Judith Lewis Herman
Uraz psychiczny - Powrót do równowagi

PRZEDMOWA
Naturalną reakcją na przemoc jest wykluczenie jej ze świadomości. Czasa-
mi pogwałcenie społecznego porządku jest zbyt straszne, aby mówić o nim
na głos: oto znaczenie słów „niewypowiedziane cierpienie".
      Okrucieństwa nie da się jednak pogrzebać w niepamięci. Przekona-
nie, że nie można zaprzeczyć faktom, jest równie silne, jak chęć ich zatar-
cia. Ludowe podania pełne są duchów, które nie mogą spocząć w grobie,
dopóki nie opowiedzą swojej historii i morderstwo nie wyjdzie na jaw.#Przy-
pomnienie sobie i opowiedzenie prawdy o okropnych zajściach jest wstęp-
nym warunkiem zarówno odbudowy społecznego porządku, jak i uzdrowie-
nia jednostki.$
      Konflikt między pragnieniem zaprzeczenia strasznym wydarzeniom
a potrzebą wykrzyczenia ich na głos stanowi o dialektyce psychicznego
urazu. Ludzie, którzy doświadczyli przemocy, często opowiadają o niej
w sposób wysoce emocjonalny, pełen sprzeczności i luk, co podważa ich
wiarygodność, a tym samym wypełnia oba nakazy: wypowiedzenia prawdy
i zachowania tajemnicy. Kiedy prawda zostaje wreszcie odsłonięta, ofiara
może zacząć powracać do zdrowia. Zbyt często jednak przeważa pragnienie
zachowania sekretu i historia traumatycznego wydarzenia przejawia się
nie w postaci werbalnej narracji, lecz jako symptom.
      Wykazywane przez ofiary urazu objawy psychicznego stresu wskazu-
ją na niemożliwy do wyjawienia sekret, a jednocześnie odwracają od niego
uwagę. Najbardziej jaskrawym przykładem jest ciągłe przerzucanie się
ofiary urazu od poczucia odrętwienia do ponownego przeżywania trauma-
tycznego wydarzenia. Dialektyka urazu powoduje skomplikowane, czasami
niesamowite zmiany stanu świadomości, które George Orwell - jeden z za-
przysięgłych heroldów prawdy o naszym stuleciu — nazywał dwójmyśle-
niem, a które specjaliści od zdrowia psychicznego, poszukujący wyważonej,
precyzyjnej terminologii, określają mianem dysocjacji. Konsekwencją tych
stanów są zmienne, dramatyczne, często dziwaczne objawy histerii, które
sto lat temu Freud odczytał jako zamaskowane komunikaty o przeżytym
w dzieciństwie nadużyciu seksualnym.
      Dialektyka urazu oddziałuje nie tylko na ofiary, lecz i na świadków
wydarzenia. Obserwatorowi trudno jest zachować spokój i trzeźwość umy-
11

słu, dostrzec za jednym razem coś więcej niż tylko fragmenty obrazu, po-
zbierać te kawałki i utworzyć z nich całość. Jeszcze trudniej jest znaleźć
język, który w pełni i przekonująco wyrazi to, co się widziało. Ludzie
próbujący opisać okrucieństwa, których byli świadkami, także narażają na
szwank swoją wiarygodność. Publiczne mówienie o widzianej przemocy
ściąga na jednostkę to samo piętno, którym naznaczona jest ofiara.
      #Wiedza o okropnych wydarzeniach systematycznie wdziera się do
świadomości ogółu - ale zazwyczaj szybko z niej znika. Zaprzeczenie, stłu-
mienie i dysocjacja działają tak na poziomie indywidualnym, jak i na społe-
cznym.$Badania nad urazem psychicznym mają historię „działania w pod-
ziemiu". Podobnie jak ofiary urazu, wszyscy zostaliśmy odcięci od wiedzy
o przeszłości. I tak jak poszkodowani, musimy zrozumieć dawne wydarze-
nia, aby odzyskać teraźniejszość i przyszłość. Dlatego też zrozumienie ura-
zu psychicznego wymaga zagłębienia się w przeszłość.
      Klinicyści znają ten przełomowy moment wglądu, kiedy to tłumione
myśli, uczucia i wspomnienia przebijają się do świadomości. Takie chwile
typowe są i dla historii społeczeństw, i dla historii jednostek. W latach
siedemdziesiątych, dzięki wiecom organizowanym przez ruch wyzwolenia
kobiet, do świadomości publicznej zaczęły docierać informacje o powszech-
nym stosowaniu przemocy wobec kobiet. Dotąd milczące ofiary zaczęły
odsłaniać swoje ponure sekrety. Pracując w szpitalu psychiatrycznym sły-
szałam od pacjentek wiele historii o nadużyciach seksualnych i fizycznych.
Dzięki ruchowi feministycznemu zyskałam forum, na którym mogłam pro-
testować przeciwko zakłamywaniu faktycznych doświadczeń kobiet przez
przedstawicieli mojego zawodu; mogłam mówić głośno o tym, czego byłam
świadkiem. Pierwsza moja praca na temat kazirodztwa, którą napisałam
wspólnie z Lisa Hirshman w 1976 roku, przez rok krążyła „nielegalnie"
w postaci rękopisu, zanim została wydrukowana. Zaczęłyśmy otrzymywać
listy z całego kraju od kobiet, które nigdy dotąd nie opowiedziały nikomu
o swoich przejściach. Zdałyśmy sobie wówczas sprawę z potężnego działa-
nia prawdy; dowiedziałyśmy się z pierwszej ręki o twórczej energii, która
uwalnia się, kiedy zniesione zostają bariery zaprzeczenia i wyparcia.
      „Uraz i powrót do normalności" jest owocem dwudziestu lat badań
oraz pracy klinicznej z ofiarami przemocy seksualnej i rodzinnej. Wynika
również z coraz bogatszej wiedzy na temat innych poszkodowanych,
szczególnie weteranów wojennych i ofiar terroru politycznego. Jest to
książka o odnawianiu związków: między światem publicznym a prywat-
nym, między społeczeństwem a jednostką, między mężczyzną a kobietą.
Mówi również o podobieństwach: między ofiarą gwałtu a weteranem wo-
jennym, między maltretowaną kobietą a więźniem politycznym, między
człowiekiem więzionym w wielkim obozie koncentracyjnym, stworzonym
przez tyranów rządzących narodami, a ofiarą małego, tajnego obozu kon-
centracyjnego, założonego przez domowego despotę.
12

      Straszne przejścia zawsze powodują psychiczny uraz. Spektrum za-
burzeń urazowych i pourazowych rozciąga się od skutków pojedynczego
wstrząsającego wydarzenia do bardziej skomplikowanych konsekwencji
długotrwałego, powtarzającego się nadużycia. Tradycyjne koncepcje diag-
nostyczne, szczególnie dotyczące powszechnie rozpoznawanych u kobiet po-
ważnych zaburzeń osobowości, z reguły zupełnie nie uwzględniały wpływu
urazu. W pierwszej części książki przedstawiam sposoby ludzkich adapta-
cji do sytuacji traumatycznych i proponuję nowy termin diagnostyczny dla
zaburzenia psychicznego występującego u ofiar długotrwałego, powtarza-
jącego się nadużycia.
      Ponieważ podstawowe cechy syndromów urazowych są wspólne, pro-
ces powrotu do zdrowia również przebiega podobnymi torami.#Główne etapy
zdrowienia to: odzyskanie poczucia bezpieczeństwa, zrekonstruowanie trau-
matycznej historii oraz odnowienie związków ofiary z jej społecznością.$Dru-
ga część książki zawiera ogólny opis procesu powrotu do zdrowia i nową kon-
cepcję psychoterapii ofiar urazu. Zarówno charakterystyka traumatycznych
zaburzeń, jak i zasady leczenia zilustrowane zostały wypowiedziami pa-
cjentów i opisami przypadków zaczerpniętymi z literatury na temat urazu.
      Materiałem źródłowym tej książki są moje wczesne doświadczenia
w pracy z ofiarami kazirodztwa, jak i bardziej współczesne badania nad
wpływem wczesnodziecięcego urazu na zaburzenie osobowości z pogranicza
psychozy i nerwicy (borderline personality disorder). Materiału klinicznego
dostarczyła mi dwudziestoletnia praktyka w szpitalu psychiatrycznym dla
kobiet oraz dziesięć lat pracy na stanowisku wykładowcy i kierownika
w klinice uniwersyteckiej.
      Rdzeniem tej książki są wypowiedzi poszkodowanych. W celu zacho-
wania dyskrecji wszyscy otrzymali pseudonimy. Od reguły tej odstępuję
w dwóch sytuacjach: w wypadku terapeutów i klinicystów, którzy udzielili
mi informacji o swojej pracy, oraz w wypadku osób, które już wcześniej
zdecydowały się publicznie ujawnić swoje nazwiska. Przytoczone tu opisy
konkretnych przypadków klinicznych są fikcyjne: każdy z nich został złożo-
ny z doświadczeń wielu różnych pacjentów, a nie konkretnej jednostki.
      Ofiary żądają od nas, abyśmy poskładali wszystkie fragmenty i zre-
konstruowali całą historię, byśmy odczytali znaczenie ich obecnych ob-
jawów w kontekście przeszłych wydarzeń. Podjęłam próbę integracji klini-
cznych i społecznych koncepcji na temat urazu, starając się uwzględnić
jednocześnie złożoność indywidualnego doświadczenia i jego tło polityczne.
Usiłowałam pogodzić pozornie rozbieżne teorie i stworzyć koncepcję, która
odnosiłaby się w równej mierze do doświadczeń życia rodzinnego i intym-
nego - tradycyjnej domeny kobiet, jak i do przeżyć wojennych oraz prześla-
dowań politycznych, powszechnie uznawanych za sferę męską.
      Praca niniejsza ukazuje się w czasie, kiedy dyskusja nad okrucień-
stwem występującym powszechnie w życiu seksualnym i rodzinnym stała
13

sią możliwa dziąki działalności organizacji feministycznych, a ruch na
rzecz obrony praw człowieka doprowadził do publicznej debaty nad prze-
mocą szerzącą się w sferze życia politycznego. Spodziewam się, że moja
książka wzbudzi kontrowersje - po pierwsze dlatego, że została napisana
z kobiecej perspektywy; po drugie dlatego, że podważa ustalone koncepcje
diagnostyczne; po trzecie i najważniejsze — dlatego że opowiada o okropno-
ściach, o których tak naprawdę nikt nie chce słuchać. Swoje poglądy próbo-
wałam wyrazić w języku, który zaprowadziłby zgodę, który spełnia wyma-
gania obiektywizmu i racjonalności koniecznych w moim zawodzie, a zara-
zem oddaje prawdę o rozpaczy ofiar przemocy. Pragnęłam pisać w języku,
który mógłby pokonać nakaz dwójmyślenia i pozwolić nam wszystkim choć
trochę zbliżyć się do tego, czego nie da się wypowiedzieć.

CZĘŚĆ I
       Przyczyny
i skutki urazu
       

       
ROZDZIAŁ 1
Zapomniana historia
B
adania nad urazem psychicznym mają szczególną historię — hi-
storię cyklicznej amnezji. Okresy aktywnych badań przeplatały
się z okresami zapomnienia. W ubiegłym stuleciu kilkakrotnie
podejmowano badania, które szły podobnym torem, a potem na-
gle je porzucano, tylko po to, by po wielu latach wrócić do tych samych
wniosków. Czytając klasyczne prace sprzed pięćdziesięciu i stu lat, moż-
na odnieść wrażenie, że zostały napisane współcześnie. Chociaż dziedzi-
na ta ma naprawdę bogatą tradycję, systematycznie o niej zapominano
— i systematycznie trzeba o niej przypominać.
      Owa okresowa amnezja nie jest rezultatem zmieniającej się mody,
która wpływa na wszystkie intelektualne trendy. Badań nad urazem
psychicznym nie zarzucano z powodu braku zainteresowania. Temat ten
prowokuje jednak tak zajadłe spory, że od czasu do czasu obłożony zo-
staje klątwą. Poszukiwania w tej dziedzinie zawsze prowadziły na tere-
ny niebezpieczne dla sumienia, ocierając się o fundamentalne kwestie
wiary.
      Badania nad urazem psychicznym zmuszają do spojrzenia na bez-
radność człowieka w świecie, a jednocześnie na istniejącą w ludzkiej natu-
rze zdolność do zła. Poszukujący staje się świadkiem straszliwych wyda-
rzeń. Jeśli w grę wchodzi naturalna katastrofa czy „zrządzenie losu", świa-
dek może bez przeszkód współczuć ofiarom. Kiedy jednak traumatyczne
wydarzenie jest dziełem ludzkich rąk, obserwator zostaje uwikłany w kon-
flikt między ofiarą a prześladowcą. Wówczas zachowanie moralnej neutral-
ności jest niemożliwe. Świadek zmuszony jest do zajęcia stanowiska.
17

i. i
       
Najłatwiej stanąć po stronie sprawcy nieszczęścia, ponieważ prześla-
dowca żąda od nas tylko bezczynności. Apeluje do powszechnej skłonności,
żeby „nie widzieć, nie słyszeć i milczeć". Ofiara przeciwnie — domaga się od
nas, byśmy wzięli na siebie część jej cierpienia. Ofiara żąda działania,
zaangażowania i pamięci. Leo Eitinger, psychiatra, który zajmował się by-
łymi więźniami hitlerowskich obozów koncentracyjnych, tak przedstawia
dramatyczny konflikt interesów między ofiarą a obserwatorem: „Społe-
czeństwo pragnie zapomnieć o wojnie i jej ofiarach, spuścić zasłonę milcze-
nia na wszystko, co bolesne i nieprzyjemne. Obie strony stają ze sobą
twarzą w twarz: ofiary, które być może chciałyby zapomnieć, ale nie mogą,
a naprzeciwko nich ludzie, którzy - często z nieuświadomionych, ale po-
ważnych powodów - nie tylko pragną zapomnieć, lecz z powodzeniem to
czynią. Konflikt ten [...] bywa bardzo bolesny dla obu stron. Słabszy [...]
przegrywa w tej niemej, nierównej walce".1
      Chcąc uniknąć odpowiedzialności za swoje zbrodnie, sprawca robi
wszystko, co w jego mocy, by doszło do zapomnienia. Głównymi jego sprzy-
mierzeńcami są tajemnica i milczenie. Jeśli tajemnica zostaje odkryta,
sprawca próbuje podważyć wiarygodność swojej ofiary. Jeśli nie może cał-
kowicie jej uciszyć, usiłuje upewnić się, że nikt nie będzie jej słuchał.
W tym celu przytacza argumenty o imponującej różnorodności: od bezczel-
nego zaprzeczenia po najbardziej wyrafinowane i eleganckie racjonalizacje.
Po każdym akcie przemocy można spodziewać się tych samych tłumaczeń:
wcale do tego nie doszło; ofiara kłamie; ofiara przesadza; ofiara sama jest
sobie winna; a w każdym razie czas zapomnieć o przeszłości i zacząć żyć
normalnie. Im potężniejszy prześladowca, tym większy ma wpływ na kreo-
wanie oraz interpretację rzeczywistości i tym bardziej prawdopodobne, że
jego punkt widzenia zwycięży.
      Argumenty sprawcy wydają się nie do odparcia, jeśli obserwator spo-
tyka się z nimi samotnie. Bez wsparcia innych świadek zwykle ulega poku-
sie, by odwrócić oczy.2 Dzieje się tak nawet wtedy, gdy ofiara jest podziwia-
nym i cenionym członkiem społeczeństwa. Żołnierze powracający z wojny,
nawet ci, którzy zostali uznani za bohaterów, skarżą się z goryczą, że nikt
nie chce znać prawdy o wojnie. Jeśli zaś ofiara już z definicji stoi na dys-
kryminowanej pozycji (tak jak kobieta czy dziecko), odkrywa często, że
najbardziej dramatyczne wydarzenia w jej życiu rozgrywają się poza ob-
rębem rzeczywistości uznawanej przez społeczeństwo. Nie ma sposobu na
opowiedzenie o swoich przejściach.
      Prowadzący badania nad urazem psychicznym muszą stale przeciw-
stawiać się owej tendencji do dyskredytowania ofiary lub usuwania jej
w cień. Przez wiele lat trwała zawzięta dyskusja nad tym, czy pacjenci
z objawami pourazowymi zasługują na opiekę i szacunek, czy raczej na
pogardę; czy naprawdę cierpią, czy też udająj czy ich opowieści są prawdzi-
we, czy fałszywe, a jeśli fałszywe, to czy są skutkiem chorej wyobraźni, czy
18

i

świadomego oszustwa. Pomimo bogatej literatury na temat urazu psychi-
cznego, głównym przedmiotem sporu jest wciąż podstawowa kwestia: czy
zjawiska te są wiarygodne i rzeczywiste.
      Notorycznie podważa się wiarygodność nie tylko pacjentów, lecz także
badaczy syndromów pourazowych. Klinicyści, którzy zbyt długo i szczegóło-
wo wysłuchują opowieści pacjentów z urazem, dla swoich kolegów po fachu
często stają się podejrzani, jak gdyby skażeni kontaktem z ofiarami. Bada-
cze, którzy zapędzają się na tym polu zbyt daleko poza granice konwencjo-
nalnych przekonań, mogą stać się obiektem swego rodzaju ostracyzmu.
      Utrzymanie w świadomości faktów przemocy wymaga społecznego
kontekstu, który afirmuje i chroni ofiarę; który stwarza przymierze między
ofiarą a świadkiem. Poszkodowana jednostka mogłaby odnaleźć ten kontekst
w relacjach z przyjaciółmi, partnerem i rodziną. Dla szerszego społeczeństwa
kontekst ten tworzą ruchy polityczne, które bronią praw słabszego.
      Systematyczne poznawanie problemu urazu psychicznego wymaga
zatem wsparcia ze strony świata polityki. Prawdę mówiąc, kwestią polity-
czną jest już samo przyzwolenie na prowadzenie i publiczne omawianie
tych poszukiwań. Badania nad urazem wojennym są możliwe tylko w kon-
tekście, który podważa celowość poświęcania życia młodych ludzi na polu
bitwy. Analogicznie, badania nad urazem w życiu seksualnym i rodzinnym
można prowadzić tylko pod takim warunkiem, że zakwestionowana zosta-
nie zasada, iż kobiety i dzieci znajdują się na pozycji podporządkowanej.
Postęp w tej dziedzinie nastąpi tylko wtedy, gdy badacze otrzymają po-
parcie ze strony ruchów politycznych, które będą na tyle silne, by uprawo-
mocnić przymierze między klinicystami a pacjentami oraz przeciwstawić
się zwykłym społecznym tendencjom do uciszania i zaprzeczania. Jeśli nie
istnieje takie silne zaplecze polityczne, aktywny proces przyjmowania do
wiadomości dramatycznych faktów ustępuje aktywnemu procesowi zapo-
minania. Stłumienie, dysocjacja i zaprzeczenie są zjawiskami typowymi
dla świadomości tak zbiorowej, jak i indywidualnej.
      #W ciągu ostatnich stu lat do publicznej świadomości trzykrotnie do-
chodziły różne formy psychicznego urazu. Za każdym razem badania w tej
dziedzinie rozkwitały w związku z jakimś ruchem politycznym. Jako pier-
wszy wyłonił się problem histerii, archetypowo kobiecego zaburzenia psy-
chicznego. Koncepcja histerii narodziła się w republikańskiej, antyklery-
kalnej atmosferze, która panowała we Francji pod koniec dziewiętnastego
wieku. W drugiej kolejności pojawiła się kwestia nerwicy frontowej czy
wojennej. Badania nad tym zaburzeniem rozpoczęły się w Anglii i Stanach
Zjednoczonych po pierwszej wojnie światowej i sięgnęły szczytu po wojnie
w Wietnamie. Tło polityczne stanowiło załamanie kultu wojny oraz rozwój
ruchów antywojennych. Wreszcie jako trzeci dotarł do świadomości publi-
cznej problem urazu powodowanego przemocą seksualną i rodzinną. Poli-
tycznego kontekstu dostarczyły organizacje feministyczne z Europy Za-
19

chodniej i Ameryki Północnej.$Nasze dzisiejsze rozumienie urazu psychicz-
nego opiera się na syntezie owych trzech odrębnych linii poszukiwań nau-
kowych.
#Heroiczny wiek histerii
Pod koniec XIX wieku przedmiotem wnikliwych studiów stało się — na
dwie dekady - zaburzenie zwane histerią. Termin ten był w owym czasie
tak powszechnie zrozumiały, że nikt nie zawracał sobie głowy opracowa-
niem dla niego naukowej definicji. Jak to ujął jeden z historyków, „przez
dwa i pół tysiąclecia histeria uważana była za dziwaczną chorobę, o obja-
wach niekonsekwentnych i niezrozumiałych. Większość lekarzy sądziła, że
przypadłość ta dotyka wyłącznie kobiety i bierze się z macicy".3 Dlatego też
chorobę nazwano „histerią". Inny badacz pisze, że histeria „była dramaty-
czną metaforą, do której uciekała się medycyna, kiedy mężczyźni natykali
się w kobietach na coś tajemniczego, nieokiełznanego".4
      Pierwsze poważne badania nad histerią podjął wybitny francuski
neurolog Jean-Martin Charcot. Areną jego naukowej działalności stało się
Salpetriere, rozległy kompleks szpitalny od dawna pełniący rolę przytułku
dla najciężej doświadczonych spośród paryskich nędzarzy: żebraków, pro-
stytutek i wariatów.$Dzięki Charcotowi ta zaniedbana instytucja podnie-
siona została do rangi świątyni nowoczesnej nauki, gdzie ściągali utalento-
wani i ambitni entuzjaści, pragnący pod kierunkiem mistrza studiować
w Paryżu nowe dyscypliny, takie jak neurologia czy psychiatria. Wśród
wielu znanych lekarzy, którzy odbyli pielgrzymkę do Salpętrire, znaleźli
się również Pierre Janet, William James oraz Zygmunt Freud.5
      Badania nad histerią, postrzegane jako ryzykowna ekspedycja w nie-
znane, budziły powszechne zainteresowanie. Doniesienia Charcota docie-
rały nie tylko do wąskich kręgów medycznych, lecz także do ludzi pióra
i polityków. Na jego „czwartkowe wykłady", niemalże jak na przedstawie-
nia teatralne, pchała się z całego Paryża „publiczność wszelkiej maści i au-
toramentu: pisarze, lekarze, aktorzy i aktorki u szczytu sławy, głośni
przedstawiciele półświatka; wszyscy zaś spragnieni byli nowości".6 Swoje
odczyty Charcot ilustrował pokazami na żywo, potwierdzającymi jego od-
krycia w dziedzinie histerii. W demonstracjach tych przedstawiano młode
kobiety, pensjonariuszki Salpętrire, które znalazły tam schronienie przed
stale obecną w ich dotychczasowym życiu przemocą, przed wyzyskiem
i gwałtem. Przytułek zapewniał im opiekę i poczucie bezpieczeństwa, ja-
hystera (gr.) - macica (przyp. red. poi.)
20

kich dotąd nie zaznały; te zaś pacjentki, które Charcot uczynił gwiazdami
swoich przedstawień, zawdzięczały szpitalowi coś w rodzaju sławy.
      Godny uznania był przede wszystkim fakt, że Charcot w ogóle odwa-
żył się zająć studiami nad histerią. Jego prestiż przydał wiarygodności
badaniom obszaru, który do tej pory nie zasługiwał w powszechnej opinii
na poważne naukowe traktowanie. Przedtem uważano histeryczki za sy-
mulantki, a leczenie ich pozostawiano hipnotyzerom i różnym „uzdrawia-
czom". Po śmierci Charcota Freud wynosił go pod niebiosa, obwołując pa-
tronem nieszczęśliwych, którzy dzięki niemu odzyskali godność: „Nikt ani
przez sekundę nie brał serio wypowiedzi histeryczki. Zasługa Charcota
polegała w pierwszym rzędzie na tym, że przywrócił temu zagadnieniu
należytą wagę. Coraz rzadziej pacjentka spotykała się z pogardliwym
uśmieszkiem niedowierzania. Nie musiała już wcale być tylko symulantką.
Charcot rzucił bowiem na szalę cały swój autorytet, aby przekonać świat
naukowy do prawdziwości i obiektywnego charakteru zjawiska histerii".7
      #Charcot podchodził do histerii — którą nazwał „wielką nerwicą" — na
sposób taksonomiczny. Podkreślał znaczenie dokładnej obserwacji, opisu
i klasyfikacji jej objawów, które obszernie dokumentował, nie tylko zre-
sztą na piśmie, lecz także za pomocą rysunków i fotografii. Koncentrował
się na tych objawach, które przypominały skutki uszkodzeń neurologicz-
nych: na paraliżu, utracie wrażliwości na bodźce, konwulsjach oraz amne-
zji. Do 1880 roku udało mu się dowieść, że są to objawy psychologiczne,
ponieważ można je sztucznie wywołać —jak również usunąć — przy użyciu
hipnozy.
      Chociaż Charcot drobiazgowo analizował objawy prezentowane przez
histeryczki, zupełnie nie interesował się życiem wewnętrznym swoich pa-
cjentek. Ich emocje miały dla niego znaczenie wyłącznie jako symptomy,
które należy skatalogować. Wypowiedzi chorych określał jako „wokaliza-
cje".$Jego postawę wobec pacjentek najlepiej ilustruje następujący cytat
- fragment sprawozdania pochodzący z jednego z jego „czwartkowych wy-
kładów", na którym Charcot, aby zademonstrować atak histerycznych
drgawek, posłużył się młodą kobietą wprowadzoną w trans hipnotyczny:
CHARCOT: Spróbujmy jeszcze raz nacisnąć w punkcie histeriogennym.
(Lekarz, mężczyzna, dotyka pacjentki w rejonie jajników.) No
i proszę. Bywa, że pacjentka nawet gryzie się w język, choć
zdarza się to bardzo rzadko. Proszę przyjrzeć się plecom - są
wygięte w łuk, jak to państwo znajdziecie w każdym pod-
ręczniku.
PACJENTKA:    Mamo, boję się.
CHARCOT: Proszę zwrócić uwagę na ten wybuch emocji. Jeśli nie prze-
rwiemy demonstracji, wkrótce przerodzi się on w zachowanie
epileptoidalne... (Pacjentka krzyczy znowu: „Och! Mamo!")
21

CHARCOT:    O, proszę, posłuchajmy tych krzyków. Chciałoby się powie-
dzieć, że to „wiele hałasu o nic".8
      Ambicją następców Charcota było przerosnąć mistrza i wskazać
przyczynę histerii. Szczególnie ostra rywalizacja toczyła się pomiędzy Ja-
netem a Freudem. Każdy z nich pragnął stać się tym, który dokona przeło-
mowego odkrycia.9 Wkrótce badacze przekonali się, że do osiągnięcia celu
nie wystarczy obserwacja i klasyfikacja histeryczek; trzeba jeszcze z nimi
rozmawiać. Przez krótkie dziesięciolecie ludzie nauki słuchali kobiet
z uwagą i szacunkiem nie spotykanym nigdy przedtem ani potem. Długie,
nierzadko wielogodzinne spotkania z pacjentkami były na porządku dzien-
nym. Pochodzące z tego okresu opisy przypadków czyta się niemal jak
zapis wspólnej pracy lekarza i pacjenta.
      Badania te przyniosły owoce.#Już w połowie lat dziewięćdziesiątych
dziewiętnastego stulecia Janet we Francji i Freud ze swoim współpracow-
nikiem Josephem Breuerem w Wiedniu doszli do uderzająco podobnych,
choć niezależnie sformułowanych wniosków: histeria jest skutkiem urazu
psychicznego. Spowodowane traumatycznym wydarzeniem reakcje emocjo-
nalne, z którymi pacjentka nie potrafi sobie poradzić, wywołują u niej
zmieniony stan świadomości, dający początek histerycznym symptomom.
Janet określał tę odmienioną świadomość jako „dysocjację"10; Breuer i Fre-
ud nazwali ją „podwójną świadomością".11
      Tak Janet, jak i Freud zdawali sobie sprawę, że zmieniony stan świa-
domości wywołany urazem psychicznym i trans uzyskany za pomocą hipno-
zy mają ze sobą wiele wspólnego. Według Janeta jednak zdolność do dyso-
cjacji, podobnie jak łatwość poddawania się hipnozie, dowodziła chwiejności
i braku odporności psychicznej. Breuer i Freud natomiast — wręcz przeciw-
nie - twierdzili, że histeria wraz z towarzyszącymi jej zmienionymi stanami
świadomości charakterystyczna jest dla „ludzi obdarzonych wybitnym inte-
lektem, stalową wolą i wyostrzonym zmysłem krytycznym".12
      Zarówno Janet, jak i Freud świadomi byli, iż somatyczne objawy
histerii są wyrazem maskowanych i całkowicie wypartych z pamięci nieby-
wale stresujących przeżyć. Janet opisywał swoje pacjentki z histerią jako
kierujące się „podświadomymi zafiksowanymi ideami", wspomnieniami
traumatycznego wydarzenia.13 Jak to ujęli Breuer i Freud w swoim nieza-
pomnianym podsumowaniu: „Histeryczki cierpią głównie z powodu wspo-
mnień".14
      Do roku 1895 badacze ci odkryli również, że objawy histerii ulegają
złagodzeniu, jeśli traumatyczne wspomnienia oraz towarzyszące im inten-
sywne emocje zostaną wydobyte z pokładów pamięci i ujęte w słowa. Ta
metoda leczenia legła u podstaw nowoczesnej psychoterapii. Janet nazywał
tę technikę „analizą psychologiczną", Breuer i Freud mówili o „abreakcji"
czy „katharsis", później zaś sam Freud zaczął posługiwać się terminem
22

„psycho-analiza". Autorką jednak najprostszego - a kto wie, czy nie naj-
trafniejszego — określenia była jedna z pacjentek Breuera; zdolna, inteli-
gentna, poważnie chora młoda kobieta, której personalia ukryto pod pseu-
donimem Anna O. Swój intymny dialog z Breuerem nazwała „leczeniem
rozmową".15$
      Współpraca między lekarzem a pacjentką nabrała cech wspólnej pod-
róży podjętej po to, by rozwiązać zagadkę histerii, jedyną zaś prowadzącą
do tego celu drogą była bolesna i drobiazgowa rekonstrukcja przeszłości.
Opisując przebieg leczenia pewnej pacjentki, Janet zauważył, iż w miarę
postępu terapii punkt ciężkości zaczął przesuwać się z ujawniania niedaw-
no doznanych urazów na eksplorację wydarzeń wcześniejszych. „Uchylając
zewnętrzną zasłonę złudzeń, pozwoliłem, by ukazały się stare i trwale zafi-
ksowane idee, które spoczywały na dnie jej umysłu. Kiedy i te zniknęły,
nastąpiła znacząca poprawa".16 Breuer natomiast w swoich relacjach na
temat pracy z Anną O. wspominał o „cofaniu się w przeszłość po nitce
pamięci".17
      Najdalej w tropieniu zagrożenia posuwał się Freud, co nieuchronnie
prowadziło go do konieczności eksploracji życia seksualnego jego pacjentek.
Mimo iż tradycja kliniczna już od czasów starożytnych wiązała objawy
histerii z kobiecym seksualizmem, nauczyciele Freuda — Charcot i Breuer
- zachowywali daleko idący sceptycyzm co do roli instynktu płciowego
w rozwoju histerii. Sam Freud był z początku nieufny wobec tej koncepcji:
„Kiedy zająłem się drugą pacjentką [...] byłem jak najdalszy od myśli, że
przyczyną histerii może być nerwica seksualna. Przybyłem świeżo ze szko-
ły Charcota i łączenie histerii z kwestią seksualizmu uważałem za obraźli-
we - podobnie zresztą reagowały na to pacjentki".18
      Taka zdolność do empatii oraz identyfikacji z reakcją chorej jest
charakterystyczna dla wczesnych prac Freuda na temat histerii. Przyta-
czane przez niego opisy przypadków zdradzają naturę tak owładniętą
pasją poznania, że gotową nawet do pokonania własnych oporów, by wy-
słuchać do końca. Freud dowiadywał się przerażających rzeczy. Jedna po
drugiej, pacjentki opowiadały mu o nadużyciach seksualnych, gwałcie
i kazirodztwie. „Cofając się w przeszłość po nitce pamięci", Freud wraz
z pacjentkami dowiadywał się, że pod niedawnymi, często stosunkowo
banalnymi doświadczeniami, które sprowokowały wystąpienie objawów
histerii, ukrywają się przerażające wspomnienia urazów z dzieciństwa.
Do roku 1896 Freud nabrał przekonania, że zgłębił przyczynę choroby
swoich podopiecznych. W swoim obejmującym osiemnaście przypadków
sprawozdaniu, zatytułowanym „Etiologia histerii", zawarł dramatyczne
stwierdzenie: „Stawiam zatem tezę, że każdy przypadek histerii ma swo-
je źródło w pojedynczym bądź wielokrotnym przedwczesnym doświadcze-
niu seksualnym, które miało miejsce w dzieciństwie, ale które można
wywołać ponownie przy pomocy psycho-analizy, pomimo upływu lat.
23

'--wr

'    I

Sądzę, że jest to bardzo ważne spostrzeżenie, swego rodzaju caput Nili
w dziedzinie neuropatologii".
      Dzisiaj, po stu latach, praca ta w dalszym ciągu w niczym nie ustę-
puje współczesnym klinicznym sprawozdaniom na temat skutków seksual-
nego wykorzystania w dzieciństwie. Jest napisana świetnie i ze zrozumie-
niem, doskonale uargumentowana i jasno wyłożona. Jej tytuł i pełen zaan-
gażowania ton sugerują, że Freud uważał swoje ustalenia za koronne
osiągnięcie w dziedzinie histerii.
      „Etiologia histerii" okazała się jednak ostatnią z publikacji kontynu-
ujących ten kierunek badań. W następnym roku Freud prywatnie wycofał
się z teorii o traumatycznym pochodzeniu histerii. Z jego korespondencji
wynika jasno, że coraz trudniej przychodziło mu pogodzić się z płynącymi
z jego hipotezy radykalnymi wnioskami na temat społeczeństwa. Histeria
panowała wśród kobiet powszechnie; Freud zatem — aby utrzymać w mocy
swoją teorię - musiałby upierać się przy tym, że owe, jak je nazwał, „akty
perwersji wobec dzieci" kwitły nie tylko wśród proletariatu Paryża, lecz
i w Wiedniu, gdzie prowadził praktykę lekarską, w szacownych mieszczań-
skich rodzinach. Była to koncepcja niewiarygodna i absolutnie nie do
przyjęcia.20
      Postawiony wobec takiego dylematu, Freud przestał słuchać swoich
pacjentek. Zapisem owego przełomu stał się głośny przypadek Dory — ostat-
nie ze studiów poświęconych przez Freuda histerii — którego lektura przy-
wodzi raczej na myśl skojarzenia z umysłowym pojedynkiem niż ze
współpracą lekarza z pacjentem. Związek między Freudem i Dorą określano
jako „wojnę emocjonalną".21 Freud w tym wypadku wciąż jeszcze uznawał
realność doświadczeń swojej pacjentki: ojciec wykorzystywał Dorę, dziew-
czynę w wieku dojrzewania, do wyrafinowanych seksualnych rozgrywek. Ni
mniej, ni więcej, tylko oferował córkę swoim przyjaciołom jako erotyczną
zabawkę. Freud zgodził się, że wśród uczuć targających Dorą obecne są
oburzenie i upokorzenie. Upierał się za to przy roztrząsaniu towarzyszącego
im podniecenia seksualnego, jakby chcąc dowieść, że sytuacja wykorzysta-
nia oznaczała spełnienie pragnień pacjentki. Kiedy Dora porzuciła terapię,
Freud uznał to za „akt zemsty" z jej strony.
      Zerwanie tego związku przypieczętowało kres ery współpracy między
ambitnym badaczem a pacjentką cierpiącą na histerię. Przez blisko sto
następnych lat chore znowu będą wyszydzane i nie dopuszczane do głosu.
Następcy Freuda żywili szczególną niechęć właśnie do buntowniczki Dory,
którą pewien jego uczeń opisał później jako Jedną z najbardziej odrażają-
cych histeryczek, jakie spotkał w życiu".22
      Na gruzach teorii o urazowym pochodzeniu histerii Freud stworzył
psychoanalizę. Dominująca koncepcja psychologiczna następnego stulecia
wyrosła z zaprzeczenia rzeczywistości oglądanej oczami kobiet.23 W cen-
trum zainteresowania badaczy pozostał seksualizm, ale społeczny kon-
24

tekst, w którym zachodzą seksualne relacje, zniknął z pola widzenia. Psy-
choanaliza zaczęła oznaczać poznawanie kalejdoskopu wewnętrznych fan-
tazji i pragnień, oderwane od realnego doświadczenia. Jeszcze w pierwszej
dekadzie XX wieku, bez powoływania się na wyniki badań klinicznych ani
na inne dowody podważające oskarżenia wysuwane przez jego pacjentki,
Freud obwieścił, iż chore opowiadające o przypadkach seksualnego wyko-
rzystania w dzieciństwie mijały się z prawdą: „Byłem w końcu zmuszony
przyznać, że owe sceny uwiedzenia tak naprawdę nigdy nie miały miejsca;
były to tylko fantazje, które moje pacjentki wyssały z palca."24
      Odwołując swoje teorie, Freud ostatecznie zamknął heroiczną erę
w dziejach studiów nad histerią. W następnym stuleciu ścieżka poszuki-
wań wytyczona przez Charcota i kontynuowana przez jego następców po-
padła w zapomnienie. Hipnoza i odmienne stany świadomości znowu zo-
stały zepchnięte w dziedzinę metafizyki. Badania nad urazem na tle psy-
chicznym stanęły w miejscu. Z czasem zaczęto twierdzić, że przypadki
histerii praktycznie przestały się pojawiać.25
      Ta dramatyczna zmiana perspektywy nie była dziełem jednego czło-
wieka. Aby zrozumieć, dlaczego badania nad histerią załamały się tak
kompletnie, a wielkie odkrycia tak prędko zostały zapomniane, trzeba na-
świetlić intelektualny i polityczny klimat epoki, który początkowo sprzyjał
podjęciu naukowych poszukiwań na tym polu.
      W dziewiętnastowiecznej Francji podstawowy konflikt polityczny
związany był z walką między rojalistami - zwolennikami państwowej religii
- a republikanami, żądającymi państwa świeckiego. Od wybuchu rewolucji
w 1789 roku spór ten siedmiokrotnie doprowadził do obalenia rządu. Po
ustanowieniu III Republiki w 1870 roku, konstruktorzy nowej, kruchej de-
mokracji rozpoczęli agresywną kampanię, mającą umocnić ich władzę
i zmniejszyć popularność ich głównego przeciwnika — Kościoła Katolickiego.
      Przywódcami republikanów byli w owym czasie przedstawiciele ros-
nącej w potęgę burżuazji, którzy do wszystkiego doszli własną pracą. Uwa-
żali się oni za kontynuatorów tradycji Oświecenia, zaangażowanych
w śmiertelne zmagania z siłami reakcji: arystokracją i klerem. Główne ba-
talie polityczne staczali na polu edukacji. Bitwy ideologiczne rozgrywały
się pod sztandarem braterstwa mężczyzn i wyzwolenia kobiet. Cytując Ju-
lesa Ferry, założyciela III Republiki: „Kobiety muszą należeć do nauki, bo
inaczej będą należeć do kościoła".26
      Charcot, syn niedawno wzbogaconego i znanego kupca, sam był sza-
cownym członkiem tej nowej, mieszczańskiej elity. W jego salonie spotykali
się ministrowie oraz inni notable III Republiki. Podobnie jak jego wysoko
postawieni znajomi, odczuwał potrzebę zaszczepienia innym świeckich, na-
ukowych poglądów. Przeprowadzona przez niego w latach siedemdziesią-
tych dziewiętnastego wieku modernizacja Salpetriere podjęta została w ce-
lu zademonstrowania niezrównanych zalet świeckich metod nauczania
25

i zarządzania szpitalem. Jego badania nad histerią miały zaś wykazać
wyższość światopoglądu świeckiego nad religijnym. Swoje czwartkowe wy-
kłady zamieniał w polityczny teatr. Uważał, że jego posłannictwem jest
pozyskanie dotkniętych histerią kobiet dla świata nauki.
      Studia nad histerią pozwoliły Charcotowi znaleźć naukowe wytłuma-
czenie takich zjawisk, jak stany opętania, ekstaza religijna, egzorcyzmy
i praktykowanie czarnej magii. Jednym z jego ukochanych przedsięwzięć
była retrospektywna diagnoza histerii w przekazach, którymi były dzieła
sztuki powstałe w ciągu minionych stuleci. Wraz z uczniem, Paulem Riche-
rem, opublikował zbiór średniowiecznych reprodukcji ilustrujących tezę, iż
ukazywane przez artystów przeżycia religijne można zaklasyfikować jako
objawy histerii.27 Zarówno Charcot, jak i jego następcy wdawali się
również w gorące dyskusje na temat współczesnych zjawisk mistycznych,
takich jak stygmaty, duchy i cudowne uzdrowienia. Charcota interesowały
szczególnie przypadki uleczeń, które -jak donoszono - miały miejsce w no-
wo wybudowanej świątyni w Lourdes. Janet zajmował się też amerykań-
ską sektą religijną Christian Science*. Uczeń Charcota, Desire Bournevil-
le, posługując się nowo ustalonymi kryteriami diagnostycznymi, starał się
wykazać, że wielce poważana ówcześnie stygmatyczka, młoda kobieta zna-
na jako Louise Lateau, była w rzeczywistości histeryczką. Przypadki takie
zaczęto postrzegać jako zjawiska z dziedziny patologii.28
      Istniały zatem głębsze polityczne przyczyny, które w końcu XIX wie-
ku doprowadziły Charcota i jego następców do podjęcia badań nad histerią.
Rozwikłanie zagadki tej choroby miało przypieczętować zwycięstwo świec-
kiego Oświecenia nad reakcyjnymi przesądami, jak również dowieść mo-
ralnej wyższości światopoglądu świeckiego. Swoje metody leczenia i opieki
nad histeryczkami przeciwstawiali naukowcy najokrutniejszym prakty-
kom inkwizycji. Charles Richet, uczeń Charcota, zanotował w 1880 roku:
„Wśród pacjentek zamkniętych w Salpetriere wiele jest takich, które przed
wiekami spalono by na stosie, których chorobę uznano by za zbrodnię".29
Dziesięć lat później podobne wnioski nasunęły się Williamowi Jamesowi:
„Spośród mnóstwa ofiar medycznej ignorancji przybranej w togę autoryte-
tu najgorzej wiodło się dotychczas histeryczkom; przyjście im z pomocą
i naprawienie niesprawiedliwości zaliczać się będą do najważniejszych hu-
manitarnych osiągnięć naszego pokolenia".30
      Jakkolwiek owi światli przedstawiciele świata nauki we własnych
oczach uchodzili za dobroczyńców i zbawców podnoszących kobiety z poni-
żenia, nawet przez moment nie przychodziło im do głowy postulowanie
społecznej równości kobiet i mężczyzn. Kobieta powinna być przedmiotem
* Christian Science jest religią i systemem lecznictwa (alternatywnym w stosunku do
uznawanego przez współczesny świat medyczny) stworzonym przez Mary Baker Eddy
i nauczanym przez Kościół Chrystusa (Church of Christ). (przyp. red. poi.)
26

badań i opieki, a nie samodzielnym podmiotem. Często ci sami ludzie,
którzy lansowali naukowe poglądy na histerię, bardzo stanowczo protesto-
wali przeciwko przyjmowaniu kobiet na wyższe studia i na odpowiedzialne
stanowiska, przeciwstawiali się też zdecydowanie przyznaniu kobietom
prawa do głosowania.
      W pierwszych latach III Republiki ruch feministyczny był jeszcze
stosunkowo słaby. Do późnych lat siedemdziesiątych dziewiętnastego wieku
organizacje kobiece nie miały nawet prawa do zwoływania publicznych
zgromadzeń ani do publikowania własnej literatury. Na Pierwszym Między-
narodowym Kongresie Praw Kobiet, który odbył się w Paryżu w 1878 roku,
zwolennicy sufrażystek nie zostali dopuszczeni do głosu, gdyż ich poglądy
uważano za zbyt rewolucyjne.31 Obrońcy praw kobiet, rozumiejąc, że ich
losy zależą od tego, czy nowa, krucha demokracja zdoła się utrzymać, często
skłonni byli podporządkować interesy swojego ugrupowania nadrzędnemu
celowi - zachowaniu konsensu w republikańskiej koalicji.
      W następnym pokoleniu nowemu ustrojowi przestało jednak cokol-
wiek zagrażać. Republikański, świecki rząd utrzymał się we Francji przy
władzy i odnosił sukcesy. Pod koniec dziewiętnastego wieku wojnę wydaną
duchowieństwu można było uznać za wygraną. Jednocześnie coraz trudniej
było postępowym i wykształconym ludziom występować w roli obrońców
kobiet, te bowiem same ośmielały się teraz zabierać głos w swoim imieniu.
Ruch feministyczny, tak aktywny wśród okrzepłej już demokracji angiel-
skiej i amerykańskiej, zaczął rozprzestrzeniać się również w kontynental-
nej Europie. Francuskie feministki coraz bardziej stanowczo występowały
w obronie praw kobiet; niektóre nawet otwarcie krytykowały założycieli
republiki i kwestionowały humanitarność ich pobudek. Pewna feministycz-
na pisarka oskarżyła Charcota o „wiwisekcję na kobietach pod pretekstem
badań nad chorobą", a także o wrogość w stosunku do kobiet, które zdecy-
dowały się na karierę medyczną.32
      Na przełomie wieków polityczny impuls, który zapoczątkował heroi-
czną erę w dziejach histerii, stracił na sile; nie było już żadnych powodów,
by ludzie nauki kontynuowali badania, które i tak już za daleko ich zapro-
wadziły. Studia nad histerią wciągnęły badaczy w świat transu, emocji
i seksu. Wymagały od nich, by słuchali kobiet znacznie uważniej, niż za-
mierzali, i by dowiadywali się znacznie więcej, niż tego chcieli. Z pewnością
nigdy nie planowali zajmować się urazami seksualnymi kobiet. Dopóki
badania nad histerią stanowiły element ideologicznej krucjaty, odkrycia na
tym polu zyskiwały powszechny aplauz, a naukowców podziwiano za wiel-
koduszność i odwagę. Gdy jednak polityczny bodziec osłabł, ci sami bada-
cze poczuli się zażenowani charakterem własnych odkryć i swoim zaanga-
żowaniem w sprawy pacjentek.
      Odwrót ten zaznaczył się jeszcze przed śmiercią Charcota (w roku
1883), który bywał często zmuszany do bronienia wiarygodności swoich pu-
27

blicznych pokazów, robiących niegdyś taką furorę wśród paryskiej socjety.
Szeroko krążyły plotki, jakoby w przedstawieniach tych pokazywano kobiety
szczególnie podatne na sugestię, te zaś - świadomie bądź nie - odgrywały
scenariusz podyktowany im przez lekarza. Pod koniec życia Charcot najwy-
raźniej żałował, że w ogóle podjął ten kierunek badań.33
      W tym samym czasie gdy Charcot wycofał się z badań nad histerią,
Breuer również porzucił świat kobiet i ich emocjonalnie zaangażowanych
związków. Pierwsze w historii „leczenie rozmową" zakończyło się pospieszną
ucieczką Breuera przed Anną O. Być może na decyzji o zerwaniu tego konta-
ktu zaważyły problemy osobiste, jako że żona Breuera nie potrafiła ścierpieć
jego zafascynowania niezwykłą młodą kobietą. Zupełnie niespodziewanie
Breuer przerwał terapię i zarzucił sesje, które odbywały się prawie codzien-
nie od ponad dwóch lat. Ta nagła rezygnacja z leczenia spowodowała kryzys
nie tylko u pacjentki, którą trzeba było hospitalizować, lecz prawdopodobnie
i u lekarza, przerażonego nieoczekiwanie głębokim przywiązaniem pacjentki.
Opuścił ostatnią sesję z Anną O. „zlany zimnym potem".34
      Chociaż Breuer opublikował później wspólnie z Freudem historię te-
go niezwykłego przypadku, do swoich badań podchodził ostrożnie i często
dręczony bywał wątpliwościami. Szczególnie niepokoiło go, że badając sym-
ptomy histerii, raz po raz natrafiał u ich źródeł na świadectwa nadużycia
seksualnego. Freud skarżył się na niego swojemu zaufanemu, Wilhelmowi
Fliessowi: „Nie tak dawno temu Breuer wygłosił przed środowiskiem lekar-
skim przemowę na mój temat, przedstawiając siebie jako nawróconego na
wiarę w seksualną etiologię histerii. Kiedy mu za to w cztery oczy podzię-
kowałem, zepsuł mi przyjemność, mówiąc: »A jednak, pomimo wszystko
w to nie wierzę^'.35
      Freud w swoich poszukiwaniach najdalej ze wszystkich zapuścił się
w nieznaną rzeczywistość kobiecego życia. Odkrycie, że źródłem histerii
jest wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie, wykraczało poza granice
tego, w co społeczeństwo mogło uwierzyć, i spowodowało całkowity ostra-
cyzm ze strony środowiska zawodowego. „Etiologia histerii", która miała
przynieść Freudowi sławę, spotkała się z całkowitym milczeniem zarówno
starszych kolegów po fachu, jak i równieśników. Krótko po wydaniu książ-
ki pisał do Fliessa: „Nie mógłbym być już bardziej osamotniony: wydano
rozkaz, by wszyscy się ode mnie odwrócili; tonę we mgle".36
      Późniejszy odwrót Freuda od badań nad urazem psychicznym przez
wielu uważany jest za skandaliczny.37 Odwołanie własnych odkryć traktu-
je się jako akt tchórzostwa.38 Wydaje się jednak, że taki demoniczny atak
stanowi kuriozalny relikt epoki Freuda, kiedy postęp naukowy postrzega-
ny był jako prometejski akt samotnego geniusza. Nieważne, jak przekony-
wujące były argumenty Freuda, jak uzasadnione były jego spostrzeżenia;
jego odkrycia nie mogły uzyskać akceptacji, skoro brakowało politycznego
i społecznego kontekstu wspierającego badania nad histerią, niezależnie od
28

ich kierunku. Kontekst taki nigdy nie pojawił się w Wiedniu, a we Francji
szybko przeminął. Janet, rywal Freuda, który nigdy nie wyrzekł się swojej
urazowej teorii histerii i nigdy nie opuścił swych pacjentek, dożył czasów,
kiedy zapomniano o jego pracach i odrzucono poglądy.
      Z czasem stosunek Freuda do odrzuconej urazowej teorii histerii
stawał się coraz bardziej dogmatyczny. Człowiek, który zapędził się najda-
lej w swych poszukiwaniach i najpełniej wyraził sens swoich obserwacji,
w późniejszych latach uciekł się do najbardziej bezwzględnego zaprzecze-
nia i dezawuacji własnych pacjentek. Chociaż Freud nadal koncentrował
się na ich życiu seksualnym, nie wierzył już, że kobiety są obiektem rzeczy-
wistego nadużycia. Z zaciekłością, która doprowadziła do jeszcze większego
skomplikowania teorii, upierał się, że akty seksualnego wykorzystania, na
które skarżyły się jego pacjentki, były jedynie ich wymysłem i przedmiotem
tęsknoty.
      Całkowite wycofanie się Freuda łatwiej zrozumieć, jeśli weźmiemy
pod uwagę, jak ciężkiej próbie został poddany. Gdyby pozostał wierny swo-
jej teorii, musiałby zdać sobie sprawę z seksualnego ucisku kobiet i dzieci.
Jedyne potencjalne źródło intelektualnego potwierdzenia i poparcia stano-
wić mógł raczkujący ruch feministyczny, który podważał ceniony przez
Freuda patriarchalny system wartości. Przymierze z taką organizacją było
rzeczą nie do pomyślenia dla człowieka o przekonaniach politycznych i am-
bicjach zawodowych Freuda. Wycofując się z badań nad urazem psychicz-
nym, jednocześnie zdystansował się od kobiet. Zaczął pracować nad teorią
ludzkiego rozwoju, w której podstawowymi punktami doktryny są niższość
i kłamliwość „słabej płci".39 W antyfeministycznej atmosferze politycznej
koncepcja ta kwitła i cieszyła się powodzeniem.
      Jedyną osobą, która wyciągnęła logiczne wnioski z poszukiwań na
polu histerii, była pacjentka Breuera, Anna O. Kiedy Breuer zerwał tera-
pię, przez kilka lat czuła się bardzo źle. A potem wyzdrowiała. Niema
histeryczka, która odkryła „leczenie rozmową", odnalazła swoje miejsce
- i zdrowie - w ruchu wyzwolenia kobiet. Pod pseudonimem Paul Berthold
przetłumaczyła na niemiecki klasyczny traktat Mary Wollstonecraft „O-
brona praw kobiet" (A Vindication of the Rights of Women) i sama napisała
sztukę „Prawa kobiet" (Women's Rights). Pod prawdziwym nazwiskiem,
jako Bertha Pappenheim, stała się wybitną feministyczną działaczką spo-
łeczną, intelektualistką i organizatorką. W trakcie długiej i owocnej karie-
ry prowadziła sierociniec dla dziewcząt, założyła organizację feministyczną
dla kobiet żydowskich, a także podróżowała po Europie i Bliskim Wscho-
dzie, prowadząc kampanię przeciwko seksualnemu wykorzystywaniu ko-
biet i dzieci. Jej poświęcenie, energia i oddanie sprawie stały się legendar-
ne. Jak to ujęła jedna z jej współpracownic: „W tej kobiecie krył się wulkan.
[...] Walcząc przeciwko wykorzystywaniu kobiet i dzieci, odczuwała niemal
fizyczny ból".40 Po jej śmierci filozof Martin Buber napisał: „Nie tylko
29

podziwiałem ją, lecz również kochałem, i będę kochał do dnia swojej śmier-
ci. Zdarzają się ludzie wielkiego ducha, bywają też ludzie z pasją - oba te
typy występują znacznie rzadziej, niż nam się wydaje. Jeszcze rzadziej
można zetknąć się z człowiekiem o wielkim duchu i z pasją. Ale najrzadziej
spotyka się namiętnego ducha. Taką właśnie kobietą była Bertha Pappen-
heim. Cześć jej pamięci. Pozostanie z nami na zawsze".41 Jej ostatnią wolą
było, by każdy, kto przyjdzie na jej grób, zostawił tam mały kamyk, „jako
cichą obietnicę [...], że będzie wypełniać misję kobiecych obowiązków i ko-
biecych radości [...] odważnie i bez wahania".42
Urazowe nerwice wojenne
Po wybuchu pierwszej wojny światowej społeczeństwo ponownie zostało
zmuszone do uświadomienia sobie realności urazu psychicznego. W ciągu
czterech lat owa wojna na wyczerpanie zabiła ponad osiem milionów ludzi.
Kiedy skończyła się masakra, w gruzach leżały cztery europejskie mocar-
stwa, a wraz z nimi wartości i przekonania, które stanowiły podstawę za-
chodniej cywilizacji.
      Jednym z wielu złudzeń zniweczonych przez wojnę było wyobrażenie
o męskim honorze i wojskowej chwale podczas boju. Siedzący w okopach
mężczyźni, nieprzerwanie narażeni na okropności pola bitwy, załamywali
się w zastraszającej liczbie. Skazani na ciasnotę i bezradność, wystawieni
na ciągłe niebezpieczeństwo zagłady i bez chwili wytchnienia zmuszani do
patrzenia na kalectwo i śmierć towarzyszy, niektórzy żołnierze zaczęli za-
chowywać się jak rozhisteryzowane kobiety. Krzyczeli i nie potrafili opano-
wać szlochu. Zastygali jak sparaliżowani i nie mogli się poruszyć. Odbiera-
ło im mowę i nie reagowali na bodźce. Tracili pamięć i zdolność do odczu-
wania emocji. Liczba psychicznych zaburzeń była tak wielka, że gwałto-
wnie wzrosło zapotrzebowanie na szpitale, które mogłyby pomieścić po-
szkodowanych. Według jednego z brytyjskich szacunków, załamania ner-
wowe stanowiły 40% strat na polu walki. Władze wojskowe usiłowały za-
tajać dane o zaburzeniach psychicznych, gdyż miały one demoralizujący
wpływ na społeczeństwo.43
      Początkowo objawy załamania nerwowego tłumaczono przyczynami
fizjologicznymi. Brytyjski psycholog Charles Myers, który opisał kilka pier-
wszych przypadków, sądził, że przyczyną zaburzeń jest wstrząs wywołany
przez uderzający odłamek, i syndrom ten określił jako „shell shock" (do-
słownie: wstrząs wywołany uderzeniem odłamka).44 Nazwa przyjęła się,
chociaż wkrótce stało się jasne, że podobne zaburzenia występowały u żoł-
nierzy, którzy nie odnieśli żadnych obrażeń fizycznych. Stopniowo psychia-
30

trzy wojskowi zmuszeni byli uznać, że objawy nerwicy frontowej należy
przypisać urazowi psychicznemu. Stres emocjonalny spowodowany długo-
trwałym wystawieniem na ryzyko nagłej śmierci wystarczał, aby wywołać
u mężczyzn neurotyczny syndrom przypominający histerię.
      Kiedy nie można było już zaprzeczyć istnieniu nerwicy wojennej, spór
lekarzy - tak jak poprzednio, w wypadku histerii — skoncentrował się na
moralnych cechach poszkodowanych osób. Z punktu widzenia tradycjona-
listów, normalny żołnierz powinien chlubić się walką i nie zdradzać nawet
śladu emocji. Z pewnością nie powinien poddawać się przerażeniu. Mężczy-
zna, u którego rozwinęła się nerwica wojenna, w najlepszym wypadku miał
słabszy organizm, w najgorszym zaś — był symulantem i tchórzem. W lite-
raturze medycznej z tego okresu pacjenci tacy określani są mianem „moral-
nych inwalidów".45 Niektórzy przedstawiciele władz wojskowych utrzymy-
wali, że ludzie ci w ogóle nie zasługują na leczenie i że powinni zostać
postawieni przed sądem wojennym lub wyrzuceni z armii, a nie traktowani
jak pacjenci.
      Najbardziej wpływowym zwolennikiem tradycyjnych poglądów był
brytyjski psychiatra Lewis Yealland. W 1918 roku wydał on rozprawę pt.
„Zaburzenia histeryczne", w której opowiadał się za „leczeniem" polegają-
cym na zawstydzaniu, groźbach i karach. Objawy histeryczne, takie jak
niezdolność do wydobycia głosu, utrata wrażeń zmysłowych lub paraliż,
leczono elektrowstrząsami. Pacjentów ostro strofowano za lenistwo
i tchórzostwo. Ci, u których dostrzegano „ukrytego wroga negatywizmu",
straszeni byli sądem wojennym. Yealland opisuje przypadek, kiedy chcąc
leczyć oniemiałego pacjenta, przywiązał go do krzesła i aplikował wstrzą-
sy, przystawiwszy elektrody do krtani nieszczęśnika. „Terapia" trwała
wiele godzin bez rezultatu, dopóki pacjent w końcu nie przemówił. W tra-
kcie stosowania wstrząsów Yealland napominał chorego: „Pamiętaj, mu-
sisz zachowywać się jak bohater, bo tego wszyscy od ciebie oczekują. [...]
Człowiek, który brał udziałów tylu walkach, powinien lepiej nad sobą
panować".46
      Postępowi przedstawiciele świata medycyny argumentowali nato-
miast, że nerwica wojenna jest autentycznym zaburzeniem psychicznym,
które może występować u żołnierzy o wysokim poziomie moralnym. Opo-
wiadali się za humanitarnym leczeniem opartym na zasadach psychoanali-
zy. Orędownikiem owego bardziej liberalnego podejścia był W. H. Rivers,
lekarz obdarzony wszechstronnym umysłem, profesor neurofizjologii, psy-
chologii i antropologii. Jego najsławniejszym pacjentem był młody oficer,
Siegfried Sassoon, który wyróżnił się niezwykłą odwagą na polu bitwy oraz
pisanymi przez siebie wierszami wojennymi. Sassoon zwrócił powszechną
uwagę, kiedy - wciąż jeszcze nosząc mundur - wstąpił do ruchu pacyfisty-
cznego i potępił wojnę. Jego „Deklaracja żołnierza", napisana w 1917 roku,
brzmi jak współczesny manifest antywojenny:
31

1   I

Moje oświadczenie jest świadomym protestem przeciwko władzom wojskowym,
albowiem jestem przekonany, że wojna jest celowo przedłużana przez tych,
w których mocy jest jej zakończenie.
Jestem żołnierzem i wierzę, że działam dla dobra innych żołnierzy. Jestem
przekonany, że tocząca się obecnie wojna, którą wstępując do wojska trakto-
wałem jako wojnę obronną i wyzwoleńczą, zmieniła się dziś w wojnę zaczepną,
mającą na celu dalsze podboje. [...] Byłem świadkiem i sam doświadczyłem
cierpień, na które skazani są żołnierze; nie mogę już dłużej brać udziału w prze-
dłużaniu tych cierpień dla celów, które w moim przekonaniu są złe i niespra-
wiedliwe.47
      W obawie że Sassoon zostanie postawiony przed sądem wojennym,
poeta Robert Graves (będący podówczas również oficerem) dopomógł umie-
ścić go w szpitalu pod opieką Riversa. W ten sposób antywojenne oświad-
czenie można było przypisać załamaniu nerwowemu. Chociaż Sassoon nie
był jeszcze zupełnie rozbity, „jego nerwy — jak to określił Graves — były
nadszarpnięte".48 Był niespokojny i poirytowany, dręczyły go koszmary.
Z powodu swego impulsywnego ryzykanctwa i nierozważnego wystawiania
się na niebezpieczeństwo otrzymał przydomek „Szalonego Jacka". Współ-
cześnie objawy te z pewnością kwalifikowałyby go do diagnozy wstrząsu
pourazowego.
      Terapia, którą Rivers zastosował wobec Sassoona, miała zademon-
strować wyższość humanistycznego, oświeconego podejścia nad karzącą
postawą tradycjonalistów. Celem leczenia — jak to bywa zawsze w ramach
medycyny wojskowej — miało być doprowadzenie pacjenta do powrotu na
front. Rivers nie kwestionował tego celu. Argumentował jednak za skutecz-
nością terapii polegającej na rozmowie. Sassoon nie był zawstydzany, lecz
traktowano go uprzejmie i z szacunkiem. Nie uciszano, lecz zachęcano do
swobodnego pisania i mówienia o okropnościach wojny. Reakcją Sassoona
była wdzięczność: „Natychmiast poczułem się z nim bezpiecznie; wydawało
się, że wie o mnie wszystko. [...] Dałbym wiele za parę płyt z nagraniem
moich rozmów z Riversem. Najważniejsze jest dla mnie teraz wspomnienie
tego wielkiego, dobrego człowieka, który zaofiarował mi swoją przyjaźń
i przewodnictwo".49
      Psychoterapia Riversa została uwieńczona sukcesem. Jego sławny
pacjent publicznie odwołał swoje pacyfistyczne oświadczenie i powrócił
na front. Postąpił tak, chociaż nie zmienił swoich przekonań politycz-
nych. Do powrotu skłoniła go lojalność wobec towarzyszy, którzy nadal
walczyli, poczucie winy, że nie dzieli z nimi cierpień, i rozpacz z powodu
bezskuteczności swojego samotnego protestu. Rivers zaś, poszukując hu-
manitarnej formy leczenia, ustanowił dwie zasady, które przejęli amery-
kańscy psychiatrzy wojskowi podczas następnej wojny. Udowodnił, że
— po pierwsze — ludzie o niekwestionowanej odwadze mogą zostać opano-
32

ł

wani przez strach nie do zniesienia, a po drugie - że najskuteczniejszą
motywacją do pokonania tego strachu jest coś silniejszego niż patriotyzm,
abstrakcyjne zasady czy nienawiść do wroga. Jest to wzajemna miłość
towarzyszy broni.
      Sassoon ocalał, ale podobnie jak wielu weteranów z urazem wojen-
nym, do końca swoich dni pozostał skazany na ponowne przeżywanie trau-
matycznych wydarzeń. Poświęcił się pisaniu wspomnień z czasów wojny,
aby nie zaginęła pamięć o tych, którzy z niej nie wrócili, i by propagować
pacyfizm. Chociaż wyleczył swoje „nadszarpnięte nerwy" na tyle skutecz-
nie, że mógł prowadzić produktywne życie, prześladowała go świadomość,
że inni nie mieli tyle szczęścia:
Nerwica frontowa. Jakże wiele krótkich bombardowań pozostawiło długotrwałe
ślady w pamięci żołnierzy, którzy nierzadko ze śmiechem spoglądali na swoich
kolegów, kiedy wokół szalało piekło. Sądny dzień nie nadszedł dla nich wtedy,
lecz przychodzi teraz: w pocie i dusznościach nocnych koszmarów, w paraliżu
rąk i nóg, w zacinaniu się słów. I, co najgorsze, w zniszczeniu tych cech chara-
kteru, dzięki którym byli tak waleczni, bezinteresowni i wielkoduszni - dla pra-
wdziwie szlachetnych ludzi był to najstraszniejszy efekt nerwicy wojennej. [...]
Żołnierze ci cierpieli w imię ojczyzny - i to ojczyzna winna udowodnić, że ich
męczeństwo nie było tylko jednym wielkim oszustwem.50
      W kilka lat po zakończeniu wojny zainteresowanie medycyny tema-
tem urazu psychicznego ponownie osłabło. Chociaż zamknięte sale szpitali
dla weteranów nadal zatłoczone były ludźmi cierpiącymi na długotrwałe
zaburzenia psychiczne, ich obecność stała się niewygodna dla świata cywil-
nego, który pragnął zapomnieć.
      W 1922 roku młody psychiatra amerykański, Abram Kardiner, po-
wrócił do Nowego Jorku z wieloletniego pobytu w Wiedniu, gdzie poddał się
psychoanalizie u samego Freuda. Marzył o dokonaniu wielkiego odkrycia.
„Czyż istnieje wspanialsza przygoda - myślał - niż stać się Kolumbem
w stosunkowo nowej dziedzinie nauki?"51 Kardiner zaczął prowadzić pry-
watną praktykę psychoanalizy, a trzeba wiedzieć, że w owych czasach
w Nowym Jorku działało może z dziesięciu psychoanalityków. Pracował też
w klinice psychiatrycznej pod patronatem Biura do Spraw Weteranów,
gdzie widział wielu ludzi z nerwicą wojenną. Niepokoiło go natężenie ich
objawów i własna bezradność. Zapamiętał szczególnie pewnego mężczyznę,
którego leczył przez rok bez żadnego rezultatu. Kiedy później pacjent mu
dziękował, Kardiner zaprotestował: „Przecież nic dla ciebie nie zrobiłem.
Na pewno nie wyleczyłem twojej choroby". „Doktorze - odparł pacjent.
- Pan przynajmniej próbował. Tułałem się po szpitalach dla weteranów
przez wiele lat i wiem, że oni nawet nie próbują, że tak naprawdę nic ich to
nie obchodzi. Ale pana to obchodziło".52

I

       Później Kardiner zdał sobie sprawę, że „nie kończący się koszmar"
jego własnego wczesnego dzieciństwa — bieda, głód, zaniedbanie, przemoc
w rodzinie i przedwczesna śmierć matki - wpłynął na kierunek jego zainte-
resowań intelektualnych i pozwolił mu identyfikować się z weteranami.53
Długo usiłował opracować koncepcję urazu wojennego w ramach teorii psy-
choanalizy, ale w końcu uznał to zadanie za niemożliwe i zrezygnował
z niego, robiąc dużą karierę najpierw na polu psychoanalizy, a potem - tak
jak jego poprzednik, Rivers — w dziedzinie antropologii. W 1939 razem
z antropologiem Córą du Bois napisał źródłowy tekst „Jednostka i jej społe-
czeństwo".
      Dopiero po napisaniu tej książki mógł powrócić do tematyki urazu.
Tym razem jego bazą teoretyczną była antropologia, która uznawała
wpływ „rzeczywistości społecznej" i umożliwiła mu zrozumienie urazu psy-
chicznego. W 1941 roku Kardiner opublikował wyczerpujące studium klini-
czne i teoretyczne, „Pourazowe nerwice wojenne" {The Traumatic Neuroses
of War), w którym uskarżał się na okresową amnezję społeczeństwa, wciąż
utrudniającą badania w tej dziedzinie:
W ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat kwestia zaburzeń neurotycznych spo-
wodowanych przez wojnę traktowana była niezwykle kapryśnie tak przez opinię
publiczną, jak i przez psychiatrów. Społeczeństwo straciło zainteresowanie tym
tematem, choć po pierwszej wojnie światowej było ono bardzo duże; zobojęt-
niał również świat medyczny. Dlatego też omawiane stany psychiczne nie są
przedmiotem ciągłego badania [...], lecz tylko okresowych starań, i to niezbyt
pilnych. Jest to jedna z przyczyn, dla których status weteranów wojennych tak
się pogorszył. [...] Należy ubolewać, że - choć nie dotyczy to psychiatrii w ogóle
- każdy badacz, który podejmuje ten temat, uważa za swój święty obowiązek
rozpocząć od zera i pracować nad tym problemem tak, jak gdyby nikt wcześniej
nic w tej mierze nie osiągnął.54
      Kardiner sformułował do dziś przyjmowaną charakterystykę klinicz-
ną syndromu pourazowego. Jego koncepcje teoretyczne bardzo przypomina-
ły definicje histerii proponowane przez Janeta u schyłku dziewiętnastego
wieku. Kardiner zdawał sobie sprawę, że nerwica wojenna jest w istocie
formą histerii. Wiedział jednak również, że określenie to nabrało tak pejora-
tywnego znaczenia, iż samo jego użycie dyskredytowało pacjentów: „Kiedy
słyszymy słowo »histeryczny« [...], w społecznym odbiorze oznacza to osobę
pasożytniczą, która usiłuje wyłudzić coś za darmo. Ofiara tego typu nerwicy
nie znajduje zatem współczucia u otoczenia [...] ani u psychiatrów, którzy
często używają [...] słowa „histeryczny", chcąc powiedzieć, że daną osobę
cechuje jakaś nieuleczalna nikczemność, zboczenie lub słaba wola".55
      Z początkiem drugiej wojny światowej odnowiło się zainteresowanie
ludzi medycyny nerwicą wojenną. W nadziei, że odkryją szybką, skuteczną
34

metodę, psychiatrzy wojskowi próbowali zdjąć odium z ofiar reakcji streso-
wych na polu bitwy. Po raz pierwszy uświadomiono sobie, że każdy czło-
wiek może załamać się pod ostrzałem i że zaburzenia psychiczne pozostają
w prostej zależności od wielkości niebezpieczeństwa na polu bitwy. Sporo
wysiłku włożono wręcz w próby ustalenia, jak długi okres przebywania
w warunkach frontowych prowadzi do załamania psychicznego. Rok po
zakończeniu wojny dwóch amerykańskich psychiatrów, J. W. Appel i G. W.
Beebe, stwierdziło, że 200-240 dni na froncie wystarczy, aby załamać na-
wet najsilniejszego żołnierza: „Nie istnieje coś takiego, jak przyzwyczajenie
do »warunków frontowych«. Każda chwila pobytu na polu bitwy powoduje
tak wielkie napięcie, że żołnierze załamują się proporcjonalnie do wielkości
niebezpieczeństwa i czasu jego trwania. W trakcie działań wojennych szko-
dy psychiczne są równie nieuniknione, jak rany od kul i odłamków".56
     Amerykańscy psychiatrzy skoncentrowali się na zidentyfikowaniu
czynników, które mogłyby uchronić przed gwałtownym załamaniem lub pro-
wadzić do szybkiego wyleczenia. Ponownie odkryli to, co udowodnił Rivers,
lecząc Sassoona: potęgę związków emocjonalnych pomiędzy walczącymi ra-
mię w ramię mężczyznami. W 1947 roku Kardiner zrewidował swój klasycz-
ny tekst we współpracy z Herbertem Spiegelem, psychiatrą, który właśnie
zakończył leczenie żołnierzy na froncie. Kardiner i Spiegel przekonywali, że
najlepszą ochroną przed przemożnym strachem są silne więzi między żoł-
nierzem, jego oddziałem i dowódcą. Podobne spostrzeżenia poczynili psy-
chiatrzy Roy Grinker i John Spiegel, którzy stwierdzili, że w sytuacji stałe-
go zagrożenia żołnierze popadają w skrajną zależność emocjonalną od re-
szty grupy oraz od swego dowódcy. Zaobserwowali, że najlepszą ochroną
przed załamaniem psychicznym jest wysokie morale małego oddziału bojo-
wego i jego dowódcy.57
      Strategie terapeutyczne opracowane podczas drugiej wojny światowej
były tak zaplanowane, aby leczony żołnierz był w jak najmniejszym stopniu
odseparowany od reszty oddziału. Władze preferowały szybką interwencję
jak najbliżej linii frontu, aby żołnierz mógł natychmiast powrócić do swojej
jednostki.58 Poszukując szybkiej i skutecznej metody leczenia, psychiatrzy
wojskowi jeszcze raz odkryli znaczenie, które odmienne stany świadomości
mają dla urazu psychicznego. Stwierdzili, że sztucznie wywołane zmiany
świadomości mogą umożliwić uzyskanie dostępu do traumatycznych wspo-
mnień. Kardiner i Spiegel do indukowania takich stanów stosowali hipnozę,
natomiast Grinker i Spiegel używali amytalu sodowego, nazywając swoją
technikę „narkosyntezą". Tak jak we wczesnej pracy z pacjentkami z histe-
rią, celem „leczniczej rozmowy" było przypomnienie sobie i oczyszczające
(katartyczne), ponowne przeżycie traumatycznych wydarzeń wraz ze wszy-
stkimi towarzyszącymi im emocjami: przerażeniem, gniewem i żalem.
      Psychiatrzy, którzy wprowadzali te techniki, zdawali sobie sprawę,
że wyrzucenie z siebie traumatycznych wspomnień samo w sobie nie wy-
35

starcza do trwałej poprawy. Kardiner i Spiegel ostrzegali, że chociaż zasto-
sowanie hipnozy może szybko umożliwić odzyskanie pamięci, samo do-
świadczenie katharsis jest bezużyteczne. Wyjaśniali, że hipnoza nie pomo-
że, jeśli „nie nastąpią po niej odpowiednie działania".59 Grinker i Spiegel
również zauważyli, że leczenie pozostanie nieskuteczne, jeżeli wspomnie-
nia wywołane pod wpływem amytalu sodowego nie zostaną zintegrowane
z całością świadomości. Ich zdaniem skutki urazu wojennego „to nie napis
kredą na tablicy, którą można potem wytrzeć do czysta. Pobyt na froncie
pozostawia w umyśle trwały ślad i zmienia człowieka tak radykalnie, jak
każde dramatyczne doświadczenie życiowe".60
      Owe celne spostrzeżenia były jednak na ogół ignorowane. Nowe, bły-
skawiczne leczenie szkód psychicznych uważano w owych czasach za nie-
zwykle skuteczne. Według pewnego raportu, 80% amerykańskich żołnie-
rzy, którzy w czasie drugiej wojny światowej cierpieli na skutek ostrego
stresu, z reguły w ciągu tygodnia powracało do tej czy innej formy służby.
30% z nich zostało ponownie przydzielonych do swoich jednostek bojo-
wych.61 Losem tych ludzi mało się przejmowano po ich powrocie do czynnej
służby, a jeszcze mniej — po powrocie do domu. Dopóki jakoś sobie radzili
z życiem, choćby w minimalnym stopniu, uważano ich za wyleczonych. Po
zakończeniu wojny rozpoczął się znany już proces społecznej amnezji. Krę-
gi medyczne i opinia publiczna nie interesowały się szczególnie stanem
psychicznym powracających żołnierzy. Ponownie zapomniano o trwałych
skutkach wojennego urazu.
      Systematyczne, szeroko zakrojone badania nad długotrwałymi psy-
chicznymi skutkami pobytu na froncie zostały podjęte dopiero po wojnie
w Wietnamie. Tym razem do poszukiwań doprowadziły nie organizacje
wojskowe czy medyczne, lecz zorganizowana akcja żołnierzy zrażonych do
wojny.
      W roku 1970, w najgorętszym okresie wojny w Wietnamie, dwaj psy-
chiatrzy, Robert Jay Lifton i Chaim Shatan, spotkali się z reprezentantami
nowej organizacji zwanej Vietnam Veterans Against the War (Weterani
Wojny w Wietnamie Przeciwko Wojnie). Organizowanie się weteranów
przeciwko wojnie, w której brali udział i która nadal trwała, stanowiło
wypadek bez precedensu. Ta mała grupka żołnierzy - z których wielu zo-
stało wyróżnionych za odwagę — zwróciła otrzymane medale i ofiarowała
się publicznie zeznawać o popełnionych zbrodniach wojennych. Ich gest
przydał moralnej wiarygodności coraz silniejszemu ruchowi antywojenne-
mu. „Zakwestionowali oni — pisał Lifton — powszechne mniemanie na te-
mat cywilizowanego żołnierza i nowoczesnej wojny; zdemaskowali fałszy-
wą postawę swojego kraju, który rościł sobie pretensje do sprawiedliwej
wojny".62
      Weterani opowiadający się przeciwko wojnie zorganizowali się
w grupy samopomocy. Podczas spotkań z równieśnikami byli żołnierze opo-
36

wiadali sobie nawzajem o traumatycznych doświadczeniach wojennych
i ponownie je przeżywali. Zapraszali też zainteresowanych psychiatrów,
aby zapewnić sobie pomoc specjalistyczną. Chaim Shatan wyjaśniał
później, dlaczego mężczyźni ci szukali pomocy poza tradycyjnym systemem
psychiatrycznym: „Wielu z nich poważnie cierpiało. Ale nie chcieli zwracać
się o pomoc do Biura do Spraw Weteranów. [...] Potrzebowali czegoś, co
odbywałoby się na ich własnym terenie, gdzie sami mogliby o wszystkim
decydować".63
      Cel grup samopomocy był dwojaki: miały one przynosić ulgę wetera-
nom cierpiącym z powodu urazu psychicznego oraz uświadomić społeczeń-
stwu psychologiczne skutki wojny. Wypowiedzi byłych żołnierzy zwróciły
uwagę opinii publicznej na trwałość szkód psychicznych poniesionych na
polu bitwy. Weterani nie pozwolili, żeby o nich zapomniano. Co więcej, nie
pozwolili, by ich napiętnowano. Nalegali, aby ich stan psychiczny został
uznany za właściwy i godny szacunku. Jak to ujął Michael Norman, wete-
ran marynarki wojennej:
Rodziny i przyjaciele dziwili się, dlaczego jesteśmy tacy wściekli. Pytali, o co
ten krzyk. Czemu jesteśmy tacy kłótliwi i pełni wrogości? Nasi ojcowie i dziad-
kowie jechali na wojnę, spełniali swój obowiązek, wracali do domu i żyli dalej.
Czym różni się od nich nasze pokolenie? Jak się okazuje - niczym. Nie ma
żadnej różnicy. Jeśli zza kurtyny mitów i sentymentów wyciągnąć starych żoł-
nierzy, którzy brali udział w „sprawiedliwych" wojnach, jeśli przyjrzeć się im
w pełnym świetle, oni również wydają się borykać z gniewem i wyobcowaniem.
[...] Byliśmy więc wściekli. Nasz gniew był odwieczny, atawistyczny. Byliśmy
wściekli, tak jak wszyscy cywilizowani ludzie na przestrzeni dziejów, którym
kazano mordować w imię sprawiedliwości.64
      W połowie lat siedemdziesiątych działały już setki takich nieformal-
nych grup samopomocy. Pod koniec tej dekady pod wpływem presji polity-
cznej ze strony organizacji weteranów wydano oficjalną decyzję o przepro-
wadzeniu „Operacji Outreach" - programu leczenia psychologicznego orga-
nizowanego przez Biuro do Spraw Weteranów. Utworzono ponad sto
ośrodków prowadzonych przez weteranów i opartych na modelu grup sa-
mopomocy. Konsekwentne organizowanie się weteranów sprowokowało
również bardziej systematyczne badania psychiatryczne. Po wojnie
w Wietnamie podjęto wszechstronne badania dotyczące wpływu doświad-
czeń wojennych na losy byłych żołnierzy. W pięciotomowym opracowaniu
na temat skutków wojny w Wietnamie opisano syndrom wstrząsu pourazo-
wego i udowodniono ponad wszelką wątpliwość jego bezpośredni związek
z pobytem na froncie.65
      Moralna wiarygodność ruchu antywojennego i powszechne poczucie
klęski po kompromitującej wojnie umożliwiło uznanie urazu psychicznego
37

za trwałe i nieuniknione dziedzictwo wojny. W 1980 roku syndrom poura-
zowych zaburzeń psychicznych po raz pierwszy potraktowano jako „pra-
wdziwą" jednostkę chorobową. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatrycz-
ne włączyło bowiem do oficjalnego podręcznika diagnostycznego nową ka-
tegorię zwaną pourazowym zespołem stresu (post-traumatic stress
disorder).e6 Obraz kliniczny tego zaburzenia odpowiada opisowi nerwicy
urazowej, naszkicowanemu przez Kardinera czterdzieści lat wcześniej.
W ten sposób syndrom urazu psychicznego, systematycznie zapominany
i ponownie odkrywany w ciągu ostatniego stulecia, doczekał się wreszcie
oficjalnego miejsca w diagnostycznym kanonie psychiatrii.
Nerwica frontowa w wojnie płci
Prowadzone pod koniec dziewiętnastego wieku badania nad histerią u-
tknęły na problemie urazu seksualnego. W trakcie tych poszukiwań nikt nie
zdawał sobie sprawy z tego, że przemoc jest codziennym elementem seksu-
alnego i rodzinnego życia kobiety. Freud na mgnienie oka dostrzegł prawdę
i odwrócił się od niej w przerażeniu. W dwudziestym wieku natomiast to
właśnie badania nad weteranami wojennymi doprowadziły do rozwoju wie-
dzy o traumatycznych wydarzeniach. Do chwili powstania w latach siedem-
dziesiątych ruchu wyzwolenia kobiet nie uświadamiano sobie, że pourazowy
zespół stresu najpowszechniej występuje nie u mężczyzn biorących udział
w wojnie, lecz u kobiet w ich jak najbardziej „cywilnym" życiu.
      Prawdziwe warunki egzystencji kobiety skrywane były w sferze pry-
watności, życia osobistego. Drogocenna prywatność ustanowiła potężną ba-
rierę dla świadomości i sprawiła, że realia kobiecego życia pozostawały
praktycznie niewidoczne. Mówienie o doświadczeniach seksualnych i ro-
dzinnych wywoływało społeczną pogardę, drwiny i niedowierzanie. Strach
i wstyd zamykały kobietom usta, a ich milczenie pozwalało na każdą formę
wykorzystywania seksualnego i rodzinnego.
      Nie istniała żadna nazwa dla tyranii w prywatnym życiu. Trudno
było przyjąć do wiadomości, że demokracja, dobrze rozwinięta w sferze pu-
blicznej, koegzystuje z systemem prymitywnej autokracji czy daleko posu-
niętej dyktatury w prywatnych domach. Nie było zatem przypadkiem, że
w pierwszym manifeście odrodzonego amerykańskiego ruchu feministy-
cznego Betty Friedan nazwała kwestię kobiecą „problemem bez imienia".67
Nieprzypadkowo też wstępne metody działania tego ruchu określono jako
„poszerzanie świadomości".68
      Poszerzanie świadomości odbywało się w grupach, które pod wieloma
względami przypominały grupy samopomocy weteranów wojennych oraz
38


.

psychoterapię: cechowała je ta sama intymność, poufność i nakaz mówie-
nia prawdy. Dzięki stworzeniu takiej uprzywilejowanej przestrzeni społe-
cznej kobiety były w stanie pokonać barierę zaprzeczenia, tajemnicy i wsty-
du, która dotąd powstrzymywała je przed nazwaniem swoich krzywd. Nie-
gdyś, w chronionych warunkach gabinetu terapeutycznego, kobiety odwa-
żały się mówić o gwałcie, ale szacowni ludzie nauki nie uwierzyli im. Te-
raz, w chronionych warunkach grupy, kobiety mówiły o gwałcie, a ich to-
warzyszki wierzyły w każde ich słowo. Wiersz powstały w tamtym okresie
oddaje podniosły nastrój, w jakim kobiety przemawiały i były słuchane:
,    Dziś
moje ciało jest częścią przyrody
siedzę i uczę się
- moje kobiece ciało
tak jak wasze
łatwy ceł na każdej ulicy
zabrano mi je
kiedy miałam dwanaście lat...
patrzę na kobietę, która ośmiela się
ośmiełam się patrzeć na kobietę
wszystkie ośmiełamy się przemawiać69
      Chociaż sposoby poszerzania świadomości były analogiczne do metod
psychoterapeutycznych, celem ich było wywołanie zmian społecznych, a nie
indywidualnych. Uznanie przez feministki realności ataków seksualnych
dało poszkodowanym siłę do przełamania bariery prywatności, do wspiera-
nia się nawzajem i do podjęcia kolektywnego działania. Poszerzanie świa-
domości stanowiło też empiryczną metodę zdobywania wiedzy. Kathie Sa-
rachild, jedna z inicjatorek akcji poszerzania świadomości, traktowała je
jako wyzwanie dla panującej ortodoksji intelektualnej: „Decyzja, aby pod-
kreślać nasze własne, kobiece uczucia i doświadczenia, a także aby kon-
frontować wszystkie uogólnienia i opracowania pisemne z naszym włas-
nym doświadczeniem życiowym, była w istocie decyzją metodologiczną.
Tak naprawdę powtórzyłyśmy tu wyzwanie, które siedemnastowieczna na-
uka rzuciła scholastyce - »badaj naturę, a nie księgi« - i wszystkie teorie
sprawdzałyśmy w praktyce oraz w działaniu".70
      Proces ten stopniowo doprowadził do poszerzenia zakresu wiedzy spo-
łeczeństwa. W 1971 roku odbył się pierwszy publiczny wykład na temat
gwałtu, zorganizowany przez Radykalne Feministki Nowego Jorku. W 1976
w Brukseli utworzono pierwszy Międzynarodowy Trybunał Przestępstw
Przeciwko Kobietom. W połowie lat siedemdziesiątych Narodowa Ograniza-
cja do Spraw Kobiet zainicjowała w Stanach Zjednoczonych reformę prawa
dotyczącego gwałtu. W ciągu dziesięciu lat reforma ta została wprowadzona
39

7

^

we wszystkich pięćdziesięciu stanach, co zachęciło do wystąpień milczące
dotąd ofiary przestępstw seksualnych.
      Od połowy lat siedemdziesiątych amerykańskie organizacje kobiece
spowodowały również prawdziwą eksplozję badań nad - uprzednio ignoro-
wanym — tematem napaści seksualnych. W roku 1975 pod wpływem presji
feministek w Narodowym Instytucie Zdrowia Psychicznego utworzono cen-
trum badań nad gwałtem. Po raz pierwszy kobiety stały się podmiotem,
a nie tylko obiektem badań. W przeciwieństwie do dotychczasowych pra-
ktyk, większość opłacanych przez Instytut naukowców kierujących progra-
mami badawczymi stanowiły kobiety. Badaczki-feministki ściśle współpra-
cowały ze swoimi badanymi. Odrzucały pogląd, że dystans emocjonalny
stanowi o wartości badań naukowych i otwarcie przyznawały się do emo-
cjonalnego związku ze swymi informatorkami. Tak jak w czasach heroicz-
nej ery histerii, źródłem wiedzy ponownie stały się długie i intymne osobi-
ste wywiady.
      Wyniki owych badań potwierdziły prawdziwość kobiecych doświad-
czeń, które Freud sto lat wcześniej uznał za fantazje. Udowodniono, że
napaści seksualne na kobiety i dzieci są w naszej kulturze niezwykle rozpo-
wszechnione, a ten stan rzeczy nie ulega zmianom. Na początku lat osiem-
dziesiątych Diana Russel, socjolog i działaczka na rzecz praw człowieka,
przeprowadziła precyzyjne badania epidemiologiczne. Szczegółowy wywiad
dotyczący doświadczania przemocy w rodzinie i wykorzystywania seksual-
nego przeprowadzono z ponad 900 kobietami, które rekrutowano do badań
zgodnie z zasadami losowego doboru próby. Rezultaty okazały się przeraża-
jące. Jedna kobieta na cztery przynajmniej raz w życiu została zgwałcona.
Jedna na trzy była wykorzystywana seksualnie w dzieciństwie.71
      Oprócz udokumentowania powszechności przemocy seksualnej, ruch
feministyczny zaproponował nowy język, umożliwiający zrozumienie
skutków napaści seksualnej. Rozpoczynając po raz pierwszy publiczną dys-
kusję na temat gwałtu, kobiety zmuszone były dowieść rzeczy oczywistej:
tego, że gwałt jest okrucieństwem. Feministki zdefiniowały gwałt jako akt
przemocy, a nie akt seksualny.72 To aż nazbyt proste sformułowanie miało
na celu przeciwstawienie się poglądowi, że gwałt jest spełnieniem ukrytych
kobiecych pragnień, a więc opinii, która dominowała wówczas w literatu-
rze wszelkiego typu: od popularnych książek pornograficznych po teksty
akademickie.
      Feministki przedefiniowały również gwałt jako metodę kontroli poli-
tycznej, wymuszającą podporządkowanie się kobiet za pomocą ich zastra-
szania. Susan Brownmiller — autorka przełomowej rozprawy na temat
gwałtu, która przyczyniła się do podjęcia publicznej dyskusji na ten temat
- zwróciła uwagę, że gwałt jest narzędziem utrzymywania męskiej domina-
cji: „Dokonane przez mężczyznę odkrycie, że jego genitalia mogą służyć jako
budząca strach broń, należy zaliczyć do najważniejszych odkryć czasów
40

prehistorycznych, na równi z zastosowaniem ognia i pierwszej prymitywnej
kamiennej siekiery. Jestem przekonana, że od tamtej chwili aż do dziś
gwałt spełniał kluczową rolę. Jest to ni mniej, ni więcej, tylko świadomy
proces zastraszania, za pomocą którego wszyscy mężczyźni trzymają wszy-
stkie kobiety w szachu".73
     Ruch kobiecy nie tylko przyczynił się do zwiększenia świadomości
opinii publicznej na temat gwałtu, lecz ponadto zainicjował nową reakcję
społeczeństwa w stosunku do ofiar. Pierwsze centrum kryzysowe dla ofiar
gwałtu otworzono w 1971 roku. Dziesięć lat później na całym obszarze
Stanów Zjednoczonych działały już setki takich ośrodków. Te wyrastające
jak grzyby po deszczu placówki, organizowane poza tradycyjnym systemem
służby zdrowia, oferowały poszkodowanym praktyczne, prawne i emocjo-
nalne wsparcie. Ochotniczki z centrów kryzysowych często towarzyszyły
zgwałconym kobietom w szpitalach, komisariatach i w sądzie, aby upomi-
nać się o szacunek i godne traktowanie, których w tak oczywisty sposób
ofiarom odmawiano. Chociaż działalność ochotniczek często spotykała się
z wrogością i oporem, czasami stawała się jednak źródłem inspiracji dla
kobiet zatrudnionych w klinikach czy sądownictwie.
     W 1972 roku pielęgniarka psychiatryczna Ann Burgess i socjolog
Lynda Holmstrom rozpoczęły badania nad psychicznymi skutkami gwałtu.
Dyżurowały dwadzieścia cztery godziny na dobę, aby przeprowadzać wy-
wiady i udzielać porad każdej ofierze gwałtu, która zgłosiła się do izby
przyjęć w szpitalu miejskim w Bostonie. W ciągu roku miały kontakt z 92
kobietami i 37 dziećmi.#Zaobserwowały wzorzec reakcji psychicznych,
który nazwały „syndromem gwałtu". Stwierdziły, że kobiety przeżywają
gwałt jako wydarzenie zagrażające życiu, gdyż w czasie napaści boją się
ogólnie o swoje zdrowie i życie. Po przeżyciu gwałtu poszkodowane uskar-
żają się na bezsenność, nudności, nadpobudliwość i koszmary senne; dono-
szą też o objawach dysocjacji lub odrętwienia. Burgess i Holmstrom zauwa-
żyły, że niektóre objawy nękające ofiary gwałtu przypominają symptomy
zaobserwowane wcześniej u weteranów wojennych.$74
     Ruch feministyczny początkowo traktował gwałt jako modelowy
przykład przemocy przeciwko kobietom w sferze życia osobistego. W miarę
wzrostu świadomości, badania nad nadużyciami seksualnymi zaczęły obej-
mować coraz bardziej skomplikowane relacje, w których mieszały się ze
sobą przemoc i intymność. Prowadzona na początku analiza gwałtu ulicz-
nego, popełnionego przez obcego mężczyznę, krok po kroku doprowadziła
do odkrycia gwałtów popełnianych przez znajomych, przez chłopaka na
randce i przez męża. Badania gwałtu jako formy przemocy przeciwko ko-
bietom zwróciły uwagę na kwestię aktów okrucieństwa w rodzinie i innych
postaci przymusu w życiu prywatnym. I wreszcie, początkowa koncentra-
cja na gwałcie wobec osób dorosłych doprowadziła nieuchronnie do ponow-
nego odkrycia, że wykorzystywane seksualnie są również dzieci.
41

       Podobnie jak w wypadku gwałtu, pierwsze działania przeciwko prze-
mocy w rodzinie i seksualnemu wykorzystywaniu dzieci podjęto z inicjaty-
wy ruchu feministycznego. Pomoc dla ofiar organizowana była poza trady-
cyjnym systemem służby zdrowia, choć często przy udziale profesjonalistek
zainspirowanych przez ruch kobiecy.75 Pionierskie badania nad psychiczny-
mi skutkami wiktymizacji (bycia ofiarą) prowadzone były przez kobiety,
które uważały się za aktywne i zaangażowane uczestniczki ruchu. I znów,
podobnie jak w wypadku gwałtu, psychologiczna analiza przemocy w rodzi-
nie i seksualnego wykorzystywania dzieci doprowadziła do ponownego od-
krycia syndromu urazu psychicznego. Psycholog Lenore Walker opisując
kobiety, które zgłaszały się do schroniska, podała wstępną definicję tzw.
„syndromu kobiety maltretowanej".76 Moje własne wczesne prace na temat
psychologii ofiary kazirodztwa stanowiły, z grubsza rzecz biorąc, powtórze-
nie dziewiętnastowiecznych obserwacji pacjentek cierpiących na histerię.77
      Dopiero po roku 1980, kiedy organizacje zrzeszające weteranów wo-
jennych doprowadziły do zalegalizowania pojęcia pourazowego zespołu
stresu, stało się jasne, że syndrom obserwowany u ofiar gwałtu, przemocy
w rodzinie i kazirodztwa jest w gruncie rzeczy tym samym, co zaburzenia
występujące u byłych żołnierzy. Wnioski z tego stwierdzenia są dla dzisiej-
szego obserwatora równie przerażające, jak dla badaczy sprzed stu lat:
podporządkowana pozycja kobiet jest utrzymywana i wzmacniana przez
mężczyzn przy użyciu ukrytej przemocy. Pomiędzy płciami toczy się wojna.
Jej skutki to ofiary gwałtu, maltretowane kobiety i wykorzystywane seksu-
alnie dzieci. Histeria stanowi traumatyczną nerwicę wojny płci.
      Pięćdziesiąt lat temu Virginia Woolf napisała, że „światy - publiczny
i prywatny — są ze sobą nieodłącznie związane [...] tyrania i służalczość
jednego z nich jest tyranią i służalczością drugiego".78 Dzisiaj wiemy też, że
urazy jednego z nich są urazami drugiego. Histeria kobiet i nerwica wojen-
na mężczyzn to jedno i to samo. Dostrzeżenie podobieństwa tych schorzeń
może nawet czasem umożliwić przekroczenie głębokiej przepaści, która
dzieli publiczną sferę wojny i polityki — świat mężczyzn — od prywatnej
sfery życia rodzinnego - domeny kobiet.
      Czy cała ta wiedza ponownie ulegnie zapomnieniu? Obecnie wydaje
się, że badania nad urazem psychicznym mocno zakorzeniły się jako ofi-
cjalna dziedzina nauki. Uwolnieniu tłumionych idei towarzyszyła potężna
energia twórcza, dzięki której ta sfera wiedzy gwałtownie się poszerzyła.
Dwadzieścia lat temu na literaturę tematu składało się kilka dawno wyda-
nych tomów, upchniętych na najwyższych półkach biblioteki. Teraz każdy
miesiąc przynosi nowe książki, nowe odkrycia, nowe dyskusje w mediach.
      Ale historia uczy nas, że informacje te mogą ponownie zniknąć. Bez
politycznego wsparcia postęp badań nad urazem psychicznym nie byłby
możliwy. Los tej dziedziny wiedzy zależy od dalszych dziejów ruchu polity-
cznego, który przez ostatnie sto lat inspirował i podtrzymywał badaczy na
42

ich drodze. U schyłku dziewiętnastego wieku celem tego ruchu było wpro-
wadzenie świeckiej demokracji. W pierwszej połowie dwudziestego — znie-
sienie wojen. W drugiej połowie naszego stulecia — wyzwolenie kobiet.
Wszystkie te cele są nadal aktualne. I wszystkie są ze sobą nieodłącznie
związane.

ROZDZIAŁ 2
Przerażenie
U
raz psychiczny jest przypadłością bezsilnych. W dramatycz-
nym momencie ofiara staje bezradna przed przeważającą siłą.
Jeśli mamy do czynienia z katastrofą naturalną, zdarzenie to
określamy jako nieszczęście. Jeżeli sprawcą jest człowiek, na-
zywamy je zbrodnią. Traumatyczne wydarzenia wykraczają poza zwykły
porządek społeczny, który daje ludziom poczucie sensu, kontroli oraz
związku z innymi.
      Niegdyś panowało przekonanie, że takie rzeczy zdarzają się wyjątko-
wo. W 1980 roku, kiedy pojęcie zaburzenia zwanego pourazowym zespołem
stresu zostało po raz pierwszy włączone do podręcznika diagnostycznego,
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne zdefiniowało traumatyczne
wydarzenie jako „wykraczające poza zwykłe ludzkie doświadczenie".1 Defi-
nicja ta niestety okazuje się nieadekwatna. Gwałty, pobicia i inne formy
przemocy seksualnej i rodzinnej są tak powszechnie obecne w życiu kobiet,
że trudno je określić jako wykraczające poza codzienność. Biorąc zaś pod
uwagę liczbę ludzi, którzy zginęli podczas konfliktów zbrojnych w ciągu
ostatnich stu lat, uraz wojenny również powinien być traktowany jako nie-
odłączny element ludzkiego doświadczenia; człowiek, dla którego jest to coś
niezwykłego, może uważać się za szczęśliwca.
      Zdarzenia wywołujące uraz są niezwykłe nie z powodu swej rzadko-
ści, lecz dlatego, że przekraczają zwykłe ludzkie zdolności przystosowaw-
cze. W przeciwieństwie do nieszczęść powszednich, zdarzenia traumatycz-
ne wiążą się z zagrożeniem zdrowia lub życia, bądź też polegają na bliskim
osobistym zetknięciu się z przemocą i śmiercią. Zmuszają człowieka do
44

konfrontacji z poczuciem skrajnej bezradności i przerażenia, wywołując
dramatyczne reakcje.#Według jednego z podręczników psychiatrii, psychi-
cznemu urazowi towarzyszy zawsze „uczucie intensywnego strachu, bez-
radności, utraty kontroli i zagrożenia unicestwieniem".$2
     Skutków traumatycznego wydarzenia nie da się ocenić według jakie-
goś pojedynczego kryterium; wysiłki zmierzające do oszacowania intensyw-
ności urazu siłą rzeczy stanowią uproszczenie i prowadzą ostatecznie do
bezsensownego licytowania się okropnościami. Niemniej jednak można
wskazać pewne okoliczności podwyższające prawdopodobieństwo wystąpie-
nia urazu, takie jak zaskoczenie, brak możliwości ucieczki oraz wyczerpanie
ofiary.3 Prawdopodobieństwo urazu wzrasta również w sytuacji, gdy jedno-
stka doświadcza fizycznej przemocy lub krzywdy, gdy narażona jest na
wyjątkową brutalność albo gdy jest świadkiem gwałtownej śmierci innej
osoby.4 W każdym z wyżej wymienionych wypadków najbardziej charakte-
rystyczną cechą wydarzenia traumatycznego jest wzbudzanie bezradności
i przerażenia.
     Na zwykłą odpowiedź jednostki na niebezpieczeństwo składa się zło-
żony, zintegrowany system reakcji obejmujących zarówno ciało, jak i umysł.
Poczucie zagrożenia początkowo pobudza współczulny układ nerwowy, po-
wodując wzrost wydzielania adrenaliny do krwi i wprawiając organizm
w stan pogotowia. Zmusza również jednostkę do skoncentrowania się na
chwili obecnej. Ponadto zmienia zwykły sposób odczuwania: w niebezpiecz-
nej sytuacji ludzie często zapominają o głodzie, zmęczeniu czy bólu. I wresz-
cie, zagrożenie wywołuje intensywne uczucie strachu i złości. Opisany
wzrost pobudzenia, zmiany dotyczące koncentracji uwagi, percepcji oraz
emocji stanowią normalną reakcję przystosowawczą. Mobilizują zagrożoną
jednostkę do natężonego wysiłku związanego z walką albo z ucieczką.
     Reakcje urazowe pojawiają się, kiedy podjęcie działania nie jest możli-
we. Jeśli nie ma szansy ani oporu, ani ucieczki, system samoobrony organi-
zmu ulega przeciążeniu i dezorganizacji.#Każdy z elementów zwykłej odpo-
wiedzi na zagrożenie, utraciwszy swą funkcjonalność, ma tendencję do utrzy-
mywania się w wynaturzonej formie jeszcze długo po przeminięciu
bezpośredniego niebezpieczeństwa. Traumatyczne wydarzenia powodują
głębokie, trwałe zmiany w fizjologicznym pobudzeniu, uczuciowości, zdolno-
ściach poznawczych oraz pamięci. Co więcej, traumatyczne wypadki mogą
rozszczepić owe — normalnie zintegrowane — funkcje. Osoba, która doznała
urazu, może doświadczać intensywnych emocji, ale nie pamiętać dokładnie
samego wydarzenia; bywa też odwrotnie: szczegółowe wspomnienia idą
w parze z całkowitym brakiem uczuć. Zdarza się, że ofiara jest ciągle niespo-
kojna i podenerwowana, sama nie wiedząc dlaczego. Objawy pourazowe bar-
dzo często odrywają się od swojego źródła i zaczynają żyć własnym życiem.
     Tego rodzaju fragmentaryzacja - kiedy to uraz rozbija złożony system
samoobrony, który normalnie funkcjonuje w sposób zintegrowany - miała
45

podstawowe znaczenie dla historycznych badań nad wstrząsem pourazo-
wym. Sto lat temu Janet zwrócił uwagę, że podstawowym zaburzeniem
w histerii jest tzw. „dysocjacja": osoby cierpiące na histerię straciły umiejęt-
ność integrowania wspomnień o przeżyciach, które okazały się zbyt bolesne.
Za pomocą wnikliwych technik badawczych, obejmujących również hipnozę,
Janet wykazał, iż traumatyczne wspomnienia są przechowywane w patolo-
gicznej postaci, oddzielone od treści zwykłej świadomości. Uważał, że zerwa-
nie normalnych związków pomiędzy pamięcią, wiedzą i uczuciami wynika
z intensywnej reakcji emocjonalnej na szokujące wydarzenie. Nazywał to
„rozpraszaniem" (dissołving) normalnych zdolności umysłu do syntezy przez
emocje o niezwykłej sile.5
      Pięćdziesiąt lat później Abram Kardiner w podobny sposób opisywał
istotę nerwicy wojennej. Kiedy człowieka przytłacza strach i poczucie bez-
radności, „cały aparat umożliwiający zgodne, skoordynowane i celowe dzia-
łanie ulega zniszczeniu. Spostrzeganie ulega zniekształceniu i przesyceniu
trwogą, zawodzą koordynujące funkcje oceny i różnicowania, [...] narządy
zmysłów mogą nawet przestać funkcjonować. [...] Impulsy agresji ulegają
dezorganizacji i tracą związek z aktualną sytuacją. [...] Funkcje autonomi-
cznej części układu nerwowego również mogą ulec dysocjacji od reszty
organizmu".6
      Ludzie, którzy przeżyli uraz, czują i działają, jak gdyby ich system
nerwowy był oderwany od teraźniejszości.$Poeta Robert Graves pisze, że po
powrocie do domu nadal reagował w taki sposób, jakby wciąż jeszcze tkwił
w okopach pierwszej wojny światowej: „Psychicznie i nerwowo byłem nadal
przygotowany na wojnę. O północy w moim łóżku wciąż wybuchały pociski
— chociaż obok mnie spała Nancy; za dnia w twarzach przechodniów rozpo-
znawałem oblicza zabitych przyjaciół. Kiedy byłem już w stanie wspiąć się
na wzgórze za Harlech i odwiedzić moje ulubione miejsca, nie mogłem się
powstrzymać od patrzenia na nie tak, jakby były polem bitwy".7
      #Różnorodność objawów pourazowego zespołu stresu można uporząd-
kować, dzieląc je na trzy główne kategorie: nadmierne pobudzenie, wtarg-
nięcie i zawężenie. Nadmierne pobudzenie odzwierciedla uporczywe ocze-
kiwanie na niebezpieczeństwo; wtargnięcia są rezultatem niemożności za-
pomnienia traumatycznego zdarzenia; zaś zawężenie wyraża odrętwienie,
w które człowiek popada po poddaniu się.
Nadmierne pobudzenie
Kiedy dotknie nas jakieś traumatyczne wydarzenie, nasz system samo-
obrony pozostaje w ciągłej gotowości, jak gdyby niebezpieczeństwo mogło
46

w każdej chwili powrócić. Fizjologiczne oznaki pobudzenia nie zmniejszają
się. W stanie nadmiernego pobudzenia, który jest pierwszym i głównym
objawem wstrząsu pourazowego, człowiek podskakuje na każdy szelest,
irytuje się z powodu drobnych niedogodności i źle sypia. Kardiner uważał,
że „istotą [pourazowej] nerwicy jest »fizjoneuroza«".8 Przekonany był, że
wiele objawów obserwowanych u weteranów pierwszej wojny światowej
- nerwowe „wzdryganie się", nadmierna czujność, wypatrywanie niebez-
pieczeństwa, koszmary senne i dolegliwości psychosomatyczne - można
traktować jako rezultat chronicznego pobudzenia autonomicznego układu
nerwowego. Stan poirytowania oraz wybuchy agresji jadanych mężczyzn
interpretował jako chaotyczne szczątki normalnej reakcji „walcz lub ucie-
kaj", zaburzonej w wyniku obezwładniającego niebezpieczeństwa.
     Podobnie, Roy Grinker i John Spiegel zaobserwowali, że cierpiący na
pourazowy zespół stresu żołnierze drugiej wojny światowej zdają się cecho-
wać „chronicznym pobudzeniem współczulnego systemu nerwowego. [...]
Psychologiczne reakcje na niebezpieczeństwo i wzrost gotowości fizjologicz-
nej [...] przestają być epizodyczne i nabierają niemalże stałego charakteru.
[...] W końcu żołnierz opuszcza stresujące środowisko i po pewnym czasie
jego subiektywne odczucie lęku maleje. Ale objawy fizjologiczne utrzymują
się nadal i przeszkadzają teraz we właściwej adaptacji do życia w bezpiecz-
nym środowisku".9
     Po wojnie w Wietnamie naukowcy byli w stanie potwierdzić te hipo-
tezy, udowadniając zmiany w fizjologii współczulnego układu nerwowego
u mężczyzn, którzy doznali urazu. Psychiatra Lawrence Kolb odtwarzał
w obecności weteranów z Wietnamu taśmy z nagranymi odgłosami walk.
U mężczyzn cierpiących na pourazowy zespół stresu odnotowano przyspie-
szone bicie serca i podwyższone ciśnienie podczas odtwarzania taśm. Wielu
z nich było tak wytrąconych z równowagi, że prosili o przerwanie doświad-
czenia. Żołnierze, którzy nie mieli objawów pourazowych, oraz ci, którzy
nie brali udziału w walkach, byli w stanie słuchać taśm bez przykrych
emocji czy poważniejszych reakcji fizjologicznych.10
     Wiele podobnych badań wykazało, że pourazowe zmiany fizjologiczne
są rozległe i długotrwałe. Pacjenci cierpią zarówno z powodu uogólnionego
stanu niepokoju, jak i konkretnych obaw.11 Zakłócony u nich został nor-
malny „podstawowy" poziom czujnej, ale rozluźnionej uwagi. „Normalnym"
stanem jest dla nich nasilone pobudzenie: ich ciała są zawsze przygotowa-
ne na niebezpieczeństwo. Ponadto reagują oni gwałtownym przestrachem
na niespodziewane hałasy oraz przejawiają intensywne reakcje na specyfi-
czne bodźce skojarzone z traumatycznym wydarzeniem.12 Nie potrafią też
„wyłączyć" reakcji na powtarzające się bodźce, które zwykła osoba uznała-
by jedynie za irytujące; ofiary urazu odpowiadają na każde kolejne poja-
wienie się bodźca tak, jakby stanowił on nowy, niespodziewany zwiastun
niebezpieczeństwa.13 Wzrost pobudzenia utrzymuje się nie tylko podczas
47

stanu czuwania; przejawia się również w licznych zaburzeniach snu. Ofia-
ry urazu mają trudności z zasypianiem, są bardziej wrażliwe na hałasy
i częściej budzą się w nocy niż przeciętni ludzie. Wydaje się zatem, że
traumatyczne wydarzenia przestrajają cały system nerwowy.14
Wtargnięcia
Ofiary urazu przeżywają dramatyczne wydarzenie z odległej nawet prze-
szłości tak, jak gdyby wciąż powtarzało się ono w teraźniejszości. Nie po-
trafią powrócić do normalnego trybu życia, uwolnić się od traumatycznego
wspomnienia, które natrętnie powraca w ich myślach. Zupełnie jak gdyby
czas zatrzymał się w chwili, kiedy nastąpił uraz. Traumatyczny moment
zostaje zakodowany w pamięci w patologicznej postaci i spontanicznie
wdziera się do świadomości ofiary — zarówno na jawie, w formie powracają-
cych scen z przeszłości, jak i we śnie, jako związane z urazem koszmary.
Drobne, pozornie nieistotne bodźce również mogą wywołać takie wspo-
mnienie, a towarzyszące mu emocje często dorównują siłą przeżyciom pier-
wotnie doznanym podczas stresującego wydarzenia. Tak więc nawet w bez-
piecznym skądinąd środowisku ofiara czuje się zagrożona, ponieważ nigdy
nie wie, czy nie spotka się z jakimś bodźcem, który przypomni jej o urazie.
      Uraz powoduje zahamowanie normalnego rozwoju jednostki, gdyż
nieustannie wdziera się w jej życie. Janet opisywał swoje histeryczne pa-
cjentki jako zdominowane przezT^idee fixe". Freud, usiłując usystematyzo-
wać dane dotyczące nerwicy wojennej u weteranów pierwszej wojny świa-
towej, dokonał następującego spostrzeżenia: „Pacjent jest, można powie-
dzieć, zafiksowany na tle urazu.[...] Fakt ten stanowczo zbyt rzadko
przyciąga naszą uwagę".15 Dla Kardinera „fiksacja na urazie" stanowi jed-
ną z podstawowych cech nerwicy wojennej. Wskazując, że koszmary zwią-
zane z urazem mogą powtarzać się w identycznej postaci przez wiele lat,
określił uporczywie powracający sen jako „jedno z najbardziej charaktery-
stycznych, a jednocześnie najbardziej zagadkowych zjawisk napotykanych
w tej chorobie".16
      Traumatyczne wspomnienia charakteryzują się kilkoma nietypowy-
mi właściwościami. W odróżnieniu od zwykłych wspomnień dorosłego czło-
wieka, nie są kodowane w formie zwerbalizowanej, linearnej narracji,
która jest włączana do zachowującej ciągłość historii życia. Janet tłumaczy
to w następujący sposób:
[Zwykła pamięć,] tak jak wszystkie psychologiczne zjawiska, jest procesem;
mówiąc ściślej, jest procesem opowiadania historii. [...] Sytuacja może zostać
48

w pełni zasymilowana jedynie w wypadku [...], gdy udało nam się zaregować na
nią nie tylko zewnętrznie, poprzez działanie, lecz i wewnętrznie, za pomocą
słów, które kierujemy do samych siebie, a także przez opracowanie relacji
o wydarzeniu, którą przedstawiamy innym i sobie, oraz przez wstawienie tej
relacji na właściwe miejsce, aby stanowiła jeden z rozdziałów naszej osobistej
historii. [...] Jeśli zatem ktoś przechowuje zafiksowany obraz jakiegoś wydarze-
nia, trudno nazwać to „pamięcią", [...] określeniem „wspomnienie traumatyczne"
posługujemy się tylko dla wygody.
17
     Charakterystyczne cechy „zamrożonych" i niewerbalnych traumaty-
cznych wspomnień uchwyciła Doris Lessing, kreśląc portret swojego ojca.
Ten weteran pierwszej wojny światowej uważał się za szczęściarza, gdyż
w okopach Passchendaele stracił tylko nogę, podczas gdy reszta jego kom-
panii straciła życie. „Jego wspomnienia z dzieciństwa i wczesnej młodości
zachowywały elastyczność i stanowiły narastający materiał - jak zwykłe,
żywe wspomnienia. Ale pamięć o wojnie była uwięziona w historiach, które
powtarzał wielokrotnie, używając tych samych słów i gestów, tych samych
stereotypowych sformułowań. [...] Ta mroczna, ponura część jego duszy
wyrażała się w sposób nieartykułowany, za pomocą krótkich, rozpaczli-
wych okrzyków wściekłości, niedowierzania, protestu".18
     Traumatycznym wspomnieniom brak werbalnej narracji i kontekstu;
są kodowane raczej w formie wyrazistych wrażeń i obrazów. Robert Jay
Lifton, który badał ludzi ocalonych z Hiroszimy, ofiary katastrof i wete-
ranów wojennych, określa traumatyczne wspomnienie jako „obraz nie do
wymazania" lub „wdrukowanie śmierci".20 Czasami traumatyczne doświad-
czenie krystalizuje się w jeden konkretny ciąg obrazów, stanowiący — we-
dług słów Liftona — „koszmar nie do zniesienia". Intensywna koncentracja
na oderwanym wrażeniu zmysłowym, na obrazie pozbawionym kontekstu,
nadaje traumatycznemu wspomnieniu cechy nadrealności. Tim O'Brien,
weteran wojny wietnamskiej, opisuje to w następujący sposób: „Pamiętam
biel odsłoniętej kości ręki. Pamiętam strzępy skóry i coś mokrego i żółtego,
co było jelitami. Ta makabra nie opuszcza mnie po dziś dzień. Jednak to, co
do dziś, w dwadzieścia lat później, budzi mnie po nocach, to obraz Dave'a
Jensena śpiewającego „Lemon Tree", kiedy spychaliśmy te szczątki
w dół".21
     Taka dominacja obrazu i wrażeń zmysłowych przy nieobecności słow-
nie wyrażonej opowieści upodabnia wspomnienie traumatyczne do wspo-
mnień małych dzieci.22 Zresztą to właśnie badania nad dziećmi dostarczyły
najbardziej typowych przykładów wspomnień traumatycznych. Psychiatra
Lenore Terr stwierdziła, że spośród 20 dzieci z udokumentowaną historią
wczesnego urazu żadne nie potrafiło słownie opisać zdarzeń, które miały
miejsce przed ukończeniem przez dziecko dwóch i pół roku. Niemniej jednak
wypadki te na trwałe zapisały się w ich pamięci. U osiemnaściorga bada-
49

nych zachowanie i zabawy świadczyły o tym, że ofiary pamiętają uraz. Prze-
jawiały one specyficzne lęki związane z traumatycznym zdarzeniem, a pod-
czas zabaw potrafiły z zadziwiającą dokładnością odtworzyć szczegóły tego
zajścia. Na przykład chłopiec molestowany seksualnie przez swego opieku-
na w ciągu dwóch pierwszych lat życia, nie potrafił w wieku pięciu lat przy-
pomnieć sobie jego wyglądu ani imienia. Co więcej, wyparł wszystkie wspo-
mnienia o tym, że w ogóle był wykorzystywany. Jednak bawiąc się odtwa-
rzał sceny będące dokładną kopią pornograficznego filmu nakręconego przez
opiekuna.23 Właściwa małym dzieciom forma pamięci, polegająca na zatrzy-
mywaniu obrazów i odgrywaniu scen, wydaje się również dotyczyć dorosłych
przeżywających strach, z którym nie są w stanie sobie poradzić.
      Owe nietypowe cechy traumatycznego wspomnienia mogą mieć zwią-
zek ze zmianami w centralnym układzie nerwowym. Szereg doświadczeń
na zwierzętach dowodzi, że przy wysokim poziomie adrenaliny i innych
hormonów stresu we krwi wydarzenia głęboko utrwalają się w pamięci.24
Wrycie się w pamięć danego wypadku pod wpływem urazu prawdopodob-
nie dotyczy również ludzi. Psychiatra Bessel van der Kolk wysunął przypu-
szczenie, że przy znacznym pobudzeniu współczulnego układu nerwowego
słowne kodowanie informacji w pamięci ulega zahamowaniu, a centralny
układ nerwowy wraca do zmysłowych i obrazowych form pamięci, dominu-
jących we wczesnym dzieciństwie.25
      Traumatyczne sny również różnią się od zwykłych. Często zawierają
fragmenty traumatycznego zdarzenia, odtwarzane bardzo realistycznie,
przetworzone przez wyobraźnię w niewielkim stopniu lub wcale. Często
ten sam sen powraca wielokrotnie i jest doświadczany przerażająco inten-
sywnie, jak gdyby stanowił rzeczywistość. W trakcie takiego snu nawet
drobne, pozornie nieistotne bodźce są odbierane jako sygnał wrogiego ata-
ku i wywołują gwałtowne reakcje. Traumatyczne koszmary mogą ponadto
pojawiać się w fazach snu, w których ludzie normalnie nie śnią.26 Wydaje
się zatem, że traumatyczne wspomnienia zarówno we śnie, jak i na jawie
funkcjonują według zmienionej organizacji neurofizjologicznej.
      Moment urazu pojawia się nie tylko w myślach i snach ofiary, lecz
również w jej działaniu. Odgrywanie traumatycznych wydarzeń można
najłatwiej zaobserwować w ciągle powtarzanej przez dziecko zabawie. Terr
dokonuje rozróżnienia pomiędzy normalną zabawą a „zakazanymi zabawa-
mi" dzieci, które przeżyły uraz: „Zwykłe dziecięce zabawy [...] są spontani-
czne i swobodne. Są radosne i beztroskie; natomiast zabawa, która wynika
z doznanego urazu, jest ponura i monotonna. [...] Dziecko z trudem się od
niej odrywa, a w odgrywanych scenach niewiele się zmienia pomimo upły-
wu czasu. Zabawa pourazowa — w przeciwieństwie do zwykłej — jest obse-
syjnie powtarzana. [...] Jest ona tak charakterystyczna, że wystarczy przez
chwilę przyglądać się dziecku, by niemalże wyłącznie na tej podstawie
odgadnąć, iż przeżyło ono uraz."27
50

      Dorośli równie często jak dzieci czują przymus odgrywania dramaty-
cznego momentu, czy to w formie dosłownej, czy zamaskowanej. Czasami
ludzie odtwarzając traumatyczne chwile, dopasowują inne zakończenie
niebezpiecznego spotkania. Próbując „odczynić" moment urazu, niektórzy
wystawiają się nawet na ryzyko kolejnej krzywdy. Bywa, że poszkodowany
świadomie decyduje się na odgrywanie traumatycznego zdarzenia. Pewna
ofiara gwałtu, Sohaila Abdulali, tak opisuje swe chorobliwe dążenie do
powrotu na miejsce strasznego przeżycia:
Nigdy nie znosiłam poczucia, że ktoś ze mną wygrał. Kiedy tamto się stało,
byłam w szczególnym wieku - miałam siedemnaście lat - i po prostu musiałam
udowodnić, że tamci nie zdołali mnie złamać. Faceci, którzy mnie zgwałcili,
powiedzieli: „Jeżeli kiedykolwiek znowu znajdziesz się tu sama, już my cię
dopadniemy". I wierzyłam w to. Zawsze więc czuję dreszcz przerażenia prze-
chodząc tamtą ulicą, bo zawsze się boję, że ich spotkam. Prawdę mówiąc, nikt
z moich znajomych nie chodziłby tamtędy sam po nocy - tam po prostu nie jest
bezpiecznie. Zdarzały się tu napady i nie ulega wątpliwości, że to zakazane
miejsce. A jednak coś w środku mówi mi, że jeśli nie będę tamtędy przecho-
dzić, tamci postawią na swoim. I dlatego inni ludzie mogą unikać tej ulicy, ale ja
będę tamtędy chodzić.28
     Ludzie, którzy przeżyli uraz, często łapią się na tym, że odgrywają
niektóre aspekty tego wydarzenia w formie zamaskowanej, nie zdając so-
bie sprawy z tego, co robią. Sharon Simone, ofiara kazirodztwa, wspomina,
jak uświadomiła sobie związek pomiędzy swoją skłonnością do podejmowa-
nia dużego ryzyka a tym, co spotkało ją w dzieciństwie:
Od kilku miesięcy prowadziłam na autostradzie „wojnę na nerwy" z innymi
kierowcami, aż wreszcie doszło do wypadku. Facet, który prowadził cię-
żarówkę, próbował mnie zepchnąć z pasa, a ja powiedziałam sobie w najbar-
dziej plugawym ulicznym języku: „P... się, nie wjedziesz mi tu ze swoim peni-
sem". Ni stąd, ni zowąd. Bum! Dokładnie tak. To było niesamowite.
   Wcześniej nigdy tak naprawdę nie myślałam o czymkolwiek, co związane by
było z kazirodztwem. Mętnie zdawałam sobie sprawę, że coś tam zaszło, i wie-
działam, że powinnam temu stawić czoło, ale nie chciałam. Miałam w sobie po
prostu bardzo dużo złości na mężczyzn. Nie zjechałam więc tamtemu facetowi
z drogi - i zrobiła się straszna afera! Kiedy wysiadłam z samochodu, zupełnie
nad sobą nie panowałam, taka byłam wściekła. Nic nie powiedziałam terapeu-
cie przez całe sześć tygodni; odłożyłam tę sprawę na półkę. Kiedy wreszcie to
z siebie wyrzuciłam, musiałam skonfrontować się z rzeczywistością - uświado-
miłam sobie, że to jest bardzo niebezpieczne - więc postanowiłam, że zabiorę
się do rozwiązywania swoich kłopotów z mężczyznami.29
51

       Nie zawsze odgrywanie traumatycznych momentów wiąże się z nie-
bezpieczeństwem. Czasami pełni wręcz funkcję adaptacyjną. Osoba, która
przeżyła uraz, potrafi czasem włączyć to doświadczenie do swojego życia
w zintegrowany, a nawet społecznie użyteczny sposób. Ken Smith tłuma-
czy, jak udało mu się odtworzyć w cywilnym życiu niektóre akspekty swo-
ich doświadczeń wojennych:
Byłem w Wietnamie przez osiem miesięcy, jedenaście dni, dwanaście godzin
i czterdzieści pięć minut. Takie rzeczy się pamięta. I ja pamiętam to dokładnie.
Wróciłem do domu jako inny człowiek. Zostałem zatrudniony jako sanitariusz
i zajęcie to dawało mi sporo zadowolenia z siebie. Stanowiło w pewnym sensie
kontynuację tego, co robiłem w Wietnamie, ale było o wiele, wiele mniej obcią-
żające. Nie miałem do czynienia z ranami postrzałowymi, z oparzelinami; nie
musiałem patrzeć na wywalone bebechy i poobcinane albo urwane kończyny.
Byłem wzywany do różnych przypadków: do cukrzyków, do starszych ludzi.
Raz na jakiś czas jeździłem do wypadku samochodowego i wtedy coś się dzia-
ło. Pędziłem na sygnale i wiedziałem, że mam jakiś cel, a poziom adrenaliny
wystarczał mi potem na następne sto wezwań.30
      Odgrywanie traumatycznych zdarzeń ma w sobie coś tajemniczego.
Nawet jeśli człowiek świadomie decyduje się na pewne zachowania, i tak
jest w nich cień przymusu. Nawet gdy nie narażają człowieka na niebezpie-
czeństwo, cechuje je pewna sztywność i uporczywość. Takie powtarzające
się wtargnięcia traumatycznych doświadczeń Freud nazwał „kompulsyw-
nym powtarzaniem". Początkowo tłumaczył to zjawisko jako próbę zapano-
wania nad traumatycznym doświadczeniem. Ale koncepcja taka nie zado-
woliła go, ponieważ nie uwzględniała ona tego, co Freud nazwał „demonicz-
nością" odgrywania traumatycznych wydarzeń. Ponieważ przymus powta-
rzania tak uparcie opierał się świadomej woli człowieka i jakimkolwiek
zmianom, Freud zwątpił w szansę odnalezienia wyjaśnienia, które odwoły-
wałoby się do jakiegoś przystosowawczego mechanizmu afirmującego życie.
Zamiast tego uciekł się do pojęcia „instynktu śmierci".31
      Teoretycy na ogół odrzucali tę manichejską koncepcję, sprzeczną
z pierwotnymi poglądami Freuda. Zakładali oni, że wielokrotne przeżywa-
nie tego samego traumatycznego momentu musi stanowić instynktowną,
nieudaną próbę wyleczenia. Janet mówi o ludzkiej potrzebie „zasymilowa-
nia" i „rozpuszczenia" traumatycznego wydarzenia, co - jeśli się powiedzie
— prowadzi do poczucia „triumfu". Taki dobór określeń dowodzi, że według
Janeta bezradność stanowi największe zło urazu, a powrót do zdrowia wy-
maga odbudowania poczucia skuteczności i siły. Osoba, która doznała ura-
zu, „w dalszym ciągu konfrontuje się z trudną sytuacją, w której nie potra-
fiła dobrze odegrać swojej roli i wykazać się umiejętnością przystosowania,
a zatem wciąż próbuje się dostosować".32
52

      Współcześnie również przyjmuje się, że zjawisko wtargnięcia, wraz
z odgrywaniem traumatycznego zdarzenia, stanowi spontaniczną próbę
zintegrowania tego wydarzenia. Psychiatra Mardi Horowitz postuluje „za-
sadę dokończenia", która „dotyczy charakterystycznej dla ludzkiego umy-
słu zdolności przetwarzania nowych informacji w celu uaktualnienia we-
wnętrznych schematów dotyczących własnej osoby i świata". Uraz z defini-
cji narusza owe „wewnętrzne schematy". Horowitz sugeruje, że niezasy-
milowane traumatyczne przeżycia są przechowywane w specjalnego typu
„aktywnej pamięci", która ma „stałą tendencję do spontanicznego odtwa-
rzania swej zawartości". Uraz zostaje przepracowany tylko wtedy, kiedy
ofiara rozwinie nowy schemat umysłowy umożliwiający zrozumienie tego,
co zaszło.33
     Z kolei psychoanalityk Paul Russel przypisuje kompulsywne powta-
rzanie raczej emocjonalnym niż poznawczym własnościom traumatycznego
zdarzenia. Jednostka powtarza „to, co musiałaby odczuwać, aby uleczyć się
z doznanej rany". Russel postrzega przymus powtarzania jako próbę po-
nownego przeżycia przerastających ofiarę doznań, tak aby mogła nad nimi
wreszcie zapanować.34 Dominującym uczuciem, które wymaga przepraco-
wania, może być przerażenie, bezsilny gniew albo po prostu niezróżnicowa-
ny „przypływ adrenaliny", towarzyszący śmiertelnemu niebezpieczeństwu.
     Ponowne przeżycie urazu może stwarzać szansę zapanowania nad
nim, ale większość ofiar nie szuka takiej okazji świadomie. Przeciwnie,
ludzie z reguły boją się jej i unikają. Powrót do traumatycznego wydarzenia
- czy to w formie pojawiających się nagle wspomnień, snów, czy działań,
niesie emocje równie intensywne, co sytuacja, która zapoczątkowała uraz.
Ofiarę nieustannie przytłaczają strach i gniew. Uczucia te różnią się jako-
ściowo od zwykłego strachu i gniewu. Wykraczają poza zasięg normalnego
doświadczenia i przerastają zwykłe możliwości adaptacyjne człowieka.
     Ponieważ ponowne przeżywanie traumatycznego zdarzenia wywołuje
tak gwałtowną burzę uczuć, ofiara urazu na ogół ze wszystkich sił stara się
go uniknąć. Tłumienie pojawiających się objawów — będące w założeniu
samoobroną - jeszcze bardziej pogłębia wstrząs pourazowy, ponieważ
próby ucieczki od traumatycznych wspomnień często kończą się zawęże-
niem świadomości, wycofaniem z kontaktów z ludźmi i zubożeniem życia.
Zawężenie
Kiedy człowiek jest zupełnie bezsilny i każda próba oporu spełza na ni-
czym, najczęściej poddaje się. System samoobrony załamuje się całkowicie.
Bezradna osoba ucieka od sytuacji stresu nie poprzez działanie w realnym
53

świecie, lecz przez zmianę własnego stanu świadomości. Analogiczne re-
akcje można obserwować u zwierząt, które w chwili zagrożenia czasem za-
stygają w bezruchu. Jest to typowa reakcja osaczonej przez drapieżnika
zdobyczy lub pokonanego w walce przeciwnika. Ofiara gwałtu w ten sposób
opisuje owo uczucie rezygnacji: „Czy widziałeś kiedyś królika, który zamarł
w świetle reflektorów, kiedy nocą jechałeś szosą? Stoi jak wryty — jak
gdyby wiedział, że tym razem go dopadną — i to właśnie spotkało mnie".35
Inna zgwałcona kobieta wspomina: „Nie mogłam krzyczeć. Nie mogłam się
poruszyć. Byłam sparaliżowana [...] jak szmaciana lalka".36
      Takie zmiany świadomości stanowią sedno zawężenia czy też od-
rętwienia, ostatniego z trzech głównych symptomów pourazowego zespołu
stresu. Czasami nieuchronne zagrożenie wywołuje nie tylko strach i gniew,
lecz także — paradoksalnie — stan nienaturalnego spokoju, w którym rozpu-
szcza się przerażenie, złość i ból. Świadomość rejestruje wydarzenia, ale są
one jak gdyby oderwane od zwykle przypisywanego im znaczenia. Percepcja
może być przytępiona lub zaburzona, z częściowym znieczuleniem albo utra-
tą poszczególnych wrażeń. Bywa, że zmianie ulega poczucie czasu — wypad-
ki obserwowane są często jak na zwolnionym filmie — i doświadczenie nabie-
ra cech nierealności. Człowiekowi wydaje się, że wszystko to przydarza się
komuś innemu, że wyszedł ze swojego ciała i patrzy na siebie z boku, lub że
cała sytuacja jest tylko złym snem i wkrótce nastąpi przebudzenie. Do tych
zmian w percepcji dołącza się zobojętnienie, emocjonalne oddalenie i kom-
pletna bierność — człowiek rezygnuje z wszelkiej inicjatywy i walki. Zmie-
niony stan świadomości można by potraktować jako litościwy dar natury,
ochronę przed bólem nie do zniesienia. Oto fragment relacji ofiary gwałtu:
„W tym momencie opuściłam ciało. Znajdowałam się obok łóżka i stamtąd
obserwowałam wydarzenia. [...] Oderwałam się od własnej bezradności. Sta-
łam naprzeciwko siebie samej, a na łóżku leżała tylko moja cielesna powło-
ka. [...] Wszystko wydawało mi się takie płaskie. Byłam obok. Kiedy przypo-
minam sobie pokój, nie widzę go z perspektywy łóżka. Widzę go z perspekty-
wy tamtego miejsca obok. Bo stamtąd patrzyłam".37 Podobne doświadczenie
opisuje weteran drugiej wojny światowej: „Tak jak większość naszego od-
działu, byłem odrętwiały, praktycznie oderwałem się od rzeczywistości. Jest
taki stan [...], który nazywaliśmy »spoglądaniem w wieczność«. Nieprzytom-
ny wzrok, szeroko otwarte, puste oczy człowieka, który nie dba już o nic. Nie
doszedłem jeszcze do tego, ale odrętwienie było całkowite. Czułem się nie-
mal tak, jak gdybym wcale nie brał udziału w bitwie".38
      Takie specyficzne zmiany stanu świadomości przypominają trans hi-
pnotyczny. Cechami wspólnymi są: rezygnacja z aktywnego działania, ob-
niżenie inicjatywy i krytycznego osądu, subiektywne oderwanie lub spokój,
intensywniejsze przeżywanie wyobrażeń, zmiana w odczuwaniu (łącznie
z odrętwieniem i obojętnością na ból) oraz zaburzone poczucie rzeczywisto-
ści (włącznie z depersonalizacją, odrealnieniem i odmiennym postrzega-
54

niem czasu).39 Wyostrzona percepcja pojawiająca się podczas traumatycz-
nych wydarzeń przypomina fenomen hipnotycznej absorpcji; natomiast ob-
jawy ograniczenia kojarzą się z komplementarnym zjawiskiem dysocjacji
w hipnozie.40
     Janet uważał, że podatność pacjentek z histerią na hipnozę jest do-
wodem psychopatologii. Ostatnie badania dowodzą, że chociaż zdolność do
wchodzenia w trans jest u ludzi różna, to stanowi normalną cechę ludzkie-
go umysłu.41 Wydarzenia traumatyczne ogromnie ją nasilają.42 Jak wska-
zuje psychiatra David Spiegel, „byłoby zaiste dziwne, gdyby ludzie nie
wykorzystywali spontanicznie tej umiejętności do zmniejszania swojej per-
cepcji bólu w trakcie ostrego urazu".43 W stan hipnozy ludzie wchodzą
jednak zwykle w okolicznościach kontrolowanych i z własnej woli; nato-
miast traumatyczne stany transowe pojawiają się w sposób niekontrolowa-
ny i z reguły bez świadomej decyzji.
     Biologiczne podłoże zmienionych stanów świadomości — zarówno pod-
czas transu hipnotycznego, jak i dysocjacji traumatycznej — pozostaje za-
gadką. Psycholog Ernest Hilgard wysunął hipotezę, że hipnoza „działa być
może analogicznie do morfiny".44 Zastosowanie hipnozy zamiast opiatów,
w celu znieczulenia na ból, jest od dawna znane. Zarówno hipnoza, jak
i morfina wywołują stan oderwania, w którym percepcja bólu i zwykłe re-
akcje emocjonalne na cierpienie są odcięte. Zmniejszają dyskomfort wyni-
kający z uporczywego bólu, nie znosząc przy tym samego uczucia. Psychia-
trzy Roger Pitman i van der Kolk, którzy udowodnili utrzymujące się zmia-
ny w percepcji bólu u weteranów wojennych cierpiących na pourazowy
zespół stresu, sugerują, że uraz może powodować długotrwałe zmiany
w wydzielaniu opiatów endogennych — naturalnych substancji, które od-
działują na centralny system nerwowy tak samo, jak opiaty otrzymywane
sztucznie.45
     Ludzie doświadczający urazu, którzy nie potrafią spontanicznie odry-
wać się od rzeczywistości, czasami próbują uzyskać podobny efekt od-
rętwienia, wykorzystując alkohol lub narkotyki. Badając zachowanie żoł-
nierzy na froncie, Grinker i Spiegel odkryli, że nie kontrolowane picie rosło
proporcjonalnie do strat w danym oddziale; wydawało się, że nadużywanie
alkoholu stanowiło próbę stłumienia zwiększającego się poczucia bezradno-
ści i strachu.46 Nie ulega wątpliwości, że jeśli człowiek w traumatycznej
sytuacji dodatkowo popada w uzależnienie od alkoholu lub narkotyków,
naraża się na jeszcze większe trudności. Psycholog Josefina Card, która
badała weteranów wojny wietnamskiej oraz grupę cywilów w tym samym
wieku, wykazała, że mężczyźni z objawami pourazowymi po powrocie do
kraju o wiele częściej uzależniali się od narkotyków i poddawali się lecze-
niu odwykowemu.47 Po przebadaniu 100 weteranów wojennych z objawami
głębokiego wstrząsu Herbert Hendin i Ann Haas stwierdzili, że 85% z nich
miało po wyjściu z wojska poważne problemy z narkotykami i alkoholem.
55

li f

Tylko 7% nadużywało alkoholu jeszcze przed wojną. Za pomocą alkoholu
i narkotyków badani usiłowali zapanować nad nękającymi ich traumatycz-
nymi obrazami i objawami nadmiernego pobudzenia - bezsennością, kosz-
marami, zdenerwowaniem i wybuchami gniewu. Uzależnienie tylko po-
głębiało jednak ich trudności oraz alienację.48 Najrozleglejszy program ba-
dań nad tym problemem (National Vietnam Veterans Readjustment Stu-
dy) przyniósł niemal identyczne wyniki: 75% mężczyzn z objawami poura-
zowego zespołu stresu nadużywało alkoholu lub popadało w chorobę alko-
holową.49
      Chociaż rozkojarzeniowe zmiany świadomości, a nawet intoksykacja,
mogą być w momencie całkowitej bezradności zachowaniami przystosowaw-
czymi, stają się one objawami złego przystosowania, kiedy niebezpieczeń-
stwo już minie. Taki specyficzny stan buduje mur pomiędzy traumatycznym
przeżyciem a zwykłą świadomością, a więc zapobiega integracji, która jest
warunkiem ozdrowienia. Niestety, stany zawężenia czy rozkojarzenia oka-
zują się niezmiernie uporczywe, podobnie jak inne symptomy pourazowego
zespołu stresu. Lifton przyrównał „psychiczne odrętwienie", charakterysty-
czne według niego dla ofiar katastrof i wojny, do „paraliżu umysłu".50
      Podobnie jak wtargnięcie, objawy zawężenia opisane zostały począt-
kowo w kategoriach ich wpływu na pamięć. Janet wskazał, że niepamięć
pourazowa jest efektem „zawężenia pola świadomości", dzięki któremu bo-
lesne wspomnienia zostają oddzielone od zwykłej świadomości. Kiedy jego
pacjentki z histerią znajdowały się pod hipnozą, potrafiły niezwykle do-
kładnie odtworzyć „oderwane" od pamięci wydarzenia. Jedna z jego pod-
opiecznych, Irena, deklarowała całkowitą amnezję, jeśli chodzi o dwumie-
sięczny okres poprzedzający śmierć matki. W transie jednak mogła odegrać
bolesne wypadki z tego czasu, łącznie ze sceną śmierci, tak jak gdyby za-
chodziły w teraźniejszości.51
      Kardiner również twierdził, że proces ograniczenia utrzymuje trau-
matyczne wspomnienia poza świadomością, dopuszczając do niej tylko
strzępy pamięci, które pojawiają się w postaci wtargnięć. Przytacza on
przypadek weterana marynarki wojennej, który uskarżał się na dokuczli-
we uczucie zdrętwienia, bólu i zimna od pasa w dół. Pacjent nie przyzna-
wał się do żadnych traumatycznych przeżyć z czasów wojny. Po serii docie-
kliwych pytań, bez użycia formalnej hipnozy, przypomniał sobie zatonięcie
statku i długie godziny, które spędził w lodowatej wodzie czekając na ratu-
nek; twierdził jednak, że nie wystąpiła u niego żadna emocjonalna reakcja
na ten wypadek. W miarę jednak jak Kardiner drążył temat, pacjent sta-
wał się coraz bardziej niespokojny, zły i przestraszony:
Zwrócono mu uwagę na podobieństwa pomiędzy symptomami, na które się
uskarżał [...], a uczuciami, których doznawał zanurzony do pasa w zimnej wo-
dzie. Pacjent przyznał, że kiedy zamknie oczy i pozwoli sobie myśleć o obe-
56

19

Op   OSOUJOpZ
-{OZ ap3TZppO

 i ^uBuizip; M AxeiM 'O39UZDI§BUI BiugjsAui op rauopfs i
 9IS   ip3MB:}S   '.AA\A%T8(01UI   BIUBMOUlfepod   I   BIUBMOUBjd
 8M   BIUBjnBZ   Uiai^pBdS   ip3M02B9I   9IOUOIJ   BU   9ZJ9IU
 BU 3Z 'l{BMOAUaSqOBZ J8§aidg I J8§UTJ{) "TOS



II1'
I.

 rns uieui 'BzpB^zsazad aiu iiu ^u 'ao-Ąijod o BI
 azsnui 9iu 'XpoqoMS f9D9iAv UIBUI 9Z 'naozop
BUI 9iu ifoou M gz :Xqosods auzca BU 03 ui9łBMozxp3uo[0B?[ -uig^Biranzoj 9iu
uia^pozad oSazo 'cą uiafttod ZBJ9X 'foou dis iu9}nq oą 'uiajozoaiM 9is
9TU AZOBZJL 9TDUnaS ^\ "UigiiąOJ 5[Bł 0S9ZDB|p '9iqOS UiajBtUIBpBTMSn 9TU
•fauippis op [g^sBuapaf po ąn\ OUBJ fguisę Xuizpo§ op Aoou^cd po 9T
"	pppod 9oap3p 5[Bf 'oSa^ z AwBjds }9MBU axqos
          9TU SBZO AzSZn^p Z9Zld !9IUfOM Od 9iqOS 9UO0T1ZJBU 'BIOAZ
91U9Z9MBZ  JBMOZipUOfoBJ  5[Bf '9fnSld
         

         
^	ye\ oq '
 ["?] "uzAzozaw B|p BotefBBfepod oAq
      
 oepfe|6AM
 |N O>HOJ>) BU ASOJM aiBłapqo
      
gc	ajs msojd od \ ntuop M
 nouo>| M az 'BuozsBJjsazjd \ Buuojqzaq
 [—] 'BLUBS oAzsnj a|S

61 i

9USB|AV BZOIUBJSO nZBJTl BJB^O 'ra9T^9J UlAM^ZDJOdn pBU DBMOUBdBZ T
-U9zo9idz9q apnzood aujB^uauiap 9iqos OAZJOM^S OBfnq9a,j ?^M^Bfoiur ZBJO
BTUB^BTZp OS9MO]^90 Xj8JS   fajBD Op  9Z5[Bł ZD3\  'iDSOUIOpBlMS MCUB^S I ID8IUI
-Bd 'Biua|sAui op 03{pfy aiu 9is Bzsottpo BiuazaMBZ XMBfqo aMozBjnoj
•zBan i^zazjd XZJO;^ 'izpnj B^p auzDĄsXaa^BJBqo - (ifoBCoos^p) BiuazjBfo^
-zoa AUIJOJ auiopBiMS Caratu 'auui j[Bf 9tuqopod — ^saf uiai^pBdAM ui^uzoĄ
-BUinBJ^ z qo^UBZBTMz n?^111 araaTtun^s atąoMop ai^Bj^ "XZSAZJBMO^ oiaiuis
BU pazj^Bd jBisnui i uiapAz z jpazsn OMpg^ Xjo^5j 'B^TMOJZO os
qoBJ^s 'icq oSaiu op AqĄxo9JMod 'fiu^zon o^ XqXpS zBMaiuod
-OMS niuazDBuz o aoa^sXra aiqos jB^BMzod ara" ^uafoBj 'BiugzoBuz T iCoouig oS
-auoiMBqzod 'BiuarauiodsM oSauozoap^o ats BiuBMOuuojn op zoa^ 'ifzauuiB
 op pzpBMOjdop 9iu Biu9zoiuBjSo saoojd rofpBdAM uiA.% ^

?BjuazjBpAM o6auzoA}BLunBJi sszopod ajujo/wiajd u,oAu
-BMBUZOp U8ZBJM 8p>|npOjdaj [•"] łJMOUBłS OlOjdOlAs Z3} 06a}B|a  'BPOM B}BM
-opo| LuAuBMopoMod 'niuajdjap BU !foBj}uaouo>| fau||S 9!UMOł6 epAz BZOSJZPMBZ
łuafoBd az 'a^sjmAzoo qAg "Ołauojn \ osouoio^zjd ołpBJjs AZSAZJBMOJ o6af n>)|!>)
9z 'zejUMOJ aiqos łBiuoiodAzid "uuAuu! LUAZOIU o oa|sAuu łBouu 9|u SBZO ua} AJBO
zezjd i |oq Ausouzaju łBMnzopo 'a^EJi Azjd OBZSJM 9? 'jspop oiajod -nzjoai M
AuozjnuBZ AMOjod op 'AM^BJ; b\s Bjdazo >jef 'izpjM zep/v\ 'u,OB!UBuzop LJOAUO

porwanych uczniów, Terr wykazała, że po fakcie dzieci zaczynały wierzyć
w istnienie znaków, które jakoby ostrzegały je przed tragicznym wydarze-
niem. Wiele lat po porwaniu dzieci nadal wypatrywały znaków, które mia-
ły je chronić i kierować ich postępowaniem. Co więcej, jeszcze długo po
doznanym urazie dzieci miały ograniczoną perspektywę przyszłości. Za-
pytane, kim chcą być, kiedy dorosną, odpowiadały z reguły, że nigdy nie
wyobrażają sobie przyszłości i nie robią żadnych planów, ponieważ spo-
dziewają się umrzeć młodo.57
      Unikając sytuacji przypominających o doznanym urazie i powstrzy-
mując się od jakiejkolwiek inicjatywy związanej z planowaniem przyszło-
ści i z ryzykiem, ofiary urazu same pozbawiają się szansy na sukces,
który mógłby złagodzić skutki traumatycznego przeżycia. Chociaż więc
objawy zawężenia można traktować jako próbę obrony przed przytła-
czającymi stanami emocjonalnymi, ofiara płaci wysoką cenę za tak pozy-
skaną ochronę. Objawy te ograniczają bowiem pole działania i upośledza-
ją jakość życia, przyczyniając się w ostatecznym rozrachunku do utrwale-
nia skutków urazu.
Dialektyka urazu
Przerastające człowieka niebezpieczeństwo wywołuje dwie sprzeczne re-
akcje — wtargnięcia oraz zawężenia — pomiędzy którymi ustala się na-
przemienny rytm. Owa dialektyka sprzecznych stanów psychicznych jest
być może najbardziej charakterystycznym rysem pourazowego zespołu
stresu.58 Ponieważ obie te reakcje uniemożliwiają integrację traumatycz-
nego wydarzenia, jedynym wyjściem wydaje się próba znalezienia właści-
wej równowagi pomiędzy dwoma krańcowymi stanami. Ale osoba z ura-
zem ma największe problemy właśnie z uzyskaniem równowagi. Czuje
się uwięziona pomiędzy dwiema skrajnościami: niepamięcią (amnezją)
a ponownym przeżywaniem urazu; między falą intensywnych, przytła-
czających uczuć a pustynią obojętności; między nerwowym, impulsyw-
nym działaniem a całkowitym brakiem inicjatywy. Niestabilność powo-
dowana tymi cyklicznymi zmianami pogłębia jeszcze poczucie nieprze-
widywalności i bezradności.59 Dialektyka urazu działa zatem na zasadzie
samonapędzającego się mechanizmu.
      W miarę upływu czasu dialektyka ta przechodzi stopniową ewolucję.
W początkowym stadium dominują wtargnięcia, ponowne przeżywanie
traumatycznego doświadczenia. Ofiara jest bardzo niespokojna i wypatruje
nowego niebezpieczeństwa. Objawy wtargnięcia są najsilniejsze w ciągu
pierwszych kilku dni lub tygodni po kluczowym wydarzeniu; po okresie
58

trzech do sześciu miesiący ulegają pewnemu złagodzeniu, a potem stopnio-
wo zanikają. Na przykład w pewnym szeroko zakrojonym badaniu
następstw gwałtu stwierdzono, że najostrzejsze objawy wtargnięć zmniej-
szyły się po trzech-sześciu miesiącach, lecz jeszcze rok po gwałcie kobiety
nadal były bojaźliwe i niespokojne.60 Inne badanie również wykazało, że
większość (80%) poszkodowanych rok po wydarzeniu nadal skarżyła się na
powracające traumatyczne obrazy.61 Z kolejną grupą ofiar gwałtu skonta-
ktowano się ponownie dwa do trzech lat po pierwszym pobycie w szpitalnej
izbie przyjęć. Większość kobiet nadal cierpiała z powodu objawów powiąza-
nych z przebytym urazem. Najczęściej wymieniano stany lękowe związane
z urazem, problemy natury seksualnej oraz ograniczenie aktywności w co-
dziennym życiu.62
      Zaburzenia spowodowane przez uraz mogą utrzymywać się jeszcze
dłużej. Ann Burgess i Lynda Holmstrom ponownie skontaktowały się z ofia-
rami gwałtu cztery do sześciu lat po pierwszym spotkaniu w izbie przyjęć.
Trzy czwarte kobiet uważało się wtedy za wyleczone. Około jednej trzeciej
badanych (37%) podało, że ich powrót do zdrowia trwał mniej niż rok, jedna
trzecia zaś (37%) twierdziła, że zajęło to więcej niż rok. Ale co czwarta
kobieta (26%) wciąż jeszcze nie czuła się zdrowa.63
      Wyniki holenderskich badań nad ludźmi, którzy zostali wzięci jako
zakładnicy, również potwierdzają, że skutki pojedynczego traumatycznego
wydarzenia mogą utrzymywać się przez długi czas. W pierwszym miesiącu
po uwolnieniu u wszystkich zakładników występowały objawy wstrząsu,
a sześć miesięcy do roku po traumatycznym doświadczeniu 75% z nich
nadal odczuwało skutki urazu. Im dłużej przebywali w niewoli, tym poważ-
niejsze były ich objawy i tym wolniej powracali do zdrowia. W badaniach
kontrolnych przeprowadzonych sześć do dziewięciu lat po krytycznym zda-
rzeniu, prawie połowa byłych zakładników (46%) nadal skarżyła się na
objawy zawężenia, a jedna trzecia (32%) cierpiała z powodu objawów
wtargnięcia. Jakkolwiek symptomy ogólnego niepokoju raczej słabły wraz
z upływem czasu, objawy psychosomatyczne stawały się nawet bardziej do-
kuczliwe.64
      Chociaż pourazowe objawy wydają się z czasem zanikać, mogą zostać
powtórnie przywołane — nawet wiele lat po wydarzeniu — przez czynniki
przypominające o źródle urazu. Kardiner opisuje przypadek weterana wo-
jennego, który doznał „ataku" objawów wtargnięcia w ósmą rocznicę rozbi-
cia swego samolotu.65 Bardziej współczesny przypadek dotyczy weterana
drugiej wojny światowej, u którego koszmary i inne objawy wtargnięcia
powróciły nagle po trzydziestu latach.66
      W miarę słabnięcia symptomów wtargnięcia, dominować zaczynają
objawy odrętwienia czy też zawężenia. Osoba, która doświadczyła urazu,
nie wygląda już na przerażoną i pozornie powraca do dawnego życia.67
Nadal jednak nie potrafi przypisać wydarzeniom ich zwykłego sensu,
59

a świat wydaje się jej nierzeczywisty. Często skarży się, że żyje tylko na
niby, jak gdyby z wielkiej odległości obserwowała codzienne wydarzenia.
Tylko wdzierające się do jej świadomości traumatyczne obrazy co jakiś czas
przerywają poczucie odrętwienia i oderwania. Wyobcowanie i wewnętrzną
martwotę człowieka, który przeżył wstrząs, ilustruje klasyczny portret we-
terana wojennego, jaki nakreśliła Virginia Woolf:
- Cudowna! - szeptała [jego żona], trącając Septimusa łokciem, żeby też zoba-
czył. Ale dla niego piękno znajdowało się jakby za szklaną szybą. Nawet w sma-
ku (Rezia lubiła lody, czekoladę, słodycze) nie znajdował żadnej przyjemności.
Odstawiał filiżankę na marmurowy blat małego stolika. Przyglądał się ludziom na
ulicy; wydawali się szczęśliwi, przystawali na środku chodnika wrzeszcząc, śmie-
jąc się, kłócąc bez powodu. Ale on nie ma już smaku, nic już nie odczuwa.
W kawiarni, między stolikami, pośród uwijających się kelnerów, chwytał go znów
za gardło duszący strach; bo nie odczuwał nic, absolutnie nic.68
      Ograniczenia nakładane na życie wewnętrzne i na zewnętrzny zasięg
aktywności jednostki są objawami negatywnymi pozbawionymi dramaty-
zmu. Ich znaczenie tkwi w tym, czego osoba z urazem jest pozbawiona.
Dlatego też objawy zawężenia nie od razu są zauważane i często nie do-
strzega się ich związku z traumatycznym wydarzeniem. Ponieważ w miarę
upływu czasu objawy te stają się najbardziej dominującym rysem pourazo-
wego zespołu stresu, coraz trudniej o prawidłową jego diagnozę. Symptomy
pourazowe są tak uporczywe i mają tak szeroki zasięg, że często bierze się
je za trwałe cechy osobowości ofiary. Jest to kosztowny błąd, gdyż osoba
z nie rozpoznanym pourazowym zespołem stresu skazana jest na zubożony
sposób życia, dręczą ją koszmarne wspomnienia, paraliżuje bezradność
i strach. Oto kolejny fragment portretu ojca Doris Lessing:
Młody urzędnik bankowy, który ciężko harował za marne pieniądze, ale umiał
tańczyć, śpiewać, bawić się, flirtować - ten pełen życia, wrażliwy człowiek
został zabity w 1914, 1915, 1916. Myślę, że w czasie wojny umarła najlepsza
cząstka mojego ojca, że okaleczono jego ducha. Wszyscy, szczególnie kobiety,
które znały go za młodu, mówiły o jego żywiołowości, energii, radości życia.
A także o jego dobroci, czułości i - to najbardziej utkwiło mi w pamięci - o jego
mądrości. [...] Nie sądzę, aby ludzie ci łatwo rozpoznali tamtego człowieka
w chorym, rozdrażnionym, oderwanym od życia hipochondryku, który był moim
ojcem.69
      Długi czas po traumatycznym wydarzeniu wiele osób czuje, że straci-
ło jakąś część siebie; najsilniej poszkodowani żałują, że nie umarli. Być
może najbardziej niepokojących danych o odległych skutkach urazu dostar-
czyło pewne badanie ofiar przestępstw, wśród których było 100 zgwałco-
60

nych kobiet. Przeciętny czas, który upłynął od chwili gwałtu, wynosił dzie-
więć lat. Badacze uwzględniali tylko poważne problemy psychologiczne,
pomijając bardziej subtelne przejawy zaburzeń pourazowych. Nawet te
uogólnione wyniki nie pozostawiały wątpliwości co do tego, jak trwałe
i destruktywne są konsekwencje urazu. Spośród wszystkich badanych to
ofiary gwałtu najczęściej mówiły o „załamaniach nerwowych", myślach
i próbach samobójczych. Chociaż przed urazem kobiet tych nie cechowało
żadne nasilenie skłonności samobójczych, po przeżyciu gwałtu aż jedna
piąta (19,2%) podjęła próbę samobójczą.70
      Nie ma zgody co do liczby rzeczywistych samobójstw będących na-
stępstwem urazu. Środki masowego przekazu podawały na przykład, że wię-
cej uczestników wojny w Wietnamie zginęło po powrocie do kraju — w wyniku
samobójstwa — niż na polu bitwy. Dane te wydają się przesadzone, niemniej
jednak statystki śmiertelności dowodzą, że uraz wojenny rzeczywiście zwię-
ksza ryzyko śmierci samobójczej.71 Hendin i Haas, badając grupę weteranów
wojennych z objawami pourazowymi, wykazali, że znaczny ich odsetek (19%)
usiłował pozbawić się życia lub nieustannie myślał o samobójstwie (15%).
Większość mężczyzn o skłonnościach samobójczych brała udział w najcięż-
szych walkach. Cierpieli z powodu poczucia winy, uporczywych lęków, depre-
sji i objawów pourazowych. Trzech mężczyzn zginęło śmiercią samobójczą
w okresie badań.72
      Wynika z tego, że groźba unicestwienia, cechująca traumatyczny mo-
ment, może prześladować ofiarę jeszcze długo po przeminięciu rzeczywiste-
go niebezpieczeństwa. Nic dziwnego, że Freud dopatrzył się w nerwicy
pourazowej oznak „oddziaływania demonicznych sił".73 Przerażenie, gniew
i nienawiść doznane w chwili urazu żyją nadal w sprzecznościach dialekty-
ki urazu.
       
ROZDZIAŁ 3
Zerwanie związków z innymi
T
  raumatyczne wydarzenia stawiają pod znakiem zapytania pod-
stawowe związki międzyludzkie. Niszczą przywiązanie do rodzi-
ny, rujnują przyjaźń, miłość i kontakty społeczne. Nadwerężają
tę strukturę ja, która powstaje i utrzymuje się w relacjach z in-
nymi. Podważają system przekonań, który nadaje znaczenie ludzkim do-
świadczeniom. Stanowią pogwałcenie wiary jednostki w naturalny bądź
boski porządek i powodują u ofiary kryzys egzystencjalny.
      Zniszczenie relacji z innymi nie jest - jak niegdyś sądzono - drugo-
rzędnym skutkiem urazu. Traumatyczne wydarzenia oddziałują w zasad-
niczy sposób nie tylko na psychologiczne struktury „ja", lecz także na po-
czucie przywiązania i sensu, które tworzą pomost pomiędzy jednostką
a społeczeństwem. Jak to definiuje Mardi Horowitz, traumatyczne wyda-
rzenie to takie, które nie może być włączone przez ofiarę do „wewnętrznego
schematu" siebie w relacji ze światem.1 Traumatyczne wydarzenia burzą
podstawowe założenia jednostki co do bezpieczeństwa w świecie, pozytyw-
nej wartości „ja" oraz naturalnego porządku rzeczy.2 Świadectwem owej
utraty poczucia bezpieczeństwa jest wyznanie Alice Sebold, ofiary gwałtu:
„Kiedy zostałam zgwałcona, utraciłam dziewictwo i niewiele brakowało,
bym postradała życie. Straciłam również pewne przekonania o tym, jak
działa świat i jak wygląda moje w nim bezpieczeństwo".3
      Poczucie bezpieczeństwa, określane też jako podstawowe zaufanie,
nabywane jest w najwcześniejszym dzieciństwie, w relacji z pierwszym
opiekunem. Zaufanie do innych, wykształcone w ciągu pierwszych dni po
narodzinach, pomaga później człowiekowi na każdym etapie życia. Stanowi
62

podstawę wszystkich systemów więzi międzyludzkich oraz wiary. Pierwot-
ne doświadczenie opieki daje nam siłę, abyśmy mogli stawić czoło światu,
który tym samym staje się dla nas przyjaznym miejscem. Podstawowe
zaufanie jest fundamentem wiary w ciągłość życia, w porządek naturalny,
a także transcendentny, boski.4
      W sytuacji zagrożenia ludzie instynktownie szukają kontaktu z pier-
wszymi źródłami pociechy i ochrony. Ranni żołnierze i zgwałcone kobiety
wołają o pomoc do matki lub Boga. Gdy wołanie to pozostaje bez odpowie-
dzi, poczucie podstawowego zaufania zostaje zniszczone. Osoba doświad-
czająca urazu czuje się całkowicie porzucona, zupełnie sama; ma wrażenie,
że jest wyrzutkiem ludzkiego i boskiego systemu opieki i ochrony, które są
niezbędne do życia. Od tej chwili poczucie wyalienowania, czy też zerwania
związków, przenika wszystkie relacje ofiary z innymi: od najintymnie-
jszych więzi rodzinnych po najbardziej abstrakcyjną przynależność społecz-
ną i religijną. Człowiek, który utracił zaufanie, ma wrażenie przynależno-
ści raczej do zmarłych niż do żywych. Specyfikę tego wewnętrznego spusto-
szenia znakomicie określiła Virginia Woolf, kreśląc portret weterana
wojennego Septimusa Smitha:	^
Septimus dopiero teraz to zrozumiał, zrozumiał sens ukryty pod pięknem słów.
Wstręt, nienawiść, rozpacz - oto tajemne posłannictwo przekazywane z poko-
lenia na pokolenie, starannie kamuflowane. [...] Na takim świecie nie wolno
rodzić dzieci. Nie wolno rozmnażać tych chutliwych zwierząt, które nie wiedzą,
co to stałość uczuć, które powodują się kaprysami i zachciankami pchającymi
je raz w tym, to znów w innym kierunku. [...] Bo prawdą jest [...], że ludzie mają
w sobie tylko tyle dobroci, tyle wiary, tyle miłosierdzia, ile im potrzeba, żeby
zwiększyć rozkosz chwili. Polują stadami. Ich stada przebiegają przez pustynię
i wyjąc zapadają w pustkowiach.5
Okaleczone „ja"
Dająca poczucie bezpieczeństwa świadomość związku z opiekunami jest
fundamentem rozwoju jednostki. Jeśli owa łączność zostaje naruszona,
człowiek traci podstawowe poczucie własnego „ja". Dawno rozwiązane pro-
blemy rozwojowe z okresu dzieciństwa i dorastania nagle stają się znów
aktualne. Uraz zmusza ofiarę do ponownego przeżycia wszystkich wczes-
nych walk wewnętrznych dotyczących autonomii, inicjatywy, kompenten-
cji, tożsamości oraz intymności.
      Wiara w siebie u rozwijającego się dziecka kształtuje się dzięki życz-
liwemu używaniu władzy przez opiekuna. Kiedy rodzic, który jest bez po-
63

równania potężniejszy od potomka, bierze jednak pod uwagę jego indywi-
dualność i godność, mały człowiek czuje się ceniony i szanowany; rozwija
poczucie własnej wartości. Kształtuje się w nim też autonomia, to znaczy
poczucie własnej odrębności w związkach z innymi. Dziecko uczy się kon-
trolować i regulować funkcje własnego ciała, a także wyrażać swój własny
punkt widzenia.
      Traumatyczne wydarzenie narusza autonomię człowieka na pozio-
mie podstawowej integralności cielesnej. Ciało zostało zaatakowane, zra-
nione, zhańbione. Zdarza się, że poszkodowany traci kontrolę nad funkcja-
mi fizjologicznymi; w odczuciu ofiar urazów wojennych i gwałtu stanowi to
często najbardziej upokarzający aspekt wydarzenia. Co więcej, w chwili
gdy jednostka doznaje urazu, jej punkt widzenia — właściwie z definicji
— liczy się tyle, co nic. Jeśli chodzi na przykład o gwałt, celem ataku jest
właśnie zademonstrowanie pogardy dla autonomii i godności ofiary. Trau-
matyczne wydarzenie podważa więc przekonanie człowieka, że może być
sobą w relacji z innymi.
      Niezadowalające rozwiązanie normalnych konfliktów rozwojowych
dotyczących autonomii czyni człowieka podatnym na wstyd i zwątpienie.
Takie same reakcje emocjonalne są następstwem traumatycznych zdarzeń.
Wstyd jest odpowiedzią na bezsilność, na pogwałcenie integralności cieles-
nej i upokorzenie w oczach innej osoby.6 Zwątpienie wyraża niemożność
zachowania własnego, odrębnego punktu widzenia w relacjach z innymi
ludźmi. Na skutek traumatycznego wydarzenia poszkodowany wątpi za-
równo w innych, jak i w samego siebie. Nic nie jest już takie, jak im się
wydaje. Weteran wojenny, Tim O'Brien, tak opisuje owo uporczywe poczu-
cie zwątpienia:
Dla zwykłego żołnierza [...] wojna stanowi w sensie duchowym coś w rodzaju
wielkiej upiornej mgły, gęstej i ogarniającej cały świat. Jasność jest tylko wspo-
mnieniem. Wszystko kłębi się dookoła. Dawne zasady przestają obowiązywać,
stare prawdy nie są już prawdziwe. Dobro zlewa się ze złem. Porządek miesza
się z chaosem, miłość z nienawiścią, brzydota z pięknem, prawo z anarchią,
cywilizacja z barbarzyństwem. Mgła wciąga cię do środka. Nie wiesz, gdzie
jesteś, ani dlaczego tam jesteś; a jedyna pewność to wszechogarniająca wielo-
znaczność. Na wojnie tracisz poczucie, że jesteś kimś określonym, ponieważ
tracisz poczucie prawdy; dlatego bezpieczniej jest powiedzieć, że w prawdziwej
opowieści o wojnie nic nie jest absolutnie prawdziwe.7
      W trakcie normalnego rozwoju dziecka pozytywny obraz siebie jest
utwierdzany w miarę wzrostu kompetencji oraz zdolności do inicjatywy.
Niezadowalające rozwiązanie zwykłych konfliktów rozwojowych dotyczą-
cych inicjatywy i kompetencji owocuje skłonnością do poczucia winy i niż-
szości.  Traumatyczne wydarzenia z definicji uniemożliwiają inicjatywę
64

i przekraczają kompetencje jednostki. Niezależnie od odwagi i zdolności
ofiary, jej działania okazały się niewystarczające, by obronić się przed nie-
szczęściem. Kiedy ludzie, którzy doznali urazu, przypominają sobie i osą-
dzają własne zachowanie, praktycznie zawsze doświadczają poczucia winy
i niższości. RobertNjay Lifton twierdzi, że „poczucie winy ocalałych" jest
powszechnym zjawiskiem u ludzi, którzy przetrwali wojnę, klęskę żywioło-
wą albo katastrofę nuklearną.8 Gwałt ma dokładnie takie same skutki: to
ofiara, a nie sprawca przestępstwa, czuje się winna. Poczucie winy może być
rozumiane jako próba wyciągnięcia z nieszczęścia jakiejś użytecznej lekcji
oraz uzyskania pewnego poczucia siły i kontroli. Złudzenie, że można było
poradzić sobie lepiej, jest prawdopodobnie łatwiejsze do zniesienia, niż sta-
wienie czoła prawdzie i uznanie swojej całkowitej bezsilności.9
      Poczucie winy jest szczególnie dotkliwe, jeśli ofiara urazu była świad-
kiem cierpienia lub śmierci innych ludzi. Świadomość, że się ocalało, pod-
czas gdy innych spotkał gorszy los, stanowi bardzo poważne obciążenie.
Ludzi, którzy przeżyli katastrofę lub wojnę, prześladują obrazy umierają-
cych, którym nie mogli pomóc. Czują się winni, że nie ryzykowali życia, aby
ratować innych, albo że nie wypełnili prośby umierającej osoby.10 Jeśli
żołnierz był świadkiem śmierci towarzysza na polu walki, gwałtownie
wzrasta ryzyko, że rozwinie się u niego pourazowy zespół stresu. Podobnie
w wypadku katastrof: człowiek, który widział śmierć członka rodziny, jest
szczególnie narażony na trudny do leczenia, długotrwały pourazowy zespół
stresu.12
      Pogwałcenie więzi międzyludzkich — a w konsekwencji ryzyko wystą-
pienia pourazowego zespołu stresu — osiąga najwyższy stopień, jeśli ofiara
nie była jedynie pasywnym świadkiem, lecz aktywnym uczestnikiem zabój-
stwa lub przemocy.13 Uraz weteranów wojennych jest znacznie głębszy,
jeżeli zadawania śmierci nie można już tłumaczyć jakimiś wyższymi warto-
ściami czy celami. Podczas wojny w Wietnamie żołnierzy wysoce demorali-
zowała sytuacja, kiedy zwycięstwo w walce było niemożliwe, a miarą su-
kcesu stało się samo mordowanie poświadczone liczbą zabitych. W tych
warunkach to nie narażenie własnego życia, lecz raczej uczestnictwo
w bezsensownym akcie brutalnego zniszczenia spowodowało, że wielu żoł-
nierzy doznało trwałego psychologicznego uszczerbku. Podczas jednego
z badań weteranów tej wojny około 20% mężczyzn oświadczyło, że w tra-
kcie swojej służby w Wietnamie byli świadkami okrucieństw; dalsze 9%
przyznało, że osobiście dopuszczali się brutalnych czynów. Po wielu latach
od powrotu do kraju najsilniejsze objawy występowały u tych badanych,
którzy byli świadkami agresywnych aktów przemocy lub sami w nich ucze-
stniczyli.14 Inne badanie potwierdziło te wyniki, dowodząc, że każdy wete-
ran wojny w Wietnamie, który potwierdził swój udział w aktach okrucień-
stwa, cierpiał na pourazowy zespół stresu dłużej niż dziesięć lat po zakoń-
czeniu działań wojennych.15
65

i
       
Wiara w sens świata kształtuje się w relacji z innymi, a proces ten
rozpoczyna się wraz z początkiem życia. Podstawowe zaufanie, rodzące się
w pierwotnym intymnym związku, jest fundamentem wiary. Wypracowane
później poczucie praworządności, sprawiedliwości i uczciwości ma korzenie
w dzieciństwie, w relacjach zarówno z opiekunami, jak i z rówieśnikami.
Koncentracja na bardziej abstrakcyjnych zagadnieniach, takich jak natu-
ralny porządek rzeczy, miejsce jednostki w społeczeństwie oraz miejsce
człowieka w świecie przyrody, stanowi normalny etap rozwoju w wieku
dojrzewania oraz w dorosłym życiu. Rozwiązanie tych kwestii wymaga za-
korzenienia jednostki w szerszej społeczności.
      Traumatyczne wydarzenia podważają to poczucie zakorzenienia
w społeczności, powodując u jednostki kryzys wiary. Według Liftona upor-
czywy brak zaufania do społeczeństwa i poczucie, że świat jest „fałszywy",
stanowi powszechną reakcję wśród osób, które przeżyły katastrofę lub woj-
nę.16 Pewien weteran wojny w Wietnamie następująco opisał swój kryzys
wiary: „Nie mogłem sobie wytłumaczyć, dlaczego Bóg pozwala, by umierali
porządni ludzie. Chodziłem do różnych [...] księży. Kiedyś zapytałem jednego
z nich: Ojcze, nie rozumiem, jak Bóg mógł pozwolić na to, by zabijano małe
dzieci. O co tu chodzi, w tej całej cholernej wojnie? Zginęło tylu moich przyja-
ciół. [...] Ksiądz spojrzał mi w oczy i odparł: Nie wiem, synu, nigdy nie byłem
na wojnie. Na to ja: Nie pytałem księdza o wojnę, pytałem o Boga".17
      Zanik wiary i poczucia przynależności do społeczeństwa są szczególnie
poważne, jeśli traumatyczne wydarzenie wiązało się ze zdradą jakiegoś istot-
nego związku międzyludzkiego. Wspomnienia o takim wydarzeniu często
koncentrują się na momencie zdrady; właśnie załamanie zaufania jest tym
czynnikiem, który nadaje powracającym obrazom intensywność i emocjonal-
ną siłę. Abram Kardiner prowadził psychoterapię weterana — marynarza,
który został wyciągnięty z morza po zatonięciu okrętu. Marynarz najbardziej
poruszony był wtedy, ki^dy skarżył się, jak zawiedli go żołnierze własnej
armii: „Pacjent okazywał znaczne podniecenie i zaczął się obficie pocić; było
oczywiste, że jego gniew był reakcją na wydarzenia związane z momentem
wyratowania. Wraz z towarzyszami przebywał w wodzie przez około dwana-
ście godzin, zanim wyciągnęła ich załoga kontrtorpedowca. Oficerowie,
którzy znajdowali się w łodziach ratunkowych, zostali oczywiście zabrani
w pierwszej kolejności. Ośmiu czy dziewięciu mężczyzn trzymających się tra-
twy, na której przebywał pacjent, musiało czekać w wodzie jeszcze przez
kilka godzin".18
      Oficerowie zostali uratowani pierwsi, chociaż siedząc w łodziach ra-
tunkowych byli stosunkowo bezpieczni; zwykłych żołnierzy, którzy czepiali
się tratwy, pominięto i zanim nadeszła pomoc, kilku z nich utonęło. Kardi-
ner potraktował taką procedurę jako część zwykłego porządku panującego
w armii, ale pacjent był zdruzgotany, kiedy uświadomił sobie, że dla włas-
nego wojska może być kimś zbędnym. Lekceważenie, które ratownicy oka-
66

zali dla życia tego człowieka, bardziej przyczyniło się do powstania urazu
niż atak wroga, fizyczne cierpienia doznawane w lodowato zimnej wodzie,
zagrożenie utraty życia i śmierć towarzyszy niedoli. Obojętność ratow-
ników nadwerężyła wiarę pacjenta w społeczeństwo. Po tym wydarzeniu
mężczyzna ujawniał nie tylko klasyczne objawy pourazowe, ale także obja-
wy patologicznego żalu, zerwania związków z ludźmi i chronicznej depre-
sji: „Każda forma przemocy wywoływała w nim silną reakcję; nie mógł pa-
trzeć na okrucieństwa czy groźby wobec innych osób. [...] [Niemniej] pacjent
twierdził, że nachodzi go czasem ochota, by kogoś uderzyć, i że stał się
bardzo kłótliwy w stosunkach rodzinnych. Oświadczył: Żałuję, że nie umar-
łem, wszystkim naokoło przysparzam tylko cierpienia".19
      Sprzeczności dotyczące relacji tego człowieka z innymi są typowe dla
ludzi, którzy doznali urazu. Ponieważ mają oni trudności z regulacją pozio-
mu własnej złości, oscylują pomiędzy nie kontrolowanymi wybuchami gnie-
wu i nietolerancją dla agresji w każdej postaci. Dlatego też opisywany pa-
cjent współczuł innym i pragnął ich bronić, nie mogąc  znieść myśli
0	krzywdzeniu kogokolwiek — a z drugiej strony wybuchał gniewem i iryto-
wał się na swoją rodzinę. Własna niekonsekwencja była dla niego dodatko-
wym źródłem udręki.
      Podobna skłonność do popadania w skrajności występuje w intym-
nych związkach ofiar urazu z innymi. Przeżyty uraz zmusza człowieka
zarówno do wycofywania się z takich związków, jak i do rozpaczliwego ich
poszukiwania. Poważne naruszenie podstawowego zaufania, powszechne
u ofiar poczucie wstydu, winy i niższości, a także chęć uniknięcia kontaktu
z bodźcami wywołującymi traumatyczne wspomnienia - wszystko to sprzy-
ja wycofywaniu się z bliskich związków. Przerażenie wywołane traumaty-
cznym wydarzeniem potęguje potrzebę relacji zapewniającej ochronę.
W konsekwencji ludzie, którzy doświadczyli urazu, często miotają się mię-
dzy próbami odizolowania się a rozpaczliwym lgnięciem do innych. Diale-
ktyka urazu obejmuje nie tylko wewnętrzne życie ofiary, lecz także najbliż-
sze związki. Rezultatem jest tworzenie intensywnych, niestabilnych
związków, które oscylują pomiędzy skrajnościami. Oto świadectwo zgwał-
conej kobiety, która opisuje, jak uraz zniweczył jej poczucie związku z inny-
mi: „Nie potrafię opisać tego, co się we mnie działo. Traciłam kontrolę,
nigdy w życiu nie czułam się tak przerażona i bezradna. Miałam wrażenie,
że cały świat nagle usunął mi się spod nóg i teraz samotnie dryfuję w cie-
mnościach. Miałam przerażające koszmary, w których na nowo przeżywa-
łam gwałt. [...] Bałam się przebywać z ludźmi i bałam się samotności".20
      U ludzi, którzy doznali urazu, uszkodzone zostały podstawowe stru-
ktury „ja". Ofiara traci zaufanie do siebie, do innych ludzi i do Boga. Jej
poczucie własnej wartości ucierpiało na skutek upokorzenia, poczucia winy
1	bezradności. Zdolność takiego człowieka do utrzymania intymnego związ-
ku jest ograniczona silnymi konfliktami między ogromną potrzebą takiej
67

relacji a strachem. Tożsamość wykształcona przed traumatycznym wyda-
rzeniem zostaje nieodwracalnie zniszczona. O owej utracie własnego „ja"
pisze ofiara gwałtu, Nancy Ziegenmayer: „Kobieta, którą byłam rankiem
dziewiętnastego stycznia 1988 roku, zniknęła z mojego życia i z życia mojej
rodziny. Już nigdy nie będę tą samą osobą".21
Podatność na zranienie i odporność
0	krzywdzie psychicznej decyduje przede wszystkim sam charakter trau-
matycznego wydarzenia. W obliczu druzgocących wypadków osobiste przy-
mioty jednostki nie mają żadnego znaczenia.22 Między drastycznością
traumatycznego zdarzenia a jego psychologicznym wpływem istnieje pro-
sty, bezpośredni związek — niezależnie od tego, czy wpływ ten mierzony
jest odsetkiem ludzi, którzy się mu poddają, czy też intensywnością i cza-
sem trwania objawów.23 Na podstawie badań nad ofiarami wojny i kata-
strof opracowano „krzywą dawka-reakcja", z której wynika, że im większe
jest wystawienie na traumatyczne zajścia, tym większy procent populacji
wykazuje objawy pourazowego zespołu stresu.24
      Po wojnie w Wietnamie przeprowadzono zakrojone na dużą skalę
badania nad weteranami i ich powrotem do życia w cywilu. Żołnierzy, któ-
rzy odbyli służbę na froncie, porównano z żołnierzami, którzy nie brali
udziału w bezpośrednich walkach, oraz z ich rówieśnikami z cywila. Pięt-
naście lat po zakończeniu wojny ponad jedna trzecia (36%) weteranów na-
rażonych na najcięższe walki nadal kwalifikowała się do diagnozy pourazo-
wego zespołu stresu. Dla porównania, symptomy takie wykazywało tylko
9% mężczyzn biorących udział w lżejszych walkach, 4% żołnierzy, którzy
nie zostali wysłani do Wietnamu i 1% cywilów.25 Oprócz tych, którzy wyka-
zywali objawy wstrząsu w momencie badania, około dwa razy tyle męż-
czyzn po powrocie do kraju od czasu do czasu miewało podobne problemy.
Spośród mężczyzn, którzy przeżyli najgorsze walki, prawie trzy czwarte
cierpiało na zespół pourazowy.26
      Nie ma osoby odpornej na wstrząs, jeśli drastyczne zajścia prze-
kroczą pewną granicę. Lenore Terr, badając grupę dzieci porwanych,
a następnie porzuconych w jaskini, zauważyła, że wszystkie one wyka-
zywały  objawy  pourazowe,   zarówno  bezpośrednio  po  wypadku,  jak
1	w ciągu następnych czterech lat. Element zaskoczenia, zagrożenie ży-
cia oraz rozmyślne, niezrozumiałe okrucieństwo porywaczy - wszystko
to spotęgowało dramatyczny wpływ wydarzenia, chociaż dzieci nie do-
znały obrażeń fizycznych.27 Ann Burgess i Lynda Holmstrom, które roz-
mawiały w szpitalnej izbie przyjęć z ofiarami gwałtu, stwierdziły, że

bezpośrednio po napaści u każdej kobiety występowały objawy pourazo-
wego zespołu stresu.28
     Dalsze badania udowodniły, że uporczywe objawy pourazowe utrzy-
mują się na wyższym poziomie u zgwałconych kobiet niż u ofiar przestępstw
innego rodzaju. Nie wydaje się to zaskakujące, jeśli wziąć pod uwagę
szczególną naturę tego urazu. Jego kwintesencją jest fizyczne, psychologicz-
ne i moralne pogwałcenie drugiej osoby. Celem sprawcy jest sterroryzowa-
nie, zdominowanie i poniżenie ofiary, aby stała się ona całkowicie bezradna.
Gwałt jest więc w istocie celowym wywoływaniem urazu psychicznego.
      Chociaż prawdopodobieństwo wykształcenia się pourazowego zespo-
łu stresu zależy głównie od charakteru traumatycznego doświadczenia,
konkretna postać zaburzeń jest w dużym stopniu determinowana różnica-
mi indywidualnymi. Nie ma dwóch osób, które reagowałyby identycznie,
nawet na to samo wydarzenie. Pomimo wielu stałych rysów pourazowy
zespół stresu różni się u poszczególnych poszkodowanych. Badania wete-
ranów wojennych cierpiących na tę przypadłość wykazały, że u każdego
z nich dominujący wzorzec objawów związany był z indywidualną historią
dzieciństwa, konfliktami emocjonalnymi i stylem adaptacji. U tych, którzy
przed wojną mieli skłonności do aspołecznego zachowania, dominującymi
objawami z reguły były rozdrażnienie i złość; natomiast mężczyźni o wyso-
kich wymaganiach moralnych wobec samych siebie i pełni współczucia dla
innych mieli raczej tendencje do depresji.30
      Wpływ doświadczeń traumatycznych zależy w pewnym stopniu
również od odporności danej osoby. Badania nad weteranami drugiej wojny
światowej wykazały, że chociaż u każdego wytrzymałość ma swoje granice,
u niektórych „łatwiej jest je przekroczyć".31 Jedynie niewielka mniejszość
ludzi cechuje się względną niewrażliwością na sytuacje ekstremalne. Bada-
nia przeprowadzone na różnych populacjach przyniosły podobne rezultaty:
najbardziej odporne na stres były te osoby, które dysponowały dużymi
umiejętnościami społecznymi, działały w sposób rozważny i aktywny oraz
przekonane były o dużych możliwościach kontroli własnego losu.32 Pewne
badania, w których śledzono losy dużej grupy dzieci od urodzenia do chwili
osiągnięcia dojrzałości, ujawniły, że tylko co dziesiąte dziecko wykazywało
niezwykłą wytrzymałość na przeciwności pojawiające się we wczesnym
środowisku. Dzieci te cechował żywy, aktywny temperament, nieprzecięt-
na towarzyskość i umiejętność komunikowania się z innymi oraz silne
przekonanie o zdolności wpływania na własne losy, określane w psycholo-
gii jako wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli.33 Podobne umiejęt-
ności są typowe dla ludzi o szczególnej odporności na choroby lub stresy
codziennego życia.34
      W warunkach stresu ludzie o wysokiej odporności potrafią wykorzy-
stać każdą okazję do celowego działania w porozumieniu z innymi; przecięt-
na osoba w takim położeniu znacznie łatwiej poddaje się przerażeniu, które
69

paraliżuje ją lub odizolowuje od innych. Jak się wydaje, nawet w sytuacji
krańcowej zdolność do zachowania związków społecznych i aktywne strate-
gie zaradcze do pewnego stopnia chronią jednostkę przed pourazowymi
objawami. Na przykład w pewnej grupie ludzi ocalałych z katastrofy na
morzu najsłabsze objawy pourazowe zaobserwowano u tych, którzy prze-
trwali dzięki współpracy z innymi. Natomiast ci, których „sparaliżowało"
i którzy oderwali się od rzeczywistości, wykazywali później znacznie silniej-
sze symptomy. Podobny los spotkał mężczyzn w typie Rambo, którzy rzucali
się do impulsywnego, samodzielnego działania i nie nawiązali kontaktu
z innymi.35
      W wypadku dziesięciu weteranów z Wietnamu, którzy pomimo prze-
bywania w najcięższych warunkach nie wykazywali objawów wstrząsu, je-
szcze raz mamy do czynienia z charakterystyczną triadą: aktywne i celowe
strategie działania, wysokie umiejętności społeczne oraz wewnętrzne umiej-
scowienie poczucia kontroli. Owi niezwykli żołnierze nawet w największym
bitewnym zamęcie świadomie koncentrowali się na zachowaniu spokoju,
własnego osądu, związku z innymi, własnych wartości moralnych i poczucia
sensu. Wojna stanowiła dla nich „niebezpieczne wyzwanie, polegające na
tym, że trzeba przeżyć", a nie okazję do udowodnienia swojej męskości czy
też stania się ofiarą.36 Starali się znaleźć jakiś rozsądny cel działań, które
musieli wykonywać, a swoimi wnioskami dzielić się z innymi. Poczuwali się
do dużej odpowiedzialności za bezpieczeństwo własne i innych, unikając
niepotrzebnego ryzyka, a czasami kwestionując rozkazy, które uważali za
błędne. Akceptowali własny i cudzy lęk, ale próbowali go pokonać, przygoto-
wując się na niebezpieczeństwo najlepiej, jak umieli. Unikali również gnie-
wu, który postrzegali jako zagrażający przetrwaniu. Choć niskie morale
armii sprzyjało okrucieństwu, żaden z nich nie przejawiał wobec wroga nie-
nawiści ani żądzy odwetu, żaden też nie dopuścił się gwałtu, tortur, za-
bójstw ludności cywilnej lub więźniów ani znieważania zwłok.
      Doświadczenia gwałconych kobiet wskazują, że i tutaj tego rodzaju
cechy w pewnym stopniu chronią przed urazem. Kobiety zachowujące
spokój, aktywne i walczące ze wszystkich sił, miały nie tylko większą szansę
uniknięcia gwałtu, lecz także rzadziej cierpiały na poważne objawy pourazo-
we, jeśli ich wysiłki ostatecznie spełzły na niczym. Natomiast osoby, które
zostały sparaliżowane przez strach i poddały się bez walki, były narażone
nie tylko na niemal pewny gwałt, lecz i - w późniejszym czasie - na dojmują-
ce poczucie winy i depresję. W wypadku napadniętej kobiety umiejętności
społeczne stanowią jednak raczej obciążenie niż atut. Wiele ofiar usiłowało
odwoływać się do ludzkich uczuć gwałciciela lub nawiązać z nim jakiś kon-
takt emocjonalny. Próby te z reguły kończyły się fiaskiem.37
      Chociaż odporność psychiczna daje większą szansę wyjścia z opresji
bez szwanku, żadna osobista cecha nie stanowi dla jednostki niezawodnej
ochrony.  Wszystkie  niedoszłe  ofiary  zgodnie twierdzą,  że najbardziej
70

pomógł im przysłowiowy łut szczęścia. Wielu poszkodowanych jasno zdaje
sobie sprawę z tego, że traumatyczne zdarzenie mogło mieć o wiele strasz-
niejszy przebieg i że równie dobrze mogliby zostać „zmiażdżeni", gdyby los
nie zechciał ich oszczędzić. Czasami ludzie swoje ocalenie przypisują po-
czuciu związku z jakąś osobą, którego nie utracili nawet w ostateczności,
chociaż doskonale wiedzą, że poczucie to było nader kruche i niewiele bra-
kowało, by zostało zdruzgotane. Rolę takiego związku opisuje młody męż-
czyzna, którego omal nie zamordowano:
Pod wieloma względami miałem szczęście. Przynajmniej nie mnie zgwałcili.
Myślę, że nie mógłbym pogodzić się z czymś takim. Kiedy pchnęli mnie nożem
i dogorywającego zostawili, nagle miałem bardzo wyrazistą wizję mojego ojca.
Uświadomiłem sobie, że nie mogę jeszcze umrzeć, bo przysporzyłoby mu to
zbyt wiele cierpienia. Musiałem naprawić stosunki między nami. W momencie,
kiedy zdecydowałem się żyć, stało się coś zadziwiającego. Naprawdę zobaczy-
łem węzeł na swoich nadgarstkach, chociaż w rzeczywistości ręce miałem
związane na plecach. Zdołałem się rozwiązać i wypełznąć na korytarz. Sąsiad
znalazł mnie dosłownie w ostatniej chwili. Jeszcze parę minut i byłoby za póź-
no. Miałem wrażenie, że urodziłem się po raz drugi.38
      Tak jak nieliczne jednostki cechuje szczególna odporność na psychi-
czne konsekwencje urazu, tak na przeciwnym krańcu są ludzie o szczegól-
nej nań podatności. Łatwo przewidzieć, że największe ryzyko grozi tym,
którzy już wcześniej byli słabi i nawiązywali niewiele kontaktów z innymi.
Na przykład najmłodsi i najmniej wykształceni żołnierze wysłani do Wiet-
namu, byli bardziej narażeni na ekstremalne sytuacje podczas wojny. Poza
tym mieli mniejsze szansę na otrzymanie społecznego wsparcia po powro-
cie do domu, a w konsekwencji rzadziej rozmawiali o swoich przeżyciach
z przyjaciółmi oraz z rodziną. Nic dziwnego, że u mężczyzn tych bardzo
często rozwijał się pourazowy zespół stresu. Żołnierze, którzy jeszcze przed
wyjazdem do Wietnamu cierpieli na jakiekolwiek dolegliwości psychiczne
(nie tylko o charakterze urazu), po powrocie do kraju częściej ujawniali
różnorodne zaburzenia psychiatryczne.39 Podobnie u kobiet, które jeszcze
przed przeżyciem gwałtu miały problemy natury psychicznej, reakcje po-
urazowe były szczególnie ciężkie i skomplikowane.40 Traumatyczne wyda-
rzenia, tak jak inne nieszczęścia, najbardziej dotykają tych, którzy i tak już
mają kłopoty.
      Dzieci i osoby dorastające, które są stosunkowo słabe w porównaniu
z dorosłymi, również są szczególnie podatne na zranienie.41 Badania nad
wykorzystywanymi dziećmi dowodzą, że rozmiar szkód psychicznych jest
tym większy, im młodsze było molestowane dziecko.42 Nastoletni żołnierze
są na polu walki o wiele bardziej narażeni na późniejsze zaburzenia niż ich
bardziej dojrzali towarzysze broni.43 Dorastające dziewczęta natomiast
71

szczególnie ciężko przeżywają gwałt.44 Doświadczenie przerażenia i bezsil-
ności w wieku dojrzewania w znacznym stopniu uniemożliwia wypełnienie
trzech zadań adaptacyjnych charakterystycznych dla tego etapu życia: wy-
kształcenie własnej tożsamości, stopniowe oddzielenie się od rodziny i po-
chodzenia oraz nawiązanie szerszych kontaktów społecznych.
      Wojna i gwałt — publiczna i prywatna forma zorganizowanej przemo-
cy społecznej — stanowią doświadczenie przede wszystkim młodzieży i mło-
dych dorosłych. Armia Stanów Zjednoczonych rekrutuje chłopców w wieku
siedemnastu lat; przeciętny wiek żołnierzy walczących w Wietnamie wyno-
sił dziewiętnaście lat. W wielu innych krajach chłopcy są powoływani do
służby wojskowej, ledwo staną się nastolatkami. Podobnie, najbardziej na-
rażone na gwałt są dziewczęta w wieku dorastania. Połowa wszystkich
ofiar ma w momencie gwałtu dwadzieścia lub mniej lat; trzy czwarte za-
wiera się w przedziale od lat trzynastu do dwudziestu sześciu.45 Okres
największej wrażliwości psychicznej jest zarazem okresem największego
wystawienia na ryzyko urazu, zarówno w wypadku młodych mężczyzn, jak
i młodych kobiet. Wydaje się więc, że gwałt i wojna są rytuałami inicjacji
do opartego na przemocy świata dorosłych i stanowią najbardziej typowe
formy urazu — odpowiednio — dla kobiety i mężczyzny.
Znaczenie wsparcia społecznego
Ponieważ traumatyczne wydarzenia zawsze zaburzają związki z innymi,
ludzie ze środowiska społecznego ofiary mogą w znacznej mierze wpłynąć
na ostateczny efekt urazu.46 Wsparcie otoczenia może złagodzić skutki
wydarzenia, natomiast wroga czy negatywna reakcja pogarsza stan ofiary
i nasila objawy wstrząsu pourazowego.47 Po przeżyciu traumatycznego do-
świadczenia jednostka jest niezwykle podatna na zranienie. Jej poczucie
własnego „ja" zostało zachwiane. Odbudować je zaś można tylko w taki
sposób, w jaki ukształtowało się ono po raz pierwszy - to znaczy w relacji
z innymi.
      Wsparcie emocjonalne, które powinna otrzymać ofiara urazu ze stro-
ny rodziny, partnera i bliskich przyjaciół, może przybierać różne formy;
potrzeby poszkodowanego zmieniają się w trakcie procesu powracania do
zdrowia. Natychmiast po traumatycznym zajściu najważniejszym zada-
niem jest odbudowanie choćby szczątkowego zaufania. Podstawowe zna-
czenie ma zapewnienie bezpieczeństwa i opieki. Ofiara, która na ogół prze-
żywa strach przed porzuceniem, tęskni za zwykłą obecnością współczującej
osoby. Raz doświadczywszy poczucia całkowitej izolacji, człowiek ma nie-
zwykle silną świadomość kruchości wszelkich związków międzyludzkich
72

w obliczu niebezpieczeństwa. Potrzebuje jasno wyrażonego zapewnienia, że
nie zostanie opuszczony po raz drugi.
      U żołnierzy poczucie bezpieczeństwa zakotwiczone jest w małej jed-
nostce bojowej. Trzymając się razem w warunkach długotrwałego niebez-
pieczeństwa, członkowie oddziału pocieszają się wspólnym wyobrażeniem,
że wzajemna lojalność i oddanie mogą uchronić ich przed złem. Rozstania
zaczynają bać się bardziej niż śmierci. Psychiatrzy wojskowi podczas dru-
giej wojny światowej odkryli, że oddzielenie żołnierzy od macierzystej jed-
nostki znacznie nasila niebezpieczeństwo urazu wskutek udziału w walce.
Psychiatra Herbert Spiegel opisuje strategię mającą na celu zachowanie
więzi i przywrócenie poczucia podstawowego zaufania pomiędzy żołnierza-
mi na froncie: „Wiedzieliśmy, że żołnierz, który zostanie oddzielony od
swoich, jest zgubiony. Kiedy więc ktoś zaczynał się załamywać, pozwala-
łem mu spędzić noc na terenie kuchni polowej — w miejscu, które było nieco
na uboczu, nieco bezpieczniejsze, ale znajdowało się jeszcze w obrębie na-
szego oddziału. Mój pacjent przebywał wśród kucharzy, a ja nakazywałem
mu odpoczynek, nawet dawałem proszki na sen — i był to jakby oddział
rehabilitacyjny. Traumatyczna nerwica wojenna nie pojawia się bowiem
w jednej chwili. Pierwszym stadium jest uczucie zamętu i rozpaczy. Jeśli
w tym początkowym okresie środowisko będzie jednostkę wspierać i napeł-
niać otuchą, można uniknąć najgorszego".48
      Kiedy żołnierz powraca do domu, bezpieczeństwo i opieka na ogół
nie stanowią już problemu. Podobnie dzieje się w razie katastrofy i wię-
kszości przestępstw: najbliższa rodzina i przyjaciele poszkodowanego
przeważnie starają się zapewnić mu schronienie i obronę. W wypadku
jednak przemocy seksualnej i rodzinnej, bezpieczeństwo ofiary po ataku
nadal jest zagrożone. Jeśli chodzi na przykład o gwałt, napastnik naj-
częściej jest kobiecie znany: może być jej znajomym, współpracownikiem,
przyjacielem rodziny, mężem lub kochankiem.49 Co więcej, gwałciciel
częstokroć cieszy się wyższym statusem społecznym niż jego ofiara. Naj-
bliżsi kobiety wcale nie muszą spieszyć jej z pomocą; zdarza się, że oto-
czenie udziela większego wsparcia napastnikowi niż jej samej. Aby uciec
przed gwałcicielem, ofiara nierzadko musi zrezygnować z części swoich
kontaktów społecznych. Może poczuć się wyrzucona ze szkoły, z pracy lub
wykluczona z grupy rówieśników. Nastoletnia ofiara gwałtu opisuje, jak
wszyscy się od niej odsunęli: „Po tym, co się wydarzyło, nie miałam życia.
Żadnej dziewczynie nie wolno było przyjmować mnie w domu, a chłopcy
gapili się na mnie na ulicy, kiedy szłam do szkoły. Fatalna reputacja
wlokła się za mną aż do matury".50
      Tak więc lęk, brak zaufania i poczucie izolacji mogą zostać pogłębio-
ne przez niedostateczne zrozumienie lub zgoła wrogość ze strony ludzi, do
których ofiara zwróciła się o pomoc. Kiedy gwałcicielem jest mąż lub ko-
chanek, poszkodowana znajduje się w najgorszej sytuacji, ponieważ osoba,
73

t

która normalnie powinna udzielić jej wsparcia i opieki, stanowi właśnie
źródło zagrożenia.
      Jeśli jednak kobieta ma wsparcie rodziny, partnera lub przyjaciół,
ich opieka i ochrona może w znacznym stopniu ułatwić jej powrót do zdro-
wia. Burgess i Holmstrom na podstawie długofalowych badań nad ofiarami
gwałtu podają, że czas trwania procesu ozdrowieńczego jest związany z ja-
kością intymnych relacji jednostki. Kobiety przebywające w stabilnym
związku z reguły powracały do zdrowia szybciej, niż osoby samotne.51 Z in-
nego badania również wynika, że na dłuższą metę najsłabsze objawy wy-
stępowały u tych ofiar gwałtu, które doświadczyły najwięcej intymności
i miłości w swoich związkach z mężczyznami.52
      Kiedy poszkodowany odzyska podstawowe poczucie bezpieczeństwa,
potrzebuje pomocy innych w odbudowaniu pozytywnego obrazu samego sie-
bie. Należy przywrócić zaburzoną w momencie urazu równowagę między
intymnością a agresją. Ze strony otoczenia wymaga to tolerancji dla wy-
stępującej u ofiary potrzeby na przemian bliskości i dystansu; niezbędny
jest również szacunek dla czynionych przez nią prób odzyskania autonomii
i samokontroli. Nie polega to na znoszeniu nieopanowanych wybuchów
agresji; taka pobłażliwość w rzeczywistości pogarsza sytuację ofiary, zwię-
kszając jej poczucie winy i wstyd. Odbudowanie poczucia własnej wartości
wymaga raczej podobnego szacunku dla autonomii jednostki, jaki pozwolił
jej rozwinąć pierwotną wiarę w siebie we wczesnym dzieciństwie.
      Wielu byłych żołnierzy skarży się na trudności z wyważaniem intym-
ności i agresji. Weteran wojenny, Michael Norman, opisuje je w następują-
cy sposób: „Niespokojny i rozdrażniony, zachowywałem się okropnie. Szu-
kałem samotności, a potem psioczyłem na przyjaciół, że mnie zaniedbują.
[...] Wrzeszczałem na syna, choć mnie szanował, i kłóciłem się ze swoim
najlepszym sprzymierzeńcem — z własną żoną".53 Świadectwo to potwier-
dzają badania. Psycholog Josefina Card stwierdziła, że weterani wojny
w Wietnamie powszechnie skarżą się na problemy z żonami, z dziewczyna-
mi i w ogóle z osobami, z którymi pozostają w bliskich związkach emocjo-
nalnych. Pod tym względem różnili się znacząco od swoich rówieśników,
którzy nie brali udziału w wojnie.54 Inne badanie nad powrotem do społe-
czeństwa weteranów z Wietnamu potwierdziło rozległy wpływ urazu wo-
jennego. Mężczyźni cierpiący na pourazowy zespół stresu rzadziej zakłada-
li rodziny, częściej skarżyli się na kłopoty małżeńskie oraz rodzicielskie
i częściej rozwodzili się niż żołnierze, którzy nie cierpieli na pourazowe
objawy. Wielu mężczyzn z tej pierwszej grupy całkowicie odizolowało się od
społeczeństwa lub zaczęło stosować przemoc w stosunku do innych. U we-
teranek ze wstrząsem pourazowym występowały podobne zaburzenia
w bliskich związkach, chociaż kobiety rzadko uciekały się do przemocy.55
      Błędne koło polega na tym, że weterani, którym rodziny nie udzielają
wsparcia, z reguły wykazują uporczywe objawy urazu; zaś osoby cierpiące
74

na te objawy z reguły odstraszają od siebie własne rodziny.56 Badając więzi
powracających żołnierzy ze społeczeństwem, psycholog Terence Keane za-
uważył, że podczas pobytu na froncie wszyscy mężczyźni stracili część
ważnych związków, które utrzymywali w cywilu. Weterani, którym udało
się uniknąć konsekwencji urazu, po powrocie do domu stopniowo odbudo-
wywali siatkę wspierających ich związków. Ale mężczyźni wykazujący
uporczywe objawy pourazowe nie potrafili odnowić kontaktów z innymi
i w miarę upływu czasu ich więzi społeczne stawały się coraz słabsze.57
      Psychiczne szkody spowodowane wojną mogą wręcz ulec nasileniu
wskutek tolerowania przez społeczność emocjonalnej izolacji i nie kontrolo-
wanych aktów agresji ciężko doświadczonego weterana. Najbliżsi często
nie sprzeciwiają się takiemu zachowaniu, wykazując zbyt daleko idącą
pobłażliwość dla wybuchów gniewu i emocjonalnego wycofania się. W osta-
tecznym rozrachunku pogłębia to u ofiary urazu poczucie nieadekwatności
i wstyd, wyobcowując ją z najbliższego środowiska. Społeczne normy doty-
czące męskiej agresji również wprowadzają zamęt w uczuciach weterana,
który usiłuje stworzyć pokojowe, tak potrzebne mu związki z rodziną. Pra-
cownik społeczny, Sarah Haley, wspomina o byłym żołnierzu cierpiącym
na objawy pourazowe, któremu udało się ożenić i założyć rodzinę. Sympto-
my powróciły z dawną siłą, kiedy jego mały synek zaczął bawić się wojsko-
wymi zabawkami: „Myślałem, że jakoś sobie z tym poradzę, ale rankiem
w Boże Narodzenie, pomiędzy figurką komandosa a plastykowym karabi-
nem maszynowym, zupełnie się rozkleiłem. [...] Nasz trzylatek przeżywał
trudny okres i nie wiedziałem, co z tym zrobić. [...] Teraz widzę, że byłem
naiwny. Wszystkie dzieci miewają paskudne okresy, ale ja byłem na-
prawdę wstrząśnięty, bo właśnie tak zachowywałem się w Wietnamie. Są-
dziłem, że to przeze mnie dzieciak jest taki, i że muszę go powstrzymać".58
      Mężczyzna ten nie mógł pogodzić się z okrucieństwami, których do-
puścił się jako żołnierz, oraz z faktem, że żaden z przełożonych nie starał
się zapobiec nieszczęściom. Własne rozdrażnienie w domu kojarzyło mu się
z wcześniejszą niekontrolowaną agresją, którą przeżywał w Wietnamie.
Wstydząc się zarówno dawnych uczynków, jak i obecnego zachowania, czuł
się jak „nędzna namiastka ojca" i wątpił, czy w ogóle zasługuje na to, żeby
mieć rodzinę. Podobnie jak wielu innych weteranów wojennych, borykał się
z tymi samymi wczesnorozwojowymi kwestiami agresji i samokontroli, co
jego kilkuletnie dziecko. Uraz odniesiony na polu bitwy unicestwił wszelkie
rozwiązania tych problemów, które udało mu się osiągnąć we wczesnym
dzieciństwie.
      Kobiety, które doświadczyły urazu w życiu seksualnym lub rodzin-
nym, stoją przed podobnymi problemami samoregulacji. Odwrotnie jednak
niż to bywa w wypadku mężczyzn, ich trudności mogą się zaostrzyć na
skutek niedostatku tolerancji najbliższych im osób. Społeczeństwo nie po-
zwala kobietom ani wycofać się, ani wyrazić swoich uczuć. Rodzina, part-
75

ner czy przyjaciele, próbując zaopiekować się ofiarą urazu, często nie do-
strzegają jej potrzeby odbudowania poczucia autonomii. Członkowie rodzi-
ny nierzadko sami decydują o tym, jakie działania należy podjąć po trau-
matycznym zajściu, ignorując bądź uprzedzając życzenia poszkodowanej,
co jeszcze bardziej ją osłabia.59 Zdarza się, że najbliżsi nie wykazują tole-
rancji dla gniewu ofiary urazu albo też przejmują jej złość i sami płoną
żądzą zemsty. Poszkodowane często mają więc opory przed zwierzeniem
się rodzinie nie tylko ze strachu przed niezrozumieniem, lecz także w oba-
wie, że rodzina zareaguje jeszcze ostrzej niż one same. Ofiara gwałtu opo-
wiada, jak pierwsza reakcja męża spotęgowała jej niepokój i poczucie bra-
ku kontroli: „Kiedy opowiedziałam wszystko mężowi, zareagował bardzo
gwałtownie. Chciał biec za tamtymi facetami. Byłam wtedy straszliwie
przerażona i nie chciałam, żeby narażał się na spotkanie z tymi ludźmi.
Powiedziałam mu to bardzo jasno. Na szczęście wysłuchał mnie i uszano-
wał moje życzenie".60
      Odzyskanie poczucia kontroli jest szczególnie trudne w relacjach
intymnych. Po przeżyciu gwałtu kobiety niemal bez wyjątku donoszą
o przerwaniu ustalonych wcześniej wzorców zachowania seksualnego.
Większość poszkodowanych pragnie na jakiś czas całkowicie zrezygno-
wać ze współżycia. Nawet po odbudowaniu związków intymnych zabu-
rzenia w życiu seksualnym ustępują niezwykle powoli.61 W trakcie
współżycia niektóre ofiary gwałtu nie tylko przypominają sobie fragmen-
ty traumatycznego zdarzenia, lecz i czują się zniewalane czy zmuszane.
Pewna kobieta opisuje, jak zachowanie jej chłopaka sprawiło, że poczuła
się ponownie napadnięta: „W środku nocy obudziłam się pod jego cięża-
rem. W pierwszej chwili pomyślałam, że [gwałciciel] wrócił i wpadłam
w panikę. Mój chłopak powiedział, że próbuje tylko znowu przyzwyczaić
mnie do tych rzeczy, żebym nie stała się oziębła na resztę życia. Byłam
zbyt wyczerpana, żeby się bronić czy spierać, więc uległam. Podczas sto-
sunku w głowie miałam zupełną pustkę. Nie czułam nic. Następnego
dnia zdałam ostatni egzamin, spakowałam się i wyjechałam. Po waka-
cjach zerwałam z moim chłopakiem".62
      Z powodu zakorzenionych poglądów na temat niezbywalności
„męskich praw", niejedna kobieta ulega żądaniom swojego partnera na-
wet wbrew własnym pragnieniom. Po przeżyciu gwałtu wiele poszkodo-
wanych nie jest jednak w stanie dłużej tolerować takiego układu. Aby
odzyskać własną seksualność, ofiara gwałtu musi zdobyć poczucie auto-
nomii i kontroli. Jeśli ma być jeszcze kiedyś zdolna do zaufania, potrze-
buje współpracującego z nią i wrażliwego partnera, który nie oczekuje
seksu na żądanie.
      Odbudowa pozytywnego wizerunku siebie wymaga nie tylko przy-
wrócenia poczucia autonomii w związkach z innymi, lecz również odzyskania
szacunku do samej siebie. Ofiara potrzebuje pomocy innych, aby zwalczyć
76

?

wstyd i zdobyć się na sprawiedliwą ocenę własnego zachowania. Postawa
najbliższych osób ma tu zasadnicze znaczenie. Realistyczna ocena sytuacji
łagodzi poczucie upokorzenia i wstydu. Natomiast zarówno szorstka krytyka,
jak i głupia, ślepa akceptacja nasila poczucie winy i wyizolowania.
      Realistyczna ocena polega na uświadomieniu sobie okropnych okolicz-
ności traumatycznego wydarzenia i skali normalnych reakcji ofiary. Polega
na uświadomieniu sobie dylematów moralnych w obliczu poważnie ograni-
czonego wyboru. I wreszcie polega na uświadomieniu sobie psychicznej
krzywdy i zaakceptowaniu długiego trwania procesu powrotu do zdrowia.
Z kolei szorstka krytyka często zawiera „jedynie słuszne" opinie na temat
natury traumatycznego wydarzenia oraz zakresu właściwych odpowiedzi.
Naiwna akceptacja zaś jest próbą skwitowania kwestii oceny moralnej
stwierdzeniem, że tego typu problemy nie mają racji bytu w warunkach
ograniczonego wyboru. Nawet jednak w tych sytuacjach nie da się wymazać
wstydu i poczucia winy, wynikających ze złamania zasad moralnych.
      Kwestia oceny ma zasadnicze znaczenie dla odbudowania poczucia
związku pomiędzy weteranem wojennym a najbliższymi mu osobami. Były
żołnierz jest odizolowany nie tylko ze względu na okropne wydarzenia,
których był świadkiem i uczestnikiem, lecz również z powodu swego spe-
cjalnego statusu — człowieka wtajemniczonego w misterium wojny. Żoł-
nierz ma wrażenie, że żaden cywil - a szczególnie kobieta lub dziecko - nie
jest w stanie pojąć doświadczonej przezeń konfrontacji ze złem i śmiercią.
Jego stosunek do cywili jest mieszanką idealizacji i pogardy: zwykły czło-
wiek jest zarazem niewinny i nieświadomy. Siebie natomiast postrzega
jako kogoś wyższego, lecz jednocześnie skalanego. Pogwałcił tabu zabija-
nia. Na jego czole widnieje piętno Kaina. Uczucie to opisuje weteran wojny
w Wietnamie:
Miasto nie mogło mówić i nie chciało słuchać. Mógł zapytać: „A gdybym tak
opowiedział wam o wojnie?" - ale miasto mogło tylko zamrugać oczami i wzru-
szyć ramionami. Nie miało pamięci, a więc nie mogło mieć poczucia winy.
Podatki wpływały do kas, głosy wpadały do urn, a agencje rządowe wykonywa-
ły swoje zadania żwawo i uprzejmie. Było to żwawe, uprzejme miasto. Gówno
wiedziało o całym tym gównie i wcale nie chciało wiedzieć. [Weteran] odchylił
się do tyłu i zastanowił się, co mógłby powiedzieć. Znał się na gównie. Była to
jego specjalność. Szczególnie zapach, ale również liczne odmiany konsystencji
i smaku. Kiedyś poprowadzi na ten temat wykład. Włoży garnitur, zawiąże
krawat, stanie przed członkami klubu Kiwanis i powie tym skurczybykom o ca-
łym tym gównie, które znał. Może nawet rozda jego próbki.63
      Zbyt często zdarza się, że obraz weterana jako człowieka spoza społe-
czeństwa jest udziałem również cywilów, którzy skwapliwie idealizują lub
dyskredytują jego służbę na froncie, unikając poznania bliższych szcze-
77

gółów na temat tego, co wojna pociąga za sobą. Społeczne przyzwolenie na
opowiadanie wojennych historii -jeśli w ogóle istnieje - z reguły udzielane
jest tylko w zamkniętym kręgu weteranów. Opowieść o wojnie jest przecho-
wywana przez mężczyzn z jednej szczególnej epoki i nigdy nie trafia do
szerszego społeczeństwa, w którym żyją dwie płcie i wiele pokoleń. W ten
sposób fiksacja na urazie - poczucie, że traumatyczny moment został jakby
zamrożony w czasie - bywa wzmacniana przez społeczny obyczaj oddziela-
nia wojowników od reszty społeczeństwa.64
      Ofiary gwałtu napotykają na podobne problemy z opinią społeczną,
choć z innych przyczyn. Również bywają postrzegane jako skalane. Sztyw-
ne postawy potępienia są tu niezmiernie powszechne, a najbliższe otocze-
nie poszkodowanej nie pozostaje na nie obojętne. Mężowie, kochankowie,
przyjaciele i rodzina mają na ogół z góry ustalone mniemanie na temat
tego, co to jest gwałt i jak ofiara powinna zareagować. Dla wielu ofiar
najważniejszym problemem staje się kwestia wątpliwości, a to z powodu
kolosalnego rozziewu pomiędzy rzeczywistym doświadczeniem a rozpo-
wszechnionymi poglądami na temat gwałtu. Byłego żołnierza rodzina fru-
struje swoimi naiwnymi i nierealistycznymi wyobrażeniami o walce, ale
przynajmniej wszyscy zgadzają się z faktem, że doznał okrucieństwa woj-
ny. Większość ofiar gwałtu nie ma nawet tego. Liczne wydarzenia odbiera-
ne przez kobiety jako przerażająca przemoc są postrzegane zupełnie ina-
czej przez środowisko, nawet najbliższe poszkodowanej. Kobieta zmuszona
zostaje zatem do wyboru między wyrażaniem własnego punktu widzenia
a pozostawaniem w związku z innymi. W tej sytuacji wiele kobiet ma trud-
ności nawet z nazwaniem swojego doświadczenia.65 Pierwszym krokiem
w kierunku pogłębienia świadomości jest po prostu wypowiedzenie słowa
„gwałt".66
      Konwencjonalne postawy społeczne nie tylko nie kwalifikują wię-
kszości gwałtów do aktów przemocy, lecz także traktują je wręcz jak dobro-
wolne relacje seksualne, za które ofiara jest odpowiedzialna. Kobiety od-
krywają przeraźliwą przepaść pomiędzy ich rzeczywistym doświadczeniem
a jego społeczną interpretacją.67 Dowiadują się, że zostały nie tylko zgwał-
cone, lecz również okryte hańbą. Traktowane są z większą pogardą niż
pokonani żołnierze, ponieważ nikt nie zdaje sobie sprawy, że przegrały
w nierównej walce. Otoczenie obwinia je o zdradę zasad moralnych i uwa-
ża, że same ściągnęły na siebie nieszczęście. Pewna kobieta opisuje, jak ją
krytykowano i oskarżano: „To było takie straszne, iż [matka] nie wierzyła,
że zostałam zgwałcona. Była pewna, że sama się o to prosiłam. [...] [Rodzi-
ce] zrobili mi takie pranie mózgu, że sama zaczęłam wątpić, czy rzeczywi-
ście zostałam zgwałcona. A może naprawdę tego chciałam? Powiadają, że
kobieta nie może zostać zgwałcona, jeśli tego nie pragnie".68 Wsparcie ze
strony najbliższych może natomiast złagodzić poczucie wstydu, napiętno-
wania i zhańbienia. Inna ofiara gwałtu, którą los potraktował łaskawiej,
78

opisuje, jak pocieszył ją przyjaciel: „- Mam czternaście lat i nie jestem już
dziewicą — powiedziałam. — To nie ma żadnego związku z dziewictwem
- odparł. - Kiedyś zakochasz się, zaczniesz uprawiać seks i to będzie utra-
ta dziewictwa. Nie tamto wydarzenie (nie powiedział słowa gwałt). To nie
ma nic do rzeczy".69
      Osoby, które przeżyły uraz, muszą uporać się nie tylko ze wstydem
i zwątpieniem, lecz zdobyć się również na sprawiedliwą i rozsądną ocenę
własnego zachowania, znaleźć równowagę pomiędzy irracjonalnym poczu-
ciem winy a wyparciem się jakiejkolwiek moralnej odpowiedzialności. Aby
poradzić sobie z problemem winy, jednostka potrzebuje pomocy innych,
którzy będą chcieli przyznać, że traumatyczne wydarzenie miało miejsce,
zgodzą się zrezygnować ze z góry powziętych opinii i będą w stanie po pro-
stu wysłuchać opowieści. Kiedy inne osoby są w stanie słuchać i nie obwi-
niać ofiary, jest ona zdolna zaakceptować fakt, że w tych ekstremalnych
warunkach być może nie zachowała się zgodnie z idealnymi standardami.
Potrafi w końcu zdobyć się na realistyczną ocenę własnego zachowania
i wziąć na siebie tyle odpowiedzialności, ile powinna.
      Na podstawie badań nad weteranami wojennymi cierpiącymi na
zespół pourazowy Herbert Hendin i Ann Haas stwierdzili, że rozwiązanie
problemu winy wymaga nie ślepego rozgrzeszenia, lecz raczej szczegółowe-
go zrozumienia specyficznych przyczyn poczucia winy danej jednostki. Pe-
wien młody oficer był pasażerem dżipa, który wjechał na minę, wskutek
czego zginęło kilku ludzi. Oficer obwiniał siebie za to, że przeżył, podczas
gdy inni polegli. Wyrzucał sobie, że nie prowadził samochodu osobiście.
Z pozoru jego wyrzuty sumienia były całkowicie nieuzasadnione. Wnikliwe
badanie okoliczności tego nieszczęścia wykazało jednak, że oficer ów miał
skłonność do unikania odpowiedzialności i nie zrobił wszystkiego, by chro-
nić swoich podwładnych. Kiedy niedoświadczony dowódca polecił mu wyje-
chać dżipem, nie zaprotestował, mimo iż wiedział, że rozkaz ten jest nieroz-
sądny. Tak oto, przez grzech zaniedbania, naraził na niebezpieczeństwo
siebie i swoich ludzi. Taki był metaforyczny sens jego samooskarżeń, kiedy
winił się za to, że „nie siedział na miejscu kierowcy".70
      Podobne kwestie wychodzą na jaw w trakcie terapii ofiar gwałtu,
które często potępiają siebie bardzo surowo - za to, że wystawiły się na
niebezpieczeństwo, albo za to, że nie broniły się dość skutecznie. Są to
dokładnie te same argumenty, które przedstawiają gwałciciele, by zrzucić
winę na ofiarę lub usprawiedliwić swój czyn. Poszkodowana nie jest w sta-
nie zdobyć się na sprawiedliwą ocenę własnego zachowania, dopóki nie
zrozumie z całą jasnością, że żaden jej postępek absolutnie nie zdejmuje
z gwałciciela odpowiedzialności za jego zbrodnię.
      Prawda jest taka, że większość ludzi od czasu do czasu naraża się
na niepotrzebne ryzyko. Kobiety postępują tak z naiwności, nie widząc
zagrożenia, lub też z chęci buntu, rzucając niebezpieczeństwu wyzwanie.
79

Większość kobiet woli nie zdawać sobie sprawy z rzeczywistego natęże-
nia kierowanej na nie agresji mężczyzn i zbyt optymistycznie spogląda
na relacje pomiędzy płciami. Ponadto kobiety pragną wierzyć, że obda-
rzone są większą wolnością i wyższym statusem społecznym, niż w rze-
czywistości. Kobieta jest szczególnie narażona na gwałt, kiedy zachowuje
się, jak gdyby była niezależna - kiedy nie przestrzega zwyczajowych re-
strykcji dotyczących ubioru, aktywności fizycznej oraz inicjatywy w kon-
taktach społecznych. Zachowanie takie często określane jest jako „swo-
bodne", co oznacza nie tylko brak zahamowań, lecz i seksualne prowoko-
wanie mężczyzn.
      Kiedy kobieta znajdzie się w niebezpiecznej sytuacji, rzadko ma do-
świadczenie w organizowaniu skutecznej obrony. Tradycyjne wychowanie
w istocie gwarantuje, że ofiara będzie źle przygotowana na niebezpieczeń-
stwo, zaskoczona atakiem i nie będzie umiała się bronić.71 Przypominając
sobie po fakcie całą sytuację, wiele kobiet przyznaje, że zignorowało swoje
pierwsze zaniepokojenie, tracąc w ten sposób szansę ucieczki.72 Obawa
przed konfliktem albo kompromitacją towarzyską może powstrzymać wiele
osób przed podjęciem działania w odpowiednim czasie. Później poszkodo-
wane, które zlekceważyły swój „wewnętrzny głos" z pasją wyrzucają sobie
„głupotę" czy „naiwność". Przekształcenie tej ostrej samokrytyki w realisty-
czny osąd z reguły przyspiesza powrót do zdrowia. Wśród bardzo nielicz-
nych pozytywnych następstw gwałtu wymienianych przez ofiary jest deter-
minacja, aby zacząć bardziej polegać na samej sobie, wykazywać więcej
szacunku dla własnych spostrzeżeń oraz odczuć i lepiej przygotować się do
radzenia sobie z konfliktami i niebezpieczeństwem.73
      Wstyd i poczucie winy zaostrzają się na skutek szorstkiej krytyki
otoczenia, ale nie uśmierzy ich także sama konstatacja, że poszkodowana
nie ponosi odpowiedzialności. Takie stwierdzenie, nawet wyrażone w bar-
dzo życzliwej formie, jest bowiem równoznaczne z odmową zagłębiania się
razem z ofiarą w bolesne zawiłości moralne krańcowej sytuacji. Osoba,
która przeżyła uraz, oczekuje od słuchacza nie rozgrzeszenia, lecz spra-
wiedliwości, współczucia i gotowości do dzielenia przykrej wiedzy o tym, co
w skrajnych warunkach dzieje się z ludźmi.
      I wreszcie, ofiara potrzebuje pomocy, aby mogła opłakiwać to, co
straciła. Wszystkie klasyczne opracowania tematu uwzględniają potrzebę
żałoby i odtworzenia faktów, traktując ją jako warunek uporania się
z traumatycznym przeżyciem. Jeżeli człowiek nie ukończy normalnego pro-
cesu opłakiwania, jego uraz ulega pogłębieniu. Lifton twierdzi, że „brak lub
nieukończenie żałoby powoduje stagnację i uwięzienie w procesie trauma-
tycznym".74 Chaim Shatan, który obserwował weteranów wojennych, mówi
o ich „skondensowanej żałobie".75 Wiele rytuałów społecznych koi i wspiera
żałobnika po utracie bliskiej osoby. Nie istnieją jednak żadne zwyczaje czy
powszechne ceremoniały, które dotyczyłyby żałoby będącej następstwem
80

doświadczenia traumatycznego. Brak takiego wsparcia dramatycznie zwię-
ksza ryzyko wystąpienia patologicznego smutku i głębokiej, uporczywej de-
presji.



Rola społeczności
Podzielenie się traumatycznym doświadczeniem z innymi ludźmi jest wa-
runkiem odzyskania wiary w sens świata. W trakcie tego procesu poszko-
dowany potrzebuje pomocy nie tylko ze strony swoich najbliższych, lecz
również od szerszej społeczności. Reakcja społeczności ma ogromny wpływ
na to, czy jednostka ostatecznie poradzi sobie z urazem. Zasypanie przepa-
ści między ofiarą a społeczeństwem zależy, po pierwsze, od publicznego
potwierdzenia traumatycznego wydarzenia i, po drugie, od podjęcia przez
społeczność jakiejś formy działania. Kiedy do powszechnej świadomości
dotrze, że dana osoba została skrzywdzona, społeczeństwo winno podjąć
kroki w celu stosownego zadośćuczynienia oraz ustalenia, kto jest za to
odpowiedzialny. Owe dwie reakcje - przyjęcie do wiadomości i zadośćuczy-
nienie — są niezbędne do odzyskania przez ofiarę poczucia porządku i spra-
wiedliwości.
      Żołnierze powracający z frontu zawsze są wyjątkowo wyczuleni na to,
ile wsparcia otrzymują w domu. Potrzebują oni namacalnych dowodów na
publiczne uznanie ich przeżyć. Po każdej wojnie żołnierze skarżą się na
ogólny brak świadomości, zainteresowania i uwagi; obawiają się, że ich
poświęcenie szybko zostanie zapomniane.76 Po pierwszej wojnie światowej
weterani z goryczą określali ją jako „Wielkie Niedomówienie".77 Kiedy po-
wstają organizacje kombatantów, ich pierwszym zadaniem jest zrobić
wszystko, aby ciężkie przejścia żołnierzy nie poszły w niepamięć. Stąd owo
przywiązanie do medali, pomników, pochodów, świąt i publicznych ceremo-
niałów upamiętniających wojnę, jak również domaganie się indywidual-
nych odszkodowań za odniesione rany. Nawet jednak publiczne ceremonie
gratulacyjne rzadko satysfakcjonują weteranów, którzy pragną publiczne-
go zrozumienia, ponieważ sentymentalizm tych gestów wykoślawia
prawdę o wojnie. Weteran wojny w Wietnamie tak określa ową powszech-
ną tendencję do zaprzeczania okropnościom wojny: „Jeśli wysłuchawszy
historii wojennej czujesz się podniesiony na duchu albo masz wrażenie, że
jakaś cząstka prawości została ocalona z ogromu zniszczeń, znaczy to, że
padłeś ofiarą starego jak świat, wierutnego kłamstwa".78
      Żołnierze pragną również poznać znaczenie swego spotkania z zabija-
niem i śmiercią z punktu widzenia moralnych kryteriów cywilizowanego
społeczeństwa. Muszą dowiedzieć się, czy ich postępowanie uznawane jest
81

za bohaterskie czy podłe, odważne czy tchórzliwe, potrzebne i celowe czy
bezsensowne. Jeżeli w społeczeństwie panuje atmosfera realistycznej
akceptacji, żołnierzom łatwiej jest powrócić do życia w cywilu; klimat od-
rzucenia pogłębia zaś ich izolację.
      Głośnym przykładem społecznego odrzucenia w najnowszej historii
była sprawa Wietnamu. Wojna ta nigdy nie została wypowiedziana i prowa-
dzona była bez formalnej ratyfikacji drogą legalnych procedur demokratycz-
nych. Rząd Stanów Zjednoczonych nie był w stanie uzyskać publicznego
przyzwolenia na działania wojenne ani też określić realistycznych celów
militarnych; a jednak miliony młodych mężczyzn zostało powołanych do
służby wojskowej. W miarę jak wojna pochłaniała coraz więcej ofiar, nara-
stał publiczny sprzeciw. W celu stłumienia antywojennych nastrojów pod-
jęto decyzje polityczne mające odizolować żołnierzy zarówno od ludności
cywilnej, jak i od siebie nawzajem. Rekruci byli wysyłani do Wietnamu
i wracali do domów indywidualnie, nie było więc okazji do zorganizowanych
pożegnań, do stworzenia więzi w obrębie oddziałów czy do publicznego świę-
towania ich powrotu. Na skutek politycznego konfliktu - który rząd powi-
nien był rozwiązać, zanim kazał tysiącom ludzi narażać życie - żołnierze
często doznawali po powrocie ponownego urazu, spotykając się z publiczną
krytyką i potępieniem wojny, w której brali udział i zostali pokonani.79
      Być może najistotniejszym wkładem społeczeństwa w rehabilitację
owych weteranów było wybudowanie w Waszyngtonie Pomnika Pamięci
Wojny w Wietnamie. Monument ten, na którym wyryte są tylko nazwiska
poległych z datami ich śmierci, dzięki temu aktowi potwierdzenia uzyskał
status miejsca powszechnej żałoby. Żołnierze łatwiej mogą poradzić sobie
ze „skondensowanym smutkiem", jeśli społeczeństwo uznaje, że zostały
odniesione straty. Pomnik, o którym mowa, stał się — w przeciwieństwie do
innych, sławiących bohaterstwo żołnierzy — miejscem uświęconym, celem
pielgrzymek. Ludzie przyjeżdżają tu, aby odczytać nazwiska, dotknąć mu-
ru. Składają kwiaty i zostawiają listy dla zmarłych, zawierające słowa
przeprosin i wdzięczności. Ken Smith, były żołnierz z Wietnamu, który
obecnie organizuje pomoc dla innych weteranów, opisuje swój pierwszy
pobyt pod pomnikiem: „Przypomniałem sobie niektórych ludzi, pewne za-
pachy, pewne sytuacje, przypomniałem sobie deszcz, przypomniałem sobie
Wigilię, przypomniałem sobie wyjazd. Przeżyłem tam sporo paskudnych
chwil; przypomniałem je sobie. Przypomniałem sobie twarze. Przypomnia-
łem sobie. [...] Niektórzy ludzie traktują to miejsce jak cmentarz, ale dla
mnie jest to raczej świątynia. To religijne doświadczenie, rodzaj katharsis.
Tak trudno to wytłumaczyć komuś obcemu: jestem częścią tego wszystkie-
go i tak będzie zawsze. A ponieważ byłem w stanie się z tym pogodzić,
zacząłem czerpać stąd siłę, aby robić to, co robię.80
      Te same problemy publicznego potwierdzenia i sprawiedliwości sta-
nowią centralny punkt zainteresowania również tych ludzi, którzy przeżyli
82

uraz w warunkach cywilnych. W tych wypadkach oficjalną scenę zarówno
potwierdzenia, jak i zadośćuczynienia stanowi system wymiaru sprawie-
dliwości - instytucja wroga ofiarom przemocy seksualnej i rodzinnej. Zawo-
dzi ona już na pierwszym kroku, którym jest przyjęcie do wiadomości
traumatycznego doświadczenia: dramat kobiety rzadko kiedy jest dostrze-
gany przez prawników. Sprzeczność między rzeczywistym przeżyciem ofia-
ry a oficjalną interpretacją traumatycznego wydarzenia jest często tak
skrajna, że skutecznie zniechęca poszkodowaną do udziału w formalnych
działaniach wymiaru sprawiedliwości.
      Kobiety szybko dowiadują się, że gwałt jest przestępstwem tylko
w teorii; w praktyce kryteria tego, co stanowi gwałt, nie są ustalane na
podstawie kobiecego odbioru przemocy. Dany czyn jest traktowany jak
przestępstwo, jeśli przekracza poziom przymusu akceptowany przez męż-
czyzn - a poziom ten okazuje się niezwykle wysoki. Według opinii znaw-
czyni prawa Catherine MacKinnon „z punktu widzenia kobiety gwałt nie
jest zakazany, lecz jedynie objęty regulacją prawną".81 Według tradycyj-
nych standardów prawnych gwałt ma miejsce tylko wówczas, gdy napast-
nik użył skrajnej przemocy (dużo większej, niż na ogół potrzeba, by sterro-
ryzować kobietę) albo wtedy, gdy ofiara należy do zastrzeżonej kategorii
społecznej — jak w wypadku ataku czarnego mężczyzny na białą kobietę.
Im ściślejsza więź społeczna, tym większa dozwolona przemoc — a zatem
wymuszenie stosunku seksualnego przez obcego może zostać zakwalifi-
kowane jako gwałt, podczas gdy taki sam czyn popełniony przez znajomego
nie jest uważany za przestępstwo. Ponieważ sprawcą jest najczęściej znajo-
my lub partner ofiary, prawo nie uznaje większości gwałtów za przestęp-
stwo. Jeśli chodzi o małżeństwo, w Ameryce wiele stanów udziela mężowi
stałego i całkowitego przywileju dotyczącego dostępu seksualnego i każdy
stopień przemocy w tym względzie jest legalnie dozwolony.82
      Próby szukania sprawiedliwości albo zadośćuczynienia nierzadko po-
głębiają uraz, albowiem system prawny jest często jawnie wrogi ofiarom
gwałtu. Postawa taka jest, można by rzec, wynikiem konieczności; struktu-
ry wymiaru sprawiedliwości stanowią bowiem pole bitewne, gdzie w miej-
sce siły fizycznej stosowane są agresywne argumenty i ataki psychologicz-
ne. Kobiety z reguły są do takich potyczek przygotowane niewiele lepiej niż
do walki fizycznej. Nawet te, które dobrze orientują się w dziedzinie pra-
wa, spychane są na pozycje obronne wskutek uprzedzeń i dyskryminujące-
go nastawienia instytucji prawnych. System sądownictwa jest pomyślany
jako ochrona mężczyzn przed przeważającą siłą państwa, a nie jako instru-
ment ochrony kobiet i dzieci przed przeważającą siłą mężczyzn. Dlatego też
gwarantuje się wszelkie prawa oskarżonym, poszkodowanym zaś - prakty-
cznie żadnych. Gdyby ktoś chciał zaprojektować instytucję do wywoływa-
nia objawów pourazowych, nie mógłby wymyślić nic lepszego, niż istniejąca
machina prawna. Kobiety próbujące dochodzić sprawiedliwości w sądach,
83

powszechnie porównują swoje doświadczenia do ponownego przeżycia
gwałtu.83
      Nic dziwnego zatem, że w rezultacie większość poszkodowanych nie
widzi możliwości skorzystania ze społecznych mechanizmów wymiaru
sprawiedliwości i woli nie składać żadnego oficjalnego doniesienia czy
skargi. Fakt ten zgodnie potwierdzają wszystkie badania. Mniej niż jedna
na dziesięć ofiar zgłasza się na policję. Tylko jeden procent gwałtów pocią-
ga za sobą aresztowanie i skazanie sprawcy. Najczęstsza przyczyna urazu
u kobiet zostaje w ten sposób zepchnięta do sfery życia prywatnego, nie
uzyskując potwierdzenia ani zadośćuczynienia ze strony społeczeństwa.
Ofiary gwałtu nie mają swojego pomnika.
      Dlatego też, aby zwalczyć uraz, każda poszkodowana musi znaleźć
własny sposób na odnowienie poczucia związku z szerszą społecznością.
Trudno powiedzieć, ilu kobietom się to udaje. Wiadomo jednak, że najlepiej
radzą sobie te ofiary, które potrafią nadać swemu przeżyciu znaczenie
przekraczające granice osobistej tragedii. Kobiety najczęściej odnajdują to
znaczenie, łącząc się ze sobą w działaniu społecznym. Na podstawie długo-
falowych badań nad ofiarami gwałtu Burgess i Holmstrom stwierdziły, że
najszybciej powracały do zdrowia osoby, które zaangażowały się w ruch
obrony przed gwałtem. Niektóre podejmowały się funkcji ochotniczych do-
radców w ośrodkach pomocy ofiarom gwałtu, inne broniły ofiar w sądzie
lub tworzyły lobby dążące do reformy prawa. Jedna z nich jeździła za
granicę, aby wygłaszać wykłady na temat gwałtu i organizować ośrodki
pomocy kryzysowej dla ofiar.85 Nie dając się zepchnąć w cień ani uciszyć,
wytrwale wskazując, że gwałt jest problemem publicznym i żądając prze-
mian społecznych, kobiety te stworzyły sobie żywy pomnik pamięci. Susan
Estrich, ofiara gwałtu i profesor prawa, pisze:
Pisząc na temat gwałtu, piszę o swoim życiu. Chyba każda kobieta w mniej-
szym lub większym stopniu żyje w strachu przed gwałtem. Część z nas - i to
całkiem spora część - żyje ze wspomnieniem o gwałcie. [...] Raz na jakiś czas
- na przykład o drugiej w nocy, kiedy dzwoni ktoś podający się za mojego
studenta i grozi mi gwałtem - myślę sobie, że może za dużo o tym mówię. Ale
na ogół nie jest tak źle. Jeśli któraś z moich studentek zostanie zgwałcona (a
tak się już zdarzało), wie, że może ze mną porozmawiać. Jeśli któraś z moich
przyjaciółek zostanie zgwałcona, wie, że mi udało się to przetrwać.86

ROZDZIAŁ 4
Zniewolenie


ojedyncze zdarzenie traumatyczne może wydarzyć się praktycz-
wszędzie.  Natomiast  długotrwałego,  powtarzającego się
nie
D
^^^    urazu doświadczyć można tylko w warunkach niewoli. Kiedy
I	człowiek ma otwartą drogę ucieczki, nie da się wykorzystać po
raz drugi; wielokrotny uraz zdarza się tylko wówczas, gdy ofiara jest
więźniem w rękach prześladowcy i nie ma szansy umknąć. Taka sytuacja
jest typowa dla więzień, obozów koncentracyjnych i obozów pracy. Podob-
ne okoliczności mogą zaistnieć również w sektach religijnych, w domach
publicznych i innych instytucjach zorganizowanego wyzysku seksualne-
go, a także w rodzinach.
      Niewola polityczna dostrzegana jest dość powszechnie; o wiele trud-
niej zauważyć niewolę domową. Anglicy powiadają: „Mój dom jest moją
twierdzą"; ale twierdza ta może stać się więzieniem dla kobiet i dzieci.
W wypadku domowej niewoli to nie fizyczne bariery zagradzają drogę ucie-
czki. W większości domów — nawet tam, gdzie panuje największe okrucień-
stwo - nie ma krat w oknach ani drutów kolczastych. Kobiety i dzieci
raczej nie są zakuwane w kajdany — chociaż i to zdarza się częściej, niż na
ogół sądzimy. Bariery uniemożliwiające ucieczkę są z reguły niewidzialne.
Nie znaczy to jednak, że łatwiej je pokonać. Dzieci trzyma w niewoli zależ-
ność od rodziców. Kobiety nie potrafią się wyzwolić z przyczyn ekonomicz-
nych, społecznych, psychologicznych i prawnych; zdarza się, że w grę wcho-
dzi także przemoc fizyczna.
      Trzymana w niewoli ofiara skazana jest na przedłużony kontakt
z prześladowcą, skutkiem czego powstaje między nimi szczególny typ
85

związku, oparty na kontroli za pomocą przymusu. Powstaje on zarówno
wówczas, gdy ofiara została wzięta przemocą - tak jak w wypadku jeńców
czy zakładników - jak i wtedy, kiedy zniewolono ją, stosując kombinację
siły, zastraszania i obietnic — jak to bywa z członkami sekt religijnych,
z maltretowanymi kobietami i wykorzystywanymi dziećmi. Kontrola przez
przymus ma podobne skutki psychologiczne, niezależnie od tego, czy zacho-
dzi ona w publicznej sferze polityki, czy też w prywatnej sferze związków
seksualnych i rodzinnych.
      W warunkach niewoli prześladowca staje się najpotężniejszą osobą
w życiu ofiary; psychika więźnia kształtowana jest przez działanie i prze-
konania jego kata. O umyśle tego ostatniego wiadomo niewiele. Ponieważ
gardzi tymi, którzy próbują go zrozumieć, niechętnie poddaje się bada-
niom. Ponieważ nie dostrzega u siebie żadnych anomalii, nie szuka pomocy
- chyba że popadnie w konflikt z prawem. Najbardziej uderzającą jego
cechą, wymienianą zarówno przez ofiary, jak i przez psychologów, jest po-
zorna normalność. Zwykłe teorie na temat psychopatologii nie wystarczają,
aby go opisać czy zrozumieć.1
      Wielu ludziom trudno jest się pogodzić z taką koncepcją. O ileż wy-
godniej byłoby, gdyby prześladowcę łatwo było rozpoznać, gdyby jego zbo-
czenia i zaburzenia od razu rzucały się w oczy. Ale tak nie jest. Politolog
i socjolog Hannah Arendt wywołała skandal ogłaszając, że Adolf Eich-
mann, człowiek, który dokonał nieprawdopodobnych zbrodni przeciwko lu-
dzkości, został przez pół tuzina psychiatrów uznany za normalnego: „Pro-
blem w tym, że był on podobny do większości ludzi, którzy nie okazali się
zboczeńcami ani sadystami, którzy byli - i nadal są - przeraźliwie norma-
lni. Z punktu widzenia aparatu sprawiedliwości oraz biorąc pod uwagę
nasze moralne standardy, owa normalność jest znacznie potworniejsza niż
wszystkie okrucieństwa razem wzięte".2
      Autorytatywni i skryci, prześladowcy czasem miewają manię wielko-
ści, a nawet paranoję - przy tym wszystkim świetnie zdają sobie jednak
sprawę z mechanizmów funkcjonowania władzy i norm społecznych. Rzad-
ko popadają w konflikt z prawem; wyszukują raczej sytuacje, w których ich
tyrania jest tolerowana lub podziwiana. Potrafią się idealnie kamuflować
i niewielu ludzi uwierzy, że osoby żyjące tak przyzwoicie mogłyby być zdol-
ne do zbrodniczych czynów.
      Pierwszym celem prześladowcy zdaje się być zniewolenie ofiary. Cel
ów osiąga on przejmując despotyczną kontrolę nad każdym aspektem jej
życia. Rzadko zadowala go jednak zwykłe posłuszeństwo — prawdopodob-
nie odczuwa psychologiczną potrzebę usprawiedliwienia swych czynów,
a do tego niezbędne jest mu uwielbienie ofiary. Dlatego też niestrudzenie
żąda od niej dowodów szacunku, wdzięczności, a nawet miłości. Wszystko
wskazuje na to, że ostatecznym celem kata jest stworzenie „ofiary z włas-
nej woli". Zakładnicy, więźniowie polityczni, maltretowane kobiety, niewol-
86

nicy — wszyscy oni wspominają o dziwacznej psychologicznej zależności
prześladowcy od ofiary. W swojej książce Rok 1984 George Orwell przema-
wia głosem totalitarnego władcy: „Nie zadawala nas ani wymuszony po-
słuch, ani nawet najbardziej pokorna uległość. Kiedy wreszcie pokajasz się
przed nami, zrobisz to całkiem dobrowolnie. Nie zabijamy heretyków dlate-
go, że nam się opierają; dopóki nam się ktoś opiera, nie ginie. My go
musimy nawrócić, opanować jego umysł, zrobić z niego nowego człowieka.
Wypalamy z jego mózgu wszelkie zło i ułudę; przeciągamy go na naszą
stronę, nie pozornie, lecz z duszą i ciałem."3 Żądza totalnego kontrolowania
innego człowieka stanowi wspólny mianownik wszystkich form tyranii.
Rządy totalitarne wymagają od swoich ofiar specyficznej politycznej spo-
wiedzi i nawrócenia. Panowie wymagają od niewolników wdzięczności.
W sektach religijnych praktykuje się rytualne ofiary, będące symbolem
poddania się boskiej woli reprezentowanej przez przywódcę grupy. Spraw-
cy aktów przemocy w rodzinie żądają od swoich ofiar, by udowodniły abso-
lutne posłuszeństwo i lojalność, rezygnując z wszystkich innych związków.
Gwałciciele domagają się, aby napadnięta kobieta odczuła zaspokojenie
seksualne. Całkowita kontrola nad inną osobą stanowi siłę napędzającą
przemysł pornograficzny. Oddźwięk, który znajduje ona w wyobraźni mi-
lionów przerażająco normalnych mężczyzn, jest źródłem powszechnego
procederu wykorzystywania kobiet i dzieci, nie w wyobraźni, lecz w rzeczy-
wistości.4
Psychiczna dominacja
Metody, które stosuje jedna ludzka istota do zniewolenia drugiej, cechuje
zadziwiająca konsekwencja. W zeznaniach zakładników, więźniów polity-
cznych czy łagierników z całego świata przewijają się podobne motywy.
Opierając się na świadectwie więźniów politycznych z wielu odmiennych
kulturowo krajów, Amnesty International opublikowała w 1973 roku „ta-
belę przemocy", zawierającą szczegółowy opis technik zniewalania.5
W opartych na tyranii systemach politycznych czasami udaje się prześle-
dzić, jak określone metody przymusu są przekazywane z jednego wydziału
tajnej policji do drugiego, z jednej grupy terrorystycznej do drugiej.
      Tych samych technik używa się w celu podporządkowania kobiet
- czy to w wypadku prostytucji, pornografii, czy w rodzinie. W zorganizo-
wanym podziemiu przestępczym sutenerzy i producenci filmów pornogra-
ficznych czasami instruują się nawzajem co do metod zniewalania przy-
musem. Systematyczne stosowanie technik mających złamać kobietę
i zmusić ją do prostytucji określa się jako „rozmiękczanie".6 Nawet w wa-
87

runkach domowych, kiedy sprawca nie należy do żadnej większej organi-
zacji i nie został „przeszkolony", stosowane przez niego metody stają się
coraz doskonalsze. W swojej pracy na temat maltretowanych kobiet psy-
cholog Lenore Walker stwierdza, że choć stosowane przez określonych
sprawców techniki przymusu „są specyficzne dla poszczególnych jedno-
stek, to jednak cechuje je przy tym znaczne podobieństwo".7
      Sposoby przejmowania kontroli nad inną osobą opierają się na syste-
matycznym, powtarzającym się wywoływaniu urazu psychicznego. Są to
zorganizowane techniki osłabiania ofiary i pozbawiania jej związków z in-
nymi ludźmi. Metody psychologicznej kontroli są ukierunkowane na wywo-
łanie w ofierze przerażenia i bezradności oraz zniszczenie jej poczucia
własnego „ja" w relacjach z innymi.
      Chociaż przemoc stanowi uniwersalny sposób terroryzowania ofiar,
bywa, że sprawca używa jej bardzo rzadko i często tylko jako środka osta-
tecznego. Aby utrzymać kogoś w stanie ciągłego strachu, nie trzeba ciągle
stosować siły. Prześladowca o wiele częściej grozi śmiercią lub poważnym
okaleczeniem, niż stosuje fizyczną przemoc. Groźby dotyczące innych osób
są z reguły równie skuteczne, co groźby adresowane bezpośrednio do ofia-
ry. Niejedna bita kobieta opowiada, jak jej kat groził, że w razie ucieczki
zabije jej dzieci, rodziców lub przyjaciół, którzy przyjęliby ją do siebie.
      Elementem zastraszania są też niespodziewane, nieuzasadnione wy-
buchy złości i chimeryczne nakładanie drobiazgowych reguł. Ostatecznym
celem tych metod jest wywołanie w ofierze przekonania, że jej prześladow-
ca jest wszechmocny, wszelki opór jest daremny, a życie można sobie kupić
tylko za cenę całkowitej uległości. Zamiarem sprawcy jest wzbudzenie nie
tylko strachu przed śmiercią, lecz i wdzięczności za pozostawienie przy
życiu. Ofiary domowej i politycznej niewoli często wspominają o sytu-
acjach, w których były przekonane, że zostaną zabite, ale w ostatniej chwili
uchodziły z życiem. Człowiek kilkakrotnie „ocalony" przed — we własnym
mniemaniu pewną - śmiercią, może, paradoksalnie, zacząć postrzegać wy-
bawcę w swoim kacie.
      Poza wywoływaniem strachu prześladowca stara się zniszczyć poczu-
cie autonomii ofiary. Osiąga to dzięki drobiazgowemu obserwowaniu i kon-
trolowaniu ciała i cielesnych funkcji ofiary. Nadzoruje, co ofiara je, jak
długo śpi, kiedy chodzi do toalety i w co się ubiera. Człowiek pozbawiany
jedzenia, snu czy ruchu słabnie. Jednakże nawet kiedy podstawowe potrze-
by fizyczne ofiary są zaspokajane, taki zamach na jej autonomię powoduje
wstyd i upadek ducha. Irina Ratuszyńska, więzień polityczny, opisuje me-
tody swoich oprawców:
Wszystkie normy ludzkiego zachowania, które są nam wpajane od kołyski,
poddane zostają rozmyślnemu i systematycznemu niszczeniu. Przyzwyczaiłaś
się do czystości? [...] Jak dostaniesz świerzbu i grzybicy, zarośniesz brudem,

będziesz wdychać smród pomyj - wtedy pożałujesz, że byłaś taka nieposłusz-
na! Kobiety są wstydliwe? Tym bardziej trzeba je rozbierać do naga podczas
rewizji. [...] Przeciętny człowiek brzydzi się wulgarnością i kłamstwem? Spot-
kasz się z taką ilością jednego i drugiego, że tylko najwyższym wysiłkiem uda ci
zachować pamięć o [...] innym świecie. [...] Będziesz musiała zmobilizować całą
siłę woli, by nie utracić dawnej, normalnej skali wartości.8
      Członkowie sekt religijnych nierzadko zobowiązani są do przestrzega-
nia ścisłych reguł co do diety i sposobu ubierania się; często poddawani są
wyczerpującym przesłuchaniom, które dotyczą ich odstępstw od tego regula-
minu. Podobnie ofiary niewoli domowej i seksualnej opisują długie okresy,
podczas których sprawca nie pozwalał im spać, zasypując zazdrosnymi py-
taniami; wspominają też o drobiazgowym nadzorowaniu ich ubioru, wyglą-
du, wagi i diety. W stosunku zaś do więzionych kobiet — czy to w instytucji,
czy w domu - kontrola ciała niemal zawsze wiąże się z groźbami przemocy
seksualnej i faktycznymi gwałtami. Pewna maltretowana kobieta opowiada
o swoich przeżyciach: „To był bardzo gwałtowny związek. Mój mąż był taki
władczy. Uważał, że jest panem moim i dzieci — że jesteśmy jego własnością.
Po trzech tygodniach małżeństwa dowiedziałam się, że mam go słuchać jak
Boga, a jego słowa mają być dla mnie ewangelią. Jeżeli nie miałam ochoty
na seks, a on sobie tego życzył, moje zdanie się nie liczyło. Pewnego razu [...]
nie chciałam tego i wywiązała się prawdziwa walka. Szalał z wściekłości, że
ośmieliłam mu się sprzeciwić. Protestowałam i błagałam, a on był zły i po-
wiedział, że skoro jestem jego żoną, to nie mam prawa mu odmawiać.
Byliśmy w łóżku i on był w stanie wziąć mnie siłą. Jest większy ode mnie
- po prostu przygniótł mnie swoim ciężarem i zgwałcił mnie".9
      Kiedy prześladowcy uda się już ustanowić codzienną kontrolę nad
ciałem ofiary, staje się źródłem nie tylko strachu i poniżenia, lecz również
pewnej pociechy. Nadzieja na jedzenie, na kąpiel, na dobre słowo albo
zaspokojenie innej podstawowej potrzeby może stać się nie do odparcia dla
osoby, która była długo ich pozbawiona. Oprawca czasami jeszcze bardziej
uzależnia od siebie ofiarę, podsuwając jej narkotyki lub alkohol. Kapryśne
obdarzanie drobnymi łaskami znacznie silniej torpeduje psychiczny opór
ofiary niż nieprzerwane nękanie i zastraszanie. Porwana przez terrorystów
Patricia Hearst opisuje, jak jej uległość nagradzana była stopniową popra-
wą warunków, w których przebywała: „Dzięki temu, że się z nimi zgadza-
łam, częściej wyprowadzano mnie z zamknięcia. Niekiedy jadłam razem
z nimi, a od czasu do czasu pozwalali mi siedzieć do późna z zawiązanymi
oczami, kiedy odbywali swoje spotkania dyskusyjne czy szkolenia. Pozwa-
lali mi zdejmować z oczu opaskę, kiedy zamykali mnie na noc, co było dla
mnie błogosławieństwem".10
      Więźniowie polityczni świadomi metod sprawowania kontroli przez
przymus, przywiązują szczególną wagę do utrzymywania poczucia autono-
89

mii. Jedną z form oporu jest odmowa spełniania drobnych żądań lub akcep-
towania nagród. Ostatecznym wyrazem tego oporu jest strajk głodowy.
Z własnej inicjatywy narzucając sobie większe ograniczenia, niż te zapla-
nowane przez prześladowcę, więzień potwierdza swoje poczucie integralno-
ści i samokontroli. Psycholog Joel Dimsdale opisuje przypadek więźniarki
hitlerowskiego obozu koncentracyjnego, która pościła w Jom Kipur, aby
udowodnić, że naziści nie zdołali jej pokonać.11 Więzień polityczny Natan
Szarański przedstawia psychologiczne skutki aktywnego oporu: „Z chwilą,
gdy ogłosiłem strajk głodowy, pozbyłem się uczucia rozpaczy, bezsilności
i upokorzenia, że muszę znosić tyranię KGB. [...] Rozgoryczenie i gniewna
determinacja, które wzbierały we mnie przez dziewięć miesięcy, teraz ustą-
piły miejsca uczuciu dziwnej ulgi; nareszcie mogłem aktywnie bronić siebie
i swojego świata przed tamtymi".12
      Obdarzanie sporadycznymi łaskami w celu przywiązania ofiary do
kata przybiera najbardziej wyrafinowaną formę w warunkach domowych.
Ponieważ nie ma tu żadnych fizycznych barier, bywa, że po jakimś
szczególnie brutalnym zajściu ofiara próbuje uciec. Często wraca potem do
swego prześladowcy, który przekonuje ją nie groźbą, lecz przeprosinami,
deklaracjami miłości, obietnicami poprawy i odwoływaniem się do lojalno-
ści i współczucia. Rozkład sił w związku na moment wydaje się odwracać,
jako że prześladowca robi wszystko, aby odzyskać swoją ofiarę. Jego chęć
posiadania nie słabnie, choć zmienia się sposób jej przejawiania. Upiera
się, że jego despotyczne zachowanie jest jedynie dowodem rozpaczliwej
miłości i potrzeby ukochanej osoby. Może nawet sam w to wierzyć. Co wię-
cej, zaklina się, że jego los jest w rękach partnerki, i że mogłaby ona poło-
żyć kres przemocy, gdyby dała mu więcej dowodów uczucia. Walker zauwa-
ża, że faza „pojednania" stanowi decydujący moment w procesie przełamy-
wania psychicznego oporu maltretowanej kobiety.13 Pewna ofiara, której
w końcu udało się uciec od brutalnego partnera, opisuje skuteczność tej
metody sporadycznego nagradzania: „Wszystko to powtarzało się cyklicz-
nie [...] i, o dziwo, kiedy było dobrze, prawie nie pamiętałam tych złych
okresów. Właściwie prowadziłam dwa różne życia".14
      Aby jednak osiągnąć całkowitą dominację, potrzebne są dodatkowe
techniki. Dopóki ofiara utrzymuje jeszcze jakieś kontakty z innymi ludźmi,
władza jej prześladowcy jest ograniczona. To właśnie dlatego wszyscy de-
spoci zawsze dążą do tego, by odizolować swoje ofiary od jakiegokolwiek
źródła informacji, pomocy materialnej czy też emocjonalnego wsparcia.
Więźniowie polityczni często opisują, jak ich ciemiężyciele próbowali unie-
możliwić im wszelki kontakt ze światem zewnętrznym i przekonywali, że
wszyscy najbliżsi sprzymierzeńcy o nich zapomnieli albo dopuścili się zdra-
dy. Maltretowane kobiety podają natomiast wiele przykładów zazdrosnej
inwigilacji, jak śledzenie, podsłuchiwanie czy przechwytywanie listów i te-
lefonów, które powodują, że ofiara czuje się we własnym domu jak w wię-
90

zieniu. Prześladowca nie tylko nieustannie oskarża partnerkę o niewier-
ność, lecz także żąda, aby wciąż udowadniała mu swoją lojalność - zrezy-
gnowała z pracy (a tym samym ze źródła niezależnego dochodu), z przyja-
ciół, a nawet z kontaktów z własną rodziną.
      Zniszczenie więzi z ludźmi wymaga nie tylko izolacji ofiary od świata,
lecz i zniweczenia jej wewnętrznego obrazu relacji z innymi. Z tego powodu
prześladowca często robi wszystko, by pozbawić ofiarę wszystkich przed-
miotów o znaczeniu symbolicznym. Maltretowana kobieta opisuje, jak jej
przyjaciel zażądał od niej rytualnego poświęcenia dowodów przywiązania do
innych niż on sam osób: „Nie uderzył mnie, ale był wściekły. Myślałam, że
bardzo mnie kocha i dlatego jest zazdrosny; dopiero później zdałam sobie
sprawę z tego, że to nie miało nic wspólnego z prawdziwym uczuciem. To
było coś zupełnie innego. Zadawał mi setki pytań na temat mężczyzn, z któ-
rymi byłam, zanim go poznałam. Potem kazał mi przynieść z domu cały plik
listów i fotografii. Pilnował mnie, kiedy stałam nad otwartą studzienką
kanalizacyjną. Musiałam wrzucać je po kolei do otworu - podrzeć każdy
z nich i wyrzucić".15
      Na początku znajomości kobieta ta potrafiła przekonać samą siebie,
że to tylko drobne, symboliczne ustępstwo. W relacjach maltretowanych
kobiet często powtarzają się przykłady podobnych poświęceń, które - choć
czynione niechętnie — z wolna, niepostrzeżenie niszczą więzi ofiary z inny-
mi ludźmi. Z perspektywy czasu wiele poszkodowanych dostrzega, że same
dawały się wciągnąć w pułapkę. Linda Lovelace, zmuszana do prostytucji
i grania w filmach pornograficznych, opisuje swoje stopniowe uzależnianie
się od sutenera, który zaczął od tego, że namówił ją do zerwania kontaktu
z rodzicami: „Zgodziłam się na to. Kiedy teraz o tym myślę, widzę, że wtedy
zgadzałam się na zbyt wiele rzeczy. [...] Nikt nie wykręcał mi ręki — wtedy
jeszcze nie. Wszystko odbywało się łagodnie i stopniowo, krok po kroku. [...]
Zaczęło się od tak drobnych rzeczy, że dopiero znacznie później byłam
w stanie dostrzec, o co tu chodzi".16
      Więźniowie sumienia, którzy dobrze znają strategie przejmowania
kontroli oraz samoobrony, rozumieją, że za wszelką cenę należy unikać
izolacji i że nie istnieje coś takiego, jak „drobne ustępstwo", jeśli w grę
wchodzi zachowanie łączności ze światem zewnętrznym. Ciemiężyciel u-
silnie dąży do odseparowania więźnia od otoczenia; ofiara zaś równie upar-
cie stara się utrzymać związek z rzeczywistością poza murami. Więźniowie
świadomie przywołują w wyobraźni obrazy ludzi, których kochają, aby
w ten sposób zachować poczucie relacji z innymi. Walczą również o to, by
nie odebrano im namacalnych dowodów więzi z bliskimi osobami. Nieraz
ryzykują życie, aby ukryć obrączkę, list, zdjęcie albo inną małą pamiątkę.
Taka decyzja, która osobom postronnym może wydawać się bohaterska lub
niemądra, wypływa z czysto pragmatycznych pobudek. W warunkach dłu-
gotrwałej niewoli więźniowie potrzebują „obiektów zastępczych", aby za-
91

chować poczucie łączności ze światem. Zdają sobie sprawę, że utrata tych
symbolicznych przedmiotów oznaczałaby utratę siebie.
      Przebywając w izolacji, ofiara staje się coraz bardziej zależna od
prześladowcy. Nie tylko decyduje on o jej życiu i zaspokaja podstawowe
potrzeby cielesne; staje się też jedynym źródłem informacji, a nawet emo-
cjonalnego wsparcia. Im bardziej przerażony jest więzień, tym bardziej
zależy mu na jedynej relacji, która jest dostępna - na związku z prześla-
dowcą. Wobec braku innych kontaktów z ludźmi, usiłuje znaleźć ludzkie
cechy w swoim oprawcy. Nie dysponując żadnym innym punktem widze-
nia, zaczyna patrzeć na świat oczami prześladowcy. Patricia Hearst opo-
wiada, jak podjęła dialog z porywaczami, myśląc, że uda jej się ich przechy-
trzyć; nie minęło jednak wiele czasu, kiedy sama została omamiona:
Nie zdawałam sobie z tego sprawy, ale z czasem zupełnie mnie przekabacili
- albo prawie zupełnie. Przez długie dwa miesiące terroryści z SLA trzymali
mnie w zamknięciu, jak jeńca, z zawiązanymi oczami i niestrudzenie bombar-
dowali swoimi interpretacjami życia, polityki, gospodarki, warunków społecz-
nych i bierzących wydarzeń. Kiedy wypuścili mnie z mojej celi, byłam przekona-
na, że powtarzam ich slogany i propagandowe hasła tylko po to, aby się im
przypodobać, nie miałam zamiaru w to uwierzyć. Potem [...] wpadłam jakby
w odrętwienie. Aby utrzymać zdrowie i równowagę psychiczną podczas co-
dziennego funkcjonowania w tym nowym środowisku, nauczyłam się działać
mechanicznie, jak dobry żołnierz; robiłam, co mi kazano, i odkładałam na bok
wątpliwości. [...] Ich świat różnił się od wszystkiego, co dotychczas znałam - ale
w owym czasie był już również moim światem.17
      Więźniowie sumienia doskonale wiedzą, jak niebezpiecznie jest na-
wiązywać z prześladowcami zwykłe ludzkie stosunki. Spośród wszystkich
więzionych, ta właśnie grupa jest najlepiej przygotowana do walki z psy-
chicznymi skutkami niewoli. Ludzie ci wybrali takie życie z pełną świado-
mością ryzyka, ich zasady są jasno sformułowane, a wiara w sojuszników
— bardzo silna. Niemniej jednak, mimo że dysponują wysoką świadomością
i potężną motywacją, zdają sobie sprawę, że nawet im grozi popadniecie
w emocjonalną zależność od wroga. Uratować ich może tylko bezkompro-
misowe odrzucenie nawet najbardziej powierzchownych kontaktów społe-
cznych z prześladowcami. Szarański opisuje, jak go „uwodzono": „Zacząłem
zauważać wszystkie te ludzkie cechy, które łączyły mnie z oficerami KGB.
Było to całkiem naturalne, lecz jednocześnie niebezpieczne, gdyż rodzące
się poczucie jedności w człowieczeństwie mogło się stać pierwszym krokiem
na drodze do poddania się. Gdyby prowadzący śledztwo stali się moją
jedyną więzią ze światem zewnętrznym, uzależniłbym się od nich i zaczął-
bym szukać jakiegoś obszaru porozumienia".18
      Skoro więźniowie polityczni muszą mobilizować wszystkie siły, by
uniknąć emocjonalnego uzależnienia się od przeciwników, nic dziwnego, że
92



ludzie, którym brak tak gruntownego przygotowania, świadomości polity-
cznej i moralnego wsparcia, na ogół dają się w jakimś stopniu omotać.
Związek między porywaczem a zakładnikiem jest regułą, a nie wyjątkiem.
Długotrwałe uwięzienie połączone z obawą o życie i całkowitą izolacją od
świata musi owocować więzią, jaka tworzy się między prześladowcą a ofia-
rą. Znane są wypadki, kiedy zakładnicy po uwolnieniu bronili swoich pory-
waczy, odwiedzali ich w więzieniu i gromadzili pieniądze na adwokata.19
      Emocjonalny związek, który powstaje pomiędzy maltretowaną kobietą
a jej partnerem, mimo ogólnego podobieństwa do relacji porywacz-zakładnik,
ma kilka wyjątkowych cech wynikających ze szczególnych stosunków między
ofiarą a prześladowcą w warunkach domowych.20 Zakładnik został wzięty do
niewoli przez zaskoczenie. Początkowo nie wie nic o porywaczu albo postrze-
ga go jako wroga. Pod wpływem stresu stopniowo traci swój system wartości;
w końcu zaczyna utożsamiać się ze strażnikiem i patrzeć na świat z jego
punktu widzenia. Natomiast w warunkach przemocy domowej ofiara popada
w niewolę stopniowo, zostaje uwiedziona. Z analogiczną sytuacją mamy do
czynienia w wypadku techniki rekrutacji zwanej „bombardowaniem miło-
ścią", stosowanej przez niektóre sekty religijne.
      Kobieta, która wiąże się z maltretującym ją partnerem, początkowo
interpretuje jego władcze zapędy jako wyraz szaleńczej miłości. Na tym eta-
pie jego intensywne zainteresowanie każdym aspektem życia partnerki może
jej pochlebiać i działać uspokajająco. Kiedy staje się bardziej dominujący,
kobieta często pomniejsza znaczenie jego czynów albo usprawiedliwia je, nie
tylko ze strachu, lecz i z powodu swojego zaangażowania uczuciowego. Aby
przezwyciężyć rodzące się uzależnienie emocjonalne, prześladowana musi
zdobyć się na nowe, całkowicie samodzielne spojrzenie na własną sytuację,
aktywnie przeciwstawiając się poglądom partnera. Nie może pozwolić na to,
by rozwinęło się w niej poczucie wspólnoty z prześladowcą; przeciwnie, po-
winna stłumić wszelkie uczucia, które już do niego żywi. Musi odrzucić
przekonujące zapewnienia, że jeszcze jedno poświęcenie z jej strony, ostatni
dowód miłości zakończy przemoc i uratuje związek. Jako że dla większości
kobiet zdolność do trwania w związku stanowi powód do dumy i podwyższa
ich samoocenę, prześladowca często jest w stanie omotać ofiarę, odwołując
się do wartości dla niej najważniejszych. Nic dziwnego zatem, że maltretowa-
ne kobiety po ucieczce z domu często dają się nakłonić do powrotu.22
       
Całkowite poddanie się
Zastraszanie, sporadyczne nagradzanie, izolowanie i wymuszona zależność
mogą pomóc w stworzeniu posłusznego, uległego więźnia. Ale proces przej-
93

mowania kontroli nie jest zakończony, dopóki ofiara nie zostanie nakłonio-
na do pogwałcenia własnych zasad moralnych i zerwania podstawowych
związków z innymi ludźmi. Pod względem psychologicznym technika ta ma
najbardziej niszczące skutki, ponieważ osoba, która się jej poddała, niena-
widzi samej siebie. Ofiara zostaje złamana całkowicie i ostatecznie, kiedy
zaczyna pod przymusem uczestniczyć w krzywdzeniu innych ludzi.
      W wypadku przemocy rodzinnej pogwałcenie zasad często wiąże się
z wykorzystywaniem seksualnym. Wiele maltretowanych kobiet opisuje,
jak zmuszano je do praktyk seksualnych, które uważały za niemoralne lub
obrzydliwe; inne opisują, jak nakłaniano je do kłamstwa, do ukrywania
nieuczciwości partnera czy nawet do uczestnictwa w działaniach prze-
stępczych.23 Pogwałcenie relacji międzyludzkich często wiąże się z krzyw-
dzeniem dzieci. Mężczyźni, którzy znęcają się nad żonami, na ogół naduży-
wają siły również wobec dzieci.24 Chociaż niejedna kobieta, która nie
ośmieliłaby się bronić własnej skóry, staje do walki o dobro potomstwa,
niektóre ofiary są tak zastraszone, że nie interweniują nawet wtedy, kiedy
krzywda dzieje się ich dzieciom. Nie tylko tłumią własne wewnętrzne wąt-
pliwości, lecz nakłaniają też dzieci do posłuszeństwa wobec ojca lub karzą
za sprzeciw. W tym wypadku również akt zdrady rozpoczyna się od pozor-
nie małych ustępstw i stopniowo prowadzi do sytuacji, w której najbrutal-
niejsze fizyczne lub seksualne wykorzystywanie dzieci jest w milczeniu
znoszone przez ich matkę. W tym momencie następuje całkowita demorali-
zacja maltretowanej kobiety.
      Ci, którzy przeżyli więzienie lub tortury z powodów politycznych,
także relacjonują, że byli zmuszani do bezradnego przyglądania się okru-
cieństwom popełnianym na ukochanych osobach. W swoich wspomnieniach
z pobytu w nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau
Elie Wiesel podkreśla, że wzajemne oddanie i lojalność pomagały mu prze-
trwać wraz z ojcem w najbardziej dramatycznych warunkach. Obaj wielo-
krotnie narażali się na niebezpieczeństwo, aby ich nie rozdzielono. Autor
przytacza liczne przykłady przejawów uczucia i czułości; prześladuje go
jednak wspomnienie paru chwil, kiedy popełnił wobec ojca nielojalność:
„[Strażnik] zaczął go bić żelaznym prętem. Ojciec najpierw pochylił się pod
ciosami, a potem zgiął się w pół, jak wyschłe drzewo trafione przez piorun,
i upadł. Obserwowałem całą scenę w bezruchu. Milczałem. Prawdę mówiąc
zastanawiałem się, jak usunąć się gdzieś na bok, żeby samemu nie obe-
rwać. Co więcej, w tym momencie czułem złość nie na [strażnika], lecz na
ojca. Byłem na niego wściekły, że sprowokował wybuch Idka. Do takiego
stanu doprowadziło mnie obozowe życie".25
      Z racjonalnego punktu widzenia można przekonywać, że wszelkie
próby pomocy ojcu byłyby bezowocne, a aktywne okazanie wsparcia
w gruncie rzeczy mogło narazić ich obu na jeszcze większe niebezpieczeń-
stwo. Ale słaba to pociecha dla ofiary całkowicie upokorzonej własną bez-
94

1

silnością. Nawet uczucie gniewu nie ratowało jego godności, ponieważ emo-
cja nagięła się do woli wroga i skierowana została przeciwko ukochanej
osobie. Wstyd i poczucie klęski wynikały nie tylko z niemożności działania,
lecz i ze świadomości, że ciemiężyciele mieli władzę także nad jego życiem
wewnętrznym.
      Nawet więźniowie, którym udało się zachować niezależność emocjo-
nalną, rozumieją, że w bardzo ciężkich warunkach każdy może zostać zła-
many. Sami rozróżniają dwa stadia tego procesu. W pierwszej fazie ofiara
na rzecz przeżycia rezygnuje z wewnętrznej autonomii, własnego postrze-
gania świata, zasad moralnych czy związków z innymi ludźmi. Na-
stępstwem jest zanik własnych uczuć, myśli, inicjatywy i opinii. Psychiatra
Henry Krystal, który pracuje z pozostałymi przy życiu ofiarami holocaustu,
określa ten stan mianem „robotyzacji".26 Więźniowie, którzy doświadczyli
tego stanu, mówią, że nie byli wówczas ludźmi, lecz jakąś niższą formą
życia. Lovelace uważa, że osiągnęła podobny stopień degradacji, kiedy
zmuszono ją do prostytucji i występowania w filmach pornograficznych:
„Na początku byłam pewna, że Bóg pomoże mi uciec, ale z biegiem czasu
moja wiara zaczęła słabnąć. Byłam coraz bardziej przerażona, wszystkiego
się bałam. Sama myśl o ucieczce budziła we mnie grozę. Zostałam poniżona
w każdy możliwy sposób, odarta z resztek godności, sprowadzona do pozy-
cji zwierzęcia, a potem warzywa. Zniknęła cała moja siła. Samo przeżycie
wymagało maksimum wysiłku; zwycięstwem stało się przetrwanie do ju-
tra".27 Równie poniżające doświadczenie opisuje Jacobo Timerman, publi-
cysta i literat, który był więziony i torturowany za polityczną nieprawo-
myślność: „Chociaż nie jestem w stanie oddać intensywności tego bólu, być
może moje uwagi przydadzą się tym, którzy kiedyś będą torturowani. [...]
W ciągu półtora roku, który spędziłem w areszcie domowym, wiele myśla-
łem o swojej postawie podczas tortur i pobytu w izolacji. Zdałem sobie
sprawę, że instynktownie przyjąłem postawę absolutnej bierności. [...] Czu-
łem, że zmieniam się w warzywo i odstawiłem na bok wszystkie emocje
i odczucia - strach, nienawiść, żądzę zemsty - gdyż każda emocja czy
uczucie oznaczały niepotrzebną utratę energii".28
      Na tym etapie psychiczna degradacja jest jeszcze odwracalna. Ofiary
często wspominają, że podczas niewoli przeżywały na zmianę okresy pod-
dania się i bardziej aktywnego oporu. Drugie, nieodwracalne stadium zła-
mania osobowości następuje, kiedy ofiara traci wolę życia. Nie jest to rów-
noznaczne z pojawieniem się skłonności samobójczych: uwięzieni ludzie
stale myślą o samobójstwie, a sporadyczne próby nie stoją w sprzeczności
z ogólnym pragnieniem przeżycia. Timerman twierdzi nawet, że chęć po-
pełnienia samobójstwa w tych krańcowych warunkach dowodzi oporu i du-
my. Samobójstwo według niego „oznacza wprowadzenie do codziennego
życia czegoś, co dorównuje otaczającej człowieka przemocy. [...] Przez to
ofiara staje na tej samej płaszczyźnie, co oprawcy".29 Próba samobójstwa
95

wymaga aktywności; a zatem zachowane zostaje wewnętrzne poczucie kon-
troli. Tak jak w wypadku głodówki, więzień zaznacza swoją niezależność
przez wykazanie gotowości do zakończenia życia.
      Utrata woli życia natomiast stanowi ostateczne stadium procesu okre-
ślanego przez Timermana jako adaptacja do „postawy absolutnie pasywnej".
Również byli więźniowie obozów koncentracyjnych opowiadają o ludziach
w podobnym stanie, których nazywali „muzułmanami" i którzy nieodmien-
nie umierali. Więźniowie, którzy doszli do tej fazy degradacji, nie próbowali
już zdobyć czegoś do jedzenia czy się ogrzać; nie czynili też żadnego wysiłku,
aby uniknąć bicia. Uważano ich za żywe trupy.30 Ci, którzy doświadczyli
sytuacji krańcowych, często wspominają pewien punkt zwrotny, kiedy to
odczuwali pokusę, by popaść w ten przedśmiertny stan, ale aktywnie podjęli
decyzję, by walczyć o życie. Hearst tak opisuje ten moment:
Zdawałam sobie sprawę, że pobyt w niewoli osłabia mnie coraz bardziej. Ale
tym razem wyraźnie poczułam, że umieram. Istniało miejsce, z którego nie
dałoby się już zawrócić, a ja stałam na jego skraju. Moje ciało było wyczerpane
i wyzute z resztek sił: nie potrafiłabym wstać, nawet gdyby pozwolono mi
odejść. [...] Byłam tak strasznie zmęczona; marzyłam tylko o tym, żeby zasnąć.
I wiedziałam, że to jest śmiertelnie niebezpieczne - ludzie zagubieni wśród
arktycznych śniegów, którzy złożyli głowy do takiego słodkiego snu, nigdy już
się nie obudzili. Nagle mój umysł stał się ożywiony i czujny. Patrzyłam na to, co
się ze mną działo, jak gdybym stała gdzieś obok. [...] W zamkniętej celi toczyła
się cicha bitwa; i mój umysł zwyciężył. Z pełną świadomością zdecydowałam,
że nie umrę - nie z własnej woli. Będę ze wszystkich sił walczyć o przeżycie.31
Zespół urazu chronicznego
U ludzi, którzy przez długi okres wystawieni byli na powtarzający się uraz,
występuje złośliwa, postępująca postać pourazowego zespołu stresu, która
podkopuje i niszczy ich osobowość. Po pojedynczym zdarzeniu traumatycz-
nym człowiek nieraz ma wrażenie, że „nie jest sobą"; natomiast ofiara
urazu chronicznego może czuć, że jej „ja" uległo nieodwracalnym zmianom,
albo że w ogóle nie ma żadnego „ja".
      Osoba cierpiąca na zespół pourazowy najbardziej boi się, że okropny
moment może się powtórzyć; u ofiar ciągłej przemocy obawa ta sprawdza
się w rzeczywistości. Nic dziwnego zatem, że powtarzający się uraz powo-
duje zwielokrotnienie wszystkich objawów nadmiernego pobudzenia. Lu-
dzie doświadczający chronicznego urazu są bez przerwy spięci, niespokojni
i podnieceni. Psychiatra Elaine Hilberman tak opisuje ów stan ciągłego
96

przerażenia, typowy dla maltretowanych kobiet: „Nawet słabo związane
z przemocą bodźce — syreny, grzmot, trzaśniecie drzwiami — wywoływały
intensywny strach. Kobiety stale wypatrywały nadchodzącej zagłady, były
pewne, że zaraz wydarzy się coś strasznego. Wszelkie symboliczne lub
rzeczywiste oznaki potencjalnego niebezpieczeństwa powodowały u nich
wzmożoną aktywność, pobudzenie, nerwowe ruchy, krzyk i płacz. Były
wciąż czujne, niezdolne do relaksu ani snu. Wszystkie skarżyły się na
koszmary nasycone motywami przemocy i niebezpieczeństwa".32
      U osób z chronicznym urazem zanika podstawowy stan fizycznego
spokoju czy komfortu. Z czasem zaczynają one uważać, że ich ciała zwróciły
się przeciwko nim. Narzekają nie tylko na bezsenność i pobudzenie, lecz
i na wiele różnorakich dolegliwości somatycznych. Najczęściej powtarzają
się uporczywe bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-j elito we i innych na-
rządów wewnętrznych oraz bóle pleców lub miednicy. Ofiary skarżą się na
dreszcze, duszności albo przyspieszone bicie serca. Podczas badania osób,
które przeżyły holocaust, stwierdzono, że reakcje psychosomatyczne wy-
stępują praktycznie u wszystkich.33 Podobne obserwacje poczyniono na
zbiegach z obozów koncentracyjnych w Azji południowo-wschodniej.34 Nie-
którzy więźniowie uważali dolegliwości fizyczne za główną postać skutków
długotrwałej niewoli. Inni przywykli do swego stanu tak dalece, że przesta-
li dostrzegać związek pomiędzy somatycznymi objawami stresu a klima-
tem przerażenia, który je wywołał.
      U ludzi, którzy przez długi okres doświadczali powtarzającego się
urazu, występują również objawy wtargnięcia. Jednak podczas gdy skutki
jednorazowego zdarzenia traumatycznego słabną po upływie tygodni lub
miesięcy, wtargnięcia będące następstwem długotrwałej niewoli utrzymują
się bez większych zmian przez wiele lat po odzyskaniu wolności. Badania
byłych jeńców z czasów drugiej wojny światowej albo wojny koreańskiej
dowiodły, że w 35-40 lat po uwolnieniu większość z nich nadal skarżyła się
na koszmary, uporczywe nawroty obrazów traumatycznych scen i skrajne
reakcje na bodźce przypominające o czasach niewoli.35 Były to o wiele po-
ważniejsze objawy niż symptomy weteranów z tego samego pokolenia,
którzy nie trafili do niewoli ani więzienia.36 Więźniowie hitlerowskich
obozów koncentracyjnych jeszcze po czterdziestu latach cierpieli na upor-
czywe i wyraźne objawy wtargnięcia.37
      Najbardziej jednak wyrazistym rysem zespołu urazu chronicznego
jest unikanie czy też zawężenie. Kiedy ofiara ma już tylko jeden cel - po
prostu przeżyć — psychiczne zawężenie staje się podstawową formą adapta-
cji. Odnosi się ono do każdego aspektu życia — związków z innymi, aktyw-
ności, myśli, wspomnień, emocji, a nawet do wrażeń zmysłowych. Takie
ograniczenie stanowi adaptację do warunków niewoli, ale prowadzi
również do zaniku i stłumienia zdolności psychicznych oraz do nadmierne-
go skoncentrowania się na życiu wewnętrznym.
97

      W niewoli ludzie osiągają mistrzostwo w sztuce zmieniania stanów
świadomości. Ćwicząc techniki oderwania, dowolnego tłumienia myśli, po-
mniejszania, a czasem wręcz zaprzeczenia, osoby te uczą się zmieniać nie-
możliwą do zniesienia rzeczywistość. W zwykłym języku psychologicznym
nie istnieją określenia na ową złożoną gamę umysłowych manewrów, jedno-
cześnie świadomych i nieświadomych. Być może najlepiej posłużyć się tu
terminem dwójmyślenie, które Orwell zdefiniował następująco: ,JDwójmyśle-
nie oznacza przede wszystkim umiejętność wyznawania dwóch sprzecznych
poglądów i wierzenia w oba naraz. [Człowiek] wie, kiedy powinien zmienić
swoje wspomnienia, a zatem w pełni się orientuje, że przekręca fakty; rów-
nocześnie jednak, dzięki dwój myśleniu, święcie wierzy, iż prawda nie zosta-
ła pogwałcona. Proces ten musi być świadomy, gdyż inaczej brakowałoby
mu precyzji, a zarazem bezwiedny, aby człowiek nie zdawał sobie sprawy
z faktu dokonania fałszerstwa. [...] Nawet używając terminu dwójmyślenie
należy stosować rozumianą pod nim technikę".38 Zdolność do równoczesne-
go wyznawania dwóch sprzecznych przekonań jest jedną z charakterystycz-
nych właściwości stanu transu. Inną jest umiejętność zmieniania percepcji
świata. Więźniowie często instruują się nawzajem, jak wzbudzać takie sta-
ny przez śpiewy, modlitwę i proste techniki hipnotyczne. Metody te są celo-
wo stosowane, aby można było znieść głód, zimno i ból. Alicia Partnoy,
kobieta, która „zniknęła" w Argentynie, opisuje swoją pierwszą, zakończoną
niepowodzeniem próbę wejścia w stan transu: „To prawdopodobnie głód po-
budził moje zainteresowanie światem pozazmysłowym. Zaczęłam od rozluź-
nienia mięśni. Miałam nadzieję, że mój umysł, pozbawiony cielesnego bala-
stu, będzie podróżował, dokąd tylko zapragnę. Ale eksperyment się nie
powiódł. Oczekiwałam, że moja dusza zawiśnie pod sufitem i będzie obser-
wować ciało leżące na brudnym, poplamionym krwią materacu. Tak się
jednak nie stało. Być może oczy mojej duszy również były zawiązane".39
      Później, kiedy Alicia nauczyła się od innych więźniów technik medy-
tacji, była w stanie ograniczyć fizyczną percepcję bólu oraz emocje przera-
żenia i upokorzenia, zmieniając swój sposób odczuwania rzeczywistości.
Aby zilustrować, w jakim stopniu udało jej się oderwać od ciała, pisze
w trzeciej osobie:	-       '
-	Zdejmij ubranie.
Stała w samej bieliźnie, z podniesioną głową. Czekała.
-	Zdejmuj wszystko, powiedziałem ci.
Zdjęła resztę ubrania. Miała wrażenie, że strażnicy nie istnieją, jak gdyby byli
tylko odrażającymi robakami, które mogła wymazać z umysłu, myśląc o przyje-
mnych rzeczach.40
      Podczas długotrwałej niewoli i odosobnienia niektórzy więźniowie po-
trafią wykształcić zdolności transowe, które w normalnych warunkach ob-
98

serwuje się tylko u ludzi niezwykle podatnych na hipnozę. Należy do nich
umiejętność wywoływania pozytywnych i negatywnych halucynacji oraz od-
rywania części osobowości. Elaine Mohamed, więźniarka polityczna z RPA,
pisze o zmianach psychologicznych, których doświadczyła w niewoli:
W więzieniu zaczęłam mieć halucynacje, prawdopodobnie po to, by zwalczyć
samotność. Pamiętam, że podczas procesu ktoś zapytał mnie: „Elaine, co ty
robisz?". Machając ręką za plecami, odparłam: „Gładzę się po ogonie". Wy-
obrażałam sobie, że jestem wiewiórką. Wiele halucynacji wynikało ze strachu.
Okna w celi były zbyt wysoko, żeby przez nie wyglądać, ale mnie wydawało się,
że coś przez nie przełazi, na przykład wilk. [...]
    Zaczęłam też mówić do siebie. Na drugie imię mam Rosę - zawsze niena-
widziłam tego imienia. Czasami byłam Rosę, która mówi do Elaine, a czasami
Elaine, która rozmawia z Rosę. Czułam, że Elaine reprezentuje silniejszą część
mojej osobowości, a Rosę była tą częścią, którą gardziłam. To ona była słaba:
płakała, upadała na duchu, nie mogła znieść uwięzienia i była bliska załamania.
Elaine była w słanie znieść to wszystko.41
      Więźniowie czynią użytek nie tylko z autohipnozy; rozwijają również
umiejętność świadomego ograniczania i tłumienia myśli. Technika ta doty-
czy zwłaszcza wszelkich rozważań na temat przyszłości. Myślenie o przy-
szłości wywołuje tak silną tęsknotę i nadzieję, że więźniowie nie mogą tego
znieść; szybko uczą się, że emocje te wzmagają ich podatność na rozczaro-
wanie, a rozczarowanie prowadzi do rozpaczy. Dlatego świadomie zawęża-
ją pole uwagi, koncentrując się na celach jak najbardziej ograniczonych.
Przyszłość nie sięga poza najbliższe godziny lub dni.
      Zmiany w poczuciu czasu początkowo polegają na odsunięciu przy-
szłości, z czasem jednak prowadzą do zapomnienia o przeszłości. Więźnio-
wie próbujący aktywnego oporu świadomie kultywują wspomnienia z daw-
nego życia, aby złagodzić skutki odosobnienia. Kiedy jednak przemoc staje
się brutalniej sza, a opór słabnie, więźniowie tracą poczucie łączności z prze-
szłością. Myśl o przeszłości, tak jak i o przyszłości, jest zbyt bolesna, gdyż
pamięć - podobnie jak nadzieja - wywołuje tęsknotę za tym, co stracili.
Więźniowie ostatecznie ograniczają się więc do życia w wiecznej teraźniej-
szości. Primo Levi, który przeżył hitlerowskie obozy śmierci, tak opisuje ów
stan bezczasowości: „Z nadejściem sierpnia 1944 roku my, którzy trafiliśmy
do obozu pięć miesięcy temu, teraz uważani byliśmy za starych więźniów.
[...] Nasza mądrość polegała na tym, żeby nie próbować »zrozumieć«, nie
wyobrażać sobie przyszłości, nie dręczyć się rozmyślaniem o tym, jak i kiedy
to się skończy; nie zadawać innym ani sobie żadnych pytań. [...] Czas ma
sens dla żywych. Dla nas koło historii się zatrzymało".42
      Brak ciągłości między teraźniejszością a przeszłością często utrzymu-
je się nawet po wyjściu na wolność. Były więzień pozornie odmierza czas
99

tak jak wszyscy, ale psychicznie wciąż przywiązany jest do bezczasowości
więzienia. Próbując wrócić do zwykłego życia, nierzadko świadomie tłumi
wspomnienia z niewoli, wykorzystuje w tym celu wszystkie metody kontro-
li umysłu, których się nauczył. W rezultacie chroniczny uraz spowodowany
uwięzieniem nie zostaje zintegrowany z bieżącą historią życia. Z badań
nad jeńcami wojennymi wynika zaskakujący fakt, że ludzie ci nigdy nie
rozmawiali z nikim o swoich przeżyciach. Ci, którzy ożenili się po odzyska-
niu wolności, często nie mówią nic nawet swoim żonom i dzieciom.43
W opracowaniach na temat ofiar obozów koncentracyjnych z reguły wspo-
mina się, że ci, którzy pozostali przy życiu, nie chcą rozmawiać o przeszło-
ści.44 Kiedy jednak człowiek wypiera z pamięci okres niewoli, ów oderwany
fragment przeszłości zaczyna żyć własnym życiem, nabierając intensywno-
ści i aktualności charakterystycznej dla traumatycznego wspomnienia.
      Tak więc wiele lat po uwolnieniu były więzień wciąż praktykuje
„dwójmyślenie" i egzystuje jednocześnie w obrębie dwóch rzeczywistości,
w dwóch miejscach w czasie. Teraźniejszość jest odbierana niewyraźnie
i mgliście, natomiast powracające obrazy z przeszłości są jasne i przejmu-
jące. U pewnej kobiety owa „podwójna świadomość" utrzymywała się jesz-
cze po dwudziestu latach od uwolnienia z obozu koncentracyjnego. Widząc
z okna przechodzących żołnierzy armii izraelskiej, była więźniarka zdawa-
ła sobie sprawę, że zostali oni wysłani, aby bronić granicy. Jednocześnie
jednak „wiedziała", że są prowadzeni na śmierć przez hitlerowskiego ofice-
ra.45 Chociaż nie straciła kontaktu z rzeczywistością teraźniejszości, bar-
dziej istotna była dla niej rzeczywistość przeszłości.
      Zmiany w poczuciu czasu pociągają za sobą ograniczenie inicjatywy
i planowania. Więźniowie, którzy nie zostali jeszcze złamani, nie tracą
umiejętności aktywnego zaangażowania w poprawę warunków zewnętrz-
nych. Przeciwnie, podczas wypełniania małych, codziennych zadań, wyka-
zują często niezwykłą pomysłowość i determinację. Ale pole inicjatywy za-
wężone jest do granic wyznaczonych przez strażników. Ofiara nie myśli już
o ucieczce, lecz raczej o tym, jak utrzymać się przy życiu albo złagodzić
niewygody niewoli. Człowiek zamknięty w obozie koncentracyjnym obmy-
śla skomplikowane intrygi, jak zdobyć parę butów, łyżkę czy koc; grupa
więźniów politycznych konspiruje, by wyhodować trochę warzyw; prosty-
tutka kombinuje, jak ukryć przed alfonsem parę groszy; maltretowana
kobieta uczy dzieci, żeby się chowały, kiedy zbliża się niebezpieczeństwo.
      W trakcie długotrwałej niewoli jednostka przyzwyczaja się zawężać
pole inicjatywy i po powrocie do normalnych warunków musi się tego od-
uczyć. Dysydent polityczny, Mauricio Rosencof, tak pisze o trudnościach
z przystosowaniem się do życia na wolności po wielu latach więzienia:
Kiedy nas wypuścili, stanęliśmy nagle przed całą masą problemów. [...] Zupeł-
nie śmiesznych - takich jak na przykład klamki u drzwi. Nie miałem już odru-
100

1

chu, by sięgać do klamki. Nie musiałem tego robić - nie wolno mi byk) tego
robić - przez ponad trzynaście lat. Podchodziłem do zamkniętych drzwi i przez
moment czułem się zagubiony - nie wiedziałem, co robić. Albo jak oświetlić
ciemny pokój. Jak pracować, płacić rachunki, robić zakupy, odwiedzać znajo-
mych, odpowiadać na pytania. Córka mówi mi, żebym zrobił to czy tamto; mogę
poradzić sobie z jedną, dwiema rzeczami, ale kiedy pojawia się trzecia prośba,
słyszę jej głos, ale głowę mam w chmurach.46
      Zawężenie aktywności jest typowe nawet dla osób, które przeżyły
pojedyncze zdarzenie traumatyczne, choć w szczególnym nasileniu wy-
stępuje u ofiar urazu chronicznego. Ludzie ci często określani są jako bier-
ni lub bezradni. Niektórzy teoretycy błędnie stosują koncepcję wyuczonej
bezradności w odniesieniu do sytuacji maltretowanej kobiety i innych osób
doświadczających powtarzającego się urazu.47 W świetle takiego poglądu
ofiara jest po prostu zrezygnowana lub apatyczna; tymczasem w rzeczywi-
stości mamy tu do czynienia z burzliwą i skomplikowaną walką we-
wnętrzną. W większości wypadków ofiara się nie poddała. Nauczyła się
jednak, że każde jej działanie jest obserwowane, że większość jej wysiłków
zostanie zdławiona i że drogo zapłaci za porażkę. Jeśli prześladowcy udało
się wymusić absolutne posłuszeństwo, ofiara zaczyna postrzegać każdą
swoją inicjatywę jako niesubordynację. Przed podjęciem jakiegokolwiek
działania dokładnie bada otoczenie, obawiając się represji.
      Długotrwała niewola narusza lub niszczy zwykłe poczucie, że ist-
nieje stosunkowo bezpieczna sfera inicjatywy, gdzie tolerowane są próby
i błędy. Dla osób przeżywających chroniczny uraz każde działanie jest
potencjalnie niebezpieczne. Nie ma miejsca na błędy. Rosencof pisze
o swoim ciągłym oczekiwaniu na karę: „Jestem nieustannie przyczajony.
Ciągle zatrzymuję się, żeby przepuścić tego, kto idzie za mną: nadal
spodziewam się ciosu."48
      Poczucie ciągłej obecności oprawców, utrzymujące się nawet po uwol-
nieniu, oznacza wielką zmianę w sferze relacji społecznych ofiary. Wymu-
szony związek trwający podczas niewoli, który siłą rzeczy pozostaje w cen-
trum zainteresowania uwięzionego, staje się częścią jego wewnętrznego
życia i po uwolnieniu nadal przykuwa jego uwagę. W wypadku więźniów
politycznych kontynuacja tego związku może przybrać formę obsesyjnego
zainteresowania dalszymi losami prześladowcy albo bardziej abstrakcyj-
nych rozważań na temat niepokonanych sił zła działających w świecie.
Uwolnione osoby często śledzą każdy krok swoich strażników i nadal się
ich boją. U ofiar przemocy seksualnej i rodzinnej oraz u ludzi wykorzysty-
wanych przez sekty religijne związek z prześladowcą staje się ambiwalen-
tny: nadal przeżywają strach przed swym dawnym oprawcą i boją się, że
znowu wpadną w jego ręce, ale jednocześnie mogą czuć się bez niego zagu-
bieni i bezwartościowi.
101

      Jeżeli więźniowie polityczni nie zostali całkowicie odosobnieni, nie-
zdrowy związek z prześladowcą wywiera na nich mniejszy wpływ dzięki
relacjom ze współwięźniami. Ludzie, którzy mieli szczęście stworzyć więzi
z innymi, wiedzą, na ile szczodrości, odwagi i oddania może zdobyć się
człowiek w sytuacji skrajnej. Silne związki powstają nawet w najbardziej
koszmarnych warunkach: przyjaźń między więźniami kwitła nawet w hit-
lerowskich obozach koncentracyjnych. Badając relacje między ludźmi za-
mkniętymi w tych obozach, stwierdzono, że znaczna większość tych,
którym udało się przeżyć, była stroną w „stabilnej parze", lojalnym kole-
żeńskim związku polegającym na wzajemnym dzieleniu się i ochronie.
„Podstawową jednostkę zdolną do przetrwania" stanowiła więc para, a nie
pojedynczy człowiek.49
      Jeśli jednak człowiek jest izolowany i nie ma możliwości nawiązania
stosunków ze współwięźniami, nierzadko zwraca się do swojego prześla-
dowcy i relację z nim postrzega jako „podstawową jednostkę przetrwania".
Zakładnicy, którzy wykształcają taką „traumatyczną więź", zaczynają
w swoich strażnikach widzieć wybawicieli, a boją się i nienawidzą faktycz-
nych ratowników. Martin Symonds, psychoanalityk i oficer policji, określa
ten proces jako wymuszoną regresję do „psychicznego infantylizmu", który
„popycha ofiarę w kierunku tej właśnie osoby, która stanowi zagrożenie".50
Jak zauważa, zjawisko to występuje powszechnie u policjantów, którzy
w trakcie pełnienia służby zostali porwani jako zakładnicy.
      Taka traumatyczną więź może również powstać między maltretowa-
ną kobietą a jej prześladowcą.51 Nieustanne doświadczanie na przemian
strachu przed karą i ulgi z powodu ułaskawienia, szczególnie w wyizolowa-
nym kontekście intymnego związku, doprowadza czasem ofiarę do inten-
sywnej, prawie religijnej zależności od wszechmocnego, niemal boskiego
autorytetu. Kobieta żyje wówczas w ciągłym strachu przed gniewem part-
nera, ale jednocześnie postrzega go jako źródło siły, mądrości i życia. Zwią-
zek taki nabiera cech wyjątkowości. Niektóre maltretowane kobiety
mówią, że przebywały w szczególnym, trochę paranoidalnym świecie,
przejmując przekonania swoich ogarniętych manią wielkości małżonków
i z własnej woli tłumiąc wątpliwości, aby dać dowód lojalności i poddania.
O podobnych doświadczeniach opowiadają ludzie wciągnięci do totalitarnej
sekty religijnej.52
      Nawet w wypadku udanej ucieczki ofiara nie jest w stanie po prostu
odnowić związków z innymi w takiej formie, w jakiej istniały przed jej po-
bytem w niewoli. Na wszystkie relacje spogląda bowiem teraz z perspekty-
wy sytuacji ekstremalnej. Podobnie jak nie istnieje dla niej margines dla
umiarkowanego zaangażowania czy ryzyka w odniesieniu do działania, nie
ma też możliwości umiarkowanego zaangażowania lub ryzyka, jeśli chodzi
o związek z inną osobą. Żadna relacja nie jest równie intensywna, jak pato-
logiczna więź z prześladowcą.
102

       W każdym kontakcie liczy się podstawowe zaufanie. Były więzień
zna tylko jedną historię: historię przemocy. Zna również jedynie ograniczo-
ną liczbę ról: druga osoba może być prześladowcą, biernym świadkiem,
sprzymierzeńcem albo wybawicielem. Każdy związek — nowy czy stary
- prowokuje pytanie: Po której jesteś stronie? Największą pogardą ofiara
darzy często nie swego prześladowcę, lecz biernego świadka. Ponownie
oddajemy głos Lovelace, prostytutce z przymusu. Z goryczą pisze ona
0	tych, którzy nie zainterweniowali: „Większość ludzi nie wie, jak surowo
ich osądzam, bo nic nie mówię. Po prostu skreślam ich ze swego życia. Na
zawsze. Ci ludzie mogli mi pomóc, ale nie chcieli".53 Ten sam żal i poczucie
opuszczenia wyraził więzień polityczny, Timerman: „Holocaust jest tak
przerażający nie tyle ze względu na liczbę ofiar, co powszechne milczenie.
Nie mogę przestać myśleć o tym, że to milczenie ciągle trwa".54
      Długotrwała niewola niszczy wszystkie związki z innymi ludźmi i po-
tęguje dialektykę urazu. Ofiara miota się pomiędzy bliskim przywiązaniem
a pełnym lęku wycofaniem. To dąży do bliskiego związku, to wycofuje się,
pełna lęku. Wszystkie relacje traktuje w kategoriach życia lub śmierci.
Rozpaczliwie lgnie do tych, których uważa za wybawicieli, ucieka w popło-
chu przed osobą postrzeganą jako prześladowca lub jego wspólnik, okazuje
wielką lojalność i oddanie człowiekowi, którego uznaje za sprzymierzeńca;
natomiast w stosunku do domniemanego obojętnego świadka odczuwa żal
1	pogardę. Role, które ofiara przypisuje innym ludziom, mogą podlegać
raptownym zmianom na skutek drobnych potknięć lub rozczarowań, gdyż
żadna wewnętrzna reprezentacja jakiejkolwiek osoby nie jest już stabilna.
W tym wypadku również nie ma miejsca na błędy. Z czasem, kiedy kolejni
znajomi nie przechodzą „testu sprawdzającego" i okazują się niegodni za-
ufania, ofiara zaczyna wycofywać się ze związków. W ten sposób nawet po
uwolnieniu pozostaje w izolacji.
      Długi pobyt w niewoli powoduje także głębokie zmiany w tożsamości.
Wszystkie psychiczne struktury „ja" — wizerunek własnego ciała, uwewnę-
trznione obrazy innych osób, jak również wartości i ideały, które dają jed-
nostce poczucie spójności i celu — zostały naruszone i poddane systematy-
cznemu niszczeniu. Wiele totalitarnych systemów w procesie dehumaniza-
cji posuwa się do tego, że odbiera ofierze nazwisko. Timerman pisze o sobie
jako o „więźniu bez imienia". W obozach koncentracyjnych nazwiska więź-
niów zastąpiono bezosobowym znakiem - numerem. Ofiary terroru na tle
politycznym lub religijnym oraz kobiety wykorzystywane przez przemysł
seksualny otrzymują często nowe imię, co symbolizuje całkowite porzuce-
nie dawnej tożsamości i poddanie się nowemu porządkowi. Patricia Hearst
została ochrzczona imieniem Tani, rewolucjonistki; Linda Boreman stała
się Lindą Lovelace, prostytutką.
      Nawet po uwolnieniu ofiara nie może odzyskać poprzedniej tożsamo-
ści. Nowa zaś siłą rzeczy musi zawierać wspomnienia o zniewolonym Ja".
103

Obraz własnego ciała zawiera również aspekt ciała kontrolowanego i pogwał-
conego. Wyobrażenie siebie w relacji z innymi musi uwzględniać to ,ja",
które zostało opuszczone i zwyciężone. Ideały moralne ofiary współistnieją ze
świadomością zła zarówno w innych, jak i w niej samej. Jeżeli pod przymu-
sem zdradziła swoje zasady albo poświęciła innych ludzi, teraz postrzega
siebie jako wspólnika kata, osobę „złamaną". W rezultacie tożsamość wię-
kszości ofiar jest skażona. Przytłacza je wstyd, poczucie winy i porażki.
      W najcięższych przypadkach ofiara pozostaje przy odczłowieczonej
tożsamości niewolnika, którego cele sprowadzone zostały do podstawowego
instynktu — przeżycia; który stał się robotem, zwierzęciem, rośliną. Psy-
chiatra William Niederland, badając ludzi, którzy przeżyli holocaust,
stwierdził, że zmiany w indywidualnej tożsamości stanowiły stały rys „syn-
dromu ofiary". Większość pacjentów skarżyła się: „Jestem teraz innym
człowiekiem", ale ci najpoważniej poszkodowani stwierdzali po prostu: „Nie
jestem człowiekiem".55
      Owe głębokie zmiany w tożsamości i w relacjach z innymi nieuchron-
nie powodują kwestionowanie podstawowych założeń dotyczących wiary.
Istnieją ludzie z tak silnym i odpornym systemem wartości, że potrafią
przetrwać próbę więzienia i wyjść z niej z wiarą nietkniętą lub nawet
wzmocnioną. Wyjątki takie zdarzają się jednak niezmiernie rzadko. Wię-
kszość ludzi z goryczą stwierdza, że Bóg ich opuścił. Potwierdza to świade-
ctwo Wiesela, więźnia obozów zagłady: „Nigdy nie zapomnę tego ognia,
w którym spłonęła moja wiara. Nigdy nie zapomnę tej nocnej ciszy,
w której umarła moja wola życia. Nigdy nie zapomnę tych chwil, kiedy
zamordowano mojego Boga i duszę, kiedy moje marzenia obróciły się
w proch. Nigdy tego nie zapomnę, nawet gdybym miał żyć tak długo, jak
sam Bóg. Nigdy."56
      Tak wstrząsające straty psychologiczne mogą spowodować uporczy-
wy stan depresji. Przewlekła depresja stanowi najczęstszą diagnozę we
wszystkich klinicznych badaniach nad ludźmi z chronicznym urazem.57
Każdy aspekt doświadczania długotrwałego urazu przyczynia się do po-
głębienia symptomów depresji. Nieustanna nadpobudliwość i objawy
wtargnięcia, typowe dla pourazowego zespołu stresu, mieszają się z wege-
tatywnymi objawami depresji i powodują tak zwaną „triadę pourazową"
(Niederland), na którą składają się bezsenność, koszmary i zaburzenia psy-
chosomatyczne.58 Pourazowe objawy rozkojarzenia nakładają się na wywo-
łane depresją trudności w koncentracji. Paraliż inicjatywy potęguje apatię
i bezradność depresji. Zerwanie związków pogłębia izolację, a skrajnie ne-
gatywny wizerunek siebie staje się pożywką dla pełnych poczucia winy
ruminacji. Utrata wiary zaś, doświadczana przez ofiary chronicznego ura-
zu, łączy się z depresyjnym poczuciem beznadziei.
      Intensywny gniew przeżywany przez więźnia również zwiększa cię-
żar depresji. Przebywając w niewoli, ofiara nie może okazywać wściekłości
104

i oburzenia wobec prześladowcy, gdyż zagrażałoby to jej życiu. Nawet po
uwolnieniu nierzadko boi się zemsty i niechętnie ujawnia złość w stosunku
do swych katów. Co więcej, obarczona jest ciężarem nie wyrażonego gnie-
wu skierowanego na tych, którzy pozostali obojętni na jej los i nie chcieli jej
pomóc. Sporadyczne wybuchy gniewu często jeszcze bardziej wyobcowują
ofiarę ze społeczności i nie pozwalają na odbudowanie związków. Próbując
kontrolować swoją złość, poszkodowany wycofuje się jeszcze bardziej i dalej
brnie w izolację.
      Może wreszcie dojść do tego, że ofiara skieruje gniew i nienawiść
przeciwko samej sobie. Tendencje samobójcze, które w trakcie pobytu
w niewoli czasami stanowią formę oporu, często utrzymują się długo po
uwolnieniu, kiedy nie pełnią już żadnej funkcji adaptacyjnej. Badania nad
byłymi jeńcami wojennymi przynoszą coraz więcej dowodów na ich zwię-
kszoną śmiertelność w wyniku zabójstw, samobójstw i nie wyjaśnionych
wypadków.59 Inne badania wykazują, że wśród maltretowanych kobiet
również notuje się więcej wypadków samobójstw. W stuosobowej grupie
prześladowanych kobiet aż 42 miały za sobą próbę samobójczą.60
      Tak oto więźniowie nawet po uwolnieniu noszą w sobie nienawiść
swoich oprawców, a czasami własnymi rękami kontynuują ich dzieło znisz-
czenia. Jeszcze po wielu latach ludzie, których poddano kontroli przez przy-
mus, poznaczeni są bliznami po odniesionych w niewoli ranach w psychice.
Cierpią nie tylko z powodu klasycznych objawów pourazowych, lecz i na
skutek głębokich zmian w swoim stosunku do Boga, do innych ludzi oraz do
siebie samych. Odwołajmy się do słów ofiary holocaustu, Leviego: „Dowie-
dzieliśmy się, jak krucha jest nasza osobowość, że jest bardziej zagrożona
niż nasze życie. Mądrzy starcy zamiast przypominać nam o tym, iż wszyscy
kiedyś umrzemy, powinni raczej ostrzegać nas przed tym - o wiele gorszym
— niebezpieczeństwem. Gdyby z obozu można było przesłać wieść dla ludzi
żyjących na wolności, powinna ona brzmieć: strzeżcie się, aby w waszych
własnych domach nie spotkało was to, co zgotowano nam za drutami".61
       
ROZDZIAŁ 5
Maltretowanie dzieci
W
ielokrotne doświadczanie urazu przez dorosłego niszczy oso-
bowość już ukształtowaną; uraz powtarzający się w dzieciń-
stwie osobowość kształtuje i zniekształca. Dziecko uwięzio-
ne w wykorzystującym je środowisku staje przed przeraża-
jącym zadaniem adaptacji. Musi znaleźć sposób na zachowanie zaufania
do ludzi, którzy nie są tego zaufania godni, poczucia bezpieczeństwa
w sytuacji, która stanowi zagrożenie, poczucia kontroli w warunkach cał-
kowicie nieprzewidywalnych, siły — w obliczu swojej zupełnej bezradno-
ści. Nie będąc jeszcze w stanie zadbać o swoje potrzeby ani się bronić,
dziecko musi kompensować sobie brak opieki i ochrony ze strony doro-
słych za pomocą jedynego narzędzia, którym dysponuje - niedojrzałego
systemu obrony psychicznej.
      Patologiczne środowisko w dzieciństwie wymusza rozwój niezwykłych
umiejętności - zarówno korzystnych, jak i destrukcyjnych. Prowadzi do po-
wstawania anormalnych stanów świadomości, w których nie istnieją zwykłe
relacje między ciałem a umysłem, rzeczywistością a wyobraźnią, wiedzą
a pamięcią. Owe odmienne stany świadomości pozwalają wypracować całą
gamę objawów somatycznych i psychicznych. Symptomy te jednocześnie
kryją i zdradzają swoje pochodzenie: mówią w zaszyfrowanym języku o taje-
mnicach zbyt strasznych, aby można je było wypowiedzieć słowami.
      Przez setki lat badaczom opisującym te zjawiska towarzyszyło uczu-
cie fascynacji i przerażenia. Język świata nadprzyrodzonego, trzysta lat te-
mu wyklęty z rozpraw naukowych, nadal pojawia się w najbardziej nawet
trzeźwych próbach opisu chronicznego urazu dziecięcego. Freud, zaprzysię-
106

gły ateista, śledząc traumatyczne źródła histerii, dostrzegł analogię pomię-
dzy własnymi badaniami a wczesnymi dociekaniami religijnymi:
A przy okazji, co powiedziałbyś na sugestię, że cała ta moja nowatorska teoria
na temat pierwotnych źródeł histerii jest już dawno znana i głoszona była setki
razy - z tym że kilka wieków temu? Pamiętasz, jak powtarzałem, że średnio-
wieczna teoria opętania, propagowana przez Kościół, jest identyczna z naszymi
hipotezami na temat obcego ciała (foreign body) i rozszczepienia świadomo-
ści? Ale dlaczego diabeł, który opętywał nieszczęsne ofiary, nieodmiennie do-
puszczał się z nimi czynów nierządnych, i to w tak odrażający sposób? Dlacze-
go zeznania wymuszone torturami były tak podobne do tego, co mówią moje
pacjentki w trakcie sesji?1
      Odpowiedź na te pytania pojawiła się ze strony tych poszkodowa-
nych osób, które szczęśliwie potrafiły same pokierować swoim leczeniem
i dzięki temu stały się podmiotem poszukiwania prawdy, a nie przedmio-
tem cudzego śledztwa. Pisarka i ofiara kazirodztwa, Sylvia Fraser, opo-
wiada o swojej wyprawie poszukiwawczej: „Konwulsje nasiliły się - ciało
odgrywa tamte scenariusze; czasami rzucam się podczas koszmarnego
snu, który ściska mnie za gardło i przyprawia o mdłości. Skurcze te są
tak silne, że czasami mam wrażenie, jak gdyby oddychanie utrudniał mi
jakiś lepki liszaj gnieżdżący się na piersi. Przywodzi mi to na myśl demo-
na, który wedle średniowiecznych wierzeń gwałcił śpiące kobiety, aby
wydały na świat czarci pomiot. [...] Gdybym żyła w bardziej przesądnym
społeczeństwie, być może nazwano by mnie dzieckiem opętanym przez
diabła. W rzeczywistości sprawcą mojego opętania były widły mojego ojca
— diabelskie narzędzie człowieka".2
      Fraser pisze, że w dawnych czasach zostałaby potępiona jako cza-
rownica. Współcześni Freuda zakwalifikowaliby ją jako klasyczną histe-
ryczkę. Dzisiaj otrzymałaby diagnozę rozszczepienia osobowości (multi-
ple personality disorder). Fraser podaje wiele charakterystycznych ob-
jawów, takich jak ataki histerii i psychogenna niepamięć (amnezja),
które rozpoczęły się w dzieciństwie, anoreksja i promiskuityzm w okresie
dojrzewania i wreszcie dysfunkcja seksualna, zaburzenie intymnych re-
lacji, depresja i tendencje samobójcze w życiu dorosłym. Różnorodność
symptomów, a także fragmentaryzacja osobowości: poważne upośledze-
nie niektórych jej stron i niezwykła siła innych aspektów — wszystko to
stanowi typowe doświadczenie ofiary. Literacki talent Sylvii Fraser po-
zwolił jej zrekonstruować historię „ja" ukształtowanego w warunkach
długotrwałego, powtarzającego się urazu, a następnie odtworzyć drogę
rozwoju: od ofiary do pacjenta leczonego psychiatrycznie i od pacjenta do
człowieka wyleczonego.
107

Patologiczne środowisko przemocy
Dziecko doświadcza chronicznego urazu w rodzinie, w której panuje klimat
ciągłego terroru i gdzie zwykłe związki z opiekunami są głęboko wypaczo-
ne. Ofiary opisują charakterystyczny wzorzec totalitarnej kontroli, wymu-
szanej przemocą i groźbami, chimeryczne narzucanie szczegółowych zasad
postępowania w mało ważnych sprawach, sporadyczne nagradzanie oraz
atmosferę izolacji, skrytości i zdrady, przenikającą wszystkie alternatywne
relacje społeczne. U dzieci wzrastających w warunkach takiej dominacji
rozwija się chorobliwe przywiązanie do tych, którzy je wykorzystują i za-
niedbują; przywiązanie, którego nie chcą się wyrzec nawet za cenę własne-
go szczęścia, własnej rzeczywistości, własnego życia.
      W relacjach wielu ofiar przewija się wszechobecny strach przed
śmiercią. Czasami dziecko jest uciszane przemocą lub bezpośrednim gro-
żeniem śmiercią; częściej jednak pacjenci wspominają groźby, że opór
albo wyjawienie tajemnicy pociągną za sobą śmierć kogoś z rodziny: bra-
ta czy siostry, nieagresywnego rodzica lub samego prześladowcy. Prze-
moc albo groźby zabicia mogą też dotyczyć zwierząt hodowanych przez
dziecko; pacjenci często opowiadają, że zmuszano ich do oglądania sady-
stycznych aktów dokonywanych na ich ulubieńcach. Oto dwie autentycz-
ne wypowiedzi:
Zobaczyłam, jak mój ojciec kopnął psa, aż nieszczęsne zwierzę przeleciało
przez cały pokój. Pies był moim najlepszym przyjacielem. Podbiegłam do niego
i przytuliłam się. Ojciec wściekł się i zaczął wrzeszczeć. Złapał mnie za ramiona
i nazwał kurwą, dziwką. Jego twarz była zmieniona, miałam wrażenie, że to
ktoś obcy. Powiedział, że pokaże mi, kto tu rządzi, żebym nie strugała takiej
ważniaczki. Rzucił mną o ścianę. Wszystko zrobiło się białe. Nie mogłam się
poruszyć. Bałam się, że złamię się wpół. Potem zaczęłam popadać w odrętwie-
nie. Myślałam: teraz naprawdę umrzesz. Czego byś nie zrobiła, czeka cię
śmierć.3
Często myślałam, że ojciec może nas po pijanemu pozabijać. Kiedyś trzymał
nas już na muszce - mnie, moją matkę i brata. Trwało to całe godziny. Pamię-
tam ścianę, pod którą staliśmy. Próbowałam być grzeczna i robić, co mi każą.4
      Poszkodowani przeważnie mówią nie tylko o strachu przed przemo-
cą, lecz także o obezwładniającym poczuciu bezsilności. W patologicznym
środowisku rodzinnym władza rodzicielska jest arbitralna, kapryśna i ab-
solutna. Narzucane zasady są niekonsekwentne, sprzeczne lub rażąco nie-
sprawiedliwe. Ofiary często przypominają sobie, że najbardziej przerażała
je nieprzewidywalność przemocy. Nie mogąc znaleźć żadnego sposobu na
108

uniknięcie zła, dziecko uczy się przechodzić na pozycję całkowitego podda^
nia. Dwie pacjentki opisują, jak próbowały radzić sobie z przemocą:
Za każdym razem, kiedy próbowałam wymyślić sposób na poradzenie sobie
z nią, reguły się zmieniały. Niemal codziennie dostawałam lanie szczotką albo
pasem nabijanym ćwiekami. Kiedy mnie biła - przeważnie siedziałam w kącie
z podkulonymi nogami - twarz jej się zmieniała. Zdawać by się mogło, że nie
bije teraz mnie, lecz kogoś zupełnie innego. Kiedy się uspokajała, a ja pokazy-
wałam jej fioletowe sińce, pytała: „Skąd to się wzięło?"5
Nie było żadnych reguł - zmieniały się co pięć minut. Zawsze bałam się wracać
do domu. Nigdy nie wiedziałam, co się będzie działo. Okropnie bałam się bicia,
bo wszyscy widzieliśmy, co ojciec robił z matką. W wojsku jest takie powiedze-
nie: „Całe gówno spada w dół". On przyłoży jej, a ona nam. Kiedyś zbiła mnie
pogrzebaczem. Po jakimś czasie przyzwyczaiłam się do tego. Po prostu zwija-
łam się w kłębek.6
      Chociaż większość ludzi maltretowanych w dzieciństwie podkreśla,
że wymuszane zasady były chaotyczne i nieprzewidywalne, niektórzy opo-
wiadają o wysoce zorganizowanych wzorcach przymusu i znęcania się.
Osoby te często opisują kary tortury podobne do tych, którym poddawani
byli więźniowie polityczni. Wielu mówi o brutalnych ingerencjach w fun-
kcje cielesne, takich jak karmienie na siłę, głodzenie, stosowanie lewatywy,
pozbawianie snu czy też wystawianie na długotrwałe działanie gorąca lub
zimna. Inni opowiadaj ą, że byli autentycznie więzieni: związywano ich albo
zamykano na klucz w komórce bądź w piwnicy. W skrajnych wypadkach
cierpienie może stać się przewidywalne, ponieważ zadawane jest według
ustalonych rytuałów, na przykład w niektórych kręgach zajmujących się
pornografią lub prostytucją czy też w tajnych sektach religijnych. Pewna
pacjentka zapytana, czy uważa, że wymagane od niej reguły były sprawied-
liwe, odparła: „Nigdy nie zastanawialiśmy się, czy reguły są sprawiedliwe,
czy nie - po prostu staraliśmy się do nich stosować. Było ich tak wiele, że
wypełnialiśmy je z wielkim trudem. Z perspektywy czasu widzę, że były
zbyt surowe, zbyt szczegółowe — a niektóre dość dziwaczne. Karano nas za
głupi uśmiech, za brak szacunku, za wyraz twarzy".7
      Przystosowanie się do atmosfery stałego zagrożenia wymaga nie-
przerwanej czujności. Dziecko wychowywane w patologicznym środowisku
rozwija niezwykłą umiejętność dostrzegania znaków ostrzegających o ata-
ku. Jest dokładnie dostrojone do zmieniających się wewnętrznych stanów
prześladowcy. Uczy się rozpoznawać subtelne sygnały w twarzy, głosie
i języku ciała, odczytując z nich złość, podniecenie seksualne, rozkojarze-
nie lub zamroczenie alkoholem czy narkotykami. Owa pozawerbalna ko-
munikacja staje się automatyczna i występuje głównie poza świadomością.
109


Dzieci-ofiary uczą się, jak reagować, pomimo że nie są w stanie nazwać ani
wskazać alarmujących oznak. Psychiatra Richard Kluft zaobserwował pe-
wien skrajny przypadek: trójka dzieci zdobyła umiejętność dysocjacji na
życzenie, stosując ją w momencie, gdy ich matka zaczynała być brutalna.8
      Kiedy maltretowane dzieci dostrzegą sygnał niebezpieczeństwa, ich
obrona polega albo na unikaniu prześladowcy, albo na próbach jego ułago-
dzenia. Ucieczki z domu stają się zwyczajem już siedmio-, ośmiolatków.
Wielu pacjentów wspomina, że dosłownie ukrywało się przez długie okresy;
jedyne poczucie bezpieczeństwa wiążą raczej z poszczególnymi miejscami
niż z innymi ludźmi. Inni opowiadają, że usiłowali jak najmniej rzucać się
w oczy i nie zwracać na siebie uwagi — zamierali w bezruchu, kulili się,
zwijali w kłębek albo zachowywali obojętny wyraz twarzy. Choć więc znaj-
dowali się w stanie ciągłego pobudzenia, musieli jednocześnie zachowywać
się cicho i spokojnie, ani jednym ruchem nie zdradzając wewnętrznego
niepokoju. Powoduje to charakterystyczny, kipiący od środka stan „zamro-
żonej czujności", obserwowany u maltretowanych dzieci.9
      Jeżeli ucieczka jest niemożliwa, dzieci próbują udobruchać prześla-
dowcę, demonstrując automatyczne posłuszeństwo. Arbitralne wymusza-
nie reguł postępowania w połączeniu z ciągłym strachem przed śmiercią
lub okaleczeniem daje paradoksalny rezultat. Z jednej strony przekonuje
dzieci o ich całkowitej bezradności i o daremności wszelkiego oporu. Z dru-
giej - motywuje je do udowadniania lojalności i posłuszeństwa. Podwajają
wówczas i potrajają wysiłki w celu osiągnięcia kontroli nad sytuacją w je-
dyny możliwy dla nich sposób — „próbując zachowywać się grzecznie".
      Brutalność, groźby i chimeryczne wymagania budzą przerażenie
i wywołują nawyk automatycznego posłuszeństwa; natomiast izolacja,
skrytość i zdrada uniemożliwiają alternatywne relacje społeczne, które mo-
głyby dziecku zapewnić obronę. Nikogo nie trzeba dziś przekonywać, że
rodziny, w których dochodzi do wykorzystywania dzieci, są odizolowane
społecznie. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę, że do owej społecznej
izolacji nie dochodzi przypadkowo; najczęściej wymusza ją prześladowca,
który pragnie w ten sposób zachować tajemnicę i kontrolować innych
członków rodziny. Ofiary często opowiadają, że wszelkie kontakty społecz-
ne podlegały zazdrosnej inwigilacji rodzica. Zabrania on dziecku angażo-
wać się w zwykłe działania z rówieśnikami albo uzurpuje sobie prawo do
ingerowania w owe zajęcia. Życie społeczne maltretowanych dzieci ograni-
cza również potrzeba zachowywania pozorów i utrzymywania tajemnicy.
Dlatego nawet te jednostki, które zdołały nawiązać pewne kontakty, mają
poczucie ich nieautentyczności.
      Ofiara jest izolowana nie tylko od szerszej społeczności, lecz także od
innych członków rodziny. Codziennie przekonuje się, że najsilniejszy doro-
sły z jej intymnego świata jest dla niej niebezpieczny, a co gorsza — inni
dorośli, którzy powinni o nią dbać, nie zapewniają jej obrony. Powody tego
110

stanu rzeczy pozostają dla dziecka nieuchwytne; w najlepszym razie rozu-
mie to jako obojętność dorosłych, a w najgorszym - jako zdradę i współu-
dział w wykorzystywaniu. Z punktu widzenia dziecka matka, która jest
nieświadoma jego krzywdy, powinna o niej wiedzieć; gdyby je naprawdę
kochała, domyśliłaby się wszystkiego. Matka, która została zastraszona,
powinna była interweniować; gdyby naprawdę kochała dziecko, potrafiłaby
walczyć. Dziecko czuje, że zostało porzucone na pastwę złego losu, a porzu-
cenie boli je często bardziej niż sama krzywda. Ofiara kazirodztwa opisuje
swój gniew na rodzinę: „Jest we mnie wiele złości, nie tyle z powodu tego,
co się działo, lecz dlatego, że nikt nie chciał mnie wysłuchać. Moja matka
nadal zaprzecza, że działa mi się poważna krzywda. Tylko czasami ogarnia
ją refleksyjny nastrój i mówi: Czuję się taka winna, nie mogę uwierzyć, że
nic z tym nie »zrobiłam«. Ale wtedy nikt nie przyjmował tego do wiadomo-
ści, po prostu pozwalali na wszystko. To przez nich stałam się wariatką".10

?ii

Dwójmyślenie
W owej atmosferze głęboko zaburzonych relacji dziecko musi poradzić sobie
z kolejnymi stadiami rozwojowymi. Ma przed sobą zadanie wykształcenia
pierwotnego przywiązania w stosunku do opiekunów, którzy są niebezpie-
czni lub je zaniedbują. Musi znaleźć sposób na to, aby wypracować poczucie
podstawowego zaufania i bezpieczeństwa, znajdując się we władzy ludzi,
którzy zaufania godni nie są i sami stanowią źródło zagrożenia. Musi roz-
winąć poczucie własnego „ja" w relacji z innymi, którzy są bezradni, obojęt-
ni lub okrutni. Musi zdobyć umiejętność regulowania funkcji cielesnych
w środowisku, gdzie jego ciało pozostaje do dyspozycji innych osób, a także
umiejętność pocieszania siebie w otoczeniu, które nie dostarcza żadnego
ukojenia. Musi nauczyć się podejmować inicjatywę w środowisku, które
wymaga od niego całkowitego podporządkowania się woli prześladowcy.
I wreszcie, musi rozwinąć zdolność do intymności poza środowiskiem, gdzie
wszystkie intymne związki są chore, jak również ukształtować własną
tożsamość poza środowiskiem, gdzie określane jest mianem dziwki i nie-
wolnika.
      Równie przytłaczające są egzystencjalne zadania maltretowanego
dziecka. Chociaż czuje ono, że zostało wydane na pastwę bezlitosnych
mocy, musi znaleźć sposób na zachowanie nadziei i poczucia sensu. Jeśli
tego nie zrobi, czeka je rozpacz, której nie potrafiłaby znieść żadna ludz-
ka istota. Aby zachować wiarę w rodziców, dziecko musi odrzucić pier-
wsze i najbardziej uderzające wrażenie, że dzieje się z nimi coś bardzo
złego. Poświęci ono wszystkie siły na to, aby znaleźć takie wytłumaczenie
111

swoich nieszczęść, które rodziców całkowicie rozgrzeszy i zwolni ich
z wszelkiej odpowiedzialności.
Wszystkie psychologiczne adaptacje maltretowanego dziecka służą
podstawowemu celowi:  zachować pierwotne przywiązanie  do rodziców
w obliczu codziennych dowodów ich złej woli, bezradności lub obojętności.
Aby tego dokonać, dziecko korzysta z wielu sposobów psychicznej obrony.
_ Dzięki tym sposobom krzywda jest albo usuwana ze świadomości i pamięci
- „to nie zdarzyło się naprawdę" - albo umniejszana, racjonalizowana
i usprawiedliwiana — „to, co się zdarzyło, to właściwie nie była krzywda".
JPonieważ ofiara nie może ani uciec, ani wpłynąć na rzeczywistość, która
jest nie do zniesienia, zmienia ją w swoim umyśle.
      Maltretowane dziecko woli wierzyć, że nadużycie nie miało miejsca.
W tym celu próbuje trzymać je w tajemnicy przed samym sobą. Może za-
przeczać mu wprost, stosować celowe tłumienie myśli lub korzystać z roz-
licznych reakcji dysocjacji. Zdolność do wprowadzania się w trans lub sta-
ny oderwania jest w ogóle wysoka u dzieci w wieku szkolnym; u dzieci jed-
nak, które były surowo karane lub maltretowane, staje się ona swego ro-
dzaju sztuką. Badania naukowe potwierdzają związek między siłą wczes-
nodziecięcego urazu a łatwością posługiwania się stanami oderwania.11
Większość pacjentów, którzy byli wykorzystywani w dzieciństwie, opowia-
da o swojej biegłości w posługiwaniu się transem; niektórzy zaś osiągają tu
prawdziwe mistrzostwo. Uczą się ignorować dotkliwy ból, wymazywać
wspomnienia za pomocą kompleksowej amnezji, zmieniać poczucie czasu,
miejsca czy osoby, jak również wywoływać u siebie halucynacje lub stany
opętania. Czasami owe zmiany są wywoływane świadomie, najczęściej jed-
nak stają się automatyczne i odczuwane są jako coś obcego, nie podlegają-
cego woli. Oto dwa przykłady:
Udawało mi się to, kiedy starałam się widzieć nieostro. Nazywałam to nie-
rzeczywistością. Najpierw traciłam przestrzenną głębię obrazu: wszystko sta-
wało się płaskie, a potem zimne. Czułam się jak maleńkie niemowlę. Potem
ciało zaczynało unosić się w przestrzeni jak balon.12
Miałam takie ataki. Popadałam w odrętwienie, poruszałam wargami, słysza-
łam głosy i czułam, że moje ciało płonie. Myślałam, że jestem opętana przez
diabła.13
      W najbardziej krańcowych wypadkach wczesnego, poważnego i dłu-
gotrwałego urazu, niektóre dzieci - być może obdarzone wyjątkowymi wro-
dzonymi zdolnościami do wchodzenia w trans — zaczynają wykształcać od-
rębne fragmenty osobowości, z których każdy dysponuje własnym imie-
niem, funkcjami psychicznymi i wyselekcjonowanymi wspomnieniami.
Dysocjacja zmienia się tu z mechanizmu przystosowania w podstawową
112

zasadę organizacji osobowości. Powstawanie fragmentów osobowości w wa-
runkach ostrego urazu dziecięcego opisują liczne badania.14 Zjawisko to
pozwala ofierze sprawnie radzić sobie z nadużyciem, a jednocześnie wyma-
zać z codziennej świadomości zarówno sam fakt nadużycia, jak i własne
strategie radzenia sobie z nim. Fraser opisuje narodziny drugiej osobowo-
ści w trakcie gwałtu oralnego dokonanego przez ojca:
Jestem zakneblowana. Duszę się. Ratunku! Zaciskam oczy, żeby nie patrzeć.
Tato naciąga na siebie moje ciało, tak jak mama naciąga dziurawą skarpetkę
na grzybek do cerowania. Ohyda ohyda niech no cię tylko dopadnę wstyd
wstyd ohyda tato nie kocha mnie kocha mnie paskudztwo ohyda kocham go
nienawidzę go strach niech no cię tylko dopadnę ty wstrętny wstrętny kocham
nienawidzę poczucie winy wstyd strach strach strach strach strach strach. [...]
15
    Dokładnie przypominam sobie chwilę, kiedy moja bezradność stała się tak
bezdenna, że nie było już nic gorszego od niej. Dlatego odkręciłam swą głowę
od ciała, jak gdyby to była pokrywka od słoika. Od tamtej chwili miałam dwa „ja"
- jednym było dziecko świadome skalania swego ciała, które posiadł ojciec,
a drugim dziecko, które nie ośmiela się już wiedzieć, z niewinną główką od-
wróconą do mamy.
Podwójne „ja"
Nie wszystkie wykorzystywane dzieci obdarzone są zdolnością zmieniania
rzeczywistości za pomocą dysocjacji. Nawet te zaś, które ją mają, nie mogą
polegać na niej przez cały czas. Kiedy nie udaje się uniknąć konfrontacji
z faktem nadużycia, dziecko musi stworzyć sobie jakiś system wartości,
który usprawiedliwi rzeczywiste wydarzenie. Jedynym wyjściem dla ofiary
jest wniosek, że przyczyną nadużycia jest tkwiące w niej zło. Dziecko bardzo
wcześnie chwyta się tego wyjaśnienia i trzyma się go kurczowo, gdyż pozwa-
la mu ono zachować system wartości, nadzieję i poczucie siły. Jeżeli dziecko
jest złe, to rodzice są dobrzy. Jeśli jest złe, może próbować się poprawić.
Jeżeli ofiara sama ściągnęła na siebie swój los, to również w jej mocy jest
odmienienie tego losu. Jeśli to ona jest powodem surowości rodziców, to o ile
bardzo się postara, być może kiedyś uda się jej uzyskać przebaczenie, jak
również ochronę i opiekę, której tak rozpaczliwie potrzebuje.
       Obwinianie siebie jest zgodne z typowym dla wczesnego dzieciństwa
sposobem myślenia, w którym „ja" stanowi punkt odniesienia dla wszy-
stkich wydarzeń. Odpowiada to również sposobowi myślenia ofiar urazu
bez względu na wiek; szukają one winy we własnym zachowaniu, usiłując
znaleźć jakiś sens tego, co się im przytrafiło. W warunkach chronicznego
113

nadużycia ani czas, ani doświadczenie nie może jednak skorygować ten-
dencji do obwiniania siebie; przeciwnie, jest ona stale wzmacniana. Przeko-
nanie o wewnętrznej niegodziwości bywa bezpośrednio wzmacniane przez
rodzica, który pragnie znaleźć sobie kozła ofiarnego. Pacjenci często opo-
wiadają, że zrzucano na nich odpowiedzialność nie tylko za brutalne zacho-
wanie i seksualne ekscesy rodziców, lecz i za całe mnóstwo różnych rodzin-
nych nieszczęść. Rodzinne mity zawierają historie o krzywdach, które zo-
stały spowodowane przez narodziny dziecka, albo przekonanie, że marnie
skończy. Pewna kobieta opowiada o swojej roli kozła ofiarnego: „Otrzyma-
łam imię po matce. Wyszła za mąż, bo miałam się urodzić. Kiedy miałam
dwa lata, uciekła. Wychowywałam się u rodziców ojca. Nigdy nie widzia-
łam jej zdjęcia, ale dziadkowie mówili mi, że wyglądam dokładnie tak, jak
ona, i że na pewno okażę się taką samą dziwką i latawicą. Kiedy ojciec
zaczął mnie gwałcić, powiedział: Prosiłaś się o to już od dawna, a teraz
masz, na co zasłużyłaś".16
      Uczucie gniewu i fantazje o morderczej zemście są normalną reakcją
na seksualne wykorzystanie w dzieciństwie. Podobnie jak maltretowani
dorośli, dzieci często są pełne wściekłości i czasami agresywne. Na ogół
brakuje im werbalnych i społecznych umiejętności rozwiązywania kon-
fliktów, a do każdego problemu podchodzą, oczekując gwałtownego ata-
ku.17 Bardziej niż prawdopodobne trudności dziecka z regulowaniem złości
pogłębiają się na skutek przekonania o wewnętrznym złu. Każde wrogie
starcie przekonuje ofiarę, że rzeczywiście jest osobą pełną nienawiści. Jeśli,
jak to zazwyczaj bywa, ma tendencje do kierowania złości daleko od jej
niebezpiecznego źródła i wyładowywania jej niesprawiedliwie na tych,
którzy jej nie prowokowali, samopotępienie staje się jeszcze surowsze.
      Uczestnictwo w zakazanej działalności seksualnej również przyczy-
nia się do poczucia winy wykorzystywanego dziecka. Jeżeli jest ono w sta-
nie wynieść z tej okropnej sytuacji jakąkolwiek korzyść, staje się to dla nie-
go dowodem, że sprowokowało akt nadużycia i ponosi za to pełną odpowie-
dzialność. Jeżeli ofiara doświadczyła kiedyś przyjemności seksualnej, cie-
szyła się specjalnymi względami prześladowcy, liczyła na jego przychylność
lub wykorzystywała seksualną więź do uzyskiwania przywilejów, grzechy
te świadczą w jej oczach o własnej podłości.
      Dziecko utwierdza się też w przekonaniu o swej niegodziwości, jeśli
zostaje zmuszone do brania udziału w przestępstwach wobec innych osób.
Dzieci często opierają się przed współuczestnictwem. Prowadzą nawet roz-
budowane targi z prześladowcą i poświęcają siebie, usiłując bronić innych.
Wysiłki te z reguły kończą się niepowodzeniem, gdyż żadne dziecko nie
dysponuje taką siłą ani umiejętnościami, aby móc przyjąć opiekuńczą po-
stawę dorosłego. Czasami jednak dochodzi do tego, że obmyśla sposób ucie-
czki, wiedząc, że prześladowca znajdzie inną ofiarę. Zdarza się, że milczy,
kiedy jest świadkiem wykorzystywania innego dziecka. Może nawet być
114

i\

zmuszone do uczestniczenia w maltretowaniu innych dzieci. W wypadku
zorganizowanego wyzysku seksualnego, pełna inicjacja dziecka w krąg
pseudoreligijny albo seksualny wymaga uczestniczenia w dręczeniu in-
nych.18 Pewna pacjentka opisuje, jak została zmuszona do udziału w wyko-
rzystaniu młodszego dziecka: „Chyba wiem, co robił mój dziadek. Wiązał
nas, mnie i moje kuzynki, i chciał żebyśmy brały jego — wie pani co — do
ust. Najgorsze było to, że kiedyś napadłyśmy na mojego małego braciszka
i zmusiłyśmy go, żeby też to zrobił".19
      Dziecko zamieszane w podobne potworności zaczyna wierzyć, że jest
na swój sposób odpowiedzialne za zbrodnie swoich prześladowców. Jest
przekonane, że przez fakt samego istnienia doprowadziło najpotężniejsze
osoby ze swego świata do robienia okropnych rzeczy. Z pewnością zatem
jego charakter jest przeżarty grzechem. Ofiara zaczyna myśleć o sobie
w kategoriach czegoś wstrętnego. Pacjenci z reguły twierdzą, że znajdują
się poza kręgiem zwykłych ludzkich relacji, że są wynaturzonymi potwora-
mi lub nieczłowieczymi formami życia. Porównują się do czarownic, wam-
pirów, dziwek, psów, szczurów albo węży.20 Czasem opisują swoje poczucie
własnego „ja", odwołując się do wyobrażeń ekskrementów lub nieczystości.
Oto słowa ofiary kazirodztwa: „Jestem wypełniona czarnym śluzem. Jeżeli
otworzę usta, śluz wyleje się na zewnątrz. Mam wrażenie, że jestem ście-
kiem wypełnionym mułem, w którym roi się od węży".21
      Rozwijając splamioną, napiętnowaną grzechem tożsamość, dziecko
bierze na siebie winy prześladowcy i w ten sposób udaje mu się ocalić pier-
wotne przywiązanie do rodziców. Ponieważ przekonanie o własnej niegodzi-
wości pozwala zachować związek, dziecko nie jest w stanie zrezygnować
z tego poczucia nawet wówczas, kiedy nie dochodzi już do nadużycia; prze-
ciwnie, staje się ono trwałą częścią jego osobowości. Pracownicy opieki spo-
łecznej, którzy interweniują w przypadkach seksualnego wykorzystywania
dzieci, rutynowo zapewniają ofiary, że nie są niczemu winne. Tak samo
rutynowo dzieci odmawiają przyjęcia rozgrzeszenia. Podobnie zresztą doros-
łe ofiary urazu, którym udało się wyrwać prześladowcy, nadal gardzą sobą,
przejmując cudzy wstyd i poczucie winy. Głębokie poczucie wewnętrznego
zła staje się rdzeniem, wokół którego kształtuje się tożsamość dziecka wyko-
rzystywanego; sytuacja ta utrzymuje się również w życiu dorosłym.
      Owo uporczywe przekonanie o własnej podłości często kamuflowane
jest przez ciągłe wysiłki dziecka, aby „być grzecznym". Starając się udobru-
chać swego prześladowcę, ofiara jest zdolna do zadziwiających dokonań.
Próbuje wypełnić wszystkie stawiane jej żądania. Bywa, że staje się
współczującym opiekunem własnych rodziców, sprawnie prowadzi dom,
zdobywa w szkole najlepsze stopnie czy też świeci przykładem społecznego
dostosowania. Wszystkie te zadania wypełnia z zacięciem perfekcjonisty,
wiedziona rozpaczliwą potrzebą przypodobania się rodzicom. W życiu doro-
słym owe przedwcześnie wymuszone kompetencje prowadzą czasem do
115

_lj||L
W

sporych sukcesów zawodowych. Żadne jednak z tych osiągnięć nie popra-
wia jej autowizerunku, ponieważ ofiara z reguły postrzega swoje aktywne
„ja" jako nieautentyczne, fałszywe. Uznanie ze strony otoczenia jeszcze
pogłębia jej przekonanie, że nikt nie zna jej naprawdę i że gdyby odkryto
jej sekretne, właściwe ,ja", zostałaby odrzucona i potępiona.
      Jeśli wykorzystywane dziecko zdoła wypracować bardziej pozytywną
tożsamość, często wymaga to ogromnego samopoświęcenia. Ofiara niekiedy
rozpatruje swoje nieszczęścia z religijnego punktu widzenia, jako część bo-
skiego planu. Utożsamia się ze świętymi wybranymi do męczeństwa
i w ten sposób może zachować system wartości. Eleanore Hill, ofiara kazi-
rodztwa, opisuje swoją stereotypową rolę poświęcanej dziewicy, rolę, dzięki
której zyskała tożsamość i poczucie wyjątkowości: „Rodzina przeznaczyła
dla mnie rolę »pięknej i współczującej«. Tej, która miała towarzyszyć [ojcu].
Prymitywne plemiona poświęcają młode dziewice złym męskim bóstwom.
W rodzinach dzieje się tak samo".22
      Te sprzeczne tożsamości, „ja" pogardzane i „ja" uświęcone, nie dają
się ze sobą pogodzić. Maltretowane dziecko nie może wypracować spójnego
obrazu siebie, wyposażonego w umiarkowane zalety i w dające się tolero-
wać wady. W patologicznym środowisku nieznane jest umiarkowanie ani
tolerancja. Autowizerunek ofiary jest sztywny, przesadzony i rozszczepio-
ny. W najbardziej krańcowych wypadkach owe odrębne reprezentacje sie-
bie tworzą zalążki alternatywnych osobowości w tej samej jednostce.
      Podobne niepowodzenia w integracji dotyczą wewnętrznych repre-
zentacji innych osób. Rozpaczliwie usiłując zachować wiarę w rodziców,
dziecko tworzy skrajnie wyidealizowany wizerunek przynajmniej jednego
z nich. Czasami ofiara próbuje zachować więź z tym z rodziców, który nie
jest agresywny. Usprawiedliwia lub racjonalizuje jego brak opiekuńczo-
ści, tłumacząc to własnym brakiem wartości. Częściej jednak dziecko
idealizuje swojego prześladowcę, a cały swój gniew przenosi na nieagre-
sywnego rodzica. Bywa, że w gruncie rzeczy czuje się bardziej związane
z prześladowcą, który bądź co bądź okazuje mu perwersyjne zaintereso-
wanie, niż z nieagresywnym rodzicem, którego postrzega jako obojętnego.
Ponadto prześladowca może wzmacniać proces idealizowania, narzucając"
dziecku i pozostałym członkom rodziny swój paranoidalny, oparty na ma-
nii wielkości system przekonań. Hill opisuje wizerunek swego brutalnego
ojca, który przez całą liczną rodzinę uważany był niemal za boga: „Czło-
wiek naszych czasów, nasz bohater, obdarzony talentem, inteligencją,
charyzmą. Nasz geniusz. Każdy się do niego porównywał. Nikt nie ośmie-
liłby się mu sprzeciwić. Taki się urodził. Nic nie mogłoby tego zmienić.
Do czego się nie zabrał, rządził wszystkimi jako ten wybrany, wybraniec
losu".23
      Taki gloryfikujący wizerunek rodziców nie może jednak być konse-
kwentnie utrzymywany. Zbyt wiele informacji zostaje tu pominiętych.
116

1

W ten wyidealizowany, fragmentaryczny obraz nie da się wbudować rze-
czywistych doświadczeń z maltretującymi lub obojętnymi rodzicami. Dlate-
go wykształcane przez ofiarę wewnętrzne reprezentacje pierwszych opie-
kunów pozostają sprzeczne i rozszczepione, podobnie jak wizerunek włas-
nego „ja". Wykorzystywane dziecko nie jest w stanie stworzyć wewnętrz-
nego obrazu zapewniających bezpieczeństwo, godnych zaufania opiekunów.
Uniemożliwia to z kolei rozwój zwykłych umiejętności samoregulacji emo-
cjonalnej. Wytworzone przez ofiarę fragmentaryczne, wyidealizowane o-
brazy nie stanowią dla niej emocjonalnej pociechy. Są zbyt jałowe, zbyt
niekompletne i często bez ostrzeżenia zmieniają się w koszmar.
      W trakcie normalnego rozwoju dziecko osiąga poczucie bezpieczeń-
stwa i autonomii, tworząc wewnętrzne reprezentacje godnych zaufania
i odpowiedzialnych opiekunów; reprezentacje, które mogą być wywoływane
w wyobraźni w momentach stresu. Dorośli więźniowie w znacznym stopniu
odwołują się do tych uwewnętrznionych obrazów, aby zachować poczucie
niezależności. W atmosferze chronicznego nadużycia owe obrazy nie mają
szansy się wykształcić; są notorycznie, brutalnie niszczone przez traumaty-
czne doświadczenia. Nie mogąc rozwinąć wewnętrznego poczucia bezpie-
czeństwa, ofiara w większym stopniu niż inne dzieci jest zależna od zewnę-
trznych źródeł pociechy i otuchy. Ponieważ zaś nie pozwolono jej zdobyć
poczucia niezależności, wciąż szuka — desperacko i na oślep — kogoś, na
kim mogłaby się uwiesić. Stąd paradoksalne zachowanie obserwowane
u maltretowanych dzieci: choć szybko przywiązują się do obcych, jednocześ-
nie kurczowo lgną do rodziców, którzy wyrządzają im krzywdę.
      Dlatego też w warunkach chronicznego nadużycia podstawową zasadą
organizacji osobowości staje się fragmentaryzacja. Fragmentaryzacja w sfe-
rze świadomości uniemożliwia normalną integrację wiedzy, pamięci, stanów
emocjonalnych i doświadczeń cielesnych. Fragmentaryzacja dotycząca we-
wnętrznych reprezentacji siebie nie pozwala na integrację tożsamości. Nato-
miast fragmentaryzacja wewnętrznych reprezentacji innych osób hamuje
rozwój normalnego poczucia niezależności w związkach z innymi.
      Owa złożona psychopatologia obserwowana była już od czasów Freu-
da i Janeta. W 1933 roku Sandor Ferenczi opisał „atomizację" osobowości
wykorzystywanego dziecka i podkreślił adaptacyjną funkcję tego zjawiska,
które pozwala zachować nadzieję i utrzymać związek: „W traumatycznym
transie dziecku udaje się utrzymać poprzednią sytuację czułości".24 Pół
wieku później inny psychoanalityk, Leonard Shengold, opisał „operacje
fragmentaryzacji umysłu" dokonywane przez maltretowane dzieci w celu
zachowania „złudzenia o dobrych rodzicach". Zaobserwował „ustanowienie
odizolowanych od siebie działów umysłu, zawierających sprzeczne obrazy
własnego »ja« i rodziców, które nigdy nie mogą się zjednoczyć". Dochodzi do
tego w procesie „rozszczepienia pionowego".25 Socjolog Patricia Rieker
i psychiatra Elaine Carmen twierdzą, że najważniejszą patologią u dręczo-
117

nych dzieci jest „zaburzona i podzielona tożsamość, wynikająca z dosto-
sowywania się ofiary do opinii innych".26
Atak na ciało
Owe deformacje w sferze świadomości, indywiduacji i tożsamości mają na
celu zachowanie nadziei i utrzymanie relacji, ale nie rozwiązują innych
głównych zadań adaptacyjnych, a nawet je utrudniają. Chociaż dziecko
zracjonalizowało nadużycie albo wyparło je ze świadomości, jego skutki są
wciąż odnotowywane przez ciało.
      Normalna regulacja stanów fizycznych zostaje zaburzona z powodu
chronicznego nadmiernego pobudzenia. W patologicznym środowisku auto-
regulacja funkcji cielesnych jest jeszcze bardziej skomplikowana, gdyż ciało
dziecka jest stale wystawione na ataki prześladowcy. Zwykłe biologiczne
cykle snu i czuwania czy też jedzenia i wydalania są bezładnie przerywane
lub drobiazgowo kontrolowane. Pora spoczynku bywa raczej momentem
nasilonej grozy niż czasem spokoju i czułości, a rytuały związane z kładze-
niem się do łóżka często mają na celu seksualne pobudzenie dorosłego,
a nie uspokojenie dziecka. Spożywanie posiłków nie stanowi przyjemności,
lecz chwile skrajnego napięcia. Wielu pacjentów w związku z porami po-
siłków wspomina przedłużającą się, złowrogą ciszę, karmienie na siłę koń-
czące się wymiotami, czy też gwałtowne awantury i rzucanie jedzeniem.
Nie będąc w stanie regulować podstawowych funkcji biologicznych, które
nie mogą zatem przebiegać spokojnie, prawidłowo i zdrowo, ofiara cierpi
często na chroniczną bezsenność, zaburzenia jedzenia, problemy żołądkowo-
-jelitowe i wiele innych objawów somatycznych.27
      Traumatyczne doświadczenia zaburzają również normalną regulację
stanów emocjonalnych, systematycznie wywołując przerażenie, gniew i żal.
Uczucia te zlewają się w końcu w przerażający stan, określany przez psy-
chiatrów mianem „dysforii", którego pacjenci nie są niemal w stanie opisać.
Jest to stan zagubienia, pobudzenia, pustki i niewypowiedzianej samotno-
ści. Jak to ujęła pewna ofiara urazu: „Czasami czuję się jak ciemny kłębek
chaosu. Ale to już jest jakiś postęp. Czasami nie wiem nawet tego".28
      Stan emocjonalny chronicznie wykorzystywanego dziecka waha się
od podstawowego poziomu napięcia poprzez okresowe stany niepokoju
i dysforii do skrajnej paniki, furii i rozpaczy. Nic dziwnego zatem, że u wię-
kszości ofiar rozwija się chroniczny niepokój i depresja, które utrzymują się
również po wejściu w dorosłe życie.29 Częste odwoływanie się do zachowań
obronnych opartych na dysocjacji może się skończyć pogorszeniem dysfory-
cznego stanu emocjonalnego dziecka, ponieważ proces dysocjacji czasami
118

posuwa się za daleko. Zamiast przynosić kojące złudzenie oddalenia, może
prowadzić do poczucia kompletnego odcięcia od innych i dezintegracji „ja".
Psychoanalityk Gerald Adler nazywa to okropne uczucie „panicznym stra-
chem przed unicestwieniem".30 Hill opisuje ów stan następującymi słowa-
mi: „W środku jestem lodowato zimna, a mego ciała nie okrywa żadna
powłoka: rozlewam się, rozsypuję, tracę połączenie z samą sobą. Ogarnia
mnie strach i gubię poczucie, że w ogóle istnieję. Odeszłam".31
      Taki stan emocjonalny powstaje z reguły na skutek powtarzającej się
groźby porzucenia i nie można go przerwać za pomocą zwykłych metod
samoukojenia. Maltretowane dziecko w pewnym momencie odkrywa, że
najskuteczniejszym sposobem na pozbycie się takiego uczucia jest potężny
wstrząs. Do najbardziej drastycznych metod osiągania tego rezultatu nale-
ży rozmyślne zadawanie sobie ran. Związek między doznanym w dzieciń-
stwie urazem a samookaleczeniem jest obecnie dobrze udokumentowany.
Wydaje się, że notoryczne kaleczenie się i inne formy brutalnego ataku na
własne ciało najpowszechniej występują u tych ofiar, które zaczęto wyko-
rzystywać już we wczesnym dzieciństwie.32
      Chorzy, którzy dokonują samookaleczenia, z reguły mówią o poprze-
dzającym ten czyn głębokim stanie dysocjacji. Depersonalizacja, utrata
kontaktu z rzeczywistością i brak czucia występują jednocześnie z nieznoś-
nym podnieceniem i przymusem ataku na własne ciało. Pierwsze zadane
obrażenia często w ogóle nie powodują bólu. Samookałeczanie trwa, dopóki
nie spowoduje silnego uczucia spokoju i ulgi; ból fizyczny jest o wiele ła-
twiejszy do zniesienia niż cierpienie emocjonalne. Jak to określił pewien
pacjent: „Robię to, aby udowodnić, że istnieję".33
      Wbrew powszechnemu mniemaniu, osoby wykorzystywane w dzie-
ciństwie rzadko uciekają się do samookaleczeń w celu „manipulowania"
innymi ludźmi lub nawet wyrażenia swej rozpaczy. Wielu pacjentów twier-
dzi, że przymus zadawania sobie ran pojawił się u nich bardzo wcześnie,
jeszcze przed okresem pokwitania i ofiary poddawały mu się potajemnie
przez wiele lat. Często wstydzą się i brzydzą własnego postępowania i ze
wszystkich sił starają się je ukryć.
      Samookałeczanie powszechnie mylone jest z gestami samobójczymi.
Wiele ofiar wczesnodziecięcego urazu rzeczywiście usiłuje pozbawić się ży-
cia. Istnieje jednak wyraźna różnica między powtarzającymi się aktami
samookaleczania a próbami samobójczymi. Ataki na własne ciało nie mają
na celu zabicia się, lecz przerwanie nieznośnego cierpienia emocjonalnego;
wielu pacjentów, paradoksalnie, postrzega takie postępowanie jako działa-
nie samozachowawcze.
      Samookałeczanie stanowi być może najbardziej spektakularny me-
chanizm patologicznego kojenia bólu, niemniej jednak jest tylko jednym
z wielu. Maltretowane dzieci na ogół odkrywają na pewnym etapie swego
rozwoju, że są w stanie doprowadzić do znacznych, choć przejściowych,
119

zmian stanu uczuciowego za pomocą rozmyślnego pobudzania autonomicz-
nego układu nerwowego lub prowokowania zaburzeń w jego działaniu. Bie-
gunka i wymioty, kompulsywne zachowania seksualne, kompulsywne po-
dejmowanie ryzyka lub wystawianie się na niebezpieczeństwo, jak również
przyjmowanie środków psychotropowych — wszystko to stanowi metody
wykorzystywane przez dzieci-ofiary do regulowania wewnętrznych stanów
emocjonalnych. Za pomocą tych środków maltretowane dziecko próbuje
usunąć chroniczną dysforię i symulować — choćby na krótko — wewnętrzny
stan dobrego samopoczucia i zadowolenia, którego nie mogłoby osiągnąć
w żaden inny sposób. Te autodestrukcyjne objawy nierzadko ustalają się
u dziecka jeszcze przed wejściem w okres dojrzewania, by u nastolatka
osiągnąć najwyższe nasilenie.
      Owe trzy główne formy adaptacji — zachowania obronne oparte na
dysocjacji, fragmentaryzacja tożsamości i patologiczne regulowanie stanów
emocjonalnych — umożliwiają dziecku przetrwanie w warunkach powtarza-
jącego się wykorzystywania seksualnego. Co więcej, w ogólnym rozrachun-
ku pozwalają ofierze zachować pozory normalności, tak ważne dla patologi-
cznej rodziny. Dziecko na ogół skutecznie ukrywa swoje objawy. Niewiele
osób potrafi rozpoznać odmienne stany świadomości, luki w pamięci i inne
symptomy dysocjacji. Ukształtowana przez ofiarę skrajnie negatywna toż-
samość jest zamaskowana przystosowanym społecznie „fałszywym ja". Ob-
jawów psychosomatycznych przeważnie nikt nie łączy z ich rzeczywistym
źródłem. Akty samookaleczania zaś dokonywane są potajemnie i otoczenie
ich nie zauważa. Chociaż niektóre maltretowane dzieci lub nastolatki
zwracają na siebie uwagę agresywnym lub przestępczym zachowaniem,
większość potrafi skutecznie zataić rozmiar swych psychicznych trudności.
Większość wykorzystywanych dzieci wchodzi w dorosłe życie z brzemie-
niem swych strasznych i nadal nietkniętych sekretów.
Kiedy dziecko staje się dorosłym
Wiele dzieci wykorzystywanych czepia się nadziei, że gdy dorosną, będą
mogły uciec i zdobyć wolność. Ale osobowość ukształtowana w warunkach
kontroli przez przymus nie jest dobrze przystosowana do dorosłego życia.
Ofiara zostaje ze swoimi fundamentalnymi problemami dotyczącymi pod-
stawowego zaufania, autonomii i podejmowania inicjatywy. Staje przed za-
daniem każdego młodego dorosłego - zdobyciem niezależności oraz intym-
nego związku — obciążona poważnymi deficytami w zakresie umiejętności
dbania o siebie, w sferze percepcji i pamięci, tożsamości i zdolności do two-
rzenia stabilnych związków. Nadal pozostaje więźniem własnego dzieciń-
120		"	"	"*"

f

stwa; próbując rozpocząć nowe życie, doznaje ponownych urazów. Pisarz
Richard Rhodes, który w dzieciństwie doświadczył poważnego nadużycia,
opisuje, jak przejawiało się to w jego pracy literackiej: „Każdą książkę
pisałem inaczej. Każda opowiada inną historię. [...] A jednak widzę, że we
wszystkich powtarza się to samo. Każda opowiada o jednym lub kilku sil-
nych ludziach, którzy spotykają się z przemocą, opierają się jej i odkrywają
w tych nieludzkich wydarzeniach wąski margines nadziei. Powtarzanie to
niemy język maltretowanego dziecka. Nie dziwi mnie, kiedy odkrywam, że
pobrzmiewa on w mojej pracy na tych długościach fal, które nie dają arty-
kułowanego dźwięku - jak rezonans bębnów szamana, które można nie
tyle usłyszeć, co odczuć w otchłani własnego serca".35
      Motorem intymnych związków ofiary jest rozpaczliwe pragnienie
opieki i troski; hamowane zaś są one przez strach przed porzuceniem albo
wykorzystaniem. Szukając ratunku, chory szuka potężnych autorytetów,
wydaje się mu, że zapewnią one specjalny opiekuńczy związek. Idealizując
osobę, do której się przywiązał, próbuje odstawić na bok ciągły strach przed
dominacją lub zdradą.
      Wybrana osoba zawsze jednak w końcu zawiedzie jego fantastyczne
oczekiwania. Rozczarowany, nieraz z furią oczernia człowieka, którego tak
niedawno podziwiał. Zwykłe konflikty interpersonalne mogą wywoływać
intensywny niepokój, depresję lub wściekłość. Nawet błahe uchybienie
przywołuje w umyśle ofiary wspomnienie o doświadczanej niegdyś szor-
stkiej obojętności, a drobne przykrości kojarzą się z dawnym rozmyślnym
okrucieństwem. Taki fałszywy obraz rzeczywistości nie zostaje sprostowa-
ny doświadczeniem, ponieważ ofiara na ogół nie dysponuje werbalnymi
i społecznymi umiejętnościami rozwiązywania konfliktów. Dlatego też po-
szkodowany rozwija charakterystyczny wzorzec burzliwych, niestabilnych
związków, w których wciąż od nowa odgrywane są sceny ocalenia, niespra-
wiedliwości i zdrady.
      Można się spodziewać, że osoba wykorzystywana w dzieciństwie jest
niemalże skazana na ogromne problemy z ochroną samej siebie w intymnej
relacji z innym człowiekiem. Jej desperacka tęsknota za opieką i troską po-
woduje kłopoty z ustaleniem bezpiecznych i adekwatnych granic w związ-
ku. Jej skłonność do poniżania siebie i idealizowania partnera jeszcze bar-
dziej utrudnia racjonalną ocenę sytuacji. Empatyczne dostrajanie się do
życzeń innych osób i automatyczny, często nieświadomy nawyk posłuszeń-
stwa również przyczynia się do bezbronności ofiary wobec każdego, kto re-
prezentuje siłę i autorytet. Zachowania obronne oparte na dysocjacji spra-
wiają, że trudno jej świadomie i realnie oceniać niebezpieczeństwo. Nato-
miast pragnienie powtórnego przeżycia niebezpiecznej sytuacji i poradze-
nia sobie z nią naraża ofiarę na kolejne nadużycia.
      Ze wszystkich tych powodów istnieje poważne ryzyko, że osoba wyko-
rzystywana w dzieciństwie po wejściu w dorosłe życie ponownie stanie się
121

ofiarą. Dane na ten temat są — przynajmniej jeśli chodzi o kobiety — więcej
niż przekonujące. Prawdopodobieństwo doświadczenia gwałtu, napastowa-
nia seksualnego lub maltretowania, chociaż dla wszystkich kobiet spore,
w wypadku ofiar wczesnodziecięcego nadużycia seksualnego wzrasta około
dwukrotnie. Diana Russel, badając kobiety, które w dzieciństwie były obie-
ktem kazirodczego wykorzystywania, stwierdziła, że dwie trzecie z nich sta-
ło się później ofiarami gwałtu.36 Dlatego też osoby maltretowane w dzieciń-
stwie wydają się skazane na ponowne przeżywanie traumatycznych wyda-
rzeń, nie tylko w pamięci, lecz również w rzeczywistości, w codziennym
życiu. Pewna pacjentka opowiada, jak przemoc nieubłaganie ścigała ją
przez całe życie: „To samospełniająca się przepowiednia - zaczynasz oczeki-
wać przemocy, we wczesnym wieku kojarzysz przemoc z miłością. Zostałam
zgwałcona sześć razy, kiedy uciekałam z domu albo jechałam autostopem
czy piłam. To wszystko składało się na to, że byłam łatwym celem. Straszne.
Jest jedna śmieszna rzecz: za pierwszym razem byłam pewna, że [gwałcicie-
le] zabiją mnie, bo przecież jeżeli pozostawią mnie przy życiu, nie uda im się
wykręcić od kary. W końcu zdałam sobie sprawę, że nie mieli się o co
martwić: nic im nie zrobią, bo sama się o to prosiłam"^1
      Zjawisko wielokrotnego wchodzenia w rolę ofiary, bezsprzecznie pra-
wdziwe, wymaga wielkiej ostrożności w interpretowaniu. Zbyt długo opinia
psychiatryczna była prostym odbiciem brutalnej oceny społecznej, przeko-
nania, że ofiara „prosiła się" o swoją krzywdę. Wcześniejsze koncepcje ma-
sochizmu i nie tak dawne sformułowania na temat uzależnienia od urazu
sugerują, że ofiara szuka ponownego nadużycia i czerpie z niego jakąś ko-
rzyść. Rzadko bywa tak w rzeczywistości. Niektórzy pacjenci mówią o pod-
nieceniu seksualnym lub przyjemności w sytuacji, gdy są dręczeni; w tych
wypadkach wczesne sceny nadużycia bywają otwarcie odbierane jako ero-
tyczne i są kompulsywnie odgrywane. Nawet wówczas istnieje jednak wy-
raźne rozróżnienie między chcianymi i nie chcianymi aspektami doświad-
czenia, jak to wyjaśnia pewna pacjentka: „Lubię fizyczne maltretowanie,
jeśli za to płacę. To mnie podnieca. Ale chcę mieć nad tym kontrolę. Kiedy
piłam, był taki okres, gdy szłam do baru, podrywałam najbardziej niechluj-
nego i obleśnego faceta, jakiego mogłam wypatrzeć — i szłam z nim do
łóżka. Poniżałam się. Już tego nie robię".38
      Znacznie częściej ofiara nie szuka aktywnie ponownego nadużycia,
lecz raczej biernie go doświadcza, jako okropnego, ale nieuniknionego prze-
znaczenia; akceptuje przemoc jako zwykłą cenę związku. Wielu poszkodo-
wanych ma takie problemy z ochronieniem własnej osoby, że z trudem
wyobraża sobie siebie w pozycji aktywnego sprawcy i decydenta. Sprzeciw
wobec emocjonalnych żądań rodzica, współmałżonka, kochanka czy jakie-
goś autorytetu jest praktycznie nie do pomyślenia. Dlatego też tak często
zdarza się, że maltretowane dziecko w dorosłym życiu nadal spełnia życze-
nia i zaspokaja potrzeby tych, którzy kiedyś go wykorzystywali, jak rów-
122

nież pozwała na poważne ingerencje we własne życie, nie potrafiąc ustalić
żadnych granic. Dorosłe dzieci mogą pielęgnować swoich prześladowców
w chorobie, bronić ich w nieszczęściu, a nawet, w skrajnych wypadkach,
nadal świadczyć usługi seksualne. Ofiara kazirodztwa opisuje, jak po la-
tach opiekowała się swoim prześladowcą: „Później mój ojciec został przyła-
pany. Zgwałcił córkę swojej kochanki i ta wniosła przeciw niemu skargę.
Kiedy go wyrzuciła, nie miał dokąd iść, więc pozwoliłam mu zamieszkać
u mnie. Modliłam się, żeby nie poszedł do więzienia".39
      Silnie utrwalony styl radzenia sobie za pomocą dysocjacji również
przyczynia się do tego, że ofiary ignorują lub minimalizują społeczne syg-
nały, które powinny stanowić dla nich ostrzeżenie. Pacjentka opowiada,
jak wielokrotnie sama narażała się na niebezpieczne sytuacje: „Tak na-
prawdę nie wiedziałam, a jednocześnie wiedziałam o pewnych rzeczach.
Spotykałam tych starszych, ojcowskich mężczyzn i od razu czułam, co się
święci. [...] Kiedyś poznałam pewnego starego człowieka z podłego hoteliku,
w którym mieszkałam - były tam tylko prostytutki, alkoholicy i ja. Sprzą-
tałam dla niego i pokochałam go. Pewnego dnia leżał w łóżku. Powiedział,
że doktor zabronił mu zadawać się z prostytutkami i poprosił, żebym mu
pomogła ręką. Nie wiedziałam, o czym on mówi, więc mi pokazał. Zrobiłam
to. Potem czułam się winna. Wściekłam się dopiero znacznie później".40
      Osoby wykorzystywane w dzieciństwie, w życiu dorosłym o wiele
częściej stają się ofiarami (lub krzywdzą same siebie) niż prześladowcami.
Co zaskakujące, nie zostają one sprawcami nadużycia częściej niż inni
ludzie. Być może z powodu głęboko utrwalonego negatywnego autowize-
runku, poszkodowani skłonni są kierować swą agresję na siebie. Podczas
gdy wskaźnik samobójstw i samookaleczeń jest silnie związany z doświad-
czanym w dzieciństwie urazem, wpływ traumatycznego wydarzenia z dzie-
ciństwa na antyspołeczne zachowanie w życiu dorosłym jest stosunkowo
niewielki.41 Badania przeprowadzone na 900 pacjentach psychiatrycznych
wykazały, że tendencje samobójcze występowały zdecydowanie częściej
u osób wykorzystywanych w dzieciństwie, zależność ta nie dotyczyła nato-
miast skłonności do zabójstwa.42
      Chociaż większość ofiar nie staje się prześladowcami, z całą pewno-
ścią istnieje mniejszość, która rzeczywiście dopuszcza się nadużyć. Wydaje
się, że uraz potwierdza powszechny stereotyp dotyczący różnic płci: męż-
czyźni wychowywani w traumatycznym środowisku częściej wyładowują
swoją agresję na innych, podczas gdy kobiety raczej stają się ofiarami lub
dokonują samookaleczeń.43 W pewnym badaniu 200 mężczyzn okazało się,
że ci, którzy byli maltretowani w dzieciństwie, częściej niż inni przyznawa-
li się do grożenia komuś fizycznym atakiem, pobicia kogoś w bójce lub do
łamania prawa.44 Niewielki odsetek ofiar, z reguły płci męskiej, przyjmo-
wał rolę prześladowcy i dosłownie odtwarzał swoje dziecięce przeżycia. Do-
kładna liczba osób, które obierają taką drogę, nie jest znana; można ją
123

z grubsza oszacować na podstawie długofalowego badania dzieci wykorzy-
stywanych przez przemysł seksualny. Około 20% z nich broniło swego
prześladowcy, minimalizowało lub racjonalizowało nadużycie i przyjęło
aspołeczne postawy.45 Pewien mężczyzna maltretowany w dzieciństwie
opowiada: „Kiedy miałem ze trzynaście, czternaście lat, stwierdziłem, że
dosyć tego. Zacząłem się odgryzać. Stałem się naprawdę brutalny. Kiedyś
jedna dziewczyna nabijała się ze mnie, to zrobiłem z niej marmoladę. Nosi-
łem przy sobie broń. Dlatego mnie złapali i wsadzili - za nielegalne posia-
danie broni. Kiedy dzieciak zaczyna się mścić i staje się przestępcą, nie ma
już odwrotu. Ludzie powinni się dowiedzieć, co dzieje się w tych cholernych
rodzinach, zanim szczeniak zrujnuje sobie całe życie. Badajcie to! Nie wsa-
dzajcie małolatów do pudła!"46
      W najbardziej skrajnych wypadkach ofiary wczesnodziecięcego urazu
atakują własne dzieci lub nie chcą się nimi opiekować. Wbrew jednak
powszechnemu przekonaniu o „pokoleniowym cyklu maltretowania", zna-
czna większość poszkodowanych ani nie wykorzystuje, ani nie zaniedbuje
swoich dzieci.47 Wielu z nich bardzo się boi, że ich dzieci spotka podobny
los i robi wszystko, aby temu zapobiec. Gdy w grę wchodzi dobro potom-
stwa, ofiara nierzadko potrafi zmobilizować się do takiej opieki i ochrony,
jakiej nigdy nie potrafiła zapewnić sobie samej. Badając matki z rozszcze-
pioną osobowością, psychiatra Philip Coons zauważył: „Jestem pod wiel-
kim wrażeniem pozytywnej, konstruktywnej i opiekuńczej postawy, wyka-
zywanej w stosunku do dzieci przez wiele matek z rozszczepioną osobowo-
ścią. Same były wykorzystywane w dzieciństwie, a teraz walczą, aby
ochronić własne dzieci przed podobnym nieszczęściem".48
      W miarę jak ofiary próbują negocjować związki w dorosłym życiu,
ukształtowane w dzieciństwie formy psychologicznej obrony stają się coraz
bardziej nieadekwatne. Dwójmyślenie i podwójne „ja" stanowią genialne
dziecięce adaptacje do kontroli przez przymus w rodzinie, ale w warunkach
wolności i odpowiedzialności, którą powinien przyjąć każdy dorosły, stają
się mniej niż bezużyteczne. Uniemożliwiają rozwój zintegrowanej tożsamo-
ści oraz intymnego związku z innym człowiekiem. Kiedy ofiara staje przed
zadaniami dorosłego życia, dziedzictwo przeszłości stanowi coraz większy
ciężar. Wreszcie - zazwyczaj w trzeciej lub czwartej dekadzie życia - stru-
ktury obronne zaczynają się załamywać. Bezpośrednim czynnikiem spraw-
czym jest przeważnie zmiana równowagi w najbliższych związkach: niepo-
wodzenie w małżeństwie, urodzenie dziecka, choroba czy śmierć rodziców.
Fasady nie da się już utrzymać i zaczyna się ujawniać kryjące się pod nią
rozdarcie. Kiedy — jeśli w ogóle — dochodzi do załamania, może się ono
przejawiać pod postacią najróżniejszych symptomów, przypominających
dowolną kategorię zaburzeń psychicznych. Ofiara boi się, że zwariuje albo
będzie musiała umrzeć. Fraser opisuje strach i ryzyko podejmowane przez
dorosłego, który staje twarzą w twarz z sekretami swego dzieciństwa:
124

•-.?*?

Czy naprawdę chciałam otworzyć puszkę Pandory, stojącą pod łóżkiem mojego
ojca? Jak będę się czuła, jeśli odkryję, że nagrodą za czterdzieści lat tropienia
śladów i rozwiązywania zagadek jest świadomość, że ojciec wykorzystywał
mnie seksualnie? Czy będę potrafiła bez goryczy pogodzić się ze zmarnowa-
niem całej tej życiowej energii, którą zużyłam na ukrywanie przestępstwa? [...]
    Jestem przekonana, że do wielu nieoczekiwanych zgonów dochodzi wtedy,
gdy cztowiek kończy jedną fazę życia i aby przetrwać, musi stać się inną osobą.
Feniks spada w płomienie, pragnąc powstać z popiołów, ale potem nie potrafi
się podnieść. Kiedy przyszedł czas zmiany, o mało nie umarłam razem z moim
dawnym „ja".49
    
ROZDZIAŁ 6
Nowa diagnoza
W
iększość ludzi nie dysponuje wiedzą na temat psychicznych
skutków zniewolenia i nie rozumie tego problemu. Społe-
czeństwo ma zatem skłonność do bezwzględnego osądu osób
doświadczających chronicznego urazu. Rzucająca się w oczy
bezradność i bierność ofiary, jej uwikłanie w przeszłość, uporczywa de-
presja i objawy somatyczne, jak również ataki gniewu często frustrują jej
najbliższe otoczenie. Co więcej, jeżeli jednostka została zmuszona do po-
deptania związków, złamania lojalności społecznej czy zasad moralnych,
staje się na ogół przedmiotem ostrego potępienia.
      Ludzie, którzy nigdy nie doświadczyli długotrwałego terroru i którzy
nie zdają sobie sprawy ze skuteczności metod kontroli przez przemoc, za-
kładają, że w podobnych okolicznościach wykazaliby więcej odwagi i stawi-
li silniejszy opór. Stąd powszechna tendencja do tłumaczenia zachowania
ofiary słabościami jej osobowości albo charakteru. Poddani „praniu mózgu"
jeńcy wojenni są na ogół traktowani jak zdrajcy.1 Zakładnicy, którzy podpo-
rządkowali się porywaczom, bywają publicznie odsądzani od czci i wiary.
Czasami ofiara jest traktowana surowiej niż ci, którzy ją krzywdzili.
W słynnej sprawie przeciwko Patricii Hearst, zakładniczka odpowiadała
przed sądem za przestępstwa popełnione pod przymusem i otrzymała wy-
ższy wyrok niż porywacze.2 Podobnie kobiety, którym nie udaje się uciec od
brutalnego partnera, i te, które zostały zmuszone do prostytucji albo porzu-
cenia własnych dzieci, są przedmiotem wyjątkowej krytyki.3
      Skłonność do upatrywania w ofierze wad charakteru zauważyć można
nawet w wypadku politycznie zorganizowanego masowego mordu. Po dru-
126

giej wojnie światowej toczyła się długa dyskusja na temat „bierności" Żydów
i ich „uległości" wobec losu. Historyk Lucy Dawidowicz zwraca jednak uwa-
gę na to, że terminy „uległość" i „współpraca" odnoszą się do sytuacji,
w której jednostka ma możliwość wyboru. W warunkach niewoli nabierają
innego znaczenia.4
Mylne diagnozy
Omawiana skłonność do obwiniania ofiary wywarła poważny wpływ na
kierunek dociekań psychologicznych. Przyczyniła się do tego, że teoretycy
i klinicyści zaczęli doszukiwać się przyczyn zbrodni w charakterze ofiary.
Jeśli chodzi o zakładników i jeńców, liczne próby odnalezienia owych do-
mniemanych defektów osobowości, które miałyby decydować o skuteczno-
ści „prania mózgu", przyniosły niewiele konkretnych dowodów. Nasuwa się
tylko jeden wniosek: za pomocą nieludzkich metod można złamać nawet
zwykłego człowieka o zdrowej psychice.5 W wypadku maltretowanych ko-
biet, które są spętane raczej psychicznymi niż fizycznymi więzami, także
poszukiwano cech osobowości predysponujących jednostkę do angażowania
się w patologiczny związek. Tu również nie udało się stworzyć spójnego
modelu osoby podatnej na wykorzystywanie. Jakkolwiek niektóre kobiety
rzeczywiście zdradzały trudności psychiczne, które nie pozwalały im się
bronić przed prześladowcą, większość nie wykazywała żadnych poważniej-
szych zaburzeń — dopóki nie zaczęto ich maltretować. Niejedna ofiara zwią-
zała się ze swoim oprawcą w momencie chwilowego kryzysu życiowego lub
w następstwie poważnej straty, kiedy to czuła się nieszczęśliwa, wyobco-
wana lub samotna.6 W pracy podsumowującej badania czytamy: „Poszuki-
wanie cech predysponujących kobiety do odegrania roli ofiary jest bezowoc-
ne. [...] Czasami zapomina się, że za męską brutalność odpowiedzialny jest
mężczyzna. Kto zda sobie z tego sprawę, łatwo zrozumie, dlaczego bardziej
owocne okazały się badania, w których brutalne zachowanie próbowano
wyjaśniać właściwościami osobowości mężczyzn. Zaskakujący jest nato-
miast ogrom wysiłków podjętych po to, by zachowanie mężczyzny wytłu-
maczyć cechami kobiety".7
      Nie ulega wątpliwości, że zwykły, zdrowy człowiek może wpaść w pu-
łapkę sytuacji, w których będzie maltretowany. Równie jasne jest, że po
uwolnieniu się z tej sytuacji jednostka nie jest już zwykłym, zdrowym czło-
wiekiem. Chroniczny uraz powoduje poważne szkody w psychice. Tenden-
cja do obwiniania ofiary utrudnia jednak zrozumienie i diagnozę pourazo-
wego zespołu stresu. Zamiast pojmować patologiczne zmiany w psychice
maltretowanego człowieka jako reakcję na sytuację stresową, specjaliści
127

w dziedzinie zdrowia psychicznego często uważają, że to sytuacja została
wywołana przez nieprawidłowości istniejące uprzednio w psychice ofiary.
      Skrajnym przykładem takiego sposobu myślenia jest praca z 1964
roku, zatytułowana „Żona człowieka maltretującego żonę". Badacze, którzy
początkowo mieli zamiar przeprowadzić wywiady z mężami, przekonali
się, że mężczyźni nie chcą z nimi rozmawiać. Dlatego też zajęli się bardziej
skłonnymi do współpracy maltretowanymi kobietami i stwierdzili, że są
„kastrujące", „oziębłe", „agresywne", „niezdecydowane" i „bierne". Doszli do
wniosku, że przemoc w małżeństwie spełnia „masochistyczne potrzeby"
ofiar. Po zidentyfikowaniu zaburzeń osobowości kobiet jako źródła proble-
mu, klinicyści zabrali się do „leczenia". Pewnej pacjentce wytłumaczyli, że
prowokuje przemoc, i poradzili, jak naprawić swoje postępowanie. Kiedy
przestała prosić nastoletniego syna, by bronił ją przed biciem, i tolerowała
seks na żądanie, nawet gdy mąż był pijany i agresywny, terapia została
uznana za sukces.8
      Chociaż w dzisiejszej literaturze psychiatrycznej rzadko napotkać
można przykłady tak otwartego seksizmu, nadal dominują te same błędne
założenia oraz wynikające z nich uprzedzenia i pogarda. Kliniczny obraz
osoby, której jedynym celem stało się przeżycie, wciąż traktowany jest jako
reprezentacja wrodzonych cech ofiary. W stosunku do poszkodowanego
wykorzystuje się pojęcia opisujące osobowość ukształtowaną w normalnych
warunkach; wielu klinicystów nie uwzględnia erozji osobowości w sytuacji
długotrwałego terroru. Istnieje zatem poważne ryzyko, że u pacjenta, który
cierpi z powodu złożonych następstw chronicznego urazu, lekarz stwierdzi
zaburzenia osobowości. Według niego ofiara ma tendencje do „uzależniania
się", „masochizmu" czy „dążenia do porażki". Niedawna kontrola pracy izby
przyjęć dużego szpitala miejskiego wykazała, że klinicyści rutynowo okre-
ślają maltretowane kobiety jako „histeryczki", „masochistki", „hipochon-
dryczki" lub — bardziej rubasznie — „ofiary losu".9
      Owa tendencja do błędnego diagnozowania ofiar stała się źródłem
kontrowersji, które narosły wokół aktualizowanego w połowie lat osiem-
dziesiątych podręcznika diagnostycznego Amerykańskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego. Grupa psychoanalityków-mężczyzn zaproponowała do-
łączenie do listy chorób „masochistycznego zaburzenia osobowości". Ta
hipotetyczna jednostka chorobowa miała się stosować do każdej osoby „po-
zostającej w związku, w którym jest wykorzystywana, maltretowana lub
krzywdzona, pomimo że ma szansę zmiany swojej sytuacji". Wywołało to
protesty licznych organizacji kobiecych i publiczną dyskusję. Kobiety do-
magały się udziału w pracach nad kanonem nozologicznym, do tej pory
zarezerwowanych dla małej grupki mężczyzn, i po raz pierwszy wzięły
udział w nazywaniu psychologicznej rzeczywistości.
      Byłam jedną z uczestniczek tego procesu. Najbardziej uderzyło mnie
wtedy to, jak niewielkie znaczenie miała racjonalna argumentacja. Repre-
128

zentantki kobiet dysponowały starannie opracowanymi, bogato udokumen-
towanymi raportami, z których wynikało, że proponowana formuła diagno-
styczna ma mizerne podstawy naukowe, ignoruje ostatnie osiągnięcia
w badaniach nad psychologią ofiary, hamuje postęp społeczny i może przy-
czynić się do większej dyskryminacji, jako że stwarza możliwość piętnowa-
nia bezbronnych ludzi.10 Przedstawiciele psychiatrycznego establishmentu
upierali się jednak przy swoim. Chętnie przyznawali, że nie znają obszer-
nej literatury ostatniej dekady na temat urazu psychicznego, nie widzieli
jednak powodu, dla którego mieliby się nią interesować. Pewien, członek
zarządu Towarzystwa miał wrażenie, że dyskusja na temat maltretowa-
nych kobiet „nie ma związku ze sprawą". Inny oświadczył po prostu: „Nig-
dy nie widziałem żadnej ofiary".11
      W końcu, w wyniku silnych protestów organizacji kobiecych oraz
zainteresowania opinii publicznej, zgodzono się na pewien kompromis.12
Nazwa kontrowersyjnej jednostki diagnostycznej została zmieniona na „za-
burzenie osobowości dążącej do klęski" (self-defeating personality disorder).
Zastosowano inne kryteria diagnostyczne, tak że rozpoznanie to nie mogło
dotyczyć osób, które były wykorzystywane fizycznie, seksualnie lub psychi-
cznie. Co najważniejsze, definicji tej nie włączono do głównego tekstu, lecz
zamieszczono w dodatku. Została relegowana do roli apokryfu i taki status
zachowała po dziś dzień.
Potrzeba nowego spojYzenia
Absurdalna koncepcja „masochistycznego zaburzenia osobowości" jest być
może najbardziej drastycznym przykładem fałszywej jednostki diagnosty-
cznej, lecz z całą pewnością nie jedynym. Ogólnie rzecz biorąc można
stwierdzić, że kategorie diagnostyczne obowiązującego kanonu psychia-
trycznego po prostu nie zostały sformułowane z myślą o ofiarach sytuacji
ekstremalnych i nie są adekwatne do ich diagnozy i opisu. Uporczywy nie-
pokój, fobie i ataki paniki, które występują wśród ofiar, są czymś innym niż
zwykłe symptomy lęku. Somatyczne objawy poszkodowanych różnią się od
zwykłych zaburzeń psychosomatycznych. Ich depresja nie jest zwykłą de-
presją. Degradacja zaś tożsamości i życia w związkach z innymi ma od-
mienną jakość niż zwykłe zaburzenia osobowości.
      Brak właściwego i wyczerpującego systemu diagnostycznego poważ-
nie utrudnia leczenie, gdyż zazwyczaj traci się z oczu związek pomiędzy
aktualnymi objawami pacjenta a traumatycznym doświadczeniem. Próby
wciśnięcia chorego w istniejące szufladki diagnostyczne kończą się — w naj-
lepszym wypadku - fragmentarycznym zrozumieniem problemu i cząstko-
129
'?? -^w.

wym leczeniem. Zbyt często ofiary chronicznego urazu cierpią w milczeniu;
a jeśli już się skarżą, ich wołanie o pomoc nie jest rozumiane. Niektórzy
poszkodowani mają w domu całą aptekę: jedne środki na ból głowy, inne na
bezsenność, na niepokój czy depresję. Żaden z leków nie odnosi większego
skutku, ponieważ nie poruszono traumatycznych kwestii leżących u podło-
ża problemu. Osoby, które opiekują się tymi stale nieszczęśliwymi ludźmi,
zdającymi się nie rokować żadnej poprawy, borykają się z rosnącą pokusą,
by przyklejać pejoratywne etykietki diagnostyczne.
      Nawet definicja „pourazowego zespołu stresu" w swojej obecnej for-
mie nie jest całkowicie adekwatna. Dotychczasowe kryteria diagnostyczne
stosują się głównie do ofiar konkretnych, ograniczonych w czasie wyda-
rzeń. Dotyczą ludzi, którzy przeżyli wojnę, katastrofę lub gwałt. W wypad-
ku ofiar długotrwałego, powtarzającego się urazu, obraz kliniczny jest bar-
dziej złożony. U poszkodowanych zachodzą charakterystyczne zmiany oso-
bowości, łącznie z upośledzeniem zdolności do wchodzenia w związki społe-
czne i deformacją tożsamości. Osoby maltretowane w dzieciństwie boryka-
ją się z podobnymi problemami w sferze relacji i tożsamości; ponadto są
szczególnie wrażliwe na powtarzający się uraz, zarówno wynikający z ich
osobowości, jak i spowodowany okolicznościami zewnętrznymi. Obecna for-
muła pourazowego zespołu stresu nie uwzględnia ani zmienności sympto-
mów występujących przy chronicznym urazie, ani też głębokich deformacji
osobowości, które zachodzą w niewoli.
      Zespół objawów stanowiący konsekwencję długotrwałego, powtarza-
jącego się urazu, wymaga odrębnego określenia. Proponuję nazwać go „zło-
żonym pourazowym zespołem stresu" (a krócej: „złożonym syndromem po-
urazowym"). Reakcję na uraz należy rozumieć jako całą gamę stanów psy-
chosomatycznych, a nie jako pojedyncze zaburzenie. Obejmuje ona zarówno
krótkotrwałe reakcje stresowe, które mijają samorzutnie i nie kwalifikują
się do leczenia, jak i klasyczny, czyli prosty pourazowy zespół stresu oraz
złożony syndrom długotrwałego, wielokrotnie powtarzającego się urazu.
      Chociaż złożony syndrom pourazowy nigdy nie został systematycznie
opisany, koncepcję zróżnicowania intensywności pourazowego zespołu stre-
su poruszało - co prawda mimochodem - wielu specjalistów. Lawrence
Kolb pisze o „heterogeniczności" zespołu pourazowego, który „jest w psy-
chiatrii tym, czym syfilis był dla medycyny. W poszczególnych wypadkach
[zaburzenie to] upodabnia się do najrozmaitszych zaburzeń osobowości. [...]
Każdy, kto doświadczył długotrwałego terroru, cierpi na ową przewlekłą,
poważną dezorganizację osobowości".13 Również inni zwracali uwagę na
zmiany osobowości w wyniku długotrwałego, powtarzającego się urazu.
Psychiatra Emmanuel Tanay, pracujący z ofiarami holocaustu, pisze: „Psy-
chopatologia ta kryje się w cieniu zmian charakterologicznych, które prze-
jawiają się tylko w sferze zaburzonych relacji z obiektem i postaw w sto-
sunku do pracy, świata, człowieka i Boga".14
130

       Wielu doświadczonych klinicystów postulowało potrzebę formuły
diagnostycznej wykraczającej poza prosty pourazowy zespół stresu. William
Niederland twierdzi, że „koncepcja nerwicy pourazowej nie wydaje się wy-
starczająca, aby odzwierciedlić różnorodność i intensywność objawów klini-
cznych" syndromu obserwowanego u byłych więźniów obozów koncentracyj-
nych.15 Psychiatrzy, którzy zajmowali się uchodźcami z Azji południowo-
wschodniej, również zauważyli potrzebę „rozszerzenia definicji" poura-
zowego zespołu stresu, tak aby uwzględniała ona też skutki ciężkiego, dłu-
gotrwałego urazu.16 Jeden z uznanych autorytetów sugeruje wprowadzenie
pojęcia „pourazowego zaburzenia charakteru".17 Inni mówią o „skompliko-
wanym" zespole pourazowym.18
      Klinicyści prowadzący terapię ludzi, którzy byli maltretowani w dzie-
ciństwie, także dostrzegli konieczność poszerzenia koncepcji diagnostycznej.
Lenore Terr czyni rozróżnienie między skutkami pojedynczego traumatycz-
nego wydarzenia, które kwalifikuje jako uraz „typu T, a konsekwencjami
długotrwałego, powtarzającego się urazu „typu II". W opisie syndromu typu
II wymienia zaprzeczanie i psychiczne odrętwienie, autohipnozę i dysocjację
oraz gwałtowne przechodzenie od skrajnej bierności do wybuchów gniewu.19
Psychiatra Jean Goodwin proponuje akronim FEARS (lęki) dla prostego
zespołu pourazowego oraz BAD FEARS (silne lęki) dla poważnego syndro-
mu stresu obserwowanego u ludzi maltretowanych w dzieciństwie.20
      Tak więc badacze często zdawali sobie sprawę z istnienia złożonego
syndromu pourazowego jako jednostki chorobowej, nadając jej różne na-
zwy. Najwyższy czas, aby zaburzenie to doczekało się oficjalnego, ujednoli-
conego terminu. Obecnie rozważa się włączenie do czwartego wydania pod-
ręcznika diagnostycznego Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego
definicji złożonego syndromu pourazowego z uwzględnieniem siedmiu kry-
teriów diagnostycznych (patrz tabelka). Obecnie prowadzone są badania,
które mają wykazać, czy taki syndrom daje się rzetelnie rozpoznawać u pa-
cjentów z chronicznym urazem. Cechuje je bez porównania wyższy poziom
naukowy i intelektualny, niż było to w wypadku pożałowania godnej dys-
kusji nad „masochistycznym zaburzeniem osobowości".
      W miarę jak pojęcie złożonego syndromu traumatycznego zyskiwało
więcej uznania, zaczął on otrzymywać dodatkowe nazwy. Grupa pracująca
nad podręcznikiem diagnostycznym Amerykańskiego Towarzystwa Psy-
chiatrycznego wybrała określenie „zaburzenie na skutek skrajnego stresu,
nie zaklasyfikowane w inny sposób". W ramach Międzynarodowej Klasyfi-
kacji Chorób (International Classification ofDiseases) rozważa się podobny
termin: „zmiana osobowości na skutek doświadczenia katastrofy". Definicje
te brzmią być może dziwacznie i niezręcznie, ale dobrze, że nie uwzględnia-
ny dotąd syndrom został w ogóle jakoś określony.
      Nadanie nazwy złożonemu syndromowi pourazowemu to milowy
krok w kierunku głębszego zrozumienia problemów ludzi, którzy przecier-
131

pieli długi okres maltretowania. Stanowi próbę odnalezienia sformułowa-
nia, które z jednej strony byłoby zgodne z tradycją dokładnej obserwacji
psychologicznej, z drugiej zaś — brało pod uwagę moralne potrzeby ofiar
urazu. Powinniśmy bowiem uczyć się od pacjentów, którzy lepiej niż najdo-
ciekliwszy badacz znają skutki niewoli.
Złożony pourazowy zespół stresu (złożony syndrom pourazowy)
1.	Doświadczenie bycia poddanym totalitarnej kontroli przez długi okres (miesiące lub
lata). Przykłady obejmują zakładników, jeńców wojennych, więźniów obozów koncen-
tracyjnych i ofiary niektórych sekt religijnych. Uwzględnia się też osoby poddane sy-
stemowi totalitarnemu w życiu seksualnym i rodzinnym, łącznie z maltretowanymi ko-
bietami, dziećmi maltretowanymi fizycznie lub wykorzystywanymi seksualnie, jak
również ofiary zorganizowanego wyzysku seksualnego.
2.	Zmiany w sferze emocjonalnej, w tym:
O uporczywa dysforia
O ustawiczne myśli samobójcze
O skłonność do samookaleczania
O wybuchowość lub skrajne hamowanie gniewu (może występować naprzemien-
nie)
?	kompulsywność lub skrajne zahamowania w sferze seksualnej (może występo-
wać naprzemiennie).
3.	Zmiany w świadomości, w tym:
?	amnezja lub hipermnezja w związku z traumatycznymi przeżyciami
O przejściowe stany dysocjacji
O depersonalizacja / derealizacja
?	ponowne przeżywanie zdarzeń traumatycznych w postaci objawów wtargnięcia
lub ruminacji.
4.	Zmiany w postrzeganiu siebie, w tym:
? poczucie bezradności albo paraliżu inicjatywy
O wstyd, poczucie winy i samoobwinianie
? poczucie skalania albo napiętnowania (stygmatyzacji)
D poczucie kompletnej odmienności od innych (może to być poczucie własnej wy-
jątkowości lub dotkliwej samotności, przekonanie o braku zrozumienia ze stro-
ny otoczenia albo zdehumanizowane poczucie tożsamości).
 Zmiany w postrzeganiu prześladowcy, w tym:
d obsesyjna koncentracja na związku z prześladowcą (łącznie z obmyślaniem
zemsty)
O nierealistyczne przypisywanie prześladowcy absolutnej władzy (uwaga: cza-
sem ofiara bardziej realistycznie ocenia układ sił niż klinicysta)
132

O idealizacja albo paradoksalna wdzięczność
O poczucie, że związek z prześladowcą jest wyjątkowy albo metaficzny
D akceptacja systemu przekonań lub racjonalizacji prześladowcy.
6.	Zmiany w relacjach z innymi, w tym:
O izolowanie się i wycofanie
O zerwanie intymnych związków z innymi
O powtarzające się poszukiwanie wybawiciela (może występować na przemian
   z izolowaniem się i wycofaniem)
? trwały brak zaufania
D nieskuteczne próby samoobrony.
7.	Zmiany w systemie wartości:
O utrata dającej otuchę wiary
?I poczucie beznadziejności i rozpacz.

Ofiary urazu jako pacjenci psychiatryczni
Służba zdrowia zajmuje się mnóstwem ofiar długotrwałego, powtarzające-
go się urazu doznanego w dzieciństwie. Twierdzenie to jest prawdziwe,
choć większość osób maltretowanych w dzieciństwie nigdy nie zgłasza się
do psychiatry. Jeżeli odzyskują zdrowie, zawdzięczają to wyłącznie sobie.21
Chociaż tylko znikoma część poszkodowanych - z reguły ci z najbardziej
drastycznymi historiami urazu — w końcu trafia do lekarza, wielu, a może
nawet większość pacjentów leczonych psychiatrycznie to ofiary wczesno-
dziecięcego urazu.22 Dowodzą tego dane nie do podważenia. Skrupulatny
wywiad wykazał, że 50-60% pacjentów oddziału zamkniętego i 40-60% pa-
cjentów oddziału dziennego relacjonuje fizyczne lub seksualne maltretowa-
nie w dzieciństwie (albo jedno i drugie).23 W pewnym badaniu w psychia-
trycznej izbie przyjęć stwierdzono, że aż 70% pacjentów było maltretowa-
nych w dzieciństwie.24 Można się domyślać, że uraz w dzieciństwie jest
jednym z głównych czynników, które ostatecznie zmuszają jednostkę do
szukania pomocy u psychiatry.
      Maltretowani w dzieciństwie pacjenci demonstrują niewiarygodnie
szeroki zakres objawów. Ogólny poziom stresu jest u nich wyższy niż
u innych chorych. Ponure wrażenie robi już sama długość listy objawów
skorelowanych z przebytym w dzieciństwie urazem.25 Psycholog Jeffrey
Bryer i współpracownicy donoszą, że kobiety, które doznały krzywd fizy-
cznych lub seksualnych, osiągają zdecydowanie wyższe wyniki w typo-
wych testach mierzących somatyzację, depresję, ogólny niepokój, nasile-
nie fobii, nadwrażliwość w kontaktach społecznych, paranoję i „psycho-
133

ii-

tyzm" (prawdopodobnie objawy dysocjacji).26 Psycholog John Briere zaob-
serwował, że u ludzi, którzy w dzieciństwie przeżyli uraz, znacznie częś-
ciej niż u innych pacjentów występuje bezsenność, dysfunkcje seksualne,
dysocjacja, złość, skłonności do samobójstwa i samookaleczania, uzależ-
nienie od narkotyków i alkoholu.27 Listę objawów można by wydłużać
niemal w nieskończoność.
      Kiedy osoby maltretowane w dzieciństwie zgłaszają się do lekarza,
prezentują - wedle określenia Denise Gelinas - „objawy maskujące". Szu-
kają pomocy z powodu swoich licznych symptomów lub z powodu trudności
w sferze relacji społecznych: problemów w związkach intymnych, nadmier-
nego reagowania na potrzeby innych i skłonności do popadania w sytuację
ofiary. Aż nazbyt często ani pacjent, ani terapeuta nie zdają sobie sprawy
z zależności pomiędzy aktualnym problemem a doświadczeniem chronicz-
nego urazu.28
      Ofiary urazu z dzieciństwa, podobnie jak inne osoby po traumatycz-
nych przejściach, często otrzymują błędną diagnozę i nie są prawidłowo
leczone. Z powodu dużej liczby i złożoności objawów, terapia zazwyczaj
przebiega w sposób fragmentaryczny i niekompletny. Ze względu na chara-
kterystyczne trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, pacjenci tacy wy-
jątkowo łatwo ponownie przyjmują rolę ofiary, tym samym dając się wyko-
rzystać swoim opiekunom. Nierzadko wchodzą w destruktywne interakcje,
w których system służby zdrowia powtarza zachowania znęcającej się nad
chorym rodziny.
      Ludzie wykorzystywani w dzieciństwie często kolekcjonują wiele róż-
norakich diagnoz, zanim wreszcie ktoś rozpozna ich podstawowy problem -
złożony zespół pourazowy. Istnieje duże ryzyko, że otrzymają diagnozy
o silnych negatywnych konotacjach. Zazwyczaj stawia się im trzy szczegól-
nie fatalne w skutkach diagnozy: somatyzację (somatization), zaburzenie
osobowości pogranicza i rozszczepienie osobowości. Wszystkie trzy określe-
nia zawierały się kiedyś w jednym słowie: histeria.29 Pacjenci, a raczej pa-
cjentki, które otrzymały takie rozpoznanie, budzą w personelu medycznym
niezwykle intensywne reakcje. Często podważa się ich wiarygodność. Nie-
rzadko stają się powodem ostrych kontrowersji. Czasami spotykają się
z otwartą wrogością.
      Wspomniane trzy diagnozy obarczone są pejoratywnym znaczeniem.
Najpopularniejsze jest rozpoznanie osobowości pogranicza między psycho-
zą a nerwicą. Specjaliści od zdrowia psychicznego stosują ten termin jako
coś w rodzaju wyrafinowanej obelgi. Pewien psychiatra wyznał: „Jako sta-
żysta zapytałem mojego przełożonego, jak mam postępować z pacjentami
z osobowością typu pogranicza. Odpowiedział ironicznie: Odsyłaj ich do do-
mu".30 Psychiatra Irvin Yalom określa termin „pogranicze" jako „słowo,
które przyprawia o przerażone bicie serca psychiatrów w średnim wieku,
którzy pragną tylko spokoju".31 Niektórzy klinicyści przekonują, że wokół
134

nazwy „osobowość pogranicza" narosło tyle uprzedzeń, że należałoby z niej
całkowicie zrezygnować, tak jak zarzucono poprzedni termin, histeria.
      Omawiane diagnozy mają wiele wspólnych rysów; często zazębiają
się i nakładają na siebie nawzajem. Pacjenci, którym przypisuje się jedno
z tych trzech zaburzeń, z reguły zbierają przy okazji jeszcze kilka innych
diagnoz. Na przykład, u większości pacjentów z rozpoznaną somatyzacją
oprócz wielu dolegliwości fizycznych stwierdza się poważną depresję, ago-
rafobię i ataki paniki.32 Połowie z nich dodaje się do tego etykietkę „histe-
ryczny", „aspołeczny" albo „z osobowością pogranicza".33 Podobnie, pacjenci
z rozpoznaniem osobowości pogranicza często cierpią również z powodu po-
ważnej depresji, uzależnienia od narkotyków lub alkoholu, agorafobii lub
ataków paniki oraz somatyzacji.34 Większość pacjentów z rozszczepieniem
osobowości cierpi na poważną depresję.35 W znacznej mierze stosują się do
nich również kryteria diagnostyczne osobowości pogranicza.36 Poza tym
pacjenci ci zgłaszają liczne dolegliwości psychosomatyczne, takie jak ból
głowy, bóle o niewyjaśnionej etiologii, zaburzenia żołądkowo-jelitowe i sym-
ptomy konwersji histerycznej. Zanim otrzymają oni rozpoznanie rozszcze-
pienia osobowości, stawia się im przeciętnie trzy inne diagnozy psychiatry-
czne lub neurologiczne.37
      Wszystkie trzy omawiane zaburzenia mają związek z wysoką podat-
nością na hipnozę lub dysocjację, ale rozszczepienie osobowości stanowi
pod tym względem klasę samą w sobie. Ludzie cierpiący na tę przypadłość
mają zdumiewające zdolności dysocjacji. Czasami symptomy ich są tak
dziwaczne, że można je pomylić z objawami schizofrenii.38 Doświadczają
na przykład wrażenia, że są kontrolowani przez inną osobę albo słyszą
głosy kłócących się fragmentów własnej osobowości. Chociaż u pacjentów
z zaburzeniem osobowości pogranicza rzadko występują tak zaawansowa-
ne zjawiska, również wykazują oni nadzwyczaj wyraziste objawy dysocja-
cji.39 Dla tych zaś osób, u których występuje somatyzacją, typowa jest wy-
soka podatność na hipnozę i amnezję psychogenną.40
      Chorzy cierpiący na któreś z tych zaburzeń wykazują też podobne
trudności w nawiązywaniu bliskich związków. Problemy te zostały naj-
obszerniej opisane w odniesieniu do pacjentów z zaburzeniem osobowości
pogranicza. Wzorzec burzliwych, niestabilnych związków jest zresztą jed-
nym z głównych kryteriów do postawienia takiej diagnozy. Ludzie z osobo-
wością pogranicza z trudem znoszą samotność, lecz jednocześnie są w naj-
wyższym stopniu nieufni. Bojąc się z jednej strony porzucenia, a z drugiej
— dominacji, oscylują między skrajnościami: kurczowym trzymaniem się
drugiej osoby i wycofaniem, totalnym poddaniem i wściekłym buntem.41
Skłonni są do tworzenia wizerunku wyidealizowanego opiekuna i nawiązy-
wania z nim „specjalnych" relacji, w których nie są przestrzegane zwykłe
granice.42 Psychoanalitycy przypisują tę niestabilność nieprawidłowościom
rozwoju osobowości we wczesnym dzieciństwie. Jeden z uznanych autorów
135

pisze, że podstawowym defektem osobowości pogranicza jest „niemożność
osiągnięcia stałości obiektu", to znaczy niezdolność do stworzenia trwałej
i dobrze zintegrowanej wewnętrznej reprezentacji ludzi, którym można za-
ufać.43 Inny mówi o „względnym niepowodzeniu rozwojowym w tworzeniu
introjekcji zapewniających jednostce poczucie bezpieczeństwa"; to znaczy,
że ludzie z osobowością pogranicza nie mogą uspokoić się lub pocieszyć,
przywołując umysłowy obraz bezpiecznego związku z opiekunem.44
      Podobny wzorzec burzliwych, niestabilnych związków intymnych
znajdujemy u pacjentów z rozszczepioną osobowością. Ponieważ u osób
tych występuje skrajne rozszczepienie funkcji psychicznych, wysoce sprze-
czne wzorce relacji mogą być realizowane przez oderwane „różne" (alterna-
tywne) osobowości pacjenta. Osoby z tym rozpoznaniem również mają ten-
dencję do tworzenia intensywnych, „specjalnych" relacji, zachodzących
z pogwałceniem granic między „ja" i „ty", pełnych konfliktów i stwarzają-
cych niebezpieczeństwo maltretowania.45 Chorzy, u których występuje so-
matyzacja, także mają trudności ze związkami intymnymi, łącznie z pro-
blemami seksualnymi, małżeńskimi i rodzicielskimi.46
      Dla chorych z osobowością pogranicza i z rozszczepioną osobowością
charakterystyczne są również trudności w kształtowaniu własnej tożsamo-
ści (brak danych o pacjentach z somatyzacją). Osiowym objawem rozszcze-
pienia osobowości jest fragmentaryzacja „ja". Wśród owych fragmentów
z reguły występuje co najmniej jedna „nienawistna" lub „zła" osobowość,
jak również jedna przystosowana społecznie, podporządkowana, „dobra".47
Pacjenci o osobowości pogranicza nie mają tak rozbudowanych umiejętno-
ści dysocjacji, aby dzielić swoje „ja" na fragmenty, ale wykazują podobne
trudności z ukształtowaniem zintegrowanej tożsamości. Wewnętrzny obraz
siebie jest rozszczepiony na przeciwne bieguny dobra i zła. Niestabilne
poczucie „ja" stanowi główne kryterium diagnostyczne dla osobowości po-
granicza, a fragmentaryzacja wewnętrznych reprezentacji siebie i innych
uważana jest przez niektórych teoretyków za zasadnicze źródło rozszcze-
pienia osobowości.48
      Wszystkie te trzy zaburzenia mają wspólne pochodzenie: wywodzą
się z doznanego w dzieciństwie urazu. Na poparcie tej tezy istnieje wiele
dowodów, od definitywnych po co najmniej przekonujące. Jeżeli chodzi
o etiologię rozszczepienia osobowości, rola poważnego urazu dziecięcego
została bezsprzecznie dowiedziona.49 Psychiatra Frank Putnam przebadał
100 osób z tym zaburzeniem i stwierdził, że 97 z nich przeżyło w dzieciń-
stwie silny uraz, najczęściej wykorzystanie seksualne, fizyczne maltreto-
wanie lub jedno i drugie. Skrajny sadyzm i mordercza przemoc były w ich
historiach raczej zasadą niż wyjątkiem. Niemal połowa pacjentów była
świadkiem gwałtownej śmierci bliskiej osoby.50
      Co do osobowości pogranicza, moje własne badania wskazują, że wię-
kszość pacjentów (81%) przeżyła w dzieciństwie ciężki uraz. Maltretowanie
136

rozpoczynało się na ogół wcześnie, było poważne i długotrwałe, choć rzadko
miało związek z rzeczywistą śmiercią opisywaną przez pacjentów z roz-
szczepioną osobowością. Im wcześniej dochodziło do maltretowania i im
większe było jego natężenie, tym więcej badanych wykazywało symptomy
osobowości pogranicza.51 Związek między objawami osobowości pogranicza
a historią dziecięcego urazu został obecnie potwierdzony przez wiele in-
nych badań.52
      Lista dowodów na istnienie współzależności pomiędzy somatyzacją
a doznanym w dzieciństwie urazem jest jeszcze niekompletna. Somatyza-
cją jest czasami zwana też zespołem Briqueta, od nazwiska dziewiętna-
stowiecznego francuskiego lekarza Paula Briąueta, poprzednika Charcota.
W jego relacjach na temat pacjentów z tym zaburzeniem odnaleźć można
liczne odniesienia do domowej przemocy, dziecięcego urazu i nadużyć. Po
zbadaniu 87 dzieci poniżej 12 lat Briąuet stwierdził, że jedna trzecia z nich
była „notorycznie maltretowana lub zastraszana albo surowo wychowywa-
na przez rodziców". Objawy kolejnych dziesięciu procent badanych przypi-
sywał traumatycznym doświadczeniom innym niż nadużycie popełnione
przez rodziców.53 Badanie związku pomiędzy somatyzacją a dziecięcym
urazem zostało podjęte dopiero po upływie wieku. Przeprowadzona ostat-
nio analiza przypadków kobiet z objawami tego zaburzenia dowiodła, że
55% z nich było w dzieciństwie molestowanych seksualnie, przeważnie
przez krewnych. Badacze koncentrowali się jednak tylko na wczesnych
doświadczeniach seksualnych; nie poruszano kwestii maltretowania czy
też ogólnej atmosfery przemocy w rodzinie.54 Systematyczne badania hi-
storii dzieciństwa osób z somatyzacją nie zostały jeszcze podjęte.
      Omawianą triadę zaburzeń można rozumieć jako trzy warianty zło-
żonego syndromu pourazowego; charakterystyczne cechy każdego z nich
wywodzą się z odmiennej formy adaptacji do traumatycznego środowiska.
Fizjonerwica pourazowa jest osiowym objawem w somatyzacji; deformacja
świadomości — rozszczepienia osobowości; natomiast problemy z tożsamo-
ścią i tworzeniem relacji wyrażają się najdobitniej u chorych z osobowością
pogranicza. Podsumowująca koncepcja złożonego pourazowego syndromu
bierze pod uwagę zarówno różnice między tymi trzema zaburzeniami, jak
i ich wzajemne powiązania. Proponowane pojęcie obejmuje również opisa-
ne w literaturze przypadki zwane niegdyś histerią i potwierdza, że ich
wspólnym źródłem był uraz psychiczny.
      Wiele z trudnych dotychczas do wytłumaczenia rysów każdego z tych
zaburzeń można lepiej zrozumieć, biorąc pod uwagę historię dziecięcego
urazu. Co ważniejsze, poszkodowani lepiej rozumieją siebie samych. Kiedy
pacjent przekona się, że jego psychiczne trudności wynikają z doznanego
w dzieciństwie urazu, przestaje przypisywać je wrodzonym defektom włas-
nej osobowości. Powstają wówczas możliwości wypracowania nowego syste-
mu wartości i nowej, nie napiętnowanej tożsamości.
137
f

       Zrozumienie roli dziecięcego urazu w rozwoju tych poważnych zabu-
rzeń wzbogaca również każdy aspekt terapii. Znajomość problemu zapew-
nia podstawy do terapeutycznej współpracy, gdzie chory ma szansę za-
akceptować swoje emocjonalne reakcje na wydarzenia z przeszłości przy
równoczesnym uznaniu, że nie są one adekwatne do obecnej sytuacji. Co
więcej, wspólne przepracowanie charakterystycznych trudności pacjenta
w sferze relacji społecznych i wynikające z nich ryzyko ponownego popad-
nięcia w pozycję ofiary stanowi najlepszą gwarancję, że w związku terapeu-
tycznym nie nastąpi mimowolne odegranie pierwotnego urazu.
      Wypowiedzi pacjentów wymownie świadczą o tym, że rozpoznanie
urazu stanowi punkt zwrotny w procesie powrotu do zdrowia. Reprezenta-
tywne będą wyznania trzech osób, mających za sobą długie leczenie psy-
chiatryczne. Każda z nich otrzymywała kolejne błędne diagnozy i przecho-
dziła przez wiele nieudanych terapii, zanim wreszcie odkryła, że źródłem
jej problemów psychicznych był doznany w dzieciństwie uraz. W każdej
wypowiedzi da się odszyfrować kryjący się pod wieloma maskami złożony
syndrom pourazowy.
Pierwsza ofiara, Barbara, stanowi typowy przypadek somatyzacji:
Przeżyłam piekło na ziemi, pozbawiona pomocy lekarza czy farmaceuty. [...]
Nie mogłam złapać tchu, miałam skurcze, kiedy próbowałam coś przełknąć,
serce waliło mi w piersi, twarz drętwiała i dostawałam ataku tańca Świętego
Wita, kiedy kładłam się do łóżka. Cierpiałam na migrenę, a naczynia krwionoś-
ne nad prawym okiem były tak napięte, że nie mogłam zamknąć powieki.
    [Razem z terapeutą] stwierdziliśmy, że doświadczam stanów dysocjacji.
Chociaż przypominają one bardzo wcielanie się w różne osobowości, wiedzia-
łam, że mam tylko jedno „ja". Kiedy po raz pierwszy zbliżyłam się do kosz-
marów z przeszłości, przeżyłam psychiczną śmierć. Pamiętam/że płynęłam na
białej chmurze, w której siedziało wielu ludzi, ale nie potrafiłam rozpoznać twa-
rzy. Potem wyłoniły się dwie ręce, które ścisnęły mnie za pierś i usłyszałam
głos: „Nie wchodź tam".
    Gdybym szukała pomocy, kiedy przyszedł kryzys, myślę, że uznano by
mnie za psychicznie chorą. Rozpoznano by u mnie prawdopodobnie depresję
maniakalną z domieszką schizofrenii, ataków paniki i agorafobii. W owych cza-
sach nie istniały kryteria diagnostyczne pozwalające stwierdzić [złożony] poura-
zowy zespół stresu.55
U drugiej ofiary, Tani, rozpoznano osobowość pogranicza:
Wiem, że teraz inaczej podchodzi się do osób z tą całą osobowością pograni-
cza. Kiedy u mnie to stwierdzili, zaczęli mnie traktować tak, jak byłam traktowa-
na w domu. W momencie, kiedy postawili rozpoznanie, zaczęli zachowywać
się, jak gdyby to, co robię, nie miało żadnego powodu. Całe to leczenie psy-
chiatryczne zaszkodziło mi tak samo, jak wcześniejsze wydarzenia.
138

   Zaprzeczali, że moje doświadczenie było prawdziwe - to bolało mnie naj-
bardziej. W rezultacie nie mogłam już nikomu zaufać. [...] Wiem, że moje
zachowanie było nie do przyjęcia. Ale nie byłam wariatką. Niektórzy ludzie
postępują tak, bo stracili wszelką nadzieję. W końcu trafiłam na paru ludzi,
którzy byli w stanie mnie zaakceptować, chociaż miałam poważne problemy.
Najlepszymi terapeutami okazali się ci, którzy uznali prawdziwość moich do-
świadczeń.56
      Trzecia kobieta to Hope, która przejawia głównie objawy rozszczepio-
nej osobowości:
Dawno temu pewnemu ślicznemu, małemu dzieciakowi przyklejono etykietkę:
schizofrenia paranoidalna. [...] Diagnoza ta okazała się ciężkim brzemieniem.
Łożem Prokrustowym, w którym zawsze świetnie się mieściłam, bo nie potrafi-
łam dorosnąć. [...] Związali mi ręce. Żaden czujny, światły psycholog nie zainte-
resował się moim nudnym przypadkiem. Nie. Diagnozę schizofrenii paranoidal-
nej otrzymałam, kiedy nie byłam jeszcze w stanie spojrzeć uprzejmie w uczciwe
oczy klinicysty i powiedzieć: „Myli się pan. Moje życie było jednym wielkim
smutkiem, ale nie jestem pomylona".
    Te straszne słowa znajdowałam w codziennej owsiance, w fałdach ubrań.
Czułam je w ciężkich spojrzeniach, w rękach, które mimowolnie pchały mnie
w otchłań. Czekały w odwracających się na mój widok głowach, w pytaniach,
które nie padały, w ostrożnych definicjach, upraszczanych i cenzurowanych na
mój użytek. Lata mijały. Oni mówili wciąż to samo. Refren, który mnie tak
prześladował, stał się sposobem życia. Oczekiwania się skurczyły. Przyszłość
nie istniała. A w sercu przez cały czas czaił się wąż.
    I wreszcie sny zaczęły stawać się zrozumiałe. Wspomnienia popłynęły stru-
gą na dźwięk Cichego Głosiku, który brzmiał coraz czyściej i odważniej. Za-
częłam widzieć to, czego nigdy nie powiedziano. Zobaczyłam maskę. Wygląda-
ła jak ja. Zdjęłam ją i ujrzałam grupę skulonych, przerażonych ludzi, którzy
garnęli się do siebie, aby ukryć straszne tajemnice. [...]
   Słowa „schizofrenia paranoidalna" zaczęły się układać, litera po literze, ale
przypominały uczucia, myśli i działania, które krzywdzą dzieci; kłamały, ukrywa-
ły hańbę i potworny strach. Zaczęłam rozumieć, że ta etykietka, diagnoza,
stanowiła piętno, tak jak litera „A", którą Hester Prynne musiała wyhaftować
sobie na piersi. [...] Z biegiem dni i godzin inne słowa wypierały ten znak,
tabliczkę, diagnozę. „Wykorzystywanie dzieci". „Wszystkie te świństwa". „Kobie-
ty i mężczyźni, którzy robią te świństwa". [...]
    Zdjęłam z siebie moją paranoidalna schizofrenię, spakowałam ją ze wszy-
stkimi problemami i wysłałam do Filadelfii.57
    

    
CZĘŚĆ II
Etapy powrotu
do zdrowia



ROZDZIAŁ 7
Uzdrawiający związek
I
stotą doświadczenia urazu psychicznego jest pozbawienie siły i zer-
wanie związków z innymi. Powrót do zdrowia polega więc na tym,
aby ofiara odzyskała siłę i stworzyła nowe związki. Proces ozdro-
wieńczy może przebiegać tylko w kontekście relacji z innymi; nigdy
nie zachodzi w izolacji. Odnawiając kontakty z ludźmi, ofiara ponownie
zdobywa umiejętności, które zostały zniszczone lub zdeformowane przez
traumatyczne doświadczenie. Zalicza się do nich podstawowa zdolność do
obdarzania zaufaniem i intymnością, do zachowania autonomii, podejmo-
wania inicjatywy i zdobycia tożsamości.    Umiejętności  te  pierwotnie
kształtują się w związkach z innymi ludźmi i odtworzenie ich również
wymaga relacji z innymi.
      Podstawowym warunkiem powrotu do zdrowia jest przywrócenie jed-
nostce wiary we własne siły. Sama musi pracować nad poprawą stanu
swojego zdrowia i umieć ją oceniać. Inni mogą oferować jej rady, wsparcie,
pomoc, uczucie i troskę, ale nikt jej nie wyleczy. Niejedna życzliwa próba
pomocy nie odniosła rezultatu, ponieważ nie została spełniona podstawowa
zasada: przywrócenie poczucia siły. Żadna interwencja, która ubezwłasno-
wolnia ofiarę, nie może ułatwić jej wyleczenia, niezależnie od tego, jak
bardzo wydaje się uzasadniona i wskazana. Pewna ofiara kazirodztwa
mówi: „Naprawdę pomogli mi terapeuci, którzy uznali trafność mojego
doświadczenia i pomogli mi kontrolować własne zachowanie, zamiast
próbować kontrolować mnie".3
      Opiekunowie wyszkoleni w medycznym modelu leczenia często mają
trudności z przyswojeniem sobie tej podstawowej zasady i z wprowadze-
143

niem jej w praktyce. W wyjątkowych okolicznościach, kiedy ofiara zupełnie
zrezygnowała z odpowiedzialności za siebie, albo gdy istnieje ryzyko, że
skrzywdzi siebie lub innych, konieczna jest natychmiastowa interwencja
bez względu na to, czy zainteresowany wyrazi zgodę. Ale nawet wówczas
nie należy działać jednostronnie, lecz konsultować się z ofiarą na temat jej
zdania i pozostawić jej wybór wolny na tyle, na ile pozwalają względy
bezpieczeństwa.
      Znaczenie odzyskania przez ofiarę urazu poczucia kontroli zostało
zauważone przez wielu badaczy. Abram Kardiner twierdzi, że terapeuta
powinien odgrywać rolę pomocnika pacjenta i „pomagać mu pomyślnie
ukończyć zadanie, które chory spontanicznie próbuje wykonać", jak
również przywrócić mu „element kontroli".3 Według Martina Symondsa,
który pracował z byłymi zakładnikami, leczenie polega na umożliwieniu
ofierze odzyskania poczucia siły, zredukowaniu izolacji i złagodzeniu po-
czucia bezradności przez zaoferowanie jej szerszego wyboru; Symonds pod-
kreśla też, że ważne jest eliminowanie dynamiki dominacji w podejściu do
chorego.4 Działacze społeczni Evan Stark i Annę Flitcraft, pomagający
maltretowanym kobietom, za cel terapeutyczny stawiają sobie przywróce-
nie im poczucia autonomii i świadomości własnej siły. To pierwsze definiu-
ją jako „poczucie odrębności, elastyczności i samokontroli, wystarczające,
aby określić własne interesy [...] i dokonywać ważnych wyborów"; świado-
mość własnej siły zaś wynika z „wzajemnego wsparcia przy zachowaniu
indywidualnej autonomii".5 Z ich punktu widzenia ta sama kobieta, która
w tradycyjnej klinice medycznej lub psychiatrycznej uważana jest za pa-
cjenta bezradnego i „zaburzonego", może wyglądać i zachowywać się jak
„silna jednostka, która przetrwała najgorsze", jeśli znajdzie się w bezpiecz-
nym środowisku, gdzie jej sposób doświadczenia zostanie uznany za trafny
i gdzie doceni się jej silne strony, zachęcając do ich rozwijania.
      Relacja między ofiarą a terapeutą jest tylko jedną z wielu. W żadnym
wypadku nie jest to jedyny ani nawet najlepszy związek, który wspomaga
proces powrotu do zdrowia. Ofiary urazu często bronią się przed przyję-
ciem pomocy od kogokolwiek, a co dopiero od psychoterapeuty. Wiele osób
cierpiących na pourazowy zespół stresu w końcu jednak szuka pomocy psy-
chiatrycznej. Na przykład badania weteranów walk w Wietnamie dowiod-
ły, że większość byłych żołnierzy z objawami pourazowymi co najmniej je-
den raz po powrocie z wojny zgłaszała się do leczenia z powodu problemów
natury psychicznej.6
      Pod pewnymi względami związek terapeutyczny jest jednak wyjątko-
wy. Po pierwsze, jedynym jego celem jest ułatwienie pacjentowi powrotu do
zdrowia. Aby to osiągnąć, klinicysta staje się sprzymierzeńcem chorego,
oddając mu do dyspozycji swoją wiedzę, umiejętności i doświadczenie. Po
drugie, związek terapeutyczny jest specyficzny z uwagi na zawierany przez
pacjenta i terapeutę kontrakt dotyczący problemu władzy. Chory zgłasza się
144

na leczenie, gdyż potrzebuje pomocy i opieki. Z własnej woli zgadza się więc
na nierówną relację, w której terapeuta ma wyższy status i większe możli-
wości. W nieunikniony sposób w pacjencie odzywają się uczucia związane
z uniwersalnym dziecięcym doświadczeniem zależności od rodzica. Uczucia
te, znane pod nazwą przeniesienia, zwiększają jeszcze nierównowagę sił
w związku terapeutycznym i wystawiają pacjentów na niebezpieczeństwo
wykorzystania. To terapeuta jest odpowiedzialny za to, aby posiadaną
władzę spożytkować jedynie na rzecz ozdrowienia pacjenta, opierając się
wszelkim pokusom jej nadużycia. Gwarancja etycznego postępowania, która
stanowi warunek integralności każdego związku terapeutycznego, jest
szczególnie ważna dla pacjentów, którzy i tak już cierpią z powodu arbitral-
nego i egoistycznego wyzyskiwania władzy przez drugą osobę.
      Nawiązując relację terapeutyczną, klinicysta obiecuje szanować au-
tonomię pacjenta, zachowując bezinteresowność i neutralność. „Bezintere-
sowność" oznacza, że terapeuta wstrzymuje się od wywierania wpływu na
chorego w celu zaspokojenia swych osobistych potrzeb. Pod pojęciem „neu-
tralność" rozumiemy, że klinicysta nie opowiada się po żadnej stronie, jeśli
chodzi o wewnętrzne konflikty pacjenta, ani nie próbuje ingerować w jego
życiowe decyzje. Stale mając na uwadze to, że pacjent sam decyduje o swo-
im życiu, prowadzący nie forsuje własnych planów. Postawa bezinteresow-
ności i neutralności jest ideałem, do którego należy dążyć, choć nigdy nie
da się go osiągnąć w pełni.
      Neutralność w działaniu to nie to samo, co neutralność w znaczeniu
moralnym. Praca z ofiarami urazu wymaga zdecydowanej postawy mo-
ralnej. Terapeuta ma za zadanie stać się świadkiem przestępstwa. Wi-
nien solidaryzować się z ofiarą. Nie polega to na ogłupiającym stwierdze-
niu, że poszkodowany nie jest zdolny do zła; wiąże się raczej z dostrzeże-
niem-podstawowej niesprawiedliwości traumatycznego doświadczenia
i zrozumieniem potrzeby rozwiązania, które pozwoli odbudować pewne
poczucie sprawiedliwości. Zasady te wyrażają się w codziennej praktyce
terapeuty, w języku, którego używa, a przede wszystkim w moralnym zo-
bowiązaniu do mówienia prawdy, bez uników i upiększania. Yael Danie-
li, psycholog zajmująca się byłymi więźniami obozów koncentracyjnych,
zachowuje ową moralną postawę nawet w rutynowym wywiadzie doty-
czącym historii rodziny. Kiedy pacjent mówiąc o krewnych używa słów
„nie żyją", Danieli poprawia, że „zostali zamordowani": „Terapeuci i ba-
dacze pracujący z rodzinami ofiar mają kontakt z jednostkami, którym
nazistowskie szaleństwo zaburzyło normalny cykl pokoleń i etapów ży-
cia. Holocaust odebrał im też — i nadal odbiera — naturalną, indywidual-
ną śmierć [...], a co za tym idzie, normalną żałobę. Używanie słowa
śmierć, aby opisać los krewnych, przyjaciół i całych społeczności, wygląda
na obronę przed uświadomieniem sobie morderstwa, będącego codzienno-
ścią holocaustu".7
145

       Przed terapeutą stoją zadania natury zarówno intelektualnej, jak
i relacyjnej: pobudzenie pacjenta do wglądu i zbudowania empatycznych
związków. Kardiner zauważa, że „terapia powinna się zawsze koncentro-
wać na oświeceniu pacjenta", jeśli chodzi o naturę i znaczenie jego sym-
ptomów, ale jednocześnie „postawa lekarza zajmującego się takimi przy-
padkami odpowiada postawie opiekuńczego rodzica. Musi on pomóc pa-
cjentowi uzyskać kontakt ze światem zewnętrznym, czego nie można osiąg-
nąć przy powierzchownym, aptekarskim podejściu".8 Podobne spostrzeże-
nia poczynił psychoanalityk Otto Kernberg, który leczył pacjentów z osobo-
wością pogranicza: „Empatyczna postawa terapeuty, wynikająca ze zrozu-
mienia własnych emocji oraz z czasowej identyfikacji z pacjentem i z troski
o niego, ma wiele wspólnego z empatią „dostatecznie dobrej matki". [...]
Istnieje jednak również całkowicie racjonalny, poznawczy, niemal ascetycz-
ny aspekt relacji terapeutycznej, który nadaje temu związkowi zupełnie
odmienną jakość".9
      Terapeutyczne przymierze nie pojawia się samo z siebie; stanowi
efekt wielkiego wysiłku pacjenta i klinicysty. Proces leczenia wymaga
współpracy obu stron, które muszą być przekonane o wartości i skuteczno-
ści raczej perswazji niż przymusu; sugestii, a nie siły; wzajemności, a nie
autorytarnej kontroli. Właśnie to przekonanie najbardziej ucierpiało pod-
czas traumatycznego doświadczenia. Uraz niweczy zdolność pacjenta do
wchodzenia w związki oparte na zaufaniu; ma ponadto pośredni, ale potęż-
ny wpływ na terapeutę. W rezultacie i pacjent, i klinicysta będą prawdopo-
dobnie mieli trudności ze stworzeniem terapeutycznego przymierza. Pro-
blemy te należy od początku rozumieć i przewidywać.
       
Traumatyczne przeniesienie
Pacjenci cierpiący na objawy pourazowe dokonują w relacji z terapeutą
charakterystycznego przeniesienia. Przeżyte przerażenie zniekształciło ich
uczuciowe reagowanie na każdą osobę występującą w pozycji autorytetu.
Z tego powodu reakcje traumatycznego przeniesienia cechują się intensyw-
nością i brakiem dystansu, których nie da się porównać z uczuciami wy-
stępującymi w zwykłym doświadczeniu terapeutycznym. Jak to ujął Kern-
berg, „pacjent zachowuje się tak, jak gdyby jego życie zależało od tego, czy
uda mu się zachować kontrolę nad terapeutą".10 W klasycznych pracach na
temat leczenia pacjentów z osobowością pogranicza, pisanych na długo
przedtem, zanim zostało poznane traumatyczne podłoże tego zaburzenia,
znaleźć można kilka nadzwyczaj celnych obserwacji dotyczących przebiegu
traumatycznego przeniesienia. Autorzy wspominają o destruktywnej sile
146

i

notorycznie zakłócającej relację między terapeutą a pacjentem. Siłę tę, tra-
dycyjnie tłumaczoną wrodzoną agresją chorego, można dziś interpretować
jako skutek przemocy doznanej ze strony prześladowcy. Psychiatra Eric
Lister uważa, że u pacjentów z urazem przeniesienie nie jest odbiciem zwy-
kłego związku dwóch osób, lecz raczej triady: „Przerażenie może budzić
fakt, że pacjent i terapeuta spotykają się w obecności jeszcze jednej osoby.
Tym trzecim jest prześladowca, który [...] żądał milczenia i którego zakaz
jest obecnie łamany".11
      Traumatyczne przeniesienie dotyczy nie tylko przerażenia, lecz także
uczucia bezradności. W momencie urazu ofiara jest zupełnie bezsilna. Nie-
zdolna do obrony, woła o pomoc, ale nikt się nie pojawia. Czuje się całkowi-
cie porzucona. Wspomnienie tego przeżycia zatruwa wszystkie nawiązywa-
ne później związki. Im silniejsze jest emocjonalne przekonanie ofiary
o własnej bezradności i opuszczeniu, tym rozpaczliwiej potrzebuje wszech-
mocnego wybawcy. Często narzuca tę rolę terapeucie. Może rozwinąć wo-
bec niego skrajnie wyidealizowane oczekiwania. Idealizacja klinicysty
w wyobraźni pacjenta chroni go przed ponownym przeżyciem urazu. Pod-
czas pewnej udanej terapii pacjent i prowadzący wspólnie zrozumieli, jak
przerażające jest owo pragnienie wybawcy: „Terapeuta zauważył: „To okro-
pne, jeżeli człowiek tak kogoś potrzebuje i nie jest w stanie go kontrolo-
wać". Pacjent był poruszony i kontynuował tę myśl: „To przerażające, bo
możesz mnie zabić jednym swoim słowem [...] albo obojętnością czy porzu-
ceniem". Terapeuta dodał: „Oboje rozumiemy, dlaczego chcesz, żebym był
doskonały".12
      Kiedy okaże się, że terapeuta nie dorasta do tych wyidealizowanych
oczekiwań - a prędzej czy później "musi do tego dojść - pacjent często
wpada w furię. Ponieważ ma wrażenie, że od wybawcy zależy jego życie,
nie może sobie pozwolić na tolerancję; nie ma tu miejsca na zwykłe ludzkie
błędy. Bezradny, rozpaczliwy gniew ofiary urazu, skierowany przeciwko
ratownikowi, który choć na chwilę wypadł ze swojej roli, ilustruje przypa-
dek weterana wojny w Wietnamie, Tima 0'Briena:
Zżerała mnie żądza odwetu. Bywało, że przez całą noc piłem. Przypominałem
sobie, jak zostałem postrzelony, i wołałem sanitariusza, a potem czekałem
i czekałem, i czekałem, raz zemdlałem, potem odzyskałem przytomność i dalej
krzyczałem; przypominałem sobie, jak krzyk sprawiał mi jeszcze większy ból
i jak czułem własny smród, smród potu i strachu, i niezdarne paluchy Bobby'e-
go Jorgensona, który wreszcie się mną zajął. Przeżywałem to wciąż od nowa,
każdy szczegół. [...] Chciałem wrzasnąć: „Ty palancie, trafili mnie - i umieram",
ale mogłem wydusić z siebie tylko słaby skrzek. Przypominałem to sobie, i szpi-
tal, i pielęgniarki. Przypominałem sobie nawet wściekłość. Ale nie umiałem już
jej poczuć. W końcu czułem już tylko chłód w piersiach. Po pierwsze: facet
o mało mnie nie wykończył. Po drugie: musi za to zapłacić.13
147

       Opowieść ta świadczy nie tylko o bezradnej złości ofiary, której za-
graża śmierć, lecz także o przesunięciu tego gniewu ze sprawcy na opieku-
na. O'Brien czuje, że to sanitariusz, nie wróg, „o mało go nie wykończył".
Jego wściekłość jest pogłębiana przez poczucie upokorzenia i wstydu. Choć
rozpaczliwie potrzebuje pomocy, nie chce, aby go oglądano w tak poniżają-
cym stanie. Leżąc w szpitalu, obmyśla plan zemsty — nie na wrogu, lecz na
nieumiejętnym sanitariuszu. Wiele ofiar urazu odczuwa tego typu gniew
wobec tych, którzy próbują im pomóc, i snuje podobne fantazje o zemście.
Pacjenci wyobrażają sobie, że skazują terapeutę, który ich rozczarował, na
takie samo przerażenie, bezradność i wstyd, jakich sami doświadczyli.
      Chociaż ofiara urazu czuje silną potrzebę polegania na uczciwości
i kompetencji terapeuty, nie potrafi mu zawierzyć, gdyż jej zdolność do
zaufania została upośledzona na skutek traumatycznego wydarzenia.
W innych związkach terapeutycznych można zakładać, że pacjent od po-
czątku obdarza prowadzącego pewną dozą zaufania; ale nie należy się tego
spodziewać w wypadku osób z pourazowym zespołem stresu.14 Ofiara roz-
poczyna terapię trawiona wszelkiego rodzaju wątpliwościami i podejrze-
niami. Na ogół przyjmuje, że terapeuta nie umie albo nie chce jej pomóc.
Zanim nie przekona się w praktyce, nie wierzy, że klinicysta może wysłu-
chać prawdziwej historii jej urazu. Weteran wojenny nie zaufa terapeucie,
dopóki się nie przekona, że potrafi on znieść szczegóły opowieści o wojnie.15
Ofiary gwałtu, zakładnicy, więźniowie polityczni, maltretowane kobiety
i ludzie, którzy przeżyli hitlerowskie obozy zagłady — wszyscy oni powąt-
piewają w to, że klinicysta jest zdolny do słuchania. Pewna ofiara kaziro-
dztwa powiedziała: „Ci terapeuci gadają, jak gdyby mieli na wszystko od-
powiedź, ale odwracają się od prawdziwych, parszywych problemów".
      Jednocześnie jednak ofiara nie wierzy w szczerość intencji terapeuty,
który nie odwraca się od jej problemów. Może mu przypisywać wiele z mo-
tywów prześladowcy, posądzając o chęć wykorzystania lub niezdrową cie-
kawość.16 Jeśli uraz powtarzał się przez dłuższy czas, bardzo trudno jest
rozproszyć obawy pacjenta podejrzewającego terapeutę o perwersję lub złą
wolę. U ofiar chronicznego urazu, cierpiących na złożony syndrom pourazo-
wy, występują również złożone reakcje przeniesienia. Długotrwały związek
z prześladowcą zmienił styl relacji społecznych pacjenta i teraz nie tylko
boi się on, że ponownie zostanie ofiarą, lecz i wydaje się niezdolny do
obrony przed tą ewentualnością, a nawet pozornie ją prowokuje. Dynamika
dominacji i podporządkowania rządzi wszystkimi kolejnymi związkami,
dotyczy więc także relacji z terapeutą.
      Ofiary chronicznego urazu są skrajnie wyczulone na komunikaty
nieświadome i niewerbalne. Przyzwyczaiły się przez długi czas odczytywać
emocje i myśli prześladowcy, a teraz przenoszą tę umiejętność na związek
terapeutyczny. Kernberg pisze, że pacjenci z osobowością pogranicza mają
„niezwykłą" umiejętność odczytywania intencji terapeuty i reagowania
148

zgodnie z jego wrażliwością.17 Emmanuel Tanay zaobserwował „wrażli-
wość i intensywność postrzegania" u ofiar nazizmu, komentując, że „waha-
nia w koncentracji uwagi terapeuty są skwapliwie i z patologiczną nad-
wrażliwością przez tych pacjentów wychwytywane".18
      Chory drobiazgowo analizuje każde słowo i gest terapeuty, próbując
zabezpieczyć się przed wciąż oczekiwaną wrogością. Ponieważ nie wierzy
w dobre intencje prowadzącego, ustawicznie błędnie interpretuje jego mo-
tywy i postępowanie, co może w końcu doprowadzić klinicystę do niepożą-
danej reakcji. Istnieje ryzyko, że terapeuta wciągnięty w dynamikę domi-
nacji i podporządkowania mimowolnie odegra niektóre aspekty patologicz-
nego związku. Dynamika ta, najbardziej dogłębnie badana u pacjentów
z osobowością pogranicza, tłumaczona była ich mechanizmem obronnym
„projekcyjnej identyfikacji". W tego typu interakcji znowu mamy do czynie-
nia z niewidzialną obecnością prześladowcy. Po odkryciu pierwotnego ura-
zu terapeuta czasami zauważa niezwykłe podobieństwo między traumaty-
czną sytuacją a jej repliką w warunkach terapii. Frank Putnam opisuje to
zjawisko na przykładzie pacjentki z rozszczepioną osobowością: „W dzieciń-
stwie pacjentka była wielokrotnie wiązana i zmuszana do stosunku oralne-
go z ojcem. W trakcie ostatniej hospitalizacji wykazywała silne tendencje
samobójcze i anorektyczne. Personel szpitala próbował karmić ją przez
sondę nosowo-żołądkową, ale pacjentka stale jej się pozbywała. W konse-
kwencji pracownicy poczuli się zmuszeni do związania jej pasami. Tak oto
przywiązano ją do łóżka i wepchnięto w gardło rurę, wszystko to pod ha-
słem ratowania życia. Kiedy wszystkim stronom uświadomiono podobień-
stwo tych „terapeutycznych" interwencji do wcześniejszego nadużycia, kar-
mienie na siłę przestało być potrzebne".19
      Odgrywanie związku z prześladowcą jest najbardziej ewidentne
w przeniesieniu seksualnym, dokonywanym czasem przez osoby, które
w dzieciństwie były przez dłuższy czas wykorzystywane seksualnie. Pacjent
może założyć, że jedyną wartością, którą przedstawia dla drugiej osoby
- zwłaszcza obdarzonej władzą-jest jego przydatność jako obiektu seksual-
nego. Pewien terapeuta opisuje ostatnią sesję długiej i udanej terapii ofiary
kazirodztwa, u której rozpoznano osobowość pogranicza: „Pacjentka czuła
się teraz już jak dorosła córka; niemniej jednak czuła, że skoro nie miała ze
mną romansu, widocznie nie jest dostatecznie pociągająca. Na ostatniej
sesji zastanawiała się, czy naprawdę dowiem się, jak bardzo jest zadowolo-
na z terapii, jeśli tylko mi podziękuje i nie zrobi nic ponadto. W drzwiach
zdała sobie sprawę z tego, że być może wystarczy wyrazić wdzięczność sło-
wami. Było to siedem lat po naszym pierwszym spotkaniu".20
      Czasami pacjenci całkiem bezpośrednio okazują pragnienie nawiąza-
nia relacji seksualnej. Niektórzy właściwie żądają takiego związku, gdyż
jest to dla nich jedyny przekonujący dowód zainteresowania terapeuty.
Nawet jednak te osoby boją się seksualnego związku, który miałby być
149

m

odegrany w terapii; takie powtórzenie traumatycznej sytuacji utwierdziło-
by je w przekonaniu, że wszystkie relacje międzyludzkie są nieuczciwe.
      Traumatyczne przeniesienie u pacjentów z rozszczepieniem osobowo-
ści jest bardzo skomplikowane. Reakcja przeniesienia bywa wysoce podzie-
lona: różne osobowości reprezentują różne jej fragmenty. Putnam sugeruje,
że terapeuci pracujący z tymi osobami powinni rutynowo przygotowywać
się na intensywną wrogość i przeniesienie seksualne.21 Nawet u pa-
cjentów, którzy nie wykazują tak potężnych zdolności dysocjacji, przenie-
sienie bywa zdezorganizowane, podzielone i podatne na częste oscylacje,
typowe dla pourazowego zespołu stresu. Emocjonalne perturbacje związku
terapeutycznego są zatem z konieczności nieprzewidywalne i zbijają z tro-
pu tak pacjenta, jak i terapeutę.
Traumatyczne przeciwprzeniesienie
Uraz jest zaraźliwy. Terapeuta, który staje się świadkiem nieszczęścia lub
przemocy, czasami emocjonalnie nie daje sobie rady. Doświadcza na mniej-
szą skalę tego samego przerażenia, wściekłości i rozpaczy, co pacjent. Zja-
wisko to znane jest jako „traumatyczne przeciwprzeniesienie" lub „uraz
zastępczy".22 Bywa, że klinicysta sam zaczyna wykazywać objawy pourazo-
we. Wysłuchanie historii urazu pacjenta powoduje, że w terapeucie odży-
wają wszystkie osobiste traumatyczne doświadczenia z przeszłości. Czasa-
mi w jego marzenia na jawie lub sny wdzierają się obrazy związane z opo-
wieścią pacjenta. Pewien terapeuta zaczął śnić te same groteskowe
koszmary, co jego pacjent, trzydziestopięcioletni Arthur, który w dzieciń-
stwie był maltretowany przez sadystycznego ojca:
Arthur zwierzył się terapeucie, że nadal boi się ojca, choć od jego śmierci
minęło już dziesięć lat. Miał wrażenie, że ojciec go obserwuje i jest w stanie
kontrolować go zza grobu. Wierzył, że jedynym sposobem wyzwolenia się spod
demonicznej władzy ojca jest odkopanie ciała i przebicie serca osinowym koł-
kiem. Terapeuta zaczął mieć sugestywne koszmary, w których ojciec Artura
wchodził do jego pokoju jako gnijący, wykopany trup.
      Zaangażowanie się w pracę z pacjentem niesie zatem ze sobą pewne
ryzyko dla zdrowia psychicznego samego terapeuty. Jeżeli reakcje przeciw-
przeniesienia nie zostaną zrozumiane i włączone do leczenia, stwarzają
również zagrożenie dla ciągłości przymierza terapeutycznego i zwiększają
prawdopodobieństwo konfliktu z kolegami po fachu. Klinicysta pracujący
z ofiarami urazu musi dysponować stałym systemem wsparcia, który po-
może mu poradzić sobie z tymi intensywnymi reakcjami. Podobnie jak ża-
150

den poszkodowany nie może sam wrócić do zdrowia, tak i żaden terapeuta
nie może sam pracować z ofiarami urazu.
      Traumatyczne przeciwprzeniesienie składa się z całej gamy emocjo-
nalnych reakcji terapeuty na pacjenta oraz na samo traumatyczne wyda-
rzenie. Obserwując terapeutów pracujących z ofiarami holocaustu, Danieli
stwierdziła niemal bezosobową jednolitość odpowiedzi emocjonalnych, co
doprowadziło ją do przekonania, że to sam holocaust, a nie indywidualna
osobowość terapeuty lub pacjenta, jest pierwotnym źródłem tych reakcji.23
Interpretacja ta uwzględnia „niewidzialną obecność" prześladowcy w rela-
cji między pacjentem a terapeutą i szuka przyczyn przeciwprzeniesienia
- tak jak i przeniesienia - poza prostym związkiem dwóch osób.
      Terapeuta pracujący z ofiarą urazu nie tylko cierpi na zastępcze
objawy pourazowe; musi również zmagać się z tymi samymi zaburzenia-
mi w sferze relacji społecznych. U człowieka, który ciągle słucha opowia-
dań o ludzkiej brutalności i okrucieństwie, naturalną koleją rzeczy zosta-
je zachwiana podstawowa wiara. W klinicyście rośnie też poczucie osobi-
stej wrażliwości na ból. Może zacząć obawiać się innych ludzi i okazywać
nieufność nawet w bliskich związkach. Czasami staje się bardziej cynicz-
ny, jeżeli chodzi o motywy bliźnich i pesymistycznie zapatruje się na lu-
dzką naturę.24
      Terapeuta podziela również doświadczane przez pacjenta poczucie
bezradności. W konsekwencji może nie doceniać własnej wiedzy i umiejęt-
ności albo przestać dostrzegać silne strony i zasoby pacjenta. Dźwigając
brzemię przejętej bezradności, terapeuta traci czasem wiarę w potęgę
związku psychoterapeutycznego. Nierzadko zdarza się, że klinicysta z dłu-
goletnią praktyką w konfrontacji z ofiarą urazu nagle traci nadzieję i czuje
się niekompetentny. Putnam pisze, że doświadczeni terapeuci czują się
onieśmieleni i „odarci z umiejętności zawodowych", kiedy mają do czynie-
nia z pacjentem z rozszczepieniem osobowości.25 Podobne uczucia ogarnia-
ją ludzi, którzy pracują z ofiarami skrajnej przemocy i represji politycz-
nych.26 Przypadek Irenę, ofiary zastraszania na tle seksualnym, stanowi
przykład chwilowego impasu w trakcie terapii na skutek utraty wiary
w siebie, której doświadczył prowadzący:
Dwudziestopięcioletnia Irenę zgłosiła się na leczenie z powodu zespołu poura-
zowego z wyraźną nadpobudliwością, objawami wtargnięcia i poważnego za-
wężenia. Niegdyś towarzyska, obecnie wycofała się z większości zajęć i stała
się więźniem we własnym domu. Rok wcześniej nowo poznany chłopak usiło-
wał zgwałcić ją podczas randki; od tamtego czasu wydzwaniał do niej nocami,
zamęczając groźbami i wulgarnymi propozycjami. Ponadto śledził dziewczynę
i obserwował jej dom; podejrzewała też, że zabił jej kota. Była na policji, ale
odniosła wrażenie, że nikt nie zainteresował się jej problemami, ponieważ „tak
naprawdę nic się nie stało".
151

    Terapeuta utożsamił się z frustracją i bezradnością pacjentki. Zwątpiwszy
w efektywność psychoterapii, zaczął zamiast tego dawać Irenę praktyczne ra-
dy. Zrezygnowana dziewczyna odrzucała wszystkie jego sugestie, podobnie jak
wcześniej kwestionowała rady przyjaciół, rodziny i policji. Była pewna, że prze-
śladowca pokona wszystkie próby obrony. Terapia również nie stanowiła pomo-
cy; objawy pacjentki nasiliły się i Irenę zaczęła miewać myśli samobójcze.
    Omawiając ten przypadek podczas superwizji, terapeuta zdał sobie sprawę,
że zdominowało go takie samo poczucie bezradności, jakiego doświadczała
Irenę. W rezultacie stracił wiarę w użyteczność swojej podstawowej umiejętno-
ści - słuchania. Na następnej sesji zapytał pacjentkę, czy opowiedziała komuś
o wszystkim, co jej się przydarzyło. Irenę odparła, że nikt nie chciał o tym
słuchać; każdy chciał po prostu, żeby się wzięła w garść i wróciła do normalne-
go życia. Terapeuta stwierdził, że Irenę musi czuć się bardzo samotna i zapytał,
czy w jej odczuciu on też nie zasługuje na zaufanie. Pacjentka wybuchnęła
płaczem. Rzeczywiście miała wrażenie, że terapeuta nie chce jej wysłuchać.
    Po kolejnych sesjach, w miarę jak Irenę opowiadała swoją historię, jej obja-
wy stopniowo zaczęły zanikać. Zaczęła podejmować bardziej konkretne kroki
w celu chronienia swojej osoby - mobilizowała przyjaciół i rodzinę, jak również
postarała się skuteczniej uzyskać pomoc ze strony policji. Chociaż omawiała te
nowe strategie z terapeutą, wypływały one z jej inicjatywy.
      Aby bronić się przed nieznośnym poczuciem bezradności, niektórzy
terapeuci próbują zająć pozycję „wybawiciela". Coraz bardziej wchodzą
w rolę obrońcy pacjenta. Takie postępowanie sugeruje, że pacjent nie jest
zdolny do tego, aby działać samodzielnie. Im bardziej terapeuta akceptuje
założenie, że ofiara jest bezsilna, tym bardziej utrwala traumatyczne prze-
niesienie i osłabia pacjenta.
      Niejeden inteligentny i doświadczony klinicysta, zazwyczaj skrupu-
latnie przestrzegający zachowywania granic w związku terapeutycznym,
nagle stwierdza, że pod presją traumatycznego przeniesienia i przeciw-
przeniesienia naruszył równowagę w relacji z pacjentem i przyjął rolę wy-
bawiciela. Może na przykład poczuć się zobowiązany do przekraczania
limitów czasowych spotkań terapeutycznych lub pozwalać na częste „awa-
ryjne" kontakty poza sesjami. W pewnym momencie przekonuje się, że
odbiera telefony od pacjenta w środku nocy, podczas weekendów, a nawet
w czasie urlopu. Takie wyjątkowe traktowanie chorego rzadko przynosi
pozytywne rezultaty; przeciwnie, im bardziej bezradny, zależny i niekom-
petentny czuje się pacjent, tym na ogół silniejsze wykazuje objawy.
      Jak można się spodziewać, podejmowane przez terapeutę próby obro-
ny przed uczuciem bezradności prowadzą do przyjęcia postawy osoby waż-
nej, wyjątkowej i wszechpotężnej. Jeżeli skłonność ta nie zostanie poddana
analizie i kontroli, ogromnie wzrosną szansę wypaczenia związku terapeu-
tycznego. Wszelkiego rodzaju pogwałcenie granic, łącznie z nawiązaniem
152

1

stosunków intymnych, jest często racjonalizowane i usprawiedliwiane od-
czuwaną przez pacjenta rozpaczliwą potrzebą opieki oraz wyjątkowymi
właściwościami terapeuty. Pracujący z ofiarami holocaustu Henry Krystal
twierdzi, że „pokusa [terapeuty], aby odgrywać Boga, jest tyleż powszech-
na, co fatalna w skutkach".27 Psychoanalitycy John Maltsberger i Dan Bu-
ie formułują podobne ostrzeżenie: „Trzy najczęstsze narcystyczne pułapki
to aspiracje do tego, by wszystkich uleczyć, wszystko wiedzieć i wszystkich
kochać. Ponieważ dary te są dla współczesnego psychoterapeuty nie bar-
dziej dostępne, niż były dla Fausta, tendencja taka, o ile nie zostanie prze-
pracowana, [...] naraża [terapeutę] na przeżywanie faustowskiej bezsilno-
ści i zniechęcenia oraz skłania go do odwoływania się do działań magicz-
nych lub destrukcyjnych".28
      Poza utożsamianiem się z bezradnością ofiary, terapeuta identyfiku-
je się z jej gniewem. Złość terapeuty może przybierać różne formy: od nie-
artykułowanej furii, poprzez rozmaite stopnie frustracji i poirytowania po
abstrakcyjne „święte oburzenie". Bywa, że gniew ten jest kierowany nie
tylko na prześladowcę, lecz także na świadków, którzy pozostali bierni, na
kolegów po fachu, którzy nic nie rozumieją, i ogólnie na całe społeczeństwo.
Przez empatyczną identyfikację terapeuta czasami uświadamia sobie bez-
miar gniewu pacjenta i zaczyna się go bać. W tym wypadku reakcja prze-
niesienia - jeśli nie zostanie zanalizowana — również prowadzi do działań,
które osłabiają ofiarę. Z jednej strony, prowadzący może „odebrać pacjento-
wi jego złość", z drugiej zaś — stać się zbyt uległy wobec jego gniewnych
reakcji. Skutki przyjęcia przez terapeutę ugodowej postawy ilustruje przy-
padek Kelly, ofiary wczesnodziecięcego nadużycia:
Kelly, czterdziestoletnia kobieta, mająca za sobą wiele burzliwych związków
i nieudanych terapii, rozpoczęła leczenie pod hasłem „wydobycia własnej zło-
ści". Przekonała terapeutkę, że tylko bezwarunkowa akceptacja jej gniewu po-
zwoli zbudować związek oparty na zaufaniu. Sesja po sesji, Kelly wymyślała
terapeutce, która czuła się onieśmielona i nie potrafiła ustanowić granic. Za-
miast rozwinąć zaufanie, Kelly zaczęła postrzegać prowadzącą jako nieudolną
i niekompetentną. Narzekała, że terapeutka zachowuje się dokładnie tak, jak jej
matka, która bezradnie tolerowała przemoc ojca wobec rodziny.
      Terapeuta może też utożsamiać się z pacjentem w doświadczaniu
głębokiego smutku. Czasami czuje, jak gdyby sam przechodził żałobę. Leo-
nard Shengold pisze o „via dolorosa" pracy z ofiarami urazu.29 Klinicyści
zajmujący się byłymi więźniami obozów koncentracyjnych relacjonują, że
są „pogrążeni w żalu" lub „toną w rozpaczy".30 Jeżeli terapeuta nie będzie
dysponował odpowiednim wsparciem, które pomoże mu znieść ten smutek,
nie będzie mógł wypełnić swej obietnicy, że wysłucha pacjenta — po prostu
wycofa się emocjonalnie ze związku terapeutycznego. Psychiatra Richard
153

])
4

Mollica opisuje, jak personel Kliniki Uchodźców z Indochin niemal poddał
się rozpaczy pacjentów: „W ciągu pierwszego roku głównym celem terapeu-
tycznym było poradzenie sobie z doświadczanym przez naszych pacjentów
uczuciem beznadziei. Przekonaliśmy się, że brak nadziei jest niezwykle
zaraźliwy". Sytuacja poprawiła się, kiedy pracownicy zdali sobie sprawę
z tego, że historie pacjentów mają na nich zbyt wielki wpływ: „W miarę jak
rosło nasze doświadczenie, pomiędzy nami a pacjentami zaczęła nawiązy-
wać się nić sympatii i zaufania. Grobowa atmosfera przestała wreszcie
nam ciążyć — nie tylko dlatego, że zauważyliśmy poprawę u niektórych
pacjentów, lecz także wtedy, gdy zorientowaliśmy się, że chorzy zarażają
nas swoim poczuciem bezradności".31
      Emocjonalne identyfikowanie się z doświadczeniem ofiary nie wyczer-
puje zakresu traumatycznego przeciwprzeniesienia dokonywanego przez te-
rapeutę. Przyjmując rolę świadka, klinicysta zostaje uwikłany w konflikt
między ofiarą a prześladowcą. Zaczyna się utożsamiać nie tylko z uczuciami
poszkodowanego, lecz i z emocjami sprawcy nadużycia. Uczucia wynikające
z utożsamiania się z ofiarą bywają dla prowadzącego bardzo bolesne; nato-
miast identyfikacja z prześladowcą może wywołać przerażenie, ponieważ
podważa tożsamość terapeuty jako osoby opiekuńczej. Sarah Haley, pracow-
nik społeczny, opisuje swój kontakt z weteranami wojennymi: „Na początku
leczenia terapeuta powinien przede wszystkim skonfrontować się ze swoimi
własnymi sadystycznymi uczuciami, nie tylko w odniesieniu do pacjenta,
lecz również z tymi, które mógłby przeżywać potencjalnie. Prowadzący musi
brać pod uwagę możliwość, że w warunkach skrajnego stresu fizycznego
i psychicznego on także mógłby mordować?.32
      Identyfikacja z prześladowcą może przybierać rozmaite formy. Cza-
sami terapeuta odkrywa, że bardzo sceptycznie ustosunkowuje się do opo-
wiadania ofiary albo zaczyna minimalizować czy racjonalizować jej maltre-
towanie. Może też odczuwać wstręt i niesmak, słysząc o zachowaniu po-
szkodowanego, lub staje się surowym sędzią, jeśli pacjent nie dorasta do
jakiegoś wyidealizowanego pojęcia o tym, jak powinna postępować „porząd-
na" ofiara. Bywa, że gardzi bezradnością pacjenta albo czuje paranoidalny
strach przed jego chęcią odwetu. W niektórych momentach może szczerze
nienawidzić ofiary i pragnie się jej pozbyć. Zdarza się także, że doświadcza
niezdrowej ciekawości podglądacza, fascynacji, a nawet podniecenia seksu-
alnego. Przeciwprzeniesienie o zabarwieniu seksualnym nie należy do
rzadkości, szczególnie jeśli terapeuta-mężczyzna zajmuje się pacjentką,
która była obiektem seksualnej przemocy.33 Krystal zauważa, że kontakt
z ofiarą urazu zmusza terapeutę do zmierzenia się z własną zdolnością do
czynienia zła: „Jeśli człowiek nie może pogodzić się z jakąś swoją cechą,
jest zmuszony tępić/ją u innych. Dlatego też przyjacielska, pełna współczu-
cia postawa, która wydaje się najbardziej pomocna, bywa zastąpiona przez
gniew, wstręt, pogardę, litość lub wstyd. Prowadzący, który wyładowuje
154

swoją złość [...], zdradza symptomy własnych trudności - swojej depresji
albo potrzeby nadmiernego pobłażania czy uwodzenia pacjenta. To, o czym
mówię, jest oczywiście powszechnie wiadome, ale pracując z ofiarami po-
ważnego urazu, musimy zwrócić na ten problem szczególną uwagę [...]
z powodu wyjątkowej siły oddziaływania historii ich nieszczęść".34
      Reakcje emocjonalne terapeuty dotyczą nie tylko identyfikowania się
z ofiarą i prześladowcą; bywa, że klinicysta przyjmuje rolę obojętnego ob-
serwatora. Najbardziej przejmującą i powszechną z typowych dla tej roli
reakcji jest „poczucie winy świadka", analogiczne do odczuwanego przez
pacjenta „poczucia winy ofiary". Na przykład u terapeutów pracujących
z byłymi więźniami obozów zagłady poczucie winy jest najbardziej po-
wszechną reakcją przeciwprzeniesienia.35 Klinicysta po prostu czuje się
winny, że ominęło go cierpienie, które musiał znosić pacjent. W rezultacie
bywa, że trudno mu się cieszyć ze zwykłych przyjemności prywatnego ży-
cia. Ponadto może mu się wydawać, że jego działania są błędne lub nieade-
kwatne. Potępia siebie wówczas surowo za brak powołania do zawodu lub
zbyt małe zaangażowanie społeczne i nabiera przekonania, że tylko bez-
graniczne oddanie może zrekompensować jego niedostatki.
      Jeżeli odczuwane przez terapeutę „poczucie winy świadka" nie zosta-
nie zrozumiane i odpowiednio przepracowane, istnieje ryzyko, że zignoruje
on własne interesy. Bywa, że bierze na siebie zbyt wielką osobistą odpowie-
dzialność za życie ofiary urazu, a tym samym przyjmuje postawę opiekuna
i osłabia pacjenta. Nadmierne poczucie odpowiedzialności rozciąga się cza-
sem również na środowisko zawodowe, co na dłuższą metę grozi „wypale-
niem się".
      Prowadzący może też czuć się winny, że w trakcie terapii zmusza
pacjenta do ponownego przeżywania cierpienia związanego z urazem. Psy-
chiatra Eugene Bliss porównuje leczenie osób z rozszczepioną osobowością
do „operacji bez znieczulenia".36 W konsekwencji klinicysta wzbrania się
przed badaniem traumatycznych wydarzeń, nawet wtedy, gdy pacjent jest
już do tego gotowy.
      Pracując z pacjentami cierpiącymi na złożony zespół pourazowy, nale-
ży spodziewać się dodatkowych komplikacji z przeciwprzeniesieniem. Szcze-
gólnie w wypadku osób, które w dzieciństwie doświadczyły długotrwałego,
powtarzającego się maltretowania, klinicysta powinien początkowo ustosun-
kowywać się bardziej do zaburzonego stylu relacji społecznych ofiary niż do
samego urazu. Pacjent może zresztą nie uświadamiać sobie związku między
obecnymi trudnościami a przeżyciami z dzieciństwa; zbyt często też zależ-
ność ta umyka świadomości terapeuty. W tym miejscu znów odwołać się mo-
żna do klasycznej literatury na temat osobowości pogranicza, w której odnaj-
dujemy niezwykle subtelne analizy tego złożonego przeciwprzeniesienia.
      Objawy pacjenta wskazują na istnienie nie dających się opowiedzieć
tajemnic, a jednocześnie odwracają od nich uwagę. Pierwszym sygnałem, że
155

być może mamy do czynienia z ofiarą urazu, bywa często szczególna reakcja
przeciwprzeniesienia ze strony terapeuty. W związku z objawami pacjenta
klinicysta odczuwa wewnętrzny zamęt wykorzystywanego dziecka. Gwał-
towne fluktuacje myśli pacjenta wywołują u terapeuty poczucie nierealno-
ści. Jean Goodwin opisuje wynikające z przeciwprzeniesienia uczucie „egzy-
stencjalnej paniki", które towarzyszy pracy z ofiarami brutalnego maltreto-
wania w dzieciństwie.37 Prowadzący terapię takich pacjentów często mówią
0	niesamowitych, groteskowych czy dziwacznych wyobrażeniach, snach
1	fantazjach. Niekiedy sami doświadczają niezwykłych przeżyć związanych
z dysocjacją, takich jak odrętwienie i zaburzenia percepcji, jak również
depersonalizacja, oderwanie od rzeczywistości i wrażenie cudzej ingerencji
we własną świadomość. Bywa, że prowadzący dokonuje dysocjacji razem
z pacjentem, tak jak to się zdarzyło podczas terapii Trishy, szesnastoletniej
uciekinierki z domu, u której podejrzewano — choć nie udało się tego udo-
wodnić — historię poważnego maltretowania w dzieciństwie:
Na pierwszym spotkaniu z Trishą terapeutka nagle doznała wrażenia, że opu-
szcza swoje ciało. Poczuła się tak, jak gdyby patrzyła tuż spod sufitu w dół, na
siebie i Trishę. Nigdy przedtem nic podobnego jej się nie przydarzyło. Ukrad-
kiem wbiła paznokcie w dłonie i wparła stopy w podłogę, aby „poczuć grunt pod
nogami".
      Prowadzący może też poczuć się całkowicie zbity z tropu gwałtowny-
mi zmianami nastroju pacjenta czy jego stylu relacji społecznych. Psycho-
analityk Harold Searles zauważa, że niektórzy terapeuci doświadczają
dziwnych i sprzecznych reakcji emocjonalnych na pacjenta; przytłacza ich
ciągły stan napięcia.38 Napięcie to jest odbiciem bezustannego strachu
ofiary przed kapryśnym, nieprzewidywalnym prześladowcą. Odtwarzanie
w związku terapeutycznym dynamiki układu ofiara-prześladowca bywa
niezmiernie skomplikowane. Czasami terapeuta ma wrażenie, że został
ofiarą pacjenta. Skarży się, że czuje się zastraszany, manipulowany, wyko-
rzystywany lub oszukiwany. Pewien klinicysta po konfrontacji z pacjen-
tem, który wciąż groził samobójstwem, opisał, że czuł się, „jak gdyby przy-
stawiono mu do głowy naładowany pistolet".39
      Według Kernberga zadaniem terapeuty jest „zidentyfikowanie
aktorów" obecnych w wewnętrznym świecie pacjenta z osobowością pogra-
nicza, przy czym przeciwprzeniesienie powinno służyć za przewodnik po-
magający zrozumieć doświadczenia chorego. Reprezentatywnymi parami
aktorów, którzy występują w wewnętrznym życiu pacjenta, są: „niszczy-
cielskie, złe dziecko" i „karzący, sadystyczny rodzic"; „niechciane dziecko"
i „obojętny, egocentryczny rodzic"; „upośledzone, bezwartościowe dziecko"
i „pogardliwy rodzic"; „wykorzystywana ofiara" i „sadystyczny prześladow-
ca"; „obiekt napaści seksualnych" i „gwałciciel".40 Chociaż dla Kernberga
„aktorzy" ci stanowią zdeformowane, wyobrażone reprezentacje doświad-
156

czeń pacjenta, bardziej prawdopodobne jest, że dokładnie odbijają one
wczesne relacje wykorzystywanego dziecka ze środowiskiem. Gwałtowne
fluktuacje przeciwprzeniesienia u terapeuty są odzwierciedleniem zmian
w przeniesieniu dokonywanym przez pacjenta; oba te zjawiska kształtują
się pod wpływem traumatycznego wydarzenia.
      Reakcje traumatycznego przeniesienia i przeciwprzeniesienia są nie-
uniknione. Równie nieuniknione jest, że będą one przeszkadzać w zbudo-
waniu dobrego, współpracującego związku terapeutycznego. Dla bezpie-
czeństwa obu stron wymagane są pewne struktury ochronne. Dwoma fila-
rami tego bezpieczeństwa są: po pierwsze — uzgodnione w kontrakcie
terapeutycznym cele, zasady i granice oraz po drugie — system wsparcia
dla prowadzącego.
Kontrakt terapeutyczny
Przymierze pacjenta i terapeuty powstaje w wyniku współpracy. Wysiłek
terapeutyczny wymaga zarówno miłości, jak i pełnego zaangażowania obu
stron. Chociaż przymierze terapeutyczne wzorowane jest na normalnych
negocjacjach kontraktów, nie stanowi ono zwykłej umowy handlowej. Cho-
ciaż relacja terapeutyczna wywołuje wszystkie uczucia właściwe związkom
międzyludzkim, nie jest to romans miłosny ani układ rodzic-dziecko. Zwią-
zek ten wymaga egzystencjalnego zaangażowania; obaj partnerzy zobowią-
zują się doprowadzić do końca zadanie powrotu do zdrowia.
      Zobowiązanie to przybiera formę kontraktu terapeutycznego. Oparty
on jest na takich samych warunkach, jakie są wymagane w kontrakcie
handlowym. Obie strony są odpowiedzialne za związek. Niektóre obowiąz-
ki są wspólne dla pacjenta i terapeuty - na przykład dotrzymywanie ter-
minów spotkań. Niektóre zadania są odmienne dla każdej ze stron i uzu-
pełniają się nawzajem: terapeuta wnosi wiedzę i doświadczenie, pacjent
zaś płaci za leczenie; terapeuta zobowiązuje się do dyskrecji, a pacjent
zgadza się przed nim otworzyć; terapeuta obiecuje, że będzie słuchał, a pa-
cjent — że będzie mówił prawdę. Zasady kontraktu należy pacjentowi
przedstawić jasno i szczegółowo.
      Od samego początku prowadzący powinien kłaść wielki nacisk na
znaczenie mówienia prawdy i pełnej szczerości, ponieważ niemal każdy
chory ma skłonność do ukrywania swych tajemnic - nawet przed samym
sobą. Terapeuta powinien wytłumaczyć, że należy wciąż dążyć do prawdy;
i nawet jeśli z początku trudno jest ten cel osiągnąć, w miarę upływu czasu
pacjent z pewnością będzie się do niego zbliżał. Pacjenci często doskonale
zdają sobie sprawę z podstawowego znaczenia szczerości wypowiedzi. Pe-
157

wien pacjent radzi terapeutom: „Wydobywajcie prawdę. Nie bierzcie udzia-
łu w jej ukrywaniu. Kiedy pacjenci ją poznają, nie pozwólcie im spocząć na
laurach. Bądźcie dobrymi trenerami. Zmuście ich do biegu i do pobicia
rekordu. Co jakiś czas trzeba odpocząć, ale zawsze dobrze jest, kiedy ludzie
przekonają się o zakresie swoich możliwości".41
      Ważne, aby poza fundamentalną zasadą prawdomówności podkre-
ślić, że terapia polega na współpracy. Psycholog Jessica Wolfe opisuje kon-
trakt terapeutyczny, który stosuje w leczeniu weteranów wojennych:
„Sprawa partnerstwa jest postawiona jasno, aby pacjent uniknął powtórnej
utraty kontroli, która go spotkała w momencie urazu. My [terapeuci] wie-
my coś niecoś na ten temat, ale oni wiedzą znacznie więcej, dlatego nasz
układ polega na wzajemnej wymianie. W niektórych kwestiach możemy
doradzić, posłużyć jako przewodnicy". Terence Keane używa podobnej me-
tafory dla określenia podstawowych zasad i celów związku terapeutyczne-
go: „Kiedy zacząłem prowadzić terapię, czułem się jak trener. Grałem kie-
dyś w koszykówkę i dlatego tak to sobie wyobrażam: jestem trenerem i to
jest gra; grać należy tak i tak, i takie są zasady, a celem jest zwycięstwo.
Nie mówię tego pacjentom, ale sam tak to odbieram".42
      Pacjent nawiązuje relację terapeutyczną poważnie upośledzony, jeśli
chodzi o zdolność zaufania drugiej osobie. Ponieważ w początkowej fazie
leczenia brak jest zaufania, zarówno terapeuta, jak i chory powinni być
przygotowani na ciągłe wypróbowywanie, załamywanie się i odbudowywa-
nie ich relacji. W miarę jak pacjent angażuje się w związek, zaczyna po-
nownie doświadczać intensywnej tęsknoty za wybawicielem, którą przeży-
wał w momencie urazu. Prowadzący może też — świadomie lub nie — ulegać
pokusie wynagrodzenia poszkodowanemu całego zła, które go spotkało.
Siłą rzeczy dochodzi do narastania nierealnych oczekiwań, które przynoszą
nieuchronne rozczarowanie. Wściekła walka, która następuje po rozczaro-
waniu, może stać się odbiciem dawnej traumatycznej sytuacji, pogłębiając
pierwotną krzywdę.43
      Skrupulatne przestrzeganie granic związku terapeutycznego stanowi
najlepszą ochronę przed nadmiernymi, nie kontrolowanymi reakcjami prze-
niesienia i przeciwprzeniesienia.44 Szczelne granice wyznaczają bezpieczne
pole, na którym może zachodzić proces powrotu do zdrowia. Terapeuta od-
daje się do dyspozycji pacjenta w granicach, które są jasno określone, racjo-
nalne i tolerowane przez obie strony. Istnieją one dla dobra oraz ochrony
obu stron i wyznaczane są na podstawie rzeczywistych potrzeb klinicysty
i jego pacjenta. Należy przy tym jasno zaznaczyć, że kontrakt terapeutyczny
wyklucza inne formy relacji społecznych, trzeba też konkretnie określić
częstotliwość i długość spotkań, a także ustalić zasady „awaryjnego" konta-
ktu poza regularnymi sesjami.
      Granice związku terapeutycznego mają na celu wzmocnienie u pacjen-
ta poczucia siły i zbudowanie prawidłowej relacji opartej na współpracy,
158

a nie pobłażanie choremu czy też dyscyplinowanie go. Prowadzący nie upiera
się przy nich po to, by kontrolować, ograniczać czy wychowywać pacjenta. Od
początku bowiem zdaje sobie sprawę, że sam jest tylko omylnym człowie-
kiem, który jedynie na określonych zasadach może zaangażować się w tak
wyczerpujący emocjonalnie związek. Jak to ujęła Patricia Ziegler, terapeutka
0	dużym doświadczeniu z ofiarami urazu: „Pacjenci muszą mi obiecać, że nie
doprowadzą mnie do szaleństwa. Powtarzam im, że też jestem wrażliwa na
porzucenie — to takie ludzkie. Mówię, że zaangażowałam się w leczenie, nie
opuszczę ich i nie chcę, by oni mnie opuścili. Proszę, żeby choć trochę mnie
szanowali i nie przerażali mnie bardziej, niż to konieczne".45
      Nawet taki terapeuta, który robi wszystko, aby wyraźnie zdefiniować
granice, powinien być przygotowany na to, że pacjent w pewnych kwe-
stiach i tak będzie miał wątpliwości. Klinicysta zwykle przekonuje się, że
powinien wykazać nieco elastyczności: akceptowane przez obie strony gra-
nice nie powinny być z góry ustalone, lecz raczej wynegocjowane; a w miarę
upływu czasu mogą do pewnego stopnia ulegać zmianom. Pewna pacjentka
opisuje ten proces ze swojego punktu widzenia: „Mój psychiatra ustanawia
coś, co nazywa „zasadami", ale ja wolę używać określenia „ruchome cele".
Wyznaczane przez niego granice są elastyczne i często próbuję je naginać
1	naciągać. Czasami on sam próbuje pokonać te granice, znaleźć równo-
wagę między własnymi zasadami a szacunkiem do mnie jako człowieka.
Kiedy obserwuję te jego zmagania, uczę się, jak walczyć z własnymi ograni-
czeniami — nie tylko w relacji z nim, lecz w stosunku do wszystkich osób,
z którymi mam do czynienia".46
      Pewne odstępstwa od zwykłych, twardych zasad psychoterapii są
w praktyce rozpowszechnione i czasami mogą stać się niezwykle pomocne.47
W przypadku Lestera, trzydziestodwuletniego mężczyzny wykorzystywane-
go i zaniedbywanego w dzieciństwie, symboliczne pogwałcenie granic po-
mogło mu nauczyć się dbać o siebie i pogłębiło związek terapeutyczny:
Na jedną z sesji terapeutycznych Lester przyniósł aparat fotograficzny i zapytał
prowadzącą, czy może zrobić jej zdjęcie. Terapeutka poczuła się przyparta do
muru. Nie potrafiła podać konkretnego powodu, dla którego miałaby odmówić
prośbie pacjenta, a jednocześnie miała irracjonalne poczucie, że byłoby to kon-
trolowaniem jej i ingerencją w jej intymność, jak gdyby sfotografowanie miało
oznaczać „zabranie jej duszy". Zgodziła się, żeby Lester zrobił jej zdjęcie, ale
pod warunkiem, że powie, jakie ma to dla niego znaczenie.
    Przez kilka kolejnych miesięcy zdjęcie było przedmiotem głębokiej analizy
reakcji przeniesienia. Lester rzeczywiście pragnął kontrolować prowadzącą i in-
gerować w jej życie, broniąc się w ten sposób przed strachem przed porzuce-
niem. Posiadanie zdjęcia pozwoliło mu dokonywać tego w wyobraźni, bez fa-
ktycznego naruszania intymności terapeutki. Kiedy nie było jej przy nim, zdjęcie
przypominało mu o istniejącym związku i pomagało się uspokoić.
159

       W opisanym przypadku terapeutka zgodziła się na sfotografowanie,
gdyż zrozumiała, jak ważne dla pacjenta jest posiadanie „obiektu za-
stępczego". Obiekt taki normalnie spełnia ważne funkcje we wczesnym
dzieciństwie, wzmacniając poczucie bezpieczeństwa przez wywołanie okre-
ślonego wspomnienia. Więźniowie często odwołują się do obiektów za-
stępczych, aby nie utracić poczucia związku z ludźmi, których kochają.
Osoby, które w dzieciństwie zaznały czegoś gorszego niż więzienie, w ten
sam sposób usiłują radzić sobie z budowaniem pierwszego w swym życiu
bezpiecznego związku.
      Zgoda na zrobienie zdjęcia oznaczała odejście od jednej z podstawo-
wych zasad leczenia, która głosi, że uczucia należy wyrażać słowami, a nie
działaniem. Ponieważ znaczenie tego aktu zostało dogłębnie zbadane, nie
stał się on pogwałceniem granic, lecz konstruktywnym elementem terapii.
Prowadząca szczegółowo zbadała wyobrażenia pacjenta i własne, jak
również rozważyła wpływ sfotografowania na przymierze terapeutyczne
oraz funkcję zdjęcia w całościowym procesie zdrowienia pacjenta. Negocjo-
wanie granic, które obu stronom wydadzą się racjonalne i sprawiedliwe,
stanowi podstawę przymierza terapeutycznego. Niewielkie odstępstwa od
sztywnych konwencji terapii psychodynamicznej mogą się okazać korzyst-
ne dla tego procesu negocjacji pod warunkiem, że podlegać będą skrupulat-
nej analizie, a ich znaczenie zostanie w pełni zrozumiane.
      Ponieważ terapia wymaga jednocześnie elastyczności i określenia
granic, prowadzący powinien przygotować się na to, że znajdzie się pod
ciągłą presją owych sprzecznych warunków. Wciąż będzie zmuszony do
podejmowania decyzji, czy ma okazać się twardy, czy też ulec. Wszyscy
terapeuci — doświadczeni i początkujący — miewają wrażenie, że kierują się
intuicją czy też „improwizują". Jeśli sytuacja nie jest jasna, klinicysta po-
winien niezwłocznie zasięgnąć konsultacji.
System wsparcia dla terapeuty
Diałektyka urazu stanowi ciągłe zagrożenie dla emocjonalnej równowagi
terapeuty. Klinicysta może bronić się przed zbyt obciążającymi uczuciami,
podobnie jak pacjent — wycofując się lub podejmując impulsywne, radykal-
ne działania. Działanie polega najczęściej na próbach ratowania, narusza-
niu granic oraz na próbach kontrolowania pacjenta. Najpowszechniejszymi
reakcjami zawężenia są: zwątpienie lub zaprzeczenie faktom przedstawia-
nym przez chorego, dysocjacja bądź odrętwienie, minimalizowanie albo
unikanie informacji na temat urazu, dystans zawodowy albo po prostu
porzucenie pacjenta. Jak się wydaje, reakcje wtargnięcia lub odrętwienia
160



są w pewnym stopniu nieuniknione.48 Terapeuta powinien się spodziewać,
że pracując z ofiarami urazu, od czasu do czasu utraci równowagę. Nikt nie
jest nieomylny. Gwarancją integralności klinicysty nie jest jego nieograni-
czona wiedza, lecz zdolność do ufania innym. Podczas terapii ofiar urazu
prowadzący musi dysponować pewnym i godnym zaufania systemem
wsparcia.49
      W idealnej sytuacji system wsparcia dla terapeuty powinien gwaran-
tować mu bezpieczne, ustrukturalizowane i regularne spotkania, na któ-
rych omawiana będzie jego praca kliniczna. Może to mieć charakter konsul-
tacji z superwizorem albo z grupą równych pozycją kolegów po fachu, najle-
piej zaś korzystać z obu tych możliwości. Terapeuta musi mieć możliwość
wyrażenia swoich emocjonalnych reakcji oraz omówienia kwestii natury
technicznej lub intelektualnej, związanych z leczeniem ofiar urazu.
      Niestety, ponieważ tradycja zaprzeczania nie została jeszcze w psy-
chiatrii przełamana, wielu terapeutów skazanych jest na samotne zmaga-
nia z problemami leczenia pacjentów, którzy przeżyli uraz. Klinicysta musi
walczyć z własnymi reakcjami zaprzeczenia. Ponieważ jego koledzy po fa-
chu także mają tendencję do odrzucania faktów dotyczących nadużyć, pro-
wadzący terapię często czuje się równie lekceważony i niezrozumiany, jak
jego pacjenci. Jak pisze Jean Goodwin: „Moi pacjenci nie zawsze są do
końca pewni, że naprawdę istnieją, a co dopiero mówić o ich przekonaniu
o mojej egzystencji. [...] Sytuację pogarsza fakt, że inni psychiatrzy traktu-
ją mnie i moich pacjentów tak, jak gdybyśmy nie istnieli. Ujawnia się to
w sposób bardzo subtelny, bez otwartej agresji. [...] Gdyby zdarzyło się to
tylko raz, nie przejmowałabym się, że mnie uciszają - ale tych drobnych
aktów ignorowania są dziesiątki, setki, tysiące".50
      Terapeuci pracujący z ofiarami urazu niemal zawsze wchodzą w kon-
flikt ze swoimi kolegami. Niektórzy dają się wciągać w nie kończące się
abstrakcyjne dyskusje na temat wiarygodności syndromu pourazowego
w ogóle lub u jakiegoś konkretnego pacjenta. Reakcje przeciwprzeniesienia
w stosunku do ofiar urazu często ulegają podzieleniu i spolaryzowaniu:
jeden terapeuta wchodzi w rolę wybawiciela, podczas gdy drugi przybiera
wobec chorego postawę wątpiącą, osądzającą lub karzącą. W instytucjach
psychiatrycznych często dochodzi do „podziału personelu" czy też ostrego
konfliktu dotyczącego leczenia trudnego pacjenta. Niemal zawsze okazuje
się, że przedmiot dyskusji to ofiara traumatycznego wydarzenia. Spory
między lekarzami stanowią mimowolne odegranie dialektyki urazu.
      Wielu terapeutów, zniechęconych lub zirytowanych podobnymi kon-
fliktami, woli raczej się wycofać niż angażować w bezowocne w ich odczu-
ciu dyskusje. Praktyka tych terapeutów nabiera cech konspiracji. Rozdarci
- tak jak ich pacjenci - między oficjalnym kanonem psychiatrii a doświad-
czaną przez nich rzeczywistością, decydują się uszanować realia kosztem
ortodoksji. Podobnie jak pacjenci, zaczynają prowadzić sekretne życie. Pe-
161

wien terapeuta powiedział: „Wierzymy naszym pacjentom; po prostu nie
mówimy o tym naszym superwizorom". Ta „podziemna" praktyka bywa
nieszkodliwa, jak w wypadku Shareen, trzydziestoletniej kobiety, która
miała za sobą traumatyczne dzieciństwo i była wielokrotnie porzucana
przez opiekunów:
    Podczas nieobecności terapeutki stan Shareen z reguły się pogarszał.
Przed kolejnym urlopem prowadzącej pacjentka poprosiła o pożyczenie rosyj-
skiej matrioszki, która zdobiła biurko terapeutki. Miała wrażenie, że to pomoże
jej pamiętać o ciągłości związku terapeutycznego. Prowadząca zgodziła się, ale
przestrzegła Shareen: „Nie mów nikomu, że przepisałam ci lalkę; wszyscy by
mnie wyśmiali".
      W tym wypadku nie można mieć zastrzeżeń do techniki terapeutycz-
nej. Problem leży w wyizolowaniu prowadzącej. Jeżeli klinicysta nie jest
w stanie nawiązać kontaktu z innymi osobami, które rozumieją i wspierają
pracę z ofiarą urazu, jego świat będzie się kurczył, aż w końcu wystarczy
w nim miejsca tylko dla terapeuty i jego pacjenta. Klinicysta może dojść do
przekonania, że jest jedyną osobą, która naprawdę rozumie pacjenta; staje
się wówczas arogancki i kłótliwy w stosunku do bardziej sceptycznych ko-
legów. W miarę postępowania izolacji i bezradności, narasta w nim pokusa
albo wywyższania się, albo ucieczki. Prędzej czy później rzeczywiście zacz-
nie popełniać poważne błędy. Powtórzmy raz jeszcze: nikt nie potrafi samo-
tnie poradzić sobie z urazem. Jeżeli terapeuta zauważy, że w swojej prakty-
ce zawodowej traci kontakt z otoczeniem, powinien przerwać pracę z ofiarą
urazu do chwili, gdy zapewni sobie odpowiedni system wsparcia.
      Poza korzystaniem z profesjonalnego wsparcia, terapeuta powinien
pamiętać o równoważeniu swojego życia zawodowego i osobistego, szanując
własne potrzeby i zwracając na nie uwagę. Prowadzącemu, który codzien-
nie spotyka się z pacjentami potrzebującymi opieki, grozi nadmierne zaan-
gażowanie w sprawy zawodowe. Lekarze tworzący system wsparcia powin-
ni koncentrować się nie tylko na problemach leczenia, lecz także przypomi-
nać terapeucie o jego ograniczeniach i nalegać, aby poświęcał sobie tyleż
czasu, co innym.
      Terapeuta, który pracuje z ofiarami urazu, narażony jest na ciągły
spór z samym sobą, w trakcie którego musi polegać na pomocy osób z zew-
nątrz i przywoływać swoje najbardziej dojrzałe umiejętności zaradcze. Ura-
tować go może sublimacja, altruizm i poczucie humoru. Jak to określił
pewien terapeuta: „Szczerze mówiąc, moi przyjaciele i ja pozostajemy przy
zdrowych zmysłach tylko dzięki temu, że wciąż żartujemy i potrafimy się
śmiać. Im rubaszniejszy dowcip, tym lepiej".51
      Nagrodą za zaangażowanie jest wzbogacenie własnego życia. Tera-
peuci pracujący z ofiarami urazu mówią, że potrafią bardziej docenić życie,
162

traktują je poważniej, lepiej rozumieją innych i siebie, zawierają nowe
przyjaźnie i pogłębiają związki intymne, a także czują się zainspirowani
codziennymi przykładami odwagi, determinacji i nadziei swoich pacjen-
tów.52 Dotyczy to szczególnie ludzi, którzy pod wpływem pracy z pacjenta-
mi zaangażowali się w działalność społeczną. Osoby te twierdzą, że wzrosło
w nich poczucie celu w życiu oraz braterstwa, które pozwalają im zachować
pogodę ducha w obliczu potworności, których są świadkami.53
      Nieustannie doskonaląc u pacjenta zdolność do integracji, zaangażo-
wany terapeuta pogłębia swoją własną integralność. Tak jak podstawowe
zaufanie jest celem rozwoju na najwcześniejszym etapie życia, integralność
jest zdobyczą wieku dojrzałego. Psychoanalityk Erik Erikson odwołuje się do
słownika Webstera, aby uwidocznić związek między integralnością a podsta-
wowym zaufaniem: „Zaufanie [...] jest tu zdefiniowane jako „pewność, że
można polegać na uczciwości drugiej strony".* [...] Podejrzewam, że Webster
miał raczej na myśli świat interesów, a nie życie rodzinne; chodziło mu
o brak podejrzliwości, a nie wiarę w ludzi. Ale sformułowanie pozostaje takie
samo. Jak się wydaje, można jeszcze dalej sparafrazować związek pomiędzy
integralnością dorosłego człowieka a dziecięcym zaufaniem: zdrowe dziecko
nie boi się życia, ponieważ jego rodzice byli wystarczająco zintegrowani, aby
nie obawiać się śmierci".54
      Integralność to zdolność do doceniania życia w obliczu nieuniknionej
śmierci, do pogodzenia się z ograniczeniami własnego życia i z nietrwało-
ścią ludzkiego istnienia, a także do zaakceptowania tych faktów bez uczu-
cia rozpaczy. Integralność jest fundamentem, na którym budowane jest
zaufanie w związkach; to na jej bazie można odzyskać utraconą ufność.
Wzajemne oddziaływanie integralności i zaufania w związku terapeutycz-
nym pozwala dopełnić cyklu pokoleń i regeneruje zniszczone przez uraz
poczucie przynależności do ludzkości.
*    W języku angielskim słowo „integrity" oznacza zarówno „integralność", jak i „prawość,
uczciwość" (przyp. tłum.)

ROZDZIAŁ 8
Bezpieczeństwo
P
owrót do zdrowia następuje w trzech etapach. Głównym zada-
niem pierwszego z nich jest zapewnienie ofierze bezpieczeń-
stwa. Drugie stadium polega na wspominaniu i odbyciu żałoby.
W trzeciej fazie najważniejsze jest odbudowanie związków spo-
łecznych i powrót do normalnego życia. Podobnie jak każda abstrakcyjna
koncepcja, podział ten stanowi jedynie wygodne uproszczenie i nie należy
traktować go zbyt dosłownie. Jest on próbą wprowadzenia pewnej przej-
rzystości i porządku do procesu, który zawsze przebiega w sposób burzli-
wy i złożony. Ten sam podstawowy schemat etapów powrotu do zdrowia
powtarza się jednak u wielu teoretyków, poczynając od klasycznych prac
Janeta na temat histerii, po najnowsze relacje z terapii pacjentów z ura-
zem wojennym, z zaburzeniami związanymi z dysocjacją i z rozszczepie-
niem osobowości. Nie wszyscy wyodrębniają trzy stadia powrotu do zdro-
wia: niektórzy wyliczają ich pięć, a jeszcze inni aż osiem. Niemniej jed-
nak, wszystkie te koncepcje są z grubsza rzecz biorąc zgodne. W przeglą-
dzie zespołów pourazowych (patrz tabelka) odnajdujemy podobną stru-
kturę leczenia.
      Oczywiście, u żadnego konkretnego pacjenta proces powrotu do zdro-
wia nie przebiega przez kolejne etapy w sposób liniowy. Pourazowe syndro-
my, z natury oscylujące i dialektyczne, opierają się wszelkiej próbie wpro-
wadzenia takiego uproszczonego porządku. W rzeczywistości zarówno pa-
cjent, jak i terapeuta najprawdopodobniej często będą czuli się zniechęceni,
kiedy to pozornie dawno już rozwiązane kwestie nagle pojawią się ponow-
nie. Pewien terapeuta porównał ten proces do spirali, gdzie wcześniejsze
164

problemy stale powracają na kolejnym, wyższym poziomie integracji.3 Nie-
mniej jednak w procesie każdego pomyślnego leczenia można rozpoznać
stopniowe przechodzenie od poczucia stałego zagrożenia do racjonalnego
poczucia bezpieczeństwa; od rozszczepionego wspomnienia o urazie do
świadomej pamięci; od izolacji i poczucia napiętnowania do odbudowania
relacji społecznych.
      Syndromy traumatyczne są skomplikowanymi zaburzeniami, wyma-
gającymi złożonej terapii. Ponieważ uraz wpływa na każdy aspekt funkcjo-
nowania jednostki - od biologicznego po społeczny - leczenie musi być
wszechstronne.4 Ponieważ powrót do zdrowia zachodzi etapami, każdy
z nich wymaga odpowiedniej terapii. Forma leczenia użyteczna dla pacjenta
na danym etapie, w innej fazie może być dla tej samej osoby mało przydatna
lub wręcz szkodliwa. Co więcej, nawet dobrze rozplanowana w czasie inter-
wencja terapeutyczna może się nie udać, jeśli zabraknie innych niezbędnych
składników leczenia, różnych dla poszczególnych stadiów. W każdej fazie
procesu ozdrowieńczego wszechstronna interwencja musi dotyczyć chara-
kterystycznych biologicznych, psychologicznych i społecznych aspektów za-
burzenia. Na syndromy traumatyczne nie ma jakiejś jednej „magicznej pi-
gułki".

ETAPY PROCESU POWROTU DO ZDROWIASyndromEtaplEtap IIEtap IIIhisteria
(Janet 1889)stabilizacja, leczenie
zorientowane
na objawybadanie
traumatycznych
wspomnieńponowna integracja
osobowości,
rehabilitacjanerwica wojenna
(Scurfield1985)uczenie się zaufania,
radzenia sobie ze
stresemponowne przeżycie
traumatycznego
wydarzeniaintegracja
traumatycznego
wydarzeniaskomplikowany
wstrząs pourazowy
(Brown i Fromm
1986)stabilizacjaintegracja
wspomnieńrozwój „ja",
integracja popędówzaburzenie
rozszczepienia
osobowości
(Putnam 1989)diagnoza,
stabilizacja,
komunikacja,
współpracametabolizm urazurozwiązanie,
integracja, rozwój
nowych
umiejętności
zaradczychzaburzenia
traumatyczne
(Herman 1992)bezpieczeństwowspominanie
i żałobaodbudowanie
związków165

Nazwanie problemu
Właściwe leczenie syndromów pourazowych nie jest możliwe, jeśli nie zo-
staną one zdiagnozowane. Pierwszym zadaniem terapeuty jest skrupulat-
ne zebranie informacji i postawienie rozpoznania, przy czym należy w peł-
ni zdawać sobie sprawę, że konsekwencje urazu mogą przejawiać się
w różnych zamaskowanych formach. Jeśli chodzi o pacjentów, którzy nie-
dawno przeżyli ostry uraz, postawienie diagnozy zazwyczaj nie nastręcza
większych trudności. W tych wypadkach nieocenioną wartość dla ofiary
i jej rodziny czy przyjaciół ma często jasna, szczegółowa informacja na
temat reakcji pourazowych. Jeśli uprzedzimy poszkodowanego o objawach
nadmiernego pobudzenia, wtargnięcia i odrętwienia, będzie on o wiele
mniej przerażony, kiedy takie symptomy u niego wystąpią. Jeśli pacjent
i jego najbliżsi będą przygotowani na wywołane urazem konflikty w związ-
kach, wszyscy będą bardziej zdolni do wykazania tolerancji i poradzenia
sobie z trudnościami. Poza tym, jeśli oferujemy pacjentowi wskazówki co
do adaptacyjnych strategii postępowania i ostrzegamy go przed naj-
częstszymi błędami, automatycznie wzrasta jego poczucie kompetencji
i skuteczności. Praca z ofiarami niedawnego ostrego urazu daje terapeucie
wyjątkową okazję do skutecznej prewencji przez edukację.
      Jeśli pacjent doświadczał przedłużonego, powtarzającego się urazu,
kwestia diagnozy nie jest taka prosta. Złożony syndrom pourazowy przeja-
wia się zazwyczaj w sposób zamaskowany. Na początku pacjent skarży się
na przykład tylko na objawy somatyczne albo chroniczną bezsenność, nie-
pokój czy też uporczywą depresję bądź problemy w sferze relacji społecz-
nych. Często dopiero bezpośrednie pytania pozwalają dowiedzieć się, czy
pacjent jest obecnie przez kogoś terroryzowany lub czy było tak w przeszło-
ści. Tradycyjny wywiad nie uwzględnia takich pytań, a powinny one stać
się rutynową częścią każdego badania diagnostycznego.
      Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej w wypadkach, gdy pacjent
doświadczał chronicznego urazu w dzieciństwie. Czasami ofiara nie pamię-
ta w pełni historii urazu i początkowo zaprzecza, że nadużycie miało miej-
sce - nawet po szczegółowym, bezpośrednim wypytywaniu. Na ogół jednak
pacjenci przynajmniej częściowo pamiętają traumatyczne dzieciństwo, ale
nie widzą żadnego związku między doświadczeniami z przeszłości a bieżą-
cymi problemami psychicznymi. Postawienie jasnej diagnozy jest najtrud-
niejsze w wypadkach poważnych zaburzeń związanych z dysocjacją. Mię-
dzy pierwszym kontaktem chorego z systemem leczenia psychiatrycznego
a właściwym rozpoznaniem rozszczepienia osobowości upływa przeciętnie
sześć lat.5 Obie strony związku terapeutycznego mają tendencje do unika-
nia diagnozy: terapeuta z powodu ignorancji lub zaprzeczania, pacjent - ze
wstydu lub ze strachu. Chociaż niektórzy pacjenci z rozszczepieniem osobo-
166

wości sprawiają wrażenie, że ich dramatyczny stan sprawia im przyje-
mność i wręcz się z nim obnoszą, większość chorych usiłuje ukrywać swoje
objawy. Nawet jeśli klinicysta wstępnie stwierdzi rozszczepienie osobowo-
ści, nierzadko zdarza się, że pacjent odrzuca tę diagnozę.6
      Jeżeli terapeuta jest przekonany, że pacjent cierpi z powodu syndro-
mu traumatycznego, powinien udzielić o tym choremu pełnej informacji.
Wiedza to potęga. Ofiara często doznaje ulgi, kiedy jej problem zostaje po
prostu nazwany. Zaakceptowanie diagnozy rozpoczyna proces uzyskiwania
kontroli. Poszkodowany nie jest już uwięziony w typowej dla urazu nie-
określoności; odkrywa, że jego doświadczenia zostały już opisane. Dowia-
duje się, że nie jest sam - podobnie cierpią też inni. Zyskuje pewność, że
nie jest obłąkany: syndromy pourazowe są normalną ludzką reakcją na
krańcowe warunki. Uświadamia sobie również, że nie jest skazany na to,
aby bez końca przeżywać swoją udrękę - może mieć nadzieję, że wyzdro-
wieje, tak jak wyzdrowieli inni.
      O ogromnym znaczeniu dostępu do informacji natychmiast po prze-
życiu urazu można się przekonać na przykładzie doświadczenia grupy nor-
weskich psychologów, którzy wzięli udział w akcji ratowniczej po pewnej
katastrofie morskiej. Załogę tankowca, który przewrócił się na pełnym
morzu, zaraz po wyratowaniu skontaktowano ze specjalistami od zdrowia
psychicznego; każdy poszkodowany otrzymał kartkę ze zwięzłą informacją
na temat pourazowego zespołu stresu. Ofiarom poradzono ponadto, aby, po
pierwsze, rozmawiały z innymi o swoim przeżyciu, co miało zapobiec prze-
widywanej chęci wycofania się; oraz, po drugie, aby nie próbowały pić
alkoholu w celu łagodzenia swoich objawów. W rok po nieszczęściu ponow-
nie skontaktowano się z poszkodowanymi i przeprowadzono z nimi wywia-
dy. Wielu z nich nadal trzymało w portfelach kartki, które dostali w dniu
wyratowania; teraz nosiły na sobie ślady wielokrotnego czytania.7
      W wypadku osoby, która doświadczała długotrwałego, powtarzające-
go się urazu, szczególnej wagi nabiera nazwanie złożonego syndromu po-
urazowego i wytłumaczenie poszkodowanemu, na czym polegają wynikają-
ce ze zniewolenia deformacje osobowości. Ofiary pojedynczego ostrego ura-
zu obawiają się, że tracą zmysły; natomiast chorzy ze złożonym syn-
dromem pourazowym często czują, że tracą samych siebie. Ich problemy
bywają często beznadziejnie zawikłane i sprowadzane są do moralnego
osądu. Model teoretyczny, w którym problemy chorego w sferze tożsamości
i związków społecznych są powiązane z historią urazu, dostarcza solidnych
podstaw dla zbudowania przymierza terapeutycznego.8 Model ten po pier-
wsze wskazuje na destrukcyjne skutki maltretowania, a po drugie dostar-
cza racjonalnego wyjaśnienia uporczywych trudności pacjenta.
      Chociaż wielu poszkodowanych odczuwa ulgę dowiedziawszy się, że
ich cierpienie ma medyczną nazwę, niektórzy odrzucają diagnozę pourazo-
wego zespołu stresu. Zdarza się, że psychiatryczne rozpoznanie postrzegają
167

jako piętno albo są zbyt dumni, by przyznać się do swojego stanu. Niejedne-
mu pacjentowi wydaje się, że uświadomienie sobie psychicznych strat było-
by przyznaniem sprawcy moralnego zwycięstwa - choć nie ma takich o-
porów, jeśli chodzi o krzywdę fizyczną. Przyznanie się do konieczności sko-
rzystania z pomocy może również pogłębić poczucie klęski. Terapeuci Inger
Agger i Soren Jensen, którzy pracują z uchodźcami politycznymi, opisują
przypadek K, torturowanego więźnia sumienia z głębokimi objawami po-
urazowymi. Pacjent twardo upierał się, że nie ma żadnych problemów natu-
ry psychicznej: „K [...] nie rozumiał, dlaczego miałby rozmawiać z terapeutą.
Jego problemy powinny interesować lekarza: przyczyną jego bezsenności był
ból w kolanach i stopach. Kiedy terapeutka zapytała go [...] o światopogląd,
K odparł, że jest marksistą; czytał o Freudzie i nie wierzy w te bzdury - jak
można zwalczyć ból, rozmawiając z psychologiem?"
      W końcu pacjent zgodził się opowiedzieć swoją historię terapeucie
— nie po to jednak, by sobie pomóc, lecz dla celów politycznych. Chociaż
w trakcie tego procesu objawy K znacznie osłabły, chory nigdy nie zaakcep-
tował ani diagnozy, ani potrzeby leczenia: „K twierdził, że ma zamiar dać
świadectwo prawdzie; pragnął jednak również wiedzieć, dlaczego terapeut-
ka chciała mu w tym pomóc. Prowadząca odparła, że informacje o tym, co
dzieje się w więzieniach innych krajów, mogą bardzo przydać jej się w pra-
cy. Wyjaśniła też, że -jak wynika z jej doświadczenia - ludziom, którzy byli
torturowani i mieli z tego powodu koszmary, pomagało opowiadanie innym
0	tym, co się wydarzyło. W tej sytuacji K przyjął następującą postawę: „No
dobrze, jeśli mogę wykorzystać terapeutkę do własnych celów, to wszystko
w porządku - ale to nie ma nic wspólnego z leczeniem".9
      Często prowadzący musi przekonać pacjenta, że zaakceptowanie po-
mocy jest aktem odwagi. Uświadomienie sobie prawdy o własnym położe-
niu i podjęcie kroków w kierunku zmiany staje się dowodem siły, a nie
słabości; inicjatywy, a nie bierności. Działania na rzecz wyzdrowienia nie
oznaczają już zwycięstwa prześladowcy, a przeciwnie, wzmacniają ofiarę.
Terapeuta czasami powinien przedstawić taki punkt widzenia otwarcie
1	szczegółowo, aby dotrzeć do wstydu i poczucia klęski, które powstrzymują
pacjenta przed zaakceptowaniem diagnozy i leczenia.
Przywracanie poczucia kontroli
Uraz odziera ofiarę z poczucia siły i kontroli; a zatem podstawowym wa-
runkiem wyzdrowienia jest ich odzyskanie. Poszkodowanemu należy prze-
de wszystkim zapewnić bezpieczeństwo. Zadanie to ma pierwszeństwo
przed wszelkimi innymi; jeśli bowiem nie zostanie wykonane, żadna inter-
168

wencja terapeutyczna nie odniesie właściwego rezultatu. Nie powinno się
nawet próbować żadnej formy leczenia, dopóki ofiara nie poczuje się wy-
starczająco bezpieczna. W wypadku ofiar pojedynczego ostrego urazu ów
pierwszy krok na drodze do wyzdrowienia może trwać dni albo tygodnie;
osoby, które doświadczały chronicznego urazu, potrzebują na to miesięcy
lub nawet lat. Praca nad pierwszym etapem procesu powrotu do zdrowia
jest tym bardziej skomplikowana, im brutalniejsze było maltretowanie, im
dłużej trwało i im wcześniej się rozpoczęło.
      Ofiara nie czuje się bezpiecznie we własnym ciele. Ma wrażenie braku
kontroli nad emocjami i myśleniem. Nie czuje się też bezpiecznie w relacji
z innymi ludźmi. Strategie terapeutyczne powinny dotyczyć trudności pa-
cjenta z poczuciem bezpieczeństwa we wszystkich tych dziedzinach. Do
modyfikowania tzw. fizjonerwicy pourazowej użyteczne są strategie fizjologi-
czne. Zalicza się do nich stosowanie leków dla obniżenia poziomu reaktywno-
ści i zmniejszenia nadmiernego pobudzenia oraz behawioralne techniki opa-
nowywania stresu, takie jak relaksacja czy wyczerpujące ćwiczenia fizyczne.
Wywołany urazem zamęt można opanować przy użyciu strategii kognityw-
nych i behawioralnych. Obejmują one: rozpoznawanie i nazywanie sym-
ptomów, prowadzenie dziennika, w którym pacjent odnotowuje objawy i swo-
je reakcje adaptacyjne, wyznaczanie „zadań domowych" o rozsądnym pozio-
mie trudności oraz opracowywanie konkretnych planów zapewniających
budowanie poczucia bezpieczeństwa. W celu zniszczenia chorobliwych relacji
społecznych stosuje się strategie interpersonalne, łącznie ze stopniowym roz-
wijaniem związku terapeutycznego opartego na zaufaniu. I wreszcie, praca
nad wywołaną wstrząsem alienacją wymaga strategii społecznych, a więc:
mobilizowania naturalnych systemów wsparcia ofiary, tzn. rodziny, partne-
ra i przyjaciół; wprowadzenia jej do grupy samopomocy; i - w ostateczności
- skontaktowania z oficjalnymi instytucjami odpowiedzialnymi za leczenie
psychiatryczne, opiekę społeczną i wymiar sprawiedliwości.
      Praca nad poczuciem bezpieczeństwa koncentruje się najpierw na
przejęciu kontroli nad własnym ciałem i stopniowo rozszerza w kierunku
panowania nad otoczeniem. Odzyskiwanie integralności cielesnej wymaga
skupienia uwagi na podstawowych potrzebach zdrowotnych, regulacji fun-
kcji cielesnych, takich jak sen, jedzenie i ćwiczenia fizyczne, radzenia sobie
z objawami pourazowymi i kontrolowania zachowań autodestruktywnych.
Kontrolowanie otoczenia obejmuje stworzenie sobie przez ofiarę bezpiecz-
nych warunków życiowych, uzyskanie niezależności finansowej, mobilności
i opracowanie planu samoobrony, dotyczącego wszystkich aspektów jej co-
dziennego życia. Ponieważ nikt nie jest w stanie zapewnić sobie bezpie-
czeństwa w pojedynkę, tworzenie adekwatnego planu samoobrony zawiera
zawsze element wsparcia społecznego.
      W wypadku pojedynczego, niedawnego urazu, kontrolowanie ciała
rozpoczyna się w chwili kontaktu ze służbami medycznymi, które zajmują
169

się fizycznymi obrażeniami ofiary. Od samego początku niezmiernie ważne
jest respektowanie autonomii pacjenta, nawet podczas rutynowego bada-
nia lekarskiego i opatrywania ran. Lekarz pracujący w izbie przyjęć tak
opisuje podstawowe zasady postępowania z ofiarami gwałtu:
Podczas badania lekarskiego osoby, która była napastowana seksualnie, naj-
ważniejsze jest, aby nie dopuścić się ponownego gwałtu na ofierze. Podstawo-
wa zasada medycyny brzmi: po pierwsze nie szkodzić. [...] Ofiary gwałtu często
doświadczają intensywnego poczucia bezsilności i utraty kontroli. Spróbujmy
obiektywnie spojrzeć na to, co lekarz robi z ofiarą wkrótce po napaści i przy jej
bardzo biernym przyzwoleniu: obcy człowiek dokonuje krótkiego kontaktu in-
tymnego i wkłada przyrządy do pochwy ofiary, przy czym poszkodowana nie-
mal wcale nie kontroluje sytuacji i nie może podejmować praktycznie żadnych
decyzji; jest to symboliczne, psychologiczne powtórzenie gwałtu.
    Kiedy więc przystępuję do badania, poświęcam wiele czasu na przygotowa-
nie ofiary; na każdym kroku próbuję przywrócić jej poczucie kontroli. Mówię na
przykład: „Chcielibyśmy zrobić to i to, proszę zdecydować, jak to mamy zrobić"
i udzielam bardzo wielu informacji. Zdaję sobie sprawę z tego, że większość
tych wyjaśnień nie dociera do pacjentki; niemniej jednak jest to z mojej strony
dowód troski i szacunku. Staram się, aby ofiara stała się w miarę możliwości
aktywnym uczestnikiem badania.10
      Po zapewnieniu podstawowej opieki medycznej należy skoncentro-
wać się na odbudowaniu biologicznych rytmów jedzenia i spania oraz na
zredukowaniu nadmiernego pobudzenia i objawów wtargnięcia. Jeżeli
symptomy ofiary są bardzo nasilone, trzeba rozważyć podanie leków. Cho-
ciaż badania nad leczeniem farmakologicznym pourazowego zespołu stresu
są nadal w powijakach, kilka grup leków daje na tyle obiecujące rezultaty,
że ich stosowanie wydaje się uzasadnione. Badania nad weteranami wojen-
nymi dowiodły pewnej skuteczności niektórych leków antydepresyjnych,
które nie tylko poprawiały nastrój, lecz także łagodziły objawy wtargnięcia
i nadpobudliwości. Korzystnych rezultatów można też się spodziewać po
lekach przeciwdepresyjnych nowszej generacji, oddziałujących głównie na
wydzielanie serotoniny w mózgu.11 W celu zmniejszenia niepokoju i drażli-
wości niektórzy klinicyści polecają leki blokujące działanie współczulnego
układu nerwowego - takie jak propranolol albo obniżające poziom re-
aktywności emocjonalnej - jak lit. Lekami zapewne najczęściej stosowany-
mi w terapii pourazowego zespołu stresu (i wielu innych zaburzeń) są
trankwilizatory małe, takie jak benzodiazepiny. Są one skuteczne na
krótką metę, bezpośrednio po traumatycznym wydarzeniu; stwarzają jed-
nak pewne ryzyko habituacji i uzależnienia.12
      Informowanie pacjenta i pozyskanie jego współdziałania mają przy-
puszczalnie równie duży wpływ na efekty terapii, jak dobór konkretnego
170

leku. Jeżeli w celu stłumienia objawów lekarz po prostu każe pacjentowi
łykać pigułki, ponownie go ubezwłasnowolnia. Jeśli natomiast zaproponuje
dany lek jako środek, z którego ofiara może skorzystać lub nie, w znacz-
nym stopniu wzmacnia jej poczucie skuteczności i kontroli. Taki sposób
oferowania środków farmakologicznych pomaga ponadto zbudować oparte
na współpracy przymierze terapeutyczne.
Tworzenie bezpiecznego otoczenia
W miarę odbudowywania poczucia bezpieczeństwa punkt ciężkości przesu-
wa się stopniowo z kontrolowania własnego ciała do panowania nad otocze-
niem. Po ostrym urazie ofiara potrzebuje bezpiecznego schronienia. Inter-
wencja kryzysowa musi obejmować natychmiastowe zapewnienie takiego
azylu. Przez pierwsze kilka dni lub tygodni po przeżyciu ostrego urazu
ofiara niekiedy szuka odosobnienia we własnym domu, a czasem przeciw-
nie, nie potrafi w nim przebywać. Jeżeli sprawca urazu jest członkiem
rodziny, dom stanowi dla ofiary strefę największego zagrożenia. Interwen-
cja kryzysowa wymaga wówczas dosłownego udzielenia schronienia. Kiedy
poszkodowany znajdzie już sobie takie bezpieczne miejsce, może stopniowo
zacząć rozszerzać zakres swoich kontaktów ze światem. Czasami przez
wiele tygodni poczucie zagrożenia towarzyszy zwykłym codziennym działa-
niom, takim jak prowadzenie samochodu, robienie zakupów, odwiedzanie
przyjaciół czy chodzenie do pracy. Każde nowe środowisko jest analizowane
i oceniane pod kątem ewentualnego zagrożenia.
      Kiedy ofiara stara się odbudować swoje poczucie bezpieczeństwa, jej
relacje z innymi zaczynają oscylować między skrajnościami. Usiłuje ota-
czać się cały czas ludźmi lub całkowicie się izoluje. Ogólnie rzecz biorąc,
należy zachęcać poszkodowanego, aby zwracał się do innych o wsparcie, ale
jednocześnie upewnić się, czy wybiera on ludzi rzeczywiście godnych zaufa-
nia. Rodzina, partner i bliscy przyjaciele mogą nieść nieocenioną pomoc;
bywa jednak, że utrudniają choremu powrót do zdrowia albo sami stano-
wią dla niego zagrożenie. Wstępne badanie osoby po urazie powinno u-
względniać szczegółowy przegląd ważnych dla niej związków i ocenę każde-
go z nich jako potencjalnego źródła ochrony, wsparcia emocjonalnego czy
praktycznej pomocy, jak również jako potencjalnego zagrożenia.
      W wypadku ofiar niedawnego ostrego urazu, interwencja kryzysowa
polega także na spotkaniach ze wspierającymi członkami rodziny. Ostate-
czna decyzja o tym, czy spotkania takie mają się odbyć, kogo zaprosić
i jakich informacji mu udzielić, należy jednak do poszkodowanego. Trzeba
jasno wytłumaczyć, że celem spotkań jest ułatwienie ofierze powrotu do
171

zdrowia, a nie terapia rodzinna. Odrobina edukacji na temat zaburzeń
pourazowych może jednak być pomocna dla wszystkich zainteresowanych.
Członkowie rodziny nie tylko lepiej zrozumieją, jak wesprzeć ofiarę, lecz
również nauczą się, jak sobie radzić z własnym urazem zastępczym.13
      Krewni i bliscy przyjaciele współuczestniczący w tworzeniu bezpiecz-
nego zaplecza dla ofiary muszą liczyć się z tym, że ich życie na pewien czas
zostanie przewrócone do góry nogami. Być może będą musieli zapewnić
poszkodowanemu całodobowe wsparcie przy wykonywaniu podstawowych,
codziennych czynności. Ofiara gwałtu, Nancy Ziegenmayer, polegała na
swoim mężu, który pomógł jej odzyskać utracone po napaści poczucie bez-
pieczeństwa: „Minęło sześć tygodni od chwili, gdy na parkingu Des Moines
do jej samochodu włamał się mężczyzna i zgwałcił ją. Teraz był w więzie-
niu, ale za każdym razem, kiedy zamknęła oczy, widziała przed sobą jego
twarz. Na każdy szelest serce podchodziło jej do gardła. Kuliła się ze
strachu, kiedy przyjaciele obejmowali ją lub choćby dotykali. Tylko niewie-
le osób wiedziało o jej przejściach. [...] Najgorsze były noce. Czasami uda-
wało się jej zasnąć, tylko po to, by Steve obudził ją z koszmaru, który
sprawiał, że na oślep okładała go pięściami. Bała się wstawać po ciemku,
żeby pójść do łazienki, prosiła więc Steve'a, żeby ją odprowadzał. Stał się
jej oparciem, jej filarem".14
      W trakcie tego typu kryzysów często wychodzą na jaw ukryte napię-
cia w związkach między członkami rodziny. Chociaż podstawowym celem
interwencji jest ułatwienie poszkodowanemu i jego krewnym poradzenia
sobie z niedawnym traumatycznym wydarzeniem, czasami kryzys zmusza
rodzinę do konfrontacji z problemami, które wcześniej były wypierane lub
ignorowane. Przypadek Dana, dwudziestotrzyletniego homoseksualisty,
stanowi przykład tego, jak równowaga w rodzinie może ulec zmianie w na-
stępstwie traumatycznego zajścia:
Dan został poważnie pobity przez grupę mężczyzn, którzy urządzili obok baru
„pogrom gejów". Kiedy z powodu obrażeń trafił do szpitala, rodzice natychmiast
zjawili się przy jego łóżku. Dan był przerażony, że odkryją jego sekret, którego
nigdy im nie zdradził. Na początku powiedział, że pobito go podczas próby
rozboju. Matka okazała współczucie; ojciec był wściekły i chciał iść na policję.
Oboje zasypywali syna pytaniami na temat szczegółów napaści. Dan czuł się
bezradny, jak w pułapce: coraz trudniej mu było utrzymać fałszywą wersję
wydarzeń. Jego objawy nasiliły się - był coraz bardziej niespokojny i pobudzo-
ny, aż wreszcie odmówił współpracy z lekarzami. W tym momencie zalecono
konsultację psychiatryczną.
    Wezwany terapeuta, zaznajomiwszy się z dylematem Dana, skupił się na
przyczynach, dla których pacjent pragnął utrzymać tajemnicę. Dan bał się uprze-
dzeń i homofobii swego ojca, jak również jego gwałtownego charakteru. Był prze-
konany, że jeśli sprawa wyjdzie na jaw, ojciec się go wyrzeknie. Po szczegóło-
172

wym zbadaniu sytuacji okazało się, że matka Dana niemal na pewno wiedziała,
że jest on homoseksualistą i milcząco akceptowała ten fakt. Dan obawiał się
jednak, że jeśli dojdzie do konfrontacji, jak zwykle ulegnie mężowi.
    Terapeuta zaproponował, że będzie mediatorem podczas spotkania matki
i syna. Spotkanie potwierdziło niektóre spostrzeżenia Dana: matka od dawna
wiedziała, że jej syn jest gejem i z ulgą przyjęła jego wyznanie. Zdawała sobie
sprawę z tego, że ojciec Dana miałby trudności z zaakceptowaniem rzeczywisto-
ści. Przyznała również, że przeważnie raczej próbuje udobruchać męża i załago-
dzić sytuację, niż konfrontować go z nieprzyjemnymi faktami. Powiedziała jednak
Danowi, że poważnie jej nie docenia sądząc, iż zerwałaby z nim kontakty lub po-
zwoliła na to mężowi. Co więcej, była przekonana, że Dan nie docenia też swego
ojca. Zapewne nie był on wolny od uprzedzeń, ale nie można było stawiać go na
jednej linii z bandziorami, którzy pobili Dana. Matka wyraziła nadzieję, że być
może dzięki napaści Dan zbliży się do rodziny i że we właściwym czasie zdecydu-
je się na szczerą rozmowę z ojcem. Po tym spotkaniu rodzice pacjenta przestali
wypytywać go o okoliczności napadu i skoncentrowali się na tym, jak pomóc
synowi uporać się z konkretnymi problemami pourazowymi.
      Zapewnienie bezpiecznego środowiska wymaga nie tylko mobilizacji
krewnych i bliskich ofiary, lecz także opracowania planu, jak chronić się
w przyszłości. Po przeżyciu traumatycznego wydarzenia poszkodowany
musi ocenić, czy nadal coś mu grozi, i postanowić, jakie przedsięwziąć
środki ostrożności. Powinien także zdecydować, jakie działania podjąć
przeciwko napastnikowi. Ponieważ najlepszy wariant rzadko jest oczywi-
sty, decyzje w tych sprawach bywają szczególnie stresujące dla ofiary i jej
bliskich. Często czuje się ona zagubiona i niezdecydowana, a w dodatku
odkrywa, że jej wahanie znajduje odbicie w sprzecznych opiniach przyja-
ciół, partnera czy rodziny. W tej właśnie kwestii często bywa łamana kar-
dynalna zasada przywracania sił poszkodowanemu: inni ludzie próbują mu
dyktować, co powinien wybrać lub podejmują działania bez żadnej konsul-
tacji. Przypadek Janet, piętnastoletniej ofiary gwałtu, ilustruje, jak reakcja
rodziny może pogłębić skutki urazu:
Podczas prywatki Janet stała się ofiarą gwałtu zbiorowego. Napastnicy byli od
niej starsi, ale chodzili do tego samego liceum. Po wydarzeniu rodzina spierała
się, czy złożyć doniesienie o przestępstwie. Rodzice byli przeciwni, ponieważ
bali się, że skandal zrujnuje pozycję rodziny w ich małej społeczności. Nama-
wiali córkę, aby zapomniała o incydencie i jak najszybciej „wróciła do normalne-
go życia". Starsza siostra Janet, która była mężatką i mieszkała w innym mie-
ście, wyraziła zdanie, że gwałciciele powinni „dostać za swoje". Zaproponowała
siostrze, aby się do niej wprowadziła, ale pod warunkiem, że zgodzi się złożyć
doniesienie. Postawiona między mbtem a kowadłem, Janet poważnie ograni-
czyła swą życiową działalność. Przestała spotykać się z przyjaciółmi, często
173

opuszczała szkołę i spędzała coraz więcej czasu w łóżku, skarżąc się na bóle
brzucha. W nocy często spała razem z matką. Kiedy w celach samobójczych
wzięła dużą dawkę aspiryny, rodzina w końcu zdecydowała się poszukać po-
mocy u specjalisty.
   Terapeutka najpierw spotkała się z Janet. Przekonała się, że dziewczyna
bała się chodzić do szkoły, gdzie wszyscy wiedzieli, co się stało i gdzie była
narażona na ciągłe groźby i kpiny ze strony gwałcicieli. Janet również chciała,
by jej krzywdziciele zostali ukarani, ale była zbyt przerażona i zawstydzona, aby
opowiedzieć o wszystkim policji czy zeznawać w sądzie. Następnie terapeutka
spotkała się z pozostałymi członkami rodziny i wytłumaczyła im, jak ważne jest,
aby pozostawić ofierze możliwość wyboru. Rodzice zgodzili się, by Janet prze-
prowadziła się do siostry, która z kolei obiecała, że nie będzie zmuszać jej do
złożenia skargi. Kiedy pacjentce pozwolono wycofać się do bezpiecznego śro-
dowiska, jej objawy zaczęły stopniowo ustępować.
      Decyzja o złożeniu doniesienia o przestępstwie - tak jak i we wszy-
stkich innych sprawach — należy wyłącznie do ofiary. W teorii takie posu-
nięcie zapoczątkowuje powrót do społeczeństwa. W praktyce jednak system
prawny, do którego odwołuje się ofiara, okazuje jej nieraz obojętność lub
wrogość. Nawet w najlepszym wypadku poszkodowany powinien spodzie-
wać się, że kolejne etapy jego powrotu do zdrowia i fazy postępowania
prawnego nie będą ze sobą zsynchronizowane. Ofiara próbuje odzyskać
poczucie bezpieczeństwa, ale wciąż jest niepokojona na skutek normalnych
procedur śledczych; zaledwie uda jej się wprowadzić do życia trochę stabili-
zacji, zbliżająca się data rozprawy wywołuje ponownie objawy urazowe.
Decyzji o złożeniu skargi nie można zatem podejmować pochopnie. Poszko-
dowany musi dokonać świadomego wyboru, w pełni zdając sobie sprawę
zarówno z ryzyka, jak i z ewentualnych korzyści; w przeciwnym wypadku
przeżyje po prostu ponowny uraz.
      W wypadku ofiar pojedynczego, ostrego urazu, odzyskanie elemen-
tarnego poczucia bezpieczeństwa jest przeważnie kwestią tygodni — pod
warunkiem, że poszkodowany otrzyma odpowiednie wsparcie ze strony
otoczenia. Pod koniec trzeciego miesiąca na ogół można oczekiwać pewnej
stabilizacji objawów.15 Krótkoterminowe leczenie skierowane na przy-
wrócenie poczucia siły może przyspieszyć ustępowanie symptomów.16
Proces odzyskiwania poczucia bezpieczeństwa napotyka jednak na prze-
szkody bądź ulega zahamowaniu, jeśli środowisko ofiary jest wrogie lub
nie zapewnia jej ochrony. Utrudnienie stanowią również bodźce przy-
pominające o urazie, które pozostają poza kontrolą poszkodowanego — na
przykład oficjalne procedury prawne. Niemniej jednak można przyjąć, że
terapeutyczne zadanie pierwszego etapu powrotu do zdrowia można
przeprowadzić w ramach interwencji kryzysowej czy psychoterapii krót-
koterminowej.17
174

       Rutynowe leczenie ostrego urazu u weterenów wojennych lub ofiar
gwałtu koncentruje się niemal całkowicie na interwencji kryzysowej. Lite-
ratura tego tematu jest zdominowana przez militarny model błyskawiczne-
go leczenia i natychmiastowego powrotu do normalnego funkcjonowania.
Pewien typowy wojskowy program zakłada, że żołnierze z objawami nerwi-
cy wojennej powinni wrócić do aktywnej służby w ciągu 72 godzin.18 W ta-
kich wypadkach przyjmuje się najczęściej, że leczenie zakończyło się sukce-
sem, jeśli u pacjenta udało się stłumić najbardziej widoczne i najostrzejsze
objawy. Interwencja kryzysowa obejmuje jednak tylko zadania pierwszego
stadium powrotu do zdrowia. Realizacja celów kolejnych etapów leczenia
wymaga więcej czasu. Nawet jeśli nastąpi szybki i efektowny powrót do
— pozornie normalnego — funkcjonowania, ustąpienia objawów nie należy
mylić z pełnym wyleczeniem, ponieważ ofiara nie dokonała jeszcze integra-
cji urazu.19
      Jeśli natomiast mamy do czynienia z ofiarami przewlekłego, powta-
rzającego się urazu, pierwszy etap leczenia bywa długotrwały i skompliko-
wany, gdyż pacjent w dużym stopniu stanowi zagrożenie dla samego siebie.
Zagrożenie to może polegać na aktywnym ataku skierowanym przeciwko
sobie, biernym zaniechaniu samoobrony lub na patologicznym uzależnie-
niu od prześladowcy. Aby zadbać o własne dobro, poszkodowany musi
żmudnie odbudowywać te funkcje ego, które w okresie niewoli zostały naj-
bardziej zniszczone. Musi odzyskać zdolność do przejmowania inicjatywy
i realizowania własnych planów oraz ćwiczyć się w niezależnym ocenianiu
sytuacji. Interwencja kryzysowa czy krótkoterminowa terapia rzadko wy-
starczają, aby zapewnić ofierze poczucie bezpieczeństwa; z reguły potrzeb-
ne jest dłuższe leczenie.
      Przywrócenie poczucia bezpieczeństwa stanowi najbardziej złożone
i czasochłonne zadanie w wypadku osób, które w dzieciństwie padły ofiarą
chronicznego maltretowania. Można założyć z niemal stuprocentową pew-
nością, że pacjent nie będzie umiał o siebie zadbać. Zachowania autode-
struktywne mogą przybierać różne formy, łącznie z uporczywymi skłonno-
ściami do samobójstwa lub samookaleczania, a także z zaburzeniami jedze-
nia, alkoholizmem, narkomanią, impulsywnym podejmowaniem ryzyka
i ciągłym angażowaniem się w związki z niebezpiecznymi lub wykorzy-
stującymi partnerami. Wiele takich zachowań można rozumieć jako sym-
boliczne lub dosłowne odgrywanie pierwotnej sytuacji urazu. Czynności te
mają służyć regulowaniu trudnych do zniesienia stanów emocjonalnych,
w braku bardziej adekwatnych strategii zmierzających do samoukojenia.
Osoba wychowująca się w patologicznym środowisku nie mogła w dzieciń-
stwie nauczyć się dbać o siebie i zapewniać sobie pociechy; musi zatem
powoli dochodzić do tych umiejętności jako dorosły człowiek.
      Sposób osiągnięcia tego celu bywa początkowo przedmiotem sporu
między pacjentem a terapeutą. Chory, który snuje fantazje o cudownym
175

\
ocaleniu, jest oburzony, że wymaga się od niego podjęcia wysiłku; oczekuje,
że prowadzący wykona za niego całą pracę. Natomiast pacjent, który nie-
nawidzi siebie, ma wrażenie, że nie zasługuje na dobre traktowanie. W obu
tych wypadkach terapeuta zaczyna mieć wrażenie, jakby tylko jemu zale-
żało na zapewnieniu pacjentowi bezpieczeństwa, a sam chory nie jest tym
zainteresowany. Psychiatra John Gunderson pisze na przykład, że wczes-
na faza leczenia pacjentów z osobowością pogranicza wymaga skupienia
się na „kwestii bezpieczeństwa chorego oraz ustaleniu, kto jest za nie
odpowiedzialny".20 Należy nastawić się na długi okres sporów nad tymi
problemami.
      Podobnie jak w terapii ofiar pojedynczego, ostrego urazu, odzyski-
wanie poczucia bezpieczeństwa rozpoczyna się od kontrolowania własne-
go ciała, a następnie rozszerza na ochronę swojej osoby i organizowania
bezpiecznego środowiska. Nawet ten pierwszy krok — kontrolowanie ciała
— stanowi czasem bardzo skomplikowane zadanie, ponieważ osoby wyko-
rzystywane w dzieciństwie utrwaliły sobie przekonanie, że ich ciało nale-
ży do innych. W wypadku Marilyn, dwudziestosiedmioletniej kobiety,
która w dzieciństwie była seksualnie wykorzystywana przez ojca, przy-
wrócenie poczucia bezpieczeństwa wymagało na wstępie koncentracji na
trosce o jej własne ciało:
Marilyn cierpiała na chroniczne bóle pleców i psychoterapia stanowiła dla niej
ostatnią deskę ratunku. Podejrzewała, że ból mógł być związany ze stresem
i chciała sprawdzić, co dadzą jej spotkania z terapeutą. Oczekiwała jednak
szybkiej poprawy; w przeciwnym wypadku była zdecydowana poddać się po-
ważnej operacji pleców, która niosła ze sobą spore ryzyko trwałego kalectwa.
Dwa poprzednie zabiegi chirugiczne nie dały rezultatów. Ojciec Marilyn, lekarz,
zapisywał jej leki przeciwbólowe i brał udział w planowaniu leczenia; chirurg,
który dokonywał zabiegów, był jego bliskim kolegą.
    Początkowym celem terapii było wzmocnienie w pacjentce poczucia kontroli
nad własnym ciałem. Prowadząca usilnie namawiała, aby Marilyn wstrzymała
się z ostateczną decyzją o operacji, dopóki w pełni nie pozna wszystkich możli-
wości psychoterapii. Zaleciła też pacjentce zapisywanie codziennych działań,
przeżywanych emocji oraz fizycznego bólu. Wkrótce okazało się, że bóle
pleców były ściśle związane ze stanami emocjonalnymi. Marilyn odkryła, że
często podejmowała działania pogarszające jej dolegliwości, kiedy była zła lub
czuła się zlekceważona.
   W ciągu kolejnych sześciu miesięcy pacjentka uczyła się behawioralnych
technik opanowywania bólu i stopniowo tworzyła oparty na zaufaniu związek
terapeutyczny. Przed upływem roku jej dolegliwości zmniejszyły się - nie przyj-
mowała już przepisanych przez ojca leków, a możliwość operacji przestała
wchodzić w rachubę. Pacjentka zauważyła jednak, że bóle pleców wracały,
kiedy terapeutka wyjeżdżała na urlop i podczas wizyt w domu rodzinnym.
176

      Proces odzyskiwania poczucia podstawowego bezpieczeństwa i umie-
jętności dbania o siebie wymaga od pacjenta planowania oraz inicjowania
działań, jak również właściwej oceny sytuacji. W miarę opanowywania
tych umiejętności — w przeszłości systematycznie torpedowanych przez
chroniczne maltretowanie - ofiara zyskuje poczucie kompetencji, własnej
wartości i wolności. Co więcej, zaczyna rozwijać pewne poczucie zaufania
w stosunku do terapeuty, jeśli przekona się, że wywiązuje się on z obietni-
cy zapewnienia bezpieczeństwa.
      Jeżeli ofiara nie potrafi sama o siebie zadbać, należy rozważyć możli-
wość skorzystania ze wsparcia rodziny. Spotkania z krewnymi, partnerem
lub bliskimi przyjaciółmi mogą być użyteczne. W tej jednak kwestii - podo-
bnie jak w każdej innej sytuacji - pacjent musi mieć kontrolę nad procesem
podejmowania decyzji. Jeśli zasada ta nie będzie skrupulatnie przestrzega-
na, poszkodowany poczuje się zlekceważony, potraktowany protekcjonalnie
lub przyciśnięty do muru. Może też odnieść wrażenie, że terapeuta jest
sprzymierzeńcem rodziny, a nie jego własnym, i że to krewni, a nie sam za-
interesowany, są odpowiedzialni za jego powrót do zdrowia. Florence, czter-
dziestoośmioletnia mężatka, matka sześciorga dzieci, mogła kontynuować
terapię dopiero wówczas, gdy rozpoznała i zmodyfikowała wzorzec wyrzeka-
nia się kontroli na rzecz męża:
Florence leczyła się psychiatrycznie przez dziesięć lat z rozpoznaniem głębo-
kiej depresji, napadów lękowych oraz osobowości pogranicza. Wiadomo było
o jej historii brutalnego maltretowania w dzieciństwie, co jednak nigdy nie stało
się przedmiotem psychoterapii. Kiedy do Florence powracały traumatyczne
obrazy albo dostawała ataków paniki, jej mąż zazwyczaj dzwonił do psychiatry,
który zapisywał środki uspokajające.
    Przyłączywszy się do grupy wsparcia dla ofiar kazirodztwa, Florence uświa-
domiła sobie, że zarówno mąż, jak i psychiatra są jej „łodziami ratunkowymi";
czuła, że nie poradziłaby sobie bez ich pomocy. Akceptowała ich decyzje
dotyczące opieki nad nią, ponieważ sama była zbyt „chora", aby wziąć aktywny
udział we własnym leczeniu. Kiedy jednak poczuła się bezpiecznie w grupie,
zaczęła wyrażać złość na męża za to, że traktuje ją „jak dziecko". Członkowie
grupy wskazali, że jeśli potrafiła wychowywać sześcioro dzieci, była prawdopo-
dobnie o wiele bardziej kompetentna, niż jej się wydawało. Przełomowy mo-
ment nastąpił, gdy podczas kolejnego ataku lęku Florence zabroniła mężowi
dzwonić do psychiatry, twierdząc, że sama potrafi zadecydować, kiedy będzie
to konieczne.
      Osiągnięcie poczucia bezpieczeństwa jest zadaniem szczególnie skom-
plikowanym, jeśli pacjent nadal pozostaje w związku z osobą maltretują-
cą go w przeszłości. Zawsze należy brać pod uwagę możliwość przemocy,
nawet jeżeli pacjent początkowo upiera się, że już się tego nie obawia.
177

Powszechnie zdarza się na przykład, że maltretowana kobieta i jej prze-
śladowca zgłaszają się na terapię małżeńską niedługo po epizodzie prze-
mocy. Sprawca często obiecuje, że już nigdy nie użyje siły i zgadza się na
leczenie, aby udowodnić wolę zmiany. Wykorzystywana kobieta cieszy się
z tej obietnicy i bardzo pragnie podjąć terapię w celu uratowania związ-
ku. Z tego powodu często minimalizuje wciąż realne zagrożenie lub w o-
góle mu zaprzecza.
      Chociaż oboje partnerzy pragną pojednania, ukryte podłoże tego
życzenia może być u każdego z nich zgoła odmienne. Prześladowca z re-
guły dąży do umocnienia swojej kontroli przez przymus, podczas gdy jego
ofiara chciałaby mu się oprzeć. Chociaż sprawca gwałtu często jest szcze-
ry przysięgając, że zaprzestanie używania siły, obietnica ta obwarowana
jest pewnymi zastrzeżeniami: w zamian za jego rezygnację z przemocy
ofiara ma zrezygnować ze swojej autonomii. Dopóki prześladowca nie
wyrzeknie się pragnienia dominacji, niebezpieczeństwo przemocy jest
wciąż aktualne. Na sesjach małżeńskich ofiara prawdopodobnie nie bę-
dzie mogła wypowiadać się swobodnie i sprawy sporne nie zostaną poru-
szone z uwagi na niebezpieczeństwo wywołania brutalnego ataku. Z tego
powodu terapia małżeńska nie jest wskazana, dopóki problem przemocy
nie zostanie rzeczywiście opanowany i nie nastąpi przełamanie wzorca
dominacji i podporządkowania.21
      Gwarancją bezpieczeństwa w związku z maltretującym mężczyzną
nigdy nie może być obietnica ze strony prześladowcy, choćby nawet bar-
dzo szczera. Gwarancję taką może dać tylko umiejętność chronienia sie-
bie. Dopóki ofiara nie wypracuje szczegółowego i realistycznego planu
„awaryjnego" i nie udowodni, że potrafi go przeprowadzić, nadal pozo-
staje narażona na niebezpieczeństwo kolejnego urazu. Osobom zgłasza-
jącym się na terapię małżeńską z powodu przemocy należy zatem pora-
dzić, aby najpierw zdecydowały się na leczenie indywidualne. Jeśli to
możliwe, sprawca gwałtów powinien skorzystać ze specjalistycznego
programu dla mężczyzn znęcających się nad rodziną, aby leczenie nie
dotyczyło tylko przemocy, lecz także leżącego u jej podłoża problemu
kontroli przez przymus.22
      Na przykładzie Very, dwudziestoczteroletniej samotnej matki trojga
małych dzieci, maltretowanej przez kochanka, możemy zaobserwować sto-
pniowy rozwój umiejętności bronienia siebie w trakcie trwającej rok psycho-
terapii. Aby Vera mogła zapewnić sobie bezpieczeństwo, należało skupić się
na jej zdolności do opiekowania się dziećmi oraz samą sobą. W leczeniu
zastosowano pełen wachlarz interwencji terapeutycznych, łącznie z biologi-
cznymi (leki), poznawczymi i behawioralnymi (edukacja na temat objawów
pourazowych, prowadzenie dziennika i zadania domowe), interpersonalny-
mi (budowanie przymierza terapeutycznego) i społecznymi (wsparcie ze
strony rodziny oraz ochrona prawna).
178

Sąd zakazał przyjacielowi Very pojawiać się w jej domu, kiedy pacjentka zosta-
ła przez niego pobita w obecności dzieci. Od czasu gdy odszedł, Vera nie
mogła jeść ani spać; ciężko było jej zmusić się, aby w ogóle wstać z łóżka.
Koszmary i prześladujące ją reminiscencje przemocy przeplatały się ze wspo-
mnieniami o dobrych chwilach, które przeżyła w tym związku. Coraz częstsze
były ataki płaczu i myśli samobójcze. Zgłosiła się na leczenie, aby „uwolnić się
od niego raz na zawsze". Podczas szczegółowego wywiadu przyznała jednak,
że nie mogła sobie wyobrazić bez niego życia. Właściwie zaczęła się już z nim
znowu spotykać. Czuła się kompletnie uzależniona od tej miłości.
    Chociaż prowadząca uważała w gruncie rzeczy, że dla Very najlepsze było-
by całkowite zerwanie z przyjacielem, nie zgodziła się na przyjęcie takiego celu
terapeutycznego. Poradziła pacjentce, aby nie stawiała sobie celów zbyt trud-
nych do osiągnięcia, ponieważ doświadczyła już dosyć porażek. Zasugerowała,
żeby Vera wstrzymała się z ostateczną decyzją do chwili, gdy będzie czuła się
na tyle silna, by dokonać wolnego wyboru; tymczasem zaś powinna skoncen-
trować się na wypracowaniu poczucia bezpieczeństwa i kontroli we własnym
życiu. Ustalono, że w początkowej fazie leczenia Vera nadal będzie od czasu
do czasu spotykać się z przyjacielem, ale nie pozwoli mu z powrotem wprowa-
dzić się do domu ani też nie będzie zostawiać go samego z dziećmi. Były to
warunki, które pacjentka czuła się na siłach spełnić.
    Początkowo Verze zdarzało się opuszczać umówione spotkania z terapeut-
ką, która tego nie krytykowała, ale podkreślała, że wykonanie zaplanowanych
działań ma ogromne znaczenie dla samooceny pacjentki i jej szacunku do
samej siebie. Sesje zaczęły odbywać się bardziej regularnie, kiedy postanowio-
no, że Vera może się umawiać na wizytę tylko wówczas, gdy będzie pewna, iż
faktycznie przyjdzie. Każde spotkanie koncentrowało się na jakimś drobnym,
pozytywnym działaniu we własnym interesie, które pacjentka była w stanie
podjąć. Początkowo za każdym razem musiała wytrząsać całą zawartość toreb-
ki, aby znaleźć jakiś świstek, na którym mogła zanotować kolejne „zadanie
domowe". Przełomowy moment nastąpił, kiedy kupiła sobie notes, w którym
zaczęła zapisywać cotygodniowe zadania; każde dokonanie odkreślała jaskra-
woczerwonym flamastrem.
   Jedną z głównych dolegliwości Very była depresja. Dobrze czuła się tylko
podczas krótkich, romantycznych spotkań z przyjacielem. Od czasu do czasu
mężczyzna ten częstował ją też kokainą, która dawała jej krótkotrwałe wraże-
nie siły i dobrego samopoczucia; potem następowało załamanie i depresja
pogarszała się jeszcze bardziej. Terapeutka wspomniała o możliwości farma-
kologicznego leczenia zarówno depresji, jak i pourazowych objawów wtarg-
nięcia; wyjaśniła jednak, że nie może przepisać Verze żadnych środków,
dopóki całkowicie nie zrezygnuje ona z narkotyków. Vera zdecydowała się
wybrać leki, a kiedy następnym razem odmówiła przyjęcia kokainy, wzrosło
jej poczucie dumy i wiara w siebie. Dobrze też zareagowała na środki prze-
ciwdepresyjne.
179

J
    
Kiedy stan Very uległ poprawie, terapia zaczęła koncentrować się na jej
dzieciach. Po odejściu przyjaciela pacjentki dzieci, dotąd ciche i posłuszne,
zaczęły sprawiać jej kłopoty. Narzekała, że stały się marudne, uparte i bezczel-
ne. Sfrustrowana tym, że nie może sobie z nimi poradzić, pragnęła, aby wrócił
jej przyjaciel i „wbił im trochę rozumu do głowy". Terapeutka poinformowała
Verę o skutkach stosowania przemocy wobec dzieci i zachęciła ją, aby rozej-
rzała się za terapią również dla swego potomstwa. Opowiedziała też o prakty-
cznych możliwościach pomocy w wychowaniu dzieci. Sytuacja poprawiła się,
kiedy Vera, która uprzednio odsunęła się od rodziny, zaprosiła na kilka tygodni
swoją siostrę. Z jej pomocą była w stanie wypracować u dzieci pożądane nawy-
ki bez uciekania się do przemocy.
    Praca terapeutyczna nadal polegała na ustalaniu konkretnych celów. Pa-
cjentka postanowiła kiedyś na przykład czytać dzieciom przed snem. Zadanie
stopniowo przekształciło się w miły zwyczaj, który sprawiał przyjemność za-
równo jej samej, jak i dzieciom; nie musiała już walczyć z nimi, aby zagonić je
do łóżka. Kolejny przełomowy moment nastąpił, kiedy przyjaciel Very za-
dzwonił w trakcie jednego z tych kojących rytuałów i zażądał natychmiasto-
wego spotkania. Vera stanowczo odmówiła. Oświadczyła przyjacielowi, że
ma już dosyć przybiegania na każde jego skinienie. W przyszłości ma się
z nią umawiać z wyprzedzeniem. Na następnej sesji terapeutycznej pacjen-
tka stwierdziła ze zdziwieniem i niejakim smutkiem, że nie potrzebuje już tak
rozpaczliwie swojego partnera; w rzeczy samej czuła, że jest w stanie pora-
dzić sobie bez niego.
      Podobnie jak maltretowane kobiety, osoby chronicznie wykorzysty-
wane w dzieciństwie po latach często nadal są uwikłane w skomplikowane
relacje ze swoimi prześladowcami. Zdarza się, że zgłaszają się na leczenie
z powodu ciągłego konfliktu w tych związkach i pragną zaangażować
członków rodziny w pierwsze etapy terapii. Również w takich wypadkach
tego rodzaju konfrontacje należy odłożyć do chwili, gdy ofiara zdobędzie
umiejętność skutecznego bronienia siebie samej. Nierzadko pewne formy
kontroli przez przymus są nadal obecne w związku między prześladowcą
a jego byłą ofiarą, a od czasu do czasu dochodzi nawet do powtórnego mal-
tretowania. Terapeuta nie powinien nigdy zakładać, że sytuacja jest już
bezpieczna, lecz starannie zbadać wszystkie aspekty obecnych relacji pa-
cjenta z rodziną. Następnie wspólnie z pacjentem może odnaleźć wymaga-
jące uwagi punkty zapalne. Na pierwszym etapie powrotu do zdrowia od-
powiednie zadania to poszerzenie strefy autonomii poszkodowanego i usta-
lenie granic między nim a rodziną. Konfrontacja z rodziną oraz z prze-
śladowcą ma znacznie większe szansę powodzenia, jeśli nastąpi w później-
szej fazie terapii.23
      Zapewnienie bezpiecznego środowiska wymaga zwrócenia uwagi nie
tylko na psychiczną zdolność pacjenta do samoochrony, lecz także na real-
180

i

ny układ sil w jego sytuacji społecznej. Nawet jeśli ofiara nauczy się bronić,
czasami jej środowisko nie jest na tyle bezpieczne, aby można było przejść
do następnych etapów powrotu do zdrowia, które polegają na dogłębnej
analizie traumatycznych wydarzeń. Przypadek Carmen, dwudziestojed-
noletniej studentki, ilustruje, jak przedwczesna konfrontacja z rodziną mo-
że podważyć poczucie bezpieczeństwa:
Rodzina podniosła wielki krzyk, kiedy Carmen oskarżyła o seksualne wykorzy-
stywanie swojego ojca, bogatego i wpływowego biznesmena. Rodzice grozili,
że zabiorą ją z uczelni i zamkną w szpitalu psychiatrycznym. Carmen początko-
wo zgodziła się na leczenie, aby udowodnić, że nie jest szalona, i aby uniknąć
uwięzienia przez ojca. Podczas obserwacji stwierdzono u niej wiele objawów
złożonego syndromu pourazowego. Nie miała jednak skłonności samobójczych
czy morderczych, była też w stanie sama się sobą zajmować, toteż nie istniały
podstawy do przymusowej hospitalizacji.
    Terapeuta na wstępie zapewnił Carmen, że wierzy w jej opowieść. Poradził
jej jednak również, aby wzięła pod uwagę realny układ sił w jej sytuacji i nie
podejmowała walki, której nie może wygrać. Osiągnięto kompromis: dziewczy-
na wycofała oskarżenie i zgodziła się na wizyty u terapeuty pod warunkiem, że
sama go wybierze. Kiedy ustąpiła, rodzice uspokoili się i pozwolili jej kontynuo-
wać studia. Ojciec zgodził się ponadto płacić za leczenie.
    Podczas kolejnych sesji Carmen przypominała sobie coraz więcej i upewni-
ła się, że rzeczywiście była w dzieciństwie wykorzystywana; czuła się jednak
zmuszona do milczenia, bojąc się, że ojciec przestanie płacić za terapię i stu-
dia. Przywykła żyć na wysokiej stopie i nie czuła się na siłach utrzymywać
samodzielnie; dlatego też miała wrażenie, że jest całkowicie zdana na łaskę
ojca. Wreszcie zdała sobie sprawę z tego, że zabrnęła w ślepy zaułek: nie
mogła czynić dalszych postępów w procesie powrotu do zdrowia, dopóki ojciec
sprawował nad jej życiem kontrolę finansową. Ukończywszy zatem pierwszy
rok studiów, wzięła urlop dziekański, znalazła sobie pracę oraz mieszkanie
i wynegocjowała niższą opłatę za leczenie, którą miała pokrywać z własnej
kieszeni. Zmiany te pozwoliły jej kontynuować powrót do zdrowia.
      W opisanym wypadku warunkiem stworzenia bezpiecznego środowi-
ska było przeprowadzenie radykalnych zmian życiowych. Wymagało to
trudnych decyzji i poświęceń. Pacjentka odkryła - jak to się zwykle dzieje
- że nie wyzdrowieje, dopóki nie przejmie kontroli nad materialnymi aspe-
ktami życia. Wolność jest warunkiem poczucia bezpieczeństwa i powrotu
do zdrowia, ale wolność ta czasem kosztuje bardzo drogo. Aby ją zdobyć,
ofiara musi nieraz porzucić niemal wszystko inne. Maltretowane kobiety
tracą dom, przyjaciół i środki do życia. Ludzie wykorzystywani w dzieciń-
stwie mogą stracić rodzinę. Zbiegowie polityczni tracą dom i ojczyznę. Wy-
miar tego poświęcenia rzadko bywa w pełni dostrzegany.
181

i

Ukończenie pierwszego etapu
Ponieważ zadania pierwszego etapu procesu powrotu do zdrowia są trudne
i uciążliwe, zarówno pacjent, jak i terapeuta często próbują je ominąć. Nie-
rzadko pojawia się pokusa, by zapomnieć o warunku bezpieczeństwa i po-
pędzić na oślep w kierunku kolejnych faz pracy terapeutycznej. Chociaż
najpowszechniejszym błędem terapeutycznym jest unikanie traumatycz-
nych treści, drugim z kolei jest przedwczesne lub nierozważne analizowa-
nie wspomnień, bez dostatecznego uwzględnienia konieczności przywróce-
nia bezpieczeństwa i stworzenia opartego na zaufaniu przymierza terapeu-
tycznego.
      Pacjenci czasami upierają się przy obrazowym, szczegółowym opowia-
daniu o traumatycznych doświadczeniach, w przekonaniu, że samo wyrzu-
cenie z siebie całej historii rozwiąże wszystkie ich problemy. U źródeł tego
przekonania leży fantazja o natychmiastowym wyleczeniu przez katharsis,
które pozwoliłoby raz na zawsze wykreślić uraz z życia. Niejeden pacjent
wyobraża sobie coś w rodzaju sadomasochistycznej orgii, podczas której
będzie krzyczeć, płakać, wymiotować, krwawić, aż umrze, by narodzić się na
nowo, już oczyszczony z urazu. Rola terapeuty w takim przedstawieniu nie-
bezpiecznie zbliża się do roli prześladowcy - ofiara pragnie bowiem, by
wyratował ją poprzez zadanie jej bólu. Pragnienie szybkiego i magicznego
wyleczenia napędzane jest przez wyobrażenia o niegdysiejszej katartycznej
terapii, wciąż jeszcze pokutujące w kulturze masowej, jak również przez
jeszcze wcześniejszą religijną metaforę egzorcyzmu. Na przykładzie Kevina,
trzydziestopięcioletniego rozwiedzionego mężczyzny, który miał za sobą wie-
le lat picia, przekonujemy się, jakim błędem jest przedwczesne rozpoczęcie
analizy traumatycznych wydarzeń:
Kevin przestał pić, kiedy jego alkoholizm spowodował zagrażające życiu kompli-
kacje zdrowotne. Odzyskawszy trzeźwość, przeżywał katusze wskutek powraca-
jących wspomnień maltretowania, którego doznał we wczesnym dzieciństwie.
Zdecydował się na psychoterapię, aby „dotrzeć do sedna problemu". Czuł, że to
traumatyczne wspomnienia zmusiły go do picia i że już nigdy nie tknie alkoholu,
jeśli zdoła „usunąć to wszystko ze swojego organizmu". Odmówił wzięcia udziału
w zwykłym programie odwykowym i nie chciał chodzić na spotkania Anonimo-
wych Alkoholików. Postrzegał te formy leczenia jako „protezy" dla ludzi o słabej
woli i uważał, że sam nie potrzebuje tego rodzaju wsparcia.
Terapeutka zgodziła się skoncentrować na historii dzieciństwa pacjenta. Na
sesjach Kevin wywlekał wszystkie najbardziej makabryczne szczegóły ze swoich
przejść. Coraz częściej dręczyły go teraz koszmary i pojawiające się traumatycz-
ne obrazy; coraz częściej wydzwaniał do prowadzącej między sesjami. Czasami
terapeutka miała wrażenie, że robił to po pijanemu, ale pacjent uparcie zaprze-
182

czał, jakoby miał powrócić do picia. Prowadząca zdała sobie sprawę ze swojego
błędu dopiero wtedy, gdy na pewnej sesji poczuła od Kevina alkohol.

      W opisanym wypadku terapeutka, która nie miała doświadczenia
w kwestii uzależnienia, nie zwróciła dostatecznej uwagi na ustabilizowanie
trzeźwości pacjenta. Zaakceptowała argument, że nie potrzebuje on społe-
cznego wsparcia, ignorując tym samym jeden z podstawowych elementów
przywracania poczucia bezpieczeństwa. Nie zdawała sobie również sprawy
z tego, że szczegółowe zagłębianie się w traumatyczne wspomnienia pra-
wdopodobnie nasili objawy pourazowe, a zatem narazi na szwank kruchą
jeszcze trzeźwość pacjenta.
      Przypadek Kevina dowodzi, że terapeuta musi starannie przeanali-
zować bieżącą sytuację pacjenta, zanim ustali z nim główny przedmiot
psychoterapii. Należy ocenić, jaka struktura leczenia jest konieczna, aby
zapewnić bezpieczeństwo. Cotygodniowe spotkania z terapeutą mogą być
niewystarczające lub w ogóle nieodpowiednie w wypadku, gdy chory zupeł-
nie nie potrafi o siebie zadbać czy się obronić. Bywa, że pacjent początkowo
potrzebuje codziennej opieki, skierowania na oddział otwarty lub na lecze-
nie odwykowe. W razie konieczności odtrucia, kontroli zaburzeń jedzenia
lub w wypadku skłonności samobójczych wskazana jest hospitalizacja.
Czasami potrzebne są takie interwencje środowiskowe, jak zawiadomienie
opieki społecznej o niebezpieczeństwie grożącym dzieciom, odwołanie się
do instytucji prawnych lub ułatwienie pacjentowi ucieczki w bezpieczne
miejsce.
      W razie wątpliwości co do optymalnego sposobu postępowania, lepiej
raczej zachować nadmierną ostrożność, niż zlekceważyć zagrożenie. W tym
pierwszym wypadku pacjent najwyżej będzie chciał udowodnić, że w rze-
czywistości potrafi o siebie zadbać i zastrzeżenia prowadzącego są przesa-
dzone. Jeśli zaś terapeuta minimalizuje niebezpieczeństwo, chory może
poczuć się zmuszony do dramatycznej demonstracji faktycznego stopnia
zagrożenia.
      Aby przeciwstawić się zniewalającej fantazji o natychmiastowym,
katartycznym uleczeniu, terapeuta może porównać proces powrotu do
zdrowia do biegu maratońskiego. Poszkodowani potrafią natychmiast zro-
zumieć całą złożoność tego obrazu. Uświadamiają sobie, że powrót do zdro-
wia stanowi - tak jak maraton — sprawdzian wytrzymałości; wymaga dłu-
gich przygotowań i nieustannych ćwiczeń. Metafora maratonu dobrze od-
daje konieczność koncentracji zarówno na zachowaniach, których celem
jest utrzymanie odpowiedniej kondycji, jak i na psychologicznych proble-
mach determinacji i odwagi. Metafora ta nie zawiera odniesień do wymia-
ru społecznego, co ilustruje początkowe poczucie osamotnienia ofiary. Pod-
suwa też obraz terapeuty jako trenera. Chociaż umiejętności techniczne
terapeuty, jego ocena i moralne wsparcie mają zasadnicze znaczenie dla
183

I

sukcesu, koniec końców to pacjent swoim własnym działaniem doprowadza
do zwycięstwa.
      Pacjenci często zastanawiają się, jak ocenić własną gotowość do
przejścia do kolejnej fazy leczenia. Ukończenia pierwszego etapu powrotu
do zdrowia nie zwiastuje żadne konkretne, dramatyczne wydarzenie.
Przejście odbywa się stopniowo, okresami szybszych postępów i zastojów.
Krok po kroku ofiara urazu odzyskuje elementarne poczucie bezpieczeń-
stwa czy choćby przewidywalności własnego życia. Ponownie odkrywa, że
może liczyć na siebie i na innych. Chociaż na ogół jest ostrożniejsza i nie
tak ufna, jak przed urazem, i być może nadal unika intymnych kontaktów,
nie czuje się już całkowicie bezbronna i osamotniona. Odzyskuje nieco wia-
ry we własną zdolność do samoochrony; zaczyna kontrolować najbardziej
dokuczliwe objawy i wie, do kogo może się zwrócić o wsparcie. Osoba mają-
ca za sobą doświadczenie chronicznego urazu zaczyna wierzyć, że nie tylko
potrafi sama o siebie zadbać, lecz także na to zasługuje. W relacjach z in-
nymi nauczyła się zarówno obdarzać odpowiednie osoby zaufaniem, jak
i bronić siebie. W związku terapeutycznym wypracowała rozsądne i bezpie-
czne przymierze, które pozwala na autonomię, a zarazem bliskość.
      Zdarza się w tym momencie, szczególnie w wypadku pojedynczego,
ostrego urazu, że ofiara pragnie na jakiś czas odsunąć od siebie traumaty-
czne doświadczenie i wrócić do normalnego życia. Bywa, że przez pewien
okres jej się to udaje. Nie jest powiedziane, że proces powrotu do zdrowia
musi zachodzić według liniowej, nieprzerwanej sekwencji. Ale na dłuższą
metę nie można odpychać od siebie traumatycznego wydarzenia. W pewnej
chwili wspomnienie powróci i trzeba będzie się nim zająć. Często bezpo-
średnim powodem jest silny bodziec przypominający o urazie - na przykład
rocznica wydarzenia — albo zmiany w życiu ofiary, które zmuszają ją do
podjęcia przerwanej pracy nad integracją traumatycznego doświadczenia.
Wówczas jest gotowa rozpocząć drugi etap powrotu do zdrowia.
       
I
ROZDZIAŁ 9

Rozpamiętywanie i żałoba
N
a drugim etapie procesu powrotu do zdrowia ofiara opowiada
historię urazu. Opowiada ją do końca, szczegółowo i zgłębiając
wszystkie jej aspekty. W trakcie pracy nad rekonstrukcją wy-
darzeń traumatyczne wspomnienia ulegają transformacji i mo-
gą zostać wbudowane w historię życia chorego. Janet określa normalną
pamięć jako „akt opowiadania historii". Natomiast traumatyczne wspo-
mnienie jest niewerbalne i statyczne. Początkowe relacje ofiary bywają
stereotypowe, niezmienne i pozornie beznamiętne. Jeden z badaczy okre-
śla tę postać opowiadania sprzed transformacji jako „przednarracyjną".
Nie rozwija się ono ani nie postępuje w czasie i nie odzwierciedla uczuć
narratora ani jego interpretacji wydarzeń.   Inny terapeuta opisuje pa-
mięć traumatyczną jako serię nieruchomych kadrów albo niemy film;
leczenie ma uzupełnić go muzyką i dialogami.2
      Podczas drugiego stadium powrotu do zdrowia nadal obowiązuje fun-
damentalna zasada wzmacniania poczucia siły pacjenta. Decyzja, czy skon-
frontować się z koszmarami przeszłości, należy do ofiary. Terapeuta odgry-
wa rolę świadka i sprzymierzeńca; w jego obecności pacjent może mówić
o tym, czego nie da się opowiedzieć. Rekonstrukcja traumatycznych wyda-
rzeń wymaga wielkiej odwagi zarówno ze strony pacjenta, jak i prowadzą-
cego. Obie strony muszą jasno określić swoje cele i poczuć się bezpiecznie
we wzajemnym związku. U Freuda znajdujemy błyskotliwy opis stosunku
pacjenta do analizy w psychoterapii: „[Pacjent] winien znaleźć w sobie tyle
odwagi, aby móc skoncentrować się na objawach swojej choroby. Nie może
dłużej postrzegać choroby jako czegoś godnego pogardy, lecz jako wroga
185

I
I

I

zasługującego na szacunek, jako kawałek własnej osobowości, który rozwi-
nął się z konkretnych przyczyn i z którego można wyciągnąć korzyści na
przyszłość. W ten sposób człowiek rozpoczyna drogę [...] do pogodzenia się
z wypartymi treściami, wyrażającymi się w objawach; jednocześnie po-
wstaje miejsce na pewną tolerancję dla stanu własnej choroby".3
      Kiedy ofiara urazu przywołuje swoje wspomnienia, zachodzi koniecz-
ność nieustannego równoważenia potrzeby zachowania poczucia bezpie-
czeństwa z potrzebą konfrontacji z przeszłością. Pacjent i terapeuta muszą
razem wynegocjować bezpieczny korytarz między Scyllą zawężenia a Cha-
rybdą wtargnięć. Unikanie traumatycznych wspomnień prowadzi do stag-
nacji w procesie powrotu do zdrowia, natomiast przedwczesna konfrontacja
z nimi może spowodować bezowocne i niszczące przywołanie urazu. Decy-
zje dotyczące tempa analizy i jej rozplanowania w czasie muszą być dro-
biazgowo rozpatrywane i często omawiane przez oboje uczestników tera-
peutycznego przymierza. Musi istnieć możliwość uczciwej dyskusji na te-
mat tej kwestii, a różnice zdań powinny być swobodnie wyrażane i uzgad-
niane przed rozpoczęciem pracy nad rekonstrukcją wydarzeń.
      Należy uważnie obserwować objawy wtargnięcia u pacjenta, aby
analiza przeszłości mieściła się w ramach tego, co jest możliwe do zniesie-
nia. Jeżeli w trakcie badania historii urazu objawy dramatycznie się nasila-
ją, jest to sygnał, aby zwolnić i ponownie przemyśleć przebieg dotychczaso-
wej terapii. Chorego trzeba też uprzedzić, że w tym czasie nie będzie on
w stanie funkcjonować na najwyższym poziomie — ani nawet tak, jak do-
tychczas. Rekonstrukcja traumatycznych wydarzeń jest zadaniem trud-
nym. Wymaga taryfy ulgowej, jeśli chodzi o codzienne czynności, „pewnej
tolerancji dla stanu własnej choroby". Przeważnie praca nad rekonstrukcją
może przebiegać w zwykłym otoczeniu społecznym pacjenta. Czasami le-
czenie wymaga środowiska zapewniającego bezpieczeństwo, na przykład
planowanego pobytu w szpitalu. Nie należy przeprowadzać aktywnej anali-
zy przeszłych wydarzeń w okresach, kiedy aktualny kryzys życiowy rozpra-
sza uwagę pacjenta albo wtedy, gdy na pierwszy plan wysuwają się inne
ważne cele.
       
Rekonstrukcja historii urazu
Rekonstrukcję traumatycznych wydarzeń należy rozpocząć od przyjrzenia
się życiu pacjenta sprzed urazu i analizy okoliczności, które doprowadziły
do krytycznego zajścia. Yael Danieli mówi o znaczeniu przywrócenia pa-
cjentowi przeszłości w celu „odtworzenia strumienia" jego życia, aby mógł
odzyskać poczucie ciągłości swoich doświadczeń.4 Terapeuta powinien za-
186

chęcać ofiarę urazu do opowiadania o jej ważnych związkach z innymi,
o ideałach i marzeniach, jak również o walkach i konfliktach, które miały
miejsce przed traumatycznym wydarzeniem. Analiza ta dostarcza konte-
kstu, w którym można zrozumieć znaczenie urazu dla danej jednostki.
      Następnym krokiem jest zrekonstruowanie traumatycznego wyda-
rzenia w postaci sekwencji faktów. Z poszczególnych fragmentów zasty-
głych obrazów i wrażeń pacjent wraz z terapeutą żmudnie składają upo-
rządkowaną, szczegółową, wyrażoną słowami opowieść, umiejscowioną
w czasie i kontekście. Narracja powinna zawierać nie tylko same wydarze-
nia, lecz także reakcje ofiary oraz reakcje najbliższych osób. W miarę jak
opowieść zbliża się do najbardziej dramatycznych momentów, pacjentowi
coraz trudniej używać słów. Od czasu do czasu spontanicznie przerzuca się
na niewerbalne metody komunikacji, takie jak rysowanie lub malowanie.
Ze względu na „ikoniczny", wizualny charakter traumatycznych wspo-
mnień, malowanie bywa początkowo najskuteczniejszym sposobem wyra-
żenia tych „wyrytych w umyśle obrazów". Kompletne opowiadanie musi
zawierać pełny i żywy opis traumatycznych wyobrażeń. Jessica Wolfe opi-
suje swoje podejście do traumatycznej narracji u weteranów wojennych:
„Prosimy ich, aby odtworzyli wszystko szczegółowo, jak gdyby oglądali
film, i aby uwzględnili wszelkie związane z tym odczucia. Dopytujemy się,
co widzą, co słyszą, jakie zapachy odbierają, co czują i co myślą". Terence
Keane podkreśla znaczenie wrażeń cielesnych dla odtworzenia kompletne-
go wspomnienia: „Jeśli terapeuta nie wypytuje o szczegóły, takie jak zapa-
chy, bicie serca, napięcie mięśni, miękkość w nogach — pacjenci nie będą
chcieli się w nie zagłębiać, ponieważ są zbyt nieprzyjemne".5
      Narracja bez traumatycznych obrazów i wrażeń cielesnych jest ogoło-
cona i niekompletna.6 Ostatecznym celem jest jednak ujęcie w słowa całej
historii, łącznie z obrazami. Pierwsze próby wypracowania narracyjnego
języka mogą u pacjenta częściowo ulegać dysocjacji. Spisuje on swoją histo-
rię w zmienionym stanie świadomości, a potem jej zaprzecza. Wyrzuca no-
tatki, chowa je albo zapomina, że w ogóle coś napisał. Zdarza się też, że
oddaje swoje zapiski terapeucie prosząc, aby ten przeczytał je po sesji.
Prowadzący powinien wystrzegać się tworzenia oddzielnych „bocznych ka-
nałów" komunikacyjnych, przypominając pacjentowi, że ich wspólnym ce-
lem jest wniesienie całej historii do gabinetu terapeuty, gdzie można ją
opowiadać i jej wysłuchiwać. Wszystkie zapisane informacje powinny być
odczytywane wspólnie.
      Rekapitulacja faktów bez towarzyszących im emocji stanowi do-
świadczenie wyprane z kontekstu i nie odnosi terapeutycznego skutku. Już
sto lat temu Breuer i Freud stwierdzili, że „odtworzenie faktów bez przy-
wołania uczuć prawie nigdy nie przynosi rezultatu".7 A zatem w każdym
momencie narracji pacjent musi rekonstruować nie tylko to, co się wyda-
rzyło, lecz również to, co wówczas czuł. Opis stanów emocjonalnych musi
187

I

zostać przytoczony równie szczegółowo, jak opis faktów. W trakcie za-
głębiania się we własne uczucia pacjent często odczuwa niepokój lub wyco-
fuje się. Nie opisuje po prostu tego, co czuł uprzednio, lecz ponownie prze-
żywa to w teraźniejszości. Terapeuta powinien pomóc mu przechodzić od
bezpiecznego zakotwiczenia w chwili obecnej do przeszłych wydarzeń, tak
aby mógł on doświadczać uczuć w całej ich intensywności, a jednocześnie
podpierać się poczuciem bezpieczeństwa i związku z drugą osobą, którymi
nie dysponował w momencie przeżywania urazu.8
      Rekonstrukcja traumatycznych doświadczeń obejmuje również sy-
stematyczną analizę znaczenia wydarzeń, zarówno dla pacjenta, jak i dla
osób odgrywających w jego życiu ważną rolę. Uraz zmusza przeciętnego
człowieka, aby stał się teologiem, filozofem i sędzią. Ofiara staje przed
zadaniem wyartykułowania wyznawanych niegdyś wartości i przekonań,
które teraz legły w gruzach. Skonfrontowana zostaje z bezmiarem zła,
wobec którego każdy system wartości jest nieadekwatny. Wszyscy po-
szkodowani, niezależnie od wieku i kultury, dochodzą w swojej relacji do
momentu, w którym pozostaje już tylko jedno pytanie, wymawiane raczej
ze zdumieniem niż z gniewem: dlaczego? Odpowiedź leży poza granicami
ludzkiego zrozumienia.
      Nie jest to jednak jedyna zagadka bez odpowiedzi; kolejną i równie
niepojętą kwestią jest: dlaczego właśnie ja? Przypadkowość i arbitralność
własnego losu podważa podstawową ludzką wiarę w sprawiedliwy lub
choćby przewidywalny porządek świata. Aby w pełni zrozumieć traumaty-
czne wydarzenie, ofiara musi poddać rewizji moralne kwestie winy i odpo-
wiedzialności, a ponadto zrekonstruować system przekonań, który nada
sens jej niezasłużonemu cierpieniu. I wreszcie, pacjent nie jest w stanie
odzyskać poczucia sensu wyłącznie za pomocą ćwiczeń myślowych. Ukoje-
nie krzywdy wymaga też działania. Ofiara musi zadecydować, co należy
zrobić.
      Próbując uporać się z tymi kwestiami, poszkodowany nierzadko po-
pada w konflikt z najbliższymi osobami. W jego poczuciu przynależności do
wspólnego z innymi systemu przekonań tworzy się wyłom. Staje zatem
przed podwójnym zadaniem: po pierwsze odbudowania utraconej wiary
w sens, porządek i sprawiedliwość świata, a po drugie poradzenia sobie
z własną odmiennością od osób, których przekonań nie może już podzielać.9
Pacjent musi nie tylko wypracować własny system wartości, lecz także
przygotować się na jego obronę w wypadku krytyki ze strony innych ludzi.
      Moralna postawa terapeuty nabiera zatem ogromnego znaczenia.
Nie wystarczy jego neutralność czy powstrzymanie się od ocen. Pacjent
wymaga od terapeuty, aby stanął z nim ramię w ramię i zmagał się z owy-
mi fundamentalnymi, filozoficznymi zagadnieniami. Zadaniem klinicysty
nie jest podsuwanie gotowych odpowiedzi - co zresztą i tak byłoby nie-
możliwe — lecz raczej demonstrowanie moralnej solidarności z ofiarą.
188

       Podczas badania traumatycznej przeszłości pacjenta, terapeuta musi
czuwać nad poznawczym, emocjonalnym i moralnym kontekstem urazu.
Normalizuje odpowiedzi ofiary, ułatwia jej nazywanie faktów i dobór słów
oraz dzieli z nią emocjonalny ciężar urazu. Pomaga też skonstruować nową
interpretację traumatycznego doświadczenia, która utwierdzi poszkodowa-
nego w poczuciu własnej wartości i godności. Zapytani, na co zwróciliby
uwagę terapeutom, pacjenci najczęściej mówią o tym, jak ważne jest, aby
prowadzący wzmacniał ich poczucie własnej wartości. Pewna ofiara kaziro-
dztwa radzi klinicystom: „Zachęcajcie pacjentów do mówienia, nawet jeśli
widzicie, że bardzo przy tym cierpią. Nie da się uwierzyć tak od razu. Im
więcej o czymś mówię, tym mocniej wierzę, że to się naprawdę wydarzyło,
a tym samym lepiej potrafię to zintegrować. Stałe dodawanie otuchy jest
bardzo ważne - wszystko to pomaga mi uwolnić się od poczucia, że byłam
wyklętą, niedobrą dziewczynką".10
      Słuchając historii urazu, terapeuta musi nieustannie przypominać
sobie, że nie wolno mu czynić żadnych założeń na temat ani faktów, ani
znaczenia, jakie mają one dla pacjenta. Jeśli nie będzie zadawać dostatecz-
nie dociekliwych pytań, ryzykuje, że narzuci poszkodowanemu własne u-
czucia i własną interpretację jego doświadczeń. To, co prowadzący postrze-
ga jako mało istotny szczegół, dla pacjenta może stanowić najważniejszy
aspekt wydarzeń. I odwrotnie: kwestia, która terapeucie wydaje się nie do
zniesienia, dla ofiary może mieć niewielkie znaczenie. Wyjaśnienie tych
rozbieżności w interpretacji pogłębia obustronne zrozumienie przebiegu
wydarzeń. Przypadek Stephanie, osiemnastoletniej studentki, która stała
się ofiarą zbiorowego gwałtu podczas otrzęsin, świadczy o tym, jak ważne
jest wyjaśnianie każdego szczegółu historii:
Kiedy Stephanie po raz pierwszy opowiedziała o swoich przejściach, terapeut-
ka była wstrząśnięta brutalnością gwałtu, który trwał ponad dwie godziny. Dla
pacjentki jednak najgorsze wydarzyło się już po samym gwałcie, kiedy sprawcy
zmusili ją do oświadczenia, że „nigdy jeszcze nie było jej tak dobrze". Stepha-
nie w otępieniu i automatycznie spełniła to żądanie. Potem czuła wstyd i po-
gardę do siebie.
   Terapeutka nazwała to gwałtem psychicznym. Wytłumaczyła, na czym pole-
ga reakcja odrętwienia w sytuacji zagrożenia, i zapytała, czy Stephanie zdawa-
ła sobie sprawę z własnego przerażenia. Pacjentka przypomniała sobie
wówczas więcej szczegółów: gwałciciele grozili, że „będą musieli spróbować
jeszcze raz", jeżeli nie powie, iż jest „całkowicie usatysfakcjonowana". Dyspo-
nując ową dodatkową informacją, Stephanie mogła zacząć postrzegać swoją
ulegbść jako strategię zastosowaną w celu szybszego uwolnienia się, a nie po
prostu jako dowód braku godności.
      Zarówno pacjent, jak i terapeuta muszą nauczyć się tolerować pe-
wien stopień niepewności, nawet co do podstawowych faktów. Podczas
189

procesu rekonstruowania wydarzeń odnajdywane są coraz to nowe braku-
jące elementy i historia ulega zmianom. Dotyczy to szczególnie wypadków,
kiedy pacjent doświadczył większych luk w pamięci. Dlatego też obaj ucze-
stnicy związku terapeutycznego muszą zaakceptować fakt, że ich wiedza
jest niekompletna i nauczyć się tolerować niepewność podczas analizy pro-
wadzonej w możliwym do zniesienia tempie.
      Zmagając się z własnymi wątpliwościami czy sprzecznymi uczuciami,
pacjent czasami próbuje przedwcześnie rozprawić się z niektórymi faktami
z przeszłości. Nalegać może, by terapeuta zatwierdził częściową, niekom-
pletną wersję wydarzeń i zaprzestał dalszych dociekań, albo upiera się
przy wywlekaniu kolejnych wspomnień, zanim jeszcze upora się z emocjo-
nalnym wpływem faktów już znanych. Przypadek Paula, dwudziestotrzy-
letniego mężczyzny wykorzystywanego w dzieciństwie, ukazuje reakcję te-
rapeuty na przedwczesne decyzje pacjenta:
Paul stopniowo ujawniał swoje kontakty z pedofilami, lecz nagle oznajmił, że
cała ta historia jest jego wymysłem. Zagroził natychmiastowym przerwaniem
terapii, jeśli prowadząca nie uwierzy, że cały czas kłamał. Wcześniej, rzecz
jasna, pragnął, by terapeutka wierzyła w prawdziwość jego słów. Prowadząca
wyznała, że czuje się zaskoczona takim obrotem sprawy. Dodała: „Nie było
mnie przy tobie, kiedy byłeś dzieckiem, nie mogę więc twierdzić, że wiem, co
się wtedy działo. Wiem natomiast, że powinniśmy w pełni zrozumieć twoją
historię, a jeszcze do tego nie doszliśmy. Myślę, że dopóki tego nie dokonamy,
nie powinniśmy wyciągać pochopnych wniosków". Paul niechętnie zgodził się
na taki układ. W ciągu następnego roku okazało się, że jego zaprzeczenie było
ostatnią próbą dochowania lojalności wobec prześladowców.
      Również terapeuci padają czasem ofiarą pragnienia uzyskania pew-
ności. Zbyt często żarliwe przekonanie wypiera postawę otwartości i docie-
kliwości. W przeszłości owa żądza ustalenia faktów doprowadzała klini-
cystów do negowania lub minimalizowania traumatycznych doświadczeń
pacjentów. Chociaż nadal stanowi to najpowszechniejszy błąd, ostatnie
odkrycia na temat urazu psychicznego powodują zgoła odmienne omyłki.
Znane są przypadki, kiedy to terapeuci na podstawie sugestywnych opo-
wieści czy „obrazu klinicznego" wmawiali pacjentom, że z całą pewnością
mają za sobą traumatyczne doświadczenie. Niektórzy terapeuci sprawiają
nawet wrażenie, że wyspecjalizowali się w „diagnozowaniu" konkretnego
typu traumatycznego wydarzenia, na przykład wykorzystania przez sektę
religijną. Każda wyrażona przez pacjenta wątpliwość określana jest jako
„zaprzeczanie". Zdarzało się, że pacjenci z niejasnymi, niespecyficznymi
objawami po jednym spotkaniu byli informowani, iż bez wątpienia padli
kiedyś ofiarą satanistów. Terapeuta musi pamiętać, że nie jest detekty-
wem, a rekonstrukcja traumatycznych wydarzeń to nie dochodzenie śled-
190

cze. Powinien zachować otwartość umysłu i zająć pozycję współczującego
świadka, a nie psa gończego.
      Ponieważ tak trudno jest znieść prawdę, pacjenci często mają opory
przed odtworzeniem historii urazu. Zaprzeczając faktom, czują się jak sza-
leńcy, ale zaakceptowanie całej rzeczywistości prawdopodobnie przekracza
ludzkie możliwości. Ambiwalentny stosunek ofiary do prawdy znajduje od-
zwierciedlenie w odmiennym stosunku do opowiadania o traumatycznych
wydarzeniach na gruncie różnych podejść terapeutycznych. Pracując z pa-
cjentkami cierpiącymi na histerię, Janet próbował czasami wymazać trau-
matyczne wspomnienia lub zmienić ich treść za pomocą hipnozy.11 Wczes-
ne próby „abreaktywnego" {abreactwe) leczenia weteranów wojennych
również polegały w zasadzie na dążeniu do pozbycia się traumatycznych
wspomnień. Pragnienie katharsis czy też egzorcyzmów jest stałym moty-
wem fantazji snutych przez poszukujące pomocy ofiary urazu.
      Nietrudno zrozumieć, dlaczego i pacjenci, i terapeuci tęsknią za ma-
giczną przemianą, za pozbyciem się piętna pozostawionego przez uraz.12
Psychoterapia nie jest jednak skierowana na wymazanie urazu. Celem
rekonstrukcji traumatycznych wydarzeń jest ich integracja z pozostałymi
doświadczeniami jednostki. Transformacja, której ulegają traumatyczne
wspomnienia w trakcie ich odtwarzania, polega na tym, że stają się one
bliższe teraźniejszości i bardziej realne. Fundamentalnym założeniem psy-
choterapii jest przekonanie o uzdrawiającej sile prawdy.
      Opowiadanie o traumatycznych wydarzeniach staje się świadectwem
prawdy. Inger Agger i Soren Jensen, którzy pracują z prześladowanymi
uchodźcami politycznymi, wskazują na to, że dawanie świadectwa pra-
wdzie staje się uzdrawiającym rytuałem. Opowieść o urazie ma dwa aspe-
kty: prywatny, czyli duchowy wymiar spowiedzi oraz publiczny - czyli do-
tyczący sprawiedliwości politycznej. Określenie dawanie świadectwa pra-
wdzie wiąże oba te aspekty, nadając indywidualnemu doświadczeniu
pacjenta nowy, szerszy wymiar.13 Richard Mollica nazywa przekształconą
historię urazu po prostu „nową historią", która „nie mówi już o wstydzie
i poniżeniu", lecz raczej „o godności i cnocie". Opowiadając o swoich przej-
ściach, jego pacjenci - uchodźcy - „odzyskują świat, który utracili".14

I

Przekształcanie
traumatycznych wspomnień
Rozmaite techniki terapeutyczne mające na celu transformację historii
urazu rozwijały się niezależnie od siebie, służąc różnym grupom ofiar ura-
zu. Do najlepiej opracowanych należy „ujawnienie wprost" czy też „zalewa-
191



nie" w leczeniu weteranów wojennych oraz formalne „zeznanie" w terapii
osób torturowanych.
      Technika „zalewania" (flooding) stanowi część intensywnego progra-
mu stworzonego przez Biuro do Spraw Weteranów w celu leczenia poura-
zowego zespołu stresu. Jest to strategia behawioralna mająca na celu prze-
zwyciężenie wywołanego urazem przerażenia za pomocą jego ponownego
przeżycia w kontrolowanych warunkach. W ramach przygotowania do ta-
kich sesji pacjent uczy się przywoływania kojących obrazów oraz tego, jak
opanowywać niepokój za pomocą technik relaksacyjnych. Następnie chory
wraz z terapeutą starannie opracowuje pisemny „scenariusz", zawierający
szczegółowy opis traumatycznego wydarzenia. Uwzględnia on kontekst,
fakty, emocje i znaczenie wydarzenia. Jeśli ofiara przeżyła kilka traumaty-
cznych doświadczeń, dla każdego z nich buduje się osobny scenariusz. Kie-
dy wszystko jest już gotowe, pacjent sam wybiera kolejne fragmenty, które
będą prezentowane na właściwych sesjach, poczynając od najłatwiejszego,
a kończąc na najtrudniejszym do zniesienia. Podczas właściwych sesji „za-
lewania" pacjent opowiada treść scenariusza, posługując się czasem teraź-
niejszym, a terapeuta zachęca go przy tym do jak najpełniejszego wyraża-
nia własnych uczuć. Spotkania powtarzają się co tydzień; przeciętnie sto-
suje się dwanaście do czternastu sesji. Większość pacjentów wraca po sesji
normalnie do domu, ale niektórzy wymagają hospitalizacji z powodu znacz-
nego nasilenia objawów w trakcie leczenia.15
      Opisana technika ma wiele wspólnego z metodą „zeznawania" (testi-
mony), stosowaną w leczeniu osób, które przeżyły tortury. Metoda „zezna-
wania" opisana została po raz pierwszy przez dwóch chilijskich psycho-
logów, którzy dla własnego bezpieczeństwa opublikowali swoje odkrycia
pod pseudonimami. Trzonem terapii jest uzyskanie szczegółowego, pełnego
zapisu traumatycznych doświadczeń pacjenta. Na początku sesje terapeu-
tyczne są nagrywane, po czym przygotowuje się dosłowną transkrypcję
opowiadania. Następnie pacjent wspólnie z terapeutą analizują i popra-
wiają treść dokumentu. W trakcie korekty ofiara ma możliwość pozbiera-
nia fragmentarycznych wspomnień w spójne świadectwo prawdy - zezna-
nie. „Paradoksalnie - konkludują psychologowie - jest to dokładnie to
samo zeznanie, które starali się wydobyć torturujący [...], ale w warunkach
terapii wypowiedź ta staje się oskarżeniem oprawców, a nie aktem zdra-
dy".16 Agger i Jensen z Danii udoskonalili tę technikę. W ich wersji końco-
we pisemne zeznanie jest odczytywane na głos, a terapię zamyka formalne
„złożenie skargi": dokument zostaje podpisany przez pacjenta jako powoda
i terapeutę jako świadka. Zazwyczaj terapia wymaga od dwunastu do dwu-
dziestu cotygodniowych sesji.17
      Społeczne i polityczne składniki metody „zeznania" są dużo bardziej
bezpośrednie i zaawansowane w porównaniu z bardziej zawężoną behawio-
ralna techniką zalewania. Staje się to oczywiste, jeśli zważyć, że ta pier-
192

JHII

wszą metoda została opracowana pod patronatem organizacji broniących
praw człowieka, druga zaś - w amerykańskiej instytucji rządowej. Bardziej
zaskakujący jest stopień zbieżności obu technik. Obie zakładają aktywną
współpracę pacjenta i terapeuty, której wynikiem jest szczegółowa, pisem-
na relacja z traumatycznych wydarzeń. W obu sprawozdanie to traktowa-
ne jest oficjalnie i uroczyście. Obie też wykorzystują strukturę narracji,
aby wymusić intensywne powtórne przeżycie urazu w kontekście bezpiecz-
nego związku społecznego.
      Podobne są też skutki terapeutyczne. Opisując 39 przypadków, chilij-
scy psychologowie odnotowali znaczne osłabienie objawów pourazowych
u większości osób, które przeżyły tortury lub symulowaną egzekucję. Chi-
lijska metoda była szczególnie skuteczna w leczeniu skutków przerażenia.
Nie przynosiła większej ulgi pacjentom, którzy byli krewnymi „zaginio-
nych" osób i cierpieli nie z powodu zespołu pourazowego, lecz dlatego, że
nie dane im było odbyć żałoby.18
      Leczenie weteranów wojennych za pomocą techniki zalewania przy-
niosło jeszcze wyraźniejsze dowody jej skuteczności. Weterani, którzy ukoń-
czyli ten rodzaj terapii, donosili o niemal całkowitym ustąpieniu objawów
pourazowych, jak wtargnięcia i nadpobudliwość, koszmary senne i nawroty
traumatycznych obrazów. Poprawa dotyczyła też takich problemów jak nie-
pokój, depresja, kłopoty z koncentracją i objawy psychosomatyczne. Co wię-
cej, poprawa ta utrzymywała się po sześciu miesiącach od ukończenia lecze-
nia. Efekty leczenia były ograniczone do tego specyficznego wydarzenia
traumatycznego, na którym skupiła się terapia. „Odwrażliwienie" jednego
wspomnienia nie wpływało na pozostałe; każde zdarzenie wymagało od-
dzielnego podejścia, a najlepsze rezultaty dawało kolejne zajęcie się wszy-
stkimi doświadczeniami traumatycznymi.19
      Wydaje się zatem, że opowiadanie historii urazu w warunkach bez-
piecznego związku może faktycznie zmienić zaburzone przetwarzanie trau-
matycznego wspomnienia. Ta transformacja pamięci powoduje ustąpienie
głównych objawów zespołu pourazowego. Wraz z użyciem słów wyraźnie
ustępuje „fizjonerwica", będąca skutkiem przerażenia.20
      Owe intensywne techniki terapeutyczne mają jednakże pewne ogra-
niczenia. Chociaż po zalaniu słabną objawy wtargnięcia i nadpobudliwość,
nie widać poprawy, jeśli chodzi o symptomy odrętwienia i wycofanie się
z życia społecznego; wątpliwe są też efekty tej metody w odniesieniu do
problemów małżeńskich, społecznych i zawodowych. Sama rekonstrukcja
traumatycznych wydarzeń nie naprawi zniszczeń w sferze relacji i kon-
taktów społecznych. Jest to konieczna część procesu powrotu do zdrowia,
ale tylko część.
      Jeśli nie zajmiemy się również odziaływaniem urazu w sferze relacji
społecznych, nie osiągniemy sukcesu, nawet gdy ograniczymy cel terapeu-
tyczny do złagodzenia samych objawów wtargnięcia. Pacjent czasami upar-
193
i

cie trzyma się swoich symptomów - takich jak koszmary czy nawroty
obrazów traumatycznych — ponieważ nabierają one specjalnego znaczenia.
Objawy mogą stanowić symboliczny sposób dochowania wierności utraco-
nej bliskiej osobie, substytut żałoby albo wyraz nie rozwiązanego poczucia
winy. Ponieważ nie istnieją uznane społecznie formy „świadczenia pra-
wdy", wiele ofiar urazu woli zachować swoje symptomy. Jak pisze poeta
wojenny Wilfred Owen: „Przyznaję, że sam wywołuję owe nieliczne sny
0	wojnie, z własnej woli rozmyślając o niej wieczorem. Mam wobec Wojny
obowiązek do spełnienia".21
      Składanie z kawałków historii urazu staje się bardziej skomplikowa-
nym zadaniem w wypadku osób, które maltretowano wielokrotnie, przez
dłuższy czas. Techniki, które sprawdzają się w leczeniu zwykłego zespołu po-
urazowego, mogą okazać się nieadekwatne w sytuacji chronicznego wykorzy-
stywania, szczególnie jeśli ofiara cierpi na większe luki w pamięci. Zrekon-
struowanie całej historii z reguły trwa wówczas znacznie dłużej niż 12-20
tygodni. Czasami pacjent odczuwa pokusę skorzystania z bardziej intensyw-
nych form leczenia - konwencjonalnego lub nie - w celu przyspieszenia po-
wrotu do zdrowia. Grupowe „maratony" terapeutyczne lub skondensowane
programy na oddziałach zamkniętych często łudzą nierealistycznymi obietni-
cami „błyskawicznego" wyzdrowienia. Szybkie odkrywanie traumatycznych
wspomnień bez zapewnienia odpowiedniego kontekstu dla ich integracji jest
nieodpowiedzialne i wręcz niebezpieczne, ponieważ pacjent nie dysponuje
umiejętnościami radzenia sobie z faktami wydobytymi z głębin pamięci.
      To nie przełamanie amnezji stanowi najtrudniejszą część rekonstru-
kcji pamięci - istnieje tu bowiem wiele skutecznych technik. Problemem
jest stawienie czoła koszmarom zza bariery niepamięci i zintegrowanie
traumatycznego doświadczenia z historią całego życia. Ten powolny, żmud-
ny, często frustrujący proces przypomina układanie trudnego puzzle. Naj-
pierw trzeba ustalić ogólny zarys, a potem oglądać ze wszystkich stron
każdy nowy fragment informacji, dopóki nie dopasuje się go do całości. Sto
lat temu Freud użył tej metafory, opisując odkrywanie wczesnego urazu na
tle seksualnym.22 Cierpliwość nagradzana jest rzadkimi momentami prze-
łomu, kiedy większa liczba kawałków nagle wskakuje na swoje miejsce
1	układa się w nowy fragment obrazka.
      Najprostszą metodą pozyskiwania nowych wspomnień jest ostrożne
badanie informacji już dostępnych pamięci pacjenta. W większości wy-
padków ta prosta technika okazuje się wystarczająca. Kiedy pacjent do-
świadczy pełnego, emocjonalnego wpływu faktów już mu znanych, nowe
wspomnienia pojawiają się z reguły spontanicznie - tak, jak to było z Deni-
se, trzydziestodwuletnią ofiarą kazirodztwa:
Denise zgłosiła się na leczenie dręczona wątpliwościami, czy była seksualnie
wykorzystywana przez swego ojca. „Czuła swoim ciałem", że tak było, ale nie
194

.-»?:-
                   
 "uarauiodsM BTUBMitajpo op pidte^sAzjd azoui ipeiu
 i muBMOUBjdBZ uiAiireiBłs 'qoBtuBAvo;oSXzjd uoignjp od oaaidop i
 T BiuaCospi op sweją OVA\A%SAZXO?[AM. ais Azon AuaidfBu AuBMopo^zs
-oj •tfoBiSa^tn nsaj5[0 oSaiSnjp oiupaiModpo — ifsas od B 'BiuBMO^oSAzjd oS
-arapaiModpo oSaf BSBUI^M 'B;ua(bBd Bpaiured pazad ałAnjn ais afBpz oo 'oSa^
auiBAw(qopAM aMOZBJopzB^ ^-iosou^afaium qoXznp ^Bupaf BSBUI^M Azoud
-nj ^oouiod BZ uarauiodsM tjDiĆuzo^BuinBJ^ axo^qopA^\ •ndBja^oudiq z
-Xzad BU '5[iuqoał qoXzsCaiuza^od z araB^sAzao^ auzoa^so ais Boap3
-XM ippp3} Ą\ -niuBpBą uiAupnuiz 'raXupBp[op od ^MBU BCB^sozod t[OBiuaraai
-odsM 8M x^n| aznp az 'jpupaC ais BZJBP^ 'psouiopBTMs MCUB^S qoAuuatrapo
BiuBzpnqzM op ais BniBJ[aion zaq Ą>[BJ OiCzaoM^po ais afBpn jęSo B^
gs'o?D^ uiBjBizpaiMod aiu azozsaf
 apa 'Z^BUI fcui |Aq aiu o^ yaimojzo uaj az 'uiBjBizpai^\ -»B5[aiMopo
 araui az ftuifapz T 'azsoad 'n^ ais MBCZ '(^^ns^Bia^ BCOUI O^) ^xraa«
 i nfojjod od ais UIBJBPB^SZOJ 5[Bf 'uiB^aiuiBd i amui BU {Bzaj uo
 ozpjBq ais TUI oftqoJ2 '&ve[ ^ZJ^ BJBTOI uiXqXp2 JJBC '5[B^ ais uispizood
B\STSU I luazaui z ais uiBjBąoo^" :BM^zpojtzB^ luo^sią CauBiuuiodBz op dox}
{IMOUB^S AJLOV>[ "fefoBn^Cs ButoĄin ^UBJOM^M zBaqo afnsido auoraig UOJBIJS
•paimBdara aoiirejS Bzod ais aiarepM BCBiMT^zouin zaiuMcj 'AJBUIZSOJJ qn^ au

jizpads aizp2 'Bosfaiui DBfBzpaiMpo qn^ aMopoj OMazap o^Cns^j 'a
-Bpei§o 'psojzsazjd pBpsq azora ^uafoBd uazjBp^M uoXuuaizpo3 BIUBMOZ^BUB
zocadQ ?BiuazjBCoT[s auMBp aiuMouod BCBIMAZO aCzB5[o atąBpads auui i B^
-aiMS aitącdsM auozpoqoqo "pso^zsazjd z uamuiodsM no^uBMjapo op oo
-CZB5[SAV n|3TAV BfezojBłsop AjnSaa z B^uaCoBd BtuazopBiMsop auuaizpo^
                                                                            e>|zoł fef op Ao
-ou M o6aoezpoL)OM eofo eiuaiuoiodsM faju op ołpąiM nouo>| /\/\ auozeMao>|a| |
        jAq |6JB>|S faf zoa| 'oiaofo pazid Auojqo Błe>)nzs O
 z jfoBn^s aiaj/w a|qos ejeiuuiodAzjd 'apnzon auoaqo M
 Apa!» ndEjaj n>(łBzood BU BEMOLU LUAJOPI o '„otęp zazid oiapnzo" z oj
faf ais ojAzjBfo>is 'psoupBJzaq apnzood \ a|uazjo>|odn 'a!uazpAzjqo faju M OJ af
-npMA/v\ az 'BjJBdpo B^łuafoBd "40!>HSAZSM Azjd tef B>|A}op oapfo Apa|>| 'afnzo oo
 einadBjai "aiujzpoj BU ajuazej/w Aqoł|qojz oo 'so6azo 'o6auzoA}BoiBjp
 so6azo BłB>|nzs ?jfoELUJOjU! fa} a6BM BłBzsfajuwn asjuaa n>)iezood BN
-BZ BZ sofo ajUBMOipBz BZBMII Aujzpoj B}zsaj zAp6 'OAZJB>)S ais azooi aju az
'>|Bupaf Bjnzo "A}a!qo>| a|>|}sAzsM łBjdazoBz \ |6BMn ausojds U,O!>)}SAZSM oiasejpa
pod łiqoi a|zpaq 'afjdn ajs ou/wad BU oapfo zBMaiuod 'aiAuujzpoj n!UB>)iods
ajs uiAotefBZ!iqz o usAai aiajuazBjazjd z asiuaa 3? '^!S OłBZB>(o "aiaofo z |foB|aj
fauoaqo ajUBSjdo o a>)}uafoBd ^sojdod BłnadBjaj. ?BiuajuaiodSM ospMAzjd faf
!io/v\zod Bzoudju, az 'afacpsu e\B\\N o6au}aj>|uo>| oju oaiuoiodAzid aiqos

ka psychiatryczna i hipnoterapeutka zarazem, tak opisuje swoje podejście do
ofiar urazu:
Używamy techniki cofnięcia się (regresji) do wieku dziecięcego, jak gdyby-
śmy trzymali nitkę czy sznurek, który sięga w przeszłość. Ale w wypadku
niektórych poszkodowanych nie można stosować takich nitek. Niektóre
standardowe techniki należy odpowiednio zmienić. Wielu osobom pomaga
wyobrażenie sobie, że oglądają telewizję. Pacjent przyzwyczaja się, że dys-
ponuje „bezpiecznym" kanałem, który włącza na początku sesji. Do pracy
terapeutycznej stosuje się „kanał video". Traumatyczne doświadczenie na-
grane jest na taśmie, którą można puścić w zwolnionym tempie, przewinąć
w przód lub w tył. Pacjenci uczą się też, jak kręcić gałką, aby modulować
intensywność własnych uczuć. Niektórzy wolą po prostu śnić. Znajdują się
w jakimś bezpiecznym miejscu i mają sen o urazie. Wszystko to są techniki
projekcji hipnotycznej.
    Następnie sugeruję, że nagranie lub sen powiedzą nam coś o traumatycz-
nym wydarzeniu. Zaczynam liczyć, a potem pacjent opowiada, co widzi. Uważ-
nie obserwuję zmiany wyrazu twarzy, ruchy ciała. Jeżeli ofiara ma sobie coś
przypomnieć, dzieje się to właśnie w tym momencie. Pracujemy nad wszystkim,
co się wyłoni. Czasami jest to scena maltretowania bardzo małego dziecka
i wtedy sprawdzam, czy możemy kontynuować. Ludzie w transie mogą być
całkowicie świadomi swego rozszczepienia: istnieje część dorosła, która obser-
wuje, i dziecięca, która doświadcza. Uczucia zawsze będą intensywne, ale
chodzi o to, by pacjent mógł je znieść.
    Ludzie wychodzą z transu z wieloma emocjami, lecz jednocześnie zacho-
wują do nich pewien dystans. Jest w nich wiele smutku, są przerażeni
i wstrząśnięci brutalnością. Po zakończeniu sesji hipnotycznej często zaczynają
sami wyciągać wnioski. Warto im w tym pomóc: przypomną sobie tylko to, do
czego dojrzeli; z czasem będą przychodzić do nich myśli, obrazy, uczucia i sny,
które pomogą im lepiej zrozumieć; będą w stanie mówić o tym na spotkaniach
z terapeutą. Trudno w to uwierzyć, kiedy się na nich patrzy. Bywają chwile,
kiedy muszę sama siebie przekonywać, że naprawdę im pomagam. Ale ludzie
rzeczywiście czują się lepiej po odzyskaniu pamięci.25
      Oprócz hipnozy stosować można inne techniki wywoływania zmienio-
nego stanu świadomości, dzięki któremu oderwane wspomnienia trauma-
tyczne stają się łatwiej dostępne. Zakres tych technik rozpościera się od
metod społecznych — takich jak intensywna terapia grupowa lub psycho-
drama — do metod biologicznych, jak na przykład użycie amytalu sodowe-
go. Jeśli terapeuta jest odpowiednio przygotowany, każdy sposób może
okazać się skuteczny. Niezależnie od konkretnej techniki należy stosować
się do podstawowych zasad: pacjent zachowuje kontrolę nad wszelkimi
działaniami, a rozplanowanie w czasie, tempo i forma sesji muszą być do-
196

i"

kładnie przemyślane, aby metoda badania pamięci była wkomponowana
w strukturę psychoterapii.
      Ostrożność należy zachować również podczas planowania samej sesji
odkrywania wspomnień. Richard Kluft, który pracuje z pacjentami z roz-
szczepieniem osobowości, formułuje tę zasadę jako „regułę jednej trzeciej".
Sesję dzielimy umownie na trzy równe części. Jeśli jest do wykonania jakaś
„czarna robota", należy ją rozpocząć w trakcie pierwszej części spotkania;
jeżeli nie wystarczy na to czasu, pracę nad tym problemem powinno się
odłożyć do następnej wizyty. Druga część spotkania przeznaczona jest na
intensywną eksplorację; w ciągu ostatniej pacjent ma czas na reorientację
i uspokojenie się.26
      W wypadku ofiar długotrwałego, powtarzającego się urazu nie zaleca
się traktowania każdego wspomnienia jako osobnej całości. Traumatycz-
nych incydentów było po prostu zbyt wiele, a podobne zdarzenia często
zlewają się w pamięci. Zazwyczaj jednak można wyróżnić kilka odrębnych,
szczególnie znaczących sytuacji. Rekonstrukcja traumatycznej historii opie-
ra się wówczas na tych typowych zdarzeniach — zrozumienie jednego epizo-
du rozciąga się na wiele wydarzeń.
      Założenie, że jeden incydent reprezentuje wiele wydarzeń, stanowi
skuteczną technikę tworzenia nowych znaczeń i rozumienia. Prawdopodob-
nie jednak nie ma ona większego wpływu na odwrażliwienie fizjologiczne.
Chociaż takie techniki behawioralne jak zalewanie dowiodły efektywności
w łagodzeniu intensywnych reakcji na wspomnienie pojedynczego wyda-
rzenia traumatycznego, są one o wiele mniej użyteczne w leczeniu ofiar
długotrwałego, powtarzającego się urazu. Psychiatra Arieh Shalev opisuje
przypadek, który potwierdza tę zasadę. Pewna kobieta po wypadku samo-
chodowym zgłosiła się na leczenie z powodu objawów prostego zespołu po-
urazowego. Miała też za sobą historię chronicznego urazu w dzieciństwie.
Standardowa terapia behawioralna skutecznie rozwiązała problemy wywo-
łane wypadkiem samochodowym. To samo podejście nie pomogło jednak
pacjentce poradzić sobie z uczuciami związanymi z traumatycznym dzie-
ciństwem; konieczna okazała się tu długoterminowa psychoterapia.27
      Ofiary chronicznego urazu cierpią często z powodu bardzo rozle-
głych zaburzeń fizjologicznych. U ludzi maltretowanych w dzieciństwie
występują nieregularności w cyklach spania, jedzenia i wydzielania we-
wnętrznego, jak również różnorodne objawy somatyczne i nienormalna
wrażliwość na ból. Jest zatem prawdopodobne, że pacjenci tacy będą
nadal doświadczać pewnych zaburzeń fizjologicznych, nawet po pełnej
rekonstrukcji traumatycznej historii. W wypadku tych poszkodowanych
należy osobno zająć się ich objawami fizjologicznymi. Czasami konieczna
jest terapia systematycznego przewarunkowania lub długoterminowe po-
dawanie leków. Leczenie w tej dziedzinie niemal w całości pozostaje je-
szcze w fazie eksperymentalnej.28
197

I

1

Żałoba po stracie traumatycznej
Każdy uraz przynosi straty. Nawet ci, którym udało się ujść bez obrażeń
fizycznych, utracili wewnętrzne psychologiczne struktury „ja" powiązanego
bezpieczną relacją z innymi. Osoby, które doświadczyły krzywdy fizycznej,
tracą w dodatku poczucie integralności cielesnej. Ci zaś, którym odebrano
bliskich, stają w obliczu nowej pustki w swoich związkach z przyjaciółmi,
rodziną lub społeczeństwem. Traumatyczne straty zaburzają normalny cykl
pokoleń i nie podlegają społecznym obrzędom tradycyjnego odprawiania ża-
łoby. Opowiadanie o urazie nieodmiennie wywołuje zatem u ofiary głęboki
smutek. Ponieważ wiele krzywd pozostaje niewidocznych lub nie rozpozna-
nych, zwyczajowo przyjęte rytuały żałobne mogą dostarczyć pociechy.29
      Na tym etapie powrotu do zdrowia żałoba od samego początku jest
zadaniem najistotniejszym, a zarazem wzbudza największe przerażenie.
Pacjenci często obawiają się, że zadanie to będzie trwało wiecznie, ponie-
waż jeśli już pozwolą sobie na smutek, żałoba nigdy się nie skończy. Danie-
li przytacza słowa siedemdziesięcioczteroletniej wdowy, która przeżyła hi-
tlerowskie obozy zagłady: „Nawet jeśli każda strata będzie wymagała tylko
roku żałoby, i jeśli dożyję stu siedmiu lat [i opłaczę wszystkich moich krew-
nych], co z pozostałymi sześcioma milionami zabitych?".30
      Wielu poszkodowanych nie chce poddać się żałobie, nie tylko ze stra-
chu, lecz również z powodu dumy. Ofiara może świadomie nie pozwalać
sobie na smutek, aby w ten sposób nie przyznać zwycięstwa prześladowcy.
W takiej sytuacji ważne jest, aby pacjent zaczął postrzegać żałobę jako akt
odwagi, a nie jako upokorzenie. Człowiek niezdolny do smutku pozbawia
się części samego siebie i utrudnia sobie proces powrotu do zdrowia. Odzy-
skanie pełnej gamy własnych emocji, włączając w to smutek, powinno być
rozumiane jako opór, a nie poddanie się intencjom prześladowcy. Tylko
opłakując wszystkie swoje straty, poszkodowany może odkryć swoje nie-
zniszczalne życie wewnętrzne. Ofiara poważnego maltretowania w dzieciń-
stwie opisuje, jak po raz pierwszy zaczęła odczuwać smutek:
Zanim skończyłam piętnaście lat, już taka byłam. Stałam się zimna i cwana.
Świetnie radziłam sobie bez pociechy i uczuć - nic mnie nie wzruszało. Nikt nie
mógł doprowadzić mnie do płaczu. Kiedy matka wyrzucała mnie z domu, po
prostu spałam na schodach. Nawet kiedy spuszczała mi manto, nie była w sta-
nie wycisnąć ze mnie ani jednej łzy. Nigdy nie płakałam, gdy bił mnie mój mąż.
Zadawał mi cios, upadałam, a potem wstawałam, żeby dostać jeszcze raz. To
cud, że mnie nie zabił. W trakcie terapii napłakałam się więcej niż przez całe
życie. Nigdy nie ufałam nikomu na tyle, żeby pokazać mu swoje łzy. Nawet
tobie, jeszcze kilka miesięcy temu. No proszę, nareszcie to powiedziałam!
Powinni to zapisać!31
198	1

      Ponieważ żałoba jest taka trudna, opór przed nią stanowi chyba
najczęstszą przyczynę zastoju na drugim etapie powrotu do zdrowia. Od-
rzucanie smutku może się przejawiać na różne sposoby. Przeważnie wyra-
ża się w postaci fantazji o magicznym rozwiązaniu poprzez zemstę, przeba-
czenie lub zadośćuczynienie.
      Fantazje o zemście stanowią często lustrzane odbicie traumatycz-
nych wspomnień, w których prześladowca i ofiara zamieniają się rolami.
Zazwyczaj są tak samo groteskowe, statyczne i pozawerbalne, jak samo
wspomnienie traumatycznego zdarzenia. Marzenie o odwecie jest jedną
z postaci, jakie przyjmuje pragnienie oczyszczenia. Poszkodowany wyobra-
ża sobie, że pozbędzie się przerażenia, wstydu i bólu przez akt zemsty na
prześladowcy. Chęć pomszczenia krzywdy wynika też z poczucia całkowitej
bezradności. Upokorzona i wściekła ofiara łudzi się, że tylko odwet przy-
wróci jej utracone poczucie siły. Wyobraża sobie też, że jest to jedyny
sposób, aby sprawca uświadomił sobie ból, który jej zadał.
      Chociaż ofiara urazu spodziewa się, że dozna ulgi, kiedy odpłaci się
prześladowcy, w rzeczywistości powracające wyobrażenia o zemście pogar-
szają jej cierpienie. Gwałtowne, obrazowe, mściwe fantazje mogą być rów-
nie niepokojące, przerażające i natrętne, jak wspomnienia pierwotnego
zdarzenia traumatycznego. Nasilają lęk ofiary i ujemnie wpływają na jej
autowizerunek. Sprawiają, że czuje się potworem. Są także wysoce frustru-
jące, gdyż zemsta nigdy nie zmieni ani nie zrekompensuje wyrządzonej
krzywdy. Ludzie, którzy faktycznie dokonują aktów odwetu - na przykład
weterani wojenni dopuszczający się zbrodni — nie mogą pozbyć się tą drogą
swoich objawów; przeciwnie, cierpią na najpoważniejsze i najtrudniejsze do
leczenia zaburzenia.32
      W trakcie procesu żałoby poszkodowany musi pogodzić się z tym, że
wyrównanie rachunków jest niemożliwe. W miarę jak rozładowuje swój
gniew w bezpiecznych warunkach, jego bezsilna furia stopniowo prze-
kształca się w bardziej skuteczną i satysfakcjonującą postać złości: spra-
wiedliwe oburzenie.33 Przekształcenie to pozwala uwolnić się z klatki ma-
rzeń o odwecie, w której ofiara pozostawała zamknięta sam na sam z prze-
śladowcą. Ma szansę odzyskania poczucia siły, nie stając się jednocześnie
przestępcą. Porzucenie mściwych fantazji nie oznacza rezygnacji z poszuki-
wania sprawiedliwości; przeciwnie, dopiero wówczas ofiara może połączyć
się z innymi i doprowadzić do ukarania sprawcy zbrodni.
      Niektórzy pacjenci brzydzą się żądzą zemsty i usiłują obejść swój
gniew za pomocą fantazji o przebaczeniu. Wyobrażenie to, podobnie jak
marzenie o odwecie, stanowi próbę odzyskania poczucia siły. Poszkodowa-
ny łudzi się, że jest w stanie przekroczyć swój gniew i wymazać efekt ura-
zu, decydując się na ostentacyjny akt miłości. Skutków urazu nie da się
jednak przekreślić ani za pomocą nienawiści, ani miłości. Wyobrażenie
o przebaczeniu również może przysporzyć wiele cierpienia, ponieważ całko-
199

I
I
I

s

wite darowanie krzywd przekracza możliwości przeciętnego człowieka. Mą-
drość ludowa powiada, że wybaczanie jest przywilejem Boga. A w większo-
ści systemów religijnych nawet boskie przebaczenie nie jest bezwarunko-
we. Nie może ono zostać udzielone, dopóki sprawca krzywdy nie zasłuży
sobie na nie przez spowiedź, żal za grzechy i zadośćuczynienie.
      Rzeczywista skrucha u prześladowcy zdarza się rzadko i graniczy
niemal z cudem. Na szczęście poszkodowany nie musi na nią czekać. Wa-
runkiem powrotu do zdrowia jest odszukanie w sobie ożywczej miłości;
miłość ta nie musi jednak obejmować prześladowcy. Kiedy skończy się
okres żałoby po traumatycznej stracie, ofiara może być zaskoczona, jak
mało interesuje ją teraz sprawca urazu i jak niewiele obchodzi ją jego los.
Czasami nawet żałuje prześladowcy i współczuje mu, ale uczucia te trakto-
wane są z pewnym dystansem i nie są tożsame z wybaczeniem.
      Fantazja o zadośćuczynieniu, podobnie jak marzenia o zemście czy
odpuszczeniu winy, często staje się poważną przeszkodą w odprawieniu ża-
łoby. Problem polega częściowo na samej zasadności pragnienia zadośćuczy-
nienia. Ponieważ ofiara doznała krzywdy, naturalną koleją rzeczy czuje się
uprawniona do jakiegoś odszkodowania. Dążenie do wyrównania krzywdy
często ułatwia powrót do zdrowia. W dążeniu tym tkwi także i potencjalna
pułapka. Długotrwałe, bezowocne próby uzyskania rekompensaty od spraw-
cy krzywdy lub od społeczeństwa mogą być formą obrony przed pełnym
uświadomieniem sobie ogromu straty. Żałoba jest jedynym sposobem usza-
nowania straty; nie ma żadnego wystarczającego zadośćuczynienia.
      Fantazje zadośćuczynienia wynikają często z pragnienia zwycięstwa
nad prześladowcą, zwycięstwa, które wymazałoby upokorzenie spowodo-
wane przez uraz. Badanie marzeń o rekompensacie pokazuje na ogół, że
zawierają one elementy psychologiczne, które mają dla pacjenta dużo wię-
ksze znaczenie niż zysk materialny. Rekompensata symbolizuje przyzna-
nie się do wyrządzenia krzywdy, prośbę o wybaczenie lub publiczne poniże-
nie prześladowcy. Chociaż wyobrażenie to wynika z chęci odzyskania siły,
w rzeczywistości pogoń za odszkodowaniem związuje ofiarę z prześladowcą
i uzależnia ją od jego kaprysu. Paradoksalnie, pacjent uwalnia się psychi-
cznie od sprawcy krzywdy, kiedy porzuci nadzieję na jakiekolwiek odszko-
dowanie. W miarę postępów żałoby ofiara zaczyna poszukiwać zadośćuczy-
nienia w formie bardziej ogólnej i abstrakcyjnej, co pozwala jej dochodzić
swoich praw bez oddawania kontroli nad swym obecnym życiem w ręce
prześladowcy. Przypadek Lynn, dwudziestoośmioletniej ofiary kazirodz-
twa, pokazuje, w jaki sposób fantazja o zadośćuczynieniu może hamować
proces powrotu do zdrowia:
Kiedy Lynn zgłosiła się na terapię, miała za sobą liczne pobyty w szpitalu
z powodu ciągłych prób samobójczych, samookaleczeń oraz anoreksji. Objawy
dziewczyny osłabły, gdy jej autodestruktywne zachowanie powiązano z historią
200

103
'aiuzojuoAsd euozoa|B>|0 ye\ jsaf az 'b\s
•|apBfAzjd qn| >|auBipo>| ps^Azid BU a\u e 'einadBja} jAq Aqazjjod fai B|UBfB>|
-odsBZ op feqoso fejupaiMOdpo fajzpjBqfeu apsjMAzoazj Azo 'osoMjidjfeM {JZBJAM
a|B 'jozozsajd \ BjUBiniAzjd Błau6BJd BJAHO S? '1>)BJ łB/v\o}dao>|EBz łUB}|nsuo>j
    ?AiSjiBfoads o6auu| n apBł|nsuo>| łBMOja6nsBz BJSAOJUJM nsedLUj oBa\ oaqo/\A
"ootuod faf AqBł6oai BJO}>) 'Azoazj fauApaf faf BjMBOipo az 'apnadBjai
?osop M BłpsdM BjAiio 'o6auzoA}nadBja} n}>)BJ}uo>| j>|unjBM BU b\s
 AotezpBMOJd Apa|>j o^oaizp >|Bf fBsAjoi ajzpaq | BUB|O>| BU fef
 Ap6 'ApajM o>||A} osaiuz af ajUBjs M ajzpaq az 'ajs
 audoj>|O OBOBJM AjazoBZ HAUO op u.oAuzoAłnadBja} u,OBfsas

           oSauzoAzy BiuBp^z auuoj o^aC^zad apBsuaduio^aj o
 AuzBMod BjAzazjd aiMłsuioaizp M BJCłJf 'nA!IO [aiułappsazs
 pBdiCM ^ •amazasp^M auzo^BuiriBJ^ zazad auBMopoMOds
op piuAzopo azoui a^is CauzoiSBui o Xqoso fauui ąn\ ĄnadBia^ psojira BUZDTU
-BoSzaą O5{^ az 'Biuazpn^z az B2[IUXM B^B^ BMB^SOJ •McCa^iMiCzad ipAiąBfo
-ads ats O^BCBSBUIOP 'uiXuzoA;nadBj:a^ aio^BJ^uo^ M Cauoxupo§zn psoupaTzp
-aiModpo po ats B^At[on i uiotuazoiuBjSo o^Mioazad afn^sa^oaj "a
BU
 afnaai5[ TUIBSBZO
sd ^uauiap zaiuMcj^CBjaiM
 BU — aU|BTJa^BUI  ajSTDS  8IS
 sfap^Bf op SBZ faizpui
 auBMOjap[
ASpąAd ^p        Mcj^CBjaiMBz BZSMBZ
ap3 —
BSOUI
-BO
 9TS  atUB^BUI
 'psoj
 Biuazozsoy -Xqoso [a
 M^suazoapds op
   — o§auzDxpquiAs qn^ oSa^siMAzoaza — zoa^ 'ApMAzJH AoMBJds ara
 az BiuaiuAzonpsopBZ AzoĄop apBSuadrao^aa o aiuazjBui IUIBSBZQ
 apAz j aoBjd 'ajd
 8M 8|S BłBMOZB6uBBZ ajUMOUOd \ a>||BM feU0OMOZ8q BU nSBZO faj
-OUJBLU aju BłjMOUBisod 'aiBJłS Q\ BłB/wołBzpo Apa^ jdtełSBu ouo sApa|>| az 'a|s
otezpnj i Bofo AUOJJS az ajuajuAzonosopBz BU ofefB>)azo 'BłBMOWBiuz Ajoł>) 'SBZO
uai A>BO BłBMflBjdo oiazoEjd Błaui|onqAM B>ftuafoBd apuaoiouj LUA; M BJU
-azjBLU oBaj aiuaiujads BU oe>)azo JBJLUBZ BLU IB| a|| 'uuA") łB^ds
                             •łiqojz oo 'oBaj afnjBzod apzsajM \ ofefBz feju ajs
ajzpaq oapfo 'aosjd faf 01 jMjizowaiun az 'BJOLJO >|Bł a!zpaq j|saf iBjuazjBiu oB
-a|>|B} z a|S BjAzjaimz "AuAzo o6af ez AjBfdBZ op eofo Bjuazsnoiz qosods AuApaf
faju B|p AłjMouBis auzoinoAsd B|uazjnqBZ "psouiBjzpajModpo op
IBjsoz aiu Ap6iu oapfo faf az 'mapiBj z 0!zpo6od a|s Bł6oui aju '
BZ ajs Ojuj/w BłBisazid Apai>) 'zBjai 'nofo noiafo/ws o>)Mpazjd „BłB/v\o>|fBJ}SBZ"
ajsuas uuAuMad M UUA-] az 'n^sojUM op B^zpEMOJdop nsEdun o6a}
                                   n>)zoł M ajup a\eo BłBzpads \ joiło
-uo>) z ajs BtBMAjooAM 'fejnadEjaj z B|UB>)łods BjBzozsndo 'BJOUO }saf az 'Ao
-BJd op BfluoMzp fapsazo ZBJOO uuA"i -nfołSBZ }uaoiouj >(Bupaf łpazspsu AMBJd
-od faMOjudojs U,OB}B| L|oo/v\p od 'aiMjsupaizp M BJUBMAISAZJOIAM o6au|Bns>)as
                                
że nigdy nie zdoła stworzyć partnerskiego związku. Czuła się jak „studnia bez
dna" i była przekonana, że prędzej czy później każdy poczuje się zmęczony jej
nienasyconymi pragnieniami. Nie miała odwagi zaryzykować fizycznej intymno-
ści w równoprawnym związku, ponieważ nie wierzyła w swoje zdolności dawa-
nia i otrzymywania miłości. Tylko wszechmocny „ojcowski" terapeuta mógł ją
uzdrowić.
    Konsultant zasugerował, by terapia skupiła się na opłakiwaniu szkód w za-
kresie ograniczenia zdolności ofiary do miłości. Kiedy Olivia odbyła żałobę,
odkryła, że mimo wszystko nie była „studnią bez dna". Zaczęła spostrzegać, że
jej naturalne skłonności do nawiązywania kontaktów z innymi przetrwały; na-
brała nadziei na zdobycie intymności we własnym życiu. Uświadomiła sobie, że
może obejmować swoich przyjaciół i sama się do nich przytulać; nie wymagała
już takich kontaktów od terapeuty.
      Niestety, czasami sami terapeuci wspierają nierealne wyobrażenia
pacjentów. Pochlebia im to, że zostali wyposażeni w potężne moce uzdra-
wiania; nie potrafią oprzeć się pokusie, by spróbować leczyć dotknięciem
dłoni. Kiedy jednak granica ta zostanie przekroczona, prowadzący nie po-
trafi zachować terapeutycznego dystansu i naiwnością jest wyobrażać so-
bie, że mogłoby się to udać. Pogwałcenie granic zawsze prowadzi do wyko-
rzystywania pacjenta, niezależnie od intencji terapeuty.
      Prowadzący najlepiej przysłuży się pacjentowi, gdy dotrzyma obietni-
cy i wysłucha jego opowieści, a nie gdy potraktuje go jak dziecko lub przy-
zna mu szczególne uprawnienia. Ofiara nie odpowiada za to, co ją spotkało;
jest jednak odpowiedzialna za swój powrót do zdrowia. Paradoksalnie,
zaakceptowanie tej rażącej niesprawiedliwości rozpoczyna proces odzyski-
wania poczucia siły. Jedynym sposobem na uzyskanie kontroli nad włas-
nym zdrowieniem jest przyjęcie za nie odpowiedzialności. Tylko pełne
wykorzystywanie wszystkich własnych zasobów pozwoli ofierze uświado-
mić sobie, że one rzeczywiście istnieją.
      Przyjęcie na siebie odpowiedzialności jest szczególnie ważne dla osób,
które same krzywdziły innych, czy to w chwili rozpaczy, czy też na skutek
powolnej degradacji wskutek zniewolenia. Weterani wojenni, którzy dopu-
szczali się zbrodni, czasami czują, że nie należą już do cywilizowanego
społeczeństwa. Więźniowie polityczni, którzy na skutek tortur zdradzili
swoich towarzyszy; maltretowane kobiety, które nie potrafiły obronić swo-
ich dzieci - wszyscy oni mają wrażenie, że popełnili coś gorszego niż ich
prześladowca. Nawet gdy ofiara rozumie, że dopuściła się pogwałcenia
związków się w warunkach ekstremalnych, nie wymazuje to w pełni jej
głębokiego poczucia winy i wstydu. Ofiara musi odbyć żałobę po stracie
moralnej integralności i znaleźć sposób na zaakceptowanie rzeczy, których
nie da się odrobić. Nie oznacza to rozgrzeszenia sprawcy krzywd, a raczej
przywrócenie ofierze moralnego prawa wyboru w teraźniejszości. Renee
202	-	'	?

jest przykładem poszkodowanej, która podjęła działanie, aby naprawić
krzywdy, za które czuła się odpowiedzialna.
Renee, czterdziestoletnia rozwódka, zgłosiła się na leczenie, kiedy po dwudzie-
stu latach wreszcie uciekła od męża, który notorycznie maltretował ją w obec-
ności dzieci. W trakcie terapii była w stanie odżałować rozpad małżeństwa, ale
wpadła w głęboką depresję, uświadomiwszy sobie, jaki wpływ miały lata prze-
mocy na jej dorastających synów. Chłopcy sami stali się agresywni i otwarcie
odmawiali jej posłuszeństwa. Pacjentka nie mogła nic im narzucić, gdyż czuła,
że zasługuje na ich pogardę. Uważała, że nie sprawdziła się w roli matki i teraz
jest już za późno, by odrobić straty.
    Terapeutka przyznała, że Renee miała powody do poczucia winy i wstydu.
Zauważyła jednak, że pozwalanie synom na złe zachowanie wyrządzi im jesz-
cze większą krzywdę. Jeśli Renee rzeczywiście chciała naprawić swój błąd, nie
miała prawa spisywać na straty ani ich, ani siebie. Musiała nauczyć się, jak nie
stosując przemocy, egzekwować od nich szacunek i posłuszeństwo. Zgodziła
się zapisać na kurs dla rodziców, aby w ten sposób spróbować wynagrodzić
synom poniesione przez nich straty.
      W tym wypadku nie wystarczyło udowodnić pacjentce, że sama była
ofiarą i że to męża należało winić za całe zło. Dopóki postrzegała siebie
wyłącznie jako ofiarę, czuła się zbyt bezradna, aby zapanować nad sytu-
acją. Przyjęcie odpowiedzialności za synów umożliwiło jej uzyskanie poczu-
cia siły i kontroli. Pragnienie zadośćuczynienia pozwoliło Renee na odzy-
skanie rodzicielskiego autorytetu.
      Osoby, które w dzieciństwie przeżywały chroniczny uraz, powinny
odbyć żałobę nie tylko po tym, co straciły, lecz również po tym, czego nigdy
nie miały. Nic nie przywróci im dzieciństwa, z którego zostały okradzione.
Muszą opłakać utratę głównej bazy podstawowego zaufania — wiary w do-
brego rodzica. Kiedy zaczyna do nich docierać, że nie ponoszą winy za swój
los, muszą uporać się z egzystencjalną rozpaczą, której nie byliby w stanie
sprostać w dzieciństwie. Leonard Shengold tak oto stawia główny problem
tego etapu żałoby: „Jak można przeżyć bez wewnętrznego wizerunku opie-
kuńczych rodziców? [...] Każda osoba, w której zamordowano duszę, dręczy
się pytaniem: »Czy można żyć bez ojca i matki?«".34
      Konfrontacja z uczuciem rozpaczy niesie ze sobą — na ogół przejścio-
wy — wzrost ryzyka samobójstwa. W przeciwieństwie do impulsywnych
działań autodestrukcyjnych typowych dla pierwszego etapu powrotu do
zdrowia, w drugiej fazie tendencje samobójcze pacjenta przejawiają się
często w formie spokojnej i stanowczej, pozornie racjonalnej decyzji o ode-
jściu ze świata, w którym mają miejsce tak potworne zbrodnie. Pacjenci
mają skłonności do wdawania się w jałowe, filozoficzne dyskusje na temat
prawa jednostki do wybrania śmierci. Takie przeintelektualizowane dywa-
gacje należy bezwzględnie uciąć i skoncentrować się na uczuciach i fanta-
203

zjach, które napędzają rozpacz ofiary. Zazwyczaj pacjent wyobraża sobie,
że jest już martwy, ponieważ stracił zdolność do miłości. Najmniejszy
dowód zdolności ofiary do obdarzania kogokolwiek miłością może ją po-
wstrzymać przed pogrążeniem się w rozpaczy.
      Znaki wskazujące na to, że umiejętność kochania nie została znisz-
czona, można znaleźć, przywołując kojące obrazy. Niemal zawsze udaje się
wyszperać jakieś - ocalone przed zniszczeniem - obrazy symbolizujące
przywiązanie. Jedno pozytywne wspomnienie o opiekuńczym pocieszycielu
może stanowić linę ratunkową dla pogrążonej w żałobie osoby. Nawet
umiarkowana zdolność do współczucia zwierzętom lub dzieciom staje się
wówczas kruchą podstawą do współczucia samemu sobie. Dobroczynny
wpływ żałoby ujawnia się, kiedy ofiara pozbywa się „złej", napiętnowanej
tożsamości i ośmiela się mieć nadzieję na nowe związki, w których nie
będzie już musiała nic ukrywać.
      Uzdrawiające działanie żałoby i niezwykła ludzka zdolność do podno-
szenia się po przeżyciu nawet najcięższej straty widoczne są na przykła-
dzie terapii pani K., która przeżyła holocaust:
Punktem zwrotnym w terapii pani K. było jej „wyznanie", że w trakcie pobytu
w getcie wyszła za mąż i urodziła dziecko, które „wydała nazistom". Jej poczu-
cie winy, wstydu i „zbrukania" pogłębiło się, kiedy po uwolnieniu została ostrze-
żona przez „życzliwych", że gdyby powiedziała o tym swojemu nowemu narze-
czonemu, nigdy by się z nią nie ożenił. Dziecko, które urodziła i chowała przez
dwa i pół roku w najstraszniejszych, nieludzkich warunkach, zostało wyrwane
z jej ramion i zamordowane, kiedy zaalarmowany jego łkaniem hitlerowiec zo-
rientował się, że pani K. ukrywa je pod płaszczem. [...]
    Rodzina K. zaczęła brać udział w terapii i rozmawiała z pacjentką o jej przej-
ściach. Dopiero jednak po sześciu miesiącach cierpliwej namowy [...] pani K.
mogła zakończyć swoją historię o getcie słowami „i zabrali mi dziecko". Dopiero
wtedy zaczęła „rozpuszczać" poczucie martwoty i niemożności [...] odczuwania
bólu i żalu. [...]
    Proces powrotu do zdrowia pani K. opierał się na zasobach dobroci i siły,
którymi dysponowała przed wojną i w trakcie jej trwania; wielkie znaczenie
miało szczęśliwe dzieciństwo, wspomnienie o dziadku, które koiło ją w najgor-
szych chwilach w obozach koncentracyjnych, jej ciepło, inteligencja, cudowne
poczucie humoru i powracająca zdolność do zachwytu. [...] Naprawdę zdołała
wskrzesić w sobie tęskotę i zdolność do miłości. [...] Zakończywszy formalną
terapię, pani K. powiedziała: „Mam z powrotem całą dawną siebie. [...] Kiedyś
nie byłam z siebie dumna. Teraz jestem. Jest we mnie parę rzeczy, które mi się
nie podobają, ale zachowałam nadzieję".35
      Drugie stadium procesu powrotu do zdrowia charakteryzuje się pew-
ną bezczasowością, która jest dość przerażająca. Rekonstrukcja traumaty-
204

I

cznego wydarzenia wymaga zanurzenia się w „zastygłej przeszłości", a ża-
łoba daje poczucie wiecznego pogrążenia się we łzach. Pacjenci często dopy-
tują się, jak długo będzie trwał ten bolesny okres. Nikt nie jest w stanie
udzielić im konkretnej odpowiedzi; można jedynie zapewniać, że procesu
tego nie da się ominąć ani przyspieszyć. Niemal na pewno trwać będzie
dłużej, niż pacjent by sobie tego życzył, ale kiedyś wreszcie się skończy.
      Po wielu powtórzeniach przychodzi wreszcie moment, kiedy opowia-
danie traumatycznej historii nie wzbudza już tak intensywnych uczuć.
Staje się ona częścią doświadczenia pacjenta, ale tylko częścią. Jest wspo-
mnieniem takim jak inne, i tak jak one zaczyna blaknąć. Również smutek
nie jest już tak przeszywający. Ofiara zaczyna dochodzić do wniosku, że
być może uraz nie jest najważniejszym - ani nawet najbardziej interesują-
cym - elementem historii jej życia.
      Z początku taka myśl zakrawa niemal na bluźnierstwo. Ofiara ma
wrażenie, że jeśli przestanie poświęcać życie na rozpamiętywanie i opłaki-
wanie, dowiedzie braku szacunku dla tego, co utraciła. Jednocześnie jed-
nak odkrywa, że jej uwaga stale wędruje w kierunku normalnego życia.
Nie ma się czego obawiać. Nigdy nie zapomni. Do końca życia codziennie
będzie myślała o traumatycznym wydarzeniu. Każdego dnia będzie żało-
wała. Przyjdzie jednak czas, kiedy uraz przestanie zajmować centralne
miejsce w jej życiu. Ofiara gwałtu Sohaila Abdulali wspomina zaskakujący
moment, który spotkał ją w samym środku wykładu o skutkach gwałtu:
„Ktoś zapytał mnie, co jest najgorsze w gwałcie. Spojrzałam na salę i nagle
usłyszałam, jak mówię, że gwałt jest przede wszystkim okropnie nudny.
Wszyscy wyglądali na zaszokowanych, więc wyjaśniłam: Nie zrozumcie
mnie źle. To było straszne. Nie chodzi mi o to, że nudne było samo wyda-
rzenie, ale minęło tyle lat i straciłam już zainteresowanie tym tematem. Te
różne fobie i lęki są interesujące, kiedy dzieją się pierwsze 50 czy 500 razy.
Teraz nie potrafię się tym tak przejmować".36
      Rekonstrukcja traumatycznej historii nigdy nie jest całkowicie ukoń-
czona; na każdym kolejnym etapie cyklu życiowego nowe konflikty i wy-
zwania przywołują wspomnienie o urazie i odsłaniają nowe aspekty trau-
matycznego doświadczenia. Główne zadania drugiej fazy zdrowienia moż-
na jednak uznać za wykonane, kiedy pacjent przypomni sobie swoją
przeszłość i czuje przypływ nadziei i energii do zmierzenia się z życiem.
Czas znowu zaczyna płynąć. Gdy „proces opowiadania historii" zbliży się
do zakończenia, traumatyczne doświadczenie rzeczywiście należy do prze-
szłości. W tym momencie ofiara stoi przed zadaniem odbudowania życia
w teraźniejszości i podążania za swymi aspiracjami skierowanymi w przy-
szłość.

?
?

ROZDZIAŁ 10

1

Odbudowanie związków



- .»"-•

I


U
porawszy się z traumatyczną przeszłością, ofiara urazu staje
przed zadaniem budowania swojej przyszłości. Odbyła żałobę
po starym „ja" zniszczonym przez uraz; teraz musi rozwinąć
swoje nowe „ja". Jej relacje z innymi zostały poddane próbie
i nieodwracalnym zmianom; teraz musi wypracować sobie nowe związki.
Dawne przekonania, które nadawały sens jej życiu, zostały podważone;
teraz musi ponownie odnaleźć w sobie podtrzymującą na duchu wiarę. Są
to zadania trzeciego etapu procesu powrotu do zdrowia. Po jego ukończe-
niu ofiara odzyskuje swój świat.
      Ludzie, których osobowość została ukształtowana w traumatycznym
środowisku, często w tej fazie zdrowienia wydaje im się, że są uciekiniera-
mi szukającymi nowej ojczyzny. Jest tak faktycznie w wypadku uchodźców
politycznych; w sensie metaforycznym dotyczy to jednak wielu innych
ofiar, na przykład maltretowanych kobiet czy ludzi, którzy mają za sobą
traumatyczne dzieciństwo. Wszyscy oni muszą zbudować sobie nowe życie
w kulturze całkowicie odmiennej od tej, w której wyrośli. Opuszczając śro-
dowisko totalnej kontroli, poznają uroki wolności, a jednocześnie niepew-
ność, którą ona niesie. Mówią o utracie i odzyskaniu świata. Psychiatra
Michael Stone, który pracował z ofiarami kazirodztwa, tak opisuje ogrom
zadania adaptacji: „Każdej ofierze kazirodztwa wpojono, że silniejszy może
robić, co mu się podoba, nie oglądając się na nic. [...] Często trzeba ją od
początku uczyć tego, co jest typowe, przeciętne, zdrowe i »normalne« w ży-
ciu intymnym. Ofiary kazirodztwa z reguły wykazują w tej mierze zdumie-
wającą ignorancję, wynikającą z wychowania w patologicznym, pełnym se-
206



kretów środowisku. Chociaż w domach rodzinnych były wykorzystywane,
kiedy z nich uciekną, czują się jak cudzoziemcy na obczyźnie".1
      Na trzecim etapie procesu powrotu do zdrowia często wraca się do
kwestii omawianych w pierwszej fazie. Pacjent znowu kieruje energię na
troskę o własne ciało, o bezpośrednie otoczenie, własne potrzeby material-
ne i relacje z innymi. W pierwszym stadium jednak celem było po prostu
zapewnienie pozycji obronnej i podstawowego bezpieczeństwa, w trzecim
zaś poszkodowany jest już gotowy do aktywniejszego zaangażowania się
w życie społeczne. Dysponując teraz bezpiecznym zapleczem, może wyru-
szyć na podbój świata. Może ułożyć plan działania. Odzyskuje niektóre
aspiracje sprzed traumatycznego wydarzenia lub po raz pierwszy odkrywa
własne ambicje.
      Poczucie bezradności i wyobcowania jest kluczowym doświadczeniem
wynikającym z urazu. Odzyskanie poczucia siły i związków z innymi sta-
nowi warunek wyzdrowienia. Na trzecim etapie powrotu do zdrowia osoba,
która przeżyła traumatyczne wydarzenia, uświadamia sobie, że została
skrzywdzona, i zaczyna rozumieć skutki urazu. Teraz jest już gotowa do
tego, by włączyć do swoich doświadczeń życiowych nauki płynące z trau-
matycznego przeżycia. Dojrzała do podjęcia konkretnych kroków w celu
wzmocnienia własnego poczucia siły i kontroli, potrafi bronić się przed
przyszłymi niebezpieczeństwami i pogłębiać przymierze z tymi, którym na-
uczyła się ufać. Ofiara seksualnego wykorzystania w dzieciństwie opisuje,
jak dotarła do tego etapu: „Zdecydowałam: Dobra, mam już dosyć tego
kręcenia się w kółko, jak gdybym chciała dać w zęby każdemu, kto na mnie
krzywo popatrzy. Wcale nie muszę tak się czuć. A potem zastanowiłam się,
jak chciałabym się czuć. Chciałam czuć się bezpiecznie wśród ludzi. Chcia-
łam czuć się silna. Dlatego skupiłam się na tym, co w moim życiu jest
dobre, to znaczy na konkretnych sytuacjach, kiedy potrafiłam być silna".2
Nauczyć się walczyć
Przejmowanie kontroli w konkretnych życiowych sytuacjach często wiąże
się ze świadomą decyzją podjęcia ryzyka. Na tym etapie leczenia pacjent
rozumie, że jego pourazowe objawy stanowią patologiczne wyolbrzymienie
normalnej odpowiedzi na niebezpieczeństwo. Często jasno uświadamia so-
bie swoją nadmierną wrażliwość na zagrożenie i na bodźce przypominające
o urazie. Zamiast biernie akceptować te przeżycia, ofiara może zdecydować
się na aktywne zajęcie się swoimi lękami. Z pewnego punktu widzenia
decyzja o wystawianiu się na niebezpieczeństwo może być rozumiana jako
kolejne odegranie traumatycznego wydarzenia. Podobnie jak odgrywanie
207

I

urazu, postanowienie takie jest próbą zapanowania nad traumatycznym
doświadczeniem; różnica polega na tym, że wybór podejmowany jest świa-
domie i wprowadzany w życie w sposób przemyślany i metodyczny, dzięki
czemu ma o wiele większe szansę powodzenia.
      Tym, którzy nigdy nie uczyli się podstaw fizycznej samoobrony, taki
trening może pomóc zarówno w odzyskaniu kontroli w sensie psychicznym,
jak i w poprawie sprawności fizycznej. Kobiety mogą też w tej formie wyra-
zić protest przeciwko społecznemu oczekiwaniu, że „słaba płeć" powinna
zajmować miejsce podrzędne i nie buntować się przeciw mężczyznom. Me-
lissa Soalt, terapeutka i instruktorka samoobrony dla kobiet, opisuje, jak
jej program treningowy przewarunkowuje reakcje na niebezpieczeństwo za
pomocą serii ćwiczeń; prowadząca symuluje w nich coraz agresywniejsze
ataki, a kursantki uczą się przed nimi bronić:
Dążymy do tego, by kursantki posmakowały strachu, ale wiedziały, że pomimo
to potrafią walczyć. Pod koniec pierwszych zajęć poczucie siły powinno prze-
rosnąć strach - albo przynajmniej mu dorównać. Dziewczyny zaczynają rozwi-
jać sensoryczną tolerancję na adrenalinę. Przyzwyczajają się do tego, że serce
wali im jak młotem. Uczymy je, jak oddychać, jak zachowywać się w sytuacji
stresu. [...]
    Czwarte zajęcia są z reguły najbardziej intensywne. [...] Odbywa się na nich
naprawdę długa walka; podstawieni napastnicy atakują i atakują. Kursantki do-
chodzą do punktu, kiedy czują, że już nie mogą walczyć, ale muszą. I wówczas
odkrywają, że mają w sobie więcej sił, niż myślały - nawet jeśli po walce są
wyczerpane, płaczą albo całe się trzęsą. Jest to bardzo ważny przełom.3
      Decydując się na „posmakowanie strachu" na takich lekcjach samo-
obrony, ofiara ma możliwość rekonstrukcji normalnych fizjologicznych re-
akcji na niebezpieczeństwo, odbudowania systemu działań obronnych,
który został rozbity i pokawałkowany na skutek przeżytego urazu. W re-
zultacie zyskuje więcej wiary w siebie w konfrontacji ze światem. „Podno-
szą głowy, wyrównuje się im oddech, kontakt wzrokowy jest lepszy i moc-
niej stoją na ziemi. [...] Kiedy idą ulicą, widzą ludzi, a ludzie widzą ich; nie
patrzą już pod nogi i nie chowają głowy w ramionach".4
      Na tym etapie powrotu do zdrowia równie ważne mogą być inne
formy zdyscyplinowanego, kontrolowanego doświadczania strachu. Na przy-
kład w ramach niektórych programów leczenia lub samopomocy organizo-
wane są wyprawy w dzicz, stanowiące starannie zaplanowane spotkanie
z zagrożeniem. Takie doświadczenia stwarzają jednostce szansę przestru-
kturowania nieprawidłowych reakcji społecznych, a także fizjologicznych
i psychicznych odpowiedzi na strach. Odwołajmy się do słów Jean Goodwin,
która uczestniczyła jako terapeutka w ekspedycjach dla ofiar traumatyczne-
go dzieciństwa: „W tym środowisku nie skutkują magiczne czy neurotyczne
208

sposoby zapewniania sobie bezpieczeństwa. Ofiara może być słodka, nie
stawiać żądań, znikać, stawiać nadmierne i narcystyczne wymagania, cze-
kać na zbawcę — ale żaden z tych manewrów nie zapewni jej śniadania.
Z drugiej strony jednak uczestnicy wyprawy są zdumieni i zachwyceni sku-
tecznością własnych racjonalnych wysiłków. W konkretnej sytuacji mogą
nauczyć się schodzić po linie ze stromej skały; ich dojrzałe umiejętności [...]
przeważają nad strachem i poczuciem niskiej wartości, które sprawiały, że
na początku uważali zadanie za niemożliwe".5
      Kiedy ofiara urazu przebywa wśród dzikiej przyrody albo gdy bierze
udział w treningach samoobrony, doświadcza zwykłej reakcji na zagroże-
nie, zwanej „walcz lub uciekaj", wiedząc jednak, że wybierze walkę. Przej-
muje w ten sposób pewną kontrolę nad własnymi reakcjami cielesnymi
i emocjonalnymi, co wzmacnia jej poczucie siły. Nie każde niebezpieczeń-
stwo jest nie do pokonania, nie zawsze strach przeradza się w przerażenie.
Świadomie wystawiając się na bezpośrednie zagrożenie, poszkodowany po-
nownie uczy się stopniować lęk. Dąży nie do tego, aby pozbyć się strachu,
lecz do tego, by nauczyć się z nim żyć, a nawet wykorzystywać go jako
źródło energii i mądrości.
      Poza konfrontacją z fizycznym niebezpieczeństwem, na tym etapie
leczenia pacjenci często dokonują przewartościowania własnych sposobów
radzenia sobie w sytuacjach, które niekoniecznie muszą być jawnie przera-
żające, niemniej jednak występuje w nich element wrogości lub subtelnego
przymusu. Poszkodowani zaczynają wątpić w wyznawane niegdyś poglądy,
które pozwalały im tolerować społecznie akceptowane formy przemocy lub
wyzysku. Kobiety kwestionują przypisywaną im tradycyjnie podporząd-
kowaną pozycję. Mężczyźni podważają ustaloną niegdyś hierarchię domi-
nacji. Często owe dawne założenia i zachowania są tak zakorzenione, że ich
wpływ pozostaje poza świadomością. Mar di Horowitz, opisując trzecie sta-
dium psychoterapii ofiary gwałtu, pokazuje, jak pacjentka zaczęła zdawać
sobie sprawę, że jej typowo kobiece postawy i zachowanie narażały ją na
ryzyko: „Jedna z jej nieświadomych postaw sprzed urazu zakładała, że
erotyzm jest jedynym sposobem zwrócenia na siebie uwagi, ponieważ poza
swoją kobiecością nie ma nic do zaoferowania. [...] Pracując nad znacze-
niem gwałtu, pacjentka uświadomiła sobie tę obronną koncepcję siebie
i związane z nią fantazje o wybawicielu. Dzięki temu była w stanie zrewi-
dować swoje postawy, łącznie z automatycznym i nierealistycznym oczeki-
waniem, że inne dominujące osoby będą miały poczucie winy z powodu
wykorzystywania jej i pod wpływem tego poczucia winy będą jej okazywać
troskę i czułość".6
      Pozwolę sobie powtórzyć raz jeszcze, że pacjent może badać te aspe-
kty swojej osobowości czy zachowania, które naraziły go na wykorzystanie,
tylko wtedy, kiedy jasno zdaje już sobie sprawę z tego, że całą odpowie-
dzialność za zbrodnię ponosi jej sprawca. Do uczciwej analizy słabości
209

it*

I
I

i błędów ofiary można się zabrać wyłącznie w środowisku, które chroni
poszkodowanego przed zawstydzaniem i surową krytyką. W przeciwnym
wypadku dochodzi po raz kolejny do zrzucania winy na ofiarę. Robert J.
Lifton, który pracował z weteranami wojny wietnamskiej, czyni jasne roz-
różnienie między występującym na początku destruktywnym poczuciem
winy a konstruktywną, sprawiedliwą autoanalizą, do której dochodziło sto-
pniowo w grupach samopomocy organizowanych przez byłych żołnierzy:
Uderzyło mnie, jak bardzo uczestnicy [...] podkreślali znaczenie odpowiedzial-
ności i wolnej woli. Chociaż swobodnie krytykowali przywódców wojskowych
i politycznych, jak również instytucje popierające zbrojenia i wojnę, zawsze
podsumowywali w końcu, że sami chcieli pójść do wojska. [...] Wskazywali, że
zrobili to [...] z najbardziej idiotycznych powodów. Dochodzili jednak do wnio-
sku, że to oni wybrali wojsko i wojnę, a nie wojna wybrała ich. Owej samokrytyki
nie można było przypisać wyłącznie poczuciu winy; stanowiła ona raczej część
wysiłków mających na celu poszerzenie granic własnego „ja" i zyskanie wię-
kszej autonomii.7
      Kiedy jednostka zda sobie sprawę z własnych przekonań, które
w przeszłości zwiększały jej podatność na wykorzystanie, może też ziden-
tyfikować źródła społecznego nacisku, sprowadzającego ją w teraźniejszo-
ści do roli ofiary. Tak jak przełamała własne lęki i wewnętrzne konflikty,
tak też musi oprzeć się tym zewnętrznym naciskom; w przeciwnym razie
będzie w codziennym życiu stale narażona na ponowne przeżywanie sym-
bolicznego urazu. Na pierwszym etapie powrotu do zdrowia pacjent radzi
sobie z przeciwnościami natury społecznej przede wszystkim wycofując
się do bezpiecznego azylu; natomiast w trzecim stadium tego procesu
poszkodowany może pragnąć przejęcia inicjatywy w konfrontacji z inny-
mi. To właśnie teraz ofiara jest w stanie odkryć swoje tajemnice, wypo-
mnieć świadkom obojętność lub chowanie głowy w piasek i oskarżyć swo-
jego prześladowcę.
      Osoby, które wychowały się w patologicznym środowisku, nierzadko
przez długie lata podporządkowywały się panującej w rodzinie regule mil-
czenia. Dochowując rodzinnego sekretu, obarczone zostały ciężarem, który
się im nie należał. Na tym etapie leczenia pacjent może podjąć decyzję
o poinformowaniu rodziny, że nakaz milczenia został złamany. Czyniąc to,
pozbywa się brzemienia wstydu, poczucia winy i odpowiedzialności i zrzuca
je na barki prześladowcy, który powinien je dźwigać.
      Rodzinne konfrontacje lub ujawnianie tajemnic mogą w znaczny
sposób zwiększyć poczucie siły pacjenta, pod warunkiem, że nastąpią w od-
powiednim czasie i zostaną starannie zaplanowane. Poszkodowany nie po-
winnien ich przeprowadzać, dopóki nie czuje się gotowy do mówienia znanej
sobie prawdy, wolny od potrzeby potwierdzania jej przez innych, i nie boi się
210

konsekwencji. Potęga ujawniania tajemnic tkwi w akcie mówienia prawdy;
reakcja rodziny nie ma specjalnego znaczenia. Dobrze, jeśli odpowiedź bę-
dzie pozytywna, ale odsłonięcie prawdy może mieć dobroczynny skutek na-
wet w wypadku, gdy krewni zdecydowanie jej zaprzeczą lub zareagują obu-
rzeniem. Poszkodowany ma wówczas szansę zaobserwować zachowanie ro-
dziny i lepiej zrozumieć naciski, którym był poddany w dzieciństwie.
      W praktyce konfrontacje rodzinne czy ujawnianie tajemnic wymaga-
ją starannego przygotowania i dbałości o szczegóły. Ponieważ większość
interakcji rodzinnych wynika z przyzwyczajenia i jest uważana za oczywi-
ste, dynamika dominacji i podporządkowania często odżywa podczas pozor-
nie trywialnych kontaktów. Pacjenta należy zachęcać do brania udziału
w planowaniu spotkań z rodziną i do ustalania jasnych reguł postępowa-
nia. Dla niektórych ludzi decydowanie o zasadach stanowi całkowicie nowe
doświadczenie, ponieważ do tej pory potrafili oni tylko automatycznie do-
stosowywać się do istniejących reguł.
      Pacjent powinien również opracować jasną strategię odsłaniania pra-
wdy, planując z wyprzedzeniem, o których faktach i do kogo chce mówić.
Niektórzy poszkodowani pragną konfrontacji z prześladowcą, ale wię-
kszość z nich chce odkryć swój sekret przed tymi członkami rodziny, którzy
ich nie krzywdzili. Należy zachęcać pacjenta, aby najpierw spróbował po-
rozmawiać z tymi osobami, które mogłyby okazać współczucie, a dopiero
potem przejść do konfrontacji z tymi, którzy prawdopodobnie okażą zacie-
kłą wrogość. Podobnie jak podczas treningu samoobrony, bezpośrednie
zaangażowanie w konflikty rodzinne często wymaga serii ćwiczeń o nara-
stającym stopniu trudności, aby pacjent mógł poczuć się pewnie na danym
poziomie strachu, zanim przejdzie do kolejnego poziomu.
      Poszkodowany powinien wreszcie przewidzieć różne możliwe skutki
swojego wystąpienia i zaplanować swoje reakcje. Niezależnie od tego, ja-
kiego rezultatu by sobie życzył, musi być przygotowany na zaakceptowanie
każdej sytuacji, która zaistnieje. Udane odsłonięcie prawdy niemal zawsze
pociąga za sobą zarazem uniesienie i rozczarowanie. Z jednej strony ofiara
jest zaskoczona własną odwagą i determinacją. Nie czuje się już zastraszo-
na przez rodzinę ani zmuszona do uczestniczenia w destruktywnych związ-
kach. Nie wiąże jej już żadna tajemnica; nie musi nic ukrywać. Z drugiej
strony jednak uświadamia sobie jaśniej ograniczenia swojej rodziny. Ofiara
kazirodztwa tak oto opisuje swoje uczucia po konfrontacji z rodziną:
Na początku było poczucie zwycięstwa, oczyszczenia, nieprawdopodobnej ulgi!
Potem przyszedł smutek, głęboki żal. Było to bardzo bolesne i nie potrafię
znaleźć słów na opisanie mojego stanu psychicznego. Ciągle płakałam i płaka-
łam, i właściwie nie wiedziałam dlaczego. Rzadko mi się coś takiego zdarza.
Z reguły potrafię wyrazić swoje emocje słowami. Tamto uczucie było bardzo
surowe. Strata, smutek, żałoba -jak gdyby oni wszyscy poumierali. Nie było we
211

.' '..;*'?;-
mnie odrobiny nadziei, niczego od nich nie oczekiwałam [...]. Wiedziałam, że
ujawniłam już wszystko. Nie myślałam sobie: „Ach, gdybym powiedziała to czy
tamto". Powiedziałam wszystko, co chciałam, i tak jak chciałam. Czułam, że
zakończyłam tę sprawę i gratulowałam sobie całego tego starannego planowa-
nia, prób, opracowywania strategii i tak dalej. [...]
    Odtąd czuję się wolna.[...] Odzyskałam NADZIEJĘ! Wierzę, że mam przed
sobą przyszłość! Czuję, że stoję obiema nogami na ziemi - nie jest to stan
maniakalny ani upojenie. Kiedy jestem smutna, jestem smutna; kiedy jestem
zła, jestem zła. Nie mam złudzeń co do trudności, które mnie czekają, ale
wiem, że mam samą siebie. To coś zupełnie nowego. Nigdy sobie czegoś
takiego nie wyobrażałam. Zawsze chciałam wolności i zawsze o nią walczyłam.
Teraz wojna nie jest już potrzebna - nie ma z kim walczyć - mam swoją
wolność.8
    
1
1
1
1

Pogodzenie się ze sobą
Owo proste stwierdzenie - „Wiem, że mam samą siebie" - może posłużyć
jako hasło trzeciego i ostatniego etapu leczenia. Ofiara uwolniła się spod
władzy traumatycznej przeszłości - sama sobą dysponuje. Do pewnego sto-
pnia rozumie osobę, którą niegdyś była i zdaje sobie sprawę z tego, jak
okaleczyło ją traumatyczne wydarzenie. Jej zadanie na teraz to stać się
człowiekiem, jakim chce być. W tym celu koncentruje się na tych aspektach
swojego „ja", które ceniła przed przeżyciem urazu, w momencie traumatycz-
nego doświadczenia i w okresie powracania do zdrowia. Integrując wszy-
stkie te elementy, konstruuje nowe „ja", zarówno w teorii, jak i w praktyce.
      Ponowne stworzenie pożądanego „ja" wymaga aktywnego ćwiczenia
wyobraźni i fantazji, które teraz zostały uwolnione. Na wcześniejszych eta-
pach fantazje ofiary były zdominowane przez nawracające obrazy trauma-
tyczne, a wyobraźnię ograniczało poczucie bezradności i daremności. Teraz
poszkodowany ma szansę powrócić do dawnych marzeń i snów. Początko-
wo może mieć przed tym opory, obawiając się bolesnego rozczarowania.
Wyjście z klatki wymaga odwagi. Ofiara urazu musi jednak nie tylko zdo-
być się na konfrontację z własnym lękiem, lecz także ośmielić się precyzyj-
nie określić swoje życzenia. Przewodnik dla maltretowanych w przeszłości
kobiet, które obecnie mają przed sobą zadanie odbudowania swego życia,
wyjaśnia, jak odzyskać utracone aspiracje:
Teraz przyszedł czas, abyś wzniosła się poza monotonię codzienności i zaryzy-
kowała wypróbowanie swych zdolności; takie pragnienie ekspansji wynika z [...]
dojrzałości. Być może nauczyłaś się, że chociaż każdy chce oczywiście mieć to
212

wszystko, dziecinadą jest oczekiwać, że się to otrzyma. Prawdopodobnie jesteś
przekonana, że dojrzali ludzie osiadają gdzieś, by prowadzić nudne życie i robić
to, co muszą. Powrót do dziewczęcych marzeń i dążenie do ich spełnienia
może rzeczywiście być niemądre. Czasem jest już za późno, by jechać (z
dziećmi lub bez) do Hollywood, aby zostać gwiazdą. Ale nie odrzucaj tego - ani
r niczego innego - dopóki dobrze wszystkiego nie przemyślisz. [...] Jeżeli fakty-
cznie „zawsze chciałaś być aktorką", nie musisz do śmierci powtarzać tego ze
smutkiem. Wyjdź do ludzi i dołącz do małej grupy teatralnej.9
      W tej fazie praca terapeutyczna często koncentruje się na rozwoju
pragnień i inicjatywy. Środowisko terapeutyczne pozwala stworzyć bezpie-
czną przestrzeń, w której można popuścić wodze fantazji. Jest to również
poligon doświadczalny dla wprowadzania marzeń w czyn. Samodyscyplinę,
której pacjent nauczył się na wcześniejszych etapach, można teraz połączyć
ze zdolnościami do marzeń i zabawy. Jest to okres przeznaczony na próby
i błędy, na naukę tolerowania omyłek i cieszenia się niespodziewanymi
sukcesami.
      Odzyskanie siebie nierzadko wymaga pozbycia się tych aspektów
„ja", które pojawiły się na skutek urazu. Kiedy jednostka zrzuca z siebie
tożsamość ofiary, może też zdecydować się na rezygnację z części siebie,
które niegdyś uważała za integralny element swojej osobowości. W tym
wypadku musi ponownie odwołać się zarówno do swej wyobraźni, jak
i samodyscypliny. Ofiara kazirodztwa opisuje, jak zaczęła świadomie wdra-
żać program zmiany zakodowanych seksualnych reakcji na sceny sado-
masochistyczne: „Wreszcie naprawdę zrozumiałam, że to nie były moje
fantazje. Zostały mi narzucone przez traumatyczne przeżycia. I stopniowo
zaczęłam przeżywać orgazm bez myślenia o sadomasochizmie, bez przywo-
ływania obrazów ojca, który coś ze mną robi. Kiedy udało mi się oddzielić
fantazje od uczuć, świadomie narzuciłam sobie na to uczucie inne potężne
wyobrażenie — obraz wodospadu. Jeśli ktoś może uwarunkować cię na sa-
domasochizm, jesteś w stanie przestawić się na wodospady. Po prostu się
przeprogramowałam".10
      Chociaż ofiara w tym okresie zaczyna szukać przygód, jednocześnie
jej życie staje się bardziej zwyczajne. W miarę jak odzyskuje kontakt z sa-
mą sobą, czuje większy spokój i jest zdolna do konfrontacji ze światem, nie
tracąc poczucia równowagi. Czasam owa spokojna, codzienna egzystencja
wydaje się czymś dziwnym, szczególnie osobom, które wychowały się
w traumatycznym środowisku i po raz pierwszy w życiu doświadczają nor-
malności. W przeszłości niejedna ofiara wyobrażała sobie, że zwykłe życie
byłoby nudne; teraz jednak stwierdza, że najnudniejsza jest egzystencja
ofiary i chętnie odnajduje interesujące rzeczy w normalności. Oto jak widzi
tę przemianę osoba, która w dzieciństwie była wykorzystywana seksual-
nie: „Jestem narkomanką intensywnych doznań. Czuję się przygnębiona,
213

kiedy kończy się kolejny cykl intensywnych przeżyć. Z jakiego powodu będę
teraz mogła płakać i robić sceny? [...] Według mnie jest to niemal biologicz-
ne uzależnienie. Jestem uzależniona od adrenaliny i od poczucia, że prze-
żywam dramat. Odpuszczanie sobie tej potrzeby intensywności jest proce-
sem powolnego odzwyczajania się. Jestem już na tym etapie, że rzeczywi-
ście zaczynam doświadczać momentów czystego zadowolenia."11
      Kiedy poszkodowany rozpoznaje i „odpuszcza sobie" te aspekty swo-
jego „ja", które zostały uformowane w traumatycznym środowisku, zaczyna
być bardziej tolerancyjny wobec siebie. Jest bardziej skłonny uświadamiać
sobie szkody poniesione na charakterze, kiedy przestaje uważać je za nie-
odwołalne. Im aktywniej może zaangażować się w odbudowywanie swojego
życia, tym więcej szczerości i akceptacji wykazuje dla wspomnień o własnej
traumatycznej osobowości. Oto refleksje Lindy Lovelace dotyczące przymu-
su, którego doświadczyła w swej karierze gwiazdy filmów pornograficz-
nych: „Nie osądzam tak surowo siebie z tamtych czasów. Być może dlatego,
że jestem zbyt zajęta trzyletnim synem, mężem, domem i dwoma kotami.
Patrzę wstecz na Linde Lovelace i rozumiem jaj wiem, dlaczego robiła to,
co robiła. Było tak, ponieważ uważała, że lepiej jest żyć niż umrzeć".12
      W tym momencie pacjent jest też czasami w stanie zidentyfikować
pozytywne aspekty swojej osobowości, które zostały ukształtowane pod
wpływem traumatycznego doświadczenia — choć jednocześnie zdaje sobie
sprawę, że korzyści te opłacone zostały niewspółmiernie wysokim kosztem.
Dysponując obecnie większą władzą nad własnym życiem, ofiara jaśniej
dostrzega swoją bezsilność w traumatycznej sytuacji i dlatego może lepiej
docenić posiadane zdolności adaptacyjne. Na przykład człowiek, który ko-
rzystał z dysocjacji, aby radzić sobie z przerażeniem i poczuciem bezradno-
ści, zaczyna podziwiać tę niezwykłą umiejętność psychiczną. Chociaż tech-
nikę tę rozwinął w warunkach zniewolenia, a być może z czasem stał się
więźniem swych umiejętności, teraz, kiedy jest wolny, może nawet nauczyć
się wykorzystywać własną zdolność wchodzenia w trans celem wzbogaca-
nia, a nie ucieczki od obecnego życia.
      Współczucie i szacunek dla traumatycznej osobowości ofiary łączy się
z celebrowaniem osobowości uzdrowionej. Docierając do tego etapu lecze-
nia, pacjent nieraz odzyskuje poczucie dumy. Zdrowy podziw dla własnego
„ja" różni się od maniakalnego poczucia wyjątkowości, typowego dla ofiary.
Złudzenie, że jest się kimś niezwykłym, ma kompensować nienawiść do
siebie i poczucie braku wartości. Jest sztywne i nie pozwala na żadne uchy-
bienie doskonałości. Co więcej, niesie ze sobą wrażenie odmienności i odizo-
lowania od reszty świata. Natomiast pacjent, który kończy proces powrotu
do zdrowia, jest w pełni świadomy swojej zwyczajności, swoich słabości
i ograniczeń, jak również związku z innymi, a zarazem niezależności.
Świadomość ta zapewnia mu równowagę, nawet wtedy, kiedy napawa się
swoją siłą. Kobieta, która przeżyła zarówno traumatyczne dzieciństwo, jak
214

i związek z brutalnym mężczyzną, tymi słowami wyraziła swoją wdzięcz-
ność dla personelu domu opieki dla maltretowanych kobiet: „Teraz dzię-
kuję także samej sobie, bo, jak mówią, można doprowadzić konia do wodo-
poju, ale nie da się go zmusić do picia. Rzeczywiście, byłam bardzo sprag-
niona, a wy pokazałyście mi drogę do źródła [...] wody życia, które znajduje
się i wewnątrz mnie, i poza mną, [...] źródła, z którego mogę czerpać, kiedy
tylko zechcę. A ja piłam i piłam, i jeszcze nie skończyłam pić. Miałam tyle
szczęścia. Otrzymałam tyle uzdrawiającej miłości, a teraz uczę się, jak ją
dawać innym. [...] Spójrzcie na mnie! Czyż nie jestem KIMŚ?"13
Odzyskiwanie kontaktu z innymi
Na trzecim etapie procesu powrotu do zdrowia pacjent nauczył się już
obdarzać pewnym zaufaniem odpowiednich ludzi. Znowu jest w stanie ufać
tym, którzy na to zasługują, umie przestać ufać, kiedy zaufanie nie jest
uzasadnione, i wie, jak rozróżniać te dwie sytuacje. Odzyskał też poczucie
autonomii, ale pozostaje w związku z innymi; potrafi bronić swojego pun-
ktu widzenia i własnych granic, szanując jednocześnie poglądy i granice
innych ludzi. Wykazuje coraz więcej życiowej inicjatywy i stopniowo kreuje
nową tożsamość. Jest teraz gotowy do podjęcia ryzyka i pogłębienia
związków z innymi. W relacjach z rówieśnikami może szukać przyjaźni,
która nie jest oparta na udawaniu, wyobrażeniach albo przedstawianiu
fałszywego wizerunku „ja". Jeśli chodzi o partnera i rodzinę, ofiara jest
teraz gotowa do większej intymności.
      Pogłębienie związku z innymi dotyczy też relacji z terapeutą. Przy-
mierze terapeutyczne charakteryzuje się teraz mniejszą intensywnością,
za to większą swobodą i poczuciem bezpieczeństwa. Jest w nim miejsce na
pewną spontaniczność i poczucie humoru. Coraz rzadziej dochodzi do kry-
zysów i załamań, a między sesjami występuje większa ciągłość. Pacjent
potrafi lepiej obserwować samego siebie i wykazuje więcej tolerancji dla
wewnętrznych konfliktów. Ponieważ zmieniła się jego samoocena, inaczej
postrzega również terapeutę. Być może mniej go idealizuje, ale za to bar-
dziej lubi; jest bardziej skłonny wybaczać prowadzącemu jego ograniczenia,
gdyż nauczył się pobłażać samemu sobie. Ich wspólna praca zaczyna coraz
bardziej przypominać zwykłą psychoterapię.
      Ponieważ ofiara w tej fazie leczenia koncentruje się na kwestiach
tożsamości i intymności, często wydaje jej się, że po raz drugi przechodzi
okres dojrzewania. Osoba, która wyrosła w patologicznym środowisku,
w gruncie rzeczy została pozbawiona „pierwszego okresu dojrzewania" i za-
zwyczaj brakuje jej umiejętności społecznych, które normalnie rozwijają się
215

na tym etapie życia. Skrępowanie i poczucie własnej niezdarności sprawia-
jące, że dorastanie jest burzliwe i bolesne, w wypadku ludzi dorosłych by-
wa znacznie spotęgowane; pacjenci strasznie się wstydzą swojego „zacofa-
nia" w dziedzinie umiejętności, które dla ich rówieśników są zupełnie oczy-
wiste. W tym okresie mogą też dominować młodzieńcze style zaradcze. Tak
jak nastolatki, które chichoczą, aby pokryć zmieszanie, dorośli pacjenci
często znajdują w śmiechu antidotum na wstyd. Młodzi ludzie zazwyczaj
nawiązują ścisłe przyjaźnie, aby wspólnie podjąć ryzyko badania obcego
świata; podobnie pacjenci, którzy przebudowują swoje życie, intensywnie
angażują się w nowe związki. Matka dwojga dzieci, która uciekła od mal-
tretującego ją męża, stworzyła taką więź, odnawiając dawną przyjaźń:
„Moja przyjaciółka z Utah przeprowadziła się do naszego miasta. Hura! [...]
Czasami zachowujemy się jak nastolatki. Ktoś powiedział, że przypomina-
my mu iskające się wzajemnie małpki — i trafił w sedno. Naprawdę tak
0	siebie dbamy. Ona wystarcza mi za cały świat".14
      Kiedy uraz odchodzi w przeszłość, nie stanowi już przeszkody w na-
wiązywaniu intymnych kontaktów z innymi. W tym momencie ofiara jest
na ogół gotowa poświęcić więcej energii na stworzenie partnerskiego
związku. Jeśli do tej pory nie nawiązała intymnej relacji, zaczyna rozwa-
żać taką możliwość bez paniki ani poczucia rozpaczliwej potrzeby. Jeśli
zaś w trakcie leczenia towarzyszył jej partner, teraz ofiara uświadamia
sobie, ile musiała go kosztować jej koncentracja na urazie. Może swobod-
niej wyrażać swoją wdzięczność, a w razie potrzeby wynagrodzić partne-
rowi przeszłość.
      Stosunki intymne sprawiają szczególną trudność osobom, które były
wykorzystywane seksualnie. Fizjologiczny proces podniecenia i orgazmu
bywa zakłócany przez nawroty traumatycznych obrazów; również emocje
1	fantazje seksualne są przerywane przez bodźce przypominające o urazie.
Odzyskanie zdolności do osiągania przyjemności seksualnej jest sprawą
niezmiernie skomplikowaną; jeszcze więcej trudności nastręcza wypraco-
wanie jej z partnerem. Techniki leczenia pourazowych dysfunkcji seksual-
nych mają na celu zwiększenie kontroli pacjenta nad każdym aspektem
życia seksualnego. Na początku najłatwiej to osiągnąć w aktywności seksu-
alnej bez partnera.15 Uwzględnianie życzeń partnera wymaga od obu stron
współdziałania, zaangażowania i samodyscypliny. Podręcznik samopomocy
dla ofiar seksualnego wykorzystania w dzieciństwie sugeruje pewne „zasa-
dy bezpiecznego seksu" ułatwiające poruszanie się w sferze intymnej, roz-
poznawanie — dla użytku własnego i do wiadomości partnera — działań,
które prawdopodobnie wywołają traumatyczne wspomnienia, i tych, które
raczej nie skojarzą się z urazem. Aktywność seksualna powinna być sto-
pniowo rozszerzana w „prawdopodobnie bezpiecznych" kierunkach.16
      Pogłębienie intymności prowadzi też do poczucia łączności z na-
stępnym pokoleniem. Troska o młodsze pokolenie wiąże się zawsze z kwe-
216

stią zapobiegania. Poszkodowany boi się przede wszystkim powtórzenia się
urazu; stara się zapobiec temu za wszelką cenę. „Nigdy więcej!" — oto hasło
każdej ofiary. W początkowych fazach leczenia pacjenci często unikają
przerażającej myśli o powtórnym urazie, rezygnując z wszelkich kontaktów
z dziećmi. Jeśli zaś pacjent jest już rodzicem, miota się między wycofaniem
a nadopiekuńczością wobec własnych dzieci, tak samo jak w innych rela-
cjach przerzuca się ze skrajności w skrajność.
      Na trzecim etapie procesu powrotu do zdrowia, kiedy ofiara uładziła
się już z wpływem urazu na własne życie, staje się również bardziej otwar-
ta na nowe formy kontaktów z dziećmi. Jeśli jest matką czy ojcem, może
zacząć uświadamiać sobie, w jaki sposób uraz pośrednio wpływa na potom-
stwo, i podjąć kroki w celu naprawienia sytuacji. Jeżeli zaś nie ma dzieci,
często budzi się w niej nowe i żywe zainteresowanie młodzieżą. Bywa, że
po raz pierwszy w życiu pragnie wydać na świat własne dziecko.
      Po raz pierwszy też poszkodowany zastanawia się, jak podzielić się
z dziećmi traumatyczną historią w taki sposób, by niczego ani nie ukrywać,
ani nie narzucać. Rodzi się też pytanie, jak wykorzystać takie doświadcze-
nie w celu ochrony dzieci przed przyszłymi niebezpieczeństwami. Historia
urazu jest częścią dziedzictwa ofiary; dopiero po jej pełnym zintegrowaniu
człowiek może iść dalej, ufając, że dla przyszłego pokolenia opowieść ta
stanie się źródłem siły i inspiracji, a nie przekleństwem. Michael Norman
uchwycił istotę urazu jako dziedzictwa, opisując chrzest swojego synka,
którego ojcem chrzestnym został Craig, kolega Normana z Wietnamu:
„Stojąc w zatłoczonym pokoju i obserwując Craiga, który tulił dziecko w ra-
mionach, nagle zdałem sobie sprawę, że chwila ta znaczyła więcej, niż się
spodziewałem. Działo się tam [...] o wiele więcej, niż przyjęcie sakramentu
czy uświęcenie prywatnego przyrzeczenia. W samym środku ceremonii
ogarnęło mnie poczucie [...] triumfu! [...] Oto zwycięstwo warte walki- mój
syn w ramionach mego towarzysza broni".17
Odnajdywanie misji życiowej
Wielu poszkodowanych, próbując uporać się z traumatycznym przeżyciem,
ogranicza się do swojego osobistego życia. Ale dla pewnej — całkiem licznej
- grupy uraz staje się bodźcem do zaangażowania się w życie publiczne.
Osoby te uświadamiają sobie polityczny lub religijny aspekt swojego nie-
szczęścia i dochodzą do wniosku, że znaczenie ich osobistej tragedii ulegnie
transformacji, jeśli wykorzystają ją dla działań prospołecznych. Chociaż
nie ma sposobu na wynagrodzenie doznanego okrucieństwa, istnieje możli-
wość przekroczenia krzywdy - a mianowicie wykorzystania swojego do-
217

świadczenia dla dobra innych ludzi. Uraz zostaje odkupiony tylko wtedy,
gdy zapoczątkuje on misję.
      Działalność społeczna stanowi dla ofiary źródło siły czerpanej z jej
osobistej inicjatywy, energii i talentów, ale przekracza zwykłe możliwości
jednostki. Umożliwia bowiem przymierze z innymi ludźmi, oparte na
współpracy i wspólnocie celu. Uczestnictwo w zorganizowanym wysiłku
społecznym mobilizuje ofiarę do dojrzałych i adekwatnych strategii zarad-
czych, wymagających cierpliwości, umiejętności przewidywania, altruizmu
i poczucia humoru. Wydobywa z człowieka jego najlepsze cechy; w zamian
zyskuje on to, co najlepsze w innych ludziach. Owo poczucie wzajemnego
związku pozwala poszkodowanemu przekroczyć granice własnego czasu
i miejsca. Bywa, że ofiara osiąga nawet poczucie uczestniczenia w porząd-
ku stworzenia, który przekracza zwykłą rzeczywistość. Natan Szarański,
więziony za przekonania, tak opisuje duchowy wymiar swojej misji:
Kiedy wróciłem do Lefortowa [więzienie], z pomocą przyszli mi Sokrates i Don
Kichote, Ulisses i Gargantua, Edyp i Hamlet. Czułem duchową więź z tymi po-
staciami; ich zmagania były echem mojej walki, ich śmiech wtórował mojemu.
Towarzyszyli mi w więzieniach i obozach, w celi i podczas transportu. W pew-
nym momencie zacząłem odczuwać dziwny wzajemny związek: nie tylko dla
mnie było istotne, jak postaci te zachowywały się w różnych sytuacjach, lecz
także było ważne dla nich, którzy zostali wymyśleni wieleset lat temu, jak ja
postępowałem dzisiaj. I tak jak oni mieli wpływ na czyny wielu jednostek na
całym świecie i na przestrzeni wielu wieków, tak i moje decyzje i wybory mogły
inspirować lub zniechęcać tych, którzy żyli w przeszłości, a także tych, którzy
dopiero się narodzą. Owo mistyczne poczucie związku ludzkich dusz ukształto-
wało się w ponurym świecie więzień i obozów, gdzie solidarność prześladowa-
nych była jedyną bronią, którą mieliśmy przeciwko wszechwładnemu złu.18
      Aktywność społeczna może przybierać różne formy, od konkretnych
działań na rzecz poszczególnych osób, po abstrakcyjne poszukiwania intele-
ktualne. Pacjenci poświęcają swoją energię, aby pomóc ofiarom podobnych
nieszczęść albo koncentrują się na działalności edukacyjnej, legislacyjnej
czy politycznej, mającej zapobiec tego typu wydarzeniom w przyszłości; cza-
sami starają się doprowadzić do oficjalnego oskarżenia prześladowców.
Wszystkie te wysiłki łączy jedno: pragnienie rozbudzenia świadomości pub-
licznej. Poszkodowani wiedzą aż za dobrze, że naturalną reakcją człowieka
na potworne wydarzenie jest wyparcie go ze świadomości. Sami kiedyś tak
zrobili. Rozumieją też, że ci, którzy zapomnieli o przeszłości, są skazani na
powtarzanie dawnych błędów. To dlatego publiczne odsłanianie prawdy sta-
nowi wspólny mianownik wszystkich społecznych akcji.
      Ofiary decydują się na publiczne omawianie rzeczy, które trudno wy-
powiedzieć, w przekonaniu, że pomoże to innym. Czyniąc tak, czują związek
218

z potęgą większą niż siła jednostki. Pewna kobieta uczestnicząca w grupo-
wej terapii dla ofiar kazirodztwa opisuje, co czuła, kiedy członkowie grupy
zaprezentowali pracownikom społecznym program edukacyjny na temat
wykorzystywania seksualnego dzieci: „To nie lada osiągnięcie, że udało się
nam zajść tak daleko — niemal cud. Oddziaływanie na czterdzieści osób,
z których każda miała wpływ na życie czterdzieściorga dzieci, dało nam
poczucie niezwykłej siły i ogromną radość. Uczucie to prawie przezwyciężyło
strach".19 Sarah Buel, niegdyś maltretowana kobieta, a dziś okręgowy pro-
kurator wnoszący oskarżenia w sprawach o przemoc w rodzinie, pisze o do-
niosłym znaczeniu obdarowania innych swoją historią: „Chcę dać kobietom
jakąś nadzieję, ponieważ pamiętam, jak straszne było jej nie mieć - kiedyś,
kiedy myślałam, że nie ma dla mnie ratunku. Mam silne poczucie, że jest to
część mojej życiowej misji, że Bóg nie pozwolił mojemu mężowi mnie zabić,
abym mogła otwarcie i publicznie mówić — a minęło wiele lat, zanim stałam
się do tego zdolna — o tym, jak mnie maltretowano".20
      Chociaż dawanie innym stanowi istotę misji byłej ofiary, ci, którzy
tak czynią, zdają sobie sprawę, że robią to dla własnego dobra. Troszcząc
się o innych, poszkodowani czują się doceniani, kochani i potrafią zadbać
o siebie samych. Ken Smith, były żołnierz z Wietnamu, a obecnie kierow-
nik programu opieki i rehabilitacji dla bezdomnych weteranów, wspomina
o poczuciu „wzajemnego związku ludzkich dusz", które podtrzymuje go i in-
spiruje w pracy:
Czasami zastanawiam się, co ja w ogóle tu robię, bo absolutnie nie jestem
typem przywódcy. Kiedy odpowiedzialność zaczyna mnie przygniatać, zasię-
gam rady moich braci; i jakimś cudem nawet największy problem zostaje roz-
wiązany - na ogół nie przeze mnie. Kiedy prześledzić ten proces, okazuje się,
że pomysł pochodził od osoby, która przeżyła Wietnam. Przyzwyczaiłem się już
do tego. Chodzi o wspólne doświadczenie tych tysięcy, setek tysięcy, nawet
milionów ludzi, którzy to przeżyli. Nieważne, czy byli w Wietnamie, czy brali
udział w demonstracjach antywojennych. Na tym polega bycie Amerykaninem,
o tym uczymy się w czwartej klasie na lekcjach wychowania obywatelskiego:
trzeba dbać o nasz kraj i o naszych współbraci. Traktuję to bardzo osobiście.
Nie mam już poczucia izolacji. Jestem bardzo związany z naszą sprawą; to
moja terapia.21
      Misja ofiary może przybrać też formę szukania sprawiedliwości. Na
trzecim etapie powrotu do zdrowia pacjent zaczyna rozumieć podstawowe
kwestie, które pozwalają mu wznieść się ponad osobisty żal do prześladow-
cy. Ofiara uświadamia sobie, że uraz się „nie odstanie" i że pragnienie
zadośćuczynienia lub zemsty nigdy nie zostanie rzeczywiście spełnione.
Dociera do niej jednak również, że pociągnięcie sprawcy do odpowiedzial-
ności jest ważne nie tylko dla jej osobistego dobrego samopoczucia, lecz
219

także dla zdrowia szerszego społeczeństwa. Ponownie odkrywa uniwersal-
ną zasadę sprawiedliwości społecznej, która wiąże los innych ludzi z jej
własnym. Według Hannah Arendt, kiedy popełnione zostaje przestępstwo,
„sprawca jest pociągany do odpowiedzialności, ponieważ jego czyn zaburzył
ład i poważnie zagroził społeczeństwu jako całości. [...] Naruszono podsta-
wowe zasady współżycia; zakłócony został porządek publiczny i należy to
naprawić. [...] Innymi słowy, to prawo ma zwyciężyć, a nie jednostka, która
pozwała do sądu sprawcę zbrodni".22
      Kiedy poszkodowany zda sobie sprawę z bezosobowości prawa, w pew-
nym sensie zostaje zwolniony z trudów walki. To prawo ma zwyciężyć, nie
on. Składając formalne doniesienie o przestępstwie lub wnosząc oskarże-
nie, ofiara sprzeciwia się woli sprawcy, który chciał ją uciszyć i odizolować;
otwierają się przed nią możliwości pozyskania nowych sprzymierzeńców.
Jeśli otoczenie jest świadkiem zeznania o przestępstwie, przyjmuje na sie-
bie część odpowiedzialności za szukanie sprawiedliwości. Co więcej, ofiara
zaczyna postrzegać swoją walkę jako własny wkład w wielką batalię, gdzie
jej działania mogą przysłużyć się także innym. Sharon Simone, która wraz
ze swoimi trzema siostrami oskarżyła ojca o kazirodztwo, pisze, jak poczu-
cie solidarności z inną ofiarą seksualnego wykorzystywania zmobilizowało
ją do działania:
Przeczytałam o tym w gazecie. Pewien człowiek przyznał się, że dwukrotnie
zgwałcił małą dziewczynkę. Dziecko zostało przyprowadzone na ogłoszenie
wyroku, ponieważ terapeuta uważał, że powinno widzieć, jak skazują sprawcę
nadużycia - przekonać się, że przestępcę spotyka kara. Sędzia jednak chciał
popisać się swoją obiektywnością. Stwierdził, że na sali rozpraw znajdują się
dwie ofiary. Myślałam, że wyjdę z siebie, patrząc na taką niesprawiedliwość.
[...] To był punkt zwrotny. Czułam wściekłość i chciałam, żeby winny został
ukarany. Uważałam, że jest to potrzebne. Nie żebym potrzebowała spowiedzi.
Trzeba było zrobić coś, żeby winny został ukarany. Przełamać mur milczenia
i kłamstwa. Postanowiłam więc, że pójdę do sądu. Zrobię to dla tej małej
dziewczynki. Zrobię to dla moich braci i sióstr. A jakiś cichy głosik wewnątrz
mnie szepnął: „Zrób to także i dla siebie".23
      Poczucie uczestnictwa w społecznie ważnym działaniu umożliwia po-
szkodowanemu zajęcie silnej pozycji w walce z prześladowcą. Tak jak w wy-
padku prywatnych, rodzinnych konfrontacji, poszkodowany czerpie siłę
z samego faktu, że potrafi publicznie powiedzieć prawdę, nie lękając się
konsekwencji. Wie, że jego prześladowca najbardziej boi się właśnie prawdy.
Ofiara ma też satysfakcję, otwarcie demonstrując swoją siłę w działaniu na
rzecz samej siebie oraz innych ludzi. Buel opisuje uczucie triumfu, które
ogarnia ją, kiedy broni maltretowanych kobiet: „Uwielbiam brać udział
w rozprawie. Kiedy zaczynam mówić, czuję, jak skacze mi poziom adrenali-
220

ny. Dostatecznie znam prawo i na tyle obchodzi mnie los tej kobiety, że
dysponuję argumentami nie do zbicia. To wielka satysfakcja. Wchodzę na
salę rozpraw i sędzia musi mnie wysłuchać. Dokładnie to pragnęłam zrobić
przez czternaście lat: zmusić system, aby traktował kobiety z szacunkiem.
Sprawić, by ten sam system, który dyskryminował [...] tyle kobiet, zaczął
działać na naszą korzyść; nie chodzi o to, żeby łamać zasady tamtych, lecz
wykorzystywać je we własnym interesie — oto poczucie siły".24
      Ofiara angażująca się w działalność społeczną musi też pogodzić się
z faktem, że nie każdą batalię można wygrać. Jej osobiste zmagania stają
się częścią większej, nie kończącej się walki o ograniczenie normami pra-
wnymi arbitralnej tyranii silniejszego. Czasami poczucie uczestnictwa
w ważnej misji jest wszystkim, co poszkodowanemu pozostaje. Przymierze
z ludźmi, którzy wspierają się wzajemnie i wierzą we wspólną sprawę,
stanowi pocieszenie nawet w chwili klęski. Pewna ofiara gwałtu tak opisu-
je korzyści, które odniosła, zeznając w sądzie: „Zostałam zgwałcona przez
sąsiada, który wszedł do mnie do domu pod pretekstem drobnej naprawy.
Zgłosiłam się na policję i złożyłam skargę; dwa razy wzywano mnie do
sądu. Korzystałam z pomocy doradcy z pogotowia dla ofiar gwałtu; oskar-
życiele okręgowi byli naprawdę mili i wierzyli w to, co mówię. Za pier-
wszym razem wyrok nie był jednomyślny, a na kolejnej rozprawie tamten
człowiek został uniewinniony. Byłam rozczarowana werdyktem, ale nie
mogłam nic na to poradzić. Nie zniszczyło to mojego życia. Doświadczenia
w sądzie były dla mnie rodzajem oczyszczenia. Zrobiłam wszystko, co
w mojej mocy, aby się obronić, i walczyłam o swoje, więc w moim sercu nie
została zadra".25
      Poszkodowany, który decyduje się na publiczną walkę, nie może
wmawiać sobie, że na pewno zwycięży. Gwarancją poczucia bezpieczeń-
stwa jest przekonanie, że sama wola konfrontacji z prześladowcą oznacza
przełamanie jednej z najpoważniejszych konsekwencji urazu. Ofiara udo-
wodniła sprawcy, że jej nie zastraszył i wystawiła jego przestępstwo na
widok publiczny. Powrót do zdrowia nie opiera się na iluzji, że zło zostało
pokonane, lecz raczej na świadomości, że nie zwyciężyło całkowicie, oraz na
nadziei, że na świecie nadal istnieje jeszcze uzdrawiająca miłość.
Uporanie się z urazem
Nie istnieje coś takiego, jak ostateczne uporanie się z urazem; proces po-
wrotu do zdrowia nigdy nie zostaje ukończony. Traumatyczne wydarzenie
nadal odbija się echem na różnych etapach cyklu życiowego ofiary. Kwe-
stie, z którymi uporano się w jednej fazie leczenia, często ponownie ożywa-
221

ją, kiedy pacjent przechodzi kolejne stadia rozwoju. Ślub lub rozwód, naro-
dziny lub śmierć w rodzinie, choroba lub przejście na emeryturę - oto
najczęstsze sytuacje przywołujące traumatyczne wspomnienia. Kiedy na
przykład weterani i cywilne ofiary drugiej wojny światowej zaczynają do-
świadczać strat związanych ze starością, przeżywają nawrót pourazowych
objawów.26 Osoba, która była wykorzystywana w dzieciństwie, a następnie
uporała się z urazem na tyle, że była w stanie pracować i kochać, często-
kroć ponownie cierpi z powodu swoich objawów po wyjściu za mąż albo po
urodzeniu dziecka, albo kiedy jej dziecko osiągnie wiek, w którym ona
sama zaczęła doznawać urazu. Poniżej przytaczamy wypowiedź ofiary po-
ważnego maltretowania w dzieciństwie, która ponownie zgłosiła się na le-
czenie kilka lat po udanym zakończeniu psychoterapii. Objawy powróciły,
kiedy mały syn pacjentki zaczął się jej sprzeciwiać: „Wszystko szło świet-
nie, dopóki mały nie skończył dwóch lat i nie wszedł w trudny okres. Przed-
tem był takim spokojnym dzieckiem; teraz nagle zaczął dawać mi porząd-
nie w kość. Nie mogłam poradzić sobie z jego humorami. Miałam ochotę
tłuc go, póki się nie zamknie. Wyobrażałam sobie wyraźnie, jak przyciskam
go poduszką, aż przestaje się ruszać. Teraz widzę, co matka ze mnie zrobi-
ła. I zdaję sobie sprawę z tego, że mogłabym to samo zrobić swojemu dziec-
ku, gdybym nie otrzymała pomocy".27
      Pacjentka ta czuła się upokorzona, że musi ponownie podjąć terapię.
Obawiała się, że powrót objawów oznacza porażkę wcześniejszego leczenia,
a zatem jej przypadek jest „beznadziejny". Aby uniknąć niepotrzebnego
rozczarowania i upokorzenia, warto pod koniec terapii poinformować pa-
cjenta, że pourazowe objawy mają tendencję do powracania w sytuacjach
stresowych. Podczas ostatnich spotkań pacjent i terapeuta powinni wspól-
nie dokonać przeglądu podstawowych zasad odzyskiwania poczucia siły
i przynależności, które przyspieszyły powrót do zdrowia. Te same reguły
można zastosować, aby uniknąć nawrotu lub by poradzić sobie z nim, jeśli
nastąpi. Nie należy sugerować poszkodowanemu, że jakakolwiek terapia
może być całkowita czy ostateczna. Po zakończeniu leczenia trzeba pozo-
stawić otwarte drzwi, by w razie potrzeby pacjent mógł kiedyś wrócić.
      Chociaż wyzdrowienie nigdy nie jest kompletne, dokonane zmiany
pozwalają poszkodowanemu na odwrócenie uwagi od procesu powracania
do zdrowia i skupienie się na zwykłych życiowych czynnościach. Najlep-
szym dowodem poprawy jest odzyskanie przez pacjenta zdolności do ciesze-
nia się życiem i angażowania się całym sercem w związki z innymi. Bardziej
interesuje się wówczas chwilą obecną i przyszłością niż wydarzeniami
z przeszłości; podchodzi do świata raczej z podziwem i respektem niż z prze-
rażeniem. Richard Rhodes, poważnie maltretowany w dzieciństwie, opisuje,
jak po wielu dziesiątkach lat poczuł, że wreszcie uporał się z urazem: „Nad-
szedł czas napisania tej książki, czas na to, aby sierota opowiedziała swoją
historię, "tak jak to czynią wszystkie sieroty; pora, by zapoznać was z moim
222

wewnętrznym dzieckiem. Było sobie pewne dziecko. Przez te wszystkie lata
ukrywało się w piwnicy. Kiedy wojna się skończyła, mały wyszedł na powie-
rzchnię, krzywiąc buzię od słońca. Wyszedł, żeby zacząć się bawić. Jestem
zdumiony i szczęśliwy, że nie zapomniał, jak to się robi".28
      Psycholog Mary Harvey podaje siedem kryteriów pozwalających oce-
nić, czy pacjent uporał się z urazem. Po pierwsze, fizjologiczne objawy
pourazowe osłabły do tego stopnia, że można nad nimi zapanować. Po
drugie, poszkodowany może znieść uczucia związane z traumatycznymi
wspomnieniami. Po trzecie, ofiara posiada władzę nad swoją pamięcią:
w każdej chwili może przywołać traumatyczne wspomnienie lub odsunąć je
od siebie. Po czwarte, pamięć o wydarzeniu cechuje spójna narracja, powią-
zana z uczuciami. Po piąte, pacjent odbudował utracone poczucie własnej
wartości. Po szóste, odbudował ważne związki z innymi ludźmi. Siódmy
i ostatni warunek to stworzenie spójnego systemu wartości i przekonań,
uwzględniającego historię urazu.29 W praktyce wszystkie te kwestie są ze
sobą wzajemnie powiązane i wymagają uwagi na każdym etapie leczenia.
Proces powrotu do zdrowia nie przebiega liniowo, lecz często zakręca i za-
wraca, ponownie poruszając omawiane wielokrotnie problemy, aby po-
głębić i poszerzyć integrację znaczenia traumatycznego wydarzenia.
      Ofiara, której udało się pomyślnie ukończyć terapię, rozpoczyna no-
we życie bez wielu złudzeń, ale często z poczuciem wdzięczności. Poznała
najgorsze strony życia, ale właśnie dlatego nauczyła się cenić śmiech. Ma
jasną świadomość, co jest ważne, a co nie. Doświadczyła zła, a teraz wie,
jak wybierać dobro. Doświadczyła strachu przed śmiercią, a teraz wie, jak
celebrować życie. Sylvia Fraser, która spędziła wiele lat, odkopując wspo-
mnienia o przeżytym w dzieciństwie kazirodztwie, pisze:
Patrząc wstecz, mam do swojego życia podobny stosunek, jak niektórzy ludzie
do wojny. Jeśli uda ci się przeżyć, wojna jest dobra. Niebezpieczeństwo pobu-
dza do aktywności i czujności, zmusza do doświadczania różnych rzeczy, a co
za tym idzie - do uczenia się. Znam teraz wartość swojego życia, prawdziwą
cenę, którą musiałam zapłacić. Kontakt z wewnętrznym bólem uodpornił mnie
na większość drobnych trosk. Mam jeszcze wiele nadziei, ale bardzo mało
potrzeb. Zrzuciłam intelekt z piedestału. Jeśli nie znałam połowy własnego ży-
cia, jak mogę zaufać jakiejkolwiek wiedzy? A jednak nawet za to jestem wdzię-
czna, gdyż w miejsce wąskiego, pragmatycznego świata rządzonego przez
prawo przyczyny i skutku [...] otrzymałam nieskończony kosmos pełen
cudów.30

Mlii

ROZDZIAŁ 11
Wspólnota
T
raumatyczne wydarzenia niszczą życiodajne więzi między jedno-
stką a społecznością. Ludzie, którzy przeżyli uraz, dowiadują
się, że ich poczucie własnego „ja", własnej wartości, człowieczeń-
stwa zależy od poczucia wspólnoty. Solidarność z grupą stanowi
najsolidniejszą obronę przed przerażeniem i rozpaczą, najskuteczniejsze
antidotum na traumatyczne doświadczenie. Przeżyty uraz izoluje; grupa
pozwala odbudować poczucie przynależności. Uraz zawstydza i piętnuje;
grupa jest gotowa wysłuchać historii poszkodowanego i zaakceptować go.
Uraz degraduje ofiarę; grupa przywraca jej godność. Uraz dehumanizuje
ofiarę; grupa pozwala jej odzyskać człowieczeństwo.
      W wypowiedziach poszkodowanych niezwykle często powtarza się mo-
tyw odzyskania poczucia więzi z innymi dzięki bezinteresownej wspaniało-
myślności drugiej osoby. Pewne uczucia, które ofiara uważała za bezpowrot-
nie utracone - wiara, godność, odwaga - odradzają się pod wpływem przy-
kładu zwykłego altruizmu. W uczynkach innych ludzi ofiara odnajduje
zagubione części siebie. W chwili tej dołącza do ludzkiej wspólnoty. Primo
Levi opisuje moment uwolnienia z hitlerowskiego obozu koncentracyjnego:
Kiedy naprawiliśmy rozbite okno i z piecyka zaczęło dochodzić miłe ciepło, wszy-
scy odczuli jakby ulgę; wtedy [jeden z więźniów] zaproponował, by każdy dał po
kromce chleba naszej trójce, która wykonała robotę. I tak zostało uzgodnione.
Jeszcze poprzedniego dnia coś takiego byłoby nie do pomyślenia. Prawo [obo-
zu] głosiło: „Zjedz własną porcję chleba, a jeśli można, zabierz swojemu bliźnie-
mu" i nie pozostawiało miejsca na wdzięczność. To, co się wydarzyło, oznaczało
224

koniec [obozu]. Był to pierwszy ludzki gest, który pojawił się wśród nas. Jestem
przekonany, że ten moment stanowił początek nowego, kiedy to ci, którzy nie
umarli, zaczęli powoli przemieniać się z [więźniów] w ludzi.1
      Odbudowa społecznych więzi rozpoczyna się w chwili odkrycia, że
człowiek nie jest sam. Doświadczenie to jest najbardziej bezpośrednie, po-
tężne i przekonywujące, kiedy przeżywane jest w grupie. Irvin Yalome,
autorytet w dziedzinie psychoterapii grupowej, określa takie doświadcze-
nie mianem „uniwersalności". Terapeutyczny wpływ uniwersalności jest
szczególnie silny w wypadku osób, które czuły się odizolowane z powodu
wstydliwej tajemnicy.2 Ponieważ człowiek, który przeżył uraz, czuje się
osamotniony na skutek swego doświadczenia, grupa złożona z ofiar urazu
odgrywa szczególną rolę w procesie powrotu do zdrowia. Grupa taka za-
pewnia wysoki poziom wsparcia i zrozumienia, który po prostu nie jest
możliwy w normalnym środowisku społecznym poszkodowanego.3 Kontakt
z ludźmi, którzy mają za sobą podobne przejścia, pomaga pozbyć się uczu-
cia izolacji, wstydu i napiętnowania.
      Uczestnictwo w grupie okazuje się wprost bezcenne dla osób, które
przeżyły sytuacje ekstremalne, takie jak wojna, gwałt, prześladowania po-
lityczne, maltretowanie i seksualne wykorzystywanie w dzieciństwie.4
Członkowie grup zawsze powtarzają, jaką pociechę stanowi sam pobyt
wśród ludzi, którzy przeżyli podobne dramaty. Ken Smith opisuje swoje
pierwsze wrażenia po dołączeniu do grupy weteranów wojny w Wietnamie:
„Od czasu powrotu z Wietnamu nie miałem przyjaciół. Miałem mnóstwo
znajomych, wiele kobiet, ale nigdy prawdziwego przyjaciela, do którego
mógłbym zadzwonić o czwartej nad ranem i powiedzieć, że czuję się tak,
jak gdyby ktoś wsadził mi do ust czterdziestkę piątkę, bo właśnie jest
rocznica tego, co wydarzyło się w Xuan Loc - albo jakaś inna rocznica. [...]
Nikt nie zrozumie weterana z Wietnamu, tylko drugi weteran. Ci faceci
wszystko chwytali, kiedy zaczynałem mówić o [...] pewnych rzeczach. Ogar-
nęło mnie wtedy obezwładniające poczucie ulgi. Tak, jakbym wreszcie wy-
rzucił z siebie jakąś straszną tajemnicę".5
      Pewna ofiara kazirodztwa używa podobnych słów, opisując poczucie
wspólnoty z innymi, które udało jej się osiągnąć w grupie terapeutycznej:
„Wyrwałam się z izolacji, która była moim przekleństwem przez całe życie.
Jestem w grupie sześciu kobiet, przed którymi nie mam żadnych tajemnic.
Po raz pierwszy w życiu naprawdę gdzieś przynależę. Czuję, że akceptują
mnie taką, jaka jestem w rzeczywistości, nie cenią mnie za pozory".6
      Kiedy grupa osiągnie spójność i wzajemne poczucie bliskości, zaczyna
w niej zachodzić złożony proces odzwierciedlania. W miarę jak każdy ucze-
stnik otwiera się przed ludźmi, uczy się przyjmować dary, które ofiarowują
mu inni. Tolerancja, współczucie i miłość, które przekazuje otoczeniu, za-
czynają do niego wracać. Chociaż interakcje na zasadzie sprzężenia zwrot-
225

nego mogą mieć miejsce w każdym związku, ich efekt jest najsilniejszy
w kontekście grupy. Yalom opisuje to zjawisko jako „adaptacyjną spiralę":
akceptacja grupy wzmacnia poczucie własnej wartości każdego uczestnika,
który z kolei okazuje coraz większą akceptację pozostałym.7 Oto trzy wypo-
wiedzi kobiet z grupy dla ofiar kazirodztwa:
Do końca życia będę uważać uczestnictwo w grupie za moment przełomowy;
nigdy nie zapomnę szoku doznanego wtedy, kiedy zrozumiałam, że jest we
mnie ta sama siła, którą od razu dostrzegłam w innych kobietach, ofiarach
[...] przemocy.8
Potrafię lepiej się obronić. Nie jestem już taka spięta. Pozwalam sobie na
uczucie szczęścia (czasami). Wszystko to dzięki temu, że mogłam przejrzeć się
w lustrze zwanym „grupą".9
Nauczyłam się przyjmować miłość; to pozwoliło mi pokochać siebie, a potem
innych.10
      Pewien weteran wojenny opisuje podobne doświadczenie w grupie:
„Polegało to na wzajemności, bo ja dawałem im, a oni dawali mnie. To było
naprawdę wspaniałe uczucie. Dawno już nie czułem się tak fajnie. Za-
cząłem siebie lubić!"11
      Grupa nie tylko daje możliwość relacji opartej na obopólnej korzyści,
lecz wzmacnia też poczucie siły. Uczestnicy traktują się nawzajem jak
równych sobie. Chociaż wszyscy cierpią i potrzebują pomocy, każdy z nich
ma też coś do zaoferowania. Grupa czerpie siły od każdego członka, aby
oddać mu je z nawiązką. W rezultacie dysponuje ona jako całość znacznie
większą zdolnością do wysłuchania i zintegrowania traumatycznej historii,
a każdy uczestnik może korzystać ze wspólnych zasobów grupy, aby przy-
spieszyć własny rozwój.
      Obserwacje różnych grup ofiar urazu potwierdzają dużą skuteczność
tego typu terapii. Pewne badanie wykazało, że kobiety, które uciekły od
maltretującego je partnera, uważają grupy terapeutyczne za najlepsze źród-
ło pomocy.12 Psychiatrzy John Walker i James Nash, pracując z weterana-
mi wojennymi, stwierdzili, że wielu pacjentów, którzy nie poczynili po-
stępów w trakcie indywidualnego leczenia, znakomicie radziło sobie w gru-
pie. Dojmujące uczucie braku zaufania i izolacji u byłych żołnierzy ulegało
przemianie pod wpływem panującego w grupie poczucia braterstwa i „du-
cha koleżeństwa".13 Yael Danieli podkreśla, że rokowania dla ofiar holocau-
stu są znacznie lepsze, jeśli pierwotną strukturą terapii jest grupa, a nie
leczenie indywidualne.14 Richard Mollica donosi o podobnym przejściu od
pesymizmu do optymizmu w chwili, gdy jego program dla uciekinierów
z Azji południowo-wschodniej został poszerzony o grupę wsparcia.15
226

ł

       Chociaż zasada terapii grupowej dla ofiar urazu jest prawidłowa,
w praktyce okazuje się, że zorganizowanie skutecznego leczenia w tej for-
mie nie jest sprawą łatwą. Grupa, która rozpoczęła pracę pełna nadziei
i wiary, czasami rozpada się, wywołując cierpienie i rozczarowanie wszy-
stkich zainteresowanych. Destruktywny potencjał grupy dorównuje jej po-
tędze terapeutycznej. Rola prowadzącego niesie ze sobą ryzyko nieodpowie-
dzialnego wykorzystywania władzy. Istnieje też niebezpieczeństwo, że kon-
flikty między uczestnikami grupy przekształcą się w ponowne odegranie
traumatycznego wydarzenia, z wcieleniem się poszczególnych członków
grupy w postacie prześladowcy, wspólnika, biernego widza, ofiary i wyba-
wiciela. Nieporozumienia te bywają bolesne nie tylko dla zainteresowa-
nych, lecz mogą też doprowadzić do rozpadu grupy. Aby odnieść sukces,
grupa musi jasno ustalić swoje terapeutyczne zadania i koncentrować się
na nich, a jej struktura powinna chronić wszystkich uczestników przed
ewentualnością ponownego odgrywania traumatycznych zdarzeń. Rzecz

TRZY MODELE GRUPGrupaEtap powrotu do zdrowiaPierwszyDrugiTrzecizadanie
terapeutycznebezpieczeństworozpamiętywanie
i żałobaodbudowanie
związkóworientacja czasowateraźniejszośćprzeszłośćteraźniejszość
i przyszłośćprzedmiot
zainteresowaniaopieka nad sobąurazzwiązki
interpersonalneuczestnicyjednorodnijednorodniniejednorodnigraniceelastyczne, otwartezamkniętestabilne; stopniowe
rozwiązanie grupyspójność grupyumiarkowanabardzo dużadużatolerancja
na konfliktyniskaniskawysokalimity czasowebrak
lub cyklicznośćustalony limitbrakstrukturadydaktycznaskierowana na celbrakprzykładprogram dwunastu
krokówgrupa ofiar urazuinterpersonalna
terapia grupowa227

jasna, grupy mogą różnić się składem i strukturą, ale te podstawowe wa-
runki obowiązują bez wyjątku.
      Osoby próbujące organizować grupy szybko odkrywają, że nie istnieje
coś takiego jak „uniwersalna" grupa odpowiednia dla wszystkich ofiar ura-
zu. Istnieje wielka różnorodność rozmiarów i form grup; żaden pojedynczy
zespół nie może być odpowiedni dla każdego. Na różnych etapach powrotu
do zdrowia skuteczne jest uczestnictwo w grupach odmiennego typu. Pod-
stawowe zadania terapeutyczne jednostki i grupy muszą być zgodne. Gru-
pa, która była odpowiednia dla danej osoby w jednej fazie leczenia, może
okazać się nieskuteczna lub nawet szkodliwa dla tego samego pacjenta na
innym etapie powracania do zdrowia.
      Uderzające różnice między grupami zaczynają być bardziej zrozu-
miałe, jeśli spojrzymy na nie przez pryzmat zadań terapeutycznych obo-
wiązujących na poszczególnych etapach powrotu do zdrowia (patrz tabel-
ka). Grupy „przerabiające" pierwszy etap koncentrują się przede wszy-
stkim na odzyskiwaniu poczucia bezpieczeństwa. Pracują nad podstawową
umiejętnością dbania o siebie, dzień po dniu. Grupy na drugim etapie zaj-
mują się traumatycznym wydarzeniem, próbując uporać się z przeszłością.
Grupy trzeciego etapu za główne zadanie stawiają sobie ponowną inte-
grację ofiary z normalnym społeczeństwem. Koncentrują się na związkach
interpersonalnych zachodzących w chwili obecnej. Struktura grupy danego
typu jest konsekwencją jej głównych zadań.
Grupy skoncentrowane
na bezpieczeństwie
Terapia grupowa rzadko brana jest pod uwagę bezpośrednio po traumaty-
cznym zajściu. U osoby, która niedawno przeżyła ostry uraz, z reguły ma-
my do czynienia z wysokim poziomem lęku oraz z intensywnymi objawami
wtargnięcia, takimi jak koszmary i powracające obrazy traumatyczne. In-
terwencja kryzysowa polega głównie na mobilizowaniu wsparcia ze strony
osób z otoczenia ofiary, gdyż poszkodowany zwykle woli przebywać ze zna-
jomymi, a nie z obcymi. Nie jest to odpowiedni moment na dołączenie do
grupy. Teoretycznie ofiara może doznać pewnej ulgi, widząc, że inni mieli
podobne przeżycia; w praktyce jednak grupa może ją przytłoczyć. Słucha-
nie szczegółów dotyczących cudzych przeżyć może wywołać tak silne obja-
wy wtargnięcia, że poszkodowany nie może ani okazać współczucia, ani
zaakceptować emocjonalnego wsparcia. Z uwagi na to wskazane jest, aby
ofiary ostrego urazu przez kilka tygodni lub miesięcy po wydarzeniu
wstrzymały się z dołączeniem do grupy. Na przykład w Bostonie, w pogoto-
228

wiu dla ofiar gwałtu, interwencja kryzysowa obejmuje doradztwo indywi-
dualne i rodzinne, ale nie uczestnictwo w grupie. Poszkodowanym kobie-
tom zaleca się, aby odczekały sześć miesięcy do roku, zanim zaczną spoty-
kać się z grupą.16
       Grupowa interwencja kryzysowa przydaje się czasem wcześniej, jeśli
wszyscy uczestnicy cierpią na skutek tego samego wydarzenia - na przy-
kład poważnego wypadku, katastrofy lub przestępstwa. W takiej sytuacji
wspólne doświadczenie grupy stanowi ważny czynnik mogący przyspieszyć
proces powrotu do zdrowia. Spotkanie w większym gronie stwarza okazję
do prewencyjnej edukacji na temat skutków urazu i pozwala społeczności
zmobilizować swoje siły. Tak zwane „konsultacje dotyczące krytycznego
wydarzenia" czy „konsultacje dotyczące pourazowego zespołu stresu" są
coraz częściej organizowane w następstwie traumatycznego wypadku na
większą skalę i stają się nawet rutynowe w niektórych zawodach pociąga-
jących za sobą wysokie ryzyko.17
      Takie konsultacje muszą jednak być podporządkowane podstawowej
regule bezpieczeństwa. Podobnie jak nie wolno zakładać, że rodzina ofiary
urazu okaże jej wsparcie, tak samo nie należy przesądzać, że grupa ludzi
będzie potrafiła współpracować tylko dlatego, że wszyscy jej członkowie
cierpią na skutek tego samego okropnego doświadczenia. Ukryte konflikty
interesów zostaną raczej zaostrzone niż zatarte przez traumatyczne wyda-
rzenie. Jeżeli na przykład dojdzie do wypadku w miejscu pracy, kierownic-
two i pracownicy zazwyczaj patrzą na sprawę ze zgoła odmiennych pun-
któw widzenia. Jeśli incydent był rezultatem czyjegoś zaniedbania lub złej
woli, konsultacje mogą ponadto skomplikować lub utrudniać formalne śle-
dztwo. Z wymienionych powodów specjaliści od konsultacji w dużych gru-
pach coraz częściej podkreślają ograniczenia tej metody. Christine Dun-
ning, psycholog policyjny, zaleca, aby tego typu konsultacje miały stru-
kturę ściśle edukacyjną; należy umożliwić poszczególnym jednostkom
dalszą pracę nad urazem, ale na dużych, publicznych spotkaniach lepiej
unikać szczegółowego opowiadania historii i wentylacji silnych emocji.18
      W wypadku ofiar długotrwałego, powtarzającego się urazu, grupa mo-
że stać się niewyczerpanym źródłem wsparcia i dowartościowania w trakcie
pierwszego etapu powrotu do zdrowia. Jeszcze raz trzeba jednak podkreślić,
że głównym zadaniem grupy jest w tym okresie przywrócenie poczucia bez-
pieczeństwa. Jeśli straci się z oczu ten cel, członkowie grupy zaczną się
nawzajem straszyć makabrycznymi opowieściami o przeszłości i niebezpie-
czeństwach obecnego życia. Pewna ofiara gwałtu opisuje, jak słuchanie hi-
storii innych uczestników grupy pogorszyło jej stan: „Dołączając do grupy,
spodziewałam się, że będzie mi łatwiej, kiedy spotkam się z wieloma kobie-
tami, którym przytrafiło się to samo, co mnie. Największe rozczarowanie
przeżyłam, kiedy zdałam sobie sprawę z tego, że wcale nie jest mi łatwiej
— przeciwnie, spotkania w grupie zwielokrotniły moje przerażenie".19
229

      Praca w grupie powinna zatem przebiegać w wymiarze poznawczym
i edukacyjnym, a nie obejmować drążenia pourazowych emocji. Grupa ma
stanowić forum dla wymiany informacji na temat zespołów urazowych
i pourazowych, identyfikowania powszechnych wzorców objawów oraz
dzielenia się strategiami dbania o siebie i chronienia własnej osoby. Stru-
ktura grupy winna sprzyjać indywidualnemu rozwojowi poczucia siły
i umiejętności zaradczych, a także oferować wszystkim uczestnikom
ochronę przed zalewaniem przez przytłaczające wspomnienia i emocje.
      Taką strukturę ochronną odnajdujemy w rozmaitych grupach samo-
pomocy wzorowanych na Anonimowych Alkoholikach. Nie koncentrują się
one na dogłębnej analizie samego urazu. Proponują natomiast pewne po-
znawcze ramy odniesienia pomocne w zrozumieniu objawów, które mogą
być wtórnymi skutkami urazu — na przykład uzależnienia od alkoholu lub
narkomanii, zaburzeń jedzenia i innych zachowań autodestrukcyjnych. In-
formują też, jak powiększać zasoby własnych sił i odbudowywać związki
z innymi; oferowany zestaw instrukcji nosi nazwę „dwunastu kroków".20
      Struktura tych programów samopomocy odzwierciedla ich dydakty-
czny cel. Chociaż członkowie grupy nierzadko doświadczają silnych emocji
podczas spotkań, uczestników dla ich własnego dobra nie zachęca się do
rozładowania uczuć i szczegółowego opowiadania swojej historii. Chodzi
przede wszystkim o przybliżenie pewnych ogólnych zasad za pomocą osobi-
stego świadectwa oraz o korzystanie z uniwersalnego zestawu instrukcji.
Do stworzenia atmosfery bezpieczeństwa nie są konieczne silne więzi mię-
dzy członkami grupy; wynika ona raczej z zasady anonimowości i dyskrecji,
jak również z edukacyjnego charakteru spotkań. Uczestnicy grupy nie kon-
frontują się ze sobą ani nie oferują bardziej osobistego, indywidualnego
wsparcia. Dzielenie się codziennymi doświadczeniami w takiej formie po-
mniejsza wstyd i poczucie izolacji, przyspiesza praktyczne rozwiązywanie
problemów i zaszczepia nadzieję.
      Zabezpieczenie przed wykorzystaniem przez przywódcę stanowi
zbiór reguł zwany „dwunastoma tradycjami grupy". Władza spoczywa na
wykształconej przez grupę tradycji postępowania, a nie na osobie prowa-
dzącego, którym jest po kolei każdy z członków. Uczestnicy są jednorodni,
to znaczy wszyscy w grupie mają ten sam wspólny problem. Przeważnie
jednak nie stawia się żadnych warunków, jeśli chodzi o uczestnictwo lub
przychodzenie na spotkania; granice grup są elastyczne i otwarte. Uczest-
nicy nie mają żadnego obowiązku przychodzić regularnie czy zabierać głos.
Pozwala to każdemu członkowi regulować indywidualny stopień zaangażo-
wania w grupę. Jeżeli ktoś chce po prostu zobaczyć innych ludzi, którzy
przeżyli podobne doświadczenie, może przyjść tylko raz, obserwować
w milczeniu i wyjść, kiedy zechce.
      Strukturalne zabezpieczenia sformułowane w „dwunastu tradycjach
grupy" sprawdziły się już w wielu typach grup. W niektórych grupach sa-
230

1

ł

mopomocy występuje jednak ryzyko pojawienia się wykorzystującego przy-
wódcy lub uciążliwego, budzącego niechęć programu. Zdarza się tak zwła-
szcza w grupach nowo powstałych, którym brakuje głębi praktycznego do-
świadczenia i szerokiego zakresu opcji postępowania dostępnego grupom
zaawansowanym w realizacji programu dwunastu kroków. Poszkodowani,
którzy angażują się w grupy samopomocy, muszą pamiętać o zaleceniu, by
czerpać z nich do woli to, co pomocne, resztę zaś — odrzucać.
      Innym wariantem grupy realizującej pierwszy etap powrotu do zdro-
wia jest krótkoterminowa grupa radzenia sobie ze stresem, która wydaje
się przydatna dla ofiar chronicznego urazu we wczesnej fazie leczenia.21
Ma ona charakter dydaktyczny, ze szczególnym uwzględnieniem łagodze-
nia objawów, rozwiązywania problemów i codziennych zadań związanych
z troską o własną osobę. Dobór uczestników może być otwarty, a nowi
członkowie mogą dołączać — lub tworzyć nową grupę - po zakończeniu
cyklu kilku spotkań. Wymagania co do zaangażowania w pracę grupy są
stosunkowo niskie i nie dochodzi tu do wytworzenia silnych więzi. Ochronę
zapewnia aktywne, dydaktyczne przywództwo w grupie i orientacja na
konkretne, bieżące zadania. Uczestnicy nie odsłaniają się ani nie konfron-
tują wzajemnie swoich doświadczeń.
      Podobne formy psychoedukacji w grupie można zastosować w wielu
sytuacjach społecznych. Grupy są odpowiednie we wszystkich wypadkach,
gdy głównym zadaniem jest przywrócenie podstawowego poczucia bezpie-
czeństwa - na przykład dla pacjentów psychiatrycznego lecznictwa za-
mkniętego, w programach odwykowych dla alkoholików lub narkomanów
albo w schroniskach dla maltretowanych kobiet.
Grupy skoncentrowane
na rozpamiętywaniu i żałobie
Podczas gdy analiza traumatycznych doświadczeń w grupie stanowi duże
ryzyko dla ofiary w pierwszej fazie leczenia, to samo działanie staje się
niezwykle użyteczne z chwilą, gdy poszkodowany przejdzie do drugiego
etapu. Dobrze zorganizowana grupa stanowi zarówno silny bodziec do re-
konstruowania historii urazu, jak i niewyczerpane źródło wsparcia emocjo-
nalnego podczas żałoby. Kiedy każdy uczestnik opowiada swoją indywidu-
alną historię, grupa zapewnia mu silne poczucie uniwersalności problemu.
Grupa wysłuchuje opowieści poszkodowanego, nadając jej znaczenie zarów-
no społeczne, jak i osobiste. Gdy ofiara opowiada swą historię w obecności
tylko jednej osoby, przeważa prywatny aspekt jej spowiedzi. Przedstawie-
nie tej samej narracji grupie akcentuje publiczny wymiar jej zeznania.
231

Grupa pomaga każdemu rozszerzyć swoją historię, uwalniając go od ścisłej
więzi z prześladowcą i udostępniając mu resztę świata, od którego został
oderwany.
      Grupy koncentrujące się na urazie powinny być silnie ustruktura-
lizowane i ściśle zorientowane na odsłanianie przeszłości. Wymagają
aktywnych prowadzących, dobrze przygotowanych i głęboko zaangażowa-
nych członków, jak również jasnego sformułowania zadań. Psycholog Er-
win Parson, który prowadzi grupy dla weteranów wojennych, przywołuje
metaforę plutonu, oddającą zwartość organizacji takiej grupy: „Prowadzący
powinien umieć ustalić logiczną strukturę, przedstawiając grupie cel
(misję) i konkretne terytorium (emocjonalne), które należy opanować".22
Takie porównanie odpowiada wspólnemu militarnemu doświadczeniu
uczestników grupy. Ofiary urazu innego typu reagują na inny język i inne
obrazy; ale podstawowa struktura grupy skoncentrowanej na traumatycz-
nym wydarzeniu jest wspólna dla rozmaitych kategorii poszkodowanych.
      Przykładem grupy pracującej nad traumatycznym wydarzeniem jest
jedna z grup dla ofiar kazirodztwa, które organizowałyśmy razem z Emily
Schatzow.23 Wewnętrzna logika i spójność tego modelu predysponuje go do
szerszego zastosowania. Jego dwie podstawowe cechy strukturalne to: li-
mit czasowy oraz koncentracja na osobistych celach. Ograniczenie czasowe
wprowadzono z kilku przyczyn. Określa ono termin przeprowadzenia ściśle
zdefiniowanego zadania. Sprzyja atmosferze dużego wysiłku emocjonalne-
go, a jednocześnie daje uczestnikom grupy pewność, że napięcie emocjonal-
ne nie będzie trwało bez końca. I wreszcie przyspiesza wytworzenie więzi
z innymi członkami grupy, co zapobiega tworzeniu się ograniczonej, wyizo-
lowanej tożsamości ofiary. Sam fakt istnienia limitów czasowych jest waż-
niejszy od ich zasięgu. Większość organizowanych przez nas grup spotykała
się przez dwanaście tygodni, ale były też takie, które istniały przez cztery,
sześć lub dziewięć miesięcy. Jeśli ramy czasowe obejmują dłuższy okres,
proces grupowy toczy się wolniej, ale przechodzi te same koleje, ewoluując
w kierunku rozwoju indywidualnego poczucia siły i wspólnoty z innymi. Po
zakończeniu spotkań prawie wszyscy uczestnicy skarżą się na zbyt wąskie
limity czasowe — niezależnie od tego, jak zostały ustalone — ale najczęściej
dodają, że nie chcieliby ani nie umieli pracować w grupie otwartej.
      Koncentracja na osobistych celach zapewnia integracyjny i wspiera-
jący kontekst dla odsłaniania traumatycznych wspomnień. Każdy z uczest-
ników ma zdefiniować konkretne, związane z urazem zadanie, które za-
mierza wykonać w ramach limitu czasowego grupy. Poszkodowanych za-
chęca się, aby korzystali z jej pomocy zarówno w trakcie wyznaczania
ważnego celu, jak i podczas podejmowania działań koniecznych do jego
osiągnięcia. Uczestnicy najczęściej postanawiają przywołać więcej wspo-
mnień lub opowiedzieć część swojej historii innej osobie. Opowieść o trau-
matycznych wydarzeniach stanowi wówczas coś więcej niż zwykłe wyłado-
232

wanie czy katharsis — staje się środkiem do zapanowania nad własnym
doświadczeniem. Wsparcie ze strony grupy umożliwia jednostce podjęcie
emocjonalnego ryzyka, na które nigdy nie odważyłaby się samotnie. Przy-
kłady indywidualnego męstwa i powodzenia dają grupie optymizm i na-
dzieję, nawet w chwilach, gdy jej członków ogarnia strach i rozpacz.
      Praca w grupie dotyczy dzielenia się wspólnym doświadczeniem
urazu z przeszłości, nie zaś obecnych trudności w kontaktach społecz-
nych. Konflikty i różnice między uczestnikami nie są szczególnie istotne
dla grupy; w gruncie rzeczy odrywają ich od zasadniczych zadań. Prowa-
dzący muszą aktywnie interweniować w celu omawiania i łagodzenia
konfliktów. Powinni na przykład wziąć na siebie odpowiedzialność za to,
by każdy uczestnik miał okazję do wypowiedzenia się, zamiast pozwalać
członkom grupy toczyć spory na temat czasu przysługującego każdemu
z nich.
      Grupa skoncentrowana na urazie wymaga aktywnych, zaangażowa-
nych prowadzących.24 Są oni odpowiedzialni za określenie zadań grupy,
stworzenie atmosfery bezpieczeństwa i zapewnienie ochrony wszystkim
uczestnikom. Rola prowadzącego jest obciążająca emocjonalnie, ponieważ
powinien on dawać innym przykład i pokazać, jak należy słuchać historii
o urazie. Musi zademonstrować członkom grupy, że ich dramatyczne opo-
wieści nie przytłaczają go. Większość terapeutów stwierdza, że nie jest
w stanie podołać temu samotnie; dlatego też wskazane jest, by prowadzą-
cych było dwóch lub więcej.25
      Korzyści z partnerstwa odnoszą nie tylko prowadzący, ale i grupa
jako całość, ponieważ taka forma przywództwa stanowi model wzajemnego
uzupełniania się. Jeśli prowadzący potrafią pracować nad różnicami zdań,
które siłą rzeczy pojawiają się między nimi, w grupie rozwija się tolerancja
dla konfliktów i rozbieżności. Nie można jednak stworzyć atmosfery bez-
pieczeństwa, jeżeli zamiast równoprawnej współpracy między prowadzący-
mi zachodzi dynamika dominacji i podporządkowania. Na przykład trady-
cyjna para składająca się ze zwierzchnika-mężczyzny i niższej statusem
kobiety absolutnie nie nadaje się do prowadzenia grupy ofiar urazu. Nie-
stety, w praktyce nadal często się z tym spotykamy.26
      W przeciwieństwie do grup z pierwszego etapu, zespoły pracujące
nad traumatycznym wydarzeniem mają szczelne granice. Uczestnicy szyb-
ko się do siebie przywiązują i zaczynają liczyć na obecność innych. Odejście
lub nawet krótka nieobecność któregoś z członków może mieć fatalne skut-
ki. Uczestnicy grupy o określonych limitach czasowych powinni przycho-
dzić na wszystkie spotkania; po rozpoczęciu cyklu spotkań nie przyjmuje
się żadnych nowych osób.
      Z powodu emocjonalnego obciążenia, które niesie ze sobą odsłanianie
traumatycznych wspomnień, uczestnictwo w tego typu grupie powinno
podlegać starannej selekcji. Praca nad urazem wymaga dużego zdecydowa-
233

nia i motywacji. Przyjęcie osoby, która nie jest jeszcze gotowa do intensyw-
nej analizy przeszłości, może zniszczyć ją i obniżyć morale całej grupy.
Dlatego też błędem jest szczegółowa praca nad urazem w dowolnych, nie
chronionych grupach, takich jak zakrojone na szeroką skalę spotkania-ma-
ratony.
      Poszkodowany jest gotowy do odsłaniania przeszłości w grupie, kiedy
osiągnął już dostateczne poczucie bezpieczeństwa i umie o siebie zadbać,
kontroluje do pewnego stopnia swoje objawy i dysponuje godnym zaufania
wsparciem społecznym, a sytuacja życiowa pozwala mu na zaangażowanie
się w wyczerpującą aktywność w grupie. Ponadto powinien z własnej woli
zobowiązać się do pełnego uczestnictwa w życiu grupy i mieć jako taką
pewność, że chęć otwarcia się na innych przeważa u niego nad strachem
przed ludźmi.
      Korzyści z uczestnictwa w spotkaniach grupy dorównują wymaga-
niom stawianym jej członkom. Między uczestnikami zazwyczaj szybko two-
rzą się silne więzi. Chociaż pacjenci z reguły skarżą się na nasilenie ob-
jawów po dołączeniu do grupy, jednocześnie mówią o swego rodzaju euforii,
którą czują, odnajdując się nawzajem. Po raz pierwszy w życiu mają wraże-
nie, że są poznawani i rozumiani. Takie silne, bezpośrednie więzi są typo-
we dla krótkoterminowej, jednorodnej grupy.27
      Wspólnota wytwarzana w grupie skoncentrowanej na urazie umożli-
wia uczestnikom zanurzenie się w przeszłość i żałobę. Grupa dostarcza
potężnego bodźca do przywoływania traumatycznych wspomnień.28 Kiedy
każdy z uczestników rekonstruuje swoją własną historię, szczegóły jego
opowieści niemal zawsze budzą jakieś osobiste skojarzenia u słuchaczy.
W grupach dla ofiar kazirodztwa dosłownie każda osoba, która postawiła
sobie za cel przywołanie wspomnień, może tego dokonać. Kobiety, które
cierpią na amnezję, namawia się, by opowiedziały tyle, ile pamiętają. Gru-
pa nieodmiennie oferuje nowy, emocjonalny punkt widzenia, który umożli-
wia dotarcie do kolejnych wspomnień. Prawdę mówiąc, kolejne wspomnie-
nia często przychodzą zbyt szybko. Czasami trzeba zwolnić ich napływ, aby
nie przekroczyły granic tolerancji jednostki i grupy.
      Poniżej przytaczam zapis spotkania grupy ofiar kazirodztwa, prowa-
dzonej przeze mnie wspólnie z Emily Schatzow. Ilustruje on, jak grupa
może pomóc jednostce odzyskać i zintegrować wspomnienia i jak rozwój tej
jednostki inspiruje z kolei resztę uczestników. Pod koniec sesji trzydzie-
stodwuletnia Robin prosi o parę minut uwagi, ponieważ chce opowiedzieć
o swoim „drobnym kłopocie":
ROBIN: Ostatni tydzień nie był dla mnie najłatwiejszy. Nie wiem, czy
inni przez to przeszli - wracają do mnie te obrazy. Są przera-
żające. Nie przypominają zwykłych wspomnień. Nagle myślę:
„O Boże, co za okropna scena!" - a potem odpycham to od
234

siebie: „Nie, to nie mogło się zdarzyć". Ale chciałabym chyba
opowiedzieć wam o tych obrazach, bo naprawdę mnie przera-
ziły.
    Mówiłam wam już, że mój ojciec był alkoholikiem, a kiedy
pił, robił się bardzo brutalny. Matka często zostawiała nas
z nim same - mnie i moją siostrę. Miałam wtedy około dziesię-
ciu lat. Potrafię dokładnie przypomnieć sobie nasz dom, ale
jeden pokój zatarł mi się w pamięci - nie chciałam o nim za
dużo wiedzieć. Powraca do mnie obraz ojca goniącego mnie
po tym pokoju. Próbuję schować się pod łóżkiem, ale on mnie
stamtąd wyciąga. Nie pamiętam, żebym była zgwałcona. Pa-
miętam tylko, jak powtarzał te obleśne rzeczy: „Chcę tylko tej
małej cipki" i tak dalej, i tak dalej.
   A następnej nocy miałam okropny sen, niewiarygodny
koszmar o tym, jak ojciec miał ze mną stosunek, i jak strasz-
nie to bolało. We śnie próbowałam zawołać matkę. Wrzesz-
czałam, ale ona mnie nie słyszała. Nie byłam w stanie krzy-
czeć głośniej. We śnie więc postanowiłam oddzielić umysł
od ciała. To było bardzo dziwne. Cała się trzęsłam, kiedy się
obudziłam.
    Dlatego chciałam z wami o tym porozmawiać: te obrazy
były naprawdę przerażające, ale właściwie nie jestem pewna,
co się w rzeczywistości wydarzyło. Dlatego chcę, żeby inni mi
powiedzieli, czy te obrazy się poprawią - to znaczy nie popra-
wią, ale czy staną się wyraźniejsze?
      Kiedy Robin skończyła mówić, zapanowała cisza. Potem nastąpiła re-
akcja grupy i obu prowadzących. Najpierw Lindsay, jedna kobieta z grupy,
zaoferowała zrozumienie i wsparcie. Następnie jedna z prowadzących zapyta-
ła Robin, jakiej jeszcze informacji zwrotnej potrzebuje od grupy. Inni uczestni-
cy zaczęli się włączać z własnymi pytaniami i opiniami. Wówczas Robin
przedstawiła więcej szczegółów ze swoich wspomnień, cały czas zwierzając się
z wielkiego zakłopotania i wątpliwości co do autentyczności całej historii.
LINDSAY: Te obrazy chyba staną się wyraźniejsze, bo najpierw był ten -
jak to powiedzieć - sen na jawie, że uciekasz po pokoju, ale
wtedy jeszcze nic nie czułaś. Ale potem, we śnie, czułaś ból
i wołałaś o pomoc. Mój problem polega na tym, że czuję coś
i nie potrafię tego określić, nawet nie wiem, skąd się to wzięło.
Twoje przeżycia to jakby postęp, bo złożyłaś razem i obraz,
i uczucie. I to jest przerażające, kiedy umysł i ciało oddzielają
się od siebie. Czasami sama się zastanawiam: „Czyje to jest
ciało?". Ale powtarzam sobie wtedy, że to jest przejściowe,
235

SCHATZOW:
ROBIN:
LEILA:
ROBIN:
LINDSAY:
HERMAN:
ROBIN:
LEILA:
BELLE:
ROBIN:
LINDSAY:
ROBIN:
CORINNE:

można sobie z tym poradzić; to nie będzie trwało wiecznie
-	po prostu trzeba przez to przejść.
O co pytasz - o to, czy proces odzyskiwania wspomnień za-
czyna się od obrazów?
Tak.
U mnie właśnie tak to wyglądało. Najpierw drobne szczegóły,
potem sen, a wreszcie jakieś odczucie.
No tak. Widzicie, kiedyś już ułożyłam sobie całą tę historię,
a teraz nagle znalazłam jakiś zagubiony kawałek. Razem
z siostrą wylądowałyśmy w domu dziecka i nigdy nie wiedzia-
łam dokładnie, jak do tego doszło. Wtedy wierzyłam w wersję,
że ojciec nie dawał sobie rady z naszym wychowaniem i mu-
siał nas oddać wbrew swojej woli. Ale teraz, kiedy odkrywam
więcej tych... obrazów - czy jak je tam nazwać...
Wydarzeń.
Doświadczeń.
Dzięki. Więc teraz wydaje mi się, że zostałyśmy mu odebrane.
Widzę, jak wybiegam z domu i wałęsam się po ulicach, a po-
tem już jestem w domu dziecka. Miałam już wszystkie kawałki
-	nawet o tym, jak uciekłam z domu - ale nadal brakowało
elementu z tamtym pokojem. To wróciło do mnie dopiero
w zeszłym tygodniu. Ciągle jeszcze nie mogę uwierzyć, że
coś takiego spotkało taką małą dziewczynkę. Miałam nie wię-
cej niż dziesięć lat.
Tyle samo, co i ja.
O Boże!
Ale czy mogę sobie wierzyć?
A czy teraz w to wierzysz?
Nadal trudno mi uwierzyć, że to przydarzyło się mnie. Chciała-
bym powiedzieć, że tak, że jestem tego całkiem pewna - ale
nie mogę.
Na razie wystarczy, że pamiętasz ten obraz. No wiesz, nie
musisz dawać słowa honoru.

      W tym momencie Robin wybuchnęła śmiechem. W trakcie dalszej
rozmowy inni uczestnicy również zaczynają się śmiać.
ROBIN:	Całe szczęście, że nie muszę.
CORINNE:	Teraz już o tym wiesz i po prostu trzeba sobie jakoś radzić.
ROBIN:	Nie musisz mnie o tym przekonywać.
CORINNE:	No cóż, wszystkich nas to dotyczy.
      Nadeszła pora zakończenia spotkania. Jedna z prowadzących podsu-
mowała je, kierując informację zwrotną do Robin:
236

HERMAN: Twoja reakcja na grupę jest dość typowa. Myślę, że na tyle
odzyskałaś poczucie bezpieczeństwa, że pozwoliłaś sobie
sięgnąć wstecz i doświadczyć wydarzeń z przeszłości. Nie
mogłaś tego zrobić wcześniej - było to zbyt okropne. Uważam
też, że to, co przechodzisz, dowodzi twojej wielkiej odwagi.
Przedstawiłaś nam -to zresztą w taki sposób, żeby w miarę
możliwości oszczędzić nas i samą siebie. Poprosiłaś o parę
minut, tuż przed końcem sesji, żeby nam powiedzieć: „Och,
nie chciałabym zawracać wam głowy, ale właśnie przypomnia-
łam sobie pewną okropną rzecz". Chcemy ci powiedzieć, że
rozumiemy, przez co przechodzisz. I masz prawo zająć nam
więcej czasu. Grupa jest w stanie cię wysłuchać. Nie musisz
nas przed tym chronić.
ROBIN:     O, to fajnie.
      Tuż przed zakończeniem głos zabrała jedna z uczestniczek, która do-
tąd słuchała w milczeniu:
BELLE: Teraz, kiedy padły słowa o chronieniu innych, zrozumiałam, że
cały czas myślę, że to my jesteśmy silne, bo zdołałyśmy prze-
żyć po tym, co nas spotkało. A jednocześnie zakładamy, że
wszyscy ludzie wokół nas są tacy wrażliwi i musimy ich chro-
nić. Na dobrą sprawę powinno być dokładnie na odwrót.
      Opisana sesja ilustruje moment transformacji traumatycznego wspo-
mnienia z oderwanego obrazu w pełną emocji narrację. Informacja zwrotna,
którą Robin otrzymała od grupy, potwierdziła jej doświadczenie, zachęciła
do zwrócenia większej uwagi na własne emocje i udowodniła, że inni ludzie
mogą znieść jej uczucia, a nawet pomóc jej uporać się z nimi.
      Tydzień później, na następnej sesji, Robin oświadczyła, że całkowicie
odzyskała już pamięć i że z całej historii, wraz z towarzyszącymi jej uczu-
ciami, zwierzyła się swemu partnerowi. Przestały dręczyć ją wątpliwości.
Grupa zaczęła zastanawiać się nad znaczeniem odzyskania pamięci w ca-
łym procesie powrotu do zdrowia:
CORINNE: Potrafię identyfikować się z twoim załamaniem i płaczem.
Sama przeżyłam to kilka miesięcy temu. Kiedy po raz pier-
wszy wróciły do mnie wspomnienia o gwałcie, spędziłam
wiele dni, powtarzając w kółko: „Tak się boję, tak się boję".
To straszne, kiedy człowiek musi cofnąć się i zanurzyć we
własny strach.
ROBIN: Tak, to rzeczywiście okropne. Gdyby nie grupa, chyba bym
nie dała rady. Nigdy nie zrobiłabym tego sama.
237

LEILA: Mam pytanie, jeśli chodzi o to cofanie się w przeszłość. Czy
są ludzie, którzy sięgnęli już tak daleko, że ich zadanie zostało
ukończone?
LINDSAY:     Myślę, że stale trzeba sięgać w przeszłość.
CORINNE: Ale potem nie jest to już takie ciężkie. Kiedy po raz pierwszy
wraca ci pamięć i zaczynasz coś widzieć, jesteś zaskoczona,
a wszystkie twoje zmysły są maksymalnie wyostrzone. Ale za
którymś razem z rzędu myślisz sobie tylko: „Tak, przeżyłam
to" i „Co za drań!". I to wszystko. Po chwili przestajesz o tym
myśleć, a jeśli nawet myślisz o tym cały czas, potrafisz pora-
dzić sobie ze swoim żalem i gniewem.
HERMAN: Z doświadczenia wiem, że to nigdy nie przechodzi, ale przesta-
je cię osaczać, paraliżować i wpędzać w chaos. Traci swoją
władzę.
 LEILA: Czy masz wrażenie, że to straciło swoją władzę nad tobą?
ROBIN: Nie za bardzo! Ale chyba trochę tak, bo kiedy zrozumiałam, co
się naprawdę zdarzyło, poczułam, że zaczynam to jakby kon-
trolować. To, co mnie naprawdę przerażało, to ten nieprawdo-
podobny lęk i niewiedza. Wiedzieć też nie jest łatwo, ale
w każdym razie lepiej, bo teraz mogę się tym z kimś podzielić
i powiedzieć: „No widzisz, przeżyłam to i nie zmiażdżyło mnie
to tak zupełnie".
JESSICA: Rośnie we mnie nadzieja, kiedy słyszę, że ty jakoś poradziłaś
sobie z tymi uczuciami.
      Przytoczona rozmowa ilustruje, jak członkowie grupy pomagają sobie
nawzajem znieść strach i poczucie zagubienia towarzyszące odsłanianiu
traumatycznych wspomnień. W podobny sposób uczestnicy pomagają sobie
przetrzymać ból w okresie żałoby. Obecność ludzi, którzy słuchają, umożli-
wia poszkodowanemu wyrażenie smutku, co byłoby zbyt przytłaczające dla
samotnego człowieka. Towarzysząc w żałobie, grupa stwarza zarazem na-
dzieję na nowe związki. Nadaje indywidualnemu smutkowi cechy rytuału
i uroczystego obrzędu; pomaga poszkodowanemu należycie opłakać straty
poniesione w przeszłości, a jednocześnie wzbogaca sferę jego relacji społe-
cznych w teraźniejszości.
      Twórczy charakter grupy często przejawia się w konstruowaniu
wspólnych rytuałów żałobnych i aktów upamiętnienia. W pewnej grupie
jedna z uczestniczek opowiedziała, że została wyklęta ze swej licznej i wpły-
wowej rodziny, kiedy powiadomiła krewnych o fakcie kazirodztwa. Grupa
poparła determinację poszkodowanej, żeby nie odwoływać swoich słów,
a jednocześnie uznała ból, który musiało spowodować odrzucenie przez ro-
dzinę. Dysponując tym wsparciem, kobieta mogła odżałować to, co było dla
niej w rodzinie najcenniejsze: poczucie przynależności, dumę i lojalność. Ża-
238

łobę postanowiła zakończyć zmianą nazwiska. Z okazji podpisania doku-
mentów grupa odprawiła ceremonię, podczas której poszkodowana została
powitana w „nowej rodzinie" ludzi wracających do zdrowia.
      Chociaż uczestnicy grupy wspólnie odbywają żałobę, nie muszą pod-
chodzić do tego zadania ze śmiertelną powagą. W praktyce grupa dostarcza
zawsze wielu zbawczych chwil odprężenia. Uczestnicy potrafią wydobywać
z siebie nawzajem najbardziej nieoczekiwane zdolności, łącznie z poczu-
ciem humoru. Czasami najbardziej bolesne uczucia można złagodzić
wspólnym śmiechem. Na przykład fantazje o odwecie tracą swoją przeraża-
jącą siłę, kiedy ludzie zdają sobie sprawę z tego, jakie są idiotyczne. Przyto-
czona niżej scena ze spotkania grupy ofiar kazirodztwa stanowi przykład,
jak niegroźne stają się fantazje o odwecie, jeśli uczynić z nich przedmiot
uciechy wszystkich uczestników:
MELISSA: Myślę o tym chłopaku, który mnie zgwałcił. Jestem taka
wściekła, że uszło mu to na sucho. Cały czas widzę ten jego
uśmieszek. Miałabym ochotę przejechać paznokciami po tej
zadowolonej gębie i zostawić na niej krwawe szramy. Myślicie,
że jestem okropna, że mam w sobie tyle złości?
      Odpowiedzią grupy było chóralne „Nie!". Inne uczestniczki zaczęły
zachęcać Melissę do rozwijania tematu, zwierzając się z własnych fantazji
o odwecie:
MARGOT:     Podrapanie twarzy to trochę za łagodna kara za to, co zrobił.
MELISSA:     No cóż, prawdę mówiąc, myślałam o czymś więcej. Szczerze
            mówiąc... chciałabym przetrącić mu kolana drągiem.
LAURA:    Zasłużył sobie na to. Też wyobrażałam sobie takie rzeczy.
MARGOT:     Mów dalej, nie przerywaj!
MELISSA: Miałabym ochotę zrobić to metodycznie: najpierw rozwalić mu
jedno kolano, a potem drugie. Wybrałam taki sposób, bo wte-
dy czułby się naprawdę bezradny. Wreszcie zrozumiałby, jak
ja się czułam. Myślicie, że jestem potworem?
      Ponownie rozległo się głośne, zgodne „Nie!". Niektóre kobiety już
zaczęły chichotać. W miarę jak fantazje o odwecie stawały się coraz bar-
dziej okrutne, całą grupę ogarnął nieopanowany śmiech:
   LAURA:    Jesteś pewna, że chodzi ci tylko o jego kolana?
MARGOT:     Racja, mój przyjaciel miał problemy z kocurem. Podobno kocur
              stał się o wiele mniej kłopotliwy, kiedy go wykastrowali.
MELISSA:    Następnym razem, kiedy ktoś zaczepi mnie na ulicy, niech
lepiej uważa. Tak go urządzę, że będzie się czołgał się po
              chodniku.
MARGOT:     Może akurat będzie nadjeżdżał autobus!
239

MELISSA: Nie zamierzam zrobić mu nic naprawdę poważnego, nie chcę
na przykład wydłubać mu oczu - wolę, żeby widział swoje
kolana\
      Ten dowód miłosierdzia wywołał prawdziwy atak śmiechu. Po chwili
uciszyło się trochę, ale część kobiet jeszcze ocierała łzy, kiedy grupa znowu
spoważniała:
MELISSA: Chciałabym udowodnić temu facetowi, że mógł pokonać moje
ciało, ale nie duszę. Nie potrafił mnie złamać!
      Tu włączyła się kobieta, która śmiała się wraz z innymi, ale do tej
pory nie zabierała głosu:
KYRA:    To dobrze, że czujesz się taka silna. To prawda: nie złamał
twego ducha, niezależnie od tego, co ci zrobił.
      Kobiety były w stanie swobodnie przedstawiać swoje fantazje, wie-
dząc, że nawet najcichsze i najbardziej zahamowane uczestniczki nie są
przerażone i dołączą do ogólnego śmiechu. Kiedy fantazje są omawiane
publicznie, tracą swoją intensywność, a poszkodowane uświadamiają so-
bie, że w rzeczywistości bardzo słabo zależy im na zemście.
      Ponieważ grupy koncentrujące się na urazie są ograniczone czasowo,
znaczna część pracy integracyjnej odbywa się na ostatniej sesji. W wypad-
ku grup dla ofiar kazirodztwa zakończenie jest w dużym stopniu sformali-
zowane, a wszyscy uczestnicy wkładają wiele wysiłku i starań w rytuały
pożegnania. Każdy ma za zadanie sporządzić na piśmie ocenę własnych
osiągnięć podczas pobytu w grupie, jak również postarać się określić, ile
jeszcze pracy nad urazem ma przed sobą. Ponadto przygotowuje podobne
zestawienie dla wszystkich pozostałych uczestników, przekazuje także in-
formację zwrotną dla prowadzących. Na koniec wszyscy wymyślają jakiś
wyobrażony prezent dla każdego członka grupy.29 Przekazując innym in-
formację zwrotną, uczestnicy wykorzystują całą swoją zdolność do empatii,
wyobraźnię i poczucie humoru. Odchodząc zabierają ze sobą nie tylko po-
czucie osiągnięcia celu, ale i konkretne wspomnienie o grupie. Wyobrażony
upominek często odzwierciedla pragnienie podzielenia się częścią samego
siebie. Na pewnej ceremonii pożegnalnej odważna, wygadana uczestniczka
w następujący sposób zaoferowała informację zwrotną dla bardziej nie-
śmiałej Johanny: „Życzę ci bardzo wiele dobrego. Życzę ci, żebyś złapała za
rękaw tę silną Johannę i nigdy nie pozwoliła jej odejść. Życzę ci sił do walki
o własną egzystencję na tej ziemi. I życzę ci determinacji w walce o rzeczy,
w które wierzysz: o twoją niezależność, wolność, szczęśliwe małżeństwo,
wykształcenie, karierę i Orgazmy przez wielkie „O"! I żebyś nabrała trochę
ciała i przestała tyle palić! Ale przede wszystkim, Johanna, życzę ci, żebyś
doceniła to, czym i kim jesteś".30
240

i

       Silnie ustrukturowane, sformalizowane i zrytualizowane zadania od-
zwierciedlenia stosowane są w różnych innych grupach skoncentrowanych
na urazie. Psychologowie Yael Fischman i Jaime Ross opisują zajęcia dla
uchodźców politycznych, którzy przeżyli tortury. Do procesu grupowego
włączono  pisemną metodę  „zeznania";  ponadto  proszono  uczestników
0	opowiedzenie historii każdego z pozostałych członków: „Kiedy pacjent wy-
słuchał, jak ktoś inny przedstawia jego własne uczucia, zyskiwał nową
perspektywę pozwalającą mu osiągnąć większą kontrolę nad własnymi
emocjami. Usłyszawszy serię takich interpretacji, poszkodowany doznawał
poczucia uniwersalności."31 Podobnie Yael Danieli, pracując z ofiarami ho-
locaustu, poleca każdej rodzinie zrekonstruować drzewo rodowe, z uwzglę-
dnieniem wszystkich członków rodziny — zamordowanych i tych, którzy
przeżyli - a następnie przedstawić je grupie.32 Również w tym wypadku
ustrukturowany charakter zadania stanowi ochronę dla uczestników, na-
wet wtedy, kiedy zagłębiają się w przerażające wspomnienia. Rytuał dzie-
lenia się doświadczeniami z grupą stanowi konkretny dowód teraźniej-
szych więzi z innymi, chociaż ofiara wspomina wówczas chwile, kiedy była
najbardziej samotna.
      Życzenie, aby „doceniać to, czym i kim się jest", na ogół spełnia się po
zakończeniu spotkań z grupą. Uczestniczki grupy dla ofiar kazirodztwa
sześć miesięcy po zakończeniu spotkań proszone są o wypełnienie specjalnie
opracowanego kwestionariusza. Ankietowane nieodmiennie piszą o wzro-
ście poczucia własnej wartości. Znaczna większość (ponad 80%) twierdzi, że
osłabły u nich wstyd oraz poczucie wyizolowania i napiętnowania; potrafią
też lepiej chronić siebie. Kobiety te jednak nie zauważają generalnej popra-
wy jakości swego życia. Lepsze wyobrażenie o własnej osobie może, ale nie
musi prowadzić do poprawy w relacjach z innymi; prawdę mówiąc, wiele
pacjentek pisze, że ich relacje rodzinne oraz życie seksualne uległy pogor-
szeniu lub stały się bardziej konfliktowe, ponieważ zarzuciły swój dotych-
czasowy zwyczaj pomijania własnych życzeń i potrzeb. Pewna kobieta tak
określa tę zmianę: „Uważam, że w tym wypadku im gorzej, tym lepiej.
Próbuję zachować dystans i bezpieczeństwo! Bardziej okazuję to, co czuję
1	czego potrzebuję. Zdecydowanie trudniej godzę się na to, żeby ktoś mnie
wykorzystywał czy krzywdził".33
      Podobne rezultaty uzyskano, badając weteranów wojennych cierpią-
cych na pourazowy zespół stresu, którzy ukończyli ograniczony w czasie,
intensywny program grupowego leczenia zamkniętego. Mężczyźni ci naj-
częściej donosili o zwiększeniu poczucia własnej wartości i osłabieniu po-
czucia izolacji. Odsłonięcie swoich doświadczeń w bezpiecznym środowisku
grupy osłabiło objawy odrętwienia, a kiedy zapanowali nad swoim wsty-
dem i wycofaniem, ich relacje z innymi uległy poprawie. Sprawozdania,
które weterani nadsyłali po zakończeniu leczenia, do złudzenia przypomi-
nały relacje uczestniczek grup ofiar kazirodztwa: za najważniejszy efekt
241

terapii mężczyźni uważali odbudowanie zdolności do zaufania, troski o in-
nych i samoakceptacji. Jak to ujął jeden z nich: „Przede wszystkim zyska-
łem poczucie, że gdzieś należę, że jestem częścią czegoś dobrego".34
      Wspomniane badania sugerują jednak także pewne ograniczenia sku-
teczności leczenia w grupie. Chociaż weterani ogólnie mieli o sobie lepsze
zdanie i czuli się bardziej związani z innymi, objawy wtargnięcia uległy
u nich niewielkiej zmianie. Wielu z nich nadal skarżyło się na nawroty
obrazów traumatycznych, zaburzenia snu i koszmary. Wiele uczestniczek
grup dla ofiar kazirodztwa również informowało, że po zakończeniu terapii
nadal cierpią z powodu traumatycznych obrazów, powracających zwłaszcza
w trakcie pożycia seksualnego. Tak więc, choć terapia grupowa znakomicie
uzupełnia intensywną, indywidualną analizę traumatycznej przeszłości, nie
oznacza to, że może ona całkowicie ją zastąpić. Leczenie tych objawów zes-
połu pourazowego, które wiążą się z zaburzeniami kontaktów społecznych,
jest bardziej skuteczne przy terapii grupowej, podczas gdy leczenie pourazo-
wej fizjonerwicy wymaga bardzo zindywidualizowanego, specyficznego od-
wrażliwiania traumatycznych wspomnień. Pełny powrót do zdrowia może
więc umożliwić dopiero połączenie obu tych rodzajów terapii.
      Model ograniczonej w czasie, skierowanej na cel grupy okazuje się
użyteczny, z pewnymi modyfikacjami, dla ofiar urazu różnego typu. Nato-
miast otwarta grupa o elastycznej strukturze znacznie mniej nadaje się do
pracy nad odsłanianiem traumatycznych wspomnień. Ogólnie rzecz biorąc,
nie zapewnia ona dostatecznego poczucia bezpieczeństwa ani koncentracji,
koniecznych do tego celu. Model ten rzadko okazuje się skuteczny w wypad-
ku ofiar urazu. Pewna grupa kobiet z rozpoznaniem osobowości pogranicza
spontanicznie ewoluowała przez trzy etapy: przez pierwszy rok budowano
wzajemne zaufanie i koncentrowano się na opanowywaniu objawów, na po-
czątku drugiego roku zaczęto omawiać traumatyczne doświadczenia z prze-
szłości, a dopiero przez ostatnie sześć miesięcy uczestnicy grupy rozwiązywa-
li konflikty między sobą.35 Jedynie dalsze badania mogą rozstrzygnąć, czy
podobnie korzystne efekty uda się powtórzyć w pracy z innymi grupami.
       
     Grupy skoncentrowane
na odbudowie więzi społecznych
Kiedy poszkodowany osiągnie trzeci etap powrotu do zdrowia, otwiera się
przed nim znacznie więcej możliwości. W tej fazie może wybrać sobie taki
lub inny typ grupy, w zależności od własnych potrzeb. Grupa pracująca
nad urazem będzie nadal najbardziej odpowiednia, jeżeli pacjent pragnie
zająć się specyficznym, związanym z urazem problemem, który przeszka-
242

ł

dza mu w rozwinięciu bardziej zadowalających relacji społecznych. Na
przykład osoba wykorzystywana w dzieciństwie może zdecydować się na
ostateczne odsłonięcie tajemnicy stanowiącej barierę dla bardziej autenty-
cznych relacji we własnej rodzinie. Przygotowania do takiej konfrontacji
najlepiej prowadzić w ograniczonej czasowo, skoncentrowanej na urazie
grupie. Jej członkowie mają zdumiewającą zdolność rozumienia dynamiki
cudzej rodziny, a chociaż w stosunku do własnych krewnych często czują
się sparaliżowani i bezsilni, nie mają takich zahamowań, jeśli chodzi o ro-
dziny współuczestników. Kreatywność, wyobraźnia i poczucie humoru gru-
py stanowi nieocenioną pomoc dla jednostki próbującej wynegocjować
zmiany w zaskorupiałych, rodzinnych relacjach.
      Również pourazowe dysfunkcje seksualne stanowią problem, który
najlepiej rozwiązywać w trakcie zorganizowanej, ograniczonej w czasie
terapii grupowej. Podczas jednego z nielicznych profesjonalnych badań
w tej dziedzinie psycholog Judith Becker wraz ze współpracownikami po-
równali rezultaty dziesięciu sesji indywidualnych oraz grupowych, po-
święconych pourazowym problemom seksualnym. W obu wypadkach te-
rapia zorientowana była behawioralnie, z wyraźnie zdefiniowanymi tech-
nikami i celami. Leczenie miało na celu pomóc pacjentom „w uzyskaniu
kontroli nad własną seksualnością przez stopniowe wystawienie na bu-
dzące strach sytuacje, zachowania i interakcje seksualne".36 Zarówno te-
rapia indywidualna, jak i grupowa skutecznie pomagały kontrolować ta-
kie objawy pourazowe, jak powracające wspomnienia sceny gwałtu. Po
trzech miesiącach okazało się jednak, że leczenie grupowe pod każdym
względem wyraźnie przewyższa terapię indywidualną: korzyści terapeu-
tyczne odniesione przez kobiety uczestniczące w grupie miały szerszy
zakres i większą trwałość.
      Inne zalegające problemy, jak nadmierne pobudzenie i lękliwość,
również można skutecznie przezwyciężać w kontekście grupowym, na
przykład na kursach samoobrony. W tym wypadku ponownie mamy do
czynienia ze zorientowanym na cel, ograniczonym w czasie doświadcze-
niem w grupie, chociaż nie jest to terapia grupowa. Doświadczeni instru-
ktorzy samoobrony, nawet jeśli nie mają żadnego przygotowania terapeu-
tycznego, są świadomi intensywnie emocjonalnej natury swojej pracy i zda-
ją sobie sprawę z konieczności stworzenia atmosfery psychicznego bezpie-
czeństwa. Wsparcie grupy zachęca poszkodowaną kobietę do przełamania
strachu i zdobywania nowych umiejętności, a przykłady odwagi innych
osób dają jej nadzieję i inspirują. Melissa Soalt podkreśla znaczenie grupy
jako źródła siły podczas szkolenia kobiet w zakresie samoobrony: „Już sa-
mo poczucie, że ma się za sobą piętnaście towarzyszek cieszących się z two-
jego sukcesu, jest dla kobiet w naszej kulturze doświadczeniem niezwy-
kłym. To właśnie takie więzi pomagają osłabić strach lub reakcję sparaliżo-
wania. Osoby, które po ukończeniu kursu były zmuszone skorzystać ze
243

swoich umiejętności, twierdziły, że w sytuacji zagrożenia słyszały za sobą
głosy innych uczestniczek grupy, które zachęcały je do działania".37
      Grupy skoncentrowane na urazie są odpowiednie do pracy nad pew-
nymi określonymi problemami, które pozostają nadal nie rozwiązane na
trzecim etapie leczenia; natomiast bardziej ogólnymi trudnościami w rela-
cjach z innymi lepiej zajmować się w interpersonalnej grupie terapeutycz-
nej. Wielu poszkodowanych, szczególnie w wyniku długotrwałego, powta-
rzającego się urazu, zdaje sobie sprawę z tego, że traumatyczna przeszłość
ogranicza i upośledza ich zdolność do kontaktowania się z innymi ludźmi.
Sylvia Fraser tak pisze o spowodowanych kazirodztwem, a trwających
przez całe życie trudnościach w kształtowaniu wzajemnych relacji z inny-
mi: „Największy żal mam do siebie z powodu nadmiernej koncentracji na
sobie. Zbyt często snułam się przez życie innych ludzi jak lunatyczka,
z oczami zwróconymi do wewnątrz, umywając ręce od spraw innych. Naj-
trudniej było mi zrezygnować z przekonania o własnej wyjątkowości, po-
zwolić, żeby księżniczka umarła razem z pełnym poczucia winy dzieckiem,
a w zamian dostrzec, jak wyjątkowy jest otaczający mnie świat".38
      Sama świadomość nie wystarcza do zmiany głęboko zakorzenionych
wzorców relacji społecznych. Konieczne jest wielokrotne powtarzanie ćwi-
czeń. Bezpiecznym kontekstem takiego treningu jest nieograniczona pod
względem czasu trwania interpersonalna grupa terapeutyczna. Dostarcza
ona zarówno empatycznego zrozumienia, jak i konkretnych wyzwań, z któ-
rymi trzeba sobie radzić. Wsparcie grupy umożliwia każdemu uczestniko-
wi uświadomienie sobie bez nadmiernego wstydu nieadekwatności własne-
go zachowania, jak również podjęcie emocjonalnego ryzyka kontaktowania
się z innymi na nowe sposoby.
      Grupa zajmująca się związkami interpersonalnymi ma całkowicie
odmienną strukturę od grupy pracującej nad urazem, co odzwierciedla
różnice celów terapeutycznych. Grupa interpersonalna koncentruje się na
teraźniejszości, nie na przeszłości. Poszkodowanych zachęca się, aby zwró-
cili uwagę na interakcje zachodzące „tu i teraz". Skład grupy interperso-
nalnej jest raczej różnorodny, a nie homogeniczny. Nie ma powodu ograni-
czać go tylko do tych, którzy doświadczyli urazu danego typu, ponieważ
celem grupy jest wypracowanie poczucia przynależności do ludzkiej wspól-
noty w teraźniejszości.
      Grupy zajmujące się traumatycznym wydarzeniem mają z reguły
ustalony limit czasowy; natomiast grupy interpersonalne na ogół nie mają
z góry założonego czasu trwania, a uczestnicy powoli się wymieniają. Grupy
skoncentrowane na urazie są silnie ustrukturowane i mają aktywnych
przywódców, podczas gdy grupy interpersonalne są stosunkowo mało zor-
ganizowane, a styl ich prowadzenia jest dość elastyczny. Podział czasu i po-
dobne kwestie, które w grupie skupionej na urazie są ustalane przez prowa-
dzącego, w grupie interpersonalnej uzgadniane są drogą negocjacji pomię-
244

V

dzy uczestnikami. I wreszcie, w grupie zajmującej się traumatyczną prze-
szłością nie popiera się konfliktów między członkami, a grupa interperso-
nalna zezwala na takie konflikty i - w pewnych bezpiecznych granicach
—	zachęca do ich rozwijania. Antagonizmy te są w gruncie rzeczy niezbędne
do wykonania zadania terapeutycznego, albowiem tylko dzięki zrozumieniu
i rozwiązaniu konfliktu może dojść do wglądu i zmiany. Informacja zwrotna
-	czy to wspierająca, czy też krytyczna - którą każdy uczestnik otrzymuje
od reszty grupy, jest potężnym czynnikiem terapeutycznym.39
      Uczestnictwo w grupie interpersonalnej stanowi ogromne wyzwanie
dla pacjenta, który niegdyś czuł się całkowicie wyłączony z ludzkiej społe-
czności i jedynie z wielkim wysiłkiem przekonał samego siebie, że inni po-
szkodowani być może mogą go zrozumieć. Teraz staje przed ewentualno-
ścią dołączenia do zewnętrznego świata i stworzenia związków z szerszym
kręgiem ludzi. Dokładnie takie jest zadanie ofiary na ostatnim etapie po-
wrotu do zdrowia. Musi być ona gotowa na rezygnację z „wyjątkowości"
swojej tożsamości. Dopiero wówczas będzie w stanie traktować własną hi-
storię jako jedną z wielu i postrzegać swoją osobistą tragedię jako fragment
ludzkiej doli. Richard Rhodes, brutalnie maltretowany w dzieciństwie, tak
opisuje tę transformację: „Rozumiem, że świat jest pełen potwornego cier-
pienia, a drobne niedogodności mojego dzieciństwa są tylko kroplą w mo-
rzu".40
      Poszkodowany dołącza do interpersonalnej grupy terapeutycznej
z bolesną świadomością, że uraz nadal ciąży na jego codziennych relacjach
z innymi. Kiedy odchodzi z grupy, wie już, że uraz można zwyciężyć aktyw-
nym zaangażowaniem w kontakty z innymi ludźmi; potrafi być w pełni
obecny we wzajemnych z nimi relacjach. Chociaż przeszłe doświadczenia
pozostawią w nim niezatarty ślad, swoje ograniczenia rozumie teraz jako
część ludzkiego losu. Zdaje sobie sprawę, że każdy do pewnego stopnia jest
więźniem przeszłości. Kiedy pogłębia swoje zrozumienie uniwersalnych
trudności w związkach międzyludzkich, uczy się zarazem cenić okupione
wielkim wysiłkiem chwile intymności.
      Wspólnota z ludźmi jest pojęciem bardzo szerokim. Oznacza przyna-
leżność do społeczeństwa, spełnianie publicznych ról, udział w tym, co po-
wszechne. Oznacza poczucie rozumienia i bycia rozumianym, poczucie du-
chowej łączności. Oznacza uczestnictwo w tym, co zwyczajowe, zwyczajne,
powszednie i codzienne. Niesie ze sobą również wrażenie małości i nieważ-
ności, wrażenie, że własne kłopoty są „tylko kroplą w morzu". Poszkodowa-
ny, który osiągnął poczucie wspólnoty z innymi, może odpocząć po ciężkiej
pracy. Powrócił do normalności; przed sobą ma teraz po prostu życie.
       


PRZYPISY
Rozdział 1
1. L. Eitinger, „The Concentration Camp Syndrome and Its Late Seąuelae", (w:)
Survivors, Victims and Perpetrators, wyd. J. E. Dimsdale (Nowy Jork: Hemi-
sphere, 1980), s. 127-62.
2. Tendencja obserwatora do zwracania się przeciwko ofierze została szczegółowo
opisana (w:) M. J. Lerner, The Belief in a Just World (Nowy Jork: Plenum,
1980).
3. H. Ellenberger, The Discovery of the Unconscious (Nowy Jork: Basic Books,
1970), s. 142.
4. M. Micale, „Hysteria and Its Historiography: A Review of Past and Present
Writings", History of Science 27 (1989): s. 223-67 i 319-51, cytat ze s. 319.
5. Szersze omówienie wpływu Charcota, patrz Ellenberger, Discouery of the Un-
conscious; G. F. Drinka, The Birth of Neurosis: Myth Malady and the Victo-
rians (Nowy Jork: Simon i Schuster, 1984); E. Showalter, The Female Malady:
Women, Madness, and English Culture, 1830-1980 (Nowy Jork: Pantheon,
1985); J. Goldstein, Console and Classify: The French Psychiatrie Profession in
the Nineteenth Century (Nowy Jork: Cambridge University Press, 1987).
6. A. Munthe, cytat z: Drinka, Birth of Neurosis, s. 88.
7. Z. Freud, „Charcot", [1893] (w:) Standard Edition of the Complete Psychologi-
cal Works of Sigmund Freud (odtąd: Standard Edition), tom 3, tłum. J. Stra-
chey (London: Hogarth Press, 1962), s. 19.
8. C. Goetz (red. i tłum.), Charcot the Clinician: The Tuesday Lessons. Excerpts
from Ninę Case Presentation on General Neurology Delwered at the Salpetriere
Hospital in 1887-88 (Nowy Jork: Raven Press, 1987), s. 104-5.
9. Rywalizacja ta przerodziła się w trwałą wrogość. Każdy z nich upierał się przy
pierwszeństwie własnego odkrycia i dyskwalifikował pracę drugiego jako pla-
giat. Patrz: C. Perry i J. R. Laurence, „Mental Processing Outside of Aware-
ness: The Contributions of Freud and Janet", (w:) The Unconscious Reconside-
red, K. S. Bowers i D. Meichenbaum (red.) (Nowy Jork: Wiley, 1984).

10. P. Janet, Uautomatisme psychologiąue: essai de psychologie experimentale sur
les formes inferieures de l'activite humaine (Paris: Felix Alcan, 1889; Paris:
Societe Pierre Janet/Payot, 1973).
11. J. Breuer i Z. Freud, „Studies on Hysteria", [1893-95] (w:) Standard Edition,
tom 2, tłum. J. Strachey (Londyn: Hogarth Press, 1955).
12. Ibid., s. 13.
247

13. Według Ellenbergera, Janet pierwszy użył słowa „podświadomy" (subconscio-
us). Ellenberger, Discouery ofthe Unconscious, s. 413, przyp. 82.
14. Breuer i Freud, Studies on Hysteria, s. 7.
15. Ibid., s. 30.
16. P. Janet, „Etude sur un cas d'aboulie et d'idees fixes", Reuue Philosophiąue 31
(1891) Tłum. i cyt. (w:) Ellenberger, Discouery ofthe Unconscious, s. 365-66.
17. Breuer i Freud, Studies on Hysteria, s. 35.
18. Ibid., s. 259-60.
19. Z. Freud, „The Aetiology of Hysteria", [1896] (w:) Standard Edition, tom 3,
tłum. J. Strachey (London: Hogarth Press, 1962), s. 203.
20. M. Bonaparte, A. Freud i E. Kris (red.), The Origins of Psychoanałysis: Letters
to Wilhelm Fleiss, Drafts and Notes by Sigmund Freud (Nowy Jork: Basic
Books, 1954), s. 215-16.
21. Z. Freud, Dora: An Analysis of a Case of Hysteria, P. Rieff (red.) (Nowy Jork:
Collier, 1963), s. 13. Feministyczna krytyka Dory - patrz: H. B. Lewis, Psychic
War in Men and Women (Nowy Jork: New York University Press, 1976);
C. Bernheimer i C. Kahane (red.), In Dora's Case: Freud-Hysteria-Feminism
(Nowy Jork: Columbia University Press, 1985).
22. F. Deutsch, „A Footnote to Freud's Fragment of an Analysis of a Case of
Hysteria", Psychoanalytic Quarterly 26 (1957): s. 159-67.
23. F. Rush, „The Freudian Cover-Up", Chrysalis 1 (1977): s. 31-45; J. L. Herman,
Father-Daughter Incest (Cambridge: Harvard University Press, 1981); J. M.
Masson, The Assault on Truth. Freud's Suppression of the Seduction Theory
(Nowy Jork: Farrar, Straus i Giroux, 1984).
24. Z. Freud, „An Autobiographical Study", [1925] (w:) Standard Edition, tom 20,
tłum. J. Strachey (Londyn: Hogarth Press, 1959), s. 34.
25.1. Veith, „Four Thousand Years of Hysteria", (w:) Hysterical Personality,
M. Horowitz (red.) (Nowy Jork: Jason Aronson, 1977), s. 7-93.
26. Według: P. K. Bidelman, Pariahs Stand Up! The Founding of the Liberał
Feminist Mouement in France, 1858-1889 (Westport, CT: Greenwood Press,
1982), s. 17.
27. J. M. Charcot i P. Richer: Les demoniaąues dans Uart [1881]; (Paryż: Macula,
1984).
28. Goldstein, Console and Classify.
29. Cytowane i tłumaczone przez Goldsteina, Console and Classify, s. 372.
30. W. James, „Review of Janet's essays, L'etat mentol des hysteriąues and La-
mnesie continue", Psychological Reuiew 1 (1894): s. 195.
31. O historii ruchu feministycznego w dziewiętnastowiecznej Francji patrz: Bi-
delman, Pariahs Stand Up!; C. G. Moses, French Feminism in the Nineteenth
Century (Albany, Nowy Jork: State University of New York Press, 1984).
32. Według: Goldstein, Console and Classify, s. 375.
33. G. Tourette, „Jean-Martin Charcot", Nouuelle Iconographie de la Salpetriere 6
(1893): s. 241-50.
34. E. Jones, The Life and Work of Sigmund Freud (Nowy Jork: Basic Books,
1953); M. Rosenbaum, „Anna O (Bertha Pappenheim): Her History", (w:) An-
na O: Fourteen Contemporary Reinterpretations, M. Rosenbaum i M. Muroff
(red.) (Nowy Jork: Free Press, 1984), s. 1-25.
248

35. Bonaparte i in. (red.), Origins of Psychoanalysis, s. 134.
36. Freud, list do Wilhelma Fliessa z 4 maja 1896, według: Masson, Assault on
Truth, s. 10.
37. Masson, Assault on Truth; J. Malcolm, In the Freud Archiues (Nowy Jork:
Knopf, 1984). W trakcie pisania niniejszej książki spór między Massonem
i Malcolmem był nadal aktualny.
38. Masson, Assault on Truth.
39. Feministyczna krytyka freudowskiej psychologii kobiet zajmuje wiele tomów.
Dwa klasyczne przykłady to: K. Horney, „The Flight From Womanhood: The
Masculinity Complex in Women as Viewed by Men and by Women", Interna-
tional Journal of Psycho-Analysis 7 (1926): s. 324-39 oraz K. Millett, Sexual
Politics (Nowy Jork: Doubleday, 1969).
40. Według: M. Kapłan, „Anna O and Bertha Pappenheim: An Historical Perspec-
tive", (w:) Rosenbaum i Muroff, Anna O, s. 107.
41. Według: M. Rosenbaum, „Anna O (Bertha Pappenheim): Her History", (w:)
Rosenbaum i Muroff, Anna O, s. 22.
42. Według: Kapłan, „Anna O and Bertha Pappenheim", s. 114.
43. Showalter, The Female Malady, s. 168-70.
44. C. S. Myers, Shell Shock in France (Cambridge: Cambridge University Press,
1940).
45. A. Leri, Shell Shock: Commotional and Emotional Aspects (Londyn: Universi-
ty of London Press, 1919), s. 118.
46. Według: Showalter, The Female Malady, s. 177.
47. P. Fussel (red.), Siegfried Sassoon's Long Journey: Selections from the Shers-
ton Memoirs (Nowy Jork: Oxford University Press, 1983), s. xiv.
48. R. Graves, Goodbye to Ali That [1929] (Nowy Jork: Doubleday, 1957), s. 263.
49. Fussell, Sassoon's Long Journey, s. 134,136.
50. Ibid., s. 141.
51. A. Kardiner, My Analysis with Freud (Nowy Jork: Norton, 1977), s. 52.
52. Ibid., s. 110-11
53. Ibid., s. 27,101.
54. A. Kardiner i H. Spiegel, War, Stress, and Neurotic Illness (popr. wyd. The
Traumatic Neuroses of War) (Nowy Jork: Hoeber, 1947), s. 1.
55. Ibid., s. 406.
56. J. W. Appel i G. W. Beebe, „Preventive Psychiatry: An Epidemiological Appro-
ach", Journal of the American Medical Association 131 (1946), s. 1468-71.
57. R. R. Grinker i J. Spiegel, Men Under Stress (Filadelfia: Blakeston, 1945).
58. Grinker i Spiegel, Men Under Stress; Kardiner i Spiegel, War, Stress.
59. Kardiner i Spiegel, War, Stress, s. 365.
60. Grinker i Spiegel, Men Under Stress, s. 371.
61. J. Ellis, The Sharp End of War: The Fighting Man in World War II (Londyn:
David i Charles, 1980).
62. R. J. Lifton, Home from the War: Vietnam Veterans: Neither Victims nor
Executioners (Nowy Jork: Simon i Schuster, 1973), s. 31.
63. „Interview with Chaim Shatan", McCill News, Montreal, Quebec, luty 1983.
64. M. Norman, These Good Men: Friendship Forged From War (Nowy Jork:
Crown, 1989), s. 139,141.
249

65. A. Egendorf i in., Legacies of Vietnam, t. 1-5 (Waszyngton, D.C.: U.S. Govern-
ment Printing Office, 1981).
66. American Psychiatrie Association, Diagnostic and Statistical Manuał of Men-
tal Disorders, wyd. III. (DSM-III) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie
Association, 1980).
67. B. Friedan, The Feminine Mystiąue (Nowy Jork: Dell, 1963).
68. K. Amatniek (Sarachild), „Consciousness-Raising", (w:) New York Redstoc-
kings: Notes from the Second Year, 1968 (wydanie nakładem autorki). O po-
czątkach ruchu feministycznego w tym okresie patrz: S. Evans, Personal Poli-
ties (Nowy Jork: Vintage, 1980).
69. J. Tepperman, „Going Through Changes", (w:) Sisterhood is Powerful, R. Mor-
gan (red.) (Nowy Jork: Random House, 1970), s. 507-8.
70. K. Sarachild, „Consciousness-Raising: A Radical Weapon", (w:) Feminist Revo-
lution, K Sarachild (red.) (Nowy Jork: Random House, 1978), s. 145. (wydanie
pierwsze: New York Redstockings, 1975).
71. D. E. H. Russel, Sexual Exploitation: Rape, Child Sexual Abuse, and Sexual
Harassment (Beverly Hills, CA: Sagę, 1984).
72. S. Brownmiller, Against Our Will: Men, Women, and Rape (Nowy Jork: Simon
i Schuster, 1975).
73. Ibid., s. 14-15.
74. A. W. Burgess i L. L. Holmstrom, „Rape Trauma Syndrome", American Jour-
nal of Psychiatry 131 (1974): s. 981-86.
75. O historii ruchu maltretowanych kobiet patrz: S. Schechter, Women and Małe
Violence: The Visions and Struggles of the Battered Women's Mouement (Bo-
ston: South End Press, 1982).
76. L. Walker, The Battered Woman (Nowy Jork: Harper i Row, 1979).
77. J. L. Herman i L. Hirschman, „Father-Daughter Incest", Signs: Journal of
Women in Culture and Society 2 (1977): s. 735-56.
78. V. Woolf, Three Guineas [1938] (Nowy Jork: Harcourt, Brace, Jovanovich,
1966), s. 147.
Rozdział 2
1. American Psychiatrie Association, Diagnostic and Statistical Manuał of Psy-
chiatrie Disorders, t. 3 (DSM-III) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie
Association, 1980), s. 236.
2. N. C. Andreasen, „Posttraumatic Stress Disorder", (w:) Comprehenswe Textbo-
ok of Psychiatry, wyd. IV, H. I. Kapłan i B. J. Sadock (red.) (Baltimore: Wil-
liams i Wilkins, 1985), s. 918-24.
3. B. L. Green, J. D. Lindy, M. C. Grace i in., „Buffalo Creek Survivors in the
Second Decade: Stability of Stress Symptoms", American Journal of Orthopsy-
chiatry 60 (1990): s. 43-54.
4. B. Green, J. Lindy i M. Grace, „Posttraumatic Stress Disorder: Toward DSM-
rV", Journal ofNeruous and Mental Disease 173 (1985): s. 406-11.
250

5.	P. Janet, UAutomatisme Psychologiąue (Paryż, Felix Alcan, 1889), s. 457.
Przegląd i podsumowanie pracy Janeta nad urazem psychicznym można zna-
.. leźć (w:) B. A. van der Kolk i O. van der Hart, „Pierre Janet and the Break-
down of Adaptation in Psychological Trauma", American Journal of Psychia-
try 146 (1989): s. 1530-40.
6. A. Kardiner i H. Spiegel, War, Stress, and Neurotic Illness (popr. wyd. The
Traumatic Neuroses of War) (Nowy Jork: Hoeber, 1947), s. 186.
7. R. Graves, Goodbye to Ali That [1929] (Nowy Jork: Doubleday, 1957), s. 257.
8. Kardiner i Spiegel, War, Stress, s. 13.
9. R. Grinker i J. P. Spiegel, Men Under Stress (Filadelfia: Blakeston, 1945),
s. 219-20.

10. L. C. Kolb, „A Neuropsychological Hypothesis Explaining Post-Traumatic
Stress Disorders", American Journal of Psychiatry 144 (1987): s. 989-95.
11. R. Pitman, Biological Findings in PTSD: Implications for DSM-W Classifica-
tion (nie opublikowany maszynopis, Veterans Administration Center, Man-
chester, NH, 1990), s. 16.
12. M. E. McFall, M. M. Murburg, D. K. Roszell i in. „Psychophysiologic and
Neuroendocrine Findings in Posttraumatic Stress Disorder: A Review of Theo-
ry and Research", Journal ofAnxiety Disorders 3 (1989): s. 243-57.
13. A. Shalev, S. Orr, T. Peri i in. „Impaired Habituation of the Automatic Compo-
nent of the Acoustic Startle Response in Post-Traumatic Stress Disorder"
(Referat wygłoszony na dorocznym spotkaniu American Psychiatrie Associa-
tion, Nowy Orlean, LA, 1991).
14. L. C. Kolb i L. R. Multipassi, „The Conditioned Emotional Response: A Sub-
class of Chronić and Delayed Post-Traumatic Stress Disorder", Psychiatrie
Annals 12 (1982): s. 979-87. T. M. Keane, R. T. Zimering i J. M. Caddel,
„A Behavioral Formulation of Posttraumatic Stress Disorder in Vietnam Vete-
rans", The Behauior Terapist 8 (1985): s. 9-12.
15. Z. Freud, „Beyond the Pleasure Principle", [1922] (w:) Standard Edition, t. 18
(Londyn: Hogarth Press 1955): s. 7-64, cytat ze s. 13.
16. Kardiner i Spiegel, War, Stress, s. 201.
17. P. Janet, Psychological Healing, [1919] t. 1, tłum. E. Paul i C. Paul (Nowy
Jork: Macmillan, 1925), s. 661-63.
18. D. Lessing, „My Father", (w:) A Smali Personal Voice (Nowy Jork: Random
House, 1975), s. 87.
19. E. A. Brett i R. Ostroff, „Imagery in Post-Traumatic Stress Disorder: An Over-
view", American Journal of Psychiatry 142 (1985): s. 417-24.
20. R. J. Lifton, „The Concept of the Survivor", (w:) Survivors, Victims, and Perpe-
trators: Essays on the Nazi Holocaust, J. E. Dimsdale (red.) (Nowy Jork:
Hemisphere, 1980), s. 113-26.
21. T. O'Brien, „How to Tell a True War Story", (w:) The Things They Carried
(Boston: Houghton Mifflin, 1990), s. 89.
22. B. A. van der Kolk, „The Trauma Spectrum: The Interaction of Biological and
Social Events in the Genesis of the Trauma Response", Journal of Traumatic
Stress 1 (1988): s. 273-90.
23. L. Terr, „What Happens to Early Memories of Trauma? A Study of Twenty
Children Under Age Five at the Time of Documented Traumatic Events",
251

Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 27
(1988): s. 96-104.
24. R. Pitman, „Post-Traumatic Stress Disorder, Hormones, and Memory", Biolo-
gical Psychiatry 26 (1989): s. 221-23.
25. van der Kolk, „Trauma Spectrum".
26. B. A. van der Kolk, R. Blitz, W. Burr i in., „Nightmares and Trauma", Ameri-
can Journal of Psychiatry 141 (1984): s. 187-90; R. J. Ross, W. A. Bali, K. A.
Sullivan i in., „Sleep Disturbance as the Hallmark of Post-Traumatic Stress
Disorder", American Journal of Psychiatry 146 (1989): s. 697-707.
27. L. Terr, Too Scared to Cry (Nowy Jork: HarperCollins 1990), s. 238, 239, 247.
28. Wywiad, S. Abdulali, 2 kwietnia 1991.
29. Wywiad, S. Simone, 7 maja 1991.
30. Wywiad, K. Smith, 14 czerwca 1991.
31. Freud, „Pleasure Principle".
32. Janet, Psychological Healing, s. 603.
33. M. Horowitz, Stress Response Syndromes (Northvale, NJ: Jason Aronson,
1986), s. 93-94.
34. P. Russel, „Trauma, Repetition and Affect" (Wykład wygłoszony na Psychiatry
Grand Rounds, Cambridge Hospital, Cambridge, MA, 5 września 1990).
35. New York Radical Feminist Speakout on Rape, 1971, według: S. Brownmiller,
Against Our Will: Men, Women, and Rape (Nowy Jork: Simon i Schuster,
1975), s. 358.
36. Według: P. Bart i P. O'Brien, Stopping Rape: Successful Survival Strategies
(Nowy Jork: Pergamon, 1985), s. 47.
37. Według: R. Warshaw, I Never Called it Rape (Nowy Jork: Harper i Row,
1988), s. 56.
38. Według: N. Frankel i L. Smith, Patton's Best (Nowy Jork: Hawthorne Books,
1978), s. 89.
39. E. Hilgard, Diuided Consciousness: Multiple Controls in Human Thought and
Action (Nowy Jork: John Wiley, 1977).
40. D. Spiegel: „Hypnosis, Dissociation, and Trauma", (w:) Repression and Disso-
ciation: Implications for Personality Theory, Psychopathology, and Health, J.
L. Singer (red.) (Chicago: University of Chicago Press, 1990), s. 121-42.
41. Hilgard, Diuided Consciousness.
42. J. Hilgard, Personality and Hypnosis: A Study of Imaginatiue Involvement
(Chicago: University of Chicago Press, 1970); R. K Stutman i E. L. Bliss,
„Post-Traumatic Stress Disorder, Hypnotizability, and Imagery", American
Journal of Psychiatry 142 (1985): s. 741-43; D. Spiegel, T. Hunt i H. Donde-
rshine, „Dissociation and Hypnotizability in Post-Traumatic Stress Disorder",
American Journal of Psychiatry 145 (1988): s. 301-5; J. L. Herman, J. C. Perry
i B. A. van der Kolk, „Childhood Trauma in Borderline Personality Disorder",
American Journal of Psychiatry 146 (1989): s. 490-95.
43. D. Spiegel, E. J. Frischholz, H. Spiegel i in., „Dissociation, Hypnotizability,
and Trauma" (Wykład wygłoszony na dorocznym spotkaniu American Psy-
chiatrie Association, San Francisco, maj 1989), s. 2.
44. Hilgard, Diuided Consciousness, s. 246.
45. R. K Pitman, B. A. van der Kolk, S. P. Orr i in., „Naloxone-Reversible Analge-
252

sic Response to Combat-Related Stimuli in Post-Traumatic Stress Disorder:
A Pilot Study", Archives of General Psychiatry 47 (1990): s. 541-47.
46. Grinker i Spiegel, Men Under Stress.
47. J. J. Card, Lives After Vietnam: The Personal Impact of Military Sernice
(Lexington, MA: D. C. Heath, 1983).
48. H. Hendin i A. P. Haas, Wounds of War: The Psychołogical Aftermath of
Combat in Vietnam (Nowy Jork: Basic Books, 1984).
49. R. A. Kulka, W. E. Schlenger, J. A. Fairbank i in., Trauma and the Vietnam
War Generation (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1984).
50. Lifton, Concept of the Survivor.
51. P. Janet, UEtat mentol des hysteriąues (Paryż: Felix Alcan, 1911).
52. Kardiner i Spiegel, War, Stress, 128, przypadek 28 (kursywa moja).
53. New York Radical Feminist Speakout, 1971, według: Rape: The First Source-
book for Women, N. Connell i C. Wilson (red.) (Nowy Jork: New American
Library, 1974), s. 44.
54. Według: Warshaw, I Never Called It Rape, s. 33.
55. Wywiad, K. Smith, 1991.
56. Ginker i Spiegel, Men Under Stress.
57. L. C. Terr, „Chowchilla Revisited: The Effects of Psychic Trauma Four Years
After a School-Bus Kidnapping", American Journal of Psychiatry 140 (1983):
s. 1543-50.
58. Kardiner i Spiegel, War, Stress; Horowitz, Stress Response Syndromes; Bretti
Ostroff, Imagery.
59. B. A. van der Kolk wskazuje, że objawy nadmiernego pobudzenia w zespole
pourazowym przypominają objawy po odstawieniu opiatów, i sugeruje za-
chwianie normalnej równowagi między centralnym systemem adrenergicz-
nym a gospodarką naturalnymi opiatami. Patrz jego „Inescapable Shock, Neu-
ro-transmitters, and Addiction to Trauma: Toward A Psychobiology of Post
Traumatic Stress", Biological Psychiatry 20 (1985): s. 314-25.
60. D. G. Kilpatrick, L. J. Veronen i P. A. Resick, „The Aftermath of Rape: Recent
Empirical Findings", American Journal of Orthopsychiatry 49 (1979): s. 658-
69.
61. J. V. Becker, L. J. Skinner, G. G. Abel i in., „The Effects of Sexual Assault on
Rape and Attempted Rape Victims", Victimology 7 (1982): s. 106-13.
62. C. C. Nadelson, M. T. Notman, H. Jackson i in., „A Follow-up Study of Rape
Victims", American Journal of Psychiatry 139 (1982): s. 1266-70.
63. A. W. Burgess i L. L. Holmstrom, ,Adaptive Strategies and Recovery from
Rape", American Journal of Psychiatry 136 (1979): s. 1278-82.
64. H. M. van der Ploerd i W. C. Kleijn, „Being Held Hostage in the Netherlands:
A Study of Long-Term Aftereffects", Journal of Traumatic Stress 2 (1989):
s. 153-70.
65. Kardiner i Spiegel, War, Stress, przypadek 40, s. 381-89.
66. D. Van Dyke, N. J. Zilberg i J. A. McKinnon, „PTSD: A 30-year Delay in a WW
II Combat Veteran", American Journal of Psychiatry 142 (1985): s. 1070-73.
67. S. Sutherland i D. J. Scherl, „Patterns of Response Among Victims of Rape",
American Journal of Orthopsychiatry 40 (1970): s. 503-11; E. Hilberman, The
Rape Yictim (Washington, D. C: American Psychiatrie Press, 1976); D. Rosę,
253

„Worse than Death: Psychodynamics of Rape Victims and the Need for Psy-
chotherapy", American Journal of Psychiatry 143 (1986): s. 817-24.
68. V. Woolf, Pani Dalloway [1925], tłum. Krystyna Tarnowska, Warszawa, 1961,
s. 103.
69. Lessing, Smali Personal Voice, s. 86.
70. D. G. Kilpatrick, C. L. Best, L. J. Veronen i in., „Mental Health Correlates of
Criminał Victimization: A Random Community Survey", Journal of Consul-
ting and Clinical Psychology 53 (1985): s. 866-73.
71. D. A. Pollock, M. S. Rhodes, C. A. Boyle i in., „Estimating the Number of
Suicides Among Vietnam Veterans", American Journal of Psychiatry 147
(1990): s. 772-76.
72. H. Hendin i A. P. Haas, „Suicide and Guilt as Manifestations of PTSD in
Vietnam Combat Veterans", American Journal of Psychiatry 148 (1991):
s. 586-91.
73. Freud, „Pleasure Principle", s. 35.
Rozdział 3
1. M. Horowitz, Stress Response Syndromes (Nortłwale, NJ: Jason Aronson,
1986).
2. R. Janoff-Bulman, „The Aftermath of Victimization: Rebuilding Shattered As-
sumptions", (w:) Trauma and Its Wake, C. Figley (red.) (Nowy Jork: Brun-
ner/Mazel, 1985), s. 15-35.
3. A. Sebold, „Speaking of the Unspeakable", Psychiatrie Times (styczeń 1990):
s. 34.
4. E. Erikson, Childhood and Society (Nowy Jork: Norton, 1950); C. E. Franz i K.
M. Wbite, „Individuation and Attachment in Personality Development: Exten-
ding Erikson's Theory", (w:) Gender and Personality: Current Perspectiues On
Theory and Research, A. I. Stewart i M. B. Lykes (red.) (Durham, NC: Duke
University Press, 1985), s. 136-68; J. B. Miller, Connections, Disconnections and
Violations (Stone Center Working Paper Series, nr 33, Wellesley, MA, 1988).
5. V. Woolf, Pani Dalloway, s. 104-5.
6. H. B. Lewis, Shame and Guilt in Neurosis (Nowy Jork: International Univer-
sities Press, 1971).
7. T. O'Brien, „How to Tell a True War Story", (w:) The Things They Carried
(Boston: Houghton Mifflin, 1990), s. 88.
8. R. J. Lifton, „The Concept of the Survivor", (w:) Survivors, Victims, and Perpe-
trators: Essays on the Nazi Holocaust, J. E. Dimsdale (red.) (Nowy Jork:
Hemisphere, 1980), s. 113-26.
9. Janoff-Bulman,,Aftermath of Victimization".
10. R. J. Lifton, Death in Life: Survivors of Hiroshima (Nowy Jork: Simon i Schu-
ster, 1967); J. L. Titchener i F. T. Kapp, „Family and Character Change at
Buffalo Creek", American Journal of Psychiatry 133 (1976): s. 295-301; K. T.
Erikson, Euerything in Its Path: Destruction of Community in the Buffalo
Creek Flood (Nowy Jork: Simon i Schuster, 1976).
254

11. N. Breslau i G. Davis, „Post-Traumatic Stress Disorder: The Etiologie Speci-
ficity of Wartime Stressors", American Journal of Psychiatry 144 (1987):
s. 578-83.
12. B. L. Green, J. D. Lindy, M. C. Grace i in., „Buffalo Creek Survivors in the
Second Decade: Stability of Stress Symptoms", American Journal of Orthopsy-
chiatry 60 (1990): s. 43-54.
13. N. Speed, B. Engdahl, J. Schwartz i in., „Posttraumatic Stress Disorder as
a Conseąuence of the POW Experience", Journal of Neruous and Mentol Dise-
ase 177 (1989): s. 1447-53; D. Foy, R. Sipprelle, D. Rueger i in., „Etiology of
Posttraumatic Stress Disorder in Vietnam Veterans: Analysis of Premilitary,
Military and Combat Exposure Influences", Journal of Consulting and Clini-
cal Psychology 52 (1984): s. 79-87.
14. R. S. Laufer, E. Brett i M. S. Gallops, „Symptom Patterns Associated with
Post-Traumatic Stress Disorder among Vietnam Veterans Exposed to War
Trauma"', American Journal of Psychiatry 142 (1985): s. 1304-11.
15. Breslau i Davis, „Post-Traumatic Stress Disorder".
16. Lifton, „Concept of the Survivor"; R. J. Lifton, Home from the War: Vietnam
Veterans: Neither Victims nor Executioners (Nowy Jork: Simon i Schuster,
1973).
17. Według: M. Norman, These Good Men: Friendships Forged From War (Nowy
Jork: Crown, 1989), s. 24.
18. A. Kardiner i H. Spiegel, War, Stress, and Neurotic Illness (popr. wyd. The
Traumatic Neuroses of War) (Nowy Jork: Hoeber, 1947), s. 128.
19. Ibid., s. 129.
20. Według: R. Warshaw, I Neuer Called It Rape (Nowy Jork: Harper i Row,
1988), s. 68.
21. Według: J. Schorer, It Couldn't Happen to Me: One Womans Story (Des Moi-
nes, Iowa: przedruk z Des Moines Register, 1990), s. 15.
22. B. L. Green, M. C. Grace, J. D. Lindy i in., „Risk Factors for PTSD and Other
Diagnoses in a General Sample of Vietnam Veterans", American Journal of
Psychiatry 174 (1990): s. 729-33.
23. Laufer i in., „Symptom Patterns"; J. Card, Liues After Vietnam: The Personal
Impact of Military Service (Lexington, MA: D. C. Heath, 1983).
24. J. H. Shore, E. L. Tatum i W. M. Vollmer, „Psychiatrie Reactions to Disaster:
The Mount St. Helens Experience", American Journal of Psychiatry 143
(1986): s. 590-96.
25. R. A. Kulka, W. E. Schlenger, J. A. Fairbank i in., National Vietnam Veteran
Readjustment Study (NWRS): Executive Summary (Research Triangle Park,
NC: Research Triangle Institute, 1988).
26. Szacunkowych danych dostarczył dr Terence Keane, dyr. Behavioral Science
Division, National Center for PTSD, Boston VA Hospital, Boston, MA. Dane
na temat rozpowszechnienia pourazowego zespołu stresu uzyskane w badaniu
NWRS nie zostały jeszcze w pełni przeanalizowane.
27. L. Terr, Too Scared to Cry (Nowy Jork: HarperCollins, 1990).
28. A. W. Burgess i L. L. Holmstrom, „Rape Trauma Syndrome", American Jour-
nal of Psychiatry 131 (1974): s. 981-86.
29. N. Breslau, G. C. Davis, P. Andreski i in., „Traumatic Events and Posttrauma-
255

tic Stress Disorder in an Urban Population of Young Adults", Archiues of
General Psychiatry 48 (1991): s. 216-22.
30. H. Hendin i A. P. Haas, Wounds of War: The Psychological Aftermath of
Combat in Yietnam (Nowy Jork: Basic Books, 1984).
31. R. Grinker i J. Spiegel, Men Under Stress (Filadelfia: Blakeston, 1945).
32. M. Gibbs, „Factors in the Victim That Mediate Between Disaster and Psycho-
pathology: A Review", Journal ofTraumatic Stress 2 (1989): s. 489-514;
S. S. Luther i E. Zigler, „Vulnerability and Competence: A Review of Research
on Re-silience in Childhood", American Journal of Orthopsychiatry 61 (1991):
s. 6-22.
33. E. E. Werner, „High Risk Children in Young Adulthood: A Longitudinal
Study from Birth to 32 Years", American Journal of Orthopsychiatry 59
(1989): s. 72-81.
34. R. Flannery, „From Victim to Survivor: A Stress-Management Approach in
the Treatment of Leamed Helplessness", (w:) Psychological Trauma, B. A.
van der Kolk (red.) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1987),
s. 217-32.
35. A. Holen, A Long-Term Outcome Study ofSurvivors from Disaster (Oslo, Nor-
wegia: University of Oslo Press, 1990).
36. Hendin i Haas, Wounds of War, s. 214.
37. P. Bart i P. O'Brien, Stopping Rape: Successful Survival Strategies (Nowy
Jork: Pergamon, 1985).
38. Wywiad, Clyde, 1988.
39. Green i in., „Buffalo Creek Survivors".
40. A. W. Burgess i L. L. Holmstrom, „Adaptive Strategies and Recovery from
Rape", American Journal of Psychiatry 136 (1979): s. 1278-82.
41. Gibbs, „Factors in the Victim".
42. A. H. Green, „Dimensions of Psychological Trauma in Abused Children", Jour-
nal ofthe American Association of Child Psychiatry 22 (1983): s. 231-37.
43. B. A. van der Kolk, „The Trauma Spectrum: The Interaction of Biological and
Social Events in the Genesis of the Trauma Response", Journal of Traumatic
Stress 1 (1988): s. 273-90; Kulka i in., NWRS.
44. A. W. Burgess, „Sexual Victimization of Adolescents", (w:) Rape and Sexual
Assault: A Research Handbook, Ann W. Burgess (red.) (Nowy Jork: Garland,
1985), s. 123-38; S. S. Ageton, „Vulnerability to Sexual Assault", (w:) Rape
and Sexual Assault, t. 2, A. W. Burgess (red.) (Nowy Jork: Garland, 1988),
s. 221-44.
45. D. E. H. Russell, Sexual Exploitation (Beverly Hills, CA: Sagę, 1984).
46. B. L. Green, J. P. Wilson i J. D. Lindy, „Conceptualizing Post-Traumatic Stress
Disorder: A Psychosocial Framework", (w:) Figley, Trauma and Its Wake.
47. R. B. Flannery, „Social Support and Psychological Trauma: A Methodological
Review", Journal ofTraumatic Stress 3 (1990): s. 593-611.
48. Wywiad, H. Spiegel, 14 maja 1990.
49. Russell, Sexual Exploitation.
50. New York Radical Feminist Speakout on Rape, 1971, według: S. Brownmiller,
Against Our Will: Men, Women, and Rape (Nowy Jork: Simon i Schuster,
1975), s. 364.
256

51. Burgess i Holmstrom, „Adaptive Strategies".
52. D. G. Kilpatrick, L. J. Veronen i C. L. Best, „Factors Predicting Psychological
Distress Among Rape Victims", (w:) Figley, Trauma and Its Wake.
53. Norman, These Good Men, s. 5.
54. Card, LivesAfter Vietnam.
55. Kulkaiin.,iVWRS.
56. J. S. Frye i R. A. Stockton, „Stress Disorder in Vietnam Veterans", American
Journal of Psychiatry 139 (1982): s. 52-56.
57. T. M. Keane, S. W. Owen, G. A. Charoya i in., „Social Support in Vietnam
Veterans with PTSD: A Comparative Analysis", Journal of Consulting and
Clinical Psychology 53 (1985): s. 95-102.
58. S. Haley, „The Vietnam Veteran and His Pre-School Child: Child Rearing
as a Delayed Stress in Combat Veterans", Journal of Contemporary Psychot-
herapy 41 (1983): s. 114-21.
59. T. S. Foley, „Family Response to Rape and Sexual Assault", (w:) Rape and Se-
xual Assault: A Research Handbook, A. Burgess (red.), s. 159-188; C. Erickson,
„Rape and the Family", (w:) Treating Stress in Families, C. Figley (red.) (Nowy
Jork: Brunner/Mazel, 1990), s. 257-89.
60. Według: „If I can survive this..." (Cambridge, MA, Boston Area Rape Crisis
Center, 1985). Film video.
61. C. C. Nadelson, M. T. Norman, H. Zackson i in., „A Follow-up Study of Rape
Victims", American Journal of Psychiatry 139 (1982): s. 1266-70; J. V. Becker,
L. J. Skinner, G. G. Abel i in., „Time-Limited Therapy with Sexually Dysfunc-
tional Sexually Assaulted Women", Journal of Social Work and Human Sexu-
ality 3 (1984): s. 97-115.
62. Według: Warshaw, I Neuer Called It Rape, s. 76.
63. 0'Brien, The Things They Carried, s. 163.
64. Grinker i Spiegel, Men Under Stress; A. Schuetz, „The Homecomer", American
Journal of Sociology 50 (1944-45): s. 369-76; Lifton, Home from the War,
C. Figley and S. Levantman (red.), Strangers at Home: Vietnam Veterans
Sińce the War (Nowy Jork: Praeger, 1980).
65. M. P. Koss, „Hidden Rape: Sexual Aggression and Victimization in a National
Sample of Students of Higher Education", (w:) Rape and Sexual Assault, t. 2,
A. W. Burgess (red.) (Nowy Jork: Garland, 1987), s. 3-26. Spośród badanych
kobiet, opowiadających o sytuacji, w której wymuszono na nich współżycie
- jest to oficjalna definicja gwałtu - tylko 27% określiło swoje przeżycie jako
„ewidentny gwałt".
66. Ów podstawowy problem z definicją znajduje odzwierciedlenie w tytułach wielu
ostatnich prac na temat gwałtu, np.: S. Estrich, Real Rape (Cambridge: Harvard
University Press, 1987); Koss, Hidden Rape; Warshaw, I Neuer Called It Rape.
67. Estrich, Real Rape; C. MacKinnon, „Feminism, Marxism, Method and the
State: Toward Feminist Jurisprudence", Signs: Journal of Women in Culture
and Society 8 (1983): s. 635-58.
68. New York Radical Feminists Speakout on Rape, 1971, według: Connell i Wil-
son, Rape: The First Sourcebook for Women, s. 51.
69. Boston Area Rape Crisis Center, „If I can survive this..." Film video, 1985.
70. Hendin i Haas, Wounds of War, s. 44-45.
257

71. Bart i O'Brien, Stopping Rape; Becker i in., „Time-Limited Therapy".
72. Bart i O'Brien, Stopping Rape; Warshaw, I Never Called It Rape; A. Medea
i K. Thompson, Against Rape: A Survivał Manuał for Women (Nowy Jork:
Farrar, Straus i Giroux, 1974).
73. Nadelson i in., „Study of Rape Victims".
74. Lifton, „Concept of the Survivor", s. 124.
75. C. Shatan, „The Grief of Soldiers: Vietnam Combat Veterans' Self-Help Move-
ment", American Journal of Orthopsychiatry 43 (1973): s. 640-53.
76. Grinker i Spiegel, Men Under Stress; Figley i Levantman, Strangers At Ho-
me.
77. D. Lessing, „My Father", (w:) A Smali Personal Voice (Nowy Jork: Random
House, 1975).
78. O'Brien, The Things They Carried, s. 76.
79. Lifton, Home from the War; Figley i Leventman, Strangers At Home.
80. Wywiad, K. Smith, 1991.
81. MacKinnon, Feminism, Marxism, Method, s. 651.
82. Estrich, Real Rape; MacKinnon, Feminism, Marxism, Method.
83. MacKinnon, Feminism, Marxism, Method; Estrich, Real Rape; Brownmiller,
Against Our Will; Bart i O'Brien, Stopping Rape; Connell i Wilson (red.), Rape:
The First Sourcebook For Women (Nowy Jork: New American Library, 1974).
84. Russel, Sexual Exploitation. Potwierdzają to dane zebrane przez Koss (1987):
jej szeroko zakrojone badania nad wiktymizacją studentek wykazały, że tylko
8% gwałtów zgłoszono organom ścigania.
85. Burgess i Holmstrom, „Adaptive Strategies".
86. Estrich, Real Rape, s. 3.
Rozdział 4
1. G. L. Borovsky i D. J. Brand, „Personality Organization and Psychological
Functioning of the Nuremberg War Criminals",  (w:)  Suruiuors,   Victims,
and Perpetrators: Essays on the Nazi Holocaust, J. E. Dimsdale (red.) (Nowy
Jork: Hemisphere, 1980), s. 359-403; J. Steiner, „The SS Yesterday and To-
day: A Sociopsychological View", (w:) Dimsdale, Survivors, Victims, and Per-
petrators, s. 405-56; J. L. Herman, „Considering Sex Offenders: A Model of
Addiction", Signs: Journal of Women in Culture and Society 13 (1988): s. 695-
724.
2. H. Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report of the Banality of Evil, wyd. II
(Nowy Jork: Penguin Books, 1964), s. 276.
3. G. Orwell, Rok 1984, tłum. Tomasz Mirkowicz, Warszawa, 1989, s. 175.
4. A. Dworkin, Pornography: Men Possessing Women (Nowy Jork: Perigee, 1981);
C. MacKinnon, Feminism Unmodified, cz. 3: Pornography (Cambridge: Har-
vard University Press, 1987).
5. Amnesty International, Report on Torturę (Nowy Jork: Farrar, Straus i Giroux,
1973). Raport dotyczy przede wszystkim prac Alfreda Bidermana, który badał
skutki „prania mózgu" u amerykańskich jeńców wojennych. Patrz: A. D. Bider-
258

man, „Communist Attempts to Elicit False Confessions from Air Force Prisoners
of War", Bulletin of New York Academy of Medicine 33 (1957): s. 616-25. Patrz
też: I. E. Farber, H. F. Harlow i L. J. West, „Brainwashing, Conditioning,
and DDD (Debility, Dependency and Dread)", Sociometry 23 (1957): s. 120-47.
6. K. Barry, „Did I Ever Really Have a Chance: Patriarchal Judgment of Patricia
Hearst", Chrysałis 1 (1977): s. 7-17; K. Barry, C. Bunch i S. Castley (red.),
Networking Against Female Sexual Slauery (Nowy Jork: United Nations, In-
ternational Women's Tribune Centre, 1984).
7. L. Walker, The Battered Woman (Nowy Jork: Harper i Row, 1979), s. 76.
8. I. Ratushinskaya (Ratuszyńska), Grey is the Color ofHope (Nowy Jork: Vinta-
ge, 1989), s. 260.
9. D. E. H. Russel, Rape in Marriage (Nowy Jork: Macmillan, 1982), s. 123.

10. P. C. Hearst i A. Moscow, Every Secret Thing (Nowy Jork: Doubleday, 1982),
s. 85.
11. J. E. Dimsdale, „The Coping Behavior of Nazi Concentration Camp Survi-
vors", (w:) Dimsdale, Survivors, Victims, Perpetrators, s. 163-74.
12. N. Sharansky (Szarański), Fear No Evil, tłum. S. Hoffman (Nowy Jork: Ran-
dom House, 1988), s. 339.
13. Walker, The Battered Woman.
14. Według: L. Kelly, „How Women Define Their Experience of Violence", (w:)
K. Yllo i M. Bograd, Feminist Perspectives on Wife Abuse (Beverly Hills, CA:
Sagę, 1988), s. 114-32, cytat ze s. 127.
15. R. E. Dobash i R. Dobash, Viołence Against Wiues: A Case Against the Patriar-
chy (Nowy Jork: Free Press, 1979), s. 84.
16. L. Lovelace i M. McGrady, Ordeal (Secaucus, NJ: Citadel, 1980), s. 30.
17. Hearst i Moscow, Euery Secret Thing, s. 178-79.
18. Sharansky, Fear No Evil, s. 46.
19. M. Symonds, „Victim Responses to Terror: Understanding and Treatment", (w:)
Victims of Terrorism, F. M. Ochberg i D. A. Soskis (red.) (Boulder, CO: Wes-
tview, 1982), s. 95-103; T. Strentz, „The Stockholm Syndrome: Law Enforcement
Policy and Hostage Behavior", (w:) Ochberg i Soskis, Victims of Terrorism,
s. 149-63.
20. D. L. Graham, E. Rawlings i N. Rimini, „Survivors of Terror: Battered
Women, Hostages, and the Stockholm Syndrome", (w:) Yllo i Bograd, Femi-
nist Perspectiues, s. 217-33; D. Dutton i S. L. Painter, „Traumatic Bonding:
The Development of Emotional Attachments in Battered Women and Other
Relationships of Intermittent Abuse", Victimology 6 (1981): s. 139-55.
21. D. A. Halperin, „Group Processes in Cult Affiliation and Recruitment", (w:)
Psychodynamic Perspectives on Religion, Sect, and Cult, D. A. Halperin (red.)
(Boston: John Wright, 1983).
22. M. J. Strube, „The Decision to Leave an Abusive Relationship", (w:) G. T. Hota-
ling, D. Finkelhor, J. T. Kirkpatrick i in. (red.), Coping with Family Violence:
Research and Policy Perspectives (Beverly Hills, CA: Sagę, 1988), s. 93-106.
23. Walker, The Battered Woman.
24. L. H. Bowker, M. Arbitel i J. R. McFerron, „On The Relationship Between
Wife-Beating and Child Abuse", (w:) Yllo i Bograd (red.), Feminist Perspectiues,
s. 158-74.
259

25. E. Wiesel, Night, tłum. S. Eodaway (Nowy Jork: Hill and Wang, 1960),
s. 61.
26. H. Krystal, „Trauma and Affects", Psychoanalytic Study of the Child 33
(1978): s. 81-116.
27. Lovelace i McGrady, Ordeal, s. 70.
28. J. Timerman, Prisoner Without a Name: Celi Without a Number, tłum. T. Tal-
bot (Nowy Jork: Vintage, 1988), s. 34-35.
29. Ibid., s. 90-91.
30. Primo Levi, Survival in Auschwitz: The Nazi Assault on Humanity, [1958]
tłum. Stuart Woolf (Nowy Jork: Collier, 1961); Wiesel, Night; Krystal, „Trau-
ma and Affects".
31. Hearst i Moscow, Every Secret Thing, s. 75-76.
32. E. Hilberman, „»The Wife-Beater's Wife« Reconsidered", American Journal of
Psychiatry 137 (1980): s. 1336-47, cytat ze s. 1341.
33. K. D. Hoppe, „Resomatization of Affects in Survivors of Persecution", Interna-
tional Journal of Psycho-analysis 49 (1968): s. 324-26; H. Krystal i W. Niede-
rland, „Clinical Observations on the Survivor Syndrome", (w:) Massiue Psychic
Trauma, H. Krystal (red.)  (Nowy Jork: International Universities Press,
1968), s. 327-48; W. De Loos, „Psychosomatic Manifestations of Chronić
PTSD", (w:) Posttraumatic Stress Disorder: Etiology, Phenomenology, and Tre-
atment, M. E. Wolf i A. D. Mosnaim (red.) (Waszyngton, D.C.: American Psy-
chiatrie Press, 1990), s. 94-105.
34. J. Kroll, M. Habenicht, T. Mackenzie i in., „Depression and Posttraumatic
Stress Disorder in Southeast Asian Refugees", American Journal of Psychia-
try 146 (1989): s. 1592-97.
35. G. Goldstein, V. van Kammen, C. Shelly i in., „Survivors of Imprisonment in
the Pacific Theater During World War IF, American Journal of Psychiatry
144 (1987): 1210-13. J. C. Kluznik, N. Speed, C. Van Valkenburg i in., „Forty
Year follow Up of United States Prisoners of War", American Journal of
Psychiatry 143 (1986): s. 1443-46.
36. P. B. Sutker, D. K. Winstead, Z. H. Galina i in., „Cognitive Deficits and Psy-
chopathology Among Former Prisoners of War and Combat Veterans of the
Korean Conflict", American Journal of Psychiatry 148 (1991): s. 67-72.
37. W. W. Eaton, J. J. Sigal i M. Winfeld, „Impairment in Holocaust Survivors
After 33 Years: Data from an Unbiased Community Sample", American Jour-
nal of Psychiatry 139 (1982): s. 773-77.
38. Orwell, Rok 1984, s. 147.
39. A. Partnoy, The Little School: Tales of Disappearance and Survival in Argenti-
na (San Francisco: Cleis Press, 1986), s. 49.
40. Ibid., s. 71.
41. Według: D. E. H. Russel, Lives of Courage: Women for a New South Africa
(Nowy Jork: Basic Books, 1989), s. 40-41.
42. Levi, Survival in Auschwitz, s. 106-7.
43. C. C. Tennant, K. J. Goulston i O. F. Dent, „The Psychological Effects of Being
a Prisoner of War: Forty Years after Release", American Journal of Psychiatry
143 (1986): s. 618-22; Kluznik i in., „U.S. Prisoners of War".
44. Krystal, Massive Psychic Trauma; J. D. Kinzie, R. H. Fredrickson, R. Ben i in.,
260

„PTSD Among Survivors of Cambodian Concentration Camps", American
Journal of Psychiatry 141 (1984): s. 645-50.
45. R. Jaffe, „Dissociative Phenomena in Former Concentration Camp Inmates",
International Journal of Psycho-Analysis 49 (1968): s. 310-12.
46. Według: L. Weschler, „The Great Exception: Part I; Liberty", New Yorker,
3 kwietnia 1989, s. 43-85, cytat ze s. 81-82.
47. R. Flannery i M. Harvey, „Psychological Trauma and Learned Helplessness:
Seligman's Paradigm Reconsidered", Psychoterapy 28 (1991): s. 374-78.
48. Według: Weschler, „The Great Exception", s. 82.
49. E. Luchterland, „Social Behavior of Concentration Camp Prisoners: Continui-
ties and Discontinuities with Pre- and Post-Camp Life", (w:) Dimsdale, Survi-
vors, Victims, and Perpetrators, s. 259-82. Inne uwagi na temat pary jako
Jednostki przetrwania" można znaleźć u J. Dimsdale, „The Coping Behavior
of Nazi Concentration Camp Survivors", (w:) Dimsdale, Survivors, Victims,
and Perpetrators, s. 163-74. Patrz też: Levi, Survival in Auschwitz; Wiesel,
Night.
50. Symonds, „Victim Responses", s. 99.
51. Dutton and Painter, „Traumatic Bonding".
52. R. J. Lifton, „Cults: Religious Totalism and Civil Liberties", (w:) R. J. Lifton,
The Future of Immortality and Other Essays for a Nuclear Age (Nowy Jork:
Basic Books, 1987), s. 209-19.
53. Lovelace i McGrady, Ordeal, s. 134.
54. Timerman, Prisoner Without a Name, s. 141.
55. W. G. Niederland, „Clinical Observations on the »Survivor Syndrome«", Inter-
national Journal of Psycho-Analysis 49 (1968): s. 313-15.
56. Wiesel, Night, s. 43-44.
57. Walker, The Battered Woman; Hilberman, „»Wife-Beater's Wife« Reconside-
red"; Krystal, Massive Psychic Trauma; Tennant i in., „Psychological Effects of
Being a PO W"; Goldstein i in., „Survivors of Imprisonment"; Kinzie i in., „Sur-
vivors of Cambodian Concentration Camps".
58. Niederland, „The »Survivor Syndrome«", s. 313.
59. J. Segal, E. J. Hunter i Z. Segal, „Universal Conseąuences of Captivity: Stress
Reactions Among Divergent Populations of Prisoners of War and Their Fami-
lies". International Journal of Social Science 28 (1976): s. 593-609.
60. J. J. Gayford, „Wife-Battering: A Preliminary Survey of 100 Cases". British
Medical Journal 1 (1975): s. 194-97.
61. Levi, Survival in Auschwitz, s. 49.
Rozdział 5
1. M. Bonaparte, A. Freud i E. Kris (red.), The Origins of Psychoanalysis. Letters
to Wilhelm Fliess, Drafts and Notes: 1887-1902, tłum. E. Mosbacher i J. Stra-
chey (Nowy Jork: Basic Books, 1954), s. 187-88.
2. S. Fraser, My Fathefs House: A Memoir of Incest and of Healing (Nowy Jork:
Harper i Row, 1987), s. 222-23.
261

3. Wywiad, Karen, 1986.
4. Wywiad, Tani, 1986.
5. Wywiad, Ginger, 1988.
6. Wywiad, Archibald, 1986.
7. Wywiad, Meadow, 1986.
8. R. Kluft, „Childhood Multiple Personality Disorder: Predictors, Clinical Fin-
dings, and Treatments Results", (w:) Childhood Antecedents of Multiple Perso-
nality Disorder,  R. Kluft (red.) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie
Press, 1985), s. 167-96.
9. C. Ounsted, „Biographical Science: An Essay on Developmental Medicine",
(w:) Psychiatrie Aspects of Medical Practise, B. Mandelborte i M. C. Gelder
(red.) (Londyn: Staples Press, 1972).

10. Wywiad, Tani, 1986.
11. J. L. Herman, J. C. Perry i B. A. van der Kolk, „Childhood Trauma in
Borderline  Personality Disorder", American  Journal of Psychiatry  146
(1989): s. 490-95; B. Sanders, G. McRoberts i C. Tollefson, „Childhood Stress
and Dissociation in a College Population", Dissociation 2 (1989): s. 17-23;
J. A. Chu i D. L. Diii, „Dissociative Symptoms in Relation to Childhood
Physical and Sexual Abuse", American Journal of Psychiatry 147 (1990): s.
887-92; B. Sanders i M. Giolas, „Dissociation and Childhood Trauma in
Psychologically Disturbed Adolescents", American Journal of Psychiatry 148
(1991): s. 50-54.
12. Wywiad, Sara Jane, 1986.
13. Wywiad, Nadine, 1986.
14. Kluft, Childhood Antecedents; E. Bliss, Multiple Personality, Allied Disorders,
and Hypnosis (Nowy Jork: Oxford University Press, 1986); F. Putnam, Diag-
nosis and Treatment of Multiple Personality Disorder (Nowy Jork: Guilford
Press, 1989).
15. Fraser, My Fathers House, s. 220-21.
16. Wywiad, Connie, 1986.
17. L. Terr, Too Scared to Cry (Nowy Jork: Harper i Row, 1990); K. A. Dodge, J. E.
Bates i G. S. Pettit, „Mechanisms in the Cycle of Violence", Science 250 (1990):
s. 1678-83.
18. A. W. Burgess, C. R. Hartman, M. P. McCausland i in., „Response Patterns in
Children and Adolescents Exploited Through Sex Rings and Pomography",
American Journal of Psychiatry 141 (1984): s. 656-62.
19. Wywiad, Nadine, 1986.
20. J. L. Herman, FatherJJaughter Incest (Cambridge, MA: Harvard University
Press, 1981). Zob. dyskusja „Rat People" (w:) L. Shengold, Soul Murder: The
Effects of Childhood Abuse and Depriuation (New Haven: Yale University
Press, 1989).
21. Wywiad, Johanna, 1982.
22. E. Hill, The Family Secret: A Personal Account of Incest (Santa Barbara, CA:
Capra Press, 1985), s. 11.
23. Ibid.
24. S. Ferenczi, „Confusion of Tongues Between Adults and the Child: The Langu-
age of Tenderness and of Passion", [1932] (w:) Finał Contributions to the
262

Problems and Methods of Psychoanalysis (Nowy Jork: Basic Books, 1955),
s. 155-67.
25. Shengold, Soul Murder, s. 26.
26. P. P. Rieker i E. Carmen (Hilberman), „The Victim-to-Patient Process: The
Disconfirmation and Transformation of Abuse", American Journal of Ortho-
psychiatry 56 (1986): s. 360-70.
27. R. Loewenstein, „Somatoform Disorders in Victims of Incest and Child Abuse",
(w:) Incest-Related Syndromes of Adult Psychopathology, R. Kluft (red.) (Wa-
szyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1990), s. 75-112; M. A. Demi-
track, F. W. Putnam, T. D. Brewerton i in., „Relation of Clinical Variables to
Dissociative Phenomena in Eating Disorders", American Journal of Psychiatry
Ul (1990): s. 1184-88.
28. Wywiad, Meadow, 1986.
29. A. Browne i D. Finkelhor, „Impact of Child Sexual Abuse: A Review of the
Research", Psychological Bulletin 99 (1986): s. 66-77.
30. G. Adler, Borderline Psychopathology and its Treatment (Nowy Jork: Jason
Aronson, 1985).
31. Hill, The Family Secret, s. 229.
32. B. A. van der Kolk, J. C. Perry i J. L. Herman, „Childhood Origins of Self-De-
structive Behavior", American Journal of Psychiatry 148 (1991): s. 1665-71.
33. Wywiad, Sara Jane, 1986. Podobne informacje o subiektywnym doświadcza-
niu samookaleczenia można znaleźć u Mary de Young, „Self-Injurious Beha-
vior in Incest Victims: A Research Notę", Child Welfare 61 (1982): s. 577-84;
oraz (w:) E. Leibenluft, D. L. Gardner i R. W. Cowdry, „The Inner Experience
of the Borderline Self-Mutilator", Journal of Personality Disorders 1 (1987):
s. 317-24.
34. B. A. van der Kolk i in., „Origins of Self-Destructive Behavior".
35. R. Rhodes, A Hole in the World: An American Boyhood (Nowy Jork: Simon
i Schuster, 1990), s. 267.
36. D. E. H. Russel, The Secret Trauma (Nowy Jork: Basic Books, 1986).
37. Wywiad, Joanie, 1987.
38. Wywiad, Jo, 1987.	.	?       -.
39. Wywiad, Ginger, 1988.
40. Wywiad, Tani, 1986.
41. Herman i in., „Childhood Trauma".
42. G. R. Brown i B. Anderson, „Psychiatrie Morbidity in Adult Inpatients with
Childhood Histories of Sexual and Physical Abuse", American Journal of Psy-
chiatry 148 (1991): s. 55-61.
43. E. H. Carmen, P. P. Rieker i T. Mills, „Victims of Violence and Psychiatrie
Illness", American Journal of Psychiatry 141 (1984): s. 378-83.
44. V. E. Pollack, J. Briere i L. Schneider i in., „Childhood Antecedents of Antiso-
cial Behavior: Parental Alcoholism and Physical Abusiveness", American
Journal of Psychiatry 147 (1990): s. 1290-93.
45. Burgess i in., „Response Patterns in Children".
46. Wywiad, Jesse, 1986.
47. J. Kaufman i E. Zigler, „Do Abused Children Become Abusive Parents?" Ame-
rican Journal of Orthopsychiatry 57 (1987): s. 186-92.
263

48. P. M. Coons, „Children of Parents with Multiple Personality Disorder", (w:)
Children Antecedents, R. P. Kluft (red.), s. 151-66, cytat ze s. 161.
49. Fraser, My Father's House, s. 211-12.
Rozdział 6
1. A. D. Biderman i H. Zimmmer (red.), The Manipulation of Human Behauior
(Nowy Jork: John Wiley, 1961), s. 1-18.
2. P. Hearst i A. Moscow, Euery Secret Thing (Nowy Jork: Doubleday, 1982).
3. O obwinianiu ofiar przemocy w rodzinie patrz: L. Wardell, D. L. Gillespie i A.
Leffler, „Science and Violence Against Wives", (w:) The Dark Side of Families:
Current Family Vwlence Research, D. Finkelhor, R. Gelles, G. Hotaling i in.
(red.) (Beverly Hills, CA: Sagę, 1983), s. 69-84.
4. L. Dawidowicz, The War Against the Jews (Londyn: Weidenfeld i Nicolson,
1975).
5. Biderman i Zimmer, Manipulation of Human Behauior; F. Ochber i D. A.
Soskis, Victims of Terrorism (Boulder, CO: Westview, 1982).
6. G. T. Hotaling i D. G. Sugarman, „An Analysis of Risk Markers in Husband-
to-Wife Violence: The Current State of Knowledge", Violence and Victims 1
(1986): s. 101-24.
7. Ibid., s. 120.
8. J. E. Snell, R. J. Rosenwald i A. Robey, „The Wife-Beater's Wife", Archiues of
General Psychiatry 11 (1964): s. 107-12.
9. D. Kurz i E. Stark, „Not-So-Benign Neglect: The Medical Response to Batte-
ring", (w:) K. Yllo i M. Bograd, Feminist Perspectives on Wife Abuse (Beverly
Hills, CA: Sagę, 1988), s. 249-68.

10. Krytyczny przegląd błędnych koncepcji masochizmu, patrz: P. J. Caplan, The
Myth of Womens Masochism (Nowy Jork: Dutton, 1985). Ostatnio Caplan
ustosunkował się krytycznie do idei zaburzenia osobowości polegającego na
„dążeniu do porażki" (nie opublikowany maszynopis, Department of Applied
Psychology, Ontario Institute for Studies in Education, 1989).
11. Spotkanie Ad Hoc Committee of the Board of Trustees and Assembly of Di-
strict Branches of the America Psychiatrie Association to Review the Draft of
DSM-III-R, Waszyngton, D.C., 4 grudnia 1985.
12. D. Goleman, „New Psychiatrie Syndromes Spur Protest", New York Times,
19 listopada 1985, C9; „Battling over Masochism", Time, 2 grudnia 1985, 76;
„Ideas and Trends: Psychiatrists versus Feminists", New York Times, 6 lipca
1986, C5.
13. L. C. Kolb, list do redakcji, American Journal of Psychiatry 146 (1989):
s. 811-12.
14. H. Krystal (red.), Massiue Psychic Trauma (Nowy Jork: International Univer-
sities Press, 1968), s. 221.
15. Ibid., s. 314.
16. J. Kroll, M. Habenicht, T. Mackenzie i in., „Depression and Posttraumatic
264

Stress Disorder in Southeast Asian Refugees", American Journal of Psychia-
try 146 (1989): s. 1592-97.
17. M. Horowitz, Stress Response Syndromes (Norhvale, NJ: Jason Aronson,
1986), s. 49.
18. D. Brown i E. Fromm, Hypnotherapy and Hypnoanalysis (Hillsdale, NJ: Law-
rence Erlbaum, 1986).
19. L. C. Terr, „Childhood Traumas: An Outline and Overview", American Jour-
nal of Psychiatry 148 (1991): s. 10-20.
20. J. Goodwin, „Applying to Adult Incest Victims What We Have Learned from
Victimized Children", (w:) Incest-Related Syndromes of Adult Psychopathology,
R. Kluft (red.) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1990), s. 55-74.
21. J. L. Herman, D. E. H. Russel i K. Trocki, „Long-Term Effects of Incestuous
Abuse in Childhood", American Journal of Psychiatry 143 (1986): s. 1293-96.
22. N. Draijer, The Role of Sexual and Physical Abuse in the Etiology of Women's
Mentol Disorders: The Dutch Survey on Sexual Abuse of Girls by Family
Members (nie opublikowany maszynopis, University of Amsterdam, 1989).
23. A. Jacobson i B. Richardson, „Assault Experiences of 100 Psychiatrie Inpa-
tients: Evidence of the Need for Routine Inąuiry", American Journal of Psy-
chiatry 144 (1987): s. 908-13; J. B. Bryer, B. A. Nelson, J. B. Miller i P. A.
Kroi, „Childhood Sexual and Physical Abuse as Factors in Adult Psychiatrie
Illnes", American Journal of Psychiatry 144 (1987): s. 1426-30; A. Jacobson,
„Physical and Sexual Assault Histories Among Psychiatrie Outpatients", Ame-
rican Journal of Psychiatry 146 (1989): s. 755-58; J. Briere i M. Runtz, „Post
Sexual Abuse Trauma: Data and Implications for Clinical Practise", Journal
of Interpersonal Violence 2 (1987): s. 367-79.
24. J. Briere i L. Y. Zaidi, „Sexual Abuse Histories and Seąuelae in Female Psy-
chiatrie Emergency Room Patients", American Journal of Psychiatry 146
(1989): s. 1602-06.
25. Przegląd empirycznych badań nad długoterminowymi następstwami seksual-
nego wykorzystywania w dzieciństwie — zob.: A. Browne i D. Finkelhor, „Im-
pact of Child Sexual Abuse: A Review of the Literaturę", Psychological Bulle-
tin 99 (1986): s. 66-77. Podsumowanie literatury tego tematu można również
znaleźć (w:) C. Courtois, Healing the Incest Wound: Adult Survivors in Thera-
py (Nowy Jork: Norton, 1988); J. Briere, Therapy for Adults Molested as
Children: Beyond Survival (Nowy Jork: Springer, 1989).
26. Bryer i in., „Childhood Sexual and Physical Abuse".
27. J. Briere, „Long-Term Clinical Correlates of Chidhood Sexual Victimization",
Annals ofthe New YorkAcademy of Sciences 528 (1988): s. 327-34.
28. D. Gelinas, „The Persistent Negative Effects of Incest", Psychiatry 46 (1983):
s. 312-32.
29. American Psychiatrie Association, Diagnostic and Statistical Manuał of Men-
tol Disorders, wyd. III (DSM-III) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie
Press, 1980), s. 241.
30. A. Lazarus, list do redakcji, American Journal of Psychiatry 147 (1990):
s. 1390.
31.1. Yalom, Love's Executioner and Other Tales of Psychotherapy (Nowy Jork:
Basic Books, 1989).
265

32. H. Ornstein, „Briquet's Syndrome in Association with Depression and Panie:
A Reconceptualization of Briquet's Syndrome", American Journal of Psychia-
try 146 (1989): s. 334-38; B. Lisków, E. Othmer, E. C. Penick i in., „Briąuefs
Syndrome a Heterogeneous Disorder?" American Journal of Psychiatry 143
(1986): s. 626-30.
33. S. O. Lilienfeld i in., „Relationship of Histrionic Personality Disorder to Anti-
social and Somatization Disorders", American Journal of Psychiatry 143
(1986): s. 781-22.
34. H. S. Akiskal, S. E. Chen, G. C. Davis i in., „Borderline: An Adjective in
Search of a Noun", Journal of Clinical Psychiatry 46 (1985): s. 41-48; M. R.
Fyer, A. J. Frances, T. Sullivan i in., „Comorbidity of Borderline Personality
Disorder", Archives of General Psychiatry 45 (1988): s. 348-52.
35. F. W. Putnam, Diagnosis and Treatment of Multiple Personality Disorder
(Nowy Jork: Guilford Press, 1989); C. A. Ross, S. D. Miller, P. Reagor i in.,
„Structured Interview Data on 102 Cases of Multiple Personality Disorder
from Four Centers", American Journal of Psychiatry 147 (1990): s. 596-601.
36. R. P. Horevitz i B. G. Braun, „Are Multiple Personalities Borderline?", Psy-
chiatrie Clinics of North America 7 (1984): s. 69-87.
37. F. W. Putnam, J. J. Guroff, E. K. Silberman i in., „The Clinical Phenomenolo-
gy of Multiple Personality Disorder: Review of 100 Recent Cases", Journal of
Clinical Psychiatry 47 (1986): s. 285-93.
38. R. P. Kluft, „First-Rank Symptoms as a Diagnostic Clue to Multiple Personali-
ty Disorder", American Journal of Psychiatry 144 (1987): s. 293-98.
39. J. L. Herman, J. C. Perry i B. van der Kolk, „Childhood Trauma in Borderline
Personality Disorder", American Journal of Psychiatry 146 (1989): s. 490-95.
40. E. L. Bliss, „Hysteria and Hypnosis", Journal of Neruous and Mental Disease
172 (1984): s. 203-06; T. E. Othmer i C. DeSouza, „A Screening Test for
Somatization  Disorder  (Hysteria)",  American Journal of Psychiatry  142
(1985): s. 1146-49.
41. F. T. Melges i M. S. Swartz, „Oscillations of Attachment in Borderline Perso-
nality Disorder", American Journal of Psychiatry 146 (1989): s. 1115-20.
42. M. Zanarini, J. Gunderson, F. Frankenburg i in., „Discriminating Borderline
Personality Disorder from Other Axis II Disorders", American Journal of
Psychiatry 147 (1990): s. 161-67.
43. J. Gunderson, Borderline Personality Disorder (Waszyngton, D.C.: American
Psychiatrie Press, 1984), s. 40.
44. G. Adler, Borderline Psychopathology and Its Treatment (Nowy Jork: Jason
Aronson, 1985), s. 4.
45. R. P. Kluft, „Incest and Subseąuent Revictimization: The Case of Therapist-
Patient Sexual Exploitation, with a Description of the Sitting Duck Syndro-
me", (w:) Incest-Related Syndromes of Adult Psychopathology, R. P. Kluft
(red.) (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1990), s. 263-88.
46. Wyczerpujący przegląd literatury na temat somatyzacji — patrz: R. J. Loewen-
stein, „Somatoform Disorders in Victims of Incest and Child Abuse", (w:)
Kluft, Incest Related Syndromes, s. 75-112.
47. E. L. Bliss, Multiple Personality, Allied Disorders, and Hypnosis (Nowy Jork:
Oxford University Press, 1986); Putnam, Diagnosis and Treatment.
266

48. O. Kernberg, „Borderline Personality Organization", Journal of the American
Psychoanalytic Association 15 (1967): s. 641-85.
49. Kluft, Childhood Antecedents; Putnam i in., „Clinical Phenomenology"; Bliss,
Multiple Personality; Ross, Miller, Reagor i in., „Structured Interview Data".
50. Putnam i in., „Clinical Phenomenology".
51. Herman i in., „Childhood Trauma".
52. Briere i Zaidi, „Sexual Abuse Histories"; M. C. Zanarini, J. G. Gunderson,
M. F. Marino i in., „Childhood Experiences of Borderline Patients", Compre-
hensiue Psychiatry 30 (1989): s. 18-25; D. Westen, P. Ludolph, B. Misie i in.,
„Physicał and Sexual Abuse in Adolescent Girls with Borderline Personality
Disorder", American Journal of Orthopsychiatry 60 (1990): s. 55-66; S. N.
Ogata, K R. Silk, S. Goodrich i in., „Childhood Sexual and Physicał Abuse in
Adult Patients with Borderline Personality Disorder", American Journal of
Psychiatry (1990): s. 1008-13; G. R. Brown i B. Anderson, „Psychiatrie Morbi-
dity in Adult Inpatients with Childhood Histories of Sexual and Physicał
Abuse", American Journal of Psychiatry 148 (1991): s. 55-61.
53. F. M. Mai i H. Merskey, „Briąuefs Treatise on Hysteria: Synopsis and Com-
mentary", Archiues of General Psychiatry 37 (1980): s.  1401-05, cytat ze
s. 1402.
54. J. Morrison, „Childhood Sexual Histories of Women with Somatization Disor-
der", American Journal of Psychiatry 146 (1989): s. 239-41.
55. Barbara, kontakt osobisty, 1989.
56. Wywiad, Tani, 1986.
57. Hope,,A Poem for My Family", kontakt osobisty, 1981.
Rozdział 7
1. E. Erikson, Childhood and Society, wyd. II (Nowy Jork: Norton, 1963).
2. Wywiad, Tani, 1986.
3. A. Kardiner i A. Spiegel, War, Stress, and Neurotic Illness (popr. wyd. The
Traumatic Neuroses of War) (Nowy Jork: Hoeber, 1947), s. 361-62.
4. M. Symonds, „Victim Responses to Terror: Understanding and Treatment",
(w:) Victims of Terrorism, F. Ochberg i D. Soskis (red.) (Boulder, CO: Wes-
tview, 1982), s. 95-103.
5. E. Stark i A. Flitcraft, „Personal Power and Institutional Victimization: Tre-
ating the Dual Trauma of Woman Battering", (w:) Post-Traumatic Therapy
and Victims of Violence, F. Ochberg (red.) (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1988),
s. 115-51, cytat ze s. 140-41.
6. R. A. Kulka, W. E. Schlenger, J. A. Fairbank i in., Trauma and the Vietnam
War Generation (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1990).
7. Y. Danieli, „Psychotherapists' Participation in the Conspiracy of Silence about
the Holocaust", Psychoanalytic Psychology 1 (1984): s. 23-42, cytat ze s. 36.
8. Kardiner i Spiegel, War, Stress, s. 390.
9. O. Kernberg, Severe Personality Disorders: Psychotherapeutic Strategies (New
Haven: Yale University Press, 1984), s. 119.
267

fctSiS
10. Ibid., s. 114.
11. E. Lister, „Forced Silence: A Neglected Dimension of Trauma", American
Journal of Psychiatry 139 (1982): s. 872-76.
12. R. J. Waldinger i J. G. Gunderson, Effective Psychotherapy with Borderline
Patients: Case Studies (Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1987),
przypadek Marthy, s. 34-35.
13. T. O'Brien, The Things They Carried (Boston: Houghton Mifflin,  1990),
s. 227-28.
14. J. A. Chu, „Ten Traps for Therapists in the Treatment of Trauma Survivors",
Dissociation 1 (1988): s. 24-32.
15. H. Hendin i A. P. Haas, Wounds of War: The Psychological Aftermath of
Combat in Vietnam (Nowy Jork: Basic Books, 1984).
16. D. S. Rosę, „»Worse than Death«: Psychodynamics of Rape Victims and the Need
for Psychotherapy", American Journal of Psychiatry 143 (1986): s. 817-24.
17. O. Kernberg, M. A. Selzer, H. Koenigsberg, A. C. Carr i in., Psychodyna-
mic Psychotherapy of Borderline Patients (Nowy Jork: Basic Books, 1989),
s. 75.
18. E. Tanay, „Psychotherapy with Survivors of Nazi Persecution", (w:) Massiue
Psychic Trauma", H. Krystal (red.) (Nowy Jork: International Universities
Press, 1968), s. 225.
19. F. Putnam, Diagnosis and Treatment of Mułtiple Personality Disorder (Nowy
Jork: Guilford Press, 1989), s. 178-79.
20. Waldinger i Gunderson, Efectiue Psychoterapy, przypadek Jennifer, s. 128.
21. Putnam, Mułtiple Personality Disorder.
22.1. L. McCann i L. A. Pearlman, „Vicarious Traumatization: A Framework for
Understanding the Psychological Effects of Working with Victims", Journal of
Traumatic Stress 3 (1990): s. 131-50.
23. Danieli, „Psychotherapists' Participation in Conspiracy of Silence".
24. Y. Fischman, „Interacting with Trauma: Clinicans' Responses to Treating
Psychological Aftereffects of Political Repression", American Journal of Ortho-
psychiatry 61 (1991): s. 179-85.
25. Putnam, Mułtiple Personality Disorder.
26. L. Comas-Diaz i A Padilla, „Countertransference in Working with Victims of
Political Repression", American Journal of Orthopsychiatry 60 (1990): s. 125-34.
27. Krystal, Masswe Psychic Trauma, s. 142.
28. J. T. Maltsberger i D. H. Buie, „Countertransference Hate in the Treatment of
Suicidal Patients", Archiues of General Psychiatry 30 (1974): s. 625-33, cytat
ze s. 627.
29. L. Shengold, Soul Murder: The Effects of Childhood Abuse and Depriuation
(New Haven: Yale University Press, 1989), s. 290.
30. Danieli, „Psychoterapists' Participation in Conspiracy of Silence".
31. R. Mollica, „The Trauma Story: Psychiatrie Care of Refugee Survivors of Violen-
ce and Torturę", (w:) Post-Traumatic Therapy and Victims of Violence, F. Och-
berg (red.) (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1988), s. 295-314, cytat ze s. 300.
32. S. Haley, „When the Patient Reports Atrocities. Special Treatment Considera-
tions of the Vietnam Veteran", Archiues of General Psychiatry 30 (1974):
s. 191-96, cytat ze s. 194.	,
268

33. R. S. Shrum, The Psychotherapy ofAdult Women with Incest Histories: Thera-
pists' Affective Responses (praca doktorska, University of Massachusetts,
1989).
34. Krystal, Massiue Psychic Trauma, s. 140-41.
35. Danieli, „Psychoterapists' Participation in Conspiracy of Silence".
36. E. Bliss, Multiple Personality, Allied Disorders, and Hypnosis (Nowy Jork:
Oxford University Press, 1986), s. 213.
37. J. Goodwin, At the Acropolis: A Disturbance of Memory in Context of Theoreti-
cal Debatę (nie opublikowany maszynopis, Department of Psychiatry, Medical
College of Wisconsin, Milwaukee, 1989).
38. H. Searles, „The Countertransference with the Borderline Patient", (w:) Es-
sential Papers on Borderline Disorders: One Hundred Years at the Border,
M. Stone (red.) (Nowy Jork: New York University Press, 1986), s. 498-526.
39. Waldinger i Gunderson,  Effectiue  Psychotherapy,   przypadek   Jennifer,
s. 114.
40. Kernberg i in., Psychodynamic Psychotherapy, s. 103.
41. Wywiad, Melissa, 1987.
42. Wywiad, J. Wolfe i T. Keane, 11 stycznia 1991.
43. J. Chu, „Ten Traps for Therapists".
44. Kernberg, Seuere Personality Disorders; Kernberg i in., Psychodynamic Psy-
chotherapy.
45. P. Ziegler, wywiad, 1986. Zob. też: P. Ziegler, The Recipe for Surviving the
First Year with a Borderline Patient (nie opublikowany maszynopis, Depart-
ment of Psychiatry, Cambridge Hospital, Cambridge, MA, 1985).
46. Ann, list do redakcji, American Journal of Psychiatry 147 (1990): s. 1391.
47. Waldinger i Gunderson, Effective Psychotherapy.
48. Danieli, „Psychotherapists' Participation in Conspiracy of Silence".
49. Patrz np.: Comas-Diaz i Padilla, „Countertransference".
50. Goodwin, At the Acropolis.
51. D. R. Jones, „Secondary Disaster Victims: The Emotional Effects of Recove-
ring and Identifying Human Remains", American Journal of Psychiatry 142
(1985): s. 303-07.
52. McCann i Pearlman, „Vicarious Traumatization".
53. Comas-Diaz i Padilla, „Countertransference".
54. Erikson, Childhood and Society, s. 169.
Rozdział 8
1. O. van der Hart, P. Brown i B. A. van der Kolk, „Pierre Janetfs Treatment of
Post-Traumatic Stress", Journal ofTraumatic Stress 2 (1989): s. 379-95; R. M.
Scurfield, „Post-Trauma Stress Assessment and Treatment: Overview and
Formulations", (w:) C. R. Figley, Trauma and Its Wake, t. 1 (Nowy Jork:
Brunner/Mazel, 1985), s. 219-56; F. Putnam, Diagnosis and Treatment of
Multiple Personality Disorder (Nowy Jork: Guilford Press, 1989).
2. D. P. Brown i E. Fromm, Hypnotherapy and Hypnoanalysis, (Hillsdale, NJ:
269

Lawrence Erlbaum, 1986); E. R. Parson, „Post-Traumatic Self Disorders:
Theoretical and Practical Considerations in Psychotherapy of Vietnam War
Veterans", (w:) Human Adaptation to Extreme Stress, J. P. Wilson, Z. Harel
i B. Kahana (red.) (Nowy Jork: Plenum, 1988), s. 245-83; Putnam, Multipłe
Personality Disorder.
3. S. Sgroi, „Stages of Recovery for Adult Survivors of Child Sexual Abuse", (w:)
Vulnerable Populations, t. 2, S. Sgroi (red.) (Lexington, MA: D. C. Heath,
1989), s. 11-130.
4. L. S. Schwartz, „A Biopsychosocial Treatment Approach to PTSD", Journal of
Traumatic Stress 3 (1990): s. 221-38.
5. Putnam, Multipłe Personality Disorder.
6. R. P. Kluft, „The Natural History of Multipłe Personality Disorder", (w:)
Childhood Antecedents of Multipłe Personality Disorder, R. P. Kluft (red.)
(Waszyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1984), s. 197-238.
7. A. Holen, A Long-Term Outcome Study of Survivors from a Disaster (Oslo,
Norwegia: University of Oslo Press, 1990); idem, „Surviving a Man-Made Di-
saster: Five Year Follow Up of an Oil-Rig Collapse" (referat wygłoszony pod-
czas Boston Area Trauma Study Group, marzec 1988).
8. Zob. np. omówienie pierwszych wypowiedzi na temat skutków kazirodztwa
(w:) J. Herman, Father-Daughter Incest (Cambridge: Harvard University
Press, 1981).
9. I. Agger i S. B. Jensen, „Testimony as Ritual and Evidence in Psychotherapy
for Political Refugees", Journal of Traumatic Stress 3 (1990): s. 115-30, cytat
ze s. 124.

10. Według: T. Beneke, Men on Rape, (Nowy Jork: St. Martin's Press, 1982),
s. 137.
11. J. Davidson, S. Roth i E. Newman, „Fluoxetine in PTSD", Journal of Trauma-
tic Stress 4 (1991): s. 419-24; P. J. Markovitz, J. R. Calabrese, S. C. Schulze
i in., „Fluoxetine in the Treatment of Borderline and Schizotypal Personality
Disorders", American Journal of Psychiatry 148 (1991), s. 1064-67; J. Shay,
„Fluoxetine Reduces Explosiveness and Elevates Mood of Vietnam Combat
Veterans with PTSD", Journal of Traumatic Stress 5 (1992), w druku; B. A.
van der Kolk, dane wstępne, badania nad skutecznością fluoksetyny w lecze-
niu pourazowego zespołu stresu (Trauma Clinic, Massachusetts General Ho-
spital, Boston, MA, 1991).
12. Przegląd psychofarmakologii stosowanej  w leczeniu  zespołu pourazowego
można znaleźć (w:) M. Friedman, „Biological Approaches to the Diagnosis
and Treatment of PTSD", Journal of Traumatic Stress 4 (1991): s. 69-72; J. M.
Silver, D. P. Sandberg i R. E. Hales, „New Approaches in the Pharmacothera-
py of Posttraumatic Stress Disorder", Journal ofClinical Psychiatry 51, suple-
ment (1990): s. 33-38.
13. O roli rodziny w kształtowaniu reakcji na traumatyczne wydarzenie patrz:
C. Figley (red.), Treating Stress in Families (Nowy Jork: Brunner/Mazel,
1990).
14. J. Schorer, It Couldn't Happen to Me: One Womans Story (Des Moines, IA:
przedruk z Des Moines Register, 1990), s. 6.
15. D. G. Kilpatrick, L. J. Veronen i P. A. Resick, „The Aftermath of Rape:
270

Recent  Empirical   Findings",  American  Journal  of Orthopsychiatry   49
(1979): s. 658-69.
16. L. Ledray, The Impact of Rape and the Relative Efficacy of Guide-to-Goals
and Supportwe Counseling as Treatment Models for Rape Victims (praca do-
ktorska, University of Minnesota, Minneapolis, 1984).
17. M. P. Koss i M. R. Harvey, The Rape Victim: Clinical and Community Inter-
ventions (Beverly Hills, CA: Sagę, 1991).
18. G. L. Belenky, S. Noy i Z. Solomon, „Battle Factors, Morale, Leadership,
Cohesion, Combat Effectiveness, and Psychiatrie Casualties", (w:) Contempo-
rary Studies in Combat Psychiatry, G. L. Belenky (red.) (Westport, CT: Green-
wood Press, 1987).
19. D. Rosę, „»Worse than Death«: Psychodynamic of Rape Victims and the Need
for Psychotherapy", American Journal of Psychiatry 143 (1986): s. 817-24;
Z. Solomon, The Neuer-Ending Battle (niepublikowany maszynopis, Mental
Health Department, Israeli Defense Forces, 1990).
20. J. Gunderson, Borderline Personality Disorder (Waszyngton, D.C.: American
Psychiatrie Press, 1984), s. 54.
21. S. Schechter, Guidelines for Mental Health Practitioners in Domestic Violence
Cases (Waszyngton, D.C.: National Coalition Against Domestic Violence,
1987).
22. O pierwowzorze takich programów patrz: D. Adams, „Treatment Models of
Men who Batter", (w:) K. Yllo i M. Bograd, Feminist Perspectiues on Wife
Abuse (Beverly Hills, CA: Sagę, 1988), s. 176-99.
23. E. Schatzow i J. Herman, „Breaking Secrecy: Adult Survivors Disclose to
Their Families", Psychiatrie Clinics of North America 12 (1989): s. 337-49.
Rozdział 9
1. R. Mollica, „The Trauma Story: The Psychiatrie Care of Refugee Survivors of
Violence and Torturę", (w:) Post-Traumatic Therapy and Victims of Violence,
F. Ochberg (red.) (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1988), s. 295-314.
2. F. Snider, demonstracja podczas Boston Area Trauma Study Group (1986).
3. Z. Freud, „Remembering, Repeating, and Working-Through (Further Recom-
mendations on the Technique of Psycho-Analysis, IP, [1914] w Standard Edi-
tion, t. 12, tłum. J. Strachey (Londyn: Hogarth Press, 1958), s. 145-56. W pra-
cy tej znajduje się również pierwsza wzmianka o koncepcji czynności kompul-
sywnych, którą Freud rozwinął później w „Poza zasadą przyjemności".
4. Y. Danieli, „Treating Survivors and Children of Survivors of the Nazi Holoca-
ust", (w:) Post-Traumatic Therapy, F. Ochberg (red.), s. 278-94, cytat ze s. 286.
5. Wywiad, J. Wolfe i T. Keane, styczeń 1991.
6. L. McCann i L. Pearlman, Psychological Trauma and the Adult Survivor:
Theory, Therapy, and Transformation (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1990).
7. Breuer i Freud: „Studies on Hysteria", [1893-95] (w:) Standard Edition, t. 2,
tłum J. Strachey (Londyn: Hogarth Press, 1955), s. 6.
8. Owa orientacja jednocześnie na teraźniejszość i przeszłość jest dobrze opisana
271

(w:) V. Rozynko i H. E. Dondershine, „Trauma Focus Group Therapy for Viet-
nam Veterans with PTSD", Psychotherapy 28 (1991): s. 157-61.
9. Określenie zaczerpnięte z: R. Janoff-Bulman, „The Aftermath of Victimiza-
tion: Rebuilding Shattered Assumptions", (w:) Trauma and Its Wake, C. Fi-
gley (red.) (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1985), s. 135.
10. Wywiad, Karen, 1986.
11. O. van der Hart, P. Brown i B. A. van der Kolk, „Pierre Janet's Treatment of
Post-Traumatic Stress", Journal of Traumatic Stress 2 (1989): s. 379-96.
12. S. Hill i J. M. Goodwin, Freud's Notes on a Seuenteenth Century Case of De-
mon^ Possession: Understanding the Uses of Exorcism (nie opublikowany ma-
szynopis, Department of Psychiatry, Medical College of Wisconsin, Milwau-
kee, 1991).
13.1. Agger i S. B. Jensen, „Testimony as Ritual and Evidence in Psychotherapy
for Political Refugees", Journal of Traumatic Stress 3 (1990): s. 115-30.
14. Mollica, „The Trauma Story", cytat ze s. 312.
15. T. M. Keane, J. A. Fairbank, J. M. Caddell i in., „Implosive (Flooding) Therapy
Reduces Symptoms of PTSD in Vietnam Combat Veterans", Behauior Therapy
20 (1989): s. 245-60.
16. A. J. Cienfuegos i C. Monelli, „The Testimony of Political Repression as a The-
rapeutic Instrument", American Journal of Orthopsychiatry 53 (1983): s. 43-
51, cytat ze s. 50.
17. Agger i Jensen, „Testimony as Ritual".
18. Cienfuegos i Monelli, „Testimony of Political Repression".
19. T. Keane, demonstracja podczas Harvard Medical School Conference on Psy-
chological Trauma, Boston, MA, czerwiec 1990.
20. Obserwacje Keane'a zostały ostatnio potwierdzone podczas podobnego progra-
mu terapeutycznego dla weteranów wojennych. Patrz: P. A. Boudeyns, L. Hyer,
M. Woods i in., „PTSD Among Vietnam Veterans: An Early Look at Treatment
Outcome Using Direct Therapeutic Exposure", Journal of Traumatic Stress 3
(1990): s. 359-68.
21. W. Owen, list do matki, luty 1918, według: P. Fussell, The Great War and
Modern Memory (Londyn: Oxford University Press, 1975), s. 327.
22. Z. Freud, „The Aetiology of Hysteria", [1896] (w:) Standard Edition, t. 3, tłum.
J. Strachey (London: Hogarth Press, 1962), s. 191-221, cytat ze s. 205.
23. Wywiad, S. Simone, 1991.
24. D. Brown i E. Fromm, Hypnotherapy and Hypnoanalysis (Hillsdale NJ: Law-
rence Erlbaum, 1986).
25. Wywiad, S. Moore, 16 listopada 1990.
26. R. Kluft, cykl wykładów na temat rozszczepienia osobowości, doroczne spotka-
nie American Psychiatrie Association, San Francisco, CA, maj 1989.
27. A. Shalev, T. Gali, S. Schreiber i R. Halamish, Leuels of Trauma: A Multidimen-
sional Approach to the Psychotherapy of PTSD" (nie publikowany maszynopis,
Center for Traumatic Stress, Hadassah Hospital, Jerozolima, Izrael, 1991).
28. R. F. Mollica, G. Wyshak, J. Lavelle i in., „Assessing Symptom Change in
Southeast Asian Refugee Survivors of Mass Violence and Torturę", American
Journal of Psychiatry 147 (1990): s. 83-88.
29. O dynamice żałoby patrz: B. Raphael, The Anatomy of Bereauement (Nowy
272

Jork: Basic Books, 1984); C. M. Parkes, Bereauement: Studies of Grief in Adult
Life (Londyn: Tavistock, 1986).
30. Danieli, „Treating Survivors", s. 282.
31. Wywiad, Claudia, 1972.
32. R. S. Laufer, E. Brett i M. S. Gallops, „Symptom Patterns Associated with
Post-Traumatic Stress Disorder Among Vietnam Veterans Exposed to War
Trauma", American Journal of Psychiatry 142 (1985): s. 1304-11.
33. Koncepcję przekształcenia bezradnej wściekłości w sprawiedliwe oburzenie
zapożyczyłam od mojej matki. Patrz: H. B. Lewis, Shame and Guilt in Neuro-
sis (Nowy Jork: International Universities Press, 1971); H. B. Lewis, The Role
of Shame in Symptom Formation (Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 1987),
s. 1-28.
34. L. Shengold, Soul Murder: The Effects of Childhood Abuse and Depriuation
(New Haven: Yale University Press, 1989), s. 315.
35. Danieli, „Treating Survivors", s. 287.
36. Wywiad, S. Abdulali, 1991. Terence Keane również wspomina o znudzeniu
traumatyczną historią jako oznace zakończenia procesu powracania do zdro-
wia (wywiad, 1991).
Rozdział 10
1. M. H. Stone, „Individual Psychotherapy with Victims of Incest", Psychiatrie
Clinics of North America 12 (1989): s. 237-56, cytat ze s. 251-52.
2. Według: E. Bass i L. Davis, The Courage to Heal: A Guide for Women Surui-
vors of Child Sexual Abuse (Nowy Jork: Harper i Row, 1988), s. 163.
3. Wywiad, M. Soal, Model Mugging of Boston, 7 grudnia 1990.
4. Wywiad, M. Soalt, 1990.
5. J. Goodwin, „Group Psychotherapy for Victims of Incest", Psychiatrie Clinics
of North America 12 (1989): s. 279-93, cytat ze s. 289.
6. M. Horowitz, Stress Response Syndromes (Northvale, NJ: Jason Aronson,
1986), s. 136.
7. R. J. Lifton, Home from the War: Vietnam Yeterans: Neither Victims nor
Executioners (Nowy Jork: Simon i Schuster, 1973), s. 287.
8. Według: E. Schatzow i J. Herman, „Breaking Secrecy: Adult Survivors Disclo-
se to Their Families", Psychiatrie Clinics of North America 12 (1989): s. 337-
49, cytat ze s. 348.
9. G. NiCarthy, Getting Free: A Handbook for Women in Abusiue Relationships
(Seattle, WA: Seal Press, 1982), s. 238.

10. Saphyre, według: Bass i Davis, The Courage to Heal, s. 264.
11. Według: Bass i Davis, The Courage to Heal, s. 166.
12. L. Lovelace i M. McGrady, Ordeal (Secaucus, NJ: Citadel, 1980), s. 253.
13. Susan, (w:) Elizabeth Stone House Newsletter (Boston, MA, 1990).
14. NiCarthy, Getting Free, s. 254.
15. J. V. Becker, L. J. Skinner, G. G. Abel i in., „Time-Limited Therapy with
Sexually Dysfunctional Sexually Assaulted Women", Journal of Social Work
and Human Sexuality 3 <1984): s. 97-115.
273

16. L. Davis, The Courage to Heal Workbook For Women and Men Survivors of
Child SexualAbu.se (Nowy Jork: Harper i Row, 1990), s. 441.
17. M. Norman, These Good Men: Friendships Forged from War (Nowy Jork:
Crown, 1990), s. 301-02.
18. N. Sharansky, Fear No Evil, tłum. Stefani Hoffman (Nowy Jork: Random
House, 1988), s. 360.
19. E. M. D., kontakt osobisty, 1984.
20. Wywiad, S. Buel, 1991.
21. Wywiad, K. Smith, 1991.
22. H. Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evił, wyd. II
(Nowy Jork: Penguin Books, 1964), s. 261.
23. Wywiad, S. Simone, 1991.
24. Wywiad, S. Buel, 21 maja 1991.
25. Wywiad, Marcie, 1989.
26. E. Kahana, B. Kahana, Z. Harel i in., „Coping with Extreme Trauma", (w:)
Human Adaptation to Extreme Stress: From the Holocaust to Vietnam, J.
Wilson, Z. Harel i B. Kahana (red.) (Nowy Jork: Plenum, 1988), s. 55-80; W.
Op den velde, P. R. Falger, H. de Groen i in., „Current Psychiatrie Complaints
of Dutch Resistance Veterans from World War II: A Feasibility Study", Jour-
nal of Traumatic Stress 3 (1990): s. 351-58.
27. Wywiad, Beth, 1986.
28. R. Rhodes, A Hole in the World: An American Boyhood (Nowy Jork: Simon
i Schuster, 1990), s. 269.
29. M. R. Harvey, An Ecological View of Psychological Trauma (nie publikowany
maszynopis, Cambridge Hospital, Cambridge, MA, 1990).
30. S. Fraser, My Father's House: A Memoir of Incest and Healing (Nowy Jork:
Harper i Row, 1987), s. 253.
Rozdziału
1. P. Levi, Survival in Auschwitz: The Nazi Assault on Humanity, tłum. Stuart
  Woolf (Nowy Jork: Collier, 1961), s. 145.
2.1. D. Yalom, The Theory and Practice of Group Psychotherapy, wyd. III (Nowy
Jork: Basic Books, 1985).
3. M. Harvey, „Group Treatment for Survivors", (w:) M. Koss i M. Harvey, The
Rape Victim: Clinical and Community Interventions (Beverly Hills, CA: Sagę,
1991), s. 205-44.
4. B. A. van der Kolk, „The Role of the Group in the Origin and Resolution of the
Trauma Response", (w:) Psychological Trauma, B. A. van der Kolk (red.) (Wa-
szyngton, D.C.: American Psychiatrie Press, 1987), s. 153-72.
5. Wywiad, K. Smith, 1991.
6. Ankieta dla byłych uczestników grupy, 1984.
7. Yalom, Group Psychotherapy, s. 45.
8. Ankieta dla byłych uczestników grupy, 1984.
9. Ankieta dla byłych uczestników grupy, 1987.	!       •      '
274

10. Ankieta dla byłych uczestników grupy, 1986.
11. Wywiad, K. Smith, 1991.
12. L. H. Bowker, „The Effect of Methodology on Subjective Estimates of the
Differential Effectiveness of Personal Strategies and Help Sources Used by
Battered Women", (w:) G. H. Hotaling, D. Finkelhor, J. T. Kirkpatrick i in.,
Coping
with Family Violence: Research and Policy Perspectives (Beverly Hills, CA:
Sagę, 1988), s. 80-92.
13. J. I. Walker i J. L. Nash, „Group Therapy in the Treatment of Vietnam Combat
Veterans", InternationalJournal ofGroup Therapy 31 (1981): s. 379-89.
14. Y. Danieli, „Treating Survivors and Children of Survivors of the Nazi Holoca-
ust", (w:) F. Ochberg, Post-Traumatic Therapy and Victims of Violence (Nowy
Jork: Brunner/Mazel, 1988), s. 278-94.
15. R. Mollica, demonstracja dla Boston Area Trauma Study Group, 1988.
16. J. Yassen i L. Glass, „Sexual Assault Survivor Groups", Social Work 37 (1984):
s. 252-57.
17. A. Shalev, Debriefing Fołlowing Traumatic Exposure (nie publikowany maszy-
nopis, Center for Traumatic Stress, Hadassah University Hospital, Jerozoli-
ma, Izrael, 1991).
18. C. Dunning, demonstracja dla Boston Area Trauma Study Group, 1991.
19. Ankieta dla byłych uczestników grupy, 1981.
20. M. Bean, „Alcoholics Anonymous", Psychiatrie Annals, 5 (1975): s. 5-64.
21. R. Flannery, „From Victim to Survivor: A Stress-Management Approach in
the Treatment of Learned Helplessness", (w:) B. A. van der Kolk, Psychologi-
cal Trauma, s. 217-32.
22. E. R. Parson, „The Unconscious History of Vietnam in the Group: An Innovati-
ve Multiphasic Model for Working through Authority Transferences in Guilt-
Driven Veterans", International Journal of Group Psychotherapy 38 (1988):
s. 275-301, cytat ze s. 285.
23. J. L. Herman i E. Schatzow, „Time-Limited Group Therapy for Women with
a History of Incest", International Journal of Group Psychotherapy 34 (1984):
s. 605-16.
24. J. O. Brende, „Combined Individual and Group Therapy for Vietnam Vete-
rans", International Journal of Group Psychotherapy 31 (1981): s. 367-78;
Walker i Nash, „Treatment of Vietnam Combat Veterans"; Parson, „Uncon-
scious History of Vietnam".
25. V. Rozynko i H. E. Dondershine, „Trauma Focus Group Therapy for Vietnam
Veterans with PTSD", Psychotherapy 28 (1991): s. 157-61; Walker i Nash,
„Treatment of Vietnam Combat Veterans".
26. Por. np. opis grupy dla ofiar kazirodztwa (wyłącznie żeńskiej), prowadzonej
przez mężczyznę-psychiatrę o wyższej pozycji zawodowej i podporządkowaną
mu kobietę-psychologa, (w:) R. Ganzarain i B. Buchele, Prisoners of Incest:
A Perspective from Psychoanalysis and Groups (Madison, CT: International
Universities Press, 1988).
27. Yalom, Group Psychotherapy; J. P. Wilson, Trauma, Trans for mation and He-
aling: An Integratwe Approach to Theory, Research, and Post-Traumatic The-
rapy (Nowy Jork: Brunner/Mazel, 1990).
275

I


28. J. L. Herman i E. Schatzow, „Recovery and Verification of Memories of Child-
hood Sexual Trauma", Psyckoanalytic Psychology 4 (1987): s. 1-14.
29. Pomysł wyobrażonego podarunku zawdzięczam izraelskiemu psychologowi
Oritowi Nave.
30. Ceremonia pożegnania grupy, Somerville, MA, 1984.
31. Y. Fischman i J. Ross, „Group Treatment of Exiled Survivors of Torturę",
American Journal of' Orthopsychiatry 60 (1990): s. 135-42.
32. Danieli, „Treating Survivors".
33. Ankieta dla byłych uczestników grupy, 1988.
34. R. M. Scurfield, S. K. Kenderdine i R. J. Pollard, „Inpatient Treatment for
War-Related Post-Traumatic Stress Disorder: Initial Findings on a Longer-
Term Outcome Study", Journal ofTraumatic Stress 3 (1990): s. 185-202.
35. P. M. Coons i K. Bradley, „Group Psychotherapy with Multiple Personality
Patients", Journal ofNewous and Mentol Disease 173 (1985): s. 515-21.
36. J. V. Becker, L. J. Skinner, G. G. Abel i J. Cichon, „Time-Limited Therapy
with Sexually Dysfunctional Sexually Assaulted Women", Journal of Social
Work and Human Sexuality 3 (1984): s. 97-115, cytat ze s. 98.
37. Wywiad, M. Soalt, 1990.
38. S. Fraser, My Fathers House: A Memoir of Incest and Healing (Nowy Jork:
Harper i Row, 1987), s. 253.
39. Pełne objaśnienie podstawowego modelu interpersonalnej grupy psychotera-
peutycznej można znaleźć (w:) Yalom, Group Psychotherapy.
40. R. Rhodes, A Hole in the World: An American Boyhood (Nowy Jork: Simon
i Schuster, 1990), s. 15.
28. 
INDEKS

aktywność społeczna 218
amytal sodowy 35, 36, 196
anoreksja 107
antyfeminizm 29
Auschwitz - Birkenau 94
autodestrukcja 120
autohipnoza 99, 131
autonomia 95
autonomiczny układ nerwowy 120
B
benzodiadepiny 170
bezsenność 104
c
czujność 109
depresja 104-105, 107, 118, 135
dwójmyślenie 11, 98, 100, 111-113,
124
dysforia 118, 120
dysocjacja 11,18, 22, 46,113,123,131,
  135, 156, 161, 166
działalność społeczna 221
E
etapy
powrót do zdrowia, proces ozdro-
wieńczy 164, 165
fantazje zadośćuczynienia 200
feminizm 14, 27, 39-40, 42
fiksacja 48, 78
fizjonerwica 139
fizyczna samoobrona 208
fragmentaryzacja 117, 120, 136

grupy samopomocy 37, 39, 210, 230-231
grupy skoncentrowane na bezpieczeństwie
228-231
grupy skoncentrowane na odbudowie więzi
społecznych 242
grupy skoncentrowane na rozpamiętywa-
niu i żałobie 231
gwałt 39-42, 44, 68, 72, 78, 83, 122
H
halucynacje 99, 112
Hearst Patricia 89, 92, 96, 103, 126
Hill Eleanore 116, 119
hipnoterapia 195
hipnoza 21-22, 25-26, 36, 46, 55, 99,
  135
histeria 11, 20-31, 34, 46, 55, 107, 134
pochodzenie histerii 24
symptomy histerii 28
I
idealizacja prześladowcy 116
identyfikacja z prześladowcą 154
instynkt śmierci 52
integralność 162
interpersonalna grupa terapeutyczna
244
interwencja kryzysowa 171, 174, 229-229
izolacja ofiary 91, 92, 218
K
katharsis 36, 82
kazirodztwo 42, 51, 107, 111, 115-116, 122,
  194, 200
kompulsja 52-53
konflikty rozwojowe 64
kontrakt terapeutyczny 157
definicja 157-158

277

kontrola przez przymus 86, 89, 105, 120,
  124, 178
koszmary 104
kozioł ofiarny 114
kryteria uporania się z urazem 223
Levi Primio 99, 224
lit 170
Lovelace Linda 91, 95, 103, 214
M
maltretowanie 122
metafora maratonu 183
metoda zeznawania 192
misja 219
Mohamed Elaine 99
N
nadmierne pobudzenie 98,118
nadpobudliwość 104
nadużycie seksualne 28
napastowanie seksualne 122
nerwica pourazowa 131
nerwica seksualna 23
nerwica wojenna (frontowa) 31, 33-34, 42,
  46, 48, 175
niepamięć 107
niepamięć pourazowa 56
niepokój 118
Norman Michael 217
O'Brien Tim 64, 147
objawy maskujące 134
objawy pourazowego zespołu stresu 69
objawy zawężenia 57, 59
obozy koncentracyjne 96, 100, 102-103
odporność 69, 71
odporność psychiczna 70
odrętwienie 131, 156, 161
odzyskiwanie
poczucia bezpieczeństwa 174-175, 177,
228
poczucia siły 202
osobowość pogranicza 134-138,146
osobowość ofiary 127

poczucie kontroli 144,168
poczucie siły 226
poczucie winy 104, 115, 155
poczucie winy ocalałych 65
poczucie własnej wartości 241
podwójna świadomość 22
podwójne „ja" 124
pourazowe dysfunkcje seksualne 216
pourazowy zespół stresu 38, 42, 44, 6-47,
54-56, 58, 65, 68-69, 96, 127, 130, 144,
  148, 170, 182, 241
proces odzwierciedlania 225
program dwunastu kroków 230
  dwanaście tradycji grupy 230-231
projekcja hipnotyczna 196
propranolol 170
próby samobójcze 119
przeciwprzeniesienia 155-158, 161
przekształcanie traumatycznych
  wspomnień 191
przemoc 11
  przemoc w rodzinie 42, 94
przeniesienia 145, 158, 160
przeniesienie seksualne 149
przypadek
Anny O. 23, 28, 29
Dana 172-173
Denise 194-195
Dory 24
Irenę 151-152
Kevina 182-183
Lestera 159-160
Lynn 200-201
Olivii 201-202
Renee 203
Sohada Abdulali 205
  Very 178-180
psychoanaliza 24, 31, 33
psychoterapia 39
psychoterapia grupowa 225
Ratuszyńska Irina 88
regresja 102, 196
rekonstrukcja 186-191
robotyzacja 95
Rosencof Mauricio 100-101
rozkojarzenia 56, 57, 104
rozszczepienie 118
rozszczepienie osobowości 107, 134-136, 166
ruminacja 104



Partnoy Alicia 98
poczucie autonomii 89, 117, 215
poczucie bezpieczeństwa 63, 73-74, 117, 169
poczucie bezradności 108, 152
278

Salpetriere 20-22, 25
samoobwinianie 113

samookaleczenie 119, 123
schizofrenia 135
schizofrenia paranoidalna 139
Science Christian 26
seksizm 128
sekty religijne 87, 89, 93
Simone Sharon 51
SmithKen219
smutek 153
somatyzacja 134-135, 137-138
stan oderwania 112
strajk głodowy 90
strategie zaradcze 218
stres 31, 36
struktury „ja" 62
superwizor 161
Szarański Natan 90, 92, 218
technika „zalewania" 192-193
tendencje samobójcze 105, 107, 123, 203
terapia grupowa 226-229
Timerman Jacobo 95, 103
totalitarne systemy 103
tożsamość 104, 215
trans 54, 56, 112
trans hipnotyczny 54
traumatyczne przeciwprzeniesienie
150-151
traumatyczne przeniesienie 146-150
traumatyczne sny 50
traumatyczne wspomnienia 48-50, 186
U
uchodźcy polityczni 168
uraz 11
uraz „typu I" 131
uraz „typu II" 131
  zastępczy 150
utrata woli życia 96

W
wewnętrzne umiejscowienie poczucia kon-
troli 69
Wiesel Eli
więź społeczna 35
więźniowie sumienia 91-92
wiktymizacja 42
wojna płci 38
wsparcie dla terapeuty 160
wsparcie społeczne 72
wstrząs pourazowy 32
wstyd 104, 115
wtargnięcia 48, 52, 56, 58
objawy 97, 104, 170, 186, 242
wypalenie się 155-156
wyparcie 12
wyuczona bezradność 101
wyzwolenie kobiet 43
Z
zabójstwo 123	'
zaburzenia psychosomatyczne 104
zakładnicy 59
zaprzeczenie 12, 98, 131
zasada prawdomówności 158
zasada wzmacniania poczucia siły 185
zaufanie 66, 67, 143, 215
zawężenie 53-54, 56, 58, 97, 161
zespół urazu chronicznego 96
złożony pourazowy zespół stresu (złożony
syndrom pourazowy) 130-132, 134,
166
  definicja 132-133
związek ofiary z oprawcą 101-103
związek terapeutyczny 144
żałoba 198-200, 204
żądza zemsty 199