była 
zdwajana i istniała mała możliwość, aby intruz mógł przedostać 
się w pobliże samej willi. Posterunki przy wejściach posiadały 
ukryte dzwonki alarmowe i w każdej chwili mogły sprowadzić 
pomoc. 
Podczas wyjazdów koleją, odbywanych zawsze w specjalnej 
salonce, doczepiano obok wagon dla ochrony, bądź też 
rezerwowano dla niej kilka przedziałów do salonki przytykających. 
Tam lokował 
89 

się Ziemiański i jego ludzie a także towarzyszący ewentualnie 
Marszałkowi oficerowie spoza adiutantur (adiutanci jeździli salonką 
marszałkowską). Na każdej stacji agenci wyskakiwali i natychmiast 
obejmowali posterunki ze wszystkich stron wagonu Marszałka. Ponieważ 
byli ubrani po cywilnemu i dobrze w służbie ochronnej 
wyćwiczeni, nikt na nich nie zwracał uwagi. Przechadzali się 
zwykle z minami beztroskich gapiów, niczym się nie 
interesujących, aczkolwiek wiedzieliśmy wszyscy doskonale, że nic 
nie ujdzie ich wyostrzonej spostrzegawczości. 
Jak wszystkie te sposoby ochrony były jednak zawodne, 
świadczy następujący fakt, który zdarzył się w okresie, gdy w 
Polsce roz-wielmożniła się plaga trampów kolejowych. Całe 
dziesiątki a może i setki indywiduów czepiało się podówczas 
pociągów będących w biegu, bądź na moment przed ruszeniem ze 
stacji, i odbywało bezpłatne podróże na dachach, na buforach, 
schodkach i wszelkich możliwych do ustania lub siedzenia 
miejscach. Służba kolejowa walczyła z tą plagą i w końcu ją 
zwalczyła, ale był czas, gdy wielmożniła się ona bardzo na 
wszystkich drogach żelaznych w Polsce. Otóż pewnego razu, w 
czasie jej pełnego rozkwitu, jechaliśmy z Marszałkiem do Wilna w 
dzień. Salonkę uczepiono jako ostatni wagon, a ponieważ miała 
ona w tylnej ścianie okno, roztaczał się z niej ładny widok na 
uciekający gdzieś w tył krajobraz. Na jednej ze stacji bodaj w 
Oranach, gdy byłem właśnie w przedziale Marszałka i wyglądałem 
przez okno, zauważyłem w momencie ruszania, że z 
poukładanych w stosy starych podkładów kolejowych wybiegł jakiś 
człowiek i skoczył na bufor tylny salonki. Nie od razu przyszło mi 
na myśl, że może to być zwykły tramp, na razie przypuszczałem 
coś znacznie gorszego i przeraziłem się nie na żarty. Chciałem 
biec do Ziemiańskiego, ale bałem się zostawić Marszałka samego, 
a jeszcze więcej bałem się Go zaniepokoić. Zamiast więc wzywać 
pomocy, zaciągno-łem tylko na okno firankę i przymknąłem drzwi 
od przedziału Marszałka. Wyciągnąłem przy tym rewolwer i 
obserwowałem co będzie dalej. Tymczasem tramp stał sobie 
spokojnie i wiedząc, że nawet gdy zostanie schwytany nie grozi 
mu duża kara, niewiele sobie robił z tego, że zacząłem mu grozić 
rewolwerem. Najwidoczniej nawet nie przypuszczał, że ślepy traf 
chciał, aby na swoje nieszczęście trafił między tylu tysiącami 
wagonów właśnie na salonkę Marszałka Piłsudskiego. Gdy tak 
staliśmy sobie oko w oko: ja z rewolwerem 
90 

w ręku i ów tramp bezdomny ale uśmiechnięty, nie przeczuwający 
nawet o co jest podejrzewany, przyszło mi na myśl, że jednak los 
lubi płatać ludziom dziwaczne figle. Przecież niewiele brakowało 
— może tylko tego, abym miał słabsze nerwy, aby ten biedny i 
niewinny włóczęga, jak się później okazało, leżał już gdzieś obok 
toru z roztrzaskaną głową. Może nawet później dowodzono by 
obszernie, że to był zamach na Marszałka... 
Nie pamiętam jak długo trzymałem tak na muszce rewolweru 
tego trampa. Mnie wydawało się, że upływały wieki. Wreszcie na 
dachu salonki rozległy się kroki. To ludzie Ziemiańskiego 
dostrzegli już intruza i tą drogą do niego się dobierali. Gdy go 
później schwytano, prosiłem, aby, gdy się okaże zwykłym 
pasażerem na gapę, nie karano go surowo. 
Nie był to jedyny tego rodzaju wypadek. Podobny zdarzył się 
za granicą, w Rumunii. Było to w 1932 r. podczas podróży pana 
Marszałka z Bukaresztu do Kiszyniowa. Ja wówczas zostałem w 
Bukareszcie, gdyż Marszałkowi towarzyszył radca poselstwa 
polskiego w Rumunii a późniejszy dyrektor departamentu 
politycznego MSZ — Tadeusz Kobylański. Pojechał jednak kpt. 
Ziemiański, który później opowiedział mi, że w czasie tej podróży 
musiał toczyć podczas nocy na dachu salonki prawdziwą walkę z 
jakimś włóczęgą, który jednak w rezultacie uciekł, pozostawiając 
kapitanowi rękaw marynarki. 
W Wilnie, w pałacu, ochrona nie wymagała dużego wysiłku, 
aby zapewnić warunki pełnego bezpieczeństwa. Gorzej natomiast 
przedstawiała się sprawa w Pikieliszkach, gdzie Marszałek 
odbywał samotne spacery po gęsto zadrzewionym parku wzdłuż 
jeziora, względnie siadywał godzinami na tarasie, skąd był 
widoczny na dobre dwa kilometry zza jeziora. Co do tego tarasu, 
to został on potem w ten sposób spreparowany przy remoncie, że 
dobudowano mu wysoki parapet betonowy, zza którego nie było 
już widać osób, siedzących za nim. Natomiast co do spacerów w 
parku stanowiły one zawsze poważną troskę ludzi 
odpowiedzialnych za bezpieczeństwo Marszałka. Ziemiański 
ubezpieczał dwór naokoło na dużej przestrzeni, gdyż, jak zawsze i 
jak wszędzie, nie wolno mu było działać jawnie również w 
Pikieliszkach. Najwięcej martwiło go to, że do Pikieliszek można 
było jednej nocy przyjść zza granicy litewskiej i wrócić z powrotem. 
Szczególnie spędzało mu to sen z powiek po zamachu na ministra 
Bronisława Pierackiego i po ujawnieniu 
91 

udziału w nim Ukraińców, a także stwierdzeniu faktu zagnieżdżenia 
się komórek ukraińskiej działalności antypolskiej w położonej o 
miedzę od Pikieliszek — Litwie. Co było do zrobienia, aby 
maksimum bezpieczeństwa zapewnić, było zrobione, i cała 
przyszłość okazała, że musiało być robione dobrze. 
Zarówno w Pikieliszkach, jak wszędzie indziej, w sprawy 
ochrony była wtajemniczona pani Marszałkowa, co bardzo 
ułatwiało pracę ludziom przy niej zatrudnionym. Bez tego 
jakakolwiek akcja ubezpieczeniowa byłaby prawie niemożliwa. 
Wspominając o ochronie Marszałka, trzeba nadmienić, że była 
chroniona również i Jego rodzina: żona i córki. Ile razy pannie 
Wandzie i pannie Jagodzie zdawało się, że udało im się 
cichaczem wymknąć na lody do Lardellego, czy na ciastka do 
Dakowskiego, tyle razy zawsze przy pobliskim stoliku siadał sobie 
skromnie jakiś pan i nie spuszczał z nich oka. Na ogół z 
panienkami kłopotu nie było, gdyż surowo wychowywane przez 
Matkę, spędzały swój czas między gimnazjum i Belwederem, 
rzadko udając się do kina czy też z wizytami do koleżanek. Park 
belwederski zabezpieczał im spacer i świeże powietrze na 
miejscu. Z charakteru jednak były podobne do ojca. Nie lubiły, aby 
je chroniono i nieraz robiły adiutantom z tego powodu gorzkie 
wymówki. Bardzo się też cieszyły, gdy im się wydawało, że 
ochronę wprowadziły w błąd. 
Oprócz bezpośredniego zabezpieczenia osoby Marszałka i 
Jego rodziny, ochrona musiała mieć baczenie na inne rodzaje 
niebezpieczeństwa, a przede wszystkim zwracać uwagę na 
produkty potrzebne do przyrządzania posiłków. Przy pewnym 
nakładzie trudu można było przecież łatwo wyśledzić służącą, 
gdzie je nabywa i podsunąć zatrute. Dlatego też uwaga ochrony 
musiała zwrócić się i w tym kierunku. Zwyczaje belwederskie nie 
odbiegały, jak to już poprzednio skreśliłem, od obyczajów każdego 
innego domu polskiego w Warszawie. Adelcia brała koszyk i szła 
na targ „na Koszyki", lub jechała nawet za Żelazną Bramę. 
Najwięcej bezpieczeństwa zapewniało nabywanie produktów w 
różnych miejscach i jak najrzadsze powracanie do tych samych 
straganów. Trzeba było więc pilnować, aby Adelcia nie kierowała 
się pozorną wygodą, a i same targi mieć na oku. Przestrzegano ją 
też pilnie przed nabywaniem czegokolwiek w gotowych paczkach. 
To samo odnosiło się do sklepów i sklepików, w których brano 
różne wiktuały dla Belwederu. Utrzymywano 
92 

tam konfidentów, zbierano poufne' wiadomości o właścicielach i 
tak jakoś z powodzeniem sprawę ciągnięto. Największa trudność 
polegała na tym, że ludzie chętnie chcieli się chwalić, że oto 
kupują coś dla Marszałka i trudno było znaleźć takiego, który by 
tej pokusie nie uległ. Bardzo wiele razy, a później nawet zawsze 
jeździłem sam kupować owoce, które Marszałek jadł w Giszu 
chętnie. Pomimo zachowania różnych ostrożności i tak ogarniał 
mnie niekiedy strach, czy nie niosę w torbie śmierci... Zawsze też 
przedtem część tych owoców zjadałem sam. 

DZIEŃ ZWYCZAJNY 
styczeń, 1932 
Dzwonek ukryty w wentylatorze nad moim tapczanem i 
owinięty gałganem zaterkotał drewniane. Obudziłem się. Była 
godzina ósma rano. Przez zapuszczone rolety wpadało do pokoju 
blade, nieśmiałe światło budzącego się dnia zimowego. Cicho, w 
pantoflach, aby nie obudzić Marszałka, poszedłem otworzyć drzwi 
woźnemu i wróciłem do swego pokoju. Chciało mi się spać, gdyż 
położyłem się do łóżka dopiero o trzeciej rano. Miałem jeszcze 
trochę czasu — Marszałek kazał obudzić się o wpół do dziesiątej. 
Myłem się i goliłem, a tymczasem woźny sprzątał; potem zjadłem 
śniadanie i wreszcie poszliśmy do gabinetu, gdzie woźnemu nie 
wolno było przebywać samemu. Po innych pokojach mógł 
chodzić, ile chciał, ale do gabinetu, gdzie leżały różne tajne akty, 
wstęp miał wzbroniony. W gabinecie woźny zamknął po cichutku 
drzwi, otworzył szeroko okno i począł palić w piecu. 
Gdy nadeszła godzina wpół do dziesiątej poszedłem do 
sypialni. Marszałek spal głęboko, oddychał równo. Ponieważ 
wiedziałem, że położył się z wieczora bardzo późno, miałem 
wielką ochotę nie przerywać Mu teraz tego smacznego snu. Nie 
dałem się jednak unieść pokusie. Już parę razy się na tym 
sparzyłem. Marszałek bardzo się irytował na zauważone wszelkie 
objawy litowania się nad Nim i dość bezwzględnie je tępił. 
— Panie Marszałku! 
Marszałek ani drgnął. Rano miewał sen mocny, w 
przeciwieństwie do czasu zasypiania, gdy każdy odgłos mógł Go z 
tego snu wybić. 
— Panie Marszałku; 
Znowu nic. 
94 

Było już parę minut po wpół do dziesiątej, zdecydowałem się 
więc poruszyć Marszałka lekko za ramię. Marszałek poruszył się, 
otworzył oczy. 
— A co? — zapytał. 
— Już wpół do dziesiątej. 
— Aha, wpół do dziesiątej, dobrze, dobrze. 
Wiedziałem z doświadczenia, że Marszałek mógł teraz zasnąć 
ponownie i potem gniewać się, że nie przypilnowałem Jego całkowitego 
ocknięcia się, dlatego też przyniosłem już z sobą gazetę i 
teraz dość natarczywie podsuwałem ją. 
Marszałek otworzył znowu oczy, spojrzał na dziennik i 
instynktownym ruchem począł szukać na nocnym stoliku binokli. 
Rzadko się zdarzało, aby na widok porannej gazety Marszałek 
odwrócił się obojętnie. Gdy zagłębił się w czytaniu, byłem 
spokojny, że już nie uśnie ponownie. 
Na czytaniu pism i na jedzeniu śniadania upłynęła Marszałkowi 
dobra godzina. Około wpół do jedenastej wstał i w bieliźnie 
poszedł do łazienki. Nie golił się codziennie, ale tego dnia udał się 
właśnie do małego pokoiku, gdzie stało wielkie lustro, a przed nim 
przybory do golenia. Woźny przyniósł dwie szklanki ciepłej wody i 
Marszałek rozpoczął znienawidzoną przez wszystkich mężczyzn 
czynność. Nigdy nie używał brzytwy, tylko tak zwanej „żyletki". 
Gdy na małym zegarze w gabinecie biła godzina jedenasta, 
Marszałek siedział już ubrany w swój siwy mundur bez żadnych 
odznak, w głębokim fotelu skórzanym i był gotów do pracy. 
Tymczasem w moim pokoju na biurku zadźwięczał telefon — 
jeden z pięciu. Ale ucho miałem tak wyrobione, że z łatwością 
poznałem, którą słuchawkę należy podnieść do ucha. Dzwonił żandarm 
z posterunku przy wejściu. 
— Hallo! 
— Panie kapitanie, przyszedł płk Hulewicz. 
— Puścić. 
Wziąłem klucz, wiszący stale nad aparatem radiowym i 
poszedłem do poczekalni, skąd prowadziły drzwi do klatki 
schodowej. Otworzyłem je. Płk Hulewicz już czekał. Teraz 
zameldowałem jego przybycie Marszałkowi Piłsudskiemu. 
Ponieważ sam go zamawiał, więc też kazał niezwłocznie go 
wprowadzić. Marszałek wprawdzie nie zanadto krępował się 
godzinami i nieomal codziennie przyjmował 
95 

również wieczorem, jednakże za właściwy czas pracy uważał 
godziny ranne — do godziny trzeciej. 
Gdy wyszedł płk Hulewicz, Marszałek zjadł drugie śniadanie, 
złożone z talerzyka jajecznicy, bułeczki z masłem i szklanki 
herbaty, a potem przyjął inne 2 osoby. 
Przed trzecią wszystkie trzy konferencje były skończone i gdy 
żandarm służbowy z Belwederu zapytał przez domofon, czy 
można przywieźć obiad, nie było po temu żadnych przeszkód. 
Żandarm oddał w kuchni menażki z jedzeniem woźnemu, ten 
odgrzał je i przyniósł na górę, gdzie nakrył mały stoliczek w 
sypialni, służącej też za jadalnię. Marszałek jadł dość prędko, 
natomiast herbatę pił powoli i bardzo długo. Ja tymczasem 
nastawiłem radio na muzykę i ściszywszy ją do półgłosu, zająłem 
się swoim obiadem, który woźny Malesa przynosił mi z kasyna 
Giszu, lub skąd mu się podobało. 
Teraz, do godziny szóstej, następował zwykle najnudniejszy 
czas. Marszałek wprawdzie nigdy po obiedzie nie sypiał i nawet 
nie kładł się, ale zagłębiał się często w zadumę, lub też kładł 
pasjansa. O wpół do szóstej miał pan Marszałek konferencję z 
gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem i gen. Kazimierzem 
Sosnkowskim. Był to okres prac nad awansami w armii i 
Marszałek Piłsudski niewątpliwie chciał od nich zasięgnąć w tej 
materii opinii. 
Ledwie generałowie wyszli Marszałek przyszedł do sypialni. 
— Może pan Marszałek potrzebuje czego? — zapytałem. 
— Nie, dziecko, nic nie potrzebuję. 
— Zaraz będzie kolacja — dodałem. Marszałek usiadł przy 
stoliku. 
— Jak kolacja — rzekł — to ja tu już zostanę. 
Wziął karty, potasował i zaczął kłaść pasjansa, pogadując coś 
od czasu do czasu na temat dobrego lub niedobrego układania się 
figur. 
Po chwili cichutko zaterkotał dzwonek. 
— Malesa przyniósł kolację, panie Marszałku. 
— Dobrze, dawajcie ją tu, zobaczymy, co pani Ola dzisiaj 
naszykowała. 
Za chwilę stolik był nakryty i pan Marszałek zaczął jeść. Ja 
tymczasem nastawiłem radio na lekką muzykę. Marszałek 
lubił, gdy Mu brzęczały półgłosem tony muzyki niezbyt poważnej. 
96 

Protestował jednak zawsze, gdy radio zaczynało grać zbyt głośno. 
Pewnego razu nastawiwszy radio, zdrzemnąłem się w swoim 
pokoju, a ocknąwszy się usłyszałem głośną, skoczną muzykę. 
Zerwałem się więc z tapczana i pobiegłem ją ściszyć. Gdy 
wszedłem do pokoju gdzie stał aparat, zobaczyłem Marszałka 
spoglądającego dość gniewnie ale bezradnie na aparat. 
— Gdzie wy tu kręcicie, żeby było ciszej? 
— Tutaj. 
Przekręciłem kontakt i muzyka ścichła. 
— No, Bogu dzięki, ja myślałem, że ten hałas nigdy się już nie 
skończy. 
Marszałek nie wtajemniczał się w technikę funkcjonowania aparatu 
radiowego i nigdy nie miał ochoty przy nim manipulować. 
Pewnego razu nawet powiedział, że Jemu wystarczy wiedzieć, że 
gdy wyciągnie kontakt z gniazda w ścianie, to radio ucichnie. 
Było już po dziewiątej. Marszałek zjadł kolację i poszedł do 
gabinetu. Jego dzień pracy jeszcze się nie skończył; o godzinie 
wpół do jedenastej miał przyjść na konferencję Aleksander Prystor 
jeden z dwóch czy trzech ludzi w Polsce, którzy do Marszałka 
mówili „ty". 
Teraz nie zaglądałem do gabinetu, gdyż wiedziałem, że przed 
ważniejszymi rozmowami Marszałek dużo myśli i że wytrącanie Go 
z ich biegu utrudni Mu pracę. 
Pułkownik Prystor zawsze zadawał mi przed udaniem się do 
Marszałka pytanie: „jak tam zdrowie Komendanta?" Teraz mogłem 
spokojnie stwierdzić, że dobrze. Po przypadłościach w Carmen 
Sylwie i Bukareszcie nie pozostało już ani śladu. Marszałek czuł 
się dobrze, miał apetyt, i nawet, ku mojemu strachowi, zaczął 
coraz rzadziej wspominać o wyjeździe do Egiptu. Zameldowałem 
więc premierowi, że wszystko w porządku. Interesował się on 
zawsze nie tylko zdrowiem Marszałka ale i tokiem służby w 
adiutanturze: 
a my, adiutanci uważaliśmy Go za swego zwierzchnika. Ulegając 
powszechnemu u nas zwyczajowi nienazywania wielkich 
dygnitarzy po nazwisku, ochrzciliśmy go mianem Ramzesa, 
podobnie jak pana prezydenta nie nazywaliśmy inaczej, jak Panem 
z Zamku, Marszałka zaś — Starym Panem. Imionisko, które 
przylgnęło do płk. Prystora miało swe źródło w oryginalnie 
przystrzyganym przez niego zaroście. 

Północ już biła, gdy zamykałem na klucz drzwi za wychodzącym premierem. 
Teraz, o północy właśnie. Marszałek pijał jeszcze herbatę i jadł twarde jak blacha 
„krakersy" wedlowskie. Ile razy ktoś te „krakersy" u nas widział, zawsze pytał z 
niedowierzaniem, czy to możliwe, aby Marszałek je jadł. J nikt nie mógł się dość 
temu nadziwić, gdy mówiłem, że tak, że je. Sam też przyglądałem się nieraz z 
zaciekawieniem, jak Marszałek maczał je w herbacie i z apetytem zajadał. Teraz 
więc też pojawiły się na stoliku ; w gabinecie obok herbaty. Jednocześnie 
podałem Marszałkowi kilka i ilustracji polskich i zagranicznych. Bardzo lubił 
je o tej późnej godzinie przeglądać i czytać. 
Radio już nie grało, w pokojach naszych panowała niczym niezmącona 
cisza, zawsze wywołująca we mnie pewien niepokój i chęć i zakłócenia jej. 
Gdy później zauważyłem, że ta martwota godzin nocnych była niemiła również 
Marszałkowi, zakłócałem ją w różny sposób, aby się jej pozbyć, aby tylko nie 
dzwoniła w uszach swego ponurego marsza. 
Bardzo mi się te godziny popółnocne dłużyły. Z wielkim trudem przywykałem do 
przełożenia sobie części snu nocnego na dzień. Nie prędko mi się to udało, ale 
udało mi się gruntownie. 
Przyszedł dr Woyczyński. Zawsze wstępował do Marszałka koło | 
północy, nawet wtedy, gdy nie miał służby. Pytał się o zdrowie, czasem 
opowiedział coś „z miasta", porozmawiał i szedł do siebie na dół spać. Naturalnie, 
gdy Marszałek był niezdrów doktor pracował inaczej. 
Około pierwszej wziąłem notes i ołówek i poszedłem do Marszałka. 
— Co pan Marszałek każe zrobić na jutro? Marszałek odsunął pisma ilustrowane i 
oparł się wygodnie o poręcz fotela. 
— Tak — zaczął — jutro będę miał dzień pracowity. Ziuk będzie pracował jak wół. 
Ziuk — wół! 
Nigdy nie omieszkałem skorzystać z okazji, aby nie podkreślić 
konieczności odpoczynku. Toteż i teraz odezwałem się: 
— Warto by panie Marszałku pomyśleć o urlopie. Ta Carmen Sylwa nie bardzo się 
udała, a jednym ciągiem pracować nie idzie. Marszałek stuknął papierosem o 
stolik i zapatrzył się gdzieś 
98 

w sufit. Przez chwilę myślałem, że nie zwrócił wcale uwagi na moje 
słowa, ale gdy ja tak sądziłem, odezwał się niespodziewanie: 
— Tak, tak, wy leniuchy tylko myślicie o urlopach. Rozwalić się 
na szerokiej kanapie z pełnym brzuchem — to wam tylko w głowie. 
No, ale nie o tym będę mówił. Teraz jest mowa o dniu jutrzejszym. 
Jaki to dzień jutro? 
— Sobota, panie Marszałku. 
— Ooo! to niedobrze, sobota to nie jest pełny dzień dla mnie. 
Ja nie mogę przecież urywać całej soboty Wandce i Jagódce. One 
też mają przecież jakieś prawa, te marszałkówny. 
Przy słowie „marszałkówny" Marszałek wybuchnął śmiechem. 
— Marszałkówny — powtórzył i śmiał się dalej. Dopiero po 
dłuższej chwili uspokoił się. 
— A teraz — rzekł — wracamy „a nos moutons"; Więc sobota; 
no to trudno, przełożymy wszystko na poniedziałek, a jutro sprowadzicie 
mi tylko fryzjera, tego Brodzkiego. 
— Rozkaz! Ale może by pan Marszałek od razu wydał rozkazy 
na poniedziałek. 
— Warn się zawsze śpieszy. A czy wy nie wiecie, że prędko, to 
wcale nie koniecznie znaczy dobrze? 
Marszałek wziął karty i zaczął je tasować. 
— Zapiszcie sobie — rzekł — W poniedziałek będą mi 
potrzebni: 
Sosnkowski, Śmigły, Gąsiorowski, Kutrzeba, Fabrycy i Kasprzycki. 
Oczywiście, mają być też Wartha i Glabisz. 
Wymieniając te nazwiska. Marszałek już układał „piramidkę". 
— Panie Marszałku — odezwałem się jeszcze — mjr 
Sokołowski prosi, aby pan Marszałek go przyjął. 
Wiedziałem, że do każdego zgłoszenia Marszałek odnosił się 
bardzo kwaśno i zły humor z tego powodu niejednokrotnie wyładowywał 
na adiutantach. 
— Oho, już zaczyna się — rzekł. 
Musiał jednak być w dobrym usposobieniu, gdyż bez dalszych 
czasem przykrych komentarzy rzekł, że nie może go przyjąć ani w 
sobotę, ani w poniedziałek, ani we wtorek, ani w środę. Dni te 
wymienił tak po kolei, po czym zatrzymał się na czwartku. 
— Tak — rzekł wreszcie — mogę go przyjąć dopiero w 
czwartek. Chciałem już odejść, ale Marszałek, nie odrywając oczu 
od pasjansa, mówił dalej. 
99 

— Ja jutro mam też robotę, ale to was nic nie obchodzi, to 
obchodzi Becka. 
— Pewno z tymi Rumunami, co to przyjechali. 
— No, no, właśnie z nimi. 
W Polsce bawił w tym czasie rumuński minister Ghica i 
Marszałek jego miał na myśli. Wybiła druga godzina. 
— Już późno, panie Marszałku. 
— Ja tego nie powiedziałbym. 
Poszedłem do swego pokoju, zostawiwszy Marszałka 
zanurzonego głęboko w fotelu, z papierosem w ręku. Nie zdradzał 
jeszcze najmniejszych oznak senności. Co do mnie, oczy „kleiły" 
mi się niemożliwie. Miałem jednak na to lekarstwo — imbryk 
czarnej kawy, którą odgrzewałem sobie na elektrycznej maszynce 
i popijałem. 
O trzeciej poszedłem do sypialni i zajrzałem przez drzwi do 
gabinetu. Marszałek siedział w tej samej pozie, w jakiej Go pozostawiłem 
przed godziną. Tylko wyraz twarzy miał jakiś inny, 
chmurny i gniewny. W pewnej chwili szepnął coś sam do siebie, 
jakby robiąc komuś wyrzut, po czym niby w odpowiedzi na 
niedostateczne wyjaśnienie mu sprawy, złożył rękę w pięść i 
uderzył nią z całej siły w stolik, aż zabrzęczała łyżka w pustej 
szklance od herbaty i kilka kart pasjansowych upadło na dywan. 
Cofnąłem się od drzwi. 
Zadumałem się nad tym, że oto tu obok mnie siedzi człowiek, 
którego uderzenie pięścią w stół może wprawić w drżenie cały 
nasz wielki kraj. Może znaczyć zmianę rządu, rozwiązanie sejmu 
lub jego powołanie, może oznaczać cenną przyjaźń Polski lub 
groźne odsunięcie się jej od drugiego państwa, może też znaczyć 
wojnę lub pokój. Nigdy o tym nie zapominałem, ale czasem 
wydawało mi się to jakieś takie nieprawdopodobne, że oto 
właśnie ja, człowiek znikąd i niczyj, bez protekcji, bez 
przepychania się łokciami i przy-pochlebiania się, że właśnie ja 
jestem tuż przy tym źródle wszystkiego, co w Polsce się działo. 
Z sąsiedniego pokoju doszło moich uszu znowu groźne 
uderzenie w stół i niemniej groźne słowa, skierowane nie wiem do 
kogo. 
Siadłem przy łóżku Marszałka i myślałem. 
W pokojach panowała posępna cisza, unosząca się w 
półmroku 
100 

jak mgła. Stara szafa trzasnęła głośno, powtórowały [!] jej 
rozeschłe klepki z posadzki. Z dużego obrazu schodziła gdzieś z 
unoszącego się pod chmurami zamku święta Kinga, spoglądając 
na mnie surowo i jakby z wyrzutem. W sąsiednim pokoju 
Marszałek wciąż rozprawiał się z jakimś niewidocznym 
przeciwnikiem. Groził mu, to znowu szydził, lub bił pięścią w stolik. 
Zrobiło mi się nieswojo. Przemogłem się jednak, wstałem i 
poszedłem do gabinetu. 
— A co tam? 
Marszałek wyglądał jakbym wyrwał Go z głębokiego snu. 
Patrzył na mnie, jakby mnie nie poznał. 
— A co tam? — powtórzył. 
— Nic, panie Marszałku, to tylko ja. Już bardzo późno, prawie 
wpół do czwartej. Warto by się położyć. 
— Dobrze, dobrze, ja tylko wypalę papierosa. 
Już nie odchodziłem, bo bałem się, żeby Marszałek nie zagłębił 
się znowu w rozmyślaniach. Podszedłem do okna i spojrzałem na 
ogród i termometr. 
— Jak tam na dworze? — zapytał Marszałek, widząc moje 
ruchy. 
— Szaruga, stopień ciepła. 
— Jejejej! Co wy też za wiadomości dajecie, wstyd. 
Teraz Marszałek wstał i udał się do sypialni. Gdy rozbierał się, 
ja tymczasem pogasiłem światła w gabinecie i zaniosłem na nocny 
stolik rewolwer, który w dzień leżał pod ręką w gabinecie. 
Marszałek nie sypiał w ciemności, lecz w półmroku. Przez całą 
noc palił się zawsze jeden kinkiet w najodleglejszym kącie pokoju, 
aby nazbyt nie raził w oczy. Palił się i teraz. 
Marszałek rozebrał się i położył do łóżka. Miał taki zwyczaj, że 
zamiast położyć głowę na poduszkę, opierał ją na nocnym stoliku i 
w ten sposób zasypiał. Później układał się normalnie i rano zawsze 
głowę miał już na poduszce. Nie zawsze jednak zasypiał prędko. 
To był zawsze Jego kłopot i zmartwienie, ta trudność uśnięcia. 
Najczęściej starał się przełamać ją, zmusić, aby cofnęła się przed 
jego wolą, miewał jednak noce zniechęcenia, gdy poddawał się tej 
bezsenności biernie. Wtedy najwięcej ze mną gawędził, opowiadał 
o sobie i kazał mi opowiadać o moich dalekich podróżach. Na 
podstawie tych nocnych rozmów opracowałem cały mało znany 
fragment życia Marszałka, dotyczący Jego zesłania na Sybir i 
pięcioletniego tam pobytu. 
101 

Dzisiaj jednak Marszałek nie był usposobiony do gawęd. 
Ledwie się położył, rzekł do mnie wbrew zwyczajowi: 
— Idźcie spać. 
— Dobranoc, panie Marszałku. 
— Dobranoc, dziecko. 
Poszedłem do swego pokoju, rozebrałem się i zgasiłem światło. 
Było piętnaście minut po czwartej. [...] 

PODROŻ NA WSCHÓD 
PRZED WYJAZDEM 
[...] Gdy rozpoczniemy przegląd „ciepłych krajów" Europy i 
Północnej Afryki, to przekonamy się, że w tym miesiącu, który 
Marszałek wybrał w 1932 r. jako miesiąc urlopowy, nie łatwo 
znaleźć miejscowość nadającą się do wypoczynku. Nad 
Adriatykiem wieje wówczas chłodna bora i denerwujące sirocco; 
na Riwierze jest po prostu chłodno; nad Bosforem pada śnieg; w 
południowej Hiszpanii ukazują się nad ranem szrony, a wszędzie 
można obserwować wielkie wahania temperatury, wichry, słoty, 
niepogody... 
Z krajów, które mogłyby wejść w rachubę, jako nadające się do 
spędzenia urlopu, najbliższym bodaj był Egipt. Ta egzotyczna 
nazwa wywołuje u nas wrażenie czegoś niesłychanie odległego, 
podczas gdy w rzeczywistości kraj ten nie leży od Polski zbyt 
daleko. Podróż Warszawa — Kair trwa zaledwie sześć dni, 
wliczając w to dwudziestoczterogodzinny postój w 
Konstantynopolu i ośmiogodzinny w Pireusie, w Grecji. 
Ostateczną decyzję wyjazdu powziął Marszałek w pierwszych 
dniach lutego. Powiedział, że jako miejsce pobytu wybrał Heluan. 
Bardzo się z tej decyzji ucieszyłem, gdyż byłem przekonany, że 
pobyt w Egipcie zrobi Marszałkowi dobrze, a poza tym uśmiechała 
mi się samemu podróż na egzotyczny Wschód. O zamiarze 
wyjazdu powiadomiłem ministra Becka, który niezwłocznie wysłał 
do Heluanu radcę Dubicza-Penthera, późniejszego posła 
pełnomocnego w Lizbonie, aby przyjazd Marszałka przygotował i 
omówił ceremoniał z rządem egipskim. Tak się złożyło, że w owym 
czasie bawił gdzieś nad Nilem na urlopie radca Tadeusz 
Kobylański, dawniejszy adiutant Marszałka Piłsudskiego, a obecny 
dyrektor wydziału wschodniego MSZ. Obaj Ci panowie wszystko 
przygotowali, a ponadto dokonali wyboru willi. 
103 

Na krótko przed wyjazdem zgłosiłem się do premiera 
Aleksandra Prystora i przedstawiłem plan wyjazdu. Mieliśmy 
jechać prosto do Konstancy przez Buzeu, omijając Bukareszt, a 
następnie statkiem rumuńskim „Romania" przez Morze Czarne, 
Morze Marmara i Morze Śródziemne, zatrzymując się jedynie w 
Stambule i Pireusie, mieliśmy udać się do egipskiego portu w 
Aleksandrii. 
Premier Prystor wyraził obawę, czy przejazd zwykłym statkiem 
nie będzie dla Marszałka niebezpieczny. Naturalnie, nic nie 
mogłem na to odpowiedzieć. Początkowo premier Prystor chciał 
aby zakupić całą pierwszą klasę na „Komami", ale było to 
niemożliwe, ostatecznie zdecydował, że trzeba wysłać w tajemnicy 
przed Marszałkiem okręt polski, który by przez cały czas podróży 
czuwał i wciąż znajdował się w pobliżu. Tak się też i stało. Został 
wysłany transportowiec „Niemen", który przez Gibraltar udał się na 
Morze Śródziemne i później już spotkał nas w Stambule. Przez 
cały czas pobytu Marszałka Piłsudskiego w Egipcie stał na kotwicy 
w Aleksandrii, potem odprowadził nas do Bosforu i wrócił do 
Polski. Ma się rozumieć, miał on w tej podróży załogę wojskową z 
kpt. [ ] z wyjątkiem kapitana [ ] marynarki handlowej. 
Tym razem, w przeciwieństwie do wyprawy maderskiej, udało 
się przeszwarcować ochronę osobistą. Wprawdzie Marszałek i tym 
razem nie zgadzał się, ale pomimo tego władza zdecydowała 
wysłać wraz z nami, w wielkiej dyskrecji i najgłębszej tajemnicy 
przed Nim, kpt. Bolesława Ziemiańskiego, komendanta ochrony 
osobistej Marszałka, wraz z 3 wywiadowcami. 
Towarzyszyć Marszałkowi miał Jego lekarz, płk dr Marcin Woyczyński, 
oraz ja. Ponadto udała się z nami w drogę dr Ludwika 
Woyczyńska, żona pułkownika. Początkowo wyjazd miał nastąpić 
23 lutego, lecz nawał pracy zmusił Marszałka Piłsudskiego do 
przełożenia tego terminu na dzień l marca. 
Dzięki temu odroczeniu mogła być dnia 22 lutego przyjęta przez 
Marszałka w Belwederze delegacja Legionu Młodych w osobach 
Stefana Mrożkiewicza, Leona Stachórskiego i Eugeniusza Lagiewskiego. 
Wręczyła ona Marszałkowi dyplom honorowy. Tego 
samego dnia przyjął Marszałek gen. Romana Góreckiego, który 
wraz z odpowiednią delegacją wręczył Mu odznakę honorową II 
Brygady Legionów Polskich. 
Z datą wyjazdu do Egiptu jest też związane pismo, 
wystosowane 
104 

przez Marszałka Piłsudskiego do płk. dypl. Ludomiła Rayskiego, 
które położyło kres oszczerczej szarpaninie dobrej sławy tego 
uzdolnionego szefa wojskowego lotnictwa polskiego. Prasa 
ogłosiła ten list, już po naszym wyjeździe, dnia 3 marca1. 
Jak zwykle w czasie wyjazdów, również i tym razem zebrało się 
na dworcu mnóstwo dygnitarzy państwowych, a wśród nich 
premier Aleksander Prystor, oraz wszyscy ministrowie, którym 
służba pozwoliła przybyć. Żegnała na dworcu swego męża 
oczywiście również Pani Marszałkowa wraz z córkami. 
HELUAN 
Heluan w Egipcie, wybrany jako kraj wypoczynku, nie zawiódł 
pokładanych w nim nadziei. Od pierwszego dnia po przybyciu 
słońce świeciło jasno na pięknym, niepokalanym błękicie. Nie 
zdarzył się ani jeden dzień słotny. Dwadzieścia cztery stopnie 
ciepła w dzień i szesnaście w nocy — powtarzało się z dnia na 
dzień i z nocy na noc, z regularnością po prostu przerażającą. 
Chamsin, zły wiatr z pustyni, niosący z sobą ulewę piasku, nie 
ośmielił się powiać ani razu. 
Willa, w której zamieszkał Marszałek Piłsudski, nazywała się 
„Jola" od imienia córki współwłaściciela pensjonatu, profesora 
Bohdana Rychtera2. Budowniczy podzielił ją na dwie części: 
solamlik, 
1 List brzmiał jak następuje: 
„Zawiadamiam Pana Pułkownika, iż zarządzone przeze mnie 
na prośbę Pana dochodzenia służbowe, przeprowadzone z mojego 
rozkazu przez gen. bryg. Tadeusza Kasprzyckiego dla zbadania 
zarzutów postawionych Panu przez Kubalę, zostały ukończone. 
Przedstawione mi wyniki dochodzeń stwierdziły 
bezpodstawność zarzutów Kubali. a w wielu wypadkach 
oszczerstwo. 
Nie uznając jednak za celowe dalsze rozszerzanie 
postępowania sądowego przeciw Kubali, uważam sprawę tych 
zarzutów przeciwko Panu za ostatecznie załatwioną powyższymi 
dochodzeniami służbowymi, a za dotychczasową pracę Pana 
pułkownika na stanowisku Szefa Departamentu wyrażam Mu moje 
uznanie". 
Minister Spraw 
Wojskowych (-) Józef 
Piłsudski Marszałek 
Polski" 
2 Drugim współwłaścicielem pensjonatu był p. Jerzy Kolbiński, obecnie już nie 
żyjący. 
105 

czyli pomieszczenie dla mężczyzn, gdzie pan domu przyjmuje 
gości, oraz haremlik, czyli pomieszczenie dla żon. Marszałek 
mieszkał w dawnym haremliku, po którym został korytarzowy 
rozkład pokojów; 
ja zajmowałem pokój obok sypialni Marszałka, a pp. Woyczyńscy 
— dwupokojowy apartament w drugim skrzydle. Willa była 
otoczona ogrodem, w którym z trudem przy pomocy stałego 
polewania wodą utrzymywano trawniki oraz klomby z kwiatami. Z 
płaskiego dachu, stanowiącego rozległy taras, roztaczał się widok 
na odległą o dwa kilometry dolinę Nilu, na majaczące w dali 
piramidy w Gizeh, oraz dziwaczne, ząbkowane piramidy w 
Sakkara. Poza tym jak okiem sięgnąć, panoszyła się złota 
pustynia, na której piętrzyły się niczym fata morgana dachy domów 
Heluanu i wystrzelające ponad nimi minarety i wieże świątyń. 
Heluan nazywa się po arabsku Hammamat Hilwan i jest w 
całym tego słowa znaczeniu miastem arabskim. Gdybyśmy 
usunęli mieszkańcom kilka hoteli, kilka pensjonatów i kilka willi 
.prywatnych, pozostaliby jedynie prawowierni egipscy wyznawcy 
Proroka, -przemieszani nieco z Kopiami i Grekami. Liczy ono 
około dziesięciu tysięcy mieszkańców, przykrywających głowy 
fezami, gdy mowa o mężczyznach, a twarze czarczafami, gdy 
mowa o kobietach. Wygląd zewnętrzny mieszkańców jest 
nieskazitelnie wschodni i nieskazitelnie kolorowy. Barwne szaty, 
ciemne twarze o odcieniach przeróżnych, od barwy palonej kawy 
do najczystszej bieli, leniwe ruchy, odmienne od naszych 
obyczaje — wszystko to stwarza nastrój nie z XX w. 
Heluan jest połączony z Kairem koleją i doskonałą drogą automobilową. 
Odległość dzielącą go od stolicy, a wynoszącą 33 kilometry, 
przebywa się w 40 minut. Do Nilu, oddalonego zaledwie o 
3 kilometry, prowadzi również droga. Wycieczki nad tę piękną 
rzekę są ulubionym spacerem wieczornym turystów. 
Marszałek Piłsudski miał swój własny sposób spędzania dni 
wypoczynkowych. Upływały Mu one głównie na czytaniu i 
spacerach. Również i tym razem wziął z sobą całą pakę książek 
polskich, francuskich, niemieckich i rosyjskich, które studiował 
pilnie całymi dniami. Były to wszystko dzieła, dotyczące bądź 
wielkiej wojny światowej, bądź też naszej wojny wyzwoleńczej. 
Niezbędne do tej lektury mapy leżały w gabinecie na niskich 
stolikach. Marszałek badał je przy pomocy dużego szkła 
powiększającego. Codziennie 
106 

też czytywał miejscową prasę francuską i angielską, wychodzącą 
w Kairze. Na Jego biurku leżały: „La Bourse Egiptienne", „Le 
Journal du Caire" oraz „The Egiptian Gazette". 
Przez pierwsze dni nie opuszczał willi, względnie jej ogrodu 
zupełnie. Dużą część czasu poświęcił w owym czasie kwiatom. 
Przyglądał się im z zachwytem, na który należy przyznać, zupełnie 
zasługiwały. Ogród przy willi „Jola" był w Heluanie swego rodzaju 
unikatem. Bezwodna pustynia, na której to miasteczko 
zbudowano, nie pozwala, jak już wspomniałem, marzyć o 
ogrodach rozległych, przepełnionych bujną zielenią, których 
mnóstwo znajduje się na takiej na przykład Maderze. Ogrodów jest 
tam mało i wszystkie mało ciekawe. Chlubny wyjątek stanowił 
właśnie ogród „Joli", założony i utrzymywany dużym trudem i 
dużym nakładem pieniężnym. W przeciwieństwie do krajów 
zwrotnikowych o obfitych opadach atmosferycznych, gdzie 
wszystko rośnie „samo", tutaj każda najmniejsza roślinka musi być 
pielęgnowana bardzo starannie, gdyż pozostawiona bez 
podlewania choćby jeden dzień, natychmiast usycha. Ogrodnik o 
pięknym imieniu Abduł miał nie lada pracę, aby utrzymać wszystko 
w tak dobrej formie, w jakiej znajdowało się podczas naszej 
obecności. 
Marszałek Piłsudski zachował w Heluanie wszystkie 
przyzwyczajenia polskie. A więc posiłki odbywały się o tej samej 
porze, co w Belwederze; menu różniło się tylko nieznacznie od 
tego, jakie dysponowała pani Marszałkowa w Warszawie; godziny 
kładzenia się spać i wstawania też zostały zachowane. Nawet do 
herbaty używał Marszałek tych samych wedlowskich „krakersów", 
które miał zwyczaj jadać u siebie w domu. W jednym tylko 
zaznaczała się różnica. W Warszawie Marszałek Piłsudski 
odbywał codziennie szereg konferencji, od których w Heluanie był 
zupełnie wolny. 
U KRÓLA FUADA 
Pewnego dnia Marszałek Piłsudski zawołał mnie i powiedział: 
— Jutro pojedziecie ze mną do króla Fuada. 
— Rozkaz! — wykrzyknąłem, radując się, że zobaczę dwór 
egzotycznego władcy, wschodni przepych, a przede wszystkim, że 
będę to wszystko oglądał wraz z Marszałkiem Piłsudskim. 
Przedtem, zanim przejdę do opisu przyjęcia, muszę skreślić 
kilka 
107 

słów o samym królu Fuadzie. Pochodził on z rodu Mahometa Ali, 
założyciela obecnej dynastii, sprawującej władzę nad Egiptem od 
czasu wycofania się z nad Nilu wojsk Napoleona. Przodek dzisiejszego 
króla posiadał genialne zdolności wojskowe i polityczne. 
Usadowiwszy się w Kairze jako wielkorządca turecki, wyswobodził 
się rychło spod przykrej zależności od Anglii, w jaką kraj popadł w 
czasie po odwrocie Napoleona, a następnie pozbył się niemniej 
przykrej aczkolwiek dawnej zależności od Wielkiej Porty. Pomimo 
kilkakrotnych zwycięskich wojen, nie odważył się jednak zerwać z 
tą ostatnią wszystkich węzłów, uznając sułtana do końca życia za 
swego suwerena. Nie trzeba przy tym zapominać, że sułtan był 
jednocześnie kalifem, czyli głową kościoła mahometań-skiego. 
Zależność ta przetrwała aż do wielkiej wojny światowej. Jej forma 
zewnętrzna wyrażała się w przesyłaniu skarbowi tureckiemu 
haraczu w kwocie miliona funtów egipskich rocznie, oraz składaniu 
sułtanowi w Konstantynopolu dorocznego osobistego hołdu przez 
głowę państwa. Rok 1914 przyniósł zerwanie wszelkiej łączności z 
Turcją, przynosząc jednocześnie protektorat angielski, zniesiony 
dopiero w 1922 r., który to rok jest pierwszym rokiem formalnej 
niepodległości Egiptu współczesnego. 
Króla Fuada wyniosło na tron nie dziedzictwo, gdyż jego ojciec 
nie był panującym, lecz splot wypadków, związanych ze 
stanowiskiem khedywa Abbasa II Hilmi, który opowiedział się w 
czasie wielkiej wojny po stronie Turcji, tracąc z tej racji koronę. 
Książę Fuad był wychowany na żołnierza. Wykształcenie wojskowe 
otrzymał we Włoszech, zachowując z tamtych czasów wiele 
sympatii dla sąsiadów z drugiego brzegu Morza Śródziemnego. 
Przez długie lata przebywał w Wiedniu jako attache wojskowy przy 
poselstwie sułtana Turcji. Czas spędzony w wesołej stolicy 
naddunajskiej król Fuad wspominał często, jako najweselszy i 
najbardziej beztroski okres swego życia. Wspominał o nim również 
podczas wizyty Marszałka Piłsudskiego, przytaczając różne 
opowiadania z tych czasów. Wiele lat spędzonych w centrach 
kultury i cywilizacji europejskiej wywarło na nim piętno niezatarte. 
Znalazłszy się na tronie, król Fuad okazał się Europejczykiem w 
każdym calu. Jego zamiłowania do literatury, nauki i sztuki stały się 
sławne na całym Wschodzie. Olbrzymi majątek osobisty i wysoka 
lista cywilna, wynosząca około 25 milionów złotych rocznie, 
pozwalały mu rozwijać żywą działalność na tych 
108 

polach. Szkatuła królewska była zawsze szeroko otwarta dla 
poczynań pożytecznych i dla ludzi z talentami. Z zalet swego króla 
zdawali sobie doskonale sprawę jego poddani, toteż powszechnej 
niechęci do Anglii nie przenosili na niego, rozumiejąc słusznie, że 
pozycja ich władcy była trudna i wyjątkowa. Nawet wafdyści, czyli 
zwolennicy uniezależnienia od Anglii, oszczędzali go w swych 
manifestach. Panowanie jego cechowała stała dążność do 
wzmocnienia władzy wykonawczej z zachowaniem jednakże 
wszystkich urządzeń demokratycznych. O wynikach jego pracy 
sąd wyda historia. Dzisiaj król Fuad już nie żyje, na tronie egipskim 
zasiadł jego syn — Faruk, ożeniony z córką Zulfikara Paszy, 
wielkiego marszałka dworu. 
Pałac Abdine, reprezentacyjna rezydencja królów Egiptu, 
mieści się w samym śródmieściu. Jest to wielki budynek, 
zbudowany podobnie nieco do naszego pałacu Prezydium Rady 
Ministrów, tylko nieporównanie większy. Bardzo szerokie 
rozstawienie skrzydeł bocznych formuje obszerny dziedziniec, 
odgrodzony od ulicy ażurowym płotem żelaznym. Na tym 
dziedzińcu ustawiono na cześć Marszałka Piłsud-skiego kompanię 
honorową przybocznej gwardii królewskiej. W chwili, gdy nasz 
samochód znalazł się na dziedzińcu, rozległ się przed 
pomieszczeniem warty pałacowej okrzyk (oczywiście po arabsku): 
„Warta pod broń", a kompania honorowa sprezentowała broń. Przy 
samochodzie powitał Marszałka Piłsudskiego wielki szambelan 
królewski, czterech zwykłych szambelanów, oraz oficerowie 
gabinetu wojskowego króla. Marszałek przeszedł przed frontem 
kompanii honorowej, po czym udał się do apartamentów 
królewskich. Król wyszedł przed próg swego pokoju i przywitawszy 
gościa, udał się wraz z nim w głąb pałacu. Ja oraz konsul Maliński, 
który nam towarzyszył i cały dwór pozostaliśmy w antykamerze. 
Po kilkunastu minutach nadszedł gospodarz wraz z gościem, 
prowadząc ożywioną rozmowę. Marszałek przedstawił królowi 
Fuadowi konsula Maliń-skiego i mnie, po czym król przedstawił 
Marszałkowi swój dwór. Po dokonaniu tej ceremonii, wszyscy udali 
się do sąsiedniej izby, gdzie był przygotowany stół do obiadu. 
Jadalnia przedstawiała się jako duża ze złoconymi boazeriami i 
ścianami wykładanymi w dolnych częściach jasnym marmurem o 
zielonkawych żyłkach. Środek stołu był zarzucony wielkimi 
naręczami różowych goździków oraz bardzo bogatą zastawą. 
Wszystkie talerze, półmiski, noże, widelce, łyżki etę., były srebrne, 
a zastawa do deseru i owoców — szcze- 
109 

rozłota. Pierwszy to raz zdarzyło mi się jeść krem na złotym 
talerzu, złotą łyżką... 
Dwór króla Fuada zachowuje ściśle przepisy koranu i nikt nie 
odważyłby się tam pić alkoholu, którego używania wzbrania rozsądna 
religia mahometańska. Toteż kieliszki do wina postawiono 
tylko przed chrześcijanami. Egipcjanie pili wodę. W śniadaniu brało 
udział razem z nami osiemnaście osób. Wszyscy, nie wyłączając 
króla, siedzieli przy stole w fezach, nie zdejmując ich przez cały 
czas wizyty. Tylko Marszałek, konsul Maliński i ja mieliśmy głowy 
odkryte. 
Król był wzrostu średniego i dość znacznej tuszy. W szczególności 
wyraziście zaznaczała się pewna okrągłość pod kamizelką, 
oraz podbródek. Nosił wąsy podkręcone do góry w sposób 
przypominający nieco fryzurę a la Wilhelm II. Mówił głosem 
wyrazistym i donośnym. Jego francuszczyzna była poprawna, 
wysławiał się w niej zupełnie swobodnie i biegle. Przez cały czas 
wizyty nie wyrzekł ani jednego słowa po arabsku. Również dwór 
mówił doskonale po francusku, czego, podobno, nie można by 
powiedzieć o jego angielszczyźnie. 
Król był ubrany w długi czarny surdut, jaki chętnie nosili ostatni 
sułtanowie tureccy i ich wysocy dygnitarze, oraz w zwykłe 
ineksprymable wizytowe w paski. Na palcach błyszczało kilka bogatych 
pierścionków. Król posiadał charakterystyczny „tik", 
polegający na tym, że od czasu do czasu chrząkał głosem 
wysokim i donośnym, co sprawiało wrażenie dość niezwykłe. 
Podobno była to pozostałość po jednym z zamachów na jego 
osobę, z którego ledwie wyszedł z życiem, opłacając go ciężką 
raną w szyję. Sylwetka królewska nie miała w sobie nic 
szczególnie rzucającego się w oczy. Gdyby można było go 
zobaczyć kiedykolwiek spacerującego po ulicach Kairu, niczym nie 
różniłby się od zamożnego kupca, opowiadającego głośno o 
sukcesach dnia ubiegłego. 
Król Fuad znany był jako dobry i przykładny małżonek. W 
czasie naszej wizyty w Egipcie posiadał drugą żonę (z pierwszą 
rozwiódł się) imieniem Nazali, która obdarzyła , czworgiem potomstwa. 
Wszystkie te dzieci otrzymały imiona, zaczynające się na 
literę „f”, a to dla uczczenia królewskiego ojca, którego imię 
zaczynało się również na „f”. Życie rodzinne króla Fuada skupiało 
się w podmiejskim pałacu Kubbah, położonym opodal drogi 
wiodącej 
110 

do Heliopolis. Tam mieszkała królowa z dziećmi i tam spędzał on 
wszystkie wolne chwile. Królowa opuszczała pałac Kubbah bardzo 
rzadko. Wielką łaską było dla niej zezwolenie udania się na jakąś 
większą uroczystość dworską do Abdinu, gdzie mogła do woli 
przypatrywać się ceremoniom zza grubych, gęstych krat. Życie 
królowej Nazali, która wiele lat spędziła w Paryżu i która była 
jeszcze ładna i młoda nie upływało zapewne wesoło. W rzeczywistości 
prowadziła żywot odosobniony, haremowy. Była dobrą 
matką. Przedmiotem jej nieustannej troski były dzieci. Kontakt ze 
„światem" utrzymywała tylko podczas przyjęć, urządzanych dla 
żon dyplomatów cudzoziemskich i dygnitarzy egipskich. Na 
przyjęcia te mężczyźni nie mieli wstępu. Z okazji uroczystych świąt 
Ramadanu zdarzyło się takie przyjęcie również w roku pobytu w 
Egipcie Marszałka Piłsudskiego. Królowa Nazali, zapytana 
wówczas przez żonę radcy naszego poselstwa, panią Benisową, o 
następcę tronu, księcia Faruka, odrzekła z niezwykłą otwartością, 
że jej syn najstarszy i jednocześnie następca tronu3 jest wielkim 
żarłokiem. 
— Proszę pani — żaliła się po francusku, pięknym akcentem 
paryskim — jestem tym swoim Farukiem bardzo zaniepokojona. 
On wciąż je i wciąż tyje. Jest już porządnym grubasem. 
Obawy te jednak okazały się płonne, gdyż książę Faruk wyrósł 
później na smukłego i przystojnego mężczyznę. 
Wnętrze pałacu sprawiło mi zawód. Spodziewałem się znaleźć 
tam wschodni egzotyzm, a znalazłem zwykłą siedzibę królewską, 
którą równie dobrze można by umieścić w Kairze, jak i Brukseli, 
czy też Sztokholmie. Wątły ślad wschodu pozostał na dworze 
jedynie w ubiorach służby. Była ona przystrojona w czerwień i 
złoto, a poza tym rekrutowała się głównie spośród czarnych i 
czarniawych Sudańczyków, z których wielu zachowało jeszcze 
dotychczas ślady tatuażu. Poruszali się oni bez szmeru, jak duchy, 
a z wyrazu ich twarzy nie można było wyczytać dosłownie nic. 
Marszałek Piłsudski siedział po prawej ręce króla i prowadził z 
nim ożywioną rozmowę w języku francuskim. Dwór zachowywał 
się milcząco, przysłuchując się z uszanowaniem rozmowie. Obok 
mnie siedział zaufany przyjaciel króla, Feruchi-bey, Włoch z 
pochodzenia. 
3 Obecnie panuje jako Faruk I. 
111 

Po zakończonym obiedzie, na który, między innymi potrawami, 
składały się: langouste a la Varsovienne, asperges en branches a 
la polonaise, oraz narodowy przysmak egipski kunafa, król udał 
się wraz z Marszałkiem do swego gabinetu na herbatę, a my zaś z 
konsulem Malińskim i dworem znaleźliśmy się ponownie w antykamerze, 
gdzie podano kawę po turecku, to znaczy wraz z fusami i 
do tego osłodzoną według widzimisię kucharza. 
W czasie, gdy król rozmawiał w swoim gabinecie z 
Marszałkiem Piłsudskim, co trwało dobre pół godziny, dwór 
zarzucił mnie i Ma-lińskiego szeregiem pytań o Polskę. 
Najbardziej interesowano się stosunkami Polski do Rosji i 
Niemiec, oraz osobistymi szczegółami z życia Marszałka 
Piłsudskiego. Oficerowie pytali mnie o udział w wojnie 
bolszewickiej i lata służby. Zdziwienie wywołały moje słowa, że 
Polska liczy 32 miliony mieszkańców. Jeden z dworzan nawet nie 
mógł się pohamować i wykrzyknął: — Czyż to możliwe? 
Ja ze swej strony dowiadywałem się o życie w Egipcie, o jego 
rozwój i przyszłość. Egipcjanie mówili o swoim kraju spokojnie, ale 
z głębokim i nieudawanym entuzjazmem. Rozmowa zeszła 
wreszcie na dzieje pałacu Abdine, w którym właśnie bawiliśmy. 
Omawiając poszczególne jego części, jeden z pułkowników rzekł, 
wskazując na sam środek gmachu. 
— Tutaj, panie kapitanie, znajduje się pomieszczenie 
haremowe. Słowa te zainteresowały mnie bardzo. 
— Gdzie, gdzie? — począłem się dopytywać. 
— Niestety, panie kapitanie — wtrącił się do rozmowy wielki 
szambelan, widząc moje zaciekawienie — pomieszczenia te są 
obecnie zupełnie puste. 
Trudno było wyczytać z wyrazu twarzy dostojnego Egipcjanina 
czy to słowo, niestety, wyrzekł ze smutkiem, czy tylko ze 
smętkiem... 
W każdym razie król Fuad haremu nie posiadał i żył w przykładnej 
zgodzie ze swoją jedyną żoną. 
Po skończonej rozmowie władca Egiptu odprowadził Marszałka 
Piłsudskiego do drzwi i pożegnał Go. Niezwłocznie wsiedliśmy do 
auta i udaliśmy się w drogę powrotną do Heluanu. 
W ten sposób odbyła się pierwsza w dziejach wizyta polska u 
panującego nad ziemią faraonów i piramid. 
12 

W GŁĄB EGIPTU 
Przez kilka dni Marszałek Piłsudski studiował pilnie literaturę 
podróżniczą, dotyczącą Dolnego Egiptu. W pewnej chwili zapytał 
mnie: 
— Wiecie, gdzie leży oaza Fayum? 
— Tak jest, panie Marszałku. 
— A jezioro Birket Karun? 
— Też wiem. 
— To dobrze. Pojedziemy zobaczyć te cuda. 
— Rozkaz! 
Oaza Fayum leży w Pustyni Libijskiej, w odległości 150 kilometrów 
od Kairu. Od doliny Nilu oddziela ją stosunkowo wąski pas 
pustyni, mierzący kilkanaście kilometrów. Pod względem 
terenowym przedstawia się jako depresja, której miejscem 
najgłębiej położonym jest wspomniane jezioro Birket Karun. 
Wzdłuż pasa pustyni, oddzielającego ją od doliny Nilu, ciągnie się 
niewielkie pasemko wzgórz (58 m nad poziomem morza), przez 
które jeszcze w starożytności przeprowadzono od Nilu kanał. Ta 
wątła, lecz dość głęboka arteria irygacyjna nawadnia całą oazę i 
wpada paru ramionami do jeziora Birket Karun. Nosi ona nazwę 
Bahr el Jussuf, czyli Kanał Józefa. 
Dnia 24 marca około południa wsiedliśmy z Marszałkiem 
Piłsudskim do auta i ruszyliśmy w drogę. Przy szoferze jechał dla 
asysty kawas4 poselstwa polskiego, ubrany w fantazyjny strój 
wschodni, wyszywany srebrem. 
Zaraz po wyjeździe z Kairu dostrzegliśmy pozostające nieco z 
boku piramidy w Gizeh. Pomniki Chefrena, Cheopsa i Menkaury 
spoglądały na nas obojętnie, tak samo jak spoglądały na świat 
przez owe sławne czterdzieści wieków, o których mówił swym żołnierzom 
Napoleon Bonaparte. W godzinę później mijaliśmy 
piramidy w miejscowości Sakkara, w pobliżu której wznosiły się 
ongiś mury Memphisu. Po tym olbrzymim grodzie, który w czasach 
swej świetności liczył ponoć milion mieszkańców, dzisiaj nie 
pozostało właściwie nic. Dwa przewrócone pomniki-olbrzymy, 
trochę gruzów i trochę pustych miejsc, gdzie podobno coś tam 
kiedyś się działo. 
4 Rodzaj tłumacza i przewodnika. 

Dzisiaj wiedzą o tym tylko mądrzy profesorowie i głupi drago-mani 
od Cooka. 
Dojechaliśmy wreszcie do oazy. 
Pustynia urwała się tak nagle, jak nagle się zaczęła. Panoszyła 
się niepodzielnie aż do samego kanału irygacyjnego, otaczającego 
pierścieniem oazę od strony wschodniej, ale tuż za nim ślad po 
niej ginął natychmiast. Rozpoczynały się zielone pola i gaje. 
Na pierwszy rzut oka część wschodnia Fayum nie daje nam 
takiego obrazu, jaki przywykliśmy pielęgnować w swojej wyobraźni 
pod nazwą — oaza w pustyni. Jak okiem sięgnąć ciągnęły się 
dość mizerne pola i ugory. Nigdzie ani śladu palm, czy też innych 
drzew. Krajobraz jest tam jak gdyby przejściem od pustyni do ziem 
urodzajnych. Samochód mknął wzdłuż kanału, mijając maleńkie 
wsie z domami, ulepionymi z wysuszonego na słońcu błota, 
zmieszanego z sieczką. Stary to jak świat materiał. Znali go już 
mieszkańcy Babilonu i Assyrii. 
Od czasu do czasu mijaliśmy grupę namiotów z płótna 
brązowego, lub też w pasy brązowe i białe. Ciemne jak zmory 
kobiety krzątały się właśnie około wieczornego posiłku, a 
mężczyźni, wróciwszy z zajęć w polu, odpoczywali przed progami, 
pogadując zapewne o sprawach minionego dnia. Nad wszystkim 
wisiał spokój i cisza wieczorna. 
Zapadający mrok przysłonił nam krajobraz jeszcze przed 
przybyciem do miasteczka Madinet el Fayum, stolicy oazy. Przez 
głębokie cienie przebijały tylko od czasu do czasu malownicze 
sylwetki palm, lub też srebrzyste wstęgi kanałów. Wreszcie 
zabłysły tysiące świateł i w chwilę później wjechaliśmy w wąskie 
uliczki, pomiędzy szeregi śmiesznych domków o płaskich 
dachach, „murowanych" z cegły niepalonej. 
Zajechaliśmy pod hotel Karun, leżący w samym śródmieściu, 
nad kanałem Bahr el Jussuf. Przed naszym samochodem zebrał 
się liczny tłum kolorowo ubranych Egipcjan, tarasując drogę. Ta 
sytuacja stworzyła naszemu kawasowi świetne pole działania. 
Wyskoczył co rychlej na chodnik, machnął pochwą karabeli i 
wrzasnął po arabsku: 
— Miejsce dla Jego Wysokości Marszałka Bilsudski! (Arabowie 
nie posiadają w swej mowie dźwięku „p"). 
Na drugi dzień Marszałek Piłsudski wstał wcześnie. O godzinie 
114 

8 rano siedział już przy śniadaniu, studiując podręczną mapę oazy 
Fayum. Mieliśmy za krótką chwilę udać się w drogę do jeziora 
Birket Karun. 
Zakrzątnąłem się żywo przy zlikwidowaniu pobytu w hotelu, 
kazałem szoferowi kupić benzyny i w kilkanaście minut później 
wszystko było do drogi gotowe. 
Odległość trzydziestu kilku kilometrów, dzielącą stolicę oazy od 
jeziora Birket Karun, minęliśmy bardzo prędko. Pomimo wielokrotnego 
zatrzymywania się i dopytywania o drogę, gdyż szofer 
nie znał tych stron, ujrzeliśmy jego fale jeszcze dobrze przed 
południem. Przez jakiś czas jechaliśmy równolegle, po czym droga 
zrobiła nagły skręt i w kilka minut później zatrzymaliśmy się na 
płaskim brzegu. Przed naszymi oczami roztoczył się widok bardzo, 
jak na pustynny Egipt, osobliwy: — olbrzymi, głęboki zbiornik 
wody, której natura w innych miejscach tego najsuchszego chyba 
na świecie kraju, tak bardzo poskąpiła. 
Birket Karun leży na zachodnim krańcu oazy Fayum, jego 
przeciwległy brzeg stanowi pustynię, pozbawioną zupełnie 
roślinności. 
Samochód nasz zatrzymał się opodal małego pawilonu 
„Pavillon de Chasse", służącego za bazę dla myśliwych, 
pragnących polować na liczne na brzegach jeziora ptactwo wodne 
i błotne. W odległości paruset metrów widniała grupa domków, 
stanowiących jedną z licznych na tym brzegu beduińskich wiosek 
rybackich. Stamtąd to zbiegło się na widok naszego samochodu 
kilkanaścioro dzieci różnego wieku i płci. Otoczyły nas dużym 
kołem i nie bardzo śmiać się [!] zbliżyć, prosiły przyciszonym 
głosem o bakszysz. 
Poszliśmy z Marszałkiem Piłsudskim wzdłuż wód. Brzeg był 
płaski, zarzucony drobnymi kamieniami i podmokły. W dali, na 
horyzoncie, majaczył drugi brzeg. Nawet z tej odległości widać 
było, że jest wyniosły i jałowy. Pustynia Libijska przedstawiała się 
nam jako szereg złocistych wyniosłości, podnoszących się coraz 
bardziej w miarę oddalania się od jeziora. 
Marszałek Piłsudski zapalił papierosa i obróciwszy się tyłem do 
widniejącej w pobliżu wioski, patrzył w sinawe tonie Birket Karunu. 
— Panie Marszałku — odezwałem się — tutaj na lewo znajdują 
się ruiny starego miasta Dionysias, a na wprost, na drugim brzegu 
jeziora, miasta Dimay. 
115 

Marszałek Piłsudski skrzywił się. 
— Znowu te czterdzieści wieków... 
W ciągu następnej godziny przebyliśmy samochodem 
przestrzeń, dzielącą jezioro Birket Karun od małej wioseczki 
Hauwaret el Makta. Tutaj gdzieś w pobliżu miała leżeć piramida 
Amenemmesa, którą Marszałek Piłsudski chciał zobaczyć. Nie jest 
ona tak sławna, jak potężne pomniki w Gizeh, czy Sakkara. Nic też 
dziwnego, że upłynęło sporo czasu, zanim szofer dopytał się o 
drogę. Prowadziła ona wzdłuż głównego łożyska kanału Bahr el 
Jussuf, po czym, tuż przy kanale Bahr Sela el Gedid, skręciła w 
lewo. 
Piramida wyrosła przed nami w całej swej okazałości nagle. 
Przejechaliśmy mały mostek i znaleźliśmy się u jej stóp. 
Marszałek Piłsudski wysiadł z auta. Ruszyliśmy w kierunku 
olbrzymiej budowli, wzniesionej w szczerej pustyni. 
Piramida w Hauwara jest w porównaniu z pomnikiem w Gizeh 
zupełnie młodziutka. Gdy bowiem tamte liczą sobie po czterdzieści 
siedem wieków, ta może się pochlubić zaledwie trzydziestu 
siedmioma. Jej budowniczy, faraon Amenemmes III rządził 
Egiptem około roku 1820 przed narodzeniem Chrystusa. 
Ongiś musiała się ta piramida przedstawiać wspaniale. Dzisiaj 
wygląda raczej żałośnie, aniżeli imponująco. Zbudowana jest z 
małych cegiełek niepalonych, sporządzonych z mułu nilowego, 
przemieszanego z sieczką, a więc z materiału, który jeszcze 
dotychczas służy fellachom do wznoszenia domków. Obłożona 
była cała kamiennymi blokami, które nadawały jej wygląd 
monumentalny. Z granitu nie pozostał dzisiaj najmniejszy ślad. 
Przez długie wieki łupano go w ten sposób, jak robi się to w 
kamieniołomach i używano do budowy domów w Madinet el 
Fayum i sąsiednim Hauwaret el Makta. Grób Amenemmesa w 
stanie obecnym przypomina wysoki pagórek, którego kształt 
piramidalny zaznacza się jedynie wówczas, gdy patrzymy nań z 
dalszej odległości. 
Nasz przyjazd wzbudził wśród nich niebywałą sensację. Poczęli 
zbiegać się zewsząd, nawołując się w chrapliwym języku arabskim 
i unosząc do góry swoje śmieszne, długie galabije. 
Jeden z nich przyniósł wyschniętą nogę ludzką, obleczoną 
jeszcze w tkaninę i wrzasnął: 
— Kupcie mumię! 
116 

Przyjrzałem się temu szczątkowi jakiegoś starożytnego 
Egipcjanina i zapytałem: 
— Skąd to masz? 
Chłopiec wskazał na wygrzebany opodal dół, dając tym do zrozumienia, 
że przyniesiony piszczel wykopał z ziemi. 
Odchodząc już do stojącego opodal samochodu. Marszałek 
Piłsud-ski rzekł: 
— Jednakże ilość pracy, włożona w tę bezsensowną budowlę 
jest imponująco wielka. 
— I pomyśleć, panie Marszałku — dodałem — że robiono to 
bez żadnego praktycznego znaczenia. 
— No tak. I to właśnie zastanawia.... 
PAPIEŻ KOPTÓW 
Amba Joannes VII, papież koptyjski, przesłał pewnego dnia 
Marszałkowi Piłsudskiemu pozdrowienia, oraz dary w postaci 
złotego krzyża i bursztynowego różańca. Posłem jego był 
arcybiskup, którego nazwiska, niestety, nie zapamiętałem. Wizyta 
była zapowiedziana naprzód, więc też powitałem dostojnika 
kościelnego przed willą. Jego dobrotliwą, łagodną twarz zdobiły 
wąsy i para poważnych oczu. Towarzyszył mu tłumacz, młody 
człowiek ubrany w strój europejski i czerwony fez. Marszałek 
Piłsudski przyjął posłów niezwłocznie i spędził na rozmowie z nimi 
przeszło pół godziny czasu. 
Następnego dnia udałem się z polecenia Marszałka do amby z 
rewizytą. Towarzyszył mi sekretarz naszego poselstwa, 
Mieczysław Maliński, oraz tłumacz. 
Siedziba papieża koptyjskiego mieści się w pobliżu centrum 
miasta Kairu, przy ulicy Darb el Was'a. Zajmuje ona kompleks 
budynków, z których najokazalszym jest katedra pod wezwaniem 
Św. Marka, zajmująca ich środek. Apartamenty prywatne amby 
mieszczą się w prawym skrzydle, gdzie też znajduje się jego 
sekretariat stanu. Lewe skrzydło jest oddane na użytek szkół. 
Na moją cześć, a na rozkaz amby, wyścielono drogę od 
pojazdu samochodowego do wnętrza pałacu barwnym 
chodnikiem, na którym oczekiwali mego przybycia jacyś wysocy 
dostojnicy kościelni. 
Prowadzony przez tego samego arcybiskupa, który składał 
wizytę 
117 

Marszałkowi Piłsudskiemu, udałem się do sali audiencjonalnej 
odznaczającej się wielką prostotą. Oprócz okazałego fotela-tronu, 
kilku krzeseł, małego stoliczka i dywanów, nie było w niej żadnych 
innych sprzętów. Gołe, białe ściany zdobiło kilka portretów i fotografii 
cesarskiej rodziny abisyńskiej, która, jak wiadomo, wyznaje 
wraz ze znaczną częścią swych poddanych obrządek koptyjski, a 
ambę uważa za pasterza swoich dusz. 
Stanąwszy przed następcą św. Marka, złożyłem mu ukłon wojskowy 
i wygłosiłem słowa pozdrowienia. Amba wyciągnął do mnie 
rękę i przywitał się, nie wstając ze swego fotela. Zająłem 
wskazane mi miejsce. 
Joannes, czyli Jan VII jest osiemdziesięcioletnim starcem o 
twarzy suchej i skupionej, na której pół wieku pobytu w klasztorze 
na pustyni arabskiej wyżłobiło niezatarte piętno ascety. Biała jak 
śnieg broda, oraz duże, łagodne i mądre oczy nadają jego postaci 
cechy wielkiej godności. Rozmowa z nim nastręcza 
Europejczykowi dużo kłopotu, gdyż zna on tylko język arabski, 
oraz staroegipski, który dotychczas jest językiem liturgicznym 
obrządku koptyjskiego. Trudność tę trzeba było pokonać przy 
pomocy tłumacza. 
Amba zainteresował się najpierw pobytem Marszałka 
Piłsudskiego w Egipcie, po czym zapytał ile ludności posiada 
Bulunia [!]. 
— Trzydzieści dwa miliony — odpowiedział za mnie tłumacz. 
który zapoznał się nieco z wiadomościami ogólnymi o naszym 
kraju. 
Amba zamyślił się. 
— Przeszło dwa razy więcej aniżeli Egipt — rzekł po chwili z 
nieopisanym zdumieniem. Kiwnąłem głową. 
— Tak, Wasza Świątobliw.isć. 
— Cztery razy więcej, aniżel' Abisynia!? 
— Tak, Wasza Świątobliwość. 
Amba był poruszony do głębi. Nigdy zapewne nie przeszło mu 
przez myśl, żeby Polska mogła być państwem o tak licznej 
ludności. Gorzej jednak wypadł egzamin, gdy przeszliśmy na 
obszar naszej Ojczyzny. Okazała się ona wielokroć mniejsza od 
krajów koptyjskich i z tej racji amba uczuł zapewne dużą 
satysfakcję. 
Przyniesiono na pięknej srebrnej tacy w dużych kieliszkach kryształowych 
sok z pomarańczy. Było gorąco, toteż wszyscy obecni 
118 

przy audiencji dygnitarze kościoła koptyjskiego wraz z ambą 
skwapliwie zabrali się do picia aromatycznego, orzeźwiającego 
napoju. 
Audiencja miała się już ku końcowi. 
W pewnej chwili zbliżył się do mnie jakiś dygnitarz duchowny i 
cichym głosem zapytał, czy pozwolimy sfotografować się razem z 
ambą. Zgodziłem się oczywiście bardzo skwapliwie, gdyż 
posiadanie takiej pamiątki, jak wspólna fotografia z głową tak 
egzotycznego kościoła, jak koptyjski, byłoby dla mnie bardzo 
przyjemne. Bezpośrednio przed zdjęciem odbyła się ceremonia 
wręczenia mi złotego krzyża z emaliowaną podobizną amby, oraz 
różańca bursztynowego. Wręczył mi je osobiście sam Jan VII. 
Podziękowałem za dary, różniące się od tych, które otrzymał 
Marszałek Piłsudski, jedynie rozmiarami, po czym nastąpiła 
fotografia. 
Jak już wspominałem, tuż przy pałacu amby znajduje się 
katedra pod wezwaniem Św. Marka, zbudowana w połowie 
ubiegłego wieku. Obejrzenie jej zaproponował nam uprzejmie 
sekretarz stanu. Skorzystaliśmy z tej propozycji bardzo skwapliwie 
i niezwłocznie skierowaliśmy swe kroki do świątyni. Z zewnątrz nie 
przedstawia się ona okazale, natomiast wewnątrz uderza 
bogactwo ozdób i dobór mnóstwa starych sprzętów, jak budki 
spowiednicze, stoły mszalne, podstawy pod biblię itd. Liczne 
obrazy przypominają swoim charakterem malowidła bizantyjskie, 
służące jako wzór również cerkiewnemu malarstwu rosyjskiemu. 
Na zwiedzeniu katedry skończyła się moja wizyta u księży 
koptyjskich, potomków starożytnej kasty kapłanów egipskich i, rzekomo, 
spadkobierców ich wiedzy tajemniczej, która jednakże, jak 
twierdzi wielu uczonych, — nie była tak zbyt znaczna. Żegnany 
uroczyście przez zgięty w niskim ukłonie dwór Jego 
Świętobliwości, wsiadłem do samochodu i ruszyłem zakurzonymi 
ulicami Kairu na nilową wyspę Zamalek, na której mieścił się 
gmach poselstwa polskiego. 
ATENY 
Dnia [ ] kwietnia, pożegnani bardzo uroczyście na dworcu w 
Kairze, a później na dworcu i w porcie w Aleksandrii, opuściliśmy 
Egipt na tej samej „Romanii", którą przybyliśmy do kraju faraonów. 
Zdążyła ona w tym samym czasie odbyć już bodaj dwa 
119 

rejsy i teraz objuczona towarami wracała znów do swej rodzinnej 
Konstancy. 
Do Pireusu mieliśmy morze stosunkowo spokojne; w tym porcie 
Marszałek postanowił wysiąść i udać się do odległych o kilkanaście 
kilometrów Aten. 
Odbywszy przejażdżkę po mieście. Marszałek Piłsudski kazał 
zawieść się na Akropol. Dojeżdża się tam samochodem tuż pod 
gigantyczne schody, prowadzące na stromą górę, na której 
widnieje szereg potężnych kolumn, a za nimi zręby olbrzymiego 
monumentalnego Partenonu. 
Była właśnie niedziela. Akropol roił się od wycieczkowiczów, 
którzy korzystając z ładnego dnia wiosennego przybyli tu spędzić 
kilka godzin na świeżym powietrzu. Na widok nieznanych 
mundurów polskich zrobił się między nimi ruch. Otoczyło nas koło 
gapiów. Marszałek Piłsudski skierował się pośpiesznie w stronę 
ruin i udał się po schodach na pierwszy taras. Tutaj zatrzymał się i 
począł przyglądać się zwaliskom. Nie będę ich opisywał, gdyż 
zrobiło to już bardzo wielu ludzi przede mną. Robią one duże 
wrażenie swoim ogromem i zdumiewają olbrzymim wysiłkiem 
pracy, jaki trzeba było wyzwolić, by taką budowlę wznieść. 
Marszałek Piłsudski wysłuchał pilnie wyjaśnień przewodnika. 
Zainteresował się między innymi tym szczegółem dziejów 
Akropolu, gdy był on, już za czasów tureckich, prochownią, a 
następnie ośrodkiem walk Wenecjan i Turków. Przy tej okazji 
obejrzał kilka kuł armatnich tureckich, pozostałych w zwaliskach. 
Z Akropolu udaliśmy się do centrum miasta, gdzie leży sławny 
stadion sportowy, duma współczesnej Grecji. Ta wspaniała, monumentalna 
budowla z białego marmuru, może pomieścić 
pięćdziesiąt tysięcy widzów. Stadion jest darem pewnego milionera 
greckiego z Aleksandrii, który w ten sposób stworzył pomnikowe 
dzieło, przynoszące chlubę zarówno jemu, jak i jego ojczyźnie. 
Na stadionie grały właśnie w piłkę dwie drużyny żeńskie. 
Przyjrzałem się dziewczętom. Nie wiem, jak wyglądały starożytne 
Greczynki, ale sądząc je po dość otyłych boginiach, wolę te współczesne, 
które, właśnie okazyjnie, widziałem na stadionie. Były 
zgrabne, wysmukłe i wdzięczne. Śmiały się wesoło i beztrosko. 
Skończyło się wreszcie zwiedzanie Aten. 
Za pół godziny miał już odejść nasz okręt w dalszą drogę. 
120 

Szybko tedy udaliśmy się do samochodu i ruszyliśmy w stronę 
Pireusu. 
Marszałek Piłsudski wciąż pilnie patrzył w okna limuzyny, a w 
pewnej chwili rzekł na wpół do siebie na wpół do mnie: 
— Akropol bez Athene, Salamina bez floty, Olimp bez bogów, 
Grecja bez Temistoklesa... 
STAMBUŁ 
W dalszej drodze „Romania" zatrzymała się w Stambule przez 
noc i opuszczała port dnia następnego w południe. Było więc 
czasu aż nadto na obejrzenie niektórych osobliwości miasta. Na 
oglądanie ich pojechał Marszałek Piłsudski z naszymi 
dyplomatami i ze mną. Po krótkiej przejażdżce przez miasto, 
utrudnionej przez fotografów redakcyjnych, którzy wciąż 
podjeżdżali pod nasze auto i fotografowali Marszałka przez szybę, 
udaliśmy się pod najwspanialszą budowlę w Stambule — pod 
meczet Aja Sofia.- Jak wiadomo, gmach ten, wybudowany prawie 
przed piętnastu wiekami, był kościołem chrześcijańskim pod 
wezwaniem Św. Zofii. Obecnie służy kultowi muzułmańskiemu. 
Wspaniałe jego wnętrze oglądałem podczas poprzedniej bytności 
w Konstantynopolu. Marszałek Piłsudski oświadczył, że do środka 
nie wejdzie i że ograniczy się do obejrzenia tego cudu techniki 
budowlanej od zewnątrz. Sprawiedliwość nakazuje przyznać, że z 
zewnątrz Aja Sofia nie robi tego wrażenia, jakie odnosi się 
podczas przechadzki po jej wnętrzu. 
Spod Aja Sofii udaliśmy się do muzeum wojskowego, które 
mieści się w dawnym kościele Św. Ireny. Dziwne wrażenie robi to 
muzeum, gdzie poprzez stosy starannie zebranej broni i pamiątek 
wojennych tureckich, prześwitują spod tynku chrześcijańskie 
emblematy: krzyże i wizerunki świętych. 
Tureckie muzeum wojskowe w Konstantynopolu można 
określić, jako nagromadzenie wielkiej ilości bardzo ciekawych 
obiektów o różnej wartości, jednak bez jakiegokolwiek systemu. 
Plączą się tam wieki i źródła. Obok muszkietu z XVIII w. stoi sobie 
spokojnie mauzer model 98, a obok damascenki wisi mediolańska 
szabla. 
Marszałek Piłsudski obejrzał muzeum dość szczegółowo. Przyglądał 
się z żywym zainteresowaniem starym armatom, 
prototypom karabinów maszynowych o 24 lufach, oraz 
manekinom, przedsta- 
121 

wiąjącym sławnych janczarów, znanych i w naszej historii. Dłuższą 
chwilę zatrzymał się przed obrazem, wyobrażającym bitwę pod 
Wiedniem, w której Jan III pobił Turków. Wychodząc, wyraził się o 
nagromadzonym materiale muzealnym bardzo pochlebnie. 
Ostatnim obiektem, który mieliśmy obejrzeć w 
Konstantynopolu, był pałac sułtański Dolina Bagcze. Leży on we 
wspaniałym ogrodzie nad Bosforem. Z jego okien roztacza się 
widok tak ładny, że na określenie brak po prostu słów. Architekt 
wykorzystał znakomicie miejsce, tworząc z cieśniny morskiej, 
ogrodów i pałacu jedną prześliczną całość. O ile z zewnątrz Dolma 
Bagcze zachwyca, to wnętrze jego po prostu olśniewa. Takiego 
przepychu i bogactwa trudno znaleźć gdziekolwiek bądź na 
świecie. Zdaję sobie doskonale sprawę, że francuski Wersal jest 
nieporównanie cenniejszy pod każdym względem, niemniej jednak 
odmienny wschodni charakter Dolma Bagcze, jego przepych i 
przebijająca z każdego szczegółu urządzenia rozrzutność robi 
wrażenie jeszcze większe. 
Złocenia, karmazyn, wspaniałe dywany, z których każdy przedstawia 
wartość dużego majątku, kryształy, marmury, najcenniejsze 
drzewa, rzeźby, arabeski — wszystko to składa się na całość 
wprawdzie zupełnie nieeuropejską, niemniej jednak porywająco 
piękną. 
Oprowadzał nas jakiś burgrabia o profilu, przypominającym do 
złudzenia popularnego ongiś w Europie przedwojennej sułtana 
Abdul Hamida. Nie wiem dlaczego, ale pan ten robił na mnie 
wrażenie eunucha. I kto wie, czy nim nie był. Czasy, gdy w Dolma 
Bagcze spacerowały hurysy i odaliski są jeszcze nie nazbyt 
odległe. Służba pozostała przeważnie ta sama. Mniejsza zresztą, 
czy burgrabia posiadał wszystkie cechy męskości, czy też był ich 
pozbawiony, dość, że oprowadzał nas sumiennie nie omijając ani 
jednej sali i zwracając naszą uwagę na każdy szczegół więcej 
interesujący. 
I gdy pomyśleć, że w tych wspaniałych, cudnych salach żyli 
ludzie drżący ze strachu o swoją władzę i życie, ludzie, którzy 
niekiedy z przerażeniem brali do ust pokarm, obawiając się trucizny 
— ogarnia nas zdumienie nad ironią losu. Sułtan, otoczony 
haremem najpiękniejszych kobiet, stąpający po najpiękniejszych w 
świecie dywanach i mieszkający w najpiękniejszym pałacu — nie 
mógł być i nigdy nie był szczęśliwy. 
W Dolma Bagcze sułtana już nie ma. Pałac jest własnością 
republiki. Kemal Pasza, ówczesny prezydent, przeniósł się do 
odległej 
122 

Angory, a w pokojach sułtańskich zatrzymywał się tylko chwilowo. 
Zwiedziliśmy jego gabinet. Jest to jeden z najmniejszych i najskromniej 
urządzonych pokojów, z telefonem na biurku i kałamarzem, 
w którym atrament wysechł. Na arkuszu zwykłej bibuły 
leżała kartka papieru, na której widniał szereg liter, pisanych dość 
niezgrabnie. Czyżby' sam Ghazi wprawiał się w używanie alfabetu 
łacińskiego? 
Marszałek Piłsudski chciał jeszcze zobaczyć Wysoką Portę — 
wielką bramę starożytną, prowadzącą do gmachów mieszczących 
za czasów sułtana wszystkie ministerstwa. Od niej to utarła się 
nazwa, popularna jeszcze do niedawna. Nie przedstawia się ona 
nazbyt szczególnie. Gdyby nie ich sława, nie zwróciłbym wcale na 
te wrota uwagi. 
Po kilku godzinach pobytu w stolicy „wszelkiego pogaństwa", 
jakby powiedział imć pan Zagłoba, i rzuciwszy jeszcze okiem na 
wieżę galecką, w której tenże imć Zagłoba, według własnych 
zapewnień, otrzymał „palmę męczeńską", powróciliśmy do stojącej 
na kotwicy w Bosforze „Romanii". 
KRÓL KAROL 
Chociaż Marszałek Piłsudski nie przyjeżdżał do Rumunii „oficjalnie", 
niemniej jednak powitanie w Bukareszcie zgotował mu 
rząd rumuński bardzo okazałe. Na dworcu, udekorowanym 
polskimi barwami, oczekiwał wielki marszałek dworu królewskiego, 
prezes Rady Ministrów prof. Jorga, oraz szereg innych dygnitarzy. 
Marszałek Piłsudski rozpoczął swój pobyt w stolicy Rumunii od 
złożenia wizyty królowi Karolowi, który w godzinę później 
rewizytował Go w gmachu poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej. 
Król przybył w towarzystwie generała Ujasze wieża, wielkiego 
marszałka dworu. Wówczas to Marszałek Piłsudski przedstawił 
mnie królowi, mówiąc: 
— C'est mon officier, capitaine Lepecki. 
Była to już druga głowa koronowana, której Marszałek Piłsudski 
przedstawił mnie w czasie odbywanej podróży. 
Rozmowa z królem Karolem trwała przeszło godzinę. 
Po krótkim pobycie w stolicy Rumunii, Marszałek Piłsudski udał 
się w towarzystwie radcy Kobylańskiego do Kiszyniowa, gdzie 
123 

zatrzymał się w domu konsulostwa Uzdowskich. Po powrocie do 
Bukaresztu i po odbyciu pewnych konferencji, postanowił 
Marszałek jeszcze udać się do Falticeni, gdzie stacjonował 16 pułk 
piechoty „imienia Marszałka Piłsudskiego". Po przyjęciu deńlady 
udaliśmy się w dalszą drogę do Polski, gdzie stanęliśmy w 
Warszawie dnia 22 kwietnia. 
NOTATKI 
Po powrocie z Egiptu czas począł płynąć po dawnemu. Jak poprzednio 
mieszkałem w Giszu, jak poprzednio pełniłem służbę 
adiutancką i jak poprzednio miałem zaszczyt prowadzić niekiedy 
długie rozmowy z panem Marszałkiem. 
Dnia 28 kwietnia w południe udaliśmy się samochodem na 
Zamek, do pana Prezydenta. Przedtem wysłał mnie pan Marszałek 
samego, aby zapytać się pana Prezydenta, czy zaproponowany 
dzień i godzina przybycia odpowiada Mu. Wydając mi to polecenie, 
pan Marszałek dodał: „Pan Prezydent jest zawsze bardzo zajęty, ja 
nie mogę robić mu niespodzianek". 
W pierwszych dniach maja, bodaj 9, odbyła się narada 
wszystkich pomajowych premierów, o której było wówczas bardzo 
głośno w prasie. Pan Marszałek powiedział do mnie już po jej 
zakończeniu: 
„My tak się zbieramy, jak Anglicy". 
Nadchodząca wiosna nie dawała Marszałkowi spokoju. Wciąż 
zagadywał na temat, że tam w Pikieliszkach na pewno już drzewa 
puściły listki, to znowu, że w ogrodzie musi być już zrobione, że co 
do żyta, to na pewno... Aż wreszcie zdecydował, że 11 maja rano 
pojedziemy do Wilna. Ja pojechałem również. W pięć dni później 
byliśmy już z powrotem w Warszawie, gdzie pan Marszałek 
jeszcze raz stwierdził, „że jednak u nas (to znaczy na 
Wileńszczyźnie — przypisek mój) wiosna zaczyna się dobre dwa 
tygodnie później". 
Dnia 22 maja odbyło się posiedzenie Rady Wychowania 
Fizycznego pod przewodnictwem Marszałka. Sekretarzem tej 
Rady przez dłuższy czas była dr Eugenia Lewicka, zmarła w lecie 
1931 r. Na posiedzeniu tym gen. dr Stanisław Rouppert, szef 
departamentu zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych, wygłosił 
pośmiertne wspomnienie o niej. 
124 

W tym czasie przybył do Warszawy, wzbudzając niemałą 
sensację Emir Fajsal, syn Ibn Sauda — króla Nedżdu i Hedżasu. 
Został on zaproszony do Belwederu na herbatę w dniu 25 maja po 
południu. Pobiegłem, aby zobaczyć egzotycznego gościa i 
przypatrzyć się jak wygląda. Wówczas jeszcze nie 
przypuszczałem, że w dwa lata później znajdę się w Bagdadzie, 
gdzie rządził bratanek Emira Fajsala, król Ghazi I. Fajsal przybył w 
towarzystwie dwóch dworzan we wspaniałych szatach 
wschodnich, o których pewien znawca-profesor powiedział mi, że 
zdradzają ich przynależność do najbardziej fanatycznego 
plemienia Arabii — Wahabitów. 
W kilka dni po wizycie Emira, Marszałek wysłał mnie do 
Brześcia n/Bugiem, aby przygotować tam Jego przybycie. Udał się 
tam samochodem dnia 10 czerwca i po dwóch dniach wrócił. 
Dnia 18 czerwca wyjechał Marszałek do Ciechocinka w odwiedziny 
do pana Prezydenta. Po dwugodzinnej konferencji, powrócił 
tego samego dnia również samochodem do Warszawy. 
Na Ciechocinku nie skończyły się te wiosenne wyjazdy pana 
Marszałka. Dnia 24 czerwca udał się w towarzystwie ppłk. Kazimierza 
Glabisza do Przemyśla, skąd już 26 powrócił do 
Warszawy. 

PIKIELISZKI 
Przez szereg ostatnich lat życia Marszałek Piłsudski spędzał 
część lata, zwykle około sześciu tygodni, w swej osadzie 
żołnierskiej, otrzymanej na podstawie prawa o osadnictwie 
wojskowym na kresach. Marszałek lubił swoje Pikieliszki, leżące w 
pobliżu Jego stron rodzinnych, gdzie od wieków rodzili się i 
umierali Jego dziadowie. Nie zadowalał się też wyłącznie letnim 
tam pobytem, nie było roku, aby nie odwiedził tych stron dwa, trzy 
razy, chociaż na parę godzin. Zwykle robił to podczas pobytu w 
Wilnie. W czasie przed letnim urlopem żył Marszałek w radosnym 
podnieceniu: „Za tydzień ja już sobie będę spacerował nad 
jeziorem". Sprawy załatwiało się wtedy szybciej i gładziej. 
Marszałek bywał wesoły, chętnie zgadzał się dodać kilka dni 
urlopu, a mnie szczególnie, nigdy nie sprzeciwiał się, gdy prosiłem 
o zezwolenie na wyjazd za granicę, „Tak, tak — mówił — ja wiem, 
ja wam to już mówiłem, wy jesteście włóczęga, musicie się 
włóczyć. Dobrze, dobrze, ja się nie sprzeciwiam". 
Wyjazd następował w końcu czerwca lub na początku lipca. W 
1932 r. wypadł 7 lipca. Datę tę znaliśmy wcześniej i wszyscy do 
niej przystosowaliśmy swoje odpoczynki i różne sprawy. Dotyczyło 
to nie tylko adiutantury, ale również i oficerów Biura Inspekcji 
Giszu, a więc płk. Witolda Warthy, ppłk. Kazimierza Glabisza, ppłk. 
Franciszka Sobolty, szefa gabinetu ministra — mjr. Adama 
Sokołowskiego, no a przede wszyskich członków rządu i wyższych 
wojskowych. Marszałek nie lubił, gdy ktoś, kogo potrzebował, 
znajdował się na urlopie. I to nawet wówczas, gdy na ten urlop się 
zgodził. Wiedzieli o tym doskonale wszyscy dygnitarze i tym 
skwapliwiej starali się nie opuszczać Warszawy, 
126 

gdy przebywał w niej Marszałek. We wszystkich ludziach bliskich 
Marszałka ze względu na wykonywane funkcje, wyrobiło się 
poczucie jak największego ułatwiania Mu pracy. Jakiekolwiek jej 
utrudnienie spotykało się z ogólnym, bezwzględnym i twardym 
potępieniem. Marszałkowi w Jego pracy i życiu należało usuwać 
sprzed nóg najmniejszy kamyczek, a nigdy najmniejszego pyłku 
nie podrzucać. Kto to zrobił, zostawał w opinii potępiony do gruntu. 
Nikt zresztą tego nie robił, wszystkich ożywiała jak najlepsza wola, 
a religijne wprost uczucie pozwalało z łatwością znosić wielką 
nieraz cierpkość uwag Marszałka i Jego bezwzględność w 
ocenianiu spraw, które uważał za źle załatwione. Na Marszałka 
nikt nie śmiał się gniewać, ani obrażać. To było nie do pomyślenia. 
A zwierzenie się z taką myślą, wywołałoby oburzenie. „Komendant 
ma prawo rugać" — powtarzał każdy z niezachwianą pewnością. 
Należy przyznać, że Marszałek korzystał z tego prawa od czasu 
do czasu. Nie raz widziałem nie jednego wielkiego dygnitarza, 
wychodzącego z gabinetu Marszałka z wypiekami na twarzy. 
Dygnitarz wychodził cichutko i tylko niektóry poskarżył się: „Ale 
Komendant dzisiaj w humorze, jejejej!..." Bardzo nie lubił, gdy 
jakąś nieudaną sprawę motywowano: 
„ja przecież chciałem jak najlepiej". Zżymał się na to mocno. 
Pewnego razu nie wiedząc jeszcze o tym, starałem się tłumaczyć 
pewnego dygnitarza takimi słowami: 
— Tak prawda, panie Marszałku, nie udało się, ale on to zrobił 
w najlepszej myśli. Chciał z całego serca usłużyć panu 
Marszałkowi. 
Marszałek aż poruszył się w fotelu. 
— Już i ten wyłazi mi z tym sercem! Prawdziwa choroba z tym 
sercem. Ja na takie serca.... Ile razy dureń zrobi dureństwo, tyle 
razy wyskakuje z sercem, z najlepszą wolą i najlepszą chęcią. Ej, 
siec was wszystkich batogami za te najlepsze chęci... 
Przestraszyłem się tego wybuchu, więc też milczałem, 
czekając tylko odpowiedniego momentu, aby wyjść z gabinetu. 
Ale Marszałek nie przestawał mówić, więcej zresztą do siebie i 
swoich myśli, aniżeli do mnie. 
— Bałwany z dobrymi chęciami. To najgorsi! Robi miny 
pobożne, przewraca ślepiami, a jak źle robi, to zaraz z sercem i 
dobrą chęcią wyjeżdża. Bolszewików na was sprowadzić, ci 
nauczyliby was zapomnieć o dobrej woli. 
127 

[- -] 
Tak więc wraz z Marszałkiem szykowało się każdego lata do 
urlopów mnóstwo urzędnikowi oficerów. Niekiedy wyglądało to 
nawet dość zabawnie, jak po wyjeździe Marszałka Warszawa u 
góry nagle pustoszała. Fakt ten bywał nawet przedmiotem stałych 
żartów i „prześmieszków", ale nikt nie miał zamiaru wstydzić się 
tego, że, oczywiście, Komendanta się boi i że na wszelki wypadek 
woli być na swoim posterunku w czasie Jego obecności w 
Warszawie. Dla szerokich warstw ludności oznaczało to, że 
Marszałek trzyma wszystkich, nie zawsze przecież popularnych 
członków rządu czy innych wysokich funkcjonariuszy, „w garści". I 
zresztą była to prawda. 
W lecie 1932 r. wyjątkowo nie wybierałem się w żadną dalszą 
podróż, urlop postanowiłem spędzić nad morzem, w Jastrzębiej 
Górze. Z tego to powodu spadła na mnie większa część roboty, 
związanej z dorocznym wyjazdem Marszałka do Pikieliszek. Naturalnie, 
gros przygotowań odbywało się w Belwederze pod okiem 
pani Marszałkowej, ale i moja porcja była spora. 
Zawsze tak było, że przez cały czas pikieliskiej willegiatury 
była z Marszałkiem również pani Marszałkowa i córki. Najczęściej 
wyjeżdżała wcześniej, aby wszystko przygotować i aby Marszałek 
mógł wpaść od razu w pełny tok odpoczynku. Tak było i w roku 
1932. 
Dwór w Pikieliszkach jest stary, mury posiada jak na dzisiejsze 
czasy śmiesznie grube, a kafle w piecach olbrzymie, wskazujące 
że budowano je w połowie XVIII w. Stoi na wielkiej wyniosłości, 
nad brzegiem dużego jeziora, w odległości kilkudziesięciu metrów 
od niego. Właściwie nie posiada ani frontu ani tyłu, ponieważ 
zarówno stronę podjazdu jak i stronę od jeziora można uznać za 
frontowe. Od podjazdu posiada ganek oraz okrągły klomb, od tyłu 
zaś werandę i park. Marszałek przebywał zwykle po stronie tylnej, 
na werandzie lub w parku. 
Pokojów we dworze było [ J z czego pan Marszałek zajmował 
jeden, pani Marszałkowa z córkami drugi, a jeden (środkowy) był 
przeznaczony na jadalnię. Z jadalni prowadziło wyjście na 
werandę, ulubione miejsce przebywania całej rodziny. Tam też 
często jadano obiady i podwieczorki, o ile pogoda na to pozwalała. 
128 

Pokoje były urządzane każdego roku na nowo, gdyż w zimie 
rządca urządzał w nich (z wyjątkiem pokoju pana Marszałka) 
rodzaj składziku na owoce, groch, ziarno, a nawet na kartofle. 
Pamiętam, gdy pewnego razu, wczesną wiosną, przyjechałem do 
Pikieliszek z rozkazu pana Marszałka, aby zobaczyć co „słychać" 
w parku, zastałem pokoje w nieładzie wołającym o pomstę do 
nieba. Tak więc każdego lata było dużo do roboty, aby mieszkanie 
we dworze doprowadzić do należytego stanu. Niemało w to pracy 
wkładała zawsze pani Marszałkowa. 
Do największych atrakcji Pikieliszek należało jezioro i park. 
Pierwsze, długości około 2 kilometrów i paruset metrów 
szerokości, otaczało dwór z dwóch stron i nadawało okolicy 
charakter malowniczy i sielankowy. Wzdłuż całego jego brzegu 
północnego znajdował się stary park, a właściwie kawałek lasu z 
alejami, gdzie stuletnie lipy i graby składały się na zieloną, piękną 
całość. 
Od werandy dworu prowadziła po pochyłości alejka do „portu" 
— małego pomostu drewnianego na jeziorze — przy którym 
przywiązywano niewielką łódź wiosłową. Łodzią tą niejednokrotnie 
Marszałek Piłsudski wyjeżdżał na spacer, wożony przez córki, lub 
przez przygodnych gości. Pewnego razu nawet ja miałem 
możność zawieźć Go na niewielką wysepkę położoną na wprost 
dworu, u przeciwległego brzegu. Na niej to przed paru laty, zanim 
ja jeszcze byłem adiutantem. Marszałek Piłsudski zgubił pierścień 
z brylantem — dar miasta Wilna. Na próżno szukano pilnie, na 
próżno przekopano każdą piędź ziemi — pierścień nie odnalazł 
się już nigdy. 
Wzdłuż jeziora, brzegiem, prowadziła śliczna alejka przez park 
aż do miejsca, gdzie ono zwężało się bardzo. Ze względu na 
charakter cieśniny, Marszałek miejsce to nazwał Dardanelami. 
Stała tam ławeczka, jedno z ulubionych miejsc Marszałka. W 
innym znowu miejscu wybudowano altanę, skąd roztaczał się 
piękny widok na jezioro i skąd można było obserwować bujne 
życie ptactwa wodnego. A ptactwa tego było na jeziorze 
pikieliskim mnóstwo, ponieważ Marszałek kategorycznie zakazał 
na nie polowania. Najwięcej było kaczek, nurków i łysek. Ptaki te 
po paru latach zorientowały się, że jest to dla nich miejsce bardzo 
bezpieczne i gromadziły się tam nieomal tysiącami. Ich mnogość 
cieszyła Marszałka, który obserwował je z wielką przyjemnością i 
wielokrotnie 
...129 

wspominał, jak to w Pikieliszkach ptactwo sejmy odbywa. 
Naturalnie działo się to z dużą szkodą dla gospodarstwa rybnego w 
jeziorze, ale tym Marszałek się nie przejmował. 
W Pikieliszkach pan Marszałek odpoczywał. Każdy o tym 
wiedział i nikt tam ze sprawami państwowymi nie „pchał się". 
Niekiedy tylko zmuszony był zakłócić spokój min. Beck, ale tylko w 
sytuacji wyjątkowej. Najczęściej zjawiał się ktoś z Wilna, jako gość. 
Raz spotkałem tam n a podwieczorku gen. Wacława Stachiewicza, 
obecnego szefa Sztabu Głównego, czasem przyjeżdżał płk 
Zygmunt Wenda, który w Pikieliszkach przedstawił swą żonę 
państwu Marszałkostwu w 1934 r. Co do rodziny, to ta zjawiała się 
w Pikieliszkach często i zawsze była mile widziana. Pan Adam, 
pan Jan, pani Żuła, panna Wanda, panna Zulka czy inni zawsze 
mieli drzwi i serca szeroko otwarte. 
Pikieliszki leżą o pół kilometra od szosy Wilno — Podbrodzie. 
W miejscu, gdzie trzeba skręcić z szosy do dworu stał budynek 
szkoły powszechnej; w lecie naturalnie nieczynnej. Podczas 
pobytu Marszałka we dworze zajmował ją zawsze kpt. Bolesław 
Ziemiański dla siebie i ludzi z ochrony osobistej. W rozdziale o 
ochronie piszę o kłopotach tego oficera i jego zmartwieniach. 
Należy przyznać, że miał zadanie niezbyt łatwe ze względu na to, 
że Marszałek nic w ogóle o ochronie nie chciał wiedzieć, a pani 
Marszałkowa ledwie ją tolerowała. 
Dwór i szkoła posiadały wprawdzie telefon, ale należy 
przyznać, że ten środek łączności nie funkcjonował zbyt dobrze. W 
roku bodaj 1934 zdarzyło się, że pan Marszałek chciał rozmówić 
się z Warszawą i ani rusz nie mógł uzyskać połączenia. Marszałek 
rzadko się gniewał na oficerów wykonawczych, ale wówczas 
zażądał usunięcia odpowiedzialnego za to niedociągnięcie 
„drucika". Posiadając telefon, dwór nie posiadał jednak światła 
elektrycznego, lecz naftowe. W ostatnich latach pani Marszałkowa 
sprowadziła lampy żarowe, bardzo jasne, które pozwalały 
zapomnieć o tym braku, ale poprzednio dawał się on porządnie we 
znaki. 
Nie zawsze jednak udawało się Marszałkowi Piłsudskiemu spędzić 
urlop letni w Pikieliszkach bez przerw, wywołanych koniecznościami 
państwowymi. Bodaj najgorsze było ostatnie lato, w roku 
1934. Obszernie o tym piszę w rozdziale o zamachu na min. 
130 

Pierackiego. Różne zdarzenia, ściślej lub luźniej z nim związane 
sprawiły, że ostatni wypoczynek Marszałka Piłsudskiego w Pikieliszkach 
był przerywany [ ] razy. W innych latach bywało 
spokojniej, ale nigdy nie zdarzyło się, aby Marszałek miał cały 
sześciotygodniowy urlop wolny od kłopotów i spraw urzędowych. 
Czas spędzał Marszałek Piłsudski na „lenieniu się", jak sam 
czas nic nierobienia i bezczynności określał, oraz na rozmowach z 
żoną i córkami. Poświęcał się tam cały życiu rodzinnemu, od 
którego w Warszawie odciągało Go przecież tyle spraw. W Pikieliszkach 
Marszałek Piłsudski nie był ani dyktatorem, ani Twórcą 
Niepodległości, ani politykiem, był jedynie mężem i ojcem. Może 
też dlatego tak je lubił. Nigdy nie zapomnę tego dnia letniego w 
1932 r., gdy przyjechałem do Pikieliszek, aby dowiedzieć się, czy 
czego nie potrzeba. Był to bodaj sierpień. Z samochodu wyszedłem 
opodal dworu, nie chcąc robić hałasu, i pieszo udałem 
się na drugą stronę domu. Spotkałem tam pannę Wandę. Przywitawszy 
się ze mną, panna Wanda zwróciła się w stronę parku i 
przyłożywszy rączki do ust zawołała: 
— Mamusiu, mamusiu, przyjechał pan Lepecki. 
Potem razem poszliśmy w stronę jeziora i po chwili spotkaliśmy 
panią Marszałkową. Stosunek pani Marszałkowej do adiutantów 
był nieomal matczyny. Interesowała się nami, traktowała nas jak 
domowników, czym ujmowała nas sobie i bardzo zobowiązywała. 
Zobaczywszy mnie teraz, przywitała się serdecznie i wyraziła 
życzenie, abym został na kolacji. Ponieważ pan Marszałek był na 
przechadzce w parku, więc zawiozłem pannę Wandę i jeszcze 
kogoś z rodziny łódką aż do Dardaneli, płosząc po drodze dzikie 
kaczki i kurki wodne. 
Nad całymi Pikieliszkami panowała głęboka cisza, mącona 
tylko głosami ptaków i owadów. Plusk wody wydawał mi się jakiś 
świąteczny, niedzielny, a zarazem świętokradzki. Wydawało mi 
się prawie grzechem mącenie nim tego dostojnego spokoju. 
Jechaliśmy w milczeniu, przypatrując się wspaniałym koronom lip i 
wiązów, przeglądających się w szybie jeziora. 
Pomyślałem wtedy, że aby czuć się dobrze w tej ciszy i monotonii, 
trzeba mieć w sobie bogactwo życia wewnętrznego, że bez 
niego można by się w takich Pikieliszkach „urwać" z nudów. 
131 

Ale Marszałek Piłsudski snąć się w nich nie nudził, skoro z taką 
radością zawsze do nich jechał i z taką miłością o nich opowiadał. 
Gdy w 1938 r. odwiedziłem Pikieliszki po raz ostatni, znalazłem 
je takie same, jak podczas pierwszej w nich wizyty. I chociaż w 
Polsce przez te sześć lat tyle się zmieniło, Pikieliszki pozostały te 
same: ciche, spokojne i trochę świąteczne. Tylko ścieżki nieco 
zarosły i ławki w parku więcej spróchniały... 
Wypoczynek w Pikieliszkach w lecie 1932 r. zakłóciła panu 
Marszałkowi wieść o śmierci żony pana Prezydenta 
Rzeczypospolitej, Michaliny Mościckiej. Cieszyła się ona sympatią 
Marszałka Piłsud-skiego. Słyszałem niejednokrotnie, jak chwalił 
zalety jej serca i charakteru. Była o niej mowa również w Heluanie 
z okazji nabywania prezentów dla różnych osób w Polsce. 
— Dla pani Prezydentowej — rzekł wówczas Marszałek — ja 
przeznaczam tę makatę. 
Gdy wróciliśmy do Warszawy, kazał mi Marszałek ową makatę 
zawieźć pani Michalinie do Spały, ponieważ właśnie tam 
podówczas przebywała. 
Pojechałem samochodem. Było to w maju. Pani Prezydentowa 
była już wtedy chora, ale jednak nie leżała w łóżku. Gdy zameldowałem 
jej swoje przybycie, poprosiła mnie do siebie 
niezwłocznie. Wyglądała wprawdzie mizernie, ale pomimo tego na 
myśl mi nawet nie przyszło, aby śmierć miała już nad nią pochylać 
swe czarne skrzydła. Była przy niej córka, późniejsza ministrowa [ 
] Bobkowska i jeszcze jakieś panie. Pamięć Marszałka 
Piłsudskiego bardzo ją wzruszyła. 
— Niech pan bardzo, bardzo podziękuje. I proszę powiedzieć, 
że przy pierwszej sposobności chciałabym podziękowanie 
powtórzyć osobiście. 
Biedna pani Prezydentowa! Nie przypuszczała jeszcze wtedy, 
że nigdy już Komendanta nie zobaczy, i że zanim upłyną trzy 
miesiące Komendant będzie kroczył za jej trumną... 
Dnia 18 sierpnia zmarła pani Michalina, budząc powszechny 
żal i żałobę. Jej skromność, wielki takt i serce czułe na cudzą 
niedolę pozostały w pamięci wszystkich, którzy mieli zaszczyt 
zetknąć się z nią kiedykolwiek osobiście. 
Na wieść o śmierci pani Prezydentowej, Marszałek Piłsudski 
opuścił Pikieliszki i przybył do Warszawy, aby wziąć udział w 
obrzę- 
132 

dach pogrzebowych. Ja przebywałem wówczas na urlopie i o 
powrocie Marszałka do Warszawy dowiedziałem się z gazet. 
Naturalnie pobiegłem natychmiast do Belwederu i zameldowałem 
swoją obecność. Zjawił się też zaraz mjr Busłer i kpt. Miładowski. 
Gdy późnym wieczorem tego dnia przyniosłem gazety, pan 
Marszałek rzekł, nawiązując do nieszczęścia jakie spotkało pana 
Prezydenta: 
— Ja musiałem przerwać urlop i przyjechać do Warszawy. Ja 
muszę teraz biednemu panu Prezydentowi okazać jak najwięcej 
serca. 
W dniu 21 sierpnia, dniu żałobnej mszy świętej, udał się 
Marszałek Piłsudski na Zamek, zabierając mnie z Sobą. W 
samochodzie wspominał o tym, jak dawno zmarłą znał, żaląc się 
nad losem osieroconego pana Prezydenta. 
Na Zamku przez dłuższą chwilę Marszałek rozmawiał z panem 
Prezydentem, po czym udaliśmy się przejściem łączącym 
bezpośrednio rezydencję królewską z katedrą na mszę świętą. W 
katedrze, na katafalku, w kwiatach i wieńcach, stała trumna ze 
zwłokami. Pan Prezydent zasiadł w fotelu, przeznaczonym dla 
głowy państwa, pan Marszałek w fotelu, ustawionym specjalnie na 
środku nawy. 
Następnego dnia rano pan Marszałek opuścił Warszawę, 
udając się ponownie do Pikieliszek, gdzie pozostał tego roku do 
27 sierpnia. 
NOTATKI 
3 wrzesień 1932 r. 
Przed obiadem Marszałek przyjął ppłk. Kazimierza Glabisza 
(11) i mjr. Adama Sokołowskiego (13), po południu zaś przyjął ich 
obu, ale również oddzielnie jeszcze raz. 
6 wrzesień 
Rano był przyjęty ppłk Glabisz, po obiedzie zaś — gen. Janusz 
Gąsiorowski. 
7 wrzesień 
O godzinie 11 był przyjęty gen. Gąsiorowski, o godzinie 13 płk 
Bohdan Rulewicz (szef biura personalnego M.S. Wojsk.) razem z 
ppłk. Franciszkiem Soboltą. 
133 

8 wrzesień 
O godzinie 12 był przyjęty mjr dypl. Adam Sokołowski. 
9 wrzesień 
Był mjr dypl. A. Sokołowski. 
Wieczorem o godzinie 22 przybył zaproszony uprzednio 
prezes Rady Ministrów — Aleksander Prystor. 
10 wrzesień 
Dzisiaj sobota. Marszałek kazał sprowadzić fryzjera Brodzkiego 
na rano. Golił się i strzygł. Przed południem Marszałek udał się do 
Belwederu. Zapowiedział powrót do Giszu na poniedziałek. 
11 wrzesień 
W nocy w Belwederze meldowałem Marszałkowi o śmierci znakomitych 
lotników Żwirki i Wigury. 
12 wrzesień 
Na dzisiaj byli zamówieni: prof. dr Aleksander Januszkiewicz z 
Wilna i ppłk dr Stefan Mozołowski. 
13 wrzesień 
Gen. Gąsiorowski był przyjęty o godz. 13. 
15 wrzesień 
Byli przyjęci: Wieniawa-Długoszowski i ppłk Glabisz. O godzinie 
18 był przyjęty wiceminister Józef Beck z p. Skrzyńskim. 
16 wrzesień 
Wieniawa prosił, aby zameldować Marszałkowi, że ma jutro 
wyjechać. Marszałek kazał zawezwać go jutro na 12.30. 
17 wrzesień 
Był gen. Wieniawa. 
Przed obiadem Marszałek udał się do Belwederu, zapowiadając 
swój powrót na poniedziałek 19. 
19 wrzesień 
Byli: ppłk Glabisz i płk Wartha. 
134 

20 wrzesień 
Był gen. Gąsiorowski. 
Marszałek polecił odszukać mi p. Aleksandra Lednićkiego i 
poprosić o przybycie do Giszu1. 
21 wrzesień 
Rano o godzinie 13 przyjął Marszałek generała Kazimierza 
Sosnkowskiego. 
22 wrzesień 
Był gen. Wieniawa przed południem. O godzinie 17 przyjął 
Marszałek pana Aleksandra Lednićkiego. 
24 wrzesień 
Zgłaszał się dr Ludwik Górecki. Ma być przyjęty w Belwederze. 
26 wrzesień 
Rano był ppłk Glabisz, po południu wiceminister Józef Beck. 
27 wrzesień 
Marszałek przyjął o godzinie 18.30 generała Sławoja 
Składkow-skiego. 
28 wrzesień 
Rano był fryzjer; o godzinie 13 został przyjęty gen. Mieczysław 
Smorawiński. 
29 wrzesień 
Był gen. Gąsiorowski. 
30 wrzesień 
Rano o 12.30 przyjął Marszałek gen. Stanisława Roupperta, po 
południu był ppłk Franciszek Sobolta. 
1 październik 
Marszałek przyjął o 13 wiceministra J. Becka. 
2 październik 
Wyjątkowo, pomimo niedzieli. Marszałek pozostał w Giszu. Rano 
był fryzjer. 
' Lednicki mieszkał przy ul. Piusa. Odwiedziłem go osobiście w 
domu i zakomunikowałem życzenie Marszałka. 
135 

3 październik 
Byli: rano — gen. Gąsiorowski, po południu — mjr dypl. A. Sokołowski. 
10 październik 
Byli: gen. Gąsiorowski i ppłk Glabisz. 
11 październik 
Dzisiaj rano wyjechaliśmy z panem Marszałkiem pociągiem 
osobowym do Wilna. Na dworcu żegnało kilku członków rządu, w 
Wilnie na stacji witał wojewoda Beczkowicz. 
14 październik 
Marszałek przyjął o godzinie 13 gen. Sławoja Składkowskiego, o 
14 zaś mjr. dypl. Adama Sokołowskiego. 
15 październik 
Dzisiaj Marszałek urządził o godzinie 17.30 konferencję na którą 
zaprosił: gen. Sławoja Składkowskiego, gen. Janusza 
Gąsiorowskiego, płk. dypl. Witolda Warthę i ppłk. dypl. Kazimierza 
Glabisza. 
16 październik 
Marszałek wyjechał dzisiaj w południe na spacer do Sulejówka. 
22 październik 
Marszałek przyjął w Belwederze amerykańskiego szefa sztabu 
głównego, gen. Mac Arthura. Wszyscy mówili, że podobny do 
Wieniawy. Wachmistrz — Pikiel zrobił fotografię. 
27 październik 
W Belwederze przyjął Marszałek o godzinie 17.30 Helmera Róstinga 
— Wysokiego Komisarza Ligi Narodów w Gdańsku wraz z 
wiceministrem J. Beckiem. 
29 październik 
Był wiceminister Józef Beck. 
30 październik 
Marszałek przyjął o godzinie 17.30 gen. Kazimierza Fabrycego. 
31 październik 
Marszałek przyjął o godzinie 13 wiceministra Józefa Becka; 
o godzinie 18 był przyjęty prezes Rady Ministrów Aleksander 
Prystor. Siedział prawie do północy. 
136 

1 listopad 
Był dzisiaj przyjęty, pomimo dnia świątecznego, minister spraw 
zagranicznych, August Zaleski. Audiencję miał wyznaczoną na 
godzinę 18. Bawił bardzo krótko. 
Z rozkazu Marszałka zawiadomiłem dzisiaj gen. Edwarda 
Śmigłego-Rydza, że jest proszony na jutro na godzinę 18. 
2 listopad 
Marszałek przyjął o godzinie 18 gen. Edwarda Śmigłego-Rydza 
i rozmawiał z nim przeszło godzinę. 
Po kolacji, o godzinie 21.30, przyszedł, zaproszony uprzednio 
prezes Rady Ministrów, Aleksander Prystor. 
Wyszedł po godzinie 23. 
3 listopad 
Dzisiaj o 13.15 był przyjęty płk Wieniawa-Długoszowski i pozostał 
do obiadu. 
5 listopad 
Marszałek wzywał dzisiaj o 13 płk. Warthę. Dzisiaj, jako w dzień 
sobotni, Marszałek udał się do Belwederu. 
6 listopad 
Miałem dzisiaj w nocy długą rozmowę z Marszałkiem o wyborach 
w Niemczech i o Adolfie Hitlerze. 
8 listopad 
O godzinie 12 w nocy byłem w Belwederze u Marszałka, aby 
zapytać o rozkazy. Pan Marszałek zapowiedział powrót do Giszu 
na dzień następny i kazał aby stawili się: mjr Adam Sokołowski i 
mjr Franciszek Sobolta. 
9 listopad 
Marszałek powrócił do Giszu. Byli przyjęci: mjr Sokołowski i mjr 
Sobolta. 
10 listopad 
Był przyjęty o 13 gen. Janusz Gąsiorowski. 
11 listopad 
Marszałek przyjął defiladę wojska na placu im. Marszałka Piłsudskiego, 
po czym udał się do Belwederu. 
137 

Pan Prezydent Rzeczypospolitej przybył o godzinie 17 do Belwederu 
z wizytą do Państwa Marszałkostwa. 
16 listopad 
O godzinie 13.15 był przyjęty gen. Tadeusz Kasprzycki. 
19 listopad 
Ppłk Kazimierz Glabisz był przyjęty o 16, gen. Kwaśniewski o 
16.30. 
23 listopad 
Rano strzygł pana Marszałka fryzjer Brodzki. Po południu byli 
przyjęci: płk Wartha i ppłk Glabisz. 
24 listopad 
Admirał Jerzy Świrski odbył rozmowę z Marszałkiem. Min. 
Tadeusz Schaetzel był przyjęty o 6. 
25 listopad 
Min. Tadeusz Schaetzel był przyjęty o 15, gen. Janusz 
Gąsiorowski o 17.15. 
28 listopad 
Premier Aleksander Prystor przyszedł o 18 i siedział do kolacji. 
29 listopad 
Mjr Adam Sokołowski był przyjęty o 18. 
30 listopad 
Byli przyjęci: ppłk Glabisz i płk Wartha. 

ROK 1932 
PŁK BECK ZOSTAJE MINISTREM 
Pod datą 31 października zapisałem w „Dzienniku Adiutanta" 
wizytę płk. Becka na godzinę 13, a premiera Prystora na godzinę 
18. W tym samym Dzienniku zapisałem, że l listopada o 18 był 
przyjęty, pomimo dnia świątecznego, minister August Zaleski, a 
następnie — oddzielnie — przyjął pan Marszałek generała 
Edwarda Śmigłego Rydza i jeszcze raz premiera Prystora. 
Niewątpliwie wizyty te miały związek z nominacją płk. Józefa 
Becka na ministra spraw zagranicznych, która została podpisana 
dnia 2 listopada, a więc po tych wszystkich audiencjach u pana 
Marszałka. 
Dla mnie dzień nominacji Józefa Becka1 na ministra spraw 
zagranicznych kojarzy się z taką rozmową telefoniczną: 
— Hallo! 
— Tu kapitan Lepecki, słucham. 
— Tu Beck, dzień dobry. 
— Dzień dobry, panu pułkownikowi. 
— Gdyby mnie Komendant potrzebował, to wiedzcie, że 
urzęduję już pod numerem... 
Wiedziałem, że był to numer domofonu w gabinecie ministra 
spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, więc też od razu 
zapytałem: 
— Czy mam pogratulować panu ministrowi? 
— Gratulować nie ma czego. 
— Więc gratuluję... 
Nominacja płk. Becka nie była dla nikogo niespodzianką. 
Wszyscy wiedzieli już od dawna, że cieszył się on 
nieograniczonym zaufaniem Marszałka Piłsudskiego i jego 
obecność w pałacu Bruhla była zbyt wiele mówiąca, aby tekę 
min. Zaleskiego uważać za nazbyt trwałą. 
1 Płk Beck był przez pewien czas w tym samym resorcie wiceministrem. 
139 

Wspomniałem, że płk Beck cieszył się nieograniczonym 
zaufaniem Marszałka Piłsudskiego. Nie napisałem tych słów 
nieoględnie, bądź też w ferworze pisarskim. Jestem przekonany, 
że tak właśnie było. Oczywiście, nie wiem, o stosunku Marszałka 
Piłsudskiego do wielu innych ludzi. Być może był on podobny do 
stosunku do Becka, ale o ile chodzi o ostatnie pięć lat życia 
Komendanta, w czasie których stykałem się z Nim blisko, to mam 
śmiałość napisać, że płk Beck był Mu poza rodziną osobą bodaj 
najbliższą. On jeden miał drzwi Giszu zawsze przed sobą otwarte. 
Marszałek nie lubił, gdy zgłaszano się do Niego z prośbą o 
audiencję i zły humor z tego powodu niejednokrotnie wyładowywał 
na adiutantach. Otóż jedynie wówczas nie irytował się i nie 
gniewał, gdy zgłaszałem płk. Becka. Zawsze wtedy dostawałem 
natychmiastową odpowiedź: 
— Dobrze, dobrze. Ja mogę go przyjąć. 
W ciągu lat coraz więcej ludzi odpadało z wizyt [!J u 
Marszałka, coraz to trudniej pozostałej reszcie udawało się 
uzyskać upragnione rozmowy, jedynie dla Becka nic się nie 
zmieniało. A nawet przeciwnie, coraz częściej w słowach 
Marszałka przewijała się niezwykła u Niego nuta czułości, 
kierowana do „kochanego Becka". Gdy Beck wyjeżdżał na trudną 
rozprawę do Genewy, czy też do którejś ze stolic europejskich, 
Marszałek z troską w głosie mówił o tym, co będzie tam musiał 
znieść i wycierpieć Beck. „Aż się o niego boję" — rzekł podczas 
pobytu w Moszczanicy, w czasie gdy Beck szamotał się właśnie z 
areopagiem Ligi Narodów. 
Sympatię tę przeniósł Marszałek i na jego żonę. Miałem 
możność przekonania się o tym w 1933 r., gdy to pani ministrowa 
Jadwiga Beckowa towarzyszyła swemu mężowi w podróży do 
Moskwy. Pan Marszałek przebieg tej wizyty śledził pilnie w prasie, 
no a poza tym miał i inne o niej relacje. Otóż jakoś wkrótce po 
powrocie obojga małżonków do Warszawy zagadnąłem Marszałka 
na temat ich podróży. 
— Pięknie Becka przyjmowali w Moskwie — powiedziałem. 
Marszałek poruszył się żywo w fotelu, podniósł nachyloną nad 
jakimiś papierami głowę. 
— Ja im tego wcale nie mam za zasługę — rzekł — Oni 
musieli. 
— W każdym razie, panie Marszałku, Beck porządnie się tam 
namęczył. Miło to w tej Moskwie nie jest. 
140 

Marszałek żachnął się. 
— Miło... Co wy mi tu takie piękne słowo brudzicie! Miło. Ja 
mówiłem kiedyś w Wilnie dużo o tym słowie. 
I jakby przez jakieś skojarzenie. Marszałek wspomniał o ministrowej 
Beckowej. 
— Jemu w tej Moskwie dużo pomogła żona. 
— Pani Dziuba... 
Marszałek spojrzał na mnie z zaciekawieniem. 
— Jak wyście powiedzieli? 
— Pani Dziuba. 
— No dobrze, dobrze, niech będzie. 
Nie wiem, oczywiście, co było powodem wielkiej życzliwości 
Marszałka do płk. Becka, ale byłem jej świadkiem wielokrotnie. 
Sądzę, że na stosunek ten mogły mieć wpływ poza innymi 
elementami, również i pewnego rodzaju radość i duma z tego, że 
uczeń wybrany przezeń do zadań na wielką miarę — nie 
zawodził. Działalność Becka utwierdzała w Marszałku pewność, 
że się nie pomylił, że dokonał dobrego wyboru. 
Widząc z jednej strony stosunek Marszałka Piłsudskiego do 
Becka, obserwowałem też zachowanie się tego ostatniego do 
Niego [!]. Z tej obserwacji zachowałem w pamięci wiele 
momentów wzruszających do głębi. Chłodny, opanowany do 
granic możliwości, niekiedy nawet aż suchy, płk Beck topniał i 
miękł na samo napomnienie o jakimś cierpieniu Komendanta czy 
Jego zmartwieniu. W swoich rozmowach był czujny i ostrożny. 
Nigdy nie zdarzyło mu się wyolbrzymiać trudności, które by się 
miały przed nim napiętrzyć z racji jakiegokolwiek rozkazu. 
— Ja jestem, Komendancie, od tego — mawiał — abym miał 
kłopoty. To mój zawód. 
Wiem też jak boleśnie odczuwał konieczność podania 
Marszałkowi jakiejś wiadomości niedobrej. Wiedział przecież, że 
wszystko co dotyczyło Polski Marszałek przyjmował osobiście do 
Siebie. Krzywda czy też niepowodzenie Polski — były krzywdami i 
niepowodzeniami Jego Samego. To zespolenie własnej osoby z 
Państwem było wprawdzie dla Marszałka niekiedy źródłem 
przyjemności, ale najczęściej jednak było źródłem zmartwień i 
udręczeń. 
141 

WYBORY W NIEMCZECH 
6 listopad 1932 
Dnia 6 listopada 1932 r. Rzesza Niemiecka nie miała ani w najmniejszym 
stopniu tego znaczenia, jakie osiągnęła w kilka lat 
później, toteż nic dziwnego, że walka Hitlera o władzę budziła u 
nas znacznie mniejsze zainteresowanie od tego, jakie budzić, by 
właściwie powinna. Traktowano ją raczej humorystycznie. 
Zaufanie do wielkich mocarstw było jeszcze niewzruszone. 
Zresztą stutysięczna Reichswehra bez ciężkiej artylerii i lotnictwa 
nie budziła w nikim czarnych myśli. Być może jedynie Józef 
Piłsudski w swych głębokich zadumach inaczej oceniał 
rozgrywające się o miedzę wypadki. W każdym razie śledził ich 
przebieg pilnie. Nie wiem jaki związek miała nominacja Becka na 
ministra spraw zagranicznych nieomal w przeddzień nowych 
wyborów w Rzeszy, ale niewątpliwie miała. Kto wie, czy 
Marszałek, przewidując już zwycięstwo Hitlera, nie chciał mieć w 
Pałacu Briihia człowieka któremu ufał i w którego uzdolnienia 
wierzył. 
Około północy zatelefonowałem do PAT-a i poprosiłem o dane 
dotyczące rezultatów wyborów w Niemczech, a uzyskawszy je 
udałem się do Marszałka, który tego dnia przebywał w 
Belwederze. 
Było już około l w nocy, gdy przekraczałem próg pokoju 
Narożnego. Marszałek naturalnie jeszcze nie spał. Siedział sam 
na kanapce, zamyślony i jakby nachmurzony. W pałacu panowała 
głucha cisza; pani Marszałkowa poszła już spać, a z adiutantury 
do apartamentów prywatnych nie przenikał żaden głos. 
Marszałek na mój widok nie zdziwił się, gdyż wiedział o moim 
zwyczaju nocnego markowania. „To wy Lepecki" — rzekł, a zobaczywszy 
w moim ręku notatkę z wynikami wyborów dodał: „Cóż to 
mi przynosicie za nowiny?" 
— Nowiny o wyborach w Niemczech. Marszałek Piłsudski cały 
się rozpromienił. 
— Majster z was, majster. Ja tu już cały wieczór o tym myślę. 
No więc jak? 
Zacząłem wyliczać: 
— Głosów oddano 35 milionów, czego na Hitlera 11 milionów, 
na socjalistów — 7 milionów, na komunistów — 6 milionów, na 
centrum — 4 miliony, na niemiecko-narodowych — 3 miliony... 
142 

— Reszta nie ważna — przerwał Marszałek — Poczekajcie, 
ale to wygląda, że Hitler przegrywa. 
— Tak jest, panie Marszałku. Teraz zapewne uzyska 195 
mandatów zamiast 230 posiadanych poprzednio. Może on już w 
ogóle pójdzie coraz niżej... 
Marszałek zamyślił się. 
— Nie — rzekł — to nie to. On nie może pójść w dół, jego 
droga prowadzi w górę. To co innego, to Hindenburg. 

DEFILADA NA PLACU IM. MARSZAŁKA PIŁSUDSKIEGO 
Już na dłuższy czas naprzód wiedziałem, że Marszałek 
Piłsudski przyjmie osobiście defiladę w dniu 11 listopada 1932 r. 
Wiem, że wydawał sam dyspozycje co do tego, jakie oddziały 
mają w niej wziąć udział i że rozmawiał z paru oficerami na ten 
temat. Wspominam o tym dlatego, że wiele razy nikomu nic nie 
mówił i dla najwyższych sfer wojskowych było przybycie Jego lub 
nieprzybycie na defiladę zupełną niepodzianką. Bywały nawet z 
te^o powodu pewne urazy i dąsy, ale najczęściej głęboko 
ukrywane, gdyż jakiekolwiek narzekanie na Komendanta było 
zawsze w kołach legionowych bardzo niepopularne i narzekający 
łatwo mógł narazić się na jakiś przykry docinek. 
W przeddzień defilady Marszałek przykazał mi obudzić Go o 
ósmej rano, przy czym nie omieszkał dodać przestrogi, abym nie 
ważył się zbyt przeciągać chwili budzenia. 
— Bo ja was — mówił — i to wasze litowanie się nade mną już 
znam... 
I przedrzeźniając mnie: 
— „Pan Marszałek tak smacznie spał... Jak tu było Pana 
Marszałka budzić". Żeby mi takiego durnego tłumaczenia jutro nie 
było, rozumie pan, panie kapitanie? 
— Tak jest, rozkaz! 
Pomyślałem sobie, że gdy już mowa o „panu kapitanie", to 
żartów nie ma. 
Upewniłem się jeszcze, który z adiutantów ma towarzyszyć 
Marszałkowi na plac defilady, po czym powróciłem do swego 
pokoju i przez domofon powiadomiłem kpt. Ziemiańskiego, że 
„spodziewam się jutro rano deszczu". W naszym żargonie 
oznaczało to, że Marszałek jutro rano opuści gmach Giszu i że w 
związku z tym trzeba poczynić odpowiednie przygotowania 
związane z ochroną. 
144 

Gdy następnego dnia rano wszedłem do sypialni o 
oznaczonym czasie. Marszałek spał i obudzenie Go nie należało 
wcale do rzeczy łatwych. Ledwie otworzył oczy, zapytał o pogodę. 
Dzień był pochmurny, ale jak na listopad nie należał do najgorszych. 
— Dałbym takiemu dzionkowi najwyżej trójkę. Marszałek 
uśmiechnął się. 
— Trójkę? No to coś niedobrego mi na pewno powiecie. Wiatr, 
co? 
— Raczej trochę zimnego deszczyku. Marszałek aż syknął z 
niezadowolenia. 
— Ja bym takiemu dzionkowi nie dał trójki, a wsypał mu tuzin 
batów. 
Marszałek wypił herbatę w łóżku i począł się ubierać w 
milczeniu. Był w złym humorze. 
Przed samym wyjazdem przyniosłem butelkę z winem 
węgierskim i nalałem kieliszek. 
— To dobrze zrobi, panie Marszałku — powiedziałem. 
Marszałek przytaknął. 
— Macie rację — rzekł — trzeba łyknąć trochę alkoholu przed 
tą defiladą. 
Wypił pół kieliszka, po czym rzekł: 
— A czy wy wiecie, że dla Japończyka to bardzo trudna rzecz 
nauczyć się pić. 
— Nie wiedziałem, ale sądząc po attache wojskowym u nas, to 
ledwo można by temu dać wiarę. 
Japonia i Japończycy to był temat dla Marszałka zawsze interesujący. 
Ile razy zdarzyła się okazja nigdy nie zaniechał go podjąć. 
— A właśnie, oni specjalnie uczą kandydatów na attache picia, 
gdyż wiedzą, że w Europie bez tego ani rusz. I to właśnie, ta 
nauka, to jedna z najcięższych prób dla ich oficerów. 
— Dla naszych, panie Marszałku, nie byłaby to próba zbyt 
ciężka. 
Marszałek zahuczał swoim niskim, oryginalnym śmiechem. 
— Ja to wiem dobrze, ja was znam, szelmy — rzekł. Trzeba 
było już wyjeżdżać. Szofer Malinowski czekał z samochodem od 
kwadransa, a ja otrzymałem właśnie przed chwilą 
145 

powiadomienie telefoniczne, że wszystko do defilady gotowe i gdy 
tylko Marszałek zjawi się będzie ją można rozpocząć bez najmniejszej 
zwłoki. Ustanawialiśmy taką służbę informacyjną przed każdą 
uroczystością, aby ochronić Marszałka przed ewentualnym 
czekaniem. 
Marszałek włożył płaszcz, wsunął do kieszeni według stałego 
zwyczaju — rewolwer i zszedł do samochodu. 
Na placu stały już wielkie tłumy, ale miejsca było jeszcze dużo, 
gdyż policja zamknęła jak zwykle dostęp i jak zwykle tamowała 
wszelakimi sposobami zamiłowanie obywateli Warszawy do 
oglądania rewii wojskowej. Trybuny ustawione przed gmachem 
Sztabu Głównego uginały się pod dygnitarzami i ich rodzinami. 
Książę Józef spoglądał na tłum poważnie, jakby go błogosławiąc. 
Podjechaliśmy z Marszałkiem od ulicy Ossolińskich. W jednej 
chwili samochód został otoczony generałami i ministrami, a ja, 
skromny adiutant, odepchnięty i nieomal zdeptany. Pamiętałem 
jednak słowa Marszałka, które wyrzekł do mnie w dniu mej 
nominacji na adiutanta: „Ja traktuję adiutanta, jako coś od siebie 
nieodłącznego, jako część munduru. Ja zawsze chodzę z 
adiutantem. Mój adiutant musi być pilniejszy od mego cienia, 
pogoda nic go nie może obchodzić". Przypomniawszy sobie te 
słowa, rozstawiłem łokcie szeroko i nachalnie począłem 
przepychać się. W pewnej chwili Marszałek obejrzał się i zauważył 
te moje wysiłki. Kto wie czy i Jemu nie przyszły wtedy na myśl 
obowiązki Jego adiutanta, gdyż wydało mi się, że uśmiechnął się 
do mnie porozumiewawczo. 
Rozległy się dźwięki orkiestry. Marszałek wszedł na trybunę, 
rozpoczęła się defilada. 
Chociaż obcowałem z Józefem Piłsudskim codziennie, chociaż 
rozmawiałem z Nim wiele, nigdy jednak nie mogłem oprzeć się 
wzruszeniu w chwilach, gdy spoglądałem na Niego w czasie rewii 
wojskowej. Nie jestem uczonym, nie wiem czy zwolennicy teorii 
mówiącej o związku zachodzącym między budową fizyczną a 
ukształtowaniem psychiki mają rację czy też racji nie mają, ale 
patrząc na wspaniałą fizycznie postać Marszałka, tak 
harmonizującą z wielkością Jego duszy, byłem tego pewny. 
Orkiestry huczały, nogi piechoty głucho łomotały, a serca 
ludzkie tłukły się radośnie: woj-sko pol-skie, woj-sko pol-skie. 
Marszałek Piłsudski spoglądał uważnie na długiego węża ludzi, 
salutował sztandary i dumał. 
146 

KINO 
Dopóki nie istniały przenośne, domowe instalacje kina dźwiękowego, 
dopóty Marszałek Piłsudski prawie nigdy filmów nie 
oglądał. Pierwszym, a jak wiadomo nie najlepszym dźwiękowcem, 
który widział był Wykradzenie 10 więźniów z Pawiaka. Nie dało 
Mu to prawdziwego obrazu rozwoju techniki dźwiękowej w 
kinematografii światowej i nic dziwnego, że nie zachęciło do 
wstąpienia w szeregi tak licznych dzisiaj wielbicieli kina. 
Zmiana nastąpiła w 1932 r. W owym czasie pewna wytwórnia 
zagraniczna wypuściła w świat model aparatu kinowego o bardzo 
prostym mechanizmie, łatwym w manipulowaniu, a co 
najważniejsze, mieszczącym się w trzech małych walizkach. 
Aparat ten można uruchamiać, względnie rozbierać w ciągu kilku 
minut; nie wymaga on żadnych specjalnych urządzeń, a 
funkcjonuje jak najlepsze kino „zawodowe". Otóż aparat taki 
sprowadziliśmy w zimie 1932 r., bezpośrednio przed wyjazdem w 
podróż do Egiptu. Początkowo Marszałek Piłsudski niezbyt 
zachwycił się możnością oglądania filmów u siebie w domu. 
Najwięcej interesowała Go techniczna strona wyświetlania, 
ciekawe rozwiązanie połączenia ruchu z dźwiękiem itd. Samo 
widowisko traktował pobłażliwie, jak zabawę trochę dziecinną. 
Bardzo bawiła Go żywa reakcja córek na treść obrazów. Ich 
śmiech, wykrzykniki, rozczulenia — były niewyczerpanym źródłem 
przekomarzania się. 
Z wolna Marszałek Piłsudski począł coraz więcej znajdować 
upodobania w oglądaniu filmów. Nieregularne początkowo 
seanse, urządzane co kilka tygodni, przemieniły się w stałą 
niedzielną i świąteczną rozrywkę. Marszałek Piłsudski lubił 
zapraszać na nie swoich najbliższych. A więc oprócz pani 
Marszałkowej oraz córek, 
147 

Wandy i Jagody, zwykle przychodziło kilka a czasem do 10—12 
osób z rodziny, najbliższych znajomych, rzadziej ktoś ze świata 
politycznego. Ustawiało się wtedy jeden albo dwa rzędy krzeseł; 
wejście Marszałka było hasłem do rozpoczęcia przedstawienia. 
Ekran był oczywiście mniejszy, aniżeli w kinach. Rozpinało się 
go na specjalnych sztalugach bambusowych, zaopatrzonych w 
stojaki. Mniejszy format obrazu od zwykle widywanego w kinach 
był właściwie nie do zauważenia. W ogóle film wyświetlany w Belwederze 
czy w Giszu robił identyczne wrażenie z widzianym w 
kinie zwyczajnym. 
Aparat umieszczało się w sąsiedniej sali, a obraz puszczało się 
przez otwarte drzwi. Głośnik stał za ekranem, podobnie jak w każdym 
innym kinie. 
Naturalnie, wyświetlaliśmy Marszałkowi wiele filmów. 
Pamiętam, że bodaj pierwszym była komedia z Flipem i Flapem, 
która jednak nie wzbudziła wielkiego zachwytu. Jak wiadomo. 
Marszałek Piłsud-ski był wielbicielem głosu Jana Kiepury i 
zapewne dlatego bardzo chwalił film Tobie śpiewam tę pieśń. Z 
innych wywarł na Nim wielkie wrażenie film z życia Eskimosów 
Igloo. Jego sąd o widzianych obrazach trafiał zawsze z 
nadzwyczajną precyzją w najlepsze i najgorsze miejsca realizacji. 
Z wielką łatwością wychwytywał ujemne i dodatnie strony obrazu, 
mówiąc o nich słowami prostymi. 
Wątpię, aby Marszałek Piłsudski wyróżniał specjalnie jakichś 
aktorów, przynajmniej nigdy bodaj o tym nie mówił. Zdecydowane 
upodobania natomiast miały Jego córki i mówiły o tym wiele. 
Na pytanie jakie filmy w znaczeniu ogólnym najlepiej się 
Marszałkowi podobały, mógłby odpowiedzieć oczywiście tylko On 
sam osobiście. Na pewno jednak nie podobały Mu się obrazy 
ponure, a sympatią cieszyły sią utwory o przewadze muzyki i 
śpiewu nad akcją. 
Między innymi Marszałek Piłsudski widział następujące filmy 
zagraniczne: Chopin [ ] 
Z polskich widział: Antka policmajstra. Miody las i Sztandar 
wolności. 
Gdy pewnej niedzieli meldowałem, że będziemy wyświetlali film 
polski pt. Młody las, pan Marszałek rzekł: 
— Słyszałem już o tym obrazie same pochwały. 
148 

Wydaje mi się, że po wyświetleniu nie nabrał o nim złego 
wyobrażenia. 
Jak w zwykłych kinach „puszczaliśmy" zawsze dodatki, a więc 
Tygodnik PAT-a, a czasem Tygodnik Foxa lub Paramountu i jedną 
kreskówkę, które, podobnie jak w całej Warszawie, również i w 
Belwederze cieszyły się wielkim „wzięciem". O kreskówkach 
Marszałek kilkakrotnie wyrażał się, że. podobają Mu się więcej od 
zwykłych obrazów. Raz tylko pamiętam prawdziwy zachwyt 
Marszałka z okazji filmu — wyraził go po ujrzeniu po raz pierwszy 
kreskówki barwnej Walta Disńey'a. 
Aparat domowy uprzystępnił Marszałkowi Piłsudskiemu korzystanie 
z dobrodziejstwa przebywania w świecie złudy, tej najulubieńszej 
i najwspanialszej rozrywki współczesnej. Trudno sobie 
bowiem wyobrazić, aby bez niego mógł z niej skorzystać. 
Nadmienić przy tym muszę, że aparat domowy nie może, jak 
kino zawodowe, wyświetlać filmu bez przerwy. Tutaj trzeba robić 
trzyminutowe antrakty, potrzebne do zmiany bębna z taśmą. Nic 
to jednak „publiczności" belwederskiej nie przeszkadzało, a nawet 
przeciwnie, stanowiło jeszcze jedną miłą stronę seansu, gdyż 
dawało czas na podzielenie się wrażeniami. Naturalnie, najwięcej 
z tego korzystały córki i siostrzenice Marszałka, komentujące 
żywo treść i snujące domysły co do zakończenia. 
Ponieważ mnie właśnie wpadło na myśł zainstalować 
przenośne kino, przeto już ja zostałem, jak mówił Marszałek, 
„majstrem" od spraw filmu w Giszu i Belwederze. Ja starałem się 
o obrazy, które wypożyczałem od różnych przedstawicieli różnych 
wytwórni, lub z biur wynajmu. Muszę podkreślić, że prawie 
zawsze chciano mi ofiarowywać te filmy bezpłatnie, gdy się tylko 
dowiedziano, że to dla Marszałka, ale w końcu już ułożyło się tak, 
że płaciliśmy 25 lub 50 złotych za wypożyczenie na jeden wieczór 
całego programu. Naturalnie, były to raczej symboliczne opłaty. 
Mieliśmy też własnego mechanika-operatora nazwiskiem [ ], który 
załatwiał całą nieskomplikowaną zresztą technikę funkcjonowania 
aparatu. Był to bardzo miły, młody człowiek, który okazał się 
godny zaufania. 
Przez pierwsze lata seanse filmowe urządzane były wyłącznie 
w Belwederze, a dopiero od 1934 r. coraz częściej poczęły 
powtarzać 
149 

się w Giszu. Widzowie jednak pozostawali ci sami: pani 
Marszałkowa, córki, siostrzenice i siostrzeńcy, czasem któryś z 
braci, ale bodaj nigdy ktoś obcy. Dla obcych Gisz był zawsze 
zamknięty szczelniej od Belwederu, gdzie jednak pewna liczba 
ludzi bywała i była przyjaźnie podejmowana. 
W czasie choroby w 1935 r. kino pozostało Marszałkowi jako 
jedyna dostępna rozrywka; przyglądał mu się leżąc lub na wpół 
leżąc w łóżku. 

ROK 1933 
GDAŃSK POD GROZĄ ZBOMBARDOWANIA 
Koniec stycznia, luty i początek marca 1933 r. nagromadził 
sporo wydarzeń, które wytworzyły w Polsce ciężką i niepewną 
atmosferę. Dość wymienić z nich nominację Adolfa Hitlera na premiera 
Rzeszy, podpisaną przez Hindenburga 30 stycznia; 
utworzenie następnego dnia nowego rządu we Francji pod 
przewodnictwem Daladiera; ostre przemówienie Hitlera przez 
radio przeciw podziałowi świata na zwycięzców i zwyciężonych, 
wygłoszone l lutego, a wreszcie expose min. Józefa Becka, 
wygłoszone 15 lutego w sejmie, w którym powiedział: „Stosunek 
Polski do Niemiec będzie dokładnie taki, jak Niemiec do Polski". 
Prasa angielska nazwała to przemówienie ostrzeżeniem Polski 
pod adresem Hitlera. W tydzień później, dnia 22 lutego, przyszła 
zadziwiająca wiadomość, że Daladier przeprowadził w Izbie 
redukcję etatów oficerskich... Na tle groźnych przemian 
dokonywających się w Niemczech, redukcje te sprawiły we 
wszystkich krajach związanych z Francją traktatami wzajemnych 
gwarancji wrażenie fatalne. Dnia 27 lutego spłonął w Berlinie 
gmach. Reichstagu, podpalony rzekomo przez komunistów. Dzień 
5 marca przyniósł nowe zwycięstwo wyborcze Hitlera, a wreszcie 
6 marca bezczelną zaczepkę ze strony Gdańska pod adresem 
wpływu Polski na porządek w porcie tego Wolnego Miasta. 
To ostatnie zdarzenie charakteryzuje pełne zdecydowanie 
Marszałka Piłsudskiego do walki z każdym o każde prawo Polski. 
Wiadomo przecież, że rozprawa z Gdańskiem nie byłaby 
rozprawą jedynie z Wolnym Miastem lecz z potężną Rzeszą, a 
bezwzględne skarcenie go, targnięciem za wąsy wielkiego Hitlera, 
przed którym uczuwał niepokój już wtedy świat cały. 
Senat Wolnego Miasta postanowił zadać suwerenności 
polskiej dwa ciosy. Pierwszym było samowolne wypowiedzenie 
umowy o utrzy- 
151 

maniu równej liczby Polaków i Gdańszczan w biurach Rady Portu, 
drugim zaś, natury jeszcze poważniejszej, miało być zarządzenie 
podporządkowania policji portowej, będącej organem prezesa 
Rady Portu1, ogólnej komendzie policji gdańskiej. 
W sprawie umowy o urzędnikach2 rząd polski przyjął do wiadomości 
notę senatu Wolnego Miasta i oświadczył, że również jego 
zdaniem umowa nie dała rezultatów zadowalających, gdyż parytet 
polsko-gdański nie został jeszcze osiągnięty, pomimo 
dziesięcioletniego stosowania umowy. Jednocześnie rząd polski 
zwrócił się do senatu z zapytaniem, czy uznaje on zasady parytetu 
polsko-gdańskiego i równomierności wpływów gdańskich w 
personalnym składzie Rady Portu, oraz czy gotów jest rozpocząć 
z rządem polskim pertraktacje pod auspicjami Wysokiego 
Komisarza Ligi Narodów, które miałyby na celu zawarcie nowej 
umowy, zapewniającej w sposób lepszy od dotychczasowego 
równomierności parytetu. Rząd polski zwrócił uwagę senatowi na 
znaczenie przeprowadzenia tej zasady dla ustosunkowania się 
gospodarczych sfer polskich do portu gdańskiego i na 
konieczność szybkiego załatwienia zagadnień, związanych z 
urzeczywistnieniem powyższej zasady. 
Jednocześnie ze sprawą zatargu o procentowy udział 
urzędników w biurach Rady Portu rozwijał się bardzo już poważny 
konflikt o kierownictwo policją portową. Utrata posiadania wpływu 
na porządek w porcie, gwarantowany Polsce umowami, osłabiała 
znacznie właściwy sens posiadania tego portu, z którego znaczne 
korzyści mieliby czerpać wrogo nastrojeni Gdańszczanie. Nic 
dziwnego przeto, że Polska musiała wystąpić ostro, nie bacząc na 
to, że za małym Gdańskiem stoi wielki Berlin. Ale Marszałek 
Piłsudski nie mierzył nigdy nieprzyjaciela metrem. Rozumiał, że 
zbytnia ustępliwość, jak to historia Polski dokładnie pokazała, do 
celu nie prowadzi, a naród na pewno upodla. Poszły więc z 
naszego Giszu krótkie rozkazy i oto jeszcze tego samego 6 
marca, dnia zuchwałości gdańskiej, wojsko polskie poczęło 
wyładowywać się na półwyspie Westerplatte, a polska flota 
wojenna wpłynęła do portu gdańskiego. Bezpośrednim motywem 
decyzji polskiej było wyrażenie obawy, że nowe rozporządzenie 
senatu, wespół z infiltracją na teren Wolnego Miasta 
' Rada Portu składała się z przedstawicieli po połowie — Polski i Wolnego 
Miasta. 2 Następne 17 wierszy według komunikatu „Iskry". 
152 

żywiołów podejrzanych, mogą wytworzyć sytuację zagrażającą 
polskiemu stanowi posiadania i polskim składom amunicji na 
Westerplatte. Że nie były to obawy płonne dowodził głos dziennika 
gdańskiego „Volkstimme", który zwrócił w sposób alarmujący 
uwagę na napływ elementów podejrzanych z poza obrębu 
Wolnego Miasta. Nieznani ci osobnicy, jak pisał ten dziennik, 
urządzali w godzinach nocnych napady na przechodniów i 
odbywali jakieś podejrzane manewry. Urządzono napad również 
na funkcjonariusza komisariatu generalnego Rzeczypospolitej. 
Wysadzenie wojska na Westerplatte rozpatrzone w świetle 
praw Polski nie było przekroczeniem należnych jej praw, bowiem 
decyzją z dnia 14 marca 1924 r. Rada Ligi oddała ten półwysep i 
basen morski do wyłącznego użytku polskiego, aby służył do 
wyładowywania i składania amunicji oraz sprzętu wojennego 
polskiego. Dla zabezpieczenia tych składów i ochrony materiałów 
wybuchowych, które mogły znajdować się w składach, Rada Ligi 
na prośbę rządu polskiego zdecydowała, że na Westerplatte może 
przebywać oddział wartowniczy wojska polskiego. Skarga senatu 
gdańskiego z tego tytułu została decyzją Rady Ligi Narodów z dnia 
9 grudnia 1925 r. oddalona. Rząd polski ustalił, że siła oddziału 
wartowniczego będzie wynosiła 88 ludzi. Jednocześnie rząd polski 
złożył zastrzeżenie, iż w razie potrzeby Polska rezerwuje sobie 
prawo zwiększenia tego oddziału, który zresztą przebywał na 
odrutowanej i odgrodzonej przestrzeni, z dala od miasta Gdańska. 
Wysyłając okrętem wojsko na Westerplatte, Polska nie zlękła 
się protestu Wysokiego Komisarza Ligi Narodów Helmera 
Róstinga, który sprzeciwił się temu ze względów formalnych. 
Polska nad protestem tym przeszła do porządku dziennego. 
Półurzędowa „Iskra" ostro potraktowała prawdziwe tabu owych 
czasów — Ligę Narodów, w osobie jej Wysokiego Komisarza. W 
komunikacie z 8 marca tak napisała: „Działając w obliczu 
zagrożenia przez czynniki nieodpowiedzialne na które nie ma, 
niestety, wpływu, W. Komisarz Ligi w Gdańsku, ani też nie chce go 
mieć senat Wolnego Miasta — rząd polski nie mógł czekać na 
uzyskanie zgody W. Komisarza dla swoich kroków". 
W dniach między 6 a 8 marca wytworzyła się więc taka sytuacja: 
Gdańsk, podniecony zwycięstwem Hitlera, oczekujący pomocy 
Berlina, a nawet zwykłego wkroczenia Reichswehry; Wysoki 
Komisarz Ligi 
153 

Narodów — obrażony i nadąsany; „mocarstwa" zaintrygowane i gotowe 
do mentorstwa. Berlin nieoficjalny spieniony od złości, Berlin 
oficjalny — groźnie milczący. Na dwóch krańcach Polski — w 
cichym gabinecie Giszu i na malutkim półwyspie westerplackim — 
nerwy decydowały o przyszłości najbliższych lat naszej Ojczyzny. 
Marszałek decyzje wydał. Potem dużo zależało od skromnego 
dowódcy oddziału ochronnego w Gdańsku. Gdyby strzały raz padły 
zacząłby już działać automatyzm groźnej machiny, której na imię 
wojna. * 
Grodno, 4 marzec 1933 
Dnia 3 marca pojechaliśmy z Marszałkiem Piłsudskim do 
Grodna, gdzie zamieszkaliśmy w salonce kolejowej, odstawionej 
na boczny tor. Z dowódcą Okręgu Korpusu gen. Aleksandrem 
Litwinowiczem miał Marszałek zaraz jakąś rozmowę, a dzisiaj 
wieczorem udał się do jego mieszkania prywatnego na kolację. 
Marszałek opowiadał dużo o swej podróży do Japonii i o 
japońskich zwyczajach. 
Warszawa, 5 marzec 
1933 
Już 5, rano powróciliśmy do Warszawy. Pan Marszałek udał się 
ze stacji wprost do Belwederu. 
Gisz, 6 marzec 1933 
Późnym wieczorem, gdy wiedziałem, że Marszałek już dawno 
skończył „myślenie" o państwie, co wchodziło w program Jego prac 
codziennych, zajrzałem do gabinetu, sądząc, że może dobrze by 
było zagadnąć o czymkolwiek, byle jak najdalszym od polityki. 
Nieraz udawało mi się w ten sposób wyrwać Marszałka z zaklętego 
koła Jego trosk politycznych, które przeżywał zawsze bardzo 
osobiście. Każda trudność i niepowodzenie Polski były dla Niego 
własnymi trudnościami i niepowodzeniami. Dlatego też, sądziłem, 
do moich obowiązków należało między innymi, przepędzać z 
atmosfery Giszu sprawy polityczne jak najdalej i jak najczęściej. 
Nie zawsze mi się to udawało, miało mi się niestety nie udać i tego 
wieczoru. 
Nawiązując do wątpliwości Marszałka, wyrażonych niedawno 
co do dojścia do skutku mej podróży na Sybir, do miejsc Jego 
zesłania, zagadnąłem: 
— Ja jednak trwam w tym projekcie wyjazdu do Kireńska i 
Tunki. 
154 

Marszałek reagował na takie moje zaczepki niekiedy w sposób 
nieoczekiwany i nie zawsze dla mnie miły. 
— A czy ja — rzekł teraz — mówiłem kiedy, że nie jesteście 
wariat? Zawsze mówiłem, że jesteście. 
Powiedziawszy to, patrzał na mnie spod oka i uśmiechał się 
przekornie. 
Uważałem za stosowne przejść na temat inny, który zawsze 
Marszałka interesował — na pogodę. 
Odsunąłem roletę i spojrzałem na ogród. Padał drobny śnieżek, 
wiał wiatr. 
— Pogoda marcowa — rzekłem. 
Marszałek podniósł głowę, nachyloną nad stolikiem. 
— Jaka? — zapytał żywo. 
— Marcowa. Śnieg i wiatr. 
Ale ponieważ wiedziałem, że taka wiadomość może Marszałka 
wprowadzić w zły humor, prędko dodałem: 
— Do rana może się jeszcze przejaśnić, jutro może być najładniejsza 
pogoda. 
Marszałek jednak nie był zbyt pobłażliwie tego dnia do mnie 
usposobiony. 
— Prorok, pim3 — mruknął w moją stronę. Zamilkłem 
skonfundowany i zamierzałem wynieść się do swego pokoju, gdy 
Marszałek zapytał: 
— Macie może u siebie gazetę z rezultatami wyborów w Niemczech? 
Pobiegłem do swego pokoju i za chwilę podałem Marszałkowi 
„Kurier Czerwony". Rzucił nań okiem i rzekł: 
— Tak, siedemnaście i siedem milionów. A jak to było w 
jesieni? Miał oczywiście na myśli oddane glosy na partię narodowoso--
cjalistyczną (17 milionów głosów) i socjalistyczną (7 milionów 
głosów). Ponieważ gazety komentowały wówczas obszernie 
rezultaty wyborów do Reichstagu, podając różne zestawienia z 
poprzednimi, mogłem więc odpowiedzieć na pamięć: 
— Na Hitlera padło wtedy jedenaście milionów, a na socjalistów 
też siedem. Hitler jedzie do góry kosztem wszystkich partii z komunistami 
włącznie. 
3 Skrót od „Państwowy Instytut Meteorologiczny". 
155 

Marszałek odpowiedział mi tak jakoś dziwnie, więcej zresztą 
kierując te słowa w przestrzeń, aniżeli do mnie: 
— Na nowej posadzie — rzekł — nikt nie czuje się od razu 
pewny siebie. 
Później zrozumiałem te słowa. Hitler osadzał się dopiero na 
tronie kanclerskim, nie miał jeszcze w żyłach poczucia swej mocy i 
siły. Można go było śmiało targnąć za wąsy i stwierdzić na ile jest 
zdolny do ustępstw, pomimo maksymalnych programów, głoszonych 
w odniesieniu do nieomal wszystkich zagadnień politycznych 
Rzeszy. Przenikliwy umysł Marszałka dostrzegł ten moment i 
zużytkował na korzyść Polski. 
Zamyślił się, a po chwili zaczął po swojemu w milczeniu ruszać 
ramionami i rozkładać ręce, co robiło wrażenie, jakby prowadził z 
kimś ożywioną choć niemą rozmowę. 
Było już około pierwszej w nocy. O tej porze panowała w 
naszym mieszkaniu przeraźliwa, nieznośna cisza. Okna gabinetu 
wychodziły na tyły Generalnego Inspektoratu, gdzie w ogóle nie 
było przejść, a z Alei Ujazdowskich nie przenikał tu żaden głos. 
Bardzo tej ciszy nie lubiłem, a jak się przekonałem nie lubił jej i 
Marszałek. Walczyłem z nią więc na wszelkie sposoby — radiem, 
gramofonem, hałaśliwym „kręceniem się" po pokojach, no i 
„zagadywaniem" Marszałka w różnych, najczęściej błahych 
sprawach. Teraz nie było jednak jakoś tematu lekkiego. 
— Tych Gdańszczan, panie Marszałku, — odezwałem się — to 
chyba skóra swędzi. O Batorym to już zapomnieli. 
Marszałek Piłsudski ożywił się i wydało mi się, że obudziła się 
w Nim jakaś czujność. 
— O Batorym mi przypominacie — rzekł — i nagle zachmurzył 
się. 
— Właśnie, coś za dużo sobie pozwalają. Marszałek ruszył 
ramionami. 
—Ja już im kazałem — rzekł — Batorego przypomnieć. Ja się 
z nimi nie liczę, ja z armat będę do nich strzelał, ja to miasto z 
ziemią zrównać każę! 
Marszałek Piłsudski nasrożył się cały, podniósł głos, 
zmarszczył brwi, aż Mu nawisły na oczy. 
— Ja z armat do nich będę strzelał, ja to miasto z ziemią 
zrównać każę! — powtórzył. 
Nie wiedziałem jeszcze wówczas, że flota polska miała już wydany 
156 

rozkaz zbombardowania Wolnego Miasta w wypadku znieważenia 
godła państwowego Rzeczypospolitej lub jakiegoś gwałtownego 
przeciw władzy polskiej wystąpieniu, ale już z tych słów 
zrozumiałem, że Marszałek przemówił do Gdańszczan surowo. 
Długo jeszcze w nocy dochodziły mnie z gabinetu wzburzone 
słowa Marszałka, który prowadził sam z sobą jakąś dyskusję, a 
niekiedy bił pięścią w stół, aż echo szło po pokojach. 
Cała Polska spała wtedy spokojnie i bezpiecznie. Nikt z 
wyjątkiem może min. Becka nie łamał sobie w niej głowy tym, co 
się stanie dnia następnego, czy też za dni kilka. Wiedziano 
przecież z gazet o wielkim naprężeniu stosunków polskoniemieckich, 
mogących łatwo przerodzić się w zatarg zbrojny. 
Pomimo tego Polska spała spokojnie i nie tylko Polska 
„sanacyjna"; ale i „opozycyjna". Nie było przecież nikogo tak 
zarozumiałego, kto by w głębi duszy nie był przekonany, 
chociażby się nawet za nic przyznać do tego nie chciał, że nawy 
państwa nikt lepiej od Piłsudskiego nie poprowadzi. Z tej pewności 
wynikał spokój o przyszłość i losy kraju. 
Sprawa policji portowej została załatwiona w kilka dni później w 
Lidze Narodów i w myśl życzeń Polski. Komendę nad nią objął 
ponownie prezes Rady Portu, a wzmocnienie załogi polskiej na 
Westerplatte zostało cofnięte. Ponadto, Gdańsk zapewnił Polskę o 
zupełnym bezpieczeństwie polskich składów amunicji, co nasz 
rząd przyjął do wiadomości. 
W ten sposób próba zamachu na polski stan posiadania w 
Wolnym Mieście została z miejsca i bezwzględnie odparta. Gdy 
się zważy, że zdarzenia te rozgrywały się w pięć tygodni po 
objęciu rządu przez Adolfa Hitlera, a na domiar w kilka dni po jego 
wspaniałym zwycięstwie wyborczym do Reichstagu, to 
zdecydowane postępowanie Marszałka nabiera tym większego 
znaczenia. 

WIOSNA 
ROZWIĄZANIE OWP 
28 marzec 1933 
Wiosna w 1933 r. rozpoczęła się pod złym znakiem dla prawicowych 
ugrupowań opozycyjnych. Od pewnego czasu prowadziły 
one ożywioną agitację i organizowały cały szereg wykroczeń 
przeciw porządkowi. Tereny uniwersyteckie szczególnie były 
polem prawdziwych zapasów, wszczynanych pod hasłami 
nienawiści rasowej i niechęci do panującego systemu władzy. 
Ministrem spraw wewnętrznych był wtedy Bronisław Pieracki, 
zamordowany w rok później przez skrytobójcę. Był on znany z 
twardego charakteru i bezwzględności. Wzmożoną działalność 
Obozu Wielkiej Polski postanowił sparaliżować mocnym 
uderzeniem i dlatego po wstępnych próbnych rozwiązaniach 
lokalnych kół tej organizacji opozycyjnej, dnia 28 marca wydał 
rozporządzenie rozwiązujące OWP w całej Polsce. 
Gdy z tej okazji zagadnąłem Marszałka na temat endecji, 
powiedział : 
— To zapuszczony rak, ostatnia nadzieja tylko w chirurgu. 
KSIĄDZ BISKUP JÓZEF GAWLINA 
W styczniu stała się aktualna zmiana na stanowisku biskupa 
polowego wojska. Wiem, że było paru kandydatów, ale do mojej 
wiadomości doszła tylko jedna kandydatura. Otóż w informacjach 
udzielonych Marszałkowi o ks. Rz. była wzmianka, że z paroletniego 
jego pobytu w Brazylii będzie mógł udzielić informacji kpt. 
Lepecki. Naturalnie, na razie nie wiedziałem o tym wcale, nawet 
nie wiedziałem, że ma być nowy biskup. Marszałek zapytał mnie, 
czy znam tego księdza. Odpowiedziałem, że tak, że znam go z 
czasów pobytu w Paranie. 
158 

— No, a co o nim możecie powiedzieć? 
— Porządny człowiek, ale politycznie to z nim nie jedną kopię 
skruszyłem. 
— O cóż to wy tak te kopie kruszyliście? 
Odpowiedziałem, że w 1923 r. redagowałem w Kurytybie 
pismo, które ostro zwalczało inne pismo, radujące się z odsunięcia 
Marszałka od władzy i, że z tym drugim właśnie pismem ksiądz 
Rz. był blisko związany. 
Nominacja nowego biskupa polowego w osobie ks. Józefa 
Gawliny nastąpiła 13 lutego, a zaprzysiężenie na Zamku przed 
Panem Prezydentem, w obecności wiceministra gen. Kazimierza 
Fabrycego, dyr. Hełczyńskiego, płk. Sokołowskiego oraz ks.ks. 
Bojanka i Michal-skiego — 16 marca. 
Około połowy kwietnia przybył nowy biskup do Giszu, do Marszałka. 
Wtedy to miałem zaszczyt poznać tego zacnego i mądrego 
kapłana, o którym później usłyszałem z ust Marszałka niejedną 
pochwałę. Chyba się nie pomylę, gdy napiszę, że Marszałek 
polubił tego biskupa-żołnierza, który wojnę światową przebył jako 
szeregowiec armii niemieckiej, walczącej na Wschodzie. 
Niejednokrotnie odbywał z nim konferencję, a w miejscach 
publicznych wystąpień chętnie z nim rozmawiał. Chyba też się nie 
pomylę, gdy napiszę, że w sercu ks. biskupa Galwiny narosło 
żołnierskie przywiązanie i żołnierskie uczucie do Marszałka. 
Wyraz tych uczuć miałem możność obserwować w dniach żałoby 
Marszałka po stracie siostry, Zofii Kadenacowej. Na życzenie 
Marszałka ks. biskup Gawlina udał się z Nim do Wilna na pogrzeb. 
Pełne serdeczności zachowanie się księdza biskupa i słowa jego 
mądrej pociechy wzbudziły we mnie dla niego najgłębszy 
szacunek. 
w WILNIE 
Wilno, 20 kwiecień 1933 
Dnia 20 kwietnia osobowym pociągiem rannym wyjechaliśmy z 
Marszałkiem Piłsudskim do Wilna. Oprócz mnie, jechał jeszcze mjr 
Kazimierz Busier. Wlekliśmy się, zatrzymując na wszystkich 
stacjach, gdyż w owym czasie pociąg dzienny do Wilna nie był 
jeszcze „przyśpieszony". Marszałek przeglądał pisma, a my z 
Busierem 
159 

siedzieliśmy w adiutanckim przedziale z kpt. Bolesławem Ziemiańskim 
i opowiadaliśmy sobie kawały. 
W Wilnie miała odbyć się nazajutrz wielka koncentracja 
wojskowa z udziałem tych oddziałów, które w 1919 r. brały udział 
w odzyskaniu ziemi wileńskiej. Marszałek Piłsudski osobiście 
kierował przygotowaniami i odbył szereg rozmów na ten temat. 
W Białymstoku zastaliśmy na dworcu duży transport wojskowy 
pod dowództwem płk. Kmicica-Skrzyńskiego, który, nie wiedząc 
dlaczego ściąga się do Wilna szereg różnych oddziałów 
wojskowych, wypytywał nas z nieukrywaną ciekawością, co to ma 
znaczyć. „Czyżbyśmy się szykowali na Hitlera" — pytał. 
Oczywiście zbyłem go ogólnikami i podałem jako przyczynę 
oficjalną wersję: czternastolecie zdobycia Wilna. Kto znał 
Marszałka, wiedział, że żadnych rocznic bliższych poza dziesięcioi 
dwudziestopięcioleciem nie uznawał, ale to już mi było obojętne. 
Bałem się jak ognia nasunąć najmniejszej sugestii, że chodzi o 
demonstrację przeciw Hitlerowi. Pamiętałem że akt „Na wypadek 
wojny z Niemcami", który przedwczoraj przepisywałem, pan 
Marszałek osobiście włożył do zawsze zamkniętej kasetki. 
Oznaczało to, że jest najściślej tajny. 
Na dworcu oczekiwał jak zwykle, wojewoda Marian Zyndram-- 
Kościałkowski i wicewojewoda Michałowski. Marszałek poprosił 
wojewodę do salonki i dłuższą chwilę z nim rozmawiał. Pani 
wojewodzina przysłała nam obiad, jako że postój w Białymstoku 
przypadł na godziny południowe. Zaraz też po opuszczeniu tej 
stacji zabraliśmy się do jedzenia. 
Zwykle tajemnica ruchów Marszałka była strzeżona tak surowo, 
że nawet personel stacyjny niekiedy dowiadywał się o przejeździe 
Marszałka dopiero z gazet z następnego dnia. Jednak obecnej 
podróży nadano specjalnie uroczysty charakter i ogłoszono ją 
uprzednio. W rezultacie mijaliśmy na stacjach tłumy wiwatujących 
ludzi, na które Marszałek spoglądał przez na wpół zapuszczone 
firanki w oknach z taką samą obojętnością, jak na mijane bezlistne 
jeszcze lasy i szare wczesno-wiosenne pola. Entuzjazm tłumów 
nigdy zdaje mi się Marszałka nie pochłaniał. Jego twarz, czy 
postępowanie wobec największego nawet uniesienia tłumów nie 
wyrażały nigdy tego aż nazbyt wyraźnego i ledwie ukrywanego 
zadowolenia, jaki mamy możność obserwować na zdjęciach 
aktualności filmowych czy też osobiście u osób, będących 
przedmiotem owacji i kultu tłumów. 
160 

Za dnia przyjechaliśmy do Wilna, gdzie na dworcu zebrała się 
liczniej niż zwykle elita miasta, a przed dworcem — tłumy. 
Marszałek odjechał samochodem z wojewodą Jaszczołtem i ze 
mną do pałacu Reprezentacyjnego. Po drodze wszędzie stały 
tłumy ludzi „wileńskich": spokojnych, powolnych i chłodnych. Nie 
są to ludzie skorzy do entuzjazmu, ani tym bardziej do jego 
uzewnętrzniania, ale pomimo tego okrzykom nie było końca. Z 
prawdziwym wzruszeniem spoglądałem na te tłumy, zebrane tu 
przecież dobrowolnie, gdy na widok marszałkowskiego wozu 
zdejmowały — jakby na jakąś niewidzialną komendę serc — 
czapki i kapelusze, jak unosiły je w górę i wznosiły chwytającym 
za serce, jakżeż nam miłym akcentem, okrzyki na cześć ich 
Wileńczuka — Marszałka. 
Do Wilna przybyła też pani Marszałkowa z córkami, a 
następnego dnia także pan premier Aleksander Prystor z żoną. W 
owym czasie między panią Marszałkowa a państwem 
premierostwem popsuły się dobre stosunki przyjacielskie i wynikła 
niemała trudność protokularna, jak to pogodzić z mającym się 
odbyć wielkim rautem, urządzanym przez pana premiera. Pan 
Marszałek polecił mi wówczas przeprowadzić na ten temat 
rozmowy i pewne rzeczy uzgodnić. Niestety, nie była to sprawa 
łatwa. Litwini naród uparty. Niezgoda przetrwała Marszałka i 
jeszcze po Jego śmierci nie została załagodzona. Wtedy, w 
kwietniu 1933 r., kursowałem jako łącznik między wszystkimi i od 
wszystkich obrywałem porządne cięgi. Pamiętam, że gdy 
zdawałem z przebiegu rozmów sprawę panu Marszałkowi, zapytał 
mnie: 
— A wy czemu tak spotnieliście? Na ogół Marszałek nie 
przejmował się zbytnio różnymi nieważnymi komerażami. 
Wilno, 21 kwiecień 1933 
Defilada skoncentrowanych w Wilnie oddziałów odbyła się 
około południa. Przedtem zawezwał mnie pan Marszałek i 
powiedział, że na trybunie, za Nim, ma stanąć mjr Busier i ja. 
— Stańcie tak, żebyście mnie chociaż trochę od wiatru zasłonili. 
— Rozkaz! Busier1, to tu będzie nawet bardzo użyteczny. 
— Właśnie, właśnie, ja na niego najwięcej liczę. 
1 Był to oficer o znacznej tuszy. 
161 

— Może by, panie Marszałku, tak jeszcze z paru oficerów 
postawić. 
— Nie, wy zaraz chcecie przesadzać. Wystarczy was dwóch. 
Jeszcze w przeddzień defilady poszliśmy obejrzeć poczynione 
na placu Łukiskim przygotowania. Trybuny były już gotowe, 
również dekoracje były ukończone. 
W koncentracji i defiladzie brały udział: l, 5 i 6 pułki piechoty 
Legionów, 41, 85, 76 i 77 pułki piechoty, l pułk szwoleżerów, 10 i 
13 pułki ułanów, 3 dyon artylerii konnej, l, 19 i 33 pułki artylerii 
lekkiej, 3 pułk artylerii ciężkiej i 3 baon saperów. 
Defiladę prowadził gen. Stefan Dąb-Biernacki, który podjechał 
konno pod trybunę marszałkowską, zasalutował szablą i 
zameldował: 
— Panie Marszałku, melduję posłusznie, że oddziały należące 
do wyprawy na Wilno w roku 1919 maszerują w defiladzie. 
Znowu ukłon szablą i po chwili jezdnia placu Łukiskiego 
zaczęła jęczeć pod miarowym, głuchym tupotem nóg żołnierzy l 
pułku piechoty Legionów. 
Generał Dąb-Biernacki stał na koniu, jak to regulamin 
wojskowy nakazuje, obok trybuny Marszałka. Otóż w pewnej chwili 
zauważyłem, że koń generała, przestraszywszy się czegoś, dał 
nagłego susa, a generał omal nie spadł z siodła. Pod koniec 
defilady doprowadzono generała nieomal zemdlonego do domu. 
Marszałek bardzo się tym wypadkiem zmartwił, a jakiś czas 
później wysłał mnie z Warszawy do Wilna specjalnie po to, aby się 
dowiedzieć o stanie zdrowia generała i jego samopoczuciu. Na 
szczęście, mogłem panu Marszałkowi przywieźć z Wilna jak 
najlepsze nowiny. 
Po skończonej defiladzie pan Marszałek udał się z panią Marszałkową 
i córkami do Swego brata Adama Piłsudskiego, który 
mieszkał w małej willi przy ulicy Montwiłłowskiej 15, tuż obok placu 
Łukiskiego. Po spożytym tam obiedzie powrócił do pałacu 
Reprezentacyjnego. 
Wilno, 22 kwiecień 
Rano przyjechał do Wilna min. Józef Beck. Ponieważ 
Marszałek Piłsudski uważał go prawie za domownika, więc też 
przyjął go z samego rana, jeszcze przed dokończeniem swej 
toalety; wkrótce przyjechał też ze swej osady podwileńskiej Borki, 
premier Alek- 
162 

sander Prystor i potem Marszałek konferował z obu członkami 
rządu. 
Przyszedł do mnie płk Zygmunt Wenda, a gdy mu 
powiedziałem o odbywanej w sąsiednim pokoju naradzie, rzekł: 
— Hitler narobi w portki, jak się o tej naradzie dowie. Ostatnim 
akordem uroczystości wileńskich był raut, urządzony przez 
prezesa Rady Ministrów i panią Janinę Prystorową w salonach 
recepcyjnych pałacu Reprezentacyjnego. Odbył się między godzinami 
17 i 20, gromadząc całą elitę społeczeństwa wileńskiego z 
ks. arcybiskupem Jałbrzykowskim na czele. Sam Marszałek 
przybył o wpół do szóstej i przywitawszy się ze znaczną częścią 
gości, prowadził długą z nimi rozmowę. 
Warszawa, 29 kwiecień 
1933 
Pan Marszałek ma dużo przyjęć cywilnych. Przebywa wciąż w 
Belwederze. Przychodzę tylko na chwilę o 12 lub l w nocy, aby 
zapytać o rozkazy, przynieść prasę zagraniczną i czasem jakąś 
plotkę „z miasta" lub ze świata. 
Warszawa, l maj 1933 
Po południu przyjął pan Marszałek na długiej konferencji, w 
obecności ministra Józefa Becka, posła sowieckiego Antenowa 
Owsiejenkę. 
O 12 godzinie w nocy przyniosłem francuskie i angielskie ilustracje. 
W czasie rozmowy pan Marszałek powiedział (był w 
doskonałym humorze): 
— Przemawiał dzisiaj dziad do obrazu. 
— Pan Marszałek mówi o Owsiejence? 
— Nie, ja mówię o sobie. I zaraz potem dodał: 
— Postarajcie się o jakieś pismo moskiewskie. 
— Rozkaz! Dwójka ma, jutro przyniosę. 

DRUGA ELEKCJA PREZYDENTA MOŚCICKIEGO 
Marszałek Piłsudski miał posłuch bezwzględny i zdaje się nie 
będę w błędzie, gdy dodam, że i bezkrytyczny. Jego autorytet był 
tak wielki, że żaden czynnik w państwie nie zawahałby się 
wykonać Jego polecenia, nie rozumiejąc istoty tego polecenia 
nawet w ogólnym zarysie. Oczywiście jest to teoria, gdyż 
Marszałek wymagał, aby Go rozumiano. Wspominam o tym 
jedynie dlatego, aby tym mocniej uwypuklić pilne przestrzeganie 
przez Marszałka należnych głowie państwa form. Nie zdarzyło mi 
się ani razu zaobserwować, aby pan Marszałek przebywając w 
obecności pana Prezydenta, nie podkreślił, że pierwszą osobą jest 
nie On, lecz pan Prezydent. Przestrzegał tego pilnie przy wszelkich 
wystąpieniach oficjalnych. Świadkami takiego postępowania były 
też niejednokrotnie tłumy ludności na różnych uroczystościach 
publicznych. Wystarczy tylko przypomnieć rewię kawalerii w 1933 
r. na Błoniach pod Krakowem. Jak zwykle w podobnych 
wypadkach. Marszałek przybył wówczas na miejsce defilady przed 
Prezydentem, oczekiwał Go, a gdy nadjechał — pierwszy złożył 
Mu ukłon wojskowy. Pomimo iż łączyły Go stosunki przyjaźni z 
Ignacym Mościckim, nigdy nie zapominał o tym, że Jego przyjaciel 
pełnił najwyższy urząd w państwie. Trzeba naprawdę posiadać w 
sobie wiarę wielkości niepowszechną, aby skutecznie oprzeć się 
pokusie najwyższego splendoru i umieć zastosowaćdo siebie 
samego wskazówkę, daną innym. Wczerwcu 1926 r. Józef 
Piłsudski powiedział bowiem: „wybierzcie kogo chcecie, ale tego 
kogo wybierzecie musicie szanować". Wielki wychowawca narodu 
polskiego przestrzegał surowo wykonywania rzuconego przez 
siebie rozkazu. A surowość Jego nigdy nie była mniejsza dla 
własnych aniżeli cudzych postępków. 
Niechętny wszelkim formom pustym, i na ogół mało liczący się 
164 

z nimi, nie zaniedbywał nigdy, gdy tylko zdrowie Mu pozwalało, 
złożyć osobiście życzeń noworocznych na Zamku, a gdy w roku 
1932 czy 1933 nie mógł tego uczynić, wysłał mnie, abym Pana 
Prezydenta w Jego imieniu przeprosił i zameldował, że jest 
niezdrów. Również pilnie przestrzegał wszelkich innych 
zwyczajów, które podkreślały hierarchię urzędu Pana Prezydenta. 
Lojalność Marszałka Piłsudskiego i oznaki niezwykłej 
delikatności ze strony pana Prezydenta Mościckiego, okazywane 
Marszałkowi Piłsudskiemu na każdym kroku i przy każdej okazji, 
były dla mnie, patrzącego szeroko otwartymi oczami, wzruszające 
i niezwykłe. W czasie mej służby nie doszła mnie nawet plotka, 
która by wskazywała na zamącenie harmonii między tymi dwoma 
ludźmi, aczkolwiek wielkimi, ale, bądź co bądź, przecież tylko 
ludźmi. 
W maju 1933 r. upływało pierwsze siedmiolecie prezydentury 
Ignacego Mościckiego. W tym też miesiącu miały nastąpić wybory 
nowego prezydenta. Zanim stała się wiadoma ponowna 
kandydatura Ignacego Mościckiego, snuliśmy różne domysły na 
temat przypuszczalnego nowego elekta. Niektórzy sądzili, że teraz 
może zechce przyjąć kandydaturę sam pan Marszałek i z tej racji 
nie mogłem się nigdzie pokazać, aby nie zasypano mnie 
pytaniami. Odpowiadałem krótko: 
— Nie wiem. 
I nawet nie kłamałem, jak to musiałem wielokrotnie z konieczności 
czynić w innych okolicznościach, gdyż rzeczywiście nie 
wiedziałem. Po pewnym czasie jednak ciekawość udzieliła się 
również i mnie samemu. Toteż skorzystałem z pewnej 
nadarzającej się okazji i nawiązałem z panem Marszałkiem na ten 
temat rozmowę. 
— W mieście — zacząłem — aż huczy od domysłów kto 
będzie nowym prezydentem. 
Marszałek rozłożył ręce ruchem obojętnym. 
— Niech sobie huczy. 
— Dużo ludzi mówi, że pan Marszałek teraz sam będzie prezydentem. 
— Niech sobie mówią. 
Początek rozmowy nie był zachęcający, niemniej jednak nie 
dałem za wygraną. 
— Mnie się wydaje, że może mają rację. 
— Niech sobie mają. 
Był to właśnie koniec kolacji, Marszałek pił już herbatę i jed- 
165 

nocześnie palił papierosa. Najwidoczniej domyślał się, że chciałem 
dowiedzieć się kto będzie kandydatem na prezydenta i po prostu 
podkpiwał sobie ze mnie. Często przekomarzał się w podobny sposób, 
gdy nie chciał czegoś powiedzieć. 
Gdy już zrezygnowałem z tego, że się dowiem nazwiska 
nowego przyszłego elekta. Marszałek rzekł do mnie 
niespodziewanie: 
— Wy koniecznie chcecie wyciągnąć mnie na słówka, chcecie 
bym wam się zwierzył. 
Zaprzeczyłem gorąco, ale to Marszałka w tym wypadku nie 
przekonało. 
— Ciekawski, jak baba — rzekł — mój oficer nie może być ciekawski. 
Zrobiło mi się przykro, począłem się sumitować i tłumaczyć, że 
przecież taki bardzo ciekawski nie jestem i, że kwestia kandydatury 
prezydenta może być wprawdzie do czasu poufna, ale nie 
tajna. 
— No już dobrze. Ja i tak wiem, że jesteście wygadany. 
Powiedzcie mi jeszcze, czy może was kto do tej indagacji namówił. 
— Nie, panie Marszałku, — odpowiedziałem zbolałym głosem 
— na siuchty to ja nie idę. 
Marszałek patrzył na mnie przenikliwie. 
Dodałem jeszcze wtedy: 
— Sam panie Marszałku jestem ciekaw, czy może będziemy 
przenosić się na Zamek. Marszałek fuknął: 
— Na Zamek! Jeszcze czego? Czy wy nie wiecie, jakie tam 
przeciągi? Dla tych samych przeciągów nigdy bym prezydentem 
nie został. Rozumiecie? 
Chociaż te „przeciągi" nie bardzo mnie przekonywały, odpowiedziałem 
krótko: 
— Tak jest, panie Marszałku. 
Już po koncentracji wileńskiej dowiedzieliśmy się, że 
prezydentem na następne siedmiolecie ma pozostać nadal Ignacy 
Mościcki. Do szerokich kół wiadomość ta przedostała się jednak 
dopiero 5 maja, w którym to dniu prezydium klubu 
parlamentarnego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem 
uchwaliło kandydaturę Prezydenta Mościckiego postawić na 
Zgromadzeniu Narodowym. W trzy dni później, dnia 8 maja. 
Zgromadzenie Narodowe wybrało wszystkimi 
166 

ważnymi głosami kandydata B.B. Na 343 obecnych, oddano 332 
ważnych głosów. Niezwłocznie po dokonanym wyborze 
marszałkowie sejmu i senatu, Świtalski i Raczkiewicz, udali się na 
Zamek, gdzie obwieścili panu Prezydentowi rezultat wyborów. 
Następnego dnia Ignacy Mościcki złożył przysięgę na ręce 
Zgromadzenia Narodowego, zebranego w tym celu na Zamku. 
Tego samego dnia premier Aleksander Prystor oddał do 
dyspozycji nowo-obranego Prezydenta swój gabinet. Dnia 10 maja 
prezydent Mościcki powierzył uformowanie nowego rządu 
Januszowi Jędrzejewiczowi, dotychczasowemu ministrowi oświaty 
i wyznań religijnych. Janusz Jędrzejewicz misję przyjął i uformował 
nowy gabinet w następującym składzie: minister spraw 
wewnętrznych — Bronisław Piernacki, minister spraw 
zagranicznych — Józef Beck, minister spraw wojskowych — Józef 
Piłsudski, minister skarbu — prof. Władysław Marian Zawadzki, 
minister sprawiedliwości — Czesław Michałowski, minister wyznań 
religijnych i oświecenia publicznego — Janusz Jędrzejewicz (od 
22 lutego 1934 r. — Wacław Jędrzejewicz), minister rolnictwa i 
reform rolnych — Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski, minister 
przemysłu i handlu — dr Ferdynand Zarzycki, minister komunikacji 
— inż. Michał Butkiewicz, minister opieki społecznej — dr Stefan 
Hubicki, minister poczt i telegrafów — inż. Emil Kaliński. 
Dnia 4 czerwca pan Prezydent dokonał uroczystego aktu 
objęcia władzy. 

DLACZEGO POJECHAŁEM NA SYBIR 
Późnymi wieczorami, a niekiedy i nocami, gdy na Marszałka 
nadchodziła bezsenność, a ponadto gdy był w dobrym 
usposobieniu, lubił opowiadać o swych przejściach z dawnych lat. 
Najchętniej wracał myślami do swej młodości, do domu 
rodzinnego, do przyjaciół lat dziecinnych. Na jesieni 1932 r. dużo 
opowiadał o swym pobycie na Syberii i o przygodach tam 
doznanych. Z opowiadań tych skomponowałem spory artykuł, 
który wydrukowałem 19 marca 1933 r. w „Wiadomościach 
Literackich". Z pewną tremą podawałem go panu Marszałkowi do 
przeczytania, ale wbrew swym przewidywaniom bury nie dostałem, 
przeciwnie, artykuł spowodował dalsze opowiadania i 
wspomnienia. Notowałem je skrzętnie i pracę swoją o „Józefie 
Piłsudskim na Syberii" stale poszerzałem. Na wiosnę, w jednej z 
rozmów ze mną, pan Marszałek powiedział, że bardzo jest 
ciekawy, jak teraz wygląda kraj Jego dawnego zesłania. 
Przemknęło mi wtedy przez myśl, że do mej pracy prawie 
konieczne jest dokonanie „wizji lokalnej" na Sybirze. Bez wahania 
też zagadnąłem: 
— To może ja pojechałbym zobaczyć te miejsca? Marszałek 
nie zaprotestował, tylko powiedział: 
— Wy do jazdy zawsze skory. 
Chociaż pierwsza rozmowa nie dała rezultatu konkretnego, 
sama idea wyjazdu na Sybir utkwiła mi głęboko w głowie i już nie 
dawała spokoju. Zacząłem gromadzić literaturę, ślęczeć nad 
mapami i chodzić po świecie, jak zawsze przed 
urzeczywistnieniem planu ciekawej podróży, nieco nieprzytomnie. 
Znałem ten swój stan z przed wielu innych podróży i zrozumiałem, 
że nie znajdę spokoju, dopóki wyjazdu nad rzekę Lenę i jezioro 
Bajkał nie zrealizuję. Przestałem nawet pracować dalej nad swoim 
„Józefem Piłsudskim na Syberii", 
168 

gdyż zdawało mi się, że nie mam prawa tego robić bez 
uprzedniego zobaczenia miejsc Jego cierpień. 
Pewnego razu znowu poruszyłem temat syberyjski. 
— A może by jednak pojechać, panie Marszałku do tej Tunki? 
Marszałek rozparł się wygodnie w fotelu i patrzał na mnie, 
przymrużając to jedno, to drugie oko. 
— Ja już wiem — rzekł — że nie dacie mi teraz spokoju. Ja już 
o tej sprawie myślałem i powiem wam nawet pod wielkim 
sekretem, że postawiłem z tej racji pasjans. 
— Pewnie wyszedł... 
— No, no, no, jaki pewny swego. Ja wam właśnie tego nie 
powiem, i nic z waszej ciekawości, panie kapitanie. 
W końcu, po długich przekomarzaniach, pan Marszałek 
powiedział, że gdy chcę to mogę jechać do Kireńska i Tunki, ale 
przy tym dodał: „Ja was do tego nie zmuszam; nie chcecie — nie 
jedźcie". 
Naturalnie, bardzo chciałem jechać. 
Niezwłocznie po tej rozmowie, zgłosiłem się do ministra Becka i 
poprosiłem o pomoc w sprawie uzyskania wizy. Ponieważ był to 
prawdziwy szczyt krótkiej sielanki polsko-sowieckiej, przeto nie 
należało się spodziewać jakichkolwiek trudności. I rzeczywiście, 
nie napotkałem ich. 

PODRÓŻ Z KAROLEM RADKIEM 
[..J Lato 1933 r. było, jak wiadomo, czasem bardzo dobrych 
stosunków ze Związkiem Radzieckim. Dopiero co zawarty pakt o 
nieagresji posiadał całą świeżość i wdzięk młodości. Prasa bolszewicka 
do polskiej, polska do bolszewickiej — strzelały 
komplementami; Otmar* przeżywał swoje miodowe miesiące z 
Moskwą; wzajemnym wizytom nie było końca. W Polsce bawił 
właśnie znany komunista Karol Radek. Podejmowano go u nas 
gościnnie i ciepło. 
Przed wyjazdem na Sybir pytałem Marszałka Piłsudskiego, czy 
mogę iść do ambasady sowieckiej, aby podziękować za wykazaną 
w stosunku do zamierzonej przeze mnie podróży dużą 
uprzejmość. Ponieważ Pan Marszałek uznał to za konieczne, 
udałem się na ulicę Poznańską i zgłosiłem do posła Anionowa 
Owsiejenki. Gdy dowiedział się o dniu mego wyjazdu, powiedział: 
— A, to pan pojedzie z Karolem Radkiem. 
Owsiejenko mówił dobrze po polsku i zewnętrznie niczym nie 
przypominał, aby miał być jednym z najgroźniejszych rewolucjonistów 
komunistycznych. Ten szczupły, dość wątły człowiek, o 
oczach przysłoniętych szkłami, o cichym głosie i łagodnych 
ruchach wyglądał raczej na doktora medycyny od chorób 
dziecięcych, a nie na zdobywcę Pałacu Zimowego w Petersburgu i 
zapamiętałego prześladowcę klasy posiadającej. Również i jego 
„entourage" daleki był od tego, czego można by oczekiwać od 
takiego jak on przywódcy biednych robotników. Piękne dywany, 
meble i obrazy upodobniały wnętrze ambasady sowieckiej do 
ambasad wszystkich innych państw. 
* Pseudonim Jana Stanisława Bersona w latach 1932-1935 korespondenta 
Polskiej Agencji Telegraficznej i „Gazety Polskiej" w Moskwie. 
170 

Rozmowa nie kleiła się. Owsiejenko zapytał, czy byłem na 
wojnie. Moja odpowiedź nie bardzo poszła mu w smak, gdyż, 
oczywiście, nie miałem powodu ukrywać, że brałem udział w 
wojnie z jego czerwonymi współziomkami i że nawet byłem przez 
nich raniony. 
Gdy później opowiedziałem Marszałkowi Piłsudskiemu o tej wizycie, 
Marszałek rzekł: 
— Bardzo się wam sensacyjnie ta podróż sybirska zaczęła. O 
Radku to pewno zaraz sobie do sztambucha zapiszecie. 
W kilka miesięcy później, gdy przeczytał moje sprawozdanie z 
pobytu w Rosji, przypomniał sobie tę rozmowę: „A jednak — rzekł 
wtedy — o tym Radku nie napisaliście". Odpowiedziałem, że 
odłożyłem to do swego pamiętnika. 
Karola Radka zobaczyłem pierwszy raz w kawiarni Ipsu. 
Siedział z płk. Ścieżyńskim i jakimś nieznanym mi panem. Później 
przysiadł się do nich pewien znany poeta Władysław Broniewski i 
coś opowiadał. Już nie pamiętam kto zwrócił mi wtedy uwagę: 
— Niech pan spojrzy, tam siedzi Radek. 
Zobaczyłem człowieka chuderlawego, przygarbionego, 
mającego w swoim „exterieurze" coś brudnego. Środek czaszki 
miał prawie łysy, po bokach, nad uszami sterczały mu kręcące się 
nieco i potargane włosy. Jego rysy nie pozwalały wątpić ani na 
chwilę, że jest Żydem. Mówił z ożywieniem, głosem wysokim i 
machał rękami. 
Pociąg do Moskwy odchodził o 7 rano. Gdy przyszedłem na 
peron zastałem już Karola Radka, oraz odprowadzających go płk. 
Ścieżyńskiego, posła Owsiejenkę i znanego aktora Jaracza. 
Owsiejenko przedstawił mnie: 
— Adiutant Marszałka Piłsudskiego. 
Radek wiedział już, że mam jechać tym samym pociągiem, 
więc nie okazał zdziwienia. 
Siedliśmy w jednym przedziale. 
Przez długi czas milczeliśmy obaj, pierwszy zaczął rozmowę 
Radek. Był on najwyraźniej podniecony pobytem w Polsce, życiem 
w warunkach kulturalnych, no i wspomnieniami młodości. Urodził 
się przecież i wychował w Małopolsce, język polski był językiem 
jego myśli, a jego kultura była kulturą polską. Nic też dziwnego, że 
pobyt w kraju rodzinnym, odwiedziny u matki, wspomnienia — 
wszystko to złożyło się na to, że ten stary rewolucjonista, siedzący 
171 

właśnie na wprost mnie w przedziale ekspresu Warszawa- 
Niegorełoje, był prawie w gorączce. 
Oczywiście hamował swoje uczucia i do słów zadowolenia z wizyty 
w Polsce nie omieszkiwał dodawać uwag krytycznych, 
niemniej jednak wyczuwałem w jego tonie zazdrość do naszej 
skromnej, ale nie w zestawieniu z sowiecką — rzeczywistości. Nie 
starałem się przerywać mu potoku wymowy. Opowiadał o swojej 
wycieczce do Tarnowa, o tym, że widział Gdynię. „Postawienie 
Gdyni — mówił — zadecydowało o dostępie Polski do morza na 
zawsze". Nie mogło, oczywiście, nie być mowy o Marszałku 
Piłsudskim. 
— Ciekawe — mówił Karol Radek — że ani nasz Stalin ani 
wasz Piłsudski nie zajmują właściwie żadnych stanowisk, które by 
dawały im formalne prawo do rządzenia. Po prostu rządzą dlatego, 
że zarówno cała warstwa rządząca jak i większość społeczeństwa 
uważa ich za najlepszych, najmądrzejszych i najgenialniejszych. 
To stanowi ich siłę. 
Potem mówił, snując nowe porównania, o piłsudczykach. 
— Wy jesteście tym samym w Polsce, czym nasi towarzysze 
partyjni są w Związku. Stanowicie trzon. Wszyscy, jak my, znacie 
się, wzajem sobie ufacie i wzajemnie się podtrzymujecie. Nawet w 
stosunkach towarzyskich najlepiej czujecie się w swoich 
legionowych kołach. To śmieszne, ale macie ten sam zwyczaj 
mówienia, wspominając o jakimś urzędzie lub oddziale 
wojskowym, że jest w nim ten lub inny legionista, przy czym często 
nie bywa to najwyższy oficer czy urzędnik. 
Rozgadawszy się na dobre, Radek począł snuć rozważania na 
temat dobrych stosunków polsko-sowieckich. Wydawał się być ich 
wielkim zwolennikiem. Mówił dużo przykrych rzeczy o faszystach, 
o Hitlerze, a wreszcie, nieoczekiwanie dodał: 
— Tylko dlaczego Beck posyła do Berlina Lipskiego... Nie 
zrozumiałem wówczas tych słów i spojrzałem na niego pytająco. 
Radek wyrzucił z siebie dość gwałtownie: 
— Toć to przecież zwolennik faszystowskich Niemiec! Znacznie 
później uderzyła mnie przenikliwość tego człowieka i jego dobre 
informacje. Wówczas powiedziałem tylko: „Nie znam poglądów 
pana Lipskiego, ale wiem, że minister Beck nie uzależnia swej 
polityki od sympatii swych ambasadorów". 
172 

Zaraz też sprowadziłem rozmowę na inne tory. 
— Czy pan nie zamierza — zapytałem — sprowadzić do 
Moskwy swej matki? 
Radek kiwnął głową. 
—Chciałem — rzekł — ale ona nie chce wyjechać z Tarnowa. 
Poczciwa matka pracuje jako nauczycielka i powiada, że bez tej 
pracy czułaby się nieszczęśliwa. Ona już w Polsce zostanie. 
Gdy w parę lat później przeczytałem w prasie, jak ta biedna 
staruszka cierpiała na wieść o uwięzieniu jej syna, przypomniały 
mi się wówczas jego oczy, gdy o niej mówił. Ich twardy, chłodny 
wyraz rozpełzł się gdzieś, jakby wsiąkł w głąb czaszki, pozostała 
w nich miękkość i mgła. 
Nadszedł kelner z wagonu restauracyjnego i oznajmił: 
— Prosimy na śniadanie. Zwróciłem się do Radka. 
— Pójdziemy? 
Kiwnął głową, po czym wyjął z walizki jakąś grubą kopertę z 
papierami i wsunął ją pod kamizelkę, w spodnie. 
— Tak będzie lepiej — rzekł. 
Gdy przejeżdżaliśmy granicę sowiecką, Radek wychylił się z 
okna, machał ręką strażnikom granicznym i pokrzykiwał: „Ot, już 
moja sowiecka ojczyzna". W Niegorełoje rzekł: „Teraz ja się będę 
panem opiekował". Poszliśmy razem do naczelnika komory celnej, 
długono-sego Gruzina, odznaczonego jakimś orderem. Ze 
zdumieniem zauważyłem wtedy, że Karol Radek mówił wprost 
okropną rosyjszczy-zną[!]. Przekręcał słowa, wtrącał polonizmy, a 
jego „udarenie" wprawiało w wesołość nawet mnie, który przecież 
pod tym względem miałem zawsze wiele grzechów na sumieniu. 
Widząc moją zdziwioną minę, rzekł: 
— Nigdy już pewnie nie nauczę się dobrze mówić tym... 
językiem. Jedynie Gruzin, obecny przy naszej rozmowie i sam 
mówiący ohydnym akcentem, zauważył dobrodusznie: 
— Nie przesadzajcie, towarzyszu, mówicie świetnie. W 
pociągu sowieckim również ulokowaliśmy się razem, po czym 
poszliśmy na obiad do wagonu restauracyjnego. Radek miał 
doskonały apetyt i pomimo swej drobnej postaci zjadł dwa razy 
więcej ode mnie. Wiele osób go poznawało, niektórzy, wiedząc z 
prasy o jego pobycie w Polsce, zagadywali: 
173 

— A cóż tam u nich słychać? 
Radek wdawał się w rozmowy chętnie. Nie wiem czy to na mój 
benefis, ale na ogół wyrażał się o Polsce dobrze, powtarzając 
wielokrotnie: „Stary Piłsudski nie da się wplątać w wojnę ze Związkiem 
Radzieckim. Na co mu to". 
Zagadnąłem go czy w Polsce zetknął się z komunistami. 
Spojrzał na mnie podejrzliwie. 
— Nie — odrzekł krótko. 
Przypomniało mi się, że widziałem go w Ipsie w towarzystwie 
poety-komunisty. 
— No, ale tych naszych komunistów oswojonych, salonowych, 
to pan poznał. 
Przytaknął niechętnie. 
— Tak, rozmawiałem z nimi na przyjęciu. 
— A co pan powie o poecie...? 
Radek dość lekceważąco machnął rękami i wzruszył ramionami. 
— Odpowiem panu na to wierszem: 
Cóż ty dla mnie za towarzysz 
Gdy ja robię, a ty marzysz. 
Dotknąwszy tematu literatury, nie było już sposobu nie poruszyć 
sprawy wrażeń Antoniego Słonimskiego o Rosji. Jak wiadomo, 
wrażenia te były dla bolszewików bardzo przykre. [— —] Radek nie 
miał słów oburzenia na Słonimskiego. 
— Ten człowiek — rzekł — widział nasz Związek przez niedopchany 
frykasami żołądek. 
Gdy wróciliśmy do wagonu sypialnego zauważyłem, że w moim 
podręcznym neseserze ktoś oderwał podszewkę i zajrzał, czy nie 
wiozę czegoś podejrzanego. Pokazałem to Radkowi: „Jak na 
początek — rzekłem — to wcale nieźle". Stropił się nieco, ale zaraz 
opamiętał i rzekł; 
— To na pewno zrobił ktoś z wywiadu angielskiego lub niemieckiego, 
jeszcze w Polsce. Szpicla angielskiego pokazano mi już w 
Warszawie na stacji. Jechał z nami do samych Stołpców. 
Następnego dnia rano mieliśmy daleko za sobą Białoruś i 
jechaliśmy przez Rosję właściwą. Gdzieś po drodze wsiadł do 
naszego przedziału wysokiej rangi oficer czerwonej armii i 
rozmawiał z Radkiem o polityce zagranicznej. Najwięcej 
interesowało go to, czy 
174 

Polska razem z Niemcami napadnie na Związek, czy nie napadnie. 
Radek twierdził, że nie. „Bądźcie pewni towarzyszu — mówił — że 
to samo powiem samemu Stalinowi". Wojskowy kiwnął głową: 
„Nie do wiary, nie do wiary" — powtarzał. 
Na dworcu w Moskwie oczekiwała Karola Radka jego żona i 
piętnastoletnia córka. Rzuciły mu się na szyję zupełnie tak samo, 
jakby znajdowały się w samym sercu zgniłego świata 
burżuazyjnego. 
Żona Radka pochodzi z Polski. Jej miastem rodzinnym jest 
Piotrków Trybunalski, a zawodem — medycyna. 
— Moja żona — mówił o niej Radek — pracuje cały dzień w 
szpitalu, widujemy się dopiero późnym wieczorem. 
Córeczka miała miłą powierzchowność i zewnętrznie niczym 
nie różniła się od tysięcy tak zwanych żydóweczek. Szczupła, 
ruchliwa, o dużych oczach i obrotnym języku robiła sympatyczne 
wrażenie. Do ojca zagadała po rosyjsku, na co ten całując ją, 
odezwał się po polsku. 
— Jak się masz moja mała. 
Opowiedział mi później, że pewnego razu zapytała go niespodziewanie 
: 
— Powiedz mi, mój drogi, co to jest Żyd? 
Miała to być prawdopodobnie ilustracja tego, jak dalece antysemityzm 
został w Związku Sowieckim wypleniony. [— —] 
Niestety, nie usłyszałem jakiej definicji na określenie słowa — 
Żyd — Radek użył. 
W Moskwie zabawiłem około tygodnia. Miałem więc czas, aby 
wywiązać się z obietnicy danej Radkowi, że odwiedzę go w jego 
mieszkaniu prywatnym. 
Mieszkał wówczas w wielkim, nowym budynku, opodal rzeki 
Moskwy, na dziewiątym czy też dziesiątym piętrze. Przygodny 
znajomy z windy, widząc, że jedziemy w górę bez zatrzymania się, 
oświadczył z ulgą: „Zdaje się, że dzisiaj winda funkcjonuje dobrze". 
— A bywa inaczej? — zapytałem. 
Spojrzał na mnie, jak na człowieka z księżyca. 
— Wy czto, s urna saszli... 
Karol Radek posiadał mieszkanie bardzo obszerne. Sześć 
wielkich pokojów i olbrzymi taras na dachu mogłoby wystarczyć 
nawet dla znacznie liczniejszej rodziny, aniżeli jego. 
175 

Gabinet Radka wyglądał dość oryginalnie. Jedynymi meblami w 
nim były krzesła i mały stolik. Na podłodze leżały całe stosy 
książek i czasopism w najróżniejszych językach. Na ścianie, jako 
ozdoba, widniała podobizna Karola Marksa. Wszystko razem przypominało 
wielki śmietnik, a w najlepszym razie kantor podrzędnej 
firmy księgarskiej. W środku tego bałaganu kręcił się nerwowo sam 
gospodarz. Widocznie tkwiły w nim resztki poczucia estetyki, gdyż 
począł usprawiedliwiać się z tego nieładu. 
— Mamy bardzo leniwą pracownicę domową. Ani rusz 
przyuczyć ją do jakiego takiego porządku. 
Wyszliśmy razem na taras, skąd roztaczał się piękny widok na 
nadrzeczną część Moskwy. Radek opowiadał mi z przejęciem, jak 
to Moskwa będzie w najbliższych latach rozbudowana i upiększona. 
Słuchałem tego z tak samo wielkim zdumieniem, z jakim w 
trzy lata później, podczas drugiej wizyty w Moskwie, zaobserwowałem, 
że właściwie nic z tych planów nie zostało wykonane. 
Zapytałem, czy był u Stalina. 
— Nie, Stalina w Moskwie nie ma. 
Później, gdy Karol Radek został właśnie na rozkaz Stalina 
postawiony przed sądem, uderzyło mnie, że przecież wówczas 
mówił mi o sobie parokrotnie, jako o jego mężu zaufania. I mówił to 
z taką pewnością i wiarą, że nie wątpię dotychczas, aby nim nie był 
naprawdę. A później... Stare powiedzenie polskie o łasce pańskiej, 
jeżdżącej na pstrym koniu stało się w jego życiu tragiczną prawdą. 

PIELGRZYMKA DO KIREŃSKA I TUNKI 
Do Kireńska przyjechałem w 1933 r., a więc w szesnaście lat 
po uwolnieniu ostatniego zesłańca carskiego. Ślady pobytu 
„gasudarstwiennych prestupnikow" poczęły się już zacierać nie 
tylko w pamięci „starożyłów"1, ale też i w terenie. Więzienia, 
areszty, domy „policejskich isprawników", a nawet groby poczęły 
się już rozpadać, albo nawet porozpadały się zupełnie. Jedynym 
widocznym śladem obecności ongiś Polaków we współczesnym 
Kireńsku, jaki znalazłem, była nazwa pobliskiej miejscowości 
Kazimierzowo, oraz trakt, zwany na odcinku od Kireńska do wsi 
Zaborje „polską drogą". 
W Kazimierzowie Polacy dzisiaj nie mieszkają, jednak polska 
nazwa miejscowości zachowała się, świadcząc o narodowości jej 
założycieli. Należy przy tym wspomnieć, że ludność syberyjska 
nazywała dawniej żartobliwie naszych rodaków Kazimierzami 
Kazi-mierzowiczami. Do nieznajomego Polaka zwracano się 
zawsze per Kazimir Kazimirowicz, podobnie jak obecnie Anglicy 
zwracają się do każdego Araba per Mohamed. W Kireńsku każde 
dziecko wie, że Kazimierzowo założyli „Paljaki". 
Co do nazwy „Polskaja doroga", to historia jej sięga lat 
powstaniowych. Według opowiadania Siemiona Andrejewicza 
Karpo-wicza, przewodniczącego rejonowego sowietu w Kireńsku, 
mieli ją budować polscy powstańcy. 
— Jeszcze parę lat temu — mówił starosta kireński — stał przy 
tej drodze krzyż polski, katolicki. Teraz go już nie ma. Zwalił go 
wiatr, a później ktoś porąbał na opał. 
Domy w Kireńsku buduje się z drzewa. Podlegają one częstym 
pożarom, niszczą się łatwo i jako tanie nie są przedmiotem takiej 
1 Starczył — tubylec-Rosjanin, urodzony w Syberii. 
177 

troskliwości, jak budowle z materiałów kosztowniejszych. Sprawia 
to, że w miasteczku jest bardzo mało domów starych, ulice zaś 
wciąż podlegają zmianom. Pośrednim skutkiem tego stanu jest 
trudność w orientowaniu się we wciąż zmienianej, bezładnej gromadzie 
budowli, co przy jakichkolwiek poszukiwaniach szczególnie 
daje się we znaki. Nie łatwo też było mi znaleźć te miejsca, które 
znał Józef Piłsudski. We wszystkim musiałem zdać się na zawodną 
pamięć ludzi starych. Najłatwiej poszedł mi wywiad o więzieniach, 
których istnienie tkwiło bardzo mocno w świadomości wszystkich 
mieszkańców. Było tych więzień dwa: murowane, wybudowane już 
po wyjeździe Józefa Piłsudskiego, które po rewolucji 
październikowej ludność zburzyła, a materiał rozebrała na budowę 
pieców i kominów, oraz drugie — drewniane, pamiętające 
późniejszego Marszałka Polski. Zainteresowałem się, oczywiście, 
tylko drugim. Już z opowiadań Komendanta wiedziałem, że w 
więzieniu tym odbył On część kary za udział w buncie irkuckim, za 
który został skazany na sześć miesięcy zamknięcia. W nim to 
spędzał dni i noce w temperaturze kilkudziesięciu stopni mrozu i 
stąd wynoszono Go na wpół żywego do szpitala. 
Pobyt w tym więzieniu sprawił, że nawet nieczułe władze 
carskie zgodziły się na przeniesienie Go później z Kireńska do 
Tunki, miejscowości położonej mniej więcej o półtora tysiąca 
kilometrów na południe, a więc w klimacie nieco łagodniejszym. Z 
tej samej niewątpliwie przyczyny koledzy zesłańcy z nowego 
miejsca pobytu, zobaczywszy Jego wynędzniałą postać, orzekli 
zgodnie, że „niedołgo-wiecznyj eto malczik"2. Na szczęście 
proroctwo to nie spełniło się. Silny organizm pokonał wszystkie 
niedomagania, i Józef Piłsudski po powrocie z Sybiru stanął do 
walki o niepodległość, bez przeszkód ze strony Swej konstrukcji 
fizycznej. 
Więzienie, o którym mowa, zostało opuszczone od czasu 
wybudowania nowego, murowanego. Już szereg lat przed 
rewolucją stało puste, jako ruina. „Isprawnik" miał tam swoje 
chlewy i kurniki. Za czasów bolszewickich mieszkańcy rozbierali 
po trochu ściany i podłogi, aż wreszcie, na krótko przed moim 
przyjazdem, usunięto z rozporządzenia sowietu rejonowego 
ostatnie jego ślady. Teraz 
2 Według ustnej relacji p. Stefana Juszczyńskiego, towarzysza zesłania 
Józefa Piłsudskiego z Tunki. 
178 

część placu spod tego więzienia zajmuje drewniana wieża 
strażacka, ogrodzona parkanem z desek. 
Naprzeciwko więzienia znajduje się dom piętrowy, w którym, w 
latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, mieściło się biuro 
„policejskawo isprawnika". U niego to musieli meldować się co 
pewien czas oznaczony dowolnie (niekiedy codziennie) wszyscy 
zesłańcy. W ten sposób była sprawowana kontrola i dozór nad 
nimi. Prawo carskie wymagało, aby „gosudarstwiennyj prestupnik", 
który wydali się poza obręb przepisanej mu do zamieszkania 
miejscowości, podlegał karze. Przy złej woli „isprawnik" mógł 
każdego zesłańca w dowolnym czasie ukarać, gdyż przepisu tego 
nie sposób było przestrzegać. Prawo to stanowiło dla władz 
policyjnych dogodny oręż do bezkarnego szykanowania 
„krnąbrnych" zesłańców. 
Do domu „isprawnika" przychodził meldować się również i 
Józef Piłsudski, dwudziestoletni chłopiec o bujnej czuprynie i 
bujnej fantazji. 
Antoni Kułberg, ostatni zesłaniec polityczny w Kireńsku, który 
przebywa tam od 1896 r., obecnie oczywiście dobrowolnie, tak o 
tamtejszym „isprawniku" opowiadał: 
— W pierwszych latach mojej zsyłki, to znaczy w okresie 
zbliżonym do czasu przebywania tutaj obywatela Marszałka 
Piłsud-skiego3, nie było wolno nocować zesłańcom w granicach 
miasteczka. Po zapadnięciu zmierzchu musieli przeprawiać się na 
drugą stronę rzeki Kirengi lub Leny i tam, w pobliskich wioskach, 
pozostawać do rana. Szczególnie dotykało to tych, którzy 
pracowali w samym miasteczku i którym szykana ta utrudniała 
pracę. Zdarzało się też często, że polityczni przekraczali ten 
zakaz. Gdy takiego przestępcę schwytał policjant, odprowadzał go 
do „policejskawo isprawnika", który zamykał delikwenta w 
mieszczącym się w podwórzu areszcie, zostawiając go do rana na 
gołych deskach w nieopalonej izbie. Gdy polityczny został 
przychwycony na lekceważeniu przepisów kilkakrotnie, wówczas 
otrzymywał karę dłuższą, kończącą się niekiedy, o ile to było 
podczas zimy, zapaleniem płuc, a zawsze przeziębieniem. 
Z groźnego aresztu pozostała dzisiaj tylko kupa gruzu. Tyle, ile 
z władzy samego cara... 
3 Marszałek Piłsudski opuścił Kireńsk w 1890 r. 
179 

Z rozmów z Marszałkiem Piłsudskim wiedziałem, że z więzienia 
kireńskiego został przeniesiony do szpitala, gdzie też odbył resztę 
kary, wymierzonej Mu za bunt w więzieniu irkuckim. Nawiasem 
mówiąc, sprawował tam obowiązki pisarza. 
Gdy po powrocie z Sybiru opowiadałem Marszałkowi Piłsudskiemu 
o pobycie w Kireńsku, zapytał mnie przede wszystkim o ów 
szpital. Pobyt w nim musiał utkwić Mu w pamięci szczególnie 
mocno, skoro prawie w pół wieku później przyszedł Mu najpierw na 
myśl. 
Niestety ze szpitala tego nie pozostał nawet ani ślad. Na jego 
miejscu znalazłem budynek szpitala rejonowego, postawiony już 
za czasów bolszewickich. 
Pisząc o szpitalu kireńskim muszę wspomnieć o ciekawszym 
wypadku, jaki zdarzył się jego lekarzowi naczelnemu w czasie 
mojego pobytu w miasteczku. Opowiadał mi o nim niejaki A.Z. 
Czer-nikow, naczelnik miejscowego urzędu pocztowego. Sprawa 
miała się tak: pewnego ranka przybiegła do lekarza jego służąca i, 
trzęsąc się ze strachu, opowiedziała, że w sali chirurgicznej na 
stole siedzi jakiś zwierz. Doktor poszedł zobaczyć, a zobaczywszy, 
trzasnął drzwiami i też uciekł. Dopiero uzbroiwszy się w sztucer, 
poszedł ponownie i ... upolował we własnym szpitalu wspaniałego 
rysia. 
Z Kireńska powróciłem do Irkucka samolotem, po czym samochodem 
udałem się do Tunki, do której po przeszło dwuletnim 
pobycie nad Kirengą, został Józef Piłsudski przeniesiony w 1890 r. 
Po kilkudniowej podróży przez pustkowia Gór Jodłowych i stepy 
szerokiej doliny Irkutu, dotarłem do tej zapadłej miejscowości, 
leżącej na dawnym szlaku mongolskich koczowników, 
prowadzącym od Bajkału do jeziora Kosogoł. 
Położona nad niewielką rzeką Tungą, wypływającą z gór 
Tunkiskie Biełki i wpadającą do Irkuta, wieś Tunka stanowi wyspę 
rosyjską wśród otoczenia buriackiego. Przewodniczący jej 
sielsowieta Zaka-mylski oświadczył mi, że liczy 370 rodzin i 
rozciąga się na przestrzeni dziesięciu kilometrów. 
W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku rząd carski zrobił z 
Tunki centrum osiedleńcze dla zesłańców-księży. Po upadku 
powstania znajdowało się tam przez pewien czas około 300 
duchownych polskich, zesłanych za udział w ruchu zbrojnym bądź 
też za „podburzenie" do niego. W latach osiemdziesiątych 
pozostali już 
180 

nieliczni. Józef Piłsudski znał tylko niejakich Jankowskiego oraz 
Fijałkowskiego. Reszta wróciła do kraju bądź też rozsypała się po 
całym Sybirze. 
Oni, ci księża, założyli w Tunce cmentarz katolicki. Powstał on 
przez odgrodzenie części cmentarza prawosławnego. Poszedłem 
go obejrzeć. Zastałem już tylko żałosne resztki, które czas, ten 
pilny niwelator, zatrze wkrótce zupełnie. Leży to miejsce wieczystego 
spoczynku na piaszczystej wydmie, przy drodze z Tunki do 
Zaktuja. Roztacza się z niego widok na rzekę Irkut, płynącą 
opodal, i na dalekie wzgórza, pokryte tajgą. U jego stóp wyrasta 
opuszczona dzisiaj drewniana cerkiewka, oparta o wysoką diunę, 
patrzącą na nią zachłannie. 
Z ogrodzenia pozostały obecnie tylko słupy, z mogił — nie pozostało 
nic. Ludzie rozdeptali, wiatr dopomógł i dzisiaj ślad ich 
zaginął zupełnie, krzyże pogniły, lub zostały wzięte na opał, pomników 
nie było... I tylko w jednym miejscu znalazłem wysmukły, 
jednoramienny znak Męki Pańskiej, zwalony na ziemię w trawy i 
mchy. Stary Sybirak, który mnie oprowadzał, mruknął: „Chociaż on 
nie nasz" i zdjął czapkę. 
Stałem długo nad krzyżem. Dziwną wymowę miały dla mnie te 
dwa kawałki drewna, ułożone w odwieczny znak. Ktoś kiedyś 
zmawiał się wieczorami, uradzał, jak to będzie z tym krzyżem 
polskim... Ktoś, kiedyś, myśląc może o jakim Wrzelowcu lub 
Kluczkowicach, ciosał cedr sybirski... I stanął jednoramienny, 
polski, i stał dopóty, dopóki nie umarł w tunkiskim ajmaku ostatni 
zesłaniec polityczny ż nad Wisły. Spełnił swą rolę i legł. Ale 
jeszcze teraz, na pół spróchniały, powalony, wywoływał 
wzruszenie. 
W Tunce istniało pięć kołchozów. Gospodarstw samodzielnych 
było zaledwie kilkanaście. Pola uprawiało się traktorami z 
miejscowej państwowej M.T.S. („Motorno traktornaja stacja"). 
Stało ich w garażu, tych maszyn sztuk dwadzieścia sześć, ale w 
polu pracowało tylko osiem. Reszta była w remoncie. Różne są 
oczywiście powody psucia się motorów, ale, kto wie, czy jednym z 
poważniejszych nie jest pokusa przymusowego urlopu dla ich 
obsługi. Traktor zepsuty, szofer siedzi w domu, dobry — musi 
pracować. 
Na horyzoncie, widoczne z każdej chaty, drzemią pod 
chmurami zielone od jodeł i modrzewi, białymi kapami śniegów 
nakryte bezludne Góry Tunkiskie. Do ich stóp tulą się wioski i 
ułusy, ale 
181 

w ich głębi człowiek bywa tylko gościem. Do stałych mieszkańców 
zaliczają tam tylko wilki, rysie, sobole, kuny, kozice i inne czworonogi. 
Wszystkim króluje wspaniały, dobroduszny miś sybirski. 
Jest on tu pospolitszy, niż gdziekolwiek indziej. Świadczą o tym 
liczne jego skóry w domach czołdonów i Buriatów, no i statystyka 
faktorii handlowych, założonych przed paru laty specjalnie dla 
skupu puszniny, czyli skór zwierząt leśnych. 
Do dzikich ostępów gór Tunkiskich udawał się wielokrotnie 
Józef Piłsudski. Wespół z towarzyszami niedoli polował w tutejszej 
tajdze, zapuszczając się daleko w jej głąb. Plastyka słów 
Marszałka Piłsudskiego, który w Warszawie opowiadał mi o nich 
wiele, była tak wyrazista, że gdy je zobaczyłem — wydały mi się 
znajome. 
Pewnego razu siedziałem na progu chaty w Tunce i 
rozmawiałem z dwoma czołdonami-Sybirakami: Iwanem 
Stepanowiczem Popowem i Wasilem Grigorjewiczem Iwanowem. 
Pierwszy miał lat 72, drugi „tylko" 68. Za czasów pobytu Józefa 
Piłsudskiego byli już dorosłymi mężczyznami. „My bolszewik! — 
mówił Popów — my tobie wszystko opowiemy, co tylko chcesz". A 
Iwanów: „My nie otkazujemy się. Jest prykaz mówić, to mówimy". 
Oceniłem ich inteligencję na poziom owcy, nie pytałem więc od 
razu o to, co mnie interesuje, lecz starałem się dotrzeć do jądra 
sprawy ogródkami. 
— Powiedzcie mi, ziemlaki, czy pamiętacie jakiego doktora w 
Tunce? 
Obaj poczęli na wyścigi kiwać głowami. Tak jest, pamiętają. 
Jeden to był „gosudarstwiennyj". Niby doktor, ale „prestupnik". 
Nazywał się Afanasij Iwanowicz Michalewicz4. 
— Otóż to — mówię — pamiętacie jego, tego Michalewicza? 
Jakżeż nie, oczywiście, pamiętają. Dobry człowiek był, miłosierny, i 
dla prostego narodu przystępny. 
— A synów jego pamiętacie? 
Chłopi aż ręce popodnosili z przejęcia. 
— Pamiętamy. Byli: Pietia, Miszka, Kola i Fania. 
— Cóż oni robili? 
4 Jak wiadomo, Józef Piisudski, podczas pobytu w Tunce uczył synów Michalewicza 
języków. Drugi Polak-zesłaniec, Stefan Juszczyński, wykładał 
chłopcom inne przedmioty. 
182 

— Wiadomo, pańskie dzieci, uczyli się. 
— To znaczy był nauczyciel? 
— Jakżeżby nie był, był. 
Popów, syn znachora, a więc bardziej zbliżony do lekarza, 
poskrobał się po kudłach i dodał: 
— Jeden był taki młodzieńki, włosy u niego sterczali do góry, 
jak u wilka na grzbiecie. 
Serce zabiło mi ze wzruszenia. 
— Przypomnij sobie, stary, jego nazwisko. Może pamiętasz? 
Czołdon natężył się cały, jakby nadsłuchiwał czegoś. 
— Nie, nie pamiętam. Brwi u niego byli duże, zrośnięte. Bywało 
przychodzę po lekarstwo, a on siedzi z chłopcami i mówi po 
chrancusku. 
Popów i Iwanów zaprowadzili mnie do domu, w którym 
mieszkał dr Michalewicz i w którym Józef Piłsudski udzielał jego 
synom lekcji. Bywał w nim również Bronisław Szwarce, b. członek 
rządu narodowego w roku 1862. Była to zwykła chałupa, których w 
Tunce i każdej wsi sybirskiej stoi setki. Nie różniła się zbytnio od 
chat wiejskich w Polsce. Była drewniana, z pni grubych, kryta 
gontami. Już po wyjeździe Michalewicza dobudowano do niej 
drugą część. Otaczał ją z jednej strony niewielki ogródek, z drugiej 
— podwórze. Jak wszystkie domy wiejskie w Tunce, stała do 
uliczki ścianą szczytową. Wewnątrz składała się z sieni i dwóch 
izb. Najważniejszą częścią urządzenia wewnętrznego był piec o 
rozmiarach groteskowo wielkich, stojący w kuchni. 
Dom ten należał do niejakiego Pierniakowa, potem do Zachara 
Jołszyna, potem do Jegora Jołszyna, a wreszcie do wdowy 
Domny Charytownej Kosewiny, w której rękach znajdował się 
podczas mojego pobytu w Tunce. 
Gdy przyszedłem go zobaczyć, zastałem wewnątrz 
nieporządek, z zewnątrz zaś — ruinę. Okiennice były 
pozamykane, część szyb stłuczona, podłoga dziurawa. W części 
starej nie mieszkał nikt. Stała już od paru lat pustką. Kosewina 
zajmowała tylko część dobudowaną później. 
Dr Afanasij Michalewicz opuścił Tunkę wkrótce po wyjeździe 
Józefa Piłsudskiego. Osiedlił się w Charkowie, gdzie umarł w 
końcu 1920, lub na początku 1921 r. Los jego synów był tragiczny. 
Wszyscy już dzisiaj nie żyją. Jeden popełnił samobójstwo, drugi 
183 

zmarł w szpitalu dla obłąkanych, a dwaj pozostali zginęli bez śladu 
w czasie wojny domowej. 
W Tunce nie pozostało wiele wspomnień po Józefie 
Piłsudskim. Nie pozostało ich też wiele po Jego towarzyszach: 
Michale Mance-wiczu i Stefanie Juszczyńskim. Z współczesnych 
im zesłańców tubylcy pamiętali Bronisława Szwarcego, który 
przebywał między nimi lat kilkadziesiąt, eks-księdza 
Jankowskiego, eks-księdza Fijałkow-skiego, szynkarza 
Siekierzyńskiego i rzeźnika Kasprzyckiego. Gdy zapytywałem 
któregokolwiek z ludzi starych o Polaków, wymieniano mi 
nieodmiennie te nazwiska. O tym, że w Tunce przebywał niegdyś 
późniejszy Marszałek Polski wiedziało paru inteligentów i jeden 
szofer ze stacji motorowo-traktorowej, który wiadomość o tym wyczytał 
w jakimś wydawnictwie „Politkatorżan". 
Dla mnie Tunka była pełną cieniów i majaków. Wyobraźnia, 
cudowny wynalazek natury, roztaczała przede mną obrazy 
przeszłości z taką plastyką, że wprost czekałem tylko chwili, aby z 
zza węgła której uliczki wychyliła się wysoka, dumna postać o 
bujnej czuprynie i zrośniętych brwiach. 

W ZALESZCZYKACH 
Wysunięte na południe, zasłonięte od północy, położone w 
głębokim jarze Dniestru — Zaleszczyki są najcieplejszym i 
najsłonecz-niejszym zakątkiem Polski, Tutaj jedynie dojrzewa 
winograd, istnieją sady morelowe i brzoskwiniowe, rośnie dziki 
migdał, a przed domami wdzięczą się egipskie rycynusy. Dzięki 
specjalnym warunkom terenowym, wiosna zaczyna się w 
Zaleszczykach najwcześniej, lato kończy się najpóźniej, a ilość dni 
słonecznych jest największa. Winnice, sady owoców 
południowych, plantacje melonów i arbuzów — wszystko to nadaje 
im wiele cech dla nas egzotycznych i miłych. Wskutek tych 
warunków jar dniestrowy staje się Mekką wszystkich, którzy 
tęsknią do słońca, kochają kwiaty i lubią owoce. 
Zaleszczyki, rozłożone malowniczo na spadzistym brzegu 
wielkiej rzeki, która ongiś oddzielała świat muzułmański od 
chrześcijańskiej Polski, pełne wspomnień i legend — stanowią 
miejsce idealne dla jesiennego wypoczynku. Toteż nic dziwnego, 
że wówczas, gdy brzeg morski opróżnia się zupełnie, gdy we 
wszystkich innych miejscowościach klimatycznych hula po pustych 
pensjonatach zimny wiatr, tutaj panuje jeszcze ożywiony ruch. 
Sezon trwa tu do połowy października, a więc do czasu 
niespotykanego w żadnej innej miejscowości naszego chłodnego 
kraju. 
Już na wiosnę, bodaj w maju, kazał mi Marszałek pojechać do 
Buczacza, Kopyczyniec, Czortkowa i Zaleszczyk. W Buczaczu i 
Kopczyńcach miałem przyjrzeć się dokładnie urządzeniom 
dworcowym. Wiadomości o nich były potrzebne Marszałkowi w 
związku z jakąś grą wojenną. W Czortkowie miałem udać się do 
płk. Piekarskiego, który był wówczas dowódcą tamtejszej brygady 
Korpusu Ochrony Pogranicza, aby zakomunikować mu pewne 
polecenie Marszałka. Co do Zaleszczyk zaś, to miałem rozkaz 
przyjrzeć się im 
185 

dokładnie i opowiedzieć, jak wyglądają. Marszałek nie ukrywał, że 
miałby ochotę udać się tam na jesień, ale nie był pewny, czy 
odpowiedzą Jego nadziejom. Ja miałem dostarczyć Mu elementów 
do powzięcia decyzji. Natychmiast wziąłem samochód i udałem się 
w drogę. Z podróży tej sporządziłem sprawozdanie, do którego 
dodałem cały album zdjęć wszystkich obiektów interesujących Marszałka, 
oraz szereg fotografii Zaleszczyk i ich okolic. Odnośnie do 
tych ostatnich wyraziłem przekonanie, że aczkolwiek to nie Madera 
ani Egipt, ale na pewno najcieplejsze i do tego jedno z milszych 
miejsc w Polsce. Marszałek wypytywał mnie szczegółowo o 
winnice, sady owocowe i o pogodę, jaka podczas mojej tam 
bytności panowała. Relacja moja wypadła dla Zaleszczyk 
pomyślnie, ale niemniej jednak Marszałek nie wydał decyzji 
natychmiast, lecz odłożył ją na później. Nie wydał jej też wówczas, 
gdy wyjeżdżał na urlop do Pikieliszek. Dopiero gdy wróciłem z 
podróży na Sybir, Marszałek wezwał mnie i powiedział, aby zająć 
się przygotowaniem wyjazdu i odpowiedniej kwatery na miejscu. 
Misję swoją rozpocząłem od długiej konferencji z płk. Warthą, a 
potem z kpt. Ziemiańskim. Trzeba było tak działać, aby wiadomość 
o wyjeździe Marszałka nie stała się tajemnicą poliszynela. Nie było 
to łatwe, gdyż byłem dość powszechnie znany i mój przyjazd mógł 
być łatwo skojarzony z późniejszym przybyciem Marszałka. Trzeba 
więc było udawać zmęczonego podróżą do Rosji i postępować 
bardzo ostrożnie. Bliskość granicy napawała nas wszystkich 
obawami o bezpieczeństwo Marszałka. Przyznaję, że wyjeżdżałem 
l czy też 2 września do Zaleszczyk z duszą na ramieniu. 
Na miejscu zamieszkałem w pensjonacie „Ustronie", pięknie 
położonym nad brzegiem Dniestru, i począłem rozglądać się w 
możliwościach zainstalowania Marszałka Piłsudskiego. Do 
tajemnicy musiałem dopuścić miejscowego starostę Józefa 
Krzyżanowskiego, gdyż bez niego byłoby mi trudno dać sobie radę. 
Już na drugi dzień po przybyciu doszedłem do przekonania, że w 
Zaleszczykach istnieją tylko dwa budynki, zdatne do 
pomieszczenia Marszałka. Pierwszym był pałac baronowej Turnau, 
należący ongiś do rodziny Poniatow-skich, drugim zaś ładna willa 
Zarządu Drogowego, położona w bezpośrednim sąsiedztwie parku 
baronowej. Pałac wyglądał wprawdzie okazale, ale był w stanie 
wymagającym dość znacznych remontów, a ponadto właścicielka, 
której nie mogliśmy powiedzieć kogo miałaby 
186 

ewentualnie gościć, projekt odstąpienia pałacu traktowała dość 
zimno. W rezultacie, zatrzymałem się na willi Zarządu Drogowego, 
przy czym jednak uzyskałem od baronowej Turnau zgodę na 
zajęcie jej parku i przegrodzenie go drewanianym, szczelnym 
płotem z desek. Willa, położona w odległości zaledwie 10 metrów 
od Dniestru, otoczona była niewielkim ogrodem, którego 
prawdziwą ozdobę stanowił wielki orzech włoski, rzucający cień na 
werandę. Z okien roztaczał się wspaniały widok na Dniestr i 
wyniosły brzeg rumuński, przesłonięty nieco, jakby dla dekoracji, 
drzewami ogrodu. Z boku drzemał olbrzymi park baronowej 
Turnau, założony jeszcze w 1805 r., którego altanki, aleje starych 
drzew, trawniki i widok na fale Dniestru stwarzały piękną całość. W 
ten sposób uzyskałem dla Marszałka dość niezłą willę, która w 
połączeniu z parkiem baronowej Turnau odpowiadała w moim 
mniemaniu warunkom niezbędnym dla letniej siedziby pana 
Marszałka. Pozostały do rozwiązania jeszcze dwie trudności: willa 
nie posiadała dostatecznie dużego pokoju na sypialnię i była 
zbytnio wystawiona na widok publiczny, co na pewno by Marszałka 
krępowało. Pierwszą trudność rozwiązałem w ten sposób, że 
kazałem wyjąć jedną ścianę wewnętrzną i z połączonych dwóch 
pokojów uzyskałem jeden duży, drugą zaś zwalczyłem przez 
wystawienie wysokiego płotu, który, jakby w przeczuciu 
późniejszych zarządzeń premiera Sławoja Składkowskiego, 
kazałem pomalować na piękny kolor zielony. 
Gdy wszystko było już gotowe, zatelefonowałem o tym [!j 
pułkownikowi Warthcie, a ten z kolei zameldował panu 
Marszałkowi. 
Sprawa przyjazdu Marszałka Piłsudskiego na jesienny 
wypoczynek do Zaleszczyk „wysypała się" na dwa dni przed Jego 
wyjazdem z Warszawy. Zdradziły nas wystawione w nocy płoty, 
szybkie urządzanie willi, instalacje telefoniczne i wielkie 
zainteresowanie się miasteczkiem, okazywane przez władze 
administracyjne. Wieść ta poruszyła oczywiście całe Zaleszczyki 
do głębi. Mieszkańcy zabrali się energicznie do robienia 
generalnych porządków, sprzątając i zamiatając ulice i w ogóle 
załatwiając sprawy, które, jak wiadomo, robi się tylko „raz w rok 
około Wielkiej Nocy". 
Marszałek przybył do Zaleszczyk 5 września rano. Na stacji 
kolejowej oczekiwali Jego przyjazdu: wojewoda tarnopolski 
Moszyń-ski, starosta miejscowy Krzyżanowski, oraz dowódca 
okręgu korpusu gen. Bolesław Popowicz. Przed opuszczeniem 
wagonu Marszałek 
187 

Piłsudski przyjął oczekujących, rozmawiając z nimi przeszło pół 
godziny. W czasie tej rozmowy zwrócił uwagę staroście zaleszczyckiemu, 
aby nie urządzał żadnych uroczystości czy też rautów, 
gdyż podczas odpoczynku nie lubi tego rodzaju niepotrzebnych 
ceremonii. 
Poza tym Marszałek Piłsudski wypytywał wojewodę i starostę o 
stan rolnictwa, w szczególności interesując się miejscową szkołą 
rolniczą. Była ponadto mowa o klimacie Zaleszczyk i ich 
przyszłości, jako stacji klimatycznej. Informował się też Marszałek 
o kwestii ukraińskiej. Później w rozmowie ze mną, gdy 
zagadnąłem Go na temat jakiegoś załatwienia na dalszą metę 
współżycia z narodem ukraińskim, odpowiedział: „Ja już tego nie 
załatwię; za mego życia nie da się to załatwić". I dodał nawet z 
pewną irytacją: „Ja wszystkiego za was nie będę robił". 
Do willi udał się Marszałek samochodem, witany przez ludność 
zebraną licznie wzdłuż drogi prowadzącej od stacji kolejowej przez 
miasteczko. 
Willa podobała się Marszałkowi. W szczególności przyjemnie 
uderzyło Go jej położenie nad samym Dniestrem. Patrząc na tę 
piękną rzekę, rzekł: 
— Największą niespodzianką dla mnie tutaj jest ta bliskość 
Dniestru. 
Pułkownik Kazimierz Glabisz, który był również obecny przy 
pierwszych oględzinach owego locum, dodał: 
— Ale chyba, panie Marszałku, miłą niespodzianką? 
— Naturalnie, że miłą — odrzekł Marszałek Piłsudski, który, jak 
wiadomo, lubił wodę. Nie bez wpływu na te Jego słowa musiało 
być też niewątpliwie wspomnienie Pikieliszek, w których fale 
jeziora podchodzą tuż pod werandę dworu. 
Spoglądając później na wyniosły brzeg rumuński, zwrócił się do 
mnie i rzekł: 
— Ta góra przypomina mi brzeg Leny w Kireńsku na Syberii. 
Wy tam byliście, to możecie też porównać. 
Istotnie, podobnie jak w Zaleszczykach nad Dniestrem, tak i i w 
Kireńsku nad Leną, dźwiga się ku niebu potężny brzeg-góra, 
przygniatająca swoim ogromem ludzkie siedziby, wyglądające przy 
niej, jak legowiska karzełków. 
188 

Pierwsze dni pobytu w „polskim Meranie" nie bardzo usprawiedliwiały 
jego nazwę. Było pochmurnie, deszczowo. Słońce 
wprawdzie pokazywało się wielokrotnie, ale nigdy nie dłużej aniżeli 
na kilkanaście minut. Pomimo tego. Marszałek Piłsudski korzystał 
ze spacerów nad Dniestrem, w pięknie położonym parku. 
Pobyt w Zaleszczykach nie był pobytem wypoczynkowym w 
całym tego słowa znaczeniu, gdyż Marszałek Piłsudski postanowił 
nie przerywać swoich najważniejszych czynności. 
Wprawdzie przyjęcia dygnitarzy państwowych były rzadsze 
aniżeli w Warszawie, niemniej jednak korowód interesantów był 
spory. Rozpoczął go wojewoda lwowski, Belina-Prażmowski. 
Przyjechał 13 września i jeszcze tego samego dnia został przyjęty. 
Marszałek Piłsudski rozmawiał z nim długo, najpierw na cienistej 
werandzie, a później w swoim gabinecie, w willi. 
Następnego dnia zawitał do Zaleszczyk minister spraw 
zagranicznych Józef Beck z dyrektorem Sewerynem Sokołowskim 
i sekretarzem Friedrichem. Marszałek Piłsudski przyjął go w ciągu 
doby dwukrotnie. Minister opowiadał później, że po załatwieniu 
spraw urzędowych rozmowa z Marszałkiem zeszła oczywiście na 
Zaleszczyki i pobyt w nich. Marszałek Piłsudski wówczas 
powiedział: 
— Tutaj jest nie do wiary cicho i spokojnie; tutaj nawet koguty 
nie pieją, nawet psy nie szczekają w nocy. 
Istotnie willa Marszałka Piłsudskiego położona była w miejscu 
zasłoniętym, odgrodzonym od wszelkich hałasów i niepokojów. 
Broniły tym intruzom wstępu wysokie drzewa parku i wysoki nasyp, 
prowadzący do zburzonego podczas wojny mostu na Dniestrze. 
Jedynym odgłosem, dochodzącym do ogrodu Marszałka 
Piłsudskiego był stłumiony odległością turkot wozów, jadących 
szosą na rumuńskim brzegu. Ciszy i spokoju, tych nieodzownych 
warunków wypoczynku, w Zaleszczykach nie brakowało, a w 
szczególności nie brakowało ich w willi, zajmowanej przez 
Marszałka Piłsudskiego. 
Ponieważ ministrowi Beckowi pozostało po załatwieniu wszystkich 
spraw jeszcze kilka godzin czasu, pojechaliśmy przeto do 
pobliskiej uroczej miejscowości, do Czerwonogrodu. Znajduje się 
tam, w pięknym jarze rzeki Dżurynu, stary zamek, w którego ruiny 
wbudowano półtora wieku temu pałac. Posiadłość ta należała do 
księżnej Lubomirskiej, starszej pani, która z zamiłowaniem 
oddawa- 
189 

ła się pracy nad kulturą owoców południowych w swoich 
majątkach. Posiadała sady morelowe, oraz plantacje melonów i 
kawonów. Robiła też próby założenia winnic i sadów 
brzoskwiniowych. 
Pojechaliśmy tam pod wieczór. 
Głęboki jar wydawał nam się z wysokiego brzegu siny i 
niebieski. Z jego dna wyrastała stroma fałda, na której szczycie 
usadowił się zamek. Musiała to być kiedyś groźna forteca. Dwie 
wysokie baszty świadczyły o jego obronnym charakterze. Mury 
jego widziały Turków, Tatarów, Kozaków i Wołochów. Do dnia 
dzisiejszego pokazują miejsce, gdzie stał namiot baszy, dowódcy 
sułtańskich wojsk oblężniczych. 
Zamku nie można było właściwie nazwać ruiną. Wystarczyłoby 
trochę go tylko odremontować i mógłby stać się zdatny do 
zamieszkania. Część tej pracy księżna Lubomirska nawet 
wykonała. Szereg pokojów doprowadziła do stanu używalności, 
zaprowadzając w nich elektryczność i wodociągi; do wykończenia 
całości jednak droga była jeszcze daleka. 
Właścicielka zamku, dowiedziawszy się o obecności ministra 
Becka, przyszła niezwłocznie i zaprosiła nas do siebie na 
podwieczorek. Księżna mieszkała w małym, lecz bardzo ładnym 
dworku, w bliskim sąsiedztwie starego zamczyska. Spędziliśmy w 
nim kilka bardzo miłych chwil na rozmowie o przeszłości 
Czerwonogrodu i o przyszłości sadownictwa w tej części Podola. 
W kilka godzin po odjeździe ministra Becka do Warszawy 
przyjechał samochodem szef Sztabu Głównego generał Janusz 
Gąsio-rowski bawiący w Małopolsce Wschodniej na manewrach, 
wraz z zastępcą szefa sztabu armii łotewskiej generałem 
Hartmanisem. Następnego dnia po wizycie w willi nad Dniestrem 
generał opuścił Zaleszczyki. 
Wprawdzie nie cały czas pobytu Marszałka Piłsudskiego 
panowała pogoda, jednak kilka ostatnich dni było nader uroczych, 
wynagradzających sowicie kilka innych, niepogodnych i dość 
chłodnych. W słońcu termometr wskazywał wówczas 46 stopni 
Celcjusza, a nawet były chwile, gdy słupek rtęci zbliżał się ku 50 
stopniom. Cudowny jar dniestrowy roztaczał przed nami wszystkie 
swoje uroki: słońce, gorąco, brak duszności i wiatru, no i cudowny 
błękit nieba. 
Marszałek Piłsudski korzystał z tych pięknych dni pełną dłonią. 
Codziennie udawał się do parku i spacerował po cienistych 
alejach, 
190 

gdzie stawały do konkursu piękności: zieleń drzew, złote plamy 
słońca i szum wielkiej rzeki Dniestru. A potem, na ocienionej 
winogradem werandzie, czytywał gazety i przywiezione z sobą 
książki. Dla człowieka zmuszonego do mieszkania w mieście 
możność przesiadywania na świeżym powietrzu stanowi 
prawdziwą przyjemność. Tym lepiej, gdy przyłączy się do niej 
spokój i cisza, gdy powietrza nie przecinają nawet tak zgodne z 
naturą odgłosy, jak pianie koguta i szczekanie psów. 
ECHO SYBIRU 
Do Zaleszczyk przyjeżdżał co pewien czas starszy, siwy pan z 
żoną. Jego podeszły wiek domagał się spędzenia jesieni w łagodniejszym 
nieco klimacie. Starszy pan niewiele udzielał się obcym; 
wysiadywał na słońcu i sumiennie spędzał swój odpoczynek. Zjawił 
się również i w 1933 r., zatrzymując się w pensjonacie „Ustronie", 
w którym mieszkaliśmy my, oficerowie Marszałka Piłsudskiego. 
Pewnego razu odezwał się do dr. Woyczyńskiego, że jest on byłym 
zesłańcem i że cały swój pobyt na Syberii spędził razem z Józefem 
Piłsudskim, żyjąc z Nim w przyjaźni. Wywołało to wśród nas 
sensację. Szczególnie ja zainteresowałem się osobą starszego 
pana, jako że kilka tygodni temu powróciłem z podróży właśnie po 
Syberii. Natychmiast też poprosiłem starszego pana o 
szczegółowe wiadomości o tych dawnych latach. Inżynier Stefan 
Juszczyński — tak się nazywał ów człowiek — nie dał się długo 
prosić. 
— W tym samym roku, gdy Józef Piłsudski został uwięziony w 
Wilnie — rozpoczął swoje opowiadanie — ja siedziałem w X pawilonie 
cytadeli warszawskiej, osadzony tam w związku z likwidacją 
pierwszej polskiej organizacji socjalistycznej „Proletariat". 
Podobnie jak i Józef Piłsudski, zostałem skazany administracyjnie 
na pięć lat zesłania. W czerwcu 1887 r. po przebyciu tej samej 
drogi, którą w miesiąc czy dwa później przebył dzisiejszy 
Marszałek, przybyłem do miejscowości Tunka. Jak wiadomo. 
Marszałek Piłsudski znalazł się na Sybirze we wrześniu tegoż roku 
i po rocznym pobycie w Kireńsku, na Północy, został przeniesiony 
do „mojej" Tunki. Tutaj Go poznałem i tutaj się z nim 
zaprzyjaźniłem. W Tunce przebywaliśmy razem przez cztery lata, 
to znaczy do 1892 r., czyli do końca naszej kary. 
191 

Po chwilowej przerwie, pan Juszczyński ciągnął dalej: 
— Uczyliśmy razem z Marszałkiem dzieci doktora Afanasja 
Iwano-wicza Michalewicza. On uczył języków: francuskiego, 
niemieckiego i rosyjskiego, a ja innych przedmiotów. 
Odziedziczyliśmy tę sukcesję po Bronisławie Szwarce, członku 
Rządu Narodowego z roku 1862. 
— Co się z panem działo po ukończeniu kary? — zapytałem. 
Inżynier Juszczyński westchnął. 
— Tłukłem się po całej Rosji, pracowałem przy budowach 
kolei. 
— A czy spotkał pan kiedykolwiek później Marszałka Piłsudskiego? 
— Nie, panie kapitanie, nie widziałem Go już nigdy od 1892 r. 
Zapytałem jeszcze pana Juszczyńskiego, czy oprócz niego i 
Bronisława Szwarce byli jeszcze inni Polacy w Tunce. Pan 
Juszczyński, odznaczający się doskonałą pamięcią, natychmiast 
odpowiedział, że był jeszcze niejaki Michał Mancewicz, który 
zmarł w Warszawie przed kilku laty, a ponadto trzej powstańcy: 
ex-ksiądz Jankowski, trudniący się lichwą, ex-ksiądz Fijałkowski, 
drobny kupiec oraz niejaki Spiegel, który zmarł w Tunce około 
1890 r. 
Podczas mego pobytu w Tunce, opowiedziano mi o dwóch exksiężach, 
którzy jako starcy powrócili do Polski i podobno w kraju 
umarli. Być może byli to ci sami, o których mówił właśnie inż. 
Juszczyński. 
Józef Piłsudski żył bliżej — według słów Juszczyńskiego — 
jedynie z nim i Mancewiczem. Łączyła Go z nimi młodość i 
wspólne poglądy. We trzech urządzali liczne wycieczki w pobliskie 
góry Tunkiskie, gdzie polowali i skąd spławiali rzeką Tunką 
drzewo na opał (miejscowość Tunka leży na stepie). 
Gdy powiadomiliśmy Marszałka Piłsudskiego, że w 
Zaleszczykach bawi na wypoczynku Jego stary towarzysz z 
zesłania, kazał nam natychmiast zaprosić Go do siebie na 
pogawędkę. Nie zauważyłem w Marszałku Piłsudskim ani chwili 
wahania, która mogłaby świadczyć, że nie bardzo sobie 
Juszczyńskiego przypomina. Przeciwnie, dodał nawet, że w latach 
rewolucyjnych utrzymywał z nim pewne stosunki listowne. „On był 
wtedy — rzekł — gruba «fisz», i mógł nam niejedno pomóc". 
Nie należy do spraw codziennych spotykanie się dwóch ludzi 
po czterdziestu latach niewidzenia. Zwłaszcza, gdy rozstanie 
nastąpiło w okolicznościach, towarzyszących rozstaniu Marszałka 
Piłsudskiego 
192 

ze Stefanem Juszczyńskim. Zdumiewający jednak był nie sam fakt 
spotkania, lecz to, co nastąpiło w pięć minut później. Oto, mianowicie, 
Marszałek Piłsudski wyciągnął pudełko z papierosami, 
poczęstował dr. Woyczyńskiego obecnego przy tej rozmowie, wziął 
drugiego papierosa sam, po czym zwrócił się do Juszczyńskiego: 
— Was nie częstuję, bo wy nie palicie. Pan Juszczyński kiwnął 
głową. 
— Tak, rzeczywiście nie palę dotychczas. 
Rozmowa potoczyła się na temat dawnych wspomnień, 
dawnych ludzi. Okazało się, że Juszczyński spotkał podczas 
swych wędrówek po Rosji prawie wszystkich wspólnych 
znajomych z zesłania i znał ich późniejsze losy. Natomiast 
Marszałek Piłsudski po powrocie do kraju spotkał się jedynie z 
Bronisławem Szwarce, który po opuszczeniu Syberii mieszkał we 
Lwowie. 
Pan Juszczyński patrząc na Marszałka Piłsudskiego i 
dostrzegając Jego dobry wygląd, rzekł: 
— I pomyśleć, że my uważaliśmy w Tunce pana Marszałka za 
chłopca słabowitego! Tyle trudów, tyle pracy wyczerpującej zniósł 
pan Marszałek; ja nie zniósłbym tego nigdy, chociaż w Tunce 
uważałem się za silniejszego. 
Na wspomnienie o tym, że podczas zesłania był młodzieńcem 
bardzo szczupłym i mizernym. Marszałek Piłsudski rzekł: 
— Podczas powrotu do kraju zważyłem się na statku1. Ważyłem 
wówczas 3 pudy i 13 funtów (53 kilo). 
Zarówno przywitanie, jak i pożegnanie, po dwugodzinnej 
rozmowie przy herbacie było bardzo przyjacielskie. Już na 
odchodnym zwrócił się Marszałek Piłsudski do Juszczyńskiego, 
zapraszając go, gdy będzie w Warszawie, aby przychodził do 
Belwederu i dodał: 
Porozmawiajcie z moim oficerem, kapitanem Lepeckim, on był 
tego lata w Tunce i widział tam... kołchozy. 
Na koniec należy zaznaczyć, że pan inżynier Juszczyński liczył 
podówczas 73 lata i pracował jako urzędnik kontraktowy przy 
budowie kolei Śląsk-Gdynia. 
Po powrocie do Warszawy zwróciłem się z prośbą do 
odpowiednich czynników, aby temu weteranowi coś pomóc. 
Niestety, bardzo 
1 Wielka kolej syberyjska jeszcze nie istniała; część podróży odbywało się 
statkiem. 
193 

skromny rezultat tej interwencji okazał się dopiero po... trzech 
latach. 
Spotkanie Marszałka Piłsudskiego ze starszym towarzyszem 
zesłania stało się w Polsce głośne, prasa pisała o tym sporo. Stało 
się ono też przedmiotem różnych anegdotek, spośród których 
jedna powiadała, że pan Marszałek miał po wyjściu 
Juszczyńskiego powiedzieć : 
— Dziwne, jak się ten Juszczyński zestarzał. 

JESIEŃ 1933 R. 
KSIĄDZ METROPOLITA SAPIEHA 
W początku października przypadła rocznica 250-lecia odsieczy 
Wiednia i wspaniałych zwycięstw króla Jana III, odniesionych nad 
Turkami. Marszałek Piłsudski, żywiący kult dla bohaterstwa, postanowił 
uczcić tę rocznicę w sposób uroczysty. Miejsce do tego 
wyznaczył w Krakowie, gdzie miała odbyć się wielka rewia kawalerii, 
a więc tego rodzaju broni, który w epoce Sobieskiego był 
dominujący. Na uroczystość udał się pan Prezydent 
Rzeczypospolitej, premier, wielu ministrów, marszałkowie ciał 
ustawodawczych, korpus dyplomatyczny nieomal w komplecie i 
mnóstwo dygnitarzy państwowych. 
Marszałek przybył do Krakowa wraz z żoną i córkami 5 paźd/
iernika rano i zamieszkał w gmachu dowództwa okręgu korpusu 
u generałostwa Łuczyńskich. Towarzyszył Marszałkowi w podróży 
pik Witold Wartha, szef Biura Inspekcji w Giszu. 
Już w dniu przybycia około godziny 2 po południu Marszałek 
udał się do katedry, a następnie złożył wizytę ks. metropolicie 
Adamowi Sapieże w pałacu arcybiskupim. O tej wizycie już szereg 
dni wcześniej rozmawiał Marszałek ze mną. Powiedział wtedy: 
,„Ja muszę być u Sapiehy, z nim nigdy nic nie wiadomo". Jak 
prorocze to były słowa zrozumiałem w cztery lata później... 
Na drugi dzień, też około 2 po południu, przybył na Wawel do 
katedry królewskiej pan Marszałek wraz z 24 generałami. Pan 
Pirezydent był już w kościele, również i ks. metropolita Sapieha 
znajdował się wewnątrz. Po oddaniu hołdu królowi Janowi III przed 
jego sarkofagiem i zakończeniu modłów, pan Prezydent 
R/ec/ypospolitej i pan Marszałek wyszli, odprowadzeni do drzwi 
katedry przez J.E.Ks. metropolitę. 
Wtedy to po raz pierwszy w życiu zobaczyłem tak później 
195 

głośnego biskupa. Jego drobna, zasuszona i ascetyczna postać 
wydała mi się wówczas uosobieniem fanatyzmu i bezwzględności. 
Cechy te w połączeniu z głęboką wiarą przynosiły ongiś kościołowi 
wiele cennych zdobyczy, wielu zwolenników i wielu wrogów. 
W pewien niedługi czas po uroczystościach krakowskich, gdy 
Marszałek znowu urzędował w Giszu, a ja Mu po staremu 
służyłem, wezwał mnie płk Wartha i powiedział: 
— Panie kapitanie, przyjechał do Warszawy ks. metropolita 
Sapieha i chce dostać się do Marszałka. Trzeba to Marszałkowi 
zameldować. 
Zameldowałem tego samego dnia, ale zamiast odpowiedzi 
otrzymałem tylko poruszenie ramionami. 
Gdy w kilka lat później doszły mnie na daleki Madagaskar, 
gdzie w 1937 r. przebywałem, wieści o wypadkach, które skłoniły 
wiernego żołnierza Piłsudskiego, gen. Slawoja Składkowskiego, 
do złożenia na ręce pana Prezydenta swej najwyższej w rządzie 
godności, przypomniało mi się owe marszałkowskie wzruszenie 
ramionami*. 
Pytałem potem jeszcze Marszałka kilkakrotnie, gdyż ksiądz 
biskup jakoś z Warszawy nie wyjeżdżał, ale zaproszenia go do 
Belwederu czy do Giszu nie doczekałem się. 
Marszałek Piłsudski ks. metropolity Sapiehy nie przyjął. 
ŚLUB PANA PREZYDENTA 
Pewnego razu dowiedziałem się „na mieście", że pan 
Prezydent zamierza ożenić się. Wieczorem zagadnąłem na ten 
temat: 
— Pan Marszałek pewno wie, że pan Prezydent się żeni. 
— Pan Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej żeni się. Pan 
Prezydent Rzeczypospolitej żeni się. Pan Prezydent 
Rzeczypospolitej Polskiej żeni się... Kto to mi tego jeszcze nie 
powtórzył, hm? 
A po chwili. 
— No to co, że się żeni. 
* 23 czerwca 1937 r. ksiądz metropolita krakowski, Adam Sapieha zarządził 
przeniesienie zwlok Józefa PUsudskiego z krypty Sw. Leonarda do krypty 
Srebrnych Dzwonów. Premier Skladkowski demonstracyjnie podal się do dymisji. 
Ostatecznie konflikt z Kościołem załagodzono, a trumna ze zwłokami Pilsudskiego 
pozostała w krypcie Srebrnych Dzwonów. 
196 

— Nic, panie Marszałku, ja tylko tak sobie mówię. Marszałek 
przez długą chwilę milczał, a ja tymczasem wyglądałem przez 
okno. Mżył deszczyk, ulica lśniła od błota i wody, rzadko 
samochody przelatywały z szumem i niepotrzebnym nikomu trąbieniem. 
— Wiecie — odezwał się znowu Marszałek — jak dawno ja 
znam pana Prezydenta Rzeczypospolitej? 
— Tak jest, wiem, od końca ubiegłego wieku. 
— Właśnie, właśnie, ile to już lat... On, wiecie, był kiedyś takim 
papieżem. Chodzono do niego po radę. 
Ślub pana Prezydenta Mościckiego z panią Marią Dobrzańską 
odbył się 10 października 1933 r. o godzinie 11 rano w kaplicy 
zamkowej. Obrządku religijnego dopełnił ks. kardynał Aleksander 
Kakowski, w obecności prezesa Rady Ministrów Janusza Jędrzejewicza, 
szefa kancelarii cywilnej Bronisława Hełczyńskiego, szefa 
gabinetu wojskowego płk. Jana Głogowskiego, adiutanta 
przybocznego kapitana Zygmunta Gużewskiego oraz najbliższej 
rodziny. 
Akt ślubu podpisali jako świadkowie szef kancelarii cywilnej 
oraz szef gabinetu wojskowego. 
Papież Pius XI nadesłał dla nowożeńców na ręce ks. kardynała 
Kakowskiego błogosławieństwo apostolskie. 
Wkrótce jakoś po ślubie miałem zaszczyt poznać osobiście 
panią Prezydentową na herbatce u pani ministrowej Beckowej. 
Była to przystojna pani, licząca około trzydziestki, brunetka, o 
matowej białej cerze i bardzo ujmującym uśmiechu. 
PIĘTNAŚCIE LAT 
Było to krótko przed 11 listopada 1933 r. Warszawa szykowała 
się do uroczystego obchodu piętnastej rocznicy Niepodległości 
Polski i jak mogła na dzień jesienny, zwykle dżdżysty i chłodny, 
przystroić się — tak się przystrajała. U nas, w Giszu, już było 
wiadomo, że Marszałek Piłsudski przyjmie defiladę na polu 
Mokotowskim i poczyniliśmy odpowiednie po temu przygotowania. 
Nastrój był trochę świąteczny, gazety już od pewnego czasu 
pomieszczały różne wspomnienia dotyczące roku 1918, w 
rozmowach też dużo mówiło się o czasach, gdy rozbrajano 
Niemców i zabierano się do urządzania Polski. Nic też dziwnego, 
że i ja w rozmowie 
197 

z Marszałkiem Piłsudskim poruszyłem ten temat. Zacząłem dość 
banalnie. 
— Więc to już, panie Marszałku, piętnaście lat tej 
niepodległości się nazbierało. 
Marszałek pił herbatę podwieczorkową i przygryzał suchym, 
bez smaku krakersem. 
— Hm, piętnaście — rzekł — tyle, ile całe życie konstantynowskiego 
królestwa. Zdaje mi się, że Rzeczypospolitej uda się „pieregnat" 
królestwo. 
Wtrącając rosyjskie słowa „pieregnat", miał prawdopodobnie 
Marszałek na myśli popularne w owym czasie w Rosji Sowieckiej 
hasło: „dognaf — pieregnat", powtarzane aż do znudzenia w 
odniesieniu do cywilizacji i kultury Zachodu Europy. 
Wyraziłem przekonanie, że już chyba nic nie byłoby na świecie 
trwałego, gdyby nasza niepodległość miała nią nie być teraz. 
— Wasz obowiązek jest w to wierzyć — rzekł Marszałek. W 
czasie tej rozmowy Marszałek zapytał mnie, co robiłem 
właśnie przed piętnastu laty, w listopadzie 1918 r. 
Opowiedziałem wówczas panu Marszałkowi taką krótką historię 
o tych dniach. 
MÓJ DZIEŃ NIEPODLEGŁOŚCI 
W listopadzie 1918 r. byłem starszym szeregowcem 
legionowym. Po Szczypiornie i Łomży ukrywałem się na terenie 
Zagłębia Dąbrowskiego. Przy pomocy POW otrzymałem dokument 
pewnego robotnika i posługując się nim wyrobiłem sobie 
autentyczny paszport niemiecki, z własną fotografią, ale na obce 
nazwisko. Dotychczas podziwiałem dokument, opiewający na 
człowieka 45-letniego, siwego, dyktując z niego niemieckiemu 
urzędnikowi własny rysopis i własne dane osobiste. 
Byłem więc w listopadzie 1918 r. Gabrielem Lawikiem. 
Wprawdzie posiadanie paszportu zabezpieczało mnie od wielu 
przykrości, nie zabezpieczało jednak od wielkiego niedostatku. Nie 
posiadałem żadnych środków do życia, ani też rodziny, która by mi 
mogła dopomóc. Błądziłem więc między znajomymi, dosłownie 
przymierając od czasu do czasu głodem, zbyt może przesadna 
ambicja nie pozwalała mi udawać się po pomoc nawet do 
najbliższych przy- 
198 

j.iciół. W najwdzięczniejszej mojej pamięci z owych czasów 
pozostanie p;irotygodniowy przytułek w domu pp. Antonowiczów w 
Sosnowcu, których syn był jednym ze znaczniejszych członków 
POW. W domu tvm przeżyłem przykrą chwilę rewizji, dokonanej w 
nocy przez policję niemiecką. 
Była może godzina 2 nad ranem, gdy usłyszałem ciężkie kroki 
n;i schodach i głos p. Antonowiczowej, wołającej, że przyszła 
policja. Zważywszy, że w pokoju mieliśmy kupę różnych papierzysków 
peowiackich, sytuacja była przykra. Wyjrzałem przez okno. • 
N.i ulicy, pod bramą stali policjanci. Nie przesadzę, gdy powiem, /c 
skóra dosłownie na mnie ścierpła. Przecież wiedziałem świetnie, /e 
w najlepszym razie wyślą nas do obozu jeńców, a co to /naczy, 
wiedziałem przecież doskonale. Cóż jednak mogliśmy zrobić? 
Zrezygnowani, otworzyliśmy drzwi. 
Do ciasnego pokoiku wkroczyło kilku tajnych. 
— Który z panów jest Antonowicz? 
— Ja — odrzekł mój kolega. 
— Pan więc jest przyjacielem Marka. Antonowicz coś mruknął. 
— Gdzie on teraz jest? 
— Nie wiem. 
Do rozmowy wtrącił się drugi agent. 
— Może to ten facet — rzekł, wskazując na mnie. 
Zaprzeczyłem. 
— Nie, ja nazywam się Gabriel Lawik i mam paszport w por/
ądku. 
— Pokazać! 
Podałem książeczkę z trójkolorowym szlakiem w barwach 
Rzeszy Niemieckiej. Agent przyjrzał się datom i fotografii, po czym 
zaj-r/ał do grubego notesu, w którym zauważyłem długie wykazy 
różnych nazwisk. Gabriel Lawik tam nie figurował. 
— W porządku. 
Tajniacy poczęli coś szeptać między sobą, po czym jeden z 
nich r/ekł, zwracając się do p. Antonowiczowej: „Szukamy tego 
Marka, pójdziemy już dalej". 
Gdy drzwi za agentami się zamknęły, odniosłem wrażenie, jak 
gdyby z piersi spadł mi wielki ciężar. Strasznie mi się nie chciało 
dostać znowu do więzienia. 
199 

Ów Marek był bardzo czynnym peowiakiem i naszym 
znajomym. Najwidoczniej zbroił coś przeciw władzy okupacyjnej i 
ta obecnie poszukiwała go. Antonowicz, nie bacząc na głęboką 
noc, ubrał się natychmiast i pobiegł na wszystkie możliwe miejsca, 
gdzie by Marek mógł przebywać, aby go ostrzec. 
Opuściwszy gościnny dom pp. Antonowiczów, zamieszkałem w 
samotnym domu między Sosnowcem i Będzinem. Zbliżały się 
moje najgorsze dni. Odżywiałem się wyłącznie kartoflami, które 
zbierałem pod wagonami na stacji kolejowej pod Sosnowcem. 
Gotowałem je potem i zjadałem z łupinami. Nie powiem, żeby mi 
nie smakowały. Podniebienie miałem dość niewybredne. W tych 
ciężkich chwilach dopomógł mi kolega-legionista Anziewicz, Żyd z 
Będzina. Ów Anziewicz, najpoczciwszy człowiek jakiego kiedykolwiek 
w życiu poznałem, był dozorcą przy budowie drogi z 
Sosnowca do Niwki i z tej racji posiadał znaczny zapas kartek 
chlebowych i samego chleba, który wydawał robotnikom jako 
dodatkową zapłatę. Spotkał mnie pewnego razu w Sosnowcu i 
zaciągnął do swego „biura", nędznego pokoiku w drewnianej 
budzie. Gdyby mnie zaczął wypytywać jak mi się powodzi, na 
pewno powiedziałbym, że doskonale, ale on popatrzył na mnie 
tylko, gdy rzucałem okiem na bochenek chleba leżący na stole, i 
od razu zrozumiał całą prawdę. A prawda była smutna. Mijał już 
właśnie drugi tydzień jak nie miałem w ustach nic oprócz 
gotowanych kartofli i garści przyprażonych na blasze ziaren 
jęczmienia. 
Odtąd poczęło mi się dziać lepiej. Anziewicz dawał mi co parę 
dni dwa-trzy małe bochenki chleba i głód przestał mi skręcać 
kiszki. Świat wydawał mi się wówczas uroczy i piękny, a Anziewicz 
mocarzem. Biedak, dzisiaj już nie żyje. Ten wątły, szczupły 
Żyd będziński, który przed piętnastu laty ratował mnie od głodu, 
umarł wkrótce potem na suchoty. 
Jak wiadomo, część Polski spod okupacji austriackiej 
wcześniej zrzuciła pęta niewoli aniżeli spod okupacji niemieckiej. 
Gdy w Dąbrowie Górniczej rozbrajano wojska i obejmowano 
urzędy, w Będzinie i w Sosnowcu twarda łapa niemiecka trzymała 
jeszcze życie polskie za gardło. Już jednak na kilka dni przed 11 
listopada dały się zauważyć pierwsze objawy popłochu. Urzędy 
poczęły się pakować, to samo robiło wojsko, przez stację ciągnęły 
coraz liczniejsze pociągi napełnione wojskiem i sprzętem 
wojskowym. Na uli- 
200 

cach ukazały się niemieckie odezwy rewolucyjne. POW poczęła 
występować jawnie. 
W nocy z 10 na 11 listopada wpadł do mnie jeden z przyjaciół i 
obudziwszy mnie, począł krzyczeć przeraźliwym głosem. 
— Wstawaj, Niemcy uciekają, Niemcy uciekają! 
Zerwałem się z siennika i po chwili patrzyłem na gorączkowe 
ładowanie się landszturmu, kwaterującego w koszarach 
będzińskich. W ciągu czterech lat byłem już świadkiem drugiej 
ucieczki okupantów z tej samej stacji. W dniu poprzedzającym 
wybuch wojny światowej stałem w tym samym miejscu ze swoim 
przyjacielem Mieczysławem Fularskim, i podobnie jak później, w 
roku 1918, żegnaliśmy okupantów drwinami i klątwami. 
Świt 11 listopada 1918 r. zastał mnie wraz z grupą peowiaków i 
przygodnie nadeszłych patriotów pod koszarami ongiś kozackimi, 
a teraz niemieckimi. Otrzymaliśmy rozkaz: „Rozbrajać, odbierać 
broń". 

ROK 1934 
WSPOMNIENIE O ROKU 1920 
Dzień 2 marca 1934 r. był pogodny, słoneczny. Niebieskie 
niebo i ciepły wiatr dawały złudę końca zimy i rychłego nadejścia 
lata. Nawiązując do tego, odezwałem się do Marszałka: 
— Mamy w tym roku wczesną wiosnę. Marszałek był w dobrym 
usposobieniu, nie zbył więc moich słów wzruszeniem ramion, jak to 
niekiedy bywało. 
— Taką jak w roku 1920 — odrzekł. Sięgnąłem pamięcią 
wstecz, do czasów wojennych, ale jakoś niewiele sobie o 
ówczesnej pogodzie przypomniałem. 
— Nie bardzo już pamiętam tę wiosnę — powiedziałem. — W 
głowę wbiło mi się tylko to, że gdy l pułk piechoty Legionów przejeżdżał 
z frontu północnego1 do Zwiahia było zupełnie ciepło. 
Jechaliśmy w odkrytych wagonach, chociaż był to przecież bodaj 
marzec. 
— Początek kwietnia — poprawił mnie Marszałek Piłsudski. 
— Tak, tak, właśnie. Teraz przypominam sobie, że święta 
Wielkanocne spędziliśmy jeszcze w Nowej Myszy i dopiero później 
ruszyliśmy do tego Zwiahia. 
Marszałek Piłsudski uniósł się z fotela i pochylił się ku 
olbrzymiej mapie zjem polskich i przyległych, wiszącej na 
specjalnym stojaku tuż obok stołu. Jego wzrok spoczął najpierw na 
miejscu, gdzie widniał napis „Baranowicze", potem tam, gdzie 
widniało małe kółeczko z napisem „Zwiahel", a wreszcie, zupełnie 
nieoczekiwanie, przeniósł się na miejsce, gdzie w pobliżu 
Skierniewic, miniaturowymi literami wypisano: „Spała". 
— W roku 1920 wiosna przyszła bardzo wcześnie, już w marcu 
— 
1 Spod Baranowicz. 
202 

rzekł. Wielkanoc przypadała w owym roku na l kwiecień. Postanowiłem 
spędzić święta w Spalę i pojechałem samochodem. No i 
wyobraźcie sobie, zobaczyłem tam kwitnącą morelę, rozpiętą na 
ścianie. Pierwszego kwietnia — kwitnącą morelę! 
— Może się wobec tego zdarzyć, że w. tym roku będziemy 
mieli też taką wczesną wiosnę. Wszystko za tym świadczy. 
— Daj Boże, niech sobie będzie. Teraz mi jest wszystko jedno, 
a raczej wolę, żeby przyszła już najwcześniej. Inaczej było w roku 
1920. 
— Dla nas w pułku było lepiej, że zjawiła się wcześnie. 
Marszałek spojrzał na mnie nieprzychylnie. 
— Głupstwa mówicie! Wczesna wiosna zepsuła mi wówczas 
połowę roboty. Przecież ja wszystko zakładałem na to, że gdy 
uderzę na południu, to kontratak dostanę na północy. Oczywiście, 
wszyscy moi sztabowcy nie zgadzali się ze mną. Mówili: na 
południu jest Wrangel, bolszewicy na pewno będą próbować 
kontrofensywy na tym samym odcinku. A ja czułem co innego i 
liczyłem na to, że uderzając na południu już wiosną, nie otrzymam 
spodziewanego ataku na północy wcześniej, aż gdy wiosna dotrze 
i tam. Normalnie potrzeba na to około trzech tygodni. No ale cóż, 
w roku 1920 wiosna przyszła na cały front wcześnie i gdy 
uderzałem na południu, panowała już i na północy. 
Chwila ciszy i pytanie: 
— A wy gdzie byliście wtedy? 
— Maszerowałem na Żytomierz, a później na Kijów. I chcąc się 
pochwalić, dodałem: 
— Szliśmy, panie Marszałku, jak woda. Ale tu spotkało mnie 
niemiłe rozczarowanie. Marszałek Piłsudski nie tylko nie 
podchwycił mojej intencji, lecz rzekł po prostu: 
— Och, jakież to złe wojsko było! Zdębiałem, chrząknąłem. 
— Tak, tak, złe, nic nie warte. Gówno nie wojsko. 
— Panie Marszałku, ale... 
Ale Marszałek Piłsudski wcale nie słuchał moich słów, tylko 
ciągnął swoją myśl dalej: 
— To wojsko, to... Przecież Wódz Naczelny musiał tam sam 
nawiązywać i utrzymywać w samochodzie łączność. Nikt nic w tym 
bałaganie nie wiedział i, mało tego, nie chciał wiedzieć, nie 
interesował się. Lotnik, diabeł, latał nad Korosteniem, zajętym już 
przez naszych, 
203 

i przywiózł wiadomość, że moja wszystka kawaleria rozbita. To 
była pierwsza wiadomość, jaką z frontu po rozpoczęściu ofensywy 
otrzymałem ... 
Marszałek rozgniewał się nie na żarty. 
— Nie mówcie mi już o tych parszywych czasach. Temat to był 
jednak zbyt obchodzący Marszałka, aby móc poniechać go tak z 
minuty na minutę. Przez dłuższy czas jeszcze fukał na złe wojsko, 
na zupełny brak środków łączności i lekkomyślność oficerów. 
— Przysłali — mówił — gołębie pocztowe. Bardzo się 
ucieszyłem. Teraz, myślałem, może jakoś będzie. Ale cóż, 
wszystkie, co do jednego, gdy się je wypuszczało leciały 
prościutko do Poznania, gdzie je, tfu, tfu, kształcono. 
Wspomnienie o niefortunnej próbie z gołębiami poznańskimi 
rozśmieszyło Marszałka i udobruchało. 
Tymczasem nadeszła już północ, czas picia herbaty i 
wydawania rozkazów na dzień następny, Marszałek herbatę pił, 
ale podawane zwykle krakersy i owoce odsunął. 
— Ja wczorajszego piklinga jeszcze się nie pozbyłem — rzekł. 
— To może dać pigułkę, panie Marszałku? 
— Nie, nie! Nie chcę się znowu przyzwyczajać. Ja wolę 
spróbować diety. 
Marszałek był trochę nieswój, nie lubił komplikacji związanych z 
trawieniem. Po chwili jednak zapomniał o żołądku i zapytał: 
— Rayski zawiadomiony, że ma przyjść? 
— Tak jest. 
— A co z Gąsiorowskim? 
— Wyjechał, panie Marszałku, na Śląsk. Wróci wieczorem. 
— Ale czy wróci na pewno? 
— Na pewno, mówili, wróci, bo dzisiaj imieniny jego żony. 
Marszałek pokiwał na to głową. 
— No, tak, to na pewno wróci. 

NA IMIENINY DO WILNA 
Ranek był mroźny. Gdy wstałem, na dworze było jeszcze 
fioletowo. Za zamarzniętymi oknami, w Alejach Ujazdowskich, 
stały zadumane, oszronione drzewa. Cicho było, jak na wsi. 
Miasto jeszcze spało, tylko tramwaje, wczesne ptaki, przelatywały 
od czasu do czasu, trzęsąc szybami. Ubrałem się. 
Teraz miała nastąpić najprzykrzejsza chwila: trzeba było 
Marszałka obudzić. Nigdy nie mogłem wyzbyć się wielkiej do 
Niego nieśmiałości, zawsze brakło mi odwagi, aby podnieść przy 
Nim głos, a tym bardziej śpiącego pociągnąć za ramię. 
Wszedłem do sypialni. Marszałek spał spokojnie na prawym, 
jak zwykle boku, i moje wejście wcale Go nie obudziło. Na ogół, 
rano spał mocno i o ile z wieczora zasypiał zwykle bardzo późno i 
każdy hałas Mu przeszkadzał, o tyle rano nie mogły Go, jak sam 
mawiał, obudzić nawet armaty. 
Kaszlnąłem głośno. 
Marszałek spał dalej. 
Odsunąłem nocny stolik, stuknąłem obcasem o podłogę, 
przesunąłem hałaśliwie fotel. 
Marszałek ani drgnął. 
Spojrzałem na zegar. Było już po ósmej. Dłużej nie mogłem 
zwlekać. 
— Panie Marszałku! 
Marszałek poruszył się, otworzył na chwilę oczy i znowu je 
zamknął. Nauczony doświadczeniem, z którego wynikało, że 
Marszałek mógł usunąć za chwilę ponownie, nie traciłem czasu, 
tylko znowu odezwałem się głośno: 
— Panie Marszałku! 
Tym razem Marszałek obudził się na dobre. 
205 

— A co? — zapytał. 
— Już po ósmej. Marszałek siadł na łóżku. 
— Zawsze budzicie mnie za późno — rzekł. Starałem się 
usprawiedliwić: 
— Przecież wczoraj Pan Marszałek usnął dopiero o czwartej 
rano. Marszałek zapalił papierosa. 
— Wciąż ta przesada — rzekł — wcale nie o czwartej, tylko 
wcześniej. 
Woźny Malesa przyniósł osłodzoną herbatę, bułkę kąjzerkę, 
którą Marszałek nazywał hamburką i gazetę. Marszałek jadł i 
czytał. 
Ja tymczasem zbierałem różne drobiazgi i kładłem do walizki. 
Naturalnie, najpierw trzeba było pamiętać o zabraniu dwóch talii 
kart pasjansowych, kilku par binokli, które Marszałek wciąż siał, 
tomu poezji Słowackiego, no i kluczy od podręcznej kasetki — 
jedynego przedmiotu jak najściślej osobistego. Nigdy też nie 
można było zostawić browninga. 
Krzątaninę moją przerwał Marszałek. 
— Słuchajcie — rzekł — a czy wojewoda Jaszczołt wie o moim 
przyjeździe? 
Odpowiedziałem, że wczoraj telefonowałem do niego i dodałem: 
— Czas już ubierać się, panie Marszałku, zaraz dziewiąta. 
— Dobrze, dobrze, ja tylko wypalę papierosa. 
Nawiasem mówiąc. Marszałek wcale papierosa nie zapalał. 
Była to zwykła Jego wymówka, gdy chciał coś odwlec. 
Parę minut po dziewiątej siedliśmy do auta i ruszyliśmy. 
Obejrzałem się. W ślad za nami ruszyło auto z ochroną, ukryte 
poprzednio za rogiem ulicy. „W porządku" — pomyślałem i otuliłem 
Marszałka pledem. 
W mróz miasto jest ruchliwe. Ludzie pędzą, aby jak najszybciej 
dopaść ciepłego pokoju. Szofer musiał wciąż trąbić, aby kogoś nie 
przejechać. Na rogu ulicy 6 Sierpnia zmarznięty policjant energicznymi 
ruchami „zabijał" ręce. Do jego majestatycznej postaci 
jakoś nie pasowały te gwałtowne ruchy. Wyglądał groteskowo. 
Marszałka wprawił ten widok w doskonały humor, śmiał się. 
Jechaliśmy przez most Poniatowskiego, potem wzdłuż parku 
Pa-derewskiego i wpadliśmy na wyboiste ulice Pragi. W kilka minut 
później byliśmy już przed dworcem Wileńskim. 
206 

Utarł się taki zwyczaj, że przy wyjazdach żegnali Marszałka na 
dworcu ludzie z najbliższego otoczenia, najbliżsi współpracownicy 
i premier. 
Również i teraz uszykowali się przy wejściu. Był premier Leon 
Kozłowski, gen. Sławoj Składkowski, płk Witold Wartha, płk 
Zygmunt Wenda, płk Kazimierz Busier i inni. 
Utarł się jeszcze inny zwyczaj, a mianowicie taki, że sekretarz 
Rady Ministrów, por. Karol Szczeniowski przynosił nam zawsze na 
drogę od swego szefa pudełko czekoladek. Przyniósł i tym razem. 
Zwykle Marszałek zatrzymywał się i przez chwilę gawędził z 
żegnającymi Go ministrami i ońcerami, dzisiaj jednak było zimno i 
wiatr. Marszałek poszedł więc prosto do wagonu. 
Salonka, którą jechaliśmy, oddana nam do użytku w 1932 r. 
posiadała salonik, maleńki gabinecik, sypialnię i łazienkę, a 
ponadto dwa zwykłe dwuosobowe przedziały dla adiutantów, 
jeden dla konduktora i przedzialik-kuchenkę. 
Marszałek usiadł w saloniku na kanapce, przy stole i zażądał 
kart pasjansowych oraz herbaty. Wiedziałem już z góry, że 
oznacza to dłuższą zadumę i udałem się do swego przedziału. 
Na to czyhał generalny zarządca salonki, wąsaty konduktor 
nazwiskiem Wojewoda. 
— Panie kapitanie — zapytał — co damy panu Marszałkowi na 
obiad? 
Ostatnio przygotowywała nam obiad w Białymstoku pani 
wojewo-dzina Kościałkowska, ale teraz wojewoda został 
prezydentem Warszawy, więc trzeba było urządzić inaczej. 
— Zamówimy w bufecie kolejowym w Grodnie. 
— Chyba, że tak — przyświadczył Wojewoda i wyliczył 
szczegółowo, jakie zapasy dała na drogę pani Marszałkowa. 
— Jest kura — rzekł — jest masło, są krakersy, jabłka... 
— Zrobimy z tego lunch. Wojewoda stropił się. 
— Co zrobimy? — zapytał nieśmiało. 
— Zrobimy drugie śniadanie. 
W sąsiednim wagonie jechali ludzie z ochrony, jak zwykle pod 
dowództwem kpt. Bolesława Ziemiańskiego. Poszedłem do nich, 
aby zapytać, czy wszystko w porządku. Oczywiście, wszystko było 
w porządku. 
207 

— Trzeba tylko uważać na naszych polskich trampów, 
amatorów podróży na dachach i buforach — rzeki kpt. Ziemiański. 
— Słusznie, bo to mogłoby się nam tak znowu przydarzyć, jak 
pamiętnego lata, pamiętacie? Kapitan kiwnął głową. 
— Pamiętam, pamiętam tę przygodę. 
Byłem porządnie zmęczony. Spałem w nocy nie więcej jak trzy 
godziny, oczy mi się po prostu „kleiły". Położyłem się na ławce i 
natychmiast zasnąłem, jak kamień. 
Obudziłem się dopiero w Białymstoku. Wyjrzałem przez okno. 
Na peronie stał skulony i zmarznięty wicewojewoda Michałowski. 
Poprosiłem go do wagonu, do siebie. 
— Pójdę — rzekłem doń — zapytać, czy Marszałek czego nie 
potrzebuje. 
Zajrzałem do saloniku. 
Marszałek siedział z rozpiętą bluzą i palił papierosa. Spoglądał 
w okno. 
— A co? — zapytał, ujrzawszy mnie. 
— Nic, panie Marszałku, tak sobie przyszedłem popatrzeć, czy 
czego nie potrzeba. 
Ale Marszałek nie słuchał mnie wcale i nie zwracając uwagi na 
moją obecność puszczał w milczeniu kłęby dymu z ust. Dopiero po 
dobrej chwili odezwał się: 
— Policzcie no, ile to już lat temu była wojna. 
— Czternaście już minęło. 
Marszałek pokiwał głową i zamilkł znowu. 
Podszedłem do okna i spojrzałem na długi, niski dworzec 
kolejowy, na wiadukt prowadzący do miasta i na samo miasto. 
Pamiętałem to wszystko doskonale sprzed owych lat czternastu. 
Było to 22 sierpnia 1920 r. Jako młodziutki podporucznik walczyłem 
tutaj właśnie, na tych torach, usianych wtedy trupami, 
pełnych rdzawych plam. 
Oparłem czoło o szybę i myślałem. Przed oczami wyrastali mi 
dobrzy koledzy. Oto widzę kapitana Marskiego-Mariańskiego i 
słyszę jego zachrypnięty głos: „pamiętajcie, szczeniaki!". Nie 
pamiętam tylko dlaczego to mówił. Nie opuścił już żywy 
Białegostoku... Oto znowu widzę podporucznika Soję. Rozglądam 
się po torze, szukam miejsca, 
208 

gdzie legł od kuli. Ale najwięcej żal mi szeregowca Wojtusiaka. 
Cóż bowiem znaczy śmierć szybka, niepamiętna, wobec męki 
tego Wojtusiaka, plączącego się we własnych, wypływających 
jelitach... 
Tu gdzieś niedaleko stoi może jeszcze krzywa chałupka przedmiejska, 
gdzie i mnie sięgnął kawałek bolszewickiej stali. Los mi 
jednak oszczędził wówczas śmierci. 
Zadumę przerwało mi poruszenie się Marszałka. Odwróciłem 
się i spojrzałem. Marszałek szeptał coś sam do siebie, rozkładał 
ręce, wzruszał ramionami i nagle rzekł głośno: 
— Za dużo tego, za dużo. Zbliżyłem się w milczeniu do stołu. 
Marszałek spojrzał na mnie i począł mówić, jakby ciągnąc 
rozpoczętą już rozmowę. 
— Dureństwo, zupełne dureństwo. Kto to widział rządzić takim 
narodem przez dwadzieścia lat, męczyć się z wami. 
Chciałem wyrwać Marszałka z zaklętego koła złych myśli i 
odezwałem się: 
— Pani Żuła ma rację mówiąc, że pan Marszałek powinien 
sobie z rok odpocząć. 
Ale Marszałek nie lubił, gdy Mu wspominano o urlopie, o odpoczynku. 
— Głupstwa gadacie — uciął krótko. 
Tymczasem pociąg ruszył. 
Wystukując swoją monotonną melodię, minął Czarną Wieś, 
Sokółkę i podjeżdżał do Grodna. Wiedziałem, że Marszałek nigdy 
by sobie nie darował, gdyby minął Niemen bez popatrzenia na 
jego piękną, głęboką dolinę, poszedłem więc znowu do saloniku i 
zameldowałem, że „Niemen będzie zaraz". Marszałek 
natychmiast wstał, jakby od dawna tej chwili czekał i podszedł do 
okna. 
Niemen był zamarznięty, a lód pokryty warstwą śniegu. Na niewielkim 
kawałku, odmiecionym do czysta, ślizgała się jakaś młoda 
para; w poprzek rzeki jechał na jednokonnych saneczkach chłop 
w kożuchu, a przy brzegu „miejskim" ktoś rąbał lód. 
Marszałek stał zadumany i spoglądał w dół rzeki, ku małemu 
krajowi północnemu, tak obcemu, a tak bliskiemu jednocześnie. 
Twarz Mu się namarszczyła, nasrożyła. Olbrzymie brwi nawisły 
ponad samymi oczami, prawie je przysłoniły. 
209 

Znałem ten nastrój, wyniosłem się więc cicho z saloniku i 
poszedłem do dr. Woyczyńskiego. 
Przyjechaliśmy do Grodna. 
Na dworcu, jak zwykle, oczekiwał dowódca okręgu korpusu, 
gen. Aleksander Litwinowicz, i jego pomocnik gen. Mieczysław 
Smorawiń-ski1. Przywitałem się z nimi i poszedłem do Marszałka, 
aby zameldować ich obecność. 
Marszałek zwykle prowadził z nimi przez czas postoju 
rozmowę. Czasem nawet umyślnie ich wzywał. Teraz jednak czuł 
się nie bardzo dobrze, nie chciał widzieć nikogo. 
— Ja nikogo nie przyjmuję — rzekł, gdy meldowałem 
obecność generałów. 
— Rozkaz! 
Kelner z bufetu stacyjnego przyniósł obiad: zupę, mięso z 
jarzynami i kompot. Konduktor Wojewoda wiedział już, że 
Marszałek zupę jadał tylko wyjątkowo, nie podał więc zupy, tylko 
mięso i kompot. Maszałek zjadł tylko kompot i kawałek zimnej 
kury, po czym zawołał: 
„herbaty"! 
Tej herbaty wypijał Marszałek dziennie najmniej sześć 
szklanek, ale bywały dnie, że wypijał osiem do dziesięciu. Dr 
Woyczyński bardzo się na to picie krzywił. „Niedobrze na serce" — 
mówił. Raz uradziliśmy, że trzeba wyszukać jak najmniejsze 
szklanki i nie dolewać do pełna. Ale cóż. Marszałek prędko poznał 
się na tej „machlojce", kazał małe szklanki wyrzucić, a na mnie 
krzyknął: „jesteście oszukaniec"! 
Po obiedzie Marszałek Piłsudski nigdy nie sypiał. Nie położył 
się i teraz, lecz po wypiciu herbaty począł znowu układać 
pasjansa. Miał takich ulubionych pasjansów w tym czasie kilka. 
Należały do nich: piramidka, warkocz Wenery, szwoleżerski, 
ogonki, zegar i choinki. Zdarzało się, gdy miał czas, że układał 
pasjanse przez szereg godzin z rzędu. 
Jedziemy znowu dalej. Mijamy Druskieniki, Marcińkańce i 
Orany. Tu przejeżdżamy tuż przy granicy litewskiej. Z okien 
wagonu roztacza się widok na ten zadziwiający, posępny, uparty 
kraj. Byłem 
' Zamordowany w Katyniu. 
210 

prawie pewien, że Marszałek kochał go i jednocześnie nienawidził. 
Zresztą, te dwa uczucia są niekiedy tak bliskie sobie... Pamiętam 
też, jak przed kilku laty, na dalekiej Maderze, powiedział2: [ ]. 
Przed wieczorem dojechaliśmy do Wilna. 
Maszynista wiedział, że wagon Marszałka trzeba zatrzymać 
dokładnie naprzeciw wejścia do poczekalni, prowadził więc pociąg 
pomału, chciał utrafić „w sam raz". 
Na dworcu, z kapeluszami w ręku, czekają władze cywilne: pan 
wojewoda Władysław Jaszczołt, pan prezydent miasta 
Maleszewski, pan sędzia Wyszyński, pan dyrektor Falkiewicz, pan 
rektor Staniewicz, a obok nich, jak struny: pan generał Dąb 
Bernacki, pan generał Skwarczyński i co najmniej dziesiątek 
innych. Z boku, skromnie, aby go ktoś nie posądził, że się „pcha" 
— pan Adam Piłsudski. Panowie cywilni wszyscy „tutejsi", 
wileńscy. Ruszają się powoli, mówią z rozwagą i mało. Marszałek 
uśmiecha się do nich, wdycha litewskie powietrze pełną piersią, 
gawędzi to z jednym, to z drugim. Wszystko tu jakoś inaczej, 
więcej po prostemu, bezceremonialniej. I ludzie tu inni i Marszałek 
staje się inny. 
— Tak, znaczy się, pan Marszałek do nas na imieniny. 
Patrzę na swego Marszałka z rozrzewnieniem. Ubyło Mu co 
najmniej lat dziesiątek. Jest ożywiony, gestykuluje, jest chyba 
szczęśliwy. 
Wojewoda miał ten przywilej, że odwoził swym autem 
Marszałka do pałacu. Siadłem przy szoferze — pojechaliśmy. 
Teraz trzeba sprowadzić jak najwięcej rodziny. Naturalnie musi 
przyjść jak najprędzej ciocia Żuła i jej córka Zulka, pani Wanda 
Pawłowska — córka pana Adama i pan Adam i kto by tam jeszcze 
z rodziny był... Marszałek bardzo Swoją rodzinę kochał, czuł się z 
nią najlepiej, najswobodniej. Nie była też to rodzina zwykła. 
Rzadko można spotkać takie nagromadzenie skromności, prostoty 
i niesłychanej wprost bezinteresowności. Kochała ona Marszałka 
nie dlatego, że był Marszałkiem, a zresztą, czyżby robiła co 
innego, miała mniejsze dostatki, gdyby Go w niej nie było. Ani Go 
nigdy o nic nie proszono, ani też On im nic nie dawał — ani 
pieniędzy, których sam nie miał, ani protekcji — której by oni za 
nic nie przyjęli. Kochano 
2 Brak cytatu. 
21 

tu brata, wujaszka, szwagra. I Marszałek zdaje się czuł to. I poza 
tym cieszyła Go „wileńska" wymowa krewnych, ich spokojna na 
wszystko reakcja i wspomnienia często przytaczane. Toteż nie 
chcąc być świadkiem uroczystości, związanych z Jego imieninami 
w Belwederze, uciekał najchętniej do Wilna i tam skrywał się 
wśród tej właśnie rodziny. Tak też zrobił w roku 1933, 1934 i 1935. 
Przed tym, w roku 1931, miałem zaszczyt towarzyszyć 
Marszałkowi w dniu Jego imienin w Funchalu na Maderze, a w 
1932 r. w Heluanie w Egipcie. 

ZAMACH NA MINISTRA BRONISŁAWA PIERACKIEGO I 
UTWORZENIE OBOZU W BEREZIE 
Było to 10 lub 12 czerwca. Około drugiej po południu wpadłem 
na chwilę do cukierni „Europejskiej", aby napić się kawy i 
porozmawiać ze znajomymi. Przy stoliku „rządowym" siedziało 
parę osób, przysiadłem się do nich. W parę minut później 
nadszedł minister Pieracki i też usiadł z nami. Jak zwykle, gdy 
spotkał się ze mną, zapytał i teraz: 
— Jak tam Komendant? 
Pierackiego znałem już od dawna, ale więcej zbliżyłem się doń 
dopiero w latach 1926-27, gdy to moje mieszkanie przy ul. 
Wiejskiej położone prawie na wprost sejmu było miejscem różnych 
zbiórek. Zjawiał się tam również i płk Bronisław Pieracki. Zawsze 
podziwiałem w nim wielki spokój, zimną krew, łatwość wydawania 
decyzji i chłodną bezwzględność. Wśród sentymentalnych, 
ślamazarnych, pełnych różnych wątpliwości Polaków — odbijał 
jaskrawo i dodatnio. Sama jego powierzchowność harmonizowała 
z zaletami charakteru. Twarz posiadał szeroką, o wyrazie 
nieruchomym, na której wewnętrzne odczucia nie ryły żadnych 
śladów. Wąskie usta zdradzały zaciętość i upór, oczy o głębokim, 
przenikliwym spojrzeniu — rozum. Włosy posiadał czarne jak 
heban, ruchy spokojne, w całej postaci ujawniała się, mimo 
młodego wieku, pewna ociężałość, która jednak nie kłóciła się z 
jego szerokimi ramionami i całą strukturą fizyczną. Lubił on, 
podobnie jak wielu dygnitarzy ówczesnych, przychodzić do 
cukierni, aby zobaczyć się z kolegami i przyjaciółmi. Ta na pozór 
niepotrzebna skłonność odgrywała znaczną rolę, gdyż pozwalała 
utrzymywać bezpośrednie czucie z „dołami" legionowymi, które 
chętnie szukały kontaktu z wysoko wyniesionymi przez Marszałka 
przyjaciółmi, lecz na gruncie neutralnym. Dygnitarz umożli- 
213 

wiający swoim sposobem bycia ten kontakt bywał zwykle 
popularny i lubiany. Do tych ostatnich należał między innymi i z 
tego powodu, Bronisław Pieracki. Do „Europy" przychodził, gdy mu 
służba pozwalała, codziennie. Przyszedł też w ów dzień, gdy i ja 
tam byłem. Rozmowa potoczyła się najpierw na temat 
Komendanta. 
— Windę w pałacu w Wilnie już kazałem zrobić — rzekł 
Pieracki, nawiązując do mojej niedawnej prośby o to. Chodziło mi 
bowiem, aby Marszałek, któremu wchodzenie po schodach robiło 
coraz większą trudność, nie potrzebował jej doznawać w czasie 
pobytu w Wilnie, gdzie Jego pokoje znajdowały się na pierwszym, 
ale bardzo wysokim piętrze. 
— Dziękuję, Marszałek na pewno będzie bardzo rad, chociaż 
wątpię, aby się do tego przyznał. 
Pieracki kiwnął głową. 
— Na pewno się nie przyzna — rzekł. 
Znał on również dobrze Marszałka, jak i ja. Wiedzieliśmy obaj 
o tym, że zawsze starannie starał się ukrywać wszystkie swoje 
niedomagania fizyczne i bardzo się gniewał, gdy traktowano Go 
jako słabego. Na przykład, gdy wchodził w Wilnie na piętro, to 
zatrzymywał się zwykle na półpiętrze, aby odpocząć. Zwsze 
jednak odpoczynek starał się zamaskować oglądaniem 
ustawionych tam kwiatów i jakąś na ich temat rozmową. Tak samo 
postępował idąc pieszo z Giszu do Belwederu. Gdy chciał chwilę 
odpocząć, zatrzymywał się zwykle przy jakimś drzewie lub krzaku i 
coś na ich temat mówił. 
Potem rozmowa z ministrem Pierackim zeszła na inne tory, aż 
wreszcie zaczął on opowiadać o swojej podróży do Małopolski 
Wschodniej, którą przed kilku dniami odbył. 
— Zdarzyło mi się — mówił — że przejeżdżając przez 
(wymienił miejscowość, której już nie pamiętam) dojechałem do 
jakiegoś strumienia, na którym zawalił się mostek. Trzeba było 
sprowadzić chłopów, aby mostek naprawili. Po kilku godzinach 
wszystko było w porządku i ruszyłem dalej. Ale niech pan sobie 
wyobrazi moje zdumienie, gdy na drugi dzień doniesiono mi ze 
Lwowa, że krąży tam pogłoska o dokonanym na mnie zamachu 
przez wysadzenie w powietrze mostu... 
W tym miejscu Pieracki roześmiał się. 
— Nie bardzo wierzę — rzekł — w te ukraińskie zamachy, ale 
plotka dużo powiedziała mi o nastrojach. 
214 

Gdy później przypomniałem sobie tę rozmowę i te słowa, 
uprzytomniłem sobie ze zgrozą, że mówił je człowiek, który w dwa 
dni później legł z rozstrzaskaną głową od kuli właśnie 
ukraińskiego skrytobójcy. Jednak teraz siedział spokojnie przy 
stoliku, na którym w kilka dni później miała leżeć na znak żałoby 
wiązanka róż przepasana czarną wstążką... 
Nadszedł płk Franciszek Sobolta i jeszcze ktoś ze znajomych, 
rozmowa stała się ogólna, a w kilkanaście minut później wszyscy 
poczęliśmy wynosić się na obiad. Bronisław Pieracki poszedł do 
klubu, który tak rychło miał stać się jego grobem. 
W dwa dni później miałem wolne pół dnia od służby, więc 
jadłem obiad na mieście. Tak jednak zawsze się urządzałem, że 
dr Woyczyński mógł mnie w każdej chwili znaleźć. To samo robili i 
inni adiutanci, których Marszałek często potrzebował. Było to 
wprawdzie nieco uciążliwe, ale nam chodziło tylko o to, by w 
czymkolwiek nie utrudniać Marszałkowi Jego pracy. Tego dnia 
Woyczyński skorzystał z pozostawionego mu telefonu. W trakcie 
obiadu wezwano mnie do aparatu. Było po godzinie trzeciej. 
— Czy pan wie co się stało? — zadźwięczał głos doktora w 
słuchawce. 
W pierwszej chwili pomyślałem o Marszałku. W ostatnich 
czasach nie był zdrów... Serce zabiło mi gwałtownie, jak na alarm. 
— Nic nie wiem, panie pułkowniku, co się stało? Do dzisiaj 
pamiętam, że w gardle poczułem niezwykłą suchość. Ale 
Woyczyński nie chciał wiele mówić. 
— Niech pan przyjeżdża zaraz. 
Na skrzydłach biegłem w Aleje Ujazdowskie. Na schodach w 
Giszu zobaczyłem Malesę, szedł do kuchni z talerzami. 
— Co tam na górze? 
— Nic, panie kapitanie, wszystko w porządku. 
— Pan Marszałek?... 
Malasa uśmiechnął się z zakłopotaniem. 
— Mało jadł. Niech pan kapitan patrzy — pokazał talerze — 
prawie wszystko odnoszę nietknięte. 
Odetchnąłem. 
Otworzyłem własnym kluczem drzwi od mieszkania Marszałka i 
niezwłocznie udałem się do dr. Woyczyńskiego. Doktor jak zwykle 
siedział przy swoim stoliku i kładł pasjanse. 
215 

Zobaczywszy mnie, odsunął karty i rzekł: 
— Panie kapitanie był zamach na Pierackiego. 
— O Boże, i co? 
— Jest w szpitalu, żyje, ale mało nadziei, aby wyżył. 
— Marszałek już wie? 
— Tak. 
— I co? 
— Jest bardzo podniecony. 
Nagle chwycił mnie za gardło wielki żal. 
— I kto, kto to mógł zrobić? — wykrzyknąłem. Woyczyński 
wzruszył ramionami. 
— Podobno endecy. 
Wiedziałem, że Pieracki tłumił twardą ręką wszelkie przejawi 
anarchii, w szczególności zaś dużą surowość przejawiał wobec 
młodzieży spod ówczesnego znaku Obozu Wielkiej Polski, i 
dlatego przypuszczenie to nie wydało mi się absurdalne. Jednakże 
sam czyn tak nie licował z polską psychiką, że na myśl o tym 
wstrząsnąłem się z oburzenia. 
Jednakże... Jednakże pamiętaliśmy wszyscy chwalby na cześć 
„czcigodnego" mordercy prezydenta Narutowicza. Cień Eligiusza 
Niewia-domskiego stanął mi przed oczami. Skoro pochwalono 
czyn tamtego, to mógł znaleźć się jego naśladowca w tych samych 
szeregach. 
Poszedłem do Marszałka. 
Siedział w gabinecie, ale nie czytał ani nie stawiał pasjansa, jak 
to zwykle w godzinie poobiedniej czynił. Pogrążony był w zadumie, 
gęsty obłok dymu tytoniowego wskazywał, że palił papierosa po 
papierosie już od dłuższej chwili. 
— Dzień dobry, panu Marszałkowi. 
Marszałek popatrzył na mnie niemo, nie zmieniając wyrazu twarzy. 
— Tak — rzekł zamiast odpowiedzi na przywitanie i po chwili 
znowu zaczął powtarzać: — tak, tak, tak. 
— Ależ to jakieś świnie... — zacząłem, ale Marszałek mi 
przerwał. 
— Pamiętacie wy Prywislinje? — zapytał. 
— Mało, panie Marszałku. Marszałek nie zważał na moje 
słowa. 
— Dziesięć prywislinskich guberni i trzynaście milionów 
prywislin-cew — zaczął z polska po rosyjsku — gławnyj gorod 
Warszawa, 
216 

wieroispowiedanje rimsko-katoliczeskoje. Priwislinje a w nim 
priwislin-cy, łapówki i konspiracje. 
Marszłek cały nasrożył się i rzucał twarde słowa pod adresem 
dawnego zaboru rosyjskiego i jego przedwojennych mieszkańców. 
W najlepszej myśli wtrąciłem: 
— To już. Bogu dzięki, przeszłość. 
Słowa te wywołały zupełnie nie oczekiwaną przeze mnie 
reakcję. Marszałek uderzył z całej siły pięścią w stół. 
— Mądrala, to już przeszłość, to już przeszłość! Gdzież wy w 
tej teraźniejszości widzicie koniec przeszłości? 
Naturalnie milczałem, tym bardziej, że Marszałek dodał jeszcze: 
„wy sam jesteście Prywisliniec i dlatego chcecie mi tu Prywislinja 
bronić". 
Bałem się już wszczynać dalszą rozmowę, widząc 
zdenerwowanie Marszałka i jego podniecony nastrój. Zagadnąłem 
coś jeszcze o temperaturze powietrza, pokręciłem się po 
gabinecie i wyszedłem. 
Około godziny piąte} przyszedł generał Sławoj Składkowski, 
który przebywał u łoża Pierackiego w szpitalu Ujazdowskim i 
powiedział, że minister zmarł nie odzyskawszy przytomności. O 
śmierci zameldował Woyczyński, gdyż Marszałek nie chciał 
przyjąć nikogo ze świadków zejścia. 
Ponieważ nie miałem tego dnia służby, jak to już wspomniałem 
poprzednio, mogłem pójść na miasto, aby dowiedzieć się więcej 
szczegółów o zamachu. 
Tymczasem „na mieście" huczało od pogłosek i plotek. W 
kołach moich znajomych przeważała opinia, że winę za śmierć 
ministra ponoszą endecy. Tak zwany vox populi oskarżał 
stanowczo bądź Obóz Wielkiej Polski, bądź Obóz Narodowo- 
Radykalny, który ostatnio zaczął właśnie rozwijać ożywioną 
działalność. Jedynie komendant osobistej ochrony Marszałka 
Piłsudskiego — kpt. Bolesław Ziemiański krzywił się jakoś 
podejrzanie i coś bąkał o Ukraińcach, ale nie bardzo chciano go w 
pierwszej chwili słuchać. Oburzenie zapanowało tak wielkie, że jak 
największe nawet represje i w jakąkolwiek stronę skierowane 
napotkałyby entuzjastyczny poklask, tym większy im same 
represje byłyby mocniejsze. Niewątpliwie podobnym nastrojom 
uległy również i sfery rządzące, dla których obok przyczyn 
wywołujących głębokie oburzenie w szerokich warstwach 
społeczeń- 
217 

stwa, dochodziła jeszcze jedna: zabito im przyjaciela, którego lubili 
i cenili, z którym byli na „ty", z którym przeszli niejedną ciężką 
chwilę w Legionach i później, gdy tropieni jak psy podjęli pozornie 
beznadziejną pracę w szeregach POW. Nic też dziwnego, że myśl 
o pomszczeniu go i wypaleniu bodaj żelazem hańby skrytobójstwa 
w walce politycznej, rzucającej na nasz kraj cień, zrodziła się 
jeszcze tego samego dnia, gdy śmiertelnie ranny minister oddał 
ostatnie tchnienie. W godzinę po jego śmierci zgłosił się do 
Marszałka Piłsudskiego premier Leon Kozłowski i został przyjęty. 
Na dłuższej konferencji przedstawił on pewien projekt i uzyskawszy 
nań zgodę zaczął go od dnia następnego realizować. 
Snąć Marszałek Piłsudski chciał wymienić poglądy z kimś 
bliskim jeszcze tego samego dnia, gdyż na godzinę 9 wieczór 
kazał przywołać "Alę" czyli Aleksandra Prystora. Zdaje mi się, że 
Marszałek Piłsudski bardzo cenił zdanie swego starego 
przyjaciela, gdyż tak się składało, że gdy nad Polską zbierała się 
jakaś chmura, gdy coś w machinie państwowej zazgrzytało, my 
adiutanci dostawaliśmy rozkaz zaproszenia go bądź do Giszu, 
bądź do Belwederu. Tak też się stało w dniu, w którym skrytobójca 
dokonał zamachu na urzędującego ministra spraw wewnętrznych. 
Dość późnym wieczorem przyszedłem do Giszu, gdyż 
obejmowałem tego dnia służbę od godziny 12 w nocy. Dr 
Woyczyński poszedł do domu, a ja zostałem sam z Marszałkiem. 
Jak zwykle o tej godzinie wziąłem ołówek i notes i udałem się do 
gabinetu, aby zapytać Marszałka kogo na następny dzień zamówić 
i co ewentualnie zrobić. 
Gdy wszedłem. Marszałek trzymał właśnie pod pachą 
termometr. Zobaczywszy mnie, wyjął go i podając mi go 
powiedział: 
— Zobaczcie, co tam mówi pan termometr. 
Przyjrzałem się uważnie małym cyferkom i wąziutkiej, srebrnej 
nitce. Zatrzymała się, niestety, powyżej ostrzegawczą czerwienią 
oznaczonej liczby. 
— Trzydzieści siedem i dwie dziesiąte. Marszałek ruszył 
ramionami. 
— To i tak jeszcze nieźle. Ja myślałem, że nazbiera się trzydzieści 
osiem. 
Marszałek wziął ode mnie plik pism ilustrowanych, które 
przyniosłem, ale nie zaczął ich zaraz oglądać. Palił pilnie 
papierosa, wbrew 
218 

nabytemu w ostatnich latach zwyczajowi jak najdłuższego użycia 
każdej sztuki. W ten sposób chciał ograniczyć do minimum ilość 
palonych papierosów, przy osiągnięciu maksimum funkcji samego 
palenia. Teraz jednak najwidoczniej zapomniał o swym 
potanowieniu, gdyż kłąb dymu wokół Jego głowy coraz to bardziej 
gęstniał. 
Jak zwykle, gdy widziałem Marszałka tak głęboko zadumanego 
jak w tej chwili, starałem się wynieść cichaczem z gabinetu do 
mego pokoju. Najczęściej Marszałek nie zauważał nawet mego 
odejścia, ale teraz, gdy skierowałem się do drzwi, poruszył się w 
fotelu i spojrzawszy na mnie, rzekł: 
— Aha, to wy tu jesteście. 
— Tak jest, panie Marszałku, po rozkazy na jutro. 
— Dobrze, dobrze — i nagle jakby odpowiadając na moje 
pytanie, powiedział: 
— Ja nic nie mam przeciw tej waszej czrezwyczajce, ja się na 
tę waszą czrezwyczajkę na rok zgodziłem. 
Podówczas nie wiedziałem o czym Marszałek mówi i na co się 
zgodził. Domyślałem się jedynie, że miało to jakiś związek z wizytą 
premiera Kozłowskiego i płk, Prystora, no a przede wszystkim z 
zamachem na ministra Pierackiego. Ponieważ na domiar sam 
byłem bardzo wypadkami dnia podniecony, powiedziałem: 
— Oj, zdałaby się panie Marszałku jaka taka czrezwyczajka na 
tych, co ten zamach uknuli i co atmosferę do niego szykowali. 
Tylko na razie, to jeszcze niepewne kto zawinił. 
Maszałek spojrzał na mnie badawczo. 
— A wy, coście słyszeli. 
— Mówią prawie wszyscy na mieście, że to ci sami, co 
moderstwo prezydenta Narutowicza inspirowali. 
Marszałek po raz drugi dzisiejszego dnia uderzył przy mnie 
pięścią w stół. 
— Prywislincy! — krzyknął — Gdy okaże się prawda, ja was 
każę siec batogami, ja was każę ze skóry obdzierać. Ja każę nie 
żałować nikogo, ni kobiet, ni panienek. Ja wyplenię prywislinskie 
nasienie i z Prywislinja i z Galizien i z Posen. 
Nigdy, ani przed tym dniem, ani później, nie widziałem 
Marszałka w takim podnieceniu. Wstał, odsunął fotel i począł 
mierzyć gabinet szybszymi niż zwykle krokami. Usunąłem się na 
bok i myślałem, że te słowa to nie czcze pogróżki, że pewnego 
dnia spadną one młotem 
219 

na głowy winnych. Ale jednocześnie wzbudziły się we mnie 
wątpliwości co do przypuszczalnych sprawców zbrodni. A może to 
nie endecy? Czyżby mogli posunąć się tak daleko, sięgnąć po taką 
broń polityczną? Przypomniały mi się wątpliwości kpt. 
Ziemiańskiego. 
— Panie Marszałku — powiedziałem — jeden mój kolega, 
który pracuje w drugim oddziale, to mówił, że w tych endeków nie 
bardzo wierzy, powiada że oni za bardzo na taką robotę wygodni. 
Marszałek zatrzymał się na środku pokoju i patrzył na mnie w 
milczeniu przez dłuższą chwilę, po czym usiadł na fotelu i wziął 
jedno z pism ilustrowanych do ręki. 
— Jutro — rzekł — o godzinie drugiej niech przyjdzie mój szef 
sztabu. 
— Rozkaz! 
Wyszedłem. 
Tej nocy Marszałek nie poszedł wcześnie spać. 
Siedząc w swoim pokoju, słyszałem głośną rozmowę, jaką 
prowadził z samym sobą, słyszałem bicie pięścią w stół i 
przejmujące słowa nagany. Już trzecia wybiła, a Marszałek wciąż 
jeszcze miotał się w swojej samotni, i dopiero wczesny czerwcowy 
poranek, wdzierający się przez szpary między roletami i oknami, 
skłonił Go do przejścia do sypialni. 
Jak każdej nocy, tak i tej, zgasiłem światło w gabinecie i położyłem 
rewolwer na nocnym stoliku Marszałka. 
Było w pół do piątej rano. 
Następnego dnia Marszałek Piłsudski wydał taki rozkaz dzienny: 
Rozkaz do wojska 
Rozkaz dzienny nr 5 Ministra Spraw Wojskowych, 
Warszawa, dnia 16 czerwca 1934 r. 
Żołnierze, 
Ś.P. pułkownik dypl. Pieracki Bronisław został 
odkomenderowany ze stanowiska zastępcy szefa sztabu głównego 
do różnych prac rządu, w szczególności zaś użyty do kierowania 
sprawami wewnętrznymi państwa. 
Ś.P. płk Pieracki Bronisław pełnił dobrze i z honorem nałożony 
220 

na niego obowiązek żołnierski, poległ, jako wojskowy na 
wyznaczonym mu posterunku, dnia 15 czerwca 1934 roku. 
W uznaniu położonych zasług Pan Prezydent Rzeczypospolitej 
mianował w dniu dzisiejszym Ś.P. płk. dypl. Pierackiego 
Bronisława — generałem brygady. 
Oddając cześć żołnierskiej pamięci polecam odczytać niniejszy 
rozkaz przed frontem wszystkich kompanii, szwadronów, baterii 
itd. Minister Spraw Wojskowych 
Józef Piłsudski 
Marszałek Polski. 
W związku ze śmiercią Bronisława Pierackiego nastąpił szereg 
zmian personalnych. I tak, 28 czerwca ministrem spraw 
wewnętrznych został mianowany prezydent m. Warszawy Marian 
Zyndram-Ko-ściałkowski, na opróżnione niedawno przez niego 
województwo białostockie został oddany [!] z wojska gen. Janusz 
Głuchowski. Nawiasem mówiąc, generał w żaden sposób z armii 
odejść nie chciał i wszelkimi sposobami starał się zaszczytu 
zostania wysokim urzędnikiem administracyjnym uniknąć. Między 
innymi, poruszałem na jego prośbę tę sprawę u Marszałka 
również i ja. Przedstwiłem ją po swojemu, żartobliwie. A 
Marszałek na to: „Ho, ho, to on nie na żarty nie chce z wojska 
odejść, kiedy aż tu, do mojego mieszkania z tym trafił". Zmieniony 
został wieloletni wojewoda warszawski Stanisław Twardo i 
zastąpiony przez późniejszego ministra Bronisława 
Nakoniecznikoff-Klukowskiego. W tym samym czasie, 3 lipca, 
został mianowany wojewodą kieleckim dr Władysław Dziadosz. 
Zbiegła się z tymi zmianami również nominacja gen. Tadeusza 
Kasprzyckiego na wiceministra spraw wojskowych (2 lipca), ale 
nie miała z zamachem nic wspólnego, gdyż generał objął funkcję 
już 12 czerwca, a więc jeszcze za życia min. Pierackiego. 
Na trzeci dzień po zamachu, dnia 17 czerwca, została zwołana 
Rada Ministrów, która uchwaliła stworzenie „obozu izolacyjnego", 
nazwanego później „obozem odosobnienia", w którym miały być 
pomieszczone osoby „zagrażające bezpieczeństwu i porządkowi 
publicznemu". Miejsce do stworzenia tego obozu wyznaczono w 
małej mieścinie kresowej — Kartuskiej Berezie, położonej przy linii 
kolejowej [ ] w odległości [ ] kilometrów od Warszawy i [ ]km od 
granicy Rosji. 
221 

Tę to „czrezwyczajkę" miał zapewne Marszałek Piłsudski na 
myśli, rozmawiając ze mną w nocy z 15 na 16 czerwca. Zaczęła 
ona funkcjonować w trzy tygodnie później. Do pierwszych 
„zesłańców" należeli między innymi: Jan Jodzewicz, Henryk 
Rosman, Zygmunt Dziarmaga, Mieczysław Prószyński, Jerzy 
Korycki, Edward Kemnitz, Włodzimierz Sznarbachowski, 
Władysław Rackiewicz, Czesław Łączyń-ski, Edward Budniak, 
Włodzimierz Leszkiewicz i późniejszy przywódca Falangi — 
Bolesław Piasecki. Ponadto znalazło się wśród tej pierwszej ekipy 
paru Ukraińców i paru komunistów. 
W kilka dni po zamachu, 19 czerwca rano. Marszałek udał się 
do Pikieliszek, gdzie już znajdowała się pani Marszałkowa z 
córkami. Odwoziłem wtedy Marszałka ja, a ponieważ 
przyjechaliśmy już wieczorem, zatrzymała mnie Pani na kolacji. 
Późnym wieczorem pożegnałem się z całą rodziną i pojechałem do 
Warszawy, już na urlop letni. 
Ale Marszałek nie pozostawał jeszcze w Pikieliszkach na letni 
odpoczynek; w kilka dni później, 25 czerwca rano, powrócił do 
Warszawy i zaraz następnego dnia przyjął gen. Debeney, 
inspektora armii francuskiej i członka Najwyższej Rady Wojennej, z 
gen. d'Arbonneau, mjr. Mery, gen. Kasprzyckim i gen. 
Gąsiorowskim. Pozostał w Warszawie jeszcze do 6 lipca, 
odbywając w tym czasie cały szereg konferencji. I tak 28 czerwca 
miała miejsce rozmowa z panem Prezydentem, 3 lipca byli przyjęci 
płk Leon Strzelecki i płk Wartha, 4 lipca byli w Giszu gen. 
Gąsiorowski z płk. Uirychem; wieczorem tego samego dnia o 
godzinie 18 — gen. Wie-niawa, a po kolacji — min. Józef Beck. W 
dniu przed odjazdem, 5 lipca rano, jeszcze w Giszu, przyjął 
Marszałek płk. Glabisza; 
wieczorem, już w Belwederze, premiera Leona Kozłowskiego. I 
jeszcze zatroszczył się o książki... 
— Niech tam Strzelecki da książki, on wie jakie, a także Bój 
pod Warszawą. 
Nie było jednak sądzone Marszałkowi Piłsudskiemu spędzić 
ostatniego swego lata w życiu, w spokoju. Oto już 19 lipca musiał 
przybyć znowu do Warszawy, gdzie bawił pięć dni i wrócił do 
Pikieliszek. Dnia 11 i 16 sierpnia sprawy służbowe nakazały Mu 
udać się do Wilna, a 25 już był po urlopie i przyjmował w Belwederze 
gen. Oskara Nygrena — szefa sztabu armii szwedzkiej. 
Co do mnie, opuszczałem Polskę tego samego dnia, 6 lipca, 
222 

w którym Marszałek Piłsudski udawał się, odprowadzany przez 
kpt. Miładowskiego, do Pikieliszek. W tym samym też dniu 
zdążyłem przeczytać w „Gazecie Polskiej" na 4 stronie, 
wydrukowaną petitem następującą wiadomość: 
„Kraków dn. 5.7.1934. Na dzisiejszym posiedzeniu Rady 
Miejskiej, odbytym pod przewodnictwem prezydenta miasta dr. 
Kaplickiego, uchwalono na wniosek ławnika dr. Radzyńskiego, 
przeznaczyć w lesie Wolskim, na tak zwanym Wzgórzu Sowiniec, 
część gruntu gminnego na cele wzniesienia kopca im. Marszałka 
Piłsudskiego" 
Odłożyłem gazetę, coś mnie ścisnęło za serce. Będą sypali 
mogiłę Komendantowi — pomyślałem. Jak sypali po śmierci 
Krakowi, jak sypali Wandzie i jak naczelnikowi Kościuszce. Tylko 
dlaczego to chcą robić za Jego życia? Ogarnęły mnie smutne 
myśli. Pierwszy raz wtedy pomyślałem, że przecież jednak... 
Gdybym mógł, gdybym nie bał się, że mnie nazwą histerykiem, 
głośno bym się temu projektowi sprzeciwił. Oczywiście, nic by 
odwołanie usypania kopca nie zmieniło, ani przeznaczenia na 
pewno nie odmieniło, niemniej jednak przez długi czas po 
katastrofie, która nas 12 maja 1935 r. spotkała, robiłem sobie z 
tego powodu wyrzuty. 

HISTORIA PEWNEJ PRZEDMOWY 
W 1926 r. wydałem swoje wspomnienia z wojny polsko-bolszewickiej 
pod tytułem W blaskach wojny. Już wówczas miałem 
sposobność zaofiarowania tej książki osobiście panu Marszałkowi, 
który przeczytał ją i wspominał nawet o niej kilka razy przy różnych 
okazjach. Ośmielony przychylnością Marszałka, poprosiłem Go 
pewnego razu, aby zechciał napisać przedmowę do drugiego 
wydania, które miało ukazać się w zimie z 1934 na 1935 r. 
Marszałek, jak to często robił, nic nie odpowiedział, natomiast w 
dwa dni później sam powrócił do tej sprawy: 
— Więc chcecie — rzekł — abym napisał Warn przedmowę? 
— Przyznam się, że byłbym bardzo uszczęśliwiony, gdyby Pan 
Marszałek zechciał to uczynić. 
— Mam więc zrobić waszej książce reklamę? Zgłupiałem, 
zrobiło mi się nieprzyjemnie. 
— Sam pan Marszałek — rzekłem — chwalił ją nieraz. 
— Najwyraźniej okazuje się, że ja czasem robię rzeczy niepotrzebne. 
Marszałek był w doskonałym humorze, zajęcia wszystkie już 
pokończył i lada dzień miał wyjechać do Pikieliszek na letni 
odpoczynek. Był to bowiem już koniec czerwca, Co do mnie, to 
pzyznam się, że straciłem wówczas cały kontenans. Stałem przed 
Marszałkiem jak na cenzurowanym i minę miałem na pewno 
niezbyt mądrą. Marszałek Piłsudski miał przecież rację, ja 
chciałem, aby zrobił mi reklamę. Teraz zrozumiałem 
niestosowność swej prośby i na gwałt pragnąłem z całej sprawy 
jakoś się wycofać. Ale, jak już rzekłem, Marszałek był właśnie w 
świetnym humorze i zapewne dlatego nie wziął mi prośby za złe, 
lecz rzekł: 
— Spróbuję napisać wam coś w Pikieliszkach, ale nie wiem 
czy mi się to uda. 
224 

Nie potrzebuję chyba dodawać, jak bardzo byłem z tych słów 
szczęśliwy i jak gorąco Marszałkowi dziękowałem. 
W kilka dni później Marszałek Piłsudski pojechał do Pikieliszek, 
a ja udałem się w podróż do Persji i Bagdadu, o czym piszę na 
dalszych stronach tej książki. 
Po powrocie do Giszu nie śmiałem już poruszać tematu 
przedmowy, czekając aż mnie sam Marszałek w tej sprawie 
zagadnie. Mijały jednak miesiące, a Marszałek nie wspomniał ani 
słowa. Już prawie byłem pewny, że zapomniał o obietnicy, gdy 
pewnego dnia grudniowego, na krótko przed Bożym Narodzeniem, 
rzekł: 
Wiecie, ja wam tej przedmowy już chyba nie napiszę. Trudno 
mi się do tego zabrać. 
Było to na pięć miesięcy przed katastrofą 12 maja 1935 roku. 
Wprawdzie stan zdrowia Marszałka nie budził jeszcze obaw 
poważnych, niemniej jednak nie był zbyt dobry; zdarzały się bóle 
żołądka, nogi były lekko opuchnięte, a osłabienie zrobiło już 
znaczne spustoszenia w całym organizmie. 
Naturalnie odpowiedziałem: 
— Niech pan Marszałek o tym nie myśli, przecież to 
drobnostka. 
— Tak — powtórzył Marszałek — trudno mi się do jakiegoś 
pisania zabrać, ale ja wam coś do tych Blasków wojny dam, co 
będziecie mogli sobie wydrukować. 
Spojrzałem na Marszałka z zaciekawieniem i z góry 
podziękowałem. 
— Dam wam fotografię z napisem. 
— Bardzo panu Marszałkowi dziękuję. Chcąc kuć żelazo póki 
gorące, dodałem: 
— To ja, panie Marszałku, zaraz fotografię przyniosę. 
— Dobrze, dobrze. 
Pobiegłem cwałem do swego pokoju i za chwilę położyłem 
przed Marszałkiem zdjęcie, których zawsze miałem u siebie kilka 
w zapasie. 
Marszałek wziął pióro i napisał pod fotografią: „Kapitanowi Lepeckiemu, 
autorowi W blaskach wojny — J. Piłsudski". 
— Macie — rzekł z dobrodusznym uśmiechem, wręczając mi 
swą podobiznę z autografem — wydrukujcie to sobie w swej 
książce. Nie będzie to najgorszy użytek z reklamy. A przedmowę 
to może wam kto inny napisze. 
I po chwili: 
225 

— Może Śmigły będzie chciał napisać. 
Byłem głęboko wzruszony dobrocią Marszałka, który pośród 
setek spraw wagi pierwszorzędnej znalazł chwilę czasu na 
zastanowienie się nad moją błahą prośbą. Chciałem dać wyraz 
swoim uczuciom i zacząłem coś na ten temat bąkać, ale 
Marszałek przerwał mi. 
— Dobrze, dobrze, ja nie chcę słuchać waszych wynurzeń. 
Fotografia z tym napisem jest dla mnie najdroższą pamiątką i 
największą nagrodą za służbę. Jest to jeden z ostatnich 
autografów Marszałka Piłsudskiego. Tym cenniejszy jest dla mnie, 
że przecież pisała go już drżąca z osłabienia ręka... 
Wkrótce po tej rozmowie z Marszałkiem udałem się do pana 
generała Śmigłego-Rydza i pokrótce powtórzyłem historię z 
przedmową, pokazałem przy tym fotografię Marszałka z 
podpisem, i poprosiłem o napisanie choćby paru zdań. Ku mojej 
wielkiej radości, pan generał obiecał mi je napisać i po pewnym 
czasie otrzymałem od rtm. Vaqurreta zawiadomienie, że 
przedmowa jest już gotowa [...] 

Z PERSJI DO MOSZCZANICY 
W czasie pobytu Marszałka Piłsudskiego w Pikieliszkach odbywałem 
podróż do Persji i Iraku. Chociaż mało miałem czasu i 
chociaż wiele osób wyrażało wątpliwość, czy opłaci się odbywać 
tak długą podróż w tak krótkim czasie, zdecydowałem się ją 
odbyć, gdyż czułem, że gdybym nie „wywłóczył się" w lecie 
byłbym potem przez całą zimę nieszczęśliwy. Dość, że cały lipiec i 
część sierpnia spędziłem w drodze. 
Najpierw udałem się przez Morze Czarne, na Kaukaz, gdzie 
odbyłem podróż samochodem z Tyflisu do Erywania, a następnie 
samolotem do Baku, skąd przez Morze Kaspijskie do Persji. Po 
krótkim pobycie w gościnnym domu państwa Hemplów w 
Teheranie wynająłem samochód i machnąłem się przez całą 
Persję do Bagdadu. Nieznośny wprost upał wypędził mnie rychło z 
nad brzegów rzeki Tygrys i pognał przez 880-kilometrową 
Pustynię Syryjską do Damaszku w Syrii. W tym ostatnim mieście 
oraz w Baalbeku i Bejrucie odetchnąłem nieco europejskim 
komfortem. Pędzony, jak zwykle, niepowstrzymaną chęcią ruchu, 
udałem się do Palestyny, gdzie napiwszy się wody ze studni Matki 
Boskiej w Nazarecie i podumawszy nad jeziorem Genezaret 
pojechałem przez żydożerczy Nablus, gdzie, o dziwo, do dzisiaj 
jeszcze mieszkają potomkowie starożytnych Samaryta-nów, do 
Jerozolimy. Znalazłem się tam właśnie wkrótce po jakichś 
rozruchach, w których 50% arabskich mieszkańców miasta 
chciało bardzo dokuczyć 50% mieszkańcom żydowskim. Nie 
sprzyjało to oczywiście spokojnemu zwiedzaniu kraju, niewiele go 
też zwiedzałem. Zapamiętałem jedno: Żydówki-chłopki pracują w 
majteczkach kąpielowych. 
Gdy wówczas, na czarnej kawie u naszego konsula pana Kazimierza 
Kurnikowskiego, poznałem panią Darien-Mellville, żonę 
227 

ministra Jego Wysokości sułtana Zanzibaru, a poza tym rodowitą 
Polkę, bardzo bym się zdziwił, gdyby mi kto powiedział, że równo w 
trzy lata później będę zwiedzał Zanzibar i słyszał o pani ministrowej 
wiele pochwał na tej odległej wyspie. A tak się właśnie złożyło. W 
1937 r. odwiedziłem Zanzibar w czasie podróży na Madagaskar, aż 
dwukrotnie. 
Zwiedziwszy jeszcze po drodze Cypr, udałem się do Triestu a 
stamtąd do Grado, gdzie spędziłem kilka pięknych dni 
odpoczynku, piękniejszych od całej podróży. 
Tak mi jakoś ten czas zleciał, że gdy znalazłem się znowu w 
Warszawie, dowiedziałem się, że Marszałek powrócił z Pikieliszek 
już od czterech czy pięciu dni. Nic też dziwnego, że szedłem do 
Giszu z duszą na ramieniu. A nuż Marszałek rozgniewa się! 
Bardzo nie lubiłem Marszałkowskiego gniewu. Dr Woyczyński 
wcale mnie nie pocieszył, a jeszcze nawet dolał oliwy do ognia 
mego niepokoju. 
— Właściwie — rzekł — gdyby Komendant wsypał panu ze 
dwa tygodnie kasarniaka, uznałbym, że się pan wykręcił sianem. 
„Ładne siano" — pomyślałem i udałem się do jadalni marszałkowskiej. 
Pan Marszałek zjadł właśnie obiad i pił teraz herbatę. Na 
małym stoliku stały jeszcze nie sprzątnięte talerze z resztkami 
jedzenia. 
— Panie Marszałku — zameldowałem się — melduję posłusznie 
swój powrót z urlopu. 
Marszałek spojrzał na mnie bez uśmiechu, surowo. Kiepsko — 
pomyślałem — o sianie mowy nie ma, i chcąc „zagadać" 
sytuację dodałem: 
— Bardzo trudno czas trwania podróży obliczyć dokładnie. 
Marszałek podniósł głowę ruchem żywym, jak to robił zwykle, gdy 
go jakieś słowa więcej zajęły. 
— Tylko bez szacherek. Spóźniliście się i już. 
Małą miałem nadzieję, że Marszałek będzie pamiętał, że 
udzielając mi urlopu powiedział: „daleko jedziecie, więc wam 
dokładnie dnia powrotu nie wyznaczam", niemniej jednak 
zaryzykowałem: 
— Panie Marszałku, ale pan Marszałek nie wyznaczył mi 
przecież dokładnie dnia powrotu. Marszałek machnął ręką. 
— Dureń! — rzekł krótko. 
228 

Zrobiło mi się przykro, ale jednocześnie zrozumiałem o co idzie 
Marszałkowi. 
— Rozumiem, panie Marszałku. 
— A co wy rozumiecie, mądrala. 
— Że i tak nie powinienem się spóźniać. 
— Oho, ho jaki domyślny. 
Wprawdzie na razie sprawa spóźnienia była zażegnana bez 
konsekwencji przewidywanych przez dr. Woyczyńskiego, niemniej 
jednak Marszałek przypomniał mi ją potem jeszcze raz, w kilka dni 
później z okazji przygotowań do wyjazdu na odpoczynek w 
Moszczenicy. 
— Wy — rzekł wówczas w obecności pułkownika Leona 
Strzeleckiego — będziecie brać w przygotowaniach rolę 
drugorzędną, boście się spóźnili. 
Potem już nigdy na ten temt wymówki nie otrzymałem. 
Opisałem to swoje przewinienie tak obszernie, gdyż może w ten 
sposób uzyskam zasłużoną karę. 
Miejsce więc na odpoczynek, o którym któż mógł wówczas 
przypuszczać, że będzie ostatnim odpoczynkiem Marszałka, i na 
przedostatnią grę wojenną, wybierał płk Leon Strzelecki. Mnie pan 
Marszałek kazał tylko przypilnować, aby dwór odpowiednio 
przygotowano. Wybór padł na majątek Moszczanicę, własność 
pana Kępińskiego. Najpierw udał się tam kpt. Smoleń z ludźmi, a 
następnie przybyłem ja, po Czym wróciłem do Warszawy zdać 
relację. Wysłuchawszy mego sprawozdania, Marszałek 
powiedział: 
— Ja biorę z sobą Strzeleckiego, Smolenia, Doktorskiego 
ducha nie biorę. 
— Rozkaz, panie Marszałku! A ja? 
— Co do was, to wy zajmiecie się moim bezpieczeństwem. 
Tylko nie w ten dureński sposób podglądania mnie i 
szpiegowania, rozumiecie. 
Nieraz pan Marszałek narzekał na system ochrony polegający 
na chodzeniu za Nim krok w krok, a więc też odpowiedziałem bez 
wahania: 
— Tak jest, rozumiem. 
— To dobrze, Mnie chodzi o co innego. Tam są blisko Czesi, 
Pepiczki. Wy musicie wiedzieć, że to są najciekawsi na świecie 
ludzie, urodzeni szpiedzy, Pepiczki. Oni na pewno będą chcieli 
mnie pod- 
229 

giądać. Na pewno nic innego, tylko podglądać, ale ja nie chcę 
tego. Na chwilę Marszałek przerwał, ponieważ zapalał papierosa, 
po czym ciągnął dalej: 
— Ja wam to mówię, abyście tak urządzili, żeby mi nikt po 
piętach nie deptał, a i sami zajmiecie się więcej okolicą, jak 
dworem. 
— Rozkaz! Wobec tego, to ja chyba lepiej zamieszkam w 
Żywcu albo w Bielsku; samochód mam, zawsze będę mógł szybko 
dojechać. 
— To, to, to właśnie ja tak myślę. 
Zameldowałem o życzeniu Marszałka szefowi sztabu 
głównego gen. Januszowi Gąsiorowskiemu, zwierzchnikowi 
ochrony osobistej Komendanta, na co ten mi powiedział, aby 
omówić wszystko z kpt. Ziemiańskim. 
— Wy przecież żyjecie z nim w przyjacielskich stosunkach — 
dodał — więc ułożycie sobie pracę na pewno bardzo składnie. 
Szef sztabu nie omylił się, gdyż, rzeczywiście, zacięć żadnych 
w czasie moszczanickiej wyprawy nie było i służba szła sprawnie. 
W MOSZCZANICY 
7.9 
Z Warszawy pociąg ruszył w złą pogodę. Już koło Koluszek 
zaczął padać deszcz, siekąc ostro szyby wagonu. Nie można 
powiedzieć, aby odgłosy tej chlapaniny usposabiały 
optymistycznie co do walorów klimatycznych września. Marszałek 
Piłsudski był jednak zadowolony. 
— Teraz się deszcz wypada — odrzekł na moje narzekania — 
a jak przyjedziemy na miejsce będzie pogoda. 
I rzeczwiście. W Żywcu niebo było wprawdzie pochmurne, ale 
mówiąc stylem PIM-u miało „przejaśnienia". 
Na dworcu zameldowały się władze administracyjne z 
wojewodą Kwaśniewskim i płk. Bolesławiczem w zastępstwie 
nieobecnego d-cy krakowskiego Okręgu Korpusu na czele. Za 
dworcem czekała olbrzymia gromada dzieci i publiczności. Na 
widok dzieci twarz Marszałka Piłsudskiego rozjaśniła się 
uśmiechem. Przez chwilę zatrzymał się przed samochodem i 
kłaniał się przyjaźnie zebranym. 
Do Moszczenicy, odległej od Żywca o niespełna 5 kilometrów, 
prowadzi szosa, biegnąca łagodnymi serpentynami od brzegów 
rzeki Soły ku górom. Po kilku minutach drogi byliśmy już u jej wrót. 
Sam dwór, położony w rozległym parku o pięknych trawnikach 
230 

starych drzewach, otaczały starannie przystrzyżone żywopłoty. Był 
obszerny, piętrowy. 
Przed dworem był naturalnie okrągły klomb. Samochód 
objechał go i zatrzymał się przed wejściem. Fronton, ubrany 
zielenią i przystrojony pracowicie zrobionym z jarzębiny i jakichś 
białych nasion — godłem państwowym, jaśniał niepokalaną bielą 
wapna. W progu powitali Marszałka Piłsudskiego gospodarze: pan 
Kępiński z żoną i trzema córkami: Inka, Ireną i [ ] 
Szlachcic był wzruszony, W rękach, według obyczaju naszej 
ziemi, trzymał tacę z chlebem i solą. Słowami więznącymi w 
gardle wygłosił przemówienie, dziewczęta wręczyły kwiaty. 
Marszałek Piłsudski podziękował, przywitał się i zapytał, 
zwracając się do dziewcząt: 
— Czy która z was nazywa się Krzysia? 
Panny pokraśniały, pozająkiwały się i wreszcie stwierdziły, że nie. 
Marszałek Piłsudski śmiał się do nich wesoło. 
— Nie wiem dlaczego — rzekł — zdawało mi się, że muszę 
spotkać tu Krzysię. 
Wszyscy weszli do wnętrza. Pani Kępińska, prawnuczka 
generała Dwernickiego, oprowadzała Marszałka po salonie, 
pokazując z dumą piękny obraz, przedstawiający jej pradziadka w 
bitwie pod Stoczkiem. 
W godzinę później państwo Kępińscy opuścili dwór, aby 
zamieszkać na czas obecności dostojnego Gościa w Żywcu. 
Gospodarz przed wyjazdem stwierdził z niekłamanym 
zadowoleniem. 
— Było nie było. Marszałek Piłsudski w Moszczanicy jest i to 
pozostanie faktem na zawsze. 
Marszałek Piłsudski pozostał przez chwilę w swoich pokojach, 
po czym udał się do parku, gdzie spacerował długo. 
Dzień w Moszczanicy zaczynał się wcześnie. Jeszcze słońce 
nie wyszło zza gór, a już rozpoczynał się ruch. 
Marszałek Piłsudski budził się późno. Około dziesiątej służący 
przynosił herbatę i stawiał na stoliku przy łóżku; obok kładł gazety. 
Marszałek Piłsudski najpierw czytał gazety, a dopiero później jadł 
śniadanie. 
Zwykle około godziny dwunastej, gdy słońce stało już wysoko 
231 

świecąc i grzejąc jak w lipcu, Marszałek Piłsudski brał maciejówkę 
i wychodził do parku. 
Robił najpierw „obchód". A więc z wolna przechodził uliczkę po 
uliczce, omijał klomby, zaglądał do wszystkich kątów. Nie lubił, 
żeby Mu kto towarzyszył. Chodził sam. Już w pierwszy dzień po 
przyjeździe zastrzegł się wyraźnie: 
— Tylko nie łaźcie za mną, nie lubię tego. 
Czasem jednak pozwalał. I wówczas wskazywał ciekawsze 
krzaki i kwiaty, które zaobserwował poprzednio; porównywał 
wszystko z Pikieliszkami i Sulejówkiem, wspominał „swoje panie", 
pozostałe w Belwederze. W parku interesował się wszystkim. 
Przystawał długie chwile przy klombach kwiatowych, to znowu 
przy grzędach w warzyw-niku, nachylał się, brał do ręki kwiaty i 
liście, oglądał. 
W jednym miejscu była w płocie wyrwa. Za tą wyrwą ciągnęła 
się dość uczęszczana droga, wiodąca od szosy do wsi 
Moszczanicy. Marszałek Piłsudski lubił stawać w tym miejscu i 
patrzeć na idących z pracy i do pracy wieśniaków. Ludzie we wsi 
opowiadali sobie później, jak to widzieli „Dziadka" i jak to mówili do 
Niego: 
„Niech będzie pochwalony"! 
Wśród krzaków, na niewielkiej wolnej przestrzeni, stała figura 
Matki Boskiej z wyrytym na cokole napisem: Salve Regina! 
Marszałek Piłsudski polubił to miejsce, kazał mi nawet figurę 
sfotografować. 
Spacer w parku przeciągał się zwykle do godziny trzeciej, a 
czasem nawet dłużej. 
Potem następował obiad skromny i bardzo niewyszukany. 
Marszałek Piłsudski lubił tylko potrawy proste. Gdybyśmy ocenili 
obiad według cen warszawskich, wątpię czy kosztowałby więcej 
jak trzy złote... Jedynym „luksusem" kulinarnym Marszałka 
Piłsudskiego była, o czym sam mi pewnego razu powiedział, 
bardzo dobra herbata. Jak wiadomo, pił ją mniej więcej pięć do 
sześciu razy dziennie, 
Gospodarstwem zajmowała się pani Ela Gliwiczowa, 
chrześniaczka Marszałka i córka znanego literata Gustawa 
Daniłowskiego. Pani Gliwiczowa była jedynym podówczas 
oficerem-kobietą, kapitanem. Już od szeregu lat stała na czele 
wojskowego kursu hughesistek. Ona to dysponowała posiłki i 
pilnowała kuchni, aby wszystko było w porządku. Marszałek znał 
ją od dziecka i miał do niej duże zaufanie. 
232 

Marszałek Piłsudski po obiedzie nie sypiał. Stawiał sobie 
często wówczas pasjansa, spacerował po pokoju, lub czytał. 
Wieczorem rzadko opuszczał swoje apartamenty. 
Kolację jadał o ósmej. Podobnie jak obiad, była ona bardzo 
skromna, a ponadto zwykle bezmięsna, jarzynowa. No i jak przy 
każdym posiłku — herbata. Pił tę herbatę Marszałek Piłsudski 
mało słodzoną, gorzkawą. 
Między kolacją i „podkurkiem", na który składała się tylko 
herbata i owoce, Marszałek Piłsudski najczęściej czytał; po 
północy zaś zostawał sam ze swymi myślami. 
Tak przedstawiał się przeciętny dzień w Moszczanicy. Ale nie 
wszystkie tak wyglądały. Wiele z nich przerywały konferencje, gry 
wojenne, długie depesze szyfrowane, listy... 
A ile poza tym kłopotu przynosiła Marszałkowi Piłsudskiemu 
każda gazeta! Dla nas, ślizgających się wzrokiem po depeszach, 
treść ich jest czymś oderwanym, dalekim. Inaczej dla Marszałka 
Piłsudskiego. Dla Niego każde zdarzenie było przecież czymś 
osobistym, na co On osobiście musiał reagować. Boć przecież 
Polska, to był właśnie Marszałek Piłsudski, ówczesny gość w 
Moszczanicy. 
Dziwne są te wypoczynki Marszałka Piłsudskiego. Niby to 
urlop, ale „drzwi się nie zamykają", a książki i papierzyska z biurka 
nigdy nie znikają. Jednak w godzinach popołudniowych, gdy 
słońce wdrapie się wysoko na niebo, idzie wszystko w kąt i 
Marszałek korzysta w całej pełni z cudownej pogody jesiennej. 
Spaceruje po parku, chodzi na przełaj po trawnikach ku klombom 
kwiatowym, ku pięknym drzewom i krzakom. Jest w świetnym 
usposobieniu. Chwali klimat podgórski i nawet o wietrze, którego 
tak nie lubi, wyraża się pobłażliwie: 
— Tutejszy wiatr — rzekł pewnego razu — nie ma w sobie 
żadnej ostrości. 
W parku rośnie wysoki dąb, osypany żołędziami i przystrojony 
pięknie rzeźbionymi liśćmi. Pod nim, pod tym dębem stoi zielona 
ławeczka. Marszałek Piłsudski siaduje na niej samotnie, ciesząc 
się głębokim cieniem królewskiego drzewa. Naokoło panuje cisza, 
przerywana tylko niekiedy dalekim odgłosem przejeżdżającego 
wozu lub monotonnym szemraniem świerszczy. 
233 

Moszczanica, 21 wrzesień 1934 
Dzień po dniu słońce wychodzi zza niewysokich wzgórz okalających 
Moszczanicę, muska dach dworu i zagląda do parku. Kto 
wie, czy nie z ciekawości, aby zobaczyć niezwykłego gościa?... 
Ale nie tylko słońce jest ciekawe. Przymiotem tym obdarzeni 
są obficie mieszkańcy okolicznych wiosek i pobliskiego Żywca. 
Droga, prowadząca z miasteczka do dworu, zwłaszcza w 
godzinach popołudniowych pełna jest ciekawych, chcących bodaj 
przez płot zobaczyć Marszałka Piłsudskiego. I zapewne niektórym 
się udaje, gdyż wędrówki nie ustają. 
Jak zawsze nie brak różnych delegacji. Między inymi zgłosiła 
się delegacja wsi Moszczanica z prośbą o przyjęcie obywatelstwa 
honorowego ich gminy. 
Wszyscy wiedzą o słabości Marszałka Piłsudskiego do dzieci. 
Nieraz dawał temu wyraz w rozmowach. One czują to snąć 
instynktem i zasypują Go listami. Donoszą Mu o swoich 
radościach i smutkach, powierzają sekrety, a zawsze chcą Go 
widzieć. Naturalnie, nie brak listów nieprzyjemnych, płaskich, 
pisanych pod dyktando starszych, ale nie brak też i naiwnych, 
wzruszających, dyktowanych przez czyste serca dziecięce. Czyż 
bowiem nie świadczą o tym takie słowa? 
Kochany Panie 
Marszałku, 
Zawsze było moim pragnieniem zobaczyć Pana Marszałka, 
toteż gdy tylko Pan Marszałek przyjechał ja poszłam do 
Moszczanicy i kukałam przez płot, ale niestety szczęście mi nie 
sprzyjało. Bardzo bym chciała wiedzieć, kiedy Pan Marszałek 
wychodzi na przechadzkę, to bym chociaż z daleka zobaczyła 
Pana Marszałka, a Jego obraz utkwiłby mi w pamięci na cale życie. 
Boję się, żeby ten list nie znużył Pana Marszałka więc kończę go z 
żalem w sercu 
Krystyna K. uczennica 11 klasy gimnazjum Żywiec, 
15.9.1934. 
Inna znowu dziewczyna z Żywca pisała tak: 
Drogi i kochany Panie 
Marszałku, 
Gdy się dowiedziałam, że nasz Kochany Wódz przyjechał 
ucieszyłam się bardzo, poprosiłam mamusi kwiatków i poszłam do 
dworu, aby powitać i zobaczyć Pana Marszałka. Ale ten pan co stał 
przy bramie nie chciał mnie wpuścić, powiedział, że Pana 
Marszałka nie ma, żebym przyszła pojutrze. Ma grzech, bo 
skłamał. Poszłam w środę. Znowu inny pan powiedział, że Pan 
Marszałek jest zajęty. O jak mi żal było i zła byłam na tego pana. 
Powiedział mi żebym się nie martwiła, że kwiaty odda. Ciekawam 
czy ich oddał Panu Marszałkowi. Ja tak bardzo 
234 

proszę, żeby Pan Marszałek powiedział temu panu, że jak przyjdę, 
aby mnie wpuścił. 
Lola F. 
I Marszałek kazał wpuścić!... 
NOTATKI 
4 październik 1934 
Rano o 8.21 przybyliśmy z Moszczanicy i udaliśmy się do 
Generalnego Inspektoratu. 
5 październik 
O godzinie 13 przyjął pan Marszałek płk. Misiąga. O 18 — min. 
Becka, a wpół do dziesiątej — płk. Witolda Warthę. 
6 październik 
Pan Marszałek odbył dzisiaj o godzinie 13 konferencję z gen. 
Kasprzyckim, gen. Gąsiorowskim, min. Kalińskim i ppłk. 
Glabiszem. Trwała około godziny. 
8 październik 
O północy (z 7 na 8) pan Marszałek udał się do Wilna w towarzystwie 
dr. Woyczyńskiego i kpt. Miładowskiego. Do mnie 
powiedział : 
— Wy lepiej zostańcie, bo w tym Wilnie jeszcze gotowi was 
ożenić. 
A gdy zacząłem się śmiać, dodał: 
— No, no, no, tu nie ma żadnych śmiechów. Tam naród 
poważny, nie żartują. 
Oczywiście, zostałem w Warszawie. 
Na dworcu żegnali pana Marszałka: gen. Kasprzycki, gen. 
Skład-kowski, gen. Gąsiorowski, płk Wenda, płk Sokołowski. 
11 październik 
Przed wieczorem powrócił pan Marszałek z Wilna. Na dworcu 
witali: premier Kozłowski, gen. Składko wski, gen. Gąsiorowski, płk 
Wenda, płk Wartha, płk Sokołowski i ppłk Galbisz. 
13 październik 
Dzisiaj byli przyjęci: płk Misiąg i ppłk Sokołowski. Po południu 
przyjął pan Marszałek w Belwederze szefa sztabu armii estońskiej 
— 
235 

gen. Reeka wraz z gen. Januszem Gąsiorowskim i powrócił do 
Giszu. Późnym wieczorem przybył płk Misiąg powtórnie z aktami 
do podpisania. 
13 październik 
O godzinie 13 przyjął pan Marszałek płk. Leona Strzeleckiego, 
płk. Witolda Warthę i ppłk. Kazimierza Glabisza. Przed 15 był płk 
Misiąg, o godzinie 21 został przyjęty na dłuższej rozmowie min. 
Beck. 
Pan Marszałek zgodził się wysłać do dowódcy Korpusu 
Ochrony Pogranicza gen. Jana Kruszewskiego następującą 
depeszę: 
„W dniu dziesięciolecia KOP przesyłam dzielnym żołnierzom 
Korpusu serdeczne życzenia dalszych pięknych wyników pracy". 
Wieczorem powiedziałem do pana Marszałka: 
— Zabili tego Barthou. Marszałek kiwnął głową. 
— Aha. 
— On miał — ciągnąłem dalej — bardzo komiczną 
powierzchowność. 
Marszałek podniósł na mnie oczy. 
— A wy skąd go znaliście. 
— Tylko z wizyty w Belwederze. 
— Tylko z wizyty w Belwederze — powtórzył Marszałek — 
wię< nie możecie wiedzieć, że był to duży gracz, ale bez 
szczęścia. 

OSTATNIA DEFILADA MARSZAŁKA PIŁSUDSKIEGO 
[...] Dzień siódmy listopada 1934 r. nie różnił się niczym od 
innych dni listopadowych w Polsce. Nie był ani zimny, ani ciepły, 
ani pogodny, ani deszczowy. Był nijaki i szary. Z ołowianych 
chmur deszcz nie padał, jednak na ulicach pełno było błota; 
termometr wskazywał wprawdzie kilka stopni ciepła, lecz wiatr 
temperaturę tą obniżał dziesięciokrotnie; nie było jeszcze zimy, 
ale nie było już i jesieni. 
Gdy rano zdałem Marszałkowi Piłsudskiemu realcję z tego 
stanu pogody, Marszałek westchnął i powiedział: 
— Parszywy czas. Dla mnie najgorsze miesiące, to listopad i 
marzec. Co za ulga, gdy ma się je już za sobą. Ale to prawdziwe 
szelmy te miesiące, tak się ustawiły, że zawsze ma się któryś 
przed sobą. 
Marszałek ubrał się, włożył pantofle i przeszedł z sypialni do 
gabinetu. 
Przed obiadem, który Marszałek spożywał o godzinie 15 
przyjął tego dnia min. Józefa Becka, a wieczorem o 18 gen. 
Edwarda Śmigłego-Rydza, gen. Tadeusza Kasprzyckiego i płk. 
Adama Soko-łowskiego. 
Służbę przy Marszałku w Giszu pełniliśmy we dwóch z dr. Marcinem 
Woyczyńskim, który oprócz funkcji lekarskich pełnił też i 
adiu-tanckie. Godziny ułożyliśmy tak: jednego dnia pełniłem 
służbę od siódmej wieczorem do następnego dnia do pierwszej w 
południe, drugiego zaś od godziny 12 nocy do l w południe, i tak 
dalej. 
Tego dnia przyszedłem o 12 w nocy i zaraz udałem się do 
Marszałka, aby Go powitać. Siedział jak zwykle o tej porze przy 
pasjansie i szklance herbaty. Był najwidoczniej w dobrym 
humorze. 
237 

— Witam pana, panie kapitanie — rzekł z uśmiechem — co 
słychać w „Europie"? 
Marszałek znał mój nawyk chodzenia do cukierni i w 
rozmowach niejednokrotnie do niego nawiązywał. Toteż pytanie 
mnie nie zdziwiło. 
— Plotkują, jak zawsze, panie Marszałku — odrzekłem. 
Marszałek spojrzał na mnie spod nawisłych na oczy siwych brwi z 
dobrodusznym w nich uśmiechem. 
— A wy między plotkarzami — król? — rzekł. Roześmiałem się. 
— Nie, panie Marszałku, ja między nimi chudopachołek. Teraz 
roześmiał się również Marszałek. 
— Ho, ho, jaki skromny. A czemu to wy taki chudopachołek? 
— Wysokich szarż zatrzęsienie, ja muszę na boczku, skromnie. 
— Majster, majster z was, zawsze się sianem wykręci. Podczas 
rozmowy Marszałek nie przerywał układania pasjansa, ale teraz 
właśnie skończył. 
— Widzicie — rzekł, wskazując karty — nie chce wyjść i już. 
— Innym razem wyjdzie, panie Marszałku. 
— No pewno, musi. 
Na dłuższą chwilę zapadło milczenie. Ja stałem przy biurku i 
układałem porozrzucane książki i papiery, a Marszałek przeglądał 
paryski tygodnik „Vu". Było już dobrze po północy, w gabinecie 
panowała prawie grobowa cisza, która zawsze wprawiała mnie w 
pewien niepokój. W obecności Marszałka często coś trzeszczało w 
meblach, stukało... Wolałem też podczas tych długich nocnych 
godzin jak najdłużej kręcić się po gabinecie. Jakoś było raźniej. Nie 
zawsze Marszałek to lubił, zdarzało się, że mówił: „idźcie już 
nareszcie spać", ale wiele razy obecność „żywej duszy" sprawiała 
Mu zadowolenie. Tak było zapewne i teraz, gdyż nie tylko nie 
wspominał o śnie, ale nawet gdy robiłem ruch ku odejściu, 
zagadywał o czymkolwiek i tym zatrzymywał mnie nadal. 
W pewnej chwili podszedłem do okna, uniosłem roletę i 
spojrzałem na podwórze-ogród, szarzejące w świetle lampy 
elektrycznej. Marszałek snąć dostrzegł ten mój ruch, gdyż oderwał 
wzrok od pisma, podniósł głowę i zapytał: 
— No, jak tam na świecie? 
— Mgła, wilgoć, chłód i wiatr, panie Marszałku. Marszałek 
żachnął się: 
238 

— Co wy mnie za wiadomości dajecie, jak wam nie wstyd! Co 
ja z tą defiladą zrobię? 
— Pan Marszałek myśli o 11 listopada — wtrąciłem. 
— No tak, właśnie. 
Nie mogłem powtrzymać się od zdawkowej pociechy. 
— Może do tego czasu się wypogodzi. 
— Ooo, znalazł się prorok... 
Zamilkłem stropiony. 
Marszałek zamyślił się. Stałem przed nim przy małym stoliku, 
pokrytym zielonym suknem i starałem się odgadnąć, jakie myśli 
kłębią się teraz pod Jego czaszką. Ale oczywiście nic nie 
odgadłem. Marszałek zawsze coś robił albo mówił wbrew mym 
przypuszczeniom. 
Zegar wybił godzinę drugą; w rogu, tuż za stołem plastycznym 
z mapą Wileńszczyzny, szumiał monotonnie wentylator, a mały 
ulubiony piecyk elektryczny trzeszczał dyskretnie, po cichutku. 
Marszałek siedział zadumany, palił papierosa i puszczał przed 
siebie kłęby dymu. Z Jego twarzy znikł dobroduszny, jasny 
uśmiech, wąsy jakby jeszcze bardziej nawisły, a oczy skryły się 
zupełnie pod brwiami. Odrzucił od siebie pisma, odłożył karty 
pasjansowe, oparł głowę o poręcz fotela i patrzył niewidzącym 
wzrokiem przed siebie. Pomyślałem, że niepotrzebnie się tu 
pętam i chciałem odejść, gdy jednak zrobiłem ruch ku drzwiom, 
Marszałek ocknął się z zadumy i rzekł: 
— Więc defilada... Któraż to defilada w moim życiu? Trzeba się 
do niej przygotować. Ja sam nie wiem jeszcze, czy ją przyjmę. To 
będzie zależało od tego podłego narzędzia. 
W tym miejscu Marszałek wskazał na termometr do mierzenia 
gorączki, leżący na stoliku. Od paru dni miał stan podgorączkowy i 
teraz obawiał się grypy, do której, jak wiadomo, był bardzo skłonny. 
— Od tego podłego narzędzia — powtórzył. 
Marszałek nie lubił termometru, zawsze nazywał go brzydkimi 
słowami, lecz przy niedomaganiach posługiwał się nim. Również i 
teraz popychał go pogardliwie palcem, niemniej jednak od niego 
uzależniał możność opuszczenia mieszkania. 
— Ot macie — mówił — wasz pierwszy marszałek zależy bez 
reszty od kawałka rurki szklanej z kroplą rtęci. 
Z bólem słuchałem tych słów skargi. Milczałem. Cóż bowiem 
moglem na nie powiedzieć? 
239 

— W każdym razie — ciągnął dalej — o ile będzie deszcz albo 
silny wiatr, albo mróz, to na pewno nie będę przyjmował defilady. 
Wtedy niech ją przyjmie Śmigły. 
Marszałek nie odzywał się przez długą chwilę, a ja stałem 
cichutko, aby nie mącić Mu myśli. A widocznie kłębiły się one pod 
tym mocno sklepionym czołem, gdyż ręce i ramiona wykonywały 
ruchy świadczące o ich natłoku. 
— No tak, wtedy niech przyjmie defiladę Śmigły — powtórzył i 
dodał — ja przecież od niego w osiemnastym roku wojsko 
objąłem. 
Zapytałem wtedy, czy mam o tym ewentualnym zastępstwie 
powiedzieć gen. Śmigłemu. 
— Tak. tak, powiedzieć. Niech się przygotuje. 
Na drugi dzień zgłosiłem się u gen. Śmigłego i zameldowałem 
mu rozkaz Marszałka. Ponadto powiadomiłem o tym płk. Witolda 
Warthę, szefa Biura Inspekcji w Giszu, oraz płk. Adama 
Sokołowskie-go, szefa Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. 
Następne trzy dni przed defiladą nie zaznaczyły się niczym 
specjalnym. W piątek 9 listopada przyjął Marszałek płk. Leona 
Strzeleckiego, a w sobotę o godzinie 14 gen. Janusza 
Gąsiorowskiego, szefa ; 
Sztabu Głównego, po czym udał się do Belwederu. 
Na szczęście podejrzenia co do grypy nie sprawdziły się. Podłe ; 
narzędzie — termometr — pokazywał grzecznie temperaturę 
poniżej j czerwonej kreski; samopoczucie poprawiło się, apetyt 
wzrósł. Nie j chciał tylko zjawiać się na czas sen. Marszałek 
zawsze kładł się bardzo późno spać, ale bądź co bądź około 
czwartej rano zwykle już spał. Teraz zaczęły coraz częściej 
pojawiać się, jak Marszałek mówił - j „białe noce". Świt zastawał 
Marszałka zmęczonego i znużonego bez jednej minuty tego 
największego wypoczynku, jakim jest dla organizmu sen. 
Ranek 11 listopada 1934 r. był pogodny, jasny. Wiedzieliśmy 
już, że defiladę przyjmie sam Marszałek. 
Na polu Mokotowskim zgromadziły się wielkie tłumy, trybuny 
uginały się od tysięcy ludzi spragnionych napojenia oczu widokiem 
żywej legendy naszych czasów. Czekały one cierpliwie już od 
dwóch godzin. 
Marszałek przyjechał chmurny i milczący. Obojętnie słuchał 
okrzyków na swoją cześć; z wyrazem twarzy nie do odcyfro wanta 
szedł ku trybunie, z której miał przyjąć defiladę. Towarzyszył Mu 
wtedy 
240 

z adiutantów kpt. Lucjan Miładowski. Ja stałem sobie w tłumie i z 
niepokojem obserwowałem Jego kroki. Szedł ciężko, niepewnie. 
Wiedziałem o tym, że chód sprawiał Mu trudność i bałem się Jego 
zmęczenia. A tu nie wiem czemu samochód tak podjechał, że do 
trybuny trzeba było przejść dobrych paręset kroków. Bałem się, 
aby się nie potknął, gdyż chociaż nic w tym nie byłoby złego, ale 
wiedziałem, że Marszałek odczułby to bardzo boleśnie. 
Wiedziałem, że wstydził się słabości fizycznej i tym bardziej serce 
tłukło mi się niespokojnie. A tu tysiące par oczu pochłaniały każdy 
Jego ruch, karbowały sobie w pamięci każdy Jego krok... I chociaż 
były to oczy życzliwe, i chociaż w wielu z nich na widok tej drogiej 
postaci błyszczały łzy — odetchnąłem z ulgą, gdy nad barwną 
trybuną i szarym polem Mokotowskim zagórowała wreszcie Jego 
błękitna sylwetka. 
Defiladę prowadził gen. Czesław Jarnuszkiewicz. Zagrzmiał komendą, 
zatoczył koniem łuk i stanął przed trybuną. Potoczyła się 
rzeka wojska. 
Nikomu wówczas nie zaświtała nawet myśl, że oto jest 
świadkiem ostatniej defilady przyjmowanej przez Marszałka. 
Prawie dokładnie w pół roku później Jego serce, bijące od 
młodości dla Polski, miała zmrozić śmierć. Stał teraz właśnie, jak 
opoka, na której bezpiecznie wspierała się Ojczyzna. Jaśniał nad 
rozległym polem, nad tłumem wpatrzonym w Niego oczami 
wierzących, oczami ufnych. Pomyślałem wówczas, że nic nie 
przynosi takiego ukojenia i nic nie napełnia takim spokojem jak 
ufność. Oto my wszyscy, dwadzieścia tysięcy widzów, byliśmy 
beztroscy. Nic nas nie kłopotało. Czuliśmy nad sobą potężną 
opiekę geniusza. 
On sam, Józef Piłsudski, stał wyniosły, ale jednocześnie 
przygarbiony, jakby przytłoczony wielkością obowiązków. Z Jego 
twarzy spoglądały poważne, stalowe oczy. Wsparty na szabli, nie 
odrywał wzroku od szarej wstęgi piechoty. Jego postać zdawała 
się chłonąć z lubością miarowy tupot nóg i ostre słowa komendy. 
Mijały kwadranse jeden po drugim, a rzece szeregów nie było 
końca. Marszałek nie był wprawdzie wówczas chory, niemniej 
jednak na siłach Mu zbywało. Toteż w pewnej chwili poczuł się tak 
źle, że jak mi później sam opowiadał, myślał przez chwilę, że nie 
dokończy defilady i z trybuny zejdzie. Słabość Marszałka 
dostrzegło wiele osób. Pytano mnie potem o Jego stan zdrowia. 
Odpowiadałem, 
241 

że nic złego nie wiem, że wszystko w porządku, ale w 
rzeczywistości drżałem wówczas z niepokoju i obawy, a 
odetchnąłem z ulgą, gdy wsparty na płk. Sokołowskim zszedł 
Marszałek z trybuny i wsiadł do samochodu. 
Defilada była skończona. Ostatnia defilada garnizonu 
warszawskiego przed Józefem Piłsudskim! 
Wielki tłum ludzi opuszczał pole Mokotowskie z gwarem, 
wesoło i beztrosko. Szedłem wraz z nim i ja, nie wiedząc i nie 
przeczuwając nawet, że następny raz szedł tu będę za trumną. 
NOTATKI 
17 listopad 
O godzinie 14 był płk. Misiąg, o 18 przyjął pan Marszałek 
pułkownika Leona Strzeleckiego. Wieczorem miał być przyjęty 
Beck, ale został odwołany. 
18 listopad 
Był Brodzki. Był przyjęty płk Adam 
Sokołowski. 
20 listopad 
Najpóźniejszym pociągiem wieczorem wyjechał pan Marszałek 
do Wilna, a z Nim ja i dr Woyczyński. 
21 listopad 
Po całonocnej podróży, podczas której pan Marszałek spał 
bardzo mało, przybyliśmy rano do Wilna. 
19 listopad 

W WILNIE 
21 listopad 
Na dworcu czekali wszyscy dygnitarze z wojewodą 
Władysławem Jaszczołtem na czele. Na boku dostrzegłem 
skromną, szlachetną sylwetkę Adama Piłsudskiego i jego córki 
Wandy z mężem dr. Pawłowskim. 
Marszałek poszedł do poczekalni i zatrzymał się tam. Był ożywiony, 
nastrojony radośnie. Każdy przyjazd do Wilna wprawiał Go 
w świetny humor. Mówił o pogodzie, że w Warszawie mróz, że 
Wisła stoi jak mur, że na Niemnie lód pewnie metrowy. Uśmiechał 
się, zwracał się coraz do kogo innego, pytał o Wilno. 
Ale w poczekalni „wiało i ciągnęło po nogach", bałem się, że 
Marszałek zaziębi się, podszedłem więc i odezwałem się: 
— Samochód już czeka, panie Marszałku. 
Po chwili siedzieliśmy w samochodzie i ruszyliśmy. 
Tłum ludzi, zebrany przed dworcem, krzyczał: „Niech żyje 
Marszałek Piłsudski!" „Niech żyje Marszałek Piłsudski!" 
A tymczasem Marszałek patrzył w okno samochodu i 
uśmiechał się. Jego wzrok ślizgał się po starych, znajomych 
uliczkach, po odrapanych ale swojskich domach, no i po 
poruszających się powolnie, po tutejszemu, sylwetkach 
przechodniów. Na widok siwego munduru wewnątrz samochodu, 
przechodnie ci zdejmowali czapki i kłaniali się. Robili to powoli, 
systematycznie, jakby z namaszczeniem. Wileński człowiek nie 
uznaje żywych ruchów, ani pośpiechu. Musi długo namyślać się, 
ale namyśliwszy się twardo stoi przy powziętym postanowieniu. 
Samochód skakał po złym bruku i ze względu na liczne w nim 
dziury toczył się powoli, co robiło wrażenie jakby i on przejął się 
243 

flegmą wileńskich obyczajów. Tym częściej i łatwiej dolatywały 
moich uszu urywki rozmów. 
— ... przyjechał. 
— Patrzaj, toż Marszałek przyjechawszy. Albo krótkie, z 
przejęciem wypowiadane: 
— Piłsudski. 
Mieszkańcy Wilna, wileńczuki, jak sami siebie nazywają, mają 
swój specjalny stosunek do Marszałka Piłsudskiego. Więcej [!] 
osobisty niż Polacy z innych stron Polski. Marszałek był i jest dla 
nich „nasz", w dosłownym tego słowa znaczeniu. Każdy przyjazd 
Marszałka był dla nich powszechną radością, taką jaką odczuwa 
dobra rodzina z przyjazdu dobrego wujaszka. 
W Wilnie Marszałek zatrzymał się w pałacu Rzeczypospolitej, 
zbudowanym w XVIII w., na krótko przed upadkiem Polski, przez 
zdrajcę, później powieszonego podczas Insurekcji 
Kościuszkowskiej, ks. biskupa Massalskiego. Pewnego razu 
Marszałek Piłsudski opowiedział mi, że Katarzyna II carowa 
rosyjska, chcąc pomóc swemu pupilowi będącemu w kłopotach 
finansowych, kupiła od niego ten pałac. 
Podjechaliśmy tedy pod pałac Rzeczypospolitej, na frontonie 
którego widnieje wmurowana tablica, świadcząca, że mieszkał tu 
Napoleon I podczas wyprawy na Moskwę. 
Wtedy była już gotowa winda, którą kazał zrobić na moją 
prośbę ś.p. minister Bronisław Pieracki. Był to bowiem już czas, 
gdy chodzenie po schodach sprawiało Marszałkowi duże 
trudności. Windą więc pojechaliśmy na pierwsze piętro, gdzie 
mieściły się apartamenty, które zwykle zajmował. 
Na górze oczekiwał nas woźny Józef Paszkiewicz, wąsaty 
wileńczuk, którego regionalna wymowa przypominała Marszałkowi 
młode lata i wprawiała w dobry humor. 
Józef Paszkiewicz podszedł do Marszałka powoli. 
— Dzień dobry Panu Marszałkowi — rzekł i pocałował rękę 
Marszałkowską. 
Robił to zawsze. Gdy była kiedy o tym powitaniu mowa, nieodmiennie 
powtarzał: „Tak się panu należy". Marszałek był już do 
formy tego powitania przyzwyczajony i nie oponował przeciw niej. 
Marszałek zdjął płaszcz i poszedł do swoich pokojów. 
Gdy tylko zostaliśmy sami, Marszałek zrzucił z siebie mask? 
244 

spokoju i obojętności. Na Jego twarz napływał wyraz zmęczenia. 
Ręce opuścił bezwładnie, głowę oparł o poręcz fotela i przymknął 
oczy. Patrzałem na Niego z niepokojem. Wprawdzie wówczas, na 
pięć miesięcy przed śmiercią, daleki byłem od myśli, które w kilka 
tygodni później poczęły już spędzać sen z moich powiek, niemniej 
jednak widok zmęczenia i apatii w całej postaci Marszałka 
wzbudził już wtedy we mnie grozę. 
Cichutko, na palcach, odszedłem w drugi kąt pokoju. Złe myśli 
obsiadły mnie jak kruki. Widziałem przecież już dawno wielkie 
osłabienie Marszałka, bezsenność, brak apetytu... I widziałem też 
wielką niechęć do lekarzy i lekarstw. O doktorach Marszałek nie 
chciał ani słyszeć. Mówił o nich brzydko. Nie dawniej przecież jak 
przed tygodniem zirytował się niemało, gdy zapytaliśmy z dr. 
Woyczyńskim, czy przyjmie po przyjeździe do Wilna profesora dr. 
Januszkiewicza. Ucieszyłem się nawet z tego, gdyż 
przypuszczałem, że czuje się lepiej. Ale oto teraz, mając przed 
sobą zmęczoną, bladą twarz, zwieszoną głowę i tak jakoś boleśnie 
opuszczone ramiona Marszałka, pomyślałem, że pomimo 
wszystko trzeba będzie znowu mówić o doktorach. 
Wkrótce Marszałek ocknął się. 
— Słuchajcie — odezwał się do mnie — Idźcie zaraz do cioci 
Żuli i dowiedzcie się, jak tam naprawdę z jej zdrowiem. Boję się o 
nią. 
Zostawiłem Marszałka pogrążonego w myślach i odszedłem z 
nieokreślonym lękiem w sercu. Przedtem zanim opuściłem pałac, 
zawołałem Józefa i kazałem mu pójść do pana Marszałka i 
cokolwiek opowiadać o Wilnie. 
— Możecie gadać same głupstwa, wszystko jedno, byleście 
nie milczeli. Pan Marszałek się na was nie pogniewa. 
Józefa pan Marszałek lubił, on jedyny oprócz adiutanta mógł w 
Wilnie w każdej chwili do Niego wejść. Poszedł też natychmiast. 
Zofia Kadenacowa czyli ciocia Żuła była rodzoną starszą 
siostrą, która osieroconemu wcześnie przez matkę późniejszemu 
Pierwszemu Marszałkowi Polski zastępowała ją przez długie lata. 
Teraz właśnie była chora. Leżała już od kilku tygodni. Lekarze 
mówili: „ma za mało czerwonych ciałek krwi", a potem dodawali: 
„ma ich coraz mniej". Marszałek rozumiał co to znaczy, nie darmo 
przecież w latach 1885 i 1886 studiował w gubernialnym mieście 
Charkowie medycynę. Niepokoił się więc bardzo o siostrę. 
245 

Gdy w godzinę później wróciłem i zameldowałem, że jest 
bardzo osłabiona i nie wstaje. Marszałek natychmiast oświadczył: 
— Jutro pojedziemy do cioci Żuli. 
Bardzo poważną troską pani wojewodziny Jaszczołtowej było 
ułożenie menu kolacji i obiadu dla pana Marszałka. A tu, jak na 
złość, Marszałek nigdy nie chciał interesować się jadłospisem. I 
nigdy właściwie nie było wiadomo na co ma apetyt. 
Jadł kolację w Wilnie zwykle sam, czasem z rodziną. Dzisiaj 
jadł sam. Pod koniec wieczerzy wszedłem, zobaczyłem Marszałka 
nad szklanką herbaty, przy poodstawianych, pełnych talerzach. 
Apetyt już wtedy miał bardzo zły. 
— Panie Marszałku — odezwałem się — Pan Marszałek 
przecież nic nie jadł. 
Marszałek poruszał przez chwilę ramionami, wreszcie machnął 
ręką. Najoczwiściej dawał mi do zrozumienia, że nic Go moje 
słowa nie obchodzą. 
Nie dałem jednak za wygraną. 
— Pani wojewodzina zmartwi się, że nie utrafiła z tym 
jedzeniem. Marszałek podniósł głowę. W Jego oczach zamigotało 
coś przekornego, wesołego. 
— Macie rację — rzekł — nie trzeba kobiety martwić. 
Ucieszyłem się, począłem podsuwać talerze. Marszałek kiwał 
potakująco głową. 
— O to, to, to — odezwał się nieoczekiwanie — spałaszujecie 
par? tych potraw i ani mru-mru, że to nie ja. Niech to będzie, że to 
ja. W Jego oczach czaiła się wesołość i śmiech. 
— Tak, tak — powtarzał — macie rację. Nie trzeba martwić kobiety. 
Byłbym zarozumialcem, gdybym powiedział, że miałem 
wówczas mądrą minę. 
Około godziny dziewiątej przyszła rodzina: pan Adam 
Piłsudski, dr Wanda Pawłowska (córka p. Adama) z mężem oraz 
panna Znika Kadenacówna — córka cioci Żuli. 
Zwykle gdy przychodziła rodzina, odchodziłem do swego 
pokoju i tam sobie odpoczywałem. Odszedłem i teraz, a gdy w 
godzin? później zajrzałem, aby dowiedzieć się czy czego nie 
potrzeba, zobaczyłem taką scenę: Marszałek siedział na kanapce, 
a obok niego panna Zulka z nożyczkami w ręku. Wszyscy 
namawiali Marszałka, 
246 

aby pozwolił obciąć sobie paznokcie u rąk, bardzo, należy 
przyznać, wyrośnięte. Marszałek stawiał pasjansa i zdawał się 
wcale nawet nie słyszeć tych próśb. 
— Wujaszku — mówiła panna Zulka — kto to widział chodzić z 
takimi paznokciami. Niech wujaszek da ręce, obetnę. 
— Ja nie pozwalam obcinać rąk. 
— Ależ wujaszku.. — paznokcie chcę obciąć, a nie ręce. 
— A kto ciebie wie, może ręce — przekomarzał się Marszałek. 
Gdy skończył pasjansa, zebrał karty, potasował je i niespodzianie 
zgodził się. 
— Tnij... 
Nazajutrz zauważyłem, że paznokcie były obcięte. 
Dzień następny wstał jasny, słoneczny i mroźny. Wiedziałem 
już, że tego dnia Marszałek nie będzie pracował, nie poszedłem 
więc budzić Go o zwykłej godzinie. „Niech nawet później skrzyczy 
mnie — myślałem — ale niech się teraz wyśpi". 
Dopiero o wpół do dwunastej udałem się do sypialni. 
Marszałek już nie spał. 
— Myślałem — rzekł ujrzawszy mnie — że już w ogóle nie 
przyjdziecie. W tym Wilnie wszyscy rozpuszczają się jak 
dziadowskie bicze. Któż to widział wywracać mi cały porządek 
dnia. 
Ośmieliłem się powiedzieć, że przecież dzisiaj nie ma żadnych 
zajęć. 
— Wy za mnie nie myślcie, ja nie potrzebuję tego. Marszałek 
siadł na łóżku i opuścił nogi na dywan. Gdy ujrzałem 
te nogi, przeraziłem się. Do dzisiaj czuję dreszcz, który mną 
wówczas 
wstrząsnął. Nogi były ciężkie i tak obrzmiałe, że kostka prawie nie 
dawała się dostrzec. 
Nie mogłem się powstrzymać, aby nie zwrócić na to uwagi 
Marszałka. 
— Panie Marszałku — rzekłem — nogi spuchnięte. Marszałek 
spojrzał na mnie z ciekawością, jakby na jakiś obcy przedmiot i 
obojętnie kiwał głową. 
— Niech sobie — rzekł. 
Pomimo wszystko widać było, że Marszałek jest w świetnym 
usposobieniu. Wstał z łóżka i nie ubrany, naciągnąwszy tylko 
spodnią bieliznę i włożywszy pantofle, podszedł do okna. Oparł 
się obu rękami o parapet i patrzał na piękną panoramę 
roztaczającą się, 
247 

na otoczony kolumnadą dziedziniec pałacowy i szlachetny w 
sylwetce kościół Dominikański. 
— Ten kościół — odezwał się — widać w całej okazałości 
tylko stąd. Z żadnego innego miejsca w mieście nie można go tak 
ujrzeć. 
Rzeczywiście, widok był piękny. Ośnieżone dachy miasta, 
mieniące się w blaskach słońca, niebo w połączeniu z ciszą i 
spokojem, cechującymi tę starą dzielnicę Wilna, stwarzało całość 
istotnie piękną, poetyczną. 
Ale ja, nie widziałem wtedy ani tego piękna, ani błyskotliwej 
szaty śnieżnej, ani architektury kościelnej, ani kolumnady 
pałacowej. Myślałem o jednym: za dwa tygodnie Marszałek 
Piłsudski skończy sześćdziesiąt siedem lat życia... Sześćdziesiąt 
siedem ciężkich, pracowitych lat. f...] 
NOTATKI 
1 grudzień 
Rano około godziny 9 wyjechaliśmy z Wilna do Warszawy. Na 
dworcu żegnali Marszałka: wojewoda Jaszczołt, gen. Stanisław 
Skwar- . czyński, rektor Witold Staniewicz, dr Woyczyński, dyr 
Falkowski. 
Podróż upłynęła dobrze, normalnie. 
Na dworcu w Warszawie (na Pradze) witali pana Marszałka: 
premier Leon Kozłowski, minister Józef Beck, minister Marian , 
Zyndram-Kościałkowski, minister Michał Butkiewicz, wiceminister 
gen. Tadeusz Kasprzycki, gen. Janusz Gąsiorowski, płk Witold 
Wartha, płk Jerzy Englisch, płk Adam Sokołowski, ppłk Kazimierz [ 
Busier. 
Pan Marszałek udał się do Belwederu. 
Tego samego dnia o północy meldowałem się po rozkazy 
4 grudzień 
| Dzisiaj rano pan Marszałek się strzygł i golił. O godzinie 14 byli 
przyjęci: płk Misiąg i ppłk Busier. Późnym i wieczorem były 
siostrzenice, 
5 grudzień 
| Pan Marszałek zamówił na godzinę przedpołudniową — gen. ? 
248 

Kasprzyckiego, na wieczór — płk. Sokołowskiego. Później 
audiencje odwołał. 
Dzisiaj pan Marszałek ukończył 67 rok życia. 
7 grudzień 
Odbyła się dzisiaj w Belwederze herbatka, którą wydał pan 
Marszałek jako honorowy przewodniczący komitetu uczczenia 
pracy naukowej Prezydenta Rzeczypospolitej. Był p. Prezydent z 
żoną, rząd bodaj w komplecie, sfery naukowe i polityczne. 
11 grudzień 
Dzisiaj rannym pociągiem powrócił pan Marszałek z Wilna i 
przybył do Giszu. O godzinie 18 był Aleksander Prystor, wyszedł o 
19.30. Po kolacji przyszedł gen. Wieniawa. 
Dzisiaj koło północy dr Woyczyński badał Marszałkowi tętno. 
Wynosiło 62. 
12 grudzień 
Dzisiaj imieniny pani Marszałkowej; do Belwederu przybył pan 
Prezydent z żoną i złożył życzenia. Był też premier Kozłowski z 
członkami rządu. 
Marszałek nie przyjmował nikogo obcego. Wieczorem dr 
Woyczyński zanotował następujące rezultaty badania: noga lewa 
— 42 cm, 28, 27; noga prawa — 41, 27, 27; tętno — 68. 
13 grudzień 
Na godzinę 13 zamówił Marszałek płk. Misiąga i ppłk. Busiera. 
Sprawy awanśowe. Po raz pierwszy od paru tygodni Marszałek 
położył się dzisiaj na noc do łóżka. 
14 grudzień 
Był o godzinie 18 płk Kazimierz Glabisz. 
15 grudzień 
Pod obiadem o godzinie 14 był u Marszałka gen. Smigły-Rydz. 
Po południu został przyjęty gen. Wieniawa, a po kolacji o 21.30 
płk Adam Sokołowski. 
17 grudzień 
Był min. Józef Beck. 
249 

18 grudzień 
Dr Woyczyński zanotował: lewa noga — 37, 34, 24 1/2; prawa 
noga — 36, 26, 24 1/2. Opuchlizna nóg schodzi. Dr Mozłowski 
wciąż robi elektryzację. 
20 grudzień 
Wczoraj był płk Misiąg, dzisiaj przyjął Marszałek gen. 
Roupperta. 
21 grudzień 
Dzisiaj Marszałek opuścił Gisz i udał się do Belwederu. [...] 

ROK 1935 
NOTATKI 
Nowy Rok, l styczeń 
1935 
[...] O godzinie 12 w nocy poszliśmy z dr. Woyczyńskim i kpt. 
Miładowskim do Marszałka z winem, aby powitać Nowy Rok. 
— Życzymy panu Marszałkowi zdrowia — powiedział dr 
Woyczyń-ski. 
Marszłek wziął kieliszek z węgrzynem i wypił troszeczkę. 
— Ja dziękuję panom. 
W latach ubiegłych Marszałek gawędził zwykle długo, 
wspominając dawne czasy. Teraz milczał, nie zdradzając 
najmniejszej ochoty do rozmowy. Wyszliśmy. 
Pani Marszałkowa była już od paru dni w Krynicy, więc też 
Marszałek pozostał przez cały dzień w Giszu. 
Rano zapytałem, czy można wieczorem urządzić seans 
kinowy. 
— Bo to przecież dzisiaj święto — dodałem. Nieoczekiwanie 
Marszałek zapytał: 
— Jakie święto? 
— Nowy Rok, panie Marszałku. 
— Nowy Rok? Tego u nas na Litwie nikt nie uważa za święto. 
Jakie święto? Trzech Króli, to tak, to święto, ale Nowy Rok... Cały 
dzień Marszałek spędził samotnie. 
2 styczeń 
Nogi jeszcze spuchnięte. Dr Stefan Mozołowski1 wciąż robi 
elektryzację. Dzisiaj był o godzinie 11 rano. 
1 Dr Mozołowski zamordowany w Katyniu, był podówczas pomocnikiem dr. 
Mariana Woyczyńskiego, lekarza osobistego p. Marszałka. 
251 

Resztę dnia spędził samotnie. Spać położył się o 4 rano. Od 
14.20 do 15.30 był Marszałek w szpitalu u pani Żuli 
Kadenacowej. 
3 styczeń 
Rano był dr Mozołowski, po południu udał się Marszałek do 
szpitala do pani Żuli Kadenacowej. 
4 styczeń 
Od szóstej do dziesiątej wieczorem był Marszałek w szpitalu u 
pani Kadenacowej. 
5 styczeń 
Rano robił elektryzację dr Mozołowski, o godzinie 14 przyjął 
Marszałek min. Becka, a wieczorem był u pani Żuli w szpitalu, 
Trzech Króli, 6 
styczeń 
Dzisiaj Trzech Króli. Marszałek polecił zaprosić na wieczór, na 
kino, swe siostrzenice: Marylę Kadenacównę, Halinę Oleńską, 
Wandę Bułhakową, Marię Juchniewiczównę oraz pana Czesława 
Kadenacego i dr. Mariana Woyczyńskiego. Był w dobrym 
humorze, kazał kupić czekoladek i zapowiedział, aby była 
herbata. 
Wyświetliliśmy film Życie Szopena. 
Około 10 wieczorem byliśmy znowu sami i po chwilowym 
gwarze, cisza po dawnemu dzwoniła w obszernych pokojach. 
O czwartej rano Marszałek powiedział: 
— Na was już czas, dziecko, trzeba zacząć noc. 
Już dzienne tramwaje huczały w Alejach Ujazdowskich, a z 
sypialni wciąż jeszcze dochodziło moich uszu pokasływanie, a od 
czasu do czasu szmer zapalonej zapałki. 
Marszałek wciąż jeszcze nie spał i wciąż palił papierosy. 

„WÓJT" GDAŃSKI W BELWEDERZE 
Już taka urobiła się tradycja, że każdy nowo wybrany burmistrz 
Wolnego Miasta Gdańska, a "jak mówił minister Beck — każdy 
wójt gdański — składał niezwłocznie po objęciu urzędowania 
wizytę w Warszawie. Toteż, gdy przeczytałem w pismach, że w 
ostatnich wyborach gdańszczanie wybrali na prezydenta swego 
senatu Greisera, powiedziałem do pana Marszałka: 
— Będziemy zapewne mieli wkrótce wizytę nowego wójta 
gdańskiego. 
Marszałek spojrzał na mnie z uśmiechem. 
— To i wy też mówicie: „wójt gdański"? 
— Mówię, bo to jakoś dobrze pasuje. 
Marszałek dłuższą chwilę siedział w milczeniu i patrzał w okno, 
po czym, jakby zwracając się do kogoś nieobecnego w pokoju, 
rzekł: 
— A czyż ja mówię, że nie pasuje. 
Okazało się, że dobrze przewidywałem, gdyż Greiser przybył 
rzeczywiście. Program obejmował odwiedzenie Zamku i 
Belwederu. 
Dnia 7 stycznia, w chwili pobytu Greisera w Warszawie, Marszałek 
przebywał właśnie w Giszu. Był wówczas zdenerwowany 
chorobą siostry i smutny, toteż zapowiedziana wizyta nie bardzo 
była Mu na rękę. Greiser miał przybyć do Belwederu o godzinie 6 
wieczorem, a tymczasem jeszcze na pół godziny przedtem 
Marszałek ani myślał o siadaniu do samochodu. Bałem się 
opóźnienia, więc też ośmieliłem się przerwać zadumę Marszałka 
głośnym oświadczeniem: 
— Za pół godziny Greiser będzie w Belwederze. Marszałek 
machnął ręką jakby opędzał się od komara, ale wstał z fotela i 
powiedział: 
— No już dobrze, dobrze. Jedziemy. 
253 

W kwadrans później byliśmy w pokoju Narożnym. Na takie 
uroczyste przyjęcia Marszałek kładł zwykle na siebie mundur z 
odznakami marszałkowskimi i polskimi odznaczeniami wojennymi: 
Virtuti Militari V klasy i Krzyż Walecznych z trzema okuciami. Tak 
też i ubrał się na przyjęcie „wójta" gdańskiego. Nie lubił tego 
„strojenia się", ale zwyczaju tego przestrzegał pilnie. 
Greiser przybył w towarzystwie adiutanta umundurowanego. Zrobiłna 
mnie wrażenie dość sympatycznego pana w średnim 
wieku.Włosy miał przystrzyżone na jeża i nosił za wysoki 
kołnierzyk. Rozmowa z Marszałkiem toczyła się w obecności min. 
Becka. Tymczasem w adiutanturze zabawialiśmy z Hrynkiewiczem 
i kpt. Pacholskim adiutanta. Najpierw zapytaliśmy go z jakiej jest 
broni i to była nasza największa gafa, gdyż jakoś nie przyszło nam 
na myśl, że Gdańsk nie posiada przecież armii. Adiutant 
odpowiedział skromnie : 
— Ja jestem z policji. 
Chrząknąłem i chcąc jakoś zagadać powiedziane głupstwo 
dodałem: 
— No, ale przecież policję macie w Gdańsku zorganizowaną 
na sposób wojskowy? 
Słowa te bardzo adiutanta spłoszyły. 
— Broń Boże, wcale nie — zaprzeczył skwapliwie — nasza 
policja jest zwyczajną policją i niczym więcej. 
Druga gafa! Biedny adiutant na pewno przypuszczał, że 
chcemy z niego wyciągnąć jakieś informacje i bardzo się 
nastroszył. Czym prędzej zacząłem mówić o pogodzie i pilnie 
wypytywać o drogę z Gdańska do Warszawy. Tematy te okazały 
się znacznie wdzięczniejszymi. „Jechaliśmy" na nich do samego 
końca wizyty. 
Po skończonej konferencji Greiser wyszedł, a min. Beck 
pozostał z Marszałkiem. W pokoju przy adiutanturze „wójt" 
gdański zobaczy) wachmistrza Pikiela, naszego „nadwornego" 
fotografa, z przygotowanym aparatem. 
— Ach! — rzekł — jaka szkoda, że nie zrobiono fotografii! I 
zwracając się do mnie po niemiecku, dodał: 
— A może by można jeszcze zrobić? — Mówiąc to, stanął i 
patrzał na mnie pytająco. 
Zagadnięty tak wręcz, nie mogłem się wykręcić, tym bardziej, 
że Greiser ani myślał z fotografii zrezygnować. 
— Spróbuję — odpowiedziałem i poszedłem do Marszałka. 
Rozma- 
254 : 

wiał z min. Beckiem. Gdy powiedziałem o co chodzi skrzywił się, 
ale zgodził się. 
Fotografia odbyła się w salonie przyjęć. Następnego dnia 
ukazała się w całej prasie polskiej. 
Później pojechaliśmy jeszcze z panem Marszałkiem do pani 
Żuli, a od niej wróciliśmy do Giszu. 
NOTATKI 
8 styczeń 
Pan premier Kozłowski już przedwczoraj prosił, aby Marszałek 
go przyjął. Został przyjęty dzisiaj. Był od godziny 17.45 do 18.30. 
W czasie konferencji siedziałem w czwartym pokoju, więc śmiech 
pana premiera słyszałem doskonale. 
O 19 pojechał Marszałek samochodem do szpitala, do pani 
Żuli. Powrócił o godzinie 22. 
9 styczeń 
Marszałek zasnął nad ranem, obudził się około południa. Był dr 
Mozołowski ze swoją maszyną do elektryzacji. Wieczór spędził 
Marszałek w szpitalu u siostry. O godzinie 21.30 przyszedł min. 
Beck i rozmawiał z Marszałkiem prawie do północy. 
10 styczeń 
Wieczorem przez dwie godziny był Marszałek u pani Żuli 
Kadena-cowej. 
14 styczeń 
Dzisiaj o godzinie 21.30 przyjął Marszałek gen. Wieniawę Długoszowskiego. 
16 styczeń 
Był o 18 płk Misiąg. Wieczorem pojechał Marszałek do pani Żuli 
Kadenacowej, do szpitala. 
22 styczeń 
Dzisiaj odbyła się konferencja awansowa z inspektorami armii i 
innymi generałami. Początek o godzinie 13.30, a po obiedzie do 
godziny 17.30. 
255 

23 styczeń 
O godzinie 13.20 przyjął Marszałek min. Becka. 
24 styczeń 
Na dzisiaj wezwał Marszałek generała Śmigłego-Rydza. 
Konferencja zaczęła się o godzinie 14. Po generale Śmigłym 
przyjął Marszałek jeszcze płk. Misiąga. 
Wieczorem Marszałek udał się do Belwederu. 
25 styczeń 
Do Giszu przybył Marszałek przed samą północą i zaraz zamówił 
na dzień następny min. Becka. 
26 styczeń 
Był min. Beck. 
27 styczeń 
Niedziela: Wyświetlany film dźwiękowy Żywy zastaw. 

WIZYTA HERMANNA GÓRINGA W BELWEDERZE 
Belweder, 31 
styczeń 
Pruski prezes rady ministrów Hermann Góring miał być 
przyjęty przez pana Marszałka w Belwederze 31 stycznia o 
godzinie 6 wieczorem. Na kilka minut przed tą godziną Marszałek 
włożył bluzę wojskową z odznakami marszałkowskimi i pas 
„salonowy". My, adiutanci zgromadziliśmy się bodaj w komplecie, 
gdyż ciekawi byliśmy zobaczyć taką znakomitość jak Góring. 
Najpierw przybył minister Beck i niezwłocznie udał się do 
Narożnego, do Marszałka. Góring przyjechał punktualnie. 
Przywitaliśmy go w westybulu i towarzyszyliśmy do salonu, gdzie 
oczekiwał go Marszałek. 
Ten jeden z najgłośniejszych hitlerowców doskonale 
reprezentował powszechną opinię o zewnętrznym wyglądzie 
Niemców. Był gruby, ciężki i poważny. Jego potężny brzuch, 
znikający pod mundurem, teraz, w ubraniu cywilnym, uwydatniał 
się szczególnie wyraziście. Wystarczyło jednak rzucić tylko jedno 
spojrzenie na posępną i surową twarz, aby zapomnieć o reszcie 
struktury fizycznej tego człowieka. Z twarzy biła w oczy 
nieubłagana wiara — nie wiem — w siebie, czy w ideę, ale w 
każdym razie wiara, przełamująca wszelkie przeszkody i zawsze 
tryumfująca. Ten człowiek na pewno potrafi być przyjacielem i 
wrogiem na śmierć i życie. Patrzyłem na niego z wielką 
ciekawością. Obecność jego, prawej ręki Hitlera, w naszych 
pokojach belwederskich wydawała mi się jakaś nieprawdziwa. Za 
bliski był jeszcze ów gigantyczny skok, jakiego dokonał Hitler z 
nicości na najwyższy szczyt, aby wizyta ta nie wydawała się inna 
od tylu innych, równie niecodziennych. 
Góring zdjął płaszcz w hallu i w milczeniu skierował się do 
otwartych drzwi pierwszego pokoju. Milcząco, z głuchym i niemym 
wyrazem twarzy szedł wielkimi krokami przez dwie duże sale, nie 
257 

oglądając się na nikogo. Z drugiej sali zamiast skierować się do 
trzeciej, położonej na lewo, szedł prosto przed siebie — do 
adiutan-tury. Podbiegłem i wskazałem drogę; w trzeciej sali 
powtórzyło si( to samo. Zamiast skierować się do czwartej, na 
prawo, szedł wciąż przed siebie. Znowu wskazałem mu drogę. 
Uderzył mnie brak wahania wobec paru otwartych drzwi. Wciąż 
szedł naprzód. 
Widziałem jeszcze jak przywitał się z Marszałkiem, po czym 
drzwi zostały zamknięte. Za nimi pozostali oprócz Marszałka, 
minister Beck i ambasador Moitke. 
Spoglądałem na nie przez dłuższą chwilę w zamyśleniu. 
Odgrywała się tam za nimi jakaś historyczna scena. Może tam 
wtedy decydowała się linia polskiej polityki zagranicznej na całe 
lata? Odchodziłem od nich z jednym przeświadczeniem: omawia 
się tam na pewno najlepszą z możliwych dróg dla Polski. 
W kilka lat później miałem sposobność widzieć Góringa 
przemawiającego na olbrzymim wiecu w Wiedniu, w kilka dni po 
przyłączeniu Austrii do Rzeszy Niemieckiej. Nigdy bym nie 
przypuścił, że ten gruby, brzuchaty człowiek może być tak 
świetnym mówcą i potrafi tak oddziaływać na słuchaczy. 
Piętnastotysięczny tłum, w olbrzymiej hali nieczynnego dworca 
trzymał przez dwie pełne godziny w nieustannym napięciu; jego 
głos nie osłabł ani na chwilę; natężenie siły i ognia słów były te 
same na początku jak i w końcu mowy. Tłum, podniecony i 
zasłuchany, chrypł od ciągłych okrzyków „sieg-heił", lub też na 
wspomnienie Schuschnigga lub jego czasów -od potępieńczego, 
wilczego wycia... Wraz z Hitlerem wyrośli ludzie nieprzeciętni. 
W adiutanturze pozostał z nami adiutant Góringa — 
wicekoman-dor Bodenschatz. Był to młody jeszcze, 
czterdziestoparoletni oficer--lotnik, rozmowny i sympatyczny. Jak 
zwykle oficerowie, poczęliśmy wzajemnie zagadywać kto z jakiej 
broni, czy był na wielkiej wojnie itd. Okazało się, że wicekomandor 
Bodenschatz służył razem z Górin-giem w jednej eskadrze 
lotniczej podczas wielkiej wojny i że znał z tych czasów Polskę. 
Mówił, że bardzo cieszy się z dobrych stosunków polskoniemieckich, 
podkreślał, że jesteśmy sąsiadami i że ; 
nie ma sensu i powodu drzeć z sobą kotów. Dodał przy tym: 
— Nie trzeba tego zapominać, że Polacy i Niemcy to razem 
sto milionów ludzi. Kto ośmieli się zaczepić takich przyjaciół? 
Niemiec podniósł rękę ku górze, jakby groził jakiemuś niewi- 
258 

dzialnemu nieprzyjacielowi. Jego słowa zabrzmiały hardo i 
donośnie, ale echa nie wywołały, bo w salach pałacu 
belwederskiego echo się nie odzywało. 
Poczęstowaliśmy niemieckiego pułkownika papierosami i 
karmelkami Wedla i opowiedzieliśmy parę epizodów ze 
współżycia Legionów z wojskami niemieckimi podczas wielkiej 
wojny. Do polityki już nie wróciliśmy. 
Poszedłem zobaczyć co się dzieje w westybulu, skąd 
dochodziły odgłosy rozmów; dostrzegłem tam jakieś nieznajome 
twarze. 
— A to co za jedni? 
Kpt. Ziemiański, który właśnie nadszedł, objaśnił mnie krótko: 
— To są łapsy Góringa. 
Było ich, o ile sobie przypominam, ze sześciu. Przybyli [ ] z 
Berlina. 
Po pewnym czasie konferencja się skończyła. I znowu Góring 
przemierzył sale belwederskie wielkimi, ciężkimi krokami. Nie wyrzekłszy 
ani słowa, wsiadł do samochodu i opuścił pałac. 
Historyczna wizyta była skończona. 

CIOCIA ŻUŁA UMARŁA 
Niedzielę 3 lutego Marszałek spędzał w Belwederze i wskutek 
tego miałem czas wolny. Około 18 odnaleziono mnie na mieście. 
— Pan Marszałek wzywa — oznajmił mi żandarm służbowy i 
zaraz dodał: — pani Kadenacowa umarła. 
Popędziłem do Belwederu. 
Wieść o śmierci kogoś znajomego zawsze człowieka 
wstrząsa, choćby nawet była to śmierć spodziewana już od 
dawna. MĄ wstrząsnęła podwójnie. Raz, ponieważ znałem tę 
pełną kobiecego wdzięku i miękkości „Ciocię Zulę", a po drugie 
— gdyż wiedziałem, że dotknie ona boleśnie Marszałka. 
Później dowiedziałem się, że pani Kadenacowa umarła okoto 
godziny 17 i, że smutną tę wiadomość zakomunikował najpierw 
pani Marszałkowej, a później razem z tą ostatnią panu 
Marszałkowi -komendant szpitala płk Zygmunt Rażniewski. 
Gdy wszedłem do pokoju Narożnego, gdzie Marszałek w 
owym dniu siedział, zastałem Go przygnębionego i smutnego. 
Na mój widok odezwał się głosem cichym, jakby 
zrezygnowanym: 
— Ciocia Żuła umarła. 
Ogarnął mnie żal. Patrzyłem w milczeniu na przygnębioną 
postać Wielkiego Marszałka, którego dotknął cios... Rozumiałem 
jego podwójny smutek i żal. Przecież umarła Mu starsza siostra, 
przy której niewątpliwie czuł się zawsze, jako ten „młodszy", ten 
„mały", 
Z jej odejściem tym wyraźniej i tym dotkliwiej musiał odczuć 
balast lat wyrosłych na barkach. Siedział teraz na kanapie, 
łokciami oparty o stół i wodząc niewidzącymi oczami po ścianach 
pokoju szeptał sam do siebie: „ciocia Żuła umarła, ciocia Żuła 
umarła..." 
Chciałem czymś pocieszyć Marszałka, ale nie śmiałem 
przerywać Jego zamyślenia. Czym są jednak pocieszenia w 
takiej chwili? 
260 

Lękałem się, aby nie powiedzieć czegoś zdawkowego lub 
niepotrzebnego. Milczałem. 
W pewnej chwili Marszałek ocknął się z zadumy i powiedział: 
— Biedna Żuła. Co ona mi zrobiła. Zawsze myślałem, że umrę 
pierwszy i że to ona będzie mnie chowała, a nie ja ją. 
Marszałek znowu przez długą chwilę nic nie mówił, tylko 
puszczał kłęby dymu z papierosa i ruszał po swojemu rękami i 
ramionami. 
— Trzeba zająć się pogrzebem — odezwałem się. Marszałek 
poruszył się żywo. 
— Tak — rzekł — wy zajmiecie się razem z Pacholskim 
urządzeniem pogrzebu. Za wszystko ja płacę. 
— Tak jest, panie Marszałku. 
— Dalsze rozkazy dostaniecie jutro rano. 
Weszła pani Marszałkowa, a w chwilę później któraś z córek. 
Opuściłem Belweder i udałem się do szpitala, gdzie leżały 
zwłoki zmarłej. Zastałem tam kilka osób z rodziny: płaczące 
kobiety i posmutniałych panów. A ponieważ wieść o śmierci 
siostry Marszałka Piłsudskiego zaczęła się już rozchodzić po 
mieście, musiałem stoczyć prawdziwą walkę z przedstawicielami 
pism, którzy w sposób natarczywy zasięgali informacji o 
przebiegu życia i choroby zmarłej. Rozmówiłem się z członkami 
rodziny, zakomunikowałem im wolę pana Marszałka co do 
urządzenia pogrzebu. Teraz miałem do załatwienia dwie 
czynności: omówienie spraw z zakładem pogrzebowym i 
ogłoszenie nekrologów w prasie. Z tym ostatnim miałem dużo 
kłopotu, gdyż była to niedziela wieczorem, a więc redakcje i administracje 
były nieczynne. Niemniej jednak udało mi się załatwić 
tak sprawę, że następnego dnia rano nekrologi ukazały się 
nieomal we wszystkich pismach warszawskich i niektórych 
prowincjonalnych. 
Następnego dnia, to jest 4 lutego przed południem zgłosiliśmy 
się we dwóch z kpt. Pacholskim u Marszałka po dalsze rozkazy. 
Marszałek widocznie obmyślił wszystko poprzednio, gdyż od razu 
wydał szczegółowe polecenia. Brzmiały one w krótkości, jak 
następuje: 
pogrzeb ma się odbyć w Wilnie, eksportację jak i pogrzeb ma 
prowadzić ks. biskup Gawlina; w obu obrządkach żałobnych Marszałek 
weźmie udział osobiście wraz z żoną i dziećmi, wszystko 
ma być ładnie i porządnie. 
— Ale do Gawliny musicie pójść sami i poprosić go ode mnie o 
zgodę i wszystko z nim omówić — dodał jeszcze. 
261 

Cały poniedziałek spędziłem na przygotowaniach do 
eksportacji. po czym wieczorem wyjechaliśmy z panem 
Czesławom Kadenacym, synem zmarłej, do Wilna aby tam 
przygotować, co należy. Na życzenie Marszałka nabożeństwo 
żałobne miało się odbyć w kościele Św. Anny, o którym miał 
rzekomo powiedzieć Napoleon, że to byłaby jedyna rzecz, którą 
chętnie zabrałby z Wilna do Francji. Jest to, jak wiadomo, piękny 
kościół, zbudowany w roku [ ] przez 
[]. 
Dnia 5 lutego omówiliśmy wszystkie szczegóły z miłym 
księdzem [ ] proboszczującym już od lat kilkudziesięciu, i w środę 
rano powróciliśmy do Warszawy. 
Ponieważ Marszałek sam kierował przy gotowaniami 
pogrzebowymi, więc też natychmiast zameldowaliśmy się z kpt. 
Pacholskim u Niego z relacją podróży do Wilna. Zapowiedział 
nam, że ks. biskup Gawlina odprawi nabożeństwo przy ciele w 
szpitalu w terminie najpóźniejszym, dozwolonym przez prawo 
kanoniczne i że niezwłocznie po tym nastąpi eksportacja. 
Po ukończonym nabożeństwie ciało zostało wyniesione na 
karawan i kondukt wyruszył w kierunku dworca Głównego. 
Trumna miała być złożona w specjalnie przygotowanym wagonie 
i następnie odwieziona do Wilna. Marszałek nie towarzyszył 
konduktowi, posuwającemu się wolno ulicami 6 Sierpnia, 
Koszykową, Marszałkowską i Chmielną, lecz udał się na dworzec 
samochodem w towarzystwie pełniącego tego dnia służbę kpt. 
Miładowskiego. Przybyłem tam drugim samochodem 
równocześnie. Marszałek udał się natychmiast do wagonukarawanu, 
w którego części urządzono obszerny przedzial-- 
salonik. Tutaj czekaliśmy z Marszałkiem na nadejście konduktu. 
Gdy jego czoło znalazło się w pobliżu, Marszałek wyszedł przed 
wagon, a gdy mijała Go trumna salutował ją długo. 
Z dworca Marszałek powrócił do Giszu i tutaj przyjął 
wieczorem o 18 Aleksandra Prystora. 
Pogrzeb został wyznaczony na czwartek, dnia 8 lutego. My z 
Marszałkiem wyjechaliśmy pociągiem nocnym, wychodzącym z 
Warszawy o godzinie 0.29 z 6 na 7 lutego, czyli zaraz po 
eksportacji zwłok. Była to smutna podróż. Marszałek, tak zawsze 
rad i wesoły w drodze do ukochanego Wilna, tym razem milczał i 
nie wyrażał żadnych uczuć. Kierowany starym 
przyzwyczajeniem, położyłem na 
262 

stole stos pism ilustrowanych oraz karty pasjansowe i odszedłem 
do swego przedziału. Powróciłem dopiero rano. 
Ze stacji Marszałek udał się wprost do pałacu 
Reprezentacyjnego, gdzie zamieszkał. W godzinę później 
zawezwał mnie i polecił przyjść po południu z ks. biskupem 
Gawliną i p. Czesławom Kadenacym. Gdy w oznaczonym czasie 
przybyliśmy, Marszałek urządził coś w rodzaju narady, na której 
najpierw my, to jest p. Kadenacy i ja zdaliśmy relację ze stanu 
przygotowań do pogrzebu, a następnie On wydał ostatnie 
instrukcje. W szczególności Marszałek chciał zachować w 
kondukcie pogrzebowym hierarchię rodzinną, wyznaczając 
miejsca bliższe trumny członkom bliższej rodziny, dalsze zaś 
przeznaczając dla dalszej. Sam, oświadczył, że będzie 
postępował tuż za trumną i że będzie prowadził pod rękę pannę 
Zofię Kadenacównę, najstarszą córkę zmarłej. Tej ostatniej 
zapowiedzi bardzo się wszyscy zlękliśmy, gdyż aczkolwiek 
wówczas Marszałek był jeszcze w dość niezłym stanie zdrowia i 
złowrogie podejrzenia nikogo jeszcze z Jego otoczenia nie 
nurtowały, niemniej jednak był słaby i miał znaczne trudności 
właśnie w chodzeniu. Na szczęście. Marszałek nie upierał się aby 
odbyć całą trasę pochodu żałobnego z kościoła Św. Anny aż na 
cmentarz, lecz zgodził się aby towarzyszyć konduktowi jedynie 
przy wyprowadzeniu zwłok z kościoła i następnie od bramy 
cmentarza do grobu. 
Pogrzeb odbył się według ułożonego z góry planu. Nigdy nie 
zapomnę smutku w oczach Marszałka, który dostrzegłem w chwili 
zawsze tak ciężkiej dla rodziny, gdy o złożoną w grobie trumnę 
zagruchocą pierwsze grudki ziemi. Stałem na uboczu i czułem, że 
serce mam w kleszczach. Marszałek spoglądał na niknącą, 
zasypywaną trumnę z nieruchomym wyrazem twarzy. Już znałem 
ten wyraz... Jakżeż żal mi było Wielkiego Marszałka, cierpiącego 
w milczeniu i z rezygnacją. U stóp Jego był grób nie tylko siostry, 
ale wspomnień dziecinnych, wspomnień o matce, ojcu, starych 
przyjaciołach. Przed Nim był już mrok podeszłego wieku, a, być 
może, i przeczucie zbliżającego się kresu wędrówki. 
Padał wilgotny, lepki śnieg i osiadał na Jego siwych włosach. 
Zatroskałem się o to, ale nim zdążyłem pomyśleć, jak trzeba 
Marszałka osłonić, panna Zofia Kadenacówna rozpięła parasol i 
uniosła go nad Nim. 
263 

Powróciliśmy do pałacu Reprezentacyjnego. 
Wieczorem zebrała się większa część rodziny Piłsudskich i do 
późna gościła w obszernych salach pałacowych. Następnego 
dnia Marszałek Piłsudski opuścił Wilno i tego samego dnia po 
południu przybył do Warszawy, witany na dworcu bodaj przez 
cały rząd' w komplecie, który w dniach żałoby starał się okazać 
Marszałkowi jak najwięcej serca i współczucia. Gdy spoglądałem 
wówczas w oczy wiernie patrzących w Niego, gdy widziałem w 
nich łzy, rozumiałem, że nie była to czcza formalność bez treści, 
lecz odruch kochających serc. Ci twardzi ludzie, dalecy od 
sentymentalizmu i zahartowani na tkliwość [!J może jedynie tylko 
w odniesieniu do Marszałka mogli wyzwolić z siebie tyle uczucia i 
serca. Nie myślałem nigdy o takich sprawach, ale dopiero wtedy 
poczułem się z nimi za jedno [!], Więź miłości do Piłsudskiego, 
miłości bezkrytycznej, pozwoliła mnie, oficerowi niskiego stopnia, 
poczuć się cząstką najwyższej hierarchii rządzącej Polską, 
poczuć się współwinnym i współgodnym nagrody za jej czyny. 
NOTATKI 
Wilno, Pałac Reprezentacyjny, 9 
luty 
Wczoraj był pogrzeb pani Żuli Kadenacowej. Marszałek nie 
spal prawie całą noc, nie rozbierał się. Przyszedłem o 7 rano. Nie 
spal, siedział na kanapce i palił papierosa. 
— No, więc już po wszystkim. Teraz ja już myślę o 
Warszawie,: 
Na stację pojechaliśmy z wojewodą Władysławem Jaszczołtem.: 
Wilno opuściliśmy o godzinie 8.10 rano. 
Podróż w salonce przeszła zwyczajnie, bez żadnych zdarzeń, 
i Marszałek wciąż jeszcze był przygnębiony i milczący. O „cioci 
Żuli"' nie wspomniał jednak ani słowem, a ja tym bardziej nie 
poruszałem '• tego bolesnego tematu. 
Do Warszawy przyjechaliśmy o godzinie 16.25 i niezwłocznie 
uda- i liśmy się do Belwederu. 
O 12 w nocy przyszedłem po rozkazy. Nie było żadnych. 
Warszawa, 10 
luty 
Dzisiaj niedziela. Cały dzień Marszałek spędził w Belwederze. 
j Przyszedłem wieczorem zapytać o rozkazy. 
— Jutro rano pójdę do Giszu — powiedział Marszałek. 
264 

11 luty 
O godzinie 11 rano przybył Marszałek do Giszu. 
— Nie spałem całą noc — powiedział. Wyglądał na bardzo 
zmęczonego. Był smutny. Wieczorem Marszałek miał znowu 37,3 
gorączki. W rozmowie ze mną powiedział: „Do każdego muszę 
mówić tak, aby wywołać potrzebną mi reakcję". 
12 luty 
Był płk Misiąg przez pół godziny. Marszałek powiedział: 
— Tak mi trudno coś sformułować. Niekiedy stanowi to 
większy wysiłek od istotnej pracy. 
Po południu Marszałek zapytał mnie niespodzianie: 
— Waszym zdaniem, to gdzie teraz na świecie jest znośnie i 
widać trochę słońca? 
Wyliczyłem szereg krajów a między nimi wyspę Maltę, wyspy 
Kanaryjskie, Cypr i Korfu. 
Marszałek był w doskonałym humorze. 
— Korfu nie — zaczął krytykować moje propozycje — bo tam 
Wilhelm jeździł; Cypr nie, bo nie mam zębów do chleba 
świętojańskiego l; Wyspy Kanaryjskie nie — bo w Hiszpanii wciąż 
rewolucja, a co do Malty — odeszła mnie jakoś ochota. 
Wtedy przypomniały mi się ogłoszenia linii Gdynia-Ameryka o 
urządzanej [ ], powiedziałem: 
— A może tak na Baleary, panie Marszałku. Marszałek nową 
propozycję podchwycił skwapliwie: 
— To, to, to! Właśnie ja myślę już od dłuższego czasu o Majorce, 
gdzie mieszkał Chopin. 
— Przyniosę jutro prospekty i Baedeckera — powiedziałem. 
— Dobrze, dziecko, dobrze. 
Późnym wieczorem miałem już gotowy plan podróży polskim 
okrętem wycieczkowym z Gdyni na Majorkę, plan pobytu na 
wyspie i plan powrotu do Warszawy. 
13 luty 
Marszałek przyjął dzisiaj o godzinie 15 płk. Adama 
Sokołowskiego. Po wyjściu mówił płk Sokołowski, że Marszałek 
jest bardzo oży- 
1 Cypr słynie z drzew świętojańskich. 
265 

wiony i wesoły. Pomyślałem wtedy ze strachem, że temperatu 
znowu się podwyższyła. O godzinie 23 miał Marszałek 37,1 
gorączt 
14 luty 
Brodzki golił dzisiaj Marszałka. Wieczorem Marszałek kazał n 
opowiedzieć coś o wojnie paragwajsko-boliwijskiej*. Po godzinni 
rozmowie Marszałek zapytał: 
— A Waszym zdaniem, kto zwycięży? 
— Paragwaj, panie Marszałku. 
— Ho, ho, jaki pewny siebie. Ja chciałbym wiedzieć, czym 
umotywujecie. 
Broniłem swego zdania tym, że wskutek błędów dowództwa 
bi liwijskiego front znalazł się w kraju zbyt oddalonym od 
podstan operacyjnych Boliwii, a złe związanie linii bojowej z 
zapleczem dopełniło stanu niekorzystnej sytuacji wojsk 
boliwijskich. W przeciwieństwie do tych ostatnich, wojska 
paragwajskie znajdowały si{ stosunkowo blisko swego zaplecza 
i ich linia bojowa była z nifl dobrze związana. 
Marszałek wysłuchawszy moich słów, rzekł: 
— Gdyby to była prawda, co mówicie, o tych powiązaniad 
frontów z hinterlandem, to Paragwaj na pewno wygra2. 
15 luty 
Marszałkowi coraz trudniej chodzić, jest osłabiony. Zgniewał 
si( bardzo, gdy zapytałem, czy zechce przyjąć pewnego 
dygnitarza i wkon-cu rzekł: „ja nie dam się zmuszać do niczego". 
Wieczorem o godzinie 17.10 przyjął Marszałek min. Becka i 
rozmawiał z nim do godziny 19.10. 
16 luty 
Dzisiaj Marszałek nikogo nie przyjmował. Przez cały dzień 
czyta) pamiętnik pewnego oficera rosyjskiego, który w 1900 r. 
był posłem 
* W latach 1932-1935 toczyla się wojna pomiędzy Boliwią a Paragwajem 
związaw ze sporem o rejony naftowe na terytorium Grań Chaco. Boliwia 
poniosła klęskf i straci/a ok. 2/3 spornego terytorium. 
2 W miesiąc po śmierci Marszałka gen. Estigarribia, wódz naczelny wojit 
paragwajskich, pobił na głowę armię boliwijską i zmusił ją do zawarcia 
zawieszenia broni [!J i rozpoczęcia pertraktacji pokojowych. 
266 

cesarza Mikołaja II do Menelika Wielkiego, negusa abisyńskiego. 
Książkę tę kupiłem poprzedniego dnia w antykwarni [!] Fiszera 
przy ul. Świętokrzyskiej. 
17 luty 
Jak zwykle w niedzielę, urządziłem dzisiaj kino, jednakże nie w 
Belwederze lecz w Giszu, gdyż Marszałek pozostał tutaj na 
niedzielę. 
Było osiem osób rodziny. Nazajutrz Marszałek zamówił wizytę 
min. Becka. 

ZA ROK... PÓŁ WIEKU 
18 luty 
Było to już późno. Może pierwsza albo druga godzina w nocy 
Siedziałem w swoim pokoju przy biurku i przeglądałem stosy 
dokumentów, przywiezionych z Rosji. Były tam raporty policyjne i 
żandarmskie „sprawki", fotografie, protokoły, listy gończe. Ze 
stosu tych pożółkłych kartek wyglądało ku mnie całe życie 
Marszałka Piłsudskiego. Złe życie. Życie pozbawione światła 
dziennego, szczęścia osobistego, wesela. Wyglądała z nich 
Rosja carska: zawzięta, złośliwa, ciemna. 
Czytając te dokumenty, nie mogłem w żaden sposób 
skojarzyć sobie tego szczutego szpiclami f.'J Józefa. Józefo 
wieża Piłsudskiego vel Ziuka z siedzącym w sąsiednim pokoju 
Pierwszym Marszałkiem Polski. 
Drzwi były otwarte i od czasu do czasu słyszałem Jego pokasływanie. 
Czyżby ci dwaj ludzie: ten z raportów źandarmskich i ten z 
sąsiednigo pokoju byli ci sami? Byłoby to zbyt książkowe, za 
bardzo jakoś nieprawdziwe. Ale cóż, tak właśnie było. 
Czytam jedną z tych kartek: zmięty, zbrudzony arkusik, 
zapisany pismem wyraźnym, bez „znaków szczególnych". Brzmi 
ono tak; 
Do Jego Ekscelencji Pana Rektora Uniwersytetu 
Charkowskiego, studenta Józefa Piłsudskiego 
podanie: 
Pragnąc przenieść się do Uniwersytetu Dorpackiego na drugi 
kurs Wydaahi Lekarskiego, mam zaszczyt prosić Waszą 
Ekscelencję o wysłanie moich papierów do onego Uniwersytetu, 
a w razie przyjęcia mnie do Dorpatu o wysłanie wymaganego 
biletu zwalniającego pod niżej wskazanym adresem. 
student Józef Józefowicz Piłsudski Mój 
adres: Wilno, Zaułek Zamkowy, dom 
Lipnickiego, 
268 

Na tym podaniu widnieje w lewym rogu, napisana na ukos 
adnotacja inspektora uniwersyteckiego tej treści: 
Student Józef Pilsudski sprawowaniem swoim zwracał na 
siebie uwagę Inspekcji, a za udział w zaburzeniach 18 i 19 lutego 
1886 r. orzeczeniem Zarządu Uniwersytetu, zatwierdzonym przez 
p. Kuratora Okręgu, skazany był na areszt, który odsiedział, oraz 
dostał naganę i ostrzeżenie, że jeśli zostanie zauważone, iż 
postępuje wbrew przepisom, to będzie bezapelacyjnie wydalony z 
Uniwersytetu. 
p.o. Inspektora /-/ D. 
Garkszewskij. 
Osiemnastego lutego 1886 roku! Mimo woli rzuciłem okiem na 
kalendarz. Wówczas był również osiemnasty luty, tylko rok inny. 
Rok był 1935. Owego dnia więc mijało lat czterdzieści dziewięć. 
Czterdzieści dziewięć lat walki! 
„Za rok — pomyślałem — minie pół wieku" i w głowie zaświtała 
mi myśl uczczenia tej chwili. Począłem snuć w głowie plan. 
Trzeba by powiedzieć o tym premierowi, a może nawet samemu 
panu Prezydentowi, ale nasamprzód trzeba jednak pomówić z 
Marszałkiem. 
Wziąłem więc kartkę z adnotacją inspektora uniwersyteckiego 
1 poszedłem do gabinetu Marszałkowskiego. 
Marszałek siedział w głębokim fotelu skórzanym, przy małym 
stoliku pokrytym zielonym suknem i, nachylony nad stosem pism 
ilustrowanych, czytał. W ostatnich latach bardzo lubił czytać 
zagraniczne magazyny ilustrowane. Był widocznie mocno zajęty 
treścią, gdyż nie słyszał mego wejścia. Dopiero po dłuższej chwili 
podniósł głowę, zdjął binokle i odezwał się: 
- A co? 
Chociaż godzina była już późna, Marszałek wcale nie był 
śpiący, a nawet przeciwnie, wydawał się wypoczęty. Oczy 
spoglądały bystro, były błyszczące. Zanadto nawet błyszczące. 
Stan podgorączkowy nie opuszczał bowiem Marszałka już od 
szeregu tygodni. Termometr wskazywał wieczorem nieodmiennie 
dwie lub trzy dziesiąte stopnia ponad ostrzegawczą czerwoną 
kreskę i wprawiał w prawdziwą depresję dr. Woyczyńskiego. 
- Panie Marszałku — rzekłem — znalazłem tu taką jedną 
kartkę z charkowskich czasów. 
Marszałek wyciągnął rękę. 
- Parszywe czasy — rzekł i wziął kartkę. Czyta. 
269 

Po chwili oderwał wzrok od dokumentu, oparł się o poręcz 
fotelu i odchylił głowę w tył. Zamyślił się. 
Ja stałem sobie tymczasem cichutko o dwa kroki od Niego i 
myślałem. Jakiż to cud sprawił, że jestem tu właśnie z Nim. I 
nagle błysnęło mi w głowie, że to może tylko tak mi się zdaje, że 
to wszystko nieprawda, sen. Boć, rzeczywiście, skąd ja tutaj, pod 
jednym dachem z Piłsudskim... Ja, włóczęga, mały oficerek, 
odludek i w ogóle „nic takiego". Co ja tu robię o dwa kroki od 
zamyślonego Marszałka? Czułem w tym jakąś niesprawiedliwość 
i prawie wstyd mi było tego. 
Nie śmiałem przerwać Marszałkowi Jego zadumy, patrzyłem 
wiec na Niego cierpliwie i milczałem. A tymczasem Marszałek 
spoglądał szeroko otwartymi oczami gdzieś poza mnie, w kąt 
pokoju. Wydawało mi się, jakby zapomniał o mnie i o 
dokumencie, który przyniosłem, Pomyślałem, że może trzeba 
wynieść się do swego pokoju, gdy nagle Marszałek poruszył się 
w fotelu i uniósł z niego. Wykonał kilka ruchów rękami, jak by z 
czegoś rezygnował i odezwał się: 
— Gdzie wyście to wyszperali? 
Najwidoczniej myślał przez cały czas o tej postrzępionej 
kartce papieru, którą zapisał jakże innym niż posiadał w pół wieku 
później charakterem pisma. 
— Była razem z tymi papierami — odpowiedziałem — co to 
bolszewicy zeszłego roku dobrowolnie oddali. 
— Aha. 
Marszałek wziął teraz jedno z pism i zaczął przeglądać. 
Wyglądało to, jakby chciał rozmowę zakończyć. Ale mnie chciało 
się koniecznie pomówić o rocznicy. 
— Panie Marszałku.. 
Marszałek spojrzał na mnie z ponad binokli. 
— A co tam jeszcze? 
— Bo to, panie Marszałku, właśnie dzisiaj od czasu tego charkowskiego 
karceru upłynęło lat czterdzieści dziewięć. 
— Hm! 
— Za rok będzie pięćdziesiąt. Marszałek pokiwał głową. 
— Nie jest to — rzekł — żadna sztuka umieć dodać jeden do 
czterdziestu dziewięciu. Nie powiedzieliście niczego 
nadzwyczajnego. Teraz przystąpiłem do sedna sprawy. 
270 

— Chciałem zapytać, czy pan Marszałek nie sprzeciwiłby się 
urządzeniu w 1936 r. obchodu półwiecznej rocznicy Swej pracy. 
Marszałek Piłsudski nie namyślał się ani chwili. 
— Jeszcze czego — odrzekł — ani mi się śni zgodzić. 
Stropiłem się. 
Marszałek puknął ustnikiem papierosa w stolik i rzekł: 
— Też wymyślił... Ja wcale się nie cieszę, że to już pół wieku i 
wcale nie mam chęci świętować z tego powodu. 
Zrobiło mi się nieprzyjemnie. Po kiego licha wyskoczyłem z tą 
propozycją? Zawsze jak ognia bałem się zdenerwować 
czymkolwiek Marszałka. Ale bardzo trudno było wymiarkować, co 
Go zirytuje, a co ubawi. Moje zmartwienie musiało odmalować się 
na twarzy dość wyraziście, gdyż Marszałek uśmiechnął się do 
mnie przyjaźnie, jakby chcąc mnie pocieszyć. 
— Tak, tak — rzekł — pół wieku, szmat czasu. A mnie, wiecie, 
pięćdziesiąty rok życia minął w więzieniu. 
— W Magdeburgu? 
— Tak właśnie, w Magdeburgu. A pięćdziesiąty pierwszy w 
Belwederze. Byłem już Naczelnikiem Państwa. Pół wieku... Pół 
wieku psiego życia. A tę waszą parszywą charkowską rocznicę, to 
sobie schowajcie do kieszeni albo do szuflady. Charkowską 
rocznica... Już mi ktoś o niej przed laty mówił, ale nie pamiętam, 
kto to był. 
Marszałek zastanowił się chwilę, potem machnął ręką i rzekł: 
— A niech tam. 
Nie mógł jednak widocznie oderwać myśli od dawnych 
wspomnień, bo odezwał się znowu: 
— Ależ parszyweńskie było to gubernialne miasto Charków. 
Tymczasem staroświecki zegar, stojący na pólkach z książkami, 
wybił godzinę trzecią rano. W gabinecie panowała idealna cisza. 
Zza okien wychodzących na tyły domów Generalnego 
Inspektoratu Sił Zbrojnych nie dochodził najcichszy nawet odgłos. 
Monotonny szmer wtłaczanego specjalnymi maszynami 
filtrowanego powietrza jeszcze podkreślał tę ciszę. Uderzenia 
zegara brzmiały donośnie. „Ależ ten zegar huczy" — pomyślałem. 
Marszałek na wpół leżał w fotelu i patrzył zamyślony na wielki 
obraz Śledzińskiego, wyobrażający „Zdobycie Wilna w roku 
1919". Marszałek lubił ten obraz. Uważał go za „komiczny". 
„Patrzcie — rzekł raz do mnie — jakie ja mam na tym obrazie 
piękne, białe 
271 

rękawiczki. Zdaje mi się, że ja nigdy w życiu takich pięknych nie 
miałem". Ale wówczas, gdy stałem przed Nim w Giszu, nie myślał 
o tym obrazie. Jego wzrok ślizgał się po nim, nie widzący. Dumał. 
Aleja wiedziałem, że ostatnio myśli Marszałka były czarne. Jak 
tylko mogłem przerywałem je jakim czczym gadaniem, kręceniem 
sig natrętnym po pokoju, a nawet hałasem. Teraz podszedłem do 
okna, uchyliłem roletę i spojrzałem w niebo. Iskrzyło się 
gwiazdami. Drzewa w ogrodzie błyszczały w świetle lamp 
elektrycznych grubą powłoką śnieżną. 
— Mróz, panie Marszałku — rzekłem. Marszałek otrząsnął się 
z zadumy. 
— Dobrze, dobrze — rzekł i nachylił się nad pismami. 
NOTATKI 
19 luty 
Dzisiaj długo była pani Marszałkowa. 
20 luty 
Marszałek przyjmował dzisiaj płk. Kazimierza Glabisza oraz 
płk. Adama Sokołowskiego. Wieczór spędził na układaniu 
pasjansa i czytaniu książki o działaniach rewolucyjnych w roku 
1905. Około północy powiedział mi, że w piątek w nocy z dnia 22 
na 23 lutego wyjedzie do Wilna. 
21 luty 
Marszałek czuł się dzisiaj trochę niedobrze. Termometr 
wczoraj wieczorem wskazywał dwie kreski ponad ostrzegawczą 
czerwoną linię. Był podniecony, niespokojny. Ani rusz nie mógł 
sobie znaleźć miejsca. 
22 luty 
Dzisiaj w nocy o godzinie 0.20 wyjechał Marszałek do Wilna, 
gdzie przebywał przez dni prawie cztery. 
26 luty 
Marszałek powrócił z Wilna dzisiaj o godzinie 16.25 i udał si? 
do Belwederu. Przed wieczorem wymiotował bez żadnej 
widocznej przyczyny. Powiedział mi o tym, gdy przyniosłem o 12 
w nocy pisma ilustrowane i pytałem o rozkazy. 
272 

CHOROBA 
Do lutego zdrowie Marszałka wprawdzie niekiedy 
szwankowało, nie ma tyle jednak, aby wzbudzić w Rodzinie czy 
też w otoczeniu bliższym obawy. Zdarzały się grypy lżejsze lub 
cięższe, przeziębienia, przemijające kaszle, stany 
podgorączkowe, ale z wszystkich tych przypadłości Marszałek 
wychodził w końcu zwycięsko. Dopiero 1935 r. rozpoczął się pod 
złą gwiazdą. Stan podgorączkowy zjawiał się coraz częściej i 
poczęło występować coraz widoczniejsze osłabienie całego 
organizmu. Dr Woyczyński robił co mógł, aby uzyskać zgodę na 
zrobienie konsylium, lecz bez skutku. Wiem, że też pani 
Marszałkowa miewała na ten temat rozmowy z panem 
Marszałkiem. Pomimo dolegliwości Marszałek pracował prawie 
normalnie: przyjmował, wyjeżdżał do Wilna, „robił" awanse 
oficerskie. Z tymi jednak ostatnimi zwlekał wciąż, uważając snąć, 
że nie jest sprawa najpierwszorzędniejszej wagi. 
Pod koniec lutego (23) udał się do Wilna, tym razem ja 
zostałem w Warszawie. Po kilku dniach otrzymałem telefon, że 
powrót nastąpi o godzinie 16.25. Ponieważ nie miałem pewności, 
czy Marszałek uda się natychmiast do Belwederu, czy też do 
Giszu, nie poszedłem na dworzec, lecz czekałem w Giszu. A nuż 
zawita tutaj... Marszałek udał się jednak tego dnia wprost do 
Belwederu, więc zamknąłem Gisz na osiem spustów i wyszedłem 
na miasto. 
Około północy udałem się do Marszałka, aby zapytać o 
rozkazy na dzień następny. W Belwederze było już cicho i sennie. 
Czuwał tylko żandarm w hallu i adiutant dyżurny w adiutanturze. 
Bez pukania, jak zwykle, wszedłem do pokoju Narożnego, gdzie 
na kanapie, przy owalnym stoliku siedział Marszałek. Dla Niego 
północ była godziną wczesną, wiedziałem, że zastanę Go 
czuwającego. Był sam, ale otwarta książka na fotelu stojącym 
obok wskazywała, 
273 

że pani Marszałkowa odeszła tylko na chwilę. W pokoju było 
jasno, paliło się najmniej z pięćset świec elektrycznych. 
Marszałek ani nie czytał, ani nie układał pasjansa. Siedział z 
rękami opartymi o stół i palił papierosa. 
— Dobry wieczór — odezwałem się. 
Jednak zamiast zwykłego „dobry wieczór wam, dziecko", 
usłyszałem słowo, które wówczas wydało mi się błahe, ale 
którego wagę oceniłem później. 
— Wymiotowałem - rzekł Marszałek. 
Do lutego 1935 r. nigdy nie interesowałem się groźną 
choroba raka żołądka, nie znałem jej objawów; o wymiotach 
wiedziałem tylko tyle, że zdarzają się po spożyciu jakiejś 
nieświeżej lub ciężkostrawnej potrawy. Powiedziałem więc: 
— Musiał Pan Marszałek zjeść coś niedobrego w Wilnie lub 
w salonce. Warto by jaką pigułkę... Marszałek spojrzał na mnie 
uważnie: 
— Myślicie, że to z żołądka? 
Nie zrozumiałem tego pytania. Sprawa wydawała mi się 
oczywista, 
— Doktor ze mnie kiepski. Panie Marszałku. Może by tak 
zawołać Woyczyńskiego ? 
— Nie, to już później. 
Marszałek wziął ode mnie pisma ilustrowane i począł je 
przeglądać. 
Już opuszczając progi Narożnego, spotkałem panią 
Marszałkowi ze szklanką herbaty dla „Ziutka". 
Gdy żelazna brama Belwederu zamykała się za mną, nie 
czułem w sobie żadnego niepokoju. „Jakieś drobne 
niedomaganie — myślałem — przejdzie za dzień, dwa". Gdybym 
był wiedział wówczas, że to pierwszy sygnał mającego nadejść w 
niespełna trzy miesiące później nieszczęścia... 
Jednak nie wiedziałem. Szedłem więc sobie szybko i wesoło 
przez zaśnieżone Aleje Ujazdowskie ku domowi. 
Słowa Marszałka i pewien niepokój, jaki w nich dostrzegłem, 
gdy wspominał o mdłościach, zasiały jednak we mnie ziarno 
niepokoju, Począłem zastanawiać się, że jednak może nie tylko 
grypa jest dla Marszałka niebezpieczna, że może również jaki 
inny organ, oprócz płuc może szwankować, począłem 
przypominać sobie różne Jego stany zdrowia. Bilans nie 
wychodził pocieszająco. 
Już w styczniu zdarzyły się bodaj dwa ataki bólów, które dr 
274 

Woyczyński określił jako „bóle mięśniowe". Gorące kompresy 
uśmierzały je. Później zaczęły zjawiać się wymioty. Wszystkie te 
objawy Marszałek przypisywał niedyspozycjom przewodu 
pokarmowego i począł stosować dietę. A więc najpierw 
zrezygnował z potraw ciężko strawnych, potem zaczął ograniczać 
porcje, aż wreszcie rozpoczął głodówkę leczniczą. Dr Woyczyński 
starał się przekonać Marszałka, że to nie jest droga do zdrowia, i 
że głodówka nie tylko źródła cierpienia nie usunie, lecz bardzo 
poważnie osłabi cały organizm. Próżne to były jednak słowa. 
Marszałek nie chciał ich wcale słuchać, irytując się tylko nimi. 
Wówczas to dr Woyczyński prosił mnie, abym starał się przełożyć 
Panu Marszałkowi, że mdłości i wymioty nie pochodzą z żołądka, 
lecz z wątroby. Dzięki wielkiej skrupulatności w informowaniu 
Marszałka i w odpowiadaniu na Jego pytania wyrobiłem sobie 
stosunkowo dużą ufność. Do dzisiaj napełnia mnie to wielką 
dumą, że moje słowo miało pewną wartość u Marszałka. 
Poszedłem więc pewnego razu i powiedziałem: 
— Panie Marszałku, kto wie czy ta głodówka, to prawdziwa 
droga. 
Marszałek odbywał właśnie swój codzienny ranny spacer po 
pokoju. Na dźwięk moich słów przystanął i spojrzał na mnie 
niechętnie. 
— Mądrala — rzekł i rozpoczął dalej swoją wędrówkę przez 
pokój. 
Nie był to wcale zachęcający początek rozmowy. Wiedziałem, 
że narażam się na porządną burę, ale cóż, trudno. 
— Bo to bywa — ciągnąłem dalej lekcję, wyuczoną przez dr. 
Woy-czyńskiego — że nawet przy zdrowym żołądku... Marszałek 
przerwał spacer i siadł w fotelu. 
— Cóż to — rzekł — wy przecież nie doktor. Nie macie prawa 
zajmować się moim zdrowiem. A zresztą, ja sam się leczę, nie 
potrzebuję tych szubrawców. 
O lekarzach Marszałek miał opinię wyrobioną i rozmowa na ich 
temat mijała się z celem. 
— Przy chorobach wątroby, panie Marszałku, objawy... Na 
dźwięk słowa „wątroba" Marszałek żachnął się niecierpliwie. 
— Oho, — rzekł — doktorski agitator. Będzie we mnie wmawiał 
chorobę wątroby. To na pewno Woyczyńskiego wymysł. On sam 
stary wątrobiarz. Bo, że on ma chorą wątrobę, to zaraz chce, 
abym i ja 
275 

miał to samo. Wynoście się z takimi pomysłami do Ameryki albo na 
Sybir do Tunki. Ja nie chcę o tym słyszeć. Rozumiecie?! 
— Tak jest, panie Marszałku, ale... 
Dalszą rozmowę Marszałek przerwał paru dość mocnymi 
słowami. Misja moja co prawda nie udała się, ale niewątpliwie 
zasiała w Marszałku pewne refleksje. 
Tymczasem mijały dni, a Marszałek coraz bardziej zaostrzał 
dietę. Z przerażeniem patrzałem na coraz większe wyczerpanie i 
coraz większą Jego słabość. Wychudł tak bardzo, że chociaż 
widywałem Go codziennie, dostrzegałem to wyraźnie. 
W tym stosowaniu własnej metody leczenia Marszałek wykazał 
nieprawdopodobną wprost wytrwałość i stanowczość. Dni mijały 
za dniami, tygodnie za tygodniami, a Marszałek półgłodówki nie 
przerywał. Metoda ta odnosiła początkowo pewne sukcesy. 
Mdłości pokazywały się rzadko, bóle również. Wciąż tylko rosło 
osłabienie. Marszałek począł stopniowo redukować wszelkie 
wysiłki fizyczne. Ograniczył, a potem zupełnie zniósł spacery po 
swoim gabinecie, coraz rzadziej zaglądał do mego pokoju, 
pasjanse nawet wolał, aby Mu układać nie chcąc męczyć się 
samemu. 
Gdy dnia 19 marca rano, wyjeżdżał po raz ostatni w życiu do 
Wilna był już bardzo osłabiony. Wciąż jednak jeszcze stan Swój 
ukrywał przed ludźmi. Nie znosił litości, użalania się, i chciał ich w 
ten sposób uniknąć. W owym czasie, to znaczy w marcu, pracował 
bardzo intensywnie. Przyjmował wielu ludzi, odbywał konferencje. 
Na ten czas przypada wizyta Edena i kilkadziesiąt przyjęć „krajowych". 
Wszystkie te wizyty Marszałek wyznaczał na godziny 
specjalnie dobrego samopoczucia, a ponadto przygotowywał 
sobie na nie jak gdyby maskę, spod której wezwany nie mógł 
dostrzegać Jego prawdziwego stanu fizycznego. W czasie przyjęć 
siedział Marszałek wygodnie w fotelu, palił papierosa i mówił z 
ożywieniem. Ale ja widywałem Marszałka po tych rozmowach. 
Widziałem Jego zwieszoną głowę, opuszczone bezwładnie 
ramiona, przygasły wzrok. Widziałem to i niepokój począł ściskać 
moje serce. Nigdy dotychczas nie powstała w mojej głowie myśl o 
śmierci Komendanta, a oto wówczas, gdzieś pod koniec marca, 
lub w początku nawet kwietnia, zdecydowałem się uderzyć na 
alarm. Poszedłem do dwóch ludzi, do gen. Śmigłego--Rydza i do 
gen. Sławoja Składkowskiego. 
Panu gen. Śmigłemu powiedziałem: 
276 

— Komendant jest bardzo chory, obawiam się, panie Generale, 
że zbliża się czas, gdy nas osieroci. 
Generał Śmigły spojrzał na mnie przerażony. 
— Czy wy się aby nie mylicie? — zapytał. 
— Daj Boże, panie Generale, abym się mylił. 
Opowiedziałem Generałowi przebieg ostatnich tygodni. 
Interesował się najdrobniejszymi szczegółami. Był przygnębiony i 
smutny. 
U gen. Składkowskiego był też dr Woyczyński. Wiem, że 
generał Składkowski zrobił zaraz naradę z gen. Rouppertem, 
której wynikiem było udanie się Woyczyńskiego do Komendanta z 
prośbą, aby zgodził się na zwołanie konsylium. Marszałek nie 
chciał o tym ani słyszeć. Na wszystkie argumenty odpowiadał 
krótko ale węzłowato: 
„nie chcę". Woyczyński był w rozpaczy. Opierał się Marszałek 
również żonie i córkom, tak zwykle im ulegający. 
Pomimo jednak głodówki, mdłości i wymioty powtarzały się 
coraz częściej, a nasz niepokój poczynał urastać już do rozmiarów 
paniki. Tak nadszedł dzień 4 kwietnia, w którym postanowiliśmy 
mocno zaatakować Marszałka w sprawie konsylium. W dniu tym 
Marszałek zjadł jedną bułeczkę „hamburską" (kajzerkę) z masłem 
i miodem oraz trochę owoców. Do tego trzy szklanki herbaty. 
Chwilę rozmowy wyznaczyliśmy sobie na wieczór, około północy, 
to znaczy na czas, w którym Marszałek najchętniej układał plan 
dnia następnego. 
Stanęliśmy przed Marszałkiem obaj; Komendant znał nas 
doskonale i od razu poznał po nas, że mamy jakąś poważną 
sprawę, a widząc nasze wahanie, rzekł: 
— No, znieście już to jaje. 
— Panie Marszałku! — zaczął Woyczyński — trzeba 
koniecznie zwołać konsylium. Nie było już zwoływane bardzo 
dawno. 
Marszałek spojrzał na doktora wrogo i zwrócił się do mnie, nie 
patrząc wcale na niego. 
— Ci doktorzy, to wstrętny naród, łajdacy, dranie, nikczemnicy! 
Marszałek podnosił głos coraz bardziej. Woyczyński stał jak na 
węglach, przestępując z nogi na nogę, wreszcie nie wytrzymał: 
— Jak pan Marszałek się namyśli, to mi odpowie. Szurnął 
niezgrabnie nogami, ukłonił się i wyszedł. Pozostałem z 
Marszałkiem sam. 
Marszałek w dalszym ciągu piorunował na wszystkich lekarzy 
świata. 
277 

— Nie wyobrażacie sobie, co to za podlece, jak oni lubią dokuczać! 
Ten Januszkiewicz, przecież on całą teorię wymyślił, żeby 
nie słuchać zupełnie chorego, a tylko polegać wyłącznie na sobie. | 
— No tak — potwierdziłem opinię Marszałka o doktorach - ale 
przecież Komendant wcale nie jest leczony i gdy tak będzie dalej, 
to będzie tylko gorzej, a nigdy lepiej. Co zaś do lekarzy, to można 
wziąć przecież innych, równie dobrych. 
Marszałek tymczasem uspokoił się już zupełnie. 
— Ja bym się nawet zgodził na to konsylium — rzekł 
pojednawczo. Podchwyciłem te słowa skwapliwie. 
— To może bym się zajął tą sprawą. 
— Dobrze, zajmijcie się razem z Woyczyńskim. On, ten 
Woyczyński, to nie jest nawet taki zły doktor. 
Uradowany tym rezultatem, poszedłem tej nocy spać 
szczęśliwy. 
Zaraz następnego dnia zaczęło się układanie listy lekarzy, 
mających wziąć w konsylium udział. Robił to dr Woyczyński wespół 
z gen. Składkowskim i gen. Rouppertem i, oczywiście, panią Marszalkową. 
Cała jednak ta praca okazała się próżna. Marszałek, 
zgodziwszy się teoretycznie na zwołanie konsylium, w praktyce odkładał 
tę chwilę z dnia na dzień. Pewnego razu przyszedł gen. 
Roup-pert i począł usilnie na Komendanta nastawać, aby 
wyznaczył termin. I Komendant, najwidoczniej znudzony, 
wyznaczył. Ale gdy tylko zamknęły się drzwi za uradowanym 
generałem. Marszałek przywołał mnie i powiedział: „odwołajcie to 
rouppertowe konsylium". 
I tak wciąż odkładane i odwlekane konsylium nie miało przyjść i 
nie przyszło wcale przed Świętami Wielkanocnymi do skutku. 
Pełny dostęp do Marszałka uzyskali lekarze właściwie dopiero od 
pierwszej wizyty dr. Wenckenbacha, to jest od dnia 25 kwietnia. 

URODZINY PANNY JAGODY 
Nie moją rzeczą było dowiadywanie się o przedmiocie 
konferencji, toteż przypuszczałem tylko, że była mowa o 
„personaliach". Już po wyjściu tych oficerów Marszałek powiedział 
mi, że w sobotę, 2 marca, odbędzie się konferencja w dużej sali 
konferencyjnej Giszu. „Przygotujcie, co potrzeba" — dodał. 
Wieczorem siedziałem w swoim pokoju i, jak zwykle, pisałem. 
Pracowałem wówczas nad małą książeczką dla młodzieży, którą 
wydałem później pod tytułem Od Sybiru do Belwederu. Była to już 
ostatnia moja praca, którą pisałem za zgodą Marszałka. Gdy 
powiedziałem Mu jej tytuł, rzekł: „Macie łeb do tytułów...". 
Niestety, już jej nie czytał. 
O siódmej Malesa przyniósł mi kolację: herbatę, chleb, masło i 
suszoną kiełbasę litewską. Właśnie nałożyłem sobie kiełbasy na 
chleb, gdy rozległy się kroki i wszedł do mnie Marszałek. 
Wstałem. Przez mój pokój wiodła „droga" do łazienki i Marszałek 
wielokrotnie do mnie przychodził. Teraz jednak przyszedł „tak 
sobie", może z nudów, może aby usłyszeć głos ludzki w tych 
głuchych pokojach „inspektorackich". Dość, że przyszedł i stanął 
przy moim biurku, opierając się o nie obu rękami. Patrzył przez 
chwilę w milczeniu na moją kolację, potem począł śmiać się swym 
cichym śmiechem, przy którym śmiała Mu się cała twarz, a oczy 
szczególnie. Marszałek miał dwa sposoby śmiania się. Jeden 
głęboki, pewny, jak gdyby wychodzący z głębi płuc, a drugi ten 
właśnie, jakim śmiał się wówczas przy moim biurku. Śmiejąc się, 
wciąż wskazywał mi wzrokiem talerzyk z suchą kiełbasą. 
— Kiełbasa litewska — odezwałem się. Marszałek kiwnął 
głową. 
— Widzę, ale powiedzcie mi, czy wy to możecie strawić? 
279 

— Jakoś sobie daję radę. Panie Marszałku. Marszałek nie 
przestawał się śmiać. 
— I pomyśleć — rzekł wreszcie — że i ja kiedyś jadałem coś 
podobnego, jakby nigdy nic. 
— No tak źle, panie Marszałku, nie jest i teraz. 
— Dobrze też nie. Ale czy wiecie, co ja w Wilnie zrobiłem? 
Marszałek znowu zaśmiał się. 
— Zjadłem cały talerzyk szynki. 
— O, to pewnie właśnie zaszkodziło panu Marszałkowi. 
— I ja tak myślę, ale wiecie, była taka dobra, że może i 
opłaciło się. Bardzo się ta szynka pani Wojewodzinie1 udała. A po 
chwili: 
— Wy, jak zwykle, piszecie. A cóż to wy piszecie? 
— Takie różne fragmenty z życia Pana Marszałka. Co to już 
Panu Marszałkowi meldowałem. Chcę nazwać tę książeczkę Od 
Sybiru do Belwederu. 
Marszałek uniósł się znad biurka i już odchodząc, rzekł: 
— Macie łeb do tytułów. 
Gdy Marszałek wszedł do gabinetu, nastawiłem radio a Malesa 
przygotował kolację. Jadał ją Marszałek zwykle o ósmej 
wieczorem. Trwała długo, około godziny. Wprawdzie samo 
jedzenie rzadko zajmowało więcej niż dziesięć minut, natomiast 
picie herbaty ciągnęło się w nieskończoność. A potem papieros, 
jeden i drugi... 
I tym razem było tak samo. Był to bowiem czas, gdy słabość 
fizyczna nie wytrąciła jeszcze Marszałka z trybu wieloletnich 
przyzwyczajeń. 
Było już po dziesiątej, gdy usłyszałem marszałkowskie 
wołanie. 
Często zamiast wołać po nazwisku, stopniu, lub funkcji, 
Marszałek przywoływał mnie wesołym okrzykiem: Hop, hoop! 
Teraz też tak zawołał. 
Podskoczyłem żywo do sypialni, w której zawsze jadał, wołając 
już z daleka: „rozkaz, panie Marszałku!" 
Zastałem Marszałka rozpartego wygodnie w fotelu, z nogami 
wyciągniętymi i z papierosem w ręku. Siwą kurtkę miał rozpiętą. 
Podczas pobytu w Wilnie Marszałek mieszkał w Pałacu Rzeczypospolitej, a 
co do jedzenia, to był zwykle gościem wojewody. Tym razem była mowa o żonie 
wojewody Władysława Jaszczołta, późniejszego ministra opieki społecznej. 
280 

Stała przed Nim pusta szklanka i spodeczek z kisielem do połowy 
zjedzonym. 
— Pan Marszałek mnie wołał — zapytałem. 
— Tak, tak. 
Marszałek miał minę zadowoloną i wesołą. Przedwczorajszy 
nastrój wieczorowy wywołany wymiotami jakoś zagubił się w 
innych, przyjemniejszych myślach. W każdym razie był to już 
jeden z ostatnich dni marszałkowych, gdy teraźniejszości nie 
przygniatała coraz pewniejsza przyszłość. Wziął w ręce karty i 
począł je tasować. Często tak robił, że zanim powiedział, co miał 
powiedzieć, zwlekał i marudził. To zapalał papierosa, to zaczynał 
układać pasjansa, to znowu pił herbatę. Zwlekał też tak i teraz. 
Znałem ten zwyczaj, więc stałem sobie spokojnie i czekałem. 
Karty leżały już równo ułożone w półkole „zegara"2, gdy 
Marszałek zdecydował się odezwać: 
— Dzisiaj w Belwederze — powiedział — wielka uroczystość. 
Mówił i uśmiechał się. 
Nie wiedziałem co to za uroczystość, więc zapytałem: 
— To chyba jakaś rodzinna uroczystość? 
— No tak, właśnie rodzinna. Jagoda skończyła piętnaście lat. 
— O, to już prawie dorosła osoba — wtrąciłem. 
— No, pewno. 
Marszałek to słowo „pewno" wyrzekł zupełnie poważnie. I po 
chwili dodał: 
— Strach pomyśleć, jak te dzieci prędko rosną. Wydaje mi się 
wczoraj, gdy była jeszcze taka mała... 
— Nie wiedziałem o tej rocznicy — odezwałem się — 
poszedłbym pannie Jagódce powinszować. 
Marszałek Piłsudski wzruszył ramionami. 
— Nie ma czego winszować. Ja już Warn mówiłem o tych 
durnych, bez sensu rocznicach — rzekł — ja jej wcale nie 
winszowałem, a nawet powiedziałem, że wolałbym sto razy, żeby 
miała teraz pięć lat. Nie wyobrazicie [!] sobie, co to była za 
rozkoszna dziecina... 
Już drugi raz w ciągu paru dni nie udawała mi się rozmowa o 
rocznicach. 
Marszałek Piłsudski zamyślił się i zapatrzył przed siebie. 
Wspominał 
2 Nazwa pasjansa. 
281 

zapewne czasy sprzed dziesięciu lat, gdy Jego młodsza córka 
miała ; 
pięć lat, a On sam przebywał w Sulejówku. 
— Naturalnie — odezwał się po chwili — moje córki zawsze z 
sobą rywalizowały. Obie chciały być lepsze. Raz, na przykład, w 
Sulejówku obserwowałem przez dłuższą chwilę Jagodę, 
przechadzającą się demonstracyjnie koło krzaka, na którym roiło 
się od bąków. ! Umyślnie nie pytałem na co to robi, czekając, żeby 
sama wyjaśniła. „Widzisz tatusiu — powiedziała — że ja się wcale 
nie boję bąków, a Wandzia mówi, że jestem mała". 
Marszałek przerwał i zapytał: „i co wy na to?" 
— Dzielna dziewczyna — odezwałem się. 
— No ja myślę, moja córka! Marszałek ciągnął dalej: 
— Innym znowu razem przewróciło się biedactwo, a widząc 
śmiejącą się Wandkę zaraz oświadczyła, że wcale nie upadła, 
tylko „tak sobie położyła się na brzuszku". 
Marszałek Piłsudski śmiał się wesoło na samo wspomnienie 
przygód swych „panien", jak zwykle nazywał córki. 
— Stanowczo lepiej nie winszować nikomu z racji urodzin - 
dodał jeszcze. 
Wróciłem do swego pokoju, obiecując sobie solennie, że już 
nigdy nie będę się przed Marszałkiem wyrywał z jakimikolwiek 
rocznicami. Przypominałem sobie przy okazji, że już poprzednio 
Marszałek obruszył się na mnie, gdy wspomniałem o tym, że l pułk 
Legionów chce urządzić dwudziestą rocznicę swego istnienia. 
Marszałek powiedział wtedy: 
— Od biedy mogę uznać dziesiątą i dwudziestą piątą rocznicę, 
ale nigdy dwudziestą. Cóż to niby za taka rocznica? Dlaczego nie 
dziewiętnasta, co? 
Powiedziałem o tym we właściwym czasie płk. Zygmuntowi 
Wen-dzie, ówczesnemu dowódcy l pułku Legionów, no i naturalnie 
dwudziestej rocznicy nie obchodzono zbyt uroczyście. 
NOTATKI 
Nie pamiętam dokładnie, którego dnia to było. Tak gdzieś na 
początku marca. Przyszedł do mnie redaktor Henryk Butkiewicz 
282 

i prosił, aby zapytać Marszałka jakby zapatrywał się na sprawę 
zmiany tekstu w hymnie narodowym. 
— Chcemy — mówił redaktor — uczcić imieniny Pana 
Marszałka rozpisaniem konkursu w tym celu. Nie możemy jednak 
zacząć bez usłyszenia Jego opinii. A nuż będzie uważał tę sprawę 
za zbędną? 
Obiecałem redaktorowi, że chętnie zapytam się, gdyż sam 
byłem zdania, że słowa naszego hymnu państwowego są, istotnie, 
nieco nieaktualne. Wyczekałem więc odpowiedniego momentu i 
wprost zapytałem: 
— Czy Pan Marszałek nie uważa, że słowa w marszu 
Dąbrowskiego są dzisiaj nie bardzo na miejscu? 
Marszałek spojrzał na mnie zdziwiony: 
— A bo co? — zapytał. 
— Bo, Panie Marszałku, „Express" chce konkurs rozpisać na 
jakie inne. 
Marszałka sprawa ta zainteresowała. 
— Ale melodia musi zostać ta sama — rzekł. 
— Tak jest, jest przecież ładna. 
— Nie tylko ładna. Ona odpowiada waszemu charakterowi 
narodowemu. Charakterowi podskakiewiczów. 
Było to „pite" niewątpliwie do mnie, jako rodowitego z dziada 
pradziada koroniarza. Ponieważ jednak bronić koroniarzy wobec 
Marszałka było rzeczą wprost beznadziejną, milczałem przeto 
dyplomatycznie. 
Następnego dnia powiadomiłem redaktora Butkiewicza o opinii 
Marszałka i konkurs został rozpisany. Nie wiem, jakie były dalsze 
jego losy, gdyż choroba i śmierć Marszałka, a później wyjazd do 
Ameryki Południowej wytrąciły mnie na długo z kursu spraw bieżących. 
Warszawa, l marzec 
Dzisiaj był minister Beck. Przyszedł o wpół do drugiej i 
rozmawiał z Marszałkiem do godziny trzeciej. 
2 marzec 
Konferencja zaczęła się o godzinie czternastej. Nie trwała 
długo, ale niemniej jednak, gdy Marszałek powrócił z niej, położył 
się na łóżko, czego nigdy nie robił, i przez długą chwilę 
wypoczywał. 
283 

6 marzec 
Kilka dni spędził Marszałek w Belwederze. Dzisiaj, o godzinie 
12.45 był płk Adam Sokołowski. W trzy kwadranse później przyjął 
Marszałek płk. Misiąga. 
7 marzec 
Był płk Misiąg. 
8 marzec 
Wieczorem o godzinie 18 przyjął Marszałek ministra Becka. 
Minister wyszedł przed samą kolacją. Siedział dobre dwie 
godziny. 
9 marzec 
O wpół do drugiej w południe przyszła stara przyjaciółka 
domu Piłsudskichpani Halina Sujkowska, żonab. ministra 
oświaty. Marszałek przyjął ją chętnie i rozmawiał z nią z 
godzinę. 
Wieczorem był premier Kozłowski, zamówiony poprzednio. 
10 marzec 
O godzinie szóstej wieczorem Marszałek pojechał 
samochodem do Belwederu. 
12 marzec 
Wieczorem o godzinie siódmej powrócił Marszałek do Giszu. 
13 marzec 
Na dziś Marszałek zarządził przybycie fryzjera Brodzkiego. 
Przed samym obiadem przyjął gen. Janusza Gąsiorowskiego. 
14 marzec 
Dzień był pogodny. O czternastej Marszałek pojechał do 
Sulejówka na spacer. Powrócił przed siedemnastą. O godzinie 
18.30 przyjął ministra Becka i konferował z nim godzinę. 
16 marzec 
Był fryzjer Brodzki, który golił i strzygł Marszałka. 
17 marzec 
Dzisiaj niedziela, przed wieczorem pojechał Marszałek do 
Belwederu. Przedtem „lenił się", jak sam określał bezczynne 
siedzenie w fotelu. 
284 

18 marzec 
Huczne przygotowania do jutrzejszych imienin. Frontony 
domów poprzybierane lampkami i portretami Marszałka. U nas 
jednak wiadomo już dawno, że Marszałek wyjedzie nocnym 
pociągiem do Wilna. 
19 marzec 
Marszałek jest w Wilnie. Odjazd nastąpił w nocy z 18 na 19 marca 
o godzinie 0.29. Miałem lekką grypę i pozostałem w Warszawie. 
Piątych imienin na służbie u Marszałka nie spędziłem z Nim 
razem, jak cztery poprzednie. Pierwsze — na Maderze, drugie — 
w Egipcie, trzecie i czwarte — w Wilnie. 
20 marzec 
Dzisiaj o godzinie 16.32 powrócił Marszałek z Wilna i ze stacji 
udał się do Belwederu. Był bardzo słaby, w przejściu przez peron 
podtrzymywał Go inspektor Schmidt. 
21 marzec 
Około godziny 18 powrócił Marszałek do Giszu i natychmiast 
przyjął min. Becka. 
22 marzec 
Rano pan Marszałek zażądał fryzjera. O godzinie 18 przybył pan 
Prezydent Ignacy Mościcki i przebył [!] dłuższy czas. 
26 marzec 
Był minister Beck. 
29 marzec 
Dzisiaj był minister Beck od godziny 18 do kolacji. 
30 marzec 
Marszałka golił i strzygł dzisiaj fryzjer Brodzki. 
31 marzec 
Niedziela. Wieczorem [!] o godzinie 14 przygotowałem kino. 
Wyświetlaliśmy film Światło w ciemności (Sings in the dark} oraz 
dwie komedyjki kreskowe. 
Była Pani Marszałkowa, córki i siostrzenice. 
285 

1 kwiecień 
Pogoda ładna, słońce. O godzinie 13.30 Marszałek pojechał 
samo chodem do Sulejówka na spacer. Wrócił o 15.30. Prawie 
godzin; 
spacerował po ogrodzie. 
Wieczorem był dwa razy minister Beck, o godzinie 18.31) i o 
godzinie 22.10. 

ANTHONY EDEN 
2 kwiecień 1935 
O dacie wizyty angielskiego ministra Anthony Edena 
wiedziałem już dość dawno i bardzo się niepokoiłem o to, czy ze 
względu na stan zdrowia Marszałka, w ogóle dojdzie do skutku. 
Był to bowiem okres głodówki, gdy Marszałek stosował bardzo 
surową dietę, jedząc niekiedy przez cały dzień jedną bułkę i 
trochę owoców. 
W dniu wizyty Marszałek ogolił się i ostrzygł, polecił, aby w 
czasie przyjęcia była herbata i jakieś herbatniki i zapowiedział, że 
uda się do Belwederu bezpośrednio przed przybyciem Anglika. 
Jak zwykle przed ważną konferencją był zamyślony i milczący. 
Swoim zwyczajem mówił wtedy do siebie głośno i w pewnych 
chwilach uderzał mocno pięścią w stół. Służbę miałem tego dnia 
wieczorem, więc też na dwadzieścia minut przed siódmą 
przyszedłem do gabinetu i oznajmiłem : 
— Czas już panie Marszałku do Belwederu. W dziesięć minut 
później byliśmy już w Narożnym. Minister Eden przyjechał w 
towarzystwie ambasadora W. H. Ken-narda oraz jeszcze jakichś 
dwóch panów. Minister Beck przyjechał przed nim. Należało 
przyznać, że obaj mężowie stanu robili swoją postawą zaszczyt 
narodom, które reprezentowali. Z zadowoleniem stwierdziliśmy w 
adiutanturze, że jednak nie zamienilibyśmy Becka na Edena. 
Angielski minister spraw zagranicznych lubił podkreślać, że był 
oficerem, kapitanem. Może dlatego też trzymał się prosto i w powierzchowności 
miał w sobie coś rycerskiego. Wysoki, szczupły, 
o krótko przystrzyżonym wąsie i miłym uśmiechu wzbudzał 
sympatię. Jego nieposzlakowanie skrojone ubranie wizytowe 
obserwowaliśmy, 
287 

my adiutanci, ze szczególnym zainteresowaniem, a któryś z 
wachmi-strzów belwederskich zauważył później: 
— Taki garniturek to ze czterysta złotych jak nic kosztuje, 
Konferencja trwała krótko, około pół godziny. Opowiadał mi 
później minister Beck, że Marszałek był wówczas w bardzo ziej 
formie fizycznej i wyraził się, że ogarnął go wówczas wielki lek o 
Marszałka. Słyszałem też później, że minister Eden w 
sprawozdaniu z tej wizyty określił stan zdrowia Marszałka jako 
zły, i że podejrzewał u Niego groźną chorobę — uremię. 
Diagnoza co do uremii była błędna. Jakimiś nieznanymi mi 
drogami raport urzędowy Edena przedostał się do wiadomości 
pewnych kół we Francji, a stamtąd do Polski. Była to pierwsza 
alarmująca wieść o stanie zdrowia Marszałka, która przedostała 
się do kół politycznych za granicą. U nas, w Polsce, na ogół nie 
dawano jej wiary. 
Gdy tylko Eden opuścił progi salonu, podskoczyłem 
natychmiast do Narożnego. Marszałek zmierzał właśnie wolnym 
krokiem przez pokój księżnej Łowickiej do sypialni i już przy mnie 
położył się, a właściwie upadł na łóżko. Z lękiem spojrzałem na 
Niego. Robił wrażenie człowieka bardzo wyczerpanego i 
bezsilnego. Stałem przy łóżku bezradnie, nie wiedząc co robić. 
Chcąc stłumić własny niepokój, powiedziałem: 
— To bardzo przyjemnie mieć taką wizytę już poza sobą. 
Marszałek nic na razie nie odpowiedział i dopiero w kilka minut 
później, odetchnąwszy widocznie nieco, siadł na łóżku i rzeki: 
— Tak, tak, Anglików zawsze lepiej mieć za sobą. Tego 
samego dnia powróciliśmy do Giszu. 
NOTATKI 
3 kwiecień 
Była delegacja kursu hughes'sistek z Zegrza z kapitanem 
Elżbietą Gliwiczową, ostatnim oficerem-kobietą w służbie 
czynnej, na czele, 
4 kwiecień 
O godzinie 15 przyjął Marszałek płk. Misiąga, szefa biura 
personalnego Ministra Spraw Wojskowych. 
288 

WYJAZD DO SULEJOWKA 
Dnia 6 kwietnia 1935 r. wstałem wcześniej niż zwykle. Na 
dworze było pogodnie. Słońce przecisnęło się przez drzewa 
Łazienek i zalało mój pokój wiosną. Wstałem więc wcześniej i po 
cichutku, na palcach, zajrzałem do sypialni Marszałka 
Piłsudskiego. Szczelne, specjalnie sporządzone rolety nie 
przepuszczały ani jednego promienia światła; 
w sypialni panowała jeszcze noc. Nadstawiłem ucha. Marszałek 
oddychał nierówno, niespokojnie. Serce ścisnął mi niepokój, coraz 
częściej zaglądający do naszych obszernych komnat. 
Powróciłem do swego pokoju i przycisnąłem guzik dzwonka 
elektrycznego. Po chwili wszedł woźny Malesa z wyczyszczonymi 
trzewikami Marszałka i gazetami w ręku. Jeszcze nie zdążył 
przynieść mi herbaty, gdy dosłyszałem, że Marszałek porusza się 
w łóżku, pokasłuje i nareszcie woła: 
— Lepecki! 
Wchodzę szybko, mówię: „dzień dobry Panu Marszałkowi". 
Marszałek przeciąga się w łóżku, ziewa, odpowiada: „dzień dobry" 
i dodaje: „no, zaczynam dzień". 
Podnoszę rolety. Wielką sypialnię zalewa prawdziwy potop 
światła i słońca. Marszałek mruży oczy, uśmiecha się, 
najwidoczniej jest zadowolony z pogody. 
— Popatrzcie na termometr — mówi — może już się nam 
wiosna ustali. 
Jest 10 stopni ciepła. Marszałek kiwa głową z zadowoleniem. 
— W południe — będziemy mieli w słońcu ze 20 stopni. Gdyby 
tak było, pojadę na wieś. 
W pełnym świetle słonecznym, padającym na pokój. Marszałek 
wygląda źle. Cerę ma szarą, policzki wpadnięte i bardzo chudą 
szyję. Jest przecież już ciężko chory. Jednak nie leży. Codziennie 
rano wstaje, ubiera się w swój zwykły, szary strój, zasiada do 
stołu pracy, przyjmuje, wydaje polecenia. Jego wychudzone ręce 
wciąż 
289 

jeszcze mocno trzymają ster władzy. Jeden ruch tych drżących 
rąk, jedno drgnięcie tych coraz częściej boleścią wykrzywionych 
ust -jest rozkazem, wypełnionym ślepo, bez chwili zastanowienia. 
O stanie Jego zdrowia wiedziało wówczas w Polsce mało ludzi. 
No, i nie byli to ludzie gadatliwi. Kraj więc spał spokojnie, tak jak 
zapewne już nigdy za naszej pamięci spać nie będzie. 
Marszałek wypił w łóżku herbatę czytając gazetę, potem 
powoli, z trudem, począł się ubierać. 
Ja tymczasem zatelefonowałem do garażu, aby samochód 
byi gotów; upewniłem się, czy w Sulejówku napalono w piecach i 
powiadomiłem szefa ochrony kpt. Ziemiańskiego, o 
zamierzonym wyjeździe. 
O godzinie 13 termometr wskazywał w słońcu 21 stopni 
ciepła. Wiosna była ciepła i wczesna. Wyjazd więc na wycieczkę 
był prawie pewny. Poszedłem do pokoju Marszałka, aby zapytać 
Go o dyspozycje. Układał właśnie pasjansa. Mały stolik, przy 
którym zwykle siadywał, zarzucony do połowy papierami, 
pokrywały szeregi starannie, równo poukładanych kart. Na głos 
moich kroków, Marszałek rzekł, nie odrywając spojrzenia od 
kolorowych obrazków: 
— A co? 
— O Sulejówek chciałem zapytać. Panie Marszałku. 
Marszałek nie odpowiedział od razu. Przekładał karty w 
milczeniu, potem mruknął na wpół do mnie, na wpół do siebie: 
— W piramidce zostało dwie karty; wcale nieźle, wcale nieźle. 
Nie narzekam. 
I wreszcie po chwili, jakby sobie mnie dopiero przypominając: 
— Więc jednak jest 20 stopni? 
Potwierdziłem. 
Marszałek odsunął karty. 
— No to ja jadę. Żeby tylko znowu nie przyszły te durne 
mdłości... 
Mimo woli wyrwało mi się z ust: 
— Cały ranek przeszedł jakoś dobrze, chyba dalej źle nie 
będzie. Marszałek namarszczył się. 
— Znowu mnie pocieszacie. Obejdę się bez waszych 
pociech. Ja nie jestem moją panią, ani Jagodą, ani Wandką. Je 
sobie pocieszajcie ile chcecie, ale nie mnie. Ja pociech nie 
potrzebuję. 
Już jednak na samo wspomnienie „swoich pań" jak nazywał 
290 

żonę i córki, spełzła chmura z czoła Marszałkowego. Uśmiechnął 
się. 
— Jedziemy — rzekł. 
Wsiedliśmy do samochodu, kierowanego od szeregu lat przez 
szofera Malinowskiego, i ruszyliśmy. Siedziałem, jak zwykle, obok 
Marszałka i starałem się cośkolwiek mówić, aby odrywać Go od 
ponurych myśli. 
Jechaliśmy Aleją Szucha, potem Alejami Ujazdowskimi. Na 
Nowym Świecie zwróciłem uwagę Marszałka, że kobiety już 
powkładały na siebie wiosenne ubrania. Marszałek roześmiał się. 
— No, teraz na pewno będzie już wiosna. 
I, swoim zwyczajem, dodał nieoczekiwaną zupełnie refleksję: 
— Co to się teraz musi dziać w duszach tych kobiet, jak to one 
muszą kłopotać się i starać, aby przedzierzgnąć się w takie 
wiosenne stworzenia... 
Przy rogu Alei 3 Maja zatrzymaliśmy się, ponieważ ruch szecu 
właśnie w przeciwnym kierunku. Przy przystanku tramwajowym 
stała gromadka ludzi. Na widok Marszałka Piłsudskiego 
gromadka zafalowała, ożywiła się. Mężczyźni zerwali czapki z 
głowy i znieruchomieli, kobiety nieśmiało cisnęły się bliżej okien. 
Marszałek patrzył przed siebie i zdawał się nic nie widzieć, ale 
gdy nadszedł żołnierz i zasalutował, odpowiedział mu ukłonem 
wojskowym. 
Ruszyliśmy dalej. 
Przez Aleję 3 Maja i most Poniatowskiego przelecieliśmy jak 
wiatr. Wisła była już wolna od kry, ale jeszcze gdzieniegdzie 
płynął zapóźniony kawałek lodu. Marszałka interesował zawsze 
stan rzek, przyglądał się więc Wiśle z zaciekawieniem. 
— A to byłaby heca — rzekł — gdyby tak w tym roku jeszcze 
nie zamarzła. 
— Ee, chyba tego nie będzie — wyraziłem wątpliwość. 
— No, no, nie wróżcie tak. W Polsce co do klimatu wiadomo 
tylko jedno i to nie bardzo, że w lipcu i sierpniu nie będzie śniegu. 
Poza tym, wszystko możliwe. 
Pędzimy długą ulicą Grochowską, mijamy Wawer i wpadamy 
na szosę. Pełno przy niej poukładanej w symetryczne sześciany 
kostki kamiennej. Widać robotników, przyrządy, przygotowania. 
— No, nareszcie — mówię — będziemy mieli niezłą drogę do 
Su-lejówka. 
Marszałek przytakuje. 
291 

— Piasecki1 stara się — mówi. 
Niestety, nie miał już Marszałek Piłsudski korzystać z dobrej 
drogi do swego dworku. Nawet ostatni raz jechał po wybojach i 
dziurach, przynoszących wielką ujmę powiatowi warszawskiemu, 
Przyjeżdżamy nareszcie do Sulejówka. 
Marszałek wolnym krokiem, opierając się na lasce, udaje się 
do ogrodu. Mija dom i zatrzymuje się przy kępie krzaków. Pilnie 
ogląda pękające pączki liści, potem nachyla się i zrywa stokrotkę, 
zaszytą nieśmiało w trawie. 
Marszałek nie lubił, aby w spacerach przeszkadzano Mu. 
Odsunąłem się tedy i poszedłem oglądać pasiekę, stojącą z 
drugiej strony domu. 
Pszczoły już przebudziły się ze snu zimowego i gęsto krążyły 
koło uli. Patrząc na nie, przypomniałem sobie, że pewnego razu 
Marszałek opowiadał mi o nich, o tych pracowitych 
stworzonkach. Zdarzyło się to z okazji rozmowy o zawodności 
lub niezawodności insiynktu u zwierząt i owadów. Marszałek 
twierdził, że instynkt jest zawodny i na dowód przytoczył 
opowieść o pszczołach z Sulejówka. 
— Pewnej zimy — mówił — około Nowego Roku, mieliśmy 
kilka dni ciepłej, prawie wiosennej pogody, no i wyobraźcie sobie: 
pszczoły poczęły gromadnie opuszczać ule. Ot, macie 
niezawodny instynkt. 
Po krótkiej chwili poszedłem zobaczyć, co robi Pan 
Marszałek. Szedł właśnie po szaro-zielonym o tej porze trawniku. 
— Dajcie tu fotel — rzekł ujrzawszy mnie — posiedzę sobie 
trochę w słońcu. 
Przynieśliśmy z wachmistrzem Kozerą duży fotel i ustawili na 
wielkiej złotej plamie słonecznej. Marszałek siadł, przykrył nogi 
futrzanym pledem i przymknął oczy. 
Tymczasem gdzieś zza horyzontu nadeszły białe strzępiaste 
chmury i poczęły przesłaniać słońce ruchliwą przejrzystą zasłoną. 
Przysiadłem obok Marszałka na stopniach werandy i 
patrzyłem sobie na Jego rycerski piękny profil, tak teraz chorobą 
zmieniony. I znowu, drugi raz już tego dnia, serce ścisnął mi ból. 
Marszałek otworzył oczy. 
— Jesteście tu? — zapytał. 
— Tak jest. Panie Marszałku. 
1 Marszałek miał na myśli ówczesnego wiceministra komunikacji, majorainży-
niera Juliusza Piaseckiego. 
292 

— To dobrze, dziecko, że tu jesteście. 
Marszałek milczał długo; wreszcie odezwał się tymi słowami: 
— Często teraz myślę o tej chwili przed śmiercią, gdy już nic 
nie będę odczuwał ze świata zewnętrznego, oprócz kolorów. 
Będą mi jeszcze żywo stały w oczach, chociaż sam... będę już u 
progu... 
— Panie Marszałku! — prawie krzyknąłem i gardło ścisnęło mi 
się, jakby je kto omotał powrozem. 
Marszałek nie zwrócił wcale uwagi na mój wykrzyknik. 
— Ciekaw jestem — ciągnął dalej — tych kolorów. Ot, teraz, 
widzę przez powieki kolor różowy i niebieski. Skąd ten niebieski? 
To przecież kolor mojej kurtki. 
Siedziałem skulony na schodach werandy i zachłystywałem się 
żalem. Świat zszarzał mi, słońce przyblakło. Jakżeż żałośnie wyciągają 
się ku niebu rosochate ramiona sulejowskich sosen... 
Marszałek poruszył się w fotelu i zwrócił głowę ku mnie. 
— Te durne... — rzekł. Zerwałem się na równe nogi. 
— Niedobrze Panu Marszałkowi? Marszałek kiwnął niedbale 
ręką. 
— Już lepiej — rzekł. I po chwili: 
— Ja już tego roku nie przeżyję. 
Wydusiłem z siebie lekceważący uśmiech, chociaż zamiast 
serca czułem w sobie bryłę lodu. 
— Co też Pan Marszałek mówi! 
Marszałek długo wzruszał ramionami i rozkładał ręce, jakby 
sam z sobą rozmawiając, po czym rzekł: 
— Cóż wy chcecie, to przecież zwykła rzecz. Coś mnie od 
wewnątrz chwyciło za trzewia i zatargało boleśnie. Jakżeż dumny 
jestem dzisiaj, że wówczas powiedziałem spokojnie: 
— Zapewne to będzie ten pierwszy raz, gdy Pan Marszałek się 
omyli. 
Marszałek począł znowu rozkładać ręce i ruszać ramionami. 
— Wiem dobrze, że jesteście pyskacz — rzekł — nie 
potrzebujecie się tym chwalić. 
Przed wsiądnięciem [!] do auta Marszałek przystanął na 
chwilę, odwrócił się i patrzył na cichy, biały dworek, na zeschłe 
dzikie wino oplatające ganek, na kobierce trawników, na sosny... 
293 

Ruszamy. Pan wachmistrz Kozera wypręża się, 
salutuje. 
NOTATKI 
7 kwiecień 
Dzisiaj niedziela. Pogoda się nieco popsuła. Na spacerze w 
Su-lejówku nie byliśmy. Na wieczór przygotowałem kino. Były 
„panie" i siostrzenice. Marszałek kazał przygotować owoce i 
czekoladki, „To wszystko przecież łasuchy" — powiedział. Część 
seansu przebył leżąc na łóżku z powodu osłabienia. 
9 kwiecień 
Dzisiaj rano umarł gen. Daniel Konarzewski, długoletni wiceminister 
spraw wojskowych, a ostatnio inspektor armii. O tym 
zgonie zameldował Marszałkowi kpt. Miładowski. Gdy 
przyszedłem na służb( Marszałek pierwszy przywitał mnie 
słowami: 
— Czy wiecie o Konarzewskim? 
— Tak jest, wiem, umarł. 
Marszałek był bardzo tą śmiercią poruszony. 
Jak wiadomo lubił generała. 
— Jaka szkoda! — rzekł. — To był jeden z najbardziej 
potrzebnych i pracowitych generałów. I po chwili: 
— Biedny Konarzewski! Wolałbym, żeby czterech innych 
generałów umarło (wymienił nazwiska). 
Potem wydał dyspozycje odnośnie do pogrzebu. Przez cały 
dzień wspominał generała i przytaczał różne charakterystyczne z 
nim rozmowy. Przytaczając jego słowa Marszałek naśladował 
znaną w armii jego śpiewną wymowę kresową. 
O godzinie 14 Marszałek pojechał samochodem na spacer do 
Sulejówka, powrócił dokładnie w dwie godziny później. Jak już od 
wielu dni. Marszałek nie jadł obiadu, wieczorem zjadł trochę 
owoców i jakąś leguminkę. 
Położył się spać około 2 rano, ale nie usnął. „Siądźcie koło 
mnie — powiedział — i stawiajcie pasjansa". 
Siedziałem do rana. 
294 

11 kwiecień 
O godzinie 13 był gen. Sławoj Składkowski z gen. Wieniawą 
Długoszowskim i płk. Witoldem Warthą. Odbyła się godzinna, niezapomniana 
konferencja, po której niezwłocznie wyjechaliśmy z 
Marszałkiem do Sulejówka. Wróciliśmy o godzinie 17. Przez cały 
dzień Marszałek był w złym nastroju. W samochodzie wciąż mówił 
sam do siebie, z czego nic na razie zrozumieć nie mogłem. Przez 
cały wieczór był zamyślony, prawie mnie nie dostrzegał. Kilka razy 
bił mocno pięścią w stół. O godzinie 22 przyjął jeszcze płk. 
Warthę. 
12 kwiecień 
Dzisiaj przestał pełnić służbę płk dr Marcin Woyczyński. Ten 
wieloletni towarzysz Marszałka i „najstarszy mój znajomy z 
żyjących", jak o nim Marszałek raz się do mnie wyraził, 
niedomagał już od dłuższego czasu. Dokuczała mu wątroba. 
Miewał ataki coraz częściej i coraz częściej prosił Marszałka o 
zwolnienie. Liczył wtedy bądź co bądź 65 lat życia. Rozumiał, że 
przy coraz większej opieki potrzebującym Marszałku powinien być 
lekarz młodszy, wytrzymalszy fizycznie. Zastąpił go ppłk dr Stefan 
Mozołowski. 
Marszałek wspominał, że chce wyjechać na Wielkanoc do 
Wilna. 
13 kwiecień 
Znowu były wymioty. Marszałek powiedział: „Ot, macie wasze 
doktorskie namawianie do jedzenia". 
14 kwiecień 
Niedziela. Wyświetlaliśmy film. 
15 kwiecień 
Dzisiaj rano przyszedł do mnie płk Zygmunt Wenda. 
Siedzieliśmy w moim pokoju, rozmawiając po cichutku, gdy nagle 
wszedł Marszałek. Wenda powiedział mi wieczorem, że jest 
przerażony wyglądem Komendanta. 
O godzinie 13.40 pojechał Marszałek samochodem do 
Sulejówka. Powrócił o godzinie 17. W drodze napadły Marszałka 
mdłości. 
Generał Składkowski siedział milczący i chmurny w moim 
pokoju. Ja wszedłem tam właśnie z gen. Rouppertem. 
— Słuchajcie — zwrócił się do mnie gen. Składkowski — 
widzieliście pewno jak Komendant wymiotował? 
— Widziałem, panie generale. 
295 

— A... a czy krwi tam w tych wymiotach nie było? Generał 
spoglądał na mnie surowo, jakby bał się, że skłamie 
— Krwi nie widziałem, ale były rdzawe. Generał Składkowski 
poruszył się niespokojnie. 
— Rdzawe, mówicie. 
Tymczasem gen. Rouppert wtrącił do rozmowy zdanie, które 
zrozumiałem dopiero później. 
— Tę sprawę przecież wykluczyliśmy, nie ma o czym mówić. 
Generał Składkowski pokiwał głową i zamyślił się. Nie 
wiedziałem wówczas, że ci dwaj wierni żołnierze Marszałka 
postanowili nic ludziom z najbliższego otoczenia nie mówić o 
krążącyn w pokojach inspektorackich cieniu złowrogiego raka. 
Nie chcieli, aby ich przygnębienie z powodu tej świadomości 
odbiło się na nastroju, który przecież do samego końca powinien 
być pogodny. 

WIELKI TYDZIEŃ 1935 ROKU 
WTOREK 
Była godzina 12 w nocy. Właśnie powróciłem z miasta. 
Wziąłem przyniesione przed chwilą pisma ilustrowane i udałem 
się do Marszałka. Siedział zgarbiony nad stosem pomieszanych 
kart pasjanso-wych i patrzył pustym wzrokiem przed siebie. W 
jasnym świetle lamp elektrycznych Jego szara cera nabrała 
żółtawego odcienia, a chude ręce, spoczywające na zielonym 
suknie stolika, były niemal przezroczyste. Zobaczywszy mnie 
uśmiechnął się blado. 
— Przynieśliście, dziecko, pisma. Co tam macie? 
— Jest, Panie Marszałku, „Vu", „Illustration", „Berliner 
Ilustrirtes Blatt", „Wiener Ilustrirtes Blatt", i „London News". 
Taki już zwyczaj zapanował od lat, że codziennie, około 12 w 
nocy, gdy Marszałek przestawał już myśleć o sprawach 
państwowych, przynosiłem stosy pism ilustrowanych, które 
ściągałem z całego świata. Pan Marszałek tak się do tego 
przyzwyczaił, że gdy pewnego razu, nie pamiętam z jakiego 
powodu, nie przyniosłem, na drugi dzień powiedział do mnie z 
wymówką: „zapomnieliście o Ziutku". 
Marszałek wziął pisma, wybrał angielskie „London News" i 
rzekł: 
— Gdzie moje pince-nez? 
Marszałek często zamiast binokle mówił pince-nez. Używał ich 
tylko przy czytaniu. Były to zwykłe szkła w czarnej oprawie. Nigdy 
nie chciały dobrze się trzymać. Najczęciej Marszałek 
przytrzymywał je ręką. Miewaliśmy ich zawsze po kilka sztuk, ale i 
tak wciąż brakowało. Najpierw było zawsze szukanie, a potem 
znajdowały się w książkach, w papierach, w kieszeniach. 
Tymczasem pince-nez znalazły się w pudełku od papierosów. 
Marszałek nałożył je i zaczął głośno odczytywać angielskie 
podpisy pod ilustracjami. 
297 

— Co do mnie — odezwałem się — to ledwie piąte przez 
dziesiąte rozumiem. 
A Marszałek na to: 
— Ja wam przetłumaczę, co tu napisane. 
Przez chwilę Marszałek tłumaczył. Było to obszerne 
objaśnienie pięknego widoku, przedstawiającego wybrzeża 
jeziora Tsana w Abi-synii. 
Wreszcie zagłębił się w lekturę i zapomniał o mnie. 
Odszedłem więc do pokoju, gdzie stało radio i usiłowałem złapać 
jakąś stacje zagraniczną. Udało mi się to. Usłyszałem melodię 
jakiegoś tanga, ściszyłem ją do szeptu i włączyłem głośnik w 
pokoju Marszałka, Robiłem tak codziennie. Łagodną, cichą 
muzykę Marszałek lubił. Nie przeszkadzała mu czytać ani 
myśleć, a najprzyjemniejsza była podczas stawiania pasjansa. 
Siadłem w fotelu i słuchałem również. Ale było już późno, 
stacje radiowe w nocy nie pracują, usłyszałem więc wkrótce: 
„gute Nacht meine Damen, gute Nacht meine Herren" i głośnik 
umilkł. 
Zrobiło się tak cicho, że miarowe tykanie zegara wydało mi 
się hałasem. Na szczęście, po asfalcie Alei Ujazdowskich 
potoczyła się jakaś dorożka i miarowe człapanie konia ożywiło 
martwą ciszę naszych wielkich sześciu pokoi. 
Było już po pierwszej, ale dla Marszałka i dla mnie był to 
dopiero wieczór. Siadłem więc przy biurku i zabrałem się do 
roboty, do swojej prywatnej roboty. Poprzedniego lata byłem w 
Persji, i o Persji właśnie teraz pisałem książkę. Poobkładałem 
się mapami i książkami i zagłębiłem się w te materiały. 
Tak pracując, spostrzegłem w pewnej chwili, że na papier 
padł mi cień. Podniosłem głowę. Przede mną stał Marszałek. 
Chodził zawsze po domu w pantoflach, a że podłogi mieliśmy 
wysłane dywanami, mógł więc podejść zupełnie nie słyszany. 
Wstałem. 
Marszałek oparł się swoim zwyczajem obu rękami o biurko. 
— Cóż wy tam znowu nowego majstrujecie? — zapytał. 
— Piszę o Persji. Marszałek zaśmiał się. 
— Ależ wariat z was... 
Pokazałem Marszałkowi nowe książki rosyjskie o Persji. 
Oglądał je z zaciekawieniem, po czym zapytał: 
298 

— A w Honolulu byliście? 
— Nie, Panie Marszałku. Marszałek machnął ręką. 
— To kiepski z was podróżnik. 
Jak wiadomo. Marszałek Piłsudski odbył w 1904 r. podróż z 
San Francisco do Japonii, a po drodze zwiedził Honolulu na 
wyspach hawajskich. O podróży tej opowiadał parokrotnie, 
zadziwiając mnie dokładnością opisów i gamą wrażeń 
odniesionych. 
Marszałek wziął jedną z moich książek i wrócił do siebie. 
Godziny nocne wloką się jak ślimaki. Czas, tak szybki w odmierzaniu 
lat, tak bardzo powoli odmierza minuty. Sypią się one 
monotonnie i miarowo, jak krople wody spod niedokręconego 
kranu. Tyle ich jest i nigdy się nie kończą... Siedziałem zadumany 
i myślałem o czasie. Jakiej to siły trzeba, żeby wstrzymać jego 
bieg, odwrócić zaklęte koło, zapanować nad nim. 
Wpół do czwartej. To późno nawet dla nas, mieszkańców 
samotnego kasztelu przy Alejach Ujazdowskich. Poszedłem do 
gabinetu i mówię: 
— Późno już, panie Marszałku. Marszałek bierze papierosa. 
— Dobrze, dobrze — odpowiada — zaraz idę, tylko wypalę 
papierosa. 
Zapalam światło w sypialni, ale dopiero po długiej chwili słyszę, 
że Marszałek porusza się i coś półgłosem pogaduje. Wiem, że nie 
bardzo chce się położyć, że te szepty, to na pewno oznaka niezadowolenia. 
Powtarza się to niemal codziennie. Wreszcie udaje się 
do sypialni. 
Najpierw siada na łóżku i kończy palić papierosa. Ja 
tymczasem przynoszę z gabinetu karty pasjansowe, gdyż 
Marszałek lubił czasem położyć sobie piramidkę lub choinkę już w 
łóżku. Obok kart położyłem na nocnym stoliku zegarek, binokle i 
rewolwer. Marszałek lubił mieć zawsze rewolwer pod ręką. 
Poszedłem jeszcze raz do gabinetu, aby pogasić światła. Po 
chwili wracam i mówię, że termometr pokojowy wskazuje 17 
stopni Reaumura ciepła. Marszałek nie uznawał Celsjusza, 
zawsze trzeba Mu było podawać temperaturę według 
osiemdziesięciostopniowej po-działki, a temperaturami na dworze 
i w mieszkaniu interesował się bardzo. 
299 

Ułożywszy się w łóżku, Marszałek zapytał: 
— A jak tam na dworze? 
Pytanie to zadawał codziennie. Wiedziałem już z góry o co 
chodzi, Podniosłem roletę, spojrzałem w Aleje Ujazdowskie i w 
niebo. 
— Śnieg pada — rzekłem ~ ale wiatru nie ma. Marszałek 
bardzo nie lubił wiatru i zawsze ciekawy był tego, czy wieje, czy 
nie wieje. 
Chociaż Marszałek leżał już w łóżku, ja nie odchodziłem. 
Siadłem sobie pod oknem i czekałem aż zaśnie. Zawsze tak 
robiłem, a później wynosiłem się cichaczem, na palcach, do 
swego pokoju. Ale Marszałek ani myślał spać. Palił papierosa i 
nad czymś rozważał. Było już po godzinie czwartej, oczy mi się 
kleiły, ale „trzymałem się". A tymczasem Marszałek siadł na łóżku 
i rzekł: 
— Słuchajcie, na jutro trzeba zawołać Becka. Wiedziałem, że 
Marszałek nie znosił ustalania godzin przyjęć, powiedziałem więc 
prędko: 
— O szóstej wieczorem będzie pewno najlepiej. Ani nie 
pytałem, ani nie stwierdzałem, używałem formy pośredniej, 
Marszałek kiwnął głową. „To, to, to" — rzekł — i dodał: „Przed 
obiadem niech przyjdzie Kasprzycki". 
Przed obiadem, to już wiedziałem, to znaczyło o godzinie 13. 
Wyszedłem na chwilę do swego pokoju, aby zapisać audiencję, 
Marszałek wciąż jeszcze nie spał, ale już się do snu szykował, 
Położył się na prawym boku, a głowę oparł na nocnym stoliku. W 
takiej pozycji sypiał całymi godzinami i zwykle dopiero rano 
układał się normalnie na poduszkach. Zwyczaj ten odziedziczył 
po matce1. 
Jeszcze chwila i usłyszałem, że Marszałek począł spokojnie, 
długo oddychać. Usnął. Podniosłem się i po cichutku, omijając 
skrzętnie znane mi dobrze skrzypiące tafle posadzki, udałem się 
do swego pokoju. 
Światła w sypialni Marszałka nie gasiłem, świeciło się jak 
zwykle całą noc. 
Teraz dopiero położyłem się spać sam. Moje łóżko stało nie 
dalej niż o dziesięć kroków od łóżka Marszałka, ze swojej 
sypialni 
1 Mówiła mi o tym Pani Marszałkowa. 
300 

słyszałem dokładnie każdy Jego ruch, ale i mój słyszał Marszałek, 
zachowywałem się więc cichutko. 
WIELKA ŚRODA 
Przyszedłem z miasta o godzinie 14. Spokojny zazwyczaj 
kapitan Miładowski przywitał mnie z oznakami wzburzenia. Już w 
progu powiedział to złowrogie słowo, na którego dźwięk 
uczuwałem w sercu mróz, a które coraz częściej powtarzali ludzie 
najbliżsi Marszałkowi. Powiedział: „źle". 
Zdjąłem płaszcz i udałem się do Marszałka. Zastałem Go w sypialni, 
w wygodnym fotelu skórzanym z wysokim oparciem, przy 
niskim stoliku, przy którym jadał zwykle obiad i kolację. 
— Dzień dobry. 
Marszałek spojrzał na mnie, ale nie odpowiedział. Aczkolwiek 
widywałem Go codziennie, to, pomimo tego, wciąż spostrzegałem 
w Nim większe zmizerowanie, większe zmęczenie i większy 
upadek sił. Ot, teraz, siedział i ciężko opierał ciało o stolik. 
Mój widok ożywił Go nieco. 
— Dobrze — rzekł — żeście przyszli. Będziecie kładnąćf!] 
pasjanse. Siadłem naprzeciw Marszałka, wziąłem karty i począłem 
układać zegar. Marszałek pilnie przyglądał się temu i poprawiał 
mnie. A do poprawiania miał dużo, zawsze byłem kiepski 
pasjanista. W pewnej chwili odezwał się: 
— Człowieku, gdzie wy kładziecie tę siódemkę? 
Minęła godzina, dwie. Marszałek już dawno nie patrzył na karty. 
Ale ja nie odchodziłem, wiedziałem, że nie mógł pozostać sam. 
Zaraz niepokoił się, wołał. Przestałem kłaść pasjanse i siedziałem 
bezczynnie. Marszałek miał oczy szeroko otwarte, ale nie patrzył. 
Na Jego nieruchomej, kamiennej twarzy nie odzwierciedlały się 
myśli. Nie wiedziałem o czym dumał, ale przypuszczałem, że w 
swoich, jakże ścisłych obrachunkach, liczył się już z Wielkim 
Nieznanym... 
Przedzielał nas mały stolik drewniany, przykryty siwą serwetą. I 
talia kart, symbol wróżby. Przypomniałem sobie wówczas opowiadanie 
Marszałka o Cygance z Sybiru, wróżbitce, która 
obejrzawszy Jego dłoń, krzyknęła: „cariom budiesz" i 
przestraszona własnymi słowami, uciekła. 
Marszałek wstał z trudem, wolno przeszedł do okna, odsunął 
301 

firankę i wyjrzał na ulicę. W Alejach Ujazdowskich ruch był mały, 
przy przystanku tramwajowym stało parę osób. Zapadał wieczór. 
Przez bezJistne drzewa Ogrodu Botanicznego przedzierał się 
jeszcze jasny dzień, ale po ulicy snuł się już bezkarnie mrok. W 
pokoju panowała szara godzina. 
W słabym świetle konającego dnia Marszałek wyglądał po 
dawnemu, Nie było widać szarości cery, chudości, przygasłego 
wzroku, opadnię-tych bezsilnie ramion. Na moment zapomniałem 
o ostatnich paru miesiącach, zapomniałem o Jego bezsennych 
nocach, atakach new-raigii, przygnębieniu. Zdawało mi się, że za 
chwilę zahuczy niski, stłumiony śmiech, że przygarbiona postać 
wyprostuje się, odrzuci w tył głowę, uniesie ramiona... 
Ale to tylko rojenia. 
Chciałem zapalić światło, lecz Marszałek nie pozwolił. 
— Niech sobie będzie ta szara godzina — rzekł i wrócił na 
swój fotel z wysokim oparciem. 
Długo nie poruszał się, milczał. Przypuszczałem, że zdrzemnął 
się, wstałem więc i chciałem po cichu odejść do swego pokoju, 
ale Marszałek odezwał się nie otwierając oczu. 
— Zostańcie. 
Zapaliłem światło i siadłem znowu. 
O godzinie siódmej powróciła pani Maszałkowa z córkami. Nie 
było jej kilka godzin. Trzy pary oczu spojrzały na mnie pytająco. 
— Pan Marszałek jeszcze nic nie jadł — rzekłem — może by 
panienki poprosiły? 
A tymczasem panienki, jak zwykle, na wyprzódki pobiegły do 
gabinetu, do ojca. Usłyszałem, jak mówiły: „dzień dobry tatusiowi" i 
potem coś obie razem poczęły opowiadać. 
Poszliśmy z panią Marszałkową do mego pokoju. Tam był 
właśnie generał dr Rouppert, dr Mozołowski i pielęgniarka. 
Doktorzy powiedzieli: „sytuacja jest beznadziejna", pani 
Marszałkową nie mogła wciąż jeszcze w to uwierzyć. A nam brak 
było serca, by jej to brutalnie powiedzieć, by wyrwać ostatek 
kołaczącej się wciąż nadziei. 
O godzinie jedenastej byłem znowu przez pewien czas sam na 
sam z Marszałkiem. 
Siedzieliśmy w gabinecie. Panowała cisza, zegar wystukiwał 
mo- 
302 

notonnie swoje tik-tak, z wentylatora dochodził delikatny, cichutki 
szum. W pokoju unosiła się woń chinosolu i wody kolońskiej, 
wszystko było niby tak jak zwykle, ale przecież inaczej. Sam 
nawet nie wiedziałem, dlaczego inaczej. Mówił mi o tym tylko ten 
dziwny instrument — serce. 
Marszałek poruszył się w fotelu, wziął w słabe dłonie talię kart i 
chciał je potasować, ale karty wysunęły Mu się z rąk i posypały na 
podłogę. Patrzył na nie bezradnie i rzekł: 
— Słaby jestem, do niczego. 
Niedawna kilkutygodniowa głodówka, zastosowana bez wiedzy 
lekarzy, zbierała teraz żniwo. 
Wziąłem, karty i począłem tasować, ale Marszałek stracił 
ochotę do pasjansa. Oparł się o poręcz i zamknął oczy. 
Spojrzałem na Niego i zrobiło mi się ciężko i smutno. Jakżeż 
inaczej wyglądał przed rokiem... Tak chciałoby się to wszystko 
odwrócić, czas wstrzymać, ale nade wszystko chciałoby się 
przeklinać naukę za słabość jej uzbrojenia do walki ze złowrogą 
chorobą. 
Wreszcie Marszałek otworzył oczy, popatrzył na mnie przez 
chwilę bez słowa, po czym rzekł: 
— Słuchajcie, pojedziemy do Wilna. 
Spojrzałem na Marszałka z przerażeniem. Wiedziałem 
doskonale, że stan Jego zdrowia jest bardzo ciężki, że byle jakie 
zaziębienie, zbytni wysiłek, zmęczenie skończyć się może 
katastrofą. Ale jednocześnie wiedziałem, że sprzeciwianie się 
Marszałkowi prawie nigdy nie prowadziło do celu. Niemniej jednak 
uważałem za swój obowiązek protestować. 
— Panie Marszałku — powiedziałem — jakżeż możemy jechać 
do Wilna, Pan Marszałek czuje się jeszcze słabo, a i pogoda teraz 
wiosenna, niepewna. 
Marszałek był zadumany, wzrok utkwił w jeden punkt, poza 
mnie. Mimowoli odwróciłem się i spostrzegłem, że Marszałek 
patrzył na fotografię Swej matki, wiszącą nad łóżkiem. Była to 
fotografia z jej czasów panieńskich, zrobiona w Berlinie, w 1855 r. 
Opowiadał mi kiedyś Marszałek, że matka Jego wyjeżdżała tam 
na operację nogi. Z ramek wyglądała ładna, piętnastoletnia 
panienka w kapelusiku ze wstążkami i w krynolince. Marszałek 
patrzył na nią uparcie i nie odrywając od niej wzroku, rzekł: 
— Właśnie dlatego, że się źle czuję chcę pojechać do Wilna. 
303 

W tym roku Wielkanoc przypada tak samo jak w roku 1919. 
Próbowałem protestować znowu. 
— Można by — rzekłem — odłożyć wyjazd do Zielonych 
Świątek. Pogoda będzie lepsza, a i zdrowie na pewno się 
poprawi. 
Mówiłem jeszcze dalej, ale spostrzegłem, że Marszałek 
zupełnie mnie nie słucha. Rozkładał po swojemu ręce i ruszał 
ramionami. Kręciłem się jak na węglach, czułem pot na czole. 
Byłem jednak bezsilny. Mogłem przecież tylko nieśmiało 
protestować. Patrzyłem więc na drogą postać z żalem i głębokim 
niepokojem. 
Wreszcie Marszałek odezwał się. Jego głos brzmiał głucho, 
matowo. 
— Chcę ostatni raz w życiu — mówił — przyjąć wileńską 
defiladę... I zaraz dodał: 
— Tylko, ja proszę mnie nie pocieszać. 
Miałem tak ściśnięte gardło, że nie mogłem wyrzec słowa. 
Ostatnia defilada, ostatnia! Słowa te zahuczały mi w głowie, 
jak dzwony. Tyle już myślałem o tym, że każde życie się kończy, 
ale cóż: na gardle czułem nieznośny ucisk. 
Marszałek mówił dalej: 
— Dowiedzcie się, którego dnia wileński garnizon będzie 
urządzał rocznicę zdobycia Wilna; w Wielką Sobotę, czy w 
Wielką Niedzielę? Ja nie chcę na tę defiladę czekać. 
Głos Marszałka brzmiał już normalnie, był czysty i spokojny. 
Z trudem odpowiedziałem: „Rozkaz, panie Marszałku", ale 
teraz, z kolei, nie poznałem swego głosu. Wydało mi się, że to 
odezwał się ktoś inny, a nie ja. Przecież mój głos nie mógłby być 
taki ochrypły... 
Marszałek Piłsudski patrzał na mnie dobrotliwie i widocznie 
dostrzegał coś w mojej twarzy, gdyż rzekł: 
— Ależ wariat z was, moje dziecko. To przecież rzecz 
naturalna. A mnie serce waliło, jak młotem. 
WIELKI CZWARTEK 
Godzina szósta rano. 
Słońce stało na niebie jeszcze nisko, więc wchodziło 
wygodnie w głąb pokoju i malowało złote plamy na ścianach. 
Cała sypialnia tonęła w nich, jak w kwiatach. 
Marszałek nie spał tej nocy wcale. Nawet się nie rozbierał. 
304 

Rolety podniosłem już z godzinę temu, gdyż Marszałek powiedział: 
„Nie warto robić nocy, gdy się nie śpi". „Zrobiłem" więc dzień i 
teraz siedzieliśmy przy małym stoliku; Marszałek odchylony w tył, z 
głową opartą o poręcz, a ja przy pasjansie, na próżno starając się 
uchwycić jego skomplikowany wątek. 
Noc była ciężka. Siedzieliśmy tak już pełne sześć godzin. Sen, 
jak miraż, zdawał się być już, już uchwytny i znowu odchodził, aby 
do samego rana nie zjawić się zupełnie. Czułem wielkie znużenie, 
chociaż byłem o przeszło trzydzieści lat młodszy od Marszałka, a 
poza tym ja byłem zdrowy a On chory. Z bólem patrzyłem 
ukradkiem na Jego wymizerowaną, wychudłą i zmęczoną twarz, 
ale ani na chwilę nie odrzucałem z siebie maski obojętności. 
Wiedziałem przecież doskonale, że Marszałek nie znosi litości i 
„użalania" nad Nim. Toteż chociaż wiedziałem, jak jest zmęczony, 
jak bardzo noc była dlań zmorą, nie mówiłem nic na ten temat. 
Słońce wiosenne przygrzewało mocno. Zmęczenie poczęło 
skradać się ku oczom. Kolor kart zaczął mi się mieszać. „Skąd tu 
cztery damy czerwienne? — myślałem — powinny być dwie". 
Wreszcie w głowie robi się pustka, ciało zwisło, usnąłem... 
Nagle zbudziłem się i zawstydzony począłem zbierać karty. 
Marszałek spoglądał na mnie szeroko otwartymi oczami i nie 
zmieniając ich wyrazu, rzekł: 
— Idźcie spać. 
Aleja nie chciałem zostawiać Marszałka samego, rzekłem więc: 
— Zostanę jeszcze, panie Marszałku, wcale mi się spać nie 
chce, to tylko słońce tak człowieka rozbiera. Marszałek nachmurzył 
się. 
— Dotychczas nie byliście łgarzem, lepiej nie bądźcie nim i 
dalej. 
Wypowiedział te słowa bez złości, głosem cichym, jakby rzucał 
je mimochodem, a ja, stary chłop, zaczerwieniłem się po uszy. 
Z korytarza doszedł stłumiony głos dzwonka, ukrytego w 
wentylatorze. Marszałek nie lubił nawet widoku dzwonków. „Aha — 
pomyślałem — już wpół do ósmej, Malesa przyszedł". 
Wstałem. 
— Zaraz będzie herbata, panie Marszałku — powiedziałem i 
poszedłem otworzyć drzwi. 
Marszałek jadał na śniadanie bardzo mało, tym bardziej teraz. 
gdy apetyt stracił prawie zupełnie. „Łaknienie trzeba koniecznie 
jakimś 
305 

sposobem pobudzić" mówił wczoraj gen. dr Rouppert do płk. dr. 
Mozołowskiego. Słuchałem tych słów z niepokojem, gdyż 
wiedziałem jak trudno będzie tego dokonać. A dr Mozołowski 
odpowiedział: 
„Trzeba działać na powonienie, na wzrok, nawet na 
wspomnienia". I mówili tak jeszcze długo po doktorsku, 
przekonywali się nawzajem, sprzeczali. 
Podsuwałem więc teraz dymiącą herbatę i różne potrawy. Ale 
Marszałek wypił tylko herbatę i zjadł jedno kruche ciasteczko „domowe", 
zrobione przez panią Marszałkową. Herbata ożywiła Go. 
Wstał z fotela, przeciągnął się, ziewnął szeroko i podszedł do 
okna. Przez chwilę patrzył w Aleje Ujazdowskie, po czym rzekł: 
— Popatrzcie na kule, stoją. 
Naprzeciw naszych okien, w Ogrodzie Botanicznym, mieściło 
si^ obserwatorium Państwowego Instytutu Meteorologicznego, a 
na jego dachu widniały dwie półkule — przyrząd do mierzenia 
nasilenia wiatru. Najmniejszy jego powiew wprawiał te kule w 
ruch, a im był silniejszy, tym one kręciły się żwawiej. Teraz stały 
w miejscu. 
— Nie ma ani kawałka wiatru — powiedziałem. Marszałek 
przytaknął z zadowoleniem. Jak wiadomo, nie znosił wiatru. 
— Skoro już zaczęliśmy dzień — rzekł — to trzeba teraz 
ciągnąć to dalej. Będę się mył. 
Łazienka mieściła się o dwa pokoje dalej, trzeba było przejść 
przez pokój dr. Woyczyńskiego i moją sypialnię. Marszałek 
odsuwa się od okna i nagle zamiast iść dalej oparł się 
bezwładnie o fotel. 
— Słuchajcie — rzekł — nie mam sił nawet za trzy grosze. 
Biedny Ziuczek... 
Ogarnął mnie lęk, że Marszałek upadnie, stanąłem więc tuż 
przy Nim. 
— Będę się mył — powtórzył Marszałek — weźcie mnie pod rękę 
jak pannę, i zaprowadźcie. 
Marszałek uśmiechał się, ale śmiech Jego był inny niż zwykle. 
Szliśmy wolno, krok za krokiem. Przy moim biurku Marszałek 
zatrzymał się. Oparł się o nie swoim zwyczajem obu rękami. 
— U was jak zawsze śmietnik — rzekł. Zacząłem się 
tłumaczyć i usprawiedliwiać, ale Marszałek przerwał mi. 
— Ja wcale nie twierdzę, że to źle albo dobrze. Ja zawsze 
byłem 
306 

nieporządny. Porządna jest moja Jagoda. Dziecko kochane ta 
moja Jagoda. Ona nie znosi nieporządku, u niej musi być 
wszystko poukładane. 
Marszałek wszedł do łazienki, siadł przy umywalni i odkręcił 
kurek z ciepłą wodą. A ja stanąłem blisko drzwi i bałem się 
oddychać, aby nie minęło mego ucha najcichsze nawet wezwanie. 
Tylko szumu myśli nie mogłem wstrzymać. Płynęły wciąż 
niepowstrzymanym nurtem. Teraz najgłośniej huczała mi pod 
czaszką tylko jedna: jakżeż źle musiał się czuć Marszałek, gdy 
zdecydował się na wypowiedzenie tych słów: „Weźcie mnie pod 
rękę..." Trzeba było widzieć wysiłki, jakich tyle musiał dokonać, 
aby nigdy nie dać po sobie poznać cierpienia czy słabości, aby 
zrozumieć, ile musiały kosztować Go te słowa. Niestety, mówił je 
już potem codziennie. Sam nie wiem, czy nie było to szczęściem, 
że dni tych pozostało już tylko dwadzieścia kilka... 
Zaniepokoiła mnie długa cisza w łazience. Uchyliłem drzwi, 
spojrzałem. Marszałek już się umył, siedział teraz z ręcznikiem na 
kolanach i patrzył nieruchomym wzrokiem w wąski strumyk wody, 
sączący się spod kranu. Moje wejście obudziło Go z zadumy. 
— Idziemy — rzekł. 
I znowu wolno, krok za krokiem, prowadziłem Marszałka przez 
wielkie komnaty. Przeszliśmy do gabinetu. Podałem gazetę. 
Marszałek wyciągnął po nią rękę skwapliwie. „Cóż tam znowu 
nasmarowali" — rzekł i bezwiednym ruchem ręki począł szukać po 
stoliku binokli. 
Teraz ja zrobiłem swoją toaletę: umyłem się, ogoliłem, zjadłem 
śniadanie. Było już po dziesiątej. Zjawili się lekarze, przyszedł 
gen. Rouppert i zaraz w progu pyta: 
— Jak tam? 
Nie miałem, niestety, nic pocieszającego do powiedzenia. 
Rozmowa potoczyła się około [!] konieczności sprowadzenia 
sławnego specjalisty z zagranicy. Marszałek już zgodził się na to, 
ale zastrzegł się wyraźnie, żeby zrobić to „po Lavalu". A francuski 
minister miał przyjechać dopiero w początku maja. 
Zaproponowałem, aby sprowadzić specjalistę zaraz, bez wyraźnej 
zgody Marszałka. Generał Rouppert przychylał się do tego, ale bał 
się marszałkowskiej irytacji. 
— Poczekamy jeszcze parę dni — rzekł. Byliśmy smutni, 
zgnębieni. Generał mówił coś półgłosem długo 
307 

i zawile. Nic z tego nie rozumiałem, ale czułem, że generał chciał 
w ten spsób zagłuszyć jakże smutną myśl... Zadzwonił żandarm i 
oznajmił: 
— Pani Marszałkowa idzie na górę. 
Poszedłem otworzyć drzwi, przywitałem się. Pierwsze słowa z 
ust pani Marszałkowej, to pytanie: „jakże Ziuk?" Nie widziała Go 
przecież już kilka godzin. Powiedziałem, że nie spał, że nie chce 
jeść. 
Wielkie oczy pani Aleksandry powiększyły się jeszcze 
bardziej. Była przygnębiona, ale, pomimo wszystko, pełna 
najlepszych nadziei. 
— Nie jest przecież tak bardzo źle — powiedziała — Pamięta 
pan wiosną 1932 r.? Było znacznie gorzej. 
I patrzyła pilnie na mnie, z niepokojem. Może obawiała się, że 
zaprzeczę, że powiem: „teraz jest gorzej, pani Marszałkowo..." 
Nie powiedziałem jednak tego, powiedziałem tylko: „zdaje mi się, 
że jest źle". 
Poszliśmy z panią Marszałkowa do gabinetu. Marszałek 
skończył już czytać gazetę, leżała, porzucona niedbale. Na widok 
żony uśmiechnął się. Już odchodząc słyszałem, że była mowa o 
Wandzie i Jagodzie. 
Wciąż myślałem o tym, że trzeba działać na „powonienie, 
wzrok a nawet na wspomnienia", że to bardzo pomaga na brak 
„łaknienia". Zatelefonowałem więc do kuchni, do Adelci, i 
zapytałem, co pani Marszałkowa kazała dzisiaj przygotować na 
„lunch", jak lubił Marszałek nazywać drugie śniadanie. Adelcia 
odrzekła z przejęciem, że to, że owo. Słuchałem tych słów i trochę 
uspokajałem swój niepokój. 
Przyszedł na służbę kapitan Miładowski i powiedział: „idźcie 
się przejść, wyglądacie jak zmora". 
Ubrałem się i wyszedłem. 
W Alejach Jerozolimskich pachniało wiosną. Pączki kasztanów 
już pękały i drzewa poczynały okrywać się tą delikatną, jasną 
zielenią, której tak nam zazdroszczą mieszkańcy krain gorących. 
Aż mi się w głowie zakręciło od tej wiosny. 
Nagle uszu moich dobiegł wesoły śmiech. Słuchałem tego 
śmiechu ze zgrozą. Więc jak to, więc jest ktoś, kto może śmiać się 
wesoło i beztrosko? I wówczas w całej jaskrawości stanął mi 
przed oczami tragiczny dla mnie kontrast: oto tutaj życie płynie 
wartkim, wesołym nurtem, rodzą się marzenia i nadzieje, a tam, o 
parę kroków dalej, w wielkich komnatach Generalnego 
Inspektoratu, snuje się cień śmierci... 
308 

Wczoraj powiedział Marszałek do mnie: „To przecież naturalna 
rzecz". Ale ja nie jestem wielkim człowiekiem, nie potrafię zagubić 
siebie w wielkości, czułem więc w sobie bunt przeciw tej wyraźnej 
już dla mnie rzeczywistości, a jednocześnie wzbierał we mnie 
gniew przeciw wesołemu tłumowi, radującemu się ciepłem i 
słońcem. Wiedziałem jednak, że nie miałem racji, że tłum nic nie 
winien i ogarnął mnie tylko głuchy, bezsilny żal. 
WIELKI PIĄTEK 
Noc była niedobra. Marszałek usypiał wprawdzie kilka razy, 
lecz wciąż się budził. Od północy do dziesiątej rano siedziałem 
„kamieniem" przy łóżku. Ile razy wstawałem, aby na chwilę odejść, 
Marszałek mówił: „Lepiej zostańcie" i ja zostawałem. 
Już od wczoraj Marszałek nie wspominał mi ani słowa o 
wyjeździe do Wilna. Czuł się widocznie bardzo źle. Nie 
odpowiadał, nie rzucał uwag do pasjansów, był osowiały i 
chmurny. Pierwszy raz zagadnął sam o doktora. 
— Chciałbym wiedzieć nareszcie, jak to jest z tą chorobą. Bo 
to bywają przecież różne raki i nie raki. 
Ani przedtem ani później nic o tej chorobie w rozmowach ze 
mną nie wspominał2, i o ile miał pewność czy też domniemanie 
źródeł Swego cierpienia, to jak wiele innych uczuć, tak i to trzymał 
tylko dla Swojej albo tylko Swojej i Swej żony wiadomości. 
Wyjazd więc do Wilna nie realizował się. Patrząc na osłabienie 
Marszałka, cieszyłem się z tego. Wiedziałem ponadto, że koło 
południa mieliśmy udać się do Belwederu na Święta Wielkanocne, 
nie było więc już zupełnie mowy o wileńskiej defiladzie. Nie 
wspominał o niej Marszałek później wobec mnie już ani razu3. Tak 
więc już pozostało, że ostatnią defiladę przyjął Marszałek w 
Warszawie, w dniu 11 listopada 1934 r. na polu Mokotowskim. 
Gdy wszedłem do gabinetu koło południa, nie zastałem 
Marszałka 
2 Pani Marszalkowej powiedział w sobotę: „Jeżeli to rak, to muszą mi to 
powiedzieć, bo o ile tak, to już niedługie moje życie, a ja musiałbym pozałatwiać 
różne sprawy" (według ustnej relacji Pani Marszałkowej wypowiedzianej do 
autora niniejszej pracy). 
3 Jeszcze w sobotę rozmawiał o tym z Panią Marszałkową. 
309 

siedzącego przy małym stoliku, przy którym zwykle siadywał, lecz 
przy wielkim biurku, gdzie zajmował miejsce podczas bardziej 
oficjalnych przyjęć. 
Ujrzawszy mnie. Marszałek odezwał się, jakby odpowiadając 
na moje pytanie. 
— No dobrze, podpiszę wam znowu parę fotografii. Tak już 
ułożyło się od lat, że przed Bożym Narodzeniem, przed Wielką 
Nocą i przed wyjazdem na urlop letni do Pikieliszek, Marszałek 
podpisywał Swoje fotografie dla proszących o to. Zwykle, już na 
parę dni wcześniej, przygotowywałem na biurku stos tych 
fotografii, notując na odwrocie dla kogo były przeznaczone. 
Marszałek, w zależności od humoru, albo interesował się komu 
fotografię podpisuje, albo też mówił: 
— A niech tam, skredytuję wam te podpisy, róbcie sobie z 
nimi, co chcecie. 
Na ogół jednak Marszałek dawał podpisy na fotografiach 
bardzo niechętnie. I niechęć ta wciąż rosła. Pewnego razu, gdy 
bardzo się naprzykrzałem, powiedział: 
— Ja nie jestem primadonną ani Kiepurą, aby rozdawać autografy. 
Co to za nonsensy mi proponujecie. 
Teraz jednak Marszałek chciał podpisać. A ja, chociaż byłem 
pełen najgorszych przeczuć, nie wiedziałem, że oto teraz dnia 19 
kwietnia 1935 r., około południa, Józef Piłsudski brał po raz ostatni 
w życiu pióro do ręki... 
Powiedziałem: 
— Dziękuję Panu Marszałkowi, ależ to się ludzie ucieszą. 
Marszałek wzruszał ramionami. 
— Nie rozumiem z czego się mają cieszyć, ale niech sobie... 
Marszałek podpisywał teraz „na kredyt". Moje wieczne pióro 
maczał bez potrzeby w atramencie i kładł Swe nazwisko drżącą 
ręką. Ale już po kilku podpisach zmęczył się. Powiedziałem wtedy: 
— Może Pan Marszałek podpisze jeszcze tę jedną fotografię 
dla syna generała Sosnkowskiego4, i to już wystarczy. Marszałek 
ożywił się. 
4 Aleksander Sosnkowski ówczesny uczeń 3 kompanii l Korpusu Kadetów 
im. Marszałka Józefa Piłsudskiego we Lwowie. 
310 

— Dla syna generała Sosnkowskiego, mówicie. Dla którego? 
On ma ich przecież kopę i mendel. 
— Dla tego z Korpusu Kadetów, panie Marszałku. Przez 
dłuższą chwilę Marszałek patrzył w okno, po czym zaczął mówić, 
jakby do siebie samego: 
— Ot, dziecko. Zaczyna iść po schodach życia. Tupoczą nóżki 
po swojej drodze... Coraz wyżej, coraz dalej, coraz bliżej wreszcie. 
A potem.. koniec. 
Marszałek zapomniał o fotografiach, a może i o mojej 
obecności. Mówił dalej: 
— Dziecko Sosnkowskiego... Mojego szefa... Co też z niego 
będzie? 
I jakby samemu sobie odpowiadając, dodał: 
— Powinno by wyrosnąć coś dobrego. Marszałek nachylił się i 
położył Swój ostatni w życiu podpis. Wolno, ostrożnie schodził 
Marszałek tylnymi schodami do oczekującego przy drzwiach 
samochodu. Szedłem przy Nim tak blisko, że dotykałem Jego 
ramienia. Nie pozwolił podtrzymywać się pod ramię. Gdy ująłem 
Go, sarknął na mnie gniewnie: 
— Zostawcie, nie róbcie przedstawienia. 
Szedłem więc bliziutko, ze strachem, pilnie zważając na każdy 
krok Marszałka. A schody były u nas kamienne, strome, 
wyścielone czerwonym, kokosowym chodnikiem. 
Na dole woźny otworzył szeroko drzwi, pomocnik szofera stanął 
przy wejściu do samochodu. Marszałek oparł się z całej siły o mnie 
i drzwiczki, i ciężko, z trudem, wszedł do limuzyny i ciężko opadł 
na siedzenie. Milczał. 
Ruszyliśmy. 
Tyłami zabudowań Generalnego Inspektoratu wyjechaliśmy na 
Aleję Szucha i dalej przez plac Unii Lubelskiej i ul. Bagatelę, na 
Aleje Ujazdowskie. W chwilę później podjeżdżaliśmy pod Belweder. 
Ale teraz nie dojechaliśmy przed wejście frontowe, jak to 
robiliśmy zwykle. Marszałek wydał rozkaz, aby zatrzymać się 
przed wejściem, przez które zwykle wchodziła i wychodziła pani 
Marszałkowa i Córki. Najoczywiściej Marszałek nie chciał 
ukazywać się w złej formie fizycznej w westybulu, gdzie była 
poczekalnia dla interesantów. 
Do tego wejścia, wiodącego do prawego skrzydła, prowadzi 
kilka stopni. Wyszedłszy z samochodu. Marszałek zatrzymał się 
chwilę 
311 

przed tymi schodkami i spojrzał na nie wzrokiem bezradnym. 
Ścisnęło mi się serce. Nic nie mówiąc, wziąłem Marszałka mocno 
pod rękę i poprowadziłem. Jakżeż musiał być już słaby, gdy nie 
sprzeciwił się temu. W pokoju, gdy pomagałem Mu zdjąć płaszcz, 
powiedział do mnie: 
— Słuchajcie... ja wam coś powiem. Ale wreszcie machnął 
tylko ręką i dodał: 
— Dziękuję wam, dziecko. 
Odprowadziłem Marszałka do pokoju Narożnego, w którym 
zwykle w Belwederze przesiadywał na kanapce przy owalnym 
stole, w otoczeniu Żony i Córek. 
Poszedłem do adiutantury belwederskiej. Otoczyli mnie 
koledzy--adiutanci. W ich oczach wyczytałem to samo, co 
przedtem czytałem w oczach gen. Śmigłego, gen. Roupperta, 
gen. Składkowskiego i wszystkich tych najbliższych, którzy 
chociażby przez parę godzin nie mieli wiadomości o stanie 
zdrowia Marszałka. Nie czekałem nawet na słowa, powiedziałem: 
„Jest bardzo źle". Kapitan Pacholski opuścił głowę, rotmistrz 
Hrynkiewicz poprawił nerwowo kołnierz. Ale, jak niemal wszyscy, 
nie chcieli, nie mogli uwierzyć w to, że oto do okien Belwederu 
zbliża się wielkimi krokami kres... 
Poszedłem. 
W Wielki Piątek miałem jeszcze raz ujrzeć Marszałka. 
Przyszedłem do Belwederu około północy z różnymi pismami 
ilustowanymi. Cichutko otworzyłem drzwi od komnaty księżnej 
Łowickiej i zajrzałem do Narożnego. Marszałek siedział na 
kanapce, ale teraz wspierał się na poduszkach, które troskliwa 
ręka pani Marszałkowej położyła. Był ubrany, ale bluzę miał 
rozpiętą. Nie spał. Widocznie ktoś stawiał, może panna Jagoda, 
albo panna Wanda, pasjansa. Karty leżały porzucone na rogu 
stołu. Obok Marszałka, na fotelu, siedziała pani Marszałkowa i 
czytała. Wszedłem, powiedziałem: „Dobry wieczór" i położyłem 
przed Marszałkiem kilka magazynów ilustrowanych. Zawsze 
chwytał je skwapliwie, ale teraz nie wyciągnął ręki, nie rzucił 
nawet na nie okiem. Patrzył obojętnie przed siebie i coś sam do 
siebie poszeptywał. 
— Patrz, Ziuku — odezwała się pani Marszałkowa, — ile 
ładnych pism przyniósł pan Lepecki. Ooo, i francuskie są i 
angielskie. 
Ale Marszałek nie miał chęci do rozmowy. Dla formy jednak 
zapytałem, jak to robiłem zwykle: 
312 

— Na jutro, panie Marszałku, czy nie ma pan Marszałek jakich 
rozkazów? 
Marszałek potrząsnął głową. 
— Nie — odrzekł — ja już zacząłem święta; razem z pannami 
— i przestał zwracać na mnie uwagę. 
Pokręciłem się jeszcze chwilę, pocałowałem panią 
Marszałkową w rękę, uderzyłem obcasami przed Marszałkiem, 
powiedziałem „Dobranoc" i poszedłem. 
Była godzina wpół do pierwszej w nocy, 
WIELKA SOBOTA 
Przez ostatnie miesiące sypiałem bardzo niewiele. Czasem 
musiałem kontentować się dwiema, trzema godzinami, a wiele 
nocy spędzałem też bezsennie. Marszałek znosił bardzo niewielką 
liczbę osób w swoim bezpośrednim otoczeniu, poza rodziną. Nic 
też dziwnego, że gdy powróciłem do domu z piątku na sobotę, 
położyłem się natychmiast spać i przespałem, jak kamień, 
trzynaście godzin. Zaraz po wstaniu pobiegłem do Belwederu, aby 
dowiedzieć się, jak Marszałek spędził noc i jak się czuje. 
Pogoda była piękna. Słońce świeciło na czystym, jasnym 
błękicie, a ciepłe powiewy wiatru pachniały wiosną. Żandarm przy 
wejściu do Belwederu przechadzał się dziarskim krokiem, a koń 
policjanta, stojącego na rogu ulicy, poruszał się niespokojnie i bił 
kopytem, jak gdyby chciał dać do zrozumienia, że takie stanie w 
pełnym słońcu i podczas pełnej wiosny dziwi go i oburza. 
Pałac Belwederski stał cichy i chmurny. Na wielkim dziedzińcu 
w podskokach biegał wielki wilczur nazywający się „Pies", 
osobista własność pana Marszałka, a dwóch młodych ludzi z 
wielkimi miotłami w rękach zamiatało szerokimi ruchami jakieś 
niewidoczne śmieci. W powietrzu wisiała cisza i spokój. Na 
zewnątrz nic nie zwiastowało dramatu rozgrywającego się 
wewnątrz pałacu. Pomyślałem wówczas pierwszy raz z 
przerażeniem, że za lat sto dwór ten zapewne zachowa ten sam 
wygląd, ten sam spokój i dostojeństwo. Za lat sto... Gdy z nas już 
dawno nie będzie śladu. 
W westybulu zobaczyłem wszystkich domowych żandarmów. 
Zgromadzili się razem i nad czymś radzili. Był starszy wachmistrz 
Walenty Wójcik, był starszy wachmistrz Jan Cajbel, byli wreszcie 
313 

wachmistrze: Adolf Piekiełko i Bruno Piechowiak. Znałem ich 
dobrze. Byli to ludzie oddani Marszałkowi i Jego rodzinie na 
śmierć i życie. I to wcale nie w przenośni, ale w dosłownym tego 
słowa znaczeniu. Wiedziałem o tym bardzo dobrze i kochałem ich 
za to. Teraz byli zasmuceni, niespokojni. W ich głowach, być 
może, nie świtała jeszcze myśl smutna, ale wierne serca biły już 
niespokojnie. 
W adiutanturze zastałem kapitana Pacholskiego. Powiedział 
mi, że Komendant jest w parku. Poszedłem więc do Narożnego, 
skąd jest wyjście do parku. W Narożnym drzwi zastałem szeroko 
otwarte, a na ganeczku, w słońcu ujrzałem pana Marszałka, 
siedzącego w fotelu, otulonego pledami i obstawionego 
poduszkami. Były przy Nim córki. Nie poszły już do szkoły, 
zaczęły się święta. Pod gankiem, na alejce, spostrzegłem 
rozsypaną garść grochu, a przy niej kilka gołębi. Tuż obok stał 
gołębnik, gdzie całymi dniami gruchały piękne, siwe pocztówce. 
Marszałek lubił czasem sypnąć im jakiegoś ziarna i przyglądał się 
z zainteresowaniem, jak zawzięcie dziobały swój ulubiony 
przysmak. 
Nic tu nie mówiło o tym, że o kilkadziesiąt kroków dalej 
ciągnie się piękna arteria wielkomiejska i kipi życie milionowego 
miasta. Tutaj, na tyłach dworu belwederskiego byliśmy o tysiąc 
mil od zgiełku i tempa, tych najgorszych i najobrzydliwszych 
akcesoriów wielkich ośrodków miejskich świata współczesnego. 
Tylko trochę fantazji wystarczało, aby odnaleźć w tym widoku 
jakiś dawny dwór polski, przed którym z córkami u stóp siedzi 
złożony niemocą stary, siwy szlachcic. 
Przywitałem się i stanąłem obok Marszałka. Spojrzał na mnie i 
wskazał ruchem głowy oraz oczu stojący przy Nim stolik. Na tym 
stoliku zobaczyłem mały spodeczek z truskawkami. Wiedziałem, 
jak Marszałka zawsze interesowało i bawiło zobaczenie każdego 
objawu zbliżającego się lata i od razu domyśliłem się, że chciał 
pokazać mi, że oto już są nowe owoce. 
— Świeże truskawki — powiedziałem. Marszałek kiwnął 
głową. 
— Powąchajcie — rzekł. 
Pachniały rzeczywiście pięknie. 
Panienki rozmawiały o szkole, o coś się sprzeczały i co chwila 
zwracały się jak do arbitra do „tatusia". Ale Marszałek za całą 
odpowiedź uśmiechał się do nich i wcale się nie odzywał. 
Wygląda) 
314 

bardzo źle. Wychudł tak bardzo, że aż serce bolało patrzeć, cerę 
miał bladą, a w słońcu barwa jej przypominała biały papier. 
Sypnąłem gołębiom garść grochu. Nadleciało ich całe stadko. 
Gruchały i trzepotały się niemal u nóg Marszałka. Tak prawie jak 
Wanda i Jagoda. Słońce wciąż świeciło pięknie, złocąc delikatną, 
nieśmiało nadchodzącą zieleń. Niektóre krzewy i drzewa puściły 
pączki, a te porozchylały już swe zwinięte niedawno jeszcze na 
głucho łebki. Marszałek patrzył na to nowe, budzące się życie i 
dumał. O czym? Wydało mi się, że myślał o znikomości życia. Oto 
właśnie rodziło się przy nim, jak tyle już razy, aby, wiedział 
przecież o tym, wkrótce potem zginąć. Czasem uśmiechał się do 
swoich myśli, niekiedy rozkładał bezradnie ręce lub wzruszał 
ramionami. Milczał. 
W ostatnich miesiącach zawsze bardzo bałem się tych myśli 
Marszałka. Wiedziałem, że później będzie wspominał o tym, o 
czym wyraził się już dwa razy do mnie, że „to naturalna rzecz". 
Przerywałem je więc zawsze, gdy tylko mi do tego nie brakowało 
śmiałości. Zrobiłem to i teraz. 
— Panie Marszałku — odezwałem się — w Giszu robimy 
wielkie porządki. Aż by się Pan Marszałek przeraził, gdyby teraz 
zobaczył swój gabinet. 
Nagle Marszałek odezwał się swoim dawnym, pełnym głosem: 
— To wy to robicie tam raz w roku około Wielkiej Nocy? 
Przyznam się, że wówczas oniemiałem. Chciałem 
odpowiedzieć, że nie, że częściej, ale nagle spostrzegłem w 
oczach Marszałka stare, kochane ogniki wesołej przekory. 
Roześmiałem się serdecznie. 
Wszedł Janek5. Był to ordynans Marszałka. Pochodził z Wileńszczyzny, 
ze wsi Tumki, gminy Żukojne Strackie, powiatu 
święciań-skiego. W 1932 r. wzięto go do wojska i na jesieni tegoż 
roku został przydzielony przez ówczesnego dowódcę l pułku 
piechoty Legionów, pułkownika Zygmunta Wendę, do Belwederu. 
Pierwszy pułk miał już taki przywilej od szeregu lat, że z niego 
rekrutowali się ordynansi osobiści Marszałka Piłsudskiego i bodaj 
wszyscy pochodzili z okolic Święcian. 
Trzeba przyznać, że Marszałek Janka lubił. Żartował z nim, 
5 Jan Alfons Tumkiewicz pozostał po śmierci Józefa Piłsudskiego na służbie 
cywilnej u wdowy do stycznia 1936 r., po czym powrócił do wioski rodzinnej. 
Później został gajowym w lasach państwowych w nadleśnictwie Narocz. 
315 

wypytywał się o życie na wsi i w pułku. Służba poborowa 
skończyła się Jankowi już prawie od roku, pozostał jednak nadal w 
Belwederze jako starszy szeregowiec, kandydat na podoficera 
zawodowego. Nie chcieliśmy go zmieniać, gdyż, jak już 
wspomniałem, Marszałek przyzwyczaił się do niego. Był to 
chłopiec wesoły, śmiejący się, o dużych oczach, o wymowie „z 
wileńska", grzeczny i usłużny. Był więc sobie w Belwederze, 
pomagał Adelci w kuchni, nakrywał do stołu, przynosił potrawy, ale 
najwięcej „kręcił się". Wszędzie go było pełno. Bardzo się zawsze 
wszystkim przejmował. Nie sposób było go skarcić, gdyż zaraz tak 
się martwił, że miało się ochotę natychmiast go przeprosić. Cieszył 
się zupełnym zaufaniem obojga Państwa Marszałkostwa. I w 
zupełności na nie zasługiwał. 
Teraz postawił właśnie talerzyk z galaretką i powiedział: 
— Pani mówiła, panie Marszałku, że bardzo dobra galaretka, 
że panu Marszałkowi będzie smakowała. 
Ale Marszałek mruknął tylko „aha" i jeść nie chciał. Jadł 
wówczas tak mało, że wprost nie sposób było uwierzyć, aby, jak 
twierdzili lekarze, mogło to być ilością wystarczającą do 
odżywiania organizmu. Najwięcej pił mleka. 
Tymczasem nadleciał gdzieś znad Wisły wiaterek i zaszumiał 
wśród drzew belwederskiego parku. Gołębie już dawno 
wydziobały wszystek groch i gruchały stłumionym głosem w 
gołębniku. Zjawiło się skądś kilka pliszek. Wachlując ogonkami, 
zbliżały się te ptasie baletniczki nieśmiało do werandy. Miały 
zapewne nadzieję, że czymś się przy ludziach pożywią. Ale na 
ścieżce przed werandką nic nie znalazły, pokręciły się więc chwilę 
i odleciały, balansując wdzięcznie w powietrzu. 
Poszedłem na chwilę w głąb parku. Wszystko budziło się już 
do życia; trawa i krzewy zieleniały, nawet woda w jeziorku mieniła 
się w słońcu jakoś inaczej. Spojrzałem z dala na werandę: 
Marszałek na wpół leżał nieruchomo i milcząco. Jego kamienna, 
nieruchoma twarz nie zdradzała ani jednej myśli. Zawsze był dla 
mnie wielką zagadką. On jeden pośród dyszącej życiem wiosny 
był teraz schyłkiem jesieni. Otulony pledami, na podwyższeniu 
werandy, wydał mi się jakiś nienaturalnie, a raczej naturalnie 
wielki. Nagle poruszył się i coś powiedział do córek. Dziewczęta 
zakręciły się niespokojnie, jedna pobiegła w głąb pałacu. Szybko 
wróciłem na werandę i podałem Marszałkowi kawałek lodu. 
— Niedobrze? — zapytałem. 
316 

Marszałek rzucił mi spojrzenie, od którego serce zamarło mi ze 
smutku. 
— Żyć się już nie chce — powiedział. 
Gdy w godzinę później opuszczałem Belweder, nie świeciło już 
słońce. Na dworze było jakoś popielato i szaro. Koń policjanta stał 
apatycznie i nieruchomo, nie uderzał z hałasem kopytem. 
Niepokoju nie pozostawiłem w Belwederze. Niosłem go w 
sobie, rosnący i panoszący się ponad wszystko inne. 

WIELKANOC 
Dla Marszałka Piłsudskiego źródłem wszelkich zwyczajów i 
tradycji były wspomnienia z lat dziecinnych z Zułowa i Wilna. Gdy 
była mowa o tym, jak ma wyglądać choinka na Boże Narodzenie, 
jakie śpiewa się kolędy, co robi się w Trzech Króli, a nade 
wszystko z czego ma się składać święcone wielkanocne — 
Marszałek Piłsudski zabierał głos i zaczynał zawsze od słów: „u 
nas, na Litwie, w Zułowie to..." Najwyższym autorytetem w tych 
sprawach była dlań matka, pani Maria z Billewiczów. To, co 
zapamiętał z jej słów uważał za świętość. A pamiętał dużo. Dla 
młodego chłopca, jakim Marszałek był w Zułowie jednym z 
najpoważniejszych zdarzeń w ciągu roku były niewątpliwie Święta 
Wielkanocne. Rozmaitość i ilość smakołyków przy gotowanych 
zwykle na te święta musiała oddziaływać na wrażliwość 
zdrowego, jak młody dębczak Ziuka. Nic też dziwnego, że 
zułowski obyczaj zachował Marszałek w pamięci doskonale. Opowiadał 
o nim nieraz. 
Dwór zułowski był wprawdzie drewniany, ale na podmurówce. 
Duży, o obszernych i licznych pokojach, był świadkiem wielu uroczystości 
i świąt. Tradycja, stare zwyczaje zrosły się z nim i 
stanowiły jego nieodłączną całość. Do nich należała konieczność 
urządzania święconego. 
— U nas, na Litwie, w Zułowie — mówił pewnego razu 
Marszałek Piłsudski do mnie — święcone musiało być bardzo 
zasobne. Musiało być przygotowane więcej jedzenia, aniżeli 
wszyscy domownicy wraz z gośćmi mogliby zjeść. Nie 
wyobrażacie sobie, ile tego wszystkiego było. A przede 
wszystkim musiało być całe prosię pieczone z jajkiem w otwartym 
pysku, indyki, cielęciny, szynki i kiełbasy. Oddzielną pozycję 
stanowiły babki i mazurki. Babki były naturalnie lukrowane i 
posypywane kolorowym makiem. 
318 

Opowiadania o czasach „zułowskich" zawsze Marszałka 
ożywiały i pobudzały do dalszych gawęd. Podobnie było i w owym 
czasie. Marszałek począł mówić dalej: 
— Obrus pod święconym musiał być przystrojony rośliną 
zwaną wilkołakiem, szynka goździkami, a baranek musiał stać ze 
swoją chorągiewką na talerzu z pięknie wyrosłym zielonym 
owsem, lub w rzeżusze. Jajka malowały dziewczyny dworskie na 
różne kolory, używając do tego jakichś cudownych sposobów. 
Ponieważ znałem przywiązanie Marszałka do tradycji, więc też 
starałem się zawsze kontynuować ją tam, gdzie Marszałek mógł, 
względnie powinien by się z nią spotkać. Pamiętałem o niej przede 
wszystkim w Giszu. Oczywiście, nie było mowy ani potrzeby, by 
zastawiać tam stół pieczonymi prosiakami i indykami, wystarczało, 
gdy z pułkownikiem Witoldem Warthą urządziliśmy święcone ze 
sztucznie wykonanych marcepanów. Marszałek spędzał święta, 
oczywiście, z rodziną w Belwederze, ale lubił, aby tradycja 
„zawadziła" jak mówił, również i o miejsce Jego pracy, to jest o 
Gisz. „Niech sobie to pseudo-święcone będzie" — mówił. 
Podobnie wyrażał się przed Bożym Narodzeniem, gdy była mowa 
o choince. „Niech sobie będzie!..." A więc zwykle były w Giszu — 
choinka w Boże Narodzenie, a to marcepanowe święcone — w 
Wielkiejnocy [!]. 
Obserwował Marszałek również zwyczaj dzielenia się jajkiem. 
Nie wiem, jak tam było w dawnych czasach, ale ostatnio lubił 
zachowywać i tę niewinną tradycję. 
Ostatnią Wielkanoc spędził Marszałek, jak wiele poprzednich, 
w Belwederze. Gisz opuścił już w Wielki Piątek w południe. Drogę 
odbył w samochodzie, ostatni raz o własnych siłach... 
Pierwszy dzień świąt, to dzień zbyt uroczysty i zbyt rodzinny, 
abym ośmielił się swoją obcą osobą przerywać nastrój. Nie 
poszedłem więc tego dnia wcale do Belwederu. Spędziłem go w 
domu. Do Marszałka udałem się dopiero w drugi dzień świąt około 
południa. Zastałem parę osób z rodziny. 
Pani Marszałkowa podzieliła się ze mną jajkiem. Życzyłem 
wszystkim zdawkowymi słowami, ale nie zdawkowo, z całego 
serca „wszystkiego najlepszego". Nikt tego nie mówił, ale w 
oczach każdego czytałem, że tym „wszystkim najlepszym" ma być 
zdrowie zmagającego się z chorobą Marszałka. Nastrój był 
smutny. Jedynie pani Marszałkowa wciąż posiadała pełną wiarę w 
pokonanie choroby i powrót 
319 

do zdrowia. Mówiła: „dzisiaj Ziuk zjadł dwa żółtka z cukrem, spodeczek 
klusek, pił mleko i wino. Niech Pan przyjrzy Mu się 
dokładnie, wygląda znacznie lepiej". 
Patrzyłem na panią Marszałkową z podziwem. Ileż potęgi 
uczucia i wiary musiało mieścić jej serce, aby usta mogły 
wypowiedzieć te słowa. Marszałek był przecież już nieomal 
cieniem. Coraz częściej wpadał w stan graniczący z utratą 
świadomości. Nie odpowiadał na pytania, był obojętny i 
apatyczny. Wychudł tak bardzo, że gdy pewnego razu zachwiał 
się i oparł o mnie, uniosłem Go z łatwością i posadziłem na fotelu. 
Jednak wiary pani Marszałkowej niczym poderwać nie było 
można. Myślałem o tym nieraz i z obowiązku powtarzałem: „jest 
bardzo źle. Pani Marszałkowo", ale jednocześnie wiedziałem 
dobrze, że ta wiara jest lepsza od zwątpienia. We mnie budziła 
ona do ostatka drzemiącą zawsze gdzieś na dnie duszy nadzieję. 
Toteż i teraz słuchałem z chciwością słów pocieszenia. A nuż... A 
nuż żelazny organizm Marszałka zwycięży. Ale jednocześnie 
ogarniał mnie lęk przed załamaniem, jakie mogłoby wywołać u 
Pani zachwianie wiary. Skierowałem więc rozmowę na choroby 
już pokonane, przebyte. 
— Po powrocie z Egiptu — powiedziałem — Pan Marszałek 
chorował bardzo ciężko i jakoś... 
Wszyscy podchwytują te słowa łapczywie. 
— Wujaszek na pewno prędko wyzdrowieje — mówi panna 
Maria Juchniewiczówna z niezachwianą pewnością w głosie. 
Panna Maria, córka rodzonej siostry Marszałka, posiada niewzruszoną 
wiarę w „wujaszka". Dla niej Marszałek może zawsze 
robić, co zechce. Nie może więc zdarzyć się, aby chcąc być 
zdrowym -nie wyzdrowiał. Wyzdrowieje na pewno. 
Zajrzałem do pokoju Narożnego. Marszałek siedział w fotelu i 
na wpół drzemał. Nie był to właściwie sen, gdyż co chwilę otwierał 
oczy. Siedziała przy Nim panna Wanda i czytała książkę. Była też 
i Pani Marszałkową. Zrobiło się gwarno. Marszałek uśmiechał się, 
ale na pytania bądź nie odpowiadał, bądź też odpowiadał 
szeptem. Był bardzo osłabiony, niechętnie sięgał sam ręką po 
papierosa i już wcale nie kładł pasjansów; zbyt Go męczyły. 
Podobnie, jak przed chwilą rodzinie, tak obecnie Marszałkowi 
złożyłem życzenia „Z okazji świąt — powiedziałem — życzę Panu 
320 

Marszałkowi i Jego paniom zdrowia i powodzenia". A Marszałek 
na to: „Przychlebiacie mi się przez panie. Jaki chytry". Panna 
Jagoda przyniosła skądś karty i powiada: 
— Położę tatusiowi piramidkę. 
Marszałek mówi: „to, to, to", a córka siada bliziutko Niego, z 
właściwą jej powagą i przejęciem układa karty. 
Zbyt duża liczba osób w pokoju męczy Marszałka. Wiemy o 
tym wszyscy, wynosimy się więc z Narożnego, pozostawiając 
panią Mar-szałkową i pannę Jagodę. Już właśnie miałem zniknąć 
za progiem pokoju księżnej Łowickiej, gdy Marszałek kiwnął na 
mnie ręką i powiedział: „Słuchajcie". 
Podszedłem bliżej... 
— Tam u was, w Giszu — ciągnął dalej — wszystko w 
porządku? ciepło ? 
Odpowiedziałem, że tak, że Gisz jest gotów, że Pan Marszałek 
w każdej chwili może tam przyjechać. 
— W każdej chwili nie potrzebuję. Potrzebuję pojutrze. Ja 
dodaję jeszcze: „na pewno będzie, Panie Marszałku, 17 stopni 
ciepła" i odchodzę. 
Już z sąsiedniego pokoju dostrzegłem, że Pan Marszałek 
nachylił się nad pasjansem, stawianym przez pannę Jagodę i 
uważnie śledził wzrokiem ruch jej drobnych paluszków, zręcznie 
układających karty. 
. 

POWRÓT DO GISZU 
Jeszcze w pierwszych dniach kwietnia zostało ustalone, 
że trzeba koniecznie sprowadzić do Marszałka jakąś sławę 
międzynarodową od chorób wewnętrznych. Ani dr Woyczyński, 
ani ja nie wiedzieliśmy kogo, natomiast obaj wiedzieliśmy 
doskonale, że Marszałek będzie się temu projektowi bardzo 
opierał. Doktor Woyczyński powiedział nawet ,,nie bardzo 
wierzę, aby się to udało. Spróbujcie wy namówić Komendanta". 
Począłem więc próbować. Na razie jednak moje napomnienia i 
nawet najzupełniej wyraźne namowy pozostawały bez żadnego 
echa. Pewnego dnia zwierzyłem się ze swych kłopotów płk 
Kazirnierzowi Glabiszowi. „Czy wy wiecie — powiedział 
wówczas pułkownik — ja wam powiem, ja wam powiem kogo 
trzeba sprowadzić!" Ucieszyłem się i oczywiście zapytałem 
kogo ma na myśli. Płk Glabisz miał na myśli dr. Bergmana z 
Berlina. 
Świetny doktor — mówił o nim — leczył króla angielskiego, 
A z naszych znajomych attache wojskowego przy rządzie 
niemieckim. Początkowo Marszałek zgodził się na Bergmana, 
lecz później stanęło na tym, że ma przyjechać sławny lekarz 
wiedeński, dr [ ] Wenckenbach. Pierwszy wspomniał o nim Pani 
Marszałkowej zdaje się minister Szembek. Pani Marszałkowa 
skłoniła ostatecznie Komendanta do wyrażenia zgody na 
przyjazd cudzoziemskiego doktora, sprowadził go za 
pośrednictwem naszego poselstwa przy rządzie austriackim 
minister Szembek. 
Pociąg Wiednia przychodzi o godzinie 12.45 na dworzec 
Główny. Poszedłem z gen. Rouppertem spotkać dr. 
Wenckenbacha. Pamiętam ów moment jak dziś. Wyszedłem 
tego dnia pierwszy raz w tym roku bez płaszcza. Było 
słonecznie i ciepło. Już na peronie poznałem przydzielonego 
doktorowi w charakterze guide'a por. [ ] Stachurka. 
Pociąg przyszedł punktualnie. Łatwo odnaleźliśmy 
doktora w wago 

nie sypialnym. Był to dość szczupły, wysoki starszy pan o świeżej 
cerze, poważnej, jakby nieco stroskanej twarzy i oczach o 
skupionym wyrazie. Dr Wenckenbach liczył około 
siedemdziesięciu lat, lecz zupełnie na tyle nie wyglądał. Toteż nic 
dziwnego, że gdy w godzinę później pojechałem do Belwederu i 
tam pani Marszałkowa zapytała mnie, między innymi, o jego wiek, 
odpowiedziałem: „chyba ma niewiele więcej ponad pięćdziesiąt". 
Z dworca dr Wenckenbach pojechał z gen. Rouppertem i por. 
Sta-churkiem do hotelu Europejskiego, a ja udałem się do 
Belwederu, aby zameldować przyjazd „tej waszej sławy", jak się o 
Wenckenbachu Marszałek wyrażał. 
Pierwsza wizyta miała odbyć się dopiero około 6 wieczorem i 
miała nosić charakter wstępny. Właściwe badanie odłożył 
Marszałek do dnia następnego, które miało zresztą odbyć się już 
nie w Belwederze, lecz w Giszu. 
O godzinie szóstej my, adiutanci, zeszliśmy się w komplecie w 
adiutanturze. Wenckenbach przybył, lecz Marszałek go nie 
przyjął. Powiedział, że przyjmie go następnego dnia o ósmej rano 
w Giszu. Dr Weckenbach rozmawiał z Panią Marszałkowa, po 
czym powrócił do hotelu. Już przedtem był uprzedzony, że stan 
zdrowia i samą wizytę ma zachować w zupełnej tajemnicy. Zgodził 
się na to i, zdaje się, słowa dotrzymał. 
Około godziny siódmej poszliśmy razem z kpt. Pacholskim do 
Narożnego. Marszałek zobaczywszy nas, odezwał się 
natychmiast, jakby na nas przedtem czekał: „dobrze, jedziemy". 
Pacholski poszedł do adiutantury, aby zadzwonić do 
Malinowskiego i polecić, aby natychmiast podjechał wozem 
krytym. Ja tymczasem zacząłem rozglądać się po pokoju i zbierać 
różne drobiazgi. Marszałek palił papierosa, a gdy znowu stanąłem 
przed Nim rzekł: „nie chcę tej parszywej, doktorskiej atmosfery 
wprowadzać do Belwederu. Te moje panie zaraz wymyślą Bóg 
wie co i zaraz chcą mną rządzić. Najlepiej nie wprowadzać tutaj 
tej atmosfery, zasmrodzonej lekarstwami i doktorami. Obrzydliwcy 
ci doktorzy". 
Marszałek nigdy nie tracił okazji, gdy mógł coś złego 
powiedzieć o lekarzach. Nie lubił ich serdecznie. 
W kilka minut później kpt. Pacholski meldował, że samochód 
już czeka. Marszałek wtedy powiedział: „wy obaj pomożecie mnie 
[!] wsiąść". 
323 

Marszałek z trudem uniósł się z fotela, ale, aby stanął na nogi 
musiałem podeprzeć Go mocno. Nie chciał się pozapinać, kazał 
si? prowadzić tak jak siedział w pokoju. Ujęliśmy Go mocno pod 
ręce. Wolno, suwając nogami i prawie ich nie unosząc, posuwał 
się Marszałek przez Narożny, przez pokój księżnej Łowickiej i 
jeszcze dwa duże pokoje, oddzielające Jego gabinet od wyjścia 
„domowego". Chciało mi się płakać. Myślałem o tym, czemu to nie 
mnie tak prowadzą, tylko Jego. Jakby to było pięknie i dobrze, 
aby swoim życiem można było obdarzać innych. Ale wiedziałem 
przecież doskonale, że tak nie jest, że najlepsze życzenia nic nie 
znaczą i szedłem smutny. 
Gdy wyszliśmy na werandkę przed ganek, mignęła mi 
przerażona twarz stojącego opodal żandarma. Chodziły już 
wprawdzie słuchy wśród służby belwederskiej, że Marszałek jest 
chory, lecz ten stan, w jakim dostrzegł Go teraz biedny żołnierz, 
musiał wywrzeć na nim wrażenie przygnębiające. Pamiętam te 
wszystkie chwile ostatnich miesięcy życia Wielkiego Marszałka, 
pamiętam też nawet to, że żandarm służbowy zapomniał 
wówczas zasalutować. Patrzał znieruchomiały i zapewne oczom 
nie wierzył. Takie już mieliśmy rozkazy, że to co dotyczyło osoby 
Marszałka było jak najściślej tajne i nie wolno było o tym nic 
mówić. Do tego należało utrzymywanie w wielkiej poufności stanu 
zdrowia Marszałka, a to dlatego, aby nie podniecać i tak już 
krążących plotek o rzekomej Jego wielkiej słabości fizycznej. Nic 
też dziwnego, że żandarm pełniący służbę przy bramie nic nie 
wiedział o tym, co działo się w zamkniętych pokojach Belwederu, 
czy też Generalnego Inspektoratu. 
Cicho, ze zgaszonymi wewnątrz limuzyny światłami, 
przemknęliśmy przez Aleje Ujazdowskie i zatrzymaliśmy się przed 
zamkniętym dzisiaj na głucho wejściem najmniejszego budynku w 
kompleksie zabudowań Giszu, służącym Marszałkowi za biuro, a 
w ostatnich czasach i za drugie mieszkanie. 
I to wówczas, dnia 22 kwietnia, około godziny siódmej 
wieczorem, Marszałek Piłsudski przekraczał po raz ostatni próg 
Swej samotni inspektorackiej. Nie było Mu już sądzone opuścić jej 
o własnych siłach. 
Już podczas wielkiego tygodnia funkcjonowała u nas 
zorganizowana przez gen. Roupperta wespół z gen. Sławojem 
Składkowskim służba lekarska. A więc poza nami, ludźmi 
domowymi, został przy- 
324 

dzielony jeszcze dr Mozołowski, dochodzący zresztą do nas już 
od dawna, dr Cianciara ze szpitala im. Marszałka Piłsudskiego i 
pielęgniarka z tego samego szpitala, siostra [ ]. Ponadto 
codziennie po kilka razy przychodził gen. Rouppert. 
Po powrocie z Belwederu Marszałek położył się do łóżka, 
przed czym dotychczas opierał się i czego nawet w Belwederze 
uczynić nie chciał. Pomagałem Mu zdejmować siwą, znaną 
każdemu Polakowi kurtkę bez żadnych odznak, której już później 
nie włożył... 

DR F. K. WENCKENBACH 
Z bijącym sercem otwierałem drzwi dr. Wenckenbachowi. Był 
już gen. Rouppert, dr ppłk Mozołowski i dr Cianciara, a w chwil? 
później nadszedł gen. dr Składkowski. Jako tłumacz był też 
obecny por. Stachurek. Lekarze poczęli się naradzać, a ja 
tymczasem poszedłem do Marszałka. 
W sypialni panował półmrok, gdyż część okien była zasłonięta 
roletami. Marszałek leżał w łóżku, w świeżo zmienionej bieliźnie, 
w dwóch koszulach, jak zwykle. Palił papierosa. „A co?" zapytał. 
— Przyszła już ta sława — odpowiedziałem. 
Marszałek nachmurzył się i począł mruczeć coś w rodzaju: 
„co za nonsens, dureństwo". 
— Zapytajcie go — rzekł — po jakiemu on woli mówić: po niemiecku 
czy po francusku? Powiedzcie mu, że dla mnie to 
wszystko jedno. 
Okazało się, że dr Wenckenbach zna oba języki jednakowo 
dobrze i wybór pozostawił Marszałkowi. 
Wiedziałem, że Marszałek godził się na oględziny niechętnie i 
nie dziwiłem się, że teraz zwlekał i przez chwilę nawet chciał 
odwołać wizytę. „Ten wasz Wenckenbach — rzekł wówczas — to 
na pewno taki sam dureń, jak i inni doktorzy. Mądrale!". Gdybym 
wówczas pisnął chociaż jedno słówko w obronie lekarzy, to jestem 
przekonany, że dr Wenckenbach nie zobaczyłby nigdy Marszałka. 
Ale ja milczałem przezornie. Wreszcie Marszałek kazał wołać 
lekarzy. 
Udałem się do nich i oficjalnie oznajmiłem. 
— Pan Marszałek prosi... 
Lekarze weszli do sypialni. 
Dr Wenckenbach zaczął rozmowę po francusku pytaniem, czy 
może mówić w tym języku. Marszałek odpowiedział po niemiecku: 
„Wie Sie wollen". Rozmowa potoczyła się po francusku. 
326 

Wyszedłem do swego pokoju i zamyśliłem się. Przyszły mi na 
myśl te jeszcze tak niedawne czasy, rok 1931, gdy podczas 
ciężkiej grypy w czasie pobytu w Rumunii, w Carmen Sylwie, 
Marszałek wezwał mnie do łóżka i powiedział: „weźcie, dziecko, 
browning i palcie w łeb każdemu doktorowi, który się będzie do 
mnie pchał". Mimo wysokiej gorączki i osłabienia panował 
Marszałek wówczas nad sobą zupełnie. Nie tak, mój Boże, jak 
dzisiaj. 
W drugim pokoju siedział gen. Składkowski i podobie jak ja 
zamyślił się głęboko. Głowę wtulił w ramiona, plecy przygarbił. 
Jego zwykle nastroszone groźne wąsy wydały mi się wtedy 
wcale niegroźne. Wyglądał na człowieka dotkniętego jakimś 
nieoczekiwanym ciosem. Był smutny i przygnębiony. Milczeliśmy 
obaj. Ciszę przerywały tylko stłumione głosy dochodzące z 
sypialni, albo też przelatujący z hukiem tramwaj. 
Konsultacja trwała pewnie z godzinę. Lekarze wyszli i zamknęli 
się w swoim pokoju. Naradzali się. 
A ja tymczasem poszedłem do pokoju i podałem Mu kawałek 
lodu i siadłem sobie przy łóżku. 
— Dzięki Bogu — odezwał się Marszałek — poszli sobie 
nareszcie. Czemu mnie oni nie pozostawią w spokoju, ci 
paskudziarze. 
Marszałek był poirytowany. Rzucał coraz dotkliwsze epitety pod 
adresem doktorów. Chcąc Go oderwać od rozpamiętywania 
konsultacji, powiedziałem: „Na dworze pochmurno, będzie chyba 
deszcz". Marszałek kazał podnieść roletę w oknie, leżącym 
naprzeciw łóżka i począł ciekawie spoglądać w niebo. „Podstawa 
chmur — rzekł stylem meteorologicznych komunikatów lotniczych 
— dwieście do trzystu metrów" i roześmiał się. Po czym, jakby 
sobie coś przypominając: 
„zapytajcie się tej k.u.k. sławy, czy papierosy mi nie będą 
szkodziły". 
Usłyszałem ruch w swoim pokoju. Lekarze skończyli naradę. 
Poszedłem dowiedzieć się rezultatu konsylium. Ale generałowie 
zataili przede mną prawdę. Pomyślałem sobie wówczas o tym, że 
przecież ja ich dotychczas najwięcej informowałem o przebiegu 
choroby, że ja pierwszy zadzwoniłem wobec najwyższych sfer w 
Polsce na alarm i że, mój Boże, Marszałek nie taił przede mną 
wielu najściślejszych tajemnic państwowych... 
Dzisiaj wiem, że nie miałem racji, że to dr Wenckenbach 
zażądał kategorycznie, aby o beznadziejnym stanie chorego nie 
powiadamiać otoczenia. Nie chciał wytwarzać przy Nim 
przygnębienia. 
327 

Rozmyślania przerwało mi wołanie: 
— Adiutant! 
Pobiegłem do sypialni. 
Marszałek już tego dnia nie wstał. Nie wstawał i dni 
następnych, 
Około godziny szóstej wieczorem dr Mozołowski i dr Cianciara 
mieli dokonać zastrzyku z wyciągu wątrobowego. Marszałek 
zgodzi) się na ten zastrzyk z wielką niechęcią. Jeszcze w czasie 
przygotowań szeptał pod wąsem: „szubrawcy, łajdacy!". Nigdy na 
żadne zastrzyki się nie zgadzał i świadomość ulegnięcia nie 
lubianym doktorom musiała Marszałkowi być szczególnie przykra. 
Zabieg okazał się bolesny. Marszałek jęknął, po czym odwrócił 
się do wszystkich tyłem. Gdy lekarze wyszli, rzekł do mnie ze 
skargą w głosie: 
— Po co oni mnie tak męczą, dziecko? Powiedzcie czemu? Ja 
przecież idę na tę śmierć zupełnie spokojnie. 
Coś we mnie jęknęło. Jakżeż żal mi było tego Człowieka. W tej 
chwili nie widziałem w Józefie Piłsudskim Wielkiego Marszałka, 
twórcy niepodległości Ojczyzny, lecz biednego, chorego 
człowieka, którego zapewne kochałem. Z troską i żalem patrzyłem 
na Jego wychudłą postać, będącą nieledwie cieniem tej sprzed 
kilku miesięcy. 
Marszałek leżał niespokojnie, wciąż zmieniając pozycję, a że 
był słaby jako dziecko, męczył się i co chwila bezwładnie opadał 
na poduszki. Przez ściśnięte gardło powiedziałem: 
— Zastrzyki pomogą organizmowi bronić się. Taki zastrzyk to 
tyle dla ciała ludzkiego, co porządny odwód dla pierwszej linii. Ale 
te moje słowa rozgniewały Marszałka. 
— Tego jeszcze brakowało, żebyście wy zaczęli uprawiać 
agitację za doktorami. Uważajcie, żebym nie nazwał was szelmą. 
Pani Marszałkowa przyniosła jakiś przysmaczek dla „Ziuka". 
Była godzina między l i 2 w południe. Poszedłem na obiad. Służbę 
objął kpt. Miładowski. Z tą służbą, to już bardzo zaczęło się plątać. 
Przestaliśmy zwracać uwagę na godziny, dnie i noce. 
Siedzieliśmy dniami i nocami, najczęściej obaj i tylko nocami 
dzieliliśmy się sprawiedliwie. Spędzaliśmy je bezsennie, w 
ubraniu. Dla mnie ta ciężka służba była jedyną radością w 
nieszczęściu. Wydawało mi się, że nie mogąc pomóc Marszałkowi 
w odzyskaniu zdrowia, przyczyniam się chociaż w ten sposób do 
ulżenia Jego doli. 
328 

OSTATNIE DNI W GISZU 
Dni od 24 kwietnia do 4 maja były ostatnimi dniami Marszałka, 
spędzonymi w Generalnym Inspektoracie. W ciągu tych dni 
dziesięciu Marszałek już nie wstawał o własnych siłach, nie 
chodził, a w końcu już nawet sam nie mógł przekręcić się z boku 
na bok. Pewnego dnia powiedział: „są takie wózki... dla chorych". 
Mówiąc to, Marszałek nie patrzył na mnie a gdzieś w bok. 
Odpowiedziałem: 
„Tak jest" i spostrzegłem, że moje oczy też poczęły unikać oczu 
Marszałka. 
Poszedłem więc gdzieś na ulicę Krochmalną, gdzie znajduje 
się skład różnych sprzętów szpitalnych i wybrałem najlepszy 
wózek. Marszałkowi powiedziałem: „Naturalnie, że lepiej posuwać 
się w wózku, po co tracić siły na chodzenie. Prędzej Pan 
Marszałek przyjdzie do siebie". Marszałek machnął ręką: 
„głupstwa gadacie" — rzekł. 
Począł więc dzielić Marszałek Swój czas na leżenie w łóżku, 
siedzenie w fotelu i przejażdżki po pokojach w wózku. Kazał 
przysuwać się do różnych sprzętów, obrazów. W pokoju dr. 
Woyczyń-skiego wisiała nad kanapką fotografia Marszałka z 1926 
r. zrobiona przez wachmistrzaPikiela, wieloletniego fotografa 
belwederskiego. Była to znana podobizna, na której Marszałek 
tryska tężyzną fizyczną i energią. Teraz kazał przysunąć wózek ku 
tej fotografii i patrzył. Twarz Jego, ta z portretu, i ta żywego 
człowieka były te same, a przecież jakże inne. Nie wiem, co 
Marszałek wtedy myślał, wiem tylko, co powiedział. Jakże boleśnie 
słowa te zabrzmiały w mych uszach! 
— Był — rzekł — taki silny, wspaniały Ziuk, i... nie ma. 
Ten czas przeszły, to był zabrzmiało to jakoś strasznie, że 
uczułem dreszcz. Był! Więc Marszałek mówił o sobie, za życia, jak 
o kimś, kto już odszedł... I mówił to spokojnie, nieomal z 
uśmiechem. 
329 

Spokój ten mnie przerażał. Boć jakżeż? Marszałek wiedział o 
swoim ciężkim stanie, wiedział, że stan ten pogarsza się z dnia na 
dzień, że siły opuszczają Go, uchodząc zeń jakby w popłochu, a 
tymczasem ani razu nie załamał się, ani razu nawet w na 
wpółprzytomnych majaczeniach nie zawołał o ratunek, nie 
pokazał śladu niepokoju, ani słabości ducha. Szedł ku Swemu 
przeznaczeniu jak podczas całego życia, z dumnie podniesioną 
głową, zamknięty w sobie i spokojny. Co innych napełniałoby 
trwogą i złamało, w Nim nie wypaczyło najdrobniejszego rysu 
charakteru. Z niezwykłym uporem trwał przy wszystkich Swych 
przyzwyczajeniach i zwyczajach. Rano i wieczorem czytywał 
gazety, jadał a właściwie prawie nic nie jadał o tych samych co 
zawsze godzinach. Kładł lub przyglądał się kładzeniu pasjansów, 
o wszystkim i wszystkich wyrażał się pogodnie, jak za czasów 
zdrowia. Choroba nie zmieniła w niczym Jego ustosunkowania się 
do spraw i ludzi. Przytomność umysłu wciąż Go nie opuszczała, a 
dokładne zdawanie sobie sprawy z zagadnień państwowych 
sprawiało, że wpadał niekiedy w niepokój i najczęściej polecał 
wówczas przywoływać ministra Józefa Becka. A w polityce 
rozgrywały się właśnie rzeczy poważne. Był to bowiem okres 
nawiązywania przyjacielskich stosunków Francji z ZSRR, a 
jednocześnie okres poprzedzający o kilka dni podróż ministra 
Pierre'a Lavala do Moskwy. Miał też Laval być również w 
Warszawie w celu złożenia wizyty Marszałkowi. Wizyta u nas 
miała odbyć się po wizycie w Moskwie. Marszałek wtedy 
powiedział krótko: „jak on, ten Laval, pojedzie przez Warszawę 
najpierw do Moskwy, a potem będzie chciał konferować, to ja go 
nie przyjmę. Niech sobie robi, jak chce, ale wtedy niech 
rozmawiają z nim inni". No i Laval zgodził się konferować najpierw 
w Warszawie, a potem w Moskwie. Niestety, konferencji z 
Marszałkiem odbyć już nie mógł. Stan zdrowia na to nie pozwolił. 
Minister spraw zagranicznych Józef Beck był, obok marszałka 
Prystora, ostatnim mężem stanu z którym Marszałek Piłsudski 
mówił o sprawach państwowych. Dnia 29 kwietnia Marszałek 
wezwał go i rozmawiał z nim przez czterdzieści minut. Nie byłem 
świadkiem tej rozmowy, mówiłem jednak o niej z ministrem. 
Powiedział mi wtedy: 
„zadziwiająca rzecz, jak Komendant przy takim ciężkim stanie 
fizycznym posiada nadzwyczajną jasność umysłu i pamięć!" Ale 
jednocześnie mówił o tym, że jest przerażony wyglądem 
Marszałka. Był stropiony i przygnębiony. Wiedziałem o głębokiej, 
synowskiej miłości Becka do 
330 

Marszałka i rozumiałem stan jego duszy. Podobnie jak pani 
Marszał-kowa nie mógł i nie chciał wciąż jeszcze uwierzyć w to 
najgorsze... Jednak jego przywiązane na dolę i niedolę serce biło 
już zapewne trwożnie i niespokojnie. 
Rozumiem doskonale, że wobec ostatnich dni Marszałka Piłsudskiego 
moje sprawy były niczym, ale cóż, byłem przecież tylko 
zwyczajnym człowiekiem. Dzisiaj myślę o sobie z tych dni ze 
wstydem. Wydawało mi się wówczas, że byłem u kresu 
wyczerpania nerwowego, że którejś nocy załamię się, że nie 
wytrzymam. Buntowałem się w duchu przeciw wszystkiemu, a 
nade wszystko przeciw Bogu i nauce. W milczeniu patrzyłem na 
krzątaninę obcych ludzi po pokojach, o dostęp do których 
Marszałek był tak zazdrosny. Kto wie, może ja jeden rozumiałem, 
jak bardzo Marszałek cierpiał, widząc siebie w rękach lekarzy. On, 
który jeszcze przed trzema laty, w Rumunii, podczas choroby 
powiedział do mnie: „Na całym świecie komunikaty o chorych 
piszą doktorzy, ale teraz sam chory napisze komunikat o sobie". 
Czułem ból Marszałka i chociaż sam tych doktorów sprowadzałem 
i chociaż rozumiałem, że są potrzebni, że pracują z oddaniem — 
nienawidziłem ich. Dziecinnie marzyłem godzinami o tym, jakby to 
było, gdyby Marszałek wyzdrowiał. Na pewno powiedziałby wtedy 
do mnie: „pootwierajcie szeroko okna, niech ten doktorski duch 
wywietrzeje!". Niestety, nic nie wskazywało na to, aby owe 
marzenia mogły przyoblec się w rzeczywistość. Stan zdrowia 
pogarszał się z dnia na dzień... 

MARSZAŁEK PIŁSUDSKI OPUŚCIŁ DZISIAJ GISZ... 
(4 MAJ 1935 r.) 
Marszałek już nie podnosił się sam z łóżka. Stracił siły 
zupełnie. Miał trudność nawet w utrzymaniu w ręku łyżki. 
Patrzyłem na to codziennie i codziennie serce rwało mi się z bólu 
na widok tej bezsilności. Dzisiaj jeszcze, ile razy zamknę oczy, 
mogę zobaczyć niemą skargę w spojrzeniu Marszałka, które 
rzucił mi w chwili, gdy z drżącej ręki wypadła mu pewnego razu 
szklanka. Powiedział wtedy: „No, widzicie sami... Nie ma Ziuka". 
A ja odpowiedziałem na to: „Każdemu, panie Marszałku, może 
przytrafić się, że upuści szklankę". Ale myślałem inaczej. 
Myślałem o tym, że, Jezus Maria, Marszałek Piłsudski i tym 
razem się nie myli, że oto słychać już kroki zbliżającej się 
Przemiany. Pamiętam tę noc doskonale. Przez okno wpadło do 
pokoju nieśmiało światło budzącego się dnia. Z sąsiedniego 
pokoju dochodził stłumiony szept. Rozmawiał z pielęgniarką kpt. 
dr Henryk Cianciara, dyżurujący tej nocy ze mną do spółki. 
Siedziałem przy nocnym stoliku, przy łóżku Marszałka, i kładłem 
pasjansa. Marszałek już nawet nie patrzył, ale stare 
przyzwyczajenie sprawiało, że fakt ten był Mu miły. Milczał i tylko 
od czasu do czasu jęknął. W pewnej chwili uniósł rękę i wskazał 
na wiszącą nad łóżkiem fotografię Swej Matki. 
—" Panna Billewiczówna — powiedziałem. Była to bowiem 
fotografia pani Marii Piłsudskiej z czasów panieńskich. Marszałek 
kiwnął głową. 
— Kochana mamusia — rzekł — czeka już na swego Ziuczka. I 
ciocia Żuła czeka i Broniś czeka... I tylu moich żołnierzy do 
defilady się szykuje... Musi być wszystko sztram [!]. 
Zawsze dotychczas starałem się złe myśli Marszałka obracać 
w żart. To śmiałem się, to mówiłem coś, z czego wynikało, że 
332 

wydają mi się one zupełnie niedorzeczne. Ale teraz nie znalazłem 
żadnych słów, a uśmiechnąć się bałem, aby zamiast uśmiechu nie 
wypełzł mi na twarz jakiś nieprawdziwy grymas. Siedziałem więc w 
milczeniu, tylko głowę pochyliłem nisko, aby nie ukazać 
Marszałkowi swego bezradnego bólu. 
Tymczasem Marszałek począł coś sam do siebie szeptać i, 
swoim zwyczajem, rozkładać ręce. Trwało to długą chwilę. 
Wreszcie zwrócił do mnie głowę i rzekł: 
— Trzeba się przenieść do Belwederu. 
I już nic więcej wówczas nie powiedział. 
Pięć zwykłych słów! Mówił je do mnie tyle razy, ale dzisiaj 
zabrzmiały mi w uszach jak dzwony pogrzebowe. Zrozumiałem je 
od razu. Mówiły do mnie tak: „Chcę umrzeć w Belwederze". 
Znałem przecież obyczaje i przyzwyczajenia Marszałka 
doskonale, wiedziałem, że przy oznakach każdej niedyspozycji 
uciekał z Belwederu natychmiast, aby, jak sam mówił, nie 
naprowadzać atmosfery choroby do swego domu. Chęć powrotu w 
progi tego domu podczas tak ciężkiej niemocy nie mogła być 
niczym innym jak pewnością, że zbliża się ostatnia godzina... Był 
to dla mnie znak tak wyraźny, że zakomunikowałem o nim 
generałowi Śmigłemu. Mówiłem o tym też bodaj nazajutrz z płk. 
Wendą i płk. Strzeleckim. Nadzieja, która żyła we mnie jedynie 
słowami pani Marszałkowej, pełnej głębokiej wiary w powrót do 
zdrowia, uległa wtedy zupełnemu załamaniu. Tak ciężko było 
przyzwyczaić się do tej myśli... 
Doktorzy uradzili, że to bardzo niebezpiecznie przenosić się 
teraz do Belwederu: „trzeba poczekać na chwilową chociaż 
poprawę". Ale mnie wciąż dzwoniły w uszach niewypowiedziane 
słowa: „chcę umrzeć w Belwederze", i upierałem się przy 
opuszczeniu Giszu. Zresztą sam Marszałek powtórzył swoje 
życzenie jeszcze kilkakrotnie. Pani Marszałkowa też uważała, że 
w Belwederze będzie lepiej. 
Nadszedł dzień 4 maja. Po pięknej wiosennej pogodzie, zrobiło 
się nagle chłodno. Wprawdzie słońce świeciło pięknie, lecz wiał 
przenikliwy wiatr, który sprowadził później śnieżyce i mróz, co 
zwa-rzyły rozwijającą się już na dobre zieleń. 
Tego właśnie dnia, wieczorem, miał Marszałek opuścić progi 
Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych na wieki... 
Wszystko przygotował gen. Rouppert. Wieczorem, o zmroku, 
podjechała pod tylne wejście sanitarna karetka, prowadzona 
zamiast 
333 

przez szofera przez dowódcę kolumny samochodowej 
Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, porucznika Kawale. 
Poszedłem do Marszałka i powiedziałem, że za chwilę przeniesiemy 
się do Belwederu. Marszałek kiwnął głową w milczeniu, ale 
nie wykazał żadnego zainteresowania tym, jak to te przenosiny 
mają się odbyć, a mnie nie chciało wprost wyjść z gardła, że mają 
odbyć się na noszach, w karetce sanitarnej... Bałem się, że 
Marszałek zaprotestuje, że będzie chciał się ubrać i jechać 
zwykłym samochodem. Ale Marszałek zdawał się pozornie nie 
wykazywać najmniejszego zainteresowania chwilą bieżącą. Leżał 
nieruchomo w łóżku i błądził wzrokiem po pokoju, coś od czasu 
do czasu szepcąc do siebie. Moje obawy były zresztą, jak się 
dowiedziałem później, płonne. O sposobie opuszczenia Giszu 
powiadomiła męża pani Marszałkowa. 
Przenieśliśmy z sanitarki nosze. Zwykłe, żołnierskie nosze, 
złożone z drewnianej ramy, obciągniętej płótnem. Postawiliśmy je 
w moim pokoju na podłodze i przykryli najpierw pledami, 
ułożonymi w ten sposób, aby można nimi było okryć Marszałka 
szczelnie. W wezgłowiu położyliśmy poduszkę. Tak przygotowane 
nosze wnieśliśmy do sypialni i ustawiliśmy na ziemi przy łóżku 
Marszałka. 
Bardzo lękałem się spojrzeć na Marszałka. Te nosze, ten 
widomy znak zupełnego wyczerpania fizycznego musiał przecież 
sprawić ból choremu. A ja tak nie chciałem niczym sprawić Mu 
bólu... Myślałem, że może rozgniewa się, wyrzuci nas wszystkich 
razem z tymi noszami. Wiedziałem, że wynieślibyśmy się bez 
słowa. Ale Marszałek nie rozgniewał się ani nas nie wyrzucił, 
przeciwnie — uniósł brwi w górę i uśmiechnął się. Wskazał przy 
tym ruchem głowy na nosze. 
— Wszystko gotowe, panie Marszałku — odezwał się generał 
Rouppert. 
Marszałek coś szepnął. Pochyliłem się i usłyszałem słowa: 
— Dobrze, dobrze, tylko wypalę papierosa. 
Podałem „marszałkowskiego", wyrabianego specjalnie dla 
Marszałka. Palił spokojnie i bez słowa. Gdyby nie nadzwyczajna 
chudość twarzy, bladość i przygasły wzrok, mógłbym łudzić się, że 
Marszałek jest ten sam co przed paru miesiącami — zdrów. Jeden 
rzut oka na panoszące się w sypialni nosze, rozwiewał 
natychmiast złudzenie i przyprowadzał mi na myśl [!] ponurą 
rzeczywistość. 
Oprócz nas, adiutantów, był generał Rouppert, płk dr Jan Czyż 
i ppłk dr Stefan Mozołowski. Wspólnymi siłami unieśliśmy z łóżka 
334 

bezwładnego niemal Marszałka i ułożyliśmy na noszach. 
Owinęliśmy Go starannie i przykryliśmy pledem futrzanym. 
Marszałek przez cały czas milczał i wciąż zachowywał jakby 
zdziwiony wyraz twarzy. Raz tylko jęknął cicho, ale i wtedy nie 
opuścił uniesionych ku czołu brwi. 
Wzięliśmy na barki drogi ciężar i ponieśliśmy ostrożnie, powoli, 
ku tylnemu wyjściu. Blady ze wzruszenia woźny Władysław 
Malesa odsunął kotary i szeroko otworzył drzwi. Zeszliśmy po 
schodach i wnieśliśmy Marszałka do karetki. Było już zupełnie 
ciemno, około godziny ósmej wieczorem. Nikt nie widział tych 
tragicznych przenosin i tylko my jedynie byliśmy ich żałosnymi 
świadkami. 
Weszliśmy w kilku do karetki i pojechaliśmy przez Aleję 
Szucha, plac Unii Lubelskiej i ul. Bagatelę do Belwederu. 
Ale my wciąż jeszcze staraliśmy się utrzymywać chorobę Marszałka 
Piłsudskiego, tak jak mieliśmy raz na zawsze przykazane, 
w najściślejszej tajemnicy. Nie zatrzymaliśmy się więc przed 
frontem pałacu, gdzie zawsze kręciła się służba, żandarmi i wiele 
osób cywilnych, lecz nieużywanym wejściem bocznym 
podjechaliśmy na tył pałacu, od strony parku, pod same drzwi 
pokoju Narożnego. Tutaj wynieśliśmy Marszałka i złożyli na łóżku 
przygotowanym już uprzednio przez panią Marszałkową. Na tym 
samym, na którym dokładnie w osiem dni później zakończył swój 
żywot. 
Z ciężkim sercem opuszczałem tego wieczora Belweder. 
Zamiast do domu, powlokłem się w ciche uliczki za parkiem 
belwederskim i długo krążyłem po nich, popatrując od czasu do 
czasu na majaczący pośród drzew pałac. Wszystko wokoło było 
jeszcze po staremu. Posterunki żandarmerii ze szwadronu 
ochrony zmieniały się regularnie, cywilni panowie z brygady policji 
pełniącej służbę w tym rejonie spacerowali z minami beztroskich 
gapiów, konny policjant stojący przy wejściu na dziedziniec nudził 
się po staremu, a przechodnie zaglądali w jasno oświetlone okna z 
jednakową ciekawością. Jakże wiele miało ulec tu zmianie w ciągu 
tak niewielu dni... 
Powróciłem do Giszu i zawezwałem Malesę. 
— Trzeba sprzątnąć — powiedziałem i starym 
przyzwyczajeniem wiedziony, dodałem: „Na jutro musi być 
wszystko gotowe, Pan Marszałek może wrócić w każdej chwili". I 
zaraz potem szarpnęło mnie coś za serce. W każdej chwili... Inna 
chwila od chwili powrotu przyszła mi wtedy na myśl. 
335 

„JA MUSZĘ, MUSZĘ..." 
Dni choroby Marszałka spadały na mnie ciężarem lat. Nie do 
wiary prawie mi się dziś wydaje, że od tragicznej przeprowadzki z 
Giszu do Belwederu, do chwili zgonu upłynęło ich zaledwie osiem. 
Jeszcze dzisiaj mi się zdarza, że nagle budzę się w nocy spocony 
ze strachu: „zasnąłem, a tu, przecież Marszałek chory". A potem 
przychodzi świadomość i smutek. Każdą chwilę spędzałem w 
napięciu nerwów i czujności. Stan Marszałka był prawie jednolicie 
ciężki i może tylko dwa razy zdarzyło się, że przychodziła lekka 
poprawa. Było to jednak tylko złudzenie, rozwiewane rychło 
stanami pogorszenia, zupełnym bezwładem, lub też nadmiernym 
podnieceniem. Bólów wielkich Marszałek nie doznawał i to było 
jedyną naszą pociechą w bezmiarze smutku, przygnębienia i 
najgorszych przeczuć, które później już przemieniły się w 
nieubłaganą pewność. 
Gdy czynniki najwyższe przekonały się o groźnych postępach 
choroby, postanowiono wydać komunikat, aby przygotować opinię 
publiczną do ciosu, który miał wkrótce naród polski spotkać. 
Komunikat miał ukazać się w poniedziałek 13, lub wtorek 14 
maja... Zamiast niego ukazał się już niestety, inny komunikat... 
Tak więc biegły dni w Belwederze w smutku i przygnębieniu. 
Później dowiedziałem się, że dr Antoni Stefanowski rozmówił się z 
księdzem Władysławem Korniłowiczem, żeby ten był wciąż w 
domu, przy telefonie, gotowy na każde wezwanie. W pierwszej 
chwili, gdy mi o tym powiedziano, wydało mi się to czymś w 
rodzaju przestępstwa wobec wiary we własne siły lekarskie, ale 
później zrozumiałem, że było to właściwe zrozumienie swego 
obowiązku. 
Nadszedł dzień 10 maja. 
Marszałek począł wpadać w na wpółomroczenia, mówił słowa 
bez związku, groził komuś, na kogoś krzyczał, gniewał się, to 
znowu 
336 

ogarniała Go żałość. „Ziuk biedny, Ziuczek..." powtarzał, a nam 
wszystkim serce rwało się na strzępy. Staliśmy bezradni i na nic 
nie przydatni. Siostra [ ] pocieszała nas: „Taki stan dla chorego 
najlepszy — mówiła — chory nie cierpi". Ale my jej nie 
wierzyliśmy, my znaliśmy Marszałka, my wiedzieliśmy, że dla 
Niego nie śmierć była straszna, tylko ten stan bezsilności. Ale nie 
mówiliśmy jej tego, niech się jej zdaje, jak się zdaje. 
Mijały godziny, a w Narożnym pokoju wciąż było słychać głos 
Marszałka. Pani Aleksandra prawie nie odstępowała łóżka. Wciąż 
jeszcze była pełna wiary i najlepszych nadziei. Podziwiałem tę jej 
niezłomną ufność w to, że: „Ziuk nie tyle potrafi znieść". Nikt jej tej 
wiary już nie odbierał. Kto by miał tak twarde serce, aby jej tę 
wątłą roślinę wyrwać. Gdy później, już w wiele miesięcy po 
nieszczęściu, była o tym mowa, Pani Marszałkowa zrobiła mi za 
przyznanie się do wątpliwości, jakie miałem już od dłuższego 
czasu, gorzką wymówkę. 
Gdy wieczorem zacząłem wsłuchiwać się w bezładną już 
plątaninę słów Marszałka, zauważyłem, że z chaosu ich wciąż 
wyłaniały się słowa: Laval, ja muszę, Rosja. 
— Ja muszę, muszę — powtarzał z naciskiem i irytacją. 
Domyśliłem się, że Marszałek ma na myśli niedoszłą do skutku 
konferencję z francuskim ministrem spraw zagranicznych Pierre 
Lava-lem, który właśnie przebywał w Warszawie i miał stąd 
pojechać do Moskwy. 
Na chybił-trafił powiedziałem: 
— A może by tak, panie Marszałku, Becka sprowadzić? 
Marszałek momentalnie uspokoił się. 
— To, to, to, no tak, Becka. 
I potem zaczął znowu gniewać się, jakby za to, że nie 
domyśliliśmy się tego już dawno. 
Podszedłem do telefonu i połączyłem się z mieszkaniem 
ministra. Zgłosił się woźny. 
— Jest pan minister? 
— Jest, panie kapitanie, ale tu u nas raut. 
— Jaki raut? 
— Przyjmujemy tego Lavala. 
— To nic, poproście pana ministra do aparatu. Za chwilę 
usłyszałem w słuchawce: 
337 

— Hallo, tu Beck. 
Przedstawiłem sprawę i prosiłem, aby minister przyjechał 
zaraz, to na pewno Marszałka trochę uspokoi. 
— Dobrze, już jadę. 
W kilka minut później minister Beck był już w Belwederze. 
Przyjechał tak „jak stał", a więc we fraku, przepasany jakąś wielką 
wstęgą, przy wielu orderach. Opuścił raut incognito, aby nie 
wzbudzać jakichś domysłów. I tak już od plotek w związku z 
niedojściem do skutku audiencji Lavala u Marszałka, aż się roiło w 
Warszawie. 
Minister usiadł na chwilę w adiutanturze, a ja poszedłem 
zapytać Marszałka, czy może wejść. 
— Dobrze, dobrze, ja czekam. 
Na widok wchodzącego ministra, którego synowskiego uczucia 
i przywiązania zdaje się był pewny zupełnie, Marszałek Piłsudski 
rozpromienił się cały. 
— Kochany, kochany Beck. 
Beck skłonił się służbiście i gorliwie, tak jak już pewnie nikomu 
w życiu kłaniać się nie będzie i począł mówić o konferencjach z 
Lavalem. Starał się dobywać swobodnego tonu, silił się nawet na 
uśmiechy, ale ja widziałem, jak mu drżały usta. 
Ciężka była noc z 10 na 11 maja. Sen-pocieszyciel nie chciał 
się zjawić. Marszałek co kilka, kilkanaście minut budził się, 
majaczył, mówił podniesionym głosem, wołał adiutantów, to znowu 
wypędzał ich, chciał pić a otrzymawszy napój — nie chciał go brać 
do ust; 
chciał przenosić się na wózek, to znowu wracać na łóżko, narzekał 
na niewygodne poduszki, to znowu zaczynał straszliwie gniewać 
się na coś, czego nie mogliśmy się domyśleć. Biednej, znużonej 
pani Marszałkowej nie mogliśmy za nic uprosić, aby odpoczęła. 
My adiutanci, chociaż to były niby zmiany, wciąż siedzieliśmy 
prawie wszyscy razem. Rotmistrza Hrynkiewicza, który niedawno 
przeszedł trudną operację, wypędziliśmy prawie siłą, aby się 
przespał. Pani Marszałkowa przysyłała nam czarną kawę i wino, i 
tak się krzepiąc, trwaliśmy. Był też zawsze jeden lekarz, a gen. 
Rouppert wpadał dniem i nocą. 
Panienki trzymała pani Marszałkowa w swoim pokoju, 
Marszałek bardzo wiele razy przywoływał to jedną, to drugą, albo i 
obie razem. Biedne dziewczynki! Blade, wystraszone, prawie 
oniemiałe, patrzyły na ojca z bólem i ze ściśniętym na pewno 
sercem. Ale 
338 

były to przecież córki Marszałka Piłsudskiego... Na ich twarzach 
człowiek obcy nic nie powinien wyczytać, ich ból miał być tylko dla 
nich samych. 
Dzień zaświtał i wreszcie zjawił się w pełnym blasku, w Narożnym 
blady cień Marszałka wciąż miotał się bezsilnie w pościeli. 
11 maj 
Już pierwej zgłaszał się do pani Marszałkowej generał 
Wieniawa--Długoszowski, chciał czymkolwiek usłużyć, coś dla 
Komendanta zrobić. Wiedział, że obcych twarzy Marszałek nie 
znosił. „Posiedzę — mówił — poopowiadam facecji, może choć na 
chwilę o chorobie zapomni". Spotkawszy mnie przed paru dniami, 
też mi to powtórzył. Zadzwoniłem do niego dzisiaj: „Niech pan 
generał przyjdzie" — poprosiłem. Gdy przyszedł, poprosiłem go do 
pokoju księżnej Łowickiej, a sam poszedłem do Narożnego. 
Marszałek leżał na wózku. Był znacznie spokojniejszy niż w nocy i 
rankiem. Tylko za dnia zmizernie-nie było podwójnie wyrazistsze, 
aż przygnębiające. 
— Przyszedł Wieniawa, panie Marszałku, czy może wejść? 
Marszałek patrzył na mnie nie widzącymi oczami i nic nie 
odpowiedział. 
Zapytałem powtórnie. 
Teraz w oczach Marszałka zapaliły się jakieś blaski, na usta 
wybiegł blady, słaby uśmiech. 
— Wieniawa... — wyszeptał. 
Wydało mi się to wystarczające, aby generała sprowadzić. 
Widok zmienionej twarzy Marszałka musiał na gen. Wieniawie 
wywrzeć wrażenie wstrząsające, gdyż zamiast wesoło opowiadać, 
stanął w miejscu, milcząc i tylko spoglądając w przerażeniu na cień 
swego Komendanta. Ja, patrząc codziennie na postępy choroby, 
mniej odczuwałem zmiany, ale człowiek, który nie widział 
Marszałka ze dwa miesiące musiał być wstrząśnięty. Nigdy nie 
zapomnę wyrazu rozpaczy w oczach biednego generała Wieniawy. 
Marszałek patrzał na generała przez chwilę, jakby na obcego. 
Myślałem, że może go już nie pozna. Ale nie... Za chwilę twarz 
rozjaśniła Mu się. 
— Wieniawa... 
Generał już się opamiętał. Zabrzęczały ostrogi, twarz ożywiła się. 
— Tak jest, Komendancie. 
339 

Tymczasem Marszałek począł nagle wymyślać. Wiedziałem, co 
ostatnio zaprzątało Jego myśli, więc też bez trudu odgadłem co ma 
na myśli. 
— Pan Marszałek — rzekłem — wciąż myśli o Lavalu i Francuzach. 
— No tak, właśnie. 
Tymczasem gen. Wieniawa, zdaje się, odzyskał już zupełnie 
równowagę. 
— Nie trzeba, Komendancie, o nic się martwić. Już tam nimi 
Józef (Beck) się zajmuje. On pewnie już Komendantowi wszystko 
meldował. 
Marszałek poruszył się z trudem. 
— Tak — rzekł — meldował. To przecież jego obowiązek. 
Generał Wieniawa począł coś opowiadać. Marszałek leżał 
bezwładnie i tylko od czasu do czasu uśmiechał się. W pewnej 
chwili głowa Marszałka osunęła się. Uniosłem poduszkę, 
poprawiłem na niej głowę. Marszałek Piłsudski spojrzał na mnie i 
rzekł: 
— Drogie dziecko... 
Były to ostatnie słowa, które wypowiedział do mnie 
bezpośrednio Marszałek Piłsudski. 

PO ZWŁOKI MATKI 
Marszałek Piłsudski w swej ostatniej woli wyraził życzenie, aby 
sprowadzić do Polski zwłoki Jego matki, spoczywające w miejscowości 
Suginty w Litwie. Na mnie przypadł zaszczyt wykonania 
tego testamentu. Minister Beck wydał polecenie posłowi w Rydze 
p. Zygmuntowi Beczkowiczowi, aby przeprowadził w tej sprawie 
rozmowę z posłem litewskim. Jak wiadomo, nie było podówczas 
bezpośrednich stosunków dyplomatycznych między Warszawą i 
Kownem i musiała być użyta taka okrężna droga. Po parodniowym 
namyślaniu [!] nadeszła odpowiedź: „Rząd litewski nie ma nic 
przeciw temu, aby kpt. Mieczysław Lepecki w towarzystwie dyr. 
Czesława Kadenacegol przybył na Litwę w celu dokonania 
ekshumacji zwłok Marii z Bil-lewiczów Piłsudskiej". Ponieważ 
istniała wątpliwość, czy będę mógł na terenie Litwy przebywać w 
mundurze oficerskim, przeto zapytano o to znowu via Ryga. 
Odpowiedź nadeszła przychylna, ale zaraz następnego dnia rząd 
litewski cofnął zezwolenie, wyrażając obawę o możliwość 
„ewentualnego zbeszczeszczenia tego munduru przez niechętnie 
do Polski ustosunkowaną ludność". W rezultacie pojechałem po 
cywilnemu. 
Podróż do Kowna odbyliśmy samochodem przez Orany i 
Ałytus (Olitę), przybywając na miejsce pod koniec maja 1935 r. W 
Kownie przebywał wówczas p. Tadeusz Katelbach, korespondent 
„Gazety Polskiej", spełniający rolę polskiego agenta 
dyplomatycznego. W jego towarzystwie złożyliśmy wizyty: 
ministrowi spraw wewnętrznych Jona- 
1 Czesław Kadenacy — syn starszej siostry Marszałka Piłsudskiego, Zofii 
Kade-nacowej, zmarłej w Warszawie dn. 3 lutego 1935 r. i pochowanej dn. 8 
lutego w Wilnie. 
341 

sowi Rustejce, o którym opowiadał mi premier Aleksander Prystor, 
że był jego kolegą szkolnym z Koszedar i że nigdy go nie 
podejrzewał o litewski nacjonalizm, oraz jego zastępcy — 
wiceministrowi Bałysowi Gedrajtisowi. Obaj dygnitarze mówili 
biegle po polsku i nie potrzebowaliśmy w rozmowie uciekać się do 
jakiegoś języka innego, czy też korzystać z pomocy tłumacza. 
Przyjęto nas grzecznie, ale ozięble i w sposób nie robiący [!] 
zaszczytu litewskiemu poczuciu gościnności. Pan Kadenacy, jako 
członek rodziny Piłsudskich, złożył kurtuazyjną wizytę w pałacyku 
pana prezydenta republiki, gdzie wpisał się do książki. 
Po załatwieniu formalności, na trzeci dzień po przybyciu do 
Kowna, udaliśmy się w drogę do Sugint. Towarzyszyli nam pp. 
Katelbach i Kazimierz Narutowicz, bratanek prezydenta Gabriela 
Narutowicza i właściciel ziemski na Żmudzi. Kowno opuściliśmy po 
obiedzie i przed przybyciem do Sugint spędziliśmy noc w majątku 
gościnnych państwa Brzozowskich. Staropolska atmosfera tego 
szlacheckiego dworu, gdzie najlepsze tradycje rycerskie łączyły się 
z tradycją martyrologii polskiej w ubiegłym półtorawieczu, 
uzmysłowiła nam naocznie, czym wciąż jeszcze była „Litwa". 
Do Sugint przybyliśmy dnia l czerwca o ósmej rano. Władze 
litewskie spotkały nas przy kościele suginckim, na cmentarzu 
naczelnik powiatu oświadczył w dobrej polszczyźnie, że znajduje 
się tutaj w charakterze asysty a nie władzy. Wokół starannie 
utrzymanego grobu ś.p. Matki Marszałka Piłsudskiego zebrał się 
liczny tłum, złożony z delegacji wszystkich towarzystw polskich z 
Litwy, okolicznego ziemiaństwa i ludu polskiego, a ponadto ze 
znacznej grupy przedstawicieli ludności polskiej Kowna, przybyłej 
w sześciu autobusach i jedenastu samochodach osobowych. 
Ksiądz Adolf Bielski, proboszcz sugincki, siwy staruszek, wzruszony 
ofiarą tysiąca litów złożoną na kościół, starał się, aby 
ceremonia wypadła jak najbardziej uroczyście. Aczkolwiek Litwin, 
wygłosił zarówno przy mogile jak i w kościele kazania polskie, 
czym wzbudził żywą wdzięczność pośród zebranych Polaków. 
Aktu ekshumacji dokonano między godziną 9.30 i 11.30, po 
czym prochy zostały złożone do tej samej metalowej trumny, w 
której przewożono ciało ś.p. Marszałka Piłsudskiego z Warszawy 
do Krakowa. W urzędzie parafialnym sporządzono następujący 
dokument: 
Akt ekshumacji. 
342 

Odpis 
Akt exhumacji 
Działo się w Sugintach powiatu Uciańskiego w Republice 
Litewskiej dnia l czerwca roku 1935, w obecności ks. Adolfa 
Bielskiego, proboszcza parafii Sugintskiej, p. dyrektora Czesława 
Kadenacego, kapitana Mieczysława Lepeckiego, p. Tadeusza 
Katelbacha, p. Kazimierza Narutowicza, oraz przedstawicieli władz 
miejscowych. 
Zgodnie z wolą Pierwszego Marszałka Polski ś.p. Józefa 
Piłsudskiego i za zezwoleniem władz Republiki Litewskiej zostały 
exhumowane zwłoki ś.p. Marji z Billewiczów Piłsudskiej, żony 
Józefa, Matki Pierwszego Marszałka Polski, z cmentarza 
miejscowego, przykościelnego, i złożone do trumny metalowej, w 
której poprzednio były przewożone zwłoki ś.p. Pierwszego 
Marszałka Polski z Belwederu w Warszawie do Krakowa na 
Wawel. 
Ks. A. Bielski 
Czesław Kadenacy 
Miecz. Lepecki kpt. 
Tadeusz Katelbach 
Kazimierz Narutowicz 
Nadzwyczaj uroczyście i podniośle wypadła eksportacja z 
Sugint do granicy polskiej. Długi sznur aut, poprzedzany przez 
samochód korporacji akademickiej Lauda, jadącej z rozwiniętym 
sztandarem spowitym krepą, i przez samochód-karawan — 
zdążały w milczeniu przez ciche wioski litewskie, niby odległe 
echo imponujących uroczystości pogrzebowych w Warszawie i w 
Krakowie. 
Na granicy, pochód Polaków litewskich zatrzymał się. Jątrząca 
się rana — kordon litewski — stanął między nimi i zwartymi oddziałami 
wojsk polskich, salutujących w milczeniu. 
Jak wiadomo ciało Marii z Billewiczów Piłsudskiej wraz z 
sercem Marszałka spoczęło na cmentarzu Rossa w Wilnie pod 
płytą grobową ze wzruszającym napisem: „Matka i serce syna". 
Dnia l września 1939 r. zapytałem panią Marszałkową Piłsudską, 
czy może by należało wynieść Serce z Wilna. 
— Niech będzie wśród żołnierzy, niech im w obronie pomoże — 
odpowiedziała. 
343